Adi Diferansiyel Denklemler Ders Notlari Arzu Erdem PDF

Adi diferansiyel denklemler notlari
Arzu Erdem
c 2009/2010 Guz donemi muhendislik notlar1

1. Kayley Rectorys- Survey of Applicable Analysis

2. William Boyce and Richard DiPrima - Elementary differential equations and boundary value problems
3. Shepley Ross - Introduction to ordinary differential equations
Kaynaklar:
4. Nail Ibragimov - A practical course in differential equations and mathematical modeling
1 5. Nese Dernek ve Ahmet Dernek- Diferansiyel denklemler
6. Diferansiyel Denklemler ve Uygulamalar - Mehmet Aydn, Beno Kuryel, Gonul Gunduz, Galip Oturanc
7. B.Demidovitch - Matematik analiz ve alistirma problemleri derlemesi
iletisim icin : erdem.arzu @ gmail.com , web page: http://umm.kocaeli.edu.tr/dosyalar/dif.htm
25 Agustos 2009
Contents
List of Figures v
List of Tables vii
Chapter 0. Giris 1
1. Matematiksel modeller 1
2. Egri ailesinin diferansiyel denklemleri 5
Chapter 1. Diferansiyel denklemler ve onlarn cozumleri 7

3. Diferansiyel denklemlerin snflandrmas 7
4. Temel Kavramlar 7
Chapter 2. Birinci mertebeden ADD 13

5. y = f (x) formundaki denklemler 13
6. y = f (y) formundaki denklemler 14
7. Degiskenlerine ayrlabilen ADD 15
8. Homojen ADD 18
9. y = f aa12 x+b1 y+c1
x+b2 y+c2 formundaki ADD 19
10. Lineer ADD 21
11. Bernoulli denklemi 24
12. Riccati Denklemi 26
13. Tam ADD 28
14. Integrasyon Carpan 30
Chapter 3. Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar 37

15. Dik Yorungeler 37
16. Mekanik problemleri 38
17. Oran Problemleri 42
18. Populasyon Problemleri 43
19. Karsm Problemleri 44
20. Elektrik Devre Problemleri 45
Chapter 4. 1. mertebeden yuksek dereceli ADD 51

16. y = f (x, p) formundaki ADD 51
17. x = f (y, p) formundaki ADD 52
18. Lagrange Denklemi 53
19. Clairaut Denklemi 54
Chapter 5. Yuksek Mertebeden Lineer ADD 57

21. Giris 57
22. Lineer homojen ADD icin temel teoremler 57
23. Mertebenin indirgenmesi 58
24. Sabit katsayl homojen lineer ADD 60
25. Homojen olmayan ADD 62
26. Cauchy-Euler denklemi 70
Chapter 6. Sabit katsayl Ikinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar 73

iii
iv CONTENTS
27. Salnm Hareketi 73

Chapter 7. Lineer Diferansiyel Denklem Sistemleri 79
29. Lineer sistem turleri (Iki bilinmeyenli iki denklem) 79
30. Diferansiyel operatorler 80
31. Sabit katsayl lineer sistemler icin operator yontemi 81
32. Normal Formda lineer denklem sistemleri (Iki bilinmeyenli iki denklem) 84
Chapter 8. Lineer Diferansiyel Denklem Sistemlerinin Uygulamalar 93
33. Salnm Hareketi 93
35. Karsm Problemleri 96
Chapter 9. Numerik Yontemler 99
36. Euler1 yontemi 99
37. Runge-Kutta Yontemi 102
38. Sistemler icin Euler yontemi 107
39. Sistemler icin Runge-Kutta yontemi 109
Chapter 10. Laplace Donusumu 115
40. Laplace ve Ters Laplace donusmu 115
41. Turev ve Integrallerin Laplace Donusumu 118
42. BDP problemlerine uygulamalar 119
43. Basamak Fonksiyonu (Heaviside2 Fonksiyonu) 121
Bibliography 127
Bibliography 127
List of Figures
37.1Ornek 1. icin ve Ornek 2. icin 107
v
List of Tables
vii
CHAPTER 0
Giris
1. Matematiksel modeller
Turevleri iceren denklemlere ksaca diferansiyel denklem denir. Boylece akskan haraketi, elektrik devresindeki
akm, kat bir nesnedeki s transferi, sismik dalgalarn belirlenmesi, populasyon artm vey azalmas ve daha
bircok benzeri problemleri anlamak ve onlar incelemek icin diferansiyel denklemler hakknda bilgi sahibi olmak
gerekmektedir.
Diferansiyel denklemler, fiziksel modeli ifade ederler ve matematiksel model seklinde adlandrlrlar. Diferansiyel
denklemleri cozmenin temel amac fiziksel yontemi ifade eden matematiksel model hakknda birseyler ogrenmeye
calsmaktr Kompleks ve dogal bir yontemi anlamak aslnda onu en basite indirgemekten gecer. Boylece bu
modelleri ifade eden denklemler hakknda bilgiler ve onlarn cozumleri icin oncelikle onlarn basit modelleri
hakknda bilgi sahibi olmalyz. .
1.1. Populasyon modeli. Thomas Robert Malthus tarafndan 1978 ylnda gelistirilmis olan bir prob-
lemdir. Onun modeline gore populasyon orantl olarak artmaktadr ve populasyonu P ile gosterdigimizde,
asagdaki diferansiyel denklem ile ifade edilmektedir.
dP
= P, = sabit > 0
dt
Boylece limitsiz buyume bu diferansiyel denklemin cozumu olan ve exponansiyel kural olarak da adlandrlan
P (t) = P0 exp ( (t t0 ))
fonksiyonu ile ifade edilmektedir. Burada P0 , t = t0 anndaki populasyon ve P (t) ise keyfi t anndaki populasyon
olarak gosterilmektedir. Daha sonralar bu modelin cok gerckeci olmadg gozlenerek, model mantksal model
olarak adlandrllmstr ve
dP
= P P 2 , , = sabit 6= 0
dt
diferansiyel denkelemi ile ifade edilmistir.
1.2. Ekoloji: Radyoaktif atk urunler. Radyoaktiviti, yuksek atom agrlkl (uranyum minerali gibi)
elementlerin krlmas sonucu elde edilir. Yapay radyoaktiviti kimya, tp ve nukleer enerji gibi alanlarda cok
kullansldr. Fakat nukleer enerjinin endustrisel kullanm son derece dikkat gerektiriyor. Cunku radyoaktif atk
maddeler populasyon acsndan tehlike olusturmaktadr. Radyoaktif bozulmann matematiksel ifadesi, bozulma
ile orantl olarak ifade edilir ve diferansiyel denklemi
dU
= kU, k = sabit > 0
dt
burada U maddenin keyfi t anndaki rayoaktiflik orann gostermektedir. Bu denklemin cozumu
U (t) = U0 exp (k (t t0 ))
seklinde ifade edilir.
1.3. Kepler kanunu ve Newtonun yercekimi kural. Bilindigi uzere eski yunan biliminde gezegen-
lerin gunes ekseni etrafnda dairesel hareketler ile dondugu iddia edilmisti. 1609 ylnda Kepler tarafndan
gezegenlerin gunes etrafnda eliptik hareketler ile dondugu kantlanmstr. Bu kuram Keplerin 1. ve 2. kural-
lar olarak da adlandrlmaktadr. Kepler gezegenlerin nasl hareket ettigi sorusunun cevabn vermistir ancak
neden sorusunun cevab daha sonra Galileo Galilei ve Newton tarafndan verilmistir. Newtonun yercekimi
kuralna gore, gunes ve gezegenler arasnda cekim kuvveti

F = 3 x, = GmM
r
1
2 0. GIRIS
olarak ifade edilmistir. Burada G genel yercekimi sabiti m ve M srasyla gezegen ve gunesin kutleleridir.
Boylece gezegenlerin cekimleri altnda gunesin hareketini ihmal edersek
d2 x
m 2
= 3 x, = sabit
dt r
Newtonun 2. kural olarak ifade edilmistir. Bu problemin integral alnmas ile elde edilen problem de Kepler
problemi olarak adlandrlmstr.
1.4. Dunya yaknnda serbest dusme hareketi. Dunya uzerinde, yercekiminin sabit oldugunu varsa-
yarak serbest dusme hareketini ele alalm. m = sabit kutlenin agrlg h yukseklik t zaman g 981 cm/sn2
surtunme ivmesini gostermek uzere, surtunme kuvveti
F = mg
olarak gosterilir ve Newton denklemi
d2 h
= g
dt2
olarak yazlr. Bunun cozumu
g
h = t2 + c 1 t + c 2
2
olarak bulunur. Burada c1, , c2 keyfi sabitlerdir.
1.5. Sogutma (snma) icin Newton modeli. Sogutma (snma) olay, hayatmzn her alannda kul-
lanlan bir islemdir. Havay sogutma islemleri, frn stma vb. Newtonun sogutma kuram olarak adlandrlan
model
d
= k (T t) , k = sabit > 0
dt
ile ifade edilir. Burada T (t) sogutulan nesnenin hicbir etki gostermedigi scaklktr(doyum noktas). (t) keyfi
t anndaki scaklk ve t zaman gostermektedir.
Bir binann klima tarafndan stldgn varsayalm. H (t) ile scaklgn artm orann A (t) ile scaklgn degisim
orann gosterirsek, yukardaki denklemi
d
= k (T t) + H (t) + A (t)
dt
olarak duzenleyebiliriz.
1.6. Mekanik titresim ve Sarkaclar. Yapraklarn ruzgarda hsrts, suyun dalgalanmas bu modeller
icin baz fiziksel olaylardr. En temel salnm hareketi, bir yere sabit asl olan bir bobinden agr bir cisimin ileri
geri hareketidir. Hooke yasasna gore baslangc anndan kars tarafa olan hareketi
F1 = ky, k = sabit
olarak yazlr. Burada y yerdegistirmeyi gosterir. Surtunme kuvvetini de
dy
F2 = l
dt
olarak yazabiliriz. f (t) ile toplam ds kuvveti (ruzgar) gosterirsek, Newtonun 2. kuralna gore
F = F1 + F2 + f (t)
ve model
d2 y dy
m +l + ky = f (t)
dt2 dt
1.7. Asfaltlarn cokmesi. Asfaltlarn periyodik bicimde cokmesi asagdaki diferansiyel denklem ile ifade
edilir
d4 u
4 =f
dx
burada u yolun duz pozisyonundan cokmesi sonucu elde edilen yer degistirmesi ve f merkezkac kuvvetinin
yogunlugudur.
1. MATEMATIKSEL MODELLER 3
1.8. Van der Pol denklemi. Elektrik kondensatorlerinin devreleri arasndaki elektrik akm
dV dI
C = I, V L = RI
dt dt
olarak yazlr. Burada I (t) akm, V (t) voltaj, R resistans, C kondensatorun kapasitesi, L bobinin induktansn
gostermektedir. Burada V yi y ile gosterirsek, modeli
ay + by + cy = 0
olarak yazabiliriz. a = LC, b = RC, c = 1.
1.9. Telegraf denklemi. Elektrodinamikte, kablolar uzerindeki akm ifade eden denkleme telegraf den-
klemi denir ve modeli asagdaki sekilde ifade edilir:
vtt c2 vxx + (a + b) vt + abv
0, =
1 G R
c2 = , a= , b=
CL C L
C = kapasite, L = kendini indukleme, R = resis tan s, G = kacak.
1.10. Maxwell denklemi. Elektromagnetik alan 2 bilesene sahiptir. E elektrik alan gosteren vektor ve
H magnetik alan gosteren vektor. Buna gore model bir cift denklemden olusur:
E
= c ( H) 4j, E = 4
t
H
= c ( E) , H = 0
t
j ve elektrik akm ve yuklenme yogunluklar, c 3 1010 sk hzn gostermektedir. Bu denklem sistemini
fizikte genelde
1 E 4
= curlH j, divE = 4
c t c
1 H
= curlE, divH = 0
c t
seklinde gosterilir.
1.11. Navier-Stokes Denklemi. Yapskan maddelerin akm bu tur denklemler ile ifade edilir
1
vt + (v.) v + p = vv

p basnc, yogunluk, v akskann hzn gostermektedir.
1.12. Sulama(irrigation) sistemlerinin modellemesi. Sulama sistemlerinin matematiksel modeli

C () t = (K () x )x + (K () (z 1))z S ()
seklindedir. Burada topraktaki nem basnc, C () topragn su kapasitesi, K () hidrolik iletkenligin doyum
oran, S () kaynak fonksiyonu, t zaman, x yatay eksen, z dikey ekseni gostermektedir.
1.13. Is denklemi. Yaylma(difuzyon) yonetmelerini ifade eden modeller genel olarak

ut = (k (x) u)
1.14. Burgers ve Korteweg-de Vries denklemleri. Burgers denklemi

ut = u ux + uxx
genelde akskanlar mekaniginde ve nonlinear akustik problemlerinde kullanlmaktadr.
Korteweg-de Vries denklemi
ut = u ux + uxxx
kanallardaki buyuk su dalgalarnn yaylmasn modeller.
4 0. GIRIS
1.15. Finansta matematiksel model. Matematiksel finanstaki temel calsmalar dalgalanan stok fiyat-
lardr ve asagdaki denklem ile ifade edilir
1
ut + A2 x2 uxx + Bxux Cu = 0, A, B, C = sabit.
2
1.16. Buyuyen tumor modeli. Bu model lineer olmayan diferansiyel denklem ile ifade edilir
ut = f (u) (ucx )x
ct = g (c, p)
pt = h (u, c) Kp
u, c,p srasyla hastalkl hucrenin konsantrasyonu, hucre ds svs, proteaz (enzimlerin parcalanmasn saglayan
enzim grubu).
1.17. Dalga denklemi. Tel vb. gibi maddeler uzerindeki dalgalanma hareketi
utt k 2 (x) u = F (x, t)
ile ifade edilir.
1.18. Diferansiyel Denklemlerin Tarihi. Diferansiyel denklemleri tanmadan ve onlarn cozumleri hakknda
bilgi sahibi olmadan once biraz tarihinden bahsedelim. Diferansiyel denklemler konusu ilk olarak Isaac Newton(1642
1727) ve Gottfried Wilhelm Leibniz(16461716) tarafnda 17 yuzylda calslmaya baslanmstr. Newton, Ingiltere
de buyuyup, Trinity koleji- Cambridge de egitim almstr ve 1669 da Lucasian (tun professotluk hizmetlerinin
bagl oldugu ) profesoru olmustur. Devrim yaratan calsmalar hesaplamada ve mekanik prblemlerde, 1665
ylnda gerceklesmistir. Matematik camisa tarafndan kabul gormesine ragmen, Newton elestiriler hakknda cok
hassas oldugundan calsmalarn 1687 ye kadar basmamstr. 1687 ylnda cok unlu kitab Philosophiae Naturalis
Principia Mathematica balmstr. Newton diferansiyel denklemler ile calsmalarn yuruturken,hesaplamada
ve mekanikteki temel gelismeleri Euler tarafndan sagland. Newton, 1. mertebeden diferansiyel denklemleri
dy/dx = f (x), dy/dx = f (y), ve dy/dx = f (x, y) formunda snflandrd. Sonrasnda ise f (x, y) x ve y nin poli-
nomu oldugunda, serileri kullanarak cozum yontemi gelistirdi. Newtonun aktif calsmalar 1690 larn baslarnda
son buldu ve daha once elde etmis oldugu sonuclarn yaynlanmas ve duzenlenmesi calsmalarn gerceklestirdi.
1696 da British Mint te tekrar profesor oldu. 1705 de sovalye olarak ilan edildi ve Westminster Abbey de
gomuldu.
Leibniz, 20 yasnda Leipzig de Altdorf universitesinde, filozofi alannda doktora calsmasn tamamlad Hayat
boyunca, birkac alandaki calsmalar ile mesgul oldu. Oncelikli alanlar arasnda matematik vardr cunku 20
li yaslarnda bu alanda calsmalar gerceklestirmistir. Newton dan biraz sonra olmasna ragmen diferansiyel
denklemler ile ilgili temel sonuclara ulasmstr fakat 1684te Newton dan once baslmstr. Matematiksel notasy-
onlar kullanma konusunda cok iyidir ve turev icin dy/dx ve integral sembolunun kullanmlar ona aittir. 1691
ylnda degiskenlere ayrma yontemini vermistir ve homojen denklemleri, degiskenlerine ayrlabilen diferansiyel
denklemlere indirgemistir. 1. mertebeden diferansiyel denklemlerin cozumunu 1694 ylnda vermistir. Hayatn
bir elci gibi yasamstr ve Alma kraliyet ailelerine tavsiyelerde bulunmustur. Bu gorevi sayesinde, cok sayda
gezi duzenlemis ve yazsmalarn diger matematikcilere tasyabilmistir. Ozellikle de Bernoulli kardeslere. Bu
isbirligi sayesinde pek cok problem 17 yuzylda cozulebilmistir.
Jakob(16541705) ve Johann(16671748) Bernoulli kardesler diferansiyel denklemlerde yontemler gelistirip bun-
larn uygulama alanlarn genisletmislerdir. Jakob, 1687 de Basel de profesor olmustur. Johann, kardesinin
1705 ylnda olmesinden sonra ayn goreve getirilmistir. Her iki adamda kavgac kskanc ve ozellikle de kendi
tartsmalarnda skca karstrlrlard. Yine de her ikisi de matematikte cok onemli gelismelere imza atmslardr.
Hesaplamalarn da yardm ile mekanikte diferansiyel denklem olarak ifade edilen problemler icin cozum yontemleri
gelistirmislerdir. 1690 da Jacob y = [a3 /(b2 y a3 )]1/2 diferansiyel denklemini cozmustur ve makalesinde ilk
defa integral terimine yer vermistir. 1694 te Johann dy/dx = y/ax. diferansiyel denkleminin cozumunu elde
etmistir. Gelistirdikleri en onemli problemlerden birisi de brachistochrone problemidir.
Johannn oglu olan Daniel Bernoulli(17001782), daha henuz yeni kurulmus olan St. Petersburg akademisen
goc etti ancak 1733 de Basele botanik ve daha sonra da fizik profesoru olarak geri dondu. Temel ilgil alan-
lar arasnda ksmi diferansiyel denklemler ve onun uygulamalr vard. Ornegin ad, akskanlar mekanigindeki
diferansiyel denklemlere verilmistir. Ve ayrca daha sonra Bessel fonksiyonlar olarak adlanadrlacak olan
fonksiyonlar ile calsmstr.
2. EGRI AILESININ DIFERANSIYEL DENKLEMLERI 5
18 yuzyln en onemli matematikcilerinden birisi de Johann Bernoullinin ogrencisi olan ve Basel yaknlarnda
yasayan Leonhard Euler(17071783) dir. 1727 de arkadas Daniel Bernoulli yi takip ederek St. Petersburg a
girmistir. 17271741 ve 17661783 yllar arasnda St. Petersburg akademisinde 17411766 de Berlin akademisinde
calsmstr. Euler butun zamann en vermli matematikcilerinde biridir ve tum calsmlar toplamda 70 dergiyi
gecer. Ilgi alan matematigin ve uygulamann tum alanlarn kapsar. Yasamnn son 17 yln kor olarak
gecirmesine ragmen, olene kadar calsmlarn devam ettirmistir. Ozellikle de mekanigi matematikde cok iyi
kullanrd. Lagrange, Eulerin mekanik uygulamalr icin analizdeki en onemli calsma hareketin bilimine uygu-
land tabirini kulland. Diger calsmalar ile birlikte 173435 de diferansiyel denklemin tamlk kosulunu verdi
ve ayn calsmada integral faktoru teorisini gelistirdi. 1743 de sabit katsayl, homojen lineer denklemler icin
genel cozum kavramn verdi. 175051 de ayn teoriyi homojen olmayan denklemler icin genisletti. 1750 lerin
baslarnda, diferansiyel denklemlerin cozumu icin kuvvet serisi uygulamalrn gelistirdi. 176869 lerde numerik
cozum yontemleri gelistirdi.
Joseph-Louis Lagrange(17361813), 19 yasnda Turin de profesor oldu. 1766 da Berlin akademisinde Eulerin
varisi oldu ve 1787 de Paris akademisine gecis yapt. En onemli calsmas 1788 de baslms olan Me caniquean-
alytique, Newton mekaniginin cok kapsaml ve cok guzel bir konusudur. 176265 de , n. mertebeden homojen
diferansiyel denkleminin genel cozumunun, n tane lineer bagmsz cozumlerinin lineer kombinasyonu oldugunu
gosterdi. 177475 de parametrelerin varyasyonu olarak biline calsmay gelistirdi ve ksmi diferansiyel denklemler
ile varyasyonel hesaplamalarda cok temel calsmalar mevcuttur.
Pierre-Simon de Laplace(17491827) cocuklugunu Normandy de gecirdi ancak 1768 de Parise gelerek ve 1773
de Acade mie des Sciences kazanarak bilimsel cemberde cok onemli gelismelere imza atmann baslangcn
yasad. Astrolojide mekanik alannda calsmalarda bulunmustur. Laplace denklemleri matematiksel fizigin
temel denklemlerini olsturur. Laplace donusumlerinin faydas ise sonlara dogru daha iyi anlaslmstr.
18 yuzyln sonlarna dogru diferansiyel denklemlerinin cozum ile ilgili teori gelistirilmistir. 19. yuzylda ise daha
teorik bir sorunun cevab irdelenmistir: varlk ve teklik. Ksmi dfireansiyel denklemler calslmaya baslanms ve
onlarn matematiksel fizige uygulamalar ele alnmstr.
Baz diferansiyel denklemlerin analitik anlamda cozumlerine ulaslamamas numerik cozum kavramn getirmistir.
1900 lu yllarda numerik integral gelistirilmistir fakat uygulamalar, elle hespalamalarn veya ilkel hesaplama
araclarnnn kstllg ile cok yaygnlasmamstr. Ozellikle son 50 yl icinde, hesaplama araclarnn ilerlemesi ve
uyduya bagl bilgisayarlarn varlg ile uygulama alanlar oldukca yaygnlasmstr.
20 yuzyl, diferansiyel denlklemlerin geometrik ve toploji olarak yeni bir kreasyonudur. Amac, cozumun ge-
ometriksel olarak davrans niteligini anlamaktr. Daha fazla bilgiye ihtiyac duyuldugunda, numerik yontem ile
elde edilen veriler kullanlmstr.
Son birkac ylda bu iki trend birlikte gelmistir. Bilgisayarlar, lineer olmayan diferansiyel denklem sistemlerinin
calslmasna hz katmstr.
2. Egri ailesinin diferansiyel denklemleri

(x, y) duzleminde
y = f (x, c1 , c2 , ..., cn ) (2.1)
egri ailesini dusunelim. Kapal formada
(x, y, c1 , c2 , ..., cn ) = 0 (2.2)
seklinde yazabiliriz. Burada c1 , c2 , ..., cn uygun parametrelerdir. Egrinin kapal formunda kapal fonksiyonlarn
turevi kuraln uygulayarak n defa turev alabiliriz.

+ y = 0, (2.3)
x y
2 2 2 2
2
+2 + y + y = 0,
x xy y 2 y
...
n (n)
+ ...+ y = 0.
xn y
n bilinmeyenli sistmede c1 , c2 , ..., cn parametrelerini yok edersek,

F x, y, y, . . . , y (n) = 0
6 0. GIRIS
n. mertebeden diferansiyel denklemini elde ederiz.

Notasyon 2.1. x, y, y, . . . , y (n) degiskenlerine bagl F fonksiyonun tam diferansiyel denklemi
F F F F
Dx F = + y + y + + y (n) (n1)
x y y y
olarak gosterilir. Buna gore (2.3) sistemi asagdaki sekilde yazlr.
Dx = 0, Dx2 = 0, . . . , Dxn = 0 (2.4)
Ornek 2.2. Dogrular ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.

Cozum = y ax b yazarak (2.4) ten
Dx = y a = 0, Dx2 = y = 0
son denklem hic bir parametre icermedigi icin diferansiyel denklemi 2. mertebeden lineer denklem olarak
y = 0
seklinde ifade edebiliriz.
Ornek 2.3. Paraboller ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.

Cozum Paraboller ailesini y = ax2 + bx + c olarak yazabiliriz. = y ax2 + bx + c fonksiyonunu (2.4) te
kullanrsak,
Dx = y 2ax b = 0, Dx2 = y 2a = 0, Dx3 = y = 0

elde ederiz. Boylece paraboller ailesinin diferansiyel denklemi 3. mertebeden lineer denklemdir.
Alstrma 2.4. Cemberler ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.
2 2 2 2
Cozum Cemberler ailesini (y b) + (x a) = c2 olarak yazabiliriz. = (y b) + (x a) c2 fonksiyonunu
(2.4) te kullanrsak,
Dx = 2 (y b) y + 2 (x a) = 0, Dx2 = 2 + 2y2 + 2 (y b) y = 0, Dx3 = 6yy + 2 (y b) y = 0

elde ederiz. 2. denklemden y b = 1 + y2 /y elde ederiz. Bunu 3. denklemde yerine yazarsak,
yy2
y 3 =0
1 + y2
denklemini elde ederiz.
Alstrma 2.5. Hiperboller ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.
Cozum Hiperboller ailesini (y a) (b cx) = 1 olarak yazabiliriz. = (y a) (b cx) 1 fonksiyonunu (2.4)

te kullanrsak,
Dx = (b cx) y c (y a) = 0, Dx2 = (b cx) y 2cy = 0, Dx3 = (b cx) y 3cy = 0
elde ederiz. 2. ve 3. denklemden (b cx) terimini yok edersek,
3 y2
y =0
2 y
Uyar 2.6. Tam diferansiyel ve ksmi diferansiyel arasndaki fark asagdaki sekilde kavrayabilriz:Tam difer-
ansiyller
Dx (x) = 1, Dx (y) = y, Dx (xy) = y + xy
seklinde iken, ksmi diferansiyel denklemler
x y (xy)
= 1, = 0, = y
x x x
CHAPTER 1
Diferansiyel denklemler ve onlarn cozumleri
3. Diferansiyel denklemlerin snflandrmas

Tanm 3.1. Bilinmeyen fonksiyon ile onun turevleri arasndaki bagntya diferansiyel denklem denir.
Tanm 3.2. Bilinmeyen fonksiyon bir degiskenli ise denkleme adi diferansiyel (ADD) (ordinary differential
equation ODE) denklem denir, eger fonksiyon cok degiskenli ise ksmi diferansiyel (KDD) (partial differential
equation PDE) denklem denir.
Tanm 3.3. n tane bilinmeyen fonksiyonu iceren m adet diferensiyel denkleme ksaca diferansiyel denklem
sistemi denir. Burada m ile n esit olmak zorunda degildir.
Tanm 3.4. Denklemin mertebesi, denklemdeki en yuksek mertebedeki turevdir. Benzer sekilde sitemin mer-
tebesi, sistemdeki en yuksek mertebeli turevdir.
Tanm 3.5. Bir diferansiyel denklemde bulunan en yuksek mertebeli turevin ussune, bu diferansiyel denklemin
derecesi denir.
Tanm 3.6. Bir diferansiyel denklemdeki bagml degisken ve tum turevleri birinci dereceden ise,diferansiyel
denkleme lineer diferansiyel denklem denir.n. mertebeden adi lineer diferansiyel, bagml degisken y ve bagmsz
degisken x olmak uzere, asagdaki formda gosterilir.
dn y dn1 y dy
a0 (x) n
+ a 1 (x) n1
+ + an1 (x) + an (x) y = b (x) veya
dx dx dx
a0 (x) y (n) + a1 (x) y (n1) + + an1 (x) y + an (x) y = b (x)
3 2
Dolaysyla icerisinde y ,(y) , yy, yy, siny,
exp (y) gibi terimler bulunan denklemler lineer degildir. Bunun
yannda denklem x2 , xy, sinx, exp sin x3 , ln x turunden ifadeler icerebilir.
Ornek 3.7. y + xy exp (y) = 0, 2. mertebeden lineer olmayan adi diferansiyel denklemdir.
d4 y d y 3
3 dy
Ornek 3.8. dx4 + x2 dx 3 + x dx = x exp (x) , 4. mertebeden lineer adi defreansiyel denklemdir.
2
u
Ornek 3.9. ut = k (x) uxx veya t = k (x) xu2 2. mertebeden lineer ksmi diferansiyel denklemdir.
u1 2 u2 3 u1 u2
Ornek 3.10. x y 2 = 0, y 3 x = 0, 3. mertebeden ksmi diferansiyel denklemler sistemidir.
4. Temel Kavramlar
Tanm 4.1. Birinci mertebeden ADD ile

dy
F (x, y, y) = 0 F x, y, =0 (4.1)
dx
veya
dy
y = f (x, y) = f (x, y) (4.2)
dx
formlarn dusunecegiz.
Tanm 4.2. n. mertebden ADD ile

dy d2 y dn y
F x, y, y, y, . . . , y (n) = 0 F x, y, , 2,..., n = 0 (4.3)
dx dx dx
7
8 1. DIFERANSIYEL DENKLEMLER VE ONLARIN COZUMLERI
ya da

(n) (n1) dn y dy d2 y dn1 y
y = f x, y, y, y, . . . , y n =f x, y, , 2 , . . . , n1 (4.4)
dx dx dx dx
Tanm 4.3. Keyfi g (x) fonksiyonu ozdes olarak (4.3).denklemini saglyorsa g (x) fonksiyonuna (4.3) denklem-
inin integrali ya da cozumu denir. (bkz Uyar 4.6)
Uyar 4.4. ADD genelde bir I aralgnda tanmlanr. Boylece g (x) fonksiyonu n mertebeye kadar turevi olan
bir fonksiyon ve (4.3) denkleminde y yerine g (x) , y yerine g (x),. . . , y (n) yerine g (n) (x) yazdgmzda (4.3)
denklemi saglanyorsa, y = g (x) fonksiyonuna I aralgnda (4.3) denleminin bir cozumu denir.
Ornek 4.5. y = sin x fonksiyonu y + y = 0 denkleminin (, ) aralgnda bir genel cozumudur.
Uyar 4.6. (4.3) denkleminin cozumu y = g (x) ack formunda olmak zorunda degildir. Ayn zamanda
h (x, y) = 0 kapal formu ile de verilebilir. Buna gore turevleri kapal fonksiyonlar icin turev formulu kullanlarak
bulunur. Boylece benzer sekilde (4.3).denklemi ozdes olarak h (x, y) = 0 fonksiyonunun her noktasnda ozdes
olarak saglanyorsa h (x, y) = 0 fonksiyonu (4.3) denkleminin integrali ya da cozumudur., y, . . . , y (n) (Bkz.
Ornek 4.34)
Ornek 4.7. x2 + y 2 = 4 fonksiyonu

x
y = (4.5)
y
denkleminin kapal formda cozumudur. x2 + y 2 4 = 0 cemberinde kapal fonksiyonlar icin turev bagntsn
kullanrsak 2x + 2yy = 0 elde ederiz, boylece (4.5) denklemi saglanr. (2, 0) ve (2, 0) noktalarnda y = 0
oldugundan bu noktalar haric tutmalyz.(Bkz. Ornek Ornek 4.34).
Uyar 4.8. (4.2) denkleminin geometrik yorumu: f (x, y), Q bolgesinde tanml bir fonksiyon olsun. (4.2)
denklemine gore her (x, y) Q noktasnda bu noktadan gecen ve egimi y olan bir dogru (dogrusal eleman)
vardr. Boylece bu dogrularn olusturmus oldugu alana ksaca dogrultu alan denir. Buna gore Q bolgesindeki
egriyi bulmak, dogrularn herbir noktasndaki tanjant bulmaktr.
Buna gore 2. mertebeden
y = f (x, y, y)
denklemi icin y yani cozum egrisinin egriligi bulunmaldr. 3 ve daha yuksek mertebeden ADD icin benzeri
geomtrik yorumlar yoktur.
Tanm 4.9.
y1 = g1 (x) , y2 = g2 (x) , . . . , yn = gn (x) (4.6)
fonksiyonlar
y1 = f1 (x, y1 , y2 , . . . , yn )
y2 = f2 (x, y1 , y2 , . . . , yn )
(4.7)
...
yn = fn (x, y1 , y2 , . . . , yn )
sistemini ozdes olarak saglyorsa, (4.6) fonksiyonlarna sistemin cozumu (integrali) denir.
Bu durumda da cozumleri kapal fonkiyon gibi dusunebiliriz. (Bkz Uyar 4.6).
Uyar 4.10. n = 2 durumu icin y1 , y2 fonksiyonlar yerine bilinmeyen y, z fonksiyonlarn ele alalm. Buna
gore (4.6) fonksiyonlar
y = g1 (x) , z = g2 (x)
geometriksel olarak bir egri tanmlar (3 boyutlu uzayda). Bu sebepten oturu (4.6) fonksiyonlar (4.7) sisteminin
integral egrisi diye adlandrlr.
Uyar 4.11. Genel olarak (4.7) sisteminde bilinmeyen fonksiyon says ile denklem says esit olmak zorunda
degildir. Fakat cozum tanm ayndr. Yine de cozumun varlg ve tekligi hakknda bir genelleme yapmalyz.
4. TEMEL KAVRAMLAR 9
Teorem 4.12. (4.7) sistemi ve

P (a, b1 , b2 , . . . , bn ) (4.8)
noktasn ele alalm. (4.7) sistemindeki f1 , f2 , . . . , fn n + 1 degiskenli ve degiskenleri x, y1 , y2 , . . . , yn olmak
uzere, P noktasnn bir O komsulugunda, surekli ve y1 , y2 , . . . , yn degiskenlerine gore surekli ksmi turevlere
sahip fonksiyonlar olsun. O komsulugunda (4.7) sistemini ve
g1 (a) = b1 , g2 (a) = b2 , . . . , gn (a) = bn (4.9)
kosulunu (baslangc kosulu) saglayan g1 (x) , g2 (x) , . . . , gn (x) fonksiyonlar vardr ve bu fonksiyonlar tektir.
Tanm 4.13. Bir problem diferansiyel denklemi ve belirli kosullar icerir. Problemdeki kosullar x in bir
degeriyle ilgili ise bu durumda probleme baslangc deger problemi, x in 2 degeri ile ilgili ise snr deger problemi
denir.
Ornek 4.14.
y + y = 0,
y (1) = 3
y (1) = 4
baslangc deger problemidir (BDP)- (initial value problem IVP).
Ornek 4.15.
y + y = 0,
y (0) = 1

y = 5
2
snr deger problemidir (SDP)- (boundary value problem BVP).
Uyar 4.16. Uyar 4.10e gore f1 , f2 , . . . , fn fonksiyonlar O komsulugunda yukardaki kosular saglyorsa
(4.7) sisteminin P noktasndan gecen bir tek integral egrisi vardr.
Ozel durumda
f
f (x, y) , (x, y) (4.10)
y
fonksiyonlar P noktasnn O komsulugunda surekli ise
y = f (x, y)
denkleminin bir tek integral egrisi mevcuttur ve bu egri P noktasndan gecer.
Uyar 4.17. Eger her x [a, b] , y1 , y2 [c, d] icin
|f (x, y1 ) f (x, y2 )| K |y1 y2 | (4.11)
esitsizligini saglayacak sekilde pozitif bir K says bulunabilirse f (x, y).fonksiyonu y degiskenine gore R
(a x b, c y d) bolgesinde Lipchitz kosulunu saglar denir. Ozel olarak f (x, y).fonksiyonu y degiskenine
gore R bolgesinde turevi mevcut ve
f
K (4.12)
y
kosulu saglanyor ise (4.11) kosulu saglanr. Fakat tersi dogru degildir. Yani y degiskenine gore turevi mevcut
olmayabilir fakat (4.11) kosulunu saglayan fonksiyonlar da vardr. Asagdaki ornek bununla ilgilidir.
Ornek 4.18. f (x, y) = |y| fonksiyonu y degiskenine gore ksmi turevi yoktur ancak Lipschitz kosulunu saglar.
Gercekten
||y1 | |y2 || |y1 y2 | , K = 1
saglanr.
10 1. DIFERANSIYEL DENKLEMLER VE ONLARIN COZUMLERI
Teorem 4.19. f (x, y) fonksiyonu Q (a h x a + h, b k y b + k) bolgesinde surekli olsun (Surekli

fonksiyon kapal aralkta snrldr yani Q bolgesinde |f (x, y)| M kosulunu saglayan pozitif M sabiti mevcut-
tur.) ve (4.11) kosulunu saglasn.
k
d = min h,
M
olmak uzere [a d, a + d] aralgnda
y = f (x, y)
denklemini saglayan y = g (x) bir tek cozumu vardr.
Uyar 4.20. Lipschitz kosulu ve Teorem 4.19ye benzer teorem (4.7) sistemi ici de formule edilebilir.
Uyar 4.21. Cozumun varlg icin f (x, y) fonksiyonun surekliligi yeterli bir kosulken teklik icin yeterli degildir.
Ornek 4.22.
1 3
y = 0 ve y = (x 2)
p 27
fonkssyonlar y = 3
y 2 denkleminin integral egrisidir.
Teorem 4.23.

y (n) = f x, y, y, y, . . . , y (n1) (4.13)
diferansiyel denklemini ve P (a, b1 , b2 , . . . , bn ) noktasn ele alalm.
f f f
f, , , , (n1)
y y y
fonksiyonlar surekli olsun. Bu durumda P noktasnn bir komsulugunda (4.13) denklemini ve
g (a) = b1 , g (a) = b2 , . . . , g (n1) (x) = bn (4.14)
kosulunu saglayan y = g (x) tek cozumu mevcuttur.
Uyar 4.24. Lipschitz kosulunu kullanarak (4.13) denklemi icin Teorem 4.19ye benzer bir teorem formule
etmek mumkundur.
Teorem 4.23 lokal karakterlidir. Yani
y (n) + an1 (x) y (n1) + + a1 (x) y + a0 (x) y = b (x) (4.15)
denkleminin cozumunun varlg ve tekligi I aralgnda mevcuttur.
Uyar 4.25. (4.13) denklemi icin (4.14) kosullar saglansn. (n + 1) boyutlu P (a, b1 , b2 , . . . , bn ) noktas ver-
ilsin. Q bolgesi P noktasn iceren bolge ve (4.13) denkleminin bu noktada Teorem 4.23e gore tek bir cozumu
olsun. Buna gore asagda bu tarz denklemler icin genel cozum kavramn tanmlayacagz.
Tanm 4.26. (4.13) denkleminin cozumu n tane bagmsz keyfi sabit iceriyorsa bu cozume Q bolgesinde (4.13)
denkleminin genel cozumu (integrali) denir.
Uyar 4.27. Eger sabitlerden herhangi birisini, digerleriyle yer degistirmek mumkun degil ise bu durumda bu
sabitlere bagmsz denir. Yani hic biri gereksiz degil ise.
Ornek 4.28.
y = c1 exp 2x + c2 exp (x)
fonksiyonu
y y 2y = 0
denkleminin genel cozumudur.
c1 exp (x + c2 )
fonksiyonu
y y = 0
4. TEMEL KAVRAMLAR 11
denkleminin genel cozumu degildir. Cunku

c1 exp (x + c2 ) = c1 exp (x) exp (c2 ) = K exp x
olarak yazabiliriz.
Uyar 4.29. Genel durumda

F x, y, y, y, . . . , y (n) = 0 (4.16)
denklemi icin genel integralden bahsetmek cok mumkun degildir. Cunku cozumun tekligi sorusunun oncelikle
cevaplanmas gerekmektedir. Ornegin
y2 x4 y 2 = 0 (4.17)
denklemi asagdaki degerler icin saglanr:
y = x2 y, y = x2 y
Eger belli bir bolgeden ve ya baslangc kosullarndan bahsediyorsak, (4.16) denkleminin genel cozumunden bah-
setmek mumkundur.
Tanm 4.30. Eger her noktada cozumun tekligi kosulu saglanmyorsa bu durumda y = f (x, y) denkleminin
cozumune tekil cozum (integral) denir.
Ornek 4.31. y = 0 integral egrisi p

y = 3 y 2
ADD nin tekil cozumudur cunku (2, 0) noktas boyunca
1 3
y= (x 2)
27
fonksiyonu da diger bir integral egrisidir.
Uyar 4.32. y = f (x, y) denklemi bir parametreli genel cozume sahiptir. Eger cozum mevcut ise verilen
denklemin tekil integraline esittir.
Uyar 4.33. f (x, y) 6= 0 icin
dy 1
= (4.18)
dx f (x, y)
denklemi ile
dx
= f (x, y) (4.19)
dy
denklemi denktir. f (x, y) = 0 durumunda (4.18) denklemi tanmsz iken (4.19) denklemi tanmldr. Boylece
genelde (4.18) denklemine (4.19) denklemini ekleriz ve (4.18) denkleminin integral egrisi ile hem (4.19) den-
kleminin hem de (4.18) denkleminin integral egrilerinin dusunecegiz.
Ornek 4.34.
x2 + y 2 4 = 0 (4.20)
cemberi
x
y =
y
(2, 0) , (2, 0) noktalarnda bile ADD nin integral egrisidir. Cunku bu noktalarda (4.20) fonksiyonu
dx y
=
dy x
ADD yi saglar.
CHAPTER 2
Birinci mertebeden ADD
5. y = f (x) formundaki denklemler

f (x) verilen I aralgnda surekli bir fonksiyon olmak uzere
y = f (x)
ADD nin genel cozumu
Z
y= f (x) dx
seklindedir ve belirsiz integral keyfi sabiti icerir.

y (x0 ) = y0
baslangc kosulu verildiginde cozum
Z x
y = y0 + f (t) dt
x0
seklindedir.
Ornek 5.1.
y = 3x2
ADD nin cozumunu bulunuz.
Cozum
Z
y= 3x2 dx y = x3 + c
Ornek 5.2.
y = 3x2
y (3) = 27
BDP nin cozumunu bulunuz.
Cozum
Z
y= 3x2 dx y = x3 + c 27 = 27 + c c = 0 y = x3
Ornek 5.3.
y = sin x
Cozum
Z Z
y = sin xdx y = cos x + c1 y = (cos x + c1 ) dx y = sin x + c1 x + c2

13
14 2. BIRINCI MERTEBEDEN ADD
Ornek 5.4.
y = 3x2 6x + 1
y (2) = 0
Cozum
Z

y= 3x2 6x + 1 dx y = x3 3x2 + x + c 0 = 8 12 + c c = 20 y = x3 3x2 + x + 20

Ornek 5.5.
y = exp (x)
y (0) = 1, y (0) = 1, y (0) = 3
Cozum
Z Z

y = exp (x) dx y = exp (x) + c1 y = ( exp (x) + c1 ) dx y = exp (x) + c1 x + c2

Z 1 = 1 + c3
x2
y = (exp (x) + c1 x + c2 ) dx y = exp (x) + c1 + c2 x + c3 1 = 1 + c2
2
3 = 1 + c1
y = exp (x) + 2x2

6. y = f (y) formundaki denklemler

f (y) 6= 0 surekli bir fonksiyon olmak uzere (Bkz. Uyar 4.33)
y = f (y)
ADD ni
dx 1
=
dy f (y)
olarak yazabiliriz. Buna gore genel cozum Z
dy
x=
f (y)
dir ve egri (x0 , y0 ) noktasndan geciyorsa cozum
Z y
dt
x x0 =
y0 f (t)
formundadr. Eger f (y0 ) = 0 ise cozum
y = y0
seklindedir.
Ornek 6.1.
y = y 2 , y 6= 0
ya da
dx 1
= 2
dy y
ADD nin cozumu
1
x= +c
y
ya da
1
y=
cx
7. DEGISKENLERINE AYRILABILEN ADD 15
dir. Eger cozum (3, 1) noktasndan geciyorsa cozum

1
y= .
4x
Eger cozum (3, 0) noktasndan geciyorsa cozum
y=0
dr cunku
y = 0 y = c
ve baslangc kosullarndan y = 0 elde ederiz.
Ornek 6.2.
1 3
y + y =
5 5
Cozum
Z Z
1 dy 1
y = (3 + y) = dx
5 y3 5

1 1
ln |y 3| = x + ln c y 3 = c exp x
5 5

Ornek 6.3.
p
y = 2 y1
Cozum
p Z Z
dy
y = 2 y1 = dx
2 y1
p 2
y1 = x + c y = 1 + (x + c)

7. Degiskenlerine ayrlabilen ADD

Teorem 7.1. f (x) , [a, b] aralgnda surekli, g (y) , [c, d] aralgnda surekli fonksiyonlar ve g (y) 6= 0 olsun.
f (x)
y =
g (y)
ADD nin cozumu Z Z
f (x) dx = g (y) dy
formundadr. Eger cozum (x0 , y0 ) noktasndan geciyorsa
Z x Z y
f (x) dx = g (y) dy
x0 y0
Uyar 7.2.
y = f (x) g (y)
denklemi icinde benzer teorem gecerlidir. Cozum
Z Z
1
f (x) dx = dy
g (y)
seklindedir ve cozum (x0 , y0 ) noktasndan geciyorsa
Z x Z y
1
f (x) dx = dy
x0 y0 g (y)
dir. Eger g (y0 ) = ise cozum

y = y0
dr.
Ornek 7.3.
y = xy 3 sin x
y (0) = 1
Cozum Degiskenlere ayrma yontemini kullanrsak

Z Z
dy
= x sin xdx
y3
elde ederiz. Bu durumda genel cozum
1 1
= x cos x sin x + c
2 y2
ve y (0) = 1 kosulundan c = 1/2 elde edilir. Boylece cozum
1
y= .
2x cos x 2 sin x + 1
y (0) = +1 kosulundan dolay pozitif kok alnmstr.
Ayn denklemin y (0) = 0 baslangc kosullu cozumu y = 0 dr.
Ornek 7.4.
y
y = , x 6= 3
x3
denklemini cozunuz.
Cozum Denklemi
dy dx
= dy
y x3
seklinde yazabiliriz. Buna gore denkleminin cozumu
ln y = ln (x 3) + ln c
y (x 3) = c

Ornek 7.5.

(3x + 8) y 2 + 4 dx 4y x2 + 5x + 6 dy = 0
denklemini cozunuz.
Cozum Denklemi
(3x + 8) 4y
dx 2 dy = 0
(x2 + 5x + 6) (y + 4)
seklinde yazabiliriz. Buna gore
(3x + 8) 2y
dx 2 2 dy = 0
(x + 2) (x + 3) (y + 4)

2 1 2y
+ dx 2 2 dy = 0
x+2 x+3 y +4
7. DEGISKENLERINE AYRILABILEN ADD 17
denkleminin cozumu
2
ln (x + 2)2 + ln (x + 3) ln y 2 + 4 = ln c
" #
2
(x + 2) (x + 3)
ln 2 = ln c
(y 2 + 4)
2
(x + 2) (x + 3)
= c
(y 2 + 4)2
2 2
(x + 2) (x + 3) = c y2 + 4

Ornek 7.6.

x (y + 1)2 dx + x2 + 1 yey dy = 0
denklemini cozunuz.
Cozum Denklemi
x yey
dx + 2 dy = 0
(x2 + 1) (y + 1)
Z Z
x yey
dx + 2 dy = 0
(x2 + 1) (y + 1)
Z Z
1 (y + 1) ey ey
ln x2 + 1 + 2 dy 2 dy = c
2 (y + 1) (y + 1) ey = u
dy 1
(y+1)2
= dv v = (y+1)
Z Z
1 ey ey ey
ln x2 + 1 + dy + dy = c
2 (y + 1) (y + 1) (y + 1)
denkleminin cozumu
1 ey
ln x2 + 1 + =c
2 (y + 1)

Ornek 7.7.
dy x
=
dx y (1 x2 )1/2
denklemini cozunuz.
Cozum Denklemi
x
ydy 1/2
dx = 0
(1 x2 )
Z Z
x
ydy 1/2
dx = 0
(1 x2 )
1 2 1/2
y + 1 x2 = c
2
denkleminin cozumu
1 2 1/2
y + 1 x2 =c
2

8. Homojen ADD
f (tx, ty) = tn f (x, y)

formunda yazlabilen fonksiyonlara n. dereceden homojen fonksiyonlar denir. Sag taraf fonksiyonu 0. dereceden
homojen olan
y
y = f (8.1)
x
formundaki ADD lere homojen denklemler denir.
Uyar 8.1. Verilen bir ADD in homojen olup olmadgn anlamak icin
f (tx, ty) = f (x, y)
bagntsnn saglanmas gerekmektedir.
Ornek 8.2.
x+y x+y
y = ln x ln y + f (x, y) = ln x ln y +
xy xy
tx tx + ty
f (tx, ty) = ln + = f (x, y)
ty tx ty
oldugundan ADD homojendir.
Ornek 8.3.
y 3 + 2xy y 3 + 2xy
y = f (x, y) =
x2 x2
3 3 2 3
t y + 2t xy ty + 2xy
f (tx, ty) = = 6= f (x, y)
t2 x2 x2
oldugundan ADD homojen degildir.
Cozum icin (8.1) denklemi yerine
y (x)
z (x) = ya da y (x) = xz (x) (8.2)
x
bagnts olan z (x) fonksiyonunu bulmaya calsalm. 2. bagnty kullanrsak
y = z + xz (8.3)
elde ederiz. Bunu (8.1) denkleminde kullanrsak
z + xz = f (z)
veya
f (z) z
z = (8.4)
x
ADD yi elde ederiz. Bu denklem degiskenlerine ayrlabilir ADD elde ederiz.
y
Ornek 8.4. y = ey/x + x ADD nin cozumunu bulunuz.
Cozum u = y/x y = xu y = u + xu ifadesini denklemde yerine yazarsak

u + xu = eu + u eu u = x
Z Z
eu du 1 u 1
= e du = dx
dx x x
c
eu = ln x ln c eu = ln
x
c c
u = ln ln u = ln ln
x x

Ornek 8.5. ( y + x + y x) dx ( y + x y x) dy = 0 ADD nin cozumunu bulunuz.

a1 x+b1 y+c1
9. y = f a2 x+b2 y+c2 FORMUNDAKI ADD 19
Cozum Denklem homojen ADD dir. u = y/x y = xu y = u + xu ifadesini denklemde yerine yazarsak

y+x+ yx
y =
y+x yx

xu + x + xu x
u + xu =
xu + x xu x

u+1+ u1
u + xu =
u+1 u1
2
u+1+ u1
u + xu =
u + 1 (u 1)

u + 1 + u 1 + 2 u2 1 p
= = u + u2 1
p Z2 Z
2
du dx
xu = u 1 =
u2 1 x (32).int
p p
ln |u + u2 1| = ln x + ln c u + u2 1 = cx
u=y/x
r
y y 2
+ 1 = cx
x x

Ornek 8.6. 3x2 + 9xy + 5y 2
dx 6x2 + 4xy dy = 0, y (2) = 6 BDP nin cozumunu bulunuz.
Cozum Denklem homojen ADD dir. u = y/x y = xu y = u + xu ifadesini denklemde yerine yazarsak
3x2 + 9xy + 5y 2
y =
6x2 + 4xy
3x2 + 9ux2 + 5u2 x2
u + xu =
6x2 + 4ux2
3 + 9u + 5u2 3 + 9u + 5u2 6u 4u2
u + xu = xu =
6 + 4u 6 + 4u
Z Z
3u + u2 + 3 4u + 6 dx
xu = du =
4u + 6 3u + u2 + 3 x
2
2 ln |3u + u2 + 3| = ln x + ln c 3u + u2 + 3 = cx
u=y/x
2
y y 2 2 9
3 + +3 = cx y (2) = 6 (9 + 9 + 3) = 2c c =
x x 2
2 9
3u + u2 + 3 = x
2

a1 x+b1 y+c1
9. y = f a2 x+b2 y+c2 formundaki ADD

a1 b1
6= 0 (9.1)
a2 b2
olmak uzere
a1 x + b 1 y + c1
y = f (9.2)
a2 x + b 2 y + c2
ADD nin cozumu icin
x = X + h, y = Y + k (9.3)
degisken degistirmesi yaplr. Bunu (9.2) denkleminde yazalm:

dY a1 X + b 1 Y + a1 h + b 1 k + c1
=f (9.4)
dX a2 X + b 2 Y + a2 h + b 2 k + c2
diferansiyel denkleminde
a1 h + b 1 k + c1 = 0 (9.5)
a2 h + b 2 k + c2 = 0
olacak sekilde secersek
dY a1 X + b 1 Y
=f (9.6)
dX a2 X + b 2 Y
denklemini elde ederiz ki bu denklem homojen denklemdir ve homojen denklemler icin gecerli olan cozum
yontemi kullanlr.
Eger (9.1) determinant sfr ise yani a2 x + b2 y = k (a1 x + b1 y) ise (9.2) denklemi kolayca cozulur.
z = a1 x + b1 y a2 x + b2 y = kz
yazarak
z a1
z = a1 + b1 y y =
b1
ifadelerini (9.2) denkleminde yazarsak

z a1 z + c1 dz
= +f = dx
b1 b1 kz + c2 z+c1
a1 + b1 f kz+c 2
degiskenlerine ayrlabilen ADD elde ederiz.
Ornek 9.1.
2x y + 9
y =
x 3y + 2
Cozum

2 1

1 3 6= 0
oldugundan (9.5) denkleminin cozersek h = 5, k = 1 buluruz. x = X 5, y = Y 1 yazdgmzda ve
denklemde yerine yazdgmzda
dY 2X Y
=
dX X 3Y
homojen denklemini elde ederiz.
Y
z = , Y = zX
X
donusumunu denklemde yazarsak
dz 2z dz 2 2z + 3z 2
X +z = ya da X =
dX 1 3z dX 1 3z
degiskenlerine ayrlabilir ADD ni elde ederiz. Buna gore cozum
Z Z
1 3z dX
2
dz =
2 2z + 3z X
1
ln 2 2z + 3z 2 = ln (X) + ln c
2
1 c1 1
ln 2 2z + 3z 2 = 2 ln (cX) = ln 2 2 = ln 2 , c1 = 2
c X X c
c1
2 2z + 3z 2 = ,
X2
Y
z= X geri donusumunu ve X = x + 5, Y = y + 1 geri donusumunu yaparsak
2X 2 2XY + 3Y 2 = c1
10. LINEER ADD 21
ya da
2 (x + 5)2 2 (x + 5) (y + 1) + 3 (y + 1)2 = c1
cozumunu elde ederiz.
Ornek 9.2.
(2x + 3y + 1) dx + (4x + 6y + 1) dy = 0
Cozum
dy 2x + 3y + 1
=
dx 4x + 6y + 1
ve
2 3

4 6 =0
oldugundan z = 2x + 3y 4x + 6y = 2z donusumunu kullanarak z = 2 + 3y y = (z 2) /3 elde ederiz.
Bunlar denklemde kullandgmzda
z 2 z+1
=
3 2z + 1
3 (z + 1)
z = +2
2z + 1
z1
z =
2z + 1
degiskenlerine ayrlabilen ADD elde ederiz.
Z Z
2z + 1
dz = dx
z1
Z Z
3
2+ dz = dx
z1
2z + 3 ln (z 1) = x + c
cozumunu elde ederiz. z = 2x + 3y donusumunu tekrar kullandgmzda
2 (2x + 3y) + 3 ln (2x + 3y 1) = x + c
cozumunu elde ederiz.
10. Lineer ADD
y + a (x) y = b (x) (10.1)

formundaki denklemlere lineer denklemler denir.
y + a (x) y = 0 (10.2)
denklemine de (10.1) denklemine karslk gelen homojen lineer denklem denir.
Homojen terimi homojen ADD ile karstrllmamaldr. Buna ragmen literaturde bu terim kullanlmaktadr.
a (x) , b (x) I aralgnda surekli fonksiyonlar olsun. Uyar 4.24i kullanarak (10.1) ve (10.2) ADD nin tek
cozumunden bahsedebiliriz. Oncelikle (10.2) denklemi degiskenlerine ayrlabilen ADDdir ve cozum
Z Z
dy
= a (x) dx
y
Z
ln (Cy) = a (x) dx, Cy > 0
Z
Cy = exp a (x) dx ,
Z
y = c exp a (x) dx , C = 1/c (10.3)
seklinde elde ederiz.

Simdi (10.1) denkleminin genel cozumunu elde edelim. Cozumu parametrelerin degisimi olarak adlandrlan
yontemi kullanarak bulalm. (10.1) in genel cozumunu (10.3) formu seklinde arayalm. Fakat burada c, xin bir
fonksiyonu olsun, Z
y = c (x) exp a (x) dx . (10.4)
(10.4) denklemini diferansiyellersek

Z Z
y = c (x) exp a (x) dx c (x) a (x) exp a (x) dx (10.5)
ifadesini elde ederiz. (10.4) ve (10.5) ozdesliklerini (10.1) denkleminde kullanrsak

Z Z Z
c (x) exp a (x) dx c (x) a (x) exp a (x) dx + a (x) c (x) exp a (x) dx = b (x)
Z
c (x) exp a (x) dx = b (x)
ifadesinden Z
c (x) = exp a (x) dx b (x)
elde ederiz ki degiskenlerine ayrlabilen ADD dir. Buna gore (10.1) denklemindeki c (x) fonksiyonu
Z Z
c (x) = b (x) exp a (x) dx dx + c1
seklindedir. Son olarak bu fonksiyonu (10.4)de yazarsak cozumu

R
Z R

y = e a(x)dx b (x) e( a(x)dx) dx + c1 (10.6)
Ornek 10.1.
y + 2xy = x3 (10.7)
ADD denkleminin cozumunu bulunuz.
Cozum (10.1) denklemine gore a (x) = 2x, b (x) = x3 dir. Buna gore (10.6) formuna gore
R
Z R

2xdx 3 ( 2xdx)
y = e x e dx + c1
Z
2 2
y = ex x3 ex dx + c1
Z
x2 2 x2
y = e x xe dx + c1 ,
" 2
#
x2 = u, xex dx = dv
2
2xdx = du, v = 12 ex
Z
x2 1 2 x2 1 x2
y = e x e 2xe dx + c1
2 2

x2 1 2 x2 1 x2
y = e x e e + c1
2 2
1 2 2
y = x 1 + c1 ex (10.8)
2
ve (10.7)denkleminin cozumu (10.8) seklindedir.
Uyar 10.2. (10.1) denklemi y0 = 0 baslangc kosulunu saglasa bile (10.6) cozumu tektir. Ornegin (10.7)denkleminin
cozumu (0, 0) noktasndan geciyorsa (10.8) a gore cozum
1 2 1 2
y= x 1 + ex
2 2
10. LINEER ADD 23
dir.
Uyar 10.3. Parametrelerin degisimi yontemi yerine (10.1) denkleminin cozumunu
y (x) = u (x) v (x) (10.9)

olarak arayalm. Bu ifadeyi (10.1) denkleminde yerine yazdgmzda
uv + uv + auv = b (10.10)
seklinde elde ederiz. Simdi u (x) fonksiyonunun
u + au = 0 (10.11)
lineer homojen ADD i sagladgn varsayalm, yani (10.11) denkleminin cozumu
R
a(x)dx
u = e
dir. (10.10) denklemini
(u + au) v + uv = b
olarak yazp (10.11) i kullanrsak
uv = b
ya da
Z R
a(x)dx
v= b (x) e +c (10.12)
olarak elde ederiz. Cozumun (10.9) ifadesini kullanrsak daha onceki (10.6) formunu elde ederiz.
Ornek 10.4.

dy 2x + 1
+ y = e2x
dx x
2x+1
Cozum (10.1) denklemine gore a (x) = x , b (x) = exp (2x) dir. Buna gore (10.6) formuna gore
Z
( dx)
R 2x+1
2x+1
R
dx
y = e x exp (2x) e x dx + c1
Z
e2x
y = exp (2x) exp (2x) xdx + c1
x

e2x x2
y = + c1 ,
x 2
xe2x e2x
y = + c1 (10.13)
2 x
: ve denkleminin cozumu
xe2x e2x
y= + c1
2 x
seklindedir.
Ornek 10.5.
dy
x2 + 1 + 4xy = x
dx
y (2) = 1.
4x x
Cozum (10.1) denklemine gore a (x) = (x2 +1) , b (x) = (x2 +1) dir. Buna gore (10.6) formuna gore
Z !
x 4x
R
4x dx
R
dx (x2 +1)
y = e (x2 +1) e dx + c1
(x2 + 1)
Z
2 x 2
y = x2 + 1 2
x2 + 1 dx + c1
(x + 1)
4
2 x x2
y = x2 + 1 + + c1 ,
4 2

2 16 4
y(2) = 1 1 = (5) + + c1 c1 = 19 (10.14)
4 2
ve denkleminin cozumu
2
2 x4 x2
y = x +1 + + 19
4 2
seklindedir.
11. Bernoulli denklemi
y + a(x)y = b(x)y n (11.1)

formundaki ADD lere Bernoulli ADD denir.
a (x) , b (x) I aralgnda surekli fonksiyonlar olsun. n = 0 ya da n = 1 durumu icin srasyla (10.1) ve (10.2)
lineer ADD yi elde ederiz. Burada n saysnn 0 ve 1 den farkl durumlarn ele alacagz. (11.1) denklemini y n
ye boldugumuzde
y a(x)
+ n1 = b(x) (11.2)
yn y
1
z = n1 = y n+1
y
donusumunu kullandgmzda
y z
z = (n + 1) y n y n =
y (n + 1)
buluruz. Bu ifadeleri (11.2) denkleminde yazarsak
z
+ a(x)z = b(x) (11.3)
(n + 1)
lineer denklemini (Bkz. (10.1)) ve cozumu (10.6) olarak elde ederiz.
Ornek 11.1.
y + xy = xy 3 (11.4)
ADD cozumu bulunuz.
Cozum (11.4) denklemini (11.1) ile karslastrrsak
a (x) = x, b (x) = x, n = 3
elde ederiz. Bunu (11.3) da yerine yazdgmzda
z
+ xz = x
2
z
= 2x
(z 1)
dz
= 2xdx
(z 1)
ln (z 1) = x2 + c
11. BERNOULLI DENKLEMI 25
ve z = y 2 donusumunden
1 y2
ln = x2 + c
y2
(11.4) denkleminin cozumudur.
Ornek 11.2.
dy
x + y = 2x6 y 4
dx
ADD cozumu bulunuz.
Cozum denklemi xy 4 ya bolelim:
dy
y 4 + x1 y 3 = 2x5
dx
elde ederiz.
dz dy
z = y 3 = 3y 4
dx dx
Bunu denklemde yerine yazdgmzda
z 1 hom ojen denklem icin dz dx
+ z = 2x5 =3
3 x z x
z = cx3 z = c (x) x3
3
c x3 + 3x2 c (x) c (x) x3 = 6x5
x
c = 6x2 c (x) = 2x3 + c1
1/3
3
3 1/3 2x3 + c1
z = 2x + c1 x y = z =
x
ve 1/3
2x3 + c1
y=
x
denkleminin cozumudur.
Ornek 11.3.
dy y
+ = xy 3
dx 2x
y(1) = 2
ADD cozumu bulunuz.
Cozum denklemi y 3 ya bolelim:
dy y4
y3 + =x
dx 2x
elde ederiz.
dz dy
z = y4 = 4y 3
dx dx
Bunu denklemde yerine yazdgmzda
z 1 hom ojen denklem icin dz dx
+ z = x = 2
4 2x z x
z = cx2 z = c (x) x2
2
c x2 2x3 c (x) + c (x) x2 = 4x
x
c = 4x3 c (x) = x4 + c1
1/4
z = x2 + c1 x2 y = z 1/4 = x2 + c1 x2
1/4
2 = (1 + c1 ) c1 = 15
ve
y 4 = x2 + 15x2
denkleminin cozumudur.
12. Riccati Denklemi
y = a (x) y 2 + b (x) y + c (x) (12.1)

forundaki denklemlere Riccati denklemleri denir. a (x) = 0 durumunda (12.1) denklemi lineer denklemdir ve
c (x) = 0 durumunda (12.1) denklemi Bernoulli denklemidir.
Genel olarak Riccati denklemini analitik olarak cozmek mumkun degildir. Eger (12.1) denkleminin bir cozumu
biliniyorsa genel cozumu elde etmek mumkundur: y1 (x) (12.1) denkleminin bir cozumu olsun, yani
y1 = a (x) y12 + b (x) y1 + c (x) (12.2)
yazlr.
y = y1 + z (12.3)
ile yeni ibr z fonksiyonu tanmlayalm. (12.3) ifadesini (12.1) denkleminde kullanrsak
y1 + z = a (x) (y1 + z)2 + b (x) (y1 + z) + c (x)
y1 + z = a (x) y12 + 2a (x) y1 z + a (x) z 2 + b (x) y1 + b (x) z + c (x)
(12.2) den faydalanrsak
z = (2a (x) y1 + b (x)) z + a (x) z 2 (12.4)
Bernouilli denklemini elde ederiz.
Ornek 12.1.
xy 3y + y 2 = 4x2 4x (12.5)
ADD icin bir ozel cozum y1 = Ax + B olmak uzere genel cozumunu bulunuz.
Cozum Ozel cozum y1 = Ax + B (12.5) da yerine yazarsak
xA 3Ax 3B + A2 x2 + 2ABx + B 2 = 4x2 4x
ifadesinden
A = 2, B = 0
elde ederiz. Boylece denklemin bir ozel cozumu
y1 = 2x
dir. (12.1) denklemine gore (12.5) da
1 3
a (x) = , b (x) = , c (x) = 4x 4
x x
(12.3) donusumu ile
y = 2x + z
(12.4) denklemi
3 1
z = 4 + z z2
x x
Bernoulli denklemine donusur. (11.1) Bernoulli denkleminin ifadesine gore
3 1
a (x) = 4 , b (x) = , n = 2
x x
dir. Buna gore
1
u=
z
donusumunden
3 1
u + 4 u=
x x
lineer ADD elde ederiz. Tekrar (10.1) lineer denklemin formuna gore
3 1
a (x) = 4, b (x) =
x x
12. RICCATI DENKLEMI 27
ve cozumun (10.6) formuna gore

Z
1 R ( x3 4)dx
= e ( x 4)dx
R 3
u (x) e dx + c1
x
Z
1 3 ln x4x
= e3 ln x+4x e dx + c1
x
Z
3 1 3
= eln x +4x eln x 4x dx + c1
x
Z
1
= x3 e4x x3 e4x dx + c1
x
Z
= x3 e4x x2 e4x dx + c1
(integral tablo (50))

2
3 4x x 2x 2
= x e + e4x + c1 x3 e4x
4 16 64
2
x 2x 2
= x3
+ + c1 x3 e4x
4 16 64
elde ederiz.
1
z=
u
ters donusumu ve
y = 2x + z
donusumu ile (12.5) ADD nin cozumunu elde etmis oluruz.
12.1. Riccati denkleminin ozel durumlar.

12.1.1. A..
y = ay 2 + by + c
turundeki denklemler. Burada a, b, c sabitlerdir. Denklem Bolum 6 ve 7 teki yontemler kullanlarak cozulur.
12.1.2. B..
b
y = ay 2 + 2
x
turundeki denklemler. Burada a, b keyfi sabitlerdir.
1
y=
z
donusumu ile
z
y =
z2
bulunur. Bu ifadeleri denklemde yerine yazdgmzda
z a b
= 2+ 2
z2 z x
ve
z 2
z = a b
x
homojen denklemi elde edilir ve Bolum 8 teki yontem ile cozum elde edilir.
13. Tam ADD

Uyar 13.1. y = (x, y) denklemi
f (x, y)
y + =0 (13.1)
g (x, y)
formundadr. Burada f, g fonksiyonlar ve onlarn 1. mertebeden turevleri O bolgesinde surekli fonksiyonlar ve
g (x, y) 6= 0 dr. Teorem 4.12 ve Uyar 4.16 ye gore cozumun varlg ve tekligi mevcuttur. (13.1) denklemini
f (x, y) dx + g(x, y)dy = 0 (13.2)
formunda yazabiliriz.
Teorem 13.2. (13.2) denkleminin sol taraf F (x, y) fonksiyonunun tam diferansiyeli olsun. Eger
f g
= (13.3)
y x
kosulu saglanyorsa (13.2) denklemine tamdr denir. Eger O bolgesi basit baglantl bolge ise (13.2) denklemi
veya (13.1) denkleminin genel cozumu
F (x, y) = c (13.4)
fonksiyonudur.
Buna gore cozum asagdaki sekilde bulunur:
F
= f (x, y)
x
ifadesinde integral aldgmzda
Z
F (x, y) = f (x, y) dx + (y) (13.5)
elde ederiz. Burada tekrar y ye gore turev aldgmzda

Z
F
= f (x, y) dx + (y) = g (x, y)
y y
Z

(y) = g (x, y) f (x, y) dx
y
elde ederiz. Burada son denklemin sag taraf denklemin tam olmasndan dolay x degiskeninden bagmszdr ve
denklemin cozumu
Z Z

(y) = g (x, y) f (x, y) dx dy
y
seklindedir. Bunu (13.4) cozumunde yerine yazdgmzda (13.2) denklemi veya (13.1) denkleminin genel cozumunu
elde ederiz.
Ornek 13.3.

x2 y 2 dx + y 3 2xy dy = 0
Cozum

x2 y 2 y 3 2xy
= = 2y (13.6)
y x
13. TAM ADD 29
oldugundan (13.3) kosulu saglanr.

F
= f (x, y) = x2 y 2
x Z

F (x, y) = x2 y 2 dx + (y)
x3
F (x, y) = xy 2 + (y) (13.7)
3
F
= g (x, y) 2xy + (y) = y 2 2xy
y
y3
(y) = y 2 (y) = +c
3
son (y) ifadesini (13.7) denkleminde yerine yazarsak (13.6) denkleminin genel cozumunu
x3 y3
F (x, y) = xy 2 + +c
3 3
Ornek 13.4.

2x cos y + 3x2 y dx + x3 x2 sin y y dy = 0
y (0) = 2
Cozum

2x cos y + 3x2 y x3 x2 sin y y
= = 3x2 2x sin y
y x
F
= f (x, y) = 2x cos y + 3x2 y
x Z

F (x, y) = 2x cos y + 3x2 y dx + (y)
F (x, y) = x2 cos y + x3 y + (y) (13.8)

F
= g (x, y) x2 sin y + x3 + (y) = x3 x2 sin y y
y
y2
(y) = y (y) = +c
2
son (y) ifadesini denkleminde yerine yazarsak genel cozumu
y2
F (x, y) = x2 cos y + x3 y +c
2
seklinde elde ederiz. Son olarak baslangc kosulundan,
4
0 = +cc=2
2
y2
x2 cos y + x3 y = 2
2
cozumdur.
Ornek 13.5.
(yexy cos 2x 2exy sin 2x + 2x) dx + (xexy cos 2x 3) dy = 0
Cozum
(yexy cos 2x 2exy sin 2x + 2x) (xexy cos 2x 3)
= = exy (cos 2x 2x sin 2x + xy cos 2x)
y x
F
= f (x, y) = yexy cos 2x 2exy sin 2x + 2x
x
F
= g (x, y) = xexy cos 2x 3
y
Z
F (x, y) = (xexy cos 2x 3) dy + (x)

F (x, y) = (cos 2x) exy 3y + (x) ((cos 2x) exy 3y)
x
F
= yexy cos 2x 2exy sin 2x + 2x
x
y (cos 2x) exy 2 (sin 2x) exy + (x) = yexy cos 2x 2exy sin 2x + 2x
(x) = 2x (x) = x2 + c
son (x) ifadesini denkleminde yerine yazarsak genel cozumu
F (x, y) = (cos 2x) exy 3y + x2 + c
14. Integrasyon Carpan

Eger (13.2) denklemi tam diferansiyel denklem degil ise yukardaki yontem uygulanamaz. Boyle bir durumda
(13.2) denklemini tam ADD yapacak sekilde sfrdan farkl bir fonksiyon ile carpmalyz. Yani,
m (x, y) f (x, y) dx + m (x, y) g (x, y) dy = 0 (14.1)
denklemi tam ADD olacak sekilde m (x, y) 6= 0 fonksiyonu bulmalyz.
Tanm 14.1. Eger (13.2) denklemi tam diferansiyel denklem degil fakat (14.1) denklemi tam diferansiyel
denklem ise m (x, y) fonksiyonuna (13.2) denkleminin integrasyon carpan (integration factor) denir.
Ornek 14.2.

3y + 4xy 2 dx + 2x + 3x2 y dy = 0
ADD tam degildir. Cunku
f (x, y) = 3y + 4xy 2 , g (x, y) = 2x + 3x2 y
f g
= 3 + 8xy, = 2 + 6xy
y x
f g
6=
y x
fakat m (x, y) = x2 y icin

3x2 y 2 + 4x3 y 3 dx + 2x3 y + 3x4 y 2 dy = 0
denklemi
(mf ) (mg)
= 6x2 + 12x3 y 2 =
y x
kosulunu sagladgndan tamdr. Bu durumda m (x, y) = x2 y integrasyon carpandr.
Uyar 14.3. Eger m (x, y) fonksiyonu integrasyon carpan ise yani (14.1) denklemi tam diferansiyel denklem
ise
(mf ) (mg)
=
y x
14. INTEGRASYON CARPANI 31
kosulu saglanr. Buradan

m m f g
g (x, y) f (x, y) = m (14.2)
x y y x
elde ederiz.
Genelde integrasyon carpann bulmak oldukca zordur. Bu yuzden (14.2) ifadesini kullanarak m (x, y) inte-
grasyon carpan sadece x ve sadece y nin fonksiyonu oldugu ozel durumlarda inceleyecegiz.
14.1. I.Durum. m (x, y) integrasyon carpan sadece x in bir fonksiyonu olsun. Bu durumda (14.2)
ifadesinde m
y = 0 dr ve (14.2) ifadesinden

m f g
g (x, y) = m
x y x

f g
dm y x
= dx (14.3)
m g (x, y)

Z f g
y x
ln m = dx
g (x, y)

Z f g
y x
m (x) = exp dx (14.4)
g (x, y)
Uyar 14.4. (14.3) denkleminde dx in katsays x in bir fonksiyonu olmaldr.

14.2. II.Durum. m (x, y) integrasyon carpan sadece y in bir fonksiyonu olsun. Bu durumda (14.2)
ifadesinde m
x = 0 dr ve (14.2) ifadesinden

m f g
f (x, y) = m
y y x

f g
dm y x
= dy (14.5)
m f (x, y)

Z f g
y x
ln m = dy
f (x, y)

Z f
g
y x
m (x) = exp dy (14.6)
f (x, y)
Uyar 14.5. (14.5) denkleminde dy in katsays y in bir fonksiyonu olmaldr.
Ornek 14.6.
(x y) dx dy = 0
Cozum
f (x, y) = (x y) , g (x, y) = 1
f g
= 1, =0
y x
f g
6=
y x
oldugundan denklem tam ADD degildir. Buna gore integrasyon carpann bulalm. Once m (x, y) integrasyon
carpan sadece x in bir fonksiyonu olma durumunu inceleyelim:

f g
y x
=1
g (x, y)
ve sadece x in bir fonksiyonudur. (14.4) cozumunden integrasyon carpan

Z f g Z
y x
m (x) = exp dx = exp dx = ex
g (x, y)
olarak bulunur. Buna gore

ex (x y) dx ex dy = 0 (14.7)
denklemi tam ADD dir:
f (x, y) = ex (x y) , g (x, y) = ex
f g
= ex , = ex
y x
f g
=
y x
ve cozumu
F
= f (x, y) = ex (x y)
x Z
F (x, y) = (ex (x y)) dx + (y) (49) ve (51) nolu formullerden
F (x, y) = ex (x 1) yex + (y) (14.8)

F
= g (x, y) ex + (y) = ex
y
(y) = 0 (y) = c
F (x, y) = ex (x 1) yex + c
F (x, y) = ex (x y 1) + c
Ornek 14.7.
ydx + (3 + 3x y) dy = 0
Cozum
f (x, y) = y, g (x, y) = (3 + 3x y)
f g
= 1, =3
y x
f g
6=
y x
oldugundan denklem tam ADD degildir. Buna gore integrasyon carpann bulalm. Once m (x, y) integrasyon
carpan sadece x in bir fonksiyonu olma durumunu inceleyelim:

f g
y x 2
=
g (x, y) (3 + 3x y)
sadece x in bir fonksiyonu degildir. Buna gore m (x, y) integrasyon carpan sadece y in bir fonksiyonu olma
durumunu inceleyelim:

f g
y x 2
=
f (x, y) y
sadece y in bir fonksiyonudur. (14.6) cozumunden integrasyon carpan

Z f
g Z
y x 2 2
m (y) = exp
dy = exp dy = e2 ln y = eln y = y 2
f (x, y) y
olarak bulunur. Buna gore

y 3 dx + y 2 (3 + 3x y) dy = 0 (14.9)
denklemi tam ADD dir:
f (x, y) = y 3 , g (x, y) = y 2 (3 + 3x y)
f g
= 3y 2 , = 3y 2
y x
f g
=
y x
ve cozumu
F
= f (x, y) = y 3
x Z
F (x, y) = y 3 dx + (y) (1) nolu formulden
F (x, y) = xy 3 + (y) (14.10)

F
= g (x, y) 3xy 2 + (y) = y 2 (3 + 3x y)
y
Z
(y) = y 2 (3 y) (y) = y 2 (3 y) dy + c (1) nolu formulden
y4
(y) = y 3 +c
4
y4
F (x, y) = xy 3 + y 3 +c
4

Ornek 14.8. 3x2 + y + 3x3 y dx + xdy = 0 ADD nin cozumunu bulunuz.
Cozum f (x, y) = 3x2 + y + 3x3 y, g (x, y) = x

f 3x2 + y + 3x3 y
= = 3x3 + 1,
y y
g (x)
= =1
x x
f g
6=
y x
oldugundan tam ADD degildir. (14.2) formulune gore

m m f g
g (x, y) f (x, y) = m
x y y x
f g
= 3x3 + 1 1 = 3x3
y x
m m
= 0, x = 3x3 m
y x
Z Z
dm
= 3x2 dx
m
ln m = x3
3
m = ex
integral carpandr. Buna gore
3 3
3x2 + y + 3x3 y ex dx + xex dy = 0
3 3
denklemi tam ADD dir. f (x, y) = 3x2 + y + 3x3 y ex , g (x, y) = xex
3
f 3x2 + y + 3x3 y ex 3 3
= = ex + 3x3 ex ,
y y
3
g xex 3 3
= = ex + 3x3 ex
x x
f g
=
y x
F 3
= g (x, y) = xex
y
Z
3
F (x, y) = xex dy
3
= xyex + (x)
3

F xyex + (x)
=
x x
3 3
= yex + 3x3 yex + (x)
3
= f (x, y) = 3x2 + y + 3x3 y ex
3 3 3
yex + 3x3 yex + (x) = 3x2 + y + 3x3 y ex
Z
3 3
(x) = 3x2 ex (x) = 3x2 ex dx
3
(x) = ex + c
3
F (x, y) = xyex + (x)
3 3
F (x, y) = xyex + ex + c = 0
cozumdur.
Ornek 14.9. (2xy 2 + y)dx + (2y 3 x)dy = 0 ADD nin cozumunu bulunuz.

Cozum f (x, y) = 2xy 2 + y, g (x, y) = 2y 3 x

f 2xy 2 + y
= = 4xy + 1,
y y

g 2y 3 x
= = 1
x x
f g
6=
y x
oldugundan tam ADD degildir. (14.2) formulune gore

m m f g
g (x, y) f (x, y) = m
x y y x
f g
= 4xy + 2
y x
m m
= 0, (2xy 2 + y) = (4xy + 2) m
x y
Z Z
dm 2
= dy
m y
ln m = 2 ln y
m = y 2
integral carpandr. Buna gore
(2xy 2 + y)y 2 dx + (2y 3 x)y 2 dy = 0
denklemi tam ADD dir. f (x, y) = (2xy 2 + y)y 2 , g (x, y) = (2y 3 x)y 2

f (2xy 2 + y)y 2 1
= = 2,
y y y

g (2y 3 x)y 2 1
= = 2
x x y
f g
=
y x
F
= g (x, y) = (2y 3 x)y 2
y
Z

F (x, y) = (2y 3 x)y 2 dy
x
= y 2 + + (x)
y

F y + xy + (x)
2
=
x x
1
= + (x)
y
= f (x, y) = (2xy 2 + y)y 2
1
+ (x) = (2xy 2 + y)y 2
y
Z
(x) = 2x (x) = (2x) dx
(x) = x2 + c
x
F (x, y) = y 2 + + (x)
y
x
F (x, y) 2
= y + + x2 + c = 0
y
cozumdur.
14.3. (13.1) denkleminin tekil noktas. Eger f, g, f /y, g/y fonksiyonlar (x0 , y0 ) noktas komsulugunda
surekli fonksiyonlar ve g (x0 , y0 ) 6= 0 ise Teorem 4.19ye gore tek cozum soz konusudur ve eger g (x0 , y0 ) = 0
fakat f (x0 , y0 ) 6= 0 ise (13.1) denklemini Uyar 4.33 ya gore
dx g (x, y)
= (14.11)
dy f (x, y)
seklinde yazabiliriz ve ayn kosullar altnda cozumun varlgndan soz edebiliriz.
Tanm 14.10. Eger

g (x0 , y0 ) = 0, f (x0 , y0 ) = 0
kosulu saglanyorsa (x0 , y0 ) noktasna (13.1) denkleminin tekil noktas denir.
Tekl nokta icin cozumun varlg degisik olaslklar tasmaktadr. Bunlar ile ilgili baz ornekler verelim.
Ornek 14.11.
y
y =
x
denklemi icin (0, 0) noktas tekil noktadr. Degiskenlerine ayrlabilir ADD oldugundan cozum kolayca
y = cx
olarak elde edilir ve cozumde (0, 0) noktasndan gecmektedir.
Tanm 14.12. Eger ADD in cozumu tekil noktadan gecerse bu tekil noktaya dugum noktas denir. Ornek
14.11 de (0, 0) noktas bir dugum (node) noktasdr.
Ornek 14.13.
y
y =
x
c
y=
x
olarak elde edilir ve cozumde (0, 0) noktasndan gecmemektedir. Fakat
y = 0, x = 0
cozumun asimptotlardr.
Tanm 14.14. Eger ADD in tekil noktasndaki cozumu asimptotlar ise bu tekil noktaya semer (saddle) noktas
denir. Ornek 14.13 de (0, 0) noktas bir semer noktasdr.
Ornek 14.15.
x
y =
y
x2 + y 2 = c
olarak elde edilir. Cozumde (0, 0) noktasndan gecmemektedir. ve
y = 0, x = 0
cozumun asimptotlar degildir.
Tanm 14.16. Eger ADD in tekil noktasndaki cozumu asimptotlar degil ise ve cozum tekil noktadan gecmiyorsa
bu tekil noktaya merkez (center) noktas denir. Ornek 14.15 de (0, 0) noktas bir merkez noktasdr.
CHAPTER 3
Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar
15. Dik Yorungeler

xy duzlemi icinde bir D bolgesinde tarif edilmis bulunan bir egri ailesi
f (x, y, c) = 0 (15.1)
denklemi ile ifade edilir. Burada c bir parametredir ve c nin her degeri yeni bir egriyi tarif eder. Bu egriler
birlikte bir egri ailesi olusturur.
Tanm 15.1. Bir egri ailesinin egrilerinin herbirini ayn bir acs ile kesen bir egrisine - yorungesi denir.
acs 90 olursa bu yorungeye dik yorunge denir.
Verilen bir egri altesinin - yorungesini bulmak icin bu ailenin f (x, y, y) = 0 diferansiyel denkleminden yarar-
lanlr.
ye tan
y = tan = tan ( ) =
1 + ye tan
ifadesinden - yorunge egrisinin diferansiyel denklemi

ye tan
f x, y, =0 (15.2)
1 + ye tan
olarak elde edilir. Ozel olarak dik yorunge durumu icin
ye tan 1
lim =

2 1 + ye tan y
elde edilir. Buna gore (15.2) ifadesinden

1
f x, y, =0
y
sekline donusur.
Uyar 15.2. Verilen egrinin diferansiyel denklemi
P (x, y)dx + Q(x, y)dy = 0 (15.3)
37
38 3. BIRINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIN UYGULAMALARI
seklinde ele alnrsa, burada dy/dx yerine dx/dy yazmak suretiyle, dik yorunge egrisinin diferansiyel denklemi
Q(x, y)dx P (x, y)dy = 0 (15.4)
diferansiyel denklemi elde edilir. Bu diferansiyel denklem ile ifade edilen egri ailesi de, ilk verilen egri ailesinin
dik yorungesini olusturur.
Ornek 15.3.
x2 + y 2 = c2 , c > 0 (15.5)
egi ailesi, ayn O merkezli ve c yarcapl dairelerdir. Bu egrilere dik olan egri ailesini bulunuz.
Cozum (15.5) ifadesinde diferansiyel alrsak
2xdx + 2ydy = 0 (15.6)
ADD elde ederiz. (15.3) e gore
P (x, y) = 2x, Q (x, y) = 2y
ve (15.4) e gore (15.5) egri ailesine dik egri ailesi
2ydx 2xdy = 0 (15.7)
olarak elde ederiz. ADD in cozumu
dy dx
2ydx 2xdy = 0 = y = mx
y x
ile ifade eilen dogru aileleridir.
16. Mekanik problemleri

Bilindigi gibi Newtonun ikinci hareket kanunu,
dv d2 x
F = ma = m =m 2
dt dt
w
m =
g
seklinde ifade edilir. Burada m cismin kutlesi, F cisme etki eden sabit kuvvet, a cismin hareketinin Ivmesi, v
hz ve gidilen yol x , w ise cismin agrlg ile ifade edilir.
Ornek 16.1. Kutlesi m olan bir cismin yerden oldukca yuksekte bulunan bir noktadan Ilk hzsz olarak serbest
dusmeye braklyor. Cisme etki eden yercekim kuvveti sabit ve hava direncinin cismin hz le orantl oldugu
kabul edildigine gore. herhangi bir t annda cismin baslangc noktasndan hangi uzaklkla oldugunu ve o anda
hangi hzla hareket etmekte oldugunu bulunuz.
16. MEKANIK PROBLEMLERI 39
Cozum Sekil 4 te goruldugu gibi, pozitif x-ekseni boyunca asag dogru dusmekte olan cisim bir t annda O
baslangc noktasndan x kadar uzakta ve bir v hz Ile hareket etmekte olsun, k pozitif bir katsay olmak uzere,
cisim v hz ile asag dogru hareket etmekte Iken cismin hareketine engel olmaya calsan hava direnme kuvveti
cismin hz Ile orantldr ve kv ye esittir. Cisme etki eden yercekim kuvveti de mg olduguna gore, t annda
cisme etki eden toplam kuvvet mg kv olur. O zaman, Newton un ikinci hareket kanununa gore
dv dv dt kdv kdt
m = mg kv = =
dt degiskenlerine ayrlan mg kv m mg kv m
t t
ln (mg kv) = k + ln c mg kv = cek m
m
elde edilir. t = 0 annda cismin hz (ilk hz) sfr oklugundan v (0) = 0
mg = c
olarak bulunur. Buna gore genel cozum

gm mg k t
v= e m
k k
olarak bulunur.
dx gm mg k
= v dx = vdt dx = e m t dt
Z dt Z k k
gm mg k t mg m k
dx = e m dt x = t + e m t + c
k k k k
2 2
m g m g
x (0) = h h = 2 + c c = h 2
k k
mg m k t m2 g
x = t+ e m +h 2
k k k

Ornek 16.2. Uzerindeki donanmlar ile birlikte bir parasutcunun agrlg 160 lb (libre) verilmistir. Parasut
aclmadan once hava direnci hzn yarsna esittir. Parasut 5 sn sonra acldgnda hava direnci hzn karesinin
5/8i kadar oluyor. Parasut aclmadan ve acldktan sonra parasutcunun hzn bulunuz. (Yercekimi ivmesini
g = 32 f it/sn2 olarak alnz.)
Cozum Parasut aclmadan onceki hzn bulalm.

w
w = 160 lb m = = 160/32 = 5
g
dr. Newtonun 2.kuramndan

dv dv v dv v
F = m = F1 + F2 m = 160 5 = 160
dt dt 2 dt 2
dv 320 v dv dt 1
5 = = ln (320 v) = t ln c
dt 2 320 v 10 10
1 1
320 v = ce 10 t v (t) = 320 ce 10 t
olarak buluruz. Parasutcunun ilk zamanda hznn olmamasndan
v (0) = 0
kosulundan
0= 320 c c = 320
1

v (t) = 320 1 e 10 t
parasut aclmadan onceki parasutcunun hzn vermektedir. 5 sn. sonraki hz
100
50
0
-5 -2.5 0 2.5 5
x
-50
-100
-150
-200
1

v (5) = 320 1 e 10 5
olarak buluruz. Buna gore 5 sn sonraki diferansiyel denklemi

dv 5v 2
m = 160
dt 8
1
v (5) = 320 1 e 10 5 = 125.91
: olarak verebiliriz. Denklemin cozumu

dv dt 1 1 1 dt
= + dv =
16 v 2
2 8 32 16 v 16 + v 8
16 + v 16 + v
ln = 4t + ln c = ce4t v 1 + ce4t = 16 ce4t 1
16 v 16 v

16 ce4t 1 1
10 5
v = v (5) = 320 1 e
(1 + ce4t )
1
1 16 ce20 1 336 320e 2 110 20
320 1 e 10 5 = 20
c = 39 e
(1 + ce ) 320e 2 304e 20 142

16 110
142 e
20+4t
1
v (t) = 110 20+4t
, t5
1 + 142 e
olarak bulunur.
16. MEKANIK PROBLEMLERI 41
30
48 sin 30
48 cos 30
48
30
Ornek 16.3. Agrlg 48 lb olan bir cisim yatayla 30 olan egik bir duzlemin en ustunden braklyor. Hava
direnci, hzn yarsna ve surtunme katsays da 0.25 olarak verildigine gore, cisim brakldktan 2sn sonraki
hzn ve toplam yol 24 ft(fit) olduguna gore cisim alt ksma vardgnda cismin hz nedir (g=32 ft/sec2 )?
Cozum Formulasyon:
(1) Agrlg 48 lb, dikey olarak belirtilen kuvvettir.
(2) N notmal kuvveti, yatay duzleme dik olan yondedir.
Simdi ise toplam kuvvetleri belirleyelim:
(1) F1 , agrlgn yatay bileseni ile verilen kuvvettir
F1 = 48 sin 30 = 24
(2) F2 , surtunme kuvveti, agrlgn dikey bileseni ile surtunme kuvvetinin carpmdr:
1
F2 = N = 48 cos 30 = 6 3
4
v
(3) F3 , hava direnci 2 ve v > 0 oldugundan negatif yondedir
v
F3 =
2
Simdi Newtonun kural
F= ma = F1 + F2 + F3 ,
w 48 3
m = = =
g 32 2
dv v
m = 24 6 3
dt 2
v (0) = 0
diferansiyel denklemini cozelim:
dv dt
=
48 12 3 v 3
t
ln 48 12 3 v = + ln c
3
t
48 12 3 v = ce 3 v (0) = 0

48 12 3 = c
t

v = 48 12 3 1 e 3
2

v (2) = 48 12 3 1 e 3 13.2(f t/ sec2 )
elde ederiz. Simdi yolun 24 olmas durumunda son noktadaki hznn ne oldugu sorusuna gelelim:
dx t

= v = 48 12 3 1 e 3
dt t

x = 48 12 3 t + 3e 3 + c2 x (0) = 0

c2 = 3 48 12 3
t

x = 48 12 3 t + 3e 3 3
t

24 = 48 12 3 t + 3e 3 3

3t 47 + 2 3
3e = t
13
denkleminin yaklask cozumu 2.6 dr.
2.6

v = 48 12 3 1 e 3 16.2f t/ sec
17. Oran Problemleri

Oran problemleri, bir fiziksel buyuklukteki, birim zaman icinde meydana gelen degisme olarak tarif edilir.
Ornek 17.1. Radyoaktif bir elementin bozunma hz elementin mevcut miktar ile dogru orantldr. Rayoaktif
elementin orjinal agrlgnn yars 1500 yl icinde dagldgna gore
(1) 4500 yl sonra, radyoaktif elementin agrlgn bulunuz.
(2) Orjinal agrlgnn %10 una varmas icin ne kadar zaman gecmesi gerektigini bulunuz.
Cozum x radyoaktif elementin miktarn gostermek uzere dx/dt radyokatif bozulmann orann belirtir. Bu
oran mevcut miktar ile dogru orantl oldugundan
dx
= kx
dt
miktarda alama oldugundan isaret negatifdir.
x (0) = x0
ve 1500 yl sonraki bozulma miktar
x0
x (1500) =
2
dir.
dx
= kx, x (0) = x0
dt
diferansiyel denkleminin cozumu
x0
x = x0 ekt x (1500) =
2
olduguna gore
x0 ln 2
= x0 e1500k k = 0.00046 x = x0 e0.00046t
2 1500
1/1500 t/1500
1 t 1
ek = x = x0 ek = x0
2 2

(1) t = 4500 icin bozunma
4500/1500
1 x0
x = x0 =
2 8
Bu ise 4500 sene sonunda bozunmann 1/8 veya %12.5 oldugunu soyler
(2)
t/1500
x0 x0 1 ln 10
x= = x0 t = 1500 4985
10 10 2 ln 2
yl sonra gerceklesir.
18. POPULASYON PROBLEMLERI 43
Ornek 17.2. Newtonun soguma kuramna gore, soguyan bir cisimin scaklg, cismin scaklg ve cismi
kaplayan ortamn sabit scaklgnn fark ile orantldr. t = 0 daki 50 sabit scaklkl bir ortamdaki scaklg 80
olduguna gore ve 5 saniye sonra cismin scaklg 70 e dustugune gore cismin scaklgnn, t ye bagl fonksiyonunu
bulunuz ve 10 sn sonraki scaklgn bulunuz.
Cozum x,t zamandaki cismin scaklgn gostersin buna gore diferansiyel denklem
dx
= k (x 50)
dt
x (0) = 80
ve
x (5) = 70
kosullarmz vardr.
dx
= kdt ln (x 50) = kt + ln c x 50 = cekt x = 50 + cekt x (0) = 80
x 50
1/5
kt 5k 5k 2 k 2
30 = c x = 50 + 30e 70 = 50 + 30e e = k 0.08109 e =
3 3
t/5
2
x = 50 + 30
3
10 sn sonraki cismin scaklg
10/5
2
x = 50 + 30 = 63.33
3

18. Populasyon Problemleri

Populasyon icin diferansiyel model
dx
= kx
dt
olarak dusunulurken realistik model
dx
= kx x2
dt
seklindedir.
Ornek 18.1. Populasyon icin realistik model

dx 1 1
= x 8 x2
dt 100 10
olarak veriliyor. 1980 ylnda sehrin populasyonu 100000 olarak verildigine gore 2000 ylndaki sehrin populasyonu
nedir? Hangi ylda, 1980 deki populasyonunun 2 kat kadar populasyon olur?
Cozum

dx 1 1 dx 1 106
= x 8 x2 2 = dt 100 + dx = dt
dt 100 10 10 x 108 x2 x 1 106 x
t x
ln x ln 1 106 x = + ln c = cet/100
100 1 106 x
cet/100 5 5 ce1980/100
x= , x (1980) = 10 10 =
1 + c106 et/100 1 + c106 e1980/100
106 2000/100
99 e
106 9e 5
c = 99 x (2000) = 6 119495
9e 5 1 + 1099 106 e2000/100
9e 5
2. skkn cozumu icin:

106
99 et/100 4
5
2.10 = 9e 5
106
e19.8t/100 = t 2061
1+ 99 106 et/100 9
9e 5
19. Karsm Problemleri

Burada karsmlardaki oranlar ele alnr. S maddesi belli oranlardaki karsmlar icerip, karsm, karstrc ile
sabit tutuluyor. x ile S maddesinin miktarn gosterirsek dx/dt x deki degisimin t ye gore orann verir. Buna
gore diferansiyel modeli
dx
= giris verileri cks verileri
dt
olarak verilir.
Ornek 19.1. Baslangcta 50 gal(gallon, 3.78lt lik bir olcu ) saf su iceren bir tanker de t = 0 annda 3 gal/sn lik
hzla tankn icine 2 lb lik tuz iceren cozulmus tuzlu su eklenmektedir. Karstrc ile karsm homojen tutulurken,
baska bir vanadan ayn hzla karsm bosaltlmaktadr. Buna gore, tankta herhangi t zamanndaki tuz orann
nedir?
Cozum Giris verileri: 3 gal/sn lik hzla tankn icine 2 lb lik tuz iceren cozulmus tuzlu su
giris verileri = 2(lb/gal)3(gal/sn) = 6 lb/sn
Ekleme hz ile bosaltma hz ayn oranda oldugundan tank herhangi bir zamanda 50 gallik bir karsm icermektedir.
Ve bunun x lbsi tuz ise tuz konsantrasyonu x/50 olarak verilir.
x 3x
cikis verileri = (lb/gal)3(gal/sn) = lb/sn
50 50
dir. O halde diferansiyel denklem:
dx 3x dx dt dx 3dt 3
= 6 = = ln (x 100) = t + ln c
dt 50 300 3x 50 x 100 50 50
x 100 = ce3t/100 x (0) = 0
kosulundan
c = 100 x = 100 1 e3t/100

Ornek 19.2. Buyuk bir su tankeri, baslangcta icinde 10lb lik tuz oran bulunan 50 gal lik bir tuzlu su
icermektedir. Gallonunda 2 lb lik tuz bulunduran baska bir tuzlu su karsm 5gal/sn lik hzla karsma ilave
edilmektedir. Karstrc ile tuzlu su karsm homojen tutulurken 3gal/sn lik hzla baska bir vanadan dsar
bosaltlmaktadr. Herhangi bir zamanda, su tankerindeki tuz orann bulunuz?
20. ELEKTRIK DEVRE PROBLEMLERI 45
Cozum Grisler:
giris verileri = 2(lb/gal)5(gal/sn) = 10 lb/sn
giris hz 5 ve cks hz 3 olduguna gore toplam hz
53=2
ve boylece herhangi zamandaki tuzlu su miktar, baslangcta da 50 oldugundan
50 + 2t
ve tuz konsantrasyonu ise
x
50 + 2t
olarak verilir. Boylece
x 3x
cikis verileri = (lb/gal)3(gal/sn) = lb/sn
50 + 2t 50 + 2t
O halde diferansiyel denklem:
dx 3x dx 3
= 10 + x = 10
dt 50 + 2t dt 50 + 2t
lineer denklemini elde ederiz.
dx 3 dx 3 3
+ x = 0 = dt ln x = ln (50 + 2t) + ln c
dt 50 + 2t x 50 + 2t 2
3/2 3/2
x = c (50 + 2t) x = c (t) (50 + 2t)
homojen olmayan denklemin cozumu olsun.
3/2 5/2 3 3/2
c (50 + 2t) 3c (t) (50 + 2t) + c (t) (50 + 2t) = 10
Z 50 + 2t
3/2 3/2
5/2
c = 10 (50 + 2t) c = 10 (50 + 2t) dt = 8 2 (t + 25) + c1

x = 8 2 (t + 25)5/2 + c1 (50 + 2t)3/2 x (0) = 0
kosulundan

5/2 3/2
0 = 8 2 (25) + c1 (50) c = 25 000 2

5/2 3/2
x = 8 2 (t + 25) 25 000 2 (50 + 2t)
sonuc olarak buluruz.
20. Elektrik Devre Problemleri

En basit elektrik devreleri, jenerator veya pil gibi elektrik kaynag ve enerjiyi kullanan bir rezistor (ornegin
elektrik ampulu) (resistance) bulunan bir seri devredir. Eger dugme kapatlrsa bir I akm rezistore dogru
akacak ve bir voltaj dusmesine sebep olucaktr. Yani rezistorun iki ucundaki potansiyel farkl olucaktr. Bu
potansiyel fark veya voltaj dususu ise Voltmetre denilen bir elt ile olculebilir. Eketrik devrelerindeki basit bir
kural Kirchoff kural olarak adalandrlr, Bu kurala gore, elektrik devresindeki tum voltajlarn toplam, toplam
kuvvete esittir. Toplam kuvveti E (t) ile gosterirsek (emf-electromotive force)
VL + VR + VC = E (t)
R rezistor (reistance), C kapasitor (capacitor), I induktor (nductor). I = I (t) elektrik devresindeki akm ve
q = q (t) kapasitordeki ani elektrik yukunu gostermek uzere
q = I
seklinde bir bagnt mevcuttur. Ohm kanununa gore rezistor uzerindeki voltaj dusuklugu akm ile dogru
orantldr:
VR = RI
Resistr
Kaynak
Dme
burada R rezistorun direncidir ve sabittir. Kapasitordeki voltaj dususu ise kapasitordeki elektrik yuku ile
orantldr ve
1
VC = q
C
olarak verilir. Burada C kapasitanstr (capacidance). Son olarak induktordeki voltaj dususu ise akmn degisim
hz ile orantldr:
VL = LI
L sabitine indiktorun induktans denir (henry ile olculur) (inductance). Kirchoff kuralna gore
1
LI + q + RI = E (t)
C
bagntsn elde ederiz. Burada turev alrsak ve
q = I
ifadesine gore
1
LI + q + RI = E (t)
C
1
LI + RI + I = E (t)
C
2.mertebeden denklemi RCL denklemi olarak adalndrlr.
Induktorun olmadg durumda devreye RC devresi denir ve denklem
1
VC + VR = E (t) q + RI = E (t) I = q
C
1
Rq + q = E (t)
C
olan 1. mertebeden ADD elde ederiz.
Ornek 20.1. Sekilde verilen RC devresinde (a) once S anahtarnn 1 konumuna getirilmesi durumunda (b)
S anahtarnn 2 konumuna getirilmesi durumunda devreden gecen akm siddetini bulunuz.
E(t)
C
Cozum (a) eger anahtar bir durumunda ise emf-electromotive force E (t) dir ve denklem
1 1 E (t)
Rq + q = E (t) q + q=
C RC R
lineer denklemdir ve cozum
Z

R 1
dt E (t) R 1
dt
q = e RC e RC dt + c1
R
E (t) 1
q = q=I
R RC Z
E (t) 1 t E (t) t
I = e RC e RC dt + c1
R RC R
(b) skk icin ise E (t) = 0 durumudur ve denklemin cozumunde yerine yazdgmzda
c1 t
I = e RC
RC
olarak buluruz. Buradaki - isareti akmn ters yone dogru gittigini gosterir.
Ornek 20.2. 20 luk bir direnc teli, 0.01F (F arad) lk bir kapasitans olan kondansator, emf(electromotive
force)si 40e2t +20e4t lik bir uretece seri olarak baglanyor. Baslangc zamanda yuku olmadgna gore herhangi
bir andaki yukunu bulunuz?
Cozum
R = 20, C = 0.01F, E (t) = 40e2t + 20e4t
verileri ve denklem:
1 E (t)
q + q =
RC R
q (0) = 0
lineer denklemi icin once homojen denklemi ele alalm:
dq 1
= dt = 5dt q = ce5t
q RC
ve homojen olmayan denklemin cozumu
q = c (t) e5t
olsun.
c e5t 5ce5t + 5e5t = 40e2t + 20e4t

40 3t
c = 40e3t + 20et c (t) = e + 20et + c1
3
40 3t t 100
q= e + 20e + c1 e5t q (0) = 0 c1 =
3 3

40 3t 100 5t
q= e + 20et e
3 3

Basit bir elektrik devresini olarak ifade edebiliriz. Simdi srasyla herbir durumu irdeleyelim:
A. VR = RI ve V VR = 0 olmal. Bunun anlam ise V ve VR karslkl olarak ters yonde hareket ettiginden
isaretleri farkl olmaldr. V = VR bagntsndan ise voltaj dusuklugunun olmadgn soyleyebiliriz.
B. V V1 V2 = 0 kosulundan ve V1 = I.R1 , V2 = I.R2 V = I (R1 + R2 ) olarak buluruz. Rs = R1 + R2 ise
toplam resistans verir.
V
V = I (R1 + R2 ) I =
R1 + R2
R1
V1 = I.R1 = V,
R1 + R2
R2
V2 = I.R2 = V
R1 + R2
C. kosulunda ise
V = VR = I1 R1 = I2 R2 I = I1 + I2

1 1 R1 R2
I = V + V = I
R1 R2 R1 + R2
V 1 R1 R2 R2
I1 = = I= I
R1 R1 R1 + R2 R1 + R2
V 1 R1 R2 R1
I2 = = I= I
R2 R2 R1 + R2 R1 + R2
sonuclarn elde ederiz.
Ornek 20.3. Bu sekilde ve yukradaki sekilde V ile gosterilen aslnda E (t) dir.
dVR VR 1
IC = C , Ir = ,I = (V VR )
dt R2 R1
1 dVR VR
I = IC + IR (V VR ) = C +
R1 dt R2

dVR 1 1 V
+ + VR =
dt CR2 CR1 R1
CHAPTER 4
1. mertebeden yuksek dereceli ADD
1.mertebeden yuksek mertebeli ADD genel formu
F (x, y, y) = 0 (15.1)
seklindedir. Genel olarak
y = p
olarak gosterilir. Buna gore (15.1) denklemi
F (x, y, p) = 0 (15.2)
Uyar 15.4. (15.1) denklemini cozmek genelde cok kolay degildir. Ve hatta cozumun olmas da gerekmez.
Bunun icin en onemli sonuclar burada belirtecegiz.
16. y = f (x, p) formundaki ADD

(15.1) denklemi
y = f (x, p) (16.1)
formunda olsun.
dy
= p dy = pdx
dx
ve (16.1) denkleminden
f f
dx + dp = dy = pdx dx e bolersek
x p
f f dp
+ = p (16.2)
x p dx
(16.2) denklemi p ve x in denklemidir ve Bolum 2 deki cozUm yontemleri ile cozum elde edilebilir.
Ornek 16.1.
y 2 1 + y2 = 0 (16.3)
Cozum (16.3) denklemini

p
y= 1 p2 (16.4)
51
52 4. 1. MERTEBEDEN YUKSEK DERECELI ADD
olarak da yazabiliriz. (16.2) ifadesinden

p
f (x, p) = 1 p2
f f dp
+ = p
x p dx
p dp
p = p
1 p2 dx
!
1 dp
p 1+ p = 0
1 p2 dx
1 dp
1+ p = 0, p = 0
1 p dx
2
1 dy
p dp = dx, =0
1 p2 dx
arcsin p = x + c, y = c
p = sin (x + c) , y = c
y = cos (x + c) , y = c
(16.4) ADD nin cozumleridir.
17. x = f (y, p) formundaki ADD

(15.1) denklemi
x = f (y, p) (17.1)
formunda olsun.
dx 1 1
= dy =
dy dx
p
ve (17.1) denkleminden
f f dp dx 1
+ = =
y p dy dy p
f f dp 1
+ = (17.2)
y p dy p
(17.2) denklemi p ve y in denklemidir ve Bolum 2 deki cozum yontemleri ile cozum elde edilebilir.
Ornek 17.1.
x 1 + y2 = 0 (17.3)
Cozum (17.3) denklemini
x = 1 p2
olarak da yazabiliriz. (17.2) ifadesinden
f (x, p) = 1 p2
f f dp 1
+ =
y p dy p
dp 1
2p = 2p2 dp = dy
dy p
1/3
2 dy 3
p3 = y+cp= = (y + c)
3 dx 2
2/3
dy 1 (y + c)
1/3 = dx 1/3
=x
32 (y + c) (3/2) 2/3
(17.3) ADD nin cozumleridir.
18. LAGRANGE DENKLEMI 53
18. Lagrange Denklemi
y = (y) x + (y) (18.1)

veya
y = (p) x + (p) (18.2)
turundeki denklemlere Lagrange denklemi denir. (18.2) denklemini x e gore diferansiyelini alrsak
dp dp
p = (p) + x (p) + (p)
dx dx
dp dp
p (p) = x (p) + (p)
dx dx
x (p) dp (p) dp
1 = +
p (p) dx p (p) dx
dx (p) (p)
= x+ (18.3)
dp p (p) p (p)
lineer denklemini elde ederiz ve cozumunu
x = t (p, c) (18.4)
(Bkz. Bolum 2 te lineer ADDin cozumunden elde ederiz) olarak yazalm. Buna gore (18.4) y (18.2) cozumunde
yerine yazarsak couzumun parametrik gosterimi olarak
y = (p) x + (p) (18.5)
elde ederiz.
Ornek 18.1.
y = 2xy + y2 ya da y = 2xp + p2 (18.6)
Cozum (18.1) ifadesine gore
(p) = 2p, (p) = p2
ve (18.3) donusumunden
dx 2 2p 2
= x+ = x2
dp p 2p p 2p p
lineer denklemini elde ederiz. (10.1) ifadesinden
2
a (p) = , b (p) = 2
p
ve (10.6) cozumunden
Z
R p R 3
x = e p dp 2e
dp + c1 p dp
Z
ln p2 ln p2
= e 2e dp + c1
Z
2 2
= p 2p dp + c

2 2 3
= p p +c (18.7)
3

elde ederiz. (18.7) u (18.6) de yerine yazdgmzda

2 3
y = 2p 1
p + c + p2 (18.8)
3
elde ederiz. (18.7) ve (18.8) , (18.6) n genel cozumunun parametrik denklemidir.
54 4. 1. MERTEBEDEN YUKSEK DERECELI ADD
19. Clairaut Denklemi

Lagrange denkleminde (p) = p durumunda
y = xy + (y) veya y = px + (p) (19.1)

turundeki denklemlere Clairaut denklemi denir. (19.1) denklemini x e gore diferansiyelini alrsak
dp dp
p = p+x + (p)
dx dx
dp dp
(x + (p)) = 0 =0
dx dx
p = c (19.2)
cozumunu elde ederiz. Bu (19.2) yi (19.1) denkleminde kullanrsak (19.1) denkleminin genel cozumunu
y = cx + (c) (19.3)
elde ederiz.
Bunun yannda eger
x + (p) = 0 (19.4)
saglanrsa bu denklemin genel cozumunu de
p = t (x) (19.5)
olarak gosterelim. Tekrar (19.5) yi (19.1) denkleminde kullanrsak (19.1) denkleminin genel cozumunu
y = xt (x) + (t (x)) (19.6)
olarak elde ederiz.
Ornek 19.1.
dy dy dy
1 yx = ya da (p 1) (y xp) = p (19.7)
dx dx dx
Cozum (19.7) y duzenledigimizde
p
y = px + (19.8)
p1
elde ederiz. (19.2) ifadesine gore
p
(p) = (19.9)
p1
ve (19.2) donusumunden
p=c (19.10)
elde ederiz. Bu (19.10) yi (19.8) denkleminde kullanrsak (19.7) denkleminin genel cozumunu
c
y = cx + (19.11)
c1
elde ederiz. Eger (19.4) saglanrsa
p (p 1) pp p
x + (p) = x + 2 =x 2 =0
(p 1) (p 1)
Z Z
dp dp
= xdx = xdx (6) ifadesinden
(p 1)2 (p 1)2
1 x2 + c
=
p1 2
2
p = 1 2 (19.12)
x +c
elde ederiz. Bu (19.12) yi (19.8) denkleminde kullanrsak (19.7) denkleminin genel cozumunu

2 1
y = 1 2 x+1+ (19.13)
x +c 1 x22+c 1
19. CLAIRAUT DENKLEMI 55
elde ederiz.
CHAPTER 5
Yuksek Mertebeden Lineer ADD
21. Giris
Tanm 21.1. n. inci mertebeden homojen olmayan bir lineer ADD genel olarak
a0 (x)y (n) + a1 (x)y (n1) + ... + an 1 (x)y + an (x)y = F (x) (21.1)
dn y dn1 y dy
a0 (x) n + a1 (x) n1 + + an1 (x) + an (x) y = F (x)
dx dx dx
seklinde yazlr. Burada a0 (x), a1 (x), . . . , an (x) degisken katsaylardr. Bu katsaylar ve F (x) fonksiyonu, x in
bir I = [a, b] aralgnda tanmlanms surekli fonksiyon lardr.
Tanm 21.2. Eger, F (x) = 0 ise, (21.1) denklemi
a0 (x)y (n) + a1 (x)y (n1) + ... + an 1 (x)y + an (x)y = 0 (21.2)
seklini alr. O zaman bu denkleme, n inci mertebeden degisken katsayl homojen lineer ADD denir.
Ornek 21.3. y + 3xy + x3 y = ex lineer 2. mertebeden ADD dir.
22. Lineer homojen ADD icin temel teoremler

homojen olmayan n.inci mertebeden degisken katsayl bir lineer diferansiyel denklemin, yani (21.1) denkleminin
genel cozumunu bulmak amacmzdr. Bunun icin once (21.2) homojen diferansiyel denklemin genel cozumunun
bulunmas incelenecektir. ((21.1) diferansiyel denkleminin cozumu ile ilgili varlk teoremi Teorem (4.23) de ele
alnmstr.)
Teorem 22.1. n. inci mertebeden bir homojen diferansiyel denklemin biribirinden farkl m sayda cozumu
y1 , y2 , ..., ym olsun. Burada m ndr. Bu durumda c1 , c2 , ..., cm katsaylar keyfi sabit saylar olmak uzere,
y = c1 y1 + c2 y2 + ... + cm ym fonksiyonu da ayn denklemin bir cozumu olur.
Tanm 22.2. y1 , y2 , ..., ym herhangi fonksiyonlar ve c1 , c2 , ..., cm herhangi keyfi sabit saylar olsunlar. Bu
durumda c1 y1 + c2 y2 + ... + cm ym ifadesine y1 , y2 , ..., ym fonksiyonlarnn lineer kombinasyonu denir.
Uyar 22.3. Tanm 22.2 e gore (21.2) homojen diferansiyel denklemin cozumlerinin lineer kombinasyonu da
bir cozumdur.
Ornek 22.4. sin x ve cos x fonksiyonlar y + y = 0 ADD nin cozumudur. Uyar 22.14a gore y = c1 cos x +
c2 sin x de denklemin cozumudur.
Tanm 22.5. Bir a x b aralgnda tanmlams olan y1 , y2 , ..., ym fonksiyon kumesi icin, hepsi sfr olmayan
c1 , c2 , ..., cm gibi sabit saylar bulunabilirse ve xin bu aralktaki butun degerleri icin,
c1 y1 + c2 y2 + ... + cm ym = 0
ise, bu fonksiyonlara aralarnda lineer bagml fonksiyonlar denir.
Ornek 22.6. x ve 2x fonksiyonlar [0, 1] aralgnda lineer bagmldr. Cunku

c1 x + c2 (2x) = 0 (c1 + 2c2 ) x = 0, x [0, 1] c1 + 2c2 = 0 c1 = 2c2
Ornegin c2 = 1, c1 = 2 icin ifade saglanms olur.
Tanm 22.7. Bir a x b aralgnda lineer bagml olmayan fonksiyonlara ise, lineer bagmsz fonksiyonlar
denir. Yani,
c1 y1 + c2 y2 + ... + cm ym = 0 c1 = c2 = = cm = 0
57
58 5. YUKSEK MERTEBEDEN LINEER ADD
Ornek 22.8. x ve x2 fonksiyonlar [0, 1] aralgnda lineer bagmszdr. c1 x + c2 x2 = 0 ifadesini diferan-

siyellersek c1 + 2c2 x = 0 elde ederiz ve x ile bu denklemi carparsak c1 x + 2c2 x2 = 0 elde ederiz.
c1 x + c2 x2 = 0 ve c1 x + 2c2 x2 = 0, x [0, 1]
denklemlerini ckartrsak c2 x2 = 0, x [0, 1] elde ederiz. Buna gore c2 = 0 = c1 dir.
Teorem 22.9. (21.2) homojen diferansiyel denklemi n lineer bagmsz cozume sahiptir. y1 , y2 , ..., yn (21.2)
homojen diferansiyel denkleminin lineer bagmsz cozumleri ise (21.2) nin genel cozumu
c1 y1 + c2 y2 + ... + cn yn
ile ifade edilir. Burada c1 , c2 , ..., cn keyfi sabit saylar.
Ornek 22.10. sin x ve cos x lineer bagmsz fonksiyonlar y + y = 0 ADD nin cozumudur. Uyar 22.14a ve
Teorem 22.9 gore y = c1 cos x + c2 sin x de denklemin cozumudur.
Simdi, iki veya daha fazla fonksiyonun hangi kosullarda lineer bagml veya lineer bagmsz oldugunu arastralm.
Tanm 22.11. Bir a x b aralgnda tanmlams olan y1 , y2 , ..., yn fonksiyonlar (n 1) . mertebden tureve
sahip olsunlar.
y1 y2 ... yn

y1 y2 ... yn

W (y1 , y2 , ..., yn ) = .. ..
. .
(n1)
y (n1)
y2
(n1)
. . . yn
1
determinantna Wronskian denir ve a x b noktasndaki degeri ksaca W (y1 , y2 , ..., yn ) ile gosterilir.
Teorem 22.12. y1 , y2 , ..., yn (21.2) homojen diferansiyel denkleminin cozumleri lineer bagmsz olmas icin
gerek ve yeter kosul W (y1 , y2 , ..., yn ) 6= 0 olmaldr.
Ornek 22.13. sin x ve cos x fonksiyonlar y + y = 0 ADD nin lineer bagmsz cozumudur ve

sin x cos x
W (sin x, cos x) = = 1 6= 0
cos x sin x
Uyar 22.14. (21.2) homojen diferansiyel denkleminin cozumu y (x) olsun ve

y (x0 ) = 0, y (x0 ) = 0, . . . , y (n1) (x0 ) = 0
kosulunu saglyorsa bu durumda cozum y (x) = 0 dr.
Tanm 22.15. Uyar 22.14 deki cozume asikar cozum denir.
23. Mertebenin indirgenmesi

Teorem 23.1. (21.2) homojen diferansiyel denkleminin asikar olmayan f cozumunu biliyorsak y = f v
donusumu ile denklemi (n 1) . mertebeye indirgeyebiliriz.
Teorem 23.2.
a0 (x)y + a1 (x)y + a2 (x)y = 0 (23.1)
homojen diferansiyel denkleminin asikar olmayan f olsun.
y = fv (23.2)
donusumunu denklemde yerine yazalm

a0 (x) (f v) + a1 (x) (f v) + a2 (x)f v = 0

a0 (x) (f v + 2f v + f v ) + a1 (x) (f v + f v ) + a2 (x)f v = 0
(a0 (x)f + a1 (x)f + a2 (x)f )v + a0 (x) f v + (2a0 (x) f + a1 (x) f ) v = 0
| {z }
=0
ile (23.1) denklemini
dw
a0 (x)f (x) + [2a0 (x) f (x) + a1 (x) f (x)] w = 0 (23.3)
dx
23. MERTEBENIN INDIRGENMESI 59
denklemine indirgeyebiliriz. Burada w = v dr. Buna gore (23.3) denkleminin cozumu

R
exp aa10 (x)(x) dx
w=
[f (x)]2
ve
Z exp R a1 (x) dx
a0 (x)
w = v v = 2 dx (23.4)
[f (x)]
seklindedir.

Ornek 23.3. y = x fonksiyonu x2 + 1 y 2xy + 2y = 0 denkleminin bir cozumu olmak uzere, mertebenin
indirgenmesi yontemini kullanarak lineer bagmsz cozumu bulunuz.
Cozum (23.1) e gore a0 (x) = x2 + 1, a1 (x) = 2x, a2 (x) = 2 dir. (23.4) ten

Z exp R a1 (x) dx
a0 (x)
v = 2 dx
[f (x)]
R
Z exp 2x Z R du
x2 +1 dx exp u
= dx 2 = dx
x2 x +1=u2xdx=du x2
Z Z Z 2 Z
exp (ln u) u+c x +1 1
= dx = dx 2 = dx = 1 + 2 dx
x2 x2 x +1=u x2 x
1 1
= x +c=x +c
x x
(23.2) donusumunden cozumu
1
y = x x + c = x2 + cx 1
x
seklinde elde ederiz. Teorem 22.1 e gore

y = c2 x + c3 x2 + cx 1

= A x2 1 + Bx
genel cozumdur.
Ornek 23.4. y = x fonksiyonu

x2 y 4xy + 4y = 0
denkleminin bir cozumu olsun. Mertebenin indirgenmesi yontemi ile genel cozumu bulunuz.
Cozum
y = xv
donusumunu denklemde yerine yazalm.
x2 (xv) 4x (xv) + 4xv 0 x2 (2v + xv ) 4x (v + xv ) + 4xv = 0

=
dw dx
x2 (xv 2v ) = 0 xv 2v = 0 xw = 2w =2
w=v w x
ln w = 2 ln x + ln c w = cx2 v = cx2 dv = cx2 dx
w=v
3
cx3 cx cx4
v = + c1 y = x + c1 = + c1 x
3 3 3
seklinde elde ederiz. Teorem 23.9 e gore

cx4
y = c2 x + c3 + c1 x
3
x4
= A + Bx
3
genel cozumdur.
24. Sabit katsayl homojen lineer ADD
a0 y (n) + a1 y (n1) + ... + an 1 y + an y = 0 (24.1)

sabit katsayl homojen denklemin cozumunu
y = emx (24.2)
olarak arayalm. Buna gore
dk y
= mk emx , k = 1, .., n
dxk
turevlerini (24.1) denkleminde yerine yazarsak

emx a0 mn + a1 mn1 + +... + an 1 m + an = 0
denklemini elde ederiz. emx 6= 0 oldugundan
a0 mn + a1 mn1 + +... + an 1 m + an = 0 (24.3)
elde edilir.

Tanm 24.1. (24.3) e diferansiyel denklemin karakteristik denklemi denir. Bu denklem ninci dereceden bir
cebirsel denklem olduguna gore, denklemin m1 , m2 , ..., mn gibi n tane koku olmaldr. Bu kokler birer birer
denklem (24.1)da yerine konursa her defasnda bir ozel cozum elde edilecektir. Buna gore denklemin koklerine
gore cozumu irdeleyelim.
24.1. 1. Durum: Ayrk reel kokler. (24.3) denkleminin n tane farkl (ayrk) kokunun oldugu durum-
dur.
Teorem 24.2. (24.3) denkleminin n tane m1 , m2 , ..., mn gibi farkl (ayrk) reel koku var ise (24.1) denkleminin
genel cozumu
y = c1 em1 x + c2 em2 x + ... + cn emn x (24.4)
seklindedir. c1 , c, ..., cn keyfi sabitlerdir.
Ornek 24.3. y 3y + 2y = 0 ADD nin cozumunu bulunuz.
Cozum Karakteristik denklem m2 3m + 2 = 0. Boylece denklemin cozumu (m 1) (m 2) = 0 m1 =

1, m2 = 2. (24.4) dan
y = c1 ex + c2 e2x
cozumdur.
Uyar 24.4. Ornek 24.3de goruldugu uzere ex ve e2x fonksiyonlar lineer bagmszdr.

ex e2x
W e ,e x 2x
= x = ex 6= 0
e 2e2x
dr.
Ornek 24.5. y y 12y = 0, y (0) = 3, y (0) = 5 BDP nin cozumunu bulunuz.
Cozum Diferansiyel denklemin karakteristik denklemi

m2 m 12 = 0
cozumler m1,2 = 3, 4, ve 1. Durum: dir. Buna gore
e3x , e4x
lineer bagmsz cozumlerdir. Teorem 23.9 a gore
y = c1 e3x + c2 e4x
cozumdur.
y (0) = 3, y (0) = 5
24. SABIT KATSAYILI HOMOJEN LINEER ADD 61
kosullarndan
c1 + c2 = 3
c1 = 1, c2 = 2
3c1 + 4c2 = 5
y = e3x + e4x
cozumdur.
24.2. 2. Durum: Tekrarl kokler.

Teorem 24.6. (24.3) denkleminin kokleri k defa tekrarlanyorsa (m1 = m2 = = mk = m) bu durumda
(24.1) denkleminin tekrar eden koklere karslk gelen cozumu

c1 + c2 x + + ck xk1 emx (24.5)
seklindedir. mk+1 , mk+2 , . . . , mn birbirinden farkl reel kokler olmak uzere (24.1) denkleminin genel cozumu

y = c1 + c2 x + + ck xk1 emx + ck+1 emk+1 x + ck+2 emk+2 x + ... + cn emn x (24.6)
formundadr.
Ornek 24.7. y iv + 5y + 6y + 4y 8y = 0 ADD nin cozumunu bulunuz.
Cozum Denklemin karakteristik denklemi
m4 + 5m3 + 6m2 + 4m 8 = 0
ve denklemin kokleri 2, 2, 2, 1 dir. Buna gore tekrar eden m = 2 kokune karslk gelen cozum (24.5) dan

y1 = c1 + c2 x + c3 x2 e2x
ve m2 = 1 kokune karslk gelen cozum
y2 = c4 ex
dir. Buna gore genel cozum (24.6) den

y = y1 + y2 = c1 + c2 x + c3 x2 e2x + c4 ex
dr.
Ornek 24.8. y (5) 2y (4) + y = 0 denkleminin cozumunu bulunuz.
m5 2m4 + m3 = 0
ve cozumler m1,2,3,4,5 = 0, 0, 0, 1, 1 ve 2. Durum: Tekrarl kokler dir. Buna gore
1, x, x2 , ex , xex
y = c1 + c2 x + c3 x2 + c4 ex + c5 xe
cozumdur.
24.3. 3. Durum: Kompleks eslenik kokler.

Tanm 24.9. i2 = 1 olmak uzere kompleks saylar a + ib, b 6= 0 formundadr. (a, b reel saylar). a ib
saysna ise a + ib nin kompleks eslenigi denir.
Teorem 24.10. (24.3) denkleminin kompleks eslenik kokleri a + ib ve a ib tekrarlanmasnlar. Bu durumda
genel cozum
y = eax (c1 sin bx + c2 cos bx) (24.7)
olarak yazlr.
Proof. Genel cozumu

k1 e(a+ib)x + k2 e(aib)x
olarak yazabiliriz. Burada
ei = cos + i sin
Euler formulunu kullanrsak
k1 e(a+ib)x + k2 e(aib)x = k1 eax eibx + k2 eax eibx

= eax k1 eibx + k2 eibx
= eax (k1 (cos bx + i sin bx) + k2 (cos bx i sin bx))
= eax ((k1 + k2 ) cos bx + i (k1 k2 ) sin bx)
= eax (c1 sin bx + c2 cos bx) , c1 = k1 + k2 , c2 = k1 k2
elde ederiz.
Ornek 24.11. y 6y + 25y = 0 ADD nin cozumunu bulunuz.
Cozum ADD nin karakteristik denklemi m2 6m + 25 = 0 dr. Denlemin kokleri

6 36 100 6 8i
m = = = 3 4i
2 2
a = 3, b = 4
(24.7)
y = e3x (c1 sin 4x + c2 cos 4x)
cozumdur.
Teorem 24.12. (24.3) denkleminin kompleks eslenik kokleri a+ib ve aib k defa tekrarlansnlar. Bu durumda
tekrarlanan koklere karslk gelen genel cozum

y = eax c1 + c2 x + + ck xk1 sin bx + eax c1 + c2 x + + ck xk1 cos bx (24.8)
olarak yazlr.
Ornek 24.13. y vi 2y + y = 0 ADD nin cozumunu bulunuz.

m6 2m3 + 1 = 0

cozumler m1,2,3 = 1, 21 + i 23 , 21 + i 23 ,
ve digerleri esit olmak uzere 1. Durum: Ayrk reel kokler & 2. Durum
& 3. Durum: Kompleks eslenik kokler dir. Buna gore

x x 1
x 3x 1 x 3x 1
x 3x 1
x 3x
e , xe , e cos
2 , e sin
2 , xe cos
2 , xe sin
2
2 2 2 2

1 3x 1 3x 1 3x 1 3x
y = c1 ex + c2 xex + c3 e 2 x cos + c4 e 2 x sin + c5 xe 2 x cos + c6 xe 2 x sin
2 2 2 2
cozumdur.
25. Homojen olmayan ADD

(21.1) homojen olmayan denklemi ele alalm:
a0 (x)y (n) + a1 (x)y (n1) + ... + an 1 (x)y + an (x)y = F (x)
Teorem 25.1. v fonksiyonu (21.1) homojen olmayan denklemin bir cozumu ve u fonksiyonu (21.2) homojen
denklemin cozumu ise u + v fonksiyonu da (21.1) homojen olmayan denklemin bir cozumudur.
Ornek 25.2. y = x fonksiyonu y + y = x homojen olmayan denkleminin bir cozumudur. sin x fonksiyonu
y +y = 0 homojen ADD nin cozumudur. Teorem 25.1e gore y = x+sin x fonksiyonu da y +y = x denkleminin
cozumudur.
25. HOMOJEN OLMAYAN ADD 63
(21.2) homojen denklemin genel cozumu olan yc (complementary function)nin nasl bulundugunu biliyoruz.
Simdi ise amacmz, homojen olmayan bu denklemin bir ozel cozumu olan ve bir keyfi sabit say icermeyen yp
(particular integral ) cozumunu ve sonuc olarak (21.1) homojen olmayan denkleminin genel cozumunu bulmaktr.
yp nin bulunmas ile ilgili olarak birkac metot gelistirilmistir. Bu metotlar, sras ile,
(i): Belirsiz Katsaylar Metodu
(ii): Parametrelerin Degisimi Metodu
25.1. Belirsiz Katsaylar Metodu.
Tanm 25.3. Eger

(1) xn , n 0 pozitif say
(2) eax , a 6= 0
(3) sin (bx + c) , b 6= 0, c sabitler
(4) cos (bx + c) , b 6= 0, c sabitler
fonksiyonlarndan birisi veya bunlar lineer kombinasyonu ise fonksiyona UC (undetermined coefficient) fonksiy-
onu denir.
Ornek 25.4. x3 , e2x , sin (3x/2) , cos (2x + /4) UC fonksiyonlardr.
Tanm 25.5. Lineer bagmsz UC fonksiyonlarnn kumesine ksaca UC kumesi denir.
UC fonksiyonu UC
n kumesi
1 xn x , xn1 , . . . , x, 1
2 eax {eax }
3 sin (bx + c) {sin (bx + c) , cos (bx + c)}
veya cos (bx + c)
4 xn eax xn eax , xn1 eax , . . . , xeax , eax
{xn sin (bx + c) , xn cos (bx + c) ,
xn sin (bx + c) xn1 sin (bx + c) , xn1 cos (bx + c) ,
5
veya xn cos (bx + c) . . . , x sin (bx + c) , x cos (bx + c) ,
sin (bx + c) , cos (bx + c)}
6 eax sin (bx + c) {eax sin (bx + c) , eax cos (bx + c)}
veya eax cos (bx + c)
{xn eax sin (bx + c) , xn eax cos (bx + c) ,
xn1 eax sin (bx + c) , xn1 eax cos (bx + c) ,
7 xn eax sin (bx + c)
. . . , xeax sin (bx + c) , xeax cos (bx + c) ,
veya xn eax cos (bx + c)
eax sin (bx + c) , eax cos (bx + c)}

Ornek 25.6. f (x) = x2 sin x fonksiyonunun UC kumesi x2 sin x, x2 cos x, x sin x, x cos x, sin x, cos x
Yontem
(21.1) homojen olmayan denkleminde
a0 (x)y (n) + a1 (x)y (n1) + ... + an 1 (x)y + an (x)y = F (x)

F (x) fonksiyonunu UC fonksiyonlarnn lineer kombinasyonu olmas durumunda bu yontemi ugulayabiliriz.
(1) F = c1 u1 + c2 u2 + + cm um olsun. Burada u1 , u2 , . . . , um UC fonksiyonlardr.
(2) u1 , u2 , . . . , um UC fonksiyonlarna karslk gelen UC kumelerini S1 , S2 , . . . , Sm olarak belirleyelim.
(3) Denk veya birbirinde icerilen kumeleri elimine edelim veya ust kumeyi secelim.
(4) Eger UC kumelerinin elemanlar, turdes ksmn cozumunde olmayacak eskilde x in en kucuk kuvveti
ile carpp kumeyi yeniden duzenleyelim.
(5) Ozel cozumu bu UC fonksiyonlarnn lineer kombinasyonu oldugunu varsayalm.
(6) Lineer kombinasyondaki bilinmeyen katsaylar denklemde yerine yazarak belirleyelim.
Ornek 25.7. y 2y 3y = 2ex 10 sin x ADD nin cozumunu bulunuz.

Cozum
y 2y 3y = 0
homojen denklemin cozumu
m2 2m 3 = 0
karakteristik denkleminin cozumunden m1 = 3, m2 = 1 yc = c1 e3x + c2 ex formundadr. Simdi homojen
olmayan terime gelelim:
2ex 10 sin x
fonksiyonu
(1)
ex , sin x, cos x
UC fonksiyonlarnn lineer kombinasyonu olarak yazlmstr. Buna gore UC kumeleri
(2)
S1 = {ex }
S2 = {sin x, cos x}
(3) Birbirine denk ve esit kume olmadgndan bu adm gecelim.

(4) S1 ve S2 kumelerinin elemanlar ile homojen ksmn fonksiyonlar bir biri ile ayn degildir. Bu skkda gecelim.
(5) 3 ve 4. durumlar saglanmadgndan bir sonraki durum.
(6) Ozel fonksiyonu bu kumelerin olusturmus oldugu elemalarn kombinasyonu seklinde yazldgn varsayalm:
yp = Aex + B sin x + C cos x
yp = Aex + B cos x C sin x
yp = Aex B sin x C cos x
denklemde yerine yazarsak
y 2y 3y = 2ex 10 sin x Aex B sin x C cos x 2 (Aex + B cos x C sin x
3 (Aex + B sin x + C cos x) = 2ex 10 sin x
4Aex + (4B + 2C) sin x + (4C 2B) cos x = 2ex 10 sin x
4A = 2,
4B + 2C = 10
1
4C 2B = 0 A = , B = 2, C = 1
2
1 x
yp = e + 2 sin x cos x
2
ozel cozum ve
1
y = yc + yp = c1 e3x + c2 ex ex + 2 sin x cos x
2
genel cozumdur.
Ornek 25.8. y 3y + 2y = 2x2 + ex + 2xex + 4e3x ADD nin cozumunu bulunuz.
Cozum
y 3y + 2y = 0
m2 3m + 2 = 0
karakteristik denkleminin cozumunden m1 = 1, m2 = 2 yc = c1 ex + c2 e2x formundadr. Simdi homojen
olmayan terime gelelim:
2x2 + ex + 2xex + 4e3x
fonksiyonu
(1)
x2 , ex , xex , e3x

(2)
2
S1 = x , x, 1
S2 = {ex }
S3 = {xex , ex }
3x
S4 = e
(3) S2 S3 oldugundan S1 , S3 , S4 kumeleri ele alncaktr.

(4) S3 = {xex , ex } kumesi ex fonksiyonunu icerdiginden ve ex fonksiyonu homojen denklemin cozumu icinde
oldugundan S3 kumesinin elemanlarn x ile carpp yeniden duzenleriz: S3 = {x2 ex , xex } kumesinin elemanlar
ile ozle cozumdeki fonksiyonlar ayn degildir.
(5) Yeniden duzenlenen kumeler srasyla:
2
S1 = x , x, 1
S3 = {x2 ex , xex }
3x
S4 = e
seklindedir.
yp = Ax2 + Bx + C + Dx2 ex + Exex + F e3x
yp = B + 2Ax + Eex + 2xDex + xEex + 3F e3x + x2 Dex
yp = 2A + 2Dex + 2Eex + 4xDex + xEex + 9F e3x + x2 Dex
y 3y + 2y = 2x2 + ex + 2xex + 4e3x 2A + 2Dex + 2Eex + 4xDex + xEex + 9F e3x + x2 Dex

3 B + 2Ax + Eex + 2xDex + xEex + 3F e3x + x2 Dex + 2Ax2 + Bx + C + Dx2
+Exex + F e3x = 2x2 + ex + 2xex + 4e3x (2A 3B + 2C) + (2B 6A) x + 2Ax2
3x x x
+2De 2Exe + (2E F ) e = 2x2 + ex + 2xex + 4e3x
2A 3B + 2C = 0
2B 6A = 0
2A = 2
2D = 4
2E = 2
7
2E F = 1 A = 1, B = 3, C = , F = 3, D = 2, E = 1
2
7
yp = x2 + 3x + + 2x2 ex xex 3e3x
2
ozel cozum ve
7
y = yc + yp = c1 ex + c2 e2x + x2 + 3x + + 2x2 ex xex 3e3x
2
genel cozumdur.
Ornek 25.9. y iv + y = 3x2 + 4 sin x 2 cos x ADD nin cozumunu bulunuz.

Cozum
y iv + y = 0
m4 + m2 = 0
karakteristik denkleminin cozumunden m1,2 = 0, m3,4 = i yc = c1 + c2 x + c3 sin x + c4 cos x formundadr.
Simdi homojen olmayan terime gelelim:
3x2 + 4 sin x 2 cos x
fonksiyonu
(1)
x2 , sin x, cos x
(2)
2
S1 = x , x, 1
S2 = {sin x, cos x}
S3 = {cos x, sin x}
(3) S2 = S3 oldugundan
S1 , S2 kumeleri ele alncaktr.
(4) S1 = x2 , x, 1 kumesi x, 1 fonksiyonlarn icerdiginden ve x, 1 fonksiyonlar homojen denklemin cozumu
icinde oldugundan S1 kumesinin elemanlarn x2 ile carpp yeniden duzenleriz: S1 = {x4 , x3 , x2 }. Boylece bu
kumenin elemanlar turdes ksmn cozumundeki fonksiyonlardan farkldr. Yine S2 kumesinin elemanlar, turdes
ksmn cozumunde oldugundan, elemanlar x ile carpalm: S2 = {x sin x, x cos x}
(5) Yeniden duzenlenen kumeler srasyla:
S1 = {x4 , x3 , x2 }
S2 = {x sin x, x cos x}
seklindedir.
yp = Ax4 + Bx3 + Cx2 + Dx sin x + Ex cos x
yp = 2Cx + E cos x + D sin x + xD cos x xE sin x + 4Ax3 + 3Bx2
yp = 2C + 6Bx + 2D cos x 2E sin x xE cos x xD sin x + 12Ax2
yp = 6B + 24Ax 3E cos x 3D sin x xD cos x + xE sin x
ypiv = 24A 4D cos x + 4E sin x + xE cos x + xD sin x
y iv + y = 3x2 + 4 sin x 2 cos x 24A 4D cos x + 4E sin x + xE cos x + xD sin x
+2C + 6Bx + 2D cos x 2E sin x xE cos x xD sin x + 12Ax2
= 3x2 + 4 sin x 2 cos x
24A + 2C = 0
6B = 0
12A = 3
2D = 2
1
2E = 4A= , B = 0, C = 3, D = 1, E = 2
4
1 4
yp = x 3x2 + x sin x + 2x cos x
4
ozel cozum ve
1
y = yc + yp = c1 + c2 x + c3 sin x + c4 cos x + x4 3x2 + x sin x + 2x cos x
4
genel cozumdur.
25.2. Parametrelerin Degisimi Metodu.

y + a (x) y = b (x)
formundaki denklemlere lineer denklemini hatrlayalm. Denklemin
y + a (x) y = 0
turdes denklemine karslk gelen cozumu

Z
y = c exp a (x) dx ,
olarak elde etmistik.

(10.1) in genel cozumunu
Z
y = c (x) exp a (x) dx .
formunda aramstk ki bu teori olarak parametrelerin degisimi metodu dur. Yontemi 2. mertebden degisken
katsayl bir ADD icin anlatalm:
a0 (x) y + a1 (x) y + a2 (x) = F (x) (25.1)
denklemini ele alalm. y1 ve y2
a0 (x) y + a1 (x) y + a2 (x) = 0 (25.2)
homojen denkleminin lineer bagmsz cozumleri olsunlar. Bu durumda
y c = c1 y 1 + c2 y 2
(25.2) homojen denkleminin bir genel cozumudur. Parametrelerin degisimi yonteminde c1 , c2 sabitleri yerine
fonksiyonlar dusunulur. Yani
yp = v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) (25.3)
fonksiyonu (25.1) denkleminin bir cozumudur. Burada v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlarnn ifadelerini bulmamz
gerekmektedir. Elimizde 2 bilinmeyen var ve 1 kosul olarakda (25.3) fonksiyonunun cozum olmas var. Dolaysyla
2. bir ek kosula ihtiyac duyulmaktadr.
yp = v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) + v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) (25.4)
Burada yp fonksiyonunu bulmadan once daha once bahsetmis oldugumuz 2. kosul olarak
v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) = 0 (25.5)
alalm. Simdi fonksiyonun 2. turevini alrsak
yp = v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) + v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) (25.6)
elde ederiz. (25.3) fonksiyonunun cozum oldugundan (25.3) , (25.4) , (25.6) ifadelerini (25.1) denkleminde yerine
yazarsak
a0 (x) [v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) + v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)] +
a1 (x) [v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)] + a2 (x) [v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)]
= F (x)

v1 (x) [a0 (x) y1 (x) + a1 (x) y1 (x) + a2 (x) y1 (x)] +
v2 (x) [a0 (x) y2 (x) + a1 (x) y2 (x) + a2 (x) y2 (x)] + a0 (x) [v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)] (25.7)

= F (x)
elde ederiz. y1 ve y2 homojen denkleminin lineer bagmsz cozumleri oldugundan a0 (x) y1 (x) + a1 (x) y1 (x) +
a2 (x) y1 (x) = 0 ve a0 (x) y2 (x) + a1 (x) y2 (x) + a2 (x) y2 (x) kosullar saglanr. (25.7) de bunlar dikkate alrsak
a0 (x) [v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x)] = F (x) (25.8)
kosulunu elde ederiz.Boylece bilinmeyen v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlar icin
(
v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) = 0
(25.9)
v1 (x) y1 (x) + v2 (x) y2 (x) = aF0(x)
(x)
denklem sistemini elde ederiz. Katsaylar determinant

y (x) y2 (x)
W [y1 (x) , y2 (x)] = 1
y1 (x) y2 (x)
olarak elde ederiz. y1 ve y2 lineer bagmsz cozumler oldugundan Wronkiyen W [y1 (x) , y2 (x)] 6= 0 dr. Boylece
(25.9) sisteminin tek cozumu vardr. Ve v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlarn

0 y2 (x)

F (x)
a0 (x) y2 (x) F (x) y2 (x)

v1 (x) = = (25.10)
y (x) y (x) a 0 (x) W [y1 (x) , y2 (x)]
1 2
y1 (x) y2 (x)

y (x) 0
1
F (x)
y1 (x) a0 (x) F (x) y1 (x)

v2 (x) = = (25.11)
a (x) W [y1 (x) , y2 (x)]
y1 (x) y2 (x) 0
y1 (x) y2 (x)
Boylece (25.10) ve (25.11) de integral aldgmzda v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlarn buluruz.
Ornek 25.10.
y + y = tan x
Cozum Homojen ksmn cozumu
yc = c1 sin x + c2 cos x
oldugundan genel cozumu
yp = v1 (x) sin x + v2 (x) cos x
olsun.
yp = v1 (x) cos x v2 (x) sin x + v1 (x) sin x + v2 (x) cos x
Burada yp fonksiyonunu bulmadan once daha once bahsetmis oldugumuz 2. kosul olarak
v1 (x) sin x + v2 (x) cos x = 0
yp = v1 (x) sin x v2 (x) cos x + v1 (x) cos x v2 (x) sin x
elde ederiz. Denklemde yerine yazarsak
v1 (x) cos x v2 (x) sin x = tan x
elde ederiz. Boylece bilinmeyen v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlar icin

v1 (x) sin x + v2 (x) cos x = 0
v1 (x) cos x v2 (x) sin x = tan x
denklem sistemini elde ederiz. Ve v1 (x) ve v2 (x) fonksiyonlarn

0 cos x

tan x sin x
v1 (x) = = sin x v1 (x) = cos x + c3

sin x cos x
cos x sin x

sin x 0

cos x tan x sin2 x cos2 x 1
v2 (x) = =
=
sin x cos x cos x cos x
cos x sin x
Z
v2 (x) = (cos x sec x) dx = sin x ln (sec x + tan x) + c4
(77).intg
olarak elde ederiz. Buna gore genel cozum

yp (x) = v1 (x) sin x + v2 (x) cos x
= ( cos x + c3 ) sin x + (sin x ln (sec x + tan x) + c4 ) cos x
= c3 sin x + c4 cos x ln (sec x + tan x) cos x
olarak elde ederiz.
y = yc + yp = c1 sin x + c2 cos x + c3 sin x + c4 cos x ln (sec x + tan x) cos x

= A3 sin x + B cos x ln (sec x + tan x) cos x
Ornek 25.11.
y 6y + 11y 6y = ex
Cozum Homojen ksmn cozumu
m3 6m2 + 11m 6 = 0 m1,2,3 = 1, 2, 3

yc = c1 ex + c2 e2x + c3 e3x
oldugundan genel cozumu
yp = v1 (x) ex + v2 (x) e2x + v3 (x) e3x
olsun.
yp = v1 (x) ex + 2v2 (x) e2x + 3v3 (x) e3x + v1 (x) ex + v2 (x) e2x + v3 (x) e3x
2. kosul olarak
v1 (x) ex + v2 (x) e2x + v3 (x) e3x = 0
yp = v1 (x) ex + 4v2 (x) e2x + 9v3 (x) e3x + v1 (x) ex + 2v2 (x) e2x + 3v3 (x) e3x
elde ederiz. 3. kosul olarak da
v1 (x) ex + 2v2 (x) e2x + 3v3 (x) e3x = 0
buluruz. 3. turevi de alrsak
yp = v1 (x) ex + 8v2 (x) e2x + 27v3 (x) e3x + v1 (x) ex + 4v2 (x) e2x + 9v3 (x) e3x
elde ederiz. Bunlar denklemde yerine yazarsak
v1 (x) ex + 4v2 (x) e2x + 9v3 (x) e3x = ex
elde ederiz. Boylece bilinmeyen v1 (x) , v2 (x) ve v3 (x) fonksiyonlar icin

v1 (x) ex + v2 (x) e2x + v3 (x) e3x = 0
v (x) ex + 2v2 (x) e2x + 3v3 (x) e3x = 0
1
v1 (x) ex + 4v2 (x) e2x + 9v3 (x) e3x = ex
denklem sistemini elde ederiz. Ve v1 (x) , v2 (x) ve v3 (x) fonksiyonlarn

0 e2x e3x

0 2e2x 3e3x
x
e 4e2x 9e3x ex e2x e3x 1
v1 (x) = x

2x 3x
=
x e2x e3x
v1 (x) = x + c4
e
x e e 2e 2
e 2e 2x
3e 3x
x
e 4e2x 9e3x
x
e 3x
x 0 e 3x
e
x 0x 3e3x
e e 9e 2e2x e3x
v2 (x) = x 2x 3x
= x e2x e3x
= ex v2 (x) = ex + c5
e
x e e 2e
e 2x 3x
x 2e2x 3e3x
e 4e 9e
x
e 2x
x e 2x 0
e 2e 0
x
e 4e2x ex e2x e2x 1 1
v3 (x) = x 2x 3x
=
x e2x e3x
= e2x v3 (x) = e2x + c6
e
x e e 2e 2 4
e 2e 2x
3e 3x
x
e 4e2x 9e3x
Z
v2 (x) = (cos x sec x) dx = sin x ln (sec x + tan x) + c4
(77).intg
: : : : 0 : olarak elde ederiz. Buna gore genel cozum

yp (x)= v1 (x) ex + v2 (x) e2x + v3 (x) e3x

1 x
2x 1 2x
= x
x + c4 e + e + c5 e + e + c6 e3x
2 4
1 x 1
= xe + c4 ex + ex + c5 e2x ex + c6 e3x
2 4
olarak elde ederiz. Buna gore genel cozum
1 1
y = yc + yp = c1 ex + c2 e2x + c3 e3x + xex + c4 ex + ex + c5 e2x ex + c6 e3x
2 4
x 2x 3x 1 x
= Ae + Be + Ce + xe
2
buluruz.
26. Cauchy-Euler denklemi

Tanm 26.1.
a0 xn y (n) + a1 xn1 y (n1) + ... + an 1 xy + an y = 0 (26.1)
denklemine Cauchy-Euler denklemi denir.
Teorem 26.2. x = et donusumu ile (26.1) denklemi sabit katsayl lineer denkleme donusur.
Ornek 26.3.
x2 y 2xy + 2y = x3
Cozum x = et donusumu ile
dy dy dt 1 dy
t = ln x = =
dx dt dx xdt
d2 y 1 d2 y dt 1 dy 1 d2 y dy
= =
dx2 x dt2 dx x2 dt x2 dt2 dt
26. CAUCHY-EULER DENKLEMI 71

21 d2 y dy 1 dy
x 2 2x + 2y = x3
x dt2 dt x dt
d2 y dy
3 + 2y = e3t
dt2 dt
yc = c1 et + c2 e2t
ozel cozumu belirsiz katsaylar ile cozelim:
yp = Ae3t
olarak arayalm. Bunu denklemde yerine yazarsak
1 1
9Ae3t 9Ae3t + 2Ae3t = e3t A = yp = e3t
2 2
1
y = yc + yp = c1 et + c2 e2t + e3t t
2 x=e
2 1 3
y = c1 x + c2 x + x
2

Ornek 26.4.
x3 y 4x2 y + 8xy 8y = 4 ln x
Cozum x = et donusumu ile
dy dy dt 1 dy
t = ln x = =
dx dt dx xdt
d2 y 1 d2 y dt 1 dy 1 d2 y dy
= = 2
dx2 x dt2 dx x2 dt x dt2 dt
3
d3 y 1 d y dt 2
d y dt 2
2 d y dy
= 2 3
dx3 x2 dt3 dx dt dx x dt2 dt
3 2
2

1 d y d y 2 d y dy
= 2 3
x3 dt3 dt x dt2 dt
3 2

1 d y d y dy
= 3 2 +2
x3 dt3 dt dt
3 2
3 1 d y d2 y dy 2 1 d y dy 1 dy
x 3 3 2 +2 4x 2 + 8x 8y = 4t
x dt3 dt dt x dt2 dt x dt
d3 y d2 y dy
7 + 14 8y = 4t
dt3 dt2 dt
yc = c1 et + c2 e2t + c3 e4t
ozel cozumu belirsiz katsaylar ile cozelim:
yp = At + B
olarak arayalm. Bunu denklemde yerine yazarsak
1 7 1 7
14A 8At 8B = 4t A = , B = yp = t
2 8 2 8
t 2t 4t 1 7
y = y c + y p = c1 e + c2 e + c3 e t
2 8 x=et
1 7
y = c1 x + c2 x2 + c3 x4 ln x
2 8

CHAPTER 6
Sabit katsayl Ikinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin

Uygulamalar
27. Salnm Hareketi

Sistem denge konumunda bir miktar asag dogru cekilir ve braklrsa gidip-gelme hareketi yapar. Buna salnm
hareketi vey titresim hareketi denir. Hava direnci ihmal edilirse, bir baska deyisle surtunme kuvveti yok kabul
edilirse, cisim yukarda ve asagda ayn limitler arasnda bir gidip-gelme hareketi yapcaktr. Buna basit harmonik
hareket denir. Eger surtunme varsa cismin salnm genligi gittikce azalcak ve cisim bir sure denge konumuna
gelicektir. Cismin bu tur hareketine serbest sonumlu harmonik hareket i denir. Bunun yan sra, cisme devaml
ve sinusoidal bir fonksiyonla ifade edilebilen bir harmonik etki verilebilir. Bu durumda cismin hareketi zorlanms
sonumlu harmonik hareket tir.
1: Basit Harmonik Hareket

Hooke yasasna gore cekilen ve braklan bir yayn buyuklugu, yayn uzama miktar ile orantl bir geri cagrc
kuvvettir. Buna gore kuvveti,
F = kx
ile gosteririz. Buna gore diferansiyel denklem
d2 x d2 x k
m = kx + 0 x = 0, 0 =
dt2 dt2 m
olarak verilir.
2: Serbest Sonumlu Harmonik Hareket
Denge konumundan x uzaklgnda buluna bir cisme etki eden sondurucu kuvvetin buyuklugu
dx
b
dt
ile verilir. b > 0 sabittir ve sondurme katsays olarak adlandrlr. Sondurucu kuvvetin yonu, cismin hareket
yonune zttr. Buna gore diferansiyel denklemi
d2 x dx d2 x dx
m = kx b m +b + kx = 0
dt2 dt dt2 dt
olarak veririz.
73
74 6. SABIT KATSAYILI IKINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIN UYGULAMALARI
3: Zorlanms Sonumlu Harmonik Hareket

Dsardan verilen bir kuvvet ile birlikte diferansiyel denklemi
d2 x dx
m 2
+b + kx = F (t)
dt dt
olarak yazarz.
Ornek 27.1. Bir ucundan tavana asl duran bir yayn diger ucuna m = 2kg agrlgnda bir cisim asldg
zaman yay 20cm uzuyor. Denge konumunda 6cm uzaklga cekilip baslangc annda ilk hzsz olarak serbest
braklan cimin
(1) surtunme kuvveti ihmal edilerek 10s sonraki hzn ve hangi uzaklkta oldugunu bulunuz.
(2) Surtunme kuvveti cismin hznn 4 kat ve devaml olarak cisme etki eden kuvvet cos t oldugunda cismin
10s sonraki hz ve hangi uzaklkta oldugunu bulunuz. Burada g = 9.8m/s2 olarak alnz.
Cozum
(1)
kx = mg k 0.2m = 2kg 9.8m/s2 k = 98N/m
yayn esneklik katsaysdr.
d2 x d2 x d2 x
m = kx 2 = 98x 2 + 49x = 0 m2 + 49 = 0 m1,2 = 7i
dt2 dt 2 dt
x (t) = c1 cos 7t + c2 sin 7t
x (0) = 0.06 c1 = 0.06
ilk hzsz olmas ise
v (0) = x (0) = 0 x (t) = 0.42 sin t + 7c2 cos 7t x (0) = 0
7c2 = 0 c2 = 0
x (t) = 0.06 cos 7t x (10) = 0.06 cos (70 ) = 2. 052 1 102
(2)
d2 x dx d2 x dx
2 2
= 4 98x + cos t 2 2 + 4 + 98x = cos t
dt dt dt dt
once homojen denklemi cozelim
d2 x dx
2 +4 + 98x = 0 2m2 + 4m + 98 = 0 m2 + 2m + 7 = 0
dt2 dt

m1,2 = i 6 1 xc (t) = et c1 cos 6t + c2 sin 6t
simdi gelelim homojen olmayan denklemin ozel cozumune UC yontemini kullanrsak:

u1 = cos t S1 = {cos t, sin t} xp (t) = A cos t + B sin t xp = A sin t + B cos t xp = A cos t B sin t
d2 x dx
2 +4 + 98x = cos t 2 (A cos t B sin t) + 4 (A sin t + B cos t) + 98 (A cos t + B sin t) = cos t
dt2 dt
96A + 4B = 1 6 1
(96A + 4B) cos t + (4A + 96B) sin t = cos t A= ,B =
4A + 96B = 0 577 2308
6 1
xp (t) = cos t + sin t
577 2308
Buna gore cozum
6 1
x (t) = et c1 cos 6t + c2 sin 6t + cos t + sin t
577 2308
6
x (0) = 0 c1 =
577
1 1
x (0) = 0 c2 6 = c2 = 6
2308 13 848
6 1 6 1
x (t) = et cos 6t 6 sin 6t + cos t + sin t
577 13 848 577 2308


En basit elektrik devreleri, jenerator veya pil gibi elektrik kaynag ve enerjiyi kullanan bir rezistor (ornegin
elektrik ampulu) (resistance) bulunan bir seri devredir. Eger dugme kapatlrsa bir I akm rezistore dogru
akacak ve bir voltaj dusmesine sebep olucaktr. Yani rezistorun iki ucundaki potansiyel farkl olucaktr. Bu
potansiyel fark veya voltaj dususu ise Voltmetre denilen bir elt ile olculebilir. Eketrik devrelerindeki basit bir
Resistr
Kaynak
Dme
kural Kirchoff kural olarak adalandrlr, Bu kurala gore, elektrik devresindeki tum voltajlarn toplam, toplam
kuvvete esittir. Toplam kuvveti E (t) ile gosterirsek (emf-electromotive force)
76 6. SABIT KATSAYILI IKINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIN UYGULAMALARI
R rezistor (reistance), C kapasitor (capacitor), I induktor (nductor). I = I (t) elektrik devresindeki akm ve
q = q (t) kapasitordeki ani elektrik yukunu gostermek uzere
q = I
seklinde bir bagnt mevcuttur. Ohm kanununa gore rezistor uzerindeki voltaj dusuklugu akm ile dogru
orantldr:
VR = RI
burada R rezistorun direncidir ve sabittir. Kapasitordeki voltaj dususu ise kapasitordeki elektrik yuku ile
orantldr ve
1
VC = q
C
olarak verilir. Burada C kapasitanstr (capacidance). Son olarak induktordeki voltaj dususu ise akmn degisim
hz ile orantldr:
VL = LI
L sabitine indiktorun induktans denir (henry ile olculur) (inductance). Kirchoff kuralna gore
1
LI + q + RI = E (t)
C
bagntsn elde ederiz. Burada turev alrsak ve
q = I
ifadesine gore
1
Lq + Rq + q = E (t)
C
1
LI + q + RI = E (t)

C
1
LI + RI + I = E (t)

C
2.mertebeden denklemi RCL denklemi olarak adalndrlr.
Ornek 28.1. Direnci 10 olan bir direnc teli ve oz induksiyon katsays L = 0.2 henry olan bir bobin,
elektromotor kuvveti 40 volt ve kapasitans olmayan bir dogru akm uretecine seri olarak baglanyor. Baslangcta
akm ve elektrik yuku olmadgna gore.herhangi zamandaki elektrik yukunu ve akm bulunuz.
Cozum Yukardaki denklem gore
R = 10, L = 0.2, E (t) = 40, VC yok

0.2q + 10q =
40 m2 + 50m = 0 m1 = 0, m2 = 50
qc (t) = c1 + c2 e50t
ozel cozum icin:

4
u1 = 1, S1 = {1} S1 = {t} qp (t) = At 50A = 40 A =
5
4 4
qp (t) = t q (t) = c1 + c2 e50t + t
5 5
4 4 4 4
q (0) = 0 c1 + c2 = 0, I = q = 50c2 e50t + I (0) = 0 50c2 = c2 = c1 =
5 5 250 250
4 4 4
q (t) = e50t 1 + t, I (t) = 1e 50t
250 5 5

CHAPTER 7
Lineer Diferansiyel Denklem Sistemleri
Su ana kadar bir bilinmeyenli bir diferansiyel denklemleri inceledik. Simdi ise iki bilinmeyen fonksiyonu bulunan
iki diferansiyel denklemi ve genel olarak n bilinmeyen fonksiyonu bulunan n diferansiyel denklemi inceleyecegiz.
Daha once Diferansiyel denklem sistemlerini tantmak ile baslayalm.
29. Lineer sistem turleri (Iki bilinmeyenli iki denklem)

x ve y bilinmeyen fonkiyonlar olmak uzere 1. mertebeden degisken katsayl lineer diferansiyel denklem sistemi
genel olarak,
a1 (t) x + a2 (t) y + a3 (t) x + a4 (t) y = F1 (t)
(29.1)
b1 (t) x + b2 (t) y + b3 (t) x + b4 (t) y = F2 (t)
seklinde yazlr. Burada t bagmsz degiskendir.
Ornek 29.1.
2x + 3y 2x + y = t2
x 3y + 3x + 4y = et
1. mertebeden, sabit katsayl bir sistemdir.
x ve y bilinmeyen fonkiyonlar olmak uzere 2. mertebeden degisken katsayl lineer diferansiyel denklem sistemi
genel olarak,
a1 (t) x + a2 (t) y + a3 (t) x + a4 (t) y + a5 (t) x + a6 (t) y = F1 (t)
(29.2)
b1 (t) x + b2 (t) y + b3 (t) x + b4 (t) y + b5 (t) x + b6 (t) y = F2 (t)
seklinde yazlr.
(29.1) sistemini ozel olarak
x = a11 (t) x + a12 (t) y + F1 (t)
(29.3)
y = a21 (t) x + a22 (t) y + F2 (t)
yazlr ve bu forma Normal form denir.
Ornek 29.2.
x = t2 x + (t + 1) y + t3
y = tet x + t3 y et
1. mertebeden degisken katsayl lineer diferansiyel denklemi ve
x = 5x + 7y + t2
y = 2x 3y + 2t
1. mertebeden, sabit katsayl bir sistemdir.
n sayda diferansiyel denklemden olusan sistemi genel olarak,
x1 = a11 (t) x1 + a12 (t) x2 + + a1n (t) xn + F1 (t)
x2 = a21 (t) x1 + a22 (t) x2 + + a2n (t) xn + F2 (t)
.. (29.4)
.
xn = an1 (t) x1 + an2 (t) x2 + + ann (t) xn + Fn (t)
seklinde yazlr.
79
80 7. LINEER DIFERANSIYEL DENKLEM SISTEMLERI
30. Diferansiyel operatorler

Burada sabit katsayl bir lineer diferansiyel denklem sistemi icin sembolik diferansiyel operator yontemini ele
alacagz.
dx
= x = Dx
dt
sekilde yazlabilir.n. mertebeden diferansiyel operator
dn x
= x(n) = Dn x
dtn
sekilde yazlabilir.
Ornek 30.1. (i)

(D + c) x x + cx, c sabit
(ii)
(aDn + bDm ) x ax(n) + bx(m) , a, b sabitler
(iii)

a0 Dn + a1 Dn1 + + an1 D + an x a0 x(n) + a1 x(n1) + + an1 x + an x, a0 , a1 , . . . , an sabitler

Ornek 30.2. x (t) = t3 fonksiyonu icin 3D2 + 5D 2 x ifadesini bulunuz.

2
d2 t3 d t3
3D + 5D 2 x = 3 +5 2t3 = 18t + 15t2 2t3
dt2 dt
Simdi daha genel olarak,
L a0 Dn + a1 Dn1 + + an1 D + an
yazalm. a0 , a1 , . . . , an sabitlerdir.
Teorem 30.3. c1 ve c2 keyfi sabitler olmak uzere
L [c1 f + c2 g] = c1 L [f ] + c2 L [g]
Ornek 30.4.
L 3D2 + 5D 2
olsun. f = t2 , g = sin t icin
L [3f + 2g] = 3L [f ] + 2L [g]
oldugunu gosteriniz.
Cozum
d2 d
L [3f + 2g] = 3 3t2 + 2 sin t + 5 3t2 + 2 sin t 2 3t2 + 2 sin t
dt2 dt
= 30t + 10 cos t 10 sin t 6t2 + 18
d2 d 2
L [f ] = 3 2 t2 + 5 t 2 t2
dt dt
= 2t2 + 10t + 6
d2 d
L [g] = 3 2 (sin t) + 5 (sin t) 2 (sin t)
dt dt
= 5 cos t 5 sin t

3L [f ] + 2L [g] = 3 2t2 + 10t + 6 + 2 (5 cos t 5 sin t)
= 30t + 10 cos t 10 sin t 6t2 + 18
L [3f + 2g] = 3L [f ] + 2L [g]

31. SABIT KATSAYILI LINEER SISTEMLER ICIN OPERATOR YONTEMI 81
31. Sabit katsayl lineer sistemler icin operator yontemi

Simdi sabit katsayl lineer sistemler icin operator yontemini acklayacagz.
L1 x + L2 y = f1 (t)
(31.1)
L3 x + L4 y = f2 (t)
lineer sistemini ele alalm. Burada L1 , L2 , L3 , L4 sabit katsayl lineer operatorleri asagdaki formdadr:
L1 a0 Dn + a1 Dn1 + + an1 D + an
L2 b0 Dm + b1 Dm1 + + bm1 D + bm
L3 c0 Dp + c1 Dp1 + + cp1 D + cp
L4 d0 Dq + d1 Dq1 + + dq1 D + dq
ve ai , bi , ci , di katsaylar sabittir.
Ornek 31.1.
2x 2y 3x = t
2x + 2y + 3x + 8y = 2
lineer sistemini
(2D 3) x 2Dy = t
(2D + 3) x + (2D + 8) y = 2
ile gosterebiliriz. Buna gore L1 , L2 , L3 , L4 sabit katsayl lineer operatorleri asagdaki formdadr:
L1 2D 3
L2 2D
L3 2D + 3
L4 2D + 8
Yontem
(31.1) sisteminde 1.denklem L4 operatoru ile carplr, 2. denklem ise L2 operatoru ile carplp taraf tarafa
ckartlr:
L4 L1 x + L4 L2 y = L4 f1 (t)
L2 L3 x + L2 L4 y = L2 f2 (t)
(L4 L1 L2 L3 ) x = L4 f1 (t) L2 f2 (t) (31.2)
sabit katsayl, tek bilinmeyenli lineer ADD elde edilir. Bolum 5daki yontemler kullanlarak cozum bulunur.
Benzer sekilde bilinmeyen y fonksiyonunu bulmak icin ise (31.1) sisteminde 1.denklem L3 operatoru ile carplr,
2. denklem ise L1 operatoru ile carplp taraf tarafa ckartlr:
L3 L1 x + L3 L2 y = L3 f1 (t)
L1 L3 x + L1 L4 y = L1 f2 (t)
(L3 L2 L1 L4 ) y = L3 f1 (t) L1 f2 (t) (31.3)
Ornek 31.2.
2x 2y 3x = t
2x + 2y + 3x + 8y = 2
lineer sisteminin cozumunu bulunuz.
Cozum Lineer sistemi operator formu ile
(2D 3) x 2Dy = t
(2D + 3) x + (2D + 8) y = 2
seklinde gosterebiliriz. Buna gore

(2D + 8) / (2D 3) x 2Dy = t
2D / (2D + 3) x + (2D + 8) y = 2
[(2D + 8) (2D 3) + 2D (2D + 3)] x = (2D + 8) t + 2D (2)

16D + 8D2 24 x = 8t + 2
1
D2 + 2D 3 x = t +
4
oncelikle homojen denklemin cozumunu bulalm:

D2 + 2D 3 x = 0
karakteristik denklemi
m2 + 2m 3 = 0 m1 = 3, m2 = 1
ve genel cozumu
xc = c1 e3t + c2 et
olarak elde ederiz. Ozel cozum icin
xp = at + b
formunda arayalm:
d2 d 1
(at + b) + 2 (at + b) 3 (at + b) = t +
dt2 dt 4
1
2a 3b 3at = t +
4
2a 3b = 41 1 11
a = ,b =
3a = 1 3 36
1 11
x (t) = xc + xp = c1 e3t + c2 et t
3 36
y cozumunu bulmak icin de benzer sekilde
(2D + 3) / (2D 3) x 2Dy = t
(2D 3) / (2D + 3) x + (2D + 8) y = 2
[(2D + 3) 2D + (2D 3) (2D + 8)] y = (2D + 3) t + (2D 3) (2)

16D + 8D2 24 x = 3t 8
3
D2 + 2D 3 x = t 1
8

D2 + 2D 3 y = 0
m2 + 2m 3 = 0 m1 = 3, m2 = 1
ve genel cozumu
yc = k1 e3t + k2 et
yp = at + b
formunda arayalm:
d2 d 3
2
(at + b) + 2 (at + b) 3 (at + b) = t 1
dt dt 8
3
2a 3b 3at = t 1
8
2a 3b = 1 1 5
a = ,b =
3a = 38 8 12
1 5
y (t) = yc + yp = k1 e3t + k2 et + t +
8 12
31. SABIT KATSAYILI LINEER SISTEMLER ICIN OPERATOR YONTEMI 83
Simdi c1 , c2 , k1 , k2 katsaylarnn secimini belirleyelim:

2x 2y 3x = t

d 1 11
2 c1 e3t + c2 et t
dt 3 36

d 1 5
2 k1 e3t + k2 et + t +
dt 8 12

1 11
3 c1 e3t + c2 et t = t
3 36
(c1 2k1 ) et + (9c2 + 6k2 ) e3t = 0
c1 2k1 = 0 c1 = 2k1

9c2 + 6k2 = 0 c2 = 23 k2

x (t) c1 e3t + c2 et 13 t 11
36
=
y (t) k1 e3t + k2 et + 18 t + 125

2k1 e3t + 23 k2 et 31 t 11
36
=
k1 e3t + k2 et + 18 t + 12
5

Alternatif Yontem
Diger yontem gibi oncelikli olarak x (t) cozumu bulunur. y (t) cozumunu bulmak icin, (31.1) sisteminde y nin
turevini iceren terim yok olucak sekilde yeni bir bagnt eldeedilip y (t) cozumu elde edilir.
Ornek 31.3.
2x 2y 3x = t
2x + 2y + 3x + 8y = 2
Cozum Bir onceki ornekten

1 11
x (t) = xc + xp = c1 e3t + c2 et t
3 36
olarak elde etmistik. y cozumunu bulmak icin
2x 2y 3x = t
2x + 2y + 3x + 8y = 2
sisteminde y yok olacak sekilde duzenleme yapalm: Sistemi taraf tarafa topladgmda
4x + 8y = t+2
t + 2 4x
y =
8
aranan cozumdur.

t + 2 4 3c1 e3t + c2 et 13
y =
8
3 3t 1 t 1 5
= c1 e c2 e + t +
2 2 8 12

Ornek 31.4.
x y 2x + 4y = t
x + y x y = 1
Cozum Lineer sistemi operator formu ile
(D 2) x (D 4) y = t
(D 1) x + (D 1) y = 1
seklinde gosterebiliriz. Buna gore
(D 1) / (D 2) x (D 4) y = t
(D 4) / (D 1) x + (D 1) y = 1
[(D 1) (D 2) + (D 4) (D 1)] x = (D 1) t + (D 4) (1)

2D2 8D + 6 x = t 3

2D2 8D + 6 x = 0
m2 4m + 3 = 0 m1 = 3, m2 = 1
ve genel cozumu
xc = c1 e3t + c2 et
xp = at + b
formunda arayalm:
d2 d
2 2
(at + b) 8 (at + b) + 6 (at + b) = t 3
dt dt
6b 8a + 6at = t 3
6b 8a = 3 1 13
a = ,b =
6a = 1 6 18
1 13
x (t) = xc + xp = c1 e3t + c2 et t
6 18
Simdi y cozumunu bulalm:
x y 2x + 4y = t
x + y x y = 1
denklem siteminde y li terimi yok edersek:
2x 3x t 1
2x 3x + 3y = t + 1 y =
3
d
2 dt c1 e3t + c2 et 61 t 13
18 3 c1 e3t + c2 et 16 t 13
18 t1
y=
3
1 1 5
y = c1 e3t c2 et t +
3 6 18

32. Normal Formda lineer denklem sistemleri (Iki bilinmeyenli iki denklem)
Tanm 32.1.
x = a11 (t) x + a12 (t) y + F1 (t)
(32.1)
y = a21 (t) x + a22 (t) y + F2 (t)
sistemine homojen olmayan, iki bilinmeyenli sistem denir.
F1 (t) = 0, F2 (t) = 0
durumunda sisteme homojen sistem denir.
32. NORMAL FORMDA LINEER DENKLEM SISTEMLERI (IKI BILINMEYENLI IKI DENKLEM) 85
Ornek 32.2.
x = 2x y
y = 3x + 6y
homojen sistemdir ve
x = 2x y 5t
y = 3x + 6y 4
homojen olmayan sistemdir.
Teorem 32.3. a11 (t) , a12 (t) , a21 (t) , a22 (t) , F1 (t) , F2 (t) fonksiyonlar surekli fonksiyonlar ise (32.1) sistem-
inin bir tek
x = f (t)
y = g (t)
cozumu vardr.
32.1. Homojen lineer sistemler icin temel ozellikler.
x = a11 (t) x + a12 (t) y
(32.2)
y = a21 (t) x + a22 (t) y
homojen sistemini ele alalm.
Tanm 32.4.
x = f1 (t) x = f2 (t)
ve
y = g1 (t) y = g2 (t)
fonksiyonlar (32.2) sisteminin lineer bagmsz cozumleri olsun. Bu durumda

f1 (t) f2 (t)

g1 (t) g2 (t)
determinantna bu fonksiyonlarn Wronskian denir ve W (t) ile gosterilir.
Teorem 32.5.
x = f1 (t) x = f2 (t)
ve
y = g1 (t) y = g2 (t)
fonksiyonlar (32.2) sisteminin lineer bagmsz cozumleri olmas icin gerek ve yeter kosul

f1 (t) f2 (t)
W (t) = =6 0
g1 (t) g2 (t)
olmasdr.
Teorem 32.6.
x = f1 (t) x = f2 (t)
ve
y = g1 (t) y = g2 (t)
fonksiyonlar (32.2) sisteminin lineer bagmsz cozumleri olsun. Bu durumda
x = c1 f1 (t) + c2 f2 (t)
y = c1 g1 (t) + c2 g2 (t)
fonksiyonuna sistemin genel cozumu denir.
Ornek 32.7.
x = e5t x = e3t
5t ve
y = 3e y = e3t
fonksiyonlar
x = 2x y
y = 3x + 6y
homojen sisteminin lineer bagmsz bir cozumleri oldugunu gosteriniz. Buna gore genel cozumu belirtiniz.
Cozum
5t
e e3t
W (t) = = 2e8t 6= 0
3e5t e3t
oldugundan lineer bagmszdr.
x (t) = c1 e5t + c2 e3t
y (t) = 3c1 e5t c2 = 0
fonksiyonu genel cozumdur.
32.2. Sabit katsayl homojen lineer sistemler.
x = a11 x + a12 y
(32.3)
y = a21 x + a22 y
homojen sistemini ele alalm. Sabit katsayl homojen denklemin cozumunu
x = Aet
(32.4)
y = Bet
olarak arayalm. Buna gore
x = Aet
y = Bet
turevlerini (32.3) sisteminde yerine yazarsak
Aet = a11 Aet + a12 Bet
Bet = a21 Aet + a22 Bet
sistemini elde ederiz. et 6= 0 oldugundan
(a11 ) A + a12 B = 0
(32.5)
a21 A + (a22 ) B = 0
sistemi elde edilir. Sistemin sfrdan farkl cozumun olmas icin

(a11 ) a12
=0 (32.6)
a21 (a22 )
olmas gerekir. Buna gore
2 (a11 + a22 ) + a11 a22 a12 a21 = 0 (32.7)

Tanm 32.8. (32.7) e diferansiyel sistemin karakteristik denklemi denir. Bu denklem 2inci dereceden bir
cebirsel denklem olduguna gore, denklemin 1 , 2 , gibi 2 tane koku olmaldr. Bu kokler birer birer denklem
(32.3)da yerine konursa her defasnda bir ozel cozum elde edilecektir. Buna gore denklemin koklerine gore
cozumu irdeleyelim.
32.2.1. 1.Durum: Ayrk Reel kokler.

Teorem 32.9. 1 ve 2 , (32.7) e karakteristik denklemin ayrk reel kokleri olsun.
x = A1 e1 t x = A2 e2 t
1 t ve
y = B1 e y = B2 e2 t
fonksiyonlar (32.3) sisteminin lineer bagmsz cozumleridir ve genel cozum
x = c1 A1 e1 t + c2 A2 e2 t
y = c1 B1 e1 t + c2 B2 e2 t
olarak yazarz. Burada c1 , c2 keyfi sabitlerdir.
Ornek 32.10.
x = 6x 3y
y = 2x + y
sisteminin cozumunu bulunuz.
Cozum Sisteme karslk gelen lineer cebirsel denklemler

(6 ) A 3B = 0
2A + (1 ) B = 0
ve sisteme karslk gelen karaktestik denklem

(6 ) 3
= 0
2 (1 )
2 7 + 12 = 0
1,2 = 3, 4
koklerdir.
1 = 3
icin elde edilen cebirsel denklem
3A 3B = 0
A=B=1
2A 2B = 0
icin
x (t) = e3t
y (t) = e3t
cozumdur.
2 = 4
2A 3B = 0
2A = 3B = 6
2A 3B = 0
icin
x (t) = 3e4t
y (t) = 2e4t
cozumdur.
x (t) = e3t x (t) = 3e4t
3t ve
y (t) = e y (t) = 2e4t
fonksiyonlar sisteminin lineer bagmsz cozumleridir ve genel cozum
x = c1 e3t + 3c2 e4t
y = c1 e3t + 2c2 e4t
olarak yazarz.
Ornek 32.11.
x = 2x + 7y
y = 3x + 2y
x (0) = 9
y (0) = 1
(2 ) A + 7B = 0
3A + (2 ) B = 0

(2 ) 7
= 0
3 (2 )
2 25 = 0
1,2 = 5
koklerdir.
1 = 5

3A + 7B = 0
3A = 7B = 21
3A + 7B = 0
icin
x (t) = 7e5t
y (t) = 3e5t
cozumdur.
2 = 5
7A + 7B = 0
A=B=1
3A 3B = 0
icin
x (t) = e5t
y (t) = e5t
cozumdur.
x (t) = 7e5t x (t) = e5t
5t ve
y (t) = 3e y (t) = e5t
x = 7c1 e5t + c2 e5t
y = 3c1 e5t + c2 e5t
olarak yazarz.
x (0) = 9
y (0) = 1
baslangc kosullarndan
7c1 + c2 = 9 x = 7e5t + 2e5t
c1 = 1, c2 = 2
3c1 + c2 = 1 y = 3e5t + 2e5t
cozumdur.
32.2.2. 2.Durum: Esit Reel kokler.

Teorem 32.12. , (32.7) e karakteristik denklemin esit tekrar eden reel koku olsun.
x = Aet x = (A1 t + A2 ) et
ve
y = Bet y = (B1 t + B2 ) et
x = c1 Aet + c2 (A1 t + A2 ) et
y = c1 Bet + c2 (B1 t + B2 ) et
Ornek 32.13.
x = 4x y
y = x + 2y
(4 ) A B = 0
A + (2 ) B = 0

(4 ) 1
= 0
1 (2 )
2 6 + 9 = 0
1,2 = 3
koklerdir.
1 = 3
AB =0
A=B=1
AB =0
icin
x (t) = e3t
y (t) = e3t
cozumdur. Ve diger lineer bagmsz cozum
x (t) = (A1 t + A2 ) e3t
y (t) = (B1 t + B2 ) e3t
seklindedir. Bunu denklemde yerine yazdgmzda
e3t (A1 + 3A1 t + 3A2 ) = 4 (A1 t + A2 ) e3t (B1 t + B2 ) e3t
e3t (B1 + 3B1 t + 3B2 ) = (A1 t + A2 ) e3t + 2 (B1 t + B2 ) e3t
(A1 B1 ) t + (A2 A1 B2 ) = 0
(A1 B1 ) t + (A2 B1 B2 ) = 0
(A1 B1 ) = 0, A2 A1 B2 = 0
A1 B1 = 0 A2 B1 B2 = 0
A1 = B1 = A2 B2 = 1
A2 = 1, B2 = 0
x (t) = e3t x (t) = (t + 1) e3t
ve
y (t) = e3t y (t) = te3t
x = c1 e3t + c2 (t + 1) e3t
y = c1 e3t + c2 te3t
olarak yazarz.
Ornek 32.14.
x = 6x 4y
y = x + 2y
x (0) = 2
y (0) = 3
(6 ) A 4B = 0
A + (2 ) B = 0

(6 ) 4
= 0
1 (2 )
2 8 + 16 = 0
1,2 = 4
koklerdir.
1 = 4
2A 4B = 0
A = 2B = 2 A = 2, B = 1
A 2B = 0
icin
x (t) = 2e4t
y (t) = e4t
cozumdur. Ve diger lineer bagmsz cozum
x (t) = (A1 t + A2 ) e4t
y (t) = (B1 t + B2 ) e4t
seklindedir. Bunu denklemde yerine yazdgmzda
e4t (A1 + 4A1 t + 4A2 ) = 6 (A1 t + A2 ) e4t 4 (B1 t + B2 ) e4t
e4t (B1 + 4B1 t + 4B2 ) = (A1 t + A2 ) e4t + 2 (B1 t + B2 ) e4t
(2A1 4B1 ) t + (2A2 A1 4B2 ) = 0
(A1 2B1 ) t + (A2 B1 2B2 ) = 0
(2A1 4B1 ) = 0, (2A2 A1 4B2 ) = 0
(A1 2B1 ) = 0 A2 B1 2B2 = 0
A1 = 2B1 = A2 2B2 = 2
A1 = 2, B1 = 1, A2 = 4, B2 = 1
x (t) = (2t + 4) e4t
y (t) = (t + 1) e4t
seklindedir
x (t) = 2e4t x (t) = (2t + 4) e4t
4t ve
y (t) = e y (t) = (t + 1) e4t
x = 2c1 e4t + c2 (2t + 4) e4t
y = c1 e4t + c2 (t + 1) e4t
olarak yazarz.
x (0) = 2
y (0) = 3
kosullarndan
2c1 + 4c2 = 2
c1 = 5, c2 = 2
c1 + c2 = 3
x = 10e4t 2 (2t + 4) e4t
y = 5e4t 2 (t + 1) e4t

32.2.3. 3.Durum: Kompleks eslenik kokler.

Teorem 32.15. 1 = a + ib ve 2 = a ib, (32.7) e karakteristik denklemin kompleks eslenik kokleri olsun.
x = (A1 + iA2 ) eat (cos bt + i sin bt)
y = (B1 + iB2 ) eat (cos bt + i sin bt)
veya
x = eat (A1 cos bt A2 sin bt) x = eat (A2 cos bt + A1 sin bt)
ve
y = eat (B1 cos bt B2 sin bt) y = eat (B2 cos bt + B1 sin bt)
x = c1 eat (A1 cos bt A2 sin bt) + c2 eat (A2 cos bt + A1 sin bt)
y = c1 eat (B1 cos bt B2 sin bt) + c2 eat (B2 cos bt + B1 sin bt)
Ornek 32.16.
x = 3x + 2y
y = 5x + y

(3 ) A + 2B = 0
5A + (1 ) B = 0

(3 ) 2
= 0
5 (1 )
2 4 + 13 = 0
1,2 = 2 3i
koklerdir.
1 = 2 + 3i
(1 3i) A + 2B = 0
(1 3i) A = 2B A = 2, B = 1 + 3i
5A (1 + 3i) B = 0
icin
x = 2e2t (cos 3t + i sin 3t)
y = (1 + 3i) e2t (cos 3t + i sin 3t)
cozumdur. Burada reel ve sanal ksmlar ayrdgmzda
x = 2e2t cos 3t x = 2e2t sin 3t
2t ve
y = e ( cos 3t 3 sin 3t) y = e2t (3 cos 3t sin 3t)
x = 2c1 e2t cos 3t + 2c2 e2t sin 3t
y = c1 e2t ( cos 3t 3 sin 3t) + c2 e2t (3 cos 3t sin 3t)
olarak yazarz.
Ornek 32.17.
x = 7x 4y
y = 2x + 3y
x (0) = 2
y (0) = 1
(7 ) A 4B = 0
2A + (3 ) B = 0

(7 ) 4
= 0
2 (3 )
2 10 + 29 = 0
1,2 = 5 2i, 5 + 2i
koklerdir.
1 = 5 2i
(2 + 2i) A 4B = 0
(2 + 2i) A = 4B A = 4, B = 2 + 2i
2A + (2 + 2i) B = 0
icin
x (t) = 4e(52i)t = 4e5t (cos 2t i sin 2t)
y (t) = (2 + 2i) e(52i)t = (2 + 2i) e5t (cos 2t i sin 2t)
cozumdur. Burada reel ve sanal ksmlar ayrdgmzda

x = 4e5t cos 2t x = 4e5t sin 2t
5t ve
y = e (2 cos 2t + 2 sin 2t) y = e5t (2 cos 2t 2 sin 2t)
x = 4c1 e5t cos 2t + 4c2 e5t sin 2t
y = c1 e5t (2 cos 2t + 2 sin 2t) + c2 e5t (2 cos 2t 2 sin 2t)
olarak yazarz.
x (0) = 2
y (0) = 1
baslangc kosullarndan
4c1 = 2 1 x = 7e5t + 2e5t
c1 = , c2 = 1
2c1 + 2c2 = 1 2 y = 3e5t + 2e5t
x = 2e5t cos 2t 4e5t sin 2t
y = 12 e5t (2 cos 2t + 2 sin 2t) e5t (2 cos 2t 2 sin 2t)
cozumdur.
CHAPTER 8
Lineer Diferansiyel Denklem Sistemlerinin Uygulamalar
33. Salnm Hareketi
F1=-k1x1 F1=-k2(x2-x1)
m1 kutlesindeki yer degistirmeyi x1 ile m2 kutlesindeki yer degistirmeyi ise x2 ile gosterelim. 1. telin esneklik
sabiti k1 , 2. sinin ise k2 olsun. Simdi m1 kutlesine etkiyen kuvvetleri dusunelim. Burada 1.tel ve 2. telin
uygulams olduklar kuvvetler mevcuttur. 1. telin uygulams oldugu kuvvet
F1 = k1 x1
2.kutlenin yer degistirmesi ise (x2 x1 ) kadardr. 2. tele negatif olarak verilen kuvvet 1. tele pozitif olarak
etkiyecektir. Boylece Newton un 2. kuralna gore
m1 x1 = k1 x1 + k2 (x2 x1 )
2.kutleye uygulanan kuvvet Hooke kuralna gore
F2 = k2 (x2 x1 )
ve Newton 2. kuralna gore
m2 x2 = k2 (x2 x1 )
ve
m1 x1 = k1 x1 + k2 (x2 x1 )
m2 x2 = k2 (x2 x1 )
diferansiyel denklem sitemini elde ederiz.
Ornek 33.1. Yatay ve surtunmesiz bir duzlem uzerinde hareket etmekte olan m1 = 2kg ve m2 = 1kg olan
cisimler sekilde goruldugu gibi agrlksz yaylarla birbirine tutturulmus olarak denge konumlar etrafnda salnm
hareketi yapmaktadrlar. 1. telin esneklik katsays k1 = 4N/m 2. telin ise k2 = 2N/m olarak veriliyor.
Baslangcta 1. kutlenin uzaklg 1m ve 2. kutlenin uzaklg 5m/s hzsz olarak verildigine gore herbirinin denge
konumundan hangi uzaklkta oldugunu bulunuz.
Cozum
m1 x1 = k1 x1 + k2 (x2 x1 )
m2 x2 = k2 (x2 x1 )
93
94 8. LINEER DIFERANSIYEL DENKLEM SISTEMLERININ UYGULAMALARI
sisteminde verilenleri yerine yazp duzenledigimizde

2x1 + 6x1 2x2 = 0
x2 2x1 + 2x2 = 0
x1 (0) = 1, x1 (0) = 0
x2 (0) = 5, x2 (0) = 0
sistemini cozmeliyiz.

D2 + 2 / 2D2 + 6 x1 2x2 = 0

2 / 2x1 + D2 + 2 x2 = 0

D2 + 2 2D2 + 6 4 x1 = 0

2D4 + 10D2 + 8 x1 = 0

m4 + 5m2 + 4 = 0 m2 + 1 m2 + 4 = 0
m1,2 = i, m3,4 = 2i
x1 (t) = c1 cos t + c2 sin t + c3 cos 2t + c4 sin 2t
2x1 + 6x1 2x2 = 0
x2 = x1 + 3x1
= (c1 cos t c2 sin t 4c3 cos 2t 4c4 sin 2t) + 3 (c1 cos t + c2 sin t + c3 cos 2t + c4 sin 2t)
= 2c1 cos t + 2c2 sin t c3 cos 2t c4 sin 2t
c + c3 = 0
x1 (0) = 1, x2 (0) = 5 1 c1 = 2, c3 = 1
2c1 c3 = 5
c2 + 2c4 = 0
x1 (0) = 0, x2 (0) = 0 c2 = 0, c4 = 0
2c2 2c4 = 0
x1 (t) = 2 cos t cos 2t
x2 (t) = 4 cos t + cos 2t

1
q = I, VR = RI, VC =q, VL = LI
C
Sekile gore ABGF kapal devresinde toplam voltajlar esit olmaldr. Buna gore
VR1 + VL1 = E R1 I1 + L1 (I1 I2 ) = E L1 I1 L1 I2 + R1 I1 = E
BCFG kapal devresinde ise
VL1 + VR2 + VL2 = 0 L1 (I2 I1 ) + R2 I2 + L2 I2 = 0
R1 B R2 C
A
I2
I I1
I1 I2 L2
E L1
G F D
diferansiyel denklemleri ile

L1 I1 L1 I2 + R1 I1 = E
L1 I1 + (L1 + L2 ) I2 + R2 I2 = 0
sistemini elde ederiz.
Ornek 34.1. Yukardaki elektrik sisteminde L1 = 0.02H(enry), R1 = 10, L2 = 0.04H, R2 = 20, E = 30V
ve baslangc akm sfr olduguna gore herhangi zamandaki akm bulunuz.
Cozum
0.02I1 0.02I2 + 10I1 = 30 I I + 500I1 = 1500
1 2
0.02I1 + 0.06I2 + 20I2 = 0 I1 + 3I2 + 1000I2 = 0
(3D + 1000) / (D + 500) I1 DI2 = 1500

D / DI1 + (3D + 1000) I2 = 0

(3D + 1000) (D + 500) D2 I1 = (3D + 1000) (1500)

2D2 + 2500D + 500 000 I1 = 1500000

D2 + 1250D + 250000 I1 = 750000
I1 + 1250I1 + 250000I1 = 750000
denkleminin oncelikle homojen ksmn cozumunu elde edelim:
I1 + 1250I1 + 250000I1 = 0 m2 + 1250m + 250000 = 0 (m + 250) (m + 1000) = 0
m1 = 250, m2 = 1000 I1,c (t) = c1 e250t + c2 e1000t
ozel cozum icin
I1,p = A A = 3 I1 (t) = c1 e250t + c2 e1000t + 3
olarak buluruz.
I1 I2 + 500I1 = 1500
I1 + 3I2 + 1000I2 = 0
sisteminde I2 terimlerini yok edersek:
4500 2I1 1500I1
2I1 + 1500I1 + 1000I2 = 4500 I2 =
1000
4500 2 250c1 e250t 1000c2e1000t 1500 c1 e250t + c2 e1000t + 3
I2 =
1000
500c2 e1000t 1000c1 e250t
=
1000
c2 1000t
I2 = e c1 e250t
2

96 8. LINEER DIFERANSIYEL DENKLEM SISTEMLERININ UYGULAMALARI
35. Karsm Problemleri
r r12
c rout
A1 A2
r21
sekildeki sistemde, 1. tanka c gr l

l bir kimyasal r dk hzla bosaltlmaktadr. Ayrca 1. tanktan r12 hz ile bir
bosaltm ve r21 hz ile 2. tanktan akm meydana gelmektedir.2. tanka ise 1. tanktan r12 hznda bir miktar
kimyasal girisi olurken r21 ve rout hz ile cks meydana gelmektedir. A1 ve A2 ile 1. ve 2. tankerdeki kimyasal
miktarlarn belirtirsek ve V1 , V2 ile srasyla 1.ve 2. tankerin hacmini belirtirsek
dA1 A1 A2
= rc r12 + r21
dt V1 V2
dA2 A1 A2
= r12 (r21 + rout )
dt V1 V2
diferansiyel denklem sisteminin cozumu 1. ve 2. tankerdeki kimyasal miktarlarn vericektir.
Ornek 35.1. Birbiriyle baglantl X ve Y tanklarnda X baslangcta100lt lik tuzlu suyun icinde 5kg tuz, Y
ise 100lt like tuzlu suyun icinde 2kg lk tuzlu su icermektedir. 6 l/dk lk bir hz ile X tankerine saf su girisi
olmaktadr. X tankerinden Y tankerine tuzlu su 8 l/dk lk bir hzla akmaktadr. Y tankerinden X tankerine
ise 2 l/dk lk hzla tuzlu su geri pompalanmaktadr. Y tankerinden tuzlu su 6 l/dk hzla bosaltmaktadr. Herbir
tankta cozunurluk homojen olucak sekilde karstrldgna gore tanklardaki, herhangi bir zamandaki tuz miktar
nedir?
Cozum
c = 0, r = 6l/dk, r12 = 8l/dk, r21 = 2l/dk, rout = 6l/dk
1. tankta 6l/dk lk bir giris ve toplamda 8 2 = 6 l/dk lk bir cks oldugundan toplam litrede bir degisim
olmayacaktr. Ve benzer sekilde Y tanknda da 8-2=6 lk bir giris ve 6 lk bir cks oldugundan Y deki hacim
degismeyecektir. Buna gore denklemi
dx x y
= 8 +2
dt 100 100
dy x y
= 8 8
dt 100 100
x (0) = 5, y (0) = 2
35. KARISIM PROBLEMLERI 97
sisteminin cozumunden
8
2
1008
100 = 0 2 + 4 + 3 = 0 1 = 1 , 2 = 3
100
8
100 25 625 25 25
1 1
1 x = Ae 25 t x = e 25 t
1 = 1 4A + 2B = 0 B = 2, A = 1 1
25 y = Be 25 t y = 2e 25 t
3 3
3 x = Ae 25 t x = e 25 t
1 = 3
t 4A + 2B = 0 B = 2, A = 1 3
25
y = Be 25 y = 2e 25 t
1 3
x = c1 e 25 t c2 e 25 t
1 3 x (0) = 5, y (0) = 2
y = 2c1 e 25 t + 2c2 e 25 t
1 3
5 = c1 c2 x = 3e 25 t + 2e 25 t
c1 = 3, c2 = 2 1 3
2 = 2c1 + 2c2 y = 6e 25 t 4e 25 t

CHAPTER 9
Numerik Yontemler
y = f (x, y)
(35.1)
y (x0 ) = y0
BDP nin cozumunu bulmak herzaman mumkun olmayabilir. Bu yuzden bunlarn cozumleri icin diger bir
yaklasm da numerik yontemlerdir.
36. Euler1 yontemi

(35.1) BDP nin gercek cozumu (x) olsun. h yeterince kucuk pozitif bir artm olmak uzere
x1 = x0 + h
x2 = x1 + h
...
xn = xn1 + h
Bu noktalardaki yaklask cozumler y1 , y2 , ..., yn ve gercek cozumler (x1 ) , (x2 ) , ..., (xn ) olsunlar.
Tanm 36.1.
yn (xn )
% = .100
(xn )
oranna yuzdelikli bagl hata denir.
(x) , fonksiyonu gercek cozum ise (35.1) BDP yi saglar.
(x) = f (x, (x))
(x0 ) = y0
denklemde her iki tarafn (x0 , x1 ) aralgnda integralini alrsak
Z x1 Z x1
(x) dx = f (x, (x)) dx
x0 x0
Z x1
(x1 ) (x0 ) = f (x, (x)) dx
x0
Z x1
(x1 ) = y0 + f (x, (x)) dx
x0
Euler yontemi soldaki integraldeki f (x, (x)) degeri yerine f (x0 , (x0 )) = f (x0 , y0 ) degerini alr. Buna gore
Z x1
(x1 ) y0 + f (x0 , y0 ) dx
x0
Z x1
f (x0 , y0 ) dx = f (x0 , y0 ) (x1 x0 ) = hf (x0 , y0 )
x0
(x1 ) y0 + hf (x0 , y0 )
Buna gore (x1 ) yaklasmn
y1 = y0 + hf (x0 , y0 ) (36.1)
1Leonhard Paul Euler (15 April 1707 18 September 1783) was a pioneering Swiss mathematician and physicist who spent
most of his life in Russia and Germany.
99
100 9. NUMERIK YONTEMLER
olarak elde ederiz. (36.1) yaklasmnn herbir x1 , x2 , ..., xn noktalar icin genellestirilmesine
yn = yn1 + hf (xn1 , yn1 ) (36.2)
Euler formulu denir.
Ornek 36.2.
y = 2x + y
y (0) = 1
BDP nin x = 0.1, 0.2, 0.3, 0.4, 0.5, 0.6, 0.7, 0.8, 0.9, 1 noktalarndaki gercek ve yaklask cozumlerini bulup yuzdelik
hatay elde ediniz.
Cozum Oncelikle gercek cozumu bulalm:
y = y y = cex
homojen ksmn cozumu
y = c (x) ex
homojen olmayan ksmn cozumleri olmak uzere
Z
c (x) ex + c (x) ex = 2x + c (x) ex c (x) = 2xex c (x) = 2xex dx
c (x) = 2ex 2xex + c1

y = 2 2x + c1 ex
y (0) = 1 kosulundan
c1 = 3
y = (x) = 2 2x + 3 exp (x)
(0.1)
fonksiyonu gercek cozumdur. h = 0.1, f (x, y) = 2x + y
xn Kesin cozum Yaklask cozum %
0 1 1 0
0.1 1, 1155 1, 1 1, 3906
0.2 1, 2642 1, 23 2, 7059
0.3 1, 4496 1, 393 3, 903
0.4 1, 6755 1, 5923 4, 9642
0.5 1, 9462 1, 8315 5, 8902
0.6 2, 2664 2, 1147 6, 6924
0.7 2, 6413 2, 4462 7, 3869
0.8 3, 0766 2, 8308 7, 9911
0.9 3, 5788 3, 2738 8, 5214
1 4, 1548 3, 7812 8, 9923

Ornek 36.3.
2
y = y + xy
10
y (0) = 2
hatay elde ediniz.
Cozum Oncelikle gercek cozumu bulalm (Bernoulli denklemi):
y y x 1
= + z=
y2 y 2 10 y
x
z = z+
10
homojen ksmn cozumu
z = c (x) ex
36. EULER2 YONTEMI 101
h = 0.5 h = 0.25
4.5 4.5
Exact Solution Exact Solution
4 Approximate solution 4 Approximate solution
3.5 3.5
3 3
2.5 2.5
2 2
1.5 1.5
1 1
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x x
h = 0.1 h = 0.05
4.5 4.5
3.5 3.5
3 3
2.5 2.5
2 2
1.5 1.5
1 1
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x x
Maximum error= 33.8122% when h is 0.5 Maximum error= 19.9918% when h is 0.25
35 20
30
15
25
20
error
error
10
15
10
5
5
0 0
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
x x
10 5
8 4
6 3
error
error
4 2
2 1
0 0
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
x x

Z
x x x x
c (x) ex + c (x) ex = + c (x) ex c (x) = ex c (x) = e dx
10 10 10
1 1
c (x) = xex + ex + c1
10 10
1
1 1 1 1
z = x+ + c1 ex y = x + + c1 ex
10 10 10 10
2
c1 =
5
1
1 1 2
y = (x) = x+ + ex
10 10 5
(0.1)
xy 2
fonksiyonu gercek cozumdur. h = 0.1, f (x, y) = y + 10

0 2 2 0
0.1 2, 2127 2, 2 0, 57431
0.2 2, 454 2, 4248 1, 1896
0.3 2, 7298 2, 6791 1, 8579
0.4 2, 7298 2, 9685 2, 5944
0.5 3, 4175 3, 3006 3, 4196
0.6 3, 8532 3, 6852 4, 361
0.7 4, 3738 4, 1352 5, 4562
0.8 5, 0067 4, 6684 6, 7579
0.9 5, 7928 5, 3096 8, 3423
1 6, 7957 6, 0942 10, 322

37. Runge-Kutta Yontemi

x1 , x2 , ..., xn noktalar icin Runge-Kutta yontemi ile yaklask cozum

k1 = hf (xn , yn )

k2 = hf xn + h2 , yn + k21
h k2 (37.1)
k3 = hf xn + 2 , yn + 2

k4 = hf (xn + h, yn + k3 )
1
K = (k1 + 2k2 + 2k3 + k4 ) (37.2)
6
yn+1 = yn + K (37.3)
olarak elde edilir..
Ornek 37.1.
y = 2x + y
y (0) = 1
hatay elde ediniz.
Cozum Oncelikle gercek cozumu bulalm:
y = y y = cex
homojen ksmn cozumu
y = c (x) ex
Z
x x x x
c (x) e + c (x) e = 2x + c (x) e c (x) = 2xe c (x) = 2xex dx
c (x) = 2ex 2xex + c1

y = 2 2x + c1 ex
37. RUNGE-KUTTA YONTEMI 103
h = 0.5 h = 0.25
7 7
Approximate solution Approximate solution
6 6
5 5
4 4
3 3
2 2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x x
h = 0.1 h = 0.05
7 7
6 6
5 5
4 4
3 3
2 2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x x
35 25
30
20
25
15
20
error
error
15
10
10
5
5
0 0
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
x x
12 6
10 5
8 4
error
error
6 3
4 2
2 1
0 0
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
x x
c1 = 3
y = (x) = 2 2x + 3 exp (x)
(0.1)
fonksiyonu gercek cozumdur. h = 0.1, f (x, y) = 2x + y

0 1 1 0
0.1 1, 1155 1, 1155 2, 279e 005
0.2 1, 2642 1, 2642 4, 4449e 005
0.3 1, 4496 1, 4496 6, 4263e 005
0.4 1, 6755 1, 6755 8, 1928e 005
0.5 1, 9462 1, 9462 9, 7438e 005
0.6 2, 2664 2, 2664 11, 097e 005
0.7 2, 6413 2, 6413 12, 277e 005
0.8 3, 0766 3, 0766 13, 312e 005
0.9 3, 5788 3, 5788 14, 229e 005
1 4, 1548 4, 1548 15, 05e 005
Ornek 37.2.
2
y = y + xy
10
y (0) = 2
hatay elde ediniz.
Cozum Oncelikle gercek cozumu bulalm (Bernoulli denklemi):
y y x 1
= + z=
y2 y2 10 y
x
z = z+
10
homojen ksmn cozumu
z = c (x) ex

Z
x x x x
c (x) ex + c (x) ex = + c (x) ex c (x) = ex c (x) = e dx
10 10 10
1 1
c (x) = xex + ex + c1
10 10
1
1 1 1 1
z = x+ + c1 ex y = x + + c1 ex
10 10 10 10
2
c1 =
5
1
1 1 2
y = (x) = x+ + ex
10 10 5
(0.1)
37. RUNGE-KUTTA YONTEMI 105
h = 0.5 h = 0.25
4.5 4.5
3.5 3.5
3 3
2.5 2.5
2 2
1.5 1.5
1 1
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x x
h = 0.1 h = 0.05
4.5 4.5
3.5 3.5
3 3
2.5 2.5
2 2
1.5 1.5
1 1
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x x
Maximum error= 0.067558% when h is 0.5 3 Maximum error= 0.0051908% when h is 0.25
x 10
0.07 6
0.06 5
0.05
4
0.04
error
error
3
0.03
2
0.02
0.01 1
0 0
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
x x
4 Maximum error= 0.0001505% when h is 0.1 5 Maximum error= 9.8056e006% when h is 0.05
x 10 x 10
1.6 1
1.4
0.8
1.2
1 0.6
error
error
0.8
0.6 0.4
0.4
0.2
0.2
0 0
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
x x
xy 2
fonksiyonu gercek cozumdur. h = 0.1, f (x, y) = y + 10
0 2 2 0
0.1 2, 2127 2, 2127 6, 4525e 006
0.2 2, 454 2, 454 1, 3774e 005
0.3 2, 7298 2, 7298 2, 234e 005
0.4 2, 7298 2, 7298 3, 2728e 005
0.5 3, 4175 3, 4175 4, 5861e 005
0.6 3, 8532 3, 8532 6, 3288e 005
0.7 4, 3738 4, 3738 8, 7773e 005
0.8 5, 0067 5, 0067 12, 458e 005
0.9 5, 7928 5, 7928 18, 457e 005
1 6, 7957 6, 7957 29, 224e 005
h = 0.5 h = 0.25
7 7
6 6
5 5
4 4
3 3
2 2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x x
h = 0.1 h = 0.05
7 7
6 6
5 5
4 4
3 3
2 2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x x
0.14 0.012
0.12 0.01
0.1
0.008
0.08
error
error
0.006
0.06
0.004
0.04
0.02 0.002
0 0
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
x x
4 Maximum error= 0.00029224% when h is 0.1 5 Maximum error= 1.8317e005% when h is 0.05
x 10 x 10
2
1.5
2
error
error
1
0.5
0 0
0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
x x

Asagdaki grafik ile 1. ve 2. orneklerin Euler ve Runge-Kutta yontemi ile cozumunden elde edilen yaklask
cozumlerin karslastrlmas gosterilmektedir.
38. SISTEMLER ICIN EULER YONTEMI 107
h = 0.5 h = 0.25 eR= 0.067558, eE= 33.8122% when h is 0.5 eR= 0.0051908, eE= 19.9918% when h is 0.25
4.5 4.5
Exact Solution Exact Solution 20
Appr. sol. with RungeKutta Appr. sol. with RungeKutta 40
4 4
Appr. sol. with Euler Appr. sol. with Euler 15
30
3.5 3.5 RungeKutta RungeKutta
Euler 10
20 Euler
3 3
10 5
2.5 2.5 0
0
0.5 0.5
2 2
0 0
1.5 1.5 0.5 0.5
1 2 1
1 1 2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 error 1.5 1 error 1.5 1
x x x x
h = 0.1 h = 0.05 eR= 0.0001505, eE= 8.9923% when h is 0.1 eR= 9.8056e006, eE= 4.6922% when h is 0.05
4.5 4.5 10 6
4 Appr. sol. with RungeKutta 4 Appr. sol. with RungeKutta
Appr. sol. with Euler Appr. sol. with Euler 4
RungeKutta
3.5 3.5 5
Euler RungeKutta
2
3 3 Euler
2.5 2.5 0 0
0.5 0.5
2 2 0 0
1.5 1.5 0.5 0.5

1 1
1 1 2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 error 1.5 1 error 1.5 1 2
x x x x
h = 0.5 h = 0.25 eR= 0.1363, eE= 30.4708% when h is 0.5 eR= 0.010672, eE= 20.3552% when h is 0.25
7 7
Exact Solution Exact Solution 30
Appr. sol. with RungeKutta Appr. sol. with RungeKutta 40
RungeKutta
6 Appr. sol. with Euler 6 Appr. sol. with Euler RungeKutta
Euler 30 20
Euler
20
5 5 10
10
4 4 0 0
0.5 0.5
0 0
3 3
0.5 0.5
1 2 1
2 2 2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 error 1.5 1 error 1.5 1
x x x x
h = 0.1 h = 0.05 eR= 0.00029224, eE= 10.3223% when h is 0.1 eR= 1.8317e005, eE= 5.6885% when h is 0.05
7 7 15 6
Appr. sol. with RungeKutta Appr. sol. with RungeKutta
RungeKutta
6 Appr. sol. with Euler 6 Appr. sol. with Euler RungeKutta 10 4
Euler
Euler
5 5 5 2
0 0
4 4
0.5 0.5
0 0
3 3
0.5 0.5
1 1
2 2 2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 error 1.5 1 error 1.5 1 2
x x x x
Figure 37.1. Ornek 1. icin ve Ornek 2. icin
38. Sistemler icin Euler yontemi
x = f (t, x, y)
y = g (t, x, y)
(38.1)
x (t0 ) = x0
y (t0 ) = y0
sistemi icin Euler yontemi

tn+1 = tn + h
xn+1 = xn + hf (tn , xn , yn )
yn+1 = yn + hg (tn , xn , yn ) (38.2)
n = 1, 2, 3, ...
ile verilir.
Ornek 38.1.
x = 5x 2y
y = 3x
x (0) = 1
y (0) = 2
sisteminin gercek ve yaklask cozumunun t = 0.1, 0.2, ..., 1 noktalarndaki degerlerini bulup yuzdelikli bagl hatay
bulunuz.
Cozum Oncelikle gercek cozumu bulalm. Sisteme karslk gelen lineer cebirsel denklemler
(5 ) A 2B = 0
3A + () B = 0

(5 ) 2
= 0
3 ()
2 5 + 6 = 0
1,2 = 3, 2
koklerdir.
1 = 3
2A 2B = 0
A=B=1
3A 3B = 0
icin
x (t) = e3t
y (t) = e3t
cozumdur.
2 = 2
3A 2B = 0
3A = 2B = 6
2A 2B = 0
icin
x (t) = 2e2t
y (t) = 3e2t
cozumdur.
x (t) = e3t x (t) = 2e2t
3t ve
y (t) = e y (t) = 3e2t
x = c1 e3t + 2c2 e2t
y = c1 e3t + 3c2 e2t
olarak yazarz.
x (0) = 1
y (0) = 2
39. SISTEMLER ICIN RUNGE-KUTTA YONTEMI 109
kosullarndan
c1 + 2c2 = 1 x = e3t + 2e2t
c1 = 1, c2 = 1
c1 + 3c2 = 2 y = e3t + 3e2t
cozumdur.
xx
h yyh
tn x (tn ) xh (tn ) y (tn ) yh (tn ) x .100 y .100
0 1 1 2 2 0 0
0.1 1, 0929 1, 1 2, 3143 2, 3 0, 64535 0, 62002
0.2 1, 1615 1, 19 2, 6534 2, 63 2, 451 0, 88022
0.3 1, 1846 1, 259 3, 0068 2, 987 6, 2775 0, 65696
0.4 1, 131 1, 2911 3, 3565 3, 3647 14, 159 0, 24413
0.5 0, 95487 1, 2637 3, 6732 3, 752 32, 343 2, 1473
0.6 0, 59059 1, 1452 3, 9107 4, 1311 93, 902 5, 6368
0.7 0, 05577 0, 89151 3, 9994 4, 4747 1698, 5 11, 883
0.8 1, 1171 0, 44233 3, 8359 4, 7421 139, 6 23, 625
0.9 2, 7804 0, 28494 3, 2692 4, 8748 89, 752 49, 114
1 5, 3074 1, 4024 2, 0816 4, 7894 73, 577 130, 08
39. Sistemler icin Runge-Kutta yontemi
x = f (t, x, y)
y = g (t, x, y)
(39.1)
x (t0 ) = x0
y (t0 ) = y0
sistemi icin Runge-Kutta yontemi
tn+1 = tn + h
k1 = hf (tn , xn , yn )
m1 = hg (tn , xn , yn )

h k1 m1
k2 = hf tn + , xn + , yn +
2 2 2

h k1 m1
m2 = hg tn + , xn + , yn +
2 2 2

h k2 m2
k3 = hf tn + , xn + , yn +
2 2 2

h k2 m2
m3 = hg tn + , xn + , yn +
2 2 2
k4 = hf (tn + h, xn + k3 , yn + m3 )
m4 = hg (tn + h, xn + k3 , yn + m3 )
k1 + 2k2 + 2k3 + k4
K =
6
m1 + 2m2 + 2m3 + m4
M =
6
xn+1 = xn + K
yn+1 = yn + K (39.2)
n = 1, 2, 3, ...
ile verilir.
h = 0.5 h = 0.25
t t
6 6
x x
exact exact
4 y 4 y
exact exact
x x
appromiate appromiate
2 y 2 y
approximate approximate
0 0
2 2
4 4
6 6
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
t t
h = 0.1 h = 0.05
t t
6 6
x x
exact exact
4 y 4 y
exact exact
x x
2 y 2 y
0 0
2 2
4 4
6 6
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
t t
max x = 132.9727% , max y = 176.2257% when h is 0.5 max x = 365.2054% , max y = 179.0405% when h is 0.25
error error t error error t
x 400 x
200 error error
y y
error 300 error
150
200
100
50 100
0 0
0.5 0.5
0 0
0.5 0.5
1 2 1
2
error 1.5 1 error 1.5 1
t t
2000 1500
x x
error error
1500 y y
error 1000 error
1000
500
500
0 0
0.5 0.5
0 0
0.5 0.5
1 1
error 1.5 1 2 error 1.5 1 2
t t
Ornek 39.1.
x = 5x 2y
y = 3x
x (0) = 1
y (0) = 2
sisteminin gercek ve yaklask cozumunun t = 0.1, 0.2, ..., 1 noktalarndaki degerlerini bulup yuzdelikli bagl hatay
bulunuz.
Cozum Oncelikle gercek cozumu bulalm. Sisteme karslk gelen lineer cebirsel denklemler
(5 ) A 2B = 0
3A + () B = 0

(5 ) 2
= 0
3 ()
2 5 + 6 = 0
1,2 = 3, 2
koklerdir.
1 = 3
2A 2B = 0
A=B=1
3A 3B = 0
icin
x (t) = e3t
y (t) = e3t
cozumdur.
2 = 2
3A 2B = 0
3A = 2B = 6
2A 2B = 0
icin
x (t) = 2e2t
y (t) = 3e2t
cozumdur.
x (t) = e3t x (t) = 2e2t
3t ve
y (t) = e y (t) = 3e2t
x = c1 e3t + 2c2 e2t
y = c1 e3t + 3c2 e2t
olarak yazarz.
x (0) = 1
y (0) = 2
kosullarndan
c1 + 2c2 = 1 x = e3t + 2e2t
c1 = 1, c2 = 1
c1 + 3c2 = 2 y = e3t + 3e2t
cozumdur.
xx yyh
tn x (tn ) xh (tn ) y (tn ) yh (tn ) h
.100
x y .100
0 1 1 2 2 0 0
0.1 1, 0929 1, 093 2, 3143 2, 3144 0, 0014448 0, 00056314
0.2 1, 1615 1, 1616 2, 6534 2, 6534 0, 0037923 0, 0014062
0.3 1, 1846 1, 1847 3, 0068 3, 0068 0, 0077479 0, 0026421
0.4 1, 131 1, 1311 3, 3565 3, 3567 0, 01498 0, 0044487
0.5 0, 95487 0, 95517 3, 6732 3, 6734 0, 030614 0, 0071228
0.6 0, 59059 0, 59107 3, 9107 3, 9111 0, 081778 0, 0112
0.7 0, 05577 0, 054996 3, 9994 4, 0001 1, 388 0, 017752
0.8 1, 1171 1, 1159 3, 8359 3, 837 0, 10858 0, 029289
0.9 2, 7804 2, 7786 3, 2692 3, 271 0, 067179 0, 053374
1 5, 3074 5, 3046 2, 0816 2, 0843 0, 053445 0, 12825
h = 0.5 h = 0.25
t t
4 4
x x
exact exact
y y
2 exact 2 exact
x x
y y
0 0
2 2
4 4
6 6
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
t t
h = 0.1 h = 0.05
t t
6 4
x x
exact exact
4 y y
exact 2 exact
x x
2 y y
0
0
2
2
4
4
6 6
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
t t
x 6 x
30 error error
y y
error error
4
20
10 2
0 0
0.5 0.5
0 0
0.5 0.5
1 2 1
2
t t
1.5 0.1
x x
error error
y y
1 error error
0.05
0.5
0 0
0.5 0.5
0 0
0.5 0.5
1 1
error 1.5 1 2 error 1.5 1 2
t t

Asagdaki grafik ile Euler ve Runge-Kutta yontemlerinin karslastrlmas verilmistir.
ht = 0.5 ht = 0.25
6 6
xexact xexact
4 yexact 4 yexact
xRK
appr.
xRK
appr.
2 2
yRK
appr.
yRK
appr.
E E
0 xappr. 0 xappr.
yE yE
appr. appr.
2 2
4 4
6 6
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
t t
ht = 0.1 ht = 0.05
6 6
xexact xexact
4 yexact 4 yexact
xRK xRK
appr. appr.
2 2
yRK
appr.
yRK
appr.
0 xEappr. 0 xEappr.
yEappr. yEappr.
2 2
4 4
6 6
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
t t
max xRK
error
= 11.8949% , max yRK
error
= 27.7342% max xRK
error
= 4.8906% , max yRK
error
= 3.3697%
max xEerror= 132.9727% , max yEerror= 176.2257% when ht is 0.5 max xEerror= 365.2054% , max yEerror= 179.0405% when ht is 0.25
xRK
error
xRK
error
400
200 yRK
error
yRK
error
300
xEerror xEerror
yEerror 200 yEerror
100
100
0
0
0.5
0.5
0 0
4
0.5 0.5
3 4
1 2 1 3
2
t
t
max xRK
error
= 1.388% , max yRK
error
= 0.12825% max xRKerror
= 0.098895% , max yRK
error
= 0.0091463%
max xEerror= 1698.548% , max yEerror= 130.0772% when ht is 0.1 max xEerror= 1031.1298% , max yEerror= 83.316% when ht is 0.05
1500
2000 xRK xRK
error error
1500 yRK
error 1000 yRK
error
xEerror xEerror
1000
yEerror 500 yEerror
500
0 0
0.5 0.5
0 0
0.5 0.5
1 4 1
23 4
error 1.5 1 error 1.5 1 2 3
t t
CHAPTER 10
Laplace Donusumu
40. Laplace ve Ters Laplace donusmu

Laplace donusumleri, baslangc snr deger problemlerinin cozumleri icin cok etkili bir yontemdir. Burada
uygulanacak olan islemler srasyla
Adm 1.: Verilen ADD cebirsel denkleme donusturulur.
Adm 2.: Cebirsel denklem cozulur
Adm 3.: 2. admdaki cebirsel denklemin cozumu, ters donusum ile ADD nin cozumu elde edilir.
Bu yontemin cok onemli avantajlar mevcuttur.
1.: Baslangc deger probleminin cozumu direkt olarak elde edilir. Diger yontemlerde c sabitleri ile elde
edilen cozumde baslangc kosullar verilerek c sabitleri bulunur.
2.: En onemli avantaj homojen olmayan denklemlerde, sag taraftaki fonksiyonun surekli olmadg du-
rumlarda da cozumu elde edebiliriz.
Tanm 40.1. f (t) , t 0 fonksiyonun Laplace1 donusumu F (s) ile gosterilir
Z
F (s) = L (f ) = est f (t) dt (40.1)
0
ile tanmlanr.
Tanm 40.2. F (s) fonksiyonun ters Laplace donusumu ise f (t) , t 0 dir
f (t) = L1 (F )
ile gosterilir.
Notasyon 40.3. t ye bagl olanlar fonksiyonlar s ye bagl olanlar da donusumler olarak dusunecegiz. Fonksiy-
onlar kucuk harfler ile donusumleri ise buyuk harfler ile gosterecegiz. f (t) fonksiyonun donusumu F (s), y (t)
fonksiyonunun donusumu Y (s) .
Ornek 40.4. f (t) = 1 fonksiyonun Laplace donusumunu bulunuz.
Cozum
Z

st 1 st 1
L (f ) = e dt = e =
0 s 0 s

Ornek 40.5. f (t) = eat , a sabit fonksiyonun Laplace donusumunu bulunuz.
Cozum
Z

1 (sa)t 1
L (f ) = est eat dt = e = s a, s > a
0 sa 0

Teorem 40.6. Laplace donusumu lineerdir:f (t) , g (t) fonksiyonlar ve a, b sabitleri icin
L (af + bg) = aL (f ) + bL (g)
1Pierre Simon Marquis de Laplace (1749-1827) Fransz matematikci, Pariste profesorluk yapms ve Napoleon Bonaparte 1
senelik ogrencisi olmusltur.
115
116 10. LAPLACE DONUSUMU
Proof.
Z Z Z
L (af + bg) = est (af (t) + bg (t)) dt = a est f (t) dt + b est g (t) dt = aL (f ) + bL (g)
0 0 0

Teorem 40.7. Ters Laplace donusumu lineerdir:f (t) , g (t) fonksiyonlar ve a, b sabitleri icin
L1 (af + bg) = aL1 (f ) + bL1 (g)
Ornek 40.8. cosh at ve sinh at fonksiyonlarnn Laplace donusumlerini bulunuz.
Cozum
eat + eat
cosh at =
2
eat + eat 1 1
L (cosh at) = L = L eat + L eat
2 2 2

1 1 1 s
= + = 2
2 sa s+a s a2
eat eat
sinh at =
2
eat eat 1 1
L (sinh at) = L = L eat L eat
2 2 2

1 1 1 a
= = 2
2 sa s+a s a2
f (t) F (s) = L (f ) f (t) F (s) = L (f ) f (t) F (s) = L (f )

1 at sa (b2 a2 )s
1 s e cos wt (sa)2 +w 2
cos at cos bt (s2 +a2 )(s2 +b2 )
1 w ebt eat
t s2
at
e sin wt (sa)2 +w 2 t ln sa
sb
2(1cosh at) 2 2
2! 1
t 2
s3 teat (sa)2 t ln s sa
2
2(1cos wt) 2 2
n! n!
tn sn+1 tn eat (sa)n+1 t ln s +w
s2
1 2ws sin wt
eat sa t sin wt (s2 +w 2 )2 t arctan ws
s w2 a (a+1)
cos wt s2 +w 2 1 cos wt s(s2 +w 2 ) t , a > 1 a+1
w w3
ps
sin wt s2 +w 2 wt sinwt s2 (s2 +w 2 ) t1/2
s
s 2w 3
cosh at s2 a2 sin wt wt cos wt (s2 +w 2 )2
t1/2 2s3/2
a 2w 2 s 1 sc
sinh at s2 a2 sin wt + wt cos wt (s2 +w 2 )2
u (t c) se
Teorem 40.9. f (t) fonksiyonunun Laplace donusumu F (s) olsun. eat f (t) fonksiyonunun Laplace donusumu
F (s a) dr
L (f (t)) = F (s) L eat f (t) = F (s a)
ve
eat f (t) = L1 (F (s a))
Proof. Z Z

F (s a) = e (sa)t
f (t) dt = est eat f (t) dt = L eat f (t)
0 0

Ornek 40.10. eat cos wt, eat sin wt fonksiyonlarnn Laplace donusumunu bulunuz.
40. LAPLACE VE TERS LAPLACE DONUSMU 117
Cozum
s
F (s) = L (cos wt) =
s2 + w 2
sa
F (s a) = L eat cos wt = 2
(s a) + w2
w
F (s) = L (sin wt) = 2
s + w2
w
F (s a) = L eat sin wt = 2
(s a) + w2

Ornek 40.11.
3
F (s) = L (f (t)) =
s2 + 100
ise f fonksiyonu nedir?
Cozum
3
3 3 10 10 3 1 10 3
L (f (t)) = 2 f (t) = L1 2
=L 1
= L = sin (10t)
s + 100 s + 100 s2 + 102 10 s + 102
2 10

Ornek 40.12.
25
F (s) = L (f (t)) =
s2 4s + 29
ise f fonksiyonu nedir?
Cozum
! !
25 25 5.5 5
L (f (t)) = 2 = 2 f (t) = L1 2 = 5L 1
2 = 5e2t sin (5t)
s 4s + 29 (s 2) + 25 (s 2) + 52 (s 2) + 52

Ornek 40.13.
3s 137
L (f ) =
s2 + 2s + 401
olduguna gore f (t) fonksiyonu nedir?
Cozum
3s 137 3s 137 3 (s + 1) 140
L (f ) = = 2 = 2
s2 + 2s + 401 (s + 1) + 400 (s + 1) + 202
(s + 1) 140 20
= 3 2
(s + 1) + 20 2 20 (s + 1)2 + 202
!
1 (s + 1) 140 20
f = L 3 2
(s + 1) + 202 20 (s + 1)2 + 202
! !
(s + 1) 20
= 3L1 2 7L1 2
(s + 1) + 202 (s + 1) + 202
= 3et cos (20t) 7et sin (20t)

f (t) fonksiyonunun Laplace donusumu olmas icin surekli olmas gerekmez ancak belli kosullar saglamaldr.
Tanm 40.14. Herbir sonlu aralkta surekli olan f (t) fonksiyonuna parcal surekli fonksiyon denir.
Teorem 40.15. f (t) fonksiyonu parcal surekli ve
|f (t)| M et , M > 0
kosulunu saglyorsa, fonksiyonun Laplace donusumu vardr.
41. Turev ve Integrallerin Laplace Donusumu

Teorem 41.1. f (t) fonksiyonu (n 1) . mertebeye kadar turevleri surekli olsun
L (f ) = sL (f ) f (0)
L (f ) = s2 L (f ) sf (0) f (0)
L (f ) = s3 L (f ) s2 f (0) sf (0) f (0)
...
L f (n) = sn L (f ) sn1 f (0) sn2 f (0) sn3 f (0) sf (n2) (0) f (n1) (0)
Ornek 41.2. f (t) = t sin wt fonksiyonu icin L (f ) degerini hesaplaynz.
Cozum
L (f ) = s2 L (f ) sf (0) f (0)
f (0) = 0
f (t) = sin wt + wt cos wt
f (0) = 0
2ws 2ws3
L (f ) = s2 L (f ) = s2 2 = 2
(s2 + w2 ) (s2 + w2 )
Teorem 41.3. F (s) fonksiyonu f (t) fonksiyonunun Laplace donusumu olsun.

Z t Z t
1 1
L f () d = F (s) f () d = L1 F (s)
0 s 0 s
Ornek 41.4. Teorem 41.3 u kullanarak
1 1
ve 2 2
s (s2 + w2 ) s (s + w2 )
fonksiyonlarnn ters Laplace donusumlerini bulunuz.

42. BDP PROBLEMLERINE UYGULAMALARI 119
Cozum
1 sin wt
F (s) = L1 (F (s)) = = f (t)
(s2 + w2 ) w
Z t t
1 1 sin w 1 1
L 1
= L 1
F (s) = d = 2 cos w = 2 (1 cos wt) = g (t)
s (s2 + w2 ) s 0 w w 0 w
Z t t
1 1 1 1 1 1
L1 = L1 = (1 cos w) d = sin w
s2 (s2 + w2 ) 2
s s (s + w )2 2 2
0 w w w 0

1 sin wt
= t
w2 w
42. BDP problemlerine uygulamalar

Simdi Laplace donusumunun BDP problemlerinin cozumune nasl uygulandgn gorelim:
y + ay + by = r (t) (42.1)
y (0) = k0 ,
y (0) = k1
BDP problemini ele alalm. (42.1) denklemine Laplace donusumu uygulayalm:
L (y + ay + by) = L (r (t))
L (y ) + aL (y ) + bL (y) = R (s)

s2 L (y) sy (0) y (0) + a (sL (y) y (0)) + bL (y) = R (s)

s2 + as + b Y (s) = R (s) + (s + a) k0 + k1
R (s) + (s + a) k0 + k1
Y (s) = L (y) =
s2 + as + b

1 R (s) + (s + a) k0 + k1
y (t) = L
s2 + as + b
Ornek 42.1.
y y = t,
y (0) = 1, y (0) = 1

Cozum
L (y y) = L (t)
1
L (y ) L (y) = 2
s
1
s2 L (y) sy (0) y (0) L (y) = 2
s
1
s2 1 L (y) = 2 + s + 1
s
1 s+1
L (y) = 2 2 +
s (s 1) (s2 1)

1 1 1
= +
s2 1 s2 s1

1 1 1
y = L1 +
s2 1 s2 s1

1 1 1
= L1 L 1
+ L 1
s2 1 s2 s1
= sinh t t + et

Ornek 42.2.
y + 16y = 5 sin x,
y (0) = 0, y (0) = 0
Cozum
L (y + 16y) = L (5 sin x)
5
L (y ) + 16L (y) = 2
s +1
5
s2 L (s) sy (0) y (0) + 16L (y) =
s2 + 1
5
s2 + 16 L (y) =
s2 + 1

5 5 1 1
L (y) = =
(s2 + 1) (s2 + 16) 15 s2 + 1 s2 + 16

1 1 1
y = L1
3 s2 + 1 s2 + 16

1 1 1 1 4
= L1 L
3 s2 + 1 4 s2 + 16

1 1
= sin x sin 4x
3 4

Ornek 42.3.
y + y = 2t,

y = , y =2
4 2 4
43. BASAMAK FONKSIYONU (HEAVISIDE3 FONKSIYONU) 121
Cozum Once cozumu 0 noktasna otelemeliyiz.

t=x+
4
donusumu ile t degiskenine bagl fonksiyonu x degiskenine donusturmus oluruz. Buna gore BDP yi

y + y = 2 x + ,
4

y (0) = , y (0) = 2
2

L (y + y) = L 2 x +
4

L (y ) + L (y) = 2L x + = 2L (x) + L (1)
4 2
2
2
s L (s) sy (0) y (0) + L (y) = 2 +
s 2s
2 s
s2 + 1 L (y) = 2 + + +2
s 2s 2
1
= 2
(s + 4) s2 + 1
2s
(s + 4) 2
L (y) = 2
= + 2
2s 2s s
1 2
y=L +
2s s2

1 1 1 1
= L + 2L
2 s s2

= + 2x = + 2 t = 2t
2 2 4

43. Basamak Fonksiyonu (Heaviside2 Fonksiyonu)

Makine muhendisliginde ve elektrik muhendisliklerinde sistemin kapal veya ack olmasn ifade eden onemli bir
fonksiyondur birim basamak fonksiyonudur.
Tanm 43.1.
0, t < a
u (t a) = , a0
1, t > a
fonksiyonuna birim basamak fonksiyonu veya Heaviside fonksiyonu denir.
2Oliver Heaviside (1850-1925), ingiliz elektrik muhendisi
Ornek 43.2.

0, 0 < t <
y (t) = 1, < t < 2 ,

0, t > 2
fonksiyonunu birim basamak fonksiyonu cinsinden ifade ediniz.
Cozum
y (t) = u (t ) u (t 2)

Ornek 43.3.

1, 1 < t < 0

1, 0 < t < 1
y (t) = ,

2, 1 < t < 2

3, t > 3
Cozum
y (t) = (u (t + 1) u (t)) + (u (t) u (t 1)) + 2 (u (t 1) u (t 2)) + 3u (t 3)

Tanm 43.4.
Ornek 43.5.

t, 1 < t < 0
2
t , 0<t<1
y (t) = ,

2 cos t, 1 < t < 2

2 sin t, t > 3
Cozum
y (t) = t (u (t + 1) u (t)) + t2 (u (t) u (t 1)) + 2 cos t (u (t 1) u (t 2)) + 2 sin tu (t 3)

Ornek 43.6. Birim basamak fonksiyonunun Laplace donusumunu hesaplaynz.
Cozum
Z Z

est eas
L (u (t a)) = est u (t a) dt = est dt = =
0 a s a s
Tanm 43.7. f (t) fonksiyonunun oteleme fonksiyonu

0, t < a
fe(t) = f (t a) u (t a) =
f (t a) , t > a
olarak verilir.

Teorem 43.8. f (t) fonksiyonunun Laplace donusumu F (s) ise fe(t) oteleme fonksiyonunun Laplace donusumu
eas F (s) dir.
F (s) = L (f ) eas F (s) = L fe = L (f (t a) u (t a))
Teorem 43.9.
L (f (t) u (t a)) = eas L (f (t + a))
2
Ornek 43.10. (t 1) u (t 1) ve t2 u (t 1) fonksiyonlarnn Laplace donusumlerini bulunuz.
Cozum
2es
2
L (t 1) u (t 1) = es L t2 = 3
s
2
s 2
L t u (t 1) = e L (t + 1)

2 2 1
= es L t2 + 2L (t) + L (1) = es + +
s3 s2 s

Ornek 43.11.

48e2t , 0 < t < 4
y + 16y =
0, t > 4
y (0) = 0, y (0) = 0
Cozum
y + 16y = 48e2t (u (t) u (t 4))

y (0) = 0, y (0) = 0
olarak yazabiliriz. Bu durumda Laplace donusumunu denkleme uyguladgmzda

L (y + 16y) = L 48e2t (u (t) u (t 4))

L (y ) + 16L (y) = 48L e2t u (t) 48L e2t u (t 4)
ve burada
F (s) = L (f ) eas F (s) = L (f (t a) u (t a))
L (f (t) u (t a)) = eas L (f (t + a))
ifadelerini kullanrsak

2
48 48e4s 48 1 e4s
s L (y) sy (0) y (0) + 16L (y) = =
s2 s2 s2

48 1 e4s 12 24 12s
L (y) = = 1 e4s
(s 2) (s2 + 16) 5 (s 2) 5 (s2 + 16) 5 (s2 + 16)

12 1 1 1 1 1 s
y= L 2L L
5 (s 2) (s2 + 16) (s2 + 16)
4s 4s

12 1 e 1 e 1 e4s
L 2L L ,
5 (s 2) (s2 + 16) (s2 + 16)

12 2t 2 12 2(t4) 2
= e sin 4t cos 4t e sin 4 (t 4) cos 4 (t 4) u (t 4)
5 4 5 4
Ornek 43.12. Bir RLC devresinde C = 102 F (arad), L = 0.1H(enry), R = 11 ve 2 saniyeye kadar verilen
elektromotive kuvvet E (t) = 100 sin (400t) , 0 < t < 2 ve sonra bir kuvvet verilmemektedir: E (t) = 0, t > 2.
Baslangcta elektrik yuku ve akm olmadgna gore herhangi zamandaki elektrik yukunu bulunuz.
Cozum
1
q = I, VR = RI, VC = q, VL = LI
C
1
RI + q + LI = E (t)
C
1
Lq + Rq + q = E (t)
C
100 sin (400t) , 0 < t < 2
0.1q + 11q + 102 q =
0, t > 2
q (0) = 0, q (0) = 0

3 103 sin (400t) , 0 < t < 2
q + 110q + 10 q =
0, t > 2
= 103 sin (400t) (1 u (t 2))

L q + 110q + 103 q = L 103 sin (400t) (1 u (t 2))
L (q ) + 110L (q ) + 103 L (q) = 103 (L (sin (400t)) L (sin (400t) u (t 2)))

s2 L (q) sq (0) q (0) + 110 (sL (q) q (0)) + 103 L (q)
= 103 (L (sin (400t)) L (sin (400 (t 2)) u (t 2)))

2 3
2 104 3 2s 20 2 104 1 e2s
s + 110s + 10 L (q) = 2 10 e =
s + 400 s2 + 400 s2 + 400

2 104 1 e2s
L (q) = 2
(s + 400) (s + 10) (s + 100)
11 3
1 520 000 s 26 000 1
= 2 104 1 e2s
45 000 (s + 10) s2 + 400 936 000 (s + 100)
11 3
1 520 000 s 26 000 1
= 2 104
45 000 (s + 10) s2 + 400 936 000 (s + 100)
11
1 s 26 3000 1
520 000 2 104 e2s
45 000 (s + 10) s2 + 400 936 000 (s + 100)

2 104 1 1 11 2 104 1 s 3 4 1 20
q= L L + 2 10 L
45 000 s + 10 520 000 s2 + 400 20 26 000 s2 + 400

2 104 1 1
L
936 000 (s + 100)

2 104 1 e2s 11 2 104 1 se2s 3 4 1 20e2s
L + L 2 10 L
45 000 s + 10 520 000 s2 + 400 20 26 000 s2 + 400

2 104 1 e2s
+ L
936 000 (s + 100)
4 10t 11 3 5 100t
= e cos (20t) + sin (20t) e
9 26 26 234
4 10t 11 3 5 100t
e cos (20t) + sin (20t) e u (t 2)
9 26 26 234

4 10t 11 3 5 100t
= e cos (20t) + sin (20t) e (1 u (t 2))
9 26 26 234

Bibliography
[1] L. Lamport. LATEX A Document Preparation System Addison-Wesley, California 1986.
127

Adi Diferansiyel Denklemler Ders Notlari Arzu Erdem PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Adi Diferansiyel Denklemler Ders Notlari Arzu Erdem PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Adi diferansiyel denklemler notlari

1. Kayley Rectorys- Survey of Applicable Analysis

List of Tables vii

Chapter 1. Diferansiyel denklemler ve onlarn cozumleri 7

Chapter 2. Birinci mertebeden ADD 13

Chapter 3. Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar 37

Chapter 4. 1. mertebeden yuksek dereceli ADD 51

Chapter 5. Yuksek Mertebeden Lineer ADD 57

Chapter 6. Sabit katsayl Ikinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar 73

27. Salnm Hareketi 73

37.1Ornek 1. icin ve Ornek 2. icin 107

1.12. Sulama(irrigation) sistemlerinin modellemesi. Sulama sistemlerinin matematiksel modeli

1.13. Is denklemi. Yaylma(difuzyon) yonetmelerini ifade eden modeller genel olarak

1.14. Burgers ve Korteweg-de Vries denklemleri. Burgers denklemi

2. Egri ailesinin diferansiyel denklemleri

n. mertebeden diferansiyel denklemini elde ederiz.

Ornek 2.2. Dogrular ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.

Ornek 2.3. Paraboller ailesinin diferansiyel denklemini bulunuz.

Cozum Hiperboller ailesini (y a) (b cx) = 1 olarak yazabiliriz. = (y a) (b cx) 1 fonksiyonunu (2.4)

Diferansiyel denklemler ve onlarn cozumleri

3. Diferansiyel denklemlerin snflandrmas

Ornek 4.5. y = sin x fonksiyonu y + y = 0 denkleminin (, ) aralgnda bir genel cozumudur.

Ornek 4.7. x2 + y 2 = 4 fonksiyonu

Teorem 4.12. (4.7) sistemi ve

Teorem 4.19. f (x, y) fonksiyonu Q (a h x a + h, b k y b + k) bolgesinde surekli olsun (Surekli

denkleminin genel cozumu degildir. Cunku

Ornek 4.31. y = 0 integral egrisi p

Birinci mertebeden ADD

5. y = f (x) formundaki denklemler

seklindedir ve belirsiz integral keyfi sabiti icerir.

6. y = f (y) formundaki denklemler

dir. Eger cozum (3, 1) noktasndan geciyorsa cozum

7. Degiskenlerine ayrlabilen ADD

dir. Eger g (y0 ) = ise cozum

Cozum Degiskenlere ayrma yontemini kullanrsak

f (tx, ty) = tn f (x, y)

Cozum u = y/x y = xu y = u + xu ifadesini denklemde yerine yazarsak

degisken degistirmesi yaplr. Bunu (9.2) denkleminde yazalm:

degiskenlerine ayrlabilen ADD elde ederiz.

10. Lineer ADD

y + a (x) y = b (x) (10.1)

seklinde elde ederiz.

(10.4) denklemini diferansiyellersek

ifadesini elde ederiz. (10.4) ve (10.5) ozdesliklerini (10.1) denkleminde kullanrsak

seklindedir. Son olarak bu fonksiyonu (10.4)de yazarsak cozumu

seklinde elde ederiz.

Uyar 10.3. Parametrelerin degisimi yontemi yerine (10.1) denkleminin cozumunu

y (x) = u (x) v (x) (10.9)

11. Bernoulli denklemi

y + a(x)y = b(x)y n (11.1)

12. Riccati Denklemi

y = a (x) y 2 + b (x) y + c (x) (12.1)

ve cozumun (10.6) formuna gore

(integral tablo (50))

donusumu ile (12.5) ADD nin cozumunu elde etmis oluruz.

12.1. Riccati denkleminin ozel durumlar.

13. Tam ADD

f (x, y) dx + g(x, y)dy = 0 (13.2)

Buna gore cozum asagdaki sekilde bulunur:

elde ederiz. Burada tekrar y ye gore turev aldgmzda

ADD nin cozumunu bulunuz.

oldugundan (13.3) kosulu saglanr.

F (x, y) = x2 cos y + x3 y + (y) (13.8)

kosulu saglanr. Buradan