19

BLM 4 LETM HATLARI

4.1. letim hatlarnn yaps

Yksek gerilim iletim hatlarnda malzeme olarak elik zl alminyum iletkenler kullanlr.
(ACSR Aluminium Conductor Steel Reinforced) Kanada standard olarak tm dnyada ku
isimleri ile karakteristik adlar bilinen ACSR iletkenler AWG veya MCM lekleriyle anlan
kesitlere sahiptirler ve lkemizde de TS-IEC 1089 a uygun olarak, 15 mm ile 750 mm kesitleri
arasnda retilmektedir.

ekil 4.1. ACSR iletken

letkende seri olarak tel direnci ve magnetik alandan doan reaktans ile nt olarak elektrik
alandan doan toprak kapasitesi mevcuttur.

ekil 4.2. Hattn (dx) sonsuz kk parasndaki (datlm) hat parametreleri

r : Hattn seri omik direnci (rezistans); x : Hattn seri endktif direnci (reaktans),
g : Hattn kaak iletkenlii, (Kondktans), b : Hattn kaak kapasitesini (suseptans)
L(km) : hat boyu

Datlm parametreleri ile hatlar;

a-) Yksek frekansl iletimde (haberleme hatlar)
b-) Geici olaylar sonucu oluan yryen dalga analizlerinde
c-) Uzun mesafeli enerji iletiminde
gznne alnrlar. Bunun tesinde daha ok hatlarn parametrik deerleri " z : kilometre bana
seri empedans- ohm/km" veya " y : kilometre bana nt admitans 1/ohm.km olarak birim
uzunluk bana verilmektedir.

Hatlarn admitans ve empedans etkileri, hat uzunluuna baldr.

Z = z.L = r.L+ j x.L (ohm) Hattn toplam seri empedans,
Y = y.L =g.L+j b.L (1/ohm) Hattn toplam nt admitans
 20

4.2. ki Kapl Devreler: Transmission parametreleri : A, B, C, D

IS IR
A B
VS C D VR

ekil 4.3. ki kapl devre

V AV BI R
S R
(1)
I
CV DI R
S R

A, B, C, D sabitleri, transmission parametreleri olarak adlandrlr.

| A.D-B.C |= 1 ve simetrik devrelerde D = A olur.

Bu parametreler iki test ile bulunur:

- ak devre testi
- ksa devre testi

4.2.1. Ak Devre Testi :

IS IR=0
A B
VS C D VR

ekil 4.4. ki kapl devre, ak devre testi

IR 0 , olduundan

VS
VS AVR A
VR

I
IS B VR B S
VR

4.2.2. Ksa Devre Testi

IS IR
A B
VS C D VR=0

ekil 4.5. ki kapl devre, ksa devre testi

 21

VR 0 , olduundan

VS
VS BIR B
IR

I
IS DIR D S
IR

4.2.3. Sadece seri empedanstan oluan devrede Transmisyon Sabitleri :

IS Z IR

VS VR

ekil 4.6. Seri Z elemanndan ibaret olan iki-kapl devre

devreden,

IS IR

VS VR ZIR

eitlikten

A = 1, B = Z, C = 0, D = 1

4.2.4. Sadece nt admitanstan oluan devrede Transmission Sabitleri :

IS IR

VS Y VR

ekil 4.7. nt Y elemanndan ibaret olan iki-kapl devre

devreden,

VS VR

IS Y VR IR

eitlikten;

A = 1, B = 0, C = Y, D = 1
 22

4.3. Seri veya Paralel Bal Devreler iin Hat Sabitleri

ki kapl bir devre iin temel olarak, Vs = A.Vr + B.Ir ve Is = C.Vr + D.Ir
eitliklerini salayan hat sabitleri farkl deerlerle birbirine seri ya da paralel bal devreler iin
u ekilde belirlenir.

4.3.1 Seri bal devreler

Is I Ir

Vs A1 , B1 V A2 , B2 Vr
C1 , D1 C2 , D2

ekil 4.8. Seri bal iki kapl devreler

Vs A1 B1 V
Is C1 D1 I

V A2 B2 Vr
I C2 D2 Ir

[V I] yerine konur ve gerekli dzenlemeler yaplrsa seri bal devreler iin,

Vs A1 B1 A2 B2 Vr
Is C1 D1 C2 D2 Ir

Vs A B Vr
Is C D Ir

Sonu olarak;

A B A1 B1 A2 B2
C D C1 D1 C2 D2

A = A1.A2+B1C2 B = A1.B2+B1.D2
C = A2.C1+C2.D1 D = B2.C1+D1.D2
 23

4.3.2 Paralel bal devreler

Is1 Ir1
A1 , B1
C1 , D1
Is Ir

Vs Vr

A2 , B2
Is2 Ir2
C2 , D2

ekil 4.9. Paralel bal iki kapl devreler

Vs = A.Vr + B.Ir = A1.Vr + B1.Ir1 = A2.Vr + B2.Ir2 , Is = C.Vr + D.Ir ,

Is1 = C1.Vr + D1.Ir1 , Is2 = C2.Vr + D2.Ir2 ve Is = Is1+ Is2 , Ir = Ir1+ Ir2
eitlikleri kullanlarak hat sabitleri,

A1 . B2 A 2 . B1 B1 . B2 ( A1 A 2 ).( D2 D1 )
A , B , C C1 C2
B1 B2 B1 B2 B1 B2
D1 . B2 D2 . B1
D
B1 B2

eklinde sabitler belirlenir.

zm :

IS IS1 IS2

IR I R1 I R 2 I R1 I R I R 2

IS C1VR1 D1 IR1 C 2 VR 2 D 2 IR 2

bylece,

VS VS1 A1VR1 B1 IR1 VS2 A 2 VR 2 B 2 IR 2 A1VR B1 IR1 A 2 VR B 2 IR 2

B 2 IR 2 (A1 A 2 )VR B1 IR1 (A1 A 2 )VR B1 ( IR IR 2 )

IR 2 (B1 B 2 ) (A1 A 2 )VR B1 IR
A1 A 2 B1
IR 2 VR IR
B1 B 2 B1 B 2

IS (C1 C 2 )VR D1 IR D1 IR 2 D 2 IR 2
 24

A1 A 2 B1
IS (C1 C 2 )VR D1 IR (D 2 D1 )( VR IR )
B1 B 2 B1 B 2
(D 2 D1 )( A1 A 2 ) D1B 2 B1D 2
IS C1 C 2 VR IR
B1 B 2 B1 B 2
ayn ekilde ,
A1B 2 B1A 2 B1B 2
VS VR IR
B1 B 2 B1 B 2

sonu olarak;

A1 B 2 B1 A 2 B1 B 2
A eq B eq
B1 B2 B1 B 2
(D 2 D1 )( A1 A 2 ) D1 B 2 B1 D 2
C eq C1 C2 D eq
B1 B 2 B1 B2

4.3.3. rnek Devreler :

Vs Z Vr
Y

ekil 4.10. L devresi

A B 1 Z 1 0 1 ZY Z
C D 0 1 Y 1 Y 1

Vs Z Vr
Y

ekil 4.11. Ters L devresi

A B 1 0 1 Z 1 Z
C D Y 1 0 1 Y 1 ZY
 25

4.4. Hat Modelleri

Hat uzunluklarnn etkilerinden dolay iletim hatlarn,

1) Ksa hatlar (80 km kadar),
2) Orta uzunluktaki hatlar (80-250 km aras),
3) Uzun hatlar (250 km st)
eklinde modellemek mmkndr.

4.4.1 Ksa hatlar

IS Z IR

VS VR

ekil 4.12. Ksa hat gsterilimi

devreye bakarak zm,

IS IR

VS VR ZIR

A B C D Sabitleri

A = 1, B = Z, C = 0, D = 1

VS

VR

RHIR j XHIR

I
R

ekil 4.13. Ksa hat fazr diyagram

4.4.2 Orta Uzunluktaki Hatlar

4.4.2.1. Nominal T devresi

Nominal T devresiyle gz nne alnan hatlarda , hattn toplam nt kapasitesi hattn ortasnda,
seri empedans ise yarya blnerek hattn her iki ucuna konulmaktadr.
 26

Vs Is Z/2 Z/2 Ir Vr Vs Z/2 Z/2 Vr

Y Y

ekil 4.14. a) Nominal T devresi b) Seri bal iki-kapl devreler yardmyla T modelinin
oluturulmas

Y
Vs 1 Z 1 0 1 Z Vr 1 ZY Z 1 Z Vr
2 2 2 4
Is 0 1 Y 1 0 1 Ir Ir
Y 1 ZY
2

A= D = 1+Z.Y/2 , B = Z.(1+Z.Y/4) , C = Y

Nominal devresiyle gz nne alnan bu hatlar asndan, hattn toplam nt kapasitesi yarya
blnerek hattn iki ucuna konulmaktadr.

4.4.2.2. Nominal devresi

Vs Is Z Ir Vr Vs Z Vr
Y/2 Y/2 Y/2 Y/2

ekil 4.15. a) Nominal devresi b) Seri bal iki-kapl devreler yardmyla modelinin
oluturulmas

Hat ba ve hat sonu gerilim ve akm deerleri arasnda;

Y
1 0 1 0 1 Z Z
A B 1 Z 2
C D Y 1 0 1 Y 1 Y Y
2 2 Y 1 Z 1 Z
4 2
Ve bu bantlar genel formda;

Vs = A.Vr + B.Ir
Is = C.Vr + D.Ir
 27

Vs = (1+Z.Y/2).Vr + Z.Ir
Is = Y.(1+Z.Y/4).Vr + (1+Z.Y/2).Ir

bantlar ile ifade edilirler.

Bylece orta uzunlukta ve simetrik yapda bir hat iin A, B, C, D sabitleri ;

A= D = 1+Z.Y/2 , B = Z , C = Y.(1+Z.Y/4)

olarak belirlenmektedirler.

I2

Vs Is I3 Z I1 Ir
Vr
Y/2 Y/2

VS

VR
IS
I3 RHI2 j XHI2
I2
I1
IR

ekil 4.16. a) Nominal devresi b) devrenin fazr diyagram

4.4.3 Uzun letim Hatlar

Burada iletim hattnn parametrelerinin toplu deil, hat boyunca (niform)dzgn olarak dald
kabul edilerek tam zm yaplr. zm iin gz nne alnan ekil aada verilmitir.

ekil 4.17. Uzun iletim hattnn ematik gsterilimi

 28

Burada;
z : birim uzunluktaki hattn seri empedansn,
y : birim uzunluktaki hattn nt admitansn,
L : hattn toplam uzunluunu,
Z = z.L : toplam seri empedans,
Y = y.L : toplam nt admitans gstermektedir.
Zc = z/y : karakteristik empedans
Yc = y/z : karakteristik admitans
= z.y = + j :
: propagasyon (yaylma) sabiti
: zayflama sabiti (Neper/m) ( dB/m = 8,686xNp/m)
lerleme ynndeki gerilim, ya da akm dalgasnn birim uzunluktaki genlik olarak zayflamas
: faz sabiti (Radyan/m) ( = 2 / Radyan/uzunluk)
Birim uzunluktaki iki nokta arasndaki gerilim veya akmlarn faz alar arasndaki fark

ekil 4.17 ' ye gre, hattn dx mesafesi bandaki akm Ix+ Ix gerilim Vx+ Vx iken, sonundaki
akm Ix gerilim ise Vx olmaktadr. Buna gre dx mesafesi iin gerilim (dVx) ve akm (dIx)
zmleri ilikin ifadeleri elde edilir. Bu ifadeler, L = x iin, (Vs = Vx ve Is = Ix) yeniden
oluturulursa;

Gerilim Deiimi Akm Deiimi

dVx = (Ix+dIx).zdx dIx = (Vx+dVx).ydx
dVx (Ix).zdx. dIx (Vx).ydx
dVx dIx
z Ix y Vx
dx dx
d 2 Vx dIx d 2 Ix dVx
z z y Vx z z y Ix
dx 2 dx dx 2 dx
2. mertebe adi lineer diferansiyel denklem
x=0 iin Vx=Vr, Ix=Ir
x=L iin Vx=Vs, Ix=Is balang koullar

zm;

VR I R ZC L j L VR I R ZC L j L
VS e e e e
2 2

YC VR I R L j L YC VR I R ZC L j L
IS e e e e
2 2
 29

VR I R ZC L VR I R ZC L
VS e e
2 2

YC VR I R L YC VR I R L
IS e e
2 2

L L L L
e e e e
VS VR ZC I R
2 2

L L L L
e e e e
IS YC VR VR
2 2

Vs = cosh( .L).VR + sinh( .L).Zc.IR

Is = sinh( .L).YC.Vr + cosh( .L).Ir

elde edilir. Bu denklemler uzun bir hat iin hat ba gerilim ve akmn hat sonu gerilim ve
akmna balayan ifadelerdir. Hat sabitleri iin belirtildii gibi, bu bantlar genel denklemler
halinde,

Vs = A.Vr + B.Ir
Is = C.Vr + D.Ir

eklinde gsterilebilirler. Bu durumda uzun iletim hatlar iin bu sabitler;

A = cosh( .L) = cosh(( yz).L) = cosh(YZ) = cosh

B = Zc.sinh( .L) =Zc.sinh(( yz).L) =Zc.sinh(YZ) = Zc.sinh
C = Yc.sinh( .L)= Yc.sinh(( yz).L) Yc.sinh(YZ)= Yc.sinh
D=A

olur.

Vs = cosh( ).VR + sinh( ).Zc.IR

Is = sinh( ).YC.Vr + cosh( ).Ir

Not:

kompleks saylarn dolayl hesab iin (eskiden) zm iin ya hiperbolik formlarn

almlarndan;
 30

sinh( .L) sin h ( .L j .L) sin h ( .L).cos( .L) j cos h ( .L).sin ( .L)

cosh( .L) cosh ( .L j .L) cos h ( .L).cos( .L) j sin h ( .L).sin ( .L)

.L .L
e e 1 .L
cosh( .L) cosh ( .L .L) (e ej .L
e .L
e j .L
)
2 2

.L .L
e e 1 .L
sinh( .L) sinh( .L .L) (e ej .L
e .L
e j .L
)
2 2

veya seriye almlardan faydalanlrd;

YZ Y 2 Z2 Y 3 Z3
A 1 ...
2 24 720
YZ Y 2 Z2 Y 3 Z3
B Z 1 ...
6 120 5040
YZ Y 2 Z2 Y 3 Z3
C Y 1 ...
6 120 5040

Orta uzunluktaki hatlarda, hat byklkleri iin toplu parametreler kullanldndan, nominal
ve T devreleri, hatt tam olarak temsil edemez. Uzun iletim hatlarnda dzgn datlm
parametreler kullanldndan, devre orta uzunlukta hatlar iin kullanlana benzer bir edeer
veya T devresi yardmyla daha doru bir biimde modellenebilir.

Vs Is Z Ir Vr
Y /2 Y /2

ekil 4.18 Uzun iletim hattnn edeer devresi yardmyla gsterilimi

ekil 4.15 'e benzer olarak devredeki seri empdansa (Z ) ve nt admitansa da (Y ) denilirse
simetrik bir devre iin geerli olan denklemine benzer olarak :

nominal ye benzetimden;
 31

Vs = cosh( .L).VR + sinh( .L).Zc.IR = (1+Z .Y /2).VR + Z .IR

Is = sinh( .L).YC.Vr + cosh( .L).Ir = Y .(1+Z .Y /4).VR + (1+Z .Y ).IR

sinh YZ
Z B Z C sinh Z C sinh L Z
YZ

1 1
tanh .L tanh YZ
Y A 1 cosh 1 2 Y 2
2 B Z C sinh ZC 2 1
YZ
2

Is Z /2 Z /2 Ir
Vs Vr
Y

ekil 4.19. Uzun iletim hattnn edeer T devresi yardmyla gsterilimi

Benzer durum nominal T iin de uygulanabilir.

Burada da nominal benzer olarak devredeki seri empdansa (ZT) ve nt admitansa da (YT)
denilirse simetrik bir devre iin geerli olan T denklemine benzer olarak :

nominal T ye benzetimden;

Vs = cosh( .L).VR + sinh( .L).Zc.IR = (1+ZT.YT /2).VR + Z .(1+ZT.YT /2).IR

Is = sinh( .L).YC.VR + cosh( .L).IR = YT.VR + (1+ZT.YT).IR

sinh YZ
YT C YC sinh Y
YZ

1
tanh .L
ZT A 1 cosh 1 2 1
Z C tanh YZ
2 C YC sinh YC 2
 32

4.5. rnek Problemler

Problem 1.)

Uzunluu L=200 km, seri reaktans x=j0,25 (ohm/km), nt admitans y= j10-6 (1/ohmkm) olan
bir iletim hattnn hat sonundan Cos =1 g faktr ile Sr=120 MVA g ekilmektedir. Hat
sonu gerilimi Ur = 380 KV (faz aras) olan bu hattn,
a) Nominal devresi iin A, B, C, D sabitlerini hesaplaynz,
b) Hatba Gerilimini, akmn ve gcn hesaplaynz.

zm

a) Z = x.L = j0,25.200 = j50 ohm, Y = y.L = j 10-6.200 = j2x10-4 (1/ohm)

A = 1+Z.Y/2 = 1 + j50x(j2x10-4) / 2 = 0,995

B= Z = j50 ohm
-4
C = Y.(1+Z.Y/4) = j 1.995x10

D=A

b) Vr= Ur / 3 = 380 / 3 = 220 kV

Ir = Sr / 3.Ur = 120.106 / 3.380.103 = 182,3 A = 0,1823 kA

Vs = A.Vr + B.Ir = 0,995.220 + j50.0,1823 = 218,3 + j 9,11 kV = 218,49 2,4 kV

-4
Is = C.Vr + D.Ir = j1,995.10 .220 + 0,995.0,182 = 0.181 + j 0.044 kA = 0,187 13,44 kA

Ss = 3.Vs.Is* = 3.(218,49 2,4).(0,187 13,44 )* = 120 - j23,73 MVA = Ps + j Qs

Problem 2.)

Ayn problemi, hatt iki adet seri bal nominal devresi ile modelleyerek zm yapnz.

a) Z = x.L = j0,25.200 = j50 ohm, Y = y.L = j 1e-6.200 = j2e-4 (1/ohm)

4
Z/2 = x.L/2 = j0,25.100 = j25 ohm, Y/2 = y.L/2 = j10-6.100 = j10- (1/ohm)
-4
A1 = 1+Z/2.Y/4 = 1+(j25/2).(j10 )/2 = 0,9988

B1 = Z/2 = j 25 ohm
 33

-5
C1 = Y/2.(1+Z/2.Y/8) = j 9.9910

D1 = A1

A B A1 B1 A1 B1 0,9988 j25 0,9988 j25 0,9950 j49,938

5 5 4
C D C1 D1 C1 D1 j9,99.10 0,9988 j9,99.10 0,9988 j 2.10 0,9950

b) Vr= Ur / 3 = 380 / 3 = 220 kV

Ir = Sr / 3.Ur = 120.106 / 3.380.103 = 182,3 A = 0,1823 kA

Vs = A.Vr + B.Ir = 0,995.220 + j49,94.0,1823 = 218,3 + j 9,1 kV = 218,49 2,4 kV

-4
Is = C.Vr + D.Ir = j2.10 .220 + 0,995.0,1823 = 0.1814 + j 0.0438 kA = 0,187 13,44 kA

Ss = 3.Vs.Is* = 3.(218,49 2,4).(0,187 13,44 )* = 120 - j23,73 MVA = Ps + j Qs

kayda deer bir fark olmad grlmektedir.

Ayn problemi uzun hat modeli yardmyla hiperbolik formda zersek

= Z.Y = -0,01
= Z.Y = j 0,10
Zc = Z / Y = 500
Yc = 1/Zc = 0,002

A = cosh = 0.9950
B = Zc.sinh = j 49,92
-4
C = Yc.sinh = j 1.99x10
D = A = 0.9950

A, B, C, D sabitlerine bakldnda yine bir farkn olmayaca grlmektedir.

Bunun nedeni problemdeki L= 200 km'lik hat uzunluu, orta uzunluktaki hat modeline uygun
olduu iin "nominal modeli" yeterince doru sonu vermektedir.

Ancak 250 km stnde fark olumaya balayacandan, uzun hatlar iin ya seri bal nominal
devreler ya da dorudan edeer devreler kullanlmaldr.