matematiksel dncenin evrimi1

matematik keif mi,

yoksa icat m?
BLM TARH

beno kuryel
Bugn hkim paradigmada matematiksel dnce, yntemler ynna
indirgenmitir. Matematiksel dncenin aratrlmas deil, dncenin
pragmatik bilgiye dntrlm yntemler iinde retilmesi yaygndr.
Matematik, hassasiyetin doruk noktas olarak grlr. Bunu da, hesaplamalardaki
simgelerle (sembollerle) ve biimsel kantlarla yapar. Oysa bir simge sadece
simgedir; dnce deildir. Hlbuki matematiin entelektel ierii, simgelerin
kendilerinde deil; dncelerinde yatar. Entelektel ierik, matematiin
simgelerinde gze arpan bklmez kesinlikte deil insan dncesinde yer alr.

ama
Neden dnce? Matematiksel d-
nce ifadesi genel olarak kimsenin
ilgisini ekmez. Dncenin belirli
bir paradigma iinde yorulduu-
nu anlamak, o paradigmann iin-
de varln srdrenler iin kolay
deildir. Bunun iin entelektel bir
aba gereklidir. Bugn hkm sren
paradigmada matematiksel dnce
bir yntemler ynna indirgenmi-
tir. Matematik retim srelerinde,
okullatrlm bilgi retimlerinde
hedef matematiksel dncenin de-
Matematiksel il, matematiksel yntemin ne ka-
dncenin
evriminde rlmasdr. Kuaklar boyu, milyonlar-
bilgi toplumsal ca renci bu yntemleri renmek
olarak
rgtlenmitir. zere tezghtan geer. Matematiksel
Konsensusa dncenin aratrlmas deil, d-
varmak iin
atmalar
ncenin pragmatik bilgiye dnt-
hi eksik rlm yntemler iinde retilmesi
olmamtr: belirleyici olur. Arasal akl ve buna
ki aritmetik
retmeni. dayanan yaam tarz, kurduu okul
Biri algoritma srelerinde dnceyi, yntemin
zerinden
dieri abacus glgesinde brakr. Matematik tarihi,
zerinden bu yntemlerin tarihi olur: Bir izgi
retmeye zerinde yol alan yntemler tedricen
alyorlar.
Bugn de benzer ilerleme gstererek bugne gelmi-
elikileri tir. Tarihi bir izgisel ilerleme sre-
2
yaamyor
muyuz? cine indirgeyen arasal paradigma,

matematikte yntem ve forml kav-
ramn ne karr. Bu noktada biraz
daha durmakta yarar vardr: izgisel
tarih yaklamna gre, yntemler,
yol gsterici ve zm getirici for-
mller, tarih boyunca bir ilerleme
gstermitir.
Elbette, muazzam bir geliim sz ko-
nusudur. Bunun ilerleme olup olma-
d ayr bir tartma mevzuu olmas- ilerlemeye tekabl etmek zorunda
na ramen, imdilik geliimi bir iler-
leme olarak kabul edelim. Ancak
bu geliim, tarihin belirli anlarnda
ulalan baarlar birer ilerleme an
olarak deerlendirmektedir. Bulu
veya keif o an iin ortaya kan ve
tarihte birer baarl sayfa olarak
arz- endam eden durumlar olarak
alglanmaktadr. Matematik tarihi,
yalnzca matematiksel baarlarn
tarihi midir? izgisel tarih yakla-
mna gre, evet yledir. Matematik,
hassasiyetin doruk noktas olarak
grlr. Bunu da, hesaplamalardaki
simgelerle (sembollerle) ve biimsel
kantlarla yapar. Bir simge sadece
simgedir; dnce deildir. Halbuki,
matematiin entelektel ierii, sim-
gelerin kendilerinde deil; dn-
celerinde yatar. Entelektel ierik,
matematiin simgelerinde gze ar-
pan bklmez kesinlikte deil, insan
dncesinde yer alr.
Bylece, neden dnce sorusunu
biraz yantlam olduk. Matematik
tarihi, bir kltr olarak matematiin
hem zgl bir bilgi olarak kendisinde,
TOPLUMSAL TARH 204 ARALIK 2010
hem de yaratld insan dncesi- Pragmatik paradigma, entelekt-
nin evriminde yazlr. imdi ikinci so- el yaklamlar mahkm etmeye ve
ruyu sorabiliriz. Neden evrim? Evrim, gndelik pratikten kovmaya alr.
tarihsel bir sretir. Hem de izgisel nk bilginin sorgulanmasn ve
olmayan karmak bir sretir. Ev- zndeki ok bileenli yapnn an-
rimin szck anlam kabaca, alma lalmasn deil, bilginin yalnzca
ve/veya ortaya ktr. Bir geliim varaca sonucun bulunmasn he-
ifade eder. Farkllamaya, deiime defler. Matematiksel dncenin
iaret eder. Bir ilerleme anlamna tarihsel evrimini konu edinmek bil-
gelmez. Karmaklama, mutlaka bir ginin zgrlemesini talep eden bir
sorumlulua da iaret eder. Elbette,
deildir. Matematiksel dnce, bil- bir ekip almasn da gerektirmesi
ginin evrimine denk gelir. Dnce ayr bir heyecan vesilesi olmaktadr.
ve bilginin evrilerek ortaya k
karmak bir sretir. Bunu kltrel, matematiksel dnce
toplumsal, antropolojik, biyolojik, ve yaam
psikolojik, bilisel ve felsefi bileen-
lerle aratrmak durumundayz. Ma- Elimizdeki en eski matematiksel tab-
tematik tarihine bir yaklam olarak, letler 2400 yllarna kadar uzanr.
matematiksel dncenin evrimine Drt veya be binyl boyunca, mate-
odaklanmay nermekteyim. Elbette matik olarak bilinen ve engin bir ha-
tek bir yaz ile kapsaml bir incele- cim oluturan pratikler ve kavramlar
me yaplamaz. Ama, bu yaklam ortaya kmtr. Bunlar, eitli yol-
sergilemek, rnek ve nerilerle des- larla gnbegn yaammzla balant
teklemektir. Alabilecek tartma kurmu ve yerlemitir. Matematiin
ortamnda eletirel dnce payla- doas nedir? Anlam ve ilgileri ne-
mlaryla bir noktaya varabilmektir. dir? Yntemleri nasldr? Nasl bir
Bu yle bir nokta ki, matematiksel metodolojiye sahiptir? Nasl yaratl-
bir metaforla, zamann bir fonksi- m veya meydana getirilmitir? Na-
yonudur. Tartmann varaca nok- sl kullanlr? Matematikten nasl ya-
ta zamanla srekli deien devingen rarlanlr? Zarar var mdr? Ona nasl
bir dnsel retime sahne olan bir bir nem atfetmek mmkndr?
entelektel penceredir. Yeri gelmi-
ken, entelektel pencere, sanld- Elimizdeki matematiksel malzemenin
nn aksine gndelik pratie uzaktan, ve ieriin o kadar fazla olmas ve bu
tepeden bakan bir durum deildir. bilgiler arasndaki balantlarn bu
Tam aksine, arasal akln toplumsal denli kapsamla var olmas, yukar-
rgtlenmesine, farkl seeneklerle da sorulan sorularn yantlanmasn
ve yaklamlarla mdahil olmaktr. kolaylatrmamaktadr. Tersine, bizi
Ancient number
scripts. Antik
say sembolleri/
ifadeleri.
3
 karmak bir tarihsel evrim yumayla
kar karya brakmaktadr. Bu b-
yk matematiksel bilgi ynnn bizi
yldrmamas iin matematie farkl
bir adan yaklaabiliriz. Matematik,
binlerce yldr insann bir etkinlii
olagelmitir. Kk lekte de olsa
BLM TARH
yannda matematik profesyoneli olan
greli daha az insan da vardr. Pro-
fesyonel matematikiler, matematii
uygularlar, gelitirirler, retirler,
yaratrlar ve eitli durumlarda kulla-
nrlar. imdi, amacmz dorultusun-
daki soruyu sorabiliriz:
gibi ok sayda okul ele ald. Son
yzyln belirleyici paradigmas iin-
de bu yaklamlar kesin izgilerle ay-
rldlar. Teknolojizmin temel strateji-
si olan bu ayrmlar, gerekten olas
mdr? deolojinin yeniden retimin-
de bir ara olarak gerekli grlse

herkes matematikidir ve srekli ola- de gerekten bu ayrmlar yapabilir

rak matematikle urar. Alveri ya- Tm bu eylemlilii, neden matema- miydik? atan taraflar olduu gibi,
parken, evde bir eyleri lerken, su tiksel dncenin evrimsel tarihinde akan taraflar da yok muydu? Ma-
birikintisinden atlamaya alrken, incelemeliyiz? nk matematik bir tematik bilgi neydi, nelerden olu-
okluu tahmin ederken bir bakma bilgidir, bir bilgi dizgesidir. Bu bilgi- maktayd? Nereden gelmekteydi?
matematikle itigal edilmektedir. nin kavramsal yapsn incelemek, Doada yer alan, zaten oralarda var
Dahas, herkes birazck da olsa ma- kltrlerin iinde nasl olutuunu olan ve bizim kefetmemizi bekle-
tematik felsefesiyle ilgilidir. rne- aratrmak, matematiin doasna yen, zaman d, tarihsel sreleri

Maya
uygarlnda
matematiksel
simgeler.

zellikle matematik iin ok yaygn olan ve u ifadelerde somutlaan bak

asna gre matematik duraan (statik) bir bilgidir: Matematik, insan olmadan
da vardr Farkl gezegenlerde insana benzeyen yaamlar bulunsayd tek ortak
dil matematik olurdu Matematik her yerdedir Bu durumda, matematiin
tarihinden sz etmek olanakszdr.

in, ounlukla yle eyler duyarz: ilikin derinlemesine bir sorgulama akn bir eyler miydi onlar? Yoksa
Saylar yalan sylemez! Bunu ifade yapmak felsefi/tarihsel bir abay kltrn bir paras olarak insan
eden kii bilerek ya da bilmeyerek gerektirir. nsan denen canl tr- trnn bulularndan, icatlarndan
hemen Platonun ya da Lakatosun nn kltr tarihinin ilk admlarndan biri miydi? zellikle sanayi devrimi
yanna oturmaktadr, deil mi? yle beri hep vardr matematik. Saylarla, ve kapitalistleme sreciyle birlikte
bir cmleye de tank olabiliriz: Mate- ekillerle, niceliklerle, niteliklerle ve okullamann sistematiklemesiyle
matik nemlidir, nk her ey mate- bunlarn gnn teknik dzeylerine matematiin eitim iindeki yeri ne
matiktir! Yine Platona koan biriyle gre uygulamalaryla kltrn bir oldu? deolojinin yeniden retiminde
karlam oluruz. Ya da, Bence ma- paras olmutur. Matematik bilgisi- matematik eitiminin tasarlanmas
tematik bir dildir diyen bir renci ne farkl yaklamlar oldu. Neydi bu raslant myd? Matematik eitiminin
farknda olmadan bilibilimin felsefi bilgi? Bilgikuramsal bir sorunsal olan felsefesi/tarihi nedir? Dersi veren ki-
temeline atfta bulunmu olmaktadr, bu durum, ok eitli ortamlarda de- inin inan izelgesi hi mi etkilemi-
deil mi? Sras gelmiken, mhendis- erlendirilmeye alld. Bunlardan yordu matematie bak tarzn? Bu
lik mektebinin ilk snfndaki mate- hibiri, o ann toplumsal oluumla- gibi sorular, dier ucunu greme-
matik dersinde rencilerimden (ya rn kltr sentezlerinden bamsz diimiz bir listeye eklemeye devam
da renme ortaklarmdan) bir konu- olmad. Toplumun, yaamn sr- edebiliriz. Tm bu renklilik ve eit-
da bir yaz yazmalarn rica ederim. drd yaplanmalarn, baka bir lilik iinde matematii ve onun ya-
Aada da biraz ayrntyla grecei- deyile ekonomik, siyasal, inansal amla olan balantlarn, hem klt-
miz gibi soru u: Matematik bir keif rglerin, yaama bak tarzlarnn rel hem de bilgikuramsal dzeylerde
midir, yoksa bir icat m? Farknda etkisinde oldu. Saymakla bitmeyen temel birka balk altnda toplamak
olmasak da bildiklerimize ilikin sis- balklar altnda topland bu tart- olas mdr? Bunun yannda dil olgu-
temetik olmasa da, bir fikrimiz vardr. malar. Tm bu olgular; biimciler, su ile olan yakn ilikilerini bilisel
Bildiklerimizle tarihsel olarak varz mutlaklar, mantklar, deneyciler, dzeyde ele almamz gerekmez mi?
4 nk. Ayrca, matematii ortalama nesnelciler, pozitivistler, konstrakti- Matematiin hemen hemen hi ele
dzeyde kullanan kalabalk bir nfus vistler, yar-deneyciler, biliiler vb. alnmam estetiini tartsak iyi ol-
 TOPLUMSAL TARH 204 ARALIK 2010
maz m? te bu heyecanl yk, ma- deildir. Ancak, toplumsal alg olduk- ilevleri asndan belirgin bir nem
tematiksel dncenin evriminden a farkldr. Btn bu aratrmalara tamaktadr.
ve zerine ina edildii felsefesinden ramen matematik paradigmas ciddi
baka bir ey deildir kanmca. Tm biimde Platonizmin etkisindedir. Bu Mutlak yaklamlara gre matema-
bu soru ve farkl yaklamlar insann etki farkndalk iinde olabildii gibi tik, tmdengelimsel mantn salam
kltrel evriminde, biyolojik evri- bir yaam tarz olarak da izlerini sr- temellerine dayanan nesnel, kesin
minden bamsz olmayan bir bilgi drmektedir. Matematiksel dnce- ve dzeltilemez bilgiler btndr.
retim sreci yaam, yaamakta ve nin evrimini inceleyebilmek iin bu 20. yzyln felsefe almlarndan
yaayacak olduunu gstermektedir. direncin zmlenmesi gerekmekte- Mantklk, Biimcilik ve bir lde
zellikle matematik iin ok yaygn dir. Matematiksel dnce evrim s- Sezgicilik ve Platonizm mutlak yak-
olan ve u ifadelerde somutlaan ba- recinde canllarda ve zellikle insan- lamlardr. Mutlak yaklam mate-
k asna gre matematik duraan da bir geliim gsterdiine gre bu matii; evrensel, nesnel ve kesin ola-
(statik) bir bilgidir: Matematik, in- evrimi incelemenin yolu matematik- rak grr. Bunlar, insanlarn sezgile-
san olmadan da vardr Farkl geze- sel bilginin hem ontolojisini hem de riyle kefettii ve kantlarla saptad
genlerde insana benzeyen yaamlar epistemolojisini i ie gemi biimde gerekliklerdir. Burada vurgulanmas
bulunsayd tek ortak dil matematik ele almalyz. Bu rtmeye tekabl gereken nokta, bu bak asnda ma-
olurdu Matematik her yerdedir eden soru en ak ekilde yledir: tematiin, bilimin kavramsal ere-
Bu durumda, matematiin tarihinden Matematik Kefedilmi midir, Yoksa vesini salarken akl almaz etkinli-
sz etmek olanakszdr. Bahse konu cat m Edilmitir? ine dikkat ekilmesidir. Yoksa gn-
olduunda da, literatrde izgisel lk yaamdan bamsz olarak zaten
tarih rneklerini fazlasyla bulmak Hep tartlan bu soru, basit gibi g- bizim dmzda oralarda bir yerde
mmkndr. Elbette bilgi dolu olan rnse de ontoloji/bilgikuram rt- bulunan matematik, doada yer alan
bu eserler, tarih ya da kronolojik mesinde derin bir ierik kazanmakta- desenleri nasl bu kadar mkemmel
silsile iinde heyecan verici birok dr. Tartmann bir yannda, bilimin betimleyebilirdi ki?
olguyu iermektedir. Verilen bilgi- dnyaya ilikin aklc bir betimlen-
ler ok deerlidir. Ancak bu, tarih mesinin geree/gereklie yakn- Matematie mutlak olarak yak-
midir? izgisel paradigmaya gre sad savunuluyor. Bilim, giderek laan felsefeler, matematii veya
elbette evet. Bylece, matematiksel gerek dnyann kesin bir betimle- matematiksel bilgiyi betimlemekle
dncenin evrimine dayanan ara- mesine adm adm yaklayor. Anla- ilgilenmezler. Daha ok, matematik
trmalara ciddi direnlerin olumas- tm kolaylatrmak iin bu yaklama bilgiyi mutlak olarak garanti edecek
n anlamak mmkndr. Bunu, biraz gereki diyebiliriz. Yani, mutlak etkin bilgikuramsal projeyle ilgilidir-
incelemekte yarar var. bilginin elde edilmesi olanakl grl- ler. Bilgikuramsal amalar iin kat
mektedir. Sz konusu olan mutlak mantksal yaplarla zdelemiler-
evrim yaklamna bir yaklamdr. Tartmann dier dir. Buna gre, matematiksel bilgi
neden/nasl diren? yannda ise, dnya ile ilgili bilginin, zaman ardr, ebedidir. Yeni ku-
toplumsal oluumun bir paras oldu- ramlar ve gereklikler kefedilmeye
Yukarda matematiksel dnce ile u ve tek bir gerekliin olamayaca devam edilse de, bunlar tarih ddr
yaamn birlikteliinden yola ka- ne srlyor. Evrene ve dolaysyla ve matematik tarihi, matematik bil-
rak, matematiksel bilgiyi insan kl- dnyaya ait bilgilerin yaplanmas
trnn evrimi erevesinde ele alan toplumsaldr ve kltr ann geliim
yaklama belirli bir diren vardr. srelerine baldr. Mutlak bilgi ola- On Tabanl
Bu diren gerek matematie atfedi- nakszdr. Bu yaklama greceliki Msr Simgeleri
len geleneksel saf bilgi dzeyi anla- diyebiliriz. Bu balamda, matematik
1= destek
yndan gerekse ounlukla insana asndan bakldnda, matematiin
ramen var olduuna inanlmasndan kefedilen bir olgu mu olduu, yoksa
kaynaklanmaktadr. Bu antroposant- icat edilen dnsel bir retim mi ol- 10 = ke kemii
rik paradigma matematii hem insana duu tartmas ortaya kmaktadr.
ait bir ey hem de insana ramen bir lk anda yararc ya da matematiin 100 = iplik sarmal
ey olarak grr. Bu paradoks, insan sunduu olanaklar asndan bakld-
matematik karsnda akna evir- nda byle bir tartmann sonucu 1000 = nilfer iei
mitir. Aslnda matematiksel dn- ya da kendisi nemsiz grlebilir.
ce sadece insana ait bir ey deildir. Ancak, aada sunmaya alacam 10,000 = Iaret parma
Farkl dzeylerde eitli hayvan tr- gibi bu tartma, bilginin edinilmesi,
lerinde de var olan bir yetenektir. kavramlarn olumas, bilgilerle yeni
100,000 = kurbaa yavrusu
Bu adan, biyolojiye kesinlikle in- bilgi ve kavramlarn retilmesi, bili-
dirgenmeden matematiin biyolojik sel srelerin deerlendirilmesi ve
kklerine kafa yoran ve buna gre tm bunlarn bir bilekesi olan ei- 1,000,000 = akn adam
5
aratrmalar rgtleyen abalar yeni tim srecinin toplumsal ve kltrel
 ginin doasnda ve dorulanmasnda balant kurmaktan baka bir ey de- ki karlklar olan fiziksel nesneler
konu d kalmaktadr. Bu nedenlerle ildir bu oyunlar. hem geicidir hem de zamana ve
de matematik bilgisi, izole edilmi uzama bamldr. Biimler dnyas
ar bir bilgidir, evrensel geerliliiyle Biz, matematii yarattk. Olaan say ayn zamanda elle tutulamaz, dei-
yararldr ve kltr ddr. Matema- dizgemiz onluktur. On parmamz mez niteliklerdedir ve hakiki gerek-
tik bilginin tarihsel sreteki geliimi olduu iin. Eer sekiz parmamz lii tanmlar. Buna karlk fiziksel
ve deiimini, retim ilikilerinden olsayd, belki de sekizli dizgeyi kul- nesneler dnyas hem duyumsana-
BLM TARH

ve farkl kltrel ortamlardan ba- lanrdk. Bilgisayarlar ikili dizgeyi bilir hem de deiebilir ve biimler
msz olarak ele alan bu yaklam kullanr. Onu da biz icat ettik. nk dnyasndan bamszdr. Fiziksel
deerlendirmeye devam etmeden her bir ilem iin bir elektrik devre- nesneler mkemmel olan biimlerin,
nce, buna kart olan gre de bir si ieren benzeik bilgisayarlar bir mkemmel olmayan kopyalardr.
gz atalm. bina kadar yer kaplyordu. kili say Biimler Kuramnn bilgikuramsal
dizgesini ve onun zerine dayanan bileeni, hakiki bilginin biimlerin
Bu(kart) bak as, matematik- mant icat ederek bir bina kadar genel ilkeleri ve evrensel zellikleri-
sel bilginin greceli ve yanlabilir olan benzeik bilgisayar, neredeyse ne dayandna iaret eder. Biimle-
zelliklere sahip olduunu savunur. bir kibrit kutusuna sacak saysal rin bilgisi yalnzca akl yoluyla elde
Buna gre matematik, srekli geli- bilgisayara dntrdk. Matematii edilebilir.
mekte olan tamamlanmam ve hi- icat ederek, evrende kefetmeyi
bir zaman da tamamlanamayacak srdrdmz gerekliklerin ste- lk Platoncu iddia, matematiin on-
bir olgudur. Yanlabilir olduu iin, sinden gelmeyi baarmaya altk tolojik sorunsalyla ilgilidir. Burada,
dzeltilebilir, gzden geirilebilir ve ve bu sre devam ediyor. Biz - matematiksel nesnelerin gerek ol-
duu ve fiziksel nesneler dnyasn-
dan bamsz var olduu ne srlr.
Bu iddia, bilgikuramsal bir soruna
Matematiksel dnce evrim srecinde canllarda ve iaret ederek matematikilerin ey-
zellikle insanda bir geliim gsterdiine gre bu evrimi leri kefettiklerini belirtir. Mate-
incelemenin yolu matematiksel bilginin hem ontolojisini matiksel nesneler, bizden bamsz
olarak zaman ve uzam snrlarnn
hem de epistemolojisini i ie gemi biimde ele almaktr. tesinde, soyutlama srecine gerek
Bu rtmeye tekabl eden soru en ak ekilde yledir: duymadan soyut biimde bulunur.
Bir baka temel Platoncu iddia, yu-
Matematik Kefedilmi midir, Yoksa cat m Edilmitir? karda aklananlara kout olarak
matematiin apriori olduu, deney-
sel olmaddr. Apriori, duyumlar-
deiebilir niteliktedir. Matematiksel n hzn icat etmedik, ancak onu dan bamsz olmak demektir. Buna
bilgi, kefedilen bir varlk olmaktan- Einsteinn e=mc2 (enerji=ktle k gre, matematiksel hakikatler ve
sa buluun, icat edilmenin rn- hznn karesi) gibi denklemlerle tar- matematiksel nesneler zihnin gz
dr. Dnsel evrimin bir rndr. tmak, incelenmek iin matematii araclyla sezilir, grlemez ancak
Tarihsel deeri vardr. Toplumsal icat ettik. Baka bir deyile doay, kavranr. Deneysel bilgi ise aksine,
konsensus iinde yaplanmtr. Ma- matematik modelledik. duyumlar araclyla elde edilir.
tematikteki yanlabilirlik, evrene
ilikin bilgi aray srelerinin iinde Yukarda evrimsel yaklamlara di- Bu direncin, kltrel yansmalar-
olduundandr. Wittgenstein mate- rencin temel ayrmlarn belirtmeye n bugn gerek gndelik yaamda,
matii, birbirleriyle akan ve bir- altk. Bu direncin bugn de sa- gerek okul dzeylerinde, gerekse
birine kenetlenen dilsel oyunlardan lam olarak srmesini salayan temel literatrde ve matematik tarihi yak-
olumu bir renk cmbne ben- ideolojik duvar Platonizmdir. Biraz lamlarnda aka grebiliriz. Bu
zetir. Bu oyunlar anlamsz deildir, bu direncin ierii zerinde dura- Platonik ideolojiyi, matematik ro-
tersine kurallara bal matematik lm: Geleneksel olarak bir Platon- mantizmi metaforuyla aadaki gibi
deneyime dayanan, matematik sim- cu, Platonun Biimler Kuram ile zetleyebiliriz:
gesellie ve dncelere anlam ka- ilikilidir. Bu kuram, evreni karsa-
zandran oyunlardr. rnein dei- mak iin metafizik ve bilgikuramsal Matematik, evrenin nesnel bir g-
im hz olarak ele aldmz trevde, bir yaklam kabul eder. Biimler rntsdr; matematiksel nesneler
limit kavramyla balant kurduu- Kuramnn metafizik bileeni, ger- gerektir; matematiksel gereklik
muzda bir sreklilik olgusunu yaam eklii iki dzeyde ele alr; biimler evrenseldir, mutlaktr ve kesindir.
deneyimlerimizle deerlendirebili- dnyas ve fiziksel nesneler dn- Bylece, insanlarn matematikle ilgili
riz. Gndelik yaam gzlemlerimizi yas. Biimler dnyas ebedi olarak neye inandklarnn matematiin ger-
6 ve fiziksel olandan algladklarmz betimlenir; zaman ve uzam ddr. ekten ne olduuna bir etkisi yoktur.
dile getirirken matematiksel bilgiyle Buna karlk, biimlerin dnyada- Eer insan tr ya da hibir canl tr

olmasayd matematik yine ayns ola-
cakt. Matematik soyut ve bedend
olmasna ramen gerektir. Mantk,
matematiksel mantk olarak biim-
lendirilebildiine gre matematik
aklcln z doasn karakterize
eder. Aklclk, insana zg biriciklii
tanmladna gre ve matematik de
aklcln en yksek biimi olduuna
gre, matematiksel yetenek, insann
doruk yeteneidir. Fiziin matema-
tii, fizikel olgularn kendilerinde
bulunur. Gezegenlern eliptik yrn-
gelerinde elipsler vardr, yaprak ve
dallarn ekillerindeki fraktal yap-
larda fraktaller vardr, salyangozla-
rn logaritmik spirallerinde logaritma
vardr. Bunun anlam, doann kitab
matematike yazlmtr demektir.
Bu da una iaret eder: matematiin
dili, doann dilidir ve yalnzca ma-
tematik bilenler doay gerekten
anlayabilirler. Matematik, bilimlerin
kral/kraliesidir.
insan/matematik evriminden
rneklemeler
Matematiksel bilginin tarihsel ev-
rimine ilikin aratrmalara diren
gsteren ideolojik/kltrel/felsefi
balam ksaca betimledikten sonra
bu yazda nerdiim ve savunduum
noktaya gelmi oluyoruz. Bu, mate-
matiksel dncenin evrimi ereve-
sinde bir matematik tarihi yaklam-
dr. Bir sonraki yazda ayrntlarna
gireceim bu konuyu ncelikle baz
rneklerle resimlemenin uygun ola-
ca kansndaym:
nsann evrimi, ara geliimiyle ortak
bir varolua sahiptir. evreye uyum
salamak ve onu kendisine gre ta-
sarlayp dntrmek iin insan,
aralara ihtiya duymutur. Bu ara-
lar, insann kendi eliyle yapt yapay
rnlerdir. Giderek karmaklaan
bu alet yapma becerisinin temelinde
insann ve eserinin birlikte evrilmi
olmas vardr. 1,5 milyon yl nce
Homo Erectus ilk ta aleti yaparken
matematiksel dncesini tasarma
dntrmt. Bu tasarmn ablo-
nu zihinlerde vardr. Tatan retil-
meden nce zihinde soyut nesneler
olarak oluan bu tasarm abasdr.
Bu adm, insann kedisini, evreyi ve
uzam deerlendirmesidir. Bu aba,
okluu, okluun dalmn ve l- zaman hesaplamak iin amal bir
leri sezgisel olarak alglayp soyut ge-
nellemeler yaptktan sonra, retime
gidecek tasarmda somutlamasyd.
Somut nesnelerin birleimleri arasn-
da bire bir elemeyi halletmek iin
TOPLUMSAL TARH 204 ARALIK 2010
Neolitik ada
sayma fileri,
Yakndou,
8000-3500.
40.000-10.000 arasnda kemiklere
entikler atarak saym ilemini ger-
ekletiren avc-toplayclarn oldu-
una ilikin kantlara raslanmtr.
1937 ylnda, Moraviada 30.000
civarnda olduu sanlan ve entik-
lenmi bir kurt kemii bulunmutur.
Bire bir elemeyi ieren bu sayma
teknii insan biliinin (cognition)
derin kklerini yanstmaktadr.
Ta paralar ya da kemik entikleri,
insan trnn sayma teknii olarak
tasarlad en eski modeldir. Model,
doay anlamak ve verilen anlam
uygulamak iin insann soyutlama
ve genelleme yeteneklerini sergile-
yen bir tasarmdr ve matematiksel
dncenin somut bir rneidir. Av-
lanan nesnelerin (paralarn) mey-
dana getirdii kmenin bykl-
n bulmak ya da benzer bir edimle
eyleme kalkan insan, matematiksel
dncenin tarihindeki evrim basa-
maklarn gstermektedir. 10.000-
8.000 arasnda Mezapotamyada kil
paracklar (akl talar) sayma 7
kmeleri olarak kullanlmtr. Bu
 sayma tekniinin kstlarn amak
iin gsterilen abalar yeni ve alma-
k tekniklerin gelitirilmesine yol
amtr. Sayma tekniklerinin evri-
minde ortaya kan bir dnce bizi,
sayma modelinde kil paralarnn
bykln ve biimini deitirme- Soyutlama dzeyi arttka, matema-
BLM TARH
ye yneltmitir. Farkl byklk ve
biimlerde olan kil paralarnn ia-
ret ettii saysal deerler bir gelenek
yaratmt. 8.000 dolaylarnda,
avclk ve toplaycln yerini ziraat
almaya balaynca besinlerin depo-
lanmas ve datm daha karmak
hale gelmiti. Kil paralarndaki
eitlilik artarak yeni durumla m-
cadele edilmeye ellmt. Kil par-
alarnn farkl byklk ve biimde Bylece, zarfn d yzeyi zerinde-
olmas matematik ncesi simgeleri
temsil etmektedir. Matematikte sis-
tematik simge (sembol) kullanm
ok sonralar olmasna ramen in-
san evriminde matematiksel sembol
soyutlamas olduka eskilere dayan-
maktadr.
4.000 civarnda, kentlemenin,
toplu olarak yaamann, pekimeye
balad bir dnemdi. Bylece, daha
karmak simge sistemlerine (dizge-
lerine) ihtiya duyulmutu. Karmak
aritmetiksel gsterenlerin ortaya
k neredeyse mhrl zarflarn munu deitirmiti. Daha sonra, kil
ya da belgelerin ortaya k ile
belirlenmitir. Bu kil zarflarn,
3.500-3.200 dolaylarnda belirdii
sanlmaktadr. Ticari ve astronomik
verilerin kaydedilmesi ihtiyalar-
nn tetikledii evrimsel adm, simge
sistemlerinin icaddr. Mhrlenmek
zere tasarlanan bu zarf ya da ta-
ycnn iine, mallarn farkl nicelik-
leri ve eitlerini temsil etmek ze-
re farkl biim, byklk ve sayda
sayalar (kil paralar) konurdu. Bu
zarfta (bulla) ierilen bilginin gven-
liini salamak iin, zarfn d yze-
yine sayalara ait biimlerin basks
yaplrd. reticiler, yolladklar tica-
ri mallarla birlikte bunlar betimle-
yen zarf da gnderirlerdi. Nakliyeyi
alan tccar, artk kargonun doru-
luunu irdeleyebilir.
Burada dikkat edilirse ilgin bir du-
rum var: Zarftaki saya balamsal
8 bir sayy temsil etmektedir. rne-
in, bir srdeki koyun saysn temsil
eder, soyut bir sayy deil. Diyelim malarn toplumlar arasnda paylal-
ki, srde otuz koyun var. Balamsal malarn mmkn klmtr.
bir otuzdur bu, soyut bir otuz says
deildir. Matematiksel dncenin Bir sonraki makalede, matematiksel
evriminde somut durumlarn soyut- dncenin evrimini irdelerken bu
lama sreleri de evrim geirmitir. dncenin biyolojik srelerine de
yer verilecektir. Dier canl trle-
tiksel bilginin karmakl ve dolay- rinden insana varan ve sregidecek
syla temsil, betimleme, aklama ve evrimin kapsamnda matematiksel
de anlam kazandrma yetenekleri de bilginin dnsel bileenleri ince-
gelimitir. lenecektir. Yaam srdrmenin,
var kalabilmenin temelinde oluan
Yine ilgin bir evrimsel admla kar toplumsal/kltrel ortamlarn bu
karyayz. Zarfn d yzeyine iin- bileenler erevesinde kazand
de tad sayacn basks yaplm- anlamlar ve gelien felsefi deerlen-
tr. Yzeydeki iaret, zarfn iindeki dirmeler aratrlacaktr. Bylece,
sayac iaret eder, onu gsterir. tarihte matematii aratrrken, ma-
tematiin dnsel evriminde tarihi
ki iaretle, damga ile, zarfn iindeki yakalamaya alacaz. Toplumsal-
saya bir indeks ilikisi iindedir. lk bir rgtlenme, bir organizasyon
Yzeydeki iaret ya da indeks, gste- olduuna gre matematiksel bilgiyi
rendir, saya ise bu gsterenin gs- de rgtl olarak yaamaktayz. Bu
terilenidir. Matematik soyutlamann rgtllk bir toplumsal konsensus
ve genellemenin evriminde semiotik erevesinde gerekleir. Bylece
ilikilere raslamak hi de artc matematiksel bilginin retim ve -
deildir. Zarfn iindeki sayacn ge- retim paradigmas kurulmu olur.
leneksel anlam, mallarn niceliiyle Matematik retimi bylece, mate-
ilikilidir. Zamanla, zarfn iindeki matik tarihinin belirgin bir bileeni-
sayalara artk ihtiya kalmamt. dir. Toplumsal iblmnn, retim
Sayalarn d yzeye yaplan bas- ve tketimin ve bunlar yeniden re-
klar yeterliydi. Bu karar, dtaki tip srdrecek insanlarn yetimesi
ibarelerin (basknn) semiotik konu- kanlmaz bir ihtiyatr. Bunun iin
okul nem kazanr. Bugn mate-
zerine sayalar basklamak yerine matik reniminin temel para
d yzeye sayalarn biimlerinin olan matematik kaygs tm dnya-
izilmesine karar verilmiti. Bunun da olduka yaygndr rnein. Bunu,
iin keskin sivri ulu yazma aletleri kaygy yaayan insann psiik duru-
gelitirilmiti. Matematikteki me- muna indirgemek mmkn m? Peki,
hur, kalem ve kt birlikteliinin, indirgeniyor mu? Tabii ki, evet. Hem
elbette estetiinin de ilk basamakla- de nasl... O halde, psiik duruma
ryd bunlar. O andan balayarak, sa- indirgememek nasl izah edilebilir?
ysal niceliklerin simgesel ifadeleri, Bunun yant, matematik tarihine ba-
toplumun yeni bir bilgikuramsal aa- k amzla ok yakndan ilikilidir.
maya gelmekte olduunu gstermek- Kayg gibi birok boyutu zmlemek
teydi. Matematik giderek toplumsal iin tarihe yeni epistemik dnm-
olarak paylalan, konsensus iinde lerle yaklamak, hedefimiz olacaktr.
kabul edilen ve zamanla okullaa-
rak sistematik bir evrimsel srece
kaynaklar
girmekteydi. Simgesel teknolojiyle Davis, J., P., ve Hersh, R., The Mathematical
matematiksel dncenin birlikte Experience, Mariner Books, 1998.
De Cruz, H., Towards a Darwinian Approach to
evrimini gsteren bu ksa rnekler, Mathematics, Foundations of Science (2006) 11:
dikkatle incelenmedike gzle g- 157196, 2006.
rlmeyen toplumsal ve kltrel bo- Boyer, C. B., A History of Mathematics, 2. Edition,
Wiley, 1991.
yutlar vardr: Matematiksel simge- Burton, D., M., The History of Mathematics An
ler (semboller), kendi matematiksel Introduction, 5. Edition, McGraww Hill, 2003.
imgelemleriyle birlikte evrilerek ve Flegg, G., Numbers: Their History and Meaning,
Penguin, 1983.
kendi semiotik somutlamalaryla bu Lakoff, G., ve Nunez, R., E., Where Mathematics
matematiksel varlk ve/veya soyutla- Comes From, Basic Books, 2000.