AKSYOLOJK ARGMAN: DEERLERN ONTOLOJK

TEMELLENDRMES TANRISIZ MMKN M? 1

Enis Doko

Tarih boyunca felsefeciler,

Tanrnn varln ispatlamak iin
eitli argmanlar gelitirmilerdir.
Geleneksel olarak bu argmanlar drt
kategoride tasnif edilir: Ontolojik
argmanlar, Kozmolojik argmanlar,
Teleolojik argmanlar, Aksiyolojik
argmanlar. Trkiye ve genel olarak
dou corafyasnda bu argmanlar
iersinde en az ilenmi olanlar
aksiyolojik argmanlardr. Aksiyolojik argmanla, estetik veya ahlaktan hareketle
2

Tanrnn var olduu gsterilmeye allr. Aksiyolojik argmanlar i gzlem

temelli, ontoloji temelli, yahut pratik temelli olabilir. Ben burada ontoloji temelli bir
aksiyolojik argman gelitirmeye alacam. Ahlaki ve estetik alglarmzn kkeni
veya ahlakn ve estetiin uygulamalarndan ziyade, bu disiplinlerde ortaya kan
nermelerin3 doas stne younlaacam.
Argman incelemeye gemeden nce birka nemli noktaya dikkatinizi ekmek
istiyorum. Ahlak hassas bir konu olduu iin, burada sunulan argmann doru
anlalmas asndan, savunduklarm anlatmadan nce savunmadklarm anlatmak
istiyorum. Bu makalede, ahlakl olmak iin Tanrya inanlmas gerektiini iddia
etmeyeceim. Bu bariz bir biimde yanl bir iddiadr, ateistler tabi ki ahlakl insanlar
olabilir. Tanrya inanan insanlarn, ateistlerden daha ahlakl olduklarn da iddia
etmeyeceim. Tanrya inanmadan, herhangi bir dine mensup olmadan da ahlaki
yarglar kavramak elbette ki mmkndr. Ahlaki bir sistem kurulmas iin Tanrya
atf yaplmas gerektiini de iddia etmeyeceim, insan haklar beyannamesi gibi
karmak ahlaki sistemler elbette ki Tanrya hi atf yapmadan kurulabilir.
Argmandaki odak noktam, ahlakn doas yani ontolojisi olacaktr. Argmana
gemeden nce, onu anlamak iin bilmemiz gereken baz temel kavramlara gz
atalm.

Temel Kavramlarn Tanmlanmas Ve Birka Not

nce temel yasa kavramn tanmlamakla balayalm. Temel yasalar evrendeki

1 Makaleme yaptklar katklarndan dolay deerli hocam Caner Taslamana teekkr ederim.

2 Aksiyoloji: Deerler bilimi.

3 nerme doruluk deeri olan cmledir. Mesela Dnya dzdr nermesi yanl, Gne bir yldzdr
nermesi doru bir nermedir. Sorular, emirler gibi doruluk deeri olmayan cmleler nerme deildir.
btn doru nermelerin karsanmasnda kullanlan nermelerdir. Temel yasalar
baka hibir yasadan karsanamazlar, bunlar en temel doru nermelerdir. Mesela
Kepler yasalar, Newtonun hareket ve yer ekimi yasalarndan karsanabildikleri
iin temel yasa deildir. Dier taraftan Einsteinn yer ekimi yasas, eer
yanllanmazsa, temel yasadr nk baka hibir yasadan karsanamaz. Evrendeki
btn doru nermeler, evrendeki temel yasalardan karsanabilir.
Bilmemiz gereken nemli bir ayrm da olgusal ile aksiyolojik nermeler
ayrmdr. Olgusal nermeler ya da dier bir ismiyle dir-nermeleri, bize d
dnyay betimler. Bildirme tmcelerini doru ya da yanl yapan eyler olgusal
nermelerdir. Mesela Ahmet kahvaltda brek yedi nermesi, olgusal bir nermedir
ve bu nermeyi doru ya da yanl yapan ey Ahmet isimli kiinin kahvaltda
gerekten brek yiyip yemediidir. Yani nerme, d dnyada var olan cisimler
arasndaki ilikiyi tarif eder. Dier bir deyile olgusal nermeler betimleyicidir.
Olgusal nermelerin en gzel rnei bilimsel nermelerdir. Olgusal nermelerde
bahsedilen cisim ve zellikler ampirik olarak gzlemlenebilir. Nitekim olgusal
nermelerin doru olup olmadn gzlem yaparak anlayabiliriz.
Aksiyolojik nermeler ya da dier bir deyile gerek-nermeleri ahlaki ve
estetik nermelerdir. Bu nermeler betimlemeden ziyade, kural koyarlar ya da
gerekliliklerden bahsederler. Mesela, Zevk iin insan ldrmemeliyiz nermesi,
aksiyolojik bir nermedir. Aksiyolojik nermeler de doru ya da yanltrlar, ama
farkl olarak, bu nermelerin iaret ettii bilinli varlklarn nasl olmas gerektiini
de tarif ederler. Bu nermeler olgusal nermelere benzer ekilde dr son eki ile
yazlabilir olmalarna karn; atf yaptklar cisim ya da zelliin gzlemlenebilir
olmay, ya da -meli son ekli cmleye dntrlebilir olmalar ile fark
edilebilirler. Mesela, olgusal bir nerme olan nar yapra yeildir nermesinde,
bahsedilen yeillik zellii d dnyada gzlemlenebilir. Dier taraftan Geerli bir
nedenimiz olmadan yalan sylemek ktdr nermesindeki ktlk zelliini d
dnyada gzlemlemek mmkn deildir, dolays ile buradan bu nermenin
aksiyolojik nerme olduunu anlayabiliriz. Nitekim ayn nerme -meli son eki ile
de ifade edilebilir; Geerli bir nedenimiz olmad srece yalan sylememeliyiz.
Aksiyolojik zelliklerin d dnyada gzlemlenebilir olmamas size garip geliyorsa,
matematiksel ve mantksal zelliklerin de d dnyada gzlemlenemediini, bunlarn
doruluk deerinin de gzlemle belirlenemeyeceini hatrlamak gerekir.
Olgusal nermelerde bahsedilen gerekli zellik ve cisimler olmasa bu nermeler
yanl olurlard. Mesela brek olmayan bir evrende, Ahmet kahvaltda brek yedi
nermesi doru olmazd. Bu durum, olgusal nermelerin evrendeki varlklar aras
ilikileri tarif etmesinden kaynaklanmaktadr, bu varlklarn olmad evrenlerde o
varlklarla alakal nermeler elbette ki doru olamaz. Dier taraftan dnyada hi
tecavz fiili ilenmeseydi bile ocuklara tecavz etmek yanltr nermesi, hala
doru olacakt. Bu olgusal nermelerle aksiyolojik nermeler arasndaki dier temel
bir farktr. Aksiyolojik nermelerin bu ilgin zelliine, benzer ekilde matematiksel
ve mantksal nermelerde de bulmak mmkndr. Mesela, evrende hi gen
olmasayd bile, genin i alar toplam 180 derecedir nermesi doru olacakt.
(Aksiyolojik nermeler estetik nermeleri de kapsayabilir, ancak biz burada ahlaki
nermelere younlaacaz.)
Ahlaki realizm baz (ya da en az bir) ahlaki yarglarn, nesnel olarak doru (ya
da yaklak olarak doru) ya da yanl (ya da ounlukla yanl) olduunu iddia eden
felsefi grtr. Ahlaki nermelerin nesnel (objektif) olduu iddias, onlarn doruluk
deerinin toplumun ahlaki gr ve teorilerinden bamsz olduu anlamna gelir.
Ahlaki realizm, bilimsel realizme, 4 matematiksel realizme5 ve manta ok benzer.
zellikle ahlaki realizm ile matematiksel realizm ve mantk arasnda ok byk
benzerlik vardr. Ahlaki realizmin savunucusuna gre; nasl ki bilimsel, matematiksel
ve mantksal nermelerin doruluk deeri toplumun inanlar ve bizim
teorilerimizden bamszsa, ayn ekilde ahlaki nermelerin doruluk deeri de
toplumun inanlar ve bizim teorilerimizden bamszdr.
Ahlaki nermelerin doruluunun nasl belirlenecei konusunda ise ahlaki
realistler arasnda gr ayrl vardr. Bana gre bu grler ierisinde sezgisel
ahlaki realizm denilen gr en makul olandr. Bu gre gre ahlaki yarglarn
doruluk deeri sezgilerimizin yardm ile bilinir. Bu yaklam bazlarna ilk bata
garip gelebilir, ancak birok matematiksel nermeyle, mantksal nermenin doruluk
deerinin de sezgiler aracl ile bilindii hatrlanmaldr. Mesela 2+2=4 ile
Sonsuz sayda ift say vardr matematiksel nermelerinin doru olduu sezgisel
olarak kolayca belirlenebilir.6 Ayn ekilde birok mantksal nermenin de doruluu
sezgiler yardm ile belirlenebilir, mesela Bir ey hem A, hem de A-deil olamaz
mantksal yasasnn doru olduu sezgiler aracl ile aktr. Mesela Bir kii hem
evli hem de bekar olamaz cmlesi ile Bir ocuu zevk iin ldrmek ahlaki olarak
kabul edilemez cmlelerini karlatrrsak; iki cmlenin de dorudan sezgisel olarak
doruluunu kavradmz fark edeceksiniz. Her ne kadar bu gr en makul gr
olsa bile, burada savunduum argmann, sezgisel ahlaki realizmin doru olmasn
gerektirmediini belirtmeliyim. Ahlaki realizmin herhangi bir trnn doru olmas,
burada savunduum argman asndan yeterlidir.
Ahlaki nermelerin sezgisel olarak kavranabileceini iddia etmek, bu nermelerin
gereklik deerinin her zaman a priori olarak belirlenebilecei anlamna gelmez, tam
tersine, ahlaki bir yargda bulunmak iin kiinin, sz konusu eylemin sonularn
incelemesi gerekmektedir. Bu incelemenin sonucu, aratrmay yapan kiinin
ontolojik (varln doasyla ilgili) inanlar ile yakndan ilikilidir. Dolays ile bizim
ontolojik grlerimiz, ahlaki yarglarmz ciddi biimde etkiler. rnek olarak krtaj
tartmasn ele alalm, iki taraf da yaama hakk ile zgrln nemli haklar
olduunun farkndadr. ki kampn asl gr ayrlna dt yer fetsn hangi
aamada kii olarak kabul edilmesi gerektiidir. Ancak kiilik tartmas, ahlaki bir
tartmadan ziyade ontolojik bir tartmadr. Dolays ile ontolojik inanlarmzn
deimesi, ahlak teorimiz ayn kalsa bile, baz ahlaki yarglarmzn deimesine
neden olabilir.
Dier nemli bir nokta da birden fazla ahlaki zelliin olduudur. Baz felsefeciler
sadece tek bir ahlaki zelliin, yinin var olduunu savunmulardr. Ancak bu gr
bence yanltr, birden fazla ahlaki zellik vardr ve kimi zaman bu zellikler
birbirleri ile eliebilir. Bu elikiler de gerek ahlaki anlamazlklara yol aabilir.
Birbiriyle elimesi mmkn ahlaki zelliklere rnek olarak Adalet ile Merhamet

4 Bilimsel realizm bilimin doru ya da yanl nermeler rettiini iddia eden grtr.

5 Matematiksel realizm matematik nermelerinin icat deil, keif olduunu iddia eden grtr.

6 Bazlar matematiksel nermelerin doruluk deerinin sezgi aracl ile deil, ispatla belirlendiini iddia
edebilir. Elbette ki matematiksel nermeler ispat yoluyla karsanr, ancak ispatta belli bir aksiyom kmesinin
doru olduu varsaylr. Bu aksiyomlarn doru olduunu nereden biliyoruz? te, sezgisel realizm savunucusu,
bu aksiyomlarn doruluunun sezgilerle belirlendii konusunda srar edecektir. Nitekim ahlak da
aksiyomatize edip, belli temel ahlaki aksiyomlar aracl ile ahlaki teoremler ispatlanabilir. Spinozann Ethica
Ordine Geometrico Demonstrata (1677) eseri byle bir denemedir.
verilebilir. Bu konuyu itirazlar ksmnda daha detayl ele alacam.
Kimi bilimsel nermeler yaklak olarak dorudur. Mesela Dnya kre
eklindedir nermesi yaklak olarak dorudur. Ayn ekilde baz ahlaki nermeler
de yaklak olarak doru olabilir, btn ahlaki nermelerin mutlak doru ya da yanl
olduunu iddia etmek iin hibir geerli neden yoktur. Mesela Bir kiiyi ldrmeye
alan birine iki yl hapis cezas vermek adildir nermesi mutlak doru ise, Bir
kiiyi ldrmeye alan birine yirmi ay hapis cezas vermek adildir nermesi
yaklak olarak doru olacaktr.
Gzden kaan nemli bir nokta, baz bilimsel ve matematiksel sorularn, doruluk
deeri olmayacak derecede mulk tanmlanm olmasdr. Mesela ki proton
birbirini itecek mi sorusu byle mulk bir sorudur. nk iki proton arasndaki
mesafeyi bilmeden bu soruya cevap vermemiz mmkn deildir, eer protonlar atom
ekirdeindeki gibi birbirine ok yaknlarsa birbirini ekecek, eer birbirlerinden
yeteri kadar uzak iseler elektromanyetik kuvvetin etkisi ile birbirlerini itecektir.
Ayrca iki protonu etkileyecek baka proton ya da kuvvetlerin olup olmad da
belirlenmelidir. Dolays ile yukardaki soruya cevap vermek iin ekstra bilgilere
ihtiyacmz vardr. Benzer ekilde baz ahlaki sorular da cevab olmayacak kadar
mulk olabilir. rnein Bir kiinin hayatn kurtarmak iin baka birine ikence
yapmak ahlaki olarak kabul edilebilir mi sorusu da ak bir cevaba sahip olamayacak
kadar mulktr. Bu soruya cevap vermek iin bahsedilen kiiyi kurtarmak iin
alternatif yntemlerin olup olmad, ikenceden ne kast edildii gibi eyleri
bilmemiz lazmdr. Cevap verilemeyen birok ahlaki soru stne dikkatlice
dnlrse, bu sorularn aslnda cevaplanamayacak kadar mulk olduklar fark
edilecektir.
Dier dikkat edilmesi gereken nemli bir husus, toplumun bizim ahlaki
yarglarmz etkileyebileceidir; fakat toplumun, ahlaki nermelerin doruluk deerini
etkilemesi, bundan tamamen farkldr ve mmkn deildir. Toplumlarn eitli adet ve
gelenekleri vardr, kimi zaman bu adetler ahlaki gereklikler gibi alglanabilir. rnek
olarak gnmz toplumlarnda kendisine uzatlan eli skma bir adettir. Bir kiinin,
hijyen konusundaki ar titizliinden dolay kendisine uzatlan eli skmay reddettiini
varsayalm. phesiz bu davran ne ahlaki ne de ahlaksz bir harekettir. Bu kiinin,
medeniliin simgesi olan toplumsal bir deti reddettii iin kaba olduunu syleyenler
olabilir, ancak ahlaksz olduu sylenemez. Medenilik ya da gelenee uymakla, ahlakl
olmak iki farkl kavramdr, bunlar birbirine kartrmamak gerekir.

Argmann Formlasyonu
Argmanmzn birinci ksmnda, Tanrnn var olmad bir evrende tm temel
yasalarn olgusal olduu, ve Humeun mantk yasas gereince, olgusal nermelerden
aksiyolojik nermeler karsanamayaca iin Tanrsz bir evrende nesnel aksiyolojik
nermelerin var olamayacan gstermeye alacaz. Daha sonra ise en az bir
nesnel aksiyolojik nerme olmasndan hareketle Tanrnn var olduunu gstermeye
alacaz. Son olarak da aksiyolojik nermelerin kkeninin Tanrnn sfatlar ve
doas olduuna dikkat ekeceiz. Bu iddiadan yukarda savunmayacam
belirttiim grlerin kmadna dikkatinizi ekmek isterim. Teistlerin kimileri
dorudan kimileri ise evrim yoluyla Tanrnn gzmz tasarladn iddia
etmilerdir. Elbette ki bu iddiadan teistlerin, ateistlerden daha iyi grd ya da
ateistlerin kr olduu karlamaz. Ayn ekilde ahlaki alglarmzn Tanr tarafndan
verildii, ahlakn kkeninin Tanrnn karakteri ve doas olduu iddialarndan da,
ateistlerin daha az ahlakl ya da ahlaksz olduu karlamaz. Nitekim yukarda
belirttiim gibi ateistler de teistler de doru ve yanl halk arasnda vicdan denilen
sezgileri ile kavrarlar. Bu sezgiler hem teistlerde, hem de ateistlerde vardr. Bu
argmanda iddia edilen ey, eer Tanr yoksa; bu sezgilerin, hem teistlerde, hem de
ateistlerde nesnel olmaddr. Dier taraftan eer Tanr varsa, hem teistlerde, hem
ateistlerde sezgilerimiz nesnel bilgi salarlar. Ahlakl olmakla, ahlaki nermeleri
ontolojik olarak temellendirmek farkl eylerdir. Mesela bir kiinin, satran
kurallarn iyi bilip, iyi uyguladn varsayalm; dolaysyla bu kii iyi satran
oyuncusu saylabilir. Ama satran kurallarn toplumun koyduunu, nesnel
olmadn da bilmektedir. Satran kurallar, matematiksel ya da fiziki yasalar gibi
deildir. yi satran olmak, satrancn yasalarnn nesnel olmasna inanmay
gerektirmedii gibi, iyi ahlakl olmak da ahlak yasalarnn nesnel olduuna inanmay
gerektirmez. Dolays ile Tanr yoksa (yani ateizm doruysa), nesnel ahlaki ilkeler
yoktur dediimiz zaman, kesinlikle ateistlerin ahlaksz olduunu iddia etmiyoruz.
Argmanmz tmdengelimsel7 formatta u ekilde yazlabilir:
Nesnel aksiyolojik nermeler varsa bu nermeler ya temel yasalardr, ya da temel
yasalardan karsanabilirler. (ncl: nc halin imknszl mantk yasas)
Eer Tanr yoksa temel yasalar doa yasalarndan ibarettir. (ncl: Doalclk
tezi)
Btn doa yasalar olgusaldr. (ncl)
Olgusal nermelerden aksiyolojik nermeler karsanamaz. (ncl: Hume yasas)
Ara Sonu: Dolays ile eer Tanr yoksa nesnel aksiyolojik nermeler yoktur.
(1, 2, 3, 4ten kan mantksal sonu)
En az bir tane nesnel aksiyolojik nerme vardr. (ncl, Ahlaki realizm)
Sonu: Tanr vardr. (Ara sonu, 5)
Yukardaki argman tmdengelimsel argman olduu iin eer be ncl
doruysa sonu kanlmaz bir ekilde dorudur. Peki, ncller doru mudur? Teker
teker inceleyelim:
Birinci ncl, mantn en temel ilkelerinden nc halin imknszl ilkesi
gerei tartlmaz bir ekilde dorudur. Zira nesnel aksiyolojik nermeler varsa, bu
nermeler ya temel yasalardan karsanabilirler ya da karsanamazlar. Eer
karsanamazlarsa, o zaman tanm gerei bu nermeler temel yasalardr. nc bir
durum mmkn deildir.
kinci ncl, bugn hemen hemen tm ateistlerin (natralistler veya materyalistler
de denebilir) kabul ettii doalclk tezidir. Bu teze gre yaadmz fiziksel evren
ya da benzeri fiziksel evrenler dnda baka ontolojik varlklar yoktur. Dier bir
deyile sadece doa yasalar ve bu yasalardan etkilenen maddi varlklar vardr.
Dolaysyla, zaman ve mekn dndaki yasa veya varlklardan bahsetmemiz mmkn
deildir. Sonu olarak doalclara gre Tanr yoktur. Doalclk doruysa, yani dier
bir deyile Tanr yoksa, o zaman yaadmz evrendeki tm temel yasalar doa
yasalar olacaktr. Dolaysyla ikinci ncl de dorudur. (ok ender de olsa baz
ateistler doalclk tezini reddedebilirler. Bu konuya, itirazlar blmnn Platonist
Ateizm ksmnda gz atlacaktr.)
nc ncl de tartlmaz doru gibi gzkmektedir. Doa yasalar yap gerei
olgusaldr, evrendeki maddi varlklarn davrann ve aralarndaki etkileimleri
betimlerler. Ne fizikte, ne kimyada, ne de biyolojide aksiyolojik bir yasa
bulamazsnz. Fizik yasalar evrenin nasl olduunu aklar, nasl olmas
gerektiini aklamaz. Bu ncl reddedecek kiinin, aksiyolojik bir doa yasas

7 Tmdengelimsel argmanlarla ilgili gerekli bilgiler ileride verilecektir.

gstermesi gerekirdi; bu ise mmkn deildir.

Drdnc ncl Ve Hume Yasas

Drdnc ncl, ilk

olarak nl felsefeci David
Hume tarafndan ileri
srld iin,8 onun adyla
anlan tmdengelimsel
mantn temel yasalarndan
biridir. Bu yasaya gre
sadece olgusal
nermelerden oluan
ncllerden aksiyolojik bir
nerme karsamak
mmkn deildir. Bu yasay
anlamak iin ie tmevarmsal mantk hakkndaki bilgilerimizi tazelemekle
balayalm.
Btn insanlarn lml olduu iddiasnn doru olduunu varsayalm.
Sokratesin de insan olduu biliniyor olsun. Bu iki bilgi nda Sokrates iin ne
sylenebilir? Tabi ki Sokratesin lml olduu sylenebilir. Eer Sokrates insansa
ve btn insanlar lmlyse, Sokrates lml olmak zorundadr. lk iki iddiay kabul
edip mantksal elikiye dmeden nc iddiay reddetmek mmkn deildir. Bu
argman u ekilde zetlenebilir:
Btn insanlar lmldr.
Sokrates insandr.
Sonu: Sokrates lmldr.
Yukarda verdiimiz rnek, geerli bir tmdengelimsel argmandr. lk iki iddia
argmann nclleri, sonu ise onlardan kan mantksal sonutur. Btn ncllerin
doru olduunu varsaydmzda, sonucun yanl olduunu varsaymak mantksal
elikiye 9 yol ayorsa, o zaman verilen argman, geerli tmdengelimsel bir
argmandr. Analitik felsefecilerin en temel amalarndan birisi, doru ncllere
dayanan tmdengelimsel argmanlar ina etmektir. Eer muhataplarna nclleri
kabul ettirmeyi baarrlarsa, ulamak istedikleri sonucu da kabul ettirmi olacaklardr.
Sonucu reddetmek isteyen biri, ncllerden birinin yanl olduunu, ya da en azndan
yanl olma ihtimalinin doru olma ihtimalinden fazla olduunu gstermelidir. Bu
makalede gelitirmeye altmz argman da tmdengelimsel argmanlara bir
rnektir.
Tmdengelimsel argmanlarda dikkat edilmesi gereken husus, sonucun zaten
ncllerde gizli olduudur. Sonu ncllerde ima edilmek zorundadr. Sokratesin
lml olduu nermesi zaten verilen iki nclde st kapal ekilde mevcuttur.
Dolays ile argmanla verdiiniz ncllerde, olmayan bir bilgi sonuta beliremez.
Siz nclleri bir bilgisayara da verseniz, bilgisayar sonucu kolayca karacaktr.
imdi bu bilgi nda drdnc nclmze dnelim. Eer bir argmandaki btn

8 Hume, David, (2009/1882) A Treatise on Human Nature (General Books LLC): Blm 1,1.

9 Mantksal elikilere rnek vermek gerekirse; bir kiinin hem evli hem bekar olduunu, bir arabann hem yeil
olup, hem de yeil olmadn iddia etmek, mantksal elikidir.
ncller olgusalsa, o zaman sonu olgusal olmak zorundadr, yani dier bir deyile
aksiyolojik olamaz. Dir-cmleli ncllerden oluan bir argmandan, meli-
cmleli bir sonu karmak mmkn deildir. nk yukarda dediimiz gibi sonu,
zaten ncllerde st kapal olarak mevcut olmak zorundadr. Eer hibir nclde
aksiyolojik bir iddia yoksa, sonuta da hibir ekilde aksiyolojik bir iddia olamaz.
rnek bir argmana gz atalm,
Ferhat Tayfunu ldrd.
Tayfunu ldrmek Tayfuna ve yaknlarna zararldr.
Tayfun kimseye zarar vermemiti.
Sonu: Ferhat Tayfunu ldrmemeliydi.
Yukardaki argmanda, tm ncller olgusal nermeyken, sonu aksiyolojik
nermedir. Argmann sonucu doru olsa da argman geerli bir tmdengelimsel
argman deildir. Zira ncl kabul edip, sonucu reddetmek mantken
mmkndr. Sonucu reddeden kiiyi vicdanszlkla sulayabilirsiniz, ama mantk
bilmemekle sulayamazsnz. Nitekim vicdan sahibi olmayan bir bilgisayara
yukardaki ncl verdiimizi dnelim. Bu durumda bilgisayar hibir ekilde
verilen sonucu yukardaki nclden karsayamaz, bu da yukardaki argmann
geerli bir tmdengelimsel argman olmadn gsterecektir. Yukardaki argman
geerli yapmak istiyorsak, mutlaka aksiyolojik bir nermeyi ncl olarak almamz
gerekmektedir. rnek olarak, yukardaki argman u ekilde gelitirilebilir:
nsanlar geerli bir neden olmadan ldrmemeliyiz.
Tayfun insandr.
Sonu: Tayfunu geerli bir neden olmadan ldrmemeliyiz.
Yukardaki iki ncl kabul edip, mantksal elikiye dmeden sonucu
reddetmemiz mmkn deildir. Demek ki yukardaki argman baarl bir
tmdengelimsel argmandr. lk ncln de sonu gibi aksiyolojik bir nerme
olduuna dikkatinizi ekerim.
Bu analizden karmamz gereken sonu, eer elimizde sadece olgusal
ncllerden oluan bir argman varsa, sonucun da olgusal bir nerme olmas
gerektiidir. Eer biri, olgusal nermelerden aksiyolojik bir nermeyi mantk
yasalarn kullanarak kardn iddia ediyorsa; ya karmda bir hata yapmtr, ya
da nermelerinden biri ilk bakta olgusal grnen aksiyolojik bir nermedir. Bu
analiz nda drdnc ncln de doru olduu rahatlkla sylenebilir.
Argmanmza dnersek, ilk drt ncl doruysa ara sonu tmdengelimsel
mantk gerei kanlmaz bir biimde dorudur. Ara sonucu reddeden birinin, ilk drt
nermeden birini reddetmesi gerekmektedir. Birinci ncl gerei eer nesnel
aksiyolojik nermeler varsa; bunlar ya temel yasadr, ya da temel yasalardan
karsanabilir olmaldr. Doalclkta tm temel yasalar, doa yasalar olaca iin ve
tm doa yasalar olgusal nermeler olduklar iin, temel aksiyolojik yasalar var
olamaz. Dolays ile Tanr yoksa temel aksiyolojik nerme olamaz. Ancak drdnc
nclde bahsettiimiz Hume yasas gerei, olgusal yasalardan aksiyolojik nermeler
karsamak mmkn deildir. Btn temel yasalar olgusalsa, onlardan
karsayabileceimiz tm nermeler de olgusal olacaktr. Dolays ile Tanr yoksa
hibir nesnel aksiyolojik nerme olmayacaktr.
Ara sonuta ifade edilen hususa, birok nemli ateist felsefeci de dikkat ekmitir.
nl ateist felsefeci John Mackie, doalclkta nesnel ahlaki nermeler
olamayacan gstermi; doalcln da doru olduu varsaym ile ahlaki realizmi
reddetmitir. 10 Modern zamanlarn nl ateistleri Jean Paul Sartre, Friedrich
Nietzsche, Bertrand Russell, Richard Dawkins, Michael Ruse de Tanrsz bir evrende
nesnel ahlaki nermeler olamayacan, yani burada ileri srdm ara sonucu
savunmulardr.
Sartrea gre Tanr olmad iin insann hibir isel deeri yoktur. Ahlak dhil
tm deerleri insan kendisi yaratr. 11 nl alman filozofu Nietzsche, Tanry
ldrmenin ahlak ldrmekle ayn anlama geldiini dnyordu: Ahlakn, sadece
Tanr gerekse gereklii vardr- o Tanrya inanp inanmamakla ayakta kalr ya da
yklr. 12 Tanrnn var olmad kanaatinde olan Russell da nesnel ahlaki
nermelerin var olmadn dnyordu. Ona gre ahlak, toplumun birey stndeki
basksndan douyordu. 13 Dawkins de evrende nesnel anlamda iyi ve kt olmad
grndedir:
Gzlediimiz evren, temelinde, tasarm olmayan, ama olmayan, iyi ve kt olmayan, kr
acmasz bir umursamazlk dnda hibir ey olmayan bir evrenden beklediimiz tm
zelliklere sahiptir.14
Bunda alacak bir ey yoktur aslnda. Doalc bak asnda insan, sradan bir
hayvandr. Tamamen kr tesadflerin sonucunda olumutur. Ontolojik anlamda
baktmzda, uyum iinde alan atom topluluklarndan baka bir ey deildir.
Dolays ile doalc bir bak asnda, zaten nesnel ahlaki nermeler olduunu iddia
etmek, bence mmkn deildir. Nitekim yukarda bahsedildii gibi, gnmz
doalclarnn nemli bir ksm, nesnel ahlaki nermeleri reddetmektedir. Bu gr
ahlaki grecelik olarak tanmlanabilir. Peki, ahlaki grecelik doru mudur, dier bir
deyile ahlaki realizm yanl mdr? nce ahlaki realizm lehinde argmanlar
inceleyip 5. ncl savunacam. Daha sonra ahlaki realizm aleyhindeki argmanlara
gz atacam.
4. Beinci ncl Ve Ahlaki Realizm Lehindeki Argmanlar
Bir tane bile nesnel aksiyolojik nerme varsa, o zaman beinci ncl dorudur.
Her insann inand en az bir tane temel ahlaki ilke vardr. Mesela ocua tecavz
etmek ktdr ilkesinin, nesnel olarak doru olduuna inanyorsanz, o zaman size
gre beinci ncl dorudur. Ya da Kendimize yaplmasn istemediimizi bakasna
yapmamalyz ilkesinin, nesnel bir ilke olduuna inanyorsanz, o zaman size gre
en az bir tane nesnel aksiyolojik nerme vardr.
Hatta ahlaki realizm tamamen yanl olsa bile, eer nesnel estetik nermeler varsa,
o zaman da beinci ncl doru olur. Yukarda deinildii gibi aksiyolojik nermeler
estetik nermeleri de kapsar. Mesela Mozartn yapt mziin nesnel olarak bir
eein anrmasndan daha estetik olduuna, ya da Dostoyevskinin yazd
romanlarn sradan bir dilekeden estetik adan daha deerli olduuna inanyorsanz,
size gre de beinci ncl dorudur.

10 Mackie, J.L. (1977) Ethics: Inventing Right and Wrong (New York: Penguin).

11 Sartre, Jean-Paul (1957) Existentialism and Human Emotions (New York: Philosophical Library), s. 15.

12 Nietzsche, F. (1968) Twilight of the Idols and the Anti-Christ (New York: Penguin Books),.s. 70.

13 Russell, Bertrand (1954) Human Society in Ethics and Politics (London: Allen & Unwin), s. 124.

14 Dawkins, Richard (1995) River Out of Eden: A Darwinian View of Life (New York:Basic Books/Harper
Collins), s. 132-133.
 Aslnda aksiyolojik nermeler eklinde ifade edilebilecek o kadar ok temel
inancmz vardr ki, nesnel aksiyolojik nermeler lehinde argmana gerek duymadan
bile, aksi ynde kant gsterilene kadar nesnel aksiyolojik nermelerin var olduuna
rasyonel olarak inanabiliriz. Ancak bana gre, nesnel ahlaki nermeler olduuna dair,
felsefi adan ikna edici en az tane argman verilebilir. imdi bu argmana gz
atp beinci ncl savunacam.

1. Felsefenin Alt Dal Olarak Ahlak Ve Felsefenin Doas

Ahlak felsefenin alt dallarndan biridir, bunu neredeyse btn felsefeciler kabul
eder. Bu bilgi ilk bata nemsiz bir bilgi gibi gelebilir, ancak ahlakn doas hakknda
bize ok ey sylemektedir. Ahlak, felsefenin bir alt dalysa onun temel zelliklerini
tayor demektir. Felsefenin en temel zelliklerinden biri de nesnel dorular retme
abasdr. Buradan hareketle ahlaki realizm lehinde yle tmdengelimsel bir
argman gelitirilebilir:
Ahlak, felsefenin alt daldr.
Alt dallar, bal olduklar ana disiplinin tm temel zelliklerini tarlar.
Felsefenin temel zelliklerinden biri, nesnel doru ya da yanl nermeler
retebilmesidir.
Sonu: Ahlak, nesnel doru ya da yanl nermeler retebilir, dolays ile nesnel
ahlaki nermeler vardr.15
Yukarda verdiim argman, tmdengelimsel bir argman olduu iin ncller
doruysa sonu kanlmaz bir biimde dorudur. Teker teker ncllere gz atalm.
Birinci ncl doru gzkmektedir, antik alardan beri neredeyse tm filozoflar
ahlak felsefenin bir alt dal olarak grmlerdir. Bugn de ahlak felsefenin drt temel
dalndan biri olarak grlmektedir. Btn byk felsefeciler ahlakla da
uramlardr. Aksi ynde ciddi nedenler verilmedii srece, birinci ncl doru
gzkmektedir. kinci ncl de tartlmayacak kadar doru gzkmektedir. Zira
zaten bir disiplinin dier bir disiplinin alt dal olmas iin, ana disiplinle ortak bir
takm zellikleri paylamas gerekmektedir. te zaten bu temel zellikler, ortak
olarak paylalan zelliklerdir. Mesela fizik de, biyoloji de, kimya da doa
bilimlerinin alt daldr. Doa bilimlerinin deneysel metotlar kullanma, evrenle ilgili
gerek nermeler retmeye almak gibi temel zelliklerin hepsini hem fizik, hem
biyoloji, hem de kimyada bulmak mmkndr.
nc ncl de doru gzkmektedir, zira nc ncl reddeden biri bile,
nesnel olarak doru bir felsefi nerme olduunu iddia edecektir. nk nc
ncl yanltr iddiasnn kendisi de felsefi bir nermedir. Dolays ile nc ncl
reddetmek teebbsleri, kendini rtmekle son bulacaktr; bu ise bu ncln doru
olduu anlamn tamaktadr.

15 Buradaki argman temelde Russ Shafer-Landaunun Ethics as Philosophy: A Defense of Ethical Non-
Naturalism (Felsefe olarak Ahlak: Ahlaki Anti-Doalcln Savunulmas) isimli makalesindeki argmandr.
Burada sunduumuz argmann bir benzerini sunmasnn yannda, Landau, felsefenin bilimsel olmayan sorulara
cevap aramasndan hareketle, ahlaki sorularn da felsefi sorular olduklar iin, onlara bilimsel yntemlerle cevap
verilemeyeceine dikkat ekmitir. Doalclk btn sorulara bilimin cevap verebileceini iddia ettii iin,
ahlaki realizm ile doalclk uyumlu olamaz: Doalclk doruysa ahlaki realizm yanltr, ahlaki realizm
doruysa doalclk yanltr. Bu da tam olarak burada savunulan ara sonutur. Dolays ile ahlakn felsefenin
alt dal olmasndan hareketle, burada savunulan ara sonucu destekleyen alternatif bir argman da gelitirmek
mmkndr. Landaunun makalesi iin baknz: Landau, Shafer, Ethics as Philosophy: A Defense of Ethical
Non-Naturalism, Landau, Shafer ve Cuneo, Terence (ed.), (2007) Foundations of Ethics An Anthology
(Oxford: Blackwell Publishing), s. 210-221.
 yi ama, ncl doruysa, o zaman kanlmaz bir biimde ana argmandaki
beinci ncl de dorudur. Sonuta, en az bir tane nesnel ahlaki nerme, yani
aksiyolojik nerme vardr.

2. Vazgeilmezlik Argman
Elektronlar be duyularmzla gremememize ramen onlarn var olduklarna
inanyoruz, neden? nk elektronlar, evrendeki eitli gzlemleri aklamamzda
bize yardmc olurlar. Mesela hzlandrclarda, sis odalarnda oluan eitli izler,
oradan elektronun gemesi ile aklanabilir. Grmesek de bu aklamann kendisi
elektronun nesnel olarak var olduuna, onunla ilgili doru nermeler
kurulabileceine dair bize bir delil sunar. Ayn ekilde ahlaki zellikleri de be
duyumuzla -elektron rneindeki gibi- hissedemezsek bile, eitli gzlemlerimizi
aklamada bize yardmc olduklar iin onlarn nesnel olarak var olduklar
savunulmaktadr. Byle nesnel zellikler varsa, onlarla ilgili elbette nesnel nermeler
olacaktr. Argman tmdengelimsel formatta yazlrsa, yle olacaktr:
Gzlemlerimizi en iyi ekilde aklayan aklamalarn paras olan nermelerin,
nesnel olarak doru olduuna inanmakta rasyonel olarak haklyz.
Ahlaki baz nermeler, baz gzlemlerimizi en iyi ekilde aklayan aklamalarn
parasdr.
Sonu: Baz ahlaki nermelerin nesnel olarak doru olduuna inanmakta rasyonel
olarak haklyz.
Bilimi ve bilimsel nermeleri ciddiye alan bir kii, birinci ncln doru olduunu
iddia etmek durumundadr. Yukarda verilen elektronun varl rnei gibi, ou
bilimsel nermenin doru olduuna inanmamzn en byk sebebi bu nermelerin
eitli gzlemleri en iyi ekilde aklayan aklamalarn bir paras olmasdr. Baka
bir rnek daha vermek gerekirse, ou bilim adam evrenin byk bir patlama ile
ortaya ktn dnyor ve bunun nesnel bir gereklik olduuna inanyorlar.
Elbette ki bu patlamay, grmemiz ya da herhangi bir ekilde be duyumuzla
sezmemiz mmkn deildir. Ancak bu patlamann gerekletiini varsayan Byk
Patlama Teorisi, evrenin genilemesi, evrenin her tarafnda 3 Kelvin civarnda bir
nm olmas, evrenin ounluunun hidrojen olmas gibi birok farkl gzlemi en
baarl ekilde aklamaktadr. Bu patlama (evrenin balangcnda, bir tekillikten tm
evrenin olumas, bu mecazi ifadeyle kastedilmektedir) da bu aklamann bir paras
olduu iin, nesnel olarak byle bir patlama gerekletiine inanyoruz. Birinci
ncl reddedersek, o zaman, ou bilimsel teori ve objeyi yok saymamz
gerekecektir. Ancak birinci ncl, sadece bilimde deil, gnlk hayatmzda da
kullanmaktayz. Hatta birinci ncl reddedersek be duyumuza bile gvenemeyiz.
Mesela siz u anda be duyudan gelen bilgi erevesinde elinizde bu kitab
tuttuunuza, bu kitabn nesnel olarak var olduuna inanyorsunuz. yi ama be
duyunuzun sizi kandrmadn, o kitabn gerekten orada olduunu nereden
biliyorsunuz? Kitabn gerekten orada olduuna inanyorsunuz nk duyu
organlarnzn size bu bilgileri vermesinin en iyi aklamas orada gerekten bir kitap
olduudur.
Peki, ikinci ncl doru mudur? Tarihteki birok olayn aklamasnda, ahlaki
zellik ve prensiplere atflar bulmak mmkndr. Mesela 18. ve 19. yzylda, Kuzey
Amerikada klelik kart ciddi hareketler ortaya kt. Neden bu hareketler tam da
burada ve bu zamanda ortaya kt? nl felsefeci Sturgeona gre, tam da o zamanda
ve o yerlerde klelik daha nce olduundan ok daha ktyd. 16 Klelik kart

16 Burada verdiim rnein ve ahlakn eitli gzlemleri aklamada vazgeilmez bir rol olduunun detayl bir
hareketlerin tam bu zamanda ve meknda olumasnn nedeni ite buydu. Ancak bu
aklama, ahlaki bir deer olan ktle atf yapmaktadr. Mesela Hitlerin neden
dnya sava karp, milyonlarca insan ldrmeyi gze ald sorgulanabilir. Baz
tarihilere gre bu durumun aklamas Hitlerin kt ahlakl bir karaktere sahip
olmasdr. Ya da Gandi, Martin Luther King gibi halk kahramanlarnn neden lideri
olduu gruplarn dmanlar arasnda bile sevildii sorulabilir? Bu durum da bu
liderlerin adalet iin verdikleri savaa atf yaparak aklanabilir. Tarihsel olaylar
irdeleyip, tarihle ilgili olgular aklamaya alrsanz, ou zaman ahlaki ilkelere
atf yaptnz greceksiniz. Peki, bu atflarn sz konusu olaylar akladndan
nasl emin olabiliriz? Bir nermenin aklamann bir paras olmas iin, o nerme
reddedildii zaman aklanan olgunun olumamas gerekir. Mesela elektronlar
olmasayd, sis odalarndaki elektron izleri olumazd. Buradan elektronun, o izlerin
aklamasnn bir paras olmas gerektiini grrz. Byk Patlama
gereklemeseydi, evrenin her tarafndan bu patlamadan arta kalan 3 Kelvinlik ma
olmazd. Ayn ekilde Hitler kt karakterli biri olmasayd, birok masum insan
ldrtmezdi nermesinin doru gzkmesi, Hitlerin kt karakterinin, bu insan
lmlerinin aklamasnn bir paras olduunu gsterir. Benzer bir analiz yukardaki
tm rnekler stnde uygulanabilir; 19. Yzylda ABDdeki klelik o kadar kt
olmasayd, bu kadar ok kle kart hareket olumazd, vs.
Buraya kadar anlatlanlardan kan sonuca gre bu balk altnda ele alnan ilk iki
ncl doru gzkmektedir. lk iki ncl doruysa, o zaman baz ahlaki nermeler
nesnel olarak dorudur. Dier deyile en az bir tane nesnel doru aksiyolojik nerme
vardr; dolays ile ana argmanmzn 5. ncl de dorudur.

4. 3. Sezgiler Argman

Yukarda ahlaki
yarglarn doruluk
deerini belirlemekte
sezgilerimizin neminden
bahsetmitim. Sezgiler
aslnda nesnel baz ahlaki
nermelerin var olduu
iddias lehinde nemli bir
kant tekil eder. Zira
sezgilere ve saduyuya
gvenmeyen insanlar
bile, aslnda farknda
olmadan en temel ontolojik inanlarn sezgileriyle temellendirmektedirler. Mesela
birisinin, dtan eitli elektrik sinyalleri ile uyarlan, kavanoz iindeki bir beyin
olduumuz iddiasnda bulunduunu varsayalm. Buna gre duyduumuz sesler,
grntler, bedenimizin var olduu hissi, beynimize bu sinyaller aracl ile veriliyor
olabilir. Byle bir senaryonun yanl olduuna bir kant gsteremesek de, bize ok
salam kantlar sunulmad srece bu senaryoyu kabul etmeyiz. Bunun sebebi, sz
konusu iddiann sezgilerimizle elimesidir. Bu hem bilimde, hem felsefede, hem de
gnlk hayatta kullandmz genel bir prensiptir, temel sezgilerimizle elien

savunmas iin baknz: Sturgeon, Nicholas Moral Explanations., G. Sayre-McCord (ed.) (1989), Essays in
Moral Realism (Ithica: Cornell University Press).
iddialar kabul etmemiz iin, sz konusu iddia lehinde ciddi kantlarn olmas
gerekmektedir. ddia lehinde hi kant yoksa, o zaman temel sezgilerimizi kant sayp,
sz konusu iddiay reddederiz. D dnyann var olduu, bilimin verilerinin ans eseri
deil de evren byle olduu iin geerli olduu, bedensiz bir beyin olmadmz gibi
ok temel ontolojik inanlarmzn temeli sezgilerimiz ve saduyudur. Ancak
sezgilerimiz, bu tarz olgusal nermelerin yannda; Zevk iin bebek ldrmek
yanltr gibi aksiyolojik nermelerin de nesnel olarak doru olduuna iaret
etmektedir. Buradan hareketle ahlaki realizm lehinde yle bir argman
gelitirilebilir:

Aksi ynde bir kant olmad srece, sezgisel olarak ak olan nermelerin nesnel
olarak doru olduuna inanmakta rasyonel olarak haklyz.
Baz ahlaki yarglar, sezgisel olarak ak nermedirler.
Sonu: Aksi ynde bir kant olmad srece, baz ahlaki yarglarn nesnel olarak
doru olduuna inanmakta rasyonel olarak haklyz.
Birinci ncl, yukarda da bahsettiim akl yrtme gerei dorudur. Aritmetiin
dayand Peano aksiyomlarnn doruluu, kavanoz iinde elektrik sinyalleri ile
uyarlan bir beyin olmadmz, ayrca bilimin, matematiin ve gnlk yaamamzn
temel ontolojik birok varsaym, ancak birinci ncln doru olduuna dair varsaym
ile savunulabilir.
kinci ncl de ak bir biimde doru gzkmektedir. Baz ahlaki yarglarn
sezgisel olarak apak doru gibi algland inkr edilemez bir durumdur. zellikle
bize hakszlk yapldnda, sezgilerimiz bu duruma tepki gsterir. Biri ister ahlakn
nesnelliine inansn, ister inanmasn, ahlaksz bir hareketle karlatnda isyan
etmektedir. Bu da gstermektedir ki, grece ahlak savunan bir kiinin kendisi bile
pratikte buna inanmamaktadr. nk grece ahlaka inanan birini kars aldattnda,
ya da paras alndnda, bu durumlara yanl gzyle bakar ve isyan eder. Bu isyann
kkeninde, sezgilerimizin bize ak bir biimde hakszla uradmz sylemesi
yatmaktadr. Mesela ilgin bir rnek verelim: nl felsefeci Louis Pojman bir snavda
katlar ok iyi olmasna ramen, grece ahlak savunan btn rencilerini, o
dersten snfta brakm. Bunun stne renciler adaletsizlik iddiasyla itiraz
etmiler. Hi kimse notunu kabul etmek istememi. Pojmann ise itirazlara cevab
basitmi; Katlarnz okurken sizin bak anzdan baktm olaylara (grece ahlak
gzyle), ve benim, sizinkine uygun ahlaki grme gre, bu adaletsizlik deildir.
Adaletten bahsetmek iin nesnel bir temele ihtiya vardr. Doal olarak renciler,
kendi savunduklar ahlaki sistemle elimiler. Onlar, daha nceki ifade ettikleri
grlerine ramen, bu itirazlar yapmaya sevk eden ey elbette ki sezgileridir.
lk iki ncl doru olduuna gre, aksi ynde kant verilene kadar, sezgilerimize
dayanarak baz nesnel ahlaki nermeler olduunu rahatlkla savunabiliriz. Peki, aksi
ynde kant var mdr? imdi de buna gz atalm:

tirazlar
Eer yukardaki be ncl doruysa o zaman Tanr kanlmaz bir biimde vardr.
Ateistlerin argman reddetmek iin iki seenei vardr. Birincisi, nesnel ahlaki
nermeler olmadn iddia edip, ahlaki grecelii savunarak 5. ncl reddetmek.
kincisi ise doalcl reddedip, aksiyolojik temel yasalarn var olabilecei ateistik
bir sistem nererek 2. ncl reddetmek. imdi iki yaklama srayla gz atalm:
Nesnel ahlaki nermeler olmadn dnmemiz iin gl bir argman var mdr?
 . Beinci ncle tirazlar
5.1.1. Anlamazlk Argman

Ahlaki realizme yaplan en

yaygn ve gl itiraz,
kltrler ve insanlar aras
ahlaki anlamazlklara
dayanmaktadr. 17 Bu itiraza
gre kltrler ve insanlar
belirli ahlaki konularda
anlaamamaktadrlar. En
basitinden krtajn ahlaka
uygun olup olmad ak bir
konu deildir. Ayn ekilde
ahlakla ilgili baz grler
zamanla deimitir. Gemite, mesela insan kurban etmeyi ahlaka aykr bir durum
olarak kabul etmeyen kltrler olmutur, ama bugn bu, kabul edilemez bir pratiktir.
tiraz edenler, kltrler aras derin farkllklarla ilgili bu gzlemlere dayanarak, bu
anlamazlklarn, ahlakn greceli olduunu gsterdiini iddia etmektedirler.
Her eyden nce dikkat etmemiz gereken ilk nokta; kltrler aras bu tip
anlamazlklarn, bizi grecelie gtrmek zorunda olmaddr. Bir konuda gr
ayrlnn olmas, o konuda nesnel bir gerein olmad anlamna gelmez.
Anlamazlklar, hem matematikte, hem bilimde, hatta mantkta bile aa kar.
Mesela iki kii dnyann ekli konusunda anlaamayabilirler. Biri yuvarlak, dieri de
dz olduunu iddia edebilir. Ancak bu tartma dnyann eklinin olmadn
gstermez. Ayn ekilde ahlaki konulardaki tartmalar da tarttklar konuda nesnel
bir gerek olmadn gstermez. Mesela bir pedofille 18 ocuk tecavznn doru
olup olmadn tartabilirsiniz, ama bu durum, ocuk tecavz tartmasnda bir
hakl taraf olmayaca anlamna gelmez. Gr ayrl olmas nesnel ahlak
olmadn gstermez.
Bu noktada anlamazlk argmannn savunucusu, bilimdeki anlamazlklar ile
ahlaktaki anlamazlklar arasnda baz temel farklar olduunu iddia edecektir. Bilim
ve matematikteki anlamazlklarn bilgimiz arttka zlebilir olmalarna karn,
ahlaktaki baz tartmalar ne kadar aratrma yaparsak yapalm zlmezmi gibi
gzkmektedir. Bu yeni itiraza bilim, matematik ve mantkta zlemez gibi gzken
anlamazlklara dikkat ekilerek cevap verilebilir. Fizikteki hareket greceli midir
yoksa mutlak mdr, dier bir deyile mutlak bir bo uzay var mdr, 19 kuantum

17 Bu argmann bir savunmas iin baknz: Mackie, J.L. (1977) Ethics: Inventing Right and Wrong (New York:
Penguin Books).

18 Pedofili: Yetikin bir bireyin, ergenlik ncesi ocuklar cinsel adan ekici bulmas ve cinsel eiliminin
ocuklara ynelik olmasdr.

19 Newtondan gnmze kadar hareketin greceli mi yoksa mutlak m olduu sonusuz bir biimde tartlmtr.
Newton gibi mutlak hareketi savunanlara gre bo uzay vardr ve hareket bu bo uzayda yer deitirmeye
tekabl eder. Greceli hareketi savunan Mach gibi fizikilere gre ise bo uzay diye bir ey yoktur, hareket bir
cismin baka bir cisme gre greceli olarak yer deitirmesidir. Dolays ile birinci cismi hareket ettirmekle,
ikinci cismi ters ynde hareket ettirmek edeer eylerdir. Einstein nce Machn grn savunsa da,
hayatnn sonlarna doru mutlak uzay olabileceini yazmtr. Mutlak uzayn olup olmad hl ak bir
sorudur.
mekaniinin doru yorumu hangisidir, gibi birok temel sorunun zm zerinde de
anlama yoktur. Bu sorularn bir gn, tartmalar ortadan kaldracak ekilde cevap
bulacan dnmememiz iin herhangi bir neden yoktur. Bu sorularn cevabn
deneysel bir testle snamak ok zor gzkmektedir. Ancak bu sorulara cevap
veremememiz, bu sorularn cevab olmad anlamna gelmez. Elbette ki hareket ya
mutlak ya da grecedir. Matematik ilk bakta anlamazlklara yer olmayan bir
disiplin gibi gzkse de, aslnda matematikte birok zlmesi ok zor ikilem
mevcuttur. Matematikte bu tarz anlamazlklara, Sreklilik Hipotezi 20 ya da Seim
Aksiyomu 21 gibi karar verilemez nermeler rnek olarak verilebilir. Benzer
ekilde mantk iinde de zmsz tartmalara rastlamak mmkndr; mesela Hegel
ya da tutarllk tesi mantn savunucular mantn elimezlik ilkesini
reddetmilerdir. elimezlik ilkesinin doruluu konusundaki tartma, bu ilkeyi
sezgilerle temellendirme reddedildiinde zmsz gibi grnmektedir. Sonu olarak
bu rneklerin de gsterdii gibi, ahlaktaki anlamazlklar ile dier disiplinler
arasndaki anlamazlklar arasnda temel farklar olduu iddias yanltr.
Buna ramen anlamazlk olan konularda nesnel gerek yoktur gibi bir ilke
kabul edilirse, o zaman nesnel ahlak nermeleri yoktur iddiasnn kendisi de nesnel
bir gereklik olarak kabul edilemez. nk nesnel ahlaki nermelerin var olup
olmad konusunda da anlama yoktur.

20 Gerek hayatta bir sonsuzdan bahsetsek bile, matematikteki btn sonsuzlar birbirine eit deildir. Doal saylar
kmesi de, reel saylar kmesi de sonsuz sayda eleman iermektedir. Ancak reel saylar kmesi, doal saylar
kmesinden daha ok eleman iermektedir. nl matematiki George Cantor 19. yzylda doal saylar
kmesinin eleman saysna 0 dersek, reel saylar kmesinin eleman saysnn doal saylar kmesinin alt
kmeleri kadar eleman iereceini (buna da 1 dersek, 1=20) ispatlamtr. Yani reel saylarn eleman says
doal saylardan fazladr (dier taraftan tek doal saylarn says, tm doal saylarn saysna eittir, ikisinin
de says0dr! ). Doal olarak aklmza gelecek ilk soru, 1 ile 0 arasnda bir sonsuz var mdr? Dier bir
deyile doal saylar kmesinden ok, reel saylar kmesinden az eleman ieren bir kme var mdr? George
Cantora gre byle bir kme bulmak mmkn deildir. te George Cantorun bu iddiasna Sreklilik
Hipotezi denilmektedir. 1940 ylnda Gdel soruya vereceimiz negatif cevabn kmeler teorisi ile tutarl
olduunu, 1964 ylnda ise Paul Cohen soruya vereceimiz pozitif cevabn da kmeler teorisiyle tutarl
olduunu ispatlad. Dier bir deyile Zermelo-Fraenkel Kmeler teorisinde bu soruya cevap vermek mmkn
deildir. Hipotezin yanl olduu da, doru olduu da ispatlanamaz. Sz konusu hipotezin doru olup olmad
matematikiler ve felsefeciler arasnda hl tartma konusudur. Gdel gibi byk matematikiler hipotezi
reddederken, Cantor gibi dier bir dev matematiki savunmutur. Bu sorun, matematikte ortaya kan zlmesi
ok zor sorunlara gzel bir rnektir.

21 Seim Aksiyomu standart kme teorilerinden birinin temel aksiyomlarndan biridir. Tychonoff Teoremi gibi
ok nemli matematiksel teoriler bu aksiyomun yardm ile ispatlanmtr. Ancak bu aksiyomun doruluu da
matematikiler arasnda hl tartma konusudur. Bu aksiyoma gre eer elimizde bo olmayan sonlu ya da
sonsuz kmeler topluluu varsa, her bir kmeden birer eleman seebiliriz. lk bakta bu apak bir gerek gibi
gzkebilir ama bu aksiyomu kabul ettiimiz zaman ok garip sonularla karlarz. Mesela bu aksiyomu
doru kabul edersek, boyutlu uzaydaki bir kreyi sonlu sayda paralara blp, bu paralar baka ekilde
birletirip ilk kreye eit byklkte iki kre elde edebileceimizi ispatlayabiliriz. Hatta ayn prosesi devam
ettirip, bir kreden sonsuz tane eit byklkte kre elde etmemiz bile mmkn grnmektedir. Bu matematikte
Bana-Tarski paradoksu olarak bilinir. Bu paradoks kimi matematikileri Seim Aksiyomunun yanl olduu
konusunda ikna etse de, baka matematikiler, aksiyomu, ok nemli teoremlerin ispatnda kullanld
gerekesi ve matematikte baz garip sonularn kabilecei gerekesi ile doru kabul etmektedirler. Seim
Aksiyomunun da doru olup olmadna, Sreklilik Hipotezi gibi Zermelo-Fraenkel Kmeler teorisinde cevap
vermek mmkn deildir.
 Ayrca ahlaki konularda anlamazlklar olmas beklendik bir durumdur.
Anlamazlklarn olmasnn birka nedeni vardr. Birincisi, yukarda da deindiim
gibi, eitli ahlaki nermelerin doruluk deeri ontolojik inanlarmza yakndan
baldr. Farkl zamanlardaki toplumlarn baz ahlaki dorular stnde
anlaamamalarnn en nemli sebebi bu bamllktr. nk farkl zamanlardaki
toplumlarn, ontolojik inanlar da farkldr. rnek olarak, insan kurban eden ou
kabile insan ldrmenin ahlaki olarak doru bir ey olduunu dnd iin insan
kurban etmeyi hakl gryor deildir. Tam tersine, bu kabilelerin insan kurban
etmesine sebep olan inan; bu eylemleriyle, binlerce insann hayatn kzgn
tanrlardan kurtaracaklar olmutur. Bu kabileler bu tanrlara inanmay
braktklarnda, yani ontolojik grleri deitiinde, insan kurban etmeyi de
brakmlardr. Bu durum ou ahlaki tartmann neden zmsz olduunu da
aklar. Birok konuda farkl ontolojik yaklamlar benimsenmitir, dolays ile bu
farkllk ahlaki yarglar da etkilemitir. Mesela insan fetsnn, insan olup olmad
tartlan bir ontolojik sorudur. Bu soruya verilen farkl cevaplar, ahlaki bir tartma
olan krtaj da tartmal klmaktadr.
Ahlaki anlamazlklarn arkasndaki bir dier neden ise baz ahlaki sorularn,
cevap verilemeyecek kadar belirsiz tanmlanm olmalar ya da elimizde cevap iin
yeteri kadar bilgi olmamasdr. Yukarda da deindiim gibi, ahlaki bir yargda
bulunmak iin kiinin, sz konusu eylemin sonularn incelemesi gerekmektedir,
ancak elimizde byle bir inceleme iin yeterli veri yoksa, o zaman bu soruya cevap
vermemiz mmkn olamaz. nsanlar genelde verilen ahlaki sorudaki bilgi eksikliini
fark edemezler ve bu da szde ahlaki anlamazlklara yol aar.
laveten, baz ahlaki sorulara vereceimiz cevaplar baz gruplara eitli yararlar
salayabilir. Bu da belli ahlaki sorulara tarafl yaklamamza neden olabilir. Hatta
baz ahlaki dorular gizlemek amacyla birden fazla ahlaki zellik olmasndan
faydalanlmas mmkndr. Buna ahlaki propaganda diyebiliriz. rnek vermek
gerekirse, soykrm hakl karmak iin Naziler yle bir propagandaya bavurdular:
Soykrm yanltr nermesini karlamak iin, Yahudilerin olmad bir dnyann
daha iyi olduunu savunmaya altlar. Yani baka ahlaki zelliklere atfta
bulundular. Bu tarz ahlaki propagandalar normal artlarda net olan ahlaki sorularda
bile anlamazlklara neden olabilmektedir. Yahudi soykrm buna gzel bir rnektir.
Ancak kimi durumlarda ahlaki zelliklerin birbiri ile gerekten eliebileceinin ve
bunun zlmesi ok zor gerek ahlaki nermelere yol aacann da farknda olmak
gerekir. Elbette ki eitli ahlaki zelliklerin var olduu gz nne alndnda, bu tarz
anlamazlklarn ortaya kmas beklendik bir durumdur.
Sonu olarak, anlamazlklar sadece ahlak alannda deil fizik, matematik,
felsefe ve mantk gibi dier disiplinlerde de aa kmaktadr. Bu anlamazlklarn
matematiksel, fiziksel, felsefi ve mantksal nermelerin grece olduunu gsterdii
iddia edilmemektedir. Bu yzden, bahsedilen anlamazlklarn ahlaki nermelerin
de grece olduunu gsterdiini iddia edemeyiz. Ayrca yukarda gsterdiimiz
gibi bu tarz anlamazlklarn olmas ahlaki realizm gr asndan da beklendik
bir durumdur. Bundan dolay ahlaki anlamazlklarn, ahlaki realizm aleyhinde bir
argman oluturduu iddia edilemez.

5.1.2. Evrimsel Argman

Dier bir itiraz da Evrim Teorisine dayanlarak getirilmeye allmtr. Bu

itiraza gre ahlak dediimiz ey, herhangi bir organmz gibi evrim sreci boyunca
gelimi, tek amac oalma ve tr hayatta tutmak olan bir igddr. Buna gre
nesnel ahlaki nermeler yoktur, bilim felsefecisi Michael Ruse ve sosyobiyolojinin
babas kabul edilen Edward Wilson bu durumu u ekilde zetlemektedir:
Ahlak bizim oalmaya ynelik amalarmz glendirmek iin olumu bir adaptasyondur...
Anladmz haliyle ahlak, i birlii yapmamz iin genlerimiz tarafndan oluturulan bir
illzyondur22
lk dikkat etmemiz gereken ey, bu itirazn bilimsel olmaktan ziyade felsefi
olduudur. Sz konusu iddiay deneysel olarak snamak ya da dorulamak mmkn
deildir. Zaten standart Evrim Teorisi, insann biyolojik ynn aklar; bence,
canllarn davranlarn veya psikolojisini aklamak, standart Evrim Teorisinin
snrlarnn dndadr. Bu evrimsel psikolojinin alandr ve bu alann bilimsel olup
olmad hl tartma konusudur. Ancak evrimsel psikolojiyi bilimsel bir alan olarak
kabul etsek bile, gene de bize ahlakn doas hakknda fazla bilgi sunamaz. Bu
durumu yle bir rnekle anlatabiliriz; mesela evrimsel psikoloji, insann gkteki
yldzlara bakt zaman hissettiklerini, algladmz grntnn beyine nasl
ulatn, gzmzdeki hangi mekanizmalarla alglandn Evrim Teorisine atfla
aklamaya alabilir. Ancak byle bir aklamay ortaya atan hibir evrimsel

22 Ruse, M. ve Wilson, E. O. (1989) The Evolution of Ethics, New Scientist, s. 51.

psikolog, ayn zamanda bize, yldzlarn ve gkyznn yaps ya da doas hakknda
bilgi verdiini iddia etmez. Aklama sadece alglarn kendisi ile alakal olabilir,
alglanan objeyle alakal olamaz. Ayn ekilde bir evrimsel psikolog, ahlaki
alglarmzn nasl gelitii hakknda bize makul aklama sunduunu varsaysak bile,
ahlakn yaps ve nesnellii gibi temel zellikleri hakknda aklama sunamaz. Byle
bir aklama yapt anda, alt bilimin snrlarnn dna kar.
Ancak sz konusu itiraz ciddi anlamda sorunludur, zira mantkta kkensel hata
(genetic fallacy) olarak bilinen mantk hatas 23 ilenmektedir. Bu mantksal hatayla
ilenen yanlln zellii, bir eyin kkeni ya da tarihine referans verilerek bir
iddiann yanllanmaya allmasdr. Ancak bu her zaman mmkn deildir. rnek
vermek gerekirse yle bir iddia kkensel hataya sahiptir: Bilim adam olan Kekule,
benzen moleklnn yapsn ryasnda grd. Dolays ile Kekulenin benzen
molekl teorisine inanmamalyz. Kekulenin benzen molekln ryasnda
grd dorudur, ancak bu durum molekln o ekilde olmadn gstermez.
Nitekim benzen moleklnn o ekilde olduunu dnmemiz iin elimizde ciddi
kantlar vardr. Bu mantk hatasna verilecek dier bir rnek de yle bir iddia olabilir:
Sen demokrasiyi savunuyorsun zira sen demokratik bir toplumda dodun. Bir
iddiann doru ya da yanl olduu o iddiann nasl ortaya ktna bakarak
bulunamaz. Konumuza dnersek ocuklara ikence yapmak yanltr iddiasnn
kkeni evrimsel mekanizmalar olabilir. Ancak bu sz konusu iddiann yanl ya da
yanlsama olduunu gstermez. Mesela bir akl hastasn alalm, bu kii etrafta uan
atlar gryor olsun. Ald bir ila sayesinde bu atlarn gerekten var olmadna
inanmaya balasn. Onun bu inancnn ila etkisinden olumas bu inancnn doru
olduunu, gerekten de uan atlar olmad gereini deitirir mi? Tabi ki hayr.
Ayn ekilde ahlakn kkeninin evrimsel mekanizmalar olduunu gstermek, ahlaki
iddialarn gerek olmadn gstermez.
Ancak ikinci bir evrimsel argman daha mevcuttur. Elbette ki ahlak algmzn
kkenine atf yaparak ahlakn kesin olarak grece olduu iddia edilmekle kkensel
mantk hatas ilenir. Ancak gene de Evrim Teorisinin, ahlakn nesnel olmas
ihtimalini ciddi olarak drd iddia edilebilir. Bu yeni argmana gre, insan
ahlak doal seilimin bir sonucu olduuna gre, hayatta kalma mcadelesinin bir
rn olarak ortaya kmtr. Byle bir mcadele sonucunda, nesnel ahlaki
prensiplerin ortaya kmas ok dk ihtimaldir. Buna gre ahlaki realizm byk
ihtimal yanl olmaldr. Bu itiraz yerinde midir?
Her eyden nce ahlakn gerekten de evrimsel mekanizmalarla geliip
gelimedii tartlabilir. Sosyobiyologlar her eyi evrimle aklamaya
almaktadrlar. nsann btn davranlarn evrime balamak phesiz yanl
olacaktr. nl evrimci felsefeci Daniel Dennettin rneini kullanrsak; insanlarn
kulland tm mzraklardaki u sivri olmutur. Bu seimi evrime balamak, insanda
bir eit mzrak ucu geni olduunu iddia etmek, elbette ki komik olacaktr. Mzraklar
ular sivriyken daha ok ie yaradklar iin, zeki bir varlk olan insan, hep sivri ulu
mzraklar kullanmtr. Kkende evrimsel bir mekanizma sz konusu deildir. Buna
gre ayn ekilde ahlak da evrimsel srelerden bamsz olabilir.
Ahlakn, gerekten de oalmay ve hayatta kalmay destekleyip desteklemedii
de tartmal bir konudur. Tecavzn serbest olduu bir toplumda, insanlarn daha
hzl oald savunulabilir. Zayflara yardm etmenin, onlara zarar vermemenin,

23 Mantk hatalarna mantksal safsata diyenler de vardr. Mantk hatalar ilk bakta doru grnen ama aslnda
yanl olan karmlardr.
gller ayakta kalr ilkesiyle elitii savunulabilir. Mesela yabanc biri iin
hayatmz feda etmemizin hibir ekilde bizim ya da genlerimizin hayatta kalmasna
faydas olmad aktr. Tecavz ve zayflara yardm etmemek evrimle
uyumasna ramen, ahlakla ak bir biimde elimektedir. Bu da ahlakta, evrimsel
srelerden fazlas olduunu gstermektedir.
Ancak bu sorunlar grmezden gelsek bile, sz konusu evrimsel itirazn iki byk
sorunu vardr, ki bu ikisi bu itiraz geersiz klmak iin yeterlidir. Birincisi, sz
konusu itirazn baarl olmas iin doalc (ateist) evrim teorisini kabul etmemiz
gerekmektedir. Evrim teorisinin iki tane felsefi yorumu mevcuttur. Bu iki felsefi
yorum da deneysel verileri ayn baaryla aklar. Birinci yoruma gre doa dnda
hibir ey yoktur, bu yukarda bahsettiimiz doalclk tezidir. Buna gre insan, kr
tesadf srelerle, ans eseri ortaya km bir hayvan trdr. Bu evrimin doalc-
ateist yorumudur. Doalclk tezi bilimsel metotlarla dorulanp yanllanamad
iin felsefi bir iddiadr. Bu iddiaya dayanan evrimin doalc yorumu da dolays ile
felsefi bir yorumdur. Bu arada bilimsel evrim teorisinde kullanlan tesadf kelimesi
ile gnlk hayatta kullandmz tesadf kelimelerinin birbirinden farkl anlam
tadklarna dikkatinizi ekmek isterim. amzn nemli biyologlarndan Ernst
Mayr, biyolojide kullanlan tesadf (randomness) kelimesini u ekilde
tanmlamaktadr:

Mutasyon ya da deiim tesadfdir dediimiz zaman kastettiimiz ey yeni genetik zellikler

ile verilen ortamdaki organizmann adapte olma ihtiyac arasnda bir iliki olmad
iddiasndan ibarettir. 24

nemli biyoloji felsefecilerinden Eliot Sober de Mayra benzer bir biyolojik

tesadf tanm vermektedir:

Mutasyonlarn yararl olacan saptayp, mutasyonun gereklemesine neden olan fiziksel

bir mekanizma (onlarn iinde veya dnda) yoktur. 25
Hatta bu itirazn en nemli savunucularndan, yukardaki alntnn sahibi Michael
Ruse da bu tanmlara ok yakn bir tesadf tanm vermektedir:

Biyolojik evrimin ham maddesi (dier bir deyile mutasyonlar) tesadfidir, ki bundan kast
onun ihtiyaca gre gereklememesidir. 26

Fakat tesadf bu anlamda anladmz zaman, evrimin Tanrnn varl ile

elimedii aka grlebilir. Daha ziyade burada tesadf ifadesiyle kastedilen
ey, canllarda Lamarck bir yapnn olmaddr. Yani canllar d koullar sezip,
genetik yaplarn koullara gre deitirmezler. Genetik deiimler evre
koullarndan bamsz bir ekilde gerekleir ve evre kendine uygun olmayan

24 Mayr, Ernst (1988) Towards a New Philosophy of Biology: Observations of an Evolutionist (Cambridge:
Harvard University Press), s. 98.

25 Sober, Eliot Evolution Without Metaphysics?, J. Kvanvig (ed.), Oxford Studies in Philosophy of Religion,
cilt 3.

26 Ruse, Michael (1988) Philosophy of Biology Today (Albany: State University of New York Press), s. 75.
mutasyonlar eler. Bu tarz bir iddia ise hibir ekilde Tanrnn bu d koullar
yaratp, canllarn bu yntemle ortaya kard iddias ile elimez. Bu da evrimin
ikinci bir yorumunu mmkn klmaktadr: Teistik evrim gr. Bu gre gre Tanr
insan, Evrim Teorisinde bahsedilen mekanizmalarla yaratmtr. Teistik evrim ile
doalc evrim, bilimsel olarak edeerdir, ikisi de ayn deneysel ngrlerde bulunur.
Nitekim Evrim Teorisinin ilk versiyonunu ortaya atan Cahz, Evrim Teorisinin
babalarndan saylan Alfred Wallace, modern Evrim Teorisinin kurucularndan
Theodosius Dobzhansky, gnmzde Evrim Teorisinin en nl savunucularndan
Kenneth Miller gibi birok nemli evrimci biyolog, evrimin teistik yorumunu kabul
etmitir. Teistik yorumu kabul ettiimiz zaman, yukardaki sz konusu itiraz geersiz
olur. nk Tanr, bize, pekl nesnel ahlak grmeye yarayan sezgileri evrimsel
srelerle vermi olabilir. Teistik evrim yorumunda, nesnel ahlakn ortaya kma
ihtimalinin dk olduunu varsaymak iin hibir gerekemiz yoktur. Dolays ile
Evrim Teorisini kullanarak nesnel ahlakn var olmadn iddia etmek iin ona
doalcl eklememiz gerekmektedir. Ancak argmanmzn ilk drt nclnde de
gsterdiimiz gibi zaten doalclk doruysa nesnel ahlaki nermeler yoktur,
doalcla evrimi ekleme bu anlamda doalcla ekstra bir yardmda bulunmaz.
kinci nemli probleme gelirsek, ahlakn evrim kkenli olduunu savunanlara
gre, matematiksel sezgilerimiz (ki sayelerinde matematii biliriz), tmevarm
yeteneimiz (ki sayesinde bilim yaparz), duyu organlarmz (ki sayelerinde d dnya
hakknda bilgi alrz) da evrim kkenlidir. Ancak eer ahlaki sezgilerin kkeni
evrimsel sreler olduu iin ahlak yanlsama (illzyon) olarak deerlendireceksek
o zaman, evrimsel srelerden gelen yeteneklerimizle gelitirdiimiz matematik,
bilim hatta d dnya algmz da yanlsamadr. Ancak bir kere bilimin yanlsama
olduunu iddia edersek, o zaman bilimsel bir teori olan evrimin kendisi de yanlsama
olacaktr. Evrim yanlsamaysa, o zaman sz konusu itiraz evrim stnden
gelitirilmeye alld iin geersiz olacaktr. Yani itiraz kendi kendini baltalad
iin kabul edilemezdir.

5.1.3. Dorulamaclk/Yanllamaclk tiraz:

Dorulamaclk felsefe tarihinde nemli bir yere sahip olan, ama 1950lerde
gzden den pozitivizmin temel prensibidir. Pozitivizmin bugn akademik felsefe
camiasnda ciddi bir savunucusu kalmamasna ramen, hl bilimsel evrelerde ve
halk stnde ok etkilidir. ou insann ahlaki nermeleri greceli olarak
alglamasnn en byk sebebi pozitivizmdir. Bu yzden bu pozitivist itirazn ciddi
bir savunucusu kalmasa da incelememiz faydal olacaktr.
Yanllamaclk dorulamacln alternatif bir yorumu olarak dnlebilir.
Dorulamaclk/yanllamaclk ilkesine gre, bir cmle ya analitikse 27 ya da ampirik
(deneysel) olarak dorulanabiliyorsa/yanllanabiliyorsa anlamldr. Bu ilkeyi
savunanlara gre ahlaki nermeler analitik veya deneysel olarak
dorulanabilir/yanllanabilir nermeler olmadklarna gre anlamszdr. Bu tarz bir
argman pozitivist felsefeci Alfred Ayer tarafndan gelitirilmiti. 28 Bu tarz bir

27 Analitik nermeler, yklemi znesine ek olarak bir bildirimde bulunmayan nermelerdir. Mesela Btn
bekarlar evli deildir; Btn genlerin kenar vardr nermeleri analitik nermelerdir. Zira bekar
znesi zaten evli olmama bilgisini ierir, gen znesi de kenara sahip olmay ierir. Analitik nermelerin
doru veya yanl olduu dorudan ieriinden anlalabilir.

28 Argmann savunmas iin baknz: Ayer, Alfred (1954) The Analysis of Moral Judgments Philosophical
Essays, (London: Macmillan).
argmann savunucusu, ahlakn greceli olduunu savunmakla kalmaz, daha ileri
giderek ahlaki nermelerin anlamsz olduunu da iddia eder.
ncelikle ahlaki ilkelerin analitik olmad, yahut ampirik olarak
dorulanabilir/yanllanabilir olmad ak bir durum deildir. Dolays ile
dorulamaclk/yanllamaclk ilkesini kabul etsek bile ahlaki nermelerin anlamsz
ya da greceli olduu ak bir durum deildir. Nitekim tecavz yanltr gibi ahlaki
nermelerin anlamsz olmad, her insann bu nermenin sylemek istediini
kavramasndan bile bellidir. Fakat sz konusu ilkenin iki tane byk sorunu vardr ki,
bu iki sorundan dolay btn felsefeciler bu ilkeyi (dorulamaclk/yanllamaclk
ilkesini) reddetmitir.
Birincisi, sz konusu ilke kendi kendini reddetmektedir, zira ilkenin kendisi,
ne analitik ne de deneysel olarak test edilebilir bir nermedir: Yalnzca
dorulanabilen/yanllanabilen cmleler anlamldr cmlesinin kendisi
dorulanamaz/yanllanamaz. Dolays ile bu ilkeyi kabul edersek, ilkenin
kendisinin anlamsz olduunu da kabul etmememiz gerekir! Ksacas bu ilke
kendi kendini reddetmektedir.
kincisi, bir sr nemli bilimsel iddiay deneysel olarak yanllamak ya da
dorulamak mmkn deildir. Kuantum mekaniindeki istatistiksel nermeler,
deneysel olarak dorulanamaz ya da yanllanamaz. Bu tarz nermeler iin deneysel
kant bulmak mmkndr, ancak bu nermeler hibir zaman yzde yz kesinlikle
dorulanamaz ya da yanllanamaz. Mesela Parann tura gelme olasl yzde
ellidir nermesini alalm. Diyelim ki paray 10 defa attk ve her seferinde tura geldi,
sz konusu iddiay yanlladmz syleyebilir miyiz? Tabi ki hayr, belki bir
sonraki 10 atta hep yaz gelecek. Ya da Tura gelme ihtimali yzde yetmitir
nermesini ele alalm, diyelim ki paray 100 kere attk, 70 kere tura geldi. Bu
nermeyi dorulam olduk mu? Tabi ki hayr, belki bundan sonraki atlarda yaz
daha fazla gelecek ve oran deiecek. Ne kadar deney yaparsanz yapn istatistiksel
bir nermeyi deneysel olarak dorulayamazsnz.
Dolays ile sz konusu ilke (dorulamaclk/yanllamaclk ilkesi), hem kendi
kendini reddettii, hem de nemli bilimsel nermeleri anlamsz gibi gsterdii iin
anlam kriteri olarak kabul edilemez. Bu ilkeyi reddettik mi ona dayal ahlaki realizme
getirilen itiraz da geerliliini yitirmi olur.
Bu blmde grld gibi, ahlaki realizm aleyhinde gl bir argman yoktur.
Yukarda verdiim argman da gz nne alrsak, beinci ncln doru olma
ihtimali yanl olma ihtimalinden fazladr. imdi ikinci ncle gelebilecek itiraza gz
atalm.

5.2. kinci ncle tirazlar ve Platonist Ateizm

Btn doalclar ateist

olmak zorundadrlar, ancak
btn ateistler doalc olmak
zorunda deildir. Gnmzde
kendilerine yeni ateistler
diyen btn ateistler doalc
olmalarna ramen, bu byle
olmak zorunda deildir.
(Kamuoyunda ateist olarak
nl tm isimler doalc
olmalarna ramen, bunlarn dnda olabilecek ateist yaklam irdelemeyi yararl
buluyorum.)Tanrnn varln reddetmek, doann var olan tek ey olduunu iddia
etmeyi gerektirmez. Dolays ile bir ateist, doalcl reddedip ikinci nclmz
reddedilir. Ancak bu yeterli deildir, zira ikinci ncl ateistin yeni pozisyonunu da
kapsayacak ekilde gncellenebilir. Ateistin argmanmz geersiz klmak iin, yeni
pozisyonunda aksiyolojik bir takm temel nermeler olduunu gstermesi lazmdr.
Aksi takdirde ateistin yeni poziyonuna x-ateizm dersek, argmanmz u ekilde
yeniden oluturabiliriz:
Nesnel aksiyolojik nermeler varsa bu nermeler ya temel yasalardr, ya da temel
yasalardan karsanabilirler. (ncl, nc halin imknszl mantk yasas)
Eer Tanr yoksa temel yasalar x-ateizmin ierdii yasalardan ibarettir. (ncl)
Btn x-ateistik temel yasalar olgusaldr. (ncl)
Olgusal nermelerden aksiyolojik nermeler karsanamaz. (ncl, Hume yasas)
Dolays ile eer Tanr yoksa nesnel aksiyolojik nermeler yoktur. (1, 2, 3, 4ten
kan mantksal sonu)
En az bir tane nesnel aksiyolojik nerme vardr. (ncl, Ahlaki realizm)
Sonu: Tanr vardr.
Ateistin byle bir gncellenmi argmandan kamasnn tek yolu, gncellemede
3. ncln yanl olmasdr. Yani x-ateizmin iinde aksiyolojik bir takm nermeler
iermesi gerekmektedir. Doa yasalar olgusal olduu iin, ateistin sz konusu
yasalarn zaman ve mekn dnda olduunu savunmas gereklidir. Bu gr
Platonizmi andrd iin, bu gre Platonist ateizm diyeceim. Platonist ateizm
doruysa, yani evrenimizin dndaki Platonik bir evrende, zaman mekan dnda
aksiyolojik yani ahlaki bir takm temel yasalar varsa, o zaman argmanm baarsz
olur. Peki, byle bir gr doru olabilir mi? Teizm mi, byle bir gr m daha
rasyoneldir?
Platonist ateizmin birok nemli sorunu vardr. Birincisi, her eyden nce grn
kendisi ok gariptir, zaman-mekn dnda merhamet, adalet, iyilik gibi normal
artlarda kiilere zg zelliklerin var olduu iddiasn anlamak gerekten gtr.
Normal artlarda ahlaki nermeler ve zellikler kiilerle alakaldr, bir cisim, ya da
fiziksel olgu merhametli olamaz. Merhametlilik, adil olmak, bilinli varlklarn
zelliidir. Nitekim ou felsefeciye gre bu zelliklere sadece zgr iradeye sahip
varlklar sahip olabilir. Ancak eer Platonist ateizm doruysa, o zaman bu zellikler
ve ahlaki yarglar zaman-mekn dnda olduklar iin hibir varlk olmasayd dahi
var olmalydlar. yi ama bu nasl olabilir? Merhametlilik zelliinin hibir varln
var olmad bir yerde var olduu nasl iddia edilebilir? Bu iddiann anlam nedir? Bu
sorulara cevap vermek mmkn gzkmemektedir. Dolays ile Platonist ateizm
ahlaki zellikleri temellendirme noktasnda bir aklama sunamamaktadr. Dolays
ile byle bir gr kurmann mmkn olup olmad bile bir soru iaretidir. Dier
taraftan teizmin Tanrs bir zihne sahip, kiisel bir varlk olduu iin onun doasna
atf yaparak merhamet, adalet gibi kavramlar temellendirme benzeri bir sorunla
karlamaz.
 kincisi, eer Platonist ateizmin iddia ettii gibi baz ahlaki deerler ve ahlaki
yarglar zaman-mekn dnda varlarsa, o zaman nedensel ilikilere girememelerinden
tr,29 onlarn varlklarndan haberdar da olmamamz gerekiyordu. nk bir ey
hakknda bilgi elde etmek iin o cisimle bir eit ilikiye girmek arttr, yle ki bu
iliki srasnda cisimle ilgili bilgiler ondan bize geebilsin. Ancak Platonist ateizmin
savunduu meknda olmayan, nedensel ilikilere girmeyen cisimlerle byle bir iliki
salamak imknszdr. Ancak biz ahlaki deerlerin varlklarndan haberdarz. Bu
gerek de Platonist ateizmin yanl
olduunu gstermektedir.
ncs, ahlaki yasa ve
zelliklerin zaman-mekn dnda
olduunu dnmekteki bir baka
sorun da, ahlaki zelliklerin zaman-
mekn iinde yaayan varlklarla
alakal olmasdr. Dier bir deyile
ahlaki nerme ve zellikler
felsefecilerin amallk dedii
zellie sahiptir. Ancak bu ok garip
bir durumdur, zaman-mekn dnda,
deimeyen, nedensel ilikiye
girmeyen deerler nasl olur da zaman-mekn iindeki varlklarn (yani kiilerin
merhametli, cmert... olmas gibi) tariflere dnebilirler? Bu soruya da cevap
vermek mmkn deildir.
Ayrca ahlaki nermelerin nemli bir zellii, yukarda bahsedildii gibi bize
ykmllkler yklemeleridir. Zevk iin insan ldrmemeliyiz nermesi, bir
doruya iaret etmesinin yannda, bize ldrmeme ykml de ykler. Birincisi,
nasl oluyor da zaman-mekn dndaki soyut baz yasa ve zellikler bize ykmllk
ykleyebilir? kincisi, neden biz bu ykmllklere uyalm ki? Diyelim ki
Merhametli olmak iyidir veya Bencil olmak ktdr nermeleri doru olsun.
Neden birinci zellie sahip olmak isterken, ikinci zellikten uzak durmaya
almalyz? Platonist ateizm bu sorular da cevapsz brakmaktadr.
Platonist ateizmin dier bir zayfl ise kr-tesadf evrimsel srelerle ortaya
kan insann, bu zaman-mekn dndaki yasalar kavrayacak ekilde evrimlemi
olduunu iddia etmek zorunda kalmasdr. Ancak bu savunulmas ok zor bir iddiadr.
Zira ateistin, maddenin kr-tesadf bir srele, zaman-mekn dndaki baz
zellikleri kavrayacak bir mekanizma gelitirmi olduunu iddia etmesi
gerekmektedir. yi ama zaman-mekn dndan bilgi alabilen bir mekanizma, ateizmin
ngrd bir evrendeki fiziki yasa ve maddelerden nasl yaplabilir? Byle bir
mekanizma bilimsel olarak bilinmemektedir; ayrca bylesi bir mekanizmann
olumas hi de mantkl gzkmemektedir. Zaman-mekn dndaki bir takm
zelliklerin, bu dnyada hayatta kalmamzla alakas olamayaca iin, doal
seilimin -byle bir yap olmu olsayd bile- onu semesi de olaslk olarak mmkn
gzkmemektedir.
Btn bunlar gz nne alndnda, Platonist ateizmin pek ciddi ve ikna edici bir

29 Cisimler ancak zaman-mekanda nedensel ilikiye girebilirler. nk zaman dnda deiimden bahsetmek
mmkn deildir. Deiim olmayan yerde ise nedensel ilikiden bahsetmek mmkn deildir. Zaten aksiyolojik
zelliklerin nedensel ilikiye girmedii de apak bir durumdur. Merhametten (merhametli bir insandan deil,
soyut bir deer olarak merhametten) tokat yediiniz, ya da efkate arptnz oldu mu?
pozisyon olmadn rahatlkla syleyebilirim. Bu sorunlar kanaatimce o kadar
byktrler ki; Platonist ateizmi doalclk ve teizme ciddi bir alternatif olarak
grmek mmkn deildir.

5.3. Euthyphro kilemi

Platon, Euthyphro diyalounda, kutsaln tanrlar tarafndan istenen ey olduunu
savunan hayali bir karakter olan Euthyphroya, Sokratesin azndan u soruyu
sormaktadr: Bir ey bizatihi kutsal 30 olduu iin mi tanrlar tarafndan sevilir, yoksa
tanrlar tarafndan sevilen bir ey olduu iin mi kutsal saylr? 31
Bu sorudan hareketle baz ateistler, teizm iin benzeri bir ikilem yaratmay
amalayan u soruyu sorarlar: Ahlaki davranlar Tanr tarafndan emredildii iin
mi ahlakidir, yoksa ahlaki olduu iin mi Tanr tarafndan emredilmitir?
Burada sunulan ikilemden birinci seenei seersek, ahlaki ilkeler Tanrnn keyfi
seimlerine dnm olacaklardr. yle ki Tanr fikrini deitirip aniden cinayeti
ahlakl grrse cinayet ahlaki olarak kabul edilebilir olacaktr. Ama ateistlere gre bu
kabul edilebilir bir ey deildir, bu durumda ahlakn nesnel olduu iddia edilemez,
dolays ile verdiimiz argmann 5. ncl yanl olaca iin argman da yanl
olacaktr.
Dier taraftan ikinci seenei seersek, bu sefer ahlaki nermeler Tanrdan
bamsz olacaktr. Eer ahlaki nermeler Tanrdan bamszsa, o zaman Tanr
olmasayd bile onlar hl var olabilecekti. Bu da bizim ara sonucumuzun, dolays ile
muhtemelen 2. nclmzn yanl olduu anlamna gelecektir.
Bu ikilem argmanmz geersiz klm mdr? Her eyden nce birinci seenek
5. ncl reddetmemizi gerektirmez. Teistlere gre Tanr fizik yasalarn da
yaratmtr, bundan hareketle fizik yasalarnn keyfi, nesnel olmayan nermeler
olduklarn syeleyebilir miyiz? Syleyemeyiz, ayn ey ahlak iin de geerlidir.
Ancak Euthyphro ikilemi gerek bir ikilem deildir, nc bir seenek daha
vardr ve bence doru olan seenek de budur. Bu seenee gre ki Augustine, Anselm,
Aquinas gibi teistik felsefecilerin birou bu gr savunmutur; merhamet, adalet
gibi temel ahlaki zellikler Tanrnn Doasnn bir parasdr. Tanr ne dardaki
bir ahlak standardna uyar, ne de byle bir standard yokluktan yaratr. Bu ahlaki
deerlerin standard Tanrnn Doasnn kendisidir. Nitekim bu gr teizmle ilk
seenekten daha uyumlu durmaktadr, zira teistik grte Tanr her zaman
merhametlidir, her zaman adildir, her zaman iyidir. Bu sfatlar onun temel ve zorunlu
sfatlarndandr.
Bu noktada ateist nc seenee yle bir soruyla itiraz getirmeye alabilir:
Tanrnn Doas, Tanr naslsa yle olduu iin mi iyidir; yoksa dsal bir ltle
rtt iin mi iyidir? Birinci seenei seersek, o zaman ateist, Tanrnn doas
baka trl olsayd ahlak da baka trl olurdu, demek ki ahlak mutlak anlamda
nesnel deildir diyebilir. kinci seenei seersek ise, yukardaki ikinci seenek gibi,
iyiliin Tanrdan bamsz bir kavram yapldn iddia edebilir. Dolays ile ateist
Euthyphro ikileminin yeniden belirdiini syleyebilir.
Bu aslnda anlamsz bir sorudur. zellikler zorunlu ya da baml olabilir. Bir

30 Diyalogta geen kelimesi Trkeye genelde kutsal olarak evrilmektedir, ancak kelime erdem
anlamna da sahiptir.

31 Platon (1961) Euthyphro, Hamilton, Edith ve Cairns, Huntington (ed.), The Collected Dialogues of Plato
(Princeton: Princeton University Press), 10a.
zelliin, bir varln temel ya da zorunlu zellii ya da sfat olduunu sylemek, o
varln btn mmkn evrenlerde o zellik veya sfata sahip olduunu iddia etmek
demektir. Mesela A isimli bir genimiz olsun. A geninin kenar vardr ve bu
onun zorunlu zelliidir. Zira geninin ten az ya da fazla kenar olmas mmkn
deildir. Dier taraftan genlerin i alar toplam, klid geometrisinde 180 derece,
Rieman geometrisinde 180 dereceden fazla, Lobacevski geometrisinde ise 180
dereceden azdr. Dolays ile A geni, klid uzayndaysa i alar toplam 180
derece olacaktr. Dier taraftan A geni eer Rieman uzayndaysa i alar toplam
180 dereceden fazla olacaktr. Dolays ile genin i alar toplamnn 180 derece
olmas bir baml zelliidir. Bu bilgi nda bir genin i alar toplamnn neden
180 derece olduu ya da olmad sorgulanabilir. Ancak yle bir soru anlamsz
olacaktr: Ann gen olduu iin mi kenar vardr, yoksa kenarl olduu iin
mi gendir?. Zira kenarl olmak genin temel zelliidir, genin kenarl
olmamas mmkn deildir.
Yukarda da deindiim gibi iyilik Tanrnn Doasnn temel zelliidir
(sfatdr), btn muhtemel evrenlerde Tanr sonsuz iyidir, farkl olmas zaten
mmkn deildir. Dolays ile ateistin sorusu, yukardaki genin neden kenar
olduu sorusu gibidir, anlamszdr. Zira birinci seenek ateistin iddia ettii sonucu
gerektirmez. Tanrnn Doas baka trl olsayd ahlak da baka trl olurdu,
dolays ile bu bakta ahlak nesnel deildir iddiasnn, Tanrnn ahlaki sfatlarnn
zorunlu olduu (Doasndan kaynakland) bilgisinin nda yanl olduu aktr.
Tanrnn Doas zaten baka trl olamazd ki, ahlak da baka trl olabilsin. Tpk
genin kenar dnda baka bir sayda kenar olamayaca gibi.

6. Sonu
Evrendeki btn doru nermelergibi temel nermelerden karsanabilir.
Argmanmn birinci ksmnda, tmdengelimsel mantn temel ilkelerinden biri olan
Hume yasas gerei, btn temel nermeler olgusalsa, btn nesnel doru
nermelerin de olgusal olmas gerektiini gstermeye altk. Ateistin bu noktada iki
seenei vardr, birincisi doalclk veya benzeri btn temel nermelerin olgusal
olduu bir gr benimsemek ve bu nermelerden nesnel ahlaki nermeler
karsayamayaca iin nesnel ahlaki nermelerin varln reddetmek. Ya da
Platonist ateist bir pozisyon benimseyip, zaman-mekn dnda baz temel ahlaki
nermeler olduunu iddia etmek. kinci seenek, yukarda itirazlar blmnde
ayrntlca gsterdiim gibi, savunulmas makul olmayan bir grtr. lk seenek ise
nesnel ahlaki nermelerin reddini gerektirdii iin savunulmazdr. Zira itirazlar
blmnde grld gibi, ahlaki nermelerin nesnel olmadn dnmemiz iin
geerli hibir argman yoktur. Btn nesnel ahlak kart argmanlarn ok ciddi
sorunlar vardr. Dier taraftan, nesnel ahlaki nermeler olmas gerektii ynnde
tane geerli argman vermeye altm. Dolays ile ateistin elindeki iki seenek de
rasyonel adan gl gzkmemektedir. Nesnel ahlaki deerlerin (aksiyolojik
nermelerin) varl, teizm lehinde nemli bir delil oluturmaktadr. Bu delil, bu
kitapta sunulan ve sunulmayan dier delillerle birletirildiinde, teizmin ateizmden
daha rasyonel olduu daha da iyi anlalacaktr.