HARcLtN SYASt GRLERNN TKADLEMES

Dr. Ahmet AKBULUT Aratrma Grevlisi

Siyasi Sre

Hz. Osman 'n devlet bakan olmasl, Siyasi slam Tarihinde yeni
bir dnemin balangc da saylabilir. Halife Osman, iktidara gelir gel.
mez, babasnn intikamn almak amacyla kiiyi ldren Ubeydul.
lah b. mer meselesi ile karllatl2 Sahabe arasnda bu zata verilmesi
gereken eeza konusunda tartmalar oldu. ounluk ksas uygulanmasn
istiyordu. Hz. Osman, siyasi ve psikolojik sebeplerle Hz. mer'in olu
Ubeydullah'a ksas uygulamayp, Onu baladl3 Bylece hakkn ve
adaletin salanmasndan sorumlu ?lan Halife, Hz. mer'in olunu ko.
ruyarak, sua gre ceza verecek yerde, suluya gre ceza takdir etmiti.
Kald ki, devlet bakannn katili balama yetkisi yoktu. Halife Os-
,an'n bu hukuki tasarrufu, daha batan baz mslmanlar, di~in ah.
kamnn uygulanmas hususunda pheye drd. Ksaca, Islamn
insanla getirdii temel esaslardan biri olan "suun ahsilii"4 ilkesi
Ubeydulah b. mer tarafndan inenmi, bu durum mslmanlarn
halifesince ~e ho grlmt.

Hz. Osman, "muntazam tekilatla idare edilen, her tarafta intizam

ve asayi hkmran olan bir devletin bana gemiti"S. Bu devlette,
Hz. Osman zamannda anarinin balam olmas bir raslant olmasa
gerektir. Miislmanlar arasnda frkalamann tohumlarnn ekilmesinin
ve siyasi kutupmalarn belirgenlemesinin bu ynetim. zamann da
olmas, ac da olsa bir gerektir.

1 bn Sa'd, Tabakat, 3/63.

2 bn Sa'd, Tabakat, 3/350. bn Abdi Rabbini, lkdu'l.Ferid, 4/272. Taberi, Tarih, 3/302.
Mes'udi, Muruu'z-Zeleb, 2/329. bnu'I.Esir, el.Kamil, 3/26. lbnu'I.Kesir, cl-Bidaye, 7/137.
3 Bclazuri, Ensab, 5/24. Kr: bn Sa'd, Tabakat, 3/356, 5/17.
4 En'am-164. sra-15. Fatr-18. Zmer-7. Neem.38.
5 ibii, Asr- Saadet, 5/12.
332 AHMET AKBULUT
'\

Hz. Ehu Bekir ile balayan idarenin Kureylemcsi sreci, Hz. Os-
man ile ynetimin Emeviletirilmesi srecine dnt6 Bu politika,
Kurcy dndan gelen tepkilere, Benu meyye'nin dndaki Kurey
kabilelerinin de katlmas neticesini dourdu. Hz. Osman, devlet yne-
timinde kendine ball salamak ve huzuru korumak iin Kurey
asabiyetini krklemi, idareci semele Emevilik unsuruna arlk ver-
miti? Devletin idaresinde Emevilerin hakim olmas, slam ncesi
Emevi-Haimi ekimesini gndeme getirdi8

Muhalefet cephesinin en nemli lideri Hz. Ali, Hz. Osma 'dan nce-
ki iki halifeye de karyd. nk Hz. Ali ve Amcas Abbas, Hz. Peygam-
berin vefatndan sonra, Hilafetin Haimilerin hakk oldubrunu dnyor-
lard9 Fakat, adaletle ve usillne uygun idare edenlere kar kkl bir
itirazda bulunma.mlard. Hz. Osman'n takip ettii siyaset, Haimi-
lerin halife adaylar Hz. Ali'nin muhalefetinin haklln ortaya kar-
dlO.

Haimilerin dnda olan dier Kurey kabileleri, Hilafet Makamn

Haimoullarna kaptrmak istemiyorlard. Bu konuda ilgin hir teoriyi
gndeme getirdiler. Hz. Peygamber'in Kureyli olmasn istismar ede-
rek, madem ki, Allah Elisinin Kurey'den semitir, o halde devlet
bakan da Kureyden olmaldr, tezini ileri srdler. Bu tez, hem Me-
dine'nin asl sahipleri olan Ensar' dlamakta, hem de Benf Haim'in .
dnda bir Kureylinin halife olmasn salayacak nitelikte idi. Bu ...
plann, nceden dnlerek hazrlanm olmas, tesadf olmasndan daha
tutarl olsa gerektirll. Hz. Peygamber vefat ettii zaman Hz. mer'in,
Ebu Ubeyde'ye "elini uzat sana biat edeyim"12 teklifinde bulunduu
bildirilmektedir. Hatta, ortaya konan bu plann, Hz. Peygamher'in
hastal esnasnda, Hz. Ebu Bekir, nier ve Ebu Ubeyde. tarafndan

6 bn Su'd, Tabakt, 3i64.

7 ibli, Asr- Sadet, 5/281-282.
8 bn Su'd, Tabakt, 5/36. ibli, Asr- Saadet, 5/21-22. Flal, Hriciliin Douu,
A.V.1.F. Dec XX/247. Kr: ubukn - aatay, slUm Mezhepleri Trihi, 8.
9 Minkari, Yak'tu Sffin, 201. bn Him, es-Siret, 4/304. bn Sa'd, Tabakat, 2/245-246.
"ain'I-Ekber, Mesailu'-lmame, ll. Taberi,Trih, 3/289, 3/476. Tul HUseyin, el-Fitne, 2/19.
LOTaha Hseyin, el.Fitne, 11155.
i i Halife olacak kiide Haim! olma artnn aranmas, Kureyli olma artnn aranma.n.
dan dha tutarldr. Eer, Hz. Peygmber'in kbilesinden olmak, insna bir stnluk slyorsa,
Peygamberin yakn akrabs olmk niin daha ok stnlk salamsn? Bkz: "'liakllri, Yak'tn
Sffin, 91. bn Sa'd, Tahakat, 5/220. bn Hanbel, Msned, 5/186. bnu'I.Esir, el-Kamil, 2/220.
12 bn S'd, Tbakat, 3/181. Kr: bn Abdi Rabbihi, Il<du'I.Ferid, 4/280. Taber!,
Tarih, 3/298.
 HARcLN SY Asi GRLER 333

hazrlanm olduu dahi dnlebilir. Dier taraftan, Hz. Peygam.

ber'in vefat haberi duyulur- 'duyulmaz. Ensar'n, Hilafet Makamn
ele geirmek iin, Muhaeirlere danma gereini bile duymadan, Bem!
Saide Glgeliinde topland bilinmektedir13.

Hz. Osman ynetimine kar eletiriler gittike younluk kazana-

rak, Halifenin azledilmesi gerektiine dair grler yaygnlatl4. Grev-
den ayrlma nerilerini kabul etmeyen Hz. Osman'a kar, nefretin do-
zaj yn deitirdi. Abdullah b. Mes'ud: "Osman'n kan helaldir"15,
yani, Halfe Osman'n ldrlmesi lazmdr, eklinde gr bildirmiti.
Sahabaden "Osman' ldrerek Allah'a yaklamay'~16 dahi dnenler
vard. Ammar b. Yasir, Muhammed b. Huzeyfe ve Muhammed b. Ebi
Bekir gibi zatlar Hz. Osman'n ldrlmesi gerektii grn tayor-
lardl7 Bu tr yaklamlar sonradan ortaya kacak olan Harieilerin
dnce tarzlarn andrmaktayd. lk halife seiminde de benzer eki-
melere raslanlmt. Kurey'in liderliine, dolaysyla Hz'. Ebu Bekir'in
halifeliine kar kan Hazre'in lideri Sa'd b. Ubade'yi, bizzat Hz.
mer'in "fitneei" olarak vasflandrmas ve hatta, Onun ldrlmesini
istemesi18 olduka dndrcdr. Ensar'a biat edemeyeceklerini be-
lirten Hz. mer'inI9, kendilerine biat etmeyenler hakkndaki dnce-
lerini anlamakta zorluk ekilmektedir. Kald ki, Kurey'in 'hilafetine
kar kmann slam nokta-i nazarndan bir sakncas da yoktu.

Grlyor ki, Hz. Osman'n ynetimi srasnda, Sababenin bir ks-

mnda, dier hir ksmnn kann helal grme kanaat younlat. Hali-
fenin, miislmanl hile tartma konusu olmakta ve siyasi davran-
larla iman arasnda ilgi kurulmaktayd. Bu dnce modeli, gerek Hz.
Osman'n ldiirlmesiyle,gerek Hz. Ali ile Talha, Ziibeyir ve Hz. Aie
arasndaki savada, ve gerekse Hz. Ali ile Muaviye arasndaki savada,
nihayet Hz. Ali ile Hariciler arasndaki atmalarda tatbikat sahasna
kondu. Bu nokta ok nemlidir. Siyasi hesaplar uruna mslmann

13 bn Sa'd, Tabakat, 3/182. Taber!, Tarih, 2/455. lbnu'I.Esr, e1.Kamil, 2/220. Kr:
Flal, Hariciliin Douu, .F. Der. XX {221.
14 Taber!, Tarih, 3/372-373. Kr: Belazuri, Ensab, 5/89.
15 Belazur], Ensab, 5/36.
16 Bellizuri, Ensab, 5/78. Kr: Ensab, 5/90.
17 Taberi, Tarih, 3/341. Tala Hseyin, el.Fitne, 1{171.
18 bn Hiam, es.Siret, 4/310. bn Sa'd, Tabakat, 3/616. Buhari, 4/194. bn Hanbel,
Msned, 1/56. tbn Abdi Rabbih, Ikdl').Ferid, 4/258. Naiu'I.Ekber, Mesailu'.lmame, 14.
Ya'kubi, Tarib, 2/103.
19 bn Sa'id, Tabakat, 3/616. Tabe;i, Tarih, 2/447. Kr: bn Abdi TRabbih, Ikdu'I.Ferid,
4{260.
334 AHMET AKBULUT

mslman ldi:~'mesi Hz. Osman ile balad. Bu zihniyet, sonradan

Haricilerde bir ilke oldu, Bunlar, yaptklarna meruiyet kazandrmak
iin, kendilerinin dndaki mslmanlar mslman saymadlar, By-
lece kendilerine gre mslmanlar ldrm olmuyorlard.

Mslmanlarn Halifesi Hz. Osman, 49 gn sren muhasaradan son-

ra20 Hicretin 35. ylnda isyanc mslmanlar tarafndan ehid edildi21.
Medine'de bulunan mslmanlarn ou "Osman'n katline kar deil-
lerdi. Hem ecr Onun katline kar duruyorlardysa, neden Onu muha-
faza ve himaye etmemilerdir? Kald ki, Osman onlarn arasnda idi
ve stelik gizlice de ldrlmedi"22 eklindeki grn bir 'gerei yan-
sltt unutulmamaldr. Bu duruma dikkat eken bn Arab: "Hz.
'Osman' ldrmeye bin kii geldi. Bunlar ise krk Ijin kiiyi yenemcz-
lerdi"23 yorumtinda bulunmaktadr. Medineleilerin Hz. Osman'a sahip
kmay, mslmanlar arasnda Onun ynetiminin sevilmediini or-
taya koymaktadr. ldrl~n Halifenin, 4-7 kii tarafndan defnedil-
mesi24 ise ibret verici bir olaydr. Tahminlere gre nfusu 100.000 aan
bakent Medine'de, ehid edilen Hz. Osman'n nann defninde bu kadar
az mslmann bulunmas, bir gerein ifadesi olarak deerlendirilme-
lidir. Bu hadise siyasi istismar konusu olunca, Hz. Osman'n ldrlmesi
ilc slam toplumunda fitne kaps25 "bir daha hibir zaman tam mana-
syla kapatlmamak zere alldl"26. Hz. Osman'n katlinden sonra ms-
lmanlar drt gruba blndler; bunlar Ali taraftarlar, Osman taraf-
'tarlar, tarafszlar ve kararszlardI2?

Hz. Osman yanlarnda ldrlmesine ramen, Talha ve Zbeyir

hibir mdahalede bulunmamlard. Hatta, Talha'nn isyanclar k-
krttna dair haberler vardr. Muhasara esasnda Hz. Osman: "Ey
Talha Allah sana yeter"28 eklinde serzenite bulunmutu. Halifenin ehid

20 Taberi, Tarih, 3/411. Mes'udi, Muru, 2/355.

21 tbn Sa'd, Tabakat, 3/31.ve 77. Taberi, Tarih, 3/442. bnu'l-Eslr, el. Kamil, 3/90.
Kr: Belazuri, Emab, 5/85 ve 91.
22 Kafafi, Hariciliin Douu, t.F. Der. fr XVIII /180.
23 tbn Arabi, eI-Avasn, 165.
24 Ya'kubl, Tarih, 2/153. Belazuri, Ensab, 5/83. Taberi, Tarih, 3/439. Mes'udi,
Murueu'z- Zeheb, 2/355,
25 lbnu'l-Kesir, el-Muhtasar, 1/170. bn Hacer, eI.tsabe, 2/463.
26 WeIlhausen, Arab Devleti ve Sukutu, 24. Kr: Mslim, 3/2218. Taha Hseyin, cl-
Fitne, 1/172-173.
27 l'iaiu'I-Ekber, Mesailu'.tmame, 16-1 7. Kr: bnu'l-Esir, Vsdu-ICabe, 2/29. ubukcu,
Mu'tezile ve Akl Meselesi, ,F, Der. XII/SI.
28 Taheri, Tarih, 3 j-i53. Kr: Taha Ilseyin, eI-fitne, 2/8
 HARcLN SY As GRLER 335

edilmesine Hz. Ali'nin zlmesine karlk, Talha: "Eer MerNan'

verseydi ldrlmezdi"29 diyerek isyanclar savunmutu. Medine'de
hilafete setikleri Hz. Ali'den, valilik isteyen Talha ve Zbeyir, bu istek-
lerinin Halife Hz. Ali tarafndan reddedilmesini hazmedemediler. Hali-
feye umre yapmak istediklerini bildirerek, izin alp Mekke'ye gittiler.
Mekke'de, Hz. Ali'ye zorla biat ettiklerini ileri srdler3o Bunlarn ama-
c, Emevilerin gcnden de yararlanarak, silah zoruyla Halife Hz. Ali'yi
devirmek ve yerine halife olmakt. Bu ikiye gre, Hz. Ali'den sonra
ikisinden birinin halife olmas gerekmekteydi31 Hz. Osman'n kann-
dan Ali'yi sorumlututtular. Talha, Zbeyir ve Hz. Aie Komutasnda
600 kiilik askeri birlik Basra'ya hareket etti32. Basra'da Halifeye kar
sava hazrlklar yapld. Zbeyir b. Avvam, "Ali'yi ldreceini"33
sylyordu. Ancak, bu kahramanln gzlerinin nnde ldrlen ve
kann isternek iin yollara dt Hz. Osman' kurtarmak iin kullan-
mamt.

Talha, Zbeyir ve Hz. Aie'nin bu tutumlar, Hz. Osman'dan yana

olularndan deil, Hz. Ali'ye kar olularndan kaynaklanmt. n-
k bunlar Hz. Osman'n ynetimine kar en sert muhalefeti yapanlar
arasnda buluuyorlardl34. Onlarn, Hz. Ali'ye kar cephe allar hata
idi35. Hz. Ali'nin hilafetinin siyasi meruluuna en byk darbeyi de
bunlar vurdular. Cemel Harbinde Hz. Ali. bu ekibi yenmiti ama
Muaviye'nin eline byk siyasi frsat gemiti. Bundan sonra Muaviye
Hz. Ali'ye, sana kar kan yalnz ben deilim. "Talha ve Zbeyir ...
slamda senin dcngin ve bu ite (hilafette) ortandrlar" Ksaca, Muavi-
ye senin dengin olanlar sana kar kt. Benim kar kmamda bir sa-
knca yoktur36, eklinde kendi isyann savunmutu. Burada Watt'n,

29 Mes'uw, Muri, 2/354. Kr: bn Sa'd, Tabakat, 5/38

30 bn Sa'd, Tabakat, 3/41. Ya'kubi, 2/155-156. Tebari, Tarih, 3/480. Mes'udi, Muru.
cu'z.Zeheb, 2/366. bn Kuteybe, el.mam, 53. bnu'I.Esir, el.Kamil, 3/106. Kr: Taberi, Tarih
3/512-513. Bakllani, et.Temhid, 230.
31 bnu'I-Esir, el-Kamil, 3/107 ve 122. Kr: Rza, ~eheu'I.Belaga, 2/19. Karafi, Harici!i.
in Douu, 1.F. Dcr. XVIII/181. Flal, Hariciliiu Douu, 1.F. Der. XX/235. Onlann byle
dnebilmelerinin asl sehebi, Hz. mer'in tayin ettii alt kiilik komisyonda yer alm olma-
lar olsa gerektir.
32 bn Kuteybe, el-Maiirif, 90. Mes'udi, Muruc'uz-Zeheb, 2/366. bnu'I.Esir, el-Kamil,
3/106. Kr: Taberi, Tarih, 3/470-471.
33 Taberi, Tarih, 3/491-492. bnu'l-Esir, el-Kamil, 3/112. Kr: bnu'l-Kesir, el-Bidaye,
7/233.
34 bn Sa'd, Tabak,;,t, 5/37. Belazuri, Ensab, 5/46 ve 78. Taberi, Tarih, 3/'153
35 Nesefi, Tabsra, Yarak 269 B. Fadadi, Uslu'd.Din, 289.
36 Minkari, Yak'atn Sffin, 74.
336 AHMET AKBULUT

"Talha ve Zbey:'in hayatarn kaybettikleri Cemel Savandan sonra,

Hz. Ali Muaviye'ye kar serbest kaldl"37 tehisi askeri adan doru olsa
bile, siyasi adan doru 'olmadm dnmekteyiz. nk Muaviye
hem muhtemel halife adaylarndan kurtuldu, hem de Talba ve Ziibeyir
gibi ileri sahahenin Ali'ye kar savarken lmesi, Muaviyenin isyannn
meruluunun, kitlelel'ce benimsenmesine sebep oldu. .

Hz. Ali, asi vali Muaviye meselesini askeri yntemlerle hanetmeye

karar verdi. ki mslman ordusu Sffin'de karlatlar. Halifenin or.
dusu zafere ok ,yaklamt. Muaviye ve Onun ba danman Arn' h.
As, kendi durumlarn kurtarahilmek iin hileye bavurdular. Bunun,
Hz. Ali tarafn bleeeini tesbit ettiler38. Muaviye taraf, Kur'an sahife.
lerini mzraklarn ucuna takarak, kar tarafa Kur'an'n hakem olmasn
teklif etti39. Hz. Ali ,bunun bir aldatmaca olduunu ve savaa devam edil.
mesi gerektiini bildirdi. Ancak, Kurra'nn nclk ettii bir grup. ha-
keme raz olmas iin Hz. Ali'ye bask yaptlar. 'Hatta, Halifeyi ldr.
mekle tehdit dahi cttiler40 Bu basklara boyun een Hz. Ali, hakeme raz
oldu. Onun hakerne raz olmas, Muaviye'nin da hakl olabileceini, zm-
nen de olsa kabul etmesi demekti. Bylece Halife Ali, siyasi hayatnn
en byk hatasn hakerne raz olmakla ilemi oldu.

Hakerne raz olmas iin Hz. Ali'ye bask yapan taraftarlar, Hali-
feye kendi temsilcisini seme hakkn dahi tanmadlar. E'as b. Kays
nderliindeki Lir grup, Ali'ye ramen, Ebu Musa el.E'ari'nin temsilci
olmasn istedilcr41 Ebu Musa'nn temsilciliinde direnen bu grup, son-
radan haricilie dndler. Taaftarlarnn paralanmasn nlemek iin
taviz stne taviz veren Ali, bunlarla baa kamyordu. Bunlarn an-
lay kapasitesi zayf olduundan, hep kendi grlerinin doru olduu-
nu sanyorlard. Yaptklar hatalardan dahi bakalarn sorumlu tutabi.
liyorlard. Burada bir noktaya iaret etmek faydal olacaktr. Hz. Al
Abdullah b. Abbas'n temsleisi olmasnda, niin bu direnii grup kadar
direnmemitir? yle anlalyor ki, Hz. Ali, hakemlerin Onun halifeli.
ini ilan edece'inden ok emi~ idi. Siyasi ve hukuki adan hakl oldu.
unda phesi yoktu. Temsilcisi kim olursa olsun hakllnn tescil edi.
leceini ummu olmasdr.

37 Watt, sliim Dncesinin Teekkiil Devri, 15.

38 Minkari, Yak'atu Sffin, 477. bn Sa'd, Tabakat, 4/255~25B
39 Minkari, Yak'atu Sffin, 47B. Tabcri, Tarih, 4/35. bnu'I.Kcsr, el.Muhtasar, 11176.
40 Minkari, .yak'ntu ,Sffin, 47B-479. bn Sa'd, Tabakat, 4/255-256. bnu'I.Kes!r, el.
Bidaye, 7/273. Kr: bnu'I.Esir, el.Kamil, 3/161.
41 Mes'udl, Mruucu'z.Zeheb, 2/402. Wcllhnuscn, el.Havari, 14. Aynen bkz: Minknfi,
Yak'atu Smn, 501. Taberi, Tarih, 4/36. bn Esir, el.Kamil, 3/16.
 HARcLGN SYES GRSLER 337

Hakem olaynn fiyasko ile sonulanmas zerine, hakerne raz ol-

mas iin Halifeye bask yapaularn, tckrar Muaviye ilc savaa devam
etmek istemelcrini Hz. Ali kabul etmedi42. Nihayet Hz. Ali, tavizin so-
nunun gelmcyeceini anlamt. Bunun zerine ounluunu kurrann
oluturduu yeniden sava taraftar olan grup, Hz. Ali'nin ordusimdan
ayrldlar. Bunlar, Allah'n iinde insanlarn hkm vermesine kar
ktklarn belirterek, "Hkm ancak Allah'n" slogann benimsedilcr.
slam Tarihinde yeni bir sayfa aan Harici Hareketi balam oldu. Hz.
Ali'ye tevbe ctmesini nerdiler. "Eer tcvbe cdersen seninle birlikte,
senden yana 01uruz"43 dediler. K1fc'ye girmeyerek, Harura'da toplan-
dllar44. Haricilerin sloganlar hakknda Hz. Ali: "batln kastedildii hak
kelime"45 demiti. Hariciler daha sonra Nahile'ye gidcrek, balarna Ab.
dullah b.Vehb er-Rasibi'yi setiler46. Ayrlan bu mslmanlara "Havari"
ismi verildi. Bu ismi kendileri de beendiler. Hakszla kar ktklarn
belirterek, davranlarnn doruluunu Kur'an'dan ayetlerle destek-
lediler47 Siyasi olaylar neticesinde ortaya kan Hariciler, dini nasslar
siyasi kanaatleri dorultusunda yorumladlar. Aslnda "Cemel ve Sffin
olaylarna Karan her grup, kendi asndan hakl olduunu gstermek
iin dini gerekeler ileri srmlerdir"48.

Abdullah b. Vehb, Basra'da yerleen bir kabilelendi. Hariciler bu

zata "m'minlerin emiri ve mslmanlarn halifesi olarak biat etti-
ler"49. Hz. Ali Muaviyc meselesindc olduu gibi bunlarla da bar yol-
dan problemi zmek istedi. Abdullah b. Abbas' onlara gnderdi. bn
Abbas'n ikazlar sonucu, 2000 kiilik bir grup harici grlerinden vaz-
geerck, dierlerinden ayrldlarsO. Geri kalan hariciler grlerinde. (li-
rendiler. Halifenin gnderdii mektubu cevaplandran Haricilerin lideri
Abdullah b. Yehb, cevabi mektubunda Hz. Ali'yc, " ... senin gnahn,
tahkimin yaplmasna rza gsterdiin iin hakemIerin gnahndan daha

42 Wellhausen, Arab Devleti ve Suktu, 26-27. Yeniden sava yapmak isteyenlerin, hu is-
tekleri pimanlk psikolojisinden kaynaklanmt . Buna benzer hir hadiseye "Tevvabn Hareketi"
nde raslanlmaktadr. Bu hareket iin hkz: Onat, Emevi Devri ii Hareketleri, 65-93.
43 bnu'l.Esir, cl.Kimil, 3/173.
44 Malati, et.Tenhih, 50. bn Cevzi, Telbis, 91. Kr: Minkarl, Vak'atu Sffin, 517
45 bn Abd Rabbihi, Ikdu'l.ferld, 2/388. bnu'l.Esir, el.Kamil, 3/168. ehristani, d.
Milel, 1201. Kr: bn Miiee, 1/59. bn Hanhel, Msned, 1/81.
46 E'ari, Makalat, 124.
47 Nisi.l00. Tevbe.46 ve 83. Kaf.42.
48 Yazeolu, Maturidi ve ]\"esefi'ye Gre nsan llrriyeti, 5.
49 Talibi, Erau'I.Havari, 92.
50 bn Cevzi, Telbis, 92-93. Harura'da toplana? Haricilerin mevcudu onikibin kii kadard.
338 AHMET AKBULUT

byktr"51 demekte ve bundan dolay da Hz. Ali'den tevbe etmesini

israrla istemekteydi.
Harieilerin yeni bir halife semeleri, hibir pheye yer vermeyecek
ekilde, isyanlarnn tescili manasna gelmekteydi. Halifenin, bu bii6ri
toplulua kar askeri g kullanmas zorunlu hale geldi. Nehrevan ve
Nuhayle savalarnda, pek az mslesna, kltan geirildiler. Hz. Ali'.
nin, Hariei1cre kar taknd bu tavr, isabetli olmasna ramen, Ona
yeni bir cephe daha amt. Blnmemek iin srekli taviz veren Ha-
life, neticede kendisine dman yeni bir kitlenin domasn nleyememi-
ti.
Harieilerin temel yaklam, Muaviye ve taraftarlarnn m,slman
olmad yolundayd. nk onlar mslman kan aktmay meru gr-
mlerdi. Taraflar eit deildi ki aralarnda hakem szkonusu olabilsin,
diyorlard. Bu grlerine de "Eer m'minlerden iki topluluk birbir-
leriyle savarlarsa aralarn dzeltiniz; eer biri dierizerine saldrr-
sa, saldranlarla Allah'n buyruuna dnmelerine kadar savanz"52.
Ayetini delil getirdiler. Halbuki, bu ayet onlara delil olmamakta, zira
her iki taraf m'min olarak vasflandrmaktadr.

Hz. Ali, Muaviye tarafn mslman olarak gryordu. Haksz

olsalar dahi, yaptklarnn slama uygun olduuna inanyorlardl53. Ha.
rieilerle Hz. Ali'nin bak alar farklyd. Bylece mslmanlar arasn-
daki siyasi ayrlk, Sffl Savandan ve' Tahkim Hadisesinden sonra
itikadi ve fikri ayrla' dnt. slilmda tekfir hareketini sistemli ekilde
ilk balatanlar ve kar ,taraf, eylem ve kararlarndandolay kafirlikle
54
sulayanlar Harieiler oldu . sam siyasi hayatnn akn kontrol
'etmek iin Muaviye'ye kar omuz omuza arpanlar, ia ve Havari
olarak ikiye blndler. Bunlardan "Havari partinin d grnmn,
ia ise gizli ve batii ynn"55 temsil etti. Bundan sonra "Huru fikri,
dini, siyasi, ahlaki ve itimai alanlarda mslmanlarn mezheplerinden
bir mezhep oldu"56. Tamamen siyasi hadiseler neticesinde ortaya kan

51 Kafafi, Hariciliin Douu,t ., Der. XVIII/186. tk Haricililerin grleri ve ileri

srdIderi delilleri konu alan bir' alma iin bkz: Flal, Harieniin Douu, 1.F. Der. XXII/
245-273.
52 Hucurat-9.
53 bn Abdi Rabhihi, Jkdu'l-Ferid, 4/330, Bakllani. et-Tenhid, 23'7. sferayini, et-Talsir,
41. Kr: Wehausc, el-Havari, 14.
54 bn H~zm"el-Fasl. 2/115. Kr: zutsu, slam Dncesinde man, 16. Sonradan. ia
da Muaviye tarafm ve Haricilerin mslman olmadklar yolunda bir gr benimsedi,
55 Talihl, Erau'I-Havari, 84.
56 Talihl, Erau'l.Havari, 15.
 HARcLtmN st As GRLER 339

Hariciliin, nce tatbikat olmu, daha sonra nazariyesi kurulmutur.

Yani, pratiin teorisi yaplmtr. Haricilerin, orjinalitesi olan iki konu-
daki grlerine; byk gnah ileyenlerin durumu ile hillifet hakkn-
daki dncelerine bu adan baklmasnn daha isabetli olacan zan-
nediyoruz.

Byk Gnah Meselesi

Hakeme raz olduu iin Hz. Ali'nin byk gnah ilediini ileri
;ren lk Hariciler, ayn zamanda Halife Hz. Ali'nin kfre dtn
iddia etmilerdi. nceleri Hz . .Ali'ye evrilen bu itham, zamanla daha
da geniletilerek, Haricilerin' grlerini benimsemeyen herkese temil
edildi. Dier mslmanlar kendilerinin klesi saydlar5? Tm harici
frkalar, byk gnah ileyenin klifir olduunda ittifak ettikleri58 gibi,
Ali b. Ebi Talib'i, hakemi kabul etmesinden dolay, tekfir etmekte bir-
lemilerdir59 Ancak, Ali'nin kfrnn irk olup-olmad konusunda
ihtilafa dmlerdir60. Byk gnah ilemenin kulu klifir yapacan
belirten ilk Hariciler, Hz. Ali'ninyam sra Hz. Osman, Talha, Zbeyir
ve Hz. Ali'yi de tekfir etmilerdir61. "Onlarn kafalarnda byk
gnah ile kfr eitti"62.
Haricilere gre, iman "hem fiil-i kalb, hem fiil-i lisan ve hem fl-i
cevarihtir ... Kalben tasdik, lisanen ikrar, amelen tatbik eylemektir. Bun-
larn birden rkn imandr ... Bunlardan velcv bi~isi bulunmayan
kimseye m'min denemez"63. Hariciler, mrtckib-i kebiri ya kafir,
ya mrik, ya da mnafk olarak kabul ettiklerinden, byk gnah
ileyenin ldrlmesine hkmetmilerdir. Onlara gre, kalbin tasdiki
sahibini m'min yapmaya yetmemektedir. nsanflinden dolay m'min
veya klifir olur. Bu grlerini Llisin kssas ile temellendirmektedirler.
Haricilerin yorumuna gre, blis, Allah' bilmektc ve O'na inanmaktay-
d. Secde etmemekle byk gnah iledi; Lu sebeple kffir oldu, demek.
tedirler64.
si bn Hazm, e1-Fasl, 2/115. Kr: zutsu, slam Dncesinde man, 16
58 Razi, tikadatu Frelu'l-lIfslimin, 55-56. Tun, Kelam 1minde Byk Gnah, 1.1".
Der. XXIII 1328. zutsll, sln Dncesinde man, 49.
59 ehristani, el-Milel, I /203.
60 E'ari, Makalat, 81.
61 Razi, tikadatu Frekl'l-Mslimin, 51.
62 zutsu, s1fm Dncesinde man, 52: Mu'tezilcye, bu ismin verilmesinin;n sebebi, ku-
ru cusunun byk gnah konusundaki tutumundan kaynaklanmt. Bkz: bn Murtaza, Taba-
katu Mu'tezile, 38. Ik, Mu'tezilenin tk Kurucusu, 1.1". Der. XXIV /338.
63 Yazr, Hak Dini, 1/181.
64 Talibi, Erau'l-Havari, 134.
340 AHMET AKBULUT

ia'dan mamiyye ve Zeydiyye frkalar; Hz. Ali'ye kar savaan

BasraIlarn, amilarn ve Harieilerin fask kafirler olduklar ve bundan
dolay, ebedi: olarak cehennemde kalacaklar konusunda ittifak etmi-
lerdir65. Grlyor ki, sonradan onlar da harici mantn kullanmlar-
dr. Byk gnah ileyeni mnafk olarak kabul eden hasan el-Basri'yi
de harici ekolnden saymak lazmdr. "Mnafk" Kur'ani bir kavram-
dr. ve kfrn gizleyene denmektedir66. Mrtekib-i kebire mnafk
denmesi, onun kafir olduunun kabul edilmesi demektir. Seyfuddin
Amidi', mnafn kafirden daha iddetli olduunu aklayarak, Hasan
el-Basri'nin Haricilerden daha ileri gittiini belirtmektedir67.

Haricilerin bu grlerinin ve yorumlarnn altnda, isyanarn ve

siyasi kanaatlerini meru gstermenin abas yatmaktadr. Bu meseleyi
ilk defa sistemli olarak Hariciler gndeme getirdiler. Byk gnah
konusundaki tartmalar, siyasi kutuplamalarn neticesi olarak ortaya
kt iin, mcselenin orijini siyasidir. Taraflar politik tercihlerine gre,
Kur'an ve Hadisden destek aramlardr. Siyasi grlerin Kur'an ve
Hadis ile temellendirilmesi, ayrlklarn itikad alanna nakledilmesi ne-
ticesini dourarak, balangtaki tefrikann kurumlamasna sebep ol-
mutur. Bugn de ayn tartmalarn olmas, bu kurumlamann sonucu
olsa gerektir.

Hilafet Meselesi

Hakem olayndan sonra, Hz. Ali'nin ordusundan ayrlan grup,

kendi pratiklerine gre bir de imarnet teorisi gelitirdiler. Hz. Peygam-
ber'in vefatn muteakip cereyan eden ilk halife seiminde ileri srlen,
halifenin Kurey'den olmas gerektii dncesine kar, Kurey aristok-
ratlarnn birbirine dmesinden de yararlanarak, Kureylinin dnda
birinin halife olabileceini lk Hariciler iddia ettiler. Bunu, bilin altnda
Kurey hakimiyetine kar oluan tepkinin aklan olarak deerlen-
dirmek mmkndr. "Gerekte tahkim, Hariciliin zahiri sebebidir"68.
Hz. Peygamber'den sonra, mslmanlarn ynetimini Kureylilerin ele
geirmesinin slamilii tartlabilir69. Ancak Haricilerin bu kar k-
larnda Kur'ani bir kaygnn olduu sanlmamaIdr. Yani, onlar ortaya

65 Dalal, Evailu'I.Makalat, 43.

66 Nisli - 140, 145. Tevbe.67, 73. Ahzab.l, 48, 73. Tahrim-9.
67 kim, Ebkliru'I.Efkir, Varak 2/24In. Kr: Ik, Mu'tezile'nin tk Kurucusu Vas!
h. Ata, .F. Der. XXIV /348.
68 Tali!>!, Earu'I.Havari, 81.
69 Taha Hseyin, el.F itne, 1/35
 HARteLGN s YAs GRLER 341

attklar grlerini, slamn zne daha uygun olduu n savunma-

mlard. Kurey hakimiyetine kar duyduklar nefret, siyasi tepkiye
dnerek ifade edilmi 0lmaktadydl70

Hz. Ebu Bekir ile hilafetin Kureyleerek, mmetin riyasetinin va-

siyet konusu olmas, 'slam ncesi Arab siyasi kltrne aykryd. Ca-
hiliyye anda Arablar, ynetirnde veraseti kabul etmezlerdi. IIer kabi-
lenin, yallarndan oluan bir meclisi vard. Kabilenin bana, aralarn-
dan setikleri kiiyi geirirlerdi7 . Kabile bakannn otoritesi ise snr-
lyd72. Siyasi kuvvetin kayna kabile asabiyeti 01up73, hibir kabilenin
siyasi gc, kendi kabilesinin dna kamazd74 Arab, kendi kabile sin-
den olmayan bir kimseye boyun emezdi75 Bu yap, arab topluluklarna
damgasn vurmutu. slamn zuhurunda, srf kabilecilik taassubu ile
Hz. Peygamber'e kar olanlar olduu gibi, mlman olmamalarna ra-
men, Onu destekleyenler bulunmaktadyd76 .

Kur'an, ArablaI'daKi bu kabileclikk zihniyetine kar sava at.

Kabile ve rk farkllklarnn bir stnlk arac olmadn ve olamayaca-
n bildirdiTt. Kabile deerlerinin yerine, m'minlerin kardelii esasn
getirdi78 Fakat Hz. Peygamber zamannda bile Sahabc arasnda kabile
taassubuna dayanan olaylar km, bunlar bizzat Hz. Peygamber'in
mdahalesi sonucu nlenebilmiti79 Hz. Peygamber'in vefatndan son-
-ra, Islam ncesi siyasi deerlerin Sahabc arasnda yeniden ortaya kt
grlmektedir. Bu durumun sebebi ise, siyasi kltrn uzun bir gemie
dayanmas olgusu olsa gerektir. nk "bir milletin siyasi teekkl ve
teesss, o milletin ancak tarihinin zaruri bir neticesi"8o olmaktadr.
Peygamber sonras, mslmanlar arasnda kabilecilik yaklamlarna
raslanlmasn, bu bakmdan deerlendirmek daha doru olacaktr.

70 Watt, slam and The Integration, 109.

71 Salim, Tarihu'd-Devlet, 2/20. Kr: Levy, The Soeial Stncture, 279.
72 Watt, Islnmic Political Thought, 20.
73 Salim, Tarihu'd-Devlet, 2/39.
74 Salim, Tarihu'd-Devlet, 1/360.
75 Ali Cevad, Tarihu'I.Aral, 1/370. Kr: Tekasr-l, 2, 3.
76 bn Ilifun, es-Siret, 2/84. Ilnu 'I-Kesir, el.Hidaye, 6/318. Aynen lkz: Belaznri,
Ensab, 5/100. Tuber., Tarih. 2/487.
77 Ilucuriit-13. Kr: Mslim, 3/2207.
78 Hucurot-lO.
79 ln Hiam, es.Siret, 2/204-205. Buhar., 4/160.
80 Okundun, Umml Amme Hukuku Dersleri, 32.
 34::! AHMET AKBULUT

Mslmanlarn, ilk devirden itibaren, hilafeti dini bir makam ola-

rak grmeleri81. siyasi konularn din' bir mahiyete brnmesine nemli
lde katkda bulunmu ve siyasi ekimelere dini daynaklar bulmay
tevik etmiti:

Harieiler, Hz. Peygamber'den sonra ortaya kan siyasi durumu

yle deerlcndirmektedirler; Hz. Ebu Bekir ve mer'in hilafetlerini
sahih, Hz. Osman ilk alt senesini ve Hz. Ali'nin tahkime kadar olan hi-
lafetini kabul edip, bunlardan sonrasn reddetmilerdirs2

Hariciler, "devlet bakanl gibi nemli bir mevkiyi, belli bir soy
ve kabilenin inhisanndan koparp, bu makama artlarn tayan hcl'
mslmann seimle gelebilecei anlayn cesaret ve israrla savunmu-
lardr"83. Hatta, bu grlerini bizzat tatbik de etmilerdir. Onlar top-
lumun karizmasna dayal bir siyasi modeli benimserlcrken, ia ise fe 1'-
din karizmasna dayal siyasi bir yapy kabul etmiti. Bu iki dnce
sisteminden biri dierine temelden kardr84. Dier slam mezheplerinin
aksine, Haricile!" halifesiz slam toplumunun olabileceini dahi caiz
grmlerdir8S. Eer imama ihtiya varsa, kleden, hrden, nebatldan,
kureyliden olmasmda bir saknca bulmuyorlardl86. Hariciler, imamn
kitab ve snnete aykr davranmas durumunda, ona isyan gerekli gr-
mektcydiler. Onlarn buhususdaki fikirleri, islnnun zne d.aha uygundu.
Gerektiinde toplumun, halifesini a~ledebilmesinin kabul edilmesi
nemli hir aamayd. zellikle, ;Ehli Snnet'in, siyasi anariyi nlemek
iin, toplumu kr krne ita~ta tevit etmesi, :mimlara kar ayak-
lanmay reddetmesi, muhtemel~n slami ze uymamtr. Kald ki, itaat
artldr ve "imirin her emri me'muru mes'uliyetten kurtarmaa kafi
gehnez"87. Hariciler siyasi eitlik konusunda o kadar ileri gittiler ki,
"insanlarn bir ksmn dierlerinden faziletli tutmak kfrdr"88. id-
diasnda hulundular.

81 Gmabi, Tarihu'I-Frak, .
82 E'ari, lI,lakalat, 119. Kr: Razi, tikad.atu'I-Frak'I-Mslimin, SI.
83 Flal, badiyenin Douu, 141-112. Bkz: Badadi, Us1lu'd-Din, 275. Naiu'I.Ekber,
Mesailu'-tman", 68.
84 Watt, tslam and The ntegralion, 104. slam Dncesinin Teekk\ Devri, 44-45.
Hilafet konusunda asl farkllk, ia ile Havari arasndadr. Bugnk ifadeyle, ia teokratik
bir yapy bcnimserke, Hariciler demokratik bir yapnn savunucular olm1ll~rdr.
85 christani, el-Milcl, 1/200.
86 ehristani, el-Milel, 1/200.
87 Yazr, Hak Dini, 2/137S.
88 Nail'I-Ekbcr, .Mesailu'I-mame, 68.
 HARCLGN SVAS GRLER 343

Haricerin, siyasi bir konu olan hilafet mesclcsindeki tutum vc dav-

ranIarn demokratik anlay olarak niteleyebiliriz. Onlarn bu husus-
daki gr ve dncelerinin, dier frkalar etkilernesi gerekirken, sos-
yal meselelerdeki banaz yaklamlarnn, ibadet konusundaki arIk-
larnn, dier mezheplere sirayet etmesi olgusu gstcrmitir ki, gerekli
ortam olmad zaman bir fikI'in do~ru ve sami esaslara uygun olmas
yetmemektedir.

Buraya kadar yazdklarmz yle 7.ctleyebiliriz; byk harici

frkalan' (Ezarka, Muhakkime, Nceedat, Acaride, Sa'laibe, bacliye ve
Sufriye):

1- Osman vc Ali'den teberriye,

2- Byk gnah ileyenin kafir olduuna,

3- Kitap ve Snnete aykr davranan idareciye kar isayann ge-

rektiine dair ittifak etrriilerdir89

Harici Zihniyeti

Halifenin ordusundan ayrlan ilk Haficilerin, yerleim lilgelerini,

yetime tarzlarn, sosyal ve kltrel yaplarn inc.elediimizde; bu ha-
reketin temelinde bir zihniyet meselesinin yattn grmekteyiz. Harici
gr savunanlarm arasnda kltr dzeyi dk insanlarn hulunmas
tesadf deildir. Onlarn davranlarna, olaylara dar adan bakai d-
nC'e ekli hakim olmutu. Ksaca, bu ilk Haricilerin hepsi "katksz
bedevi araplard "90.

bn Cevzi, ganimet mal datan Hz. Peygamber'e "adaletli ol ya

Rasillullah" uyarsnda bulunan bedevinin ilk harici olduunu ifade et-
mektedir91 bnu'l-Keslr de hariciin bir zihniyet meselesi olduuna
dikkat ekmitir92 bn Hazm ise, haricilerin gemi liderlerinin bedev
(a'rab) olduklarn belirterek, onlarn iinde fukahadan kimsenin ol.
madna iaret etmektedir93 Bedeviler, slamdan nceki asli karakter-
lerini koruyarak, din ve siyasi anlaylarna bedevi damgasn vurdular.
Onlar, b~devi kltrlerinin nda nasslar yorumladlar. Hatta, "dev-
letin bana geenin seim yoluyla gelmesini savunmalar Arab gelene-

89 ehristani, cl-Milel, 1/198.

90 Welllausen, cl-Havuri, LS. Kr: Watt, slam and The lntegration; 106.
91 lbn Cevzi, Telbis, 90.
92 bnu'l-Kesir, el-Bidaye, 4/363.
93 lbn Hazm, cl-Fas!, 4/156. Kr: Wcllhnusc, cl-Huvori, LS.
 -
344 AHMET AKAULUT

inin gereiydi"94. Dorusu, "onlar slam dikkate almad.llar"95. Dini kav-

ramlara farkl manalar vererek korkun uygulamalarda bulundular. Slo-
ganlar olan "Hkm vermek ancak AIIah'a aittir" ibaresi onlarn dilin-
de, karar klca verdirmekten baka bir anlama gelmemekteydi96. ar
ve pazarlara kllaryla dalyorlar, "hkm ancak Allah'ndr" deyip,
mslmanlar kltan geiriyorlard. Malati'nin de ifade ettii gibi,
"ldrlnceye kadar iildryorlard "97. Hariciterin bu davranlarn
zutsu yle deerlendirmitir: "Bu, gerekten kaderin bir cilvesi ve
garip bir haldir. Mslmanlar slamn saflatrlmas iin ldrlecek ve
geriye yahudi, hiristiyan ve mccusiler kalacaktl"98. nk, Haricilerden
ancak mslman olmadn ispatlayanlar canlarn kurtarabiliyor-
lardl99.
Haricilik, mslmanlar arasnda byk hadiseler karm bir hare-
kettir. slam namna mslmanlar ldrmler, ?ier dinlerin mensup-
larndan esirgemedikleri hogry, mslmanlara ok grmlerdi.
Onlarda mslman dmanl o kadar ileri gitmiti ki, "mslmanlarn
ocuklarnn kanlarn dahi helal gryorlardl"IOO. Halbuki, ocuk dini
teklife muhatab deildi ki sorumlu olsun. Harici kafas bunu dahi d-
nmekten acizdi.
Mslmanlar arasnda, Haricilere ve onlarn zihniyetlerine kar
nefret domu, Hz. Peygamber'e isnad edilen hadislerle haricilik te'Iin
edilmitir. Bunlardan birkan zikredelim. "Bu topluluko, Kur'an okur,
fakat Kur'an onlarn hanerelerini aa gemez. Okun kalkan para-
lad gibi, onlar dini paraIyorlar"102. Hz. Peygamber'in, Haricileri kas-
tederek' " ... Onlar nerede hulursanz ldrn. Onlar ldrmek, ld-
renler iin kyamet gn bir mkafattr"103. buyurduu nakledilmitir.
Baka bir rivayettc de: "Onlar (haricileri) ldrptc, sonra ldrlen
kimseye mjdeler olsun"104 denmitir. Mslmanlara acmasz davranan

94 Lcvy, The Socal Structrc, 279.

95 W ellhausen, d-Havari, 16.
96 Vloten, Aratrmalar, 46.
97 Malati, et-Tenbih, 47.
98 zutsu, slam Dncesinde man, 25.
99 bn Kuteybe, Uyunu'I-Ahbar, lj196.
100 bn Cevzi, Tclbi" 95.
101 HaricHcr kasdedilmektcdir.
102 bn Enes, )Iuvatta, lj204. bn Hanbel, Msncd, 3j52, 60. 5; 44. bn Cevzi, Tclbis,
90 Kr: Wellhauscn, d-Havari, 18-20. Kafafi, Hariciliin Douu, .F. Dcr. XVIII j185.
i O:~ Buhar., 4j179, 6j1l5, 8j52. bn Hanb~I, Miisned, lj81, 113, 131. Kr: Tc\'bc-5. Baka-
ra-I91. Nisa-91. bn Macc, 1/59.
i04 ln Hanbel, Msned, 4j382. Kr: Msned, 1/92.
 HARcLirN s YAs GRLERr 3t5

bu kitlenin, Ahiret hayatndaki durumlar dahi hadislere konu olmu ve

Hz. Peygamher'in, "Hariciler cehennem ehlinikpekleridir"105, dedii
bildirilmitir. Bu e~it rivayetleri, mmetin Haricilie duyduu nefretin
aklan olarak deerlendirmek lazmdr.

Balangta siyasi gr farkllndan doan ve sonra dini bir ma-

hiyet kazanan, kendi grlerini kabul etmeyen btn mslmanlar
kafir sayan Haricileri, yalnz bir mezhep olarak grmemek gerekir. As-
lnda Harieilik, olaylara bak~ as, yani bir zihniyettir. Bu zihniyet,
Harici frkas mensuplar ilc de snrl deildir. Haricilii belli bir devre
hasretmek yanl deerlendirme olur. Bugn de mslmanlar arasnda
ayn gr ve kapasitede insanlar bulunmaktadr. Genelde bunlar, s-
lama ramen, slam iin mcadele etmektedirler.

KAYNAKLAR

Amidi; Seyfuddin Eb'l-Hasan Alib. Ebi Ali b. Muhammed es-Sa'lebi

(l: 631/1233), Ebkiiru'l-Ejkiir, Ayasofya No: 2165 (Yazma)

Ali, Dr. Cevad, Tarihu'l.Arab Kable'l-lsUim, Badat, 1950.

Badadi, Abdullah Muhammed b. Muhammed b. en-Nu'man (l: 4131

1022), Evailu'l-Makalat, Ta'lk: Zencani, Tebriz - 1363.

Badadi, Ebu Mansur Abdulkadir b. Tahir, Usulu'd-Din. stanbul-

1346/1928.

Bakllani, Ebu Bekir Muhammed b. et-Tayyib (l: 403/1012), et-Tem-

hid ji'rReddi. ala'l-Mlhideti'l-Muattla ve'r-Rajza ve'l-Havari
ve'l-Mu'tezile, Zabt: cl-Hud ayri ve Ebu Reyde, Kahire-1366 11947.

Beliizliri., Ebu'l-Hasan Ahmed b. Yahya b. Cabir, Ensabu'lEraj, Edited

by S.D.F. Goiten, Jarusalem - 1936.

Buhari, Ebu Abdullah Muhammed b. Eb'l-Hasan smail b. brahim

b. el-Mugire (l: 256/870), el.Camiu's-Sahih, stanbul - 1981. (Ofset)

ubuku, Do. Dr. brahim Agah, "Mu'tezile ve Akl Meselesi", A..1.F.

Der. C. XII, Ankara - 1964.

ubuku, Prof. Dr. brahim Agah - Prof. Dr. Neet agatay, slam
1\1ezhepleri Tarihi, Ankara - 1985.

105 bn Mnce, 1/61,62. bn Hnnbel, Msned, 4/382,5/253: Ilm Cevzi, Tellls, 96.
 346 AHMET AKBULUT

E'a', Ebu'l-Hasan Ali h. smail, J\Iakalatu'l-lsla.miyyin ve htilafu'l-

Musal/in, Nr: H. Ritter, .stanbul - 1928.
Flal, Dr. Ethem Ruhi, badiyenin Douu ve Grleri, Ankara - 1983.

Flal, Dr. E: Ruhi, "Haricil(~in Douuna Tesir Eden Baz Sebepler",

A..i.F. Der. C. XX, Ankara - 1975.
Gurabi, Ali Mustafa, Tarihu'l-Frak'-Jsliimiyye, Msr -1948.
Ik, Do. Dr. Kcmiil, "Mu'tezile'nin Jik Kurucusu Vasl b. Arta ve
Byk Gnah Meselesi", A..t.F. C. XXIV, Ankara - 1981.

bn Abd Rabbihi, Ebu mer Ahmed b. Muhammed el-Endelus (l:

327/939), Kitabu'I.Ilcdi'I-Ferid, Tashil: Ahmed Emin, Kahire -
1367/1948.

bn Arabi, Mihammcd b. AbdiIlah h. Muhammed e1-Endelusl (l:543/

1148), el-Avasm mine'l-Kavasm, Kahirc - 1387/1967.

bn Cevz, Ebu'I-Fere Abddurrahman (l: 596/1200), Telbisu blis, Nr:

M.M. stanbuli, am - 1396/1976.
bn Enes, Malik, (l: 179/975), Muvatta, stanbul - 1981. (Ofsct)
bnu'I-Eslr, Ebu'I.Hasan Ali h. Ebi'l-Kcrem Muhammed b. Muhammed
e-eyban (l: 630 /123:~), el-Kamil fi't-Tari/, Tas: en-Neeear,
Msr - 1348.

---, Usdu'l-Gabe fi Ma'rifeti's-Sahabe, Basm yeri, yok, 1285-1286.

bn Hanbel, Ebu AbdiIlah Ahmed b. Muhammed (l: 241/855), el-Ms-
ne d, stanbul - 1981 (Ofset)

bn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed (l: 4058/1066), Kitabu'l-Fasl

fi'l-Milel ve'l-Ehvau ve'n-fYihal, Msr - 1318-1320.

bn Hiam, Ebu Muhammed Abdulmelik b. Hiam b. Eyb eloHimyeri

(213/828 es-Siretu'n-Nebcviyye, Nr: Seka, Ebyari ve Selbi, Msr
1355/1936.

bnu'l-Kesir, Ebu'l-Fida smail b. mer el-Kureyi (l: 774/1372),

el-Bidfiye ve'n-Nilfiye, Msr - 1351/1932 .

. ---, Kitabu'l-Mhtasar fi Albari'l-Beer, Beyrnt - Tarihsiz (Ofset).

bn Kuteybe, Ebu Abdillah b. Mslim ed-Dineveri (l: 276/889), Uyu-
nu'l-Ahbfir, Kahire - 1343/1925.
---, el.Maarif Tashih: MJ . .\.bdullah es-Sav, Msr - 1353/1934.
 HAR1ciLiN SiYAS GRLER 347

e-Imam ve's-Si)'iise, Kahire - 1327/1909.

bn Murtaza, Ahmed b. Yahya (l: 840/1437), Tabakatu'l-Mu'tezile,

Tahkik: S.D. Wilzer, Beyrut - 1380/1961.

bn Mace, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezld cl.Kazvini(l: 275/888),

es-Snen, stanbul - 1981. (Ofsert)

bn Sa'd, Ebu Abdillah Muhammed (l: 230/844.), Tabakatu'l-Kbru,

Beyrut - Tarihsiz. (Ofset)

sferayini, Ebu'l-Muzaffcr (l: 471/1078), et-Tabsir fi'd"Din, Notlar,

Zahid el-Kevseri, Muhakkk: Muhammed el-Hudayri, Kahire -
1940.

zutsu, Prof. Dr. Toshihiko, slam Dncesinde man Kavram, ev:

S. Ayaz, stanbul - 1984.

Kafan, Ph. D. Muhammed, "Ebu Sa'd Muhammed h. Said al-Azdi al-

Kalhati'ye Gre Harieiliin Douu, ev: E.R. Fglal, A..t.F.
Dcr. C. XVIII, Ankara - 1972.
Levy, Reubcn, The Social Structure of slam, Cambridge - 1969.

Malati, Ebu'I.Hseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahman (l:

:>.77/987), et-Tenbih ve'r-Red ala Ehli'l-Heva ve'I.Bid'a, Nr:
Zahid el-Kevseri, Badat - 1388/1968.

Mes'udi, .Ebu'l-Hasan, Ali b. Hseyin (l: 346/957), Murucu'z-Zeheb,

Tahkk: M.M. Abdulhamid, Msr - 1384/1964.

Minkari ,Nasr b. Mzahim (l: 212/827), Vak'atu Sffin, Tahkk ve

erh: Abdussclam Harun, Kahire - L382/1962.

Naiu'l-Ekber, Abdullah h. Muhammed (293/906), Mesaui-lmiime ve

Muktefat mine'l-Kitabi'l-Evsat fi'l-Makalat, Tahkk ve Nr: ].
Von Ess, Beyrut - 1971.

Nesefi, Ehu'l-Muin Meymun h. Muhammed (l: 508/1114), Tabsratu'l-

Edille, Kayseri Rait Efendi Nshas Nu: 496. (Yazma)

Okandan, Do. Dr. Recai G, Umumi Amme Hukuku Dersleri, stanbul-

1959.
Onat, Dr. Hasan, Emeviler Devri ii Hareketleri, Ankara - 1986.

Rza, es-Syyid e-erif (404/1013), Nehcu'l-Belaga, erh: Muhammed

Ahduh, Beyrut - Tarihsiz.
348 AHMET AKBULUT

Razi, Fahruddi Muhammed h. mer cl-Hatip (l:606/1209), ltikadatu

Frak'l - Mslimin ve'l-Mrikin, Kahire - 1978.

Salim, Prof. Dr. S. Abdulaziz, Tarihu'd-Devleti'l-Arabiyye, skenderiye

Tarihsiz.

ehristani, Ebu'I-Feth Muhammed b. Abdilkerim (548/1153), Kitabu'l-

Milel ve'n-Nihal, Tahkk:M. Fethullah Bederan, Kahire - 1947.

ibli, Mevlana Nu'man ve Sleyman Nedevi, Asr- Saadet, ev: . Rza

DoruL stanbul - 1973 - 1975.

Taberi, Ebu Ca'fer Muhammed b. Cerir, (310/922), Tarihu'l-Umem

ve'I-Mul1k, Kahire - 1357/1939.

Taha Hseyin, el-Fitnetu'l-Kbra, Msr - 1948 ve 1953.

Talibi, Dr. Ammar, Erau'l-Havarii'l-Kelamiye, Cezayir - 1978.

Tun, Do. Dr. Cihad, "Kelm liminde Byk Gnah Meselesi",

A...F. Der. C. XXIII, Ankara - 1978.

Watt, W, Montgomery, lslami.: Political Thought, Edinbmg - 1968.

--, slam and The integration of Society. London - 1970.

Wellhausen, Julius. el-Havari ve'-ia, ev: A. Bedevi, Msr - 1958.

---, Arab Devleti ve Suk1tu, ev: Prof. Dr. F. I~Itan, Ankara - 1963.

Vloten, G. Van (1903), Aratrmalar, ev: M.S. Hatibolu, Ankara -1968.

Ya'kubi, Ahmed b. Ebi Ya'k~h b. Cafer, .Tarlu Ya'kubi, Neeef - 1358/

1940.

Yazcwlu, Do. Dr. M. Sait, Maturidi ve Nesefi'ye Gre lnsan Hiirriyeti

Kavram, Ankara - 1982.

Yazr, Hamdi, Hak Dni Kur'an Dili, stanbul - 1970.