Mira Kolar-Dimitrijevi

ZAGREBAKE TVORNICE SVILE S OSVRTOM

NA KLASNU I OSLOBODILAKU BORBU
RADNITVA DO NACIONALIZACIJE
 P P 7 (1) 77-136 Z a g r e b , 1988.

U D K 323.24 " 1 9 3 0 - 1 9 4 5 "

I z v o r n i znanstveni rad

Zagrebake tvornice svile s osvrtom na klasnu

i oslobodilaku borbu radnitva do nacionalizacije

MIRA KOLAR-DIMITRIJEVIC
I n s t i t u t za historiju radnikog pokreta Hrvatske, Z a g r e b , S F R J

Uvod. S v i l a r s t v o s e u n a i m k r a j e v i m a p o e l o i n t e n z i v n i j e razvijati u v r i j e m e
v l a d a n j a c a r i c e M a r i j e T e r e z i j e , koja je p o s e b n i m p r e m i j a m a p o t i c a l a u n a p r e
i v a n j e s v i l a r s t v a . U S l a v o n s k o m g e n e r a l a t u gajenje svilaca z a p o e l o j e 1 7 6 1 .
g o d i n e , u V a r a d i n s k o m 1 7 6 4 , u B a n s k o m 1 7 7 2 , a u L i c i i n a K o r d u n u 1787.
g o d i n e . S v i l a r s t v o j e p o t i c a l a i f r a n c u s k a vlast u I l i r s k i m p r o v i n c i j a m a . O k o
1 8 4 1 . g a j e n j e m k o k o n a b a v i l o se u H r v a t s k o j o k o 1 3 . 0 0 0 d o m a i n s t a v a , a
v r i j e d n o s t p r o i z v o d n j e k r e t a l a se o k o 1 5 0 . 0 0 0 2 0 0 . 0 0 0 f o r i n t i . O t a p a n j e
kokona i njihovo prilino p r i m i t i v n o preraivanje u sirovu svilu obav
ljalo s e u s v i l a n a m a ( f i l a n d a m a ) , k o j i h j e b i l o 4 6 . V i a faza p r e r a d e obavljala
se u filatorijumima n a m a n u f a k t u r n o m p r i n c i p u . N a j v e i filatorijum b i o j e
u O s i j e k u , u k o j e m j e 1 8 4 5 . r a d i l o 2 0 0 djevojaka i 8 0 r a d n i k a , ali j e t a m a n u
f a k t u r a p r e s t a l a djelovati v e 1 8 6 1 . g o d i n e . '
S v e d o t r e e e t v r t i n e d e v e t n a e s t o g s t o l j e a s v i l o g o j s t v o j e n a p o d r u j u sje
verne H r v a t s k e bilo vana poljoprivredna i manufakturna grana, a A u s t r o -
- U g a r s k a M o n a r h i j a p o s v i l o g o j s t v u j e bila n a t r e e m m j e s t u u E v r o p i (iza
I t a l i j e i F r a n c u s k e ) . M e u t i m , s v i l o g o j s t v o m s e n a r o d b a v i o iz n u d e . O n o
je bilo koncesionirano, o d n o s n o u Vojvodini dravni m o n o p o l , p a iako s u
s v i l o g o j c i i m a l i p r a v o n a b e s p l a t n o k o r i t e n j e d u d o v a lia, k o j e j e d r a v a
sadila pokraj cesta u s v r h u i s h r a n e svilenih b u b a , niske cijene o t k u p a k o k o n a
d j e l o v a l e s u n a n a p u t a n j e p r o i z v o d n j e u t r e n u t k u k a d a s u s e p o k a z a l i bolji
i z v o r i z a r a d e , o d n o s n o k a d a j e viak a g r a r n o g s t a n o v n i t v a p o e o o d l a z i t i u
p r e k o o c e a n s k e z e m l j e u p o t r a z i za b o l j i m i v o t o m .
D o l a z i d o n a g l o g n a p u t a n j a s v i l o g o j s t v a , p a s e s v i l a n e z a t v a r a j u , a svila s e ,
kao i ostala l u k s u z n a roba, poinje uvoziti. Z a g r e b a k a Svilarska ulica, u
kojoj s e p r e r a i v a l o p r e d i v o n a m a n u f a k t u r n o m p r i n c i p u za z a g r e b a k o p o d
ruje, p r e i m e n o v a n a je 1878. g o d i n e u P r e r a d o v i e v u ulicu, a pokuaji nekih
p r i v r e d n i k a i s v i l o l j u b a c a ( m e u n j i m a j e b i o i o d j e l n i p r e d s t o j n i k za b o g o -

' Rudolf Biani, D o b a manufakture u Hrvatskoj i Slavoniji 1 7 5 0 1 8 6 0 , Zagreb 1 9 5 1 ,

1 4 6 1 5 4 , 4 5 8 i Kamilo Firinger, J e d n o stoljee organiziranog svilarstva ( 1 7 6 1 1 8 6 1 ) .
Arhivski vjesnik, Zagcth 1 9 6 1 6 2 , 2 9 5 3 2 1 . roiS Q N .;X;L', . . . .

79
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 77136 (1988)

tovlje i n a s t a v u u v l a d i b a n a K h u e n a I z i d o r K r n j a v i ) d a s e s v i l a r s t v o p o n o v o
oivi u p r i j a n j e m o b i m u n i s u bili v e o m a u s p j e n i . U S r b i j i j e r a z v o j s v i l a r s t v a
poticao istaknuti prirodnjak, roen kod Bribira, Josif Pani.^
I p a k , n i u m e u r a t n o m r a z d o b l j u s v i l o g o j s t v o nije p o s v e n e s t a l o iz H r v a t s k e ,
V o j v o d i n e i s j e v e r n e S r b i j e . U H r v a t s k o j j e k o n c e s i j a za o t k u p k o k o n a p r e d a n a
H r v a t s k o j p o l j o d j e l s k o j b a n c i d o kraja 1932, d o k je u V o j v o d i n i s v i l a r s t v o
b i l o d r a v n i m o n o p o l . P o s t o j a l e s u i t r i t v o r n i c e svile, koje s u s e b a v i l e p r e
teno odmotavanjem kokona, i to u N o v o m Sadu, Panevu i N o v o m Kneev-
c u , t e 14 n a d z o r n i t a v a s v i l a r s t v a s r a s a d n i c i m a i k o k o n e r i j a m a ( z g r a d a m a za
g u e n j e , s u e n j e i u s k l a d i t e n j e a h u r a ) . Z b o g r e l a t i v n o d o b r i h cijena s v i l n o g
p o l u f a b r i k a t a ( o d m o t a n e svile), u H r v a t s k o j i S l a v o n i j i b a v i l a s u se p r o i z v o d
n j o m svile 1927. g o d i n e 8 7 9 3 u z g a j i v a a , koji s u p r o i z v e l i 1 1 2 . 4 5 5 k g k o k o n a ,
d o k s u u cijeloj t a d a n j o j K r a l j e v i n i S H S 4 5 . 8 9 0 o d g a j i v a a p r o i z v e l i t e g o d i n e
9 8 6 . 3 4 4 k g k o k o n a . ^ T i s u se k o k o n i s a m o d j e l o m i n o p r e r a i v a l i u d o m a i m
s v i l a r a m a . U I t a l i j u , F r a n c u s k u i v i c a r s k u izvozili s u s e n e s a m o k o k o n i ,
v e i s i r o v a svila d o b i v e n a u s v i l a r a m a o d k o k o n a , jer u H r v a t s k o j nije b i l o u
t o m v r e m e n u nijedne svilare. U z t o , 1928. g o d i n e dolazi do naglog opadanja
v r i j e d n o s t i p o l u f a b r i k a t a z b o g u m j e t n e svile.
O d 1928. d o 1936. g o d i n e k i l o g r a m g r e a ( o d m o t a n e svile) p a o j e o d 100
v i c a r s k i h f r a n a k a ( o k o 1500 d i n a r a ) n a s e d a m f r a n a k a ( o k o 100 d i n a r a ) , p a
s u i s v e t r i filande n e p o v o l j n o p o s l o v a l e , a s v i l o g o j s t v o se p o e l o n a p u t a t i
k a o p o l j o p r i v r e d n a g r a n a . P o j a v i o se i j a p a n s k i d a m p i n g , p a s u i d r a v n e
svilare, dane u zakup, smanjile proizvodnju polufabrikata na m i n i m u m ,
p o g o t o v o s t o g a t o se n i j e d n a t v o r n i c a nije b a v i l a d a l j n j i m p r e r a d i v a n j e m ,
t j . t k a n j e m b i l o p r i r o d n e b i l o u m j e t n e svile u v e e m o b i m u . *

2.

Osnivanje novih tvornica svile u Jugoslaviji u meuratnom razdoblju. Proizvod

nja i p r e r a d a svile nije b i l a o b u h v a e n a z a t i t n o m c a r i n o m 1 9 2 5 . g o d i n e , p a
se svilane nisu osnivale u vrijeme kada se osnivaju brojne tekstilne tvornice
za p r e r a d u p a m u k a i vune.
N a z a h t j e v D i r e k c i j e d r a v n o g s v i l a r s t v a , a o s o b i t o A l f o n s a H r i b a r a , koji j e
u s v i b n j u 1932. p o s t a o d i r e k t o r t e d i r e k c i j e , z a t i t n a c a r i n a p r o t e g n u l a s e i
n a a h u r e i p r e d i v o , p a su se u zemlji poele osnivati i p r e d i o n i c e i tkaonice
svile. R e o r g a n i z i r a n e s u i d r a v n e s v i l a n e , t e je u N o v o m S a d u o s n o v a n a
p r v a p r e d i o n i c a svile sa 2 8 0 0 v r e t e n a , n a b a v l j e n i n a j s u v r e m e n i j i s t r o j e v i i
r a z b o j i , a i z g r a e n a je i b o j a d i s a o n a za s v i l e n e t k a n i n e . *

^ Krnjavi je nastojao razviti i koaratvo, t e obrt slikanja glinenih posuda. O svilarstvu

ostavio n a m je itavu studiju (Arhiv Hrvatske, D e p o z i t 37, I s o Krnjavi, kut. 12 11/48
svilogojstvo); Danica Mili, Uticaj Josifa Pauia na razvoj svilarstva u Srbiji. Istorijski
asopis, X X , 1 9 7 3 , 2 3 1 2 5 0 .
^ Joso LakatoS, Privredni almanah Jugoslavenskog L l o y d a , Zagreb 1 9 2 9 , I I , 5 3 .
* I s t o , V , 5 6 . U Z a g r e b u je p o d utjecajem zatitne carine o s n o v a n a 1926. omanja tvornica
Svila kao k o m a n d i t n o drutvo. U njoj je bilo m o n t i r a n o svega o s a m stanova na kojima
s u se tkale razne izraevine o d u m j e t n e svile. U z t o je osnovana 1926. u Osijeku tvornica
svilene r o b e Adolfa L 6 w y j a , ali nije preivjela veliku svjetsku krizu.
' Alfons Hribar, N a e svilarstvo i industrija svile, N o v i Sad 1936, str. 3 . Zatitnu carinu
za svilu podrao je tadanji ministar poljoprivrede Juraj D e m e t r o v i .

80
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile : Z P P 7 (1) 7 7 - 1 3 6 (1988)

Z a t i t n a c a r i n a s t v o r i l a j e i u H r v a t s k o j b a z u za o s n i v a n j e t v o r n i c a koje b i se
b a v i l e t k a n j e m i p r e r a d o m p r i r o d n e i u m j e t n e svile. N a i m e , u T e s l i c u , u
B o s n i , u t v o r n i c i Destilacija d. d. p r o i z v o d i l a se k o n c e n t r i r a n a o c t e n a k i s e
l i n a , koja j e p r o n a l a s k o m b e k o g z n a n s t v e n i k a S u i d e a p o s t a l a j e d a n o d n a j
v a n i j i h e l e m e n a t a u p r o i z v o d n j i u m j e t n e a c e t a t n e svile. Destilaciju j e 1929.
p r e k u p i l o p o d u z e e C h e m i c a l a n d i n d u s t r i e s L i m i t e d , elei o s n o v a t i n a
B a l k a n u m o d e r n u t v o r n i c u u m j e t n e svile. I a k o t a n a m j e r a nije r e a l i z i r a n a ,
m o g u n o s t iskoritavanja nove sirovine uz jeftinu r a d n u snagu u tekstilnoj
industriji Jugoslavije p r i v u k l a je panju s t r a n o g kapitala. Prednjai francuski
k a p i t a l , koji je v e 1929. z a p o e o akciju za o s n i v a n j e j u g o s l a v e n s k e filijale
f r a n c u s k o g d r u t v a za p r o m e t s v i l o m Les T i s s u s A . G . B. u Z a g r e b u , koji
j e t a d a b i o jo u v i j e k p r i v r e d n i c e n t a r n o v e j u g o s l a v e n s k e d r a v e i n a v r l o
p o v o l j n o m r a z m e u p u t o v a i s t o k z a p a d i s j e v e r j u g . U s k o r o s e javljaju i
d r u g i , t e j e d a n v i c a r s k i k o n z o r c i j i s k o r i t a v a v e l i k e p o v l a s t i c e koje j e d a v a l a
v a r a d i n s k a g r a d s k a o p i n a za o s n u t a k n o v i h t v o r n i c a i o s n i v a u V a r a d i n u
V a r a d i n s k u t v o r n i c u svile u kojoj se z a p o l j a v a velik b r o j r a d n i k a . ' '
A n g a i r a n j e s n a n o g a s t r a n o g k a p i t a l a u svilarskoj i n d u s t r i j i i t r g o v i n i H r v a t
s k e o t e a v a p o v o l j n o p o s l o v a n j e s i t n i h t v o r n i c a . T a k o t v o r n i c a Svila u
Z l a t a r s k o j ulici p r o p a d a u s p r k o s d e s e t s a t n o m r a d n o m v r e m e n u , a i t v o r n i c a
koju su osnovali n a P r u n o j cesti I I , broj 15, Josip J a n o w s k i i K o l o m a n
P a r e c k i 12. s r p n j a 1 9 2 8 , i v o t a r i d o p o e t k a 1939. k a d a j e n a d n j o m p r o v e d e n
steajni p o s t u p a k . '
D j e l o v a n j e t i h t v o r n i c a s v a k a k o j e o t e a v a l a i n o v a t v o r n i c a svile S . T r e -
b i t s c h i s i n , o s n o v a n a 1 9 3 4 , i t v o r n i c e Lacet, Unitas i d r u g e .

3.

T v r t k u D i o n i a r s k o d r u t v o A. G. B. tkanine o s n o v a l a j e f r a n c u s k a Les
T i s s u s A . G . B. P r a v i l a j e p o t v r d i l a B a n s k a u p r a v a S a v s k e b a n o v i n e p o d b r .
8 4 3 8 / V I I I , 1 1 . I V 1 9 3 0 , i p r e m a n j i m a d r u t v o je i m a l o z a d a t a k p r o i z v o d i t i ,
k u p o v a t i i p r o d a v a t i , uvoziti i izvoziti m u s l i n , vezivo i svilu. V e s u t r a d a n
poslije odobrenja pravila o d r a n je u zgradi G r a d s k e tedionice n a Jelaievom
t r g u 20 (sada T r g R e p u b l i k e ) konstituirajui sastanak kojem je p r e d s j e d a v a o
z a g r e b a k i a d v o k a t J u r a j P e a r e v i . P e a r e v i je o b a v i j e s t i o o s n i v a e d a j e
dionika glavnica od tri milijuna dinara p o t p u n o uplaena kod Jugoslavenske
b a n k e d. d. Z a p r a v o , u p l a e n a je u g o t o v o m s a m o p o l o v i c a d i o n i k e g l a v n i c e ,
koja j e u cjelini bila est m i l i j u n a d i n a r a , p o d i j e l j e n a u 6 0 0 0 d i o n i c a o d p o
t i s u u d i n a r a , ali j e Z a k o n o o s n i v a n j u a k c i o n a r s k i h d r u t a v a o d 3 0 . o u j k a

* J. LakatoS, n. d j . , V , 56. Z a t i m a carina bila je d o 1925. svega 2 3 % vrijednosti industrij

skih p r o i z v o d a , a tada se penje na 3 0 i vie p o s t o . T e k s t i l n a industrija slijedi opi trend.
D o k je 1921. u Hrvatskoj bila svega jedna tvornica za preradu pamuka s oko 1600 radnika,
1927. je v e postojalo s e d a m p o d u z e a s 3 2 6 0 radnika. Industrija svile dobila je z a t i m u
carinu naknadno, ali je ona 1938. bila 1 0 3 , 7 7 % vrijednosti r o b e , pa je i razvoj tvornica svile
pratio opi trend u razvoju tekstilnih tvornica, t e ih ak i premaio p o d zatitom te spekta
kularne zatite. Zdenka Simeni-Bobetko, Razvoj tekstilne industrije u Hrvatskoj u raz
doblju i z m e u dva svjetska rata ( 1 9 1 8 1 9 4 1 ) . Povijesni prilozi, 1, Zagreb 1982, 1 4 3 ; R.
Biani, E k o n o m s k e p r o m j e n e u Hrvatskoj izazvane stvaranjem Jugoslavije 1918. Prilozi
za ekonomsku povijest. Zbornik radova, Zagreb 1967, 9 0 9 1 .
' Historijski arhiv Zagreb (dalje: H A Z ) , S u d s k i registar drutvenih tvrtki, X I V , str. 149.

(y Povijesni prilozi g^
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile -I; PP 7 (1) 77136 (1988)

1922. o m o g u i v a o p o e t a k r a d a d i o n i k o g d r u t v a s p o l o v i c o m u p l a e n e
g l a v n i c e . N a o s n i v a k o m s a s t a n k u nije b i l o s t r a n a c a , v e k a o o s n i v a i n a s t u p a j u
zagrebaki privatnik dr Jose Poduje i zagrebaki trgovci Vladimir Wertson,
M i h a j l o T o p o l , L j u b o V i n i i B r a n i s l a v N i n k o v i , t r g o v a c iz B e o g r a d a , a
k a o r a v n a t e l j A . G . B . p r i s u s t v u j e M a r k o T a n a s k o v i , iz B e o g r a d a g d j e j e
firma L e s T i s s u s v e i m a l a p r o d a v a o n i c u s v i l e . K a o t r o m a n , t j . z a s t u p
n i k s t r a n o g k a p i t a l a , n a s t u p i o j e P e a r o v i , koji j e o d t r i t i s u e d i o n i c a p o s j e
d o v a o dvije t i s u e .
M e u t i m , v e 12. s v i b n j a 1930. o d r a n a je i z v a n r e d n a s k u p t i n a n a kojoj j e
n a z i v u firme p r i r o d a n p r i d j e v J u g o s l a v e n s k o d. d., p a je t a k o utjecaj s t r a n o g
k a p i t a l a jo vie p r i k r i v e n d o m a i m n a z i v o m , a b a n je i t u p r o m j e n u o d o b r i o
a k t o m b r . 1 1 . 4 5 5 / V I I I o d 30. s v i b n j a 1930. P r a v i k a r a k t e r t e t v o r n i c e , koja
je s a m o p o n a z i v u b i l a j u g o s l a v e n s k a , n a j b o l j e je o d r a z i o s a s t a v r a v n a t e l j s t v a
u koje s u i m e n o v a n i L o u i s B i l l o u d e t , N i n k o v i i T a n a s k o v i s t i m e d a j e
na izvanrednom sastanku u svibnju Billoudet u ime parikog drutva L e s
T i s s u s p r e d o i o ak 2 9 8 0 d i o n i c a p a , p r e m a t o m e , s a m o 2 0 d i o n i c a n i j e b i l o
u r u k a m a c e n t r a l e . U n a d z o r n o m o d b o r u bili s u p a r i k i t r g o v a c C l i m e n t
C h a r v e r o n , g e n e r a l n i d i r e k t o r E x p o r t n o g i i m p o r t n o g d. d. M i l a n M i l i iz
Zagreba i dr Pearevi.*
O s n u t a k t r g o v i n e za p r o d a j u s v i l e n e r o b e iz F r a n c u s k e i n i o s e k a o d a j e
p r a v i z g o d i t a k . D i o n i k a g l a v n i c a p o v i e n a j e v e 17. X I 1930. za j o 3 0 0 . 0 0 0
d i n a r a , a 170 d i o n i c a k u p i o j e L e s S u c e r s d ' A l b e r t G o d d e , B e d i n , M o n d o n
et cie iz P a r i z a , s t o t i n u je k u p i o C l e m e n t C h a r v e r o n iz P a r i z a , 2 0 d i o n i c a
d o l o je u r u k e d i r e k t o r a L o u i s a B i l l o u d e t a , a d e s e t u r u k e L j u b e V i n i a ,
koji j e , n a k o n t o je M i l i z b o g o s t a v k e N i n k o v i a p o s t a o l a n r a v n a t e l j s t v a ,
i z a b r a n u n a d z o r n i o d b o r . N a i m e , o d 1929. jaa u J u g o s l a v i j i p o t r a n j a za
s v i l e n i m t k a n i n a m a , a slabi p o t r o n j a p a m u k a . M a n u f a k t u r n o t r g o v a k o u d r u
enje iz B e o g r a d a u t v r d i l o j e d a s e 8 0 % g r a a n s k o g s t a n o v n i t v a j a s n o
e n s k o g o b l a i l o u s v i l u , t e d a s e svila u p o t r e b l j a v a l a i za z a s t o r e i t a p e t e ,
a d a s e i n e g o v o r i o finom e n s k o m r u b l j u koje je b i l o i s k l j u i v o s v i l e n o .
O m i l j e n o s t svile v e z a n a u z p o m o d a r s t v o b i l a j e t o l i k a d a p r o d a j u s t r a n e
i d o m a e svile nije u g r o z i l a n i k r i z a , p a s e k o l i i n a svile za v r i j e m e k r i z e nije
hitnije smanjila, usprkos velikom opadanju ivotnog standarda veine stanov
n i t v a i velikoj n e z a p o s l e n o s t i u t o k u k r i z e .
M e u t i m , nakon p r v e godine poslovanja, kada zagrebako Jugoslavensko
d i o n i k o d r u t v o A . G . B . t k a n i n e biljei isti d o b i t a k o d 1 5 9 . 7 4 7 d i n a r a , n a
g l a v n o j s k u p t i n i , 15. t r a v n j a 1 9 3 2 , r e g i s t r i r a n j e g u b i t a k o d 1 4 3 . 5 0 1 d i n a r a .
Povienje carinskih plaanja i favoriziranje svilenih t k a n i n a p r o i z v e d e n i h u
J u g o s l a v i j i p o n u k a l i s u s k u p t i n a r e d a n a t r e o j g l a v n o j s k u p t i n i , 16. s v i b n j a
1933, o b j a v e ovaj z a k l j u a k : Sve t e i n j e n i c e ( m i s l i se n a k a o t i n o s t a n j e
koje je n a s t u p i l o u v e i n i p r i v r e d n i h g r a n a n a k o n financijskog s l o m a P r v e
hrvatske tedionice i uope sloma privatnog bankarstva u Hrvatskoj, opaska
M K D ) z a p r i j e i l e s u svaki r a z v i t a k p o s l a . U s r e d g o d i n e s m a t r a l i s m o s h o d -
n i m , da opreza radi ograniimo p r o d a j u robe. Z a smanjenje p r o m e t a okrivljen
je p r o k u r i s t R o b e r t G o b e t , t e n a n j e g o v o m j e s t o d o l a z i L o u i s C h o U e t o n ,
koji u o a v a d a je p o t r e b n o p r i i i z m j e n i n a i n a r a d a i p o s l o v a n j a u J u g o s l a v i j i

* HAZ, Zbirka isprava, 15/30. Drutvo je protokolirano kod Zagrebakog trgovakog suda
pod brojem 30.996 gr. R 747 1 9 3 0 .

82
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile j^J'c.l'jiir'C . 5 P P 7 (1) 77136 (1988)

i p r i s t u p i t i p r o i z v o d n j i s v i l e n i h t k a n i n a u Z a g r e b u . T o j e b i l o t o vie p o
e l j n o t o d r u t v u A . G . B . d e v i z e za k u p n j u p r e d i v a n i s u p r i i n j a v a l e n i k a k v e
tekoe, a slubena statistika pokazuje da je tadanja svilarska industrija
r a d i l a n a b a z i u v e z e n i h t k a n i n a . T a k o je 1930. u v e z e n o u z e m l j u 1 3 . 2 0 6 k g
s i r o v e svile u v r i j e d n o s t i o d 1,537.680 d i n a r a , a 1 9 3 1 . g o d i n e v e 1 6 . 5 0 6 k g
u v r i j e d n o s t i o d 2 , 3 6 9 . 6 2 9 d i n a r a . I s t i se t r e n d z a p a a i u s v i l e n o m p r e d i v u
iji u v o z o d 1930. r a s t e i t e j e g o d i n e 1,012.347 k g , a v e n a r e d n e g o d i n e
1,093.904 k i l o g r a m a . '
I z o u v a n i h g o d i n j i h z a p i s n i k a d r u t v a m o e m o vidjeti d a k o d A . G . B - a
u Z a g r e b u nije n a r e d n i h g o d i n a b i l o v e i h p r o m j e n a u v l a s n i t v u d i o n i c a .
U l i s t o p a d u 1931. u m r o je C l e m e n t C h a r v e r o n , lan n a d z o r n o g o d b o r a , p a
j e n j e g o v o m j e s t o p o p u n i o A n t o i n P o n c h o n . U 1934. b r i s a n j e iz u p r a v n o g
o d b o r a M a r k o T a n a s k o v i , a u p i s a n Z d e n k o W e i n e r . D a l j n j a je p r o m j e n a
u p i s a n a u r e g i s t r i m a 1937, k a d a je V i n i p o d n i o o s t a v k u n a p o l o a j l a n a
n a d z o r n o g vijea, a p r e d r a t i s t u p a j u iz d r u t v a G o d d e i B o d i n .
K a k o b i se i z b j e g l e p o t e k o e u dispoziciji s p r i j e n o s i m a , u l o c i m a i p o l o z i m a
t e k u i h r a u n a k o d b a n a k a , A . G . B . u t o k u k r i z e djeluje v e o m a o p r e z n o .
B e z m n o g o b u k e p r o r a d i l a je n e p o z n a t o g d a t u m a u 1933. i tvornica tkanina
A . G . B . u Buanovoj 20, ukljuivi se t i h o i n e z a p a e n o m e d u tekstilne
proizvoae u Jugoslaviji. U r e e n a p o svim p r i n c i p i m a racionalnog iskori
t a v a n j a s t r o j e v a i r a d n e s n a g e , n o v o o s n o v a n a t k a o n i c a svile v e j e u n a j k r a e
v r i j e m e p o k a z a l a p o z i t i v n e r e z u l t a t e , t e j e c e n t r a l a iz P a r i z a s m a n j i l a n a
m i n i m u m k o l i i n u u v o z a g o t o v e svile u J u g o s l a v i j u , o r i j e n t i r a v i s e n a o r g a
niziranje p r o d a j n e m r e e r o b e p r o i z v e d e n e u Jugoslaviji. N a etvrtoj glavnoj
s k u p t i n i A . G . B - a o d r a n o j 2 7 . I V 1934 k a d a j e g u b i t a k iz p r e t h o d n e
g o d i n e s m a n j e n o d 6 5 1 . 4 8 3 d i n a r a n a 2 2 9 . 3 8 0 d i n a r a , M i l a n M i l i izjavljuje:
N a a n o v a p r o d u k c i j a i m a d a n a m d o n e s e a s n o v o e n j e b o r b e sa k o n k u
r e n c i j o m . I p a k , m o r a m o d a s e n a d a m o , d a n e e m o i m a t i n o v o g p a d a u cije
n a m a sirovina. T a izjava u k a z u j e n a t o d a se firma b a v i l a i p r o d a j o m p r e d i v a
u v e z e n o g iz F r a n c u s k e , t o s u o m o g u a v a l e e k s p o z i t u r e u S a r a j e v u , S p l i t u ,
N o v o m S a d u i p r v e n s t v e n o u B e o g r a d u , t e da je p o obilju artikala i kvaliteti
r o b e bila n a p r v o m mjestu u zemlji. G u b i t a k od 599.225 dinara, iskazan u
b i l a n c i za 1 9 3 3 , n a s t a o j e n e z b o g s m a n j e n e p r o d a j e svile v e z b o g g r a d n j e
n o v e t v o r n i c e n a z a g r e b a k o j P e e n i c i , koja je bila p r e d v i e n a za l a k u i n
d u s t r i j u , i g d j e j e b i l o d o v o l j n o n e z a p o s l e n i h e n a koje s u r a d u n o v o j t v o r n i c i
p r i h v a t i l e k a o p r a v u b l a g o d a t . S v a svila p r o i z v e d e n a u B u a n o v o j 2 0
o d m a h s e p r o d a v a l a . I a k o j e d o b i t a k za 1934. g o d i n u b i o s v e g a 5 2 . 0 6 9 d i n a r a ,
u p r a v a A . G . B - a j e s v e l i k i m o p t i m i z m o m g l e d a l a u b u d u n o s t , jer n a z a l i h i
u s k l a d i t i m a nije u o p e i m a l a svile, a v r i j e d n o s t je p r o d a n e r o b e bila 2 , 5 7 7 . 1 8 5
dinara. K a k o bi se p o v e a o dobitak, svota potraivanja smanjena je n a milijun

' Izvjetaj K o m o r e ra t r g o v i n u , obrt i industriju u Zagrebu za g o d i n u 1 9 3 1 , Zagreb 1 9 3 2 ,

379. Jasno je da s u n o v o o t v o r e n e tvornice svile morale uvoziti i predivo i tkanine. N a p o d
ruju Hrvatske, prema izvjetaju velikog upana zagrebake oblasti, bilo je s a m o 8111
odgajivaa svilene b u b e , kojima je oblast nabavila iz Szekszarda jajaca, t e je u zagrebakoj
oblasti p r o i z v e d e n o svjeih ahura u koliini o d 9 1 8 7 , 7 0 k g , u osjekoj oblasti 37.614,35 k g ,
primorskoj oblasti 1.069,95 kg, srijemskoj 105.201,10 i splitskoj oblasti svega 3,121 kg,
dakle u k u p n o 156.195 kg, pri e m u je bilo potekoa i s prehranom svilca, jer se v e vie
decenija n i s u sadila d u d o v a stabla (Arhiv Instituta za historiju radnikog pokreta Hrvatske,
dalje A I H R P H , zbirka X X I , kut. 3/92 izvjetaj Hrvatske poljodjelske banke d. d. od
2 0 . I 1926. koja je bila zakupnik skupljanja svjeih ahura).

83
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile P P 7 (1) 77136 (1988)

dinara, t e s u se strojevi nastojali to prije amortizirati p o j a a n o m p r o d u k c i j o m .

N a t o j e u v e l i k e u t j e c a l o p r e m j e t a n j e c e n t r a l e L e s T i s s u s iz P a r i z a u L u x e m -
b u r g . U m j e s t o f r a n c u s k o g k a p i t a l a , u A . G . B - u s a d a d o m i n i r a belgijski
k a p i t a l , m n o g o k r u i i skloniji p o v e a n j u j e f t i n e p r o d u k c i j e r a c i o n a l i z a c i j o m .
U z a g r e b a k o j t v o r n i c i u B u a n o v o j u l . p o v e a v a se b r o j r a z b o j a ali i n o r m e , t e
je 1935, z b o g otvaranja p r o d a v a o n i c a u n i z u mjesta i k u p n j e n o v i h razboja,
d o b i t b i l a s v e g a 5 0 . 2 4 0 d i n a r a , ali s u u n o v i v e v r i j e d n o s t i p o r a s l e za 3 6 4 . 6 0 0
dinara. Posluje se i z v a n r e d n o tedljivo, a u p r a v n i su trokovi iako je u t r a k
prodaje p o v e a n smanjeni za 182.000 dinara i ta se racionalnost pripisivala
p r o k u r i s t u V l a d i m i r u R a d e n i u , koji v o d i p r o k u r u s v e d o t r a v n j a 1937. g o d i n e .

4.
Osnutak novih tvornica svile u Zagrebu i doseljenje tvornice Trebitsch. U
kontekstu uspjenog poslovanja A. G. B-a treba uzimati n e samo krizne
potekoe zbog smanjene potrone moi stanovnitva, ve i sve eu k o n k u
r e n t s k u b o r b u , koja je n a s t a l a s o s n u t k o m d r u g i h t e k s t i l n i h t v o r n i c a . N a i m e ,
s a m o je tekstilna p r i v r e d n a grana bila izuzeta od veih p o t r e s a u t o k u krize,
t e s u se p o d u z e t n i c i i d o m a i i strani orijentirali u p r a v o na osnivanje
t v o r n i c a t e v r s t e , koje s u o m o g u i v a l e v e l i k u d o b i t e k s p l o a t a c i j o m j e f t i n e
enske r a d n e snage.
T a k o j e 1932. o s n o v a n a u K u s t o i j i t v o r n i c a b r a e K r a u s i H e r m a n , koja j e
1937. preseljena u K a r l o v a c gdje je radila p o d n a z i v o m Karlovaka industrija
svile.
N a p o e t k u t r a v n j a 1934. p r o r a d i l a j e u B r a n i m i r o v o j ulici 4 3 t v o r n i c a svile
z a k r a v a t e S q u a r e , iji s u v l a s n i c i bili B r a n k o Bijeli, Z d e n k o K o p i s t a i
P o l a k . Z b o g p o t e k o a o k o p l a s m a n a k r a v a t a , u v j e t i r a d a u t o j t v o r n i c i bili
s u v r l o l o i , o s o b i t o k a d a j e P o l a k i s t u p i o iz firme. T o je d o v e l o d o t r a j k a
r a d n i c a , o d 2 1 . d o 2 7 . veljae 1 9 3 5 , r a d i p o v e a n j a p l a a i p o b o l j a n j a r a d n i h
uvjeta.*"
e t i r i m j e s e c a n a k o n o s n u t k a S q u a r e a , u s u d s k i p r o t o k o l d r u t v e n i h firmi
u p i s a n a j e t v o r n i c a s v i l e n i h i p o l u s v i l e n i h m a r a m a sviju v r s t a S. Trebitsch
i sim, p r e s e l j e n a iz e h o s l o v a k e R e p u b l i k e . T v o r n i c a s e s m j e s t i l a n a p r v o m
k a t u t v o r n i c e A . G . B . u B u a n o v o j u l i c i , s t i m e d a joj j e u l a z b i o iz t r i g i n e
u l i c e 2. P r o t o k o l i r a n a j e k a o k o m a n d i t n o d r u t v o iji j e k o m e r c i j a l n i s a v j e t n i k
b i o eki N i j e m a c O s k a r T r e b i t s c h , k a o vanjski l a n o v i bili s u z a b i l j e e n i
k n j i e v n i k S i e g f r i e d T r e b i t s c h i p r i v a t n i k d r H i n k o T r e b i t s c h , o b a iz B e a ,
a upravitelj N e u m a n n . N i s m o uspjeli utvrditi kakve su bile p o s l o v n e veze
i z m e u A . G . B - a i T r e b i t s c h a , ali j e t a s u r a d n j a o i t o p o s t o j a l a , b a r e m
to se tie politike p r e m a r a d n i c i m a i njihove to jae eksploatacije, iako je
kod T r e b i t s c h a odnos p r e m a radnicima bio humaniji.**

* A I H R P H , Radnika komora (dalje: R K ) , 2 2 5 4 / 1 9 3 5 izvjetaj inspektora rada. Straj-

kovalo je 12 radnika i sindikat tekstilaca ih je p o m o g a o s 5 5 0 dinara, potiui ih da izdre
u trajku ( / . Ramljak, Tekstilci Jugoslavije, Zagreb 1966, 160).
" H A Z , sudski registar drutvenih firmi, X V I I I , 104. N e i u n a i m potjee o d idovske
obitelji, koja je jo 1875. imala u S i s k u p o s e b n u trgovinu. T v o r n i c a T r e b i t s c h imala je
svoje p o s l o v n i c e n a W a s h i n g t o n o v o m t r g u broj 4 , p a je s a m o p o g o n b i o u B u a n o v o j .

84
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile . > P P 7 (1) 77136 (1988)

5.
Akcije radnika u Trebitschu. V r l o i v a a k t i v n o s t k r o j a k i h r a d n i k a n a s i n d i
k a l n o m p l a n u z a p o e l a j e u Z a g r e b u j o p o t k r a j d e v e t n a e s t o g stoljea i n a
stavila se k o n t i n u i r a n o sve d o d r u g o g a svjetskog rata. M e u t i m , tekstilne
t v o r n i c e p o e l e su nicati tek poslije 1925, p a je i r a d na k l a s n o m osvjetavanju
tekstilnog radnitva, preteno ena, zbog zabrane rada Nezavisnim sindikati
m a t r e b a l o z a p o e t i n a p o e t k u 1929. g o d i n e u r e f o r m i s t i k o m U j e d i n j e n o m
r a d n i k o m s i n d i k a l n o m s a v e z u J u g o s l a v i j e ( U R S S J ili p o p u l a r n o U R S ) , koji
j e p o d d j e l o v a n j e m k o m u n i s t a s v e vie p o s t a j a o b o r b e n i k l a s n i s i n d i k a t .
Z a g r e b a k a p o d r u n i c a S a v e z a t e k s t i l n i h r a d n i k a J u g o s l a v i j e ( U S T R J ili
S T R J ) zapoela je djelovati 1929. u t o m e sindikatu, a t o m je savezu p r i p a d a o
i P o d s a v e z Ujedinjenog saveza ivako-odjevnih radnika i radnica Jugoslavije
( U S O R J ) za S a v k u b a n o v i n u , ija j e c e n t r a l a b i l a u Z a g r e b u . K o m u n i s t i
s u p o e l i u l a z i t i u t e s i n d i k a t e 1932. g o d i n e i socijalisti u n j i m a i m a j u s v e
m a n j i utjecaj n a v o e n j e s i n d i k a l n e p o l i t i k e . " K o m u n i s t i I v a n B o i e v i ,
D r a g o M a r u i , M i r o s l a v P i n t a r , D u r o B e r m a n e c i d r u g i stavljaju s e n a e l o
akcija za p o b o l j a n j e p o l o a j a t e k s t i l n i h i i v a k i h r a d n i k a , koji se j a k o p o g o r a o
z a v r i j e m e t r a j a n j a v e l i k e s v j e t s k e k r i z e . R a d i jae u d a r n e s n a g e i z a j e d n i k i h
i n t e r e s a , s p a j a n j e s p o m e n u t a d v a s a v e z a s v e se vie n a m e t a l o k a o n u n o s t ,
p a j e taj p r o c e s i d o v r e n 1936. p r e l a s k o m l a n o v a U S T R J u U S O R J .
S t r a n i , bezlini kapital dao je r a d n i c a m a k r u h a u d o b a najee krize, zahtije
v a j u i o d n j i h a p s o l u t n u p r e d a n o s t . K o m u n i s t i , koji s u s e stavili n a e l o
s i n d i k a l n e b o r b e r a d n i k a za p o b o l j a n j e p l a a i r a d n i h u v j e t a , m o r a l i s u
u l o i t i m n o g o t r u d a u b o r b i s t i m k a p i t a l o m krajnje n e z a i n t e r e s i r a n i m za
s u d b i n u r a d n i k a p o g o t o v o stoga to je krenje radnikog zakonodavstva
za v r i j e m e v e l i k e s v j e t s k e k r i z e d o b i l o m a s o v n e r a z m j e r e , a p o s l o d a v c i s u
zatraili njegovu reviziju.
U 1 9 3 2 . g o d i n i f o r m i r a n a j e p a r t i j s k a elija u najveoj t e k s t i l n o j t v o r n i c i
Z a g r e b a H e r m a n u P o l a c k u , a k a s n i j e j e k o m u n i s t i k a elija o d p e t l a n o v a
osnovana i u Buanovoj 20, n a inicijativu I v a n a Boievia, M a r k a Belinia
i r a d n i c e T r e b i t s c h o v e t v o r n i c e R u e T u r k o v i . N j e z i n a j e cijela o b i t e l j b i l a
ukljuena u revolucionarni sindikalni i komunistiki pokret, a otac Stjepan
T u r k o v i , s t o l a r , b i o je f u n k c i o n a r S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e i k a s n i j e ,
n a k o n p r v o g a svjetskog rata, direktor eljezniarskog k o n z u m a . M e u k o m u
n i s t i m a t e k s t i l c i m a i s t i u se o s i m s p o m e n u t i h i J u r a j D u r o B e r m a n e c , i r i l
Brezovi, M a c a Kovai-Greti, I d a Brezovi, A n t u n i Anela Cvetkovi,
K a t a Govorui, Z d e n k a Poosch, Danica Gazi, D u r o poljari i drugi. Osobit
p o t i c a j za b o r b u d o b i l i s u z a g r e b a k i t e k s t i l c i p o s l i j e d v a t r a j k a u T v o r n i c i
z a p a m u n u i n d u s t r i j u d. d. ( H e r m a n u P o l a c k u ) , koji s u trajali 52 d a n a .
T i s u trajkovi pokazali da se i radnitvo tekstilnih tvornica m o e s u p r o t s t a v
ljati d a l j n j e m p r i t i s k u i p o j a a n o j e k s p l o a t a c i j i v e l e k a p i t a l a , t e d a j e u 1 9 3 5 .
g o d i n i r a d n i k a k l a s a u t e k s t i l n i m t v o r n i c a m a b i l a osvjetenija i k o m p a k t n i j a
nego ikada p r i j e . ' '

V . o p . Bosiljka Janjatovi, Povijest sindikalnog pokreta tekstilno-odjevnih radnika

Hrvatske 1 9 1 9 1 9 4 1 , Zagreb 1988.
" Ramljak, O d p r v o g revolta d o pobjednike buktinje, n. d j . , 132 i 1 4 0 ; Ivan BoSievii,
D v a trajka tekstilaca, Beograd 1 9 5 2 , 1 0 1 1 .

85
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile I:'',>,J-I:!X PP 7 (1) 77136 (1988)

P o e t a k a s v o g a r a d a u t v o r n i c i T r e b i t s c h R u a T u r k o v i p r i s j e a l a s e 1979.
o v a k o : * * U t v o r n i c u S . T r e b i t s c h d o l a s a m 1934 ( n e s j e a m se t o n o m j e
s e c a ) . P r i j a v i l a s a m s e k o d t a d a n j e g p o s l o v o e g. L a n g e r a koji m e j e o d m a h
p r i m i o . N a i m e , u t v o r n i c i s u r a d i l e r a d n i c e koje j e firma d o v e l a sa s o b o m iz
e k e , a t e s u r a d n i c e g o v o r i l e n j e m a k i , jer s u p r i p a d a l e m a n j i n i s u d e t s k i h
Nijemaca. T e radnice su imale zadatak da nae d o m a e radnice n a u e tkati
s v i l u k a o i d r u g e p o s l o v e u t v o r n i c i . J a s a m uila k o d r a d n i c e koja se je z v a l a
F r i d a . M i s m o d o s t a b r z o s a v l a d a l e z n a n j e t k a n j a svile. N o n a e p l a e s u
b i l e z n a t n o n i e o d p l a a koje s u i m a l e t e r a d n i c e N j e m i c e . Z a t o s a m ja o d m a h
p o k r e n u l a akciju d a se o r g a n i z i r a m o u S i n d i k a t i v a k o - o d j e v n i h r a d n i k a
U R S - a iji s a m l a n v e b i l a i bila l a n u p r a v e i s t o g . R a d n i c e s u se p o s t e p e n o
prikljuile i imali s m o nekoliko sastanaka u d o m u Sindikata (Ivkaneva,
d a n a s u l i c a A n k e B u t o r a c , o p a s k a M K D ) k a o p r i p r e m u za akciju. N o j e d n a
r a d n i c a , koja je d o l a iz S a m o b o r a , a z v a l a se je T o m e k , p r i j a v i l a n a s j e p o s l o
v o i . O n je p o z v a o n a s koje s m o p o k r e t a l e o r g a n i z i r a n j e u S i n d i k a t i
z a p r i j e t i o n a m d a e n a s o t p u s t i t i , j e r n i s m o z a h v a l n e t o n a s je z a p o s l i o i
t o si m i z a m i l j a m o d a s m o t a k o v r i j e d n e d a n a s p l a a k a o N j e m i c e . J a s n o je,
da je kapitalist doao u n a u zemlju da koristi jeftinu r a d n u s n a g u u d o b a
k a d a j e t e k s t i l n a i n d u s t r i j a m o g l a p r o s p e r i r a t i . N e k a k o u t o v r i j e m e (ja s a m
b i l a l a n P a r t i j e o d 1 9 3 3 . g o d . ) r a d i l a s a m u k o m i s i j i za r a d sa e n a m a sa
d r u g o m B u d a k D i v k o m (strijeljan 1 9 4 1 . g o d i n e ) . R e e n o m i je, d a se m a l o
p o v u e m o d a k t i v n o s t i i d a se p r i p r e m i m za p u t u S o v j e t s k i S a v e z n a j e d a n
teaj za r a d sa e n a m a . T a k o s a m ja i u i n i l a . P o t o m i je t r e b a l a za v a e n j e
p a s o a p r e p o r u k a o d firme, o b r a t i l a s a m se p o s l o v o i i r e k l a da i d e m n a
lijeenje u A u s t r i j u ( b o l o v a l a s a m n a d i n e o r g a n e ) , a i m a l a s a m p i s m e n i p o z i v
o d j e d n e z n a n i c e iz A u s t r i j e . D o b i l a s a m t u p r e p o r u k u .
K a o to v i d i m o . R u i c a T u r k o v i ve je u vrijeme svoga zapoljavanja u
T r e b i t s c h u bila i s k u s n i s i n d i k a l n i r a d n i k . O n a je v e p o t k r a j 1932. g l u m i l a u
P u k o m t e a t r u , k a o n a s t a v k u u m j e t n i k e d i l e t a n t s k e g r u p e k o j u je p r e d l a g a o
jo u o u j k u 1 9 2 8 . u o k v i r u N e z a v i s n i h s i n d i k a t a J o s i p B r o z . U o u j k u 1934.
R u a je zamjenik tajnika mjesne organizacije U S O R J - a I v a n a Boievia,
a s t a n u G a j e v o j 4 9 o m o g u i v a o joj j e d a b r z o s v u d a s t i g n e . l a n je i o m l a
d i n s k e sekcije e n s k o g p o k r e t a , t e u b r z o stjee s o l i d n o m a r k s i s t i k o o b r a z o
v a n j e , koje joj je o m o g u i l o i n a s t u p e p r e d v e i m m a s a m a r a d n i k a , jer je b i l a
d o b a r govornik.**
N j e z i n o l a n s t v o u K o m i s i j i za r a d m e d u e n a m a t a k o e r j e v r l o z n a a j n o .
P r v a takva Komisija f o r m i r a n a je p r i I z v r n o m o d b o r u M j e s n o g sindikalnog
vijea j o 17. l i s t o p a d a 1 9 2 7 , i u njoj s u u z B a r i c u D e b e l j a k , A n k u B u t o r a c ,

** Sjeanje R u e T u r k o v i i Alojzije Viek 2 7 . V 1979. prilikom otkrivanja s p o m e n - p l o e

na zgradi tvornice.
G l u m i l a je u G o l o v k o v u Kriu (.Radnike novine, Z a g r e b , 2 2 . X I I 1 9 3 2 ) ; e n e Hrvatske
u radnikom pokretu d o aprila 1 9 4 1 . g o d i n e , Zagreb 1967, 2 2 0 . Vjerojatno je g l u m i l a i u
k o m a d u M a k s i m a Gorkoga Jegor Bulyov koji je i z v e d e n u dvorani b i v e g Hr vats k og
sokola, t e se m e d u gledaocima razvilo u toku predstave takvo raspoloenje da s u g o t o v o
izbile demonstracije ( I s t o , 2 2 1 ) . R u a T u r k o v i radila je i u omladinskoj podrunici enskog
pokreta zajedno s M e l a n i j o m R i v o s e c c h i iz Senja, O l g o m Zerdik-Kreai, A l m o m K o r p o r i ,
Z d e n k o m Bakovi i drugima. Rua je i javno nastupala kao sindikalni fuiikcionar. N a anketi
o poloaju tekstilnih radnika u Varadinu 2 . lipnja 1935. ona govori u dvorani R a d n i k o g
d o m a o poloaju radnika, istakavi da je prosjena tjedna zarada tekstilnog radnika u Zagrebu
2 1 6 dinara, a radnice samo 120, t e da ima radnika koji zarauju svega 8 1 0 dinara d n e v n o
(Isto, 248).

86
 MIRA KOLAR-DIMITRIJEVIC, Zagrebake tvornice svile a ;,.\ PP 7 (1) 77136 (1988)

M a r i j u G r e t i - M a c u i Z o r u N i k o l i djelovali i i s t a k n u t i r a d n i k i t r i b u n i
I v a n K r n d e l j i Josip Broz. Nastavljajui nain njihova rada i Ruica T u r k o v i
je v e 1935. b i l a p o z n a t i r a d n i k i t r i b u n , koja j e z n a l a r a s p a l i t i m a s u i r a d n i c e . ' *
U S o v j e t s k o m S a v e z u o n a p r o d u b l j u j e svoja z n a n j a , t e je p o s l i j e p o v r a t k a u
Z a g r e b s a m a n a p i s a l a ili n a b a v i l a l a n k e koji s u opisivali i v o t t e k s t i l n i h
r a d n i c a u Z a g r e b u . T a j e p r o b l e m a t i k a d o l a i n a s t r a n i c e e n s k o g svijeta
a n e s a m o u s i n d i k a l n u t a m p u . " N j e z i n je i izvjetaj u a r h i v i K o m u n i s t i k e
i n t e r n a c i o n a l e u M o s k v i p o z n a t p o d n a z i v o m Izvjetaj j e d n e t e k s t i l n e r a d
nice, a u k o j e m se g o v o r i u p r a v o o t v o r n i c i T r e b i t s c h i A . G . B . U t o m
izvjetaju R u a T u r k o v i o p i s u j e d a se p a r t i j s k a elija t e k s t i l a c a sastoji o d
d v a i v a k a r a d n i k a i dvije t e k s t i l n e r a d n i c e i d a o b j e d r u g a r i c e r a d e p o z a
d a t k u u z g r a d i g d j e se n a l a z e dve t e k s t i l n e t v o r n i c e sa 110 r a d n i k a , v e i n o m
ena. D r u g a r i c a T u r k o v i g o v o r i dalje o r a d u elije, iji se l a n o v i s a s t a j u
s v a k i d r u g i t j e d a n , a i z n i m n o i e e p r e m a p o t r e b i k a d a j e u t o k u n e k a akcija,
t e d a se p r o u a v a k n j i g a O s n o v i m a r k s i z m a . S v o j izvjetaj R u i c a T u r k o v i
z a v r a v a o v i m r i j e i m a : U fabrici g d j e ja r a d i m u i v a m v e l i k e s i m p a t i j e
k o d r a d n i c a . J e d n o m m e je ef r a d i agitacije h t e o i z b a c i t i , (ali) r a d n i c e s u
z a h t e v a l e d a m e n a t r a g p r i m i , jer d a e u p r o t i v n o m s l u a j u s t u p i t i u trajk.
P o s l o d a v a c j e p o v u k a o n a t o m o j otkaz.'
N e m a n i k a k v e s u m n j e d a izvjetaj p r i p a d a R u i T u r k o v i , r a d n i c i t v o r n i c e
T r e b i t s c h , i d a j e d j e l o v a n j e p a r t i j s k e elije u T r e b i t s c h u m o r a l o d a t i r e z u l
t a t a . I a k o s e R u a T u r k o v i v r a t i l a iz S o v j e t s k o g S a v e z a t e k u ljeto 1936,
u t v o r n i c i T r e b i t s c h o d r a n i s u za v r i j e m e n j e n o g i z b i v a n j a i z b o r i za r a d n i k e
povjerenike, kao predstavnike radnika u sporovima s poslodavcem, a m e u
r a d n i k e povjerenike i z a b r a n je i Josip Ivankovi.
N e d u g o n a k o n i z b o r a r a d n i k i h p o v j e r e n i k a izbijaju p r v i otriji s u k o b i i z m e u
u p r a v e i r a d n i k a u t v o r n i c i S . T r e b i t s c h i sin. N a i m e , u p r o l j e e 1936. p o s l o
davac je zatraio od radnika, da, prije isplate tjedne zarade u s u b o t u , p o t p i u
d a p r i z n a j u P o s l o v n i r e d . " T a j Poslovni red sastavila je u p r a v a t v o r n i c e
bez konzultacije s r a d n i t v o m . U n j e m u je bilo nekoliko o d r e d a b a vrlo n e
p o v o l j n i h za r a d n i k e i p r o t i v n i h Z a k o n u o z a t i t i r a d n i k a , ali ga j e u s p r k o s
t o m e p o t v r d i o g r a d s k i s e n a t o r d r V i k t o r B e n k o v i iz G r a d s k o g p o g l a v a r s t v a
Z a g r e b . T a k o je, n p r . , u P o s l o v n i k u stajalo d a za v r i j e m e b o l e s t i p r i n a d l e -
n o s t i n e t e k u , i a k o je ak i p o Z a k o n u o r a d n j a m a iz 1 9 3 1 . u s p r k o s b o l e s t i
r a d n i k i m a o n e k o v r i j e m e p r a v o n a z a r a d u . U s p r k o s izjavi i n o v n i k a u p r a v e
d a tko n e e p o t p i s a t i ( p o s l o v n i k , o p a s k a M K D ) n e t r e b a d o i raditi r a d
n i t v o j e o d b i l o p r i z n a n j e P o s l o v n i k a i n a k o n k o n z u l t i r a n j a sa z a g r e b a k o m
p o d r u n i c o m U S T R J s t u p i l o j e , 1 1 . s v i b n j a 1936, u trajk e t r d e s e t r a d n i k a i
radnica. U z p o m o p o d r u n i c e Ujedinjenog saveza tekstilno-odjevnih radnika
J u g o s l a v i j e ( U S T O R J ) r a d n i c i s u sastavili i p o n u d i l i u p r a v i t v o r n i c e T r e b i t s c h
i sin prijedlog kolektivnog ugovora. D o p r v o g sastanka dolo je 2 3 . svibnja
u j u t r o , i p r e g o v o r i s u trajali s v e d o 12,30 s a t i , k a d a s u s e p r e g o v a r a i r a z i l i ,
bez dogovora o daljem nastavku pregovora. T i m p r v i m pregovorima u pro^
s t o r i j a m a p o d u z e a p r i s u s t v o v a l i s u s a m o A d o l f K u n i iz R a d n i k e k o m o r e i

' J. Broz Tito, Sabrana djela, 1, Beograd 1977, 7 9 , 8 9 , 135. ' " ' '{ ; '*
" Izjava ing. Jele Jani-Starc, 2 5 . X 1 9 8 4 , na R T V Zagreb u emisiji kolskog radija o
enskom svijetu.
" A r h i v C K S K J u Beogradu, fond K o m i n t e m e , 1935/227 april 1935. i
" A I H R P H , R K , 4 2 1 / 4 - 4 6 5 6 / 1 l . B 1936. i 4 2 3 / 1 - 5 1 6 1 / 1 9 3 6 p o s l o v n i red.: '1

87
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 77136 (1988)

funkcionar U S T O R J I v a n Boievi.^" P r e g o v o r i su bili vrlo estoki i N e u

m a n n je zaprijetio da e ako se s p o r n e likvidira u ponedjeljak, 2 5 .
svibnja, zatraiti zatitu policije, k a k o bi 25 r a d n i c a i r a d n i k a , koji s u voljni
da se vrate na posao p o d starim uslovima i bez kolektivnog ugovora, mogli
nastaviti rad.
S obzirom na vanost tih pregovora, donosimo p o t p u n tekst prijedloga kolek
t i v n o g u g o v o r a , iz k o j e g s e v i d i d a s u z a h t j e v i r a d n i k a , o d n o s n o n j i h o v e sin
d i k a l n e organizacije, bili p r i l i n o s k r o m n i i u t e m e l j e n i na Zakonu o zatiti
radnika. Zakonu o radnjama i n a rezoluciji donesenoj n a e s t o m kongresu
Radnikih komora u Beogradu, 2 6 . i 2 7 . sijenja 1936, koja je govorila o
t e k o m poloaju tekstilnih r a d n i k a u Jugoslaviji i bila izraena kao rezultat
m n o g o b r o j n i h a n k e t a o d r a n i h potkraj 1935. u itavoj zemlji i g o t o v o u s v i m
t v o r n i c a m a tekstilne struke. T o m k o n g r e s u prisustvovala je kao delegat t e k s
t i l n i h r a d n i c a iz Z a g r e b a i R u i c a Turkovi.
Prijedlog kolektivnog ugovora glasi

KOLEKTIVNI UGOVOR

sklopljen i z m e u S. T r e b i t s c h i sin k. . Zagreb, s jedne strane i U j e d i n j e n o g saveza tekstil-

n o - o d j e v n i h radnika Jugoslavije, podrunice Zagreb i radnika u p o s l e n i h k o d iste firme s
d r u g e strane, kojim se reguliu radni i plaevni odnosi kako slijedi:

Openite ustanove
1. S v i radnici-ce koji s u sudjelovali u o v o m pokretu ostat e uposleni i nadalje, te z b o g
o v o g pokreta n e e biti niti jedan otputen.
2 . R a d n o vrijeme p o s v i m odjeljenjima tvornice ustanovljuje se 8 sati d n e v n o ili 4 8 sati
nedjeljno, t i m e da s e zavede engleska subota gdje t o razdioba posla dozvoljava.
3. Uprava p o d u z e a priznaje u s m i s l u 35 Zakona o zatiti radnika radniku strukovnu
organizaciju: Ujedinjeni savez tekstilno-odjevnih radnika-ca Jugoslavije (s kojim e
regulisati sva u obzir dolazea radnika pitanja). U koliko p o izvjesnim pitanjima
ugovarajue strane nebi nale sporazuma zatrait e u najkraem roku intervenciju
nadlenih vlasti.
4 . Uprava p o d u z e a priznaje radnike povjerenike, koji s e biraju n a temelju odredaba
1 0 8 1 1 9 Zakona o zatiti radnika, te e radnike povjerenike uvjek sasluati i njiho
v i m opravdanim intervencijama u susret dolaziti.
5. U sluaju pomanjkanja posla ili nepredvidljivih tehnikih zapreka, d a s e izbjegne o t p u
tanju radnika, smanjit e se za s v e u p o s l e n e radnivto broj radnih sati d n e v n o ili radnih
dana nedjeljno u itavoj tvornici.
6. Otkazni rok vai 14 dana t e m o e obostrano uslijediti s a m o n a d a n isplate, o s i m u
sluajevima p r e d v i e n i m u 2 3 8 . i 2 3 9 . u Z.(akonu) O R(adnjama).

^ I v a n Boievi (ro. u K r i u 1 9 0 9 . godine) b i o je o 1 9 3 5 . d o kraja 1940. profesionalni

funkcionar sindikata tekstilaca. B i o je jedan o d organizatora ustanka na bjelovarskom
podruju, o d n o s n o d o odlaska u partizane sekretar M j e s n o g komiteta K P H za grad Zagreb.
B i o je i sekretar Okrunog komiteta K P H Bjelovar, zatim sekretar Oblasnog komiteta
Zagrebake oblasti i vijenik Z A V N O H - a i A V N O J - a . Poslije osloboenja b i o je lan
sekretarijata Centralnog odbora jedinstvenih sindikata i generalni sekretar Centralnog vijea
saveza sindikata Jugoslavije, a o d 1967. generalni sekretar S a v e z n o g odbora S U B N O R - a
Jugoslavije i kasnije sudija U s t a v n o g suda Jugoslavije. ivi u Z a g r e b u .

A I H R P H , R K , 423/1-5127/1936. iC. .

88
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile cirK > PP 7 (1) 77136 (1988)

7. Uprava p o d u z e a e oboljele radnice kod p o n o v n o g primanja u posao primiti sa istom

n a d n i c o m na istom radu kojeg s u radile prije nastupa bolesti.
8. U sluaju ekanja na popravak strojeva, materijal, ili ostalo to bi radnika-cu spreavalo
u njegovoj intenzivnosti rada, radnici nijesu zato odgovorni i n e m o e i m se odbiti od
plae.
9. Za ienje strojeva potrebno je jedan sat koji i m se plaa.
10. Radnici i m a d u pravo uzimati hranu za vrijeme rada, ali da se rad n e prekida.
11. Isplata se vri svake subote u kuvertama sa naznakom zaraene plae.
12. Primanje i otputanje radnika vrit e se posredstvom radnikih povjerenika i organi
zacije.
13. Radnicima se odobrava 8 dnevni godinji izmjenini neplaeni d o p u s t u koliko to
pojedinci ele.
14. Prvi maj priznaje se kao radniki praznik, ali ne plaen.
15. Radnik je duan lUjudno se odnositi napram pretpostavljenima. Isto tako i pretpostav
ljeni duni s u uljudno se ophoditi sa radnicima, a u sluaju eventualnih nesuglasica
raspraviti e ih preko radnikih povjerenika, kako je predvieno 4. tokom o v o g kolek
t i v n o g ugovora.
16. Radnici m o g u da slue s a m o dva stroja.
17. Radnica K o n i g s h o f e r da se primi natrag u posao.
18. P o s v e m u to nije predvieno o v i m u g o v o r o m mjerodavni s u zakonski propisi.

Plaevne ustanove
Radnice-ci koji s u d o sada imali 3,50 povisuje i m se na D i n 4,50, a koje su imale 4,50 D i n
p o satu povisuje i m se na D i n 5 . , a tko je imao vie ostaje na istom.
Svaki prekovremeni rad preko 8 sati d n e v n o plaa se sa 5 0 % nadoplatka.

Zakljune odredbe
Ovaj kolektivni ugovor stupa na snagu d a n o m potpisa ugovarajuih stranaka i ostaje na
snazi g o d i n u dana, a otkazati ga m o e svaka ugovarajua strana mjesec dana prije isteka
roka. U koliko otkaz n e uslijedi, u g o v o r se automatski produljuje na daljnju g o d i n u dana.

P r e m a izvjetaju A d o l f a K u n i a , u p r a v i t e l j T r e b i t s c h a N e u m a n n i m a o j e
n i z p r i m j e d b i n a p r i j e d l o g u g o v o r a . Z a h t i j e v a o je d a se u t o k i 3 b r i e r e
e n i c a s k o j i m e r e g u l i s a t i sva u o b z i r d o l a z e a r a d n i k a pitanja, t j . da
r a d n i k i p o v j e r e n i c i n e d o b i j u t a p r a v a . Z a t i m d a se u t o k i 4 b r i e c i t a t :
te e r a d n i k e p o v j e r e n i k e uvjek s a s l u a t i i n j i h o v i m o p r a v d a n i m i n t e r v e n c i
j a m a u s u s r e t dolaziti, j e r d a j e t o v e r e e n o u Z a k o n u o z a t i t i r a d n i k a ,
g d j e j e j a s n o o d r e e n d j e l o k r u g r a d n i k i h p o v j e r e n i k a . Z a ienje s t r o j e v a u
t o k i 9 N e u m a n n j e u m j e s t o j e d n o g sata p o n u d i o s a m o p o l a sata. N a s p o
m e n u t o m s a s t a n k u N e u m a n n j e z a t r a i o d a se t o k e 12 i 13 b r i u u cijelosti,
o d n o s n o d a t o k a 13 m o e o s t a t i , a k o b i g o d i n j i d o p u s t b i o n e p l a e n . Z a
t o k u 16 N e u m a n n j e z a t r a i o d a se i z m i j e n i i n a d o p u n i t a k o d a svaki r a d n i k
mora r a d i t i n a d v a s t r o j a , a m k o l i k o se u t o k u o d t r i m j e s e c a p o k a e d a j e
n e s p o s o b a n p o s l u i v a t i d v a s t r o j a i d a r o b a k o j u p r o i z v o d i nije b e s p r i j e k o r n a ,
d a se t a k v o g r a d n i k a m o e b e z daljnjega o t p u s t i t i sa rada. N e u m a n n nije
p r i s t a o n i n a t o k u 17. O s o b i t o o t r a diskusija razvila se o p i t a n j u z a r a d a .
U p r a v i t e l j je izjavio d a o n radi k o n k u r e n c i j e n e m o e p o v i s i v a t i n a d n i c e
s v o j i h r a d n i k a , i d a r a d n i t v o p l a a bolje n e g o d r u g e i s t o v r s n e t v o r n i c e .
P r i t o m e je rekao da r a d n i c e r a d e nesavjesno i da m n o g o kvare r o b u , z b o g

89
 MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile . PP 7 (1) 77136 (1988)

ega d a t v o r n i c a m n o g o tetuje. R a d n i c i s u v e o m a o t r o reagirali n a t u o b

j e d u , u k a z u j u i n a t o d a se r o b a kvari z b o g l o i h s t r o j e v a i l o e g m a t e r i j a l a , t e
da izvjesne greke nisu uinjene h o t i m i n o i zatraili su da N e u m a n n p o v u e
t u s v o j u izjavu. O n t o nije h t i o u i n i t i , t e s u se p r e g o v o r i r a z b i l i a d a i n i j e
g o v o r e n o o p o n o v n o m p r i m a n j u trajkaa n a p o s a o , t j . o t o k i 1. S v o j izvjetaj
K u n i z a v r a v a : M o j e je m i l j e n j e d a a k o r a d n i c i u s t r a j u n e p o k o l e b i v o u
b o r b i d a e k o n a n o u p r a v a t v o r n i c e p o p u s t i t i i t o t i m p r i j e , j e r u k o l i k o b i i
d o b i l a n o v e r a d n i k e nije u s t a n j u s n j i m a r a d i t i o b z i r o m n a p r e c i z n o s t p o s l a
koji se u toj t v o r n i c i r a d i , a za taj p o s a o n u n a je n a r o i t a kvalifikacija i d u g o
g o d i n j a praksa.^^
T a j s u trajk v o d i l i i s k u s n i s i n d i k a l i s t i I v a n B o i e v i i A d o l f K u n i . P r e m a
iskustvu s t e e n o m p r i l i k o m vrlo otrih trajkova u tvornici H e r m a n a Polacka,
oni n e g u b e n a d u u povoljan ishod i tih pregovora i p o d u z i m a j u korake da se
naredni pregovori odre na poziv Inspekcije rada i u njezinim prostorijama.
T a k o je i bilo. N o v i pregovori odrani su ve 27. svibnja u prisutnosti Adolfa
K u n i a i I v a n a Boievia, a vodio ih je i n s p e k t o r rada Vilii. O d trajku-
juih radnika pregovorima su prisustvovali Olga Belini i M . T o m e k .
P r v o m izvjetaju K u n i a o d 2 8 . s v i b n j a 1936. g o d i n e , za taj s a s t a n a k u p r a v a
je poduzea podnijela pismeni protuprijedlog o prijedlogu kolektivnog u g o
v o r a koji s u p r e d l o i l i r a d n i k i s i n d i k a t i . B o i e v i j e n a p r i j e d l o g K u n i a
itao t o k u p o t o k u kolektivnog ugovora i k o m e n t i r a o p r o t u p r i j e d l o g e .
I a k o s u p r e g o v o r i trajali d o p o s l i j e 2 0 s a t i , r a z b i l i s u s e n a n e p o p u s t l j i v o s t i
p o s l o d a v c a , koji j e k a t e g o r i k i o d b i j a o p o v i e n j e z a r a d a , p r i s t a j u i s a m o n a
t o k e 2 , 5, 6, 7, 8, 1 1 , 14, 15. i 18. S p o r n a p i t a n j a b i l a s u b r o j n a , ali s u n a j
otrije d i s k u s i j e v o d e n e o p l a e n o m o d m o r u , r a d u n a d v a s t r o j a i p i t a n j u
povienja radnikih zarada. U pitanju o d m o r a radi uzimanja hrane, uprava
p o d u z e a k o n a n o j e p r i s t a l a d a taj o d m o r d a d e r a d n i c i m a p r v e i h t e u d e v e t
s a t i p r i j e p o d n e , a u d r u g o j i h t i u 17 s a t i p o s l i j e p o d n e .
Prestilizirana je i toka o r a d u n a dva stroja. N a zahtjev radnika, o d n o s n o
p r e d s t a v n i k a s i n d i k a l n e o r g a n i z a c i j e , p o k u s n i je r o k p r o d u e n o d d v a n a t r i
m j e s e c a , a u v a e n je i z a h t j e v r a d n i k a d a se p r i ocjeni za o s p o s o b l j a v a n j e
r a d n i k a m o r a uzeti u obzir lo materijal i ostale t e h n i k e z a p r e k e .
N o , pregovori se nisu mogli dovriti zbog neslaganja o pitanju povienja
zarada. Predstavnici poduzea podnijeli su prijedlog plaa p o kategorijama
radnika, s t i m e da se zarada povisuje poslije o d r e e n o g v r e m e n a p r o v e d e n o g
n a r a d u , n a t o j e I v a n B o i e v i i p r i s t a o , ali j e z a t r a i o d a s e s v e s t a v k e o
z a r a d i p o v i s e za p o l a d i n a r a . P o s l o d a v a c je t o k a t e g o r i k i o d b i o , izjavljujui
p o n o v o d a T r e b i t s c h p l a a svoje r a d n i k e najbolje o d s v i h o s t a l i h k o n k u r e n t
s k i h p o d u z e a , ali j e v o l j a n d a , n a k o n t o se r a d n i c i v r a t e n a p o s a o , p o d v r g n e
reviziji cijeli o r g a n i z a c i o n i s i s t e m i i z v r i n o v u klasifikaciju s v a k o g a p o j e d i n o g
r a d n i k a p r e m a njegovoj vrijednosti o d n o s n o sposobnosti. S m a t r a j u i p o t r e b
n i m d a o t o m e izvijeste r a d n i k e , p r e d s t a v n i c i r a d n i k a i s i n d i k a l n e o r g a n i
zacije p r e k i n u l i s u daljnje p r e g o v o r e . O t o k u p r e g o v o r a obavijestili s u t r a j
k a e , koji s u o d l u i l i d a se t r a j k p r e k i n e i d a s e z a d o v o l j e s p o s t i g n u t i m ,
znajui da je t o s a m o p o e t a k dugotrajne klasne borbe.^^

" Isto, 423/1-5119/1936.

" I s t o , 4 2 3 / 1 - 5 1 2 7 i 6 3 1 5 / 2 . V I 1936.

90
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile . PP 7 (1) 77136 (1988)

Akcije radnika u A. G. B-u. I s t o d o b n o sa t r a j k o m u t v o r n i c i T r e b i t s c h

p o k r e n u t j e i p o k r e t r a d n i k a u t v o r n i c i A . G . B . , t o je i r a z u m l j i v o , jer s u
ve 1935, z b o g poskupljenja p r e h r a m b e n i h namirnica, trokovi ivota poeli
r a s t i , p a s u z a r a d e n e p r e s t a n o zaostajale za p o v i e n j e m t r o k o v a i v o t a ,
o s o b i t o r a d n i c a , ije s u z a r a d e b i l e m n o g o m a n j e o d z a r a d e r a d n i k a .
R a d n i c a A . G . B . - a Z d e n k a P o o s c h , ^ * h a p e n a v e vie p u t a z b o g k o m u n i z m a ,
izvijestila j e u p r o l j e e U S T O R J d a j e u d o t i n o m p o d u z e u p o l o a j r a d
nika u p r a v o neizdriv. Prekosate u o p e n e plaa, globe dosiu i D i n 100.-
tjedno, a da n e govorimo o ponaanju poslodavaca n a s p r a m radnika.^' Iako
jo n i s u bili i z a b r a n i r a d n i k i p o v j e r e n i c i , r a d n i t v o se p o t a k n u t o z b i v a
n j i m a u t v o r n i c i T r e b i t s c h o d l u i l o n a trajk, t e je n a k o n n e k o l i k o d a n a za
35 radnika i radnica sklopljen kolektivni ugovor, kojim su plae neto poviene,
i koji j e i m a o vaiti g o d i n u d a n a . T a j je u g o v o r p o t p i s a o za I n s p e k c i j u r a d a
i n g . V i l i i , za r a d n i k u k o m o r u V j e k o s l a v K r a n j e c , za U S T O R J Z d e n k a
P o o s c h , a za r a d n i k e V j e k o s l a v B a r t u l i n , A u g u s t i n a S c h w e i t z e r , D r a g i c a
K u b a a i M a r i j a J a n d r l i . B u d u i d a je t o p r v i k o l e k t i v n i u g o v o r za t v o r n i c u
A. G. B., donosimo cjelokupni tekst, vrlo srodan tekstu radnitva tvornice
T r e b i t s c h , j e r j e o i t o rije o z a j e d n i k o j akciji.^* ,

. , > . KOLEKTIVNI UGOVOR

sklopljen dana 15. maja 1936 i z m e u 1 . 1 . A . G. B . tkanine Jugoslavensko d. d. s jedne strane

i u p o s l e n i h radnika u z suradnju Ujedinjenog saveza tekstilno odjevnih radnika-ca Jugoslavije
s druge strane, kojim se reguliu radni i plaevni odnosi kako slijedi:

Openite ustanove:
1. Radno vrijeme u s v i m odjeljenjima tvornice ustanovljuje se sa 8 sati d n e v n o ili 48
sati nedjeljno.
2. Uprava poduzea priznaje u smislu l. 35. Z. o z. r. strukovnu radniku organizaciju.
U k o l i k o p o izvjesnim pitanjima ugovarajue strane n e bi dole d o sporazuma zatraiti
e u najkraem roku intervenciju nadlenih vlasti.
3. Uprava p o d u z e a priznaje radnike povjerenike koji se biraju na temelju odredaba l.
108 d o 119. Z. o z. r. te e radnike povjerenike uvijek sasluati i njihovim opravdanim
intervencijama u susret dolaziti.
4. U sluaju pomanjkanja posla ili nepredvienih tehnikih zapreka da se izbjegne o t p u
tanje radnika smanjit e se za sve u p o s l e n o radnitvo broj radnih sati d n e v n o ili radnih
dana nedjeljno u itavoj tvornici.
5. Otkazni rok vai 14 dana te m o e obostrano uslijediti samo na dan isplate o s i m u slu
ajevima p r e d v i e n i m u l. 258. i 259. Z. o z. r.

" Z d e n k a P o o s c h roena je u Zagrebu 10. IV 1912, a stanovala je u Kainskoj 2. Od 1933.

d o 30. V I I 1 9 4 1 , kada je o p e t bila uhapena z b o g k o m u n i z m a , bila je vie puta hapena a,
25. V I 1938. i kao voda trajka kod A . G. B-a spreavajui trajkolomce da rade ( A I H R P H ,
Policijski kartoni, 2 4 / 3 7 6 4 ) .
" A I H R P H , R K , 4 7 0 / 2 - 3 5 8 2 / 1 9 3 7 . P o s r e d s t v o m U S T O R J - a prijava je p o d n e s e n a R a d
nikoj komori.
" Isto, 470/2-3582/1937. '

91
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVIC, Zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 77136 (1988)

6. Uprava p o d u z e a e oboljele radnike-ce kod p o n o v n o g primanja na posao primiti sa

istom n a d n i c o m na istom radu koji s u radili prije nastupa bolesti (Vidi t. 9. l. 2 3 9 .
Z . o r.).
7. U sluaju ekanja za vrijeme rada na popravak stroja, materijala ili ostalog to bi rad
nika-cu spreavalo u njegovoj ili njenoj intenzivnosti rada radnici nijesu zato o d g o v o r n i
i n e m o e i m se zato odbiti o d plae.
8. Za ienje strojeva potrebno je pola sata koji e i m se platiti.
9. Radnici imaju pravo uzimati hranu za vrijeme rada, a t u svrhu daje se 10 minuta pauza
u 9 sati u jutro i 10 minuta prije 17 sati.
10. Isplata se vri svake subote u kuvertama sa naznakom zaraene plae i o z n a k o m o d
bitaka.
U . Primanje i otputanje radnika vrit e se prema l. 109. t. i Z. o. z. r.
12. Radnicima se odobrava 8-nevni besplatni godinji d o p u s t ukoliko to pojedinci e l e ,
a to imaju da najave najmanje 14 dana ranije.
13. Prvi Maj se priznaje kao radniki praznik.
14. Radnik je duan uljudno se ponaati prema pretpostavljenim. Isto tako i pretpostavljeni
duni s u s radnicima uljudno se ophoditi, a u sluaju eventualnih nesuglasica raspraviti
e ih preko radnikih povjerenika.
15. Radnici m o g u da slue samo dva stroja. (Ukoliko se ustanovi da u d r u g i m slinim
preduzeima radnici rade na tri stroja, ova e se stavka mijenjati.)
16. P o s v e m u to nije predvieno o v i m kol. u g o v o r o m predvieni s u zakonski propisi.

Plaevne ustanove:

1. Tkalje i tkalci koji su imali-le D i n 3,50 d o D i n 4,25 primati e D i n 4 , 5 0 p o satu.

Tkalci i tkalje s dananjim D i n 4 , 5 0 d o 4,75 p o satu primiti e D i n 5 . O n i tkalci i
tkalje koje-ji primaju vie od D i n 5 . p o satu n e povisuje i m se satna plaa.
Tkalji Spliberger Jelki, koja danas ima D i n 3,25 poviuje se na D i n 4 . p o satu
t i m e da kasnije prema donjoj skali u e u red izuenih tkalja.
N a u n i c e za 1 i drugi tjedan primaju D i n 1,50 p o satu.
za 3. i 4. 2.
za 5, 6, 7 2,50
8, 9, 10 3.
11, 12, 13 3,50
14, 15 i 16 4.
Preko o v o g roka ulazi se u rad izuenih tkalja.
Snovaicama koje i m a d u D i n 5,25 i D i n 5,50 p o satu n e povisuje i m se sama plaa.
pulerice: Poetnica koja je imala D i n 2,75 dobije D i n 3 . Ostale i to dvije p o D i n 2,75
i jedna p o D i n 3 . dobiti e D i n 3,50 p o satu.
Rukavina Lucija kao glavna pulerica primati e D i n 4 , 5 0 p o satu.
N a W i n d m a i n a m a za 100 deniers D i n 0,80 p o kg.
za 150 1,20
za 175 2.
Svaki prekovremeni sat preko 8 sati d n e v n o plaa se sa 5 0 % nadoplatka, a prekovre
m e n i rad u blagdanima i nedjeljama sa 1 0 0 % od satne plae.

Zakljune odredbe:

Ovaj kolektivni u g o v o r stupa na snagu d a n o m potpisa ugovarajuih stranaka i ostane na

snazi g o d i n u dana, a otkazati ga m o e svaka ugovarajua stranka mjesec dana prije isteka
roka. Ukoliko otkaz n e uslijedi u g o v o r se automatski produljuje na daljnju g o d i n u dana.

Zakljueno i p o t p i s a n o : Zagreb, 15. maja 1936.

92
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile v?',. ' ; pp 7 (1) 77136 (1988)

K o l e k t i v n i u g o v o r u A . G . B - u s k l o p l j e n j e 15. s v i b n j a , a r a d n i k i p o v j e r e n i c i
za 1936. i z a b r a n i s u 2 2 . s v i b n j a , t e s u s e o i t o o b j e akcije v o d i l e i s t o d o b n o p o d
j a k i m u t j e c a j e m p o d r u n i c e U S T O R - a u Z a g r e b u ali i R a d n i k e k o m o r e .
P o z i v o m n a Z a k o n o zatiti r a d n i k a i z a b r a n j e i z b o r n i o d b o r za p r o v e d b u
i z b o r a r a d n i k i h p o v j e r e n i k a u koji s u u l i A u g u s t i n a S c h w e i t z e r , M a r i j a
Jandrli, Vjekoslav Bartulin, Anica Spielberger, Anica Rosandi, Anica L i s z o -
kow^ary, M a r i j a P a v e r i L u c i j a R u k a v i n a , t e s u u p r i s u t n o s t i I v a n a B o i e v i a
iz U S T O R - a i Z d e n k e P o o s c h i z a b r a n i za r a d n i k e p o v j e r e n i k e V j e k o s l a v
B a r t u l i n ( r o . 1902), A n i c a S p i e l b e r g e r ( r o . 1911), M a r i j a J a n d r l i ( r o .
1 9 1 5 ) , a za n j i h o v e z a m j e n i k e J e l k a P e t r a k ( r o . 1912), D r a g i c a K u b e a
(1915) i A u g u s t i n a Schweitzer ( 1 9 1 1 ) . "
P o t p i s i r a d n i k i h p o v j e r e n i k a ili n j i h o v i h z a m j e n i k a n a k o l e k t i v n o m u g o v o r u
o d 15. s v i b n j a u k a z u j u n a t o d a , i a k o i z b o r i z a r a d n i k e p o v j e r e n i k e jo n i s u
bili d o v r e n i , k a k o s e t o n o z n a l o t k o e b i t i i z a b r a n i d a j e r a d n i t v o b i l o
j e d i n s t v e n o u toj akciji i p r i s t a j a l o u z U S T O R J . T a k o je b i l o i n a r e d n e
g o d i n e , k a d a je p r i l i k o m i z b o r a za r a d n i k e p o v j e r e n i k e p o s t a v l j e n a s a m o
j e d n a lista, n a kojoj s u s e , u z o s t a l e , n a l a z i l e i A u g u s t i n a T u r k o v i i M a r i j a
Jandrli.
I z b o r r a d n i k i h p o v j e r e n i k a , a j o vie k o l e k t i v n i u g o v o r , o z n a a v a l i s u velik
u s p j e h r a d n i t v a , koje j e i s k o r i s t i l o p o v o l j n u s i t u a c i j u k a d a j e p o s l o d a v a c
i m a o v e l i k e n a r u d b e i nije m o g a o d o p u s t i t i d a p r o i z v o d n j a d u l j e v r e m e n a
stoji.
N o , uskoro zatim poslodavac prelazi u p r o t u n a v a l u i R u a T u r k o v i prisjea
s e : M e u t i m , k a d a j e z a v r e n trajk, s v a n j e g o v a n a s t o j a n j a ( p o s l o d a v c a ,
o p a s k a M K D ) s u ila za t i m , d a r a z b i j e o r g a n i z a c i j u . O n e p o t p i s a t i , k a s n i j e
e n a s razbiti.^* K o d A . G . B - a taj j e p r o t u n a p a d z a p o e o t a k o t o j e r a v n a t e l j
M i i h l e r g l o b i o r a d n i k e za n a j m a n j u t e t u , n a s t o j e i t i m e p o v r a t i t i s v o t u d o b i t i
k o j u j e m o r a o u m a n j i t i z b o g p o n e t o u v e a n i h z a r a d a r a d n i c a . J a s n o je d a
g l o b e n i s u ile u f o n d za p o m a g a n j e b o l e s n i h r a d n i k a , ili u n e k u d r u g u h u m a n u
s v r h u , v e s u z a v r a v a l e u t v o r n i k o j kasi. Z b o g t o g a s e r a d n i t v o p o a l i l o
U S T O R J - u , t e s u funkcionari zagrebake p o d r u n i c e toga saveza I v a n B o
i e v i i A d o l f K u n i iz R a d n i k e k o m o r e , 9. l i p n j a 1 9 3 , i n t e r v e n i r a l i u
t v o r n i c i . U K u n i e v o m izvjetaju i t a m o : ^ ' K o d d o l a s k a u t v o r n i c u n a k o n
t o s m o bili p r e d v e d e n i r a v n a t e l j u M i i h l e r u , n a k o n m o g s a o p t e n j a o r a z l o
z i m a z b o g k o j i h s m o d o l i , r e k a o j e d a e m o se laglje s p o r a z u m i t i a k o g o v o r i m o
n j e m a k i . J a s a m g o v o r i o d a s m o u J u g o s l a v i j i , ali z b o g p r a v i l n o g rjeenja
intervencije koju i m a m da sprovedem, pristajem da govorim njemaki. R a v n a
telj M i i h l e r o b r a z l a g a o je svoje s t a n o v i t e z b o g k a n j a v a n j a r a d n i c a n o v a n o m
g l o b o m n a taj n a i n , t o s u r a d n i c e v r l o p o v r n e u v r e n j u svoje d u n o s t i .
D a o j e d o n i j e t i n e k o l i k o b a l a o t k a n e r o b e p o k a z u j u i n a m r a z n e g r j e k e koje
n a v o d n o p r o i s t i u o n e h a j a i p o v r n o s t i r a d n i c a koje s u t u r o b u t k a l e . K o d
t o g a n a v e o je d a p o d u z e e m n o g o t e t u j e , jer m o r a t a k o v u n e p o t p u n u i sa
p o g r e k a m a r o b u za 5 0 % jeftinije p r o d a v a t i s v o j i m m u t e r i j a m a . J a s a m t r a i o
o b j a n j e n j e iz k o j i h r a z l o g a d o l a z i d o t i h p o g r e a k a . R a v n a t e l j M i i h l e r o s t a o j e
k o d svoje t v r d n j e da t o dolazi radi p o v r n o s t i i nesavjesnosti radnika. R a d n i c i ,

" Isto, 425/4-5997/1936.

I z govora R u e T u r k o v i prilikom otkrivanja s p o m e n - p l o e 1969.
" A I H R P H , R K , 4 2 4 / 2 - 5 4 6 4 / 9 . V I 1936.

93
M)RA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile .'J. PP 7 (1) 77136 (1988)

n a p r o t i v , t v r d e d a i m se t o n e m o e i m p u t i r a t i , v e d a j e k r i v n j a u l o e m
m a t e r i j a l u a e s t o i n a s t r o j e v i m a . J e d n a j e r a d n i c a iznijela s l u a j , d a k a d a j e
z a t r a i l a o d o d j e l n o g m a j s t o r a d a joj p o p r a v i s t r o j , o n j e s l e g n u o r a m e n i m a , i
u d a l j i o se o d s t r o j a , nije ga p o p r a v i o v e joj n a l o i o d a n a s t a v i dalje sa r a d o m .
I p a k je r a d i t o g a d o t i n a r a d n i c a k a n j e n a sa D i n 2 0 . n o v a n e g l o b e r a d i
nedovoljne panje na radu. U t o m m e u s o b n o m uvjeravanju i dokazivanju
i z g u b i l i s m o vie o d 1 sata. J a s a m n a p o s l j e t k u i z r a z i o m i l j e n j e , d a se sa
n o v a n i m k a z n a m a n e e p o l u i t i eljeni cilj, n a p r o t i v s a v j e t o v a o s a m r a v n a
t e l j u g. M i i h l e r u d a o n , k a o i ostali p r e t p o s t a v l j e n i r a d n i c i m a n a j e d a n p r i s t o
j a n i u l j u d a n n a i n o p o m e n u r a d n i k a , koji i z v o d i p o s a o sa s t a n o v i t i m p o g r e
k a m a , jer s a m u v j e r e n d a e n a taj n a i n vie p o s t i i n e g o sa n o v a n i m k a z n a m a
i a r o g a n t n i m n a s t u p o m k a k o t o obiaje r a v n a t e l j M l i h l e r .
U t o k u p r e g o v o r a A l o i s M u h l e r i n z i s t i r a o j e n a o d t e t i za o t e e n u r o b u , p a
je o t o m e p r e g o v a r a k i o d b o r ( r a d n i k i p o v j e r e n i c i , K u n i i B o i e v i )
o b a v i j e s t i o r a d n i t v o , koje je e k a l o p r e d t v o r n i c o m . Svoj izvjetaj K u n i je
zakljuio o v i m r i j e i m a : [ . . ] d o b i o s a m u t i s a k d a p o s l o d a v a c eli n o v a n i m
k a z n a m a , k a o j e d n o m o d najostljejivijih s a n k c i j a k o d r a d n i k a , i z a z v a t i p o n o v n i
s u k o b . Cilj m u je da se rijei o b a v e z a koje p r o i s t i u iz k o l e k t i v n o g u g o v o r a .
O v o m o j e miljenje p o t k r i j e p l j u j e i o k o l n o s t t o se o n a n g a o v a o k o d n e k i h
r a d n i k a d a ga u n j e g o v i m n a s t o j a n j i m a u t o m p r a v c u p o d u p r u . P o t o s u t i
r a d n i c i , n a koje se o b r a t i o , o d b i l i d a i g r a j u t u u l o g u , o d o n d a n a s t u p a p o j a a n a
reakcija u p o d u z e u i s i s t e m n o v a n o g k a n j a v a n j a za s v a k u n a j m a n j u s i t n i c u .
0 p r e k i d u p r e g o v o r a I v a n B o i e v i o b a v i j e s t i o je z a g r e b a k u R a d n i k u k o
m o r u , zahtijevajui i i n t e r v e n c i j u I n s p e k c i j e r a d a . B o i e v i p i e : [ . . . ] p o d u
zee n e m o e d a se p o m i r i sa k o l e k t i v n i m u g o v o r o m i u s l o v i m a koje je d a l o ,
v e nastoji k a k o da izigra u g o v o r , i d a si s u m u d a n u n a p o v i i c i n a m i r i p u t e m
r a z n i h g l o b a . T a k o je u s u b o t u 6. ov. m j . e s t o r i c u r a d n i k a g l o b i l o sa p o 10.
1 2 0 . d i n a r a , i t o za g r e k e za koje r a d n i c i n i s u r a n i j e n i k a d a bivali k a n j a v a n i . ' "
Z a k a z a n i s u n o v i p r e g o v o r i , 8. l i p n j a u 15,30 s a t i , ali n i t i p r e g o v o r i n i s u u s p j e l i ,
p a se t a r i f n i p o k r e t o t e g n u o s v e d o 2 7 . s r p n j a 1936. k a d a je r a d n i t v o s t u p i l o
u trajk, a u obavijesti R a d n i k e k o m o r e I n s p e k c i j i r a d a k a e s e : da je s a m o
t o k o m jednog tjedna globljeno osam radnica (Jarmila Korenjak, Anica L e s k o -
var, J e l i c a S p i e l b e r g e r i K u a n s 10, a S a b i n a F l a c , D r a g i c a K u b a a i J e l k a
B o i ak s 2 0 d i n a r a ) , t e d a s u g l a v n i u z r o k k v a r e n j u r o b e loi s t r o j e v i i l o e
s i r o v i n e . " R a d n i t v o A . G . B - a o d l u i l o se n a trajk k a o n a p o s l j e d n j e
s r e d s t v o b o r b e i z b o g d r a n j a I n s p e k c i j e r a d a , koja u o p e nije r e a g i r a l a n a
p r i t u b e radnika, na prijavu Radnike k o m o r e i pisanje p o d r u n i c e U S T O R J - a ,
n e g o je n a s t u p i l a p r i s t r a n o u k o r i s t p o s l o d a v c a .
N a i m e , i n s p e k t o r Vilii d o a o je u t v o r n i c u , 8. s r p n j a , s r e f e r e n t o m R a d n i k e
k o m o r e K o m e r i k i m . O d b i o je da r a z g o v o r u s d i r e k t o r o m p r i s u s t v u j u radniki
p o v j e r e n i c i , jer d a g l o b l j e n i r a d n i c i m o g u s a m i z a s t u p a t i s v o j u t u b u , t v r d e i
o d m a h u p o e t k u d a se svila k v a r i z b o g g r e a k a r a d n i c a a n e s t r o j e v a , i n a e
b i n e i s p r a v n i s t r o j e v i svilu rascijepali. R a d n i c a J a r m i l a K o r e n j a k p r e d l o i l a
je d a se n a s t r o j e v i m a p o p r a v e l a m e l e , ali j e t o d i r e k t o r o d b i o , jer d a s u l a m e l e
p o t r e b n e s a m o t a d a kada r a d n i c e r a d e na tri stroja. P r i l i k o m toga r a z g o v o r a

^0 I s t o , 4 3 0 / 1 - 7 0 9 7 / 1 9 3 6 (dopis br. 5433 o d 8. V I 1936).

" I s t o , 4 3 0 / 1 - 7 0 9 7 / 1 9 3 6 (dopis br. 5 7 9 4 o d 2 2 . V I 1936). B o i e v i jc obavijestio R a d n i k u
k o m o r u , 18. V I , a ona Inspekciju rada, 2 2 . V I . 1936.

94
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile P P 7 (1) 77136 (1988)

Vilii je bio p r e m a r a d n i c a m a prilino g r u b , istakao je uvidavnost tvornike

u p r a v e koja i h g l o b i sa s v e g a d e s e t d i n a r a , i a k o e s t o t r p i t e t u v e u o d dvije
t i s u e d i n a r a . Izjavljuje k a k o m i s l i d a je t u p o s r i j e d i i s a b o t a a , jer d a je
j e d n a r a d n i k a p o v j e r e n i c a izjavila: [ . . . ] d a e r a d n i c i t a k o d u g o r a d i t i
p o g r e n o d o k t v o r n i c a p o s v e n e s k r a h i r a i n e z a t v o r i posao. N a k o n t o s u
r a d n i c e napustile s o b u , Vilii je u p r i s u t n o s t i K o m e r i k o g rekao direktoru
d a o i t o i m a p o s l a [ . . . ] s k o m u n i s t i k i n a s t r o j e n i m r a d n i c i m a , koji i d u za
t i m d a s e p o d u z e e u n i t i , i d a o n v e z n a o t k u d a taj vjetar p u e . K o m e r i k i
s e o s j e t i o p o v r i j e e n i t a n g i r a n , t e je r e k a o V i l i i u d a o n m i j e a p o s l o v a n j e
R a d n i k e k o m o r e s p o l i t i k o m , t j . k o m u n i z m o m . P r o t e s t i r a o je e s t o k o p r o t i v
V i l i i e v o g i s p a d a , j e r d a pitanje k o m u n i s t i k e p r o p a g a n d e n e m a d a rjeava
o n n e g o u p r a v a p o l i c i j e , o d n o s n o p o l i c i j s k e vlasti, t e d a e r a d n i k a k o
m o r a n a i p u t a i n a i n a , d a s e o d n j e g o v i h p o d v a l a ogradi. N a k o n t o g a
s u k o b a V i l i i a i K o m e r i k o g n a s t a l a je jedna velika g a l a m a , p a j e i n g . V i l i i
d e m o n s t r a t i v n o n a p u s t i o t v o r n i c u . K o m e r i k i je o s t a o r a z g o v a r a t i s M i i h l e -
r o m i z a t r a i o d a p o s t u p a s r a d n i t v o m h u m a n o i d a ga n e g l o b i jer, a k o e
i m n e d o s t a j a t i financijskih s r e d s t a v a za i v o t , o n e ( t j . r a d n i c e , o p a s k a M K D )
s u j o v i e u n e m o g u n o s t i d a s v u s v o j u e n e r g i j u u l o e u p o s a o , j e r se razvija
m i s a o k a k o e d a ivi a k o s e joj o d m a l e p l a e u s t e e j o i z a globe.^^

Rua Turkovi i tvornice svile. U m e u v r e m e n u se v r a t i l a iz S o v j e t s k o g S a v e z a

Rua Turkovi. O t o m v r e m e n u s a m a R u a g o v o r i o v a k o :^^ Ja s a m s e v r a t i l a
ljeti 1936. g o d i n e i n a k o n r a z g o v o r a sa r a d n i c o m D r a g i c o m L i s j a k , koja m i j e
prikazala stanje u tvornici ( T r e b i t s c h , opaska M K D ) , zamolila m e je da se
p o k u a m vratiti. Otila s a m se javiti poslovoi kao da s a m ozdravila i elim
o p e t r a d i t i . O n m e j e o d m a h p r i m i o v j e r u j u i d a ja n e m a m v e z e sa t r a j k o m
koji j e i z b i o u m o j o j o d s u t n o s t i . O s i m t o g a ja s a m n a u i l a n e k o l i k o n j e m a k i h
r e e n i c a sa k o j i m a s a m ga u v j e r i l a d a s a m b i l a u A u s t r i j i . N j e m a k i s a m u i l a
u s r e d n j o j koli k o j u s a m m a t u r i r a l a u Z a g r e b u i z a v r i l a v e e r n j u t r g o v a k u
k o l u . V r i j e m e j e b i l o t a k o v o d a s m o m o r a l i r a d i t i , m i koji s m o m a r k s i s t i k i
o d g o j e n i z n a l i s m o d a t r e b a m o ii u t v o r n i c e . U t v o r n i c i s a m z a t e k l a d r u g a r i c e
V i e k A l o j z i j u , Valaj J u d i t u , P e t k o v i M a r i j u , J a n j i D r a g i c u , L i s j a k D r a g i c u ,
I d u Brezovi, A n k i c u Cerani, R u b n i tefu, R u b n i Slavu, trkalj M i l k u ,
K a m a n a r t e f u i K r a n j e c t e f i c u . T o s u d r u g a r i c e n a k o j e se je u o n o v r i j e m e
moglo osloniti u pokretanju i obnavljanju sindikalnog rada. Z a t o s m o for
m i r a l i g r u p u k a n d i d a t a z a p r i j e m u K o m u n i s t i k u p a r t i j u u k o j u s u uli
L i s j a k D r a g i c a , V i e k Alojzija, Valaj J u d i t a , J a n j i D r a g i c a , P e t k o v i M a r i j a
i C e r a n i Ankica. F o r m i r a l i s m o marksistiku g r u p u , proraivali ilegalni
m a t e r i j a l i p r e u z i m a l i z a d a t k e . N a k o n n i z a z a d a t a k a z a d n j a p r o v e r a b i l a je
djeljenje l e t a k a i p i s a n j e p a r o l a n a n a e m r a j o n u P e e n i c a . T a d a j e f o r -

I s t o , 4 3 0 / 1 - 7 0 9 7 / 1 9 3 6 i 4 3 1 / 1 - 7 4 0 3 / 1 9 3 6 . Komeriki je o Viliievoj izjavi obavijestio

u p r a v u Radnike k o m o r e , koju s u d o tada v e osvojili k o m u n i s t i , a o n a je, 1 1 . V I I I , o b a
vijestila sve referente Radnike k o m o r e da ing. Vilii prilikom posredovanja identificira
predstavnike Radnike k o m o r e sa komunistima i raznim p o s t u p c i m a omalovaava rad
R a d n i k e k o m o r e ili n e p o s t u p a p o zakonskim propisima. ,
Sjeanja R u e T u r k o v i i Alojzije V i e k o d 2 7 . V 1979. . .^

95
Mira KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 7 7 1 3 6 (1988)

m i r a n a P a r t i j s k a elija, a z a s e k r e t a r a j e bila i z a b r a n a T u r k o v i Ruica,

p r i s j e a s e Alojzija V i e k u i s t o m d o k u m e n t u .
R e p o r t e r A . K r i l e (1953) u p i t a o je r a d n i c e Z a g r e b a k e industrije svile k a d a
i m j e b i l o n a j t e e i o n e s u o d g o v o r i l e : ' * N i k a d n a m nije b i l o l a k o , u v i j e k
s m o bile obespravljene. S a m o to s m o se m i vrlo r a n o povezale s b o r b e n i m
r a d n i k i m p o k r e t o m u U R S - u i zahvaljujui t o m e , to je m e d u n a m a radila
n a a d r u g a r i c a R u i c a T u r k o v i , koja j e v e o n d a b i l a v r l o a k t i v n a i b o r b e n a .
Njoj je uspjelo d a n a s skupi i organizira, da n a m otvori oi n a d svim n e p r a v
d a m a , r a z o t k r i v a u z r o k e , i u j e d n o d a n a m p o k a z u j e izlaz. N i j e t o b i l o l a k o .
T r e b a l o je nevjerojatno m n o g o rada, osobito pojedincima, uvjeravanja, posje
ivanja, b r i g e . N a a j e R u a u s v e m u ustrajala. [ . . . ] t o v i e , njoj j e u s p j e v a l o
d a i o n e r a d n i c e , koje s u s e b i l e u l a n i l e u H R S ( H r v a t s k i r a d n i k i s a v e z ,
o p a s k a M K D ) p r i v u e u n a u o r g a n i z a c i j u i n a taj n a i n u j e d i n i cijelu t v o r
n i c u koja j e d o t a d a bila r a z b i j e n a n a d v a f r o n t a ( U R S - o v c i , z a g r e b a n i i
H R S - o v c i , O s j e a n i , koji s u d o l i iz O s j e k e S v i l a n e u Z I S ) . Z a h v a l j u j u i
toj slozi m i s m o u s p j e l i u s v i m s v o j i m z a h t j e v i m a p r e m a p o s l o d a v c u , p a
s m o uspjeli podii i nae plae. Stvorili s m o i n a u partijsku organizaciju,
a R u a j e b i l a sekretar.
T r e b a i s t a i d a j e R u a djelovala m e d u r a d n i c a m a o b i j u t v o r n i c a u B u a n o v o j
20: T r e b i t s c h u i A . G . B - u . U najkrae vrijeme, a osobito zahvaljujui dje
l o v a n j u D r a g i c e J a n j i koja j e b i l a iz O s i j e k a r a d n i c i i r a d n i c e k o j e j e
d o v e o M u h l e r i z osjeke s v i l a n e , g d j e s u bili u l a n j e n i u H R S , n a p u s t i l i
s u t a j s i n d i k a t H r v a t s k e seljake s t r a n k e i p r i d r u i l i s e U S T O R J - u , o d n o s n o
U S O R J - u . " O i t o s e nije r a d i l o s a m o o a k c i o n o m j e d i n s t v u , v e o d i r e k t n o m
prijelazu, a zbog nagovaranja lanova H R S - a d a prijeu u U R S S J iskljuen
j e 1 9 3 7 . i t a j n i k o d s j e k a z a k r o j a k e r a d n i k e u H R S - u P e t a r M a j e r , koji j e
suraivao i p r i trajkovima u A . G . B - u , T r e b i t s c h u i U n i t a s u . ' *

8.
Uspjean zavretak pokreta u A. G. B-u u ljeto 1936. S u k o b i z m e u i n s p e k t o r a
r a d a Viliia i r e f e r e n t a R a d n i k e k o m o r e S t e v e K o m e r i k o g d o b i o j e i r e
r a z m j e r e i p r i j e t i o d a s e i z r o d i u s u k o b i z m e u t e dvije d r a v n e o r g a n i z a c i j e
koje s u i m a l e z a d a t a k d a t i t e r a d n i k e i p a z e n a p r i m j e n u z a k o n s k i h p r o p i s a .
K a k o b i se sprijeilo d a dogaaji p o p r i m e negativni t o k , zakazana je za 4 .
kolovoz 1936. n o v a rasprava n a koju umjesto Viliia dolazi i n s p e k t o r i n g .
M a r k o M l a d i n e o , a umjesto I v a n a Boievia tajnik U S O R J - a Miroslav
P i n t a r . P r e d s t a v n i k R a d n i k e k o m o r e i r a d n i k i p o v j e r e n i c i bili s u isti k a o
n a p r e t h o d n o j r a s p r a v i . N a k o n d u i h p r e g o v o r a z a k l j u e n o j e : 1. O b j e e

^* A. Krile, K a k o s u s e borile radnice tvornice Z . I. S . Glas rada, b r . 9 o d 2 6 . I I 1 9 5 3 .

" Hrvatski radniki savez ( H R S ) djelovao je o d 1921. d o 1929. i o d 1935. d o 1 9 4 1 . p o d
i d e j n i m i politikim v o d s t v o m Hrvatske republikanske seljake stranke, o d n o s n o Hrvatske
seljake stranke. O n djeluje i u razdoblju o d 1941. d o 1945. p o d v o d s t v o m ustaa (vidi
opirnije: Bosiljka Janjatovi, Radnika politika Hrvatske seljake stranke 1 9 2 1 1 9 4 1 .
asopis za suvremenu povijest, 1/1973, 6 5 i dalje, i ista. Politika H S S - a p r e m a radnikoj
klasi. Hrvatski radniki savez 1 9 2 1 1 9 4 1 . g o d i n e , Zagreb 1983),
" B . Janjatovi, Politika H S S - a , n . d j . , 2 7 2 .

96
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile . p p 7 (1) 77136 (1988)

se s t r a n e s t r o g o p r i d r a v a t i k o l e k t i v n o g u g o v o r a s k l o p l j e n o g 15. s v i b n j a 1936.
g o d i n e . 2. P r i l i k o m globljenja r a d n i c e ili r a d n i k a v i s i n a g l o b e n e s m i j e p r e k o
r a i t i t r e i n u n a d n i c e . A k o je r a d n i k m i s l i o da je n e p r a v e d n o g l o b l j e n , m o g a o
j e z a t r a i t i p o s r e d o v a n j e r a d n i k i h p o v j e r e n i k a , t j . i m a o je p r a v o a l b e . U k o l i k o
se radniki povjerenici o globi n e bi sporazumjeli s upraviteljem A. G . B-a,
m o g l a s e t r a i t i i n t e r v e n c i j a I n s p e k c i j e r a d a . 3 . S v e g l o b e m o r a l e s u se u p i s a t i
u p o s e b n u k n j i g u g l o b a , a g l o b e je u p r a v a s p o r a z u m n o s r a d n i k i m p o v j e r e
n i c i m a i m a l a dijeliti k a o p o t p o r e r a d n i c i m a koji s u z a p a l i u b i j e d u . U s l u a j u
n e s p o r a z u m a i vii j e a r b i t a r i m a l a b i t i t a k o e r I n s p e k c i j a r a d a . 4. t r a j k a i
s u m o r a l i p o n o v o p o e t i r a d 6. k o l o v o z a u est sati u j u t r o , a r a d i l o se u
dvije s m j e n e o d p o est sati. T o o g r a n i e n j e r a d n o g v r e m e n a u k a z u j e n a
k r i z u u i n d u s t r i j i svile, v j e r o j a t n o k a o r e z u l t a t o p i h m e u n a r o d n i h d o g a a j a
n a p o l i t i k o m p l a n u . ^ ' ' M e u t i m , isti d o b i t a k d i o n i a r a t e t v o r n i c e , 1 8 5 . 4 6 0
d i n a r a , b i o j e t e g o d i n e vei n e g o p r e t h o d n e , a p o v e a v a n j e b r o j a r a d n i k a ,
p o e t a k b o j a d i s a n j a i t a m p a n j a svile u z e m l j i z b o g u v e a n i h t a k s a p r i u v o z u ,
p o k a z u j u d a je u p r a v a A . G . B - a u s p j e n o p r e v l a d a v a l a s v e t e k o e , d a p o v i
e n j e t r o k o v a p r o i z v o d n j e uslijed s o c i j a l n i h p o k r e t a u p r o l j e e 1936, i
z b o g p o r e z a n a l u k s u z , koji j e o 1. t r a v n j a 1936. p o v i e n za 2 5 % i c a r i n e
za 9 % t e p o r e z a n a p o s l o v n i p r o m e t n i s u u m a n j i l i p r o f i t e r s k u d o b i t .
O t r a j k u u t v o r n i c i A . G . B . u Z a g r e b u izala je i biljeka u z a g r e b a k o m
listu U R S S J - a Radniku i u b e o g r a d s k i m Radnikim novinama. U Radniku
i t a m o : I ovaj sluaj je j e d a n d o k a z vie, d a r a d n i c i m o g u s a m o s v o j i m s n a
g a m a braniti izvojevane tekovine i pribaviti nove. R a d n i c e A. G. B. shvatile
s u s v o j u d u n o s t i u svojoj s l o n o j i j e d i n s t v e n o j b o r b i p r i s i l i l e p o s l o d a v c a
n a u z m a k . N e k a i ova b o r b a b u d e p u t o k a z t e k s t i l n o m r a d n i k u , da j e d i n o
b o r b o m i p u t e m s v o j i h k l a s n i h o r g a n i z a c i j a m o g u i z v o j e v a t i p r a v o n a ivot.^

9.

G o l e m a p o v i k a i n d u s t r i j a l a c a svile z b o g t a k s e n a l u k s u z p o n u k a l a j e d r a v n e
organe da t u taksu i porez na poslovni promet zamijene jedinstvenom taksom
od 4 4 % vrijednosti svilenog prediva. Taj je porez trebalo platiti na zalihu
s i r o v e r o b e p o t k r a j 1 9 3 6 , o d n o s n o n a v r i j e d n o s t p r e d i v a koje j e b i l o u p o t r i j e b
l j e n o za i z r a d u g o t o v e r o b e koja j e l e a l a n a s k l a d i t u . P o v e a n j e o b i m a p r o i z
v o d n j e 1936. g o d i n e o i t o nije d a l o o e k i v a n e r e z u l t a t e , p a je p o e o r a s t i i
r a u n d u n i k a , a t v o r n i c a je t r g o v c i m a d a v a l a r o b u n a v e r e s i j u , t o se o p e t
n e g a t i v n o o d r a z i l o u b i l a n c i z a 1937. g o d i n u , k a d a j e t v o r n i c u A . G . B . p o n o v o
u z d r m a o estoki tarifni pokret.*"
N a i m e , o d p o e t k a 1937. t e k s t i l c i i ivai u U R S S J - u i s t u p a j u j e d i n s t v e n i j e i
s n a n i j e , j e r j e n a z e m a l j s k o j k o n f e r e n c i j i u j e d i n j e n j a , koja j e o d r a n a 2 3 ,

" A I H R P H , R K , 4 3 0 / 1 - 7 0 9 7 / 1 9 3 6 . Ramljak u monografiji Tekstilci Jugoslavije, n. d j . ,

str. 2 2 7 govori p o n e t o o t o m e trajku.
H A Z , zbirka isprava 15/30 izvjetaj na glavnoj skuptini A . G. B-a 15. I V 1937.
^9 Radnik, 13. V I I I 1936. Zavren trajk radnika u tvornici svile A . G. B . u Z a g r e b u ;
Radnike novine, 2 1 . V I I I 1936.
*" H A Z , zbirka isprava 15/30 izvjetaj na glavnoj skuptini 19. V 1938.

7 Poviiesni prilozi 97
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVIC, Zagrebake tvornice svile ,iv , p p 7 (1) 77136 (1988)

veljae 1936. u B e o g r a d u , d e f i n i t i v n o r i j e e n o p i t a n j e u j e d i n j e n j a S T R J i
S O R J . T o je u j e d i n j e n j e p r o v e d e n o u Z a g r e b u v e u t r e e m t r o m j e s e j u
1932, k a d a s u l a n o v i U S T R J p r e l i u z a g r e b a k u p o d r u n i c u U S O R - a ,
koji je o d t a d a i v o d i o s v e p o k r e t e t e k s t i l n i h i o d j e v n i h r a d n i k a . Z a g r e b a k i
P o d s a v e z U S O R J o d r a o je jo 2 6 . sijenja 1936. s v o j u k o n f e r e n c i j u n a
kojoj je I v a n B o i e v i g o v o r i o o socijalnoj p o l i t i c i i p o l o a j u t e k s t i l n i h r a d
nika, Miroslav Pintar o tarifnim pokretima i trajkovima, a Nikola Katarini
iz K a r l o v c a o n e z a p o s l e n o s t i t e k s t i l n o g r a d n i t v a . U r e z o l u c i j i s t e k o n f e r e n c i j e
koja je u p u e n a n a d l e n i m v l a s t i m a z a h t i j e v a l o se s l o b o d n o s i n d i k a l n o
organiziranje, sklapanje kolektivnih ugovora, osamsatno r a d n o vrijeme, za
k o n o m propisane m i n i m a l n e nadnice, pojaanje slube rada, izuzimanje g l o b -
Ijenja r a d n i k a iz n a d l e n o s t i p o s l o d a v c a i si. U s k l a d u s t o m r e z o l u c i j o m , u
t o k u 1936. v o d e n e s u u Z a g r e b u e s t o k e k l a s n e b o r b e s p o s l o d a v c i m a p o
p r i m a j u i s v e vie n a v a l n i k a r a k t e r s c i l j e m s k l a p a n j a p o v o l j n o g a k o l e k t i v n o g
ugovora i povienja nadnica u skladu s povienjem trokova ivota. U t o k u
1936. z a g r e b a k a p o d r u n i c a U S O R J - a v o d i l a j e 16 t a r i f n i h p o k r e t a o d
k o j i h je 10 z a v r e n o t r a j k o m i n i j e d a n nije p r o p a o . P o d r u n i c a je u t o v r i j e
m e i m a l a 6 0 0 l a n o v a , koji s u k u p o v a l i 8 0 0 p r i m j e r a k a lista R a d n i k , r a s p a -
avajui i h m e u r a d n i k e . U u p r a v i p o d r u n i c e n a l a z i l i s u s e k a o p r e d
sjednik Juraj B e r m a n e c , kao tajnik Ruica T u r k o v i , blagajnik je b i o Julije
U n g e r , a o d b o r n i c i O t o B u r g e r , A n k i c a Palfi i M i r o s l a v P i n t a r . U n a d z o r n o m
o d b o r u bili s u u r o M e z a k , I v a n P a n d a i Z d e n k a P o o s c h . * '
N a o s n o v i s k l o p l j e n i h k o l e k t i v n i h u g o v o r a u 1936. m o e m o u t v r d i t i d a je
u 1937. u Z a g r e b u k a o U R S S J - o v s i n d i k a t za t e k s t i l n e i i v a k e r a d n i k e
n a s t u p a o s a m o U S O R J , t e da je realizirana odluka Pokrajinske u p r a v e
U R S S J - a za H r v a t s k u i S l a v o n i j u o u j e d i n j e n j u U S O R J - a i S T R J - a . M e
u t i m , n i p o s l o d a v c i n i s u ekali. U r e d b o m o m i n i m a l n i m n a d n i c a m a , k o l e k
t i v n i m u g o v o r i m a i a r b i t r a i o d 17. veljae 1937. u s t a n o v l j e n e s u m i n i m a l n e
s a t n i c e o d d v a d i n a r a , a za m l a d e r a d n i k e i r a d n i k e i z v a n v e i h i n d u s t r i j s k i h
s r e d i t a i m a n j e o d t o g a . U z t o , z n a t n o s u p o o t r e n i p r e u s l o v i za l e g a l n o
pokretanje trajkova, p a su to poslodavci shvatili kao i z v a n r e d n u m o g u n o s t
da z a u s t a v e s v a k i r a s t s a t n i c a i u o p e p o g o r a j u p o l o a j r a d n i k a i n t e n z i v n i j o m
eksploatacijom i racionalizacijom.
P o s l o d a v c i m a je ilo u p r i l o g s i n d i k a l n o n e j e d i n s t v o r a d n i k a , p a s u t a m o g d j e
j e b i o jak U R S S J forsirali H R S , a e s t o i J u g o s l o v e n s k i r a d n i k i s a v e z ( J u g o -
r a s ) . T a m o g d j e je r a d n i t v o v r s t o p r i s t a j a l o u z U R S S J - o v e s a v e z e , k a o u
tvornici A . G . B. i tvornici T r e b i t s c h , i gdje su u b a e n i lanovi H R S - a listom
p r e l i u U R S S J - o v U S O R J , * ^ vlasti s u p o k r e t r a d n i k a p r o g l a a v a l e k o m u
nistikim i estoko ga progonile. T a k o u obavijesti zagrebake gradske policije
B a n s k o j u p r a v i o 12 t r a j k o v a v o e n i h 1937. u Z a g r e b u ef p o l i c i j e p i e :
P r i m j e e n o j e m e u t i m , d a inicijativa za v e i n u t i h t r a j k o v a [...] j e i z a z v a n a
o d s t r a n e v o d s t v a ' U R S - a ' , koji s u t e t r a j k o v e forsirali u s v r h u m a s o v n e
Ijeviarske p r o p a g a n d e . P o k u a l o se j e t o m p r i l i k o m i sa t a k t i k o m i s t o k o -

*' Josip Cazi, Razvoj sindikata u sklopu U j e d i n j e n o g a radnikoga sindikalnog saveza

Jugoslavije, knjiga 3 , Zagreb 1980, 4 0 8 , 4 3 6 4 3 7 .
" M i s l i m o na osjeke radnice, na koje su djelovale Marica Petkovi i D r a g i c a Janji.
D r a g i c a je roena u K n e e v i m Vinogradima, 19. V 1919, pa je bila bliza osjekim radni
cama, koje su prihvatile njezine prijedloge. Za vrijeme trajka u A . G . B - u Janjika je,
9 . V I 1 9 3 7 , bila uhapena ( A I H R P H , policijski karton 13/1943).
MIRA KOLAR-DIMlTRIJEVlC, Zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 77136 (1988)

m u n i s t i k i h p a r o l a t . j . o k u p i r a n j e m t v o r n i c a . T a k a v s e sluaj d e s i o p r i l i k o m
t r a j k a u t v o r n i c i A . G . B . , ali j e e n e r g i n o m i n t e r v e n c i j o m vlasti i taj p o t h v a t
o s u j e e n , t e s e n i j e vie ponavljao.*^

JQ J".'u';.jT-j ;<F-: i ^ ,i . J n ' j ^ u ' i :jrn-ii !:'t-!!->.:cuj /.i ^

I>iij>'.e.n-'hAmii t fijiffi/Wj;nuj'j ,f;;'

trajk u A. G. B-u 1937. godine. K o l e k t i v n i u g o v o r , s k l o p l j e n 1 9 3 6 . g o d i n e ,

i s t i c a o j e 1 5 . s v i b n j a 1 9 3 7 . I a k o n i j e d n a s t r a n a nije o t k a z a l a u g o v o r , o b j e
su s t r a n e mjesec d a n a prije njegovog isteka zatraile njegovu reviziju. U p r a v a
t v o r n i c e z a t r a i l a j e i z m j e n u t o a k a 4 , 6, 7 i 13. t e n e k e n o v e n a d o p u n e , koje
su b i t n o mijenjale sadraj ugovora. M e d u i n i m , zahtijevalo se da r a d n i c e ,
koje d v a t j e d n a n i s u bile n a p o s l u , u p r a v a p o s l i j e p o v r a t k a n a r a d m o e s l o
b o d n o rasporeivati n a raspoloiva mjesta b e z ikakve obveze d a i m d a d e
prijanji posao i prijanju zaradu. T v o r n i k a u p r a v a nastojala se osigurati i
o d k r i z n i h e n e r g e t s k i h situacija. A k o e l e k t r i n e s t r u j e n e b i b i l o v i e o d
jednog sata, t a d a se r a d u tvornici prekidao i izgubljeno vrijeme moralo bi
se nadoknaditi u ostalim d a n i m a u tjednu. P r e d l o e n e s u i satnice za egrte,
koje s u se p r e m a duini r a d a imale kretati poslije 2 4 tjedna ( p r o b n i r o k )
i z m e u 1,5 d o e t i r i d i n a r a .
Radnici su imali, takoer, novih prijedloga. O n i s u posredstvom p o d r u n i c e
U S O R J - e zatraili d a se toka 6 n a d o p u n i o d r e d b o m d a u sluaju radnikog
b o l o v a n j a vai 2 1 9 Z a k o n a o r a d n j a m a , t j . d a z b o g b o l e s t i ili n e s r e t n o g
sluaja r a d n i k i m a p r a v o n a j e d n o t j e d n a p r i m a n j a k a o d a j e n a p o s l u . U t o k i
12 r a d n i c i s u z a h t i j e v a l i p r a v o n a boinicu, t j . i z v a n r e d n u i s p l a t u j e d n o
tjedne zarade. U z t o , zbog poskupljenja trokova ivota, radnici zahtijevaju
d a s e s v i m r a d n i c i m a i r a d n i c a m a p o v i s e s a t n i c e z a j e d a n dinar.**
I s t o d o b n o j e p o d n i j e l o svoje z a h t j e v e i r a d n i t v o T r e b i t s c h a . P o U r e d b i o d
17. I I 1 9 3 7 . p r v e p r e g o v o r e t r e b a l o j e , k a o o b r t n a o b l a s t p r v o g s t u p n j a ,
sazvati G r a d s k o poglavarstvo u Z a g r e b u . M e u t i m G r a d s k o poglavarstvo
n e s a z i v a p r e g o v o r e n i za p o k r e t u A . G . B - u , n i z a p o k r e t u t v o r n i c i r e m e n j a
K n o c h u , n i z a r a d n i k e n i z a k r o j a k i h r a d n j i koji s u bili p r e d p o k r e t o m .
N a k o n j e d n o m j e s e n o g t r a j k a . R a d n i k a j e k o m o r a , 14. s v i b n j a , z a t r a i l a
od gradskog naelnika d r a T e o d o r a Peiia da sredi t o pitanje, jer d a [ . . . ] ovo
s t a n j e izazivlje k o d r a d n i k a o p r a v d a n o o g o r e n j e , i p o s t a v l j a s e p i t a n j e , a k o
r a d n i c i s t u p e u trajk t k o e n o s i t i m o r a l n u i m a t e r i j a l n u o d g o v o r n o s t iz
p o s l j e d i c a k o j e m o g u n a s t u p i t i , a n a s t u p i l e s u z a t o j e r n a d l e n e vlasti n i s u
v r i l e s v o j u U r e d b o m p r o p i s a n u dunost.** I a k o j e t o p i t a n j e u s k o r o p o k r e
n u t o s m r t v e toke, 48 radnica A . G . B-a n e mogvai doekati dugotrajno
r j e a v a n j e p o p r o p i s a n o m p o s t u p k u , s t u p i l e s u , 18. s v i b n j a u e t i r i s a t a
p o s l i j e p o d n e , u trajk, n a k o n t o j e d i r e k t o r p o d u z e a C h o l l e t o n o d g o v o r i o

" A I H R P H , X X I , i n v . br. 4 9 7 0 izvjetaj Vragovia br. 34891 o d 18. X I I 1937. Zagre

baka je podrunica U S O R - a , koju s u o d 1 9 3 3 . vodili komunisti, i Inspekcija rada, 15.
V I 1937, upozorila n a neispravno upuivanje radnika na trajk ( A I H R P H , R K , 4 7 4 / 3 - 5 4 5 3
/1937).
** A I H R P H , R K , 4 7 0 / 2 - 3 5 8 2 i 3 5 8 3 / 1 9 3 7 .
" M. Kolar-Dimitrijevi, Socijalno-ekonomska politika gradske o p i n e Zagreba s o b z i r o m
na poloaj radnikog stanovnitva, o d velike svjetske krize d o poetka drugoga svjetskog
rata ( 1 9 3 1 1 9 3 9 ) . Povijesni prilozi, 2 , 1 9 8 3 , 2 3 6 .

99
 MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile P P 7 (1) 77136 (1988)

p r e d s t a v n i c i m a U S O R J - a d a n e eli p r e g o v a r a t i s r a d n i c i m a , ali d a m o g u
p i s m e n o d o s t a v i t i svoje p r i j e d l o g e . * *
G r a d s k o p o g l a v a r s t v o s a z v a l o j e p r v e p r e g o v o r e za A . G . B . 2 6 . s v i b n j a , i
p r e d s j e d a v a o i m je g r a d s k i t a j n i k T o m o G o m p e r t . N a p r e g o v o r e je o d u p r a v e
t v o r n i c e d o a o d i r e k t o r C h o U e t o n , a jer j e z n a o s a m o f r a n c u s k i , u n j e g o v o j
je p r a t n j i k a o t u m a b i o p r o k u r i s t firme R a d e n i . O d r a d n i t v a p r e g o v o r i m a
s u p r i s t u p i l a etiri r a d n i k a p o v j e r e n i k a i f u n k c i o n a r U S O R J - a M i r o s l a v
Pintar. O pristranosti Gradskog poglavarstva m o e m o suditi p o voenju p o s
t u p k a . P r i j e p o e t k a p r e g o v o r a g r a d s k i s e n a t o r d r B e n k o v i z a t r a i o je d a s e
p o s t u p i t o n o p o U r e d b i o d 17. veljae, i d a se p r i j e s v a k o g n a s t a v k a p r e g o v o r a
r a d n i t v o v r a t i n a p o s a o , jer d a e u p r o t i v n o m g r a d s k a o p i n a p r i s t u p i t i
kanjavanju r a d n i k a . * ' A d o l f K u n i , koji j e t i m p r e g o v o r i m a p r i s u s t v o v a o
k a o p r o m a t r a , z a h t i j e v a o je d a se z a p i s n i k i k o n s t a t i r a k a k o n a l a d n i c i m a
koji s u s t u p i l i u trajk m i m o p o s t u p k a o p o m i r e n j u p o U r e d b i o d 17. v e l j a e
n e m a k r i v i c e , j e r j e G r a d s k o p o g l a v a r s t v o o d u g o v l a i l o sa s a z i v a n j e m p r e g o
v o r a . Z a t o se m o r a l o i n t e r v e n i r a t i k o d n a e l n i k a g r a d s k e o p i n e k a k o b i se
t o h i t n i j e o d r e d i o d a n p o m i r e n j a , j e r r a d n i t v o nije m o g l o d a e k a . N o ,
B e n k o v i j e i dalje u p o r n o i n z i s t i r a o n a p r i d r a v a n j u U r e d b e , j e r d a r a d n i t v o
m o r a i m o e i d v a m j e s e c a ekati da p o s t u p a k p o m i r e n j a b u d e p r o v e d e n , a n e
ui u ilegalni trajk, p a jer je i g r a d s k i t a j n i k G o m p e r t z a t r a i o d a s e r a d n i t v o
p r i j e s v a k i h p r e g o v o r a v r a t i n a p o s a o , r a d n i k i s u p o v j e r e n i c i izjavili k a k o e
p o k u a t i n a g o v o r i t i r a d n i k e d a s e v r a t e n a r a d , ali d a n e m o g u g a r a n t i r a t i
h o e li t o r a d n i c i p r i h v a t i t i . Z a k l j u e n o j e d a se r a d n i t v o i m a v r a t i t i n a p o s a o
d o 28. svibnja, i da e istog dana pregovori biti nastavljeni.
P o v r a t a k r a d n i k a n a p o s a o o m o g u i o je n a s t a v a k p r e g o v o r a . N a t i m p r e g o
v o r i m a , 2 8 . s v i b n j a , u p r a v a t v o r n i c e je p o v u k l a s v e svoje p r i j e d l o g e za r e v i z i j u .
P r e d s t a v n i k U S O R J - a M i r o s l a v P i n t a r u i n i o j e i s t o za p r i j e d l o g r a d n i k a ,
inzistirajui s a m o na j e d n o m zahtjevu, a t o je povienje zarada, koje s u s
o b z i r o m na s v a k o d n e v n u sve veu s k u p o u bile sve manje realne. Upravitelj
C h o l l e t o n o d b i o je s v a k o p o v i e n j e z a r a d a , jer d a r a d n i t v o T v o r n i c e svile
i m a i t a k o za 3 3 % v e e z a r a d e n e g o u o s t a l i m i s t o v r s n i m t v o r n i c a m a , i d a s u
z a r a d e l i m i t i r a n e k o n k u r e n t s k o m b o r b o m . P r i s t a j e s a m o d a se o n i m r a d n i
c a m a koje i m a j u e t i r i d i n a r a n a sat p o v i s i s a t n i c a za p o l a d i n a r a , a svim
o s t a l i m n e m o e n i t i u z n a j b o l j u volju p o v i s i t i n j i h o v e z a r a d e . T a b i p o n u d a
zahvatila s a m o tri radnika, p a je jasno da su radniki povjerenici otklonili
taj p r i j e d l o g , i n z i s t i r a j u i n a p r o c e n t u a l n o m p o v i e n j u z a r a d a s v i h r a d n i k a .
t r a j k j e p o n o v o n a s t a v l j e n i z a h v a t i o j e s v e p o g o n e i sva odjeljenja.
N a r e d n i r a z g o v o r s r a d n i k i m p o v j e r e n i c i m a i n i c i r a o je d i r e k t o r tvornice.*
N a taj s u s a s t a n a k u u r e d s k i m p r o s t o r i j a m a p o d u z e a n a J e l a i e v o m t r g u 10
d o l i n e p o z v a n i i M i r o s l a v P i n t a r i vjetak R a d n i k e k o m o r e A d o l f K u n i ,
m i s l e i d a je u p r a v a omekala i d a je v o l j n a p r e g o v a r a t i . M e u t i m , d i r e k t o r
p o s t a v l j a s a m o j e d a n u p i t : hoe li m u r a d n i t v o p r a v i t i s m e t n j e d a i z v e z e
iz t v o r n i c e g o t o v u r o b u ? P r e g o v o r i n a k o n t o g a o d m a h p o p r i m a j u n e u g o d a n

A I H R P H , R K , 4 7 2 / 4 - 4 6 0 5 / 1 9 3 7 . Radnitvo je, zapravo, jo 14. I V u prijedlozima za

reviziju kolektivnog ugovora dalo svoje prijedloge, na koje je uprava m j e s e c dana kasnije
odgovorila negativno. O p o e t k u trajka bila je obavijetena, 2 0 . V 1937, i banska uprava
Savske banovine ( A I H R P H , zbirka V - 3 / 9 1 trajk u A . G . B.).
AIHRPH, RK, 473/3-4947/1937.
** I s t o , 4 7 4 / 1 - 5 1 8 7 / 1 9 3 7 . ^CBti ; , ; , :. i -

100
 MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile '!.;.,: P P 7 (1) 77135 (1988)

t o n . K u n i izjavljuje d a r a d n i k i p o v j e r e n i c i n e m o g u o d g o v o r i t i n a p i t a n j e
d i r e k t o r a , j e r d a je t o p i t a n j e s v i h u p o s l e n i h r a d n i k a koji svi z a j e d n o s n o s e
za j e d a n ili d r u g i o d g o v o r k o l e k t i v n u o d g o v o r n o s t . C h o l l e t o n je o d g o v o r i o
p r e k o t u m a a d a s e z a h v a l j u j e n a s a v j e t i m a koji m u n i s u p o t r e b n i , a n a
p o k u a j P i n t a r a i r a d n i k i h p o v j e r e n i k a d a n a s t a v e p r e g o v o r e o d g o v a r a da
j e v r i j e m e novac, i t a k o z a p r a v o istjeruje r a d n i k e p o v j e r e n i k e iz k a n c e l a r i j e .
D r u g i d a n d i r e k t o r j e p o k u a o s i l o m i z v e s t i r o b u iz t v o r n i c e . O t o m e t a j n i k
U S O R J - a Miroslav Pintar i zamjenik predsjednika Zvonimir Prlenda piu
R a d n i k o j k o m o r i , 9. l i p n j a 1 9 3 7 : J u e r p r i j e p o d n e o k o 9 s a t i g. d i r e k t o r
o l t a n t. t. A . G . B . u Z a g r e b u u p r a t n j i o k o 15 s t r a a r a i 2 p o l i c i s k a a g e n t a
d o a o je p r e d t v o r n i c u , t e je z a t r a i o o d t r a j k a j u e g r a d n i t v a d a i z v e z e
n a v o d n o g o t o v u r o b u . t r a j k a j u e r a d n i t v o o d b i l o je z a h t j e v p o d u z e a , p a
s e n a k o n t o g a policija p o v u k l a .
D a n a s u j u t r o o k o 5 s a t i d o a o je o d r e d p o l i c i j e sa a u t o m o b i l o m , t e n a d o s t a
b r u t a l a n nain uz u p o t r e b u p e n d r e k a poapsio oko dvadesetak radnika i
r a d n i c a , koji s u s p a v a l i n a t r a j k a k i m s t r a a m a . * '
R u a T u r k o v i , koja s e t a d a z a j e d n o s r a d n i c a m a iz T r e b i t s c h a s o l i d a r i z i r a l a
s r a d n i c a m a A . G . B - a , sjeala se t o g a d o g a a j a 1969. o v a k o : P o s l o d a v a c j e
n a s t o j a o d a s l o m i trajk n a taj n a i n t o je p o k u a o u v e s t i t r a j k b r e h e r e , a
i s t o v r e m e n o j e d o a o k a m i o n , k o j i m e i z v e s t i g o t o v u r o b u , k a k o b i m o g a o
d u l j e i z d r a t i u t r a j k u i r a d n i c e p r i s i l i t i d a se p o k o l e b a j u . T o j e b i o p r i l i n o
vjet t r i k , j e r u k o l i k o b i t o i z v e o , o n b i m o g a o p r i l i n o d u g o o d u l j i t i cijelu
b o r b u i t i m e u g r o z i t i n e s a m o k o l e k t i v n i u g o v o r r a d n i c a iz p r i z e m l j a , n e g o i
na kolektivni ugovor. R a d n i c e A. G. B-a su nas upozorile i traile da i m
p o m o g n e m o , jer se p r e d t v o r n i c o m nalazio obino jedan manji k r u g drugarica
k o j e s u d r a l e t r a j k a k u s t r a u , a n o u s u dolazili d r u g o v i iz s i n d i k a t a , koji
s u p o m a g a l i da se u noi izdri straa u r a z n i m smjenama, da drugarice n e
m o r a j u d u g o bdjeti. M i s m o se dogovorili u partijskoj organizaciji da i m o n e
n a m a j a v e d a i s k l j u i m o e l e k t r i n u s t r u j u s t i m d a strojevi s t a n u i o n d a d a
p o z o v u r a d n i c e dolje. T a k o je i b i l o . N e k a k o o k o 1 sat p o p o d n e z v o n o je
p r e s j e k l o t a m o g d j e s m o m i r a d i l i . Z v o n o n a m je najavilo d a j e dolje policija.
I d r u g a r i c a C e r a n i , o n a j e p o l e t i l a v a n i o n a je iskljuila s t r u j u , z a u s t a v i l a
s t r o j e v e . S t r o j e v i s u stali, u m a h u r a d n i c e s u se t r c a l e s u p i t o m ' t a j e s a d a ? '
M i s m o i m r e k l e : ' d o l j e j e p o l i c i j a , t r e b a m o p o m o i ' . N i j e b i l o r a d n i c e koja
bi s e p o k o l e b a l a . S v e s m o izletile k a o j e d n a n a d v o r i t e i t u n a o v o m u s k o m
ulazu stale r u k u o r u k u p r e d ulaz i napravile s m o ivu b r a n u na vratima.
P r e d n a s j e d o a o o p r e k , p o l i c i j s k i ef za k o m u n i s t e . O n j e p o e o s jo j e d n i m
a g e n t o m da ee p r e d n a m a i da nas mjeri od glave do p e t e , mislei nas tako
p r e p l a i t i . M j e r i o n a s j e i d o b a c i o ' U p a m t i t u ja v a s ' , a m i s m o s e d o g o v o r i l e
d a se n e d a m o i z a z v a t i , n e g o s m o m i n j e g a m j e r i l e jo g o r e n e g o o n n a s , s
m r n j o m u o i m a . D a je p o k u a o s a m o n e t o o n b i b i o z g a e n o n o g a a s a
t a m o . I on je dva-tri p u t a proetao i pokuao da p r i e k n a m a , m e u t i m nitko
s e n i j e n i m a k n u o . S t a j a l e s m o m i r n o b e z i j e d n e rijei. S a m o s m o ga m j e r i l e .
O n d a se p o v u k a o i o t i a o iza u g l ? , i za as s e p r e d n a m a s t v o r i l a eta p o l i
cajaca sa k o m a n d i r o m . I s a d s m o m i izletile v a n . O n i s u p o r e d a n i p o j e d a n

* 9 I s t o , 4 7 4 / 1 - 5 2 5 9 / 1 9 3 7 . M e u ostalima uhapeni s u Dragica Janji i M i r k o M i l o s a v l j e -

v i , D r a g i c a je osuena na o s a m dana zatvora, a Milosavljevi je d o b i o izgon iz Z a
greba na tri godine nakon to je 7 dana odsjedio u zatvoru. Milosavljevi je u ljeto 1941.
bio u h a p e n z b o g k o m u n i z m a i 3. X 1 9 4 1 . otpremljen u logor Jasenovac ( A I H R P H , p o l i
cijski karton, 2 1 / 3 1 8 3 ) .

101
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile , ^ PP 7 (1) 77136 (1988)

i s p r e d n a s i s a m o s u ekali k o m a n d u da n a v a l e i d a n a s o d s t r a n e . A m i n i s m o
ekale d a o n i n a s o d s t r a n e , n e g o s m o izletile v a n , p o e l e s m o i h g r a b i t i za
bluze, poele s m o vikati, i nastao je jedan takav urlik, vrisak, galama, t e se
sletilo i t a v o g r a a n s t v o iz o k o l n i h s t a n o v a , t e je n a s t a o p r o s t o j e d a n p r o t e s t ,
j e d n a u z b u n a . T a d a s u policajci vidjeli d a n e m o g u n a taj n a i n i t o u s r e d
bijela d a n a , t a b i l o je n e k a k o o k o 1 sat p o p o d n e , i o n i s u s e p o v u k l i . I t a k o
s m o mi taj d a n sprijeile p o s l o d a v c a da u v e d e t r a j k b r e h e r e i d a i z v e z e r o b u
iz t v o r n i c e A G B . M i s m o s e p o v u k l i i taj d a n je b i o m i r . M e u t i m s t r a e s u
n a s t a v l j a l e d a p a z e dalje [ . . . ] . P r i l i n o s m o d r u g o v a a l a r m i r a l i iz s i n d i k a t a ,
b i l o je t u i n e u p o s l e n i h d r u g o v a i d r u g o v a iz d r u g i h f a b r i k a koji s u d o l i t e
noi uvati strau. T u s m o imali j e d n u malu baraku, napravljenu od dasaka,
n a t k r i v e n u , u n u t r a s u s p a v a l i , t u se k u h a o aj. I r a n o u j u t r o p o l i c i j a n i j e
m i r o v a l a , v e je dola u j u t r o r a n o . N a a f a b r i k a je v e r a d i l a , v e s u d r u g a r i c e
b i l e za s t r o j e m i v e s u t r e b a l e s a m o da p u s t e d a z a l a u f a s t r o j , k a d a s e dolje
policija uljala kraj o v e o g r a d e p o g n u t a u p u n o m r a t n o m s t a v u d a i h n i t k o
nije p r i m j e t i o , p r e s k o i l i s u p r e k o o g r a d e i navalili n a t r a j k a k u s t r a u .
P o e l i i h t u i . D r u g a r i c u E l z u M a i t a k o s u j e p r e k o b e d a r a i z m l a t i l i jer j e
b a s p a v a l a , d a j e b i l a s v a i z m l a e n a . U h a p s i l i je, a u h a p s i l i i n e k i h d e s e t a k
r a d n i c a , koje s u t u nali. N e k i d r u g o v i s u u s p j e l i p r e s k o i t i p l o t p r e m a eljari,
a jedan d o b a r dio radnika, i z n e n a e n , bio je u h v a e n i o d v e d e n . M e u t i m ,
n i s u se o n i zadovoljili t i m e t o s u u h v a t i l i t i a j k a k u s t r a u , n e g o je o p r e k
doao u T r e b i , dao zaustaviti strojeve, izveo sve radnice T r e b i a na dvorite
i o n d a je t r a i o o n e koje je d a n p r i j e z a p a m t i o , i p r s t o m n a n j i h p o k a z i v a o i
t a k o i z v e o njih d e s e t a k : I d u B r e z o v i , A n k i c u C e r a n i , P e t k o v i k u , V i e k i c u ,
ja s e s a d n e u s v i h i m e n a sjetiti, a m e v k u , i z d v o j i o i h j e , i ovaj J a g i k u , i
jo je j e d a n p u t p o s l a o a g e n t a g o r e i t r a i o m e , ali m e nije n a a o , j e r s a m ja
r a d i l a u d r u g o m odjeljenju i j e d a n sat k a s n i j e s m o p o i n j a l i . O d v e d e n e r a d n i c e
b i l e s u o s u e n e n a 15 d a n a z a t v o r a . M i s m o sa s t r a n e s i n d i k a t a o r g a n i z i r a l i
o d m a h p r o t e s t e i p o r o d i c a je ila i n t e r v e n i r a t i , ali n i t a nije k o r i s t i l o , r a d n i c e
s u m o r a l e o d s j e d i t i s v o j u k a z n u z b o g svoje s o l i d a r n o s t i i r a d i s v o g u e a u
pomoi drugaricama u AGB-u.
V o d s t v o R a d n i k e k o m o r e p o d u z e l o je t a k o e r akciju za o s l o b a a n j e z a t v o r e
n i k a . E d u a r d F l e i s c h e r iz R a d n i k e k o m o r e , p r e d s j e d n i k p o k r a j i n s k o g o d b o r a
U R S S J - a , A d a m Kati i funkcioner U S O R J - a Miroslav Pintar intervenirali
s u 10. l i p n j a k o d efa z a g r e b a k e p o l i c i j e d r a J o s i p a V r a g o v i a . P r i m i o i h j e
hladno i proitavi dopis podrunice U S O R J - a Radnikoj komori, u kojem
s e m o l i za n j e z i n o p o s r e d o v a n j e , u p i t a o : ta vi h o e t e , g o s p o d o ? P i n t a r j e
o d g o v o r i o k a k o ele d a se b e z r a z l o n o u h a p e n e r a d n i c e p u s t e , n a t o g a je
V r a g o v i p r e k i n u o u p i t o m : Recite gdje i u k o l i k o s u sati t e r a d n i c e u h a p e n e
i da su u h a p e n e na teritoriju t v o r n i c e u p e t sati ujutro gdje su noivale u
a t o r i m a , a one t a m o n e s m i j u b i t i , a k o n e rade. V r a g o v i n e g i r a d a je h a p e n j e
b i l o b r u t a l n o , i s t i e d a je i j e d a n r a d n i k t a p o m u d a r i o s t r a a r a , t e u p o r n o
t v r d i d a se policija nije mijeala u trajk r a d n i k a , ali d a o n a ne m o e t o l e r i r a t i ,
da se radnici zadravaju na teritoriju tvornice, da t a m o noe i da spreavaju
kretanje. N a o b j a n j e n j e P i n t a r a d a je p o s t a v l j a n j e t r a j k a k i h s t r a a u o b i a j e n
p o s t u p a k u t r a j k u , V r a g o v i je o d g o v o r i o : T a je p r a k s a p o k u a n a , o d m a h
s u z b i j a n a , i b i t e s u z b i j a n a , i d a j e policija p o s t u p a l a p r a v i l n o , j e r j e 9.
lipnja pozvala radnice da n a p u s t e teritorij p o d u z e a svojevoljno, a kada t o
n i s u u i n i l e o d s t r a n i l o i h s e silom. Z b o g t o g a p o s t u p k a , n a r a v n o d a nije
d o l o n i d o n a s t a v k a p r e g o v o r a 10. V I u k a n c e l a r i j a m a A . G . B . n a J e l a i e v o m

102
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile 'J',Mni^S ,51 P P 7 (1) 77136 (1988)

t r g u 10, p a j e t o p o n u k a l o V r a g o v i a d a delegaciji o b e a d a e s v i h e s n a e s t
u h a p e n i h r a d n i c a b i t i jo i s t o g d a n a p r e s l u a n o i v j e r o j a t n o p u t e n o n a
s l o b o d u , i z u z e v r a d n i k a koji j e u d a r i o t a p o m s t r a a r a . V r a g o v i j e i s k o r i s t i o
i priliku da upita p r e d s t a v n i k e p o d r u n i c e U S O R J - a to je m e d u u h a p e n i m
r a d n i t v o m r a d i l a A u g u s t i n a T u r k o v i , koja je d o b i l a i z g o n iz Z a g r e b a i n i
k a k o se nije s m j e l a z a t e i m e d u t r a j k a k o m s t r a o m . * "
K o m p l e t a n s a s t a v u h a p e n i h r a d n i c a nije jo uvijek p o z n a t . Z n a m o d a s u
b i l a u h a p e n a o s i m D r a g i c e J a n i i M i r k a M i l o s a v l j e v i a i d r u g a r i c e koje
spominje R u a T u r k o v i i Lucija Rukavina**, Elza Tomai*^. M a r i c a Jandrli
i d r u g e , a h a p e n j a j e b i l o vie d a n a u z a s t o p c e . * ^ t r a j k a i s u u h a p e n i m a
slali h r a n u i n a r a z n e n a i n e i h p o m a g a l i .
t r a j k s e o t e g n u o i i z n a d oekivanja r a d n i k a , p a j e , u s p r k o s p o m o i k o j u je
prikupljalo radnitvo Gaona, H a h n a i Nettela i drugih tekstilnih tvornica u
t o m d i j e l u g r a d a , p o l o a j trajkaa b i o s v e t e i , t a k o d a je i v o d s t v o R a d n i k e
k o m o r e o d l u i l o p o m o i d a se t r a j k t o p r i j e z a v r i . N a t e m e l j u l a n a 4
Z a k o n a o Z a t i t i r a d n i k a . R a d n i k a k o m o r a s a z v a l a j e n o v e p r e g o v o r e za 10.
s r p a n j u 10 sati. Z b o g p r i v i d n e ili i s t i n s k e s p r i j e e n o s t i C h o l l e t o n a , n o v i j e
t e r m i n d o g o v o r e n za 13. srpnja.** K a d a j e t o g a d a n a C h o l l e t o n d o a o i v i d i o
m e d u pregovaraima tajnika p o d r u n i c e U S O R J - a Miroslava P i n t a r a htio
j e o d m a h o t i i , izjavivi d a s o r g a n i z a c i j o m n e e n i k a k v i h p r e g o v o r a . U
p o s e b n o j s o b i daje i z j a v u k a k o j e za v r i j e m e trajka n e s a m o t v o r n i c a bila
b l o k i r a n a , v e d a je i o n s a m b i o k a m e n j e m n a p a d n u t o d r a d n i k a t e d a t e
m e t o d e n i s u p o t e k l e o d r a d n i k a , v e d a su o r g a n i z i r a n i o d i z v j e s n e s t r a n e
p r e k o n e k o l i k o r a d n i k a . K a e k a k o je izvijestio g l a v n u d i r e k c i j u firme u
F r a n c u s k o j o t i m d o g a a j i m a i d a je o n a zakljuila d a t v o r n i c u z a t v o r i i d a
p o d t a k o v i m o k o l n o s t i m a u o p e n e radi. V l a d i m i r Pfeifer, t a j n i k R a d n i k e
k o m o r e , u m i r i v a o j e d i r e k t o r a , jer je i r a d n i t v o b i l o i z a z v a n o p o k u a j i m a d a
u p o s l i t r a j k b r e h e r e , d a je i r a d n i k e policija t u k l a , t e d a svugdje je t o t a k o ,
p a i p a k se t r a j k o v i s p o r a z u m o m likvidiraju. C h o l l e t o n s e jo uvijek n e k a o
d a z a p o n e p r e g o v o r e . Izjavljuje k a k o j e s m a t r a o d a u J u g o s l a v i j i p o s t o j i
s l o b o d a r a d a i d a r a d d r u g i h r a d n i k a n e m o e b i t i i z a z o v za s p o m e n u t e m e
t o d e t r a j k a , p a d a n e e n i k a k o u p o s l i t i r a d n i k e koji s u s e istakli u v e na
v e d e n i m metodama. Ostale r a d n i k e da je voljan p r i m i t i n a p o s a o p o d dosa-
d a n j i m u v j e t i m a i d a e m i n i m a l n e s a t n i c e o d e t i r i d i n a r a i p a k p o v i s i t i n a
4 , 5 0 d i n a r a , ali i t o p o d u v j e t o m d a t o p o v i e n j e o d o b r i g l a v n a d i r e k c i j a u
Francuskoj.** D o p r a v i h pregovora na t o m sastanku nije, p r e m a t o m e , ni dolo.

A u g u s t i n a Lenuci-Tiurkovi, roena je 9. X I 1 9 1 1 . u Osijeku. Bila je aktivni lan U R S S J -

- o v i h sindikata, i za vrijeme s v o g rada u A . G. B - u radniki povjerenik. Stanovala je u B u a
n o v o j 2 8 , t e je b u d n o pratila sve to se zbiva u obje tekstilne tvornice u Buanovoj ulici.
O n a je v e 19. X 1935. bila viliapena z b o g k o m u n i z m a i protjerana na podruje Osijeka,
gdje je bila zaviajna. ( A I H R P H , R K , 4 7 4 / 2 - 5 3 3 1 / 1 9 3 7 izvjetaj E. Fleischera o d 10.
V I 1937. i zbirka V - 3 / 9 1 . i A I H R P H , pol. karton 37/5679). O s u e n a na 7 dana zatvora.
'* R o e n a 1905. u G o r n j e m Pazaritu. O s u e n a z b o g trajka u A . G. B - u na p e t dana
zatvora ( A I H R P H , pol. karton 2 6 / 4 0 2 5 ) .
" R o e n a 9. X 1908. u Vrhovljanima kod akovca. Stanovala je u Zlatarievoj u l . a kanje
na je sa 100 dinara g l o b e jer je s Baricom ivkovi i A n d r o m Petrak na u g l u B u a n o v e i
t i g i n e ulice napala 30. V I 1937. trajkolomce ( A I H R P H , pol. karton 3 5 / 5 4 6 7 ) .
" 2 e n e Hrvatske u radnikom pokretu d o aprila 1 9 4 1 . Zagreb 1 9 6 7 , 3 2 5 .
'* A I H R P H , R K 476/2-6223/1937.
" Isto, 476/2-6372/1937. . - i = -! i- -

103
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile . PP 7 (1) 77136 (1988)

R a d n i k a k o m o r a m o l i l a j e n a i m e j o u l i p n j u I n s p e k c i j u r a d a d a se p r i h v a t i
p o s r e d o v a n j a r a d a , ali o n a t o d u g o o d b i j a , jer da taj trajk p r i p a d a d o m e n i
djelatnosti G r a d s k o g poglavarstva Zagreba. N a p o n o v n u m o l b u Adolfa K u n
ia, i n s p e k t o r r a d a Vilii o b e a v a d a e se p o s a v j e t o v a t i sa e f o m I n s p e k c i j e
rada M l a d i n e o m . I opet p u n i h deset dana utnja. K u n i p o n o v o odlazi u
I n s p e k c i j u r a d a , t e m u t u M l a d i n e o k a e d a I n s p e k c i j a r a d a nije d u n a p o
s r e d o v a t i , a k o j e trajk z a p o e o n a k o n n e u s p j e l o g p o s t u p k a p o m i r e n j a k o d
p r v o s t e p e n e u p r a v n e vlasti i da je taj trajk i l e g a l a n , d a k l e n e z a k o n i t . D o k a
z i v a n j e K u n i a , k a k o U r e d b o m o u t v r i v a n j u m i n i m a l n i h n a d n i c a nije p r e s t a
la funkcija I n s p e k c i j e r a d a koja p r o i z l a z i iz Z a k o n a o i n s p e k c i j i r a d a , M l a d i n e o
o d b i j a , t e K u n i p i e , 2 8 . V I 1927, u p r a v i R a d n i k e k o m o r e : O b z i r o m n a
iznesena stanovita K r . banske u p r a v e Inspekcije rada, radnici su doli u
s i t u a c i j u , d a se r a d i svoje z a k o n s k e z a t i t e n e m a j u vie n a k o g a o b r a a t i ,
t e d a e to i z a z v a t i n e m i n o v n o t e k i h p o s l j e d i c a o p e n i t o u p r i v r e d i i z a h t i j e
v a , d a se h i t n o z a t r a i t u m a e n j e U r e d b e o d M i n i s t a r s t v a s o c i j a l n e p o l i t i k e
i n a r o d n o g zdravlja u B e o g r a d u . ' * Z b o g takvog dranja Inspekcije rada,
trajkai s u d o l i u v r l o t e k u s i t u a c i j u , u t o l i k o vie t o s u p o s l o d a v c i A . G . B - a
z a p o e l i r a d sa t r a j k o l o m c i m a , p a j e t a d a d o l o i d o fizikog o b r a u n a v a n j a
trajkaa i t r a j k o l o m a c a . D o p r e g o v o r a 13. s r p n j a d o l o j e i s t o p r i v a t n o ,
n a k o n to je na m o l b u zagrebake p o d r u n i c e U S O R J - a tajnik R a d n i k e
k o m o r e V l a d i m i r Pfeifer u z p o m o n j e n o g t a j n i k a M a r k a B a u e r a , u g o v o r i o
posredovanje preko Udruenja industrijalaca.
T o k t i h neobaveznih i n e s l u b e n i h pregovora uistinu je b i o u d a n . U jednoj
s o b i R a d n i k e k o m o r e sjedio j e d i r e k t o r A . G . B - a , u d r u g o j M i r o s l a v P i n t a r
i r a d n i k i p o v j e r e n i c i a F l e i s c h e r j e p r e n o s i o izjave j e d n i h d r u g i m a . N a
p o n u d u C h o l l e t o n a k a k o j e v o l j a n d a z a p o n e r a d s r a d n i c i m a koji n i s u bili
n a e l u t r a j k a , P i n t a r j e o d g o v o r i o d a se trajk m o e l i k v i d i r a t i s a m o a k o
t v o r n i c a p r i m i n a p o s a o s v e r a d n i k e koji s u bili z a p o s l e n i i p r i j e trajka.
T a j s u z a h t j e v j e d i n s t v e n o p o d r a l i svi r a d n i c i iz p r e g o v a r a k o g o d b o r a ,
ispriavajui se direktoru to se naao u sreditu s u k o b a , i da n a p a d n a njega
nije b i o n a m j e r a n . O d g o v o r r a d n i k a p o n o v o je r a z b j e s n i o C h o l l e t o n a . O n
kae da radnici n e govore istinu i demonstrativno naputa prostorije R a d n i k e
k o m o r e , koja se t a d a v e n a l a z i l a u n o v o j z g r a d i n a d a n a n j e m L e n j i n o v o m t r g u .
I z d a n a u d a n p o l o a j r a d n i k a b i o je s v e t e i , p a i u p r a v a p o d r u n i c e U S O R J - a
p o n o v o nastoji da se o b n o v e pregovori i predsjednik Podsaveza i dugogodinji
predsjednik zagrebake podrunice Juraj Bermanec pie Radnikoj komori
n a sredini srpnja: Prilikom pokuaja uvoenja trajkbrehera n a r a d dolo
j e d o m a n j e g s u k o b a i z m e u trajkaa i t r a j k b r e h e r a , t e s u t o m z g o d o m
b a c a n e k a m e n i c e sa j e d n e i d r u g e s t r a n e . K a k o je k o d t o g a d o g o a j a b i o
p r i s u t a n d i r e k t o r p o d u z e a , t o d o p u t a m o m o g u n o s t d a je koja k a m e n i c a
p o g o d i l a d i r e k t o r a , n o p r i m j e u j e m o d a d i r e k t o r p o d u z e a nije b i o p r i s u t a n
n e b i s e t o d o g o d i l o . O d b i j a m o i s p r e d o r g a n i z a c i j e i r a d n i k a d a j e taj s u k o b
b i o o r g a n i z o v a n , v e j e i z b i o s p o n t a n o i z a z v a n r e v o l t o m r a d n i c a , a koji je
revolt sasma razumljiv. U svim trajkakim p o k r e t i m a u svijetu, p a t a k o i
k o d n a s , g d j e s e p o k u a l o u v e s t i t r a j k b r e h e r e d o l o je d o s u k o b a , ali koji s u
s e o n o g m o m e n t a izgladili i p a l i u z a b o r a v , k a d a je b i o u i n j e n o b o s t r a n i
s p o r a z u m . J u r a j B e r m a n e c p r e d s j e d n i k t e k s t i l a c a za H r v a t s k u o d 1932.
p a d o z a b r a n e U R S S J - o v i h s i n d i k a t a p o t k r a j 1940. i j e d a n o d n a j p o z n a t i j i h

Isto, 476/1-6131/1937. dopis USORJ 113/7. VII 1937.

104
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile .-"--<!,,;, PP 7 (1) 77136 (1988)

z a g r e b a k i h s i n d i k a l n i h r u k o v o d i l a c a n a s t o j i da d o d e d o p r e k i d a trajka,
ali n e o d u s t a j e o d z a h t j e v a d a s e n a p o s a o p r i m e svi trajkajui r a d n i c i i d a se
k o l e k t i v n i u g o v o r p r o d u i za d a l j n j u g o d i n u d a n a , a s a t n e p o v i i c e d a s e
u t v r d e n a p o s e b n i m p r e g o v o r i m a . * ' ' N o C h o l l e t o n n i za taj p o m i r l j i v i t o n i
d o b a r p r i j e d l o g n e m a s l u h a , t e o d g o v a r a , 19. s r p n j a , d a n e p r i s t a j e u o p e n a
p r e g o v o r e , a glede u s l o v a za r e e n j e s p o r a i z v j e u j e m o V a s , d a e m o i h
d a t i p o j e d i n a n o s v a k o m r a d n i k u koji d o e u n a u r e d , z n a j u i d a je p o t v r
i v a n j e k o l e k t i v n o g u g o v o r a i p r i z n a v a n j e r a d n i k i h p o v j e r e n i k a velika p o
v l a s t i c a r a d n i k a koja i m o m o g u a v a d a l j n j u b o r b u . * *
V j e r o j a t n o b i se trajk jo p r o d u i o d a A . G . B . nije b i o o b a s u t i z n e n a d n i m
n o v i m n a r u d b a m a svile. P r o c i j e n i v i d a b i o t k l a n j a n j e m i z g u b i o v i e n e g o
p r i h v a a n j e m kolektivnog ugovora, C h o l l e t o n je telefonski obavijestio, 20.
s r p n j a , p r e d s j e d n i k a R a d n i k e k o m o r e d a p r i s t a j e n a l i k v i d a c i j u trajka, n a
p r o d u e n j e k o l e k t i v n o g u g o v o r a d o 15. t r a v n j a 1938. i n a p o v i e n j e m i n i
m a l n i h s a t n i c a n a 4 , 5 0 d i n a r a , ali o d b i j a p o n o v n o z a p o s l e n j e A u g u s t i n e
T u r k o v i , M a r i j e J a n d r l i , J a r m i l e K o r e n j a k i E l z e T o m a i . P r e k i d trajka
i p o e t a k r a d a z a h t i j e v a se o d m a h , jer d a C h o l l e t o n p u t u j e u F r a n c u s k u n a
m j e s e c i p o l d a n a , t e a k o s e o d m a h n e o b n o v i r a d da e s e trajk p r o d u i t i
d o kraja r u j n a . * ' Pfeifer je t u o b a v i j e s t o d m a h p r e n i o p o d r u n i c i U S O R J - a
i Z v o n i m i r P r l e n d a u i m e s a v e z a o d m a h je s t u p i o u k o n t a k t s C h o l l e t o n o m ,
t e je d o g o v o r e n o d a se r a d o d m a h o b n o v i i da n a p o s a o n e e p o n o v o b i t i
p r i m l j e n a s a m o t r i trajkaa ( T u r k o v i , J a n d r l i i I g n a c I v i ) , ali d a e i
njima biti isplaen 14-dnevni otkaz i izdato uvjerenje da su samovoljno
n a p u s t i l i p o s a o b e z s p o m i n j a n j a trajka. R a d n i t v o j e p r i h v a t i l o t e u s l o v e ,
j e r j e trajk i p r e d u g o t r a j a o d a b i se r a d n i c i m o g l i o b s k r b l j i v a t i o d t r a j k a k e
p o m o i i t a k o je trajk l i k v i d i r a n . * "

I a k o je u s p j e h t o g a trajka s o b z i r o m n a r t v e b i o m i n i m a l a n , n j e g o v je o d j e k
b i o velik, a i s k u s t v o u b o r b i sa s t r a n i m k a p i t a l o m d r a g o c j e n o . D v o m j e s e n i
trajk ( o d 18. s v i b n j a d o 2 0 . s r p n j a ) , p o d r a v a n o d o s t a l i h s i n d i k a l n o o r g a n i
z i r a n i h r a d n i k a P e e n i c e i Z a g r e b a , p r a t i l o je sa s i m p a t i j a m a r a d n i k o s t a n o v
n i t v o . T r e b a i s t a i d a j e trajk u A . G . B - u najvei trajk u Z a g r e b u p o s l i j e
d o n o e n j a U r e d b e o m i n i m a l n i m n a d n i c a m a i d a je t e g o d i n e t r a j k o v a , n e
s a m o u Z a g r e b u ve i u H r v a t s k o j , bilo malo. J e d i n s t v o i b o r b e n o s t radnica
upozorili su predstavnike stranog kapitala da usprkos oteanom voenju
t r a j k o v a i s p r e z i s v l a s t i m a , koje s u p o d r a v a l e k a p i t a l i s t e , i p a k n e t r e b a ii
p r e d a l e k o u eksploataciji r a d n i k a i k r e n j u n j i h o v i h z a k o n s k i h p r a v a , t e d a
je u s t a n o v a r a d n i k i h p o v j e r e n i k a velika t e k o v i n a k o j u je s t e k l o r a d n i t v o u
p r v i m g o d i n a m a poslije p r v o g a s v j e t s k o g r a t a . O n a je o z a k o n j e n a 1922. Z a
k o n o m o zatiti r a d n i k a i i a k o j e n j i h o v a funkcija p o s r e d n i k a , n j i h o v a je
u l o g a z n a t n o ira n a p o l j u z a t i t e r a d n i k a u p o g l e d u r a d n o g v r e m e n a , z d r a v l j a ,
ivota i socijalnog osiguranja.

" Isto, 4 7 6 / 4 - 6 4 2 2 / 1 9 3 7 . B e r m a n e c je bio u h a p e n za B a n o v i n e Hrvatske i o d M a e k a

p r e d a n ustaama koji s u ga 1941. strijeljali u Zagrebu.
" I s t o , 477/1-6527/1937.
" Isto, 477/1-6528/1937.
* Isto 4 7 7 / 1 - 6 5 8 0 / 1 9 3 7 . U s k o r o zatim Marica Jandrli primljena je na posao kod H a h n
i N e t t l a u Branimirovoj 4 3 , ali je m o m e n t a l n o otputena kada je uprava te tvornice saznala
da je iz A . G. B-a otputena z b o g trajka i lanstva u organizaciji. A d o l f K u n i i Prlenda
intervenirali s u 17. V I I I 1937, kod uprave A . G. B-a zahtijevajui da se prekine s davanjem
podataka o trajkaima, i da i m se tako o m o g u i n o v o zaposlenje ( I s t o , 4 7 9 / 2 - 7 3 1 4 / 1 9 3 7 ) .

105
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile . PP 7 (1) 77136 (1988)

11. ' ' ' '-^^'-^ :'-.i':-L-^l. :

Novogodinja poruka Rue Turkovi. I u tvornici Trebitsch izabrani su na

p o e t k u 1937. r a d n i k i p o v j e r e n i c i , m e u k o j i m a i M a r i j a P e t k o v i i R u i c a
S a l o p e k . M e u t i m z b o g p o j a v e i s v e n a s i l n i j e g djelovanja v o d s t v a H r v a t s k o g a
radnikog saveza ( H R S - a ) , jedinstveni front tekstilnih radnika i radnica u
b o r b i p r o t i v p o s l o d a v a c a b i l o je s v e t e e o s t v a r i t i , jer H R S s v e vie p o k a z u j e
svoj a n t i m a r k s i s t i k i s t a v , i s t i u i d a s u k o m u n i s t i i n j i h o v e o r g a n i z a c i j e
i d e j o m o d i k t a t u r i p r o l e t a r i j a t a o p a s n o s t za h r v a t s k i n a r o d i d a s a m o o t e
avaju r a d n i k u i n a r o d n u b o r b u . * ' a k s u i socijalisti za H R S - o v o v o d s t v o
a g e n t i p r o t u n a r o d n i h b e o g r a d s k i h v l a d a , p a je u toj fazi o p o z i c i j a p r e m a
r e i m u , u z n a g l a a v a n j e t o m i r n i j e g rjeavanja s p o r o v a iz p r o i z v o d n i h o d n o s a
s kapitalistima, osnovni pravac politike H R S - a . U p r a v o zbog toga gledita
m n o g i s u p o s l o d a v c i p o m a g a l i H R S , j e r H R S - o v c i n i s u f o r s i r a l i trajk k a o
n a j r a d i k a l n i j e s r e d s t v o b o r b e , i e s t o s u se z a d o v o l j a v a l i m i n i m a l n i m p o v i
icama zarada.
U n o v o g o d i n j e m b r o j u z a g r e b a k o g Radnika R u a T u r k o v i o b j a v i l a je
l a n a k N e s m i j e m o o v a k o dalje.*-^ T o j e , z a p r a v o , n o v o g o d i n j a p o r u k a
t e k s t i l n o m r a d n i t v u Z a g r e b a , p o s e b i c e T r e b i t s c h a g d j e je R u a jo uvijek
r a d i l a . R u a p i e d a se u T r e b i t s c h u p o j a v i o H R S , i a k o je v e i n a r a d n i k a
o r g a n i z i r a n a u U R S - u . S p o j a v o m t e o r g a n i z a c i j e uslijedilo j e r a z b i j a n j e
n a e sloge jer s u r a d n i c i , koji s u s e t a m o z a l a n i l i , d o b i v a l i u p u t e o d s t r a n e
vodstva, da ne dolaze na nae sastanke i da nastoje nae lanove privui u
H R S , koji d a je bolji o d U r s o v o g . O p i s a n o je, k a k o je U R S o r g a n i z i r a o
s a s t a n a k n a k o j e m u se t r e b a l o d o g o v o r i t i o p r e d s t o j e e m t a r i f n o m p o k r e t u ,
t e s u p o z v a n i i l a n o v i H R S - a ali ovi s u n a j o d l u n i j e o d b i l i s v a k u s a r a d n j u
s n a m a . R e z u l t a t t o g a r a z d o r a b i o je d a j e p o s l o d a v a c o d b i o d a n a m i s p u n i
n a e z a h t j e v e , i z g o v a r a j u i se d a t o n e z a h t i j e v a j u svi r a d n i c i , [ . . . ] j e d n o m
rijei, i s k o r i s t i o j e n a u n e s l o g u u s v o j u k o r i s t , a m i n i s m o i m a l i s n a g e d a ga
p r i s i l i m o da i s p u n i n a e zahtjeve. I d a l j e : I m i s t o j i m o o z b i l j n o p r e d p r o b l e
m o m , k a k o d a u i n i m o kraj o v o m n e z d r a v o m s t a n j u u t v o r n i c i . J e r d o k r a d
n i c i n e s h v a t e , da s m o svi m i r a d n i c i j e d n e t e i s t e t v o r n i c e i i z r a b l j i v a n i o d
jednog t e istog poslodavca, dotle s m o n e m o g u i da bilo to p o s t i g n e m o .
A k o je r a d n i c i m a , l a n o v i m a H R S - a , n a s r c u t e n j a za b o r b u p r o t i v n e p r a
v e d n o g i z r a b l j i v a n j a i za p o b o l j a n j e n a i h i v o t n i h u s l o v a a m i s m o u v j e
r e n i d a jest! o n d a je n e r a z u m l j i v o n j i h o v o o t u i v a n j e o d n a s , z n a i d a
n j i h o v o v o d s t v o nije p r a v i l n o p o s t a v i l o s t v a r , jer j e n a s t a o r a z d o r i s v a a
o k o t o g a , koji je s a v e z b o l j i ; r a s c j e p a n e s u s n a g e i p u t a m o b e z o p i r a n j a
p o s l o d a v c u d a r a d i ta h o e .
M i n e s m i j e m o d o p u t a t i d a s t v a r i dalje t a k o i d u . T r e b a d a u p r a v i m o s v e
nae djelovanje na t o , da u j e d i n i m o svoje redove. M i n e e m o ni n e s m i j e m o
n i k o m e z a m j e r a t i , a k o je o r g a n i z o v a n u d r u g o m k o j e m s a v e z u , s v e d o t l e d o k
se o n eli s n a m a z a j e d n i k i b o r i t i . A d o k t o r a d n i c i n e s h v a t e i s l i j e d e l o e
u p u t e i tako pojaavaju razdor, oni istupaju p r o t i v vlastitih interesa, a u
i n t e r e s u p o s l o d a v c a . K r a j n j i j e as d a se t r g n e m o i d a t r i j e z n o p o g l e d a m o
s t v a r n o s t i u oi.

*' B. Janjatovi, Politika H S S - a prema radnikoj klasi, n. d j , . 2 8 8 .

lanak je bio potpisan samo sa tekstilka ali u zborniku ene Hrvatske u radnikom
pokretu d o aprila 1941 3 1 0 1 o n je autoriziran pa je i utvreno o kojoj se tvornici govori.

106
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVIC, Zagrebake tvornice svile ferfinEX ,:5 PP 7 (1) 77136 (1988)

Z a t o drugovi i drugarice, o d b a c i m o sve te zadjevice o t o m e , koji je savez

bolji i p o s t a v i m o p r e d s e b e p i t a n j e n a e g i v o t a i u s l o v a r a d a i p r e m a t o m e
n a i h z a h t j e v a , k a k o d a i h n a j l a k e o s t v a r i m o . J e d i n o t a k o m o i e m o ii
naprijed.
I z a t o p o z i v a m o d r u g o v e i d r u g a r i c e H r v a t s k o g r a d n i k o g s a v e z a , d a si
drugarski p r u i m o r u k e i jedinstveno p o e m o u susret n o v i m b o r b a m a za
bolji ivot.
I doista. Uvjeravanjem, drugarskim ponaanjem i p o m a g a n j e m u tvornici
T r e b i t s c h o s t v a r i v a n je j e d i n s t v e n i f r o m s v i h r a d n i k a p r i l i k o m t a r i f n i h p o k r e t a .
T o je imalo odraza i na poloaj radnika. T a r i f n i m p o k r e t i m a u dva navrata,
r a d n i c e t e t v o r n i c e u s p j e l e s u p o v i s i t i z a r a d u za 2 5 p a r a p o s a t u , t a k o d a je
s a t n i c a b i l a o k o 5,50 d i n a r a , t o je bila v j e r o j a t n o najvia s a t n i c a m e d u t e k s t i l
n i m radnicama Zagreba i Hrvatske.*^

12.\;.:;'':;';:'Yi"
Klasna borba u Trebitschu 1937. godine. J e d i n s t v e n o i s l o n o r a d n i c e T r e b i t s c h a
b o r e s e za svoja z a k o n s k a p r a v a , i t o uvijek p o s r e d s t v o m p o d r u n i c e U S O R J - a
u koji j e v e i n a b i l a u l a n j e n a . T a je s i n d i k a l n a o r g a n i z a c i j a obavijestila,
14. t r a v n j a 1937, R a d n i k u k o m o r u d a j e u p r a v a T r e b i t s c h a p r o d u i l a p r e k o
v r e m e n i r a d i n a k o n i s t e k a v r e m e n a za koje j e d o b i l a d o z v o l u o d I n s p e k c i j e
r a d a , i d a J o s i p i R u i c a V i n c e r a d e d n e v n o ak e t i r i s a t a vie. S a v e z je
zamolio R a d n i k u k o m o r u da u interesu zdravlja radnika p o d u z m e hitne
k o r a k e d a se p r e k o v r e m e n i r a d z a b r a n i , jer t o m i j e n i k a k a v r a d u j a v n o m
i n t e r e s u , v e o b i n i m a n e v a r p o d u z e a da izigra p o s t o j e i k o l e k t i v n i u g o v o r ,
o d n o s n o Z a k o n o z a t i t i r a d n i k a . K o m o r a j e taj d o p i s o d m a h p r o s l i j e d i l a
I n s p e k c i j i r a d a s p r i j e d l o g o m d a se u t v o r n i c i u v e d e jo j e d n a s m j e n a . N e
z n a m o j e li taj p r i j e d l o g r e a l i z i r a n , ali se n a o s n o v i o u v a n e d o k u m e n t a c i j e
m o e u t v r d i t i d a u T r e b i t s c h u nije b i l o p o n o v n o g k r e n j a r a d n o g v r e m e n a . * *
I u T i e b i t s c h u je v a n o s t k o l e k t i v n o g u g o v o r a iz 1936. isticala 2 8 . l i p n j a
1937, p a je m j e s e c d a n a p r i j e r a d n i t v o u p u t i l o u p r a v i t v o r n i c e z a h t j e v za
reviziju kolektivnog ugovora. Z a t r a e n o je da se toka 1 n a d o p u n i f o r m u l a
c i j o m d a e p r i l i k o m b o l o v a n j a r a d n i k a v a i t i 2 1 9 Z a k o n a o r a d n j a m a , a u
t o k u 11 d a se u n e s e d a e svi r a d n i c i i r a d n i c e n e d j e l j u p r e d B o i d o b i t i
j o d j e d n u t j e d n u p l a u . S a t n i c e s u se i m a l e p o v i s i t i za 7 5 p a r a , j e d i n o za
e g r t e n i j e b i l o p r i j e d l o g a za p o v i e n j e s a t n i c a . U r e e n i c i g d j e se g o v o r i d a
daljnja p o v i i c a ovisi o kvalifikaciji r a d n i k a koju p r o s u u j e p o n a r a v i s t v a r i
p o s l o d a v a c , p r e d l o e n o j e d a s e n a d o p u n i i r a d n i k i p o v j e r e n i k . S v i t i
z a h t j e v i o p r a v d a v a j u se v e l i k i m p o s k u p l j e n j e m p r e h r a m b e n i h n a m i r n i c a s
n a d o m da e cj.(enjeni) n a s l o v o p r a v d a n o m z a h t j e v u r a d n i k a izai u susret.**
B u d u i d a u p r a v a t v o r n i c e nije o d g o v o r i l a n a m o l b u r a d n i k a p o t k r a j t r a v n j a ,
z a m o l i l a je R a d n i k a k o m o r a G r a d s k o p o g l a v a r s t v o , k a o o b r t n u v l a s t p r v o g
s t u p n j a , d a z a k a e p r e g o v o r e . * * T e k t a d a u p r a v i t e l j N e u m a n n alje, 10.

"^ Sjeanje R u e T u r k o v i i Alojzije Viek od 27. V 1979.

** A I H R P H , R K 481/3-8587/1937.
" I s t o , 4 7 1 / 3 - 4 0 7 6 / 1 9 3 7 dopis p o d r u n i c e U S O R J - a T r e b i t s c h u 2 6 . I V 1937.
" Isto, 473/4-5026/1937. ,.

\07
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 77136 (1988)

svibnja 1937, p i s m o p o d r u n i c i U S O R - a i kopiju p i s m a Radnikoj k o m o r i ,

u k o j e m s e , m e u o s t a l i m a , n a v o d i : P r i m i l i s m o V a u c. p r e t s t a v k u b r o j
7 0 / 3 7 o d 2 6 . 0 4 . o. g., t e V a m u r j e e n j u i s t e s a o p t a v a m o s l i j e d e e : N a V a u
t o k u p o d 1. p r i m j e u j e m o , d a je t o z a k o n s k a o d r e d b a , koja z a n a s v a i k a o
i o s t a l e o d r e d b e Z a k o n a o r a d n j a m a . V a e o s t a l e t o k e p o d 2. 3 . i 4. o t k l a
n j a m o u cijelosti iz r a z l o g a , d a s m o u v r e m e n u o d 2 8 . m a j a 1 9 3 6 . g o d . p a
s v e d o d a n a s d v a p u t a p o v i s i l i s a t n e p l a e , ali s m o p r i p r a v n i , d a r a d n i c i m a - c a -
m a , koji-e u t o m v r e m e n u nijesu dobili-e poviicu plaa i t o u odjelima:
s n o v a n j a , ienja, n a m a t a n j a i u v a a n j a p o v i s i m o p l a t u n a sat z a d i n . 0 , 2 5 ,
d o i m u tkaonici, izlazei u s u s r e t r a d n i c i m a - c a m a , elimo uvesti a k o r d n i
r a d , p r e m a k o j e m j e d n a p r o s j e n a r a d n i c a , m o e l a k o p o s t i i p o v i e n j e svoje
nadnice od 610%.*'
P r e m a o u v a n o m izvjetaju v j e t a k a R a d n i k e k o m o r e M i l i v o j a M a g d i a , n a
p r e g o v o r i m a u G r a d s k o m p o g l a v a r s t v u Z a g r e b a , 2 8 . svibnja, d o g o v o r e n o je
d a se u k o l e k t i v n i u g o v o r u n e s e s t a v a k o b o l o v a n j i m a p r e m a z a h t j e v u r a d n i k a ,
ali je u p r a v a o d b i l a d a i s p l a u j e b o i n i c u . O p o v i i c i p r e m a k v a l i f i k a c i j a m a
p r e d s t a v n i c i p o d u z e a n i s u htjeli r a s p r a v l j a t i , v e s u k o d r a s p r a v e u p r e d
m e t u p o v i i c e htjeli e v e n t u a l n u p o v i i c u v e z a t i s u v o e n j e m a k o r d n o g r a d a
u n e k i m odjeljenjima. J a s a m t o m p r i l i k o m i s t a k n u o da pitanje uvoenja
a k o r d n o g rada n e m o e p o izriitom slogu U r e d b e u o p e biti p r e d m e t o m
r a s p r a v e p r i g o d o m p o m i r e n j a , v e d a j e za t a k o v u e v e n t u a l n o s t p r e d v i e n a
zasebna procedura. Predstavnici poduzea konano su odustali od toga veza
nja i p o s t i g n u t j e s p o r a z u m p r e m a k o j e m u e svi r a d n i c i i r a d n i c e koji s u
bili z a p o s l e n i u p r e d u z e u 2 5 . d e c e m b r a 1936. d o b i t i p o v i i c u o d 2 5 p a r a
p o r a d n o m satu.*
P o v i e n j e m s a t n i c a s p r i j e e n j e d u g o t r a j n i j i trajk r a d n i t v a t v o r n i c e T r e b i t s c h
u v r i j e m e trajka r a d n i t v a t v o r n i c e A . G . B . , a s v a k a k o d a j e trajk u A . G . B - u
utjecao na izvjesnu popustljivost u p r a v e T r e b i t s c h a . U naprednoj radnikoj
t a m p i taj j e p o k r e t ocijenjen k a o u s p j e a n , j e r s u p r e d s t a v n i c i r a d n i k a
kategoriki odbili uvoenje akordnog rada, a poviicu plaa traili zbog
p o s k u p l j e n j a i v o t n i h n a m i r n i c a , t e je p r e d s t a v n i k u p r a v e t v o r n i c e [ . . . J v i d j e v -
i j e d i n s t v o i o d l u n o s t o r g a n i z i r a n i h r a d n i k a i r a d n i c a o d u s t a o o d z a h t j e v a
za a k o r d o m .
R a d n i t v o je p u t e m svojih p r e d s t a v n i k a bilo obavijeteno o t o k u r a s p r a v e
v o e n e k o d G r a d s k o g p o g l a v a r s t v a , 3 0 . s v i b n j a 1 9 3 7 , t e s e sloilo d a u t a d a
n j e m t r e n u t k u n e t r e b a zahtijevati vie, da se t r e b a zadovoljiti p o s t i g n u t i m
i d a n e t r e b a ii u t r a j k . * '
T r e b a posebice naglasiti da r a d n i c e T r e b i t s c h a , iako n e trajkuju, paljivo
p r a t e sva zbivanja u tvornici A. G. B-a. O n e b r a n e ulazak trajkbrehera u
tvornicu, b o r e se s policijom, i zapravo p o m a u r a d n i t v u A. G . B-a toliko
d a se m o e govoriti o j e d i n s t v e n o m i s t u p u radnica A. G. B-a i T r e b i t s c h a
p r i l i k o m trajka u A . G . B - u .
O n e s u a k i h a p e n e z b o g trajka u A . G . B - u , i a k o r a d e u T r e b i t s c h u , a
R u a T u r k o v i s a m o je sluajno izbjegla hapenje, jer je u t o vrijeme radila

6 ' Isto, 472/2-4389/1937.

8 Isto, 473/3-4948/1937.

*' Radnik, 4. V I 1937. P r o d u e n je kolektivni u g o v o r kod tvornice S. T r e b i t s c h i s i n k. d.

MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile .J',.:..:". -i PP 7 (1) 77136 (1988)

U istionici s i r o v e r o b e koja je p o i n j a l a r a d i t i u 7 s a t i , a n e u 6, a u z t o j e
n a d m a j s t o r F i d l e r u p o z o r i o R u u T u r k o v i d a je t r a i p o l i c i j a , p a s e u s p j e l a
skloniti n a s i g u r n o mjesto.'"'

13.

Izbori za radnike povjerenike u tvornici Trebitsch i sin 1938. godine. I z b o r

r a d n i k i h p o v j e r e n i k a p r o v o d i o se p o t o n o p r o p i s a n i m u p u t a m a i b i o j e
p r i l i n o k o m p l i c i r a n , o s o b i t o t a m o g d j e s u b i l e p o s t a v l j e n e dvije ili vie
i z b o r n i h l i s t a , o d n o s n o gdje s u djelovali s i n d i k a t i r a z l i i t i h o p r e d j e l j e n j a i
ciljeva, p a s u r e z u l t a t i i z b o r a e s t o p o n i t a v a n i , a r a d n i t v o nije z n a l o za
k o g a d a glasa.
U t v o r n i c i T r e b i t s c h i z b o r n i je o d b o r p r e d l o i o i t e g o d i n e s a m o j e d n u
k a n d i d a t s k u l i s t u , a k a n d i d a t i za r a d n i k e p o v j e r e n i k e bili s u l a n o v i U S O R J -
- a , t e s u p o l a n u 2 2 U p u t s t a v a p r o g l a e n i za r a d n i k e p o v j e r e n i k e b e z i z b o r a .
U i z b o r n o m o d b o r u za r a d n i k e p o v j e r e n i k e t v o r n i c e T r e b i t s c h , u kojoj j e
t a d a r a d i o 61 r a d n i k i 9 n a m j e t e n i k a , n a l a z i l e s u s e najstarije r a d n i c e :
Marija Petkovi, Ruica Salopek, Marija Kraevac-Kriani, Milka trkalj,
t e A n t u n R o s i J o s i p Beljak, a r a d n i k i p o v j e r e n i c i bili s u tkalja L o j z i k a
V i e k ( r o . 1912) sa s t a n o m u H e i n z e l o v o j 14, tkalja D r a g i c a J a n j i ( r o d .
1917) sa s t a n o m u L i v a d i e v o j 14, s n o v a i c a G r e t a B e r e c ( r o d . 1915) sa
s t a n o m u S t a r o j P e e n i c i I V b r . 2 i tkalja M a r i j a K r a l j ( r o . 1913) iz B a t i -
j a n o v e 3 . N a m j e s t i m a z a m j e n i k a n a l a z i l e s u s e tkalje M a r i j a V i n j i ( r o .
1908) sa s t a n o m u R a i e v o j 16, tkalja R u a S a l o p e k ( r o . 1910) iz P a m a n s k e
4 , s n o v a i c a K r i s t i n a B a t a ( r o . 1912) iz S t a n i e v e 11 i tkalja R u i c a T u r k o v i
( r o . 1 9 1 3 ) , koja je t a d a s t a n o v a l a u I v k a n e v o j ( d a n a s u l . A n k e B u t o r a c ) 8.''*
Vidimo d a j e m e d u r a d n i k i m p o v j e r e n i c i m a b i l o n e k o l i k o r a d n i c a k o j e s u
bile vrlo aktivne u s i n d i k a l n o m r a d u . I z b o r n o m p o s t u p k u p r i s u s t v o v a o je
u i m e R a d n i k e k o m o r e Miroslav Pintar, t e su na konstituirajuoj sjednici,
2. veljae 1 9 3 8 , r a d n i k e p o v j e r e n i c e i z a b r a l e za s v o g s t a r j e i n u L o j z i k u
V i e k , a za t a j n i k a G r e t u B e r e c .

14.

O poloaju i radu tekstilnih radnica u tvornicama svile u Zagrebu 1938. godine.

O d 17. d o 18. t r a v n j a 1 9 3 8 . Z a g r e b je b i o d o m a i n I V k o n g r e s a U R S S J - a .
T i m su K o n g r e s o m rukovodili komunisti, p a su oni veinom pripremili i
zakljuke. P o d djelovanjem k o m u n i s t a K o n g r e s je istakao p o t r e b u akcionog
jedinstva i suradnje svih sindikata, stvaranja zajednikih akcionih odbora u
svim poduzeima, potivanja principa proleterske demokracije, demokratskog
o d l u i v a n j a o u n u t r a n j o j o r g a n i z a c i o n o j i z g r a d n j i p o k r e t a , rjeavanja s v i h

Sjeanje R. T u r k o v i i A . Viek 27. V 1979. R u a je u sjeanjima navela da se to d o g o d i l o

1938, m e u t i m tada nije b i o v o e n pokret takvog karaktera, pa se sjeanje, svakako, o d n o s i
na 1937.
" A I H R P H , R K , 498/2-1394/1938. i 511/1-5579/1938.

109
MIRA K O L A R - D I M I T R I J E V I , Zagrebake tvornice svile , : . PP 7 (1) 77136 (1988)

sporova u interesu veine lanstva i d r u g o . K o n g r e s je usvojio i rezoluciju o

tarifnoj p o l i t i c i s i n d i k a l n o g p o k r e t a koja s a d r i o s n o v n e k a r a k t e r i s t i k e e k o
n o m s k o g p o l o a j a r a d n i k e k l a s e ( s n i a v a n j e n a d n i c a , velik b r o j n e z a p o s l e n i h ,
pojaana eksploatacija r a d n e snage a k o r d o m , izigravanje kolektivnih ugovora
od poslodavca, pritisak poslodavaca n a radnike povjerenike i njihovo ot
putanje).
U 1 9 3 8 . u z a g r e b a k i m t v o r n i c a m a svile n i s u v o d e n i t a r i f n i ili t r a j k a k i
p o k r e t i , ali j e i z v a n r e d n o i v a a k t i v n o s t k o m u n i s t a m e d u s i n d i k a l n o o r g a n i
ziranim radnicama. U U S T O R J - u su t e radnice klasnim osvjetavanjem
p r i p r e m a n e z a p r e d s t o j e u k l a s n u b o r b u . V e l i k b r o j r a d n i c a iz B u a n o v e 2 0
bio je ukljuen u raspaavanje Radnika i d r u g e n a p r e d n e t a m p e , p r i k u p l j a
nje c r v e n e p o m o i za politike z a t v o r e n i k e - k o m u n i s t e i za njihove p o r o d i c e ,
o d n o s n o n e t o k a s n i j e z a p a n j o l s k e b o r c e koji s u a m i l i u l o g o r i m a j u n e
Francuske.
N a skuptini tekstilnog radnitva u d v o r a n i R a d n i k e k o m o r e , 13. veljae
1938, R u a T u r k o v i drala je govor. O n a ukazuje n a t o da u tekstilnoj i n
d u s t r i j i r a d i 6 6 % e n s k o g r a d n i t v a , ali d a t e k i u s l o v i r a d a , n i s k e n a d n i c e ,
nehigijenske prostorije, r a d n e i stambene, nedovoljna ishrana i druge nedae,
koje biju r a d n i k e , jo se vie pogoravaju za r a d n i k e e n e , koje m o r a j u biti
radnice, majke, kuharice, sobarice i pralje, t e d a se patnje ena radnica p o
goravaju vie nego u m u k i h radnika. O n a poziva ene radnice d a se rame
uz r a m e zajedniki b o r e zajedno sa cijelom r a d n i k o m klasom i d a s u ene
u s v a k o m r a d n i k o m p o k r e t u p o k a z a l e svoju v i s o k u k l a s n u svijest. N a istoj
skuptini govorila je i Z d e n k a P o o s c h , izabrana n a godinjoj s k u p t i n i p o d r u
nice U S O R J - a Z a g r e b 2 0 . I I I 1938. u u p r a v u . O n a n a v o d i da je M j e s n i
meustrukovni odbor U R S S J - a u Zagrebu odluio da se u U R S S J - o v i m
sindikatima osnuju kursovi za n e p i s m e n e i poziva ene d a se odazovu pozivu
za o p i s m e n j a v a n j e . ' ^
U velikoj d v o r a n i R a d n i k o g d o m a o d r a n a j e , 1 1 . o u j k a 1 9 3 8 , v e l i k a s k u p t i
na zagrebakih radnica svih vrsta, koju je otvorio afirmirani k o m u n i s t Josip
K r a . Poslije Lucije Borjan govorila je i opet R u a T u r k o v i i ukazala n a
slabiju o t p o r n o s t ena klasnoj eksploataciji, jer se p o d k r i n k o m teorije o
manjoj vrijednosti ene n a r a d u daju e n a m a manje n a d n i c e i t a k o zaotrava
konkurencija u n u t a r radnike klase i crpi dvostruki profit: pune svoje d e p o v e
n a r a u n e n a i c i j e p a j u r a d n i k u klasu. I s a m a r a d n i c a t v o r n i c e T r e b i t s c h ,
R u a g o v o r i o p r o s j e n o j n a d n i c i e n a koja s e k r e e o k o 17 d i n a r a , d o k j e
i s t o d o b n o za r a d n i k e 2 4 dinara. O n a k a e : Najnia n a d n i c a za e n u iznaa u
p r o s j e k u 13 d i n . S v e m u t o m e t r e b a j o p r i d o d a t i n e h i g i j e n s k e u s l o v e r a d a ,
neovjeanski p o s t u p a k pretpostavljenih, globe i razne ikanacije, slabu ishra
n u , koja s e e s t o o b a v l j a u s a m i m p r o s t o r i j a m a z a r a d , n e z d r a v i r a d n i k i
stanovi i t d . [...] I nije stoga nikakvo u d o , d a se e n e - r a d n i c e p r i k l j u u j u u
o b r a n i svojih ivotnih interesa k l a s n o m r a d n i k o m p o k r e t u , d a se p o m o u
n j e g a u z svoje d r u g o v e r a d n i k e b o r e z a b o l j e r a d n e i p l a e v n e u s l o v e . ' '
M l a d e ene-radnice tvornice Trebitsch postaju avangarda tekstilnih radnica
u Z a g r e b u , p a je i u rezoluciju e t v r t o g kongresa U R S S J - a ula formulacija:

^ - ' - ,!;,fv;

Radnik, 2 5 . I I 1938. Skuptina tekstilnih radnika i radnica u Zagrebu. '! j=:

" Radnik, 1 8 . I I I 1938 Velika skuptina e n a u Z a g r e b u . ilJ '

110
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile K.-.ri- .) PP 7 (1) 77136 (1988)

Kongres poziva sve sindikalne organizacije, da organiziranju i uvaanju

ena u poslove sindikalnog p o k r e t a obrate naroitu panju, a r a d n i c e t v o r
nica u Buanovoj pruale su primjer takvoga rada.'*
N a s j e d n i c i I z v r n o g o d b o r a U S O R J - a n a p o e t k u r u j n a 1 9 3 8 . d o n e s e n a je
o d l u k a d a s e 16. i 17. l i s t o p a d a 1 9 3 8 . o d r i K o n g r e s t o g a saveza. U s k l o p u
p r i p r e m a za K o n g r e s u B e o g r a d u , koji nije o d r a n jer j e policija z a b r a n i l a
t u m a n i f e s t a c i j u , i z r a e n j e o p s e a n izvjetaj o r a d u iz kojega se v i d i d a s u u
p o d s a v e z u Z a g r e b bila 1 9 3 3 . g o d i n e s a m o 2 2 4 l a n a , 1937. g o d i n e 1 2 1 5 , a
1938. g o d i n e 1 1 5 1 , d a je i t a r i f n o - t r a j k a s k a a k t i v n o s t ovisila o b r o j n o s t i
l a n s t v a , d a s u o d p o e t k a 1934. d o p o l o v i c e 1 9 3 8 . v o d e n a n a p o d r u j u p o -
s a v e z a 72 trajka i 4 0 t a r i f n i h p o k r e t a , t e d a j e u t i h 112 p o k r e t a s u d j e l o v a l o
2 4 . 9 0 6 r a d n i k a koji s u u s p j e l i i z b o r i t i u k u p n o p o v e a n j e n a d n i c a v e e o d
deset milijuna dinara. N a K o n g r e s u su, uz ostale, odrali referate i I v a n
Boievi o poloaju tekstilnih radnika, te Miroslav P i n t a r o tarifno-trajkakoj
p o l i t i c i . P o t k r a j 1 9 3 8 . v l a s t i s u u h a p s i l e B o i e v i a i d r a l e ga d u l j e v r e
m e n a u z a t v o r u , n a s t o j e i sprijeiti dalje r e v o l u c i o n i r a n j e t e k s t i l n i h r a d n i k a
Zagreba.'* n^ij ,'i-'i>u:- , ... ^-'/:.i'^

15.
Poslovanje A. G. B-a, likvidacija tvornice Trebitsch i osnivanje Zagrebake in
dustrije svile 1939. godine. P r v o g r u j n a 1939. n j e m a k e s u t r u p e u l e u P o l j s k u ,
a F r a n c u s k a i Engleska objavile su treeg rujna rat H i t l e r o v o m T r e e m R e i c h u .
Z a p o e o j e d r u g i svjetski r a t , s v a k a k o najvei s u k o b u p o v i j e s t i o v j e a n s t v a .
U F r a n c u s k o j je p r o g l a e n a o p a m o b i l i z a c i j a , a p o m o r s k i p u t e v i , k o j i m a s e
d o t a d a k r e t a l a r o b a , p o s t a l i s u s v e izloeniji i s v e n e s i g u r n i j i za o b a v l j a n j e
t r g o v i n e . U J u g o s l a v i j i se n e s t a i c a s v i l e n o g p r e d i v a osjeala v e 1 9 3 8 , i u
t o k u 1939. i 1940. p o s t a l a s v e i z r a e n i j a , p a se i p o l o a j 7 0 2 r a d n i c e u s e d a m
t v o r n i c a s v i l e k o l i k o i h je b i l o n a p o d r u j u H r v a t s k e p o g o r a v a o iz
d a n a u d a n . P o s l o v a n j e n a b a z i k l i r i n g a b i l o j e s v e slabije, a n a b a v a s i r o v i n a
s e n g l e s k o g t r i t a p l a a l a se d e v i z a m a i u z o d o b r e n j e N a r o d n e b a n k e u
B e o g r a d u , a c i j e n e s u s i r o v i n e s v e vie r a s l e . U u s p o r e d b i s 1939, cijena j e
s v i l e n o g p r e d i v a p o v e a n a u 1940. g o d i n i z a 5 0 % , a p r e d i v a o d c e l u l o z e z a
2 7 % , p a se i t v o r n i c a A . G . B . i t v o r n i c a T r e b i t s c h r e o r g a n i z i r a j u i m i j e n j a j u
nain poslovanja.
U p r a v a t v o r n i c e A . G. B . nabavljala je sirovine i poslije okupacije F r a n c u s k e
iskljuivo p o s r e d s t v o m svoje centrale. Z b o g poremeaja veza, izvjesnih p r e
kida u m e u d r a v n i m i b a n k o v n i m odnosima, skladita A. G . B-a esto su
p r a z n a , ali j e p o v i e n j e cijena r o b e p o n i t i l o n e g a t i v n e e f e k t e , t o vie t o
u p r a v a tvornice reducira broj zaposlenih n a m i n i m u m . N e iznenauje to
j e u p r a v o 2 8 . veljae 1939. d i o n i k a g l a v n i c a p o v e a n a n a est m i l i j u n a d i n a r a
subskripcijom ostatka neemitiranog kapitala od 2,700.000 dinara, a na osnovi
p r e g o v o r a u p r a v e A . G . B - a s d r u t v o m Les s u c c e s s e u r s d ' A l b e r t G o o d e ,

e n e Hrvatske, n. d j . , 3 5 8 9 .
Josip Gazi, Razvoj sindikata u sklopu Ujedinjenoga radnikoga sindikalnog saveza J u g o
slavije, knjiga trea, Zagreb 1980, 4 3 4 6 ; B. Janjatovi, n . d j . , 100.

111
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile P P 7 (1) 77136 (1988)

B e d i n & Cie iz P a r i z a . G l a v n i m s k u p t i n a m a u Z a g r e b u p r e d s j e d a v a G e o r g e s
Ballandraux, kao predstavnik nosioca veine dionica.'*
U t v o r n i c i T r e b i t s c h d o m i n i r a o je belgijski k a p i t a l , p a s e s v e v i e p o k a z u j e
t e n d e n c i j a n a o r i j e n t a c i j u n a b a v e s i r o v i n a u m j e t n o g p o r i j e k l a iz N j e m a k e i
I t a l i j e , a i belgijski k a p i t a l s v e v i e z a m j e n j u j e n j e m a k i . T o j e p r e s t r u k t u r i r a
nje p r o v e d e n o o v a k o . N a k o n s t i t u i r a j u o j s k u p t i n i 5. s v i b n j a 1939. n a k o n
t o j e B a n s k a u p r a v a , 2 8 . I V 1939, o d o b r i l a p r a v i l a o s n o v a n a je Z a g r e b a k a
i n d u s t r i j a s v i l e . " T v o r n i c a se imala b a v i t i p r o i z v o d n j o m s v i l e n i h , p o l u s v i l e -
n i h i p a m u n i h tkanina, svilenih, polusvilenih i p a m u n i h proizvoda, te
p r o i z v o d a iz u m j e t n e svile i v u n e iz d r v a ( Z e l h v o l l e ) , n a k o n t o s u n a b a v l j e n e
s i r o v i n e , p o l u s i r o v i n e i p o l u p r e r a d e v i n e p o t r e b n e za o v u p r o i z v o d n j u . S k l o p
ljen j e i k u p o p r o d a j n i u g o v o r za k u p n j u t v o r n i c e T r e b i t s c h n a s r e d i n i 1939.
g o d i n e , t e j e t a k o f o r m a l n o , 10. p r o s i n c a 1939, Z a g r e b a k a i n d u s t r i j a svile
(dalje: Z I S ) i uistinu preuzela T r e b i t s c h , a Adolf N e u m a n n Zvijezdi, dota
danji u p r a v i t e l j T r e b i t s c h a , p r e u z e o je p r o k u r i s t i k u u l o g u i u Z I S - u i
o b a v l j a o je d o ljeta 1940. g o d i n e . I z o u v a n i h m a t e r i j a l a s a z n a j e m o d a s u
l a n o v i r a v n a t e l j s t v a bili D u a n P l a v i , d r R u d o l f Z i s t l e r , a d v o k a t , S t j e p a n
Kenfelj, direktor Prve hrvatske tedionice, H u b e r t L u c k m a n i W a l d e m a r
O g r i z e k . D i o n i k a je g l a v n i c a b i l a p e t m i l i j u n a d i n a r a i d i o n i c e glasile n a
d o n o s i o c a . P o i m e n u i n a p r v i p o g l e d inilo se d a j e t v o r n i c a p o d o m a e n a ,
t o vie t o j e k a o g l a v n a o s o b a i s t u p a o b a n k o v n i p o m o n i k m i n i s t r a financija
D u a n P l a v i a s v e se t r a n s a k c i j e obavljale p o s r e d s t v o m P r v e h r v a t s k e
t e d i o n i c e . M e u t i m , k a d a je p o s e b n o m b a n o v i n s k o m u r e d b o m o d r e e n o
d a d i o n i c e m o r a j u glasiti n a i m e , a n e n a d o n o s i o c a , 4 9 5 0 d i o n i c a o d u k u
p n o p e t tisua donosi Terezija P o c h e , vicarska dravljanka nastanjena u
Mariboru.

16.
Tarifni pokret u tvornici Trebitsch, odnosno ZIS-u 1939. U s v i m t v o r n i c a m a
izbore za r a d n i k e povjerenike t r e b a l o je odrati na p o e t k u g o d i n e i izborni
su o d b o r i f o r m i r a n i ve potkraj 1938. U tvornici T r e b i t s c h lanovi i z b o r n o g
o d b o r a bile su Lojzika Viek, D r a g i c a Janji, G r e t a Berec, M a r i j a Kralj i
R u i c a T u r k o v i , s v e a k t i v n i l a n o v i U R S S J - o v o g U S O R J - a . M i s l i l o se
i z b o r e p r o v e s t i o d m a h u sijenju, ali je I n s p e k c i j a r a a t r i p u t o d g a a l a i z b o r e .
P r v i t e r m i n b i o j e o d r e e n za 18. veljae, z a t i m za 2 4 . svibnja i k o n a n o s u
i z b o r i p r o v e d e n i 2 1 . s r p n j a 1939. I a k o j e r a z l o g o d g a a n j u i z b o r a b i l o , v j e r o
j a t n o , o e k i v a n j e p o t p i s i v a n j a s p o r a z u m a C v e t k o v i - M a e k i akcija u p r a v e
H R S - a da p r e u z m e sindikate u t v o r n i c a m a p o m o u svojih r a d n i k i h p o v j e r e
n i k a , u T r e b i t s c h u je bila i z l o e n a s a m o j e d n a l i s t a i t o o p e t l i s t a r a d n i k a

H A Z , Zbirka isprava 15/30. Vrlo je malih promjena i u upravi. Z b o g odlaska L o u i s a

Billoudeta iz E v r o p e u nadzorni je o d b o r 1939. uao dr Josip Giaconi. O prilikama u svilar
skoj industriji vidi Narodno blagostanje, 1938, 745. i Zdenka imoni-Bobetko, Razvoj
tekstilne industrije u Hrvatskoj u razdoblju i z m e u dva svjetska rata ( 1 9 1 8 1 9 4 1 ) .
Povijesni prilozi, 1, 1982, 1 7 1 2 .
" H A Z , Registar drutvenih tvrtki, XX/398 i Arhiv Hrvatske u Zagrebu, dionika druStva,
kut. 44/364 Z I S .

112
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile ' PP 7 (1) 77136 (1988)

iz r e d o v a U S O R J - a . I z a b r a n i s u za r a d n i k e p o v j e r e n i k e L o j z i k a V i e k ,
Dragica Janji, Greta Berec i Marija Kralj, a kao zamjenice R u a Salopek,
Ruica Turkovi, Dragica Dvorak i Jelka Horvat.'*
S v e te radnike povjerenice aktivni su sindikalisti. Godinja skuptina p o d
r u n i c e U S O R - a u Z a g r e b u o d r a n a je 2 6 . o u j k a 1939. i p r i s u s t v o v a l o joj
j e vie r a d n i c a t v o r n i c e T r e b i t s c h . U t v r e n o j e d a s u p r o s j e n e s a t n e p l a e
tekstilnih r a d n i k a i radnica t a m o gdje postoji kolektivni ugovor etiri dinara,
a g d j e ga n e m a t r i , t e d a se t r e b a b o r i t i s a k o l e k t i v n e u g o v o r e i n j i h o v o o d r
a n j e . U n o v u u p r a v u p o d r u n i c e n a toj je s k u p t i n i i z a b r a n a i r a d n i c a T r e
bitscha D r a g i c a Janji.'* N e t o prije toga o d r a n a je u Radnikoj k o m o r i
s k u p t i n a e n a u p o v o d u 8. m a r t a d a n a e n a . P r e d 1500 r a d n i c a i i n o v n i c a
m e u k o j i m a s u b i l e b r o j n e t e k s t i l n e r a d n i c e g o v o r i l a je M a c a G r e t i
o o d n o s u r a d n i c a p r e m a k u l t u r i . * " I a k o je policija p r e k i n u l a t u s k u p t i n u ,
m a s o v n o p r i s u s t v o v a n j e r a d n i c a p o k a z a l o j e d a s u e n e s h v a t i l e d a e s a m o
zajednikim s n a g a m a poboljati uslove svoga ivota i rada i tako sebi o m o
guiti sudjelovanje na svim poljima ljudske djelatnosti. R a d n i c e T r e b i t s c h a
s v e l i k o m p a n j o m p r a t e i a s o p i s e n s k i svijet, koji j e z a p r a v o b i o o r g a n
K o m i s i j e za r a d m e u e n a m a C e n t r a l n o g k o m i t e t a 1 9 3 7 . g o d i n e o s n o
v a n e K o m u n i s t i k e p a r t i j e H r v a t s k e , i m a s o v n o se p r i k l j u u j u i z l e t i m a koje
s u o r g a n i z i r a l i k o m u n i s t i u z a g r e b a k u o k o l i n u i koristili se n j i m a z a o b r a
zovanje u marksistikom d u h u .
T e s u se g o d i n e r a d n i c e t v o r n i c e T r e b i t s c h n a l e u n e z a v i d n o j situaciji z b o g
p r o m j e n e v l a s n i k a t v o r n i c e , jer je t i m e n j i h o v k o l e k t i v n i u g o v o r o d 2 8 . s v i b n j a
1936. p r o d u i v a n 1937. i 1938 p r e s t a o v r i j e d i t i . N a k o n v i e k r a t n i h
p r e g o v o r a , u p r a v a Z a g r e b a k e i n d u s t r i j e svile s k l o p i l a j e , 16. s t u d e n o g 1939,
U t a n a e n j e koje je v a i l o s a m o d o kraja veljae 1940. i iji p r i v r e m e n i i
kratkotrajni karakter ukazuje na t o da se poslodavac odluio n a veliko s m a
njivanje r a d n i k i h p r a v a . U o d n o s u n a r a n i j e p l a e , z a r a d e s u U t a n a e n j e m
p o v i e n e z a 9 % , o d n o s n o u m a s i za 6 7 . 3 0 0 d i n a r a , ali j e t o p o v i e n j e , v e u
a s u s k l a p a n j a t o g a a k t a , velika inflacija u v j e t o v a n a r a t o m z n a t n i m
dijelom obezvrijedila. Utanaenje su potpisale u i m e radnitva Dragica Janji,
Alojzija V i e k , R u a T u r k o v i i D . p o l j a r i , s v e l a n o v i p o d r u n i c e U S O R J -
-a, a u ime Z l S - a Neumann.**
D o n o s i m o t e k s t t o g a u t a n a e n j a u cijelosti:*^

A I H R P H , R K , 5 5 2 / 4 - 7 8 4 3 / 1 9 3 9 ; Glas sindikalno organiziranih radnika, 7. I V 1939

izbori radnikih povjerenika; Hrvatski radnik, 1 1 . V 1939 H R S u borbi za tekstilno
radnitvo.
Glas sindikalno organiziranih radnika, 7. I V 1939 Godinja skuptina tekstilaca u
Zagrebu.
^ enski svijet, br. 2 od travnja 1939. M a c a Greti je bila poznati radniki tribun i svojim
je govorima znala raspaliti radnike mase. U partizane je otila 2 4 . sijenja 1942. s A n k o m
Butorac, A r n o l d o m Horvat i d r u g i m a .
Glas sindikalno-organiziranih radnika, 2 4 . X I 1939. Pokret radnika kod zagrebake
industrije svile d. d., i A I H R P H , R K , 5 5 6 / 1 - 9 0 8 4 / 1 9 3 9 . Utanaenje.
" A I H R P H , R K , 556/1-9084/1939.

g PoTijesni priloii 1
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 77136 (1988)

UTANAENJE " -

sastavljeno i z m e u tt. Zagrebake industrije svile d. d. s jedne strane i U j e d i n j e n o g saveza

tekstilnih radnika Jugoslavije, podr. u Zagrebu s druge strane, s kojim se reguliu radni i
plaevni odnosi kako slijedi:

A ) . Openite ustanove
1. R a d n o vrijeme tvornice ustanovljuje se sa 8 sati d n e v n o ili 48 sati nedeljno t i m e , da
se zavede engleska subota, gdje to razdioba posla dozvoljava. R a d se obavlja p o akord-
n o m sistemu, t i m e da se radnicima garantira minimalna nagrada p o satu a prema prilo
e n o m cenovniku i p o p i s u radnika, koji su sastavni dio o v o g utanaenja.
2. Svaki prekovremeni rad preko 8 sati d n e v n o plaa s e sa 6 0 % nadoplate a blagdanima i
neeljom sa 1 0 0 % .
3. U sluaju pomanjkanja posla, pomanjkanja sirovine ili drugih, nepredvienih zapreka,
da se izbjegne otputanje radnika, smanjit e se broj radnih sati d n e v n o ili radnih dana.
4. Otkazni rok vai 14 dana obostrano, a ima uslijediti na dan isplate, o s i m sluajeva
otpusta, previenih u 2 3 8 , 239 Z(akona) o r(adnjama).
5. Za sluaj obolenja radnika ustanovljuje se u smislu 2 1 9 Z. o. r. pridrava radnik
, godinje dvije radne s e d m i c e svoje pravo na plau, to isto vrijedi za n e s r e m i sluaj,
^' n o sve to ako nije skrivio namjerno, ili velikom n e m a r n o u drei se kod toga u s t a -
n o v e istoga to. 2 sa i z n i m k o m 2 3 6 Z. o r. kao i iznimke 239 to. 9 Z. o. r. pridr
avajui si kod toga pravo, da ga uprava p o d u z e a nakon obolenja prema potrebi u z
iste uvjete primi natrag. i j .j ,
6. U sluaju ekanja za v r e m e rada radi popravke stroja, iskljuenja p o g o n s k e s n a g e ,
pomanjkanja sirovina, loe osnove ili ekanja na mazanje o s n o v e , krianja od preko
pola sata, plaa se radniku prema njegovoj garantiranoj minimalnoj nadnici kao to
je ustanovljena u prilogu (koji je sastavni dio o v o g utanaenja) t. j . o d pola sata d o
jedan dan radni, plaa se akord i alikvomi d i o za ekanje dalje od jedan d a n , kako je
gore navedeno.
ienje stroja potrebnih pola sata ide na teret radnika, kao i takozvani Schiitzen-
schlag kojega skrivi radnik, a takozvani Kanten ako se za v r e m e rada trga, ide ekanje
na teret radnika, a ako se mora p o n o v n o uvesti na teret poslodavca.
7. Radnici imaju pravo na 10 minuta odmora za uzimanje hrane, a v r e m e e se odrediti
prema sporazumu. T i h 10 minuta n e ide na tetu radnika, n o taj o d m o r n e pripada
radnicima, koji rade dvokratno.
8. Isplata se vri svakog petka u o m o t i m a sa o z n a k o m zaraene plae i odbitaka (porez,
okruna blagajna i. t. d.).
9. Radnicima se odobrava godinji d o p u s t i to plaeni za v r e m e od 3 d o 6 dana t i m e , da
se u p o s e b n o m spisku imenuju koji radnici imadu 3 dana, a koji i m a d u 6 dana, koji
spisak je sastavni d i o o v o g utanaenja, n o firma si pridraje pravo odrediti v r e m e t o g
dopusta, pa ma bilo za sve radnike u jedno vrijeme. Taj d o p u s t vredi za 1940 g o d .
1. maj priznaje se radnicima kao praznik ali bez prava na plau.
10. Radnici e se zaposliti prema naravi posla najvie na dva stroja, o s i m kad bi t o z b o g
loe sirovine ili tehniki n e bi bilo m o g u e . U k o l i k o sadanji osposobljeni radnici n e b i
htjeli da vre rad na dva stroja, o d n o s n o ukoliko se novi radnici, koji bi se za takav
rad osposobili za 3 mjeseca, ovlauje poslodavca da t a k o v o m radniku otkae u otkaz
n o m roku, o d n . u smislu Z. o r.
11. O b z i r o m na tehnike zapreke ukoliko se nebi u odelenju za frkanje, vezenje majora i
galirunga, uvaanje, sufleganje, u lihteraju i istioni benzina, u v e o akordni sistem,
vredi za ta odelenja plaa p o satu, p o minimalnoj nadnici, koja je navedena u priloe
n o m spisku, tako d u g o dok se n e u v e d e za sva ta odelenja za koje je m o g u e akordni
sistem.

114
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile '<-w'\ PP 7 (1) 77135 (1988)

12. Uprava p o d u z e a priznaje u smislu 35 Z. o. z. r. pravo udruivanja radnika i p o nji

h o v o m s l o b o d n o m izboru biranje radnikih povjerenika sa funkcijama, kako su u z a -
,; k o n u predviene, pa e se nesuglasice i z m e u radnika i poslodavca raspraviti sa t i m
povjerenicima.
, Povjerenici jesu: Janji Dragica, Viek Alojzija, Berec-Baka Greta, Kralj Marija.
" N j i h o v i zamjenici: T u r k o v i Rua, Horvat Jelka, Salopek Rua, Bata Kristina.
13. Radnici se obavezuju na t o n o obavljanje svoga raa i zanimanja, t e urediti svoj rad
i ponaanje onako kako je to u o v o m utanaenju i u smislu zakona ustanovljeno, isto
tako se obavezuje poslodavac potivati odredbe o v o g utanaenja kao i zakonske propise.

B ) . Plaevne ustanove:
14. Plaa radnika ustanovljuje se prema p o s e b n o m spisku za svakog pojedinog radnika,
koji je sastavni dio o v o g utanaenja, a plae radnika poetnika ustanovljuju se sa:
1 do 2 tjedna D i n 1.50 p o satu m i n i m a l n o ,
3 do 4 2.
5 do 7 2,50 , . .
6 do 10 3.
11 do 13 3,50
o 14 tjedni pa d o daljnjih 3 i pol mjeseca D i n . 4 . , a poslije tog daljnjih 6 mjeseci
D i n . 4.25, t i m e , da radnik nakon t o g vremena ako se osjea s p o s o b n i m u s p o r a z u m u
sa p o s l o d a v c e m m o e prei u akord.
Za radnike, koji bi stupili u posao jedan tjedan dana poslije potpisa o v o g utanaenja
o s i m poetnika jesu m i n i m a l n e D i n . 4 . , a isto tako i za o n e radnike, koji bi preli
iz p o d u z e a t.j. iz kojeg drugog odelenja u tkaonicu na osposobljenje vredi D i n . 4 .
p o satu.

15. U k o l i k o se kod sukanja bojene robe pokazuje vea zarada od D i n . 2 5 0 . tjedno, o n d a

se cijena snizuje na istu visinu kao i kod sirove robe.
16. U oelenjima gdje se sirovina prireuje za tkaonicu mora se radnik s a m pobrinuti da
dobije dovoljno robe za izradbu, naroito za v r e m e objeda.

C). Zakljune odredbe,

17. S v e to nije p r e d v i e n o u o v o m utanaenju merodavni su zakonski propisi.
Poslovni red i svi cijenici, koji s u sastavni d i o o v o g utanaenja biti e izloeni na vidlji
v o m mjestu u tvornici.
18. O v o utanaenje vredi d o konca mjeseca februara (veljae) 1940. t i m e , da se isto m o e
otkazati s a m o u sluaju nepredvienih dogaaja, vie sile. T o k o m mjeseca februara
sastat e se obje strane da sastave kolektivni u g o v o r , da preciziraju uvjete i cijene, t e
utanae sve okolnosti, koje i d u na tetu ili na korist jedne i druge strane t i m e , da kao
baza pregovora slui o v o utanaenje. O v o utanaenje stupa na s n a g u d n e 2 0 . s t u d e n o g a
, 1939. g o d . , , . , ^ ,
U Zagrebu 16. s t u d e n o g 1939. - > ' - i/-
Zakljueno i potpisano!
. poljari, v. r.
D . Janji, v. r. Okrugli peat i g Z l S - e . d.
Viek Lojzika, v . r. U S O R J podrunice N e u m a i m , v . r.
R. T u r k o v i Zagreb y

115
 MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 77136 (1988)

Analiza toga U t a n a e n j a ukazuje n a t o d a je poslodavac, p o d velikim p r i t i s k o m

k l a s n o s v j e s n i h r a d n i c a , m o r a o p r i s t a t i n a s p o r a z u m koji t r e b a u b r o j i t i m e d u
najprogresivnije s p o r a z u m e radnitva toga vremena. Radnice s u pristale n a
a k o r d , ali i m j e m i n i m a l n a g a r a n t i r a n a s a t n i c a bila z a 2 0 0 % via o d g a r a n
t i r a n e s a t n i c e p o U r e d b i o d 17. veljae 1 9 3 7 . koja j e j o u v i j e k b i l a n a s n a z i .
U z t o , r a d n i c i m a s u bili g a r a n t i r a n i g o d i n j i o d m o r i u t r a j a n j u o d t j e d a n
dana, a n o v o p r i d o l i m r a d n i c i m a satnice s u t o n o fiksirane, o n e m o g u a v a j u i
poslodavcu da pokusnim r a d o m novoprimljenih radnica dode d o gotovo bes
platne r a d n e snage. Brojna i m e n a istaknutih k o m u n i s t a i sindikalnih aktivista
Z a g r e b a n a l a z e s e u p r i l o e n o m p o p i s u r a d n i k a ( P r i l o g 1) i u k a z u j u n a t o
z a t o j e d o l o d o t a k v o g U t a n a e n j a , koje j e m n o g o p r o g r e s i v n i j e o d k o l e k t i v
n o g u g o v o r a iz 1936. godine. J a s n o je da se u b r z o poslije njegova potpisivanja
p o s l o d a v a c n a s t o j a o rijeiti n a j r e v o l u c i o n a r n i j i h i n a j b o r b e n i j i h r a d n i c a , k o
ristei se p r i t o m e svim raspoloivim sredstvima kako bi osigurao n e s m e t a n u
eksploataciju.

Politika vlade C v e t k o v i - M a e k bila je profaistika. T r g o v i n a s H i t l e r o v i m

T r e i m R e i c h o m p o p r i m a sve vee razmjere, t e se m a s o v n o izvozi h r a n a
potrebna za p r e h r a n u stanovnitva u gradovima. N a unutranjem planu
vlasti p o d r a v a j u p o s l o d a v c e u s u z b i j a n j u t r a j k a k i h i t a r i f n i h akcija, a d e
m o k r a t s k e s e s l o b o d e s v e vie s u a v a j u , t e j e i t a v taj p r o c e s p r a e n s i l n i m
p o s k u p l j e n j i m a i z a k o j i h nije u s l i j e d i o a d e k v a t a n p o r a s t r a d n i k i h z a r a d a ,
p a r a d n i t v o nije m o g l o p o d m i r i t i n i o s n o v n e i v o t n e t r o k o v e .
M j e s n i m e u s t r u k o v n i o d b o r U R S S J - a organizirao je, 3. p r o s i n c a 1939, p r e d
R a d n i k i m d o m o m veliku p r o t e s t n u s k u p t i n u p r o t i v s k u p o e , iako s u vlasti
z a b r a n i l e n j e z i n o o d r a v a n j e . F o r m i r a n a j e p o v o r k a r a d n i k a , koja j e t r i p u t
p r o b i j a l a k o r d o n policije, a p r e m a s j e a n j i m a R u e T u r k o v i ene, r u k u o
r u k u , dre p r v e r e d o v e i probijaju se u z povike ' K r u h a , rada dolje vlada' i
protiv faizma i imperijalizma. D i o radnika se probija d o kazalita, gdje je
R a d e K o n a r o d r a o govor.*^ G o v o r i l a j e i R u a T u r k o v i . P o l i c i j a j e u h a p
sila, m e u o s t a l i m a , i M a c u G r e t i , R u u T u r k o v i , A n k u B e r u s , M i l u
Herceg, Galju K o r p o r i i druge sindikalne funkcionare, i ve afirmirane
k o m u n i s t e , a p r v e dvije b i l e s u t a d a r a d n i c e Z a g r e b a k e i n d u s t r i j e s v i l e .
Z b o g p r o t u z a k o n i t o g dranja u zatvoru, t e s u u h a p e n i c e stupile u trajk
glau i veina i h je nakon devet dana zatvora putena. Hapenje R u e T u r k o
v i o d m a h j e i s k o r i s t i o u p r a v i t e l j Z l S - a N e u m a n n i p o s l a o joj p i s m e n i o t k a z .
P r e m a sjeanju radnica, o n e s u z b o g toga otkaza htjele s t u p i t i u trajk soli
d a r n o s t i , ali j e n a savjet s i n d i k a l n i h f u n k c i o n a r a o d g o e n z a n e k o l i k o m j e
seci, k a k o s e n e b i p r e k i n u l o t e k o i z b o r e n o U t a n a e n j e p r i j e i s t e k a n j e g o v o g
r o k a vaenja.** I p a k j e t e d e m o n s t r a c i j e b u r o a s k a M a e k - C v e t k o v i e v a v l a s t
iskoristila za donoenje U r e d b e o izmjeni i d o p u n i Z a k o n a o zatiti javne
bezbjednosti i p o r e t k a u dravi kojom se u p r a v n i m o r g a n i m a daje ovlatenje
d a o s o b e koje r e m e t e r e d i m i r m o g u u p u i v a t i n a p r i s i l n i b o r a v a k u p o s e b n e
l o g o r e . U B a n o v i n i H r v a t s k o j t a j j e z a k o n jo i p o o t r e n , t e s u s e H r v a t s k a
g r a a n s k a i seljaka z a t i t a s v e ee u p o t r e b l j a v a l e k a o o r u a n i o d r e d i p r o t i v

A I H R P H , memoarska graa, 4 3 / V I - 2 7 sjeanje R u i c e T u r k o v i p o n a z i v o m Raz

vitak radnikog pokreta u Hrvatskoj (djelatnost U R S S - a ) i radnike akcije o d 19341941
s primjedbama K a t e G o v o r u i i M a c e G r e t i ; e n e Hrvatske, n . d j . , 4 1 4 ; Glas sind.
organiziranih radnika, 6. X I I 1 9 3 9 ; sjeanje R . T u r k o v i i A . Viek 2 7 . V 1 9 7 9 .

A. Krile, K a k o su se borile radnice tvornice Z . I . S., n . d j .

MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile P P 7 (1) 77136 (1988)

r e v o l u c i o n a r n i h akcija r a d n i k e k l a s e i n j e z i n i h k l a s n i h o r g a n i z a c i j a . P r o -
faistika p o l i t i k a v l a s t i p o t a k n u l a j e i p o s l o d a v c e n a akciju. I a k o j e U t a n a -
enjem d o g o v o r e n o d a se u Z I S - u i dalje o d r e s a t n e p l a e d o p r o l j e a 1 9 4 0 ,
N e u m a n n je d a o m o n t i r a t i k o n t r o l n e satove n a tkalakim strojevima i t a k o
kontrolirao uinak svake p o j e d i n e radnice, nastojei t i m e dobiti sve p o t r e b n e
e l e m e n t e za p r e g o v o r e u p r o l j e e . M e u t i m , t o b i b i l o u r e d u d a N e u m a n n
nije [ . . . ] s t a v i o p o n u d u c i j e n e z a s v a k i h h i l j a d u u s e v a i o b j a v i o , d a e s v a
k o m o n o m koji p r e b a c i v i e i s p l a t i t i u n o v c u . I t o j e radio. N e k e r a d n i c e ,
p r i v u e n e m o g u n o s t i m a u v e a n e z a r a d e , p o e l e s u se m a k s i m a l n o z a l a g a t i
n a p o s l u , t e s u p o e l e nabijati u s e v e , u s p r k o s u p o z o r e n j u k l a s n o g s i n d i k a t a
d a e m a k s i m a l n a p r o i z v o d n j a p o s t a t i m i n i m a l n a n o r m a , koja e r a d n i c e u
n a j k r a e v r i j e m e z d r a v s t v e n o u n i t i t i . R u a T u r k o v i t a k o e r se p r i s j e a t e
akcije p o s l o d a v c a p r i j e s v o g a o t p u t a n j a o v i m r i j e i m a : Ba m o j a z a m j e n i c a
je bila H R S - o v k a , i o n a je n a b i j a l a u s e v e , a N e u m a n n je d o l a z i o i g o v o r i o
m i : ' V i t o m o e t e , a z a t o vi t o n e e t e ? ' O n d a s a m s e ja b r a n i l a s t i m e t o
s a m g o v o r i l a : ' M o j a je r o b a i s t a b e z g r e a k a , ja s a v j e s n o r a d i m , a p o g l e d a j t e
n j e n u r o b u k a k o v a j e . ' N a r a z n e n a i n e s m o i z b j e g a v a l i , ali n i s m o htjeli d a
o d u s t a n e m o o d s v o g a stava,' p a v j e r o j a t n o u p r a v i t e l j nije m o g a o d o b i t i
p o k a z a t e l j e koji b i m u o m o g u i l i z n a t n o p o v e a n u e k s p l o a t a c i j u r a d n i k a i
p o s l u i l i m u k a o r e l e v a n t a n e l e m e n t p r i p r e g o v o r i m a u veljai 1 9 4 0 .

17. .

Navala vodstva HRS-a 1940. na tekovine klasnih sindikata. H R S je r e i m s k i

s i n d i k a t i n a s t o j i stei t o b r o j n i j e l a n o v e m e u r a d n i k o m k l a s o m i p r i
t o m e se k o r i s t i s v i m r a s p o l o i v i m s r e d s t v i m a , a ta n i s u bila m a l o b r o j n a s
o b z i r o m n a n j e g o v u u l o g u i cilj. V l a s t i s e u s a v e z u s H R S - o m p r i p r e m a j u
na odluni udar protiv komunista i njihovih sindikata U R S S J - o v i h orga
nizacija. S t o g a se n e r a s p i s u j u n i i z b o r i za r a d n i k e p o v j e r e n i k e u 1 9 4 0 , v e
s e p r o d u u j u m a n d a t i r a d n i k i h p o v j e r e n i k a iz 1939. g o d i n e , k a k o b i s e
d o b i l o n a v r e m e n u za k o n a n i o b r a u n . Z a h v a l j u j u i t o m e u Z I S - u s u r a d
nike povjerenice Dragica Dvorak, Marija Kapitari, Marija Petkovi i
R u a S a l o p e k , koje u s p r k o s s m a n j e n o m b r o j u m o g u i p a k z a d o v o l j a v a j u e
braniti interese radnica u sporovima s poslodavcem. T e su godine ponovo
u H r v a t s k o j uestali trajkovi i tarifni p o k r e t i kao posljedica velikog p o r a s t a
s k u p o e i p a d a n j a r e a l n i h z a r a d a . B o r b a za p o v i e n j e n a d n i c a s v e s e vie
n a m e e k a o n u n o s t , j e r je p a s i v n o i e k i v a n j e d a e p o s l o d a v c i s a m i u v i
a j u i p o t r e b e l a d n i k a i s k u p o u p o v i s i t i z a r a d e m a l o k a d ispunjeno.*
B u d u i d a s u U R S - o v i t a r i f n i p o k r e t i i t r a j k o v i s v e vie p o p r i m a l i p o l i t i k o
obiljeje, H R S je n a s t o j a o t e p o k r e t e d o b i t i p o d s v o j u p u n u k o n t r o l u . K a k o
b i i s k l j u i o U S O R J d a i dalje v o d i p o k r e t e t e k s t i l n i h i k o n f e k c i o n a r s k i h
radnika, a ujedno da obavee poslodavce na pomaganje, obeavajui i m tajno
sigurnost poslovanja bez veih trzavica s radnitvom, vodstvo H R S - a pokree

" I z govora R u e T u r k o v i na otkrivanju s p o m e n - p l o e 1969. g o d i n e .

N a p o e t k u 1940. g o d . 75 radnika istionice Valet-expressa uspjelo je izboriti p o v i i c u
satnice u r a s p o n u od 25 para d o pola dinara. T a je radionica bila u n e p o s r e d n o m susjed
s t v u Z l S - a , t e je vjerojatno pokret i nastao na poticaj borbenih radnica Z l S - a (Glas, 5. I
i 19. I 1940 Akcija saveza tekstilaca za p o v i e n j e plaa).

117
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 77136 (1988)

akciju z a s k l a p a n j e j e d i n s t v e n o g a k o l e k t i v n o g u g o v o r a za s v e t e k s t i l n e t v o r
n i c e . H R S djeluje p o d p a r o l o m d a r a d n i t v o t r e b a d a s t u p i u s v o j u j e d i n u I
m o n u organizaciju, b u d u i d a s u i zadnji ostatci bivih U R S - o v i h organi
zacija u n e k o j i m t e k s t i l n i m t v o r n i c a m a p o t p u n o l i k v i d i r a n i , t e i s t i e d a I u
t e k s t i l n i m t v o r n i c a m a Z a g r e b a Ivanici, G a o n u , U n i t a s u , A G B - u r a d
n i t v o p r i l a z i H R S - u kao j e d i n o j o r g a n i z a c i j i s p o s o b n o j d a u d a n a n j i m
v r e m e n i m a p o v e d e r a d n i t v o boljoj b u d u n o s t i . ' P o u z o r u n a M j e s n i m e u
s t r u k o v n i o d b o r U R S S J - a , i H R S o r g a n i z i r a u velikoj d v o r a n i R a d n i k e
k o m o r e s k u p t i n u z a g r e b a k i h t e k s t i l a c a , kojoj u m j e s t o o e k i v a n i h t i s u a
p r i s u s t v u j e s v e g a 120 r a d n i k a . G o v o r i i m r e f e r e n t za t e k s t i l c e V j e k o s l a v
B l a k o v , k a s n i j e i s t a k n u t i f u n k c i o n a r u u s t a k o m H R S - u za v r i j e m e r a t a i
p r e d s j e d n i k R a d n i k e k o m o r e , koji j e poslije l a t a o s u e n n a s m r t . J a s n o j e
d a B l a k o v g o v o r i o j e d i n s t v e n o m k o l e k t i v n o m u g o v o r u za t e k s t i l c e , koji j e i
s k l o p l j e n u l i p n j u 1 9 4 0 . o b u h v a t i v i 116 t e k s t i l n i h p o d u z e a s o k o 2 0 . 0 0 0
radnika. O p r a v o j s u t i n i t o g a k o l e k t i v n o g u g o v o r a o b j a v i o j e P o d s a v e z
U S O R J za H r v a t s k u , 10. oujka 1 9 4 0 , p o s e b a n l e t a k u k o j e m u s e k a e : '
Hrs se je odluio d a , p u n o m s a r a d n j o m poslodavaca i u z p o m o d r u g i h ini
laca, i z v r i n a j g o r u p r e v a r u n a d t e k s t i l n i m r a d n i c i m a . U t u s v r h u H r s i
p o s l o d a v c i n a m j e r a v a j u zakljuiti j e d a n u g o v o r k o j i m b i svi d o s a d a p o s t o j e i
k o l e k t i v n i u g o v o r i p r e s t a l i vaiti. D a k l e , k o l e k t i v n i u g o v o r i z a k l j u e n i sa
U r s - o m i s v a p r a v a r a d n i k a i z v o j e v a n a t e k o m b o r b o m , bila b i p o n i t e n a .
S v a k a daljnja b o r b a z a bolji i v o t , t a r i f n e akcije i t r a j k o v i , k a o i s l o b o d n i
i z b o r i r a d n i k i h p o v j e r e n i k a bili b i o n e m o g u e n i . O r a d n i k i m n a d n i c a m a i
u s l o v i m a r a d a , o d l u i v a l i b i i s k l j u i v o p o s l o d a v c i i n j i h o v i a g e n t i iz v o d s t v a
H R S - a . D a bi se t o to lake izvrilo i da se radnici n e bi usudili protestirati
taj H R S - o v k o l e k t i v n i u g o v o r i m a o b i s e k a k o H r s r a u n a n a r e d b o m
vlasti p r o g l a s i t i j e d i n i m v a e i m . T a k o b i m o g l i d o b i t i U r e d b u o m i n i m a l
n i m n a d n i c a m a u n o v o m izdanju. U t o m z a j e d n i k o m k o l e k t i v n o m u g o v o r u

p o u z o r u n a faistike k o r p o r a c i j e p r o p a g i r a s e n e k l a s n a b o r b a v e
k l a s n i m i r , t e b i U cilju z a t i t e i u n a p r e e n j a z a j e d n i k i h i n t e r e s a r a d n i k a
i p o s l o d a v a c a u o d r e e n i m r a z m a c i m a bili o d r a v a n i z a j e d n i k i s a s t a n c i r a d
nikih povjerenika i uprave poduzea. K o m u n i s t i letkom upozoravaju rad
nike: Tekstilni radnici vrlo d o b r o znadu, da su interesi poslodavaca s u p r o t n i
i n t e r e s i m a r a d n i k a . P o s l o d a v a c t e i , d a m u profit b u d e t o vei i d a r a d n i k a
i z r a b l j u j e t o vie. R a d n i c i p a k o p r a v d a n o t e e , d a i m n a d n i c e b u d u t a k v e ,
d a b i m o g l i ivjeti k a o l j u d i [ . . . ] . K o m u n i s t i u k a z u j u d a nije i s t i n a d a H r s
eli u k i d a n j e a k o r d n o g r a d a , i d a o n t o t r a i s a m o ' u n a e l u ' , a u s t v a r i b i
sve ostalo p o starom. T a k o je i s n a d n i c a m a . T r a i m n o g o , a k a d a razbije
U r s - o v u o r g a n i z a c i j u i s l o g u r a d n i k a ' p r i s t a j e n a b i l o ta.' [...] I m a d e t v o r
nica, gdje je H r s - u uspjelo p r i v r e m e n o p o t i s n u t i U R S danas u t i m t v o r
n i c a m a k o l e k t i v n i u g o v o r i ili n e p o s t o j e sa s t r a n e p o s l o d a v a c a , ili i h u o p e
n e m a . P o s l o d a v c i r a d e i p l a a j u k a k o h o e , a r a d n i k koji s e u s u d i p r i g o v o r i t i
taj nije d o b a r H r v a t ! L e t a k z a v r a v a : P o z i v a m o s v e t e k s t i l n e r a d n i k e I
r a d n i c e , d a s e u j o v e e m b r o j u o k u p e u svojoj s l o b o d n o j s i n d i k a l n o j o r g a n i -

" Hrvatski radnik, 7. I I I 1 9 4 0 T e k s t i l n o radnitvo u Hrvatskoj pozdravilo je s o d u e

vljenjem akciju H R S - a za sklapanje jedinstvenog kolektivnog u g o v o r a ; Hrvatski radnik,
14. I I I 1 9 4 0 Medusekcijski o d b o r tekstilaca.
Hrvatski radnik, 29. I I I 1940 Velika skuptina tekstilaca H R S - a ; Narodno blagostanje,
1940, 4 1 1 . ; , , , , . , ,

* e n e Hrvatske, n . d j . , 4 2 3 4 . ^;a-, / ,q j : ^ i;;iitii:.; .;!v

118
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile '^'i S - .% -'I p p 7 (1) 77136 (1988)

zaciji U j e d i n j e n o m s a v e z u i v a k o - o d j e v n i h r a d n i k a i : a d n i c a , p r e k o koje e
i dalje o d l u n o v o d i t i b o r b u za v e e n a d n i c e , k r a e r a d n o v i j e m e i v e a p r a v a ,
t o j e s t za bolji i ovjeniji i v o t , a p r o t i v s v i h i z r a b l j i v a a i n j i h o v i h p o m a
g a a , m a k a k o s e o n i n a z i v a l i i p o d b i l o k a k v i m firmama se sakrivali.

18. ' '

Dvomjeseni trajk radnitva ZlS-a 1940. godine. T a j j e l e t a k d a t i r a n s 10.
o u j k o m 1940. V j e r o j a t n o nije s l u a j n o , 1 1 . o u j k a u 14 s a t i , z a p o e o d v o
mjeseni trajk radnitva Z l S - a , svakako j e d a n od najveih trajkova tekstilaca
u Z a g r e b u . T o g a s e t r a j k a sjeaju r a d n i c e p o s l i j e r a t a o v a k o P a i p a k ini
s e d a s u o n i d a n i u o i 1. m a j a 1940. bili n a j t e i . T a d a s m o s t u p i l e u trajk
z a p o v e a n j e n a i h z a r a d a , a u z t o s m o z a h t i j e v a l e d a se n a p o s a o v r a t e n a e
d r u g a r i c e o t p u t e n e z i m i t . j . R u a T u r k o v i i M a c a G r e t i (koja se je g o d .
1938. z a p o s l i l a u n a o j t v o r n i c i ) . N o trajk se o d u l j i o i m i s m o m o r a l e o d u s t a t i
o d n e k i h z a h t i j e v a . M o r a l e s m o o d u s t u p i t i i o d t o g a d a se o n e v r a t e n a p o s a o .
M j e s e c i p o d a n a t r a j k o v a l i s m o p o d u v j e t o m , d a n a m se p o v e a z a r a d a o d
2 5 p a r a p o j e d n o m r a d n o m s a t u i d o z v o l i 15 u m j e s t o 10 m i n u t a o d m o r a [ . . . ] .
T u i s p r e d t v o r n i c e napravili s m o barake, postavili k u h i n j u i sve to n a m je
b i l o p o t r e b n o . u v a l i s m o t v o r n i c u i n i t k o se nije s m i o p r i b l i i t i . P o s l o d a v c i
i v l a s t i p o k u a l i s u n a s v r a t i t i n a p o s a o i r a s t j e r a t i , ali n i s u uspjeli. N a k o n c u
je d o l a i policija, s k o j o m s m o s t u p i l i u b o r b u k a m e n j e m g o l o r u k i . R a s
tjerali s u n a s , ali s m o u n a t o t o m e p o b i j e d i l i , jer s m o bili u p o r n i u s v o j i m
z a h t j e v i m a . T o g a se t r a j k a sjea i R u a T u r k o v i s o d u e v l j e n j e m : N o
n i t a nije m o g l o z a u s t a v i t i b o r b u r a d n i c a u t v o r n i c i svile. O n e s u b i l e i s t a k n u t i
borci, h r a b r e ene, j e d a n d o b a r dio njih je ve p r o a o kroz r a z n e b o r b e n e
okraje n a u l i n i m demonstracijama, p r v o m a j s k i m p r o s l a v a m a , i na r a z n i m
d r u g i m akcijama, dijeljenjem letaka, pisanjem parola. U s v i m t i m n a i m
nastojanjima najborbenije, najistaknutije drugarice su r e d o v n o uestvovale.
T o j e b i l a s v j e s n a b o r b e n a akcija e n a , s v j e s n i h t o e l e , s p r e m n i h n a s v e ,
p u n i h b o r b e n o g p r k o s a d a u s t r a j u , p u n i h p o v j e r e n j a u svoje p o v j e r e n i k e i
d r u g a r i c e koje s u b i l e z a j e d n o s n j i m a . D v a m j e s e c a m i r o v a l a je t v o r n i c a .
U m j e s t o b r z i h r u k u i glava n a g n u t i h n a d strojeve, g r u p e ena su u t v o r n i k o m
dvoritu h o d a l e , j e d n e s u bile zabavljene p r i p r e m o m h r a n e , d r u g e n a obilasku
o k o t v o r n i c e b u d n o s u p r a t i l e ta s e d e a v a . L i c a s u bila z a b r i n u t a ali p r k o s n a ,
p u n a s a m o p o u z d a n j a , v e d r i n e , s n a g e , i u v j e r e n o s t i u svoja p r a v a . Z n a l e s u ,
d a je p o s l o d a v a c n j i h o v o m z a r a d o m p r o i r i o t v o r n i c u , d a je n o v c e m n a i m ,
koji s m o m i z a r a d i l i , i z g r a d i o t r o k a t n i c u u M a r t i e v o j ulici ( n a b r o j u 14 d
o p a s k a M K D ) , d o k s e je s t a n o v a l o p o r a z n i m p e r i f e r i j s k i m l o i m s t a n o v i m a i
n e z d r a v i m s o b i c a m a . B i l e s u s p r e m n e i n a b o r b u sa p o l i c i j o m , j e r s u se o k u a l e
v e i u toj b o r b i . ' *
T o k t o g a p o k r e t a b i o j e o v a k a v . P r i l i k o m p r e g o v o r a za U t a n a e n j e u s t u d e
n o m 1 9 3 9 , d o g o v o r e n o j e d a e u o u j k u 1940. z a p o e t i p r e g o v o r i o k o l e k t i v -

9 A. Krile, K a k o s u se borile radnice tvornice Z. I. S., n. d j . . M a c a Greti se u t o vrijeme

v e nalazila u L e p o g l a v i , gdje je zajedno s d r u g i m internirkama vodila b o r b u za bolje
uvjete interniranja. ,, , . , ., , .
G o v o r p r e d t v o r n i c o m , 1969.

119
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 77136 (1988)

n o m u g o v o r u , t e je u m e u v r e m e n u i j e d n a i d r u g a s t r a n a p r i p r e m i l a svoje
p r i j e d l o g e , koji s u bili p o s v e d i v e r g e n t n i . P r v a r a s p r a v a o d r a n a j e 8. o u j k a
u u r e d s k i m p r o s t o r i j a m a Z l S - a , u M a r t i e v o j 14 d. N a t i m p r e g o v o r i m a
d r G o l d s c h m i d t o d m a h je zatraio da jedina naplata r a d a b u d e u a k o r d u ,
ali j e r a d n i t v o b i l o n e z a d o v o l j n o p r e d l o e n i m c j e n i k o m . Z a h t i j e v a l o j e p o v i
enje s t a v a k a u c j e n i k u za 2 0 % , b o i n i c u i u s l u a j u b o l e s t i t r i t j e d n a p l a e
n o g bolovanja godinje. N i drugi pregovori, 11. oujka, nisu zavreni uspjeno,
jer s u o b j e s t r a n e ostajale p r i s v o j i m z a h t j e v i m a . T i m e j e p o s t u p a k p o m i r e n j a
n a t o j e r a d n i t v o p o U r e d b i o d 17. I I 1937. b i l o o b v e z a n o b i o z a v r e n ,
t e je s v i h 9 0 r a d n i c a i r a d n i k a i s t o g d a n a s t u p i l o u trajk. O p o e t k u t r a j k a
z a g r e b a k a policija obavijestila je B a n s k u u p r a v u s n a p o m e n o m d a j e trajk
p o k r e n u t o d 1 0 1 5 lica, t j . k o m u n i s t a , t e m u j e t i m e d a n p o l i t i k i k a r a k t e r . ' ^
S v o j u k u l m i n a c i j u trajk p o s t i e u v r i j e m e p r v o m a j s k e p r o s l a v e . U o i P r v o g
maja. K o m u n i s t i k a partija H r v a t s k e uputila je z a g r e b a k o m proletarijatu
ovaj p o z i v : D r u g o v i i d r u g a r i c e ! S v i j e s n i t e i n e n a e g p o l o a j a i n a d a h n u t i
vrstom vjerom u bolju b u d u n o s t u koju nas nepokolebivo vodi naa K o m u
nistika partija ta neslomljiva i uistinu jedina n a r o d n a partija, m i ,
proletarijat grada Zagreba treba da o u v a m o vjekovnu tradiciju radnikog
pokreta, t r e b a da o b u s t a v i m o svaki r a d u t v o r n i c a m a i r a d i o n i c a m a , iziimo
na ulicu da proslavimo na proleterski p r a z n i k i tako se p r i d r u i m o milijun
skoj s m o t r i p r o l e t a r i j a t a cijelog svijeta, t j . p r o s l a v a P r v o g m a j a n e k a n a m
p r o t e k n e proeta idealima radnike klase, neka n a m p r o t e k n e u znaku b o r b e . ' '
O r g a n i z i r a n e s u d e m o n s t r a c i j e , i r a d n i t v o i s t o n o g dijela g r a d a o k u p i l o s e
ve u r a n i m jutarnjim satima P r v o g maja pokraj trajkakog logora radnica
t v o r n i c e Z I S u B u a n o v o j ulici. T u s u d o l e i r a d n i c e G a o n a , Z a g r e b a k e
tvornice papira, A. G . B-a i drugih. R u a T u r k o v i i I d a Brezovi prisjeaju
se t o g a d o g a a j a : ' * O k u p l j e n o r a d n i t v o k r e n u l o j e , n a o r u a n o k a m e n j e m
p r e m a H e i n z e l o v o j ulici, gdje s u joj s e p r i d r u i l e n o v e g r u p e r a d n i k a . P o v o r k a
je t a d a k r e n u l a Z v o n i m i r o v o m u l i c o m ( d a n a s u l . S o c i j a l i s t i k e r e v o l u c i j e ) ,
pjevajui p r v o m a j s k e r e v o l u c i o n a r n e p j e s m e . K a d a j e p o v o r k a stigla d o
M a k a n e v e u l i c e , o p a z i l o je r a d n i t v o k a k o p r e m a n j i m a d o l a z i e t a s t r a a r a
s p r i s t a v o m koji je i m a o i s u k a n u s a b l j u i koji je d a o k o m a n d u ' N a n j i h ! ' .
D e m o n s t r a n t i su m i r n o nastavili p u t , a ve ranije o d r e e n e zatitne g r u p e
s t u p i l e s u u akciju i ' u s k o r o je p r i s t a v b e z svoje p e l e r i n e t r a o M a k a n e v o m
u l i c o m t j e r a n k a m e n i c a m a ' . I p a k n e k o l i k o je d r u g o v a i d r u g a r i c a b i l o u h a p
eno, p a su se d e m o n s t r a n t i rasprili u g r u p e . J e d n i s u se nastavili t u i s
policijom, a drugi su nastavili p u t , dok su trei prili oslobaanju radnika i
r a d n i c a koje j e policija z a t v o r i l a k o d M a k a n e v e u j e d n u v e u . K a d a s u
policijska k o l a stigla p o z a t v o r e n i k e vie n i s u n i k o g a n a l i .
M e u t i m d r u g i , jai o k r a j , b i o je u K l a o n i k o j ulici ( d a n a s K r a e v a , o p a s k a
M K D ) , t e s u policija i a g e n t i o p k o l i l i d e m o n s t r a n t e . J e d a n d i o d e m o n s t r a n a t a
p r o b i o s e iz o b r u a , ali je j e d a n d i o b i o i u h a p e n , m e u n j i m a i I d a B r e z o v i ,

" A I H R P H , trajkovi kut. 5 / 2 2 1 .

" e n e Hrvatske, n. d j . , 4 2 6 .
Sjeanje I d e Brezovi i R. T u r k o v i , 13. V I I 1979. V i d i i Z e n e , n. d j . , 4 2 7 i Jutarnji
list, br. 10154 o d 2 . V 1940. T e velike demonstracije sjea se i Bla M e s a r i , koji je toga
dana drao govor na dananjem K v a t e r n i k o v o m trgu ( A I H R P H , M e m o a r s k a graa, 7 4 / I I I
-27).

120
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile r,':- ' p p 7 (1) 77136 (1988)

Z a t v o r e n i c i s u i za v r i j e m e p r i j e v o z a u c r n o j m a r i c i i n a policiji u z v i k i v a l i
p a r o l e ' i v i o 1. m a j ' , ' i v j e l a r a d n i k a k l a s a ' . O n i d r u g o v i koji s u s e p r o b i l i
p r i d r u i l i s u se d r u g i m g r u p a m a , k o j e s u se o b r a z o v a l e u r a z n i m d i j e l o v i m a
g r a d a i t a k o doli i d o kazalita, gdje su demonstracije trajale itavo prije
p o d n e . K a k a v je z a m a h uzela proslava P r v o g maja najbolje pokazuje p o d a t a k
d a t o g d a n a n i s u r a d i l i n i grafiari n i t r a m v a j c i , n i p e k a r i , p a j e g r a d b i o b e z
novina, bez tramvaja i bez kruha.
t r a j k r a d n i t v a Z l S - a z a v r e n je 9. s v i b n j a 1940. p o t p i s i v a n j e m k o l e k t i v n o g
u g o v o r a i a k o r d n o g cjenika. I v a n B o i e v i , t a j n i k p o d r u n i c e U S O R J - a ,
o b a v i j e s t i o je o t o m e R a d n i k u k o m o r u , a ef policije V r a g o v i B a n s k u u p r a
v u . ' ' O b j e s t r a n e p r i h v a t i l e s u a k o r d n i s i s t e m r a d a , ali s u s t a v k e p o v e a n e
za 1 2 1 5 % i u t v r e n s k u p a r i n s k i d o d a t a k . M e u t i m , n a p o s a o nije p r i m l j e n o
z b o g t r a j k a 14 r a d n i c a , koje s u p r e m a V r a g o v i u s m e t a l e u r e d n o m v o e n j u
p r e g o v o r a . M e u n j i m a s u se n a l e Alojzija V i e k , A n e l a C v e t k o v i , tefa
i S l a v a R u b i n i , D r a g i c a i M i l a n D v o r a k i n e k i d r u g i , ali je k a s n i j e p o s l o
d a v a c i p a k p o p u s t i o p a je i vei d i o t i h r a d n i k a d o e k a o o k u p a c i j u n a p o s l u u
Z I S - u . I a k o t i m t r a j k o m n i s u o s t v a r e n i svi r a d n i k i z a h t j e v i , i p a k je taj
p o k r e t i m a o velik o d j e k m e d u z a g r e b a k i m r a d n i t v o m , a R a d n i k i tjednik
p i s a o j e d a je ovaj trajk najbolji d o k a z svijesti r a d n i k a . ' *

19. , : .V ^ . ^

Poslodavac, vlasti i vodstvo HRS-a nastoje u ZIS-u obezvrijediti tekovine klasne

borbe. M a e k n a e l u B a n o v i n e H r v a t s k e p o k a z a o se t e k u 1940. r a d n i k o j
klasi u p r a v o j svjetlosti. U r e d b a o rjeavanju r a d n i h sporova i z m e u p o s l o
davaca i radnika, te razne druge u r e d b e , bile su p o n e k i m svojim o d r e d b a m a
g o r e o d p r o p i s a koje je d o n o s i o kralj A l e k s a n d a r za v r i j e m e estosijeanjske
diktature.
H R S p o s t a v i r e i m s k i s i n d i k a t o t e a v a s i s t e m a t s k i s v a k u akciju U R S S J -
- o v i h s i n d i k a t a , p o z i v a j u i se n a n j i h o v u k o m u n i s t i k u a k t i v n o s t . K o m u n i s t i
m a u p o d r u n i c i U S O R J - a u Z a g r e b u bio je rad jako otean, p o g o t o v o k a d
je c e n t r a l a U R S S J - a , k o j u s u jo uvijek d r a l i socijalisti, d o n i j e l a o d l u k u o
i s k l j u e n j u O b l a s n o g o d b o r a U R S S J - a za H r v a t s k u i S l a v o n i j u i S a v e z a
t e k s t i l a c a , n a s t o j e i t a k o s p a s i t i o d p r o g o n a ostale s a v e z e . T a j e o d l u k a stavila
d j e l o v a n j e I v a n a B o i e v i a i M a r k a B e l i n i a u p r a v u i l e g a l n o s t , p a je r a d n i c a
Z l S - a I d a Brezovi u svojim sjeanjima s p o m e n u l a da su radnici zbog t e
z a b r a n e bili p u n i r e v o l t a i o g o r e n j a . " F o r m a l n o je U R S S J b i o z a b r a n j e n

A I H R P H , R K , 5 8 2 / 4 - 4 8 4 3 / 1 9 4 0 Boievi je o p o e t k u trajka obavijestio R a d n i k u

k o m o r u d o p i s o m br. 179/13. I I I , a o zavretku brojem 365 od 11. V 1 9 4 0 ; A I H R P H ,
trajkovi, 5/22 1 dopis policije br. 2 4 6 8 9 / 1 4 . V 1940.
Radniki tjednik, 24. V 1940 Zavren trajk radnika kod Z l S - a . U r e d n i k toga lista
b i o je R u i n brat Ladislav T u r k o v i . Taj je trajk s p o m e n u l a i Vida T o m i u referatu
Zadaci KPJ u radu sa enama na Petoj zemaljskoj konferenciji K P J . Peta zemaljska
konferencija KPJ (1923. X 1940), Beograd 1 9 8 0 , 1 3 3 , te L u t v o A h m e t o v i ( U s t a n i k e
iskre u Hrvatskoj 1941. g o d i n e , 57).
B. Janjatovi, Sindikalni pokret u Hrvatskoj u vrijeme odravanja P e t e zemaljske k o n
ferencije K P J . Peta zemaljska konferencija KPJ, Zbornik radova, Zagreb 1972, 2 1 8 .

121
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 77136 (1988)

t e k 3 1 . p r o s i n c a 1940, a 2 1 . p r o s i n c a d a k l e n e k o l i k o d a n a p r i j e z a b r a n e
doli su u Z I S delegati H R S - a Vjekoslav Blakov i u p a t e zatraili o d p o s l o
d a v c a d a p r i m j e n j u j e j e d i n s t v e n i k o l e k t i v n i u g o v o r za t e k s t i l c e , p r i k a z u j u i
se t a k o z a t i t n i c i m a r a d n i k a u v r i j e m e k a d a s u o n i ostali b e z s v o g a s i n d i k a t a . '
P o s l o d a v a c t a k o e r nije e k a o s k r t e n i h r u k u , i k r i k o l e k t i v n i u g o v o r s k l o p
ljen s U S O R J - e m u s v i b n j u 1940. u g o t o v o s v i m t o k a m a . N e daje r a d n i c i m a
plaeni o d m o r , ne isplauje zaostatke skuparinskog doplatka, a ne primjenjuje
n i p o v i e n i a k o r d n i cjenik, p a s u m n o g e r a d n i c e i m a l e s a t n i c u o d e t i r i d i n a r a ,
i a k o je z a g a r a n t i r a n a m i n i m a l n a z a r a d a b i l a 4 , 6 0 d i n a r a .
U v r i j e m e k a d a je s t u p i o n a s n a g u H R S - o v k o l e k t i v n i u g o v o r za t e k s t i l c e ,
d i r e k t o r N e u m a n n o b j a v i o j e r a d n i c i m a P o s l o v n i r e d , koji je p o t v r d i l o i
G r a d s k o p o g l a v a r s t v o Z a g r e b a 8. l i p n j a 1940. U t o m d o k u m e n t u b i l o j e
m n o g o o d r e d a b a p r o t i v n i h Z a k o n u o zatiti radnika i Z a k o n u o r a d n j a m a .
N a p r i t u b e r a d n i k a z a g r e b a k a R a d n i k a k o m o r a u kojoj s u v o d s t v o p r e
u z e l i H R S - o v c i m o r a l a j e i p a k r e a g i r a t i n a taj P o s l o v n i r e d , koji joj p r i j e
d o n o e n j a nije d a n n a miljenje i o c j e n u . T a k o je, n p r . , u t o m d o k u m e n t u
p o s t o j a l a o d r e d b a d a s e sa e g r t i m a z a k l j u u j e u g o v o r o r a d u t e k n a k o n t o
r a d e p o k u s n o u t v o r n i c i 3 0 d a n a , a Z a k o n o r a d n j a m a p r o p i s i v a o je 8 d a n a .
R a d n o v r i j e m e n a s t o j a l o s e p r o d u i t i f o r m u l a c i j o m d a se za ienje s t r o j e v a ,
koje se obavlja i z v a n 4 8 r e d o v i t i h s a t i ne plaa. U d o p i s u B a n s k o j vlasti
B a n o v i n e H r v a t s k e R a d n i k a k o m o r a j e z a t r a i l a d a se s p o m e n u t i P o s l o v n i
red k a o p r o t u z a k o n i t o p o t v r e n i d o n e s e n p o n i t i , t e d a u b u d u e v l a s t i n e
p o t v r u j u p o s l o v n e r e d o v e b e z miljenja R a d n i k e k o m o r e u Z a g r e b u . "
U s p r k o s t i m p r i m j e d b a m a , n o v i P o s l o v n i r e d za Z I S nije n i k a d a i z d a n , p a
se r a d n i t v o iz d a n a u d a n n a l a z i l o u s v e b e s p r a v n i j e m p o l o a j u . I p a k u
Z I S - u p a r t i j s k a o r g a n i z a c i j a r a d i b e z p r e k i d a , i a k o j e n j e n o djelovanje z n a t n o
o s l a b l j e n o n a k o n p r o l j e t n o g t r a j k a 1940. k a d je t v o r n i c u m o r a l o n a p u s t i t i
14 n a j b o l j i h r a d n i c a . N o o n e , koje s e n i s u o t v o r e n o a n g a i r a l e u Z I S - u za
v r i j e m e s p o m e n u t o g p o k r e t a , a i o n e koje s u se z a p o s l i l e u Z I S - u n a k o n t o
s u z b o g b o r b e n i h akcija b i l e i z b a e n e iz d r u g i h t v o r n i c a , p r e d s t a v l j a l e s u
s a d a z l a t n u r e z e r v u i b i l e s p o s o b n e d a dalje v o d e k l a s n u b o r b u u toj velikoj
tvornici stranog kapitala.

T a k o je p r e m a sjeanjima I d e Brezovi zabrana U R S - o v i h sindikata izazvala

m e u r a d n i c i m a Z l S - a p u n o revolta i ogorenja. N e p o s r e d n o n a k o n z a b r a n e
U R S S J - a , o r g a n i z i r a n je u t v o r n i c i p r o t e s t n i m i t i n g n a k o j e m je g o v o r i o
M i l a n D v o r a k , koji se n a k o n t r a j k a u s p i o p o n o v o v r a t i t i u t v o r n i c u . P o s l o
d a v a c je o b a v i j e s t i o p o l i c i j u i policija se z a a s n a l a u t v o r n i c i . N o p o k u a j
a g e n a t a d a s a z n a j u t k o j e b i o g o v o r n i k n a m i t i n g u nije b i o u s p j e a n , jer s u
r a d n i c i utjeli p o p u t stijene. P o z a v r e t k u r a d a r a d n i c i s u ' o d u e v l j e n i i g o r d i
proli kroz k o r d o n policajaca, n a o r u a n i h p u k a m a i bajunetama', te su
otili d o t v o r n i c e Iskra u H e i n z e l o v o j u l i c i , g d j e se o d r a v a o d r u g i m i t i n g ,
i d o t v o r n i c e L i p a M i l i u M a k s i m i r s k o j c e s t i , g d j e je b i o t r e i .

' Hrvatski radnik, 31. X n 1940 K a k o U R S - o v c i brane interese radnika u Zagrebakoj

tvornici svile.
" A I H R P H , R K , 585/3-6145/1940.
Sjeanje Ide Brezovi 1 dio govora R. Turkovi, 1969. ,.

122
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 77136 (1988)

20. ' ^- : : .

Nekoliko rijei o poslovanju tvornice A. G. B. za vrijeme Banovine Hrvatske.

K a d a je F r a n c u s k a objavila r a t Hitlerovoj N j e m a k o j , glavni je p r o k u r i s t
firme L o u i s C h o l l e t o n m o b i l i z i r a n u f r a n c u s k u v o j s k u , a u s k o r o z a t i m i
ranjen, t e ga kao administrativni povjerenik upravnog odbora L e s Tissusa
z a m j e n j u j e G e o r g e s B a l l a n d r e u x koji j e r u k o v o d i o v e l i k o m t r g o v i n o m firme
u K n e z M i h a j l o v o j ulici b r . 17 u B e o g r a d u . F r a n c u s k a j e k a p i t u l i r a l a v e 2 2 .
lipnja 1940, ali se d o t a d a izlozima b e o g r a d s k e t r g o v i n e B a l l a n d r o u x koristio
za v e l i k u p r o p a g a n d u s a v e z n i k a , a p o s l j e d i c a j e t o g a bila d a j e n a k o n n j e m a k e
o k u p a c i j e B e o g r a d a B a l l a n d r o u x b i o iz n j e g a p r o t j e r a n . M e u t i m , B a l l a n -
d r o u x nije o t p u t o v a o z a F r a n c u s k u v e s e i s k r c a o u Z a g r e b u , t e p o o d o b r e n j u
parike centrale L e s Tissus preuzeo direktno upravu zagrebake tvornice,
koju je d o tada vodio L j u b o m i r Vini.
V i n i i B a l l a n d r o u x n i s u s e n i k a k o slagali. Z b o g p o o t r e n i h m j e r a B a n o v i n e
H r v a t s k e p r e m a poduzeima stranog kapitala, a i zbog manjih poreza n a
p o d r u j u U p r a v e grada Beograda, Ballandroux je 1940. radio n a preseljenju
z a g r e b a k e t v o r n i c e i t r g o v i n e u I l i c i 11 u B e o g r a d , i m e b i 4 6 r a d n i k a i 2 1
n a m j e t e n i k ostali b e z z a p o s l e n j a . V i n i j e p r u i o o t p o r , i za v r i j e m e B a l l a n -
auKovog s l u b e n o g p u t a p o Siriji, u l i p n j u 1 9 4 0 , s a z v a o l a n o v e r a v n a t e l j s t v a
Milica, W e i n e r a i P e a r e v i a , t e j e 3 0 . l i p n j a o b a v l j e n a i n v e n t u r a i z a g r e b a k a
k u a o d v o j e n a o d b e o g r a d s k e filijale. T o j e d o v e l o d o V i n i e v o g o t p u t a n j a
n a k o n p o v r a t k a B a l l a n d r o u x a , ali t v o r n i c a i dalje r a d i , a u t k a o n i c i s e p r o i z
v o d i m j e s e n o o k o 1 5 . 0 0 0 m u m j e t n e svile, u s p r k o s s v e t e o j n a b a v c i s i r o v i n a
n a k o n t o j e T r e i R e i c h z a b r a n i o svaki i z v o z c e l u l o z e i d r u g i h p r e d i v a z b o g
svojih p o j a a n i h p o t r e b a u r a t n e s v r h e . ' '
Z a v r n i r a u n za 1940. zakljuen je t e k n a X I glavnoj skuptini, 30. rujna
1 9 4 2 , u Z a g r e b u , u z g r a d i n a Z r i n s k o m t r g u b r o j 3 , ali o n n e o d r a a v a r e a l n o
poslovanje p o d u z e a uoi okupacije zemlje, jer je n a r e d b o m M i n i s t a r s t v a
riznice o d 13. V I I I 1941. ustanovljena rezerva za gubitke o d 3 0 % , p a je i
iskazani gubitak o d 168.433 dinara s a m o fiktivan.'"^
U v r e m e n u Banovine radili s u u A . G . B-u ovi radnici i radnice: Anica A n d r a -
e v , R u a B e h i n , A g n e z a B l a g u , T o m o B l a g u , J e l k a B o i , tefica C a n g l ,
Marija Dajtner, E r n a Egartner, Sabina Flac, Katica Flanjak, M i r k o Frljak,
Jelka Gorenc, Ivan Hajpter, Evica Horvat, Marija Horvat, Franca Kian,
A n a K o l m a n , Dragica K o r d i n , Jarmila Korenjak, Ivan K o s , Vika K o s ,
Dragica M a t i , Marija Milter, Milica M u e k , R u a Nagy, Barica N e h r , Franjo
Oegovi, A n k a Pavliko, M a g d a Pelko, Jelka Petrak, A n a Pirbauer, Marija
Poznanovi, A n a Rosandi, Lucija Rukavina, Matilda Sangl, A n a eni,
Jelka rablin, Marija T e p e , Tereza T r e m e l , Ernestina Uri, Danica V o j -
n o v i i S l a v a i t n i k . " " R a s p o n n j i h o v i h s a t n i c a k r e t a o s e , 1. r u j n a 1 9 3 9 ,

A I H R P H , zbirka X X V I I , kut. 6/143 T r e b i t s c h i A G B ; H A Z , f o n d P o n o v e , 4 0 1 5 / 4

p i s m o L j . Vinia K l u g e m a n n u , 1 2 . V I I I 1 9 4 1 , i L . Billoudetu, 10. V I I I 1 9 4 1 , t e izvje
taj S v o b o d e P o n o v i , 1 1 . X 1 9 4 1 .
H A Z , Zbirka isprava 1 5 / 3 0 A G B .
'"^ A I H R P H , R K , 6 3 4 / 5 - 3 8 6 1 o d 2 6 . I V 1941 popis radnika s iskazom temeljnih plaa
1. rujna 1939. i skuparinskom doplatkom 1. V 1940. I u A . G. B - u je bilo komunistkinja.
Elza T o m a i bila je 2 3 . I I 1940. o s u e n a na deset dana zatvora z b o g s u n m j e da je k o m u
nistkinja, a kasnije n a 3 0 dana i i z g o n iz Zagreba. N o 2 4 . I 1941. u h a p e n a je p o n o v n o z b o g
raspaavanja k o m u n i s t i k o g letka K o m u n i k e , C K K P J br. 5 / A I H R P H , p o l i c . karton
35/5467/.

123
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 77136 (1988)

o d t r i d o ' e s t d i n a r a , ali j e v e i n a r a d n i c a i m a l a s a t n i c e n e t o v e e o d 4 d i n a r a .
Kasnije su te plae poneto poviene skuparinskim doplacima i individualnim
povienjima.

21.
Tarifni pokret u A. G. B-u i ZIS-u na poetku 1941. godine. N a P e t o j z e m a l j
skoj k o n f e r e n c i j i K P J 1 9 2 3 . l i s t o p a d a 1940 d a k l e d v a m j e s e c a p r i j e
z a b r a n e U R S S J - a d o n i j e t a je o d l u k a o o r g a n i z i r a n j u O d b o r a r a d n i k o g
j e d i n s t v a . P r e m a toj o d l u c i , svi k o m u n i s t i u t v o r n i c a m a i p o d u z e i m a t r e b a l o
je d a v o d e s v a k o d n e v n u b o r b u za j e d i n s t v o i o s t v a r i v a t i ga b o r b o m za p o b o l j
anje i v o t n i h u v j e t a r a d n i k a , v e e n a d n i c e i s l i n o . A k c i o n i o d b o r i t r e b a l o j e
da obuhvate n e samo lanove U R S S J - a , ve i lanove H R S - a i sindikalno
neorganizirane radnike.
U m e u v r e m e n u silna s k u p o a i k r o n i n a oskudica nekih artikala sve vie
oteavaju poloaj radnika. U r e d b o m o izmjenama i d o p u n a m a U r e d b e o
utvrivanju m i n i m a l n i h nadnica, zakljuivanju kolektivnih ugovora, p o m i r e
n j u i a r b i t r a i u r u j n u 1940. p o v i e n a j e m i n i m a l n a s a t n i c a o d d v a n a e t i r i
d i n a r a , ali je i s t o d o b n o p o k r e t a n j e trajka t o l i k o o t e a n o d a se v e i n a t r a j k o v a
p o k r e e a d a se p r i j e trajka n i s u p r o v e l e sve p o t r e b n e f o r m a l n o s t i p o m i r e n j a .
B u r o a z i j a n a s t o j i t o vie u s p o r i t i p o r a s t n a d n i c a , j e r s v o j e p r o f i t e o s t v a r u j e
n e s a m o n a razlici i z m e u s t a r i h i n o v i h cijena r o b e v e i n a o b a r a n j u v r i j e d
nosti radnikova rada, tj. opadanjem realne zarade radnika.'"* trajkovi i
t a r i f n i p o k r e t i p o t r e s a j u p r i v r e d u Z a g r e b a , o s o b i t o t a m o g d j e s u djelovali
o d b o r i a k c i o n o g j e d i n s t v a , p a u b l i z i n i t v o r n i c a svile u B u a n o v o j v o d e p o k r e t e
radnici Tvornice papira. Tvornice Gaon, Ivanice, Brae Holzner, Tvornica
a r a p a Silk B r a e B u r e t e H a h n i N e t t e l . P r e d t i m s u t v o r n i c a m a , 8. m a r t a
1 9 4 1 , n a D a n e n a , o d r a n i b r o j n i m i t i n z i , n a k o j i m a se g o v o r i l o p r o t i v
s k u p o e i p r o p a g i r a l a b o r b a z a bolji i v o t r a d n i k e k l a s e .
N a zahtjev radnitva, zagrebaka p o d r u n i c a H R S - a obavijestila je z a g r e
b a k u R a d n i k u k o m o r u d a je u p r a v a Z l S - a snizila c j e n i k a k o r d n e t a r i f e ,
koja je b i l a u t v r e n a k o l e k t i v n i m u g o v o r o m i z m e u U R S S J - a i p o d u z e a ,
9. V 1940, a u t v o r n i c i A . G . B . d a je s n i e n a o s n o v i c a r a d n i k i h p l a a . N a
o s n o v i s p o m e n u t e u r e d b e . B a n s k a vlast je f o r m i r a l a p a r i t e t n u k o m i s i j u s a s t a v
ljenu od Siegfrida W o h l m u t h a , direktora K r a p i n s k e tekstilne industrije, R o -
berta Miillera, takoer direktora u nekoj tekstilnoj tvornici, Vjekoslava Bla-
kova i Grahovca, kao predstavnika H R S - a , te profesora Ekonomsko-komer-
cijalne v i s o k e k o l e d r a M i l a n a I v i a k a o p r e d s j e d n i k a . K o m i s i j a se s a s t a l a
I . t r a v n j a 1 9 4 1 . i zakljuila d a i r a d n i t v o i u p r a v e t v o r n i c a m o r a j u p o d n i j e t i
d o k a z e za svoje t v r d n j e . U p r a v a Z l S - a je t r i d a n a k a s n i j e d o s t a v i l a k o l e k t i v n i
u g o v o r o d 9. V 1 9 4 0 . i cjenik a k o r d n o g r a d a s o b r a z l o e n j e m d a je a k o r d n a
tarifa a u s p o r a z u m u s r a d n i k i m povjerenicama D r a g i c o m D v o r a k ,
I d o m B r e z o v i i M a r i j o m K o p i t a r i p o v i e n a t a k o d a je s a d r a v a l a 1 8 %
s k u p a r i n s k o g d o p l a t k a , a p o d o g o v o r u s r a d n i t v o m , 15. X I 1 9 4 0 , taj j e

M. Kolar-Dimitrijevi, Privredne prilike i poloaj radnitva u Hrvatskoj u vrijeme

odravanja P e t e zemaljske konferencije K P J Peta zemaljska konferencija KPJ. Zbornik
radova, Zagreb 1972, 2489.

124
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile . PP 7 (1) 77136 (1988)

s k u p a r i n s k i d o d a t a k izdvoj'en iz a k o r d n e t a r i f e i i s p l a i v a n p o s e b n o s 1 2 %
s k u p a r i n s k o g d o p l a t k a , t e d a p r e m a t o m e nije s n i e n a k o r d n i cjenik, v e
s a m o s k u p a r i n s k i d o p l a t a k u cijelosti odijeljen o d a k o r d n o g cjenika.
U p r a v a A . G . B - a izjavila je d a s u o d 1. r u j n a 1939 k a d a je s k l o p l j e n p o
sljednji k o l e k t i v n i u g o v o r p l a e p o v i e n e p r v o g s v i b n j a 1940, u k l j u i v a
njem skuparinskog doplatka u satnicu, a pojedinim radnicima i radnicama,
ije s u s a t n i c e b i l e i s p o d est d i n a r a , p o v i e n e s u i n d i v i d u a l n o . M e u t i m
se iz p r i l o e n o g i s k a z a v i d i d a j e 1. r u j n a 1939. b i l o p r i l i n o r a d n i c a koje s u
i m a l e s a t n i c u i s p o d 4 d i n a r a , i d a s u n a j v e e s a t n i c e b i l e 5,50, a s a m o je j e d n a
r a d n i c a i m a l a s a t n i c u o d est d i n a r a . I s t o d o b n o je u p r a v a A . G . B - a u p u t i l a
s v o m r a d n i t v u ovaj p r o g l a s : R a v n a t e l j s t v o p r a t i sa s v o m p o t r e b i t o m p a n j o m
p i t a n j e p o v i e n j a n a d n i c a u vezi sa p o s k u p l j e n j e m i v o t a . R a d n i t v o m o e
i m a t i p o v j e r e n j e u r a v n a t e l j s t v o , d a e k v a l i f i c i r a n o m , o z b i l j n o m i v r i j e d n o m
r a d n i k u p l a a b i t i uvijek j e d n a k a i e s t o i vea o d n a d n i c e k o j u p l a a j u d r u g e
tkaonice u Zagrebu, a da ne mora reklamirati. Ravnateljstvo produava
svoje n a p o r e d a o s i g u r a daljnji p o g o n t v o r n i c e i z a p o s l e n j e r a d n i t v a i d a
m u o s i g u r a t o b o l j e i v o t n e prilike.
P a r i t e t n a k o m i s i j a rijeila j e taj p r e d m e t u k o r i s t v l a s n i k a . P o s l j e d n j i s a s t a n a k
o d r a n j e 8. t r a v n j a 1 9 4 1 , d a k l e u v r i j e m e k a d a je K r a l j e v i n a J u g o s l a v i j a v e
bila u rasulu. Z a A . G . B . je d o n e s e n ovakav zakljuak: Paritetna komisija
utvruje jednoglasno s najveim zadovoljstvom i priznanjem p o d u z e u da
s u n a d n i c e r a d n i t v a n a d a n 1. V 1939. k a o v e i n a d a n 1. I X 1939. b i l e
z n a t n o vie od u t v r e n e m i n i m a l n e satne n a d n i c e (dinara 4 za Z a g r e b ) ,
k a k o j e t o o d r e d i l a B a n s k a vlast ( O d j e l za s o c i j a l n u p o l i t i k u ) za t e k s t i l n a
p o d u z e a r j e e n j e m b r o j 5 1 8 8 7 - I V - 5 o d 5. V I I I 1940. O d o b r a v a j u se i n d i
v i d u a l n a p o v i e n j a , i p r e d l a u s a t n i c e koje s u n e k a s r e d i n a i z m e u o n i h
koje s u v a i l e 1. r u j n a 1939. i o n i h o d 1. V 1940. N i o d l u k a za r a d n i t v o
Z l S - a nije b i l a p o v o l j n a . N a o s n o v i s a s l u a n j a r a d n i k i h p o v j e r e n i k a ( b i v i h
l a n o v a z a b r a n j e n o g U R S S J - a ) , ali i d v i j u l a n i c a H R S - a , p r e d l o e n o j e
da se skuparinski doplatak od 5 5 % isplauje p o s e b n o a n e u obliku z a r a d a . ' " '
O d l u k a P a r i t e t n e k o m i s i j e nije n i p r i m i j e n j e n a , j e r j e n a k o n f o r m i r a n j a t z v .
N D H dolo u r a d u obiju tvornica d o velikih p r o m j e n a , a i p r o g r e s i v n o r a d
n i t v o d o b i l o je n o v e z a d a t k e n a b o r b e n o j liniji. M o d a j e z a n i m l j i v o s p o
menuti da su u to vrijeme u tvornici A. G. B. radile 42 radnice i radnika, a u
Z I S - u gotovo stotina.

22. ., . .,

Rad A. G. B-a za vrijeme okupacije i borbe za vlasnitvo. Okupacija zemlje

zatekla je u p r a v u A . G . B-a n e p r i p r e m l j e n u . Z b o g p r o p a g a n d e saveznika,
G e o r g e s B a l l a n d r o u x j e s o s t a l i m F r a n c u z i m a m o r a o n a p u s t i t i B e o g r a d , ali
nije o t p u t o v a o u F r a n c u s k u v e je, k a k o je n a p o m e n u t o , siao s v l a k a u Z a
g r e b u . T u je iz b l a g a j n e t v o r n i c e u z e o u i m e p r o v i z i j e i r a t n e p l a e za svoje
smjetavanje 77.714 dinara i p r e u z e o upravljanje tvornicom koju su do tada
vodili p r i v r e m e n i prokuristi L j u b o m i r Vini i Mijo i m u n i , poslovoa u
trgovini.

AIHRPH, RK, 634/5-3861/1941. r. ,.

125
 MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile > ' PP 7 (1) 77136 (1988)

M e u t i m , v e 3 . V I 1 9 4 1 . za n a d z o r n o g s u p o v j e r e n i k a u s t a k e vlasti p o s t a v i l e
biveg slubenika A . G. B-a Josipa S v o b o u . O n je o d m a h raspustio ravnatelj
s t v o u k o j e m s u bili L o u i s B i l l o u d e t iz L y o n a , Z d e n k o W e i n e r , i d o v , koji
j e n a p u s t i o Z a g r e b , i M i l a n M i l i , t e n a d z o r n o vijee u k o j e m je, u z o d v j e t
nika dra Josipa Giaconia i dra Jurja Pearevia, djelovao i banski vijenik u
mirovini F r a n j o U r b a n y . S v o b o d a je p r i l i k o m p r e u z i m a n j a zaduenja p r o v e o
i n v e n t u r u . U s a m o j t v o r n i c i b i l o j e 2 8 . 0 2 0 m t k a n i n e o d u m j e t n e svile u
v r i j e d n o s t i o d 7 0 0 . 5 0 0 d i n a r a , t e 12.856 k g p r e d i v a u v r i j e d n o s t i o d 1,542.720
d i n a r a . G o t o v i n a je bila 8 8 5 . 9 1 7 d i n a r a , ali s u p o t r a i v a n j a o d d u n i k a z a
r o b u n a k r e d i t i z r a u n a t a n a 1,154.629 d i n a r a . M e u t i m i z a g r e b a k a je firma
i m a l a d u g o v a . C e n t r a l i L e s T i s s u s , za r o b u , firma je d u g o v a l a 1,644.466
d i n a r a , V u n a t e x u u M a j p e r k u 16.542 d i n a r a , t e 6 0 . 0 0 0 d i n a r a D r a v n o j
f a b r i c i svile u N o v o m S a d u i M . R i s t i u za b o j a d i s a n j e t k a n i n e . S v o t a o d
8 2 . 1 6 3 d i n a r a d u g o v a l a s e firmama C l e r i c i T e s s u t o e t C o m . i B a t t i s t a C l e r i c i
u C o m u , u Italiji. N a d a j u i s e d a e firma p r i j e i u v l a s n i t v o u s t a k e d r a v e .
Ministarstvo n a r o d n o g gospodarstva i I n s p e k t o r a t d o m o b r a n s t v a zatraili su
d a se u Z a g r e b p r e s e l i r o b a iz b e o g r a d s k e p o d r u n i c e ( u kojoj je z a p o v j e r e
n i k a b i o p o s t a v l j e n B r a n i s l a v N i n k o v i ) a koja j e p r o c i j e n j e n a n a d v a m i l i j u n a
d i n a r a . Z b o g o t p o r a n j e m a k i h vlasti n a e n o je k o m p r o m i s n o r j e e n j e i t o
t a k o d a j e za r o b u u B e o g r a d u z a g r e b a k a firma A . G . B . d o b i l a r o b u iz t r
g o v i n e M a r k a T a n a s k o v i a u P r a k o j ulici b r . 6. T r g o v i n a u B e o g r a d u l i k v i
d i r a n a je, a i n o v n i c i m a d a n e o t p r e m n i n e .
R a d o m nastavljaju i t r g o v i n e u I l i c i 11 i u P r a k o j 6, t e s e p r o d a j e r o b a n a
malo i na veliko, jer se u m a g a z i n u nalo 37.847 m e t a r a tkanina. P r o m e t
r o b e b i o je u t r a v n j u 1 9 4 1 . g o d i n e 4 8 9 . 5 9 9 d i n a r a , u s v i b n j u 3 2 5 . 9 3 4 , a u
l i p n j u 1 9 4 1 . g o d i n e 1,435.622 d i n a r a . ' " *
M e u t i m , s v e s e p o s l o v a n j e odvija u o k o l n o s t i m a b o r b e i z m e u S v o b o d e i
B a l l a n d r o u x a , o d k o j i h d r u g i z a s t u p a f r a n c u s k e , a p r v i s v e vie n j e m a k e
i n t e r e s e , o s o b i t o k a d a je o d l u k o m n j e m a k i h vlasti u L u x e m b u r g u , 14. s v i b n j a
1 9 4 1 , p o s t a v l j e n za n j e m a k o g p o v j e r e n i k a n a d h o l d i n g d r u t v o m L e s T i s s u s
A . G . B . d r p r a v a K a r l K l u g e m a n n . B a l l a n d r o u x je z a m o l i o p o m o F r a n c u s
k o g k o n z u l a t a u Z a g r e b u i o n je, 19. V I 1 9 4 1 , u p u t i o O d j e l u za o b r t , i n d u s t r i j u
i t r g o v i n u M i n i s t a r s t v u n a r o d n o g g o s p o d a r s t v a d i p l o m a t s k u n o t u sa a l b o m
n a p o s t u p k e S v o b o d e . M i n i s t a r s t v o s e o b r a t i l o U r e d u za o b n o v u p r i v r e d e
sa z a h t j e v o m d a d a d e i n s t r u k c i j e p o v j e r e n i k u r a d i n j e g o v o g daljeg r a d a ,
koji s e n e s m i j e ispoljiti n a taj n a i n , d a e d o l a z i t i u s u k o b e z b o g k o j i h e
ovaj odjel p r i m a t i d i p l o m a t s k e i n t e r v e n c i j e . N o t u j e p r i m i l o i M i n i s t a r s t v o
v a n j s k i h p o s l o v a t z v . N D H - a i s u g e r i r a n o je d a s e B a l l a n d r o u x p r i z n a p r e d
s t a v n i k o m s t r a n o g kapitala p a s e i n i l o d a e p r e v l a d a t i f r a n c u s k i u t j e c a j .
I s nekoliko n a r e d n i h nota F r a n c u s k i konzulat ukazuje na t o da je S v o b o d a
p r e a o s v a p r a v a n a d z o r n o g k o m e s a r a t i m e t o je r a s p u s t i o u p r a v n i i n a d z o r n i
o d b o r d r u t v a , p a t a k o rijeio d r u t v o n j e g o v i h u p r a v n i h i n a d z o r n i h o r g a n a ,
a svoju nadlenost proirio n a cjelokupno poslovanje p o d u z e a i zadrava
njem drugog detaljnog duana u Zagrebu radio protivno interesima d r u t v a . ' " '
M e u t i m , Svoboda p o d n o s i prijavu U s t a k o m redarstvu zbog ilegalnog zadr
avanja Ballandrouxa u Z a g r e b u . Uspostavlja i direktne veze s K l u g e m a n n o m

H A Z , f o n d P o n o v a , 4 0 1 5 / 4 . 1184/9. V I 1 9 4 1 , glavna skuptina 18. I V , p i s m o Vinia

Billoudetu, 15316/2. V I I I 1941. inventura itd.

H A Z , Ponova, 4015/4-2800/27. V I 1941, 37914/1. I X 1941. i Nota 524. i i/i,

MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile .i.i>.-.+5r . , , ) PP 7 (1) 77136 (1988)

U B e r l i n u , koji s p r e a v a p o k u a j B a l l a n d r o u x a d a s e , 15. V I I I 1 9 4 1 , o d r i u
Z a g r e b u i z v a n r e d n a s k u p t i n a d r u t v a , a S v o b o d i daje n a j v e a o v l a t e n j a u
u p r a v l j a n j u firmom A . G . B . u Z a g r e b u . S v o b o d i n p o l o a j jo j e vie u v r e n
k a d a g a je, 9. X 1 9 4 1 , D r a v n o r a v n a t e l j s t v o za g o s p o d a r s k u p o n o v u i m e n o v a l o
u p r a v n i m povjerenikom, a protest Francuskog konzulata u p u e n irilu u d i -
n i , d i r e k t o r u P o n o v e , d a je o d est t i s u a d i o n i c a 3 3 0 0 u r u k a m a A . G . B - a
ije j e s j e d i t e u L u x e m b u r g u , a 2 6 8 8 u r u k a m a h o l d i n g d r u t v a L e s T i s s u s
A . G . B . sa s j e d i t e m u P a r i z u , t e da p r e m a t o m e d i o n i c e n i s u u r u k a m a
v l a s n i k a iz n e p r i j a t e l j s k i h d r a v a , nije u z e t u o b z i r . P o s l j e d n j i p o k u a j ini
f r a n c u s k i k o n z u l n o t o m 7 7 2 o d 14. X 1 9 4 1 , u k a z u j u i n a t o d a s e B i l l o u d e t ,
kao zastupnik 2688 dionica A. G. B-a u Parizu, i dr K l u g e m a n n , kao nje
m a k i k o m e s a r A . G . B - a u L u x e m b u r g u , i z v r s n o s l a u , t e da je n a j b o l j e
rjeenje d a s e za u p r a v n o g k o m e s a r a i m e n u j e n e k i p r a v n i k , a n e b i v i o t p u t e
ni slubenik. S v o b o d a parira obavjetavanjem Predsjednitva vlade tzv. N D H
d a j e p o d u z e e p r e l o u n j e m a k i u t i c a j n i krug t e , a k o v e m o r a b i t i u p o
duzeu predstavnik stranog kapitala da to b u d e C l a u d e Ballandras, tehniki
p o s l o v o a A . G . B - a . T i m e je f r a n c u s k i utjecaj faktiki e l i m i n i r a n . N j e m a k o
poslanstvo u Z a g r e b u posreduje prilikom dogovaranja Svobode s komesarija
t o m Les T i s s u s a u P a r i z u , a n a X X - o j g l a v n o j s k u p t i n i , 3 0 . I X 1 9 4 2 ,
d a n a j e o b a v i j e s t d a j e s d o p u t e n j e m M i n i s t a r s t v a za o b r t , v e l e o b r t i t r
g o v i n u o d 3. r u j n a 1942. g o d i n e 3 2 8 8 d i o n i c a L e s T i s s u s A G B s o c i e t e h o l
d i n g a r e s p o n s a b i l i t e iz L u x e m b u r g a i 2 7 0 0 d i o n i c a L e s s u c c e s s e u r e s d ' A l b e r t ,
G o d d e , B e d i n & C i e les T i s s u s A G B p o h r a n j e n o u b a n c i B a r c l a y s b a n k
F r a n c e l i m i t e d . Z a v r n i r a u n p r e g l e d a o je n j e m a k i p r i v r e d n i k o n t r o l o r d r
F r a n z G e r c k e , a n a k o n usvajanja z a v r n o g r a u n a za 1 9 4 1 . n a s p o m e n u t o j
je s k u p t i n i i z a b r a n za g l a v n o g p o t p i s n i k a firme A . G . B . u Z a g r e b u V i l i m
K v a t e r n i k , r a v n a t e l j p r i v r e d n o g d r u t v a H r v a t s k o g R a d i e , koje je v e u p r a v
ljalo n i z o m p o d r a v l j e n i h t v o r n i c a i r a d n j i iji s u v l a s n i c i bili i d o v i ili S r b i . ' *
S v e d o j e s e n i 1942. t v o r n i c a A . G . B . r a d i u dvije s m j e n e p o o s a m s a t i , a
r a d i s e u g l a v n o m za v o j n e p o t r e b e . Z b o g t o g a j e 1942. g o d i n e z a v r e n a s
d o b i t k o m o d 1,513.271 k u n a , a n a g l a v n o j g o d i n j o j s k u p t i n i , o d r a n o j
2 9 . I X 1 9 4 3 , r a v n a t e l j s t v o j e S v o b o d i i s p l a t i l o 1 8 0 . 0 0 0 k u n a za o b a v l j a n j e
njegove funkcije povjerenika.
M e u t i m , z a l i h e se r o b e , z b o g n e d o s t a t a k a s i r o v i n a , u t v o r n i c i s v e vie s m a
n j u j u . P r v o g o u j k a 1942. u t v o r n i c i j e b i l o s a m o 1742 k g s i r o v e t k a n i n e i
2 1 . 5 5 2 k g p r e d i v a , a u o d j e l u za p r o d a j u n a v e l i k o s a m o 4 5 0 m e t a r a t k a n i n e .
N e t o j e b o l j a b i l a situacija u t r g o v i n i u I l i c i 1 1 , g d j e j e u t o v r i j e m e 9 5 2 3 m
t k a n i n e o d u m j e t n e svile, 8 4 0 4 m o d p r a v e svile i 1 2 . 6 6 2 m v u n e n e t k a n i n e ,
ali se z n a t k o s u bili k u p c i t e r o b e . ' '
I z v a n r e d n a g l a v n a s k u p t i n a o d r a n a je 2 0 . s r p n j a 1942. N a njoj s u p r o
m i j e n j e n a d r u t v e n a p r a v i l a , t e l a n o v i u p r a v n o g i n a d z o r n o g o d b o r a vie
n i s u m o r a l i b i t i i d i o n i a r i . I z s a s t a v a t i h tijela v i d i s e d a firma A . G . B .
n i j e b i l a p o d r a v l j e n a , ali d a j e djelovala p o d j a k o m k o n t r o l o m p o l i t i k i u t i -
c a j n i h l j u d i koji s u u s m j e r a v a l i r a d firme i n e u t r a l i z i r a l i d j e l o v a n j e p r a v i h
vlasnika. T a k o u u p r a v n o m o d b o r u nalazimo dra I v a n a A n d r e s a , Louisa

H A Z , zbirka isprava 15/30 A G B . I z zavrnog rauna vidi se da je filijala u Prakoj

broj 6. likvidirana, i da je tako ostvaren dobitak o d 196.603 kuna, koji je p o s l u i o za pokrie
gubitka iz ranijih g o d i n a .
H A Z , P o n o v a , 4 0 1 5 / 4 inventura 1. I I I 1942. T u s u iskazane p r o d a n e koliine r o b e
n a veliko i na m a l o , t e d o b i v e n e n o v a n e vrijednosti.

127
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 77136 (1988)

Billoudeta, Josipa Svobodu, A d a m a G o t t u , Vilima Kvaternika, a u nadzor

n o m odboru dra Karla K l u g e m a n n a , Emila D i n t e r a i dra Vilima Banovia.
e t r n a e s t a g l a v n a g o d i n j a s k u p t i n a o d r a n a je 3 0 . V 1944. i n a n j u nije
d o a o K l u g e m a n n vjerojatno z b o g r a t n i h prilika. D o b i t a k za 1 9 4 3 . b i o j e
1,774.009 k u n a , a s t a v k a g o t o v i n e bila je u p o r a s t u n a t e t u z a l i h a i s k l a d i t a
koje je b i l o s v e p r a z n i j e . U n a d z o r n i o d b o r i z a b r a n j e n a toj s k u p t i n i i n g .
Ivan B. Izakovi.
R a t n e p r i l i k e i s v e t e a n a b a v a s i r o v i n a bili s u i u z r o k z a h t j e v a u p r a v e t v o r
nice da Ministarstvo n a r o d n o g gospodarstva dopusti otputanje radnica jedne
s m j e n e i z a d r a v a n j e s a m o s m j e n e koja je r a d i l a o d 6 d o 14 sati. R a d n i k a
k o m o r a i H r v a t s k i s a v e z p r i v a t n i h n a m j e t e n i k a p r o t i v i l i s u se toj r e d u k c i j i ,
jer d a t a t v o r n i c a jo uvijek r a s p o l a e s p o n e t o s i r o v i n a , ali je P o s l o v n a s r e
dinjica za t e k s t i l obavijestila u t o k u o u j k a 1 9 4 3 . d a s u daljnji i z g l e d i za
dobavu sirovina vrlo maleni, t e da smanjivanje broja radnika ima p u n o oprav
danje. O d n o s p r e m a r a d n i c i m a sve je grublji i bezobzirniji, p a se t o m o e
pratiti i na osnovi dokumentacije R a d n i k e k o m o r e k o d koje r a d n i c e trae
zatitu.'"
Petnaesta godinja skuptina A . G . B-a o d r a n a je u osloboenoj zemlji,
2 9 . X I 1 9 4 5 , u Ilici 1 1 . N a toj s k u p t i n i p r e d s j e d n i k a d r u t v a B i l l o u d e t a
zamjenjivali s u l a n o v i r a v n a t e l j s t v a d r I v a n A n d r e s i d r Z o r i s l a v D u k a t .
P r a v i l a d r u t v a iz p r e d r a t n o g p e r i o d a p o n o v o s u p r o g l a e n a v a e i m a , a
prazna mjesta u u p r a v n o m i n a d z o r n o m o d b o r u ispranjena p r o p a u tzv.
N D H p o p u n j e n a s u n o v i m l a n o v i m a . F o r m a l n o je u t v r e n z a k l j u n i
r a u n za 1944. I t a j e g o d i n a z a v r e n a s d o b i t k o m o d 5 , 0 0 6 . 2 0 7 k u n e , o d n o s n o
n a k o n o d b i t k a p o r e z a , u n o v i r a u n p r e n e s e n o je 2 , 4 5 1 . 2 8 4 k u n a . V r i j e d n o s t
r o b e p r o c i j e n j e n a je p o t k r a j 1944. n a 1 2 , 4 7 0 . 1 3 7 k u n a , ali, u z e v i u o b z i r
v i s o k e c i j e n e t e k s t i l u i inflaciju k u n e , t o n a m n e k a z u j e m n o g o o p o s l o v a n j u
firme u t o k u r a t a , j e r s u n e s t a i c a s i r o v i n a i e l e k t r i n e e n e r g i j e s v a k a k o sveli
proizvodnju na minimum.

23.
Paljenje padobranske svile u Zagrebakoj industriji svile u ljeto 1941. godine.
Z a r a z l i k u o d t v o r n i c e A . G . B koja z a p o l j a v a m a l i b r o j r a d n i k a i p o k a z u j e
t e n d e n c i j u jo v e e g s m a n j i v a n j a o b i m a p r o i z v o d n j e Z I S j e o d m a h n a k o n
p o e t k a o k u p a c i j e p r e u z e l a n j e m a k a k o m a n d a i N i j e m c i s u bili p o s l o v o e
i r u k o v o d i o c i , a p r o i z v o d i l a s e n a j v i e svila z a p a d o b r a n e n j e m a k i h i u s t a k i h
avijatiara p r i l i k o m n a p a d a n a n e z a t i e n a sela g d j e se p o e o r a z b u k t a v a t i
narodnooslobodilaki rat.
T a k o je Vika G u n d l i n iz B u n i e v e 19 radila u A . G. B - u neprekidno od 2 2 . I V 1940.
d o 2. V I 1943. T a d a je otputena, iako je uprava izgubila njezinu r a d n u knjiicu, pa nije
m o g l a nai n o v o zaposlenje. Tkalji A n i R u m i h i iz Plinskog naseljka br. 7 S v o b o d a nije htio
isplatiti bolesniki tjedan, iako je imala lijeniku p o t v r d u da je bolesna. I tako s u se redale
povrede Zakona o zatiti radnika jedna za d r u g o m , a niske zarade uvjetovale su da radnik
nije m o g a o kupovati hranu na crnoj burzi kada je r e d o v n o snabdijevanje g o t o v o p o t p u n o
zakazalo ( A I H R P H , R K , 7 5 5 / 1 - 2 8 2 4 / 2 2 . I V 1 9 4 3 , 7 6 5 / 4 - 4 7 5 3 / 1 9 4 3 i 7 7 9 / 2 - 6 9 0 2 / 1 9 4 3 ) .
R a d n e prilike n i s u bile u redu n i u ljeto 1941. T a d a je p o s e b n a komisija Oblasne inspekcije
rada pregledala, 10. srpnja, tvornicu u kojoj s u tada radila 4 4 radnika i radnice. U t v r e n o
je da radne prostorije n i s u okreene, da se radnicima n e daje plaeni d o p u s t , a da tvornica
n e m a n i kupatila n i zadovoljavajuu ventilaciju ( A I H R P H , R K , 6 6 2 / 2 - 1 1 9 7 2 / 1 9 4 1 ) .

128
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile , PP 7 (1) 77136 (1988)

V e i n a r a d n i c a Z l S - a b i l a j e k l a s n o o s v i j e t e n a i p r i p r e m l j e n a za b o r b u s
n e p r i j a t e l j e m . O s i m p a r t i j s k e g r u p e , v r l o je j a k a i g r u p a p a r t i j s k i h s i m p a t i z e r a
i a n t i f a i s t a , p a s e C r v e n a , o d n o s n o N a r o d n a p o m o , p r i k u p l j a l a u toj t v o r n i c i
u t o k u i t a v o g r a t a . " * B u d u i d a R u a T u r k o v i i M a c a G r e t i vie n i s u
radile u Buanovoj 20, njihovu su b o r b u nastavile I d a Brezovi, Ankica
C e r a n i , tefica K r a n j e c i D r a g i c a L i s j a k , s v e n o s i o c i s p o m e n i c e 1 9 4 1 , a n a
z a d a c i m a P a r t i j e p o g i n u l i s u J o s i p Bezjak, A n e l a C v e t k o v i , D r a g i c a i M i l a n
D v o r a k , I v i c a G u d l i n , M a r i j a P e t k o v i i K a t a p i c e r k o j i m a je p o d i g n u t a
i spomen-ploa na ulazu u dananju novu tvornicu.
M e u tim imenima posebice istiem imena Milana i Dragice Dvorak,
koji s u r e v o l u c i o n a r n u k o l u p r o l i u V a r a d i n s k o j t v o r n i c i svile. U toj je
t v o r n i c i r a d i o k a o n a m j e t e n i k i s t a k n u t i k o m u n i s t H u g o K o h n , strijeljan u
Z a g r e b u n a D o t r i n i 17. s r p n j a 1 9 4 1 , n a k o n n e u s p j e l o g bijega iz l o g o r a
Kerestinec. U V a r a d i n u su Dvorakovi postali kandidati Partije, a zatim i
l a n o v i , t e s u se u v i j e k nalazili u p r v i m b o r b e n i m r e d o v i m a . " ^
P r e m a sjeanju M i c i k e a l i - K o s , poslije okupacije i stvaranja m a r i o n e t s k e
u s t a k e v l a d e p a r t i j s k a elija u Z I S - u brojila je e t i r i l a n a : M i l a n a i D r a g i c u
D v o r a k , K a t u a l i i M i c i k u a l i , a k a s n i j e u l a z e u eliju i J o s i p Bezjak
P e p o i Alojzija V i e k . F o r m i r a n j e i p o s e b a n a k t i v koji je r a d i o n a p r i k u p l j a
nju N a r o d n e p o m o i , raspaavanju letaka i komunistike t a m p e , t e ispisiva
n j u p a r o l a . I a k o je U R S S J b i o z a b r a n j e n , r a d n i c i s u iskoristili H R S - o v s k u
organizaciju, t e s u stvorene italake g r u p e na kojima su radnici obavjetavani
o p o l i t i k i m z b i v a n j i m a , a o s o b i t o o N O B - u . " ^ N e u s p j e l a akcija u K e r e s -
t i n c u i h a p e n j e k o m u n i s t a J o s i p a B e z j a k a , koji je s u d j e l o v a o u akciji o s l o
b a a n j a d r u g o v a iz K e r e s t i n c a , p r i m l j e n i j e u Z I S - u s o g o r e n j e m , t e j e
o d l u e n o r e a g i r a t i n a j e d i n i m o g u i n a i n diverzijom.***
U p r a v o u t o v r i j e m e p o e l o se r a d i t i n a p a d o b r a n i m a za n j e m a k u v o j s k u ,
te je u r o k u od tri mjeseca trebalo dovriti veu n a r u d b u . P r e m a sjeanjima
g r u p e r a d n i c a p o s l i j e r a t a : Zar s e t o m o g l o i s m j e l o d o p u s t i t i ? O d l u e n o j e ,
da uvijek h r a b a r i neustraiv r a d n i k tkalac M i l a n D v o r a k , p r e t v o r i
p a d o b r a n s k u svilu u vatru i p e p e o . I toga dana radnice su dole, kao obino
n a posao, i jutarnji taktovi tkalakih razboja otpoeli su svoju pjesmu. U v e e r
j e tefica K r a n j e c o s t a v i l a M i l a n u b o c u sa b e n z i n o m (tefica je r a d i l a u i s t i o
n i c i , n a p o m e n a M K D ) . O n j e n a s v o m r a d n o m m j e s t u p o l i o b e z i n p o svili,
z a p a l i o j e i k r o z p r o z o r i s k o i o iz t v o r n i c e . Z a t r e n je b u k n u o o g r o m n i p o a r .
N e e n a t r u d b i t i u p o t r i j e b l j e n za b o r b u p r o t i v n a e b r a e , r a d o s n o s u
mislili radnici.*** B i l o je t o u n o i 18/19. s r p n j a 1 9 4 1 . I a k o s v a svila nije
izgorjela, z b o g i z l a g a n j a visokoj t e m p e r a t u r i b i l a j e n e u p o t r e b l j i v a z a p r v o b i t n u

Z b o g N a r o d n e p o m o i je na sredini 1942. bila uhapena radnica Z l S - a Slavica Viek,

koja je stanovala u H e i n z e l o v o j 14. Pola g o d i n e je u logoru u Staroj Gradici b i o i lan
ravnateljstva D u a n Plavi, a ini se da s u i neki drugi lanovi upravnog odbora suraivali
s N O P - o m posredstvom Narodne pomoi.
Josip Hrnevi, Svjedoanstva, Zagreb 1984, 31 i 36.
Zagreb 1 9 4 1 1 9 4 5 . Zbornik sjeanja, Zagreb 1983, 2 , 184.
Ivan Jeli, Tragedija u K e r e s t i n c u , Zagreb 1 9 8 0 , 2 8 3 .
A. Krile, K a k o s u s e borile radnice tvornice Z. I. S., Glas rada, 2 6 . I I 1953. Prema
iskazu sekretara D r u g o g a partijskog rajona Mesaria 10 litara benzina p o svili u skladitu
prolila je tefica Kranjec, a M i l a n Dvorak u noi kroz otvoreni prozor ubacio je zapaljeni
fitilj ( A I H R P H , M e m o a r s k a graa, 7 4 / I I I - 2 7 sjeanje Blaa Mesaria i njegova u s m e n a
izjava autoru). O poaru u Avali, Grad Beograd kroz stoljea, I I I , Beograd 1978, 5 2 5 .

9 Povijesni prilozi \7.^

MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile - PP 7 (1) 77136 (1988)

n a m j e n u , p a j e t a k o n j e m a k o j vojsci n a n e s e n a velika t e t a , a p r i m j e r z a g r e
b a k i h r a d n i k a u Z I S - u slijedili s u r a d n i c i u z e m u n s k o j t v o r n i c i Avala
z a p a l i v i t a k o e r s v i l u za n j e m a k e p a d o b r a n e .
M i l a n D v o r a k se n a k o n p a l j e n j a svile nije vie v r a a o u t v o r n i c u , v e j e
o t i a o u p a r t i z a n s k i o d r e d Matija G u b e c n a u m b e r a k . Z b o g n e p o v o l j n i h
p o l i t i k i h u v j e t a , taj o d r e d f o r m i r a n 1 1 . l i p n j a 1941 nije se u s p i o o d r a t i
i r a s p u t e n je. T o m je p r i l i k o m M i l a n p a o u r u k e u s t a a , koji s u g a n a k o n
z a t v o r a u J a s k i p r e b a c i l i u Z a g r e b i 5. p r o s i n c a 1 9 4 1 . strijeljali u M a k s i m i r
skoj u m i . U s l i j e d p o o t r e n e p a s k e i u e s t a l i h p r o g o n a i D r a g i c a p r e l a z i u
i l e g a l n o s t , t e r a d i k a o ilegalka u P r v o m r a j o n s k o m k o m i t e t u . U p r o s i n c u
1941. ustae s u je uspjeli uhvatiti. O d v e d e n a je u logor u S t a r u G r a d i k u i
n a s r e d i n i 1 9 4 3 . r a z m j e n o m z a r o b l j e n i k a d o l a z i u p a r t i z a n e . I p a k n i o n a nije
uspjela doekati osloboenje. P o g i n u l a je u proljee 1944, u h r a b r o m j u r i u
kod Leskovca nedaleko od Varadina.
M i l a n o v a s m r t v e o m a j e p o t r e s l a a n t i f a i s t e u Z I S - u . O n i koji n a s t a v l j a j u
r a d djeluju s a d a o p r e z n i j e i k o n s p i r a t i v n i j e , j e d i n s t v e n i j e . U j e s e n 1 9 4 1 .
o r g a n i z i r a j u p o l s a t n i trajk ( t r a j k o v i s u bili z a b r a n j e n i ) , i u s p i j e v a j u d a i m
p o s l o d a v a c i s p l a t i d o d a t a k n a s k u p o u . I dalje p r i k u p l j a j u N a r o d n u p o m o ,
a umjesto u neprijateljsku vojsku, simpatizeri k o m u n i s t a i radnici Z l S - a
odlaze u p a r t i z a n e . P r e m a sjeanju sekretara d r u g o g rajona Blaa M e s a r i a ,
p r i l i k o m p r i p r e m a n j a d i v e r z i j e n a p o t u , 14. r u j n a 1 9 4 1 , p a r t i j s k a o r g a n i z a c i j a
Z l S - a o r g a n i z i r a l a je s a n i t e t s k u p o m o , iji j e c e n t a r b i o u s t a n u K a t e a l i
u L i v a d i e v o j ulici 1. T u je s t a n o v a l a i r a d n i c a Z l S - a I d a B r e z o v i , koja j e
r a d i l a n a p r i k u p l j a n j u o r u j a za p a r t i z a n e . P r e m a s j e a n j i m a A n k e C e r a n i ,
N a r o d n u p o m o je 1 9 4 1 . p r i k u p l j a o J o s i p Bezjak, a n a k o n n j e g o v o g h a p e n j a
s v e d o o u j k a 1942. A n k a C e r a n i , a z a t i m K a t a a l i , koja je p o g i n u l a u
u m b e r k u . Z a p r a v o N a r o d n u j e p o m o u Z I S - u za i t a v o v r i j e m e r a t a d a v a l o
3 5 d o 4 0 ljudi i u O d b o r u N a r o d n e p o m o i bili s u A n k a C e r a n i , tefica
Kranjec, K a t a ali, Stjepan K r m a r , I d a Brezovi (Hermina) i Micika K o s ,
p a je h a p e n j e ili o d l a e n j e j e d n o g l a n a u p a r t i z a n e o d m a h p o n u k a l o d r u g o g
lana o d b o r a da nastavi p r i k u p l j a n j e . ' ' * Veliko hapenje antifaista u Z I S - u
i z v r e n o je n a s r e d i n i 1942. T a d a s u m n o g i o s u e n i n a v i e m j e s e c i l o g o r a ,
a 2 4 . g o d i n j i r a d n i k I v i c a G u d l i n j e strijeljan, p a j e t r e b a l o r a d i t i jo o p r e z n i j e .
U t v o r n i c i je r a d i l o i n e k o l i k o l a n o v a K u l t u r b u n d a i p o l i c i j s k i h d o u n i k a ,
p a se i s v a k o p r o t i v l j e n j e i z v r a v a n j u n a r e e n j a t u m a i l o k a o p a r t i z a n s k a
aktivnost.'"
O poloaju radnika z n a m o prilino malo. Komisija O b l a s n e inspekcije rada, u
sastavu ing. Chytyl od O b l a s n e inspekcije rada, d r M a l i od G l a v n e inspekcije
r a d a i F l o r i j a n K l o b u a r i o d R a d n i k e k o m o r e , p r e g l e d a l a j e , 10. s r p n j a
1941, prostorije Z l S - a i utvrdila: P o d r u m s k e prostorije n e m a j u ventilacije,
v r l o s u n e u r e d n e i n e i s t e , t e d o l a z i s m r a d iz k a n a l i z a c i j e koja j e s m e t e n a
p r e v i e n i s k o . U p r o s t o r i j a m a za l i h t o v a n j e r o b e n e m a v e n t i l a c i j e , p a j e
zrak teak i nezdrav. K u p a o n e nema." U vrijeme toga komisijskog pregleda
u Z I S - u je radilo 87 radnica i 21 radnik, a zbog p o v e a n o g o b i m a poslovanja

A I H R P H , Memoarska grada, 9 / 2 - 1 2 sjeanje Blaa Mesaria na rad D r u g o g a rajon-

skog komiteta u 1941, i lO/V-49 izjava A n k e Cerani.
A I H R P H , Neprijateljska graa, kut. 5 1 9 Z I S . ,.;.; ;i
A I H R P H , R K , 662/2-11972/1941/. i8/>.' O .(t,. ..T,. : i

130
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 77136 (1988)

p o t k r a j 1 9 4 1 . r a d i u t v o r n i c i 114 r a d n i k a o d t o g a 9 0 e n a . M e u t i m , kvalifi
kacija r a d n i k a b i l a j e v r l o s l a b a , t e s u s a m o e t i r i i m a l i p o l o a j k v a l i f i c i r a n o g
r a d n i k a , a ostali s u bili p r i u e n i i n e k v a l i f i c i r a n i . " '
U l o g a j e p r o u s t a k o g H R S - a za v r i j e m e r a t a b e z n a a j n a . R a d n i k i p o v j e r e n i c i
p o s t a v l j e n i s u i s t i n a , 13. X 1 9 4 1 , r j e e n j e m O b l a s n o g n a d z o r n i t v a , ali s u t i
l a n o v i H R S - a bili p r o u s t a k i o r i j e n t i r a n i i v i e u s l u b i u p r a v e n e g o r a d
nika.*^" K a d a u ljeto 1 9 4 1 . r a v n a t e l j a A d o l f a N e u m a n n a Z v i j e z d i a s m j e n j u j e
d r G u i d o J e n y , o n n a s t u p a j e d n a k o svojevoljno kao i S v o b o d a u A . G . B-u.
Premjeta radnice n a tea r a d n a mjesta, a n a najteim poslovima zapoljava
n e k v a l i f i c i r a n u r a d n u s n a g u . T a k v o m a n i p u l i r a n j e m o r a l o je d o v e s t i d o n e
sree. R a d n i c u B r e k o je, 29. X I 1943, zahvatio i odbacio stroj za krobljenje,
t e je gotovo s m r t n o stradala. U prijavi je n a p o m e n u t o da je t o r a d n o mjesto
t r e b a l o da p o p u n i r a d n i k , a n e nekvalificirana radnica, nevjesta m a n i p u l i r a
n j u strojem.*^*
R e d u k c i j a s t r u j e z a p o e l a j e v e p o t k r a j 1942. U p r o s i n c u 1 9 4 2 . Z I S j e d o b i o
r j e e n j e d a u t r i m j e s e c a s m i j e u t r o i t i s a m o 11.800 k W h e l e k t r i n e s t r u j e , a
t v o r n i c a A . G . B . s a m o 8 8 0 0 k W h . T o o g r a n i e n j e p o n u k a l o je u p r a v u Z l S - a
da o d Ministarstva obrta, veleobrta i trgovine zatrai skraenje r a d n o g tjedna
o 40 n a 32 sata. U p r a v a H R S - a provela je izvide i utvrdila da je Z I S p r e k o
r a i o d o p u t e n u p o t r o n j u s t r u j e i d a m u p r i j e t i i s k a p a n j e iz s t r u j n e m r e e .
U z t o , da n e m a dovoljno sirovine, a Zajednica za tekstil n e izdaje n i k o m e
nove koliine. Podrava smanjenje r a d n o g v r e m e n a s t i m da se zarade manje
o d t i s u u k u n a t j e d n o n a d o k n a d e d o t e s v o t e iz t v o r n i k i h sredstava.*^^

24.
Nekoliko podataka o poslovanju ZlS-a u toku drugoga svjetskog rata. D i o n i k a
glavnica Z l S - a p o v i e n a je 1940. na p e t milijuna dinara, a sve dionice, izuzev
5 0 , u r u k a m a s u T e r e z i j e P o c h e iz M a r i b o r a . P r o c j e n a k a p i t a l a Z l S - a o b a v l j e
n a je 22. oujka 1941. Vrijednost z g r a d e procijenjena je t o m p r i l i k o m na
1,126.342 d i n a r a , a s t r o j e v a n a 1,102.073 d i n a r a . B r u t o - d o b i t a k b i o je u
1 9 4 0 . g o d i n i 2 , 1 6 0 . 6 0 0 d i n a r a , a isti d o b i t a k s a m o 2 8 5 . 1 2 0 d i n a r a .
I z v a n r e d n a g l a v n a s k u p t i n a Z l S - a o d r a n a je 17. r u j n a 1 9 4 1 . U m j e s t o
W a l d e m a r a O g r i s e g a iz S l o v e n i j e , A l e k s a n d r a V i d a k a iz B e o g r a d a , k o j e g a s u
N i j e m c i 1 9 4 4 . strijeljali, i u r e R a i a , u r a v n a t e l j s t v o s u i m e n o v a n i R i c h a r
P o c h e i d r F r a n j o P o n g r a t z , a direktor p o d u z e a je za itavo vrijeme rata
dr Guido Jeny.
I z zapisnika glavnih skuptina i bilance v i d i m o kako je Z I S i za vrijeme rata
dijelio d i v i d e n d e o d 1 0 % , ali d a j e i s t a d o b i t o p a d a l a u o d n o s u n a b r u t o -
- d o b i t a k . R o b a s e , n a r a v n o , nije d u g o d r a l a n a s k l a d i t u i r a d i l o se u g
l a v n o m za v o j s k u . P r e m a p o p i s u , 3 1 . X I I 1 9 4 1 , v r i j e d n o s t r o b e i s i r o v i n a

" 9 I s t o , 6 7 0 / 3 - 1 4 2 1 4 o d 1. Xn 1941. anketa.

Isto, 662/2-11981/1941.
Isto, 754/3-2694/16. I V 1943. i 784/2-7973/10. X I I 1943.
I s t o , 7 4 7 / 3 - 1 3 1 4 / 3 0 . I 1 9 4 3 . i H A Z , Gradsko poglavarstvo. Gradska elektrina c e n
trala, kut. 5 6 .

131
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile P P 7 (1) 77136 (198)

p r o c i j e n j e n a j e n a 4 , 2 2 2 . 9 5 5 k u n a , t o je b i l o r a v n o s v o t i i s k a z a n o j k a o
b r u t o - d o b i t a k . M e u t i m , p r o i z v o d n j a se uslijed n e s t a i c e s i r o v i n a , a jo vie
uslijed o g r a n i e n j a p o t r o n j e e l e k t r i n e e n e r g i j e r a p i d n o s m a n j u j e , t e j e 1 9 4 5 .
o b r a e n o s a m o 10.000 kg p r e d i v a . ' ^ '

D O B I C I Z l S - a I U P R A V N I T R O K O V I 19411944. GODINE

u kunama

1941. 1942. 1943. 1944.

Bruto-dobitak 4,313.694 3,797.329 5,783.206 13,525.266

Neto-dobitak 413.949 536.521 843.851 1,962.661
Upravni trokovi 2,448.158 2,784.531 2,800.000 5,500.000

Poslije o s l o b o e n j a Z a g r e b a , G r a d s k i je n a r o d n i o d b o r r j e e n j e m 2 0 7 o d
s v i b n j a 1 9 4 5 . i m e n o v a o za p r i v r e m e n o g u p r a v i t e l j a V a l e n t a N i k o l i a . O n je
o d m a h proveo izvide o p r a v o m vlasniku Z l S - a i organizirao proizvodnju,
jer s u s t r o j e v i bili p o s v e o u v a n i , i a k o z b o g n e d o s t a j a n j a s i r o v i n a nije b i l o
m o g u e aktivirati sve kapacitete tvornice.'^*
I Z I S i A . G . B . s u p o t k r a j 1 9 4 5 . p r e l i u v l a s n i t v o n a r o d a , t e je t i m e z a
v r e n a j e d n a e t a p a u p o v i j e s t i t i h t v o r n i c a , k o j e poslije 1 9 4 5 . d j e l u j u k a o
cjelina, t j . k a o Z a g r e b a k a i n d u s t r i j a svile.

25.
Zakljuak. N a k o n raspada Austro-Ugarske Monarhije i stvaranja nove drave
Srba, H r v a t a i Slovenaca, potrebe stanovnitva na t o m velikom teritoriju
za t e k s t i l o m n i s u s e m o g l e p o k r i t i p r o i z v o d n j o m m a l o b r o j n i h t e k s t i l n i h t v o r
n i c a , t e j e u v o z t e k s t i l a 1920. p r e d s t a v l j a o p o l o v i c u c j e l o k u p n o g u v o z a u
Jugoslaviju.'^* I z v a n r e d n o visoke zarade u tekstilnoj industriji, osobito n a
kon uvoenja zatitnih carina, privukle su strani kapital, i u nekoliko godina
( o k o 1930) t e k s t i l n a j e i n d u s t r i j a p o s t a l a najrazvijenija g r a n a n a e p r e r a i v a k e
i n d u s t r i j e , koja j e c j e l o k u p n u p r o i z v o d n j u u s p j e n o p l a s i r a l a n a d o m a e m
tritu.
U r a z v i t k u z a g r e b a k i h t v o r n i c a svile s u d j e l o v a o j e f r a n c u s k i , b e l g i j s k i , l u k
s e m b u r k i , eki i a u s t r i j s k i k a p i t a l . P o s l j e d n j i je, z a p r a v o , b i o n j e m a k i
k a p i t a l , u l o e n u Z a g r e b a k u i n d u s t r i j u svile p o s r e d s t v o m obitelji P o c h e iz

A r h i v Hrvatske, dionika drutva, kut. 4 4 / 3 6 4 Z I S . D i v i d e n d a je 1941. bila 7%

dobitka, a 1 9 4 2 1 9 4 4 . g o d i n e 1 0 % .
H A Z , Gradska uprava narodnih dobara, 207/1945 Z I S i 2 0 5 1 6 / 1 3 . X I 1945. A . G. B .
Terezija P o c h e je d o 1940. bila jugoslavenska dravljanka, iako je bila p o narodnosti v i
carka. T a d a je preuzela austrijsko dravljanstvo. G o d i n e 1947. Zagrebaka industrija svile
prevedena je u registar dravnih privrednih p o d u z e a ( H A Z , registar drutvenih tvrtki,
X X / 3 9 8 161).
^" Sergije Dimitrijevi, Strani kapital u privredi bive Jugoslavije, Beograd 1958, 8 9 .

132
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile P P 7 (1) 77136 (1988)

M a r i b o r a . U g l a v n o m j e s t r a n i k a p i t a l u z a g r e b a k i m t v o r n i c a m a svile n a
s t u p a o p r i l i n o o t v o r e n o , t e j e u s v r h u b o g a e n j a p o m o u i n d i r e k t n i h afilija-
cija k o r i t e n a r a t n a k o n j u n k t u r a . R a z n i m k o m b i n a c i j a m a , u g l a v n o m m a n i
pulacijom s u m j e t n o m svilom, dolazi d o suradnje antifaistikog kapitala s
faistikim T r e i m R e i c h o m i Italijom, t e takva p o d u z e a r a d e i u t o k u
cijeloga d r u g o g s v j e t s k o g r a t a , p o n a j v i e za v o j n e p o t r e b e .
N a s u p r o t k o m a n d n o m k a d r u koji j e v e i n o m s t r a n e n a c i o n a l n o s t i , r a d n i t v o
z a g r e b a k i h t v o r n i c a svile u B u a n o v o j 2 0 b i l o je d o m a e , i t o p r e t e n o e n e
sa z a g r e b a k e p r o l e t e r s k e p e r i f e r i j e . U u v j e t i m a v r l o r a f i n i r a n e i v e l i k e e k s
p l o a t a c i j e z n a t a n d i o r a d n i c a t i h t v o r n i c a v e s e d o 1936, p o d u t j e c a j e m
k o m u n i s t a i njihovih simpatizera, ukljuuje u radniki pokret. O d b e s p o m o n e
i j a k o e k s p l o a t i r a n e r a d n e s n a g e t e r a d n i c e p o s t a j u u p o r n i i u s p j e n i b o r c i za
p r a v a koja i m je o s i g u r a v a o Z a k o n o z a t i t i r a d n i k a i Z a k o n o r a d n j a m a , a
kojih se poslodavci nisu pridravali. tovie, one su i sudionici svih politikih
m a n i f e s t a c i j a n a p o d r u j u P e e n i c e koje s u o r g a n i z i r a l i k o m u n i s t i , i veliki
p o m a g a i r a d n i t v a o s t a l i h p e e n i k i h t v o r n i c a u b o r b i za bolje n a d n i c e i
bolje r a d n e uvjete.
P a l j e n j e 5 0 . 0 0 0 m p a d o b r a n s k e svile, o d l a z a k v e l i k o g b r o j a r a d n i c a i r a d n i k a u
narodnooslobodilaku borbu, kontinuirano prikupljanje N a r o d n e pomoi u
t o k u r a t a i r a z n e d r u g e p o m o i r a d n i c a i r a d n i k a z a g r e b a k i h t v o r n i c a svile
n a r o d n o o s l o b o d i l a k o m p o k r e t u i p a r t i z a n i m a , p r i m j e r s u k a k o se t r e b a b o r i t i
p r o t i v klasnog i nacionalnog neprijatelja. Ploa n a ulazu u n o v u t v o r n i c u
Z a g r e b a k e i n d u s t r i j e svile p o t v r u j e d a j e za s l o b o d u t r e b a l o r t v o v a t i i
o n o n a j v r e d n i j e t o ovjek i m a i v o t .

133
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 77136 (1988)

Prilog 1.

SPISAK RADNIKA-CA PODUZEA ZAGREBAKE INDUSTRIJE SVILE D . D .

Z A G R E B S A P O P I S O M P L A A I G O D I N J E G D O P U S T A 17, X I 1 9 3 9 . *

Redni Minimalna Dopust

I m e i prezime
broj satnica dana

1 A s m a l o v Jal^ov 4,25 6
2 A s m a l o v Sofija 4,50 6
3 Bakaj Marija 4,50 6
4 Bakaj Greta 4,50 i 6
5 Barb-amac Bosiljka 4,25 6
6 Bata Kristina 4,25 6
7 Bazler Marija 5,25 6
8 Bani Marija 4,75 6
9 Berec Marija '' 4,25 6
10 Bikupi A n a 4,50 3
11 Blaevi D o r a 5,25 6
12 Breka Josipa 4,25 6
13 Brezovi Ida 4,25 6
14 Car Terezija 4,25 3
15 Cerani Anka " 4,25 6
16 Cerani A n e l a 4,25 6
17 Crnkovi A n t u n 4,25 3
18 Cvetkovi A n e l a - ' 4,25 - 3
19 ato Marija !- 3. - 3
20 D o b r a n i Marija 4,25 6
21 Dvorak Dragica 4,25 6
22 Fereni Marija 5. 6
23 F o d o r Jelka 4,25 3
24 Fretze Dragica 4,25 6
25 G e t t o Marija 4,25 6
26 Gliick A n t u n 5,25 6
27 Gluck T e r e z a 5,25 6
28 G r a e n Boris 4,50 6
29 Greti Marija 4,25 6
30 H e i n e Marija 4,25 3
31 Horvat Jela 4,75 6
32 H r e Dragica 4,25 6
33 H r e Terezija 4,25 3
34 Hourak Fanika 4,25 3
35 Ivi Ignac 4,25 6
36 Janji Dragica 4,75 6
37 K a h a n Fredi, volonter .
38 Kamanar tefa 4,75 6
39 Kapitari Marija 4,25 6
40 Karadija Julka 4,25 6
41 K a t o n a Katica 4,25 6
42 Kekini K a u a 4. 3
43 Kirchbaumer A n a 5. 6
44 Kirschbaumer A n t u n 4,00 6
45 Klasi Ivan 4,25 6
46 Kopanski Vladimir 4,25 3

17 Koninda Marija t,T3 d

134
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, ZagrcbaSkc tvornice svile M'.' P P 7 (1) 7 7 - 1 3 6 (1988)

Redni Minimalna Dopust

I m e i prezime
broj satnica dana

48 Kranjec tefa 4,25 6

49 Kraler Slavka 4,25 6
50 Kraler Vladimir 4. 3
51 Kralj Marija 4,75 6
52 Kriani Anela , 5,25 6
53 K u a Marija 4,50 6
54 Lisjak Dragica 6. 6'
55 Lerbek Hermina 4,25 3
56 Malnar Anka 4,25 6
57 M a v r i n Marija ' 4,75 6
58 M e n z i n g e r Marija 5. 6
59 M u r g i Marija 4,75
60 N o v a i Jelka 4,75 6
61 N o v a k Albert 4,25 3
62 N o v a k tefica i '. 4,25 3
63 Pali Anela 4,25 6. - .
64 Paradinovi Sofija 4,75 6
65 P e r a m i n Vera 4,25 6
66 Petkovi Marija 5,50 6
67 Praviak Alojzija 4,50 6
68
69
Rajkovi A n e l a
Rajnpah Ilonka . ,
4,25
5,25
70 R u b i n i Slava . 4,25 6
71 R u b i n i tefa 5. 6,
72 Salopek R u a 4,75 6
73 Skoilovi M i r a i , 4,25 - , .
74 S p e v e c Julika 4,50 .
75 Sinkovi Franjo 5. 6
76 o Magda 4,75 6
77 poljari Anka 4,25 6
78 poljari Marija ' ' 4,25 6
79 p o r e c Katica 2,50 3
80 trkalj M i l k a ' * 4,50 6
81 T o m e k Anka 5,75 6
82 T u r k Lucija 4,25
83 T u r k Milica ' 4.
84 T u r k o v i Rua 4,75 6
85 Valaj Judita 4,25 6
86 Varga Rua 4,50 6
87 Varga Pavle 4,25 6
88 W e i s s Alojzija 4,75 6
89 V i n k o v i Marija 4,75 6
90 Viek Alojzija 5. 6
91 Zalea Slavica 4. 3
92 Zupani Stjepan 1,50 3
93 o Stjepan 5,75 6
94 V i n c e Josip 5,50 6
95 Pauli N i k o l a 6,68 6
96 Felger R u d o l f 4,25 6
97 V u g r i n e c Josip 4,50 6
98 Kula Dragutin 5,25 6
99 Potonik A n t u n 4,25 6

* A I H R P H , R K , 556/1-9084/1939.
135
MIRA KOLAR-DIMITRIJEVI, Zagrebake tvornice svile PP 7 (1) 77136 (1988)

SUMMARV

SILK FACTORIES I N ZAGREB W I T H A SPECIAL REFERENCE T O T H E CLASS

A N D LIBERATION STRUGGLE OF WORKERS T O T H E NATIONALIZATION

T h e silk factories in Zagreb vvere f o u n d e d in the m i d d l e of the period b e t w e e n the t w o

wars vvith the foreign capital vvhich u s e d high protective customs and cheap domestic
manpovver. T h e capital was of the F r e n c h , Belgian, L u x e m b o u r g i a n , C z e c h , Austrian
and G e r m a n origin and it required that the head vvorkers be strangers, vvhich resulted,
besides class tensions, also in nationality tensions.
L a b o u r force in A . G. B. ( f o u n d e d in 1930 by the F r e n c h Association L e s T i s s u s A . G. B.)
and in T r e b i t s c h & S o n (founded in 1934 by the C z e c h s ) consisted of vvomen, mainly
the p o o r from Zagreb, Hrvatsko Zagorje and M e i m u r j e . S o o n t h e y started t o join the
labour m o v e m e n t , so in 1936 a party cell was formed in the factory, and R u a T u r k o v i
attended in Moscovv a course for the vvork vvith vvomen.
I n the clash of vvork and capital, negotiations for collective contracts vvere extremely l o n g ,
sharp and usually successful, and the strike c o m m i t t e e was supported by the officials of
the textile syndicate of the U n i t e d Labour T r a d e U n i o n Federation o f Yugoslavia, m o s t
of t h e m c o m m u n i s t s . T h e vvorkers' representatives vvere chosen a m o n g the best vvorkers,
the fact that obligated t h e m to be in the first lines in the struggle for i m p r o v e m e n t of the
vvorking and financial conditions. T h e vvorkers in A . G. B. and T r e b i t s c h vvent o n strike
in 1936 t o o , although the D e c r e e about the minimal vvages, collective contracts and arbi-
tration from 13th February 1937 m a d e organizing a strike rather difficult.
Since the a u t u m n of 1939 T r e b i t s c h operated uner the name o f Zagreb Silk Factories.
T h e factories adapted to the nevv m a p of Europe, and the ravv materials vvere supplied
from Italy and the T h i r d R e i c h , vvhile the transaction of the capital's transfer vvas done
through Svvitzerland b y the agency of the First Croatian Saving Bank and its advocate
D u a n Plavi.
D u r i n g the so-called I n d e p e n d e n t State of Croatia the factories p r o d u c e d almost exclusi-
vely for the vvar n e e d s . T h e branch in Belgrade vvas abandoned, and t h e G e r m a n , F r e n c h
and ustasha interests got into conflict over its property.
A s reaction to the events in Zagreb in the s u m m e r o f 1941 the vvorkers of the Zagreb silk
inustry set fire to 5 0 0 0 0 meters of the parachute silk in the night from 18th to 19th July.
T h i s diversion, o n e of the first in Zagreb, together vvith the gathering of abunant People's
H e l p and the leaving of a consierable nimiber of the vvorkers for partisans, placed the
vvorkers o f this factory into the first lines of the fighters for freedom.

136