AIT IΚ Η ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ

Περίοδος Β'

.b ®
Γ ν

Τη Τ [Τ MffiMæaÈL. il
1 m
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΚΑΡΟ:
Ο Νίκος Εγγονόπουλος
στις Εκδόσεις Ίκαρος

ΒΟΥΛΗΣ 4, ΑΘΗΝΑ · ΤΗΑ.: 210 3225152 · FAX: 210 3235262 · www.

 / \ ίζ.

.Ι Λ μ ιο « ^

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ηοΛί I ικΗ και πολιτιστική enietnPHiH ι J

Γ ^ ~ Κ Ύ % / /
/ /
/π.*·#·*#
/ ?»*«»«
0> \\
•ΚΥΡΙΟ ΑΡΘΡΟ: 900 βηματισμοί 4
Ν· . / \_____/ (
•Τέσσερις γελοιογράφοι σχολιάζουν 5
• 900 τεύχη Αντί 6
•ΑΝΤΗΝΩΡ: Προστατεύοντας το περιβάλλον ενισχύουμε τη Δημοκρατία 10
•ΑΝΤΙ-ΘΕΣΕΙΣ 12
Νίκος ΕγϊονοποκΑος
Γράψουν: • ΗΜΕΡΟΔΗΚΤΗΣ 16
Δημηιρης ΑγγίΑής
Νιλλη Ανδρικοπούλου
θολής Κ Αργυροπουλος £ • Γιώργος Λιλλήκας: Το Κυπριακό στη δίνη των εκλογών και των συνθημάτων 17
Ευθυριο Γιωργιαδου Κ ο υ ν το υ ρ ι^
Δηυητρης Κοργιώιης
Δηρπτρπ· ΚοσμοΓΐουλος
•Τάκης Διαμαντής: Μεγάλη, αλλά μικρής ισχύος, η νίκη Ερντογάν 20
Δημηιρης Μπογερης
Λεύτερης Ξονβοπουλος
Ολγο Σελλο
•Σήφης Φπσανάκης: Παιχνίδια των ΗΠΑ με τους Κούρδους 22
Δημητρης Φιλιππίδης
Ανιειο Φμονιζή •Μάκης Μαΐλης: Τι κρίνεται στις επερχόμενες εκλογές 24
Κωοιος Χοιζηοντωνιου

•Βασίλης Ζήσης: Τα φαντάσματα του παρελθόντος 26

Περίοδος Β'· Έτος 34ο · Τεύχος 900-901 Αφιέρωμα: Νίκος Εγγονόπουλος

Παρασκευή 2 7 Ιουλίου 2 0 0 7
Τιμή τεύχους: 6 ευρώ
•Εισαγωγή 27
ΑΝΤΙ - ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ •Λευτέρης Ξανθόπουλος: Πριν από 25 χρόνια 28
Κω δικός εντύ π ο υ γ ια τα ΕΛΤΑ: 1 0 4 5 • - : Ο Νίκος Εγγονόπουλος για τα σκηνικά του και τα φορέματα 34
Δημοχάρους 60 ,1 1 5 2 1 Αθήνα
•Όλγα Σελλά: Συνέντευξη με την Ερριέπη Εγγονοπούλου 36
Τηλ. 2 1 0 -7 2 3 2 7 1 3 -2 1 0 -7 2 3 2 8 1 9
Fax:210-7226107 •Δημήτρης Φιλιππίδης: Μέρες του 1957 - 58 39
ANTI ON-LINE: http://www.anti.gr •Θαλής Αργυροπουλος: «Πάντα ματζύ» 42
e-mail: chpapou@otenet.gr
•Γιώργος Καλπαδάκης: Συνέντευξη με τη Νέλλη Ανδρικοπούλου 44
:ΕΚΔΟΤΗΣ-ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ: Χρήστος Γ. Παπουτσάκης
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Κ Ε ΙΜ ΕΝ Ω Ν : Ελευθερία Παπουτσάκη •Άντεια Φραντζή: Η έκθεση της καλλιτεχνικής ομάδας «Αρμός» 52
ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜ ΕΛΕΙΑ' Παναγιώτης Τσάρας •Νέλλη Ανδρικοπούλου: Από την έκθεση του «Αρμού» στο Ζάππειο 53
ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ Δ ΙΑ Φ Η Μ ΙΣ Η Σ : Άννα Χριστάκη
ΕΚΤΥΠΩΣΗ: ΤΥΠΟΕΚΔΟΤΙΚΗ Α.Ε. •Ευθυμία Γεωργιάδου-Κούντουρα Ο μύθος του Ορφέα στην ποίηση

Λεύκης 134, Κρυονερι, τηλ. 210 6297600 και τη ζωγραφική του Ν. Εγγονόπουλου 56
ΣΥ Ν Δ Ρ Ο Μ Ε Σ:
•Δημήτρης Καργιώτης: Περιγραφής αυτοματισμός 63
Ετήσια συνδρομή: 2 6 τεύ χη , Εξάμηνη: 13 τεύχη
ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ: Εξαμ. 39 ευρώ, Ετήσια 78 ευρώ, •Δημήτρης Κοσμόπουλος: Ο Βελισάριος αναμεσίς στους άγρια λυσσαγμένους 68
Οργανισμών, Τραπεζών, κΛπ.: 200 ευρώ •Δημήτρης Αγγελής: Το εξωτικό πουλί του Ελμπασσάν 73
Φοιτητική ετήσια: 70 ευρώ
• Κώστας Χατζηαντωνίου: Και θα σταθή εκδικητής στο Κάστρο της Σιωπής 74
ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ: ΕΥΡΩΠΗ - ΜΕΣΟΓ. ΧΩΡΕΣ:
Εξαμ.: 74 ευρώ, Ετήσια: 148 ευρώ, •Δημήτρης Μπαγέρης: Μια συνομιλία με την Ίρμα Βιγιαρροέλ 79
ΗΠΑ - ΚΑΝΑΔΑΣ - ΑΣΙΑ - ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ •Δημήτρης Μπαγέρης: Όταν ο Μαμαγκάκης συνάντησε τον «Μπολιβάρ» 82
Εξαμ. 100 δολ. ΗΠΑ, Ετήσια 200 δολ. ΗΠΑ
ΕΜΒΑΣΜΑΤΑ - ΕΠΙΤΑΓΕΣ: Χρήστος Παπουτσάκης
Δημοχάρους 6 0 ,1 1 5 21 Αθήνα •ΕΠΙΣΗΜΑΙΝΟΥΜΕ 84
Π Α Λ ΙΑ ΤΕΥΧΗ: 6 ευρώ •Δημήτρης Χαρίτος: Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και η εποχή του 85
ΚΕΝΤΡΙΚΗ Δ ΙΑ Θ ΕΣΗ : Για τα Βιβλιοπωλεία
της Αθήνας: Περιοδικό ΑΝΤΙ,
•ΚΡΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΥ 86
για τα Βιβλιοπωλεία της Β. Ελλάδας: •ΒΙΒΛΙΟ 88
Κέντρο του Βιβλίου - Α. Πουλουκτσή και Σία Ε.Ε.
Λασσάνη 3, Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310 237463

i κ 3
 900 ΒΗΜΑΤΙΣΜΟΙ
900 Β Η Μ Α Τ ΙΣ Μ Ο Ι έ χ ο υ ν κι ό λ α ς γίνε ι. Η π ε ρ ιπ έ τε ια ά ρ χ ισ ε - σ ε δ ε ύ τ ε ρ η π ε ρ ίο δ ο -
τ ο Σ ε π τέ μ β ρ ιο τ ο υ 1974, α μ έ σ ω ς μ ε τά τ η ν α π ο σ ά θ ρ ω σ η τ η ς Χ ο ύ ν τ α ς τ ω ν σ υ ν τ α γ ­
μ α τα ρ χ ώ ν. Μ έ σ α σ τ ο γ ε ν ικ ό κ λίμ α ε υ φ ο ρ ία ς τ η ς Μ ε τ α π ο λ ίτ ε υ σ η ς , τ ό τ ε π ο υ φ ά ν η κ ε
ό τι κ λε ίνο υ ν ο ι π λ η γ έ ς τ ο υ ε μ φ υ λ ίο υ σ π α ρ α γ μ ο ύ και ό τι η Α ρ ισ τ ε ρ ά π α ίρ ν ε ι τ η θ έ σ η
τ η ς ω ς ο υ σ ια σ τικ ό σ το ιχ ε ίο τ ο υ π ο λ ιτικ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς , ξ ε κ ίν η σ ε τ ο π ε ρ ιο δ ικ ό π ο υ
κ ρ α τά τε σ τα χ έ ρ ια σ α ς . Ε γ χ ε ίρ η μ α λ ιγ ο σ τ ώ ν α ν θ ρ ώ π ω ν π ο υ σ τ η σ υ ν έ χ ε ια τ ω ν χ ρ ό ­
ν ω ν α να νεώ θ η κ α ν και έ ν α α ν α γ ν ω σ τικ ό κ ο ινό π ο υ ά λ λ α ζ ε σ υ ν ε χ ώ ς α λ λ ά και δ ια τ η ­
ρ ο ύ σ ε τ ις ε μ μ ο ν έ ς τ ο υ . Τ η ν ε π ο χ ή εκ είνη δ ε ν υ π ή ρ χ ε η τ η λ ε ό ρ α σ η . Ο ι σ κ ια μ α χ ίε ς
γ ίν ο ν τ α ν δια τ ο υ Τ ύ π ο υ και σ τις α ν ο ιχ τέ ς π λα τε ίε ς .

Τ Α 34 Χ Ρ Ο Ν ΙΑ είνα ι π ο λ λ ά και π έ ρ α σ α ν σ α ν τ α ή σ υ χ α ν ε ρ ά τ ο υ π ο τα μ ο ύ γ ια τ η χ ώ ρ α
μα ς, α ν σ υ γ κ ρ ίν ο υ μ ε και α ν α λ ο γ ισ το ύ μ ε τ η ν π υ κ ν ό τη τα γ ε γ ο ν ό τ ω ν και δ ρ ά σ η ς τ η ς
δ εκα ετία ς 1940 - 1 9 5 0 . Ή τ α ε π ό μ ε ν α δ ε κ α π έ ντε τ η ς μ ε τε μ φ υ λ ια κ ή ς Ε λ λ ά δ α ς μ ε τ ις
σ υ ν ε χ ιζό μ ε νε ς δ ιώ ξεις τ η ς Α ρ ισ τ ε ρ ό ς , τ η ν α ν ο ικ ο δ ό μ η σ η , τ η μ ε τα ν ά σ τε υ σ η . Ή π ά λ ι
τ η χ ο υ ντικ ή επ τα ε τία με τ η ν κ α τα σ τρ ο φ ή τ η ς Κ ύ π ρ ο υ . Τ ρ ιά ν τ α τ έ σ σ ε ρ α χ ρ ό ν ια είνα ι
π ο λ λ ά ’ και σ τ η ν ο υ σ ία είναι τ ό σ α ό σ α βιώ θ ηκα ν μ ε τ ις π ε ρ ιπ έ τε ιε ς α π ό τ ο 1940 ώ ς τ η
χ ρ ο νιά π ο υ ά ρ χ ισ ε η Μ ε τα π ο λ ίτε υ σ η . Σ τ η ν π ε ρ ίο δ ο α υ τώ ν τ ω ν 3 4 χ ρ ό ν ω ν , έ ξ ω α π ό
τ η ν χ ώ ρ α μα ς α λ λ ά μ ε ό λ ε ς τ ις ε π α κ ό λ ο υ θ ε ς επ ιπ τώ σ εις , σ υ ν ε τ ε λ έ σ θ η π ά ν τω ς η
π τώ σ η τ ω ν κ α θ ε σ τώ τω ν π ο υ σ τη ρ ίχ θ η κ α ν σ τη σ ο σ ια λ ισ τικ ή επ ω νυ μ ία . Τ ις η μ έ ρ ε ς
εκείνες δ ε ν ή τα ν ο ρ α τά τ α α π ο τε λ έ σ μ α τα - φ ά νηκ α ν α ρ γ ό τ ε ρ α . Σ τ η ν π ε ρ ίο δ ο α υ τώ ν
τ ω ν 34 χ ρ ό ν ω ν ζε η χ ώ ρ α μ α ς ε ν τά χ θ η κ ε σ τ η ν Ε υ ρ ω π α ϊκ ή Έ ν ω σ η .

Τ Α 34 Χ Ρ Ο Ν ΙΑ π ο υ π έ ρ α σ α ν α ν α λ ώ θ η κ α ν με τ η μ ε τ ά λ λ α ξ η π ο υ έ φ ε ρ ε τ η ν π α γ ίω σ η
τ ο υ δ ικ ο μ μ α τικ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς , τ η ν τ η λ ε ο π τ ικ ή δ η μ ο κ ρ α τία , τ η ν ο ικ ο λ ο γ ικ ή κ α τα ­
σ τρ ο φ ή τ η ς Ε λ λ ά δ α ς π ο υ ά λ λ α ξ ε τ ε λ ε ίω ς π ρ ό σ ω π ο , τ η ν μ ε τα τρ ο π ή τ ο υ κ ο ινω νικ ο ύ
ισ το ύ σ ε κοινω νικό χ υ λ ό . Κ α ι ε ρ χ ό μ α σ τ ε σ ή μ ε ρ α ν α κ α τα γ ρ ά ψ ο υ μ ε τι; Ν α α ν α μ ε ­
τ ρ ή σ ο υ μ ε τ α ή ρ ε μ α χ ρ ό ν ια α π ό τ η ν Μ ε τα π ο λ ίτε υ σ η και μ ετά , και ν α σ υ σ χ ε τ ίσ ο υ μ ε
τις α λ λ α γ έ ς σ τη δική μ α ς χ ώ ρ α με ό σ α σ υ ν έ β η σ α ν σ τ ο ν π ε ρ ίγ υ ρ ο ;

Κ Λ Ε ΙΣ Μ Ε Ν Ο Ι Σ Τ Α Κ Α Β Ο Υ Κ ΙΑ μ α ς σ π ά νια κ ο ιτά ζο υ μ ε μ π ρ ο σ τ ά μ α ς -π ρ ά γ μ α π ο υ εί­

να ι δ ύ σ κ ο λ ο - α λ λ ά και π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο σ π ά νια κ ο ιτά ζο υ μ ε τ α ό σ α π έ ρ α σ α ν και έ φ υ ­
γ α ν . Ε μ ε ίς υ π ο χ ρ ε ω θ ή κ α μ ε γ ια μια σ τ ιγ μ ή να δ ο ύ μ ε τ α 3 4 χ ρ ό ν ια π ο υ π έ ρ α σ α ν
α π λώ ς μ ε τρ ώ ν τα ς α ρ ιθ μ ο ύ ς . Π ο υ σ η μ α ίνει ό τι θ α μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε να μ έ να μ ε σ τ ο υ ς
α ρ ιθ μ ο ύ ς -τ υ χ α ία τ ώ ρ α - 9 7 ή 185 ή 3 0 6 ή 511 ή, ή ... Ο ι α ρ ιθ μ ο ί μ ε τρ ά ν ε και τ α χ ρ ό ­
νια, μ ε τρ ά ν ε και π ο σ ό τ η τ ε ς και ε π ιμ έ νο ν τα ς μά ς υ π ο χ ρ ε ώ ν ο υ ν ν α α ν α λ ο γ ισ τ ο ύ μ ε
και π ο ιό τη τε ς .

Α Ν Α Λ Ο Γ Ι Ζ Ο Μ Α Σ Τ Ε τ ι κ α τα φ έρ α μ ε και τ ι α ξιω θ ή κ α μ ε ω ς έ ν τυ π ο τ α 3 4 χ ρ ό ν ια δ ια ­
δ ρ ο μ ή ς . Ξ έ ρ ο υ μ ε , α π ό σ α ς, τ ο υ ς επ ίμ ο ν ο υ ς , μ ό ν ο ν ε π α ίνο υ ς θ α α κ ο ύ σ ο υ μ ε . Ε μ ε ίς
π ά ντω ς , φ υ λ λ ο μ ε τρ ώ ν τα ς τ ο υ ς π ο λ λ ο ύ ς τ ό μ ο υ ς και τ ις χ ιλιά δ ε ς τ ω ν σ ε λ ίδ ω ν , σ τ α ­
θ ή κα μ ε με σ τε ν ο χ ώ ρ ια σ τα τ ό σ α τε χ νικ ά και τυ π ο γ ρ α φ ικ ά λ ά θ η π ο υ σ υ ν α ν τή σ α μ ε ,
α λ λ ά και σ τα τ ό σ α π ο λιτικ ά λ ά θ η και ε κ τιμ ή σ ε ις σ τις ο π ο ίε ς π έ σ α μ ε . Ε κ ε ί ό μ ω ς π ο υ
σ τα θ ή κ α μ ε π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο ή τα ν κά π οια ά ρ θ ρ α και σ ε λ ίδ ε ς π ο υ ο ν ο μ ά σ α μ ε « α τ υ χ ο ύ ς
α φ ε λε ία ς ». Είνα ι ό σ α με μα νία υ π ο σ τη ρ ίχ θ η κ α ν α π ό α ρ θ ρ ο γ ρ ά φ ο υ ς α λ λ ά δ ια ψ εύ -
σ θ η κ α ν ε ν τε λ ώ ς . Είνα ι οι ο υ το π ικ έ ς ο ν ε ιρ ο π λ α σ ίε ς π ο υ δ ια τυ π ώ θ η κ α ν μ ε α ξίω σ η
π ρ α γ μ α το π ο ιό . Είνα ι οι α γ α θ έ ς α φ έ λε ιες π ο υ μα ς κ ρ ά τη σ α ν σ υ ν τρ ο φ ιά σ ε φ ιλίες
π ο υ δ ια ψ εύ σ θ η κ α ν και σ χ έ δ ια γ ια τ ο μ έ λ λ ο ν π ο υ τ ώ ρ α φ α ν τά ζο υ ν ά ξια μ ό ν ο γ ια ν α
γ ε λ ά σ ο υ μ ε . Ό μ ω ς α υ τό ε ίμ α σ τε ό λ ο ι μα ς: Σ ο β α ρ ο ί α λ λ ά π ν ιγ μ έ ν ο ι μ έ σ α σ ε χ ιλ ιά δ ε ς
α φ έλειες.

Θ Ε Λ Ο Υ Μ Ε ν α κ λε ίσ ο υ μ ε α υ τό τ ο σ η μ ε ίω μ α π ο υ «θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε να π ά ει μ α κ ρ ιά » σ η ­
μ ε ιώ νο ντα ς μ ό ν ο ν ό τι έ χ ο υ μ ε ε π ίγ ν ω σ η τ ω ν μ ε γ ε θ ώ ν και τ ω ν α ρ ιθ μ ώ ν, π ο υ π ά ν τω ς
τ ρ α β ο ύ ν ώ ς τ ο ά π ειρ ο . Ο α ρ ιθ μ ό ς 9 00 δ ε ν είνα ι δ α και κάτι τ ό σ ο σ π ο υ δ α ίο !

αντί
4
 '3 l.l3 < d V X V N
ΙΚΙΤΙΟΓΡΑΦΟΙ ΣΧΟΛΙΑΖΟΥΝ

του Γεωργοπάλη
Οΐ

599 τεύχη
Στο λόγο να
υπάρχει αντίλογος
Αντιγράφουμε το
κύριο άρθρο από
το τχ. 1, Σάββατο
7 Σεπτεμβρίου
1974, που
σηματοδοτεί τη
νέα περίοδο
έκδοσης του
περιοδικού.
«ΑΝΤΙ μακρυνών στόχων, που πλησιά-
ζονται με τηλεφακούς, θα προσπαθήσου­
με να δούμε την αλήθεια που βρίσκεται ή
κρύβεται μπροστά στα μάτια μας.
Πιστεύουμε στην αξία και στην ικανότη­
τα των καθαρών βλεμμάτων.»
Έ τσ ι τελείωνε το σημείωμα με το οποίο
άνοιγε το Αντί στην πρώτη του έκδοση,
το Μάη του 1972. Τα δυόμισι χρόνια που
ακολούθησαν, μεστά από γεγονότα και
εμπειρίες, οδήγησαν στη σημερινή κρί­
σιμη, γεμάτη αγωνίες κι αναμονή φάση,
που κάνει την πίστη μας στην αξία των
καθαρών βλεμμάτων επίκαιρη και πάλι,
την κάνει επιτακτική ανάγκη. Σκοπιά μας,
στην καινούργια φάση, είναι η αδέσμευ­
τη προβληματική και αναζήτηση, η ανά­
γκη να εξασφαλιστεί μια πλατιά δημο­
σιότητα στην πραγματική εξέλιξη των
γεγονότων, ο φωτισμός της πραγματι­
κής υφής τους. Κι ο στόχος μας είναι δι­
πλός:
• Ν ’ αποκαλύψουμε σε βάθος όλα τα
πλέγματα και τις δομές που κρατούν την
ελληνική κοινωνία δέσμια προκαταλήψε­
ων και αντιλαϊκών συμφερόντων.
• Να βοηθήσουμε να ’ρθουν στα χείλη
του λαού όλα τα ερωτηματικά γύρω από
τις θέσεις και τους στόχους της ευρύτε­
ρης Αριστερός.
Πιστεύουμε ότι στο λόγο πρέπει να
υπάρχει αντίλογος. Γιατί μόνον έτσι θα
γίνει δυνατό να μορφοποιηθούν οι απα­
ντήσεις στα ερωτηματικά που σφραγί­
ζουν την αγωνία της εποχής. Χωρίς αντί­
λογο, πιστεύουμε, δεν πέφτουν οι πέπλοι
που συσκοτίζουν την όρασή μας. Η κατα­
πίεση, ας μην το ξεχνάμε, δεν είναι άνθος
που ανθεί μονάχα στις δικτατορίες.
6
Φυλλομετρώντας τους τόμους του Αντί, αντιγράψαμε
αποσπάσματα από μερικά κείμενα. Διατηρούν τη φρεσκάδα τους
και διδάσκουν ότι οι αλλαγές στην χώρα μας γίνονται επ ί τα χείρω.
Εχουμε τον ίδιο εχθρό
Μια μέρα, το χειμώνα του 1988, χτύπησε το τηλέφωνο· ήταν ο
Μάνος Χατζηδάκις. Μας δήλωσε ότι ευχαρίστως θα έγραφε στο
Αντί εάν και εμείς το επιθυμούσαμε. Του εκφράσαμε τη χαρά και
την τιμή που αισθανόμασταν. Άρχισε τότε την τακτική
συνεργασία του με το περιοδικό. Αντιγράφουμε τα προλογικά
από κείμενό του με τίτλο «Η πέστροφα ήταν δηλητηριασμένη απ’
την αρχή - Η θανατερή οσμή μιας “σοσιαλιστικής" απάτης πριν
το τέλος της», τχ. 389, σ. 30
ήρα την απόφαση να εκφράζω τις πάνε να πάρουν την όψη πανικού, καθώς
Π
πολιτικές μου ανησυχίες, από την πληθαίνουν οι ενδείξεις της κοινωνικής
πλευρά του πολίτη πάντα και όχι σήψης, μες στην οποία αργά μα σταθε­
του εραστή της εξουσίας, στο ρά αρχίσαμε να βυθιζόμαστε.
Αντί, όσες φορές μου το επιτρέ­ Τώ ρ α θα πείτε γιατί στο Αντί; Ίσως γιατί
κατόρθωσε αυτά τα χρόνια να γίνει ελεύ­
πει η Μουσική και τα γύρω από αυτήν
προβλήματά μου. Και λέω «πήρα την θερο βήμα σε όποιον διαθέτει σκέψη και
απόφαση», γιατί πολύ το σκέφθηκα, μια ανησυχίες χωρίς να εξαγοράζει και να
και δεν είχα ανάγκη ούτε πρόθεση να ει­ εξαγοράζεται. Και το σημαντικότερο.
σπράττω χρήματα ή μελλοντικές θέσεις, Έ χ ο υ μ ε το ν ίδιο εχθρό. Το ν ελλοχεύο-
από αυτές τις «πολιτικές μου ανησυ­ ντα, σε υποανάπτυκτους και ψυχικά ανά­
χίες». Ό μω ς το αποφάσισα γιατί, πρώτα πηρους νεοέλληνες, φασισμό. Ύστερα
απ’ όλα, μου αρέσει να εκφράζομαι από αυτό, οι όποιες διαφορές μας, φαί­
ελεύθερα και να επικοινωνώ έτσι με νεται και είναι μάλλον ασήμαντες.
όσους σκέφτονται ανάλογα. Και ύστερα,
γιατί τώρα τελευταία οι ανησυχίες μου Μάνος Χατζιδάκις
191
ψ # ψ Σκίτσ ο το υ Γιάννη Ιω άννου από το τχ. 1 9 1 , σ. 7 .
r ΤΗΝ 2ΡΑ ΛΟΙΠΟΝ Τ\Οϋ TON 9ΡΚΙΖΑ,
ΓϋΡΜΛΕΙ Ο ΓΚΙΖΙΚΗΣ ΚΑΙ MOU ΛΕΕΙ..
ΠΑΝΑΠ2ΤΑΤΕ ΕΙΝΑΙ ΑΛΗΘΕΙΑ ΟΤΙ ΕΙΣΤΕ/VSDKjy 1
. TONKDITAZ2 ΚΑΤΑΜΑΤΑ ΚΑΙ TOU ΛΕδ..
V " Ο,ΤΙ KAI ΝΑ MOU ΚΑΝΕΤΕ, ΜΙΑ ΜΙΑ
; \ ΝΑ ΒΟϋ ΒΓΑΛΕΤΕ ΤΙΣ ΤΡΙΧΕξΔΕΝ ΠΡΟΚ0Γ*
Ν' ΑΠΑΡΝΗ0β ΤΙΣ ΙΔΕΕΣ MOU
t ^ τοκ1 ΠΡΟΕΔΡΟ Μοϋ
ανδρεα π απαν δρ εο ο . A
 Μ Όπου εξέρχεται απαστράπτον■■■ m Κάθε χρόνο
τα ίδια
μου, το ξενύχτι που συνοδεύει κάθε Από τις ««Αντιθέσεις» στο τχ. 444,
Απότοτχ. 601,
δεύτερη Τετάρτη ή Πέμπτη την έκδοση Παρασκευή 10 Αυγούστου 1990, σ. 6,
σελ. 39
του τεύχους. Αυτό το ξενύχτι είναι κάτι αντιγράφουμε απόσπασμα από ένα σχόλιο
αντιγράφουμε ένα
ανάμεσα σε τελετή και (ξέφρενη) εργα­ με τίτλο « “Πύρινος” απολογισμός».
απόσπασμα από
το άρθρο του σία. Κείμενα της τελευταίας στιγμής
Νίκου X. γράφονται, δεκάδες προσθήκες, αφαι­
άθε χρόνο, συνήθως με την έναρξη
ρέσεις ή αλλαγές γίνονται, φωνές

Γιανναδάκη με
τίτλο «Γ υρίζοντας θριάμβου ή απογοήτευσης ακούγονται,
(πάλι) στο χθες και καλαμπούρια και μικροκαυγάδες, με
μένοντας (πάντα) την έλλειψη κάθε ίχνους κακίας, κατα­
στο τώρα...» σκευάζονται, προετοιμασμένα για την
περίσταση φαγητά και ποτά προσφέρο-
νται, τηλεφωνήματα σχετικά (ή και
τα πρώτα χρόνια τη ς β' περιόδου, άσχετα) με την τελική ευθεία της εκτύ­
Κ
και το φούντωμα των μεγάλων πυρκα­
γιών οι κυβερνήσεις ανακοινώνουν
μέτρα και «συντονίζουν» το έργο της
κατάσβεσης. Και τα μέτρα και ο «συ­
ντονισμός» ατονούν στη συνέχεια, χάνονται
με τις πρώτες βροχές και εξαφανίζονται το
χειμώνα για να έλθουν και πάλι στην επιφά­
νεια το καλοκαίρι. Η πολιτεία ουσιαστικά πα­

Σ κεντρική θέση κατέχει η παρου­

σία του Αστέρη Στάγκου. Τη ν επο­
χή εκείνη διαμορφώνονται τα βα­
σικά στοιχεία τη ς φυσιογνωμίας
του περιοδικού -καθιερώνεται το
editorial, θεσπίζονται οι στήλες των
πωσης δίνουν και παίρνουν, καπνοί από
τα αλλεπάλληλα τσιγάρα από παντού
αναθρώσκουν και όλη την ατμόσφαιρα
κατακυριεύουν, ενώ, τέλος, συνήθως
με τις πρώτες ακτίνες του ήλιου, οι μο-
νταρισμένες επιφάνειες των χρωμοφάν
ρακολουθεί και καταγράφει -και πολλές φο­
ρές όχι σωστά- το μέγεθος της καταστρο­
φής. Δεν παρεμβαίνει. Πώς είναι δυνατόν
αλήθεια να έχουν ανακοινωθεί μέτρα επί μέ­
τρων και ο δείκτης των πυρκαγιών ανπ να
κατεβαίνει να ανεβαίνει; Πώς είναι δυνατόν
να μιλάμε για μέτρα όταν οι υπηρεσίες δα­
«αντι-θέσεων», μορφοποιούνται οι σελί­ φεύγουν και ταξιδεύουν by car προς το
σοπυρόσβεσης δεν έχουν υποδομή και λει­
δες της αλληλογραφίας με τους ανα­ τυπογραφείο, απ’ όπου, τις απογευμα­
τουργούν εποχιακά, δηλαδή μη αποδοτικά;
γνώστες, αναβαθμίζεται η όλη υπόθεση τινές ώρες, εξέρχεται απαστράπτον, Γιστί το εθνικό κτηματολόγιο δεν προχωρά
της παρουσίασης του βιβλίου κ.ά. σαν από μεταλλείο, το καινούργιο τεύ­ και γιατί κομμένες εκτάσεις αφήνονται λεία
Τότε εμφανίζεται, και γρ ήγορα αναγο­ χος... των κατακτητών, και πριν κινηθεί η πολιτεία
ρεύεται στην τάξη του απαράβατου εθί­ Νίκος Γιανναδάκης ξεφυτρώνουν κάθε είδους αυθαίρετα;

Iflfl Η Σχολή Καλών Τεχνών

, Το εγκαταλειμένο κάποτε εργοστάσιο Τώ ρα που δακρύσατε από συγκίνηση,
Σικιαρίδη έγινε μετά από ενέργειες του με την παράθεση της σύνοψης του εν λό ­
' Νίκου Κεσανλή και χρηματοδότιση του γω ρεπορτάζ, μπορείτε να κλάψετε με
Υπουργείου Παιδείας επί Γ. Σουφλιά λυγμούς, μαθαίνοντας πώς ακριβώς συ­
Σχολή Καλών Τεχνών. Όμω ς τα νέβη η όλη ιστορία, η οποία εξάλλου είναι
προηγηθέντα αφηγείται το καταγεγραμμένη στις πολιτιστικές σελί­
«Επισημαίνουμε», στο τχ. 442, Παρασκευή δες όλων των εφημερίδων του Μαρτίου
13 Ιουλίου 1990, σ. 44, με τίτλο: «Οίκος
και Απριλίου 1989: Ιδέα του «Αντιφεστι-
εμπορίου».
βάλ» ήταν -α π ό το τέλος του ’8 8 - να με­
τατραπεί το ερειπωμένο και λεηλατημέ­
α πρασίνιζε από ζήλεια ο Ό ρ - νο «Σικιαρίδειο» σε κέντρο πολιτιστικής
τησαν τη χρήση του επισκευασμένου
από μας «Σικιαρίδειου» μετά το «Αντιφε-
στιβάλ», δεν το πήραν. Και το «Σικιαρί-
δειο» ρήμαξε και πάλι.
Δανεική ιδέα για τον πολιτισμό, δανεική
«εύφημος μνεία» για τον ξαναζωντανεμέ­
νο χώρο από το «Αντιφεστιβάλ», καθώς
όλες οι εφημερίδες τότε επαινούσαν την
πρωτοβουλία του Αντί και αντιμετώπιζαν
με καχυποψία τις εξαγγελίες του
Ανδρέα.

0
γουελ, αν διάβαζε την υποδειγμα­ δράσης, για τις εκδηλώσεις του «Αντιφε- Δεν ευλογούμε τα γένια μας. «Ερευνού­
τική «μεταγραφή» της αλήθειας στιβάλ» κατ’ αρχήν, και μετά για όποιους με τις γραφές» των εφημερίδων της επο­
για το «Σικιαρίδειο», σε ρεπορτάζ καλλιτέχνες ή φορείς θα έδιναν εγγυή­ χής -περσινές είναι εξά λλου- και ερευ­
των Νέων της 3ης Ιουλίου 1990. σεις σοβαρής παρουσίασης. Μάλιστα, το νούμε τις τσέπες μας, ξαλαφρωμένες κα­
Σύμφωνα με το ρεπορτάζ αυτό, ο πρόε­ Αντί έφτιαξε τις στοιχειώδεις εγκαταστά­ τά 6.000.000 δρχ. Ας αποδίδονται τουλά­
δρος του Π Α ΣΟ Κ Ανδρέας Παπανδρέου σεις υποδομής και καθάρισε το ερείπιο χιστον τα του Καίσαρος τω Καίσαρι, κι
ήθελε να κάνει το ερειπωμένο «Σικιαρί- μετατρέποντάς το σε λειτουργικό χώρο όχι τω «Σουλτάνω»...
δειο» πολιτιστικό κέντρο, πράγμα που και πληρώνοντας από το ταμείο του Υ.Γ.: Στο υστερόγραφο, πάντως βρί­
» ανακοίνωσε και σε συνέντευξη Τύπου 6.000.000 δρχ. Το ποσό, υποτίθεται ότι σκεται η ουσία πολλών κειμένων: Άσχε­
f πέρσι, λίγο πριν από τις εκλογές. Και ήρ­ θα το πλήρωνε τελικά η Εμπορική Τράπε- τα με τα μεγάλα λόγια και τις υποσχέ­
θαν τώρα οι αντίπαλοί του στην κυβέρνη­ ζα, στην οποία ανήκε το «Σικιαρίδειο». σεις για το ποιοι επιθύμησαν την εκμε­
ση, και πούλησαν σε γερμανούς επιχει­ Δεν πλήρωσε όμως. Προτίμησε να «δα­ τάλλευση του «Σικιαρίδειου» ως χώρου
ρηματίες το «Σικιαρίδειο», και πάει το νείσει» την ιδέα αξιοποίησης του «Σικια- πολιτισμού, σημασία έχει ότι ειλημμένη
όνειρο της πολιτιστικής αναβάθμισης ρίδειου» στον κ. Α. Παπανδρέου, για να απόφαση, πλέον, είναι να γίνει εμπορι­
που είχαν δει στο ενύπνιόν τους οι ορα- την παρουσιάσει σαν κυβερνητικό μεγα- κό κέντρο. Ο πολιτισμός δεν περιλαμ­
Ιΐ ματιστές του Π ΑΣΟ Κ , με τον αρχηγό λεπήβολο -και προεκλογικό- σχέδιο του βάνεται στις προτεραιότητες των «νέων
I τους αρχάγγελο στο όνειρο... ΠΑΣΟΚ. Όμω ς, οι καλλιτέχννες που ζή­ ιδεών»...
/ ---------------------------- ;----------------------------------------------

7
 Σκέπτομαι
τον πατέρα
μου...
Απότοτχ. 120,
Σάββατο 3 Μάρτη
1979, σ. 11, από
τη στήλη «Ανα­
θέματα», το
απόσπασμα από
κείμενο του
Γιώργου Ιωάννου,
με τίτλο
«Σκέπτομαι τον
πατέρα μου».
κέπτομαι τον πατέρα μου, τις
Σ
στρατιές τω ν μουντζούρηδων συ­
ντρόφων του, τις γυναίκες, ιδίως
τις γριές, που έρευαν μέσα στα
ανήλιαγα δωμάτια πλέκοντας ή
μπαλώνοντας κάλτσες, θεωρώντας με­
γάλη περιουσία ακόμη και το πενηντάλε-
πτο. Σκέπτομαι όλους αυτούς τους
άκρας τιμιότητας ανθρώπους, που αγνο­
ούσαν τι θα πει συκοφαντία, πλεκτάνη,
βρωμιά, και ζηλοφθονία ακόμα, και που
για να παρηγορηθούν στη ζωή έπαιρναν
κουράγιο από τους θανάτους και τις αρ­
ρώστιες των πλουσίων και των δυνατών.
Αυτούς που «αγανακτούσαν», όπως οι
ίδιοι έλεγαν, απ’ τη δουλειά, μα πέρασαν
τόσο πικρά, τόσο περιορισμένα στη ζωή
τους -δ ε ν τους χαρίστηκε σ ’ αυτόν τον
κόσμο ούτε δραχμή και το θεώρησαν πο­
λύ φυσικό αυτό. Τους σκέπτομαι και
τους ντρέπομαι. Τίποτε δεν έχουμε κάνει
γ ι’ αυτούς και για τις κακοπάθειές τους.
Και θαρρώ πως έτσι θα μείνει το πράγμα.
Δεν υπάρχει πια κανείς, που θα ήθελε να
φέρνει σε κάποια ισορροπία την κατά­
σταση, να επιβάλει επιτέλους κάποια τι­
μή, μια μικρή σκληρή δικαιοσύνη. Άλλω ­
στε, σήμερα οι παρατάξεις αυτές που
επαγγέλλονται την κοινωνική δικαιοσύ­
νη, και που έκαμναν τους μάρτυρες αυ­
τούς -κα ι τους ά λλο υ ς - να είναι πλημμυ­ χνητό θόρυβο
ρισμένοι οράματα, εκτός του ότι έχουνε
γίνει απ’ το φριχτό λέγε-λέγε ολότελα
κατειργασμένες και φυσικά αγνώριστες,
έχουν κατά μέγα μέρος τους καταλη­
φθεί από αυτούς ακριβώς τους άερ­
γους, και φυσικά πλούσιους, και αργό­
σχολους, και φυσικά λεπταίσθητους,
τους χορτασμένους, και φυσικά αδιάφο­
ρους, τους θεωρητικούς και φυσικά
απόμακρους, τους ανήλιαγους και φυσι­
κά νευροπαθείς, τους νευροπαθείς και
φυσικά αδύναμους, που κόβουν όμως με
απλοχεριά κι εδώ τα μεγάλα τους λόγια,
τι δουλειά πορεί να έχουμε εμείς μ’ αυ­
τούς τους ανθρώπους;
8
Ο Μποστ έχει το λόγο
*51
Α πότοτχ. 451, Παρασκευή 16 Νοεμβρίου 1990, σ. 34,
αντιγράφουμε ένα απόσπασμα από τα «Απίστευτα και όμως
αληθινά» του Μποστ.
μπορεί να πτωχαίνομαι ως Έθνος
Η
με την απώλειαν πνευματικών αν­
θρώπων, αλλά γινόμεθα πλουσιότε­
ροι εις συνταγματολόγους μετά
εκάστην συνταγματικήν κρίσιν. Το
«πλαφόν» των απασχολουμένων εις αφτόν
τον κλάδον πλησιάζει το 3% επί του συνό­
λου των εποχιακών εργαζομένων. Τούτο
το διεπίστοσα παρακολουθών από τηλεο-
ράσεως την συζήτησιν δια τον εκλογικόν
νόμον. Διότη δεν είναι μόνον οι 300 ηλιο­
καμένοι βουλεφταί που διαθέτουν συ­
νταγματικός γνόσεις κε κρίνουν με αφστη-
ρότητα την εγκυρότητα ή αντισυνταγματι­
κότητα ενός Νόμου. Εις αφτούς τους
τριακοσίους πρέπει να προσθέσομαι κε
μέγαν αριθμόν σηνταγματολόγων όσων
που υπηρετεί εις το Νομικόν τμήμα της
Βουλής. Φαίνεται ότι για να υπάρχουν τό­
σον πολοί, το επάγγελμα είναι προσοδο-
φόρον. Αλέως δεν εξηγείται αφτή η πλη­
θώρα των ελεφθέρων επαγγελματιών.
Εγώ παλεότερον εγνώριζα τον Μάνεσην
κε μερικούς αριθμουμένους εις τα δάκτυ-
^2, Τουρκία - ΗΠΑ - Βαλκάνια
Από τις «Αντιθέσεις» στο τχ. 22, Ιούλιος 1975, σ. 6, αντιγράφουμε ένα σχόλιο με τίτλο
«Τουρκία-ΗΠΑ-Βαλκάνια» του οποίου η επικαιρότητα παραμένει ζωντανή.
ι συζητήσεις Καραμανλή-Ντεμιρέλ
Ο
στις Βρυξέλλες μπορεί να απομά­
κρυναν τον κίνδυνο άμεσης ελληνο­
τουρκικής σύγκρουσης τον Ιούνιο,
δεν φαίνεται όμως να απέδωσαν
σταθερότερα αποτελέσματα. Παρά τον τε­
για το αντίθετο, οι ΗΠΑ εν-
διαφέρονται να κρατήσουν για πολύ ακόμη
ανοιχτή την ελληνοτουρκική ρήξη που οι
ίδιες ενθάρρυναν, ώστε να επιβάλουν αργό­
τερα «λύση» σύμφωνη με τα δικά τους αντι-
κυπριακά και ανθελληνικά συμφέροντα.
Το δείχνει αυτό και η επιμονή με την
οποία η Άγκυρα συνεχίζει την επικίνδυνη
εναλλαγή ύφεσης-έντασης σε όλα τα επί­
πεδα. Πρόκειται για παιχνίδι που σκοπό
έχει, σ’ αυτή τη φάση, να υπομονεύσει την
προσέγγισή μας με την Ευρώπη -προσέγ­
γιση που τη φοβούνται και ΗΠΑ και Τουρ­
κία- και να οδηγήσει σε χρεωκοπία το δει­
λό και αβέβαιο ακόμη «άνοιγμα» προς τα
Βαλκάνια. «Άνοιγμα» που φοβούνται ΗΠΑ
και Άγκυρα και βλέπουν δύσπιστα μερικοί
λα της μιας χειρός. Τώρα μετά τους αφθό-
νως ορθίους ομιλούντας βουλεφτάς
εκτός του Μάνεση, επληροφορήθην ότι
υπάρχει ο Βενιζέλος, ο Κουμάντος, Ράϊ-
κος, Τσάτσος και δεκάδες άλλοι οι οποίοι
ονομαστικώς μου διαφέβγουν. Ήθελα
όμως να γνωρίζω με ποιον τρόπον όλοι
αφτοί εργάζονται. Έ χο υ ν ταμειακός μηχα-
νάς ή κόπτουν δελτία παροχής υπηρεσιών
δια κάθε γνωμάτεφσιν; Και τι λέγουν εις
τας συζύγους των όταν δεν έχουν δου­
λειά, κε όταν αφταί τους ζητούν φορτικώς
νέον φουστάνη; «Περίμενε να γίνη ση-
νταγματική κρίσις κε θα έχης όσα φουστά-
νεια κε τσάντες θέλης;». Αλλά με ποιον
τρόπον πείθονται αφταί να κάνουν υπομο­
νήν; Η συνήθης αντοχή των σηζήγων όλων
των επαγγελματιών είναι περιορισμένη.
Και σκέπτομαι πόσον δύσκολος θα κατα-
στή ο έγγαμος βίος μερικών σηνταγματο-
λόγων όταν καθιερωθή πάγιος εκλογικός
νόμος δια μόνιμον εκλογικόν σύστημα και
κόψουν τελείως οι δουλειές.
<Μι 906?.
«φίλοι» Ευρωπαίοι.
Ας τα έχει αυτά υπόψη του ο κ. Καραμαν­
λής στο ταξίδι του στη Σόφια. Ταξίδι με το
οποίο ολοκληρώνεται η πρώτη, διερευνητι­
κή, φάση του «ανοίγματος» προς τα Βαλκά­
νια. Και το οποίο κινδυνεύει να μην αποδώ­
σει τους προσδοκώμενους καρπούς, γιατί
η Σόφια εμφανίζεται ενοχλημένη από τη
φημολογούμενη πρόθεση του κ. Καραμαν-
λή να παίξει ρόλο «διακριτικού μεσολαβη­
τή» στις βουλγαρο-γιουγκοσλαβικές δια­
φορές. Ρόλο που τάχα του ενέπνευσαν
«καλοί» και «ύποπτοι» φίλοι.
Το «άνοιγμα» προς τα Βαλκάνια είναι
αποφασιστικής σημασίας, αν πράγματι
επιδιώκουμε με κάποιο ουσιαστικό νόημα
αναπροσανατολισμό της εξωτερικής μας
πολιτικής. Αλλά τα Βαλκάνια έχουν πολλές
ιδιόμορφες ευαισθτ ες. Που πρέπει να
αντιμετωπίσουμε μ? πολλή προσοχή και
λεπτότητα, αν θέλουμε να αποτύχουν οι
προσπάθειες Αμερικανών και Τούρκων το
«άνοιγμα» να μείνει στα χαρτιά.
 Ijjfa Ιστορίες του Ελαιώνα

Το 1988, το Αντί ξεκίνησε μια καμπάνια που κράτησε μερικά

χρόνια: Ο Ελαιώνας, μια ξεχασμένη και εγκσταλειμένη περιοχή,
να μετατραπεί σε μητροπολιτικό πάρκο της Αθήνας και των
Δήμων που τον περικλείουν. Σήμερα φτάσαμε στην καταστροφή
με την μετατροπή του Ελαιώνα σε ένα μεγάλο Mall. Την τρίτη
χρονιά των δραστηριοτήτων που είχε εγκαινιάσει το Αντί, η
ομάδα Παρέμβαση του ΚΕΘΕΑ πήγε στη γειτονιά Αγιος Σάββας
του Ελαιώνα και έκαμε το θαύμα της: Διαμόρφωσε μια πλατεία,
έφτιαξε παιδική χαρά, γραφεία για τον πολιτιστικό σύλλογο.
Σήμερα έχουν όλα αυτά ρημάξει. Τις ημέρες εκείνες, τα παιδιά διαφορετικά. Στο απόσπασμα από το άρθρο «Σαββατοκύριακο
της Παρέμβασης αντιμετωπίστηκαν με κάποια δυσπιστία από στον Ελαιώνα», το τχ. 443, Παρασκευή 28 Ιουλίου 1990, σ. 27, το
τους κατοίκους της γειτονιάς. Η κυρία Ρούλα όμως αντέδρασε λόγο έχει η κ. Ρούλα:

«Καλησπέρα σας. Με λένε Ρούλα Λαθού-
ρη. Έχω γεννηθεί και μεγαλώσει εδώ στο
Μαρκόνι. Έζησα και γω όπως και οι άλλοι
γείτονες την εγκατάλειψη της γειτονιάς
μας όλα αυτά τα χρόνια. Είδα το θάψιμό
της με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Απόψε
θέλω να πω δυο λόγια για τα έργα που
έκαναν τα παιδιά της « Παρέμβασης» στο
χώρο μας και πως είδα εγώ αυτές τις πα­
ρεμβάσεις. Ακόμα θέλω και εγώ να πω τις
δικές μου εμπειρίες από την γνωριμία μου
και την σχέση μου με τα παιδιά. Πιστεύω
ότι τα έργα που έγιναν από την «Παρέμβα­
ση» δίνουν πνοή στη γειτονιά, την αναβαθ­
μίζουν και την αξιοποιούν. Α ν δεν ήταν τα
παιδιά της «Παρέμβασης» και οι φίλοι που
στηρίζουν τις προσπάθειές τους δεν θα γί­
νονταν αυτά τα έργα γιατί το κράτος μας
έχει δυστυχώς εγκαταλείψει.
Στην αρχή λοιπόν, που ήρθαν στην γει­
τονιά μας τα παιδιά της κοινότητας φάνη­
κα και εγώ όπως και όλοι οι γείτονες δι­
ατακτική. Δεν πίστευα ότι θα τα έβγαζαν
πέρα. Γοήγορα όμως κατάλαβα το λάθος
μου. Είδα την μεθοδικότητα, την εργατι­
κότητα. Τους είδα να δουλεύουν σαν μη­
χανές. Είδα την αφοσίωση των παιδιών
στον κοινό στόχο τους, την αγάπη μεταξύ
τους, το σεβασμό, την εγκράτεια. Έτσι,
σιγά σιγά, είδα τον εαυτό μου να πλησιά­
ζει περισσότερο αυτά τα παιδιά, γίναμε
φίλοι, τα καλούσα κάθε μεσημέρι σπίτι
μου να φάμε μαζί με αποτέλεσμα να γί­
νουμε μια δεκαπενταμελής και πολλές
φορές εικοσαμελής οικογένεια. Στο τέ­
λος άφηνα το σπίτι μου ανοιχτό. Έφευγα
πήγαινα στις δουλειές μου, γυρνούσα
χωρίς καμιά ανησυχία, χωρίς φόβο. Ό λα
αυτά γιατί με τον τρόπο τους με φέραν σε
ένα σημείο έτσι ώστε το σπίτι μου να γίνει
δικό τους σπίτι. Νόμιζα ότι είχαμε μεγα­
λώσει μαζί, ότι γνωριζόμαστε χρόνια. Κά­
θε μέρα ερχόμουν πιο κοντά τους και αυ­
τά πιο κοντά μου. Ίσως φανούν υπερβο­
λές όλα αυτά. Είναι όμως η αλήθεια γιατί
δεν θέλω να χαθούμε μ£ αυτά τα παιδιά.
Θα ήθελα να συνεχίσουμε να έχουμε
επαφές και να βλεπόμαστε. Γ ια μένα είναι
σημαντικό στη σημερινή εποχή να κάνεις
φίλους. Τα παιδιά αυτά, στο σύντομο πέ­
ρασμά τους από την ξεχασμένη γειτονιά
μας μου ξύπνησαν πολύ όμορφα συναι­
σθήματα. Δεν τους νιώθω μόνο φίλους
αλλά και αδέλφια μου. Μοιάζουν σαν ένα
κοσμηματοπωλείο που έχει μέσα του δια­
μάντια. Έτσι αυτή η κοινότητα είναι ένα
κοσμηματοπωλείο και αποτελείται από
διαμάντια και μόνο διαμάντια. Τους ευχα­
ριστώ θερμά και τους αγαπώ πάρα πολύ
όλους».

Σ κ ίτσ ο το υ Δ η μ ή τρ η

1% Αντί-Π ΑΣΟ Κ και μπλα-μπλα Χ α ν τζό π ο υ λ ο υ απ ό το τχ. 4 0 0 .

Από το «Διάλογο των αναγνωστών», τχ.
236, Παρασκευή 8 Ιουλίου 1983, σ. 61,
5- όπου ο επιστολογράφος δείχνει
% αγανακτισμένος από τις αντιδράσεις
;5 της Αριστεράς και των «μικροαστών»
στον νόμο για τις κοινωνικοποιήσεις:
ÿ Αγαπητό Αντί,
Τείνει να επικρατήσει ένα κλίμα μα­
ζικής παράνοιας που η εξήγησή του
i· βρίσκεται στο ότι διαψεύστηκαν οι μι­
κροαστικές ψευδαισθήσεις για κατα­
Λ
h' ναλωτική επανάσταση, σεξισμό και
i' τεμπελιά (η καραμέλα που επιδείκνυε
('· η δεξιά και που π ολλοί λίγοι γεύο ­
fi νταν). Το Π Α Σ Ο Κ παίρνει, παρά τις
ϊ■ ελλείψεις του και τις αντιφάσεις του,
μερικά επαναστατικά μέτρα και ο
επαναστατημένος μικροαστός χάνει
ι
ICa*
/
e itte n i a i m a i t * o n ©c a m e
γ ια ν α
AHA OMfit ΘΕΛΕΤΕ HA CWM ΑΜΤΟΛΙΗ
τον μπούσουλα. Δ ε μπορεί να βγάλει A1AEA1TE AHTl
άνετα τις επαναστατικές μπουρμπου­
λήθρες του. Ο ι βάρβαροι ήτανε κά­
ποια λύση, τι θα γίνουμε χωρίς βαρβά­
ρους; Βαφτίζουμε το Π Α ΣΟ Κ αντεργα-
$
τικό, απεργοσπαστικό, φασιστικό και
λύνουμε το πρόβλημά μας κάνοντας
το εφφέ μας, φορώντας αντί - ΠΑΣΟΚ,
Λένιν, Λέβις και μπλα, μπλα, μπλα και
φλαν, φλαν, φλαν.
Δεν ενδιαφέρει βέβαια η προσποιη­
τή παράνοια της παραδοσιακής αρι­
στερός αλλά ο τρόπος που βρήκανε
να μας κουφάνουν. Ξέρουνε βέβαια
καλά να βγάζουνε προδότη τον Άρη,
τον Πλουμπίδη, τον Βαφειάδη αλλά
αυτή τη φορά η λάσπη δεν θα περά­
σει παρά τις επιστημονικές μεθόδους
δενδροκαλλιέργειας. Γ. Π.
Φοιτητής
uq^a %%„)έτε; ΜετρΑμε. ως τ+ 1000;
9
 Προστατεύοντας το περιβάλλον
ενισχύουμε (διευρύνουμε)
την ίδια τη δημοκρατία...

Η Ε Λ Λ Α Δ Α Σ Τ ΙΣ φ λόγες... Και το
«μα ύρο καλοκαίρι» έμελλε να σφ ραγί­
σουν -»μ ά ρ τυ ρ ε ς της καθημερινής θυ­
σ ία ς » - δυο ακόμα νέοι άνθρωποι, ο
σμηναγός Δημήτρης Στο'ίλίδης, 34
χρόνω ν και ο υποσμηναγός Ιωάννης
Χατζούδης, 27 χρονώ ν, όταν το Κανα-
ντέρ, με το οποίο επιχειρούσαν, συνε-
τρίβη στα Νέα Στύρα Εύβοιας, τη ν
ώρα τη ς κατάσβεσης. [Πρόσφ ατα, εί­
χαν χάσει τη ζωή το υ ς τρεις εποχικοί
δασοπυροσβέστες, οι Νικήτας Κ ορο-
μηλάς, Ηρακλής Τζανάκης και Στυλια­
νός Μαρκάκης, στο Ρέθυμνο, ενώ τρ α ­
γικό θάνατο, στη Λάρισα, είχαν βρει οι
πολίτες Θ εοχάρης Καραζήσης και
Χρήστος Κολοκοτρώνης, οι οποίοι
βοηθούσαν στο έρ γο τη ς κατάσβε­
σης]. Πώς μετριέται η αυταπάρνηση
ανθρώπων, που διακυβεύουν τα πά­
ντα, προκειμένου να προστατέψ ουν
το ν δασικό μας π λούτο -α κριβέστερα ,
κατά τη διατύπωση του Κάρολου Πα-
πούλια, »την ίδια τη ζωή μ α ς»;
Α Υ Τ Ο Τ Ο καλοκαίρι είναι δύσκολο,
ασφαλώς. Α λλά δεν εμπόδισε το ν π ρ ό ­
εδρο τη ς Δημοκρατίας Κ. Παπούλια να
θυμίσει πως κύλησαν, από τό τε -α π ό
εκείνη τη ν αυγή τη ς 24ης Ιουλίου
1 9 7 4 ...- τριάντα τρία χρόνια, πως χ ρ έ ­
ος έχουμε, μια και οικοδομήσαμε τη
δημοκρατία, να τη ν π ροστα τεύουμε
και να τη ν ενισχύουμε, και πω ς η π ρ ο ­
στασία το υ π εριβάλλοντος είναι ζήτη ­
μα δημοκρατίας, υποχρέω ση το υ ίδιου
του δημοκρατικού μας πολιτεύματος.
Με τη διατύπωση θα συμφω νούσαν,
προφανώς, και οι συμμορίες τω ν οικο-
πεδοφάγων και λ ο γ ή ς καταπατητών,
αρκεί να μπορούν να παίζουν ανενό­
χλητοι το παιγνίδι το υς... Να είναι τ υ ­
χαίο ότι σε 22 μέρες, περισσότερες
από 1.700 πυρκαγιές έκαναν στάχτη
πάνω από 400.000 στρέμμα τα δασώ ν
και αγροτικώ ν καλλιεργειώ ν; Πάντω ς,
σε αρκετές περιπτώσεις, διεκδικητές
γη ς εμφανίζονται διάφοροι «οικοδομι­
κοί συνεταιρισμοί» ή/και εκκλησιαστι­
κοί φορείς, οι οποίοι επικαλούνται τίτ­
λο υ ς από τα χρόνια τη ς τουρκοκρα­
τίας...
ΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΤΑΜΕΙΟ ΔΕΙΧΝΕΙ ΕΚΛΟΓΕΣ
ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟ. ΑΡΑ...
Π Α Ρ Α Τ Ο καυτό σκηνικό που συ­
γκ ρ ο το ύ ν οι π υρκα γιές σε όλη σχεδόν
τη χώ ρα, τ ο ερ ώ τη μα ως προς τον
χρ ό νο « χ » τω ν εκ λο γώ ν παίρνει και δί­
νει... Κατά τ ο ν π ρ ό εδ ρ ο το υ ΠΑΣΟΚ
Γ.Α . Π α πα νδρέου, η σημερινή κυβέρ­
νησ η τη ς Ν Δ είναι η χειρότερη κυβέρ­
νη σ η π ου γνώ ρ ισ ε ο τό π ο ς από της
σ υσ τά σεω ς το υ ελληνικού κράτους...
Ω ς εκ το ύ το υ «ό σ ο γρηγορότερα γί­
νουν οι εκλογές, τόσ ο καλύτερα». Πρό­
ω ρες εκ λο γές, όμω ς -κ α τ ά τη ν Καθη­
μ ε ρ ιν ή - ζη το ύ ν και ένιοι υπουργοί. Η
εφ ημερίδα σ τεγά ζει τη σχετική ειδη-
σεογραφ ία κάτω από ένα πρωτοσέλι­
δο τίτλο : «Τ ο δημόσιο ταμείο δείχνει
εκλογές το φ θινόπω ρο». Κατ’ ακολου­
θία: « Η π α ρά τα ση της προεκλογικής

Ε Τ Ο Ι Μ Α Σ Τ Η Κ Α Ν ΑΚΟΜΗ Τ Ε Σ Σ Ε Ρ Ι Σ Τ Ο Μ Ο Ι ΤΟ Υ Α Ν Τ Ι ( 2 0 0 5 ΚΑΙ 2 0 0 6 )

Είναι έτοιμοι και διατίθενται από τα γραφεία του περιοδικού

(Δημοχάρους 60, Αθήνα 115 21)
τέσσερις ακόμα τόμοι του ΑΝΤΙ που συμπεριλαμβάνουν τα τεύχη
(2005) 834 έω ς 845 (ΞΒ) και 846 έω ς και 859 (ΞΓ)
(2006) 860 έως 872 (ΞΔ) και 873 έως και 885 (ΞΕ)
Θα βρείτε επίσης τους τόμους των προηγουμένων ετώ ν

10
περιόδου είναι επ ιβ λα β ής».
ΓΙΑΤΙ, Ο Μ Ω Σ , είναι επιβλαβής; Διότι:
α) Η πορεία τω ν δημόσιω ν οικονομι­
κών είναι π ροβλημα τική, β) διότι ο νέος
προϋπολογισμός είναι δύ σ κ ο λο να κα-
ταρτισθεί, εφ όσον π ο λ λο ί υ π ο υρ γο ί
πιέζουν για π ροεκλογικές παροχές, γ )
διότι «η οικονομία δεν τις θέλει απλώς
τις εκλογές, αλλά τις απαιτεί» -κ α τά
δήλωση το υ υ π ο υργο ύ Οικονομίας Γ.
Αλογοσκούφη. Κατά τα άλλα , φίλα
προσκείμενοι σ το ν Γ.Α . Παπα νδρέου
αρθρογράφοι δεν έχουν π ρ ό β λη μ α να
υποστηρίξουν ότι ναι μεν η δή λω σ η
του ιδρυτή το υ Π Α Σ Ο Κ Α νδ ρέα Π α ­
πανδρέου «παρα λά βαμε καμένη γ η »
ήταν σχήμα λό γ ο υ (ότα ν διαδεχόταν
την κυβέρνηση Κω νσταντίνου Καρα­
μανλή, το 1981 ...), α λλά τ ο ίδιο δεν θα
ισχύσει όταν ο σ ημερινός α ρ χ η γό ς το υ
ΠΑΣΟΚ διαδεχθεί τ ο ν νυ ν π ρω θυπ ο υρ­
γό Κ. Καραμανλή, « διότι η σημερινή κυ­
βέρνηση, φεύγοντας, θα παραδώσει
καμένη γη σ τη ν κυριολεξία ». Q ui vivra...

Τ. ΕΡΝΤΟΓΑΝ: ΜΕ ΤΗ ΒΟΗΘΕΙΑ
ΤΟΥ ΣΠΛΑΧΝΙΚΟΥ ΑΛΛΑΧ,
ΘΑ ΠΡΟΧΩΡΗΣΟΥΜΕ...
Τ Ο ΤΡ Ε Χ Ο Ν δεκαπενθήμερο σφ ράγι­
σαν (μεταξύ άλλω ν) οι «πέντε μεταρ­
ρυθμίσεις που πρότεινε ο αντιπρόε­
δρος της Ευρωπαϊκής Κρατικής Τρ ά π ε­
ζας (Λ. Παπαδήμος) για τη ν Ευρώ πη και
την Ελλάδα -α λ λ α γ ή τη ς Παιδείας με
έμφαση στην τεχνολογία, ανταγωνισμό
στις υπηρεσίες, ενοποίηση τω ν α γο ­
ρών, «ευελιξία» στην α γορά εργασίας
και αποτελεσματικότερη χρήση τω ν δη­
μοσίων δα πα νώ ν- και, πρωτίστως, οι
εκλογές στη γειτονική Τουρκία.
ΟΙ Π Ρ Ω Τ Ε Σ αντιδράσεις τω ν ελλη νι­
κών M M E, μόλις ανακοινώθηκαν τα
αποτελέσματα τω ν τουρκικώ ν εκλο­
γών, είχαν, ως κεντρική επωδό, τη λέξη
«χαστούκι». Ο Ε ρ ντογά ν, κυρίαρχος,
έδωσε «χα σ το ύ κι» σ το υς πασάδες,
στο κεμαλικό κατεστημένο, σ το «βαθύ
κράτος» κλπ. Λ ίγε ς ώ ρες α ρ γό τερ α , ο
αθηναϊκός (κυρίω ς) Τύ π ο ς άρχισε να
προβάλλει τίτλο υ ς όπω ς: «Π ρ ο ς συμβι­
βασμό Ε ρ ντο γά ν και π α σά δω ν» ή
«Ισχυρός ο Ερντογά ν, α λλά διαλλακτι­
κός» ή «Στα παρασκήνια αναζητείται ο
νέος πρόεδρος της Τουρκικής Δ η μ ο ­
κρατίας», ο οποίος ναι μεν δεν θα είναι
ισλαμιστής (η σ ύ ζυ γό ς το υ οπω σδήπο­
τε δεν θα φ ορά μαντίλα), α λλά ούτε και
άνθρωπος το υ τουρκικού γενικού επι­
τελείου. Ο ίδιος ο θριαμβευτής Ε ρ ν το -
γάν, άλλω στε, δεν είχε π ρ ό β λη μ α να
δηλώσει: «Μ ε τη βοήθεια του (σπλαχνι-
κού) Α λλά χ, θα τερματίσουμε τη διαδι­
κασία εκλογής προέδρου χω ρίς να δη­
μ ιο υ ρ γή σ ο υ με μεγα λύτερη ένταση».
Κ Α Τ Α Τ Α Α Λ Λ Α , με τη ν Αθήνα ικανο­
ποιημένη από το αποτέλεσμα τω ν
τουρκικώ ν εκλογώ ν, το νέο στοιχείο
που κατέγραψ αν -κ α τα γ ρ ά φ ο υ ν - διε­
θνείς, α λλά και Έ λ λ η ν ε ς , παρατηρη­
τές, είναι το γε γο ν ό ς ότι ο ένας στους
20 βουλευτές τη ς νέας τουρκικής
Ε θ νο σ υ νέλευ σ η ς θα είναι Κούρδος. Εί­
ναι η πρώ τη φορά, ύστερα από 13 χρ ό ­
νια, που πολιτικοί με δηλω μένη τη ν
κουρδική το υ ς τα υτότητα , εισέρχονται
ξανά σ την τουρκική Βουλή. Φυσικά,
ό λοι οι Κούρδοι δεν είναι αριστεροί,
όπω ς ό λο ι οι αριστεροί δεν είναι Κούρ­
δοι... Πάντω ς, μεταξύ τω ν αριστερώ ν
βουλευτώ ν που εξελέγη σ α ν ως ανε­
ξάρτητοι, περιλαμβάνονται ο αγωνι­
σ τή ς τω ν ανθρωπίνων δικαιωμάτων
Α κίν Μ πιρντάλ και ο π ρόεδρος του
O D P (Κόμμα τος Ελευθερία ς και Α λ λ η ­
λ ε γ γ ύ η ς ) Ουφ ούκ Οράς. Ό π ω ς είναι
γνω σ τό , τ ο O D P , που ανήκει στο κόμ­
μα τη ς Ευρω παϊκής Αρισ τερός, διατη­
ρεί στενές σχέσεις με το ν Σ Υ Ν .
Κ. ΠΑΠΟΥΛΙΑΣ: Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΕΙΣΒΟΛΗ
ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ (ΕΠΙ 33 ΧΡΟΝΙΑ) ΑΤΙΜΩΡΗΤΗ
Μ ΕΡ ΙΚ Ο Ι σ χολιαστές υποστηρίζουν
ότι η επανεμφάνιση τω ν «Γκρ ίζω ν Λ ύ ­
κω ν» σ τη ν τουρκική εθνοσυνέλευση
(λέ γε με κόμμα το υ Ν τεβ λέτ Μ παχτσε-
λί) ενδέχεται να χρησιμοποιηθεί από
το υς πασάδες ως « ιμάντας διοχέτευ­
σης της δικής τους ρητορείας». Η
όποια ρητορεία, όμως, δεν αντιρροπεί
τη ν επανεμφάνιση μιας «ρεαλιστικής
τουρκικής αριστερός», η οποία όχι μό­
νο διατηρεί μια σημαντική παρουσία
στο συνδικαλιστικό και στα άλλα κοι­
νωνικά κινήματα της χώρας, αλλά και
διακηρύσσει την εμμονή τη ς στη μείω­
ση τω ν εξοπλισμών, τη ν ειρήνη, τη δη­
μοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Ο Π Ω Σ ΕΙΝΑΙ φυσικό, τις μετεκλογι­
κές εξελίξεις στην Τουρκία παρακο­
λουθεί με έντονο ενδιαφέρον και η
Λευκωσία. Κατά το ν Κύπριο κυβερνητι­
κό εκπρόσωπο Βασ. Πάλμα, «η ρευ­
στότητα του τουρκικού πολιτικού σκηνι­
κού επηρεάζει και το Κυπριακό, αφού
δεν αφήνει την Άγκυρα να συγκεντρω­
θεί στο θέμα αυτό».
Ο Λ Α Τ Α παραπάνω δεν εμπόδισαν,
βέβαια, το ν πρόεδρο τη ς Δημοκρατίας
Κάρολο Παπούλια, να θυμίσει, τη ν πε­
ρασμένη Τρίτη, στο προεδρικό μέγα­
ρο, ότι κύλησαν 33 χρόνια από την
τουρκική εισβολή στην Κύπρο, ότι ο
τουρκικός στρατός κατοχής εξακο­
λουθεί να κατέχει το 3 7 % του κυπρια­
κού εδάφους και ότι είναι η μοναδική
εισβολή που εξακολουθεί να παραμέ­
νει ατιμώρητη από τα Ηνωμένα Έ θ ν η ,
τη ν Ευρωπαϊκή Έ νω σ η , τις Η Π Α -σ υ -
νελόντι ειπείν τους κρατούντες.
Α Ν Τ Ε , και καλό καλοκαίρι!
ΑΝΤΗΝΩΡ

Ν 11
 ΜΟΛΥΒΙΕΣ
• Εν μέσω καύσωνα και
πυρκαγιών διαβάσαμε
ότι ο μεγάλος

Χρ. Π α π α ν ί κ ο υ
τραγουδιστής του
ΠΑΣΟΚ θα συμμετείχε
ως παρατηρητής στις
χτεσινές εκλογές της

TOU
Τουρκίας.
• Δοθείσης ευκαιρίας,
άραγε, πετάγεται μέχρι
τις φυλακές όπου
«φιλοξενείται» ο τρα γικός θάνατος τω ν δύο πιλότω ν που το ν καθαρισμό τω ν π υλώ νω ν σ τη ν Πάρνηθα;

0
Οτσαλάν που με τόση επιχειρούσαν να σβήσουν τη ν φωτιά στην Σπεύδει η διοίκηση τη ς επιχείρησης να υιοθε­
ευκολία παρέδωσε στο Εύβοια έφερε στο προσκήνιο τα σοβαρά τή σ ει τ ο ενδεχόμενο το υ εμπρησμού στην
συνδικάτο προβλήματα στον τομέα τη ς δασοπυρόσβε­Π ά ρνηθα χω ρίς να προσκομίζει ισχυρά και
εκδοροσφαγέων της σης. Βρίσκονται τα πάντα υπό διάλυση στο αδιάσειστα στοιχεία. Πιθανώ ς ίδια τακτική να
γείτονος; πυροσβεστικό σώμα όπως κατα γγέλλει η αντι­ ακολουθήσει και για ά λλες περιπτώσεις πυρ­
• Καλά για τα λευκά πολίτευση; Τ ι ακριβώς συμβαίνει και ποιες εί­ καγιών.
κελιά δεν είχε ακούσει, ναι οι ευθύνες τόσ ο τη ς σημερινής κυβέρνη­ Π ο λλά είναι τα π ρ οβ λήμα τα που αντιμετωπί­
οπότε που να τον σης όσο και τω ν κυβερνήσεων το υ Π Α Σ Ο Κ ; Ο ζει το π υροσβεστικό σώ μα εδώ και χρόνια. Η
βάζαμε να τρέχει τώρα; τρόπος κινητοποίησης τη ς κρατικής μηχανής, ανθρώπινη αντοχή έχει ξεπ ερ ά σ ειτα όρια της.
• Και με τέτοια ζέστη! η απουσία συνεννόησης και η σ ύγχυσ η στον Δ ε ν είναι δυνατόν να π ροβ ά λλοντα ι περισσό­
• Ίσως, όμως, αφού τομέα αρμοδιοτήτω ν που επικράτησε ανάμε­ τερ ες απαιτήσεις από το υ ς πυροσβέστες όταν
κόπηκε ο Νταλάρας από σα στα συναρμόδια υπουργεία και τις εμπλε­ απουσιάζει η σω στή υλικοτεχνική υποδομή, ο
τις συναυλίες, μετά από κόμενες υπηρεσίες προκάλεσε π ο λλά ερω τη­ συντονισμός και παρστηρείτα ι έλλειψη επαρ­
παρέμβαση του ματικά για τη ν σοβαρότητα με τη ν οποία αντι­ κούς ανθρώπινου δυναμικού. Υπάρχουν και αι­
Τζιμάκου (τι άκρες κι μετωπίστηκαν οι πυρκαγιές. τήμα τα που θα πρέπει να πρέπει να τύχουν σο­
αυτές;) θα μπορούσε να Για π ολλο ύς προβάλλει ως λογική και βολική βαρής αντιμετώπισης.
οργανώσει μια δική του λύσ η το να αποδοθεί το σ ύνολο τω ν πυρκα­ Α π ό τη ν ά λλη π λευ ρ ά κανείς δεν βγαίνει να
συναυλία. γιώ ν σε εμπρησμούς. Βολική, αφού έτσι απο- ενημερώ σει σχετικά με τ η ν καθυστέρηση στο
• Το χάρισμα το ’χει. σιωπούνται οι ευθύνες συγκεκριμένω ν χώ ­ διαγω νισμό για τ η ν α γο ρ ά 65 ειδικών σύγχρο­
• Μάλιστα θα ρων. Τ ι έκαναν, π.χ., οι φορείς τη ς τοπικής αυ­ νω ν οχημάτω ν δα σοπ υρ όσβεσης, τα οποία
προτείναμε να τον τοδιοίκησης για το ν καθαρισμό τω ν δασών, διαθέτουν σαφώς π ο λ λά πλεονεκτήματα και
παρουσιάσει η πράσινη για χάραξη αντιπυρικών ζωνών, για να μην με- μπορούν να μεταφ ερθούν με μεταγωγικά αε­
συναγωνίστρια κ. τατρέπονται οι ρεματιές σε λεκάνες απόρρι­ ροσκάφη. Σήμανε η ώ ρα για να πάρει η κυβέρ­
Ρεπούση, που η ψης μπαζών; Από τη ν π λευρά τη ς η Δ Ε Η κατά νηση σοβαρές αποφάσεις ή θα μετατεθούν
δημοφιλία της έπειτα πόσο ενήρ γησ ε εγκαίρως για το ν καθαρισμό μαζί με τις υπόλοιπες για τ ο «μ έ λλο ν », αφού
και από τις τω ν μονωτήρω ν τω ν πυλώ νω ν ώ στε να μην επείγει το π ότε θα σ τηθ ο ύ ν οι κάλπες;
συνεντεύξεις που έχει προκαλούνται σπινθήρες; Τ ι μέτρα π ήρε για Σ.Λέτσιος
δώσει σε τουρκικά
έντυπα είναι στα πάνω
Η ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ ΠΕΘΑΝΕ ΑΠΟ ΑΣΦΥΞΙΑ ΣΤΙΣ ΠΥΡΚΑΓΙΕΣ
της.
• Εκεί να δείτε ε βαρύ κλίμα, γιορτάσθηκε μένος ότι «η προστασία του πε­ θίδρυσε πνέει πλέον τα λοί­
συνωστισμός, κυρία
Μαρία μου.
• Γκρίζοι Λύκοι,
κεμαλιστές και
Σ στο Προεδρικό Μέγαρο η
εφετινή 33η επέτειος από
τη Μεταπολίτευση του 1974,
ριβάλλοντος είναι πλέον ζήτημα
δημοκρατίας». Τη ν ίδια στιγμή
νέες φωτιές έκαιγαν ό,τι είχε
σθια, αν δεν πέθανε από ασφυ­
ξία μέσα στις φωτιές. Ούτε τις
στοιχειώδεις ανάγκες του κρά­
λόγω του θανάτου των δύο απομείνει από τις προηγούμε­ τους και του πολίτη στη σημε­
μαντιλοφορούσες θα ηρωικών πιλότων του πυρο­ νες, ανήμποροι πολίτες έτρε­ ρινή εποχή δεν μπορεί να εξα­
δημιουργούσαν το σβεστικού αεροσκάφους. Τ ό ­ χαν με λάστιχα ποτίσματος να σφαλίσει πλέον. Και επειδή η
αδιαχώρητο. σο «βαρύ» μάλιστα, που εφέ­ σώσουν τις περιουσίες τους ιστορία δεν επαναλαμβάνεται
• Οι αξίες στη γείτονα τος δεν υπήρξε ούτε καν μου­ και τα πρώτα αυθαίρετα φύ­ μόνο, αλλά εκδικείται κιόλας,
ποτέ δεν χάνονται. σική υπόκρουση λόγω πέν­ τρωναν στην Πάρνηθα. Το ελά­ φαίνεται πως έτυχε στον κ. Κ.
• Όχι σαν κι εμάς τους θους. Απλώς έφαγαν μόνο κα­ χιστο που μπορούσαν να κά­ Παπούλια και σε αυτόν που τον
αχάριστους που δε ναπεδάκια, επέδειξαν τις και­ νουν σ ’ αυτήν την τραγική συ­ υπέδειξε, τον κ. Κ. Καραμανλή,
μπορούν να διακρίνουν νούργιες τουαλέτες και γραβά­ γκυρία ήταν να ματαιώσουν τη να υπογράψουν το πιστοποιη­
την ήρα από το στάχυ. τες τους και αλληλοσυγχαίρο- φετινή τελετή για την «αποκα­ τικό θανάτου της Μεταπολίτευ­
• Αντί να υποκλίνονται νταν υπερήφανοι για την ποιό­ τάσταση της δημοκρατίας» για σης, ως εκπρόσωποι και οι δύο
στο συγγραφικό σας τητα της δημοκρατίας μας, κα­ τον επιπλέον λόγο ότι η «Μ ετα­ τω ν βασικών συνιστωσών του
έργο σας πολυβολούν. ταχειροκροτώντας τον Πρόε­ πολίτευση» μας τελείωσε και δικομμστισμού. Ουδέν κακόν
• Οι αδαείς δρο όταν αναφώνησε συγκινη- το πολιτικό σ ύστημα' ■’ τρ γέςκ α λο ύ. Β.Ζ.

12
 ΧΡΩΜΑ ΣΤΟ ΜΟΥΝΤΟ ΜΟΛΥΒΙΕΣ
ε αντίθεση με το κλίμα υστερίας • 0 George

Σ των τελευταίων ημερών θα

ήθελα να αναφερθώ και στη
θετική πλευρά των εμπρηστών και
του έργου τους. Οι ολιγοήμερες
διακοπές στον Κορινθιακό κόλπο
μαζί με τη γυναίκα μου, θα ήταν
πολύ λιγότερο ρομαντικές αν κάθε
βράδυ δεν υπήρχε και μια
καινούρια φωτιά να την χαζεύουμε,
αριστερά μας, δεξιά μας ή
απένανπ, ώστε να αποκτά χρώμα ο
μουντός ασπρόμαυρος πίνακας με
τον έναστρο ουρανό.
Γ ιαν. Ανδρ.
«Μ ετα πολίτευση το υ ’74»
ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΛΛΑΖΕ!
ρηματικό κατεστημένο είναι
ό λα αυτά τα χρόνια στο Χρη­
βροντοφώναξε από τη
Σύρο την προηγούμενη
βδομάδα σε άπταιστα
ελληνοαγγλικά ότι οι
Κυκλάδες παραδόθηκαν
στα μεγάλα
συμφέροντα.
• Αντανακλαστικά Ραν
Ταν Πλαν που γράφει κι
ο Μουζάκης στο Παρόν.
• Εκτός ψηφοδελτίων
ΠΑΣΟΚ οι Πάχτας,
Ανθόπουλος, Νεονάκης.
• Εντός η Δαμανάκη, ο
Ανδρουλάκης κι ο
Μπίστης.

Η ταυτίστηκε σ την πορεία

με ένα συγκεκριμένο επι­
χειρηματικό κατεστημένο που
ανεξάρτητα από τις εμφύλιες
συγκρούσεις για το μεγαλύτε­
ρο κομμάτι τη ς πίτας (π.χ.,
Βαρδινογιάννης εναντίον Κόκ-
καλη) φρόντισε ό λα αυτά τα
χρόνια να α υ τοπ ροσ τα τεύε-
ται με το ν έ λεγχο το υ π ολιτι­
κού συστήμα τος μέσω τω ν
MME και τη ν αποκαλούμενη
«διαπλοκή»). Α ν όμω ς απέδει­
ξε κάτι η ιστορία είναι ότι οι
αυτοκρατορίες πέφτουν. Σ ή ­
μερα το εκδοτικό και επιχει-
0 ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ ΚΛΕΙΝΕΙ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΤΥΠΟ
κπληκτοι, επειδή δεν το προέβλεψαν, ή
αναγκασμένο να αποδείξει
ότι μπορεί να επιβιώσει απέ­
ναντι σ τα μυθώδη κεφάλαια
που διαθέτουν το εφ οπλιστι­
κό κεφάλαιο και τα διάφορα
funds (όπω ς τη ς Martin) που
μπορούν να εξα γο ρ ά σο υν
ιστορικούς ελληνικούς ομί­
λο υ ς έτσι για πλάκα. Η π ρω ­
το β ο υ λία τω ν κινήσεων δεν
ανήκει πια σε αυτό που συνη­
θίσαμε να αποκαλούμαι «δια­
π λο κ ή ». Η οικονομική κυριαρ­
χία περνάει σταδιακά σε άλλα
μπλοκ δυνάμεων, στα «νέα
τζάκια» που αναπτύχθηκαν
παραδοσιακών εκδοτών έφτασε και, αν μη τι
ματιστήριο και στις μεγάλες
τράπεζες, στους μεγαλοεπι-
χειρηματίες και το υ ς εφοπλι­
στές που μετέφεραν την
έδρα το υ ς από το Λονδίνο, τη
Γενεύη και τη Νέα Υόρκη
στην Αθήνα, στις ξένες πο­
λυεθνικές που θέλουν τη ν Ε λ ­
λάδα ως βάση για τη ν κατά-
κτηση νέων αγορών. Ό λ α αυ­
τά, σε συνδυασμό με το ν
«εκλογικό νόμο Σκανδαλίδη»,
δημιουργούν ένα εκρηκτικό
μίγμα που είναι άγνω στο πώς
θα εκραγεί μετά τις εκλογές.
Π.Π.
• Με τον Κουνελάκι τι
γίνεται συντρόφια;
• Η ανανεωτική
δεξαμενή σας, πάντως,
δεν έχετε παράπονο,
είναι μεγάλη.
• Πανηγύρια των
πασόκων επειδή τα
στελέχιατους
απαλλάχθηκαν από το
κατηγορητήριο στη δίκη
της ΔΕΚΑ για το γνωστό
σκάνδαλο του
χρηματιστηρίου.
• Δηλώσεις στα
κανάλια (τους) και τις
εφημερίδες (τους).
• Μόνο που, βρε
θεομπαίχτες, δεν
αθωώθηκαν, αλλά τα

Ε αγανακτισμένοι, επειδή δεν το υ ς α γό ρ α ­

σαν ακόμα, ορισμένοι «μ η ντιο λό γο ι» κρού­
ουν τελευταία το ν κώδωνα το υ κινδύνου για
τον κατάπλου μερίδας το υ εφοπλιστικού κεφα­
άλλο, για λό γο υ ς βιολογικούς. Ο ι παλαιοί εκ­
δότες φ εύγουν και αναζητούν ποιο από τα
«παιδιά» το υς θα αφήσουν στο πόδι τους. Α λ­
λά φαίνεται πως δεν υπάρχουν άξιοι διάδοχοι.
αδικήματα για τα οποία
κατηγορούνταν έχουν
παραγραφεί.
• Με τις μεθοδεύσεις
λαίου (Α γγελό π ο υλο ς, Μαρινάκης, Πατέρας, Ν έοι παράγοντες, όπως η Γιάννα Αγγελο π ο ύ- του καθεστώτος του τ.
Λασκαρίδης κ.λπ.) σ το ν Τύ π ο και τα M M E και λο υ, εισέρχονται στο μεταξύ στη σκηνή. Ποια καταλληλότερου και τη
τις εξαγορές που κυοφορούνται ξεκινώντας θα είναι η νέα εποχή που ξεκινάει; Δυστυχώς, στήριξη τμήματος της
από τα ερτζιανά. Τ ο Α ν τί δεν αιφνιδιάστηκε όλα αυτά συμβαίνουν σε μια στιγμή που η δη­ Ν.Δ.
από τις εξελίξεις. Ο ι κύκλοι κλείνουν ο ένας με­ μοσιογραφία διέρχεται βαθύτατη κρίση. Με • Για να μην
τά τον άλλο και μετά το ν κύκλο τη ς Μ εταπολί­ ποια υλικά θα κτιστεί ο «νέος Τύ π ο ς»; Με τις ξεχνιόμαστε δηλαδή.
τευσης κλείνει και ο κύκλος τη ς «δια π λοκής» θλιβερές μετριότητες που κυριαρχούν στο δη­ • «Για τις πυρκαγιές»,
όπως τη ν γνω ρίσαμε στα M M E. Τ ο τέ λ ο ς τω ν μοσιογραφικό «σ τα ρ σύστεμ»; Π.Π. φωνάζουν οιπασόκοι,
«φταίει η ΝΔ».
• Τους πράσινους
ΟΠΟΥ ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΓΙΟΡΤΗ 0 1 Χ0ΥΝΤΑΙ0Ι ΠΡΩΤΟΙ «σοσιαλιστές» δείχνει ο
αρών και ο Γ ιώ ργος αυτούς το υ ς σ υνεργά τες και Ελλά δα ), αλλά κάθε φορά το Γιακουμάτος. %

Π Καρατζαφέρης στη
«γιο ρ τή » για τη ν
αποκατάσταση τη ς
Δημοκρατίας σ το Π ροεδρικό
Μέγαρο στις 24 Ιούλη.
Ατυχώς, χω ρίς να
κουβαλήσει ιια ίίτ ο υ όλου<^
το υ ς οπαδούς τη ς Χούντας
που στριμώ χνονται στα
ψηφοδέλτια και τις τοπικές
το υ ς οργανώ σεις.
Δ ε ν είναι το πρώ το τέτοιο
π αράδειγμα (αφθονούν οι
«παπακαρυάδες» στην
ξαναθυμόμαστε: αν την
επιστροφή τη ς δημοκρατίας
τη γιορτάζουμε,
αντιστασιακοί, δημοκράτες
και φ ασίστες ανάκατα, τότε τι
ακριβώς «γιορ τάζουμε»;
Γ ιαν. Ανδρ.
 ΜΟΛΥΒΙΕΣ
• Και ο πλέον πολιτικά
αδαής γνωρίζει όχι
φταίνε και οι δυο με την
πολιτική που
ακολουθούν στα του
περιβάλλοντος.
• 0 βίος και η πολιτεία
τους βοούν.
• Φταίνε όμως και οι
πολίτες που τους
θεσ εις ΚΑΤΙΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΕΣ...
ψηφίζουν.
ελληνική κουτοπονηριά και η ασχετοσύνη ναι και οι δυο Κύπριοι ή αν είναι ο ένας από αυ­

Η
• Για να μην
έλαμψαν, για άλλη μια φορά, με το σχεδία­ τούς και ο άλλος είναι από την Ελλάδα, ή ακόμα
κοροϊδευόμαστε.
σμά και την εφαρμογή των «γενναίων αλλα­ αν ο καταγόμενος από την Ελλάδα είναι και έλ-
• Οι Λαμπρακαίοι, μην
γώ ν» που επέβαλε το Υπουργείο Παιδείας στο ληνας υπήκοος ή έχει πάρει την κυπριακή υπη­
έχοντας να γράψουν κάτι
σύστημα εισαγωγής στα ΑΕΙ της χώρας των κυ­ κοότητα.
για την κατά φαντασία
πριών σπουδαστών -τ ο γεγονός ότι τα κόμματα Έ ν α χάος, δηλαδή, το οποίο εξουθενώνει και
Άννα Σεγκολέν που τόσο της Αριστερός αντέδρασαν έντονα πέρασε, βε­ εξοργίζει τον υποψήφιο φοιτητή ελληνικού πα­
επιθυμούν να δουν στην βαίως, στο... ντούκου- δημιουργώντας, εκτός νεπιστημίου, μόνο και μόνο επειδή είναι Κύπριος
ηγεσία του κόμματός όλων των άλλων, πραγματικό κόλαφο για τα παι­ -κά τι σαν τιμωρία! Και αυτά, ενώ, στην περίπτω­
τους, ασχολήθηκαν πιν διά της Μεγαλονήσου που θέλουν να σπουδά­ ση που ο πατέρας ή η μητέρα του έχει ελληνική
προηγούμενη βδομάδα σουν στην Ελλάδα. υπηκοότητα, ο υποψήφιος πρέπει να έλθει στην
με τις ενδυματολογικές Κοντολογίς, το Υπουργείο, για λόγους «εναρ­ Ελλάδα για να πάρει μέρος στις ειδικές «εξετά­
της επιλογές, μόνισης» με το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένω σης, σεις των ομογενών Ελλήνω ν εξωτερικού». Οι
αφιερώνοντας μισή μετά την ένταξη της Κύπρου στην Ένω σ η και εξετάσεις αυτές γίνονται κανονικά στις αρχές
σελίδα από τα εφόσον το ελληνικό κράτος δεν ζήτησε κάποια Σεπτεμβρίου, αλλά, όμως, σύμφωνα με τους νό­
παραπολιτικά τους. άλλη ρύθμιση, αποφάσισε να περάσει ένα νέο μους του κυπριακού κράτους, θα πρέπει να έχει
• Εσπρέσο κατάντησαν νόμο με τον οποίο οι ελληνικής καταγωγής - παρουσιαστεί για τη θητεία του στην εθνοφρου­
την πάλαι πότε ιστορικά, φυλετικά, νομικά-πολίτες της Κυπρια­ ρά στις 10 Ιουλίου - άλλο μπλέξιμο.
ναυαρχίδα του κής Δημοκρατίας παύουν να θεωρούνται «ομο­ Μετά από τις συνεχείς και έντονες διαμαρτυ­
Συγκροτήματος. γενείς» και γίνονται απλώς «κοινοτικοί». ρίες, πάντως, το Υπουργείο Παιδείας... έλυσε το
• Πού 'σαι Έ τσ ι, για να πάρουν σειρά στο σύστημα πρό­ πρόβλημα. Έδ ω σ ε, δηλαδή, εντολή σε υπαλλή­
σβασης στα ελλαδικά ΑΕΙ, οι Κύπριοι μαθητές λους του να παραλαμβάνουν τις αιτήσεις των
Καραπαναγιώτη να τους
υποχρεώνονται να συμπληρώσουν επίσημο έγ­ υποψηφίων στη Λευκωσία (αντί της υποχρέω­
δεις.
γραφο του Υ Ε Π Θ («Αίτηση-Μηχανογραφικό»), σής τους να τις αποστέλλουν στην Αθήνα ή τη
• Το ετήσιο πανηγυράκι
όπου δηλώνονται ως υποψήφιοι για εισαγωγή Θεσσαλονίκη), ώστε να κερδίζεται κάποιος χρό­
της Αγίας Οικογένειας,
στην τριτοβάθμια εκπαίδευση αλλά «μη ελληνι­ νος, ενώ παράλληλα το κυπριακό Υπουργείο
το «Συμπόσιο της
κής καταγωγής»! Άμυνας δέχτηκε να δίνει ολιγοήμερη άδεια σε
Σύμης», φέτος έγινε Και δεν φτάνει αυτό. Ο ι Κύπριοι απόφοιτοι του στρατευμένους που θέλουν να έλθουν στην Ελ­
στην Πάρο; -ελληνοκεντρικού κατά τα ά λ λ α - λυκείου υφί- λάδα για τις «εξετάσεις» εισαγωγής στα ΑΕΙ.
• Τι σχέση έχουν τα δυο στανται και έναν άλλο διαχωρισμό, ανάλογα με Καημένη ρωμιοσύνη...
νησιά; την καταγωγή των γονέων τους, αν, δηλαδή, εί­ Γ.Κ.Μ.
• Όση το ΠΑΣΟΚ με το
σοσιαλισμό!
• «Εμείς στο ΠΑΣΟΚ», η
ΚΑΙ ΝΕΑ ΑΠΕΥΘΕΙΑΣ ΑΝΑΘΕΣΗ 150 ΕΚΑΤ. ΣΤΟΝ «ΕΘΝΙΚΟ ΠΡΟΜΗΘΕΥΤΗ»
γνωστή ατάκα της κυβέρνηση που διακή­ αυτές οριστικοποιού- δή, περισσότερα απ’
Μαρίας στα κανάλια, ρυσσε ότι πασχίζει για νται οι λεπτομέρειες όσα ο ΟΠΑΠ έδωσε
όπου καθημερινά σχεδόν την απεξάρτηση του της νέας ανάθεσης του στον «εθνικό προμη­
είναι πρώτη θέση πίστα ΟΠΑΠ από τον βασικό ΟΠΑΠ στην Intralot, το θευτή» επί «διαπλοκής»
του προμηθευτή, τώρα ύψος της οποίας θα της προηγούμενης κυ­
με τον Αδωνιτου
εγκαθιδρύει την Intralot φθάνει τα 150 εκατ. ευ­ βέρνησης. Έ τσ ι η κυ­
Καρατζαφέρη.
στον Οργανισμό με νέα ρώ, καθώς στον εθνικό βέρνηση Καραμανλή
• Το τι γέλιο πέφτει στα
απευθείας ανάθεση-μα- προμηθευτή παρέχεται δεν χρεώνεται πλέον
καφενεία δεν λέγεται.
μούθ και μάλιστα τριε- ευρεία γκάμα δραστη- μόνο το φιάσκο του δια­
• Το γελοίον ως τούς διάρκειας». Σύμ­ ριοτήτων με ορίζοντα γωνισμού αλλά και όσα
γνωστόν είναι συνώνυμο φωνα με ασφαλείς πλη­ μέχρι και το 2010. Δη­ έλεγε ότι θα κάνει για τη
του ΠΑΣΟΚ, κύριε ροφορίες, μετά το ναυ­ λαδή, με απλούς υπο­ διαπλοκή πριν εκλεγεί.
Μπαμπινιώτη μας, και άγιο της επιτροπής του λογισμούς, προκύπτει Και μη νομίζετε ότι όλα
κακώς δεν το μεγάλου διαγωνισμού ότι η Intralot σε διάστη­ ξεχάστηκαν λόγω των
συμπεριλάβατε στο πληροφορικής του μα 3,5 χρόνων εξασφα­ πυρκαγιών ή του καύ-
λεξικό σας. ιαβάσαμε στην ΟΠΑΠ (για την οποία λέ­ λίζει με απευθείας ανα­ σωνος. Θα επανέλθουν

14
• Σε μια άλλη έκδοση
ίσως; Δ Ελευθεροτυπία,
24/7 ότι «η νέα δια­
γεται ότι επενέβη ήδη η
εισαγγελία) τις ημέρες
θέσεις από τον ΟΠΑΠ
257 p vo «! Ληλη-
δριμύτερα μετά τα μπά­
νια του λαού. Β.Ζ.
 ΜΟΛΥΒΙΕΣ
• 0 γνωστός και μη
εξαιρετέος σοσιαλιστής κ
Πρωτόπαππας εκτός από
ΤΑ ΠΕΖΟΔΡΟΜΙΑ ΩΣ ΧΩΡΟΣ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗΣ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΩΝ σπουδαίος εργατολόγος
ίναι γνω σ τό το π ρ ό β λη μ α τω ν «τρα π εζοκα - που κι αυτό πάει να γίνει «κανόνας», δηλαδή αναδεικνύεται και βαθύς

Ε θισμάτων» που, τις π ερισ σ ό τερες φορές,

με τις ευ λο γίες τω ν Δ ή μ ω ν που εισπρά τ­
τουν, καταλαμβάνουν τα πεζοδρόμια μην αφή­
νοντας χώ ρο να περάσει όχι καροτσάκι ανα­
μάστιγα: Η χρήσ η πεζοδρομίω ν και νησίδων
ως... αποθήκη, αν μη και έκθεση, αυτοκινήτων.
Δ ύ ο π ολυτελή τζιπ, χωρίς πινακίδες, θρονια­
σμένα αρκετόν καιρό στη νησίδα δρόμου μεγά­
γνώστης των ζητημάτων
υγείας.
• Συχνά πυκνά μάλιστα
αρθρογραφεί στο
πήρου α λ λ ’ ούτε καν πεζός. Ο δήμα ρχος κ. Κα- λη ς κυκλοφορίας, στην απέναντι πλευρά του Συγκρότημα.
κλαμάνης κάνει εκστρατεία περιορισμού οποίου είναι η αντιπροσωπεία! Τζάμπα χώρος. • Πόσα ταλέντα μπορεί να
τους. Να δούμε τι θα καταφέρει. Σ το ίδιο φαι­ Αυτό κι αν δεν είναι ελληνικό δαιμόνιο... κρύβει ένας άνθρωπος
νόμενο εντάσσονται και οι π λήρεις καταλή­ Α ν οι «π ρ α ίτο ρ ες» του κ. Πολύδω ρα (στα 200 • Άλλος ένας αγαπημένος
ψεις πεζοδρομίω ν από τα «π α ρελκόμ ενα » τω ν μέτρα είναι το υπουργείο) δεν μπορούν να βά­ των πασόκων, ο γάλλος
περιπτέρων, που, έχοντας μετατραπεί σε... μί- ζουν, κάθε μέρα, πρόστιμο παράνομης στάθ­ σοσιαλιστής και τ.
νι μάρκετ, έγιναν εφ ιάλτης παντός πεζού... μευσης, αφού είναι ακυκλοφ όρητα τα τζίπ , και υπουργός Πολιτισμού, ο
Ψυγεία, π ο λλά ψυγεία, μηχανικά αλογάκια, δεν βρίσκουν ότι η εν λό γω αντιπροσωπεία πα­ Ζαν Λαγκ, συνεργάζεται με
«γερανάκια» με καραμέλες, ρο λό για , ό,τι τρ α ­ ραβαίνει κάποιον ά λλο νόμο, ας ασχοληθεί τον Σαρκοζί.
βάει η ψυχή σου. το υλά χισ τον ο δήμαρχος να εισπράξει τέλος • Καμιά δήλωση από τον
Στη φωτογραφία μας ένα ά λλο φαινόμενο, κατάληψης πεζοδρομίου... ΝΑΠ. γνωστό Μιμίκο,
ευρωβουλευτή του
κινήματος, λόγω της
ΧΑΜΗΛΩΣΕ ΤΟΝ ΠΗΧΗ, ΑΛΛΑ ΤΟΝ ΕΡΙΞΕ ιδιαίτερης σχέσης τους;
ο βασικό μότο το υ Καρα­ ήτα ν ό λο και παρότι δεν ήταν κρατία έριξε το ν πήχη που η • Διαβάσαμε ότι στην

Τ μανλή πριν γίνει π ρω θυ­

πουργός, α λλά και το
πρώτο διάστημα μετά τη ν
εκλογή το υ, ήτα ν η «διαχείρι­
ση της καθημερινότητας».
Ούτε νέες μεγά λες ιδέες έτα­
ξε, ούτε άλματα π ρ ο ς τα
εμπρός. Μ ίλησε για βελτίω ση
της καθημερινότητας και το υ
κρατικού μηχανισμού. Α υ τό
ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ «ΤΙΜΗΣ ΚΑΙ ΥΠΟΛΗΨΗΣ»
ο νομοθετικό υπόβαθρο
π ολύ, μά λλο ν υπέρ το υ λει­
το ύ ρ γ η σ ε σε ένα εκλογικό
σώ μα κουρασμένο από το ν
φ ιλελεύθερο επιθετικό μο­
ντερνισμό τω ν κυβερνήσεω ν
Σημίτη.
Σήμερα, 3,5 χρόνια μετά τη ν
εκλογή τη ς κυβέρνησης Κα­
ραμανλή, μπορούμε με σ ιγου­
ριά να π ούμε ότι η Νέα Δ η μ ο ­
τελεί, μπορεί να έχει το αντάλ­
ίδια είχε θέσει χαμηλά. Δ εν ξέ­
ρουμε για τα «μεγάλα», αλλά
τα «μικρά» ποτέ δεν πήγαιναν
χειρότερα στη χώρα μας.
Ακόμα και για τη ν Ελλάδα, με
τη ν πλούσια σχετική παράδο­
ση, η σημερινή κρατική ανε­
πάρκεια στα τη ς «καθημερινό­
τη τα ς » μοιάζει πρωτόγνωρη.
Γ ιαν. Ανδρ.
με κριτήρια ποσότητας. Άλλω­
Ιαπωνία αυτοκτονούν
εργαζόμενοι από την
πολλή εργασία.
• Στις Σκανδιναβικές
χώρες από ανία.
• Εμείς πάλι το βράδυ
τρώμε σουβλάκια, πίνουμε
φραπέδες στις πλατείες
και κάνουμε πλάκα στις
παραλίες με τους
γαλαζοπράσινους
πολιτευτές και τους
κολαούζους τους που
ιδρωκοπάνε

Τ υπήρχε (άρθρα: 57, 914, 932

Αστ. Κώδικα) και ενισχύθηκε
ειδικότερα, με τον νόμο του
1981, που συνεχίζει να «ζει και να
βασιλεύει», και φυσικά όχι τυ­
χαία, αφού τίποτε δεν γίνεται τυ­
χαία σ’ αυτόν τον κόσμο. Θυμά­
μαι τον μακαρίτη, αείμνηστο κα­
θηγητή της Νομικής Λιτζερόπου-
λο να μας λέει στις «παραδόσεις»
του: «Όπως και να είναι τα λεφτά
την μαλακώνουν την ψυχή».
Ο Άρειος Πάγος, δε, έχει νομο-
λογήσει επανειλημμένα ότι:
«σκοπός της χρηματικής ικανο­
ποίησης λόγω ηθικής βλάβης εί­
ναι η ηθική παρηγοριά και ψυχική
ανακούφιση του παθόντα». Αδια­
νόητο και ασύλληπτο μπορεί να
φαίνεται, και μάλιστα δύσκολο
να το εξηγήσεις στον απλό καθη­
μερινό άνθρωπο, ότι είναι δυνα­
τόν, δηλαδή, η όποια προσβολή
της προσωπικότητάς του και ό,τι
αυτή τη συνθέτει και τη συναπο-
λαγμά της σε «λεφτά». Όμως η
άρχουσα τάξη επιβάλλει τους
σκοπούς της στην κοινωνία και
συνηθίζει να θεωρεί όλα τα μέσα
που αντιτίθεται σ’ αυτήν ανήθικα.
Γι’ αυτό έχει ανάγκη απ’ το τσιμέ­
ντο της δικής της ηθικής. Και η
παραγωγή αυτού του τσιμέντου
είναι δουλειά των μικροαστών
θεωρητικών ηθικολόγων. Απ’
όσο, δε, γνωρίζω, μέχρι και σήμε­
ρα, άρχουσα τάξη είναι η αστική
τάξη. (Κάποιοι φοβούνται σήμε­
ρα τέτοιες λέξεις και ό,τι αυτές
σηματοδοτούν).
Έτσ ι, λοιπόν, αφού και η «προ­
σωπικότητα, η τιμή, η υπόληψη,
και η ψυχή σε τελική ανάλυση»
είναι εμπόρευμα, στον «άγριο» ή
«ήμερο» με «ανθρώπινο πρόσω­
πο» καπιταλισμό, διαλέγετε και
παίρνετε, δεν μπορεί να γίνει
διαφορετικά, θα πρέπει να έχει
κάποια τιμή, με την οποία θα
πληρώνεται η όποια προσβολή,
στε, μοναδική αρχή και δόγμα
του είναι, ξεχασμένο κι αυτό σή­
μερα: «Συσσωρεύετε, συσσω­
ρεύετε, αυτός είναι ο νόμος και
κατακαλόκαιρο για μια
ψήφο.
• Δεν είμαστε πολύ
οι προφήτες». Έτσι, πιστεύω, ότι καλύτερα;
έχουν τα πράγματα, και θα • Γι’ αυτό κι η στήλη σας
έχουν για καιρό ακόμη. αποχαιρετά και δίνει
Μέχρι να φτάσουμε στην «άλλη ραντεβού για το
κοινωνία», που εμείς θέλουμε και Σεπτέμβρη.
παλεύουμε γι’ αυτήν, όπου το • Πάνω απ’ όλα τα μπάνια
κύρος, η προσωπικότητα, η τιμή
του λαού.
και η υπόληψη δεν θα είναι με­
• Ιαπωνία και Σουηδία
τρήσιμα, με τα σημερινά μέτρα,
που δεν είναι άλλα από τα «λε­ πάντως δεν θα γίνουμε.
φτά» που «μαλακώνουν την ψυ­ • Καιμετομπαδρόν,
χή», τότε και μόνον τότε τα πα­ κύριε Διάκο και κυρία
ραπάνω θα «αποζημιώνονται» με Ρεπούση μας, αν σας
την κοινωνική απομόνωση και κακοκαρδίζουμε.
στιγματισμό του κάθε προσβο- Ν. Μολ.
λέα, που θ’ αρκεί και μόνο το ότι
θα μπορέσει καθένας να τον
«δείχνει με το δάκτυλό» του, δί­
χως να χρειάζεται τίποτε περισ­
σότερο.
Κωνστανπνος Αδ. Ασπρογέρακας

15

ΠΕΜ ΠΤΗ 12.7.2007
• Καίγεται και η Σκιάθος. Η
κυβέρνηση όμως εξακολου­
θεί να διατρανώνει την ικανο­
ποίησή της για το αποτέλε­
σμα. Και δεν έχει καεί ακόμα
όλη η χώρα!
•Ο Βασίλης Νικολόπουλος
αναλαμβάνει πρόεδρος του
Αρείου Πάγου.
ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 13.7.2007
•Εξαγορά μαμούθ από την
Martin. Με μία κίνηση ματ,
εξαγοράζει το 30% της μεγα­
λύτερης βιομηχανίας τροφί­
μων της χώρας, της Vivartia,
βλέπε ΔΕΛΤΑ , του προέδρου
του ΣΕΒ.
•Το υπουργείο Παιδείας
ετοιμάζεται να φέρει νομο­
σχέδιο με το οποίο θα απο­
συνδέονται οι εξετάσεις από
το Λύκειο, στα πρότυπα του
συστήματος που υπήρχε μέ­
χρι και το 1980. Και γιατί τότε
όλοι οι υπουργοί Παιδείας
έπαιζαν με το μέλλον των παι­
διών 27 χρόνια τώρα;
ΣΑ Β Β Α ΤΟ 14.7.2007
•Δημοσιεύματα φέρνουν συ­
νεργείο 25 με 30 βαθμολογη­
τών των πανελληνίων εξετά­
σεων να έχουν λάβει εντολή
για παραποίηση χιλιάδων γρα­
πτών. Ε, ρε τι θα γίνει αν απο­
καλυφθούν διορθώσεις και σε
άλλα μαθήματα! Δεν τους ξε­
πλένει ούτε ο Νιαγάρας!
ΚΥΡΙΑΚΗ 15.7.2007
•Ο Λεωνίδας Κύρκος εισάγε-
ται εσπευσμένα στο νοσοκο­
16
μείο λόγω εμφράγματος.
Εγχειρίζεται, και όλα φαίνεται
ότι θα πάνε καλά.
•Δεύτερη κίνηση ματ του κ.
Βγενόπουλου της Martin.
Κτυπάει όποια μετοχή που­
λιέται στο Χ.Α. και σε μερικές
ώρες καταφέρνει να αποκτή­
σει πάνω από το 50% της
Vivartia. Τα κεφάλαια βέβαια
είναι άπειρα και είναι αραβι­
κά!
Δ Ε Υ ΤΕ Ρ Α 16.7.2007
• Η μία μετά την άλλη, οι κρα­
τικές υπηρεσίες «δείχνουν»
τη διάλυσή τους. Μετωπική
σύγκρουση στα Σεπόλια συρ­
μού του προαστιακού με
εμπορική αμαξοστοιχία, χω­
ρίς ευτυχώς θύματα. 'Ηταν
που ήταν ο Ο Σ Ε διαλυμένος,
τον απόκαμαν οι νεοδημο-
κράτες!
ΤΡ ΙΤΗ 17.7.2007
•Το έλα να δεις γίνεται μετα­
ξύ των υπουργών για την ημε­
ρομηνία των εκλογών. Τα
στοιχήματα δίνουν και παίρ­
νουν για το τι έχει στο μυαλό
του ο πρωθυπουργός. Αντί να
σπάνε το μυαλό τους για τα
στοιχήματα, δεν κάθονται να
δουλέψουν, μπας και γίνει κά­
τι καλό στη δύσμοιρη αυτή
χώρα που καίγεται εδώ και
ένα μήνα από άκρη σε άκρη;
Έ τσ ι για αλλαγή!
•Ξεσηκώνονται οι γονείς των
υποψηφίων για τα ΑΕΙ και ΤΕΙ
της χώρας και απειλούν με
μηνύσεις το υπουργείο Παι­
δείας το οποίο πέφτει από
γκάφα σε γκάφα. Η τελευ­
ταία: αντί να αναρτηθούν οι
σωστές βαθμολογίες των
αποτελεσμάτων τω ν Α γγλι­
κών, αναρτήθηκαν οι λανθα­
σμένες. Μπίνγκο!
•Για πρώτη φορά στην ιστο­
ρία του ο δείκτης Dow Jones
ξεπερνά τις 14.000 μονάδες
και φτάνει τις 14.010. Βέβαια
όλοι τρέμουν την επερχόμενη
διόρθωση μετά το κραχ στη
δανειακή αγορά τω ν ΗΠΑ.
Τ Ε Τ Α Ρ Τ Η 18.7.2007
•Απίθανες δικαιολογίες βρί­
σκουν οι υπουργοί της κυβέρ­
νησης Καραμανλή για να δι­
καιολογήσουν τα τεράσπα
λάθη τους που είχαν ως απο­
τέλεσμα να καεί όλη η χώρα.
Αποκορύφωμα ο κ. Γιακουμά-
τος που ανακάλυψε πράσι­
νους εμπρηστές. Θα μου πεί­
τε τα ίδια έλεγαν και οι πασό-
κοι πριν από μερικά χρόνια.
Γιατί, αυτοί ήταν καλύτεροι;
Π ΕΜ Π ΤΗ 19.7.2007
• Γελάει όλη η χώρα με την
επαναφορά των αποδείξεων
σε μια προσπάθεια μείωσης
της φοροδιαφυγής. Σκεφτεί-
τε ότι όποιος μαζέψει αποδεί­
ξεις 1.000 ευρώ θα γλιτώσει
φόρο 60 ευρώ. Αν πιστεύει η
κυβέρνηση ότι με τέτοια μέ­
τρα θα πετύχει κάτι, μάλλον
ζει σε άλλη χώρα!
ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 20.7.2007
•Πύρινος όλεθρος χωρίς
έλεος σε όλη την Ελλάδα. Η
μισή χώρα βρίσκεται στις
φλόγες και χιλιάδες Έ λλη νες
σε πανικό. Η αποδιοργάνωση
της κρατικής μηχανής είναι
πλήρης. Σκεφτείτε ότι κατά-
φεραν να κάψουν την Ακρο-
κόρινθο, κάτι που δεν είχαν
μπορέσει γενιές και γενιές
πολιορκητών.
ΣΑ Β Β Α ΤΟ 21.7.2007
•Οι ιδιοκτήτες του Πόρτο
Καρράς το έχουν βάλει στοί­
χημα πριν από κάθε εκλογική
αναμέτρηση να καίνε και κά­
ποιον από τη ν κυβερνώσα πα­
ράταξη. Αφού έκαψαν τον
Πάχτα, το 2004, τώρα τσου­
ρουφλίζουν και τους υπουρ­
γο ύ ς τη ς Ν Δ Τσττουρίδη,
Σουφλιά και Πετραλιά. Και ο
μεν Γιωργάκης τον έδιωξε
το ν Πάχτα και δεν τον ξανα­
φέρνει πίσω. Ο Καραμανλής
θα έχει την ίδια τόλμη; Γιατί
κάτι μου λέει ότι ούτε που του
περνάει από το μυαλό!
ΚΥΡΙΑΚΗ 22.7.2007
•Εκλογές στην Τουρκία με
τον Ερντογάν να παίρνει
46,92% αλλά να λαμβάνει μό­
νο 340 έδρες. Στη Βουλή οι
Γκρίζοι Λύκοι με 71 βουλευ­
τές και ο Μπάίκάλ με 112. Τώ­
ρα, γιατί κάποιοι υποστηρί­
ζουν ότι δόθηκε σκληρή απά­
ντηση στο στρατό και το κε-
μαλικό κατεστημένο άγνω­
στο. Δυστυχώ ς όμως τα πρό­
σωπα που κάνουν τις αναλύ­
σεις αυτές βρίσκονται σε καί­
ρια πόστα όλων των κομμά­
τω ν της χώρας μας. ΓΓ αυτό
και η εξωτερική μας πολιτική
βρίσκεται σε τέτοια χάλια!
Δ Ε Υ ΤΕ Ρ Α 23.7.2007
•Ακόμα μια τραγωδία στην
προσπάθεια να σβηστούν οι
φωτιές. Πυροσβεστικό Καν-
ναντέρ πέφτει, και οι δύο χει­
ριστές του βρίσκουν τραγικό
θάνατο. Μηχανές και άνθρω­
ποι δεν μπορούν να αντέξουν
τέτοιες πιέσεις επί τόσες ημέ­
ρες. Ας τα βλέπουν αυτά οι
αρμόδιοι.
ΤΡ ΙΤΗ 24.7.2007
•33 χρόνια μετά την πτώση
της Χούντας, η Ελλάδα ζει κυ­
ριολεκτικά στον κόσμο της.
Τ Ε Τ Α Ρ Τ Η 25.7.2007
• Πάνω από τους 45 βαθμούς
ο υδράργυρος. Οι θεοί φαίνε­
ται ότι τιμωρούν τους Έλλη ­
νες για ό,τι προξένησαν στη
χώρα τους.
Η Μ Ε Ρ Ο Δ Η Κ ΤΗ Σ ο Δ '
οΑΠ Ν Ο Ο Σ
Το Κυπριακό στη δίνη των εκλογών
και των συνθημάτων
του Γιώ ρ γο υ Α ιλ λ ή κ α
τέως υπουργού Εξωτερικών της Κυπριακής Δημοκρατίας

Κάθε φορά που το Κυπριακό πρόβλημα και η αναγκαιότητα επίλυσης του λά και ως προς το σχήμα της λύσης.
έρχεται σπιν επικαιρότητα, είτε λόγω πολιτικών εξελίξεων είτε λόγω εθνικών Με τη ν έναρξη της πρόωρης προε­
κλογικής εκστρατείας στην Κύπρο, ο
εκλογών, η δημόσια, τουλάχιστον, συζήτηση, αναλώνεται σε συνθήματα και διάλογος, σ ’ αυτό τουλάχιστον το στά­
αλληλοαφορισμούς. Πιστοί στην πολιτική μας παράδοση και στο εθνικό μας διο επικεντρώθηκε στο άτοπο αλλά πα­
σπορ του πολιτικού μαζοχισμού, αυτοτραυματιζόμαστε και αυτοαναιρούμαστε, ραπλανητικό ερώτημα «ποιος θέλει και
ακόμη και για τις πλέον εμφανείς αλήθειες, που αφορούν το ποιος ευθύνεται ποιος δεν θέλει λύση». Στο ποιος υπο­
ψήφιος θέλει περισσότερο και ποιος
για το γεγονός ότι το Κυπριακό παραμένει άλυτο. Μία άποψη είναι ότι η μη
λιγότερο τη λύση. Ο όλος διάλογος εί­
λύση αποτελεί δική μας πολιτική επιλογή. Αυτό βέβαια μπορεί να ισχύει για τη ναι ωσάν και η λύση να είναι στο τρ α ­
μερίδα εκείνη των πολιτικών (ευτυχώς πολύ λίγων) που έχουν την ανεδαφική πέζι και δεν τη ν παίρνουμε. Η αλήθεια,
θεωρία ότι «οποιαδήποτε λύση είναι καλύτερη από την παρούσα κατάσταση», όμως, είναι ότι πίσω από αυτό το παρα­
πλανητικό ερώτημα, εκείνο που κρύβε­
θεωρία που ανήκει στη σφαίρα της μεταφυσικής με ισχυρή δόση φαταλισμού.
ται είναι το είδος τη ς λύσης που είναι
έτοιμοι να αποδεχθούν οι υποψήφιοι
ια εκείνες τις πολιτικές δυνάμεις μη λειτο υρ γικό και κατά συνέπεια μη Πρόεδροι και οι πολιτικές δυνάμεις

Γ
που, είτε λό γω κόπω σης είτε λ ό ­ βιώσιμο, ενώ σε βασικά ζητήματα που το υς στηρίζουν.
γω μιας υπερρεαλιστικής θεώ­ όπως η ανεξαρτησία το υ κράτους, ο Δυστυχώ ς η πραγματικότητα για την
ρησης τω ν πραγμάτω ν, είναι σεβασμός τω ν ανθρωπίνων δικαιωμά­ προοπτική και τις δυνατότητες λύσης,
έτοιμες να συμβιβαστούν αποδε­ τω ν και ελευθεριώ ν, η ασφάλεια, η είναι εντελώς διαφορετική και τη συν­
χόμενες μία οποιαδήποτε λύ σ η , για ενοποίηση
να τη ς Κύπρου και σε άλλα θέτουν παράμετροι και παράγοντες
μην πω μία κακή λύ σ η , η αντίληψη ότι π ολλά , οι ανησυχίες τω ν Ελληνοκυ­ που ξεπερνούν κατά πολύ τις δυνάμεις
για τη μη λύ σ η το υ π ροβ λή μα το ς ευθύ- πρίω ν δεν ικανοποιήθηκαν. Α π οτέλε­ μας. Για να υπάρξει λύση θα πρέπει
νεται η ελληνοκυπριακή πλευρά, έχει σμα το ύτο υ ήταν ο κυπριακός ελληνι­ όλα τα εμπλεκόμενα μέρη να είναι έτοι­
βάση. Έ χ ε ι βάση, για τί με δεδομένη τη σμός να το απορρίψει, παρά τα επιχει­ μα για ένα συμβιβασμό. Δεν μπορεί να
θέση αυτή η Το υ ρ κ ία βοηθιέται να δια­ ρήματα και τη ν κινδυνολογία που ανέ­ υπάρξει λύση αν το ένα μέρος θέλει και
σφαλίσει αυτά π ου θέλει σ ’ ένα σχέδιο π τυξε αυτή η σ χολή πολιτικής σκέψης. επιδιώκει να επιβάλει τους δικούς του
λύσης και να δώ σει τη συγκατάθεσή όρους στα υπόλοιπα μέρη. Ο συμβιβα­
της, και άρα θα έχουμε τ η ν επ ιλο γή Η «ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ» ΤΗΣ ΛΥΣΗΣ σμός πρέπει να είναι αμοιβαίος. Η μέ­
της μη λύ σ η ς ή τη ς λύ σ η ς ανεξά ρτη­ Για αρκετό καιρό στο παρελθόν οι πο­ χρι τώ ρα εμπειρία μας με την Τουρκία
του περιεχομένου. λιτικές αντιπαραθέσεις περιστρέφ ο- αποδεικνύει ότι η Τουρκία δεν είναι
Αυτό ακριβώς συνέβηκε, για πρώ τη ντο γύ ρ ω από το υ ς όρο υς το υ «α π ο ρ - έτοιμη ή δεν θέλει να συμβιβαστεί. Τ ο
φορά, με το Σχέδιο Ανάν, όπου η δεδη­ ριπτισμού» και το υ «ενδοτισμού». Σχέδιο Ανάν δεν ήταν το πρώτο Σχέδιο
λωμένη προδιάθεσή μας, που εκδηλώ ­ Ό ρ ο ι που παρέπεμπαν στο περιεχόμε­ που κατατέθηκε στο τραπέζι. Υπήρξαν
θηκε νωρίς το 2000, να δεχθούμε το νο τη ς λύ σ η ς χω ρίς όμως να καταπιά­ πολλά άλλα στο παρελθόν που η δική
όποιο σχέδιο λύ σ η ς έστρεψ ε το υ ς ξέ­ νονται με αυτό. Αντίθετα, η όλη συζή­ μας πλευρά αποδέχθηκε για συζήτηση
νους π ρος τη ν κατεύθυνση ικανοποίη­ τη σ η σχηματοποιούσε τις διάφορες ενώ η Άγκυρα τα απέρριψε. Διαχρονι­
σης τω ν αιτημάτω ν τη ς Τουρκίας. πολιτικές τάσεις ό σ ον αφορά τα όρια κός στόχος της Τουρκίας δεν είναι
Ταυτόχρονα, βέβαια, αυτή η π ρ ο σ έ γγ ι­ το υ συμβιβασμού που καλούμαστε να απλώς η διατήρηση αυτών που κστέ-
ση αποδείχθηκε αδιέξοδη διότι ικανο­ κάνουμε. Η αλήθεια είναι ότι υπάρ­ κτησε με τη ν εισβολή του 7 4 αλλά να
ποιώντας ό λες τις μαξιμαλιστικές θέ­ χουν διαφορετικές π ροσ εγγίσ εις ως κερδίσει και κάτι παραπάνω. Ενδεικτικό
σεις της Ά γκ υ ρ α ς, τ ο Σχέδιο Ανά ν κα­ π ρ ο ς τ ο ποιες είναι οι γρ α μ μ ές ασφά­ είναι το γεγονός ότι η Τουρκία επιδίωξε
τέστη μη ισορροπημένο, ετεροβαρές, λειας μας, στα πλαίσια μίας λύ σ η ς αλ­ και της προσφέρθηκαν στο Σχέδιο

^ ---------- ■ ■ν 17

Ανάν και δικαιώματα επί του ελληνοκυ­
πριακού συνιστώντος κρατιδίου, ενώ η
ανεξαρτησία του νέου κράτους θα
ήταν κουτσουρεμένη, με πρόνοιες που
διασφάλιζαν στην Τουρκία δικαίωμα
αρνησικυρίας για ζητήματα που φυσιο­
λογικά θα έπρεπε να ανήκουν στο κυ­
ρίαρχο κυπριακό κράτος.
Αν λοιπόν η Τουρκία δεν εγκαταλεί-
ψει την αναχρονιστική τη ς στρατηγική
έναντι τη ς Κύπρου, που θέλει τη μετα­
τροπή της νήσου σε προτεκτοράτο τη ς
με πλήρη έλεγχο επ’ αυτής, δεν μπορεί
να προσδοκούμε λύση. Εκτός, βέβαια,
κι αν είμαστε διατεθειμένοι, όπως ανα­
φέραμε πιο πάνω, να δεχθούμε μία τέ ­
τοια λύση. Ό μ ω ς ο λαός έδειξε ότι,
ενώ είναι έτοιμος για συναινετική λ ύ ­
ση, δεν είναι διατεθειμένος να αποδε­
χθεί λύση που θα το ν θέτει σε ακόμη
πιο δυσμενή θέση απ’ αυτήν που βρί­
σκεται σήμερα. Κι αυτό είναι απόλυτο
λογικό και πρέπει να γίνει κατανοητό
και σεβαστό.
ΤΑ «ΟΧΙ» ΚΑΙ ΤΑ «ΝΑΙ» ΣΤΗΝ ΑΓΚΥΡΑ
Ο κυπριακός ελληνισμός αποδέχθηκε
σήμερα, αυτό που τη δεκαετία του ’60
τα ίδια τα Ηνωμένα Έ θ ν η απέρριπταν:
τη Διζωνική-Δικοινοτική Ομοσπονδία. Η
απουσία γεωγραφικής και δημογραφι-
κής βάσης που τα Ηνωμένα Έ θ ν η επι­
καλέστηκαν τότε για απόρριψη του
τουρκικού αυτού αιτήματος δημιουρ-
18
γήθηκε με τη ν κατάληψη του βορείου
τμήματος τη ς Κύπρου από τα τουρκικά
στρατεύματα, με τη ν εφαρμογή πολιτι­
κής εθνοκάθαρσης και τη ν εκδίωξη
200.000 Ελλήνω ν Κυπρίων που ζούσαν
εκεί και τη μεταφορά και εγκατάσταση
τω ν Τουρκοκυπρίων από τις ελεύθερες
στις κατεχόμενες περιοχές. Τα υτό χρ ο ­
να, η ελληνοκυπριακή πλευρά έχει κατά
καιρούς κάνει σειρά συμβιβασμών στις
διάφορες πτυχές μιας Ομοσπονδίας,
παρότι οι συμβιβασμοί αυτοί απέχουν
κατά πολύ από τις αρχές του Διεθνούς
ή Ευρωπαϊκού Δικαίου και τω ν αρχών
της Δημοκρατίας. Από πλευράς Ά γκ υ ­
ρας, αντίθετα, δεν έχει γίνει κανένα βή­
μα συμβιβασμού όλα αυτά τα χρόνια.
Αποκλεισμένης τη ς στρατιωτικής επι­
λο γή ς ως μέσο επίλυσης του Κυπρια­
κού, η ελλαδική και κυπριακή πολιτική
ηγεσία εφάρμοσαν μέχρι σήμερα διά­
φορους σχεδιασμούς και στρατηγικές
για να καμφθεί η Τουρκική αδιαλλαξία.
Αυτό μέχρι στιγμής δεν έχει επιτευ­
χθεί. Αυτό δεν οφείλεται σε κακούς
χειρισμούς ή κακές στρατηγικές (χω­
ρίς να σημαίνει ότι δεν έγιναν και λάθη)
τω ν κατά καιρούς κυβερνήσεων. Τ η ν
πραγματική αιτία θα πρέπει να την
αναζητήσουμε στους λό γο υ ς που επι­
τρέπουν στην Τουρκία να διατηρεί αυ­
τή τη ν προκλητική και αδιάλλακτη στά­
ση. Και οι λό γο ι αυτοί έχουν να κάνουν
με τις διεθνείς συμμαχίες τη ς Τ ο υ ρ ­
κίας, με τ ο σ υσ χετισ μό δυνάμεων στη
διεθνή σκηνή, με τ η ν πολιτική κουλτού­
ρα το υ τουρκικού κεμαλικού κατεστη­
μένου, τ α οικονομικά συμφέροντα ξέ­
νω ν σ τη ν Το υ ρ κ ία και άλλα.
Μία σ τρ α τη γική π ου χρησιμοποιεί
αποκλειστικά και μόνο πολιτικά μέσα,
για να εξαναγκάσει τ η ν Ά γκυρ α να με-
ταβάλει τ η ν πολιτική τη ς, έχει ελπίδες
να πετύχει, μόνο αν τ ο πολιτικό κόστος
που δημιουργείτα ι για τη ν Τουρκία εί­
ναι μ εγα λύ τερ ο από τ ο όφελος που
αποκομίζει από τη συνέχιση της υφι­
στάμενης πολιτικής τη ς. Η πραγματι­
κότητα όμω ς, 33 τό σ ω ν χρόνων, απέ­
δειξε ότι η διεθνής κοινότητα δείχνει
μία άνευ π ρ ο η γο υ μ ένο υ ανοχή έναντι
τω ν όποιω ν εγκλη μά τω ν διαπράττει η
Τουρκία, είτε έναντι τη ς Κύπρου, είτε
έναντι τω ν Κούρδω ν, είτε έναντι και αυ­
τώ ν τω ν ίδιων τω ν Το ύ ρ κ ω ν πολιτών. Η
σ τρατηγική σημασία που οι Η Π Α και
κάποιοι Ευρω παίοι εταίροι αποδίδουν
σ τη ν Το υ ρ κ ία τ η ν αποθρασύνει. Τα με­
γά λα οικονομικά συμφ έροντα που δια-
πλέκονται σ τη ν τερ ά σ τια τουρκική
αγορά, ο ρ ό λο ς τη ς σ τη ν ενεργειακή
προμήθεια τη ς Ευ ρ ώ π η ς κλπ, θέτουν
τη ν Το υ ρ κ ία στη σφαίρα τη ς ατιμωρη­
σίας για οποιοδήποτε έγκλημα ή ασυ­
νέπεια διαπράξει. Ά ρα , τ ο πολιτικό κό­
στος ως σ τό χο ς φαίνεται να καθίστα­
ται ανέφικτος, απλώ ς και μόνο γιατί
κάποιοι ισχυρότεροι από μας, αυτοί
που ορίζουν το υ ς κανόνες του παιχνι­
διού, δεν είναι διατεθειμένοι να ζητή­
σουν από τη ν Το υ ρ κ ία να πληρώσει το
όποιο τίμημα.
ΟΚΑΤΑΛΥΤΗΣ ΤΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ
Ελλά δ α και Κύπρος επενδύσαμε στην
Ευρωπαϊκή ενταξιακή πορεία της
Τουρκία ς ως ένας καταλύτης που θα
μπορούσε να αποδώ σει αποτελέσμα­
τα. Η στρατηγική αυτή είναι ορθή, πα­
ρότι σύνθετη και απαιτεί λεπτούς και
πολυεπίπεδους χειρισμούς. Είναι
όμως η μόνη περίπτω ση, για την ώρα,
όπου η επίτευξη ενός στρατηγικού
στόχου τη ς Ά γκ υ ρ α ς εξαρτάται και
από τη Λευκω σία και από τη ν Αθήνα. Η
ενταξιακές υποχρεώ σεις τη ς Τουρκίας
ανέδειξαν τις αντιθέσεις του κεμαλι-
κού καθεστώ τος. Τ ο τελικό αποτέλε­
σμα τη ς σ ύ γκ ρ ο υ σ η ς μεταξύ του βα-
θέους κράτους και τω ν μεταρρυθμιστι-

κών δυνάμεων (που δεν πρέπει να ξε­
χνάμε, έχουν ισλαμικό χα ρακτήρα) εί­
ναι καθοριστικής σημασία ς για τις
προοπτικές επ ίλυσ ης το υ Κυπριακού.
Βέβαια, σ ’ αυτό τ ο πλαίσιο θα πρέπει
να είμαστε ρεαλιστές, λαμβάνοντας
υπόψη ότι η Ευρω παϊκή Έ ν ω σ η δεν θα
ασχοληθεί, παρότι θα όφειλε, με το π ε­
ριεχόμενο τη ς λύ σ η ς και κατά π όσο
αιπή θα συνάδει ή όχι με τις αρχές και
αξίες στις οποίες εδράζεται η Έ ν ω σ η .
0 ΚΥΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ
Ακόμη και σ ’ αυτή τη φάση, όπου η
Τουρκία, ακολουθώντας τη ν τακτική αμ­
φισβήτησης τη ς Κυπριακής Δημοκρα­
τίας και παράλληλα τη ς πολιτικής ανα­
βάθμισης του ψευδοκράτους, δημιουρ­
γεί σοβαρά προβλήματα στις σχέσεις
EE-Ν Α ΤΟ ή στη λειτουργία, π.χ., του
ΟΟΣΑ, κάποιοι εταίροι μας αναδεικνύ-
ουν τη μη λύση του Κυπριακού ως την
αιτία, όχι μέσα από το πρίσμα τω ν ευθυ­
νών της Τουρκίας, αλλά μέσα από έναν
πολττικό κυνισμό άνευ προηγουμένου.
0 πολιτικός αυτός κυνισμός στοχεύει
στη διευκόλυνση τη ς Τουρκίας στις σχέ­
σεις της με τη ν Ευρωπαϊκή Έ ν ω σ η και
το Ν Α ΤΟ , μέσα από μια οποιαδήπστε
λύση του Κυπριακού που θα ικανοποιεί
την Τουρκία. Αυτή η π ροσ έγγισ η δεν εν-
διαφέρεται ούτε για το αν έγινε στρα­
τιωτική εισβολή, ούτε αν το Διεθνές Δ ί­
καιο και τα ψηφίσματα το υ Συμβουλίου
Ασφαλείας παραβιάζονται, ούτε αν η
λύση θάναι δίκαιη ή λειτουργική. Εκείνο
που την ενδιαφέρει είναι το κλείσιμο του
Κυπριακού. Γι’ αυτό και έχουν μυωπική
προσέγγιση όσοι ανάγουν το θέμα τη ς
(αναγκαίας βέβαια) διαφώτισης σε κα­
θοριστικό παράγοντα για τη λύση.
Αυτά τα δεδομένα και π ρα γμα τικότη­
τες, όπως και τη ν ορατή π λέο ν πιθανό­
τητα στροφ ής τη ς πορείας τη ς Τ ο υ ρ ­
κίας προς τη ν ειδική σχέση αντί π ρος
την ένταξη, πρέπει να μ ελετήσ ο υν όλοι
αυτοί, οι οποίοι αναλώ νουν το δημόσιο
τους λό γο σε συνθήματα κενά περιε­
χομένου.
Βέβαια σ την ιστορία και στη διεθνή
πολιτική τίπ οτε δεν είναι στατικό. Σ ’
εμάς εναπόκειται να π ροσ α ρμό ζο υμε
τη στρατηγική μας έγκαιρα για να πε-
τύχουμε το σ τό χο τη ς ανατροπής τω ν
κατοχικών δεδομένω ν και τη ς επανέ­
νωσης τη ς Κύπρου. Α υ τό δεν παραπέ­
Λ
ΜΟΝΑΔΙΚΟ AQPO
μπει σε «λ ύ σ η σε βάθος χρ ό νο υ » όπως
ισχυρίζονται κάποιοι. Τ ο επιχείρημα
το υ χρόνου είναι η ά λλη όψη το υ επι­
χειρήματος «οποια δήποτε λύση είναι
καλύτερη από τη ν υφιστάμενη κατά­
σ τα σ η ». Ο χρόνος είναι ένας π αράγο­
ντας που πρέπει να λαμβάνουμε υπό­
ψη. Ό μ ω ς μετά τη ν ένταξή μας στην
Ευρω παϊκή Έ ν ω σ η και με δεδομένους
το υ ς ευρω παϊκούς στόχους τη ς Ά γκ υ ­
ρας, ο χρ ό νο ς δεν λειτο υρ γεί μονοδιά­
στατα. Επιπλέον, θα ήταν πολιτική
εθνική αυτοκτονία αν στέλναμε το μή­
νυμα ότι στο όνομα του χρόνου είμα­
στε έτοιμοι να θυσιάσουμε τη ν ουσία,
το περιεχόμενο τη ς λύσ ης. Ό λ ο ι θα θέ­
λα με «λύ σ η χθες». Α λλά τέτοια λύση
που να μπορούμε να τη ν αποδεχθούμε
ως ένα ιστορικό αλλά αξιοπρεπή συμ­
βιβασμό δεν μας έχει προταθεί.
ΑΙΜΟΣ
ΘΕΛΟΥΝ ΠΡΟΕΔΡΟ ΣΤΑ ΜΕΤΡΑ ΤΟΥΣ
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ
Τέ λο ς , πολύ ανιστόρητο και αναξιο­
πρεπές, από εθνικής άποψης, είναι το ^ΒΑΛΚΑΝΙΚΗΣ 1
επιχείρημα ότι ο Π ρόεδρος τη ς Κύ­ Π Ο Ι Η Σ Η Σ
π ρου πρέπει να ’ναι «α ρεστός στους
ξένο υς». Α υ τό το επιχείρημα υπονοεί
ότι είναι δυνατό οι ξένοι να αγαπούν
Σ ε λ ίδ ε ς 5 5 2
και να θέλου ν να βοηθήσουν τη ν Κύ­
π ρ ο πιο π ολύ απ’ ό,τι οποιοσδήποτε τ ιμ ή π ώ λ η σ η ς 4 0 ε υ ρ ώ
πολιτικός η γέτη ς τη ς Κύπρου. Α γνοεί
τ ο αυτονόητο, ότι οι ξένοι γνοιάζονται
και επιδιώκουν να εξυπηρετήσουν τα ΠΡΟ ΣΦ Ο ΡΑ Π Α Τ Ο Υ Σ
δικά το υ ς εθνικά συμφ έροντα και Σ Υ Ν Δ Ρ Ο Μ Η Τ Ε Σ Τ Ο Υ Α Ν Τ Ι:
σ τρατηγικές, όπως κι εμείς θα έπρεπε Ο ι σ υ νδ ρ ο μ η τές το υ Α ν τ ί με
άλλω σ τε. Είναι αναξιοπρεπές γιατί έκπ τω σ η 10%
απαιτείται από το υ ς υποψηφίους π ρο­ (σ υ μ π ερ ιλα μ β α νο μ έ νω ν τω ν
έδ ρ ο υς να εξασφ αλίσουν πιστοποιητι­ εξό δ ω ν α π ο σ το λή ς για τη ν
κό κα τα λληλότητα ς ή καλής διαγω γής Ελλά δ α ) μ π ο ρ ο ύ ν να
από τις ξένες Πρεσβείες και ξένα κέ­
α π ο κ τή σ ο υ ν τη ν Α νθ ο λο γία
ντρ α αποφάσεων. Είναι κι ανιστόρητο
Α ΙΜ Ο Σ .
για τί το Σχέδιο Ανάν, το π λέον απαρά­
Π α ρ α γγελίες: Α Ν Τ Ι,
δεκτο σχέδιο λύ σ η ς που μας προτάθη-
Δ η μ ο χ ά ρ ο υ ς 6 0 ,1 1 5 21 Α θ ή να ,
κε, σχεδιάστηκε και προω θήθηκε όταν
τη ν Κύπρο κυβερνούσαν εκείνοι οι τη λ: 210-7232713,
οποίοι ή τα ν «α ρ εστοί στους ξένους». φαξ: 210-7226107,
Έ ν α ς σοβαρός πολιτικός διάλογος e-m ail: c h p a p o u @ o te n e t.g r
και σ υ λλο γικ ό ς προβληματισμός γύρω
από το Κυπριακό και τις προοπτικές
επίλυσης το υ είναι αναγκαίος. Θα είναι
και επωφελής, γιατί μόνο έτσι, και μα­
κριά από σ υνθηματολογικές ή εκλογι­
κές π ροσ εγγίσ εις, θα μπορούσαμε να ΕΚΔΟΣΗ ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ
οικοδομήσουμε τη ν τό σ ο σημαντική ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ “ΑΝΤΙ”
και απαραίτητη ενότητα λαού και η γε ­
ΑΘΗΝΑ 2007
σίας για το εθνικό μας πρόβλημα. <$^|
19
Μεγάλη, αλλά μικρής ιοχύος, η νίκη Ερντογάν
το υ Τ ά κη Δ ια μ α ντή

Αναμφίβολα, το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν π ερασμένη δεκαετία Χικμέτ Τσετίν, ή
ακόμα και ο π ρ ώ η ν πρωθυπουργός
πέτυχε μια εντυπωσιακή νίκη στις βουλευτικές εκλογές της περασμένης
Μ εσούτ Γ ιλμάζ.
Κυριακής στην Τουρκία, συγκεντρώνοντας το 46,54% των ψήφων. Οι εκλογές Π έρ α από τα μεγά λα εσωτερικά προ­
αυτές, λόγω και του εκρηκτικού κλίματος που είχε καλλιεργηθεί στο διάστημα βλήματα, όμως, η κυβέρνηση του Τα-
των τελευταίων μηνών, χαρακτηρίστηκαν ως οι σημαντικότερες στην ιστορία γίπ Ε ρ ντο γά ν θα έχει να αντιμετωπίσει
της χώρας. Ωστόσο, η ευφορία, από αυτή την -αναμενόμενη έτσι κι αλλιώς— και μια σειρά από σοβαρά ζητήματα
στην εξωτερική πολιτική της, ζητήματα
νίκη, δεν μπορεί να κρύψει εντελώς τα αγωνιώδη ερωτήματα που τίθενται
που έχουν να κάνουν άμεσα με τα απο-
σχετικά με την πορεία της νέας κυβέρνησης που θα σχηματισθεί και εντέλει με καλούμενα «εθνικά θέματα» της Τουρ­
την πορεία της ίδιας της Τουρκίας. κίας, όπως είναι το ζήτημα τω ν Κούρ­
δων και άρα οι σχέσεις τη ς με το Ιράκ,
α λλά και με το δίδυμο Ιράν - Συρίας, οι
ο Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανά­ τις μεταρρυθμίσεις που έχει π ρ ο γρ α μ ­ σχέσεις που έχει δημιουργήσει με τη

Τ
πτυξης, επαναλαμβάνοντας το ν
θρίαμβο που είχε πετύχει στις
εκλογές το υ 2002, οπότε είχε συ­ τη ς Δημοκρατίας, που εκκρεμεί εδώ
γκεντρώ σει το 34 ,4 % τω ν ψή­
φων, κατάφερε τη ν περασμένη Κυρια­να αντιμετωπίσει το δημοψήφισμα που
κή να αυξήσει το εκλογικό ποσοστό
του κατά 12,11 ποσοστιαίες μονάδες.
Ταυτόχρονα, όμως, σύμφωνα με τα
εκλογικά αποτελέσματα, στη Βουλή
κατάφεραν να περάσουν δύο ακόμα
κόμματα, το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό
Κόμμα του Ντενίζ Μπαϊκάλ με 20,79%
-έ να ντι 19,4% το υ 2 0 0 2 - και το ακρο­
δεξιό Κόμμα Εθνικιστικής Κίνησης του
Ντεβλέτ Μ παχτσελί με 14,25%, καθώς
και 27 ανεξάρτητοι, μεταξύ τω ν οποίων
24 Κούρδοι και ο πρώ ην πρω θυπουρ­
γό ς Μ εσούτ Γ ιλμάζ.
Αποτέλεσμα τη ς αλλα γής αυτής στη
σύνθεση του κοινοβουλίου -σ τ ο οποίο
κατά τη ν προηγούμενη πενταετία
υπήρχαν μόνο δύο κόμματα και ένας
πολύ μικρός αριθμός ανεξά ρτητω ν-
ήταν να μειωθούν οι έδρες του Κόμμα­
τος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης σε 340
από τις 365, το κόμμα του Μπαϊκάλ να
εξασφαλίσει 112 από τις 177 που διέθε­
τε και το κόμμα του Μπαχτσελί 71.
Έ τ σ ι, ο πρω θυπουργός Ερντογάν δεν
εξασφαλίζει την πολυπόθητη πλειοψη-
φία τω ν δυο τρίτων -τουλά χισ το ν 367
έ δ ρ ε ς - που χρειάζεται για να περάσει είναι ο υπ ουργός Εξω τερικώ ν κατά την
ματίσει και, κυρίως, για να λύσ ει το
πρόβλημα τη ς εκλογής νέου προέδρου
και περίπου τρεις μήνες, α λλά και για
έχει ορισθεί για τις 21 Οκτω βρίου, με
θέμα τη ν έγκριση από το ν λα ό μιας σει­
ράς αλλαγώ ν στο Σύνταγμα, με πρώ τη
την απευθείας εκλογή προέδρου τη ς
Δημοκρατίας.
ΣΥΜΒΙΒΑΣΜΟΣ ΓΙΑ ΠΡΟΕΔΡΟ;
Ιδιαίτερα για το θέμα το υ προέδρου
μάλιστα, εκτιμήσεις αναλυτώ ν σ υ γκ λί­
νουν στην άποψη ότι σ ’ αυτή τη φάση ο
Ερ ντογά ν θα επιδιώξει να αποφύγει
μια σύγκρουση με τα κόμματα τη ς
αντιπολίτευσης, οπότε δεν θα επιμείνει
στην υποψηφιότητα το υ Α μ π ντο υ λά χ
Γκιουλ, αλλά θα αναζητήσει μια συμβι­
βαστική φ όρμουλα αποδεχόμενος μια
προσω πικότητα κοινής αποδοχής. Εί­
ναι γνω στό, άλλω στε, ότι για το θέμα
αυτό, πριν από τις εκλογές, ο Ε ρ ντο -
γά ν είχε σχετικές διαβουλεύσεις τό σ ο
με το ν Ντενίζ Μπαϊκάλ όσ ο και με το ν
γενικό επιτελάρχη σ τρ α τη γό Γιασάρ
Μπουγιούκανιτ. Σ το πλαίσιο αυτό, μά­
λιστα, έχουν αρχίσει να αναφέρονται
διάφορα ονόματα για τη θέση το υ π ρ ο ­
έδρου τη ς χώ ρας, ανάμεσα στα οποία
Ρωσία, με κύριο αντικείμενο την ενερ­
γειακή πολιτική, οι σχέσεις της με τις
Η Π Α (οι οποίες εδώ και τρία χρόνια βρί­
σκονται στο χειρότερο σημείο τους), η
πορεία τω ν ενταξιακών διαπραγματεύ­
σεω ν με τη ν Ευρωπαϊκή Έ ν ω σ η -για τις
οποίες το ενδιαφέρον έχει μειωθεί δρα­
ματικά στην Τουρκία εδώ και ένα χρό­
νο, εξαιτίας τη ς κλιμακούμενης έντα­
σης που δημιουργήθηκε στη χώρα, αλ­
λά και τη ς α λλα γή ς στις προτεραιότη­
τες που είχε θέσει ο ίδιος ο Ερντογάν.
Βεβαίως, έχει επίσης να σκεφθεί τα
ελληνοτουρκικά και τ ο Κυπριακό, θέ­
ματα, όμως, που για π ολλο ύς αναλυ­
τές δεν αναμένεται να έχουν, για την
ώ ρα το υλά χισ τον, δραματικές εξελί­
ξεις, καθώς το ενδιαφέρον της Άγκυ­
ρας θα είναι στραμμένο κυρίως στα
νοτιοανατολικά σ ύνορ α τη ς χώρας.
Σ το πλαίσιο αυτό, είναι βέβαιο ότι ο
Ερ ντογά ν, με δεδομένη τη ν παρουσία
στη Β ουλή τω ν εθνικιστών του Μπα-
χτσελί, καθώς και τω ν Κούρδων ανε­
ξά ρτητω ν βουλευτώ ν, α λλά και με το
σ τρα τό να καραδοκεί στη γωνία, θα κι­
νηθεί με π ο λλή π ρ οσ ο χή, επιδιώκο­
ντας τη δ ημιουργία ενός συναινετικού
κλίματος.
Δ εν είναι λίγοι οι αναλυτές που υπο­
στηρίζουν ότι, λό γω τη ς σοβαρότητας
τω ν προβλημάτω ν που θα αντιμετωπίσει
 ο Ερντογάν, δεν αποκλείεται ο στρατός,
από κοινού με τα κόμματα τη ς αντιπολί­
τευσης, να προκαλεσουν ένα τεχνητό
«βραχυκύκλωμα» -γ ια παράδειγμα στο
θέμα της εκλογής προέδρου τη ς Δ η μ ο ­
κρατίας- και να σπρώ ξουν το ν πρω θυ­
πουργό να αναζητήσει λύσεις σε μια νέα
εκλογική αναμέτρηση.
Που σημαίνει ότι, με τ ο εκλογικό απο­
τέλεσμα τη ς π ερα σ μένης Κυριακής, η
Τουρκία εισέρχεται σ ε μια περίοδο
αστάθειας, για τ η ν οποία κανείς δεν
γνωρίζει πού και πώ ς θα καταλήξει. ΓΓ
αυτό και δεν είναι τυχα ίο ότι ο ίδιος ο
Ερντογάν, αμέσω ς μόλις έγιναν γν ω ­
στά τα αποτελέσμα τα τω ν εκλογώ ν,
έσπευσε να δηλώ σ ει ότι θα σεβαστεί
«τις βασικές αρχές τη ς τουρκικής Δ η ­
μοκρατίας», παραπέμποντας έτσ ι άμε­
σα στο κοσμικό κράτος. Ό π ω ς δεν εί­
ναι τυχαίο ότι φ ρόντισε να απομακρύ-
νει έναν σημαντικό αριθμό υποψηφίων
του κόμματός το υ με καθαρά ισλαμικό
προσανατολισμό.
Ανπ'στοιχα, εξά λλο υ , δεν είναι τυχαία
και η δήλω ση το υ εθνικιστή Ν τεβ λέτ
Μπαχτσελί, ο οποίος διαβεβαίωσε ότι
το κόμμα το υ «θ α είναι δ η μιο υργικό »
στη Βουλή και ότι «δ ε ν θα προκαλέσει
κρίση στα σοβαρά ζητή μα τα ». Μια επι­
σήμανση που δείχνει ότι τ ο Κόμμα
Εθνικιστικής Κίνησης δ εν θα είναι α ρ-
νηπκό σ την περίπτω ση που ο Ερ ντο -
γάν επιδιώξει ένα συναινετικό κλίμα.
Από τα παραπάνω συμπεραίνεται ότι
το εκλογικό α π οτέλεσμα τη ς π ερασμέ­
νης Κυριακής ή τα ν σαφώς μια π ροσω ­
πική νίκη το υ Τα γίπ Ε ρ ντογά ν, ο οποί­
ος αναδεικνύεται σε κυρίαρχο το υ π ο-
λτπκού παιχνιδιού σ τη ν Το υ ρ κ ία · είναι
όμως και βέβαιο ότι η νίκη αυτή δεν
αποτελεί μια λευκή επιτα γή για το ν
τούρκο π ρω θυπ ο υργό .
Είναι γε γο νό ς ότι σ το διάστημα τω ν
τελευταίων χρόνω ν, χά ρη στις πολιτι­
κές επιλογές το υ Ε ρ ντο γά ν, η Τουρκία
γνώρισε μια αξιοσημείω τη ανάπτυξη
στον οικονομικό τομέα , π ρ ά γμ α που εί­
χε θετικές συνέπειες σ το βιοτικό επί­
πεδο μεγάλω ν τμη μά τω ν το υ το υρκι­
κού λαού και κυρίω ς σε μερικές από
τις φτωχότερες και πιο υποβαθμισμέ­
νες περιοχές.
Πέρα από αυτό, σ το πολιτικό πεδίο, ο
Ερντογάν κατάφερε να λειτο υ ρ γή σ ει
σαν μια ομπρέλα, κάτω από τη ν οποία
συγκεντρώ θηκαν πολίτες με διαφορε­
τικό πολιτικό προσανατολισμό, όπως
εργάτες, αγρότες, μικροαστοί και μι-
κροεπιχειρηματίες, μέλη μειονοτήτων
-περιλαμβανομένω ν και κάποιων Κούρ­
δ ω ν - ή και οπαδοί τη ς Αριστερός. Ό λ ο ι
αυτοί ψήφισαν υπέρ του Κόμματος Δ ι­
καιοσύνης και Ανάπτυξης, όχι γιατί ταυ­
τίζονταν με τη ν ιδεολογία και τους πολι­
τικούς προσανατολισμούς του Τα γίπ
Ερ ντογά ν, όσο κυρίως γιατί είδαν σ ’
αυτόν έναν σοβαρό πολιτικό π α ρά γο­
ντα, ο οποίος μπορούσε να αναταχθεί
στο στρατιωτικό και πολιτικό κατεστη­
μένο το υ αποκαλούμενου κεμαλικού
«βαθέω ς κράτους» και να αλλάξει το υς
συσχετισμούς στο πολιτικό σκηνικό
τη ς χώρας, με στόχο να τη βάλει σε μια
πορεία εκδημοκρατισμού και σεβα­
σμού τω ν θεμελειωδών αθρωπίνων δι­
καιωμάτων.
ΚΕΡΔΙΣΜΕΝΟΙ ΚΑΙ ΧΑΜΕΝΟΙ
Σ ’ αυτό, συνέτεινε, φυσικά, η στάση
το υ ίδιου του Ερντογάν, αλλά και το
εκρηκτικό κλίμα που δημιουργήθηκε
σ την Τουρκία το υς τελευταίους μήνες,
κατά το υ ς οποίους η κοινή γνώ μη της
χώ ρας ζούσε με το φόβο ενός νέου
στρατιωτικού πραξικοπήματος ή ενός
π ολέμου στο βόρειο Ιράκ. Έ ν α κλίμα,
που ο δήγησ ε σε μια έντονη πόλω ση
και το οποίο ωφέλησε τελικά το ν Ε ρ -
ντογάν. Μόνο που ταυτόχρονα ωφέλη­
σε και τη ν εθνικιστική ακροδεξιά, η
οποία κατάφερε να κάνει τη ν «έκπ λη­
ξη » και να περάσει στη Βουλή με ένα
ποσοστό που κανένας δεν περίμενε,
κάνοντας τους πασάδες του στρατού
να αισθάνονται δικαιωμένοι και φυσικά
ικανοποιξημένοι από το αποτέλεσμα
τω ν εκλογώ ν της Κυριακής.
Α ν σε όλη αυτή τη ν ιστορία υπάρχει
κάποιος χαμένος, αυτός είναι, χωρίς
αμφιβολία, ο ηγέτης τη ς αξιωματικής
αντιπολίτευσης Ντενίζ Μπαϊκάλ, ο
οποίος προσπάθησε μεν να εκμεταλ-
λευθ είτη διαμάχη Ε ρ ν το γ ά ν -σ τρ α το ύ ,
προκειμένου να μεγιστοποιήσει τα οφέ­
λη του στις εκλογές, το μόνο που κατά­
φερε ωστόσο ήταν να διατηρήσει το
κόμμα του στην εκλογική δύναμη που
είχε και στις εκλογές του 2002, με απο­
τέλεσμα να χάσει ένα μεγάλο μέρος
τω ν βουλευτικών εδρών που διέθετε.
Χαρακτηριστικό είναι μάλιστα ότι, με­
τά τις εκλογές, ο κατ’ όνομα σοσιαλδη­
μοκράτης Μπαϊκάλ έχει εξαφανισθεί
από το προσκήνιο, και τις δηλώσεις εκ
μέρους του κόμματός του κάνουν οι
δύο αντιπρόεδροί του, που σημαίνει ότι
δεν είναι χωρίς αντίκρισμα οι φήμες ότι
μεθοδεύεται η αντικατάστασή του στην
ηγεσία.
Έ σ τω και με αποδυναμωμένο το Ρε-
πουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα, όμως, εί­
ναι βέβαιο ότι το μέλλον προβλέπεται
αρκετά δύσκολο για τον Ταγίπ Ερντο-
γάν, ο οποίος αναμένεται την ερχόμενη
εβδομάδα να πάρει από το χέρι του
προέδρου Σεζέρ την εντολή για το σχη­
ματισμό της νέας κυβέρνησής το υ .
21
 ΠΩΣ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΙΣ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
Παιχνίδια των ΗΠΑ με τους Κούρδους
το υ Σήψ η Φ ιτσ ονάκη
νας από τους πυλώνες της ιδεο­
Ε
λογίας του νεοελληνικού λαϊκι­
σμού είναι ο μύθος πως η Το υ ρ ­
κία χαίρει τη ς πάγιας υποστήρι­
ξης τω ν Η Π Α. Και καθώς η Ε λλά ­ Ερντογά ν, ο πρέσβης τω ν Η Π Α στην
δα είναι μια χώρα που παραδοσιακά
αρέσκεται στη μυθολογία τείνει να πα­
ραβλέπει τα γεγο νό τα εκείνα που ανα­
τρέπουν τη βολική αυτή φαντασίωση.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής
της παράβλεψης αποτελεί η πρόσφατη
διπλωματική σύρραξη Άγκυρας και
Ουάσιγκτον με αφορμή το ν εξοπλισμό
της κουρδικής παραστρατιωτικής ο ρ ­
γάνω σης ΡΚΚ (Κόμμα Κούρδων Ε ρ γα ­
τών). Συγκεκριμένα, από το 2004, όταν
το ΡΚΚ κήρυξε τη ν επανέναρξη του
ένοπλου αγώνα ενάντια στο τουρκικό
κράτος, δυνάμεις του τουρκικού στρα­
τού έχουν εντοπίσει σημαντικές ποσό­
τητες αμερικανικού οπλισμού σε χέρια
Κούρδων ανταρτών. Ώ σ π ο υ το ν περα­
σμένο μήνα τέσσερις ιρακινοί Κούρδοι,
μέλη του ΡΚΚ που αιχμαλωτίστηκαν
από τις τουρκικές δυνάμεις, δήλωσαν
πως υπήρξαν μάρτυρες παράδοσης
οπλισμού στο ΡΚΚ από τεθωρακισμένα
οχήματα του αμερικανικού στρατού σε
στρατόπεδο στο βόρειο Ιράκ.
Λίγα εικοσιτετράωρα αργότερα η
Άγκυρα προέβη σε επίσημο διάβημα
διαμαρτυρίας προς τις ΗΠΑ. Ο το ύ ρ -
κος υπουργός Εξωτερικών Αμπντου-
λά χ Γκιουλ ανακοίνωσε σε συνέντευξη
Τύπ ου πως «εάν τα όσα υποστηρίζουν
[οι αιχμάλωτοι αντάρτες του ΡΚΚ] επα­
ληθευτούν, οι σχέσεις μας [με τις
Η Π Α ] θα π λη γο ύν ολοκληρωτικά.
Ερευνούμε τα στοιχεία. [Οι Αμερικα­
νοί] έχουν αναγνωρίσει [το ΡΚΚ] ως
τρομοκρατική οργάνω ση, έχουν σ υλ-
λάβει το ν αρχηγό τω ν τρομοκρατώ ν
[σ.σ. Αμπντουλά χ Οτσαλάν] και το ν
έχουν παραδώσει σ ’ εμάς. Δεν θα ήταν
0 Σήψης Φιισανάκης
(www.monogramma.blogspot.com) είναι
διδάκτωρ πολιτικών επιστημών. Ζει στις ΗΠΑ.
22
καθόλου σοφό να π ρομηθεύουν τ ρ ο ­
μοκράτες με όπλα». Στις 17 Ιουλίου,
κατόπιν εσπευσμένης συνάντησής το υ
με το ν το ύρκο π ρ ω θ υπ ο υρ γό Τα γίπ
Ά γκυρ α Ρος Ο υ ίλσ ο ν δήλω σε στους
δημοσιογράφ ους «τι λ ό γ ο έχουμε να
π ρομηθεύουμε με όπλα μια οργά νω ση
που εμείς [οι ίδιοι] έχουμε χαρακτηρί­
σει ως τρομοκρατική;».
ΑΛΛΑΓΗ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΩΝ
Σ τη ν πραγματικότητα τό σ ο ο π ρ έ­
σβης Ο υ ίλσ ο ν όσο και οι το ύρκο ι αξιω-
ματούχοι γνω ρίζουν καλά πω ς η Ο υ ά -
σιγκτον έχει αρκετούς λ ό γ ο υ ς να πα­
ραβλέπει τη δράση τω ν Κούρδω ν στο
βόρειο Ιράκ. Τ η ν τελευταία τετραετία η
κατάληψη του Ιράκ από το υ ς Αμερικα­
νούς έχει επιφέρει δραματικές ανακα­
τατάξεις σ την εξαιρετικά εύθραυστη
περιοχή το υ ευρύτερου Κουρδιστάν. Η
αναχαίτιση τη ς πάλαι ποτέ σ υγκεντρω ­
τικής εξουσίας τη ς Β α γδά της έχει δ η ­
μιουργήσει τις προϋποθέσεις για μια
σχεδόν άνευ π ρ οηγουμένου κουρδική
παλινόρθω ση με γεω γρα φ ικό επίκε­
ντρ ο το ιρακινό Κουρδιστάν. Ο ι Κ ούρ­
δοι το υ Ιράκ, παραδοσιακά διχασμέ­
νοι, είναι σήμερα στη χώ ρα το υ ς μά ρ­
τυ ρ ες ενός π ρω τόγνω ρου κλίματος
πολιτικής και εθνικής ενότητας. Δ ε ν
κρύβουν δε ούτε στιγμή τις προθέσεις
το υ ς να μετατρέψ ουν τη χείρα βοήθει­
ας τω ν Αμερικανώ ν σε αφετηρία ενός
αγώ να ανεξαρτησίας και κουρδικής
γεω γραφ ικής επανένω σης τω ν εδα­
φών το υ ιστορικού Κουρδιστάν στο
Ιράκ, τη Συρία, το Ιράν και φυσικά τη ν
Τουρκία.
Από τη μεριά το υ ς οι Αμερικανοί βλέ­
πουν θετικά μια τέτοια εξέλιξη, διότι
(α) η φιλική π ρος τις Η Π Α στάση τω ν
Κούρδω ν (που δεν είναι Άραβες) βοη­
θάει στην καταπολέμηση τη ς ιρακινής
αραβικής αντίστασης, (β) ο απελευθε­
ρωτικός ξεσηκω μός τη ς κουρδικής
διασποράς έχει τη δυνα τότητα να απο­
---------------------------------------------------7 * =
I
σταθεροποιήσει τη ν εσωτερική τάξη
κρατών εχθρικά διακείμενων προς τις
Η Π Α , όπω ς είναι η Συρ ία και το Ιράν,
και (γ) η δη μιο υρ γία ενός ανεξάρτητου
κουρδικού έθνους στη Μέση Ανατολή
ενδεχομένω ς να αυξήσει τη ν αμερικα­
νική επιρροή σ τη ν περιοχή, που για την
ώ ρα σ τηρ ίζετα ι σχεδόν αποκλειστικά
στο Ισραήλ.
Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΕΜΠΛΟΚΗ
Για λ ό γ ο υ ς που για τη ν ώρα παραμέ­
νο υ ν άγνω στοι, η Το υ ρ κ ία καθυστέρη­
σε να αντιληφ θεί τη ν ταχύτητα με την
οποία μεταβλήθηκαν οι κανόνες του
παιχνιδιού σ τα ανατολικά τη ς σύνορα.
Έ χ ο ν τ α ς «κα λομ ά θ ει» από τη ν εποχή
τη ς α π α γω γή ς το υ Ο τσ α λά ν, όταν αμε-
ρικανοί και το ύρ κ ο ι πράκτορες δρού-
σαν μαζί αποβλέποντας σε κοινούς
αντιτρομοκρατικούς στόχους, η Άγκυ­
ρα έσ τειλε τ ο καλοκαίρι το υ 2003 δε­
κάδες το ύ ρ κ ο υ ς κομάντος στο βόρειο
Ιράκ για να εξολοθ ρ εύσ ο υν ηγετικά
σ τελέχη το υ ΡΚΚ. Υπ ολόγιζα ν όμως
χω ρίς το υ ς «ξενο δ ό χο υ ς» Αμερικα­
νούς. Στις 4 Ιουλίου το υ 2003, πάνω
από 100 στρατιώ τες τη ς 173ης Ταξιαρ­
χίας Π εζονα υτώ ν το υ αμερικανικού
σ τρ α το ύ εισέβαλαν σε γιάφκα Τούρ­
κων κομάντος σ τη ν π όλη Σουλεϊμανία
το υ ιρακινού Κουρδιστάν. Εκεί συνέλα­
βαν έντεκα το ύ ρ κ ο υ ς κομάντος, συ­
μπεριλαμβανομένω ν δύο συνταγμα­
τα ρ χώ ν και ενός ταγματάρχη. Τους
έδεσαν με χειροπέδες, το υ ς πέρασαν
κουκούλες σ τα κεφάλια και τους φυλά­
κισαν σ ε στρα τόπ εδο συγκέντρωσης
όπου το υ ς ανέκριναν για 60 ώρες.
Τ ο υ ς άφ ησαν δε ελεύθερους μόνο
αφού η Ά γκ υ ρ α απέσυρε δυο τούρ­
κους στρατιω τικούς ακόλουθους από
το στρατιω τικό επιτελείο τω ν Η Π Α στο
Μαϊάμι τη ς Φ λόριντα και αφού εντέλει
απείλησε πω ς θα ανακαλέσει τον πρέ­
σβη τη ς από τη ν Ο υά σ ιγκτον.
Σ το υ ς μήνες που ακολούθησαν, η
εξορ γισ μένη τουρκική κυβέρνηση αρ-
νήθηκε να παραχω ρήσει σ το υ ς Α μ ερ ι­
κανούς χρ ή σ η το υ εναέριου χώ ρου
της για πτήσεις π ρ ο ς ή από τ ο Ιράκ.
Όμω ς, αντί να υποχω ρήσει, η Ο υ ά σ ι-
γκτον ενέτεινε τις ενέργειες τη ς για να
αποχωρήσουν ό λο ι οι το ύρκο ι σ τρ α ­
τιώτες από τ ο βόρειο Ιράκ, όπου δυνά­
μεις του τουρκικού σ τρα το ύ είχαν σ υ ­
νηθίσει να περιπλανώ νται ελεύθερα
από το 1991. Σ ή μ ερ α δε, μετά από τέ σ ­
σερα χρόνια ουσιαστικής αυτονομίας,
οι κουρδικές π εριοχές το υ βόρειου
Ιράκ φ ιλοξενούν χιλιάδες μαχητές το υ
ΡΚΚ που οργανώ νονται, εκπαιδεύο­
νται και οπλίζονται με τη σιω πηλή υπο­
στήριξη τω ν Αμερικανώ ν α λλά και τη ν
ενεργή σ υμ βο λή ισραηλινώ ν στρατιω ­
τικών εκπαιδευτών, όπω ς ανέφερε το
BBC το ν Σεπ τέμβ ρη το υ 2006. Και όλα
αυτά ενώ η Το υ ρ κ ία είναι ανήμπορη
μέχρι σ τιγμής να αντιδράσει.
ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ
Έ ω ς την ώρα που γράφονται αυτές οι
γραμμές, η τουρκική κυβέρνηση έχει
απορρίψει τις δηλώ σεις τω ν Η Π Α περί
άγνοιας για το ότι βρίσκεται αμερικανι­
κός οπλισμός στα χέρια ανταρτών του
ΡΚΚ. Ο ίδιος ο πρω θυπουργός Ερντο-
γάν είπε σε διάγγελμά το υ στο κανάλι
NTV της τουρκικής τηλεόρα σης πως
«[άσχετα] από το εάν οι Η Π Α προμη­
θεύουν [απευθείας] τα όπλα [στο ΡΚΚ]
ή εάν [το ΡΚΚ] τα προμηθεύεται από
κάπου αλλού, το θέμα που παραμένει
είναι πως μέχρι στιγμής ένας σοβαρός
αριθμός κατασχεμένων όπλων είναι
αμερικανικής προέλευσης».
Φημολογείται ότι αρκετοί τούρκοι
στρατιωτικοί, μέλη το υ Συμβουλίου
Ασφαλείας, υποσ τηρίζουν πως είναι
καιρός η Το υ ρκία να εισβάλει στρατιω ­
τικά στο βόρειο Ιράκ και να τελειώνει
με τη ν υπόθεση αυτή, όπω ς έκανε και
στο θέμα τη ς Κύπρου. Τα υτόχρονα , η
επιλογή τη ς στρατιω τικής εισβολής
έχει π ολλο ύς οπα δούς στις τάξεις τω ν
ψηφοφόρων ό λω ν τω ν κομμάτων. Ο ι
τελευταίοι θεω ρούν τη λύ σ η τη ς εισβο­
λής ως αποτελεσματικό αντιπερισπα­
σμό ενάντια σ το υς Κ ούρδους α λλά και
στους Αμερικανούς, που έχουν ενο­
χλήσει με τη στάση το υ ς τη ν τουρκική
κοινή γνώ μη. Η ενόχλη σ η αυτή επιβε­
βαιώνεται και από πρόσφ ατη π ολυε­
θνική έρευνα το υ Pew Research
Center, η οποία ανέδειξε τη ν Τουρκία
ως τη ν πιο αντιαμερικανική χώ ρα στον
κόσμο, με λιγό τερ ους από έναν στους
δέκα Το ύ ρ κου ς να είναι θετικά διακεί-
μενοι π ρος τις ΗΠ Α.
ΟΙ ΗΠΑ ΑΠΟΦΑΣΙΖΟΥΝ
Αναμφίβολα, η περίπτωση τη ς διαμά­
χης Τουρκίας - Κουρδιστάν αποτελεί
κλασικό παράδειγμα αμερικανικής
ανάμειξης, με τη ν υπερδύναμη να
οπλίζει ουσιαστικά και τις δύο π λευ­
ρές: και τη ν κουρδική, της οποίας το
μετα-σανταμικό οπλοστάσιο είναι σε
π ολύ μεγάλο βαθμό εξαρτημένο από
τις προμήθειες του Πενταγώνου, αλλά
και τη ν τουρκική, η οποία συνεχίζει να
προμηθεύεται πάνω από το 80 τοις
εκατό τω ν οπλικών τη ς αναγκών από
το υ ς Αμερικανούς. Η αμυντική εξάρτη­
ση και τω ν δύο από τις Η Π Α σημαίνει
φυσικά και τη ν άμεση πολιτική τους
εξάρτηση. Σε τελική ανάλυση, οι Αμε­
ρικανοί είναι εκείνοι που θα αποφασί­
σουν, όταν έρθει η ώρα, ποια από τις
δύο εξίσου εξαρτημένες πλευρές θα
ευνοήσουν. Έ ω ς τότε, οι αμερικανο-
τουρκικές σχέσεις θα συνεχίζουν να
περνούν τη βαθύτερη κρίση τους εδώ
και δεκαετίες.
Π αράλληλα, τα παραπάνω γεγονότα
εμπεριέχουν καίρια διδάγματα για τον
ελληνικό λαό, που δυστυχώς θα παρα­
μείνουν αναξιοποίητα όσο τα ελληνικά
M M E παραλείπουν να ασχοληθούν,
έστω συνοπτικά, με τη νέα αυτή ρήξη
στις αμερικανο-τουρκικές σχέσεις. Εί­
ναι προφανές πως τα συγκεκριμένα
γεγο νό τα ανατρέπουν τη ν απλοϊκή φα­
ντασίωση που θέλει τις Η Π Α μόνιμο και
αμετακίνητο υπέρμαχο τω ν τουρκικών
εθνικών συμφερόντων. Ο ι Η Π Α ήταν
και παραμένουν υπέρμαχοι αλλοεθνών
εθνικών συμφερόντων όταν και μόνο
όταν αυτά συμβαδίζουν με συγκεκρι­
μένες αμερικανικές πολιτικές βλέψεις,
όπως εκείνες διαμορφώνονται άμεσα
ή μακροπρόθεσμα. Ο μοναδικός στα­
θερός άξονας που χαρακτηρίζει τις
διεθνείς σχέσεις τω ν Αμερικανών είναι
η προστασία και η προώθηση τω ν εθνι­
κών το υς συμφερόντων, κάτι που οι ίδι­
οι ποτέ τους δεν απέκρυψαν.
Συμπερασματικά, η παραφιλολογία
περί υποτιθέμενου ακλόνητου φιλο-
τουρκισμού τω ν Η Π Α αναιρείται από
την πραγματικότητα των αμερικανο-
τουρκικών σχέσεων. Εξυπηρετεί εντέ-
λει έναν απλοϊκό λαϊκισμό εγχώριας κα­
τανάλωσης, που συμβάλλει στην από­
κρυψη της συστηματικής ανεπάρκειας
και τω ν λαθεμένων επιλογών της σ ύγ­
χρονης ελληνικής εξωτερικής πολιτι­
κής. Συνεπώς όσο πιο γρ ήγορ α παρα­
μεριστεί αυτός ο επιζήμιος για τη χώρα
μας μύθος, τόσο πιο γρ ήγορ α θα μπο­
ρέσουμε να απαλλαγούμε από τα αδιέ­
ξοδα του παρελθόντος και να οδεύσου-
με προς μια απεγκλωβισμένη και γόνιμη
πολιτική στα εθνικά μας θέματα. <§^
Τι κρίνεται στις επερχόμενες εκλογές
το υ Μ ά κη Μ ο ίλη

νες λαϊκές κατακτήσεις που όμως δεν

Επιχειρώντας να κάνουμε μια ακτινογραφία του πολιτικού σκηνικού στην
μετέβαλαν το χα ρακτήρα της εξου­
Ελλάδα, μιας και πολύς λόγος γίνεται τον τελευταίο καιρό για επικείμενες σίας. Επιβεβαιώνεται αυτό πιο καθα­
βουλευτικές εκλογές, στα προηγούμενα τρία τεύχη του Αντί -8 9 7 ,8 9 8 και ρά, εδώ και τρ ιά ντα χρόνια, που τα χρι-
στιανοδημοκρατικά και τα σοσιαλδη­
8 9 9 - δημοσιεύσαμε τρία αφιερώματα, ένα για τη ΝΔ, για το ΠΑΣΟΚ και για την μοκρατικά κόμματα, είτε αυτοδύναμα'
Αριστερά, αντίστοιχα, με σειρά άρθρων που έγραψαν στελέχη των τριών είτε με συμμά χους, είτε από κοινού,
κυβερνούν ό λες τις χώ ρες τη ς ΕΕ. Μια
παρατάξεων.
σειρά π αροχώ ν ενσω μάτω σης ή και
Στο τρίτο αφιέρωμα, όμως, αυτό για την Αριστερά, υπήρχαν άρθρα μόνο από κατακτήσεω ν αφαιρούνται, ενώ σχε­
στελέχη διαφόρων συνιστωσών του ΣΥΡΙΖΑ. Δεν υπήρχε, δηλαδή, η άποψη του διάζονται ακόμα πιο σκληρά μέτρα,
πάντα με κριτήριο τη ν ανταγωνιστικό­
ΚΚΕ. Κι αυτό όχι από παράλειψη, αλλά εξαιτίας της καθυστέρησης στην τη τα το υ κεφαλαίου. Α π ό εδώ και η κρί­
αποστολή του άρθρου που είχε υποσχεθεί να γράψει ο Μάκης Μαίλης, ση τη ς σοσιαλδημοκρατίας διεθνώς,
και σ την Ελλά δα .
υπεύθυνος του Γραφείου Τύπου της Κ.Ε. του κόμματος, με αποτέλεσμα αυτό
Ο ι ανάγκες το υ κεφαλαίου κάνουν
να φτάσει όταν σχεδόν το τεύχος βρισκόταν στο τυπογραφείο. φαντασίωση και χίμαιρα τη ν επιστρο­
φή στις παλιές «κα λές μέρες», τότε
που το κεφάλαιο δεν είχε συμφέρον να
ο ποιοτικό κριτήριο τω ν ερχόμε­ τμήμα τη ς. Και δεν πρόκειται βεβαίως διεισδύει σ το υ ς τομείς τη ς Υγείας, της

Τ
νων εκλογώ ν βρίσκεται στην
αποφασιστική ενίσχυση του ΚΚΕ
σε βάρος τη ς Ν Δ και το υ Π Α Σ Ο Κ ,
δηλαδή κατά του δικομματισμού.
Οποιοδήποτε ά λλο αποτέλεσμα θα
μαίνει ότι έχουμε μια από τα ίδια, με
παραλλαγές ή όχι.
Επομένως, το ζητούμενο δεν είναι αν
θα προκύψει πεντακομματική Βουλή,
όπως κατά κόρον ακούμε. Είναι οι ση­
μαντικές απώλειες που πρέπει να έχει
η δικομματική εναλλαγή επί τη ς ου­
σίας.
Ο δικομματισμός, κατά τη γνώ μη μας,
δεν είναι απλώς δύο μεγάλα κόμματα.
Είναι οι κύριοι εκπρόσωποι του κεφα­
λαίου. Η μεν Ν Δ από γεννησιμιού της,
το δε Π Α ΣΟ Κ , εδώ και πολλά χρόνια,
πάνω από δυόμισι δεκαετίες, πρόδω σε
την εργατική - λαϊκή βάση του, διέ-
φθειρε ιδεολογικά -κ α ι όχι μ ό ν ο - ένα
0 Μάκης Μαίλης είναι υπεύθυνος του
Γραφείου Τύπου της Κ.Ε. του ΚΚΕ.
αυτά τα κόμματα να αλλά ξουν, ό,τι και
να γίνει. Α ς μη το ελπίζουν οι ερ γα ζό ­
μενοι.
Εκείνο που υλοποιούν η Ν Δ και το
σΠη­Α Σ Ο Κ αποτελεί συστατικό στοιχείο
τη ς γενικευμένης επίθεσης όλω ν τω ν
ο μ ο ίω ντο υ ς κομμάτων και τη ς Ε Ε ενα­
ντίον τω ν εργαζομένω ν- το υ ιμπεριαλι­
σμού εναντίον τη ς εργατικής τά ξη ς και
τω ν λαϊκών στρω μάτων, πρωταρχικά
μέσα στο πλαίσιο το υ έθνους-κρά-
τους, τα υτόχρονα όμως και έξω από
αυτό, με το κάθε εγχώ ριο κράτος και
τις κυβερνήσεις το υ , α λλά και με τις
διάφορες διακρατικές ενώσεις το υ κε­
φαλαίου.
Κατά συνέπεια είναι ουτοπική, για
όσους το επικαλούνται, η αναζήτηση
σήμερα το υ λεγό μενο υ «κοινωνικού
κράτους».
Τέτο ιο κράτος ούτε υπήρξε ούτε μπο­
ρεί να υπάρξει σ το ν καπιταλισμό, όσο
τα μέσα π α ρα γω γής θα βρίσκονται
στους ιδιώτες ή και σ το καπιταλιστικό
κράτος. Αυτό που υπήρξε είναι ορισμέ­
Π ρόνοιας, τη ς Παιδείας και σε άλλους,
τό τε που είχε συμφ έρον από τη μεταβί­
βαση σ το κράτος το υ τομέω ν τη ς ενέρ­
γειας, τω ν επικοινωνιών, τω ν μεταφο­
ρώ ν και άλλω ν. Τώ ρ α (από χρόνια) η
εκμετά λλευση πρέπει να ενταθεί και
διαρκώς να εντείνεται· σύμφωνα με
τη ν επιδίωξη τω ν μονοπω λίω ν τα κέρ­
δη να εκτινάσσονται στα ύψη, στοιχει­
ώδη δικαιώματα (8ω ρο κ.ά.) να θεω­
ρούνται παρω χημένα.
Τ ο πολιτικό συμπέρασμα είναι, κατά
τη ν άποψή μας, τ ο εξής: Σ τη στρατηγι­
κή τω ν μονοπω λίω ν και τω ν κομμάτων
το υ χρειάζεται να αντιπαρατεθεί η
στρατηγική τω ν εργατικώ ν και λαϊκών
συμφ ερόντω ν. Χρειάζεται η οικοδόμη­
ση τη ς συμμαχίας τη ς εργατικής τάξης
και τω ν λαϊκών στρω μάτω ν, που θα
αποκρούει τα νέα αντιλαϊκά μέτρα, θα
αλλάζει το ν συσχε" ·μό τω ν δυνάμεων
υπέρ το υ λαού, kc τελικά θα οδηγεί
π ρ ος τη ν κατάκτηση τη ς λαϊκής εξου­
σίας.
Από εδω και η αναγκη απεγκλωβι-

24
 σμού τω ν εργα τικώ ν - λαϊκώ ν στρω μά ­
των α π ά τη Ν Δ και τ ο Π Α Σ Ο Κ , η ανάγκη
να μην μπορεί, όποιος είναι πρώ τος, να
κυβερνήσει άνετα και η αξιωματική
αντιπολίτευση να είναι αδύναμη. Από
εδώ και η ανάγκη τη ς συνεχούς -σ ε
όλους το υ ς χ ώ ρ ο υ ς - και ο λό π λευ ρ η ς
ενίσχυσης (και εκλογικής) το υ ΚΚΕ.
0 μαζικός απεγκλω βισμός από τη Ν Δ
και το Π Α Σ Ο Κ είναι πιθανό, π έρα από
τη μεγάλη ενίσχυση το υ ΚΚΕ, να οδη­
γήσει σε μια πορεία και στη διαμόρφω­
ση ριζοσπαστικών κομμάτων, με τα
οποία το Κ Κ Ε θα μπ ορούσ ε να συμμα­
χήσει, εφ όσον θα συνέπιπτε με αυτά
στη βασική κατεύθυνση τη ς πολιτικής.
Σήμερα δεν υπάρχουν τέτοιες π ροϋπο­
θέσεις. Σε κάθε περίπτω ση, βεβαίως,
το κύριο είναι η οικοδόμηση τη ς κοινω­
νικής συμμαχίας ανάμεσα στην εργα τι­
κή τάξη, το υ ς αυτοαπασχολούμενους
και τη μικρή και μεσαία αγροτιά.
Αυτός είναι ο δρ όμ ος και για τη ν ανά­
πτυξη το υ λαϊκού κινήματος, μακριά
από τις λο γικές τη ς ταξικής σ υ νερ γα ­
σίας και τη ς περιβόητης «κοινωνικής
συνοχής». Έ τ σ ι μόνο μπορεί να υπάρ­
χουν και ορισμένες κατακτήσεις.
Το ΚΚΕ ασφαλώ ς και πιστεύει ότι οι
λαϊκές ανάγκες θα ικανοποιηθούν στο
σοσιαλισμό. Α λ λ ά δεν μένει αδιάφορο
στο σήμερα. Π ρ ο β ά λλει τη ν αύξηση
του κατώτερου μισθού στα 1.300 ευ­
ρώ, στα 1.050 τη ς κατώ τερης σύντα­
ξης και το υ επιδόματος ανεργίας, τη
συνταξιοδότηση στα 60 για το υ ς
άντρες και στα 55 για τις γυναίκες, στα
55 και στα 50 αντιστοίχω ς για τα βαρέα
και ανθυγιεινά επ α γγέλμ α τα . Διεκδικεί
την κάλυψη ό λω ν τω ν αναγκώ ν σε π ρ ο ­
σωπικό στα σχολεία, σ τη ν Π υ ροσ β ε­
στική, σ τους χώ ρο υς τη ς Πρόνοιας,
της Υγείας και α λλο ύ . Διεκδικεί τη διά­
θεση υψηλών κονδυλίω ν για τη ν αντι­
σεισμική και αντιπλημμυρική π ροσ τα ­
σία. Τ η ν κατά ργηση ό λω ν τω ν διοδίων,
καθώς και τω ν έμμεσω ν φόρων στα εί-
ί δη πλατειάς κατανάλωσης που π λήτ­
τουν τις λαϊκές οικογένειες. Δ ε ν μπορεί
να συνυπάρχουν ο δημόσιος και ο ιδιω­
τικός τομέας στην Π α ιδ ε ία -Υ γεία -Π ρ ό -
νοια και ταυτόχρονα να είναι αυτό σε
όφελος το υ δημόσιου. Σ ε όφ ελος του
κεφαλαίου είναι, όπως έχει αποδειχθεί
και με τη ν κατάσταση διαφόρω ν δημό­
σιων τομέων.
Μ ετά τις εκλογές, είτε γίνει κυβέρνη­
ση η Ν Δ είτε τ ο Π Α Σ Ο Κ , θα έρθουν χει­
ρότερα: Σ το Ασφαλιστικό, στις ερ γα ­
σιακές σχέσεις, στο εισόδημα, στα θέ­
ματα τη ς εξωτερικής πολιτικής, π.χ.,
στο Κόσοβο. Με ισχυρό ΚΚΕ ο λα ός θα
βρεθεί σε καλύτερη θέση για να αντι­
μετωπίσει τη ν επίθεση και ταυτόχρονα
για να αντεπιτεθεί.
Αυτή είναι σε πολύ γενικές γρ α μμ ές η
πρόταση του ΚΚ Ε στον λαό. Τ η ς Ν Δ
και το υ Π Α Σ Ο Κ τη γνω ρίζουμε. Θα είχε
ενδιαφέρον αν λεγό τα ν σχετική π ρό ­
τα σ η και από τη ν π λευρά το υ Σ Υ Ν
-Σ Υ Ρ ΙΖ Α . Αυτή, όχι μόνο δεν λέγεται,
αντίθετα η κοινή (σοσιαλδημοκρατική
ιδεολογική) βάση του με το Π Α Σ Ο Κ κα­
θώς και η γενική πρακτική του δεί­
χνουν ότι λοξοκοιτάζει προς το Π Α ­
Σ Ο Κ , αν και το αρνείται στα λόγια. Πά­
ντω ς τη ν εναλλακτική του πρόταση
δεν τη λέει. Α υτό, μαζί με π ολλά άλλα,
δείχνει και αφ ερεγγυότητα, επαρκής
λό γ ο ς για να καταψηφιστεί.
Ο ι εργαζόμενοι πρέπει, κατά τη γνώ ­
μη μας, να κρίνουν τα κόμματα για την
πολιτική το υς τουλάχιστον τη ν τελευ ­
ταία 20ετία, είτε ήταν στην κυβέρνηση
είτε στην αντιπολίτευση. Τα κυβερνητι­
κά κόμματα δεν κρίνονται μόνο για τις
τετραετίες που είναι στην εξουσία.
Κρίνονται από τις συνέπειες τω ν επιλο­
γώ ν τους, οι οποίες μπορεί να εμφανί­
ζονται τό τε που τα ίδια δεν βρίσκονται
στην κυβέρνηση. Για παράδειγμα, οι
συνέπειες τη ς συνθήκης του Μ άαστρι-
χτ δεν εκδηλώθηκαν μόνο τό τε που
ήταν στην κυβέρνηση η Ν Δ, αλλά και
όταν ήρθε το Π Α Σ Ο Κ . Με αυτή τη ν έν­
νοια η Ν Δ δεν ξεπλένεται επειδή δεν
κυβερνούσε μετά το 1993, όπως δεν
ξεπλένεται και το Π Α Σ Ο Κ επειδή το
1990-1993 κυβερνούσε η Ν Δ. Ε ξά λ­
λου, ο ένας συνεχίζει τη ν πολιτική του
άλλου. Με το υ ς ίδιους και με νέους νό­
μους που ψηφίζει.
Η αγανάκτηση λαϊκών δυνάμεων από
τη ν πολιτική της Ν Δ και του Π Α Σ Ο Κ θα
ήταν ανήκουστο να διοχετευθεί προς
το Λ Α Ο Σ , ένα κόμμα ρατσιστικό και
εθνικιστικό που κρύβει το ν πραγματικό
χαρακτήρα του.
Τ ο ΚΚΕ προειδοποίησε για το τι ση­
μαίνει συνθήκη του Μάαστριχ, Λευκή
Βίβλος, συμφωνίες της Ε Ε στη Λισσα-
βόνα, στη Μπολόνια και άλλες. Ή τ α ν
τό τε που μας έλεγαν ότι καταστροφο-
λο γού με. Και μόνο το γεγο νό ς ότι προ­
ειδοποιήσαμε, ενώ τα άλλα κόμματα
καθησυχάζουν το ν λαό, αποτελεί κρι­
τήριο ψήφου.
Τ ο ΚΚΕ γνώ ρισε μεγάλη κρίση στα
χρόνια 1989-1991. Τ η ν ξεπέρασε. Στά ­
θηκε όρθιο στον παγκόσμιο σεισμό
που έφερε η αντεπανάσταση στις χώ­
ρες του σοσιαλισμού που γνωρίσαμε.
Βγάζουμε συμπεράσματα, πολεμάμε
τις αδυναμίες ως κόμμα. Πάντα όμως
στο έδαφος τη ς ταξικής πάλης, υπερα­
σπίζοντας ό,τι θετικό υπήρξε και κρίνο­
ντας σκληρά ό,τι αρνητικό. Γιατί η ανα­
ζω ογόνηση τω ν κομμουνιστικών αξιών
πρωταρχικά ενδιαφέρει τους κομμου­
νιστές.
Ταυτόχρονα, η κρίση του 1989-1991
στοίχισε στο κόμμα μας. Χιλιάδες αγω­
νιστές βρέθηκαν μακριά από το ΚΚΕ.
Π ο λλο ί επανέκαμψαν. Ά λλο ι προβλη­
ματίζονται. Δ ε ν αναφερόμαστε, βεβαί­
ως, στην ηγεσία και σε σειρά στελεχώ ν
του ΣΥ Ν .
Τ ο ΚΚ Ε ζητά τη ν ψήφο τω ν χιλιάδων
αριστερών, έστω και αν δεν συμφω­
νούμε σε όλα. Ο ι διαφορετικές από­
ψεις θα πάρουν απάντηση με διάλογο
στη δράση. Τώ ρα, κρίνεται αν θα κά­
νουμε όλοι μαζί ένα μεγάλο βήμα
μπροστά, με προοπτική.
25
Τα φαντάσματα του παρελθόντος
περίπτωση του μέχρι πρότινος Π Α ΣΟ Κ ότι επιθυμία του πατρός του, του σε λίγους μήνες πήρε την Καθημερινή,

Η
γενικού διευθυντή του Π Α ΣΟ Κ Ανδρέα Παπανδρέου, ήταν η τράπεζα να τη Βραδυνή και τη ν Τράπεζα Κρήτης,
και στενότατου συνεργάτη του πάει στον Κοσκωτά. Έ τ σ ι άρχισε το ίδρυσε τις 24 Ώ ρ ες και έστησε έναν ολό­
προέδρου του Γιάννη Παπακων­ «σκάνδαλο Κοσκωτά». Λεπτομέρειες για κληρο μηχανισμό στην υπηρεσία του Κα-
σταντίνου, ο οποίος απομακρύν­ το ρόλο του κ. Παπακωνσταντίνου στο στριού. Π ολύ γρ ή γο ρ α όμως έφτασε το
σκάνδαλο Κοσκωτά υπάρχουν στα τεύ­
θηκε όταν ο πρωθυπουργός αποκάλυψε 1988, η ασθένεια του Ανδρέα, τα μοιραία
από το βήμα της Βουλής την ανάμειξή χη του Αντί 392,393,494. λάθη και ο φαταουλισμός και μετά η κα­
του στο σκάνδαλο των ομολόγων, φαίνε­ Υπάρχει επίσης και ένας άλλος αδιά­ ταστροφή.
ται ίσως ανεπίκαιρη για να ασχοληθούμε ψευστος μάρτυρας για όλα αυτά. Δ εν εί­ Σήμερα, η διαχρονική διαπλοκή του
μαζί της εν μέσω καύσωνος, πυρκαγιών ναι άλλος από τον πρώην πρωθυπουργό Π Α Σ Ο Κ επιστρέφει μαζί με την ανήμπο­
και διακοπών του λαού· αξίζει όμως για και υπουργό Οικονομίας τότε, το ν κ. Κ. ρη κάθαρση για να στοιχειώσει για μια
δύο κυρίως λόγους: Πρώτον, επειδή η Σημίτη. Αντιδρώντας στις προσπάθειες ακόμα φορά τη ν ασθμαίνουσα πολιτική
εμπλοκή του Π Α ΣΟ Κ στα ομόλογα είναι της οικογένειας Παπανδρέου να «σπρώ ­ ζωή του τόπου. Α ν δεν τα ξορκίσεις τα
πολύ μεγαλύτερη από όσο φαίνεται, και ξει» την Τράπεζα Κεντρικής Ελλάδος φαντάσματα του παρελθόντος θα βγαί­
οδηγεί ενδεχομένως σε κάποια πλυντή­ στον Κοσκωτά, μέσω του κ. Παπακων­ νουν πάντα να σε καταδιώκουν μαζί με
ρια χρήματος που προϋπήρξαν των ση- σταντίνου, δήλωνε τότε στους δημοσιο­ τους σκελετούς από τη ν ντουλάπα. Γιστί
μερνών. Και δεύτερον, επειδή η περί­ γράφους (Οκτώβριος 1986) ότι αυτός το παρελθόν δεν καταδιώκει μόνο τον κ.
πτωση Παπακωνσταντίνου αποδεικνύει ματαίωσε τη μεταβίβαση της Τράπεζας Γ. Παπανδρέου. Καταδιώκει και κάποι­
ότι το Π ΑΣΟ Κ είναι δέσμιο των σκανδά­ Κεντρικής Ελλάδος στον Κοσκωτά και ους άλλους που τους βρήκαμε τότε στο
λων του παρελθόντος και δεν θα μπορέ­ ότι η κυβέρνηση δεν μπορεί «να άγεται πλευρό του και τους ξανασυναντάμε σή­
σει ποτέ να απαλλαγεί από αυτά. και φέρεται από τους χειρισμούς του κ. μερα στην υπόθεση τω ν ομολόγων.
Ο κ. Παπακωνσταντίνου δεν ήταν μόνο Παπακωνσταντίνου». Τότε, επί Κοσκωτά, ο σημερινός αρχη­
γενικός διευθυντής του ΠΑΣΟΚ, μια θέ­ Μπορούσε, όμως, ο νεαρός τότε κ. Πα­ γό ς του Π Α Σ Ο Κ είχε συστήσει την περί­
ση που μέχρι να έρθει ο ίδιος στην επι- πακωνσταντίνου να προχωρήσει μόνος φημη «Έ ν ω σ η Νέων Επιχειρηματιών»
καιρότητα λίγοι γνώριζαν ότι υπήρχε. Η του σε μια τόσο μεγάλη υπόθεση; Απα­ που αποτέλεσε το προσωπικό του επι­
σχέση του με τον πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ, ντώντας στα επίμονα ερωτήματα τω ν χειρηματικό λόμπι στην πορεία του προς
σύμφωνα με τους γνωρίζοντες, «είναι δημοσιογράφων ο κ. Σημίτης δήλωνε τη ν κορυφή. Μεταξύ τω ν πρωταγωνι­
πολύ παλιά και χρονολογείται από τη επισήμως «δεν θέλω να μπω σε λεπτομέ­ στών της «Έ ν ω σ η ς Νέων Επιχειρημα­
συμμετοχή τους σε κοινές παρέες στα ρειες» και ανεπισήμως υποδείκνυε τον τιώ ν» συγκαταλέγονταν ο σημερινός
βόρεια προάστια από τα πρώτα χρόνια Γιωργάκη και τους φίλους του. υφυπουργός Οικονομικών Πέτρος Δού­
της Μεταπολίτευσης». Η τοποθέτησή Έγρ α φ ε το Αντί στο τεύχος 393 κας και ο πρόεδρος του Ταχυδρομικού
του στη θέση του γενικού διευθυντή του (27/1/1989): «Πράκτορας του Κοσκωτά Ταμιευτηρίου Πάνος Τσουπίδης. Έχου­
ΠΑΣΟ Κ ξένισε τότε τους μη γνωρίζοντες στη μεταβίβαση της Τράπεζας Κεντρι­ με λοιπόν τρία εξέχοντα πρόσωπα από
τη σχέση του με τον πρόεδρο του κής Ελλάδος ήταν ο “κολλητός” του το παλαιό περιβάλλον του κ. Παπανδρέ­
ΠΑΣΟΚ, αλλά σύντομα όλοι κατάλαβαν Γιωργάκη, ο κ. Γ. Παπακωνσταντίνου. ου που εμπλέκονται με το ν έναν ή τον άλ­
ότι «ο κ. Παπανδρέου δεν κάνει βήμα χω­ Ενημέρωνε τον Κοσκωτά για τις προ­ λο τρόπο στην υπόθεση των ομολόγων.
ρίς την παρουσία του». Η αναδιοργάνω­ σφορές άλλων ενδιαφερομένων και δεν Σύμπτωση ή κάτι άλλο πολύ πιο σοβαρό
ση του ΠΑΣΟΚ, οι προμήθειες υλικού, οι δίστασε να εκδηλωθεί εναντίον τω ν Σ η ­ και μεγάλο;
προσλήψεις, τα έξοδα και οι πληρωμές, μίτη - Χαλικιά. Υπάρχει ολόκληρη αλλη­ Ποια είναι η πραγματική σχέση της
τα πάντα περνούσαν από τη δική του λογραφία μεταξύ Χαλικιά - Παπακων­ χρηματιστηριακής Άρτιον, που έκανε τη
έγκριση. σταντίνου που αποδεικνύει ότι ο νεαρός δουλειά με το Ταμείο Εθνικής Οδοποιίας
Από τα χέρια του κ. Παπακωνσταντίνου πολυθεσίτης έδρασε ως πράκτορας του του κ. Παπακωνσταντίνου, με την
πέρασε επίσης και το «σκάνδαλο Κοσκω- Κοσκωτά. Ο Γιωργάκης είχε εγκαταστα­ «Τρ ω ΰ λο ς» που πούλησε το ομόλογο
τά» κι αυτό είναι ίσως το σημαντικότερο θεί δίπλα στον Ανδρέα και συντόνιζε τη στο Τ Σ Π Ε Α Θ του κ. Καπράνου, στενού
από όλα, επειδή τότε έκτισε ο κ. Γ. Πα­ δραστηριότητα Γ. Παπακωνσταντίνου». συνεργάτη του κ. Τσουπίδη; Τ ο «νομικό
πανδρέου τις σχέσεις και τις φιλίες που Τελικά, ο κ Παπακωνσταντίνου έκανε σχήμα» που εισήγαγε ο κ. Κολιοκώστας
τον οδήγησαν στη σημερινή του κατά­ ό,τι μπορούσε για να πάρει την Τράπεζα στην Ολομέλεια Εφετών θα οδηγήσει
σταση. Τότε, ο κ. Παπακωνσταντίνου Κεντρικής Ελλάδος ο Κοσκωτάς (του εί­ στην ανακάλυψη της αλήθειας ή στον
ήταν κυβερνητικός επίτροπος της Τρ ά ­ χε δώσει μάλιστα και τον τίτλο), αλλά η ενταφιασμό της; Ο ι «βαλίτσες» πού πή­
πεζας Κεντρικής Ελλάδος και σε αυτόν δουλειά χάλασε από τα δημοσιεύματα. γαν;
είχε πει ο σημερινός αρχηγός του Ο Κοσκωτάς όμως ανασκουμπώθηκε και ΒΑΣΙΛΗΣ ΖΗΣΗΣ

26
 ΤΟ ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ
ΤΩΝΑΝΘΕΩΝ

την ποίησιν ή την δόξα ;

την ποίηση
το βαλάντιο ή την ζωή ;
τη ζωή
Χριστόν ή Βαραββάν ;
Χριστόν
τήν Γαλάτειαν ή μιάν καλύβην ;
τήν Γαλάτεια
\τήν Τέχνη ή τόν θάνατο;
τήν Τέχνη
τόν πόλεμο ή τήν ειρήνη ;
τήν ειρήνη

τήν Ήρώ ή τόν Λέανδρο ;

τήν Ήρώ
τήν σάρκα ή τά οστά ;
τήν σάρκα
τή γυναίκα ή τόν άνδρα ;
τή γυναίκα
τό σχέδιον ή τό χρώμα ;
τό χρώμα
τήν άγάπη ή τήν άδιαφορία ;
τήν άγάπη
τό μίσος ή τήν άδιαφορία ;
τό μίσος
τόν πόλεμο ή τήν ειρήνη ;
τόν πόλεμο

νΰν ή άεί ;
5 ·
αει
αυτόν ή άλλον ;
αυτόν
εσένα ή άλλον ;
ας χω ρ ίζο υ ν εκα τό χρό νια από τη ο δ ή γη σ ε σ ε μια νέα ανάγνω ση το υ έρ γο υ
έσένα

Μ
γ έ ν ν η σ η το υ π οιητή και
ζω γρ ά φ ο υ Νίκου Ε γ γο ν ό π ο υ λο υ ,
α λ λ ά τ ο κ υριό τερο , σ χεδ ό ν
εβ δ ο μ ή ντα χρ ό νια από τ η ν πρώ τη
του εμφάνιση, τ ο 1938, με τη σ υ λ λ ο γ ή το υ
Μην ο μιλείτε εις τ ο ν ο δ η γό ν. Α ν και πάντα
συνηθίζουμε να επ α να λα μβ ά νουμε
πανομοιότυπα τ η σ χέσ η το υ με τ ο ν
ελληνικό υ π ερ ρ εα λισ μ ό , σ χέσ η π ου ο
ίδιος π ρ ώ το ς π ά ντα α ναγνώ ριζε, έχουμε
πια κατανοήσει π ω ς ο Ε γ γ ο ν ό π ο υ λ ο ς
διαμόρφωσε ένα καθαρά προσω πικό
ιδίωμα. Η έμφ αση σ ε π ρ ό σ ω π α τη ς
ελληνικής μ υ θ ο λο γία ς και ιστορίας, σε
πρά γμα τα και σ ύ μ β ο λα ά ρρ ηκτα
συνδεδεμένα με τ η ν ελλη νική π α ρά δ ο ση
το υ , π ου υπερβαίνει τη ν υπερρεαλιστική
τό άλφα ή τό ώ μέγα ;
το υ καταγω γή.
τό άλφα
Π α ρ ά λλη λα , το χιούμορ που αναδύεται
τήν έκκίνηση ή τήν άφιξη ;
μέσα από τ η ν π οίησή το υ γίνεται συχνά
τήν έκκίνηση
εμφ ατικός σ αρκα σμός και αναδεικνύειτο
τήν χαράν ή τήν λύπην ;
στοιχείο τη ς π ρ ό κ λη σ η ς απέναντι σ την
τήν χαρά
π ρ α γμα τικότητα και τη ν ουσιαστικά
ανατρεπτική υφή το υ έρ γο υ το υ . Α ν η
τήν λύπην ή τήν άνίαν ;
π οίηση το υ Ε γγο νό π ο υ λο υ συνάντησε
τήν λύπη
αντιστάσεις σ το ελληνικό κοινό τη ν εποχή τόν άνθρωπο ή τόν πόθο ;
τη ς δημιουργία ς τη ς, στις μέρες μας, η τόν πόθο
νεότερη γενιά βρήκε, σ τη ν έκφρασή το υ τόν πόλεμο ή τήν ειρήνη ;
και σ το υ ς υπονομευτικούς το υ τρό π ο υς, τήν ειρήνη
τ ο ν ιδεώδη εκπρόσω πό τη ς , το ν ποιητή
που ανταποκρίνεται κατεξοχήν σ τους ν ’ άγαπιέσαι ή ν’ άγαπάς ;
δικούς τη ς π ροβ λημα τισ μούς. ν ’ άγαπώ

Ιδιαίτερες ευχαριστίες στον κ. Δημήτρη Μπογέρη που μας παραχώρησε πολύτιμο υλικό για το αφιέρωμα ΕΛΕΥΣΙΣ (1 948 )
Πριν από 25 χρόνια
το υ Λ ε ύ τε ρ η Ξανθόπ ουλου
Σχέδια του Ν. Ε γγονόπ ουλου
από το π ερ ιο δ ικό το υ Κω στή
Μ π ασ τιά Ελληνικά Γράμματα,
το υ 1 9 2 5 .
28
Τον Μάρτιο του 1983, η Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου,
οργανώνει αναδρομική έκθεση με 105 πίνακες του Νίκου Εγγονόπουλου. 0
ποιητής και ζωγράφος είναι τότε 76 χρόνων. Δύο χρόνια αργότερα θα αναχωρήσει
οριστικά για την κοιλάδα του Ιωσαφάτ, όπως συνήθιζε χαριτολογώντας να λέει.
Την ίδια χρονιά εορτάζονται στη Βενεζουέλα τα 200 χρόνια από τη γέννηση του
εθνικού τους ήρωα, του Σιμόν Μπολίβαρ του ελευθερω τή, που πολέμησε νικηφόρα
την ισπανική κυριαρχία στη χώρα. Τον Δεκέμβριο του 1983 κυκλοφορεί στο
Καράκας η μετάφραση του ποιήματος «Μπολιβάρ» του Νίκου Εγγονόπουλου από
τον Μιγκέλ Καστίγιο Ντιντιέ, με τίτλο «Bolivar, un poema Griego».
Από εκείνη την εποχή ανασύρω από το αρχείο μου δυσεύρετο και λησμονημένο
οπτικό και ηχητικό υλικό, μαρτυρίες εξαιρετικής αξίας και χρησιμότητας στο παρόν
αφιέρωμα, και προχωρώ στην απομαγνητοφώνησή του:
1. Τηλεοπτική εκπομπή της ΕΡΤ «Εικαστικά», 1983, έγχρωμο, διάρκειας 2 7 ', σε
σκηνοθεσία και παραγωγή Γιώργου Εμιρζά. Η δημοσιογράφος Μαρία Καραβία, που
έχει και την επιμέλεια της σειράς, συνομιλεί με τον διευθυντή της Πινακοθήκης
Δημήτρη Παπαστάμο και στη συνέχεια με τον ποιητή και εκδότη του Εγγονόπουλου
Νίκο Καρύδη, (εκδ. Ίκαρος).
2. Αχρονολόγητη μαγνητοταινία από τα αρχεία του Τρίτου Προγράμματος της
Ελληνικής Ραδιοφωνίας, που από τύχη αγαθή ξέφ υγε το καταστροφικό μένος του
σβησίματος και της λήθης. Στην ταινία διασώζεται τηλεφωνική συνομιλία του Νίκου
Εγγονόπουλου με τον δημοσιογράφο Ν. Μπαρουτσή, διάρκειας 6 ' 5 2 " . Ο
Εγγονόπουλος μαγνητοφωνείται εν αγνοία του.
 Συνέντευξη του Δημήτρη Παπαστάμου στη Μαρία Καραβία

Το στοιχείο της παράδοσης το ανιχνεύουμε και

μέσα στην ποίηση και στη ζωγραφική του
Μαρία Καραβία: Ο κόσμος του Νίκου Ε γ γ ο - οποία γεμίζουν το χώρο.
νόπουλου είναι κόσμος που έρχεται από τα ε λ­ Μαρία Καραβία : Εδώ υπάρχει ένα επαναλαμ­
ληνικά βάθη, διατρέχοντας τη μνήμη και την βανόμενο όραμα. Επί πενήντα σχεδόν χρόνια
ιστορία, τη ν παλαιά και τη σύγχρονη, και ίσως ο Εγγονόπουλος μας δίνει έναν κόσμο δικό
σ’ αυτό να οφείλεται το γεγο νό ς ότι είναι ανα­ του. Αυτός ο κόσμος έχει και χρώμα και στοι­
γνωρίσιμος αυτός ο κόσμος, παρόλο που είναι χεία πάρα πολύ ελληνικά, νομίζω.
δοσμένος με ένα ιδιαίτερο, γεμά το σύμβολα Δημήτρης Παπαστάμος: Πιστεύω ότι τα στοι­
και μυστικά νοήματα ζωγραφικό λεξιλόγιο. χεία αυτά ο Εγγονόπουλος τα έχει βγάλει μέ­
Ο Εγγονόπουλος, που δε έπαψε ποτέ να σα από τη ν παράδοση. Ό χ ι μόνο από τη θητεία
αποτελεί ένα φαινόμενο και μια έντονη παρου­ και τη ζωή του κοντά στον Κόντογλου, αλλά
σία στη ζωγραφική και τη ν ποίησή μας, γίνεται οφείλονται και στην αφοσίωσή του, στην προ-
για άλλη μια φορά κεντρικό πρόσωπο με τη σπάθειά του να εκφράσει όσο το δυνατόν κα­
μεγάλη αναδρομική έκθεση έργω ν του που λύτερα τα παραδοσιακά στοιχεία, όπως στην Θ έ τις κα ι Π η λεύς.
οργάνωσε η Εθνική Πινακοθήκη.
Κύριε Παπαστάμο, πριν αρχίσουμε να μιλά­
με για το ν Νίκο Ε γγο νό π ο υ λο θα σας παρακα-
λούσα να μας καθορίσετε τα ιδιαίτερα στοι­
χεία που υπάρχουν στον ελληνικό υπερρεαλι­
σμό.
Δημήτρης Π απαστάμος: Κυρία Καραβία,
οπωσδήποτε θα πρέπει να ξεκινήσουμε από
μία αρχή, ότι όπως ο φουτουρισμός έτσι και ο
σουρεαλισμός δεν είναι καλλιτεχνική έκφρα­
ση, αλλά είναι κυρίως τρόπος ζωής -δ η λα δ ή ο
τρόπος ζωής ενός κα λλιτέχνη- τον οποίον και
μεταφέρει στη ζωγραφική του. Σαν τέτοιο θα
πρέπει να το ν εξετάσουμε και μέσα στον ελλα -
δικό χώρο που αναπτύχθηκε και θα πρέπει να
ομολογήσουμε ότι από το τέλο ς της τρίτης δε­
καετίας του αιώνα μας, ο τρόπος αυτός εκ­
φράστηκε σχεδόν ολοκληρωτικά από το ν Νίκο
Εγγονόπουλο.
Ο ζωγράφος Εγγονόπ ουλος όμως παραμέ­
νει τελείως κλειστός στον εαυτό του, πράγμα
το οποίο δεν νομίζω ότι έχει σχέση με τον γ α λ ­
λικό σουρρεαλισμό, γιατί όλοι οι σουρρεαλι-
στές ζωγράφοι ήταν πάρα πολύ ανοιχτοί, επι­
κοινωνούσαν με το ν κόσμο, και ακόμη η ζω­
γραφική του Εγγονόπ ουλου έχει στοιχεία τα
οποία διαφοροποιούν τη ζωγραφική του εικό­
να από τη ν εικόνα του σουρρεαλισμού στη δυ­
τικοευρωπαϊκή ζωγραφική. Τα στοιχεία που
θα μπορούσα να αναφέρω είναι η πληθώρα
των μορφών και τω ν αντικειμένων τα οποία γ ε ­
μίζουν το ν πίνακα, τη ν παράσταση δηλαδή.
Εκτός από τη ν πρωταγωνιστική μορφή ή τις
δύο πρωταγωνιστικές μορφές που βάζει μέσα
ο Εγγονόπουλος σε ένα έργο του, είναι ακόμα
χίλια δυο άλλα πράγματα και πραγματάκια τα

29
 υπέροχη αυτή σειρά τω ν ελληνικών σπιτιών
που ζωγράφισε μνημειακά κομμάτια.
Τ ο στοιχείο της παράδοσης το ανιχνεύουμε
και μέσα στην ποίησή του ακόμα, και όχι μόνο
στη ζωγραφική του. Ακριβώς όλες αυτές οι ει­
κόνες που μας έχει δώσει ο Εγγονόπουλος εί­
ναι ονειρικές εικόνες βγαλμένες από μια μελέ­
τη, μια πραγματικότητα, μιαν αλήθεια, μιαν
αγάπη περισσότερο, έναν έρωτα που έχει στα
στοιχεία αυτά τα παραδοσιακά, τα βυζαντινά
και τα μεταβυζαντινά.
Μαρία Καραβία: Εσείς τον θεωρείτε σαν ένα
ξεκομμένο φαινόμενο στη νεοελληνική ζωγρα­
φική ή πιστεύετε ότι ο Εγγονόπουλος ακόμα
και τώρα και ίσως από τώρα και στο εξής επη­
ρέασε και θα επηρεάσει;
Δημήτρης Παπαοτάμος: Ξέρουμε όλοι πολύ
καλά ότι τα γενεσιουργικά ρεύματα και οι κινή­
σεις ή εκφάνσεις της τέχνης στον τόπο μας
άρχισαν μετά από την Μικρασιατική κατα­
στροφή και ιδιαίτερα μεταξύ 1925 και 1936. Σε
αυτή την εποχή δημιουργούνται τα κινήματα
που μορφοποιούν, οριστικοποιούν δηλαδή, το
δρόμο τον οποίο θα πάρει η μεταπολεμική τέ­
χνη, η ζωγραφική, η γλυπτική η χαρακτική.
Πιστεύω πως η τεχνοτροπία του Εγγονόπου-
λου, όπως το βλέπουμε τώ ρα στην έκθεσή
του, είναι ένα κομμάτι αναπόσπαστο της νεο­
ελληνικής ζωγραφικής, δηλαδή είναι όπως τα
κομμάτια που δημιούργησαν ο Τσαρούχης, ο
Συνέντευξη του Νίκου Καρύδη στη Μαρία Καραβία
Α υτοπ ροσ ω π ογραφ ία.
30
Χατζηκυριάκος-Γκίκας, ο Γιάννης Μόραλης, ο
Νίκος Νικολάου, ο Διαμαντής Διαμαντόπου-
λος, ο Σπύρος Βασιλείου, ο Γουναρόπουλος,
ο Μπουζιάνης.
Τ α στοιχεία τη ς ζωγραφικής του Μπουζιάνη,
για παράδειγμα, μπορούμε να τα ανιχνεύσου-
με ευκολότερα στη σημερινή ζωγραφική, γιατί
ο εξπρεσιονισμός δεν ήταν τρόπος ζωής, ο εξ­
πρεσιονισμός ήταν ένα από τα σπουδαιότερα
κινήματα, αν όχι το σπουδαιότερο, στον αιώνα
που αναπτύχθηκε. Λοιπόν, αυτό το κίνημα το
ακολουθούν σήμερα σαν βασικό στοιχείο οι
νέοι ζωγράφοι, ενώ τα στοιχεία του Εγγονό-
πουλου τα βλέπουμε αραιά και που επάνω σε
ορισμένες εκφράσεις ζωγράφων.
Μαρία Καραβία : Θα θέλαμε να μας πείτε δυο
λόγια για το υπέροχο χρώμα του Εγγονόπου-
λου.
Δημήτρης Παπαστάμος: Τ ο χρώμα του
Εγγονόπ ουλου βασίζεται στα τρία βασικά
χρώματα τη ς ζωγραφικής, αυτά που μας έδει­
ξε και το μπάουχάουζ, και τα οποία με πίστη
ακολουθεί ο Εγγονόπ ουλος, με έναν λαμπρό
τρόπο ο οποίος ξεκινάει από τη βυζαντινή πα­
ράδοση και βρίσκει στηρίγματα στη δημιουρ­
γική εργασία που έχει κάνει σαν μελετητής
και ερευνητής σε θέματα ζωγραφικής, σχεδί­
ου και χρωματισμού. Είναι κολορίστας ο
Εγγονόπ ουλος, είναι κάτι που φαίνεται από
τη ν πρώτη στιγμή.
Είναι ισότιμος ο ζωγράφος
με τον ποιητή
Μ αρία Καραβία: Εσείς κύριε Καρύδη, είσα-
στε εκδότης το υ Νίκου Εγγο νό π ου λο υ και
προσω πικός το υ φίλος, λένε μάλιστα ότι εί­
στε από το υ ς ελά χιστους που μπορούν και
το ν βλέπουν ακόμη και σήμερα. Π ότε άρχισε
αυτή η φιλία;
Νίκος Κ α ρ ύ δ η ς: Τ ο ν γνώ ρ ισ α π ριν από σα­
ράντα χρόνια, από το 1943, σ τα χρόνια της
Κατοχής. Έ μ ε ν ε τό τε σε ένα σπίτι στην αρχή
τη ς οδού Κυψέλης. Ή τ α ν ε ένα οικόπεδο γε­
μάτο τσουκνίδες και α γρ ιό χο ρ τα και στο βά­
θος υπήρχε ένα μικρό σπιτάκι που ήτανε σπί­
τι το υ και ατελιέ το υ . Σ ε αστό το σπίτι μέσα
ζω γραφ ίστηκαν πάρα π ο λλά από τα έργα
που είχαμε τη χα ρά να δούμε φέτος εδώ. Σε
αυτό το σπίτι γρ ά φ τηκε το ποίημα που αγα­
πήθηκε και έγινε τό σ ο γνω στό, ο «Μπολι-
/
 βάρ». Εκεί λο ιπ ό ν πρω τά κουσα τ ο ν «Μ π ο λι-
βάρ», το χειμώνα, στις αρχές το υ 1943, τό τε
που το είχε γράψ ει.
Μαρία Κα ρα βία : Ποια ήταν η παρέα το υ Νί­
κου Ε γγο νό π ο υ λο υ εκείνον το ν καιρό;
Νίκος Κ α ρ ύ δ η ς : Κοιτάξτε, δεν είχε παρέες
ποτέ ο Ε γγο νό π ο υ λο ς , δεν ή τα ν ο άνθρω πος
του κόσμου, κοινωνικός π ου λέ νε κ.λπ., ήτα ν
άνθρωπος π ο λύ κλειστός και σ υγκεντρ ω μ έ­
νος. Εκείνα τα χρόνια, και λ ίγ ο μετά τη ν Κα­
τοχή, το ν έβλεπα συχνά, ερχότα ν σ το γ ρ α ­
φείο μου, κουβεντιάζαμε για μια έκθεση που
θα έκανε, για ένα σχέδιο, μια έκδοση, α ρ γό ­
τερα όμως αραίω σαν αυτές οι συναντήσεις
διότι έγινε κα θηγητής στο Π ολυτεχνείο και οι
ώρες του ήτα ν πάρα π ολύ μετρημένες.
Η διδασκαλία το υ σ το Π ολυτεχνείο έχει
αφήσει εποχή, υπά ρχουν σ ήμ ερα τελειω μ έ-
νοι αρχιτέκτονες, φ τασμένοι αρχιτέκτονες,
που θυμούνται το ν δά σκα λό το υ ς , το ν Ε γ γ ο -
νόπουλο, με π ο λύ μ εγά λη αγάπη. Μ ετά το
Πολυτεχνείο, όταν π ήρε σύνταξη, ά λλα ξε η
ζωή του, αφοσιώθηκε π ολύ π ερισ σ ό τερ ο στη
ζωγραφική το υ και τώ ρ α δυστυχώ ς το ν βλέ­
πω πολύ σπάνια πια· λέω δυστυχώ ς για τί η
κουβέντα μαζί το υ είναι τρ ο μ ε ρ ά ενδιαφέ­
ρουσα, έχει μια παιδεία και μια μόρφω ση ευ­
ρύτατη, ξέρει τα κείμενα και το υ ς ανθρώ ­
πους, κυρίως τη γα λλικ ή λο γο τεχνία τη ν παί­
ζει στα δά χτυλά το υ , πάντα θα αναφερθεί σε
ένα στίχο, θα πει ένα ανέκδοτο, θα πει μια
κουβέντα· τρ ο μ ε ρ ά ευχά ριστος άνθρω πος,
τρομερά χα ριτω μένος, ευ γενέσ τα το ς· από
τους λίγο υ ς ευγενικούς ανθρώ πους που έχω
γνω ρίσει· έχει μιαν αρχοντιά, που ξεκινάει
από πού; Α π ό τ η ν Π ό λη ; Α π ό τ ο Φανάρι; Δ ε ν
ξέρω από πού ξεκινάει, είναι έμφυτη πάντως,
είναι ένας άρχοντας.
Μαρία Κα ρα βία : Μ ιλήσ τε μας λίγο για τις
κουβέντες π ου κάνατε εκείνη τη ν εποχή.
Νίκος Κ α ρ ύ δ η ς: Τ η ν τελευτα ία φορά που
τον είχα δει ή τα ν σ το σπίτι το υ τη ς οδού Α να -
γνω στοπούλου, τ ο σπίτι αυτό που πρώ τα
πρώτα είναι ένα μουσείο από τα έρ γα του.
Ό λ ο ι οι τοίχοι είναι γεμ ά το ι έρ γα το υ, ζεις μέ­
σα στο έ ρ γο το υ Ε γγο νό π ο υ λο υ , το οποίο το
προστατεύει η κυρία Ε γγο νο π ο ύ λο υ , που
στέκεται δίπλα το υ φ ύλα ξ ά γγε λο ς για όλα
τα πράγματα.
Μαρία Κα ρα βία : Πάνω σ ’ αυτό ήθελα να
σας ρω τήσω κάτι: Π ώ ς ανανεώνονται οι
εμπειρίες ενός ζω γράφ ου και ενός ποιητή
μέσα σε αυτό τ ο π ολύ κλειστό περιβάλλον;
Νίκος Κ α ρ ύ δ η ς : Κοιτάξτε, οι εμπειρίες ανα­
νεώνονται από τα βιώματα και από τις ανα­
μνήσεις. Ο Ρίλκε λέει ότι ζούμε με το π α ρ ελ­
«Ο Δ α ίδ α λ ο ς » , 1 9 4 9 .
Τέμπερα σ ε χ α ρ τό νι,
3 7 x 2 3 εκ.
Το σπίτι του της οδού
Αναγνοστοπούλου είναι
πρώτα πρώτα ένα μουσείο με
τα έργα του...
θόν, γυρίζουμε στα παιδικά μας χρόνια. Ο
Εγγο νό π ο υ λο ς, νομίζω ότι δεν του χρειάζε­
ται να βγει έξω για να ζωγραφίσει, ο Π α λα-
μάς δεν είχε ταξιδέψει ποτέ το υ κι έγραψε
ό,τι έγραψε. Ο Ε γγο νό π ο υ λο ς έχει μια δική
το υ σοφία, έχει μια δική το υ πλούσια εμπει­
ρία και ανανεώνεται συνεχώς. Τώ ρα, αυτή
τη ν εποχή, ξέρω ότι είναι κλεισμένος στο
ατελιέ το υ και ζωγραφίζει συνέχεια με το ίδιο
πάθος που ζωγράφιζε και πριν από πάρα
π ο λλά χρόνια.
Μ αρία Καραβία: Νομίζετε ότι η ζωγραφική
το υ καλύπτει το ν ποιητή;
Νίκος Καρύδης: Εγώ νομίζω ότι είναι ισότι­
μος ο ζω γράφ ος με το ν ποιητή. Εγώ , ίσως,
δεν ξέρω για ποιο λό γο , αλλά το ν ποιητή το ν
αγαπώ πάρα πολύ, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν
θαυμάζω τη ζωγραφική του. Με ρωτήσατε
πριν από λίγο πώς είναι η κουβέντα με το ν
Ε γγο νό π ο υ λο · λοιπόν είναι πάρα πολύ ενδια­
φέρουσα, πάρα πολύ ευχάριστη, πολλές φο­
ρές μπορεί να διαφωνείς μαζί του ενώ προ­
σπαθεί να σε πείσει και σε πείθει τελικά.
Σημειώ στε ότι τα σαράντα χρόνια που τον
ξέρω μιλάμε στον πληθυντικό και εκείνος και
εγώ , μου μιλάει σ τον πληθυντικό, του μιλάω
σ τον πληθυντικό. Σε μια τελευταία μας φορά
που το ν είχα δει, δεν ξέρω σε τι θέμα είχαμε
διαφορετικές απόψεις και μου λέει, μα κύριε
Καρύδη, πιθανόν να μην είμαι χριστιανός αλ­
λά είμαι ορθόδοξος! Τ ο βρίσκω πάρα πολύ
επιγραμματικό αυτό για το ν Εγγο νό π ουλο .

Μ υ σ τική σ υ νά ντη σ ις, μη
επ ιβ εβ α ιω θ είσ α ε ισ ε τι
ά λ λ ο θ εν , τω ν ποιητώ ν
Ρ αιϋμόνδου Ρ ουσσ ελ και
Γεω ργίου Τρακλ, σ τα ερ είπ ια
τη ς Εφεσσου.
* Ανδρέας ντε Σενιέ
(Chénier). Γάλλος ποιηττής
(1762-1794) με ελληνική παι­
δεία, πρωτοπόρος ποιητικών
κινημάτων. Γεννήθηκε στην
Κωνσταντινούπολη και καρα-
τομήθηκε την παραμονή της
πτώσης του Ροβεσπιέρου
στο Παρίσι.
(Ευχαριστώ τον φίλο Δημή-
τρη Μπαγερη για την υπόδει­
ξη )
32
Τηλεφωνική συνέντευξη του Ν. Εγγονόπουλου στον Ν. Μπαρουτσή
Τάζα μετάζα!
Λένα Εγγονοπούλου (στο τηλέφ ω νο): Ναι,
κύριε Μπαρουτσή, σας περνάω το ν άντρα
μου.
Δημοσιογράφ ος: Ευχαριστώ πολύ. Γεια
σας, κύριε Εγγονόπουλε. Μ παρουτσής δημο­
σιογράφος, πώς είστε; Τ ι μου κάνετε;
Νίκος Εγγονόπ ουλος: Πολύ καλά ευχαρι­
στώ, εσείς πώς είστε;
Δημοσιογράφ ος: Δ ό ξα τω θεώ, καλά.
Νίκος Εγγονόπ ουλος: Σας εύχομαι πάντα.
Δημοσιογράφος: Κι εγώ εύχομαι να είστε
πάντα καλά.
Νίκος Εγγονόπουλος: Ευχαριστώ.
Δημοσιογράφ ος: Είδα τη ν έκθεσή σας και
ομολογώ ότι ενθουσιάστηκα.
Νίκος Εγγονόπουλος: Τη ν είδατε;
Δημοσιογράφος: Ναι, βέβαια, τη ν είδα...
Νίκος Εγγονόπουλος: Μα θα γίνουν τα
εγκαίνια απόψε...
Δημοσιογράφος: Ναι, την είδα διότι ήτα νε...
Νίκος Εγγονόπουλος: Α χ τ ι είστε εσείς οι δη­
μοσιογράφοι...
Δημοσιογράφος: Π ήγα διότι ήταν ο κύριος
Παπαστάμος και του πήρα δυο λό για για τη ν
έκθεσή σας.
Νίκος Εγγονόπουλος: Κρατήστε τα καλά,
γιατί του Παπαστάμου τα λό για είναι π ολύτι­
μα.
Δημοσ ιογρά φ ος: Α, ναι, είναι π ολύ ουσιαστι­
κό και είπε π ολύ σημαντικά πράγματα. Ή θε­
λα να σας ρ ω τή σ ω ...
Νίκος Ε γγο νό π ο υ λο ς: Ναι, ναι, λέγετέ μου...
Δημοσιογράφ ος: Ή θ ε λ α να σας ρωτήσω
ποια είναι η βαθύτερη σχέση ανάμεσα στη
ζωγραφική και σ τη ν ποιητική σας δημιουρ­
γία.
Νίκος Ε γγο νό π ο υ λο ς: Μ α απολύτως η
όμοια, η ίδια. Έ ν α ς άνθρω πος είναι που εκπέ­
μπει αυτές τις συγκινήσεις μπρος στη ζωή.
Δημοσιογράφ ος: Ναι... Είστε δηλαδή ένας
καθαρά υπερρεαλιστής;
Νίκος Ε γγο νό π ο υ λο ς: Απόλυτα, απόλυτα,
είμαι ένας φίλος και μαθητής του Ανδρέα
Εμπειρικού, π ρ οσ έξτε αυτά σας παρακαλώ,
αν και σας είναι αδιάφορα φοβούμαι, τον
υπερρεαλισμό τ ο ν ζητούσε από αιώνες η αν­
θρω πότητα, εναντίον -ε νά ντια που λένε σή­
μερα, ενάντια σ τον ο ρ θ ο λο γισ μ ό τω ν Ιταλών
τη ς Αναγεννήσεω ς, με ακούτε; Λοιπόν τον
υπερρεαλισμό το ν αντελήφ θησαν ήδη από
το ν 18ο αιώνα, ο δικός μας ο Σενιέρος*. ση-
μώσετε αυτά σας παρακαλώ, ο Σενιέρος, ο
Γερμα νός Χαίλντερλιν, ο Ά γ γ λ ο ς Γιανγκ, οι
Έ λ λ η ν ε ς Διονύσιος Σ ολω μό ς και Χατζή Σε-
χρέτης, αυτοί ζητούσα ν ακριβώς τη συμμετο­
χή το υ όλου ανθρώ που, τη ς ψυχής, του σώ­
ματός το υ , τω ν αισθήσεων, τω ν αισθημάτων
του στην έκφρασή το υ , τη συμμετοχή αυτών
όλων, έτσι; Λοιπόν, το ν υπερρεαλισμό πιο κο­
ντά μας το ν είχε φέρει ο μεγάλος ποιητής
Απολλιναίρ κι εγώ τό τε ήμουνα παιδί βέβαια,
δεν ήμουν σε θέση να παρακολουθώ τον
Απολλιναίρ, ήμουνα ακόμη στο βυζί που λένε,
και μετά όμως, με τη φιλία που είχα με τον με­
γά λο ποιητή Ανδρέα Εμπειρικό εμψυχώθηκα
και είμαι υπερρεαλιστής από τότε, δηλαδή
ένας τίμιος άνθρω πος μπρος στη ζωή.
Δημοσιογράφ ος: Κύριε Εγγονόπ ουλε, σας
θεω ρούν το ν π ρω τοπόρο το υ υπερρεαλι­
σμού στην Ελλά δα , στη χώ ρα μας, το πιστεύ­
ετε αυτό;
Νίκος Εγγο νό π ο υλο ς: Ν α σας πω, πρώτος,
το πλήρω σα π ολύ ακριβά αυτό, δεν μ’ ενδια­
φ έρουν τα ζητήματα καταβολής τιμώ ν αλλά ο
κόσμος τό τε φοβήθηκε, ξέρετε, έτσι μια χω­
ριάτικη διάθεση, μήπως το ν θεωρήσουν όπ
το ν κοροϊδεύουμε, ο μέτριος άνθρωπος, μή­
πω ς το ν κοροϊδέψουμε από τ ο φόβο που
έχει, έτσι δεν είναι, κύριε Μ παρουτσή;
Δημοσιογράφ ος: Ναι κύριε Εγγονόπουλε.
Νίκος Εγγο νό π ο υλο ς: Εμείς, ήτανε χαρά
.· """
ί/
μας, χαρά μας είναι να μας κοροϊδεύουνε, να πέ­
φτουμε δηλα δή θύματα τω ν ανοήτων.
Δημοσιογράφ ος: Πάντω ς πιστεύετε, κύριε Ε γ γ ο -
νόπουλε, ότι σήμερα ο κόσμος, ιδίως σ την Ε λ λά ­
δα, καταλαβαίνει τ ο ν υπερρεαλισμό, είτε στην
ποίηση είτε σ την ζωγραφική;
Νίκος Ε γ γ ο ν ό π ο υ λ ο ς : Έ χ ε ι αρχίσει και το ν κα­ ΈΚ ΘΕΣΙΣ ΕΠΙΒΙΩΣΕΩΣ ΤΟΥ Ε ΛΛΗΝΙΚΟΥΛ Α j
ταλαβαίνει, και καλά. Π ρέπ ει δε να σας πω ότι Ε ol
Κ Υι
έχω μια μ εγά λη αδυναμία σ το ν ελληνικό λα ό και Θ
Ε Ε!
στον ελλη νισ μ ό γενικά, το ν οποίον θαυμάζω , με :ς Κ:
Θ
ακούτε; Ε
Σ
Δημοσιογράφ ος: Ναι, νομίζω ότι και ο ελληνικός I
λαός σάς έχει αδυναμία. Σ
Ε
Νίκος Ε γγο ν ό π ο υ λο ς : Ό σ η το υ έχω κι εγώ . Λο ι­ Π
πόν οι Έ λ λ η ν ε ς είμεθα, είμαστε π ολύ βασανισμέ­ I
Β
νοι, πολύ βασανισμένοι, φταίει ο ένας, φταίει ο άλ­ I
λος, φταίει εκεί, φταίμε κι εμείς... γ ι’ αυτό χρειάζε­ Σ
Ε
ται μεγάλη επιείκεια συναμεταξύ μας, που έλεγε Επάνω, α φ ίσ α το υ Ν.
κι ο Καζαντζάκης, συναμεταξύ μας. Εγγονόπουλου από
Δημοσιογρά φ ος: Μ ε αφορμή αυτή τη ν τό σ ο σ η ­ «Έ κθεσιν επ ιβιώ σ εω ς το υ
μαντική αναδρομική έκθεση σαράντα χρόνω ν,
ελ λ η ν ικ ο ύ λα ού».
πώς...
Κάτω, δ ια φ η μ ισ τικ ό
Νίκος Ε γ γ ο ν ό π ο υ λ ο ς : Ε, τώ ρ α ο κόσμος π ερ ­
φ υ λ λ ά δ ιο το υ 1 9 5 7 που
νάει...
δ ια φ ή μ ιζε «Το ξ ε ν ο δ ο χ ε ίο
Δημοσιογρά φ ος: Σαρά ντα χρόνια δεν είναι; Δ η ­
μιουργικής δουλειάς; 1K 0D I) FIIIBIQXTQ) το υ χω ριού», δ η λ α δ ή τα
το υ ρ ισ τικ ά δω μ ά τια με 3 7
Νίκος Ε γγο νό π ο υ λο ς : Ναι, ναι. Δ ε ν μ ’ αφήνουν
να εργαστώ όμως, δεν μ ’ αφήνουν να εργαστώ ,
I Υ Χ ΙΙΝ ΙΚ Ό Υ Λ Α Ο Υ κ ρ ε β ά τια στην Α γία
Μ α ρ ίν α της Α ίγινας...
κύριε Μ παρουτσή, ξέρετε πόσες συνεντεύξεις
έχω δώσει; Μία για το ν Καβάφη, του άξιζε βέβαια
αλλά με άφησαν άπνουν.
Δημοσιογρά φ ος: Εσείς πώς βλέπετε, ύστερα
από 40 χρόνω ν δημιουργική δουλειά, τ ο συνολικό
έργο σας; Σ α ν καλλιτέχνης, σαν δημιουργός.
Νίκος Ε γγο νό π ο υ λο ς : Ω, αν ήταν να ξαναρχίσω,
μην ξεχνάμε το ν Μ πωντλαίρ, ακούτε; Ο Μ πω-
ντλαίρ που το υ είπαν να ξαναζήσει και είπε, π ρος
Θεού.
Δημοσιογράφ ος: Εσείς αν ήτα ν να ξαναρχίσετε;
Νίκος Εγγονόπ ου λος: Τ α ίδια, τα ίδια. Ο ι Αρβανί­
τες λέμε Τά ζα με τάζα, το ίδιο και το ίδιο, αλβανικά
ξέρετε, έτσι;
Δημοσιογράφ ος: Ε ..., όχι και πολλά.
Νίκος Εγγονόπ ουλος: Τά ζα με τάζα!
Δημοσιογράφ ος: Μάλιστα, έχετε τίποτε άλλο να
μας πείτε;
Νίκος Εγγονόπ ου λος: Τ η ν Πινακοθήκη να μου
φροντίζετε, έτσι μια φιλική ατένιση τη ς εργασίας
μου, τέλο ς πάντω ν σαράντα χρόνια είναι αυτά.
Δημοσιογράφ ος: Εμείς με θαυμασμό ατενίζουμε
το έργο σας και με αγάπη, κύριε Εγγονόπ ουλε.
Νίκος Εγγονόπ ου λος: Και να μη σταματήσει αυ­
τό παρακαλώ, ενόσω ζούμε, έτσι;
ΟΡΓΑΝΩΘΗΚΑΝ 10 ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΑ ΔΩΜΑΤΙΑ ΜΕ 87 KPEBBAXU-„ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
Δημοσιογράφ ος: Σας ευχαριστώ πάρα πολύ και
ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΠΑΡΕΤΕ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΔΗΜΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΤΟΫ
σας σ υγχαίρω για τη ν ωραία έκθεση. Β Ε Ι . ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ ΙΓμ. - ΤΗΛ. 30.262 ΚΑΙ ΦΙΛΕΛΛΗΝΩΝ 9 - ΤΗΛ. 36.126
Νίκος Εγγονόπ ουλος: Κι εγώ σας ευχαριστώ.

33
V ΝϊκοςΈγγονόπουλοζ
γιά xàσκηνικά τον και τα φορέματα

Σχέδια των σ κηνικώ ν για την
π αράσ τασ η ( 1 9 6 3 - 6 3 ) ΘΕΑΤΡΟΝ ΚΟΤΟΠΟΥΛΗ
Καίσαρ και Κλεοπάτρα του
Μ π έρ να ρ ντ Σω σ το Θ έ α τ ρ ο ΑΛΙΚΗ ΒΟΥΓΙΟΥΚΛΑΚΠ
Κοτοπούλη.
HAHÛI ΧΑΤΙΙΑΑΚΙΣ
Μ ΠΕΡΝΑΝΤ ΙΟ
“KfliiflPκαΓκλεοπατρα,,
μέ τριγο48ι» *®1 χορούς
Μουοοιή : ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΑΑΚΙ
κ . ι » ρ , ΤΖ· ΚΑΡΟΥΣΟΣ
Κλ»ο«άτρ«: ΛΛ. ΒΟΥΓΙΟΥΚΛΑΚΗ
Χκηνογροΐφ{»ς - Κ ο α το ύ μ ια :
Ν. ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΓ
Μιιάφβασις : K 2 Τ AM Α Τ Ι ΟΥ
XogoyQaqtltç : Μ. Κ Α2ΤΡΙΝ Ο Υ
Σκηχο4tala : ‘ΑΧίξη ΡοΧομοΰ
Τ η ν θ εα τρ ικ ή π ε ρ ίο δ ο 1 9 6 2 -6 3 η Α λ ίκ η
Β ο υ γ ιο υ κ λ ά κ η μ ε τ ο ν Τ ζ . Κ α ρ ο ύ σ ο ω ς
Κ α ίσ α ρ α α ν έβ α σ ε τ ο έ ρ γ ο τ ο υ
Μ π έ ρ ν α ρ ν τ Σ ω Κ α ίσ α ρ και Κ λ ε ο π ά τρ α
σ ε σ κ η ν ο θ ε σ ία Α λ έ ξ η Σ ο λ ω μ ο ύ και
μ ο υ σ ικ ή τ ο υ Μ ά ν ο υ Χ α τζη δ ά κ ι. Τ α
σ κ η νικ ά και τ α κ ο σ το ύ μ ια είχε σ χ ε δ ιά σ ε ι
ο Ν ίκ ο ς Ε γ γ ο ν ό π ο υ λ ο ς . Γ ια τ ο
π ρ ό γρ α μ μ α τη ς π α ρά σ τα σ ης ο Ν.
Ε γ γ ο ν ό π ο υ λ ο ς είχε γ ρ ά ψ ε ι τ ο ε λ ά χ ισ τα ολκής όπως ό Edwin Bevan, ό P.G. Elgood, ό
γ ν ω σ τ ό κείμενο π ο υ δ η μ ο σ ιε ύ ο υ μ ε σ τη
σ υ νέχε ια , ό π ο υ και φ α ν ε ρ ώ νε τα ι η
γ ε ν ικ ό τ ε ρ η π ρ ο β λ η μ α τικ ή τ ο υ .
ρωστώ χάρη καί στην δεσποινίδα Βου- αιγυπτιακές πόλεις εϊτανε άμιγώς έλληνικές,
Ελισάβετ Ταίϋλορ) μέ μιά παράξενη, άρκετών
αιώνων, παρέκκλιση άπό τήν πραγματική τους
έποχή. Πάντα σ’ έναν φαραωνικό αιγυπτιακό
ρυθμό, τού τύπου «Αΐντας». Κι’ αυτό γιατί μέ­
χρι σήμερα οί «πληροφορίες» των Δυτικών
ειδικών «έπιστημόνων» συστηματικά άποσιω-
πούσανε, άπέκρυπταν τήν άλήθεια γιά την
Πτολεμαϊκή Αίγυπτο, γιά τήν έλληνική Αλε­
ξάνδρεια, γιά τήν έπικράτεια τών Λαγιδών.
Ακριβώς όπως, καί τώρα άκόμη, άποδίδουν
στούς Έτρούσκους καί τούς Ρωμαίους έργα
καθαρώς έλληνικά, όπως άποδίδουν σέ καμ-
μιά «Scuola Locale» τά χριστιανικά ψηφιδωτά
τής Ρώμης, τά ψηφιδωτά τής Ραβέννης καί τού
Αγίου Μάρκου καί τώρα πρόσφατα τις τοιχο­
γραφίες τών Κωνσταντινουπολίτικων έργα-
στηρίων, τά μακεδονικά μοναστήρια, σέ Σέρ-
βους καί Βουλγάρους καλλιτέχνες! ’'Εφτασε
πιά ό καιρός νά μάς ξεφουρνίσουν ίσως αύριο,
μέ κάθε επισημότητα, πώς ή Αγία Σοφία καί ό
διάκοσμός της, τά μωσαϊκά τού
Καχριέ-Τζαμί, είναι έργα... Τούρκων! Διόλου
παράδοξο. Πάντως, τις υπέροχες προσωπο­
γραφίες τοϋ αίγυπτιώτου Ελληνισμού τού
Φαγιούμ, άνοίξατε μιάν όποιαδήποτε ιστορία
τής Τέχνης, θά δήτε νά τις άποδίδουν, έπίμονα,
άλλοτε στούς Αιγυπτίους καί άλλοτε στούς
Ρωμαίους.
Ά ς έπανέλθουμε όμως στην «Κλεοπάτρα»
καί στή δουλειά μου. Τελευταία επιστήμονες
W.W. Tam, καί άλλοι, έτόνισαν ιδιαίτερα τόν
καθαρά ελληνικό χαρακτήρα τής Αίγύπτου
εκείνης τής έποχής. Μακεδόνες ή Έλληνες, οί
Πτολεμαΐοι είχανε έλληνική συνείδηση, έλλη­
νικά έθιμα, μιλούσαν έλληνικά. Οί μεγάλες

Χ
γιουκλάκη, καί στόν Μάνο Χατζιδάκι, καί μόνο στην ’Α λεξάνδρεια υπήρχε μιά κά­
καί στόν Αλέξη Σολομό, πού μέ άφησαν ποια μειονότης έλληνιζόντων Εβραίων. Ά ν ή
ελεύθερο ν ’ άποκαταστήσω, στό θέα­ ’Α λεξάνδρεια δέν ειταν πόλις παλαιόθεν έλλη­
τρο, την άλήθεια σχετικά μέ την εποχή, νική, ειτανε τουλάχιστον έλληνίς άπό τής ίδρύ-
τόν διάκοσμο, τά φορέματα, ένός έργου μέ σεώς κε­ της. Οί ντόπιοι, οί πραγματικοί Αιγύπτιοι
ντρική ήρωίδα τήν Κλεοπάτρα. Εϊθιστα παρό­ άπαρτίζανε τόν άγροτικό πληθυσμό τής χώ­
μοια έργα νά τ’ «ανεβάζουν», εϊτε στή σκηνή ρας. Τό καθαρά αιγυπτιακό Ιερατείο τό είχα­
είτε στόν κινηματογράφο (όπως, λόγου χάριν νε όχι μόνο άπόλυτα σεβαστεί οί Πτολεμαΐοι
καί στην τελευταία πολύκροτη ταινία μέ τήν μέ τή γνωστή τών Ελλήνων άνεξηθρησκεία,
 Μ α κ έ τ ε ς κοσ τουμ ιώ ν για το
ε λ λ η ν ικ ό χ ο ρ ό δ ρ α μ α τη ς
Ρ αλλούς Μ ά ν ο υ ( 195 6).

Σ χέδια τω ν σκηνικώ ν για την

άλλά καίτό περιποιόντουσαν ολως ιδιαιτέρως,
καί άπό πολιτική καί άπό δεισιδαιμονία.
Καί τώρα θά προσθέσω στην πλάστιγγα καί
π α ρά σ τα σ η ( 1 9 6 3 - 6 3 )
Καΐσαρ και Κλεοπάτρα του
δέ καμμιάν άπόλυτα σχέση μέ τήν ίερατικότη-
τα τής μορφής πού έδιναν οί Φαραώ καί στήν Μ π έρ να ρ ντ Σω σ το Θ έ α τ ρ ο
παραμικρή έξωτερική τους έκδήλωση. Κοτοπ ούλη.

τό μεγάλο όνομα τοΰ Κωνσταντίνου Καβά-

φη. Δέν ειτανε δυνατό υστέρα άπό την ποίη­ Νίκος Έγγονόπουλος
ση τοΰ Καβάφη, που τώρα έχει γενει καί πα­
γκόσμια γνωστή, νά έπιστρέψουμε, στήν
’Αθήνα τοΰ 1962, στήν μορφή «Άΐντας» γιά νά
πλαισιώσουμε ένα έργο μέ θέμα τήν Κλεοπά­
τρα, τόν Καίσαρα καί τόν καιρό τους. Προ­
σπάθησα, μ’ όλη μου τήν καρδιά, νά ξαναδώ-
σω μέ τά σκηνικά καί τά φορέματα, κάτι άπό
τήν υπέροχη καί θερμή άτμόσφαιρα τών ορα­
μάτων τοΰ μεγάλου Άλεξαντρινοΰ.
Α ν στά φορέματα τής Κλεοπάτρας έμεινα
σχετικά πιστός στά αιγυπτιακά πρότυπα, δέν
είναι μόνο γιατί είναι έξαιρετικά κομψά καί
διακοσμητικά, άλλά γιατί κι’ ή ϊδια ή Κλεοπά­
τρα, στήν πραγματικότητα, άρέσκετο στις με­
ταμφιέσεις που θυμίζανε πώς ειτανε καί κυ­
ρίαρχος τής χώρας τοΰ Νείλου καί βασίλισσα
αύτοΰ τοΰ άγροτικοΰ πληθυσμοΰ πού μέ τήν
επίπονη ζωή του έξασφάλιζε τή μεγαλειώδη
λάμψη τής Δυναστείας της.
Καί μιά τελευταία παρατήρηση. Ό ιστο­
ρικός Edwin Bevan πού προανέφερα, σέ ιδιαί­
τερο ύποσημείωμα στο έργο του «'Ιστορία
τών Λαγιδών» κάνει ιδιαιτέρα μνεία τοΰ
Μπέρναρντ Σώ καί τοΰ «Καΐσαρ καί Κλεοπά­
τρας» του, λέγοντας πώς τοΰ κάνει εντύπωση
πώς ένας τόσο έξυπνος άνθρωπος έπεσε κι’
αυτός στο γνωστό σφάλμα: νά συγχέει Αίγυ-
πτιώτες καί Αιγυπτίους. Δέν ξέρω, πάντως
φαίνεται πώς τό θέμα του ξεπέρασε τις προ­ Α φ ίσ α tou Ν. Ε γγονόπ ουλου γ ια την π αράσ τασ η
θέσεις τοΰ Σώ: οί χαρακτήρες του είναι τη ς Ηλέκτρας σ το Θ έ α τ ρ ο Μ . Κ οτοπ ούλη σ ε
μάλλον χαρακτήρες άλεξανδρινών, δέν έχουν σ κ η ν ο θ ε σ ία Κ. Κουν.

35
Ή ταν απλώς ο π ατέρας μου
Η Ερριετη, κόρη του Νίκου Εγγονόπουλου, μιλά στην Όλγα Σελλά

φ τασα με μια μικρή αγω νία σ την καλο­

Ε
δια τηρημένη μεταπολεμική πολυκα­
τοικία τ η ς οδού Αναγνωστοπούλου.
Θ α σ υνα ντούσ α τ η ν κόρη του Νίκου
Ε γ γο ν ό π ο λ ο υ , τ η ν Ερ ρ ιετη . Εκεί, στον
ίδιο χώ ρο, έζη σ ε π ο λ λ ά χρ ό νια τη ς ζωής του
ο μ εγά λο ς εικαστικός κα λλιτέχνης και ποιη­
τή ς. Μ πήκα σ ’ ένα σπίτι γε μ ά το χρώματα,
γε μ ά το πίνακες το υ Ε γγο νό π ο υ λο υ , παλιά
κα λόγο υσ τα έπιπλα, κι ένα μπαλκόνι γεμάτο
φυτά. Έ ν α σπίτι π ου είχε τ η ν πατίνα του ση­
μαντικού ανθρώ που, ο οποίος έζησε εκεί,
και τη ζω ντανή α ύρ α μιας σ ύγχρ ο νη ς οικο­
γένειας.
Ο Ν ίκο ς Εγγονόπουλος με «Η τα ν απλώ ς ο π ατέρα ς μου», ήταν η πρώ­
την κόρη το υ Ερριετη. τη απάντηση που έδω σε η Ερριέτη Εγγονο-
Κάτω, το σπίτι του π ούλου, όταν ρω τήσα με αν βάραινε μέσα
Εγγονόπουλου στην ο δ ό τη ς ότι ο π ατέρα ς τη ς ή τα ν ο Νίκος Εγγονό-
Α να γνοσ τοπ ού λου. π ουλος. « Ο καθένας μπορεί να φαντάζεται
διάφορα π ρ ά γμα τα για το ν χαρακτήρα και
τη ν προσω πικότητά το υ. Ο Εγγονόπουλος
ή τα ν ο κλασικός μπαμπάς, ένας κανονικός
άνθρω πος, ένας εξαιρετικά ευγενής άνθρω­
π ος και γλυ κ ο μ ίλη το ς. Α ν μπορεί να πει κα­
νείς κάτι το πιο διαφορετικό -κ ι αυτό σας το
λέω με τη σημερινή χρονική α π ό σ τα σ η - είναι
ίσως ότι έμενε πιο π ο λύ σ το σπίτι απ’ ό,τι άλ­
λο ι γονείς. Δ η λα δ ή π ήγαινε σ το Πολυτεχνείο
όταν εγώ ή μ ο υν σ το σχολείο, και το δεύτερο
είναι ότι τα δέκα τελευτα ία χρόνια της ζωής
το υ , π ου είχε τελειώ σει τις υποχρεώσεις του
σ το Π ολυτεχνείο, ήτα ν πια μόνιμα στο σπίτι».
Εκτός από ευγενής, ο Νίκος Εγγονόπουλος
ήτα ν εξαιρετικά κομψός. Η κόρη το υ δεν θυ­
μάται να το ν έχει δει π ο τέ με ρόμπα ή πιτζά­
μες. «Η μόνη ρόμπα που θυμάμαι ήταν της
δουλειάς, μια ρόμπα γκ ρ ι όταν ζωγράφιζε. Η
πιτζάμα ήτα ν μόνο για το ν ύπνο. Είχε μια
εσω τερική κομψ ότητα». Εκτός αυτών, η κό­
ρη του το ν θυμάται ως άνθρω πο που έδινε
I ι μ /Ζ ι Χπ r m i in m 'n m m w Τ-ΛCr-I

36
 Η Ερριέτη Ε γ γο νο π ο ύ λο υ π οτέ δεν σκέφ τη-
κε ότι ο μπαμπάς τη ς ήτα ν διαφορετικός.
Ίσω ς «για τί ο ίδιος δεν π ρ ο έβ α λλε ότι είναι ή
κάνει κάτι διαφ ορετικό». Συζητά με για τη ν
εξαιρετικά ευνοϊκή υποδοχή που είχε από το
αναγνωστικό κοινό το αφιέρωμα που επιμε-
λήθηκε η Φ ραγκίσκη Α μ π α τζο π ού λο υ και
έμεινε για π ο λλέ ς εβδομάδες στις λίσ τες τω ν
μπεστ σ έλερ. Μ ήπω ς σημαίνει ότι σήμερα εί­
ναι πιο κατανοητή και πιο προσ ιτή η τέχνη
του Νίκου Ε γ γο νό π ο υ λο υ σ το ευρύ κοινό;
«Εμένα αυτό που μου έκανε μεγά λη εντύπω ­
ση είναι το π λή θ ο ς το υ κόσμου που σ υγκ ε­
ντρώθηκε στο Μ έγα ρο Μ ουσικής, σ την αφιε-
ρωματική εκδήλω ση που επιμελήθηκε ο
Γιάννης Κακλέας. Και να φ ανταστείτε ότι τη ν
ίδια ώρα υπήρχε διαδήλω ση στο κέντρο τη ς
Αθήνας και ήτα ν ό λα κλειστά. Και αυτό που
θυμάμαι ιδιαίτερα είναι ότι το 6 0 % το υ κοι­
νού ήταν νέοι άνθρω ποι. Πιστεύω ότι τώ ρα
είναι η εποχή που θα αναγνω ριστεί ο Ε γ γ ο -
νόπουλος, για τί τώ ρ α είναι τα έ ρ γα το υ κατα­
νοητά. Τ ό τ ε π α ραήτα ν μοντέρνος».
Τα έρ γα το υ και οι στίχοι το υ έχουν μια
διαρκή νεότητα . Θ α ρ ρ εί κανείς ότι έγιναν
χθες. Α π οτυπ ω νόταν αυτό το κομμάτι στην
προσω πικότητά το υ ; « Τ ο λέω τώ ρα, στην η λι­
κία που είμαι, διότι τώ ρ α το καταλαβαίνω.
Η Ελένη Εγγονοπούλου με
Δεν μπορούσα να φ ανταστώ ποτέ τη ν ηλικία
την εγγο νή της, κό ρ η τη ς
του μπαμπά μου, π α ρότι είχαμε 54 χρόνια
Ε ρριέτης, Ελεω νόρα.
διαφορά. Ε, λοιπόν, χω ρίς να κάνει κω λοτού-
μπες ή παιχνίδια που να χρειάζονται σω ματι­
κή συμμετοχή, ήτα ν α σ ύ λληπ το πόσο νέος
ήταν. Η τα ν τρ ο μ ε ρ ά π ροσ ιτός».

«ΔΕΝ ΞΕΡΕΙΣ ΝΑ ΖΩΓΡΑΦΙΖΕΙΣ!»

Π ροσπαθούμε να μάθουμε πώς συμπεριφ ε-
ρόταν ο Νίκος Ε γ γο νό π ο υ λο ς λίγο πριν από
τη δημιουργία ενός έρ γο υ. Η Ερριέτη Ε γ γ ο -
νοπούλου δεν θυμάται να έφερνε μέσα στην
οικογένεια τις ανησυχίες το υ δημιουργού.
«Νομίζω ότι ήτα ν κάτι τελείω ς προσωπικό
του, δεν το μοιραζόταν. Μ πορούσα να μπω
στο ατελιέ το υ ό,τι ώ ρα ήθελα, αλλά ή ταν μέ­
ρος τη ς καθημερινότητάς μας. Α ν το ν ρω­
τούσες κάτι θα σου απαντούσε, γιατί ήταν
ένας άνθρω πος που σεβόταν το υ ς άλλους.
Θυμάμαι μια θεία μου, η οποία το ν ρω τούσε:
“Γιατί δεν ζω γραφ ίζεις π ρόσ ω π α ;” Και απα­
ντούσε μόνη τη ς : “Ξέρω γιατί. Γιατί δεν ξέ­
ρεις να ζω γραφ ίζεις ! ”
Ο κόσμος τη ς δημιουργία ς το υ Νίκου Ε γ γ ο -
νόπουλου ήτα ν μια καθημερινότητα που λει­
το υργο ύσ ε ως α γω γή π ρ ο ς τη μικρή Ερριε-
τη. « Ή τ α ν ένας άνθρω πος που είχε δει και εί­
Έργα το υ ζω γρ ά φ ο υ σ το σπίτι τη ς ο δ ο ύ Α ν α γ νο σ το π ο ύ λο υ .
χε ζήσει π ο λλά στη ζωή του, και στο τέλο ς

37
 τη ς ζω ής το υ ζο ύ σ ε αποτραβηγμένος. Τον
χαρακτήριζαν ως κλειστό, α λλά δεν ήταν
κλειστός. Η τα ν π ο λύ κοινωνικός, αλλά από
ένα σημείο και μετά επ έλεγε τις παρέες και
τις συναναστροφ ές το υ . Ο Εμπειρικός, που
παλιά έκαναν παρέα, είχε πια πεθάνει. Είχε
κλείσει ο κύκλος το υ. Ή τ α ν μόνο η Λένα και
η Ε ρ ρ ιέτη · η Ερ ρ ιέτη και η Λένα. Έβλεπε
τη λεό ρ α σ η , διάβαζε εφημερίδα, ενημερω­
νόταν για τα πάντα. Θ υμάμαι πριν πάω στην
Αμερική (όπου δεν είχε ταξιδέψει ποτέ) με
ξενα γούσ ε στο Metropolitan Museum μόνο
απ’ ό,τι είχε διαβάσει σ το ν κατάλογο του
Μ ουσείου».
Η Ερ ρ ιέτη Ε γ γο ν ο π ο ύ λο υ είναι ένας άν­
θρω πος τα κτοπ οιημένος, ξεκάθαρος, προ­
σηνής, με θετική ενέργεια , με απόλυτη συ­
νείδηση -χ ω ρ ίς καμία έ π α ρ σ η - του γεννή-
το ρ ά τη ς και το υ π ερ ιβ ά λλο ντο ς όπου ζει.
Έ χ ε ι δύο παιδιά, τη ν Ελεω νό ρ α και τον Νί­
κο, τα οποία ζουν σ ’ ένα σπίτι γεμ ά το από
το ν Νίκο Ε γ γο ν ό π ο υ λο , αφού το σπίτι είναι
γεμ ά το με έ ρ γα το υ παππού τους. «Όπως
και ο μπαμπάς μου π οτέ δεν μου έλεγε κά­
τσ ε εδώ να σου ε ξη γή σ ω τ ο ν τά δ ε πίνακα ή
κάτσε εδώ να σου α π α γγείλω ένα ποίημα,
έτσι και τα παιδιά μου νομίζω ότι θα μά­
θουν σ ιγά σ ιγά για τ ο έ ρ γ ο το υ παππού
το υ ς ».
Αναφ έρεται π ολύ συχνά σ το ν Εμπειρικό,
που έκανε π ο λλή παρέα με το ν πατέρα της.
Η ίδια δεν έκανε π οτέ παρέα με το ν γιο του,
το ν Λεωνίδα. Η σύμπτω ση όμως έφερε να
γνω ρ ισ το ύ ν σ τη ν παιδική χαρά, στη Δεξα­
μενή, ο ε γ γο ν ό ς το υ Α νδρέα Εμπειρικού με
τη ν εγγο νή το υ Νίκου Εγγο νό π ουλο υ, την
Ελεω νόρα. Η τα ν το παιδί το οποίο ξεχώρι­
σε η μικρή Ελεω νό ρ α σ τη ν παιδική χαρά
και έγινε η π α ρέα τη ς . Η τρ ίτη γενιά ξανά­
σμιξε.
Είναι π ολύ νω ρίς ακόμα για να ξέρει αν τα
παιδιά τη ς έχουν κλίση στις τέχνες ή στα
γράμμα τα . Ό σ ο για τη ν ίδια, παλαιότερα,
όταν σπούδαζε μοντάζ στη Γαλλία, ζωγρά­
φιζε. « Ο πατέρας μου εντυπωσιαζόταν που
χρησιμοποιούσα τα χρώ ματα χωρίς φόβο.
Α λ λά για μένα ήτα ν κάτι απλό, γιατί είχα με­
γα λώ σ ει μέσα σε χρώ ματα. Ό μ ω ς δεν είχα
μαράζι με τη ζωγραφ ική, είχα απλώς μια ευ­
κολία». Λ ίγο πριν αφ ήσουμε το σπίτι με
το υ ς πίνακες και τα έντονα χρώματα, η Ερ­
ριέτη Ε γγο νο π ο ύ λο υ μας λέει για το ν πατέ­
ρα τη ς μια φράση που δηλώ νει τη σχέση
το υ ς α λλά και τη δική το υ προσωπικότητα:
«Δ ε ν το ν ισοπέδωνα, α λλά ούτε κι εκείνος
με καταπίεζε». jftj

38
 Μ έρες το υ 1 9 5 7 -5 8
του Δ η μ ή τρ η Φ ιλιπ π ίδη
Α ρ ισ τε ρ ά , ο κ α θ η γ η τή ς
Ν ίκ ο ς Ε γγο νόπ ουλο ς
κ α θ ισ τά ς σ το κ έ ν τρ ο τη ς
πρώ της γ ρ α μ μ ή ς, σ το
Π ο λ υ τε χ ν ε ίο τ ο 1 9 7 0 .
Δ εξιά, ο Ν ίκ ο ς Ε γγονόπ ουλος
κ α θ η γη τή ς το υ ΕΜΠ, σ τη ν
α ίθ ο υ σ α σ υ ν ε δ ρ ιά σ ε ω ν
κ α τά τη ν ε κ λ ο γ ή ν έ ο υ
καθηγητή τ ο ν Α ύ γ ο υ σ το το υ
1969. Ό ρ θ ιο ι α π ό α ρ ισ τ ε ρ ά
Α γγελόπ ουλος,
Α α δ ό π ο υ λο ς, Κ υ δ ω νιά δ η ς,
Κ ο ν ο φ ά γ ο ς . Κ α θ ισ το ί:
Εγγονόπ ουλος, Μ π ίρ η ς κα ι
Κ ο κ κ ιν ό π ο υ λ ο ς .
Στη μνήμη του χαμένου φίλου μου Κώστα Μάρθα
ι ήτα ν ο Ε γγο νό π ο υ λο ς που γνώ ρισα
Τ
τό τε σ τη ν τά ξη; Πάνε τώ ρα πενήντα
χρόνια. Δ η λα δ ή , τι ήταν για μένα, έστω
για μας, το υ ς σπουδαστές αρχιτεκτονι­
κής σ το Π ολυτεχνείο, αυτός ο παράξε­
νος άνθρω πος που μας έκανε Ιστορίας
Τέ χ νη ς κάθε βδομάδα για δύο χρόνια; Πώς
στο καλό να απαντήσω, αν δεν αναλογιστώ
π ρώ τα τι ήτα ν η Ελλά δ α το υ 1 9 5 7 - 58, που
μόλις απογειω νόταν αναπτυξιακά, παραμέ-
νοντας όμω ς αθεράπευτα επαρχιακή και συ­
ντηρητική; Και μετά, αν δεν θυμηθώ τι σήμαι-
νε να φοιτάς σε μια τό σ ο αυστηρή σχολή,
σ ω στό γερμα νικό γυμνάσιο, με ατσάλινη πει­
θαρχία και με ανήκουστες τιμω ρίες αν έλει­
πες, αν α ργούσ ες, αν ή σ ο υ ν αξύριστος;
Τ ο παράδοξο λο ιπ ό ν ήταν ότι ο Ε γγο νό π ο υ -
λο ς που γνώ ρισ α τό τε (δεν θα το ν ξανάβλε­
πα στη ζωή μου) έβγαινε απευθείας μέσα
από το κλίμα εκείνης τη ς εποχής. Με το υς
σεβάσμιους, απρόσιτους καθηγητές, βλοσυ­
ρούς, με το μάτι τη ς υπέρτατης αυθεντίας,
να μετέχουν σε μια ξεχωριστή κόστα χωρίς
πάρε δώσε με εμάς, τη ν ανώνυμη μάζα. Τό τε
που η φράση «από έδρας διδασκαλία» είχε
χειροπιαστή υπόσταση, δεν ήταν απλό σχή­
μα λό γο υ . Και ανάμεσα σε όλους αυτούς,
τη
τοςυ ς εκκεντρικούς γερο-σοφ ούς με τις συ­
χνά κουρασμένες φωνές, ο Εγγονόπ ουλος
το μαύρο μαργαριτάρι. Τό σ ο απίστευτα εξω­
τικός που έπρεπε συχνά να διερωτάσαι αν
πράγματι υπάρχει, αν είναι εκείνος που μιλά­
ει στα σκοτεινά για τόσο φανταστικά π ρά γ­
ματα και σε ταξιδεύει κι όχι κάποιο φάντα­
σμα που είχε επινοήσει η τριγύρω έρημος
Σαχάρα.
Είχα ακούσει για το ν Εγγονόπ ουλο από
πριν. Κοροϊδευτικά. Η πρώτη μου επαφή μαζί
του ήταν σε μια δημόσια απαγγελία ποίησης
από το ν Γιάγκο Αργυρόπ ουλο, στο γυμνάσιο
πριν μπω στη Σχολή. Δ εν θυμάμαι τι άλλο εί­
χε διαβάσει ο εκλεκτός εκείνος κύριος, αλλά
μου έμεινε καρφωμένη στη μνήμη η γεμάτη
ειρωνικό στόμφο απαγγελία του ποιήματος
39
 του Εγγονόπουλου «Π ο λυ ξένη », με τέτοιο
τρόπο ώστε στο τέλος όλο το αμφιθέατρο να
λυθεί στα γέλια. Τ ο συγκεκριμένο ποίημα εί­
χε δημοσιευτεί τη χρονιά ακριβώς που γε ν­
νιόμουν, το 1938.
Ποίησή του θα διάβαζα αργότερα, περισ­
σότερο από περιέργεια παρά από κάποια ά λ­
λη παρόρμηση. Κατανάλωνα τότε τόνους βι­
βλίων, μέσα και η ποίηση, μέσα και κάτι θεω­
ρητικά της, οτιδήποτε κυκλοφορούσε. Εννο ­
είται δια αυτοδιδασκαλίας. Ο Ε γγο νό π ο υ λο ς
πάντως δεν με διασκέδασε όπως θα περίμε-
να, δεν το ν καταλάβαινα. Παρέμενε έτσι ένα
αδιόρατο μυστήριο, κάτι δύσκολο να κατα-
χωρηθεί ανάμεσα στους ογκόλιθους τη ς ελ­
ληνικής ποίησης που έπρεπε όλοι να π ρ ο ­
σκυνάμε: Παλαμάς και Σικελιανός, άφθονος
Καβάφης, άντε και Σολω μός με Σεφ έρη και
λίγο Ελύτη.
Ώ σ π ο υ το ν γνώρισα, πρω τοετής, όταν ή ρ ­
θε να μας κάνει μάθημα στον υπέρτατο ναό
της Επιστήμης, το Πολυτεχνείο. Ή τ α ν ακρι­
βώς 47 ετών, φορούσε ένα τσαλακω μένο
κουστούμι με γραβάτα και τα τό σ ο γνω στά
από τις φωτογραφίες γυαλιά. Από το 1938
υπηρετούσε στο Πολυτεχνείο ως επιμελητής
του Πικιώνη. Εκείνη μάλιστα τη χρονιά, το
1957, είχε μόλις εκλεγεί επιμελητής στην
έδρα τη ς Ιστορίας τη ς Τέχνης. Ή τ α ν το πα ρ-
θενικότου μάθημα!
Θ α ήταν ψέμα αν ισχυριστώ πως κάτι θυμά­
μαι από τη ν πρώτη μας εκείνη επαφή. Ή ,
έστω, από ένα προς ένα τα μαθήματα που
ακολούθησαν. Α λλά θυμάμαι, από ένα σ η­
μείο κι ύστερα, με πόση ανυπομονησία περί-
μενα το επόμενο μάθημά του. Να πηγαίνω
αρκετή ώρα πριν στην τάξη, σαν καλός μα­
θητής που ήμουν, να διαλέγω θέση στις πίσω
σειρές, με ανοιχτό το τετράδιο σημειώσεων,
σίγουρος πως θα είμαι πανέτοιμος όταν αρ­
χίσει το μάθημα. Ανυπομονησία είπα; Δέος,
καλύτερα.
Μπορεί στη λογοτεχνία να μη γνώ ριζα π ο λ­
λά, αλλά περηφανευόμουν πως γνώ ριζα από
τέχνη. Τελειώ νοντας το γυμνάσιο ήθελα να
γίνω ζωγράφ ος· το πώς κατέληξα αρχιτέκτο­
νας είναι μια άλλη ιστορία. Ζω γράφιζα με πά­
θος, διάβαζα ό,τι έπεφτε στα χέρια μου σχε­
τικό- τι ιστορίες καταβρόχθισα, τι μο νογρα ­
φίες και λευκώματα, τι εκθέσεις έτρεχα να
δω. Με φανατισμό! Η τέχνη για μένα ήταν
αξεπέραστη πνευματική παρηγοριά. Τ ο φ λο­
γερό μάθημα του Ε γγο νό π ου λο υ , αυτή η
Ο M ove, ο Γκρέκο, η Α φ ρ ο δ ίτη το υ Β ίλεντορ φ , οι Τ ζιορ τζόνε, οι Ρέμπραντ και ο ι Ρούμπενς ή τα ν αφορμές
για γ εμ ά τες σ υ γκινή σ εις που δ ε ν π ρ ο σ π α ό ο ύσ ε να κ ρ ύ ψ ει, α ν κ α ι τ ις έ λ ε γ χ ε με κ ά π ο ιο χιο ύμορ .
40
εντελώ ς παθιασμένη, προκατειλημμένη θέ­
ση το υ απέναντι σ τη ν τέχνη ως κοινωνικό λει­
το ύ ρ γη μ α και ως προσω πικό χρ έος ταίριαζε
γά ντι στο νεανικό ιδεαλισμό μου.
Και ήξερα, φυσικά, ότι ο Εγγονόπουλος
εκτός από ποιητής ήταν και ζωγράφος. Θυμά­
μαι να σχολιάζουμε στην παρέα το εκκεντρικό
δαχτυλίδι που φ ορούσε στο δείκτη του χεριού
του, και γυάλιζε καθώς χειρονομούσε μιλώ­
ντας. Έ ν α ίδιο κι απαράλλαχτο φορούσαν με­
ρικά αντρικά γυ μ νά σε πίνακές του.
Ο ι παραπάνω νύξεις για τ ο περιεχόμενο
του κεφαλιού ενός (ας πούμε) ευαισθητοποι­
ημένου σπουδαστή αρχιτεκτονικής το
1957-58 θέλουν να δείξουν τι εντύπωση έκα­
νε ο Ε γγο νό π ο υ λο ς όταν μπήκε στην τάξη να
διδάξει Ιστορία τη ς Τέ χ νη ς . Ό χ ι οποιαδήπο­
τε ιστορία, α λλά ο λό κ λη ρ η τη ν Ιστορία, από
τα προϊστορικά ώς τ ο ν 20ό αιώνα. Θυμάμαι
τη ν πρώ τη χρονιά να λέ μ ε μεταξύ μας τ ’ αγό­
ρια θαυμάζοντας, ω η Αφ ροδίτη του Βίλε-
ντορφ , ω η ξέστηθη θεά τω ν όφεων, η Άρτε-
μις τη ς Εφ έσου με τα άπειρα, επανωτά βυ­
ζιά! Ή τ α ν η αποκάλυψη μιας ά λλης τέχνης,
π ολύ μακριά από τα νερόβραστα, παγερά
α γάλμα τα τη ς Αρχα ιότητα ς που ξέραμε από
το γυμνάσιο. Μιας τέχνη ς που απελευθέρω­
νε μια πρω τοφ ανή σεξουαλικότητα μέσα
σ την τά ξη, ένα θέμα ταμπού για τα χρηστά
ήθη τη ς εποχής. Τ ι λέω ! Ή τ α ν αδιανόητο για
έναν τό τε καθηγητή να κάνει δημόσια έστω
το ν παραμικρό τέτοιο υπαινιγμό.
Ο Ε γ γο νό π ο υ λο ς όμω ς αγαπούσε πολύ
αυτές τις γυναίκες, τις λά τρευε. Σχεδόν τις
χάιδευε καθώς μας τις σύσταινε. Ο ι περι­
γρ α φ ές το υ , α ρ γό τερ α , τη ς σάρκας στα γυ­
μνά τη ς Α να γέννησ η ς και το υ Μπαρόκ -εκεί­
νοι οι Τισ ια νο ί και οι Τζιο ρ τζιό νε, οι Ρέμπρα-
ντ ώς ακόμα και οι ξεχειλω μένοι Ρούμπενς-
ήταν γεμ ά τες σ υγκίνησ η που δεν προσπα­
θούσε να κρύψει, αν και τ ο έλε γχ ε με κάποιο
χιούμορ. Τ ο χιού μο ρ όμω ς γινό τα ν χολή για
κάθε α σ υ γχώ ρ η τη ελα φ ρ ό τη τα · τι άκουσε
εκείνο τ ο Ροκοκό! Ο ι αφ ράτοι ρ ο ζ ποποίτου
Φ ραγκονάρ ή τα ν αφ ορμή για το υ ς πιο φαρ­
μακερούς σ α ρκα σμούς το υ . Και την ίδια
σ τιγμ ή να υπογρα μμίζει τις συνεπείς επι­
στροφ ές σ τη ν α υ σ τηρ ή σχηματοποίηση,
στις γεω μετρ ικές χαράξεις, σ την αφαίρεση
το υ πνευματικού. Κάτι σα ν αντίδοτο στις
υπερβολές. Ο Ε γ γο ν ό π ο υ λο ς , τελικά, δεν
μιλούσε μόνο για τέχνη α λλά υπεδείκνυε
έναν ο δ η γό ζωής.
/
 Εννοείται πω ς στα σκοτεινά έπεφτε, ανάλο­
γα με τη ν π ερίστα ση, και αρκετή καζούρα.
Πώς αλλιώ ς να α ντιδράσουν οι φτω χοί και
στερημένοι τη ς εποχής, καθώς ταΐζονταν με
τόσα γυ μνά , τό σ ο υ ς σ ά τυ ρ ο υς να κυνηγούν
νύμφες, ά λ α τ α σχετικά σ τη φόρα, κι από πά­
νω εκείνα τα ανεπανάληπτα σ χόλια από τη ν
έδρα. Πνιχτά γελάκια, κουκουλω μένα υπονο­
ούμενα πού και πού έβγαιναν σ την επιφά­
νεια, γίνοντα ν αφορμή για χαβαλέ και πει­
ράγματα για τα κορίτσια, α λλά ο Ε γ γο ν ό π ο υ -
λος δεν τα ανεχόταν αυτά. Θ υμά μαι πω ς κά­
ποτε πέταξε έξω από τ η ν τά ξη έναν που έκα­
νε τέτοια φασαρία: ότα ν έκλεισε πίσω το υ η
πόρτα, γύ ρ ισ ε π ρ ο ς εμάς και σχολίασε: «Μ ε
κούρασε ο μ π α γά σ α ς!» Κανένας καθηγητής
δεν μιλούσε έτσι.
Παντού θα επενέβαινε, π ρ ο β ά λλο ντα ς το
δικό το υ γ ο ύ σ τ ο πεισματικά. Τ ι αναστά τω ση
ήταν εκείνη! Ά σ ε π ου γ ρ ή γ ο ρ α διαπιστώ σα­
με πως δεν ή τα ν μόνο η εικόνα π ου μ ε τρ ο ύ ­
σε, οσ οδ ήπ ο τε όμο ρφ η και π ισ τή σ το π ρ ω ­
τότυπο, α λ λά χω νό τα ν αναπάντεχα σ το λ ο ­
γαριασμό κι ένας λ ό γ ο ς ο ξύς, διεισδυτικός,
που δεν άφηνε τίπ ο τα όρθιο. Θ α μου μείνει
αξέχαστη η ιδιαίτερα μετα λλική φωνή το υ
Ε γγο νό π ο υ λο υ μέσα σ τη σκοτεινιασμένη
αίθουσα, να σχολιά ζει, να π εριγράφ ει, να
συγκρίνει, να εξυμ νεί ή να θάβει τα πάντα.
Εκείνο τ ο α π α ρ ά μ ιλλο μ ίγμ α από σ υγκίνη σ η
και βαθιά α γά π η, λε π τή ειρω νεία και σαρκα­
σμό. Ό λ α τ η ς ώ ρας: δ εν διάβαζε π ο τέ τίπ ο ­
τα από τα χαρτιά. Τ α έ λ ε γ ε ό λα απέξω, αυ­
θόρμητα, με α μ εσ ό τη τα σα να τα κάρφωνε
στους γ ύ ρ ω το ίχο υ ς.
Με τα μάτια κο λλημένα στις εικόνες που
διαδέχονταν η μια τη ν ά λλη σ το πανί, κρατώ ­
ντας πυρετικά σημειώ σεις σ τα τυ φ λά μήπως
και χάσω τη ν παραμικρή φ ράση που ξεστόμι­
ζε, ζαλισμένος από το υ ς τό σ ο λα μπ ερούς
αφορισμούς που π ερνούσα ν με τρομακτική
ταχύτητα πάνω από τα κεφάλια μας, ένιωθα
απόλυτα ευτυχισμένος. Η μαγεία το υ σκοτα­
διού ήταν ένας Ε γ γο ν ό π ο υ λο ς αόρα τος κά­
που στο βάθος να μ ο νο λο γεί ακούραστος,
να σταματά κάποτε για να π α ρ α γγέλνει σ τον
σπουδαστή, π ου έστεκε δίπλα σ το μηχάνη­
μα, να α λλά ξει εικόνα. Ή τ α ν ένα θαύμα, εκεί­
νο που φ ανταζόμουν να είναι ικανή η τέχνη
να κάνει: να δαμάσει τα θηρία, όπως σε εκεί­
νο το ανάγλυφ ο το υ Ο ρφ έα. Με μένα στο ρ ό ­
λο του ιδανικού ακροατή, καθώς είχα τη ν
ψευδαίσθηση πως, χω ρίς να το ξέρει, απευ­
θυνόταν μόνο σ τη ν αφεντιά μου.
Και όταν εισβάλαμε στα πρωτοχριστιανικά
και μετά, στα βυζαντινά, ε και τι έγινε. Ο
Ο Ν ίκ ο ς Εγγονόπουλος με
το ν Φ ώτη Κ όντογλου, στη
δ ε κ α ε τία το υ 1 9 3 0 , ντυμ ένοι
μοναχοί.
Ε γγο νό π ο υ λο ς βρέθηκε στο στοιχείο του.
Καλά ήτα ν τα αρχαία, δεν λέω, αλλά τα βυζα­
ντινά ήταν το κάτι ά λλο μαζί του. Δ ε ν έχω δει
από τό τε εικόνες σε μουσεία ή τοιχογραφίες
σε μισοσκότεινα εσωτερικά εκκλησιών χωρίς
να ακούσω δίπλα μου τη φωνή του να εξυ­
μνεί τις κηλίδες από χρώμα, τη σοφία της
ασκητικής αφαίρεσης. Εκείνες οι αναλύσεις
τω ν μωσαϊκών τη ς Ραβέννας, οι περιγραφές
για το ν Π ανσέληνο στο Πρω τάτο, για τις πα­
ραστάσεις στο Μ ιστρά με τη ν επίγνωση του
τέλο υς. Αμέ όλα εκείνα για το ν συνεχιστή
Γκρέκο με τη ν ταφή του κόμητος Οργκάθ, με
το ν σκοτεινό Γκόγια και το ν Βελάσκεθ της
Ινφάντας, μέχρι το μπαλκόνι το υ Μανέ! Γιατί
πριν προλάβουμε να πάρουμε ανάσα, είχαμε
μπει σ τον ιμπρεσιονισμό, άλλες πάλι εκλεκτι-
κές συγγένειες, άλλα πάθη με το ν Σεζάν.
Ή τ α ν μια ανεπανάληπτη λαμπρή παρέλαση.
Ό τ α ν τέλειω σε η δεύτερη χρονιά, θυμάμαι
πως μας ζήτησε να παραδώσουμε μια εργα ­
σία, με τις σημειώσεις που κρατήσαμε από
το μάθημα, χω ριστά από το γρ α π τό διαγώνι­
σμα. Για ά λλη μια φορά, καθαρογράφοντας
από το πρόχειρο, έζησα πάλι εκείνα τα ταξί­
δια. Τ ι σπάνια χαρά! Πρέπει αυτό να φάνηκε
από το ν τρ ό π ο που δούλεψα. Γιατί, αφού πα­
ραδώ σαμε τις εργασίες, μετά μια βδομάδα,
μπαίνοντας στην τάξη ο Εγγονόπ ουλος, πριν
πει τίποτα άλλο, ρώ τησε ποιος είναι ο Φιλιπ­
πίδης. Με κοίταξε για ένα δευτερόλεπτο και
μετά ζήτησε να κλείσουν τα φώτα για να αρ­
χίσουν οι π ροβολές. Είχα γίνει παντζάρι: με
είχε καταλάβει!
41
«Πάντα ματζύ»
του Θαλή Κ. Α ργυρόπ ουλου
ο να θελήσεις να γράψεις κάτι για το ν
Τ
Εγγο νό π ο υ λο σε μεταφέρει αυτόματα
σε ά λλο επίπεδο, σε ανεβάζει πνευμα­
τικά και ηθικά, ενώ ταυτόχρονα αισθά­
νεσαι μια κάθαρση από ό,τι φτηνό και
δυσάρεστο σε συνδέει με τη ν καθημερινότη­ Δ ε ν θέλει π οτέ να είναι δυσάρεστος. «Λυ­
τα τη ς ζωής μας.
Ο Εγγο νό π ουλο ς υπήρξε ποιητής, ζω γρά ­
φος, στοχαστής, αφηγητής. Έ δ ιν ε σχήμα και
μορφή στο λό γο, ενώ οι «ζουγρα φ ιές» το υ
και τα σχέδιά του μετατρέπονταν σε μύθους
και ιστορίες. Τό σ ο στα ποιήματα όσο και στη
ζωγραφική του, συχνά παρουσιάζονται ανα­
πάντεχα ασυνήθιστες γλω σσικές πα ρα λλα ­
γές, ανορθόδοξα σχήματα ή χρωματισμοί.
Τίποτα από όλα αυτά δεν είναι τυχαίο, χωρίς
σκέψη και σημασία. Τ α «ηθ ελη μένα » αυτά
«λά θη» με τη ν αναπάντεχη παρεμβολή το υς
έχουν κάποιο σκοπό, να προκα λέσουν μια
«έκπ ληξη» που στη συνέχεια συμβάλλει στην
πληρέστερη κατανόηση το υ κειμένου ή τη ς
εικόνας. Κάθε δημιούργημά το υ ήταν γεμά το
από σκέψη και συναίσθημα, βγαλμένο από
μακρόχρονη σπουδή και κόπο, «μ ε το αίμα
τη ς καρδιάς το υ », όπως συχνά συνήθιζε να
λέει. Σχέδια και χρωματισμοί, αποτέλεσμα
μακρόχρονης άσκησης και εμπειρίας, με τη ν
επέμβαση της ισχυρής και επίμονης π ροσω ­
πικότητάς του, έσπερναν τη μορφή του
υπερρεαλιστικού ονείρου, χωρίς ψέμα ή
υποκρισία, γνήσια και αυθεντικά, όπως και ο
δημιουργός τους, που «δεν π ροσεχώ ρησε
στον υπερρεαλισμό, αλλά γεννήθηκε υπερ­
ρεαλιστής».
Λάτρης και θαυμαστής τη ς γλώ σ σ α ς ως εκ­ νον. Ή τ α ν όμω ς σ κ λη ρ ό ς σε όποιον νόμιζε
φραστικού δημιουργήματος, έργου και πα-
ράγω γου του ανθρώπινου πολιτισμού και
της ιστορικής του εξέλιξης. Τ ο πάθος του
ήταν η ελληνική γλώ σσα . Ό π ω ς ά λλω στε και τα ν ότι συνέβαινε γύ ρ ω το υ , αντιδρούσε με
ο ίδιος έλεγε με κάποια αυταρέσκεια, δεν
υπήρχε κείμενο γραμμένο ελληνικά που να
μην είχε διαβάσει ή έστω να έχει υποπέσει
στην αντίληψή του. Υπερβολή που δεν νομί­
42
ζω ότι απείχε π ολύ από τη ν πραγματικότητα.
Έ τ σ ι, κατέληξε με βεβαιότητα και αμερολη-
ψία ότι «ο ι Ά γ γ ε λ ο ι σ το ν Παράδεισο ομιλούν
Ελληνικά ».
***
πάται όταν μας στενοχω ρεί α λλά μας οφείλει
τη ν αλήθεια». Η σκιά τη ς αμείλικτης πραγμα­
τικότητας απαλύνεται μέσα στο μύθο, την
α λληγορία , τη χα ρά το υ έρωτα, τα καθαρά
και π λούσια χρώ ματα. Και ό λα αυτά, χωρίς
ψευδαισθήσεις, μας μεταφ έρουν σε έναν κό­
σμο αισιοδοξίας και χαράς, και ο Εγγονό-
π ου λο ς εμφανίζεται μπροστά μας με το χα­
ρακτηριστικό το υ μειδίαμα, κοιτάζοντάς μας
λοξά , για να μας δείξει ότι πραγματικά κατά­
λαβε ότι το ν καταλάβαμε και συμφωνούμε
απόλυτα μαζί το υ . Θ έλει πάντα να είναι ως
ποιητής «α ρ νη τή ς το υ θανάτου», όπως επί­
μονα μας διαβεβαίωνε.
Ό π ο ιο ς έστω και για λίγο είχε τη ν τύχη να
το ν συναναστραφ εί, αντιλαμβανόταν γρήγο­
ρα ότι έπρεπε να καταγράψει προσεκτικά
όσα έβλεπε και άκουγε. Ή τ α ν άψογος και
αλάνθαστος, όχι μόνο σε ό,τι η κοινή λογική
αποδίδει στις λέξεις, α λλά για τη ν ειλικρινή
ανταπόκριση, συνέπεια και αυθεντικότητα
ανάμεσα σε αυτά που λέει και αισθάνεται.
Ο Ε γγο νό π ο υ λο ς δεν είχε φίλους με την κα­
θιερωμένη σημασία, όχι για τί περιφρονούσε
το υ ς ανθρώ πους, α λλά γιατί ήταν δύσκολο
να βρεθούν π ο λλο ί που να συμπορεύονται
μαζί το υ, να σκέπτονται και να αισθάνονται
και να μιλάνε στο ίδιο μήκος κύματος με εκεί­
πω ς το ν επρόδιδε. Τ ο ν έσβηνε για πάντα από
τη ν μνήμη του.
Για οτιδήποτε κακό ή άτοπο αντιλαμβανό­
αγανάκτηση, καταδικάζοντάς το με πάθος,
λες και για πρώ τη φορά συνειδητοποιούσε
πως η φτώχεια, η ανάγκη, η αδικία και η κα­
ταπίεση ενδημούσα ν τρ ιγύ ρ ω το υ . Μάλιστα,
όταν κάποιος τ ο ν ρώ τησε στα δ ύσ κολα χρ ό ­
νια τη ς μεταπολεμικής επ οχής αν ήτα ν κομ­
μουνιστής απάντησε, χω ρίς δισταγμό, «πώ ς
είναι δυνα τόν να είμαι αντίθετος σε μια κο­
σμοθεωρία π ου μάχεται τη ν ανισότητα και
την αδικία ανάμεσα σ το υ ς α νθρώ πους;»
Πώς θα μπ ο ρο ύσ ε να ερμηνευτεί μια αγνή
και σχεδόν αφ ελής αντίδραση από έναν άν­
θρωπο με τό σ ο π ο λυ σ ύ νθ ετο χαρακτήρα,
που γνώ ριζε π ο λύ καλά τι σήμαινε καθημερι­
νή ζωή; Πώ ς αλλιώ ς πα ρά ότι ο Ε γγο νό π ο υ -
λος ήταν ένας α κούραστος επαναστάτης,
υπερασπιστής τω ν ιδανικών που επίστευε,
ενάντιος σε κάθε συμβιβασμό.
Αγω νίστηκε σ κ λη ρ ά για τη ν αναγνώ ριση
του σουρεα λισ μού μέσα σ τη ν ελληνική δια­ Το Π ά σ χα το υ 1 9 5 7 σ την
νόηση, που κάθε ά λλο παρά ανοιχτή ήτα ν σε Κ έρ κυ ρ α .
προοδευτικά και επαναστατικά κινήματα.
Μέσα από σ τερήσεις, χω ρίς στοιχειώ δη οι­ βλιοθήκης μας, καθημερινά μας θυμίζουν
κονομική άνεση, σχεδόν μόνος με σύμμαχο τη ν πολύτιμη φιλία που για π ολλά χρόνια μας
τον Εμπειρικό, π ολέμησ ε, με α λλεπ ά λληλες συνέδεσε μαζί του.
δημοσιεύσεις και εκδόσεις και με τη ν ιδιό- Συχνά όταν βρισκόταν με φίλους που ήξερε
ρυθμη, το λμ η ρ ή ζωγραφική το υ, αντιμετωπί­ πόσο πολύ το ν εκτιμούσαν και το ν υπολόγι­
ζοντας ειρωνείες, χλευα σ μο ύς και γε λο ιο ­ ζαν, ανταποδίδοντας τη ν προσφ ορά τη ς φι­
ποιήσεις με ενσυνείδητο παράπονο, πάθος λίας τους, ύψωνε το ποτηράκι με το κρασί
και ιδεαλισμό, χω ρίς ιδιοτέλεια. Και όταν κά­ αναφωνώντας «πάντα ματζύ». Και γιατί όχι;
ποτε, ύστερα από χρόνια, ήρθε η αναγνώ ρι­ Π όσο πιο πλούσια θα ήταν η ζωή μας αν ο
ση, που τό σ ο το υ άξιζε, αποσύρθηκε στο λιτό Ε γγο νό π ο υ λο ς ήταν πάντα μαζί μας.
εργαστήρι το υ, εργα ζό μενο ς με το υς ίδιους Νικόλαε Εγγονόπ ουλε, ίσως η φυσική σου
όπως πάντα ρυθμούς, αγναντεύοντας που παρουσία να αδυνατίζει με το ν καιρό, όμως η
και που, ανάμεσα από τις κεραίες τη ς τη λεό ­ προσω πικότητα και το έργο σου έχουν ήδη
ρασης και τα σκουριασμένα ντεπόζιτα τω ν επηρεάσει αποφασιστικά το χαρακτήρα και
πολυκατοικιών, το βράχο τη ς Ακρόπ ολης τη σκέψη μας. ^
που τό σ ο έντονα αγάπησε, καπνίζοντας
ασταμάτητα. Δ ε ν μπόρεσα να βρω ερμηνεία
για το καταστρεπτικό αυτό πάθος το υ ή μά λ­
λον δεν έχω αρκετές αποδείξεις για το ποια
ήταν η αιτία.
* * *

Δ εν θυμάμαι π ότε και πώ ς ακριβώς γνώ ρ ι­

σα το ν Ε γγο νό π ο υ λο , ούτε και πώ ς έγινε να
μιλάμε σ το ν ενικό με τα μικρά μας ονόματα,
πράγμα σπάνιο, ένα π ρονόμιο που λίγο ι από
τους φίλους το υ είχαν. Κατά περιόδους ήμα­
σταν κυριολεκτικά αχώριστοι. Για δυο χρόνια
μάλιστα, υπήρξαμε τα υτό χρο να επιμελητές
του Πικιώνη· είναι μια περίοδος τη ς ζωής
μου που ποτέ δεν θα ξεχάσω, έμαθα π ολλά
και πιστεύω γνώ ρισ α βαθύτερα το ν Ε γ γο ν ό -
πουλο. Δ ε ν είχε π οτέ τη ν οικονομική άνεση
για να φερθεί όπω ς θα ήθελε, επέμενε όμως
να δείξει τη ν φιλία το υ με έστω μικρά αλλά
«Ο ι Δ ιό σ κ ο υ ρ ο ι» , 1 9 6 9 .
εκλεκτά δώ ρα, κυρίως βιβλία.
Δ εν θα ξεχάσουμε, η γυναίκα μου κι εγώ, τα Λ ά δ ι σ ε μουσ α μά , 5 5 x 4 6 εκ.,

πέντε κινέζικα αλογάκια που ίσως ακριβο­ ενυ π όγρ α φ ο. Σ υλλογή το υ

πλήρωσε, και ακίνητα σε ένα ράφι τη ς βι­ κα λλιτέχνη .

43
 Την ελληνική παιδεία τον ο Εγγονόπονλος
την έχτισε μόνος του

Αποτελεί από μόνο του ένα γεγονός ότι αυτή την περίοδο η Νέλλη
Ανδρικοπούλου ετοιμάζει ένα καινούργιο έργο -μ ια αφήγηση του θρυλικού
ταξιδιού πάνω στο «Ματαρόα». Από το σπίτι της στην Οδό Ομήρου, στο κτίριο
όπου έζησε με τον Νίκο Εγγονόπουλο και το γιο τους τα πρώτα μετεμφυλιακά
χρόνια, η κυρία Ανδρικοπούλου σπάνια επ ιλέγει να παραβιάσει τη σιωπή της.
Ακριβοθώρητη, ολιγόλογη, θωρακισμένη με μια ισοθυμία αλλά και μια ασίγαστη
Αρχείο Πάνου Εγγονόπουλου

ζωτικότητα, συζητά εδώ για πρώτη φορά με ύφος προσωπικό, αυστηρό, αλλά και
απροσδόκητα τρυφερό, για τον Νίκο Εγγονόπουλο.

Σ υ ν έν τευ ξη της Ν έλλης Ανδρικοπούλου με τον Γιώ ργο Καλπαδάκη

Η Ν έλ λ η με το ν Π ά νο το
1 9 5 4 , χρ ονιά το υ δ ια ζυ γ ίο υ
της. Το α π ο κρ ιά τικο κοσ τούμ ι
ζο υ ά β ο υ του π αιδιού α νήκε
σ τον πατέρα του.
•Μιλήστε μας λίγο για την «σιω πηλή
μελαγχολία», όπως την έχετε χαρακτηρίσει,
που επικρατούσε στην Π ό λη μετά την
μικρασιατική καταστροφή.
— Η «σιω πηλή μελα γχολία » τη ς Π ό λη ς που
μνημόνευσα δεν έχει σχέση με τη ν μικρασια­
τική καταστροφή αλλά με τη ν Π ό λη τη ν ίδια.
Σ ’ αυτήν αναφέρεται διεξοδικά ο Ο ρ χ ά ν Π α -
μούκ στο βιβλίο του Ισταμπούλ που μου δεί­
χνει πως δεν ήμουν η μόνη που τη ν ένιωθα,
βαραίνει και το υς Το ύ ρ κ ο υ ς μέχρι σήμερα.
Ό π ο ιο ς ζει στην Π όλη τη γνω ρίζει, είναι ε γ ­
γενής, ένα απόσταγμα θλίψης και αδιέξο­
δου εγκλω βισμένο στις γειτονιές και τα σ ο ­
κάκια μιας π όλης παλιάς και π α ρα μ ελημ έ-
νης όπου τα καλντερίμια κι η όψη τω ν κτι­
ρίων θαρρείς όλο κάτι θέλουν να σου π ουν
για τη ζωή ανθρώπων που έζησαν εκεί κι
έχουν χαθεί... Τη ν ένιωθες όχι μόνο σ τη ν πα­
λιά ιστορική Π όλη -γ ια μας τη ν Π ό λη τη ς
Αγιασοφιάς και το υ Π α τρ ια ρ χείο υ - μα και
στους ανατολικά απ’ το ν Κεράτιο πυκνοκα-
τοικημένους λόφ ους το υ Πέραν, σ τη ν καρ­
διά τη ς κοσμοπολίτικης πρω τεύουσα ς τη ς
νεότευκτης τό τε Τουρκικής Δημοκρα τία ς
όπου άνθισαν μέχρι τα μέσα το υ εικοστού
αιώνα οι ακμαιότατες μειονότητες τω ν
Εβραίων, Αρμενίω ν, Ευρω πα ίω ν και κυρίως
τω ν Ε λλή νω ν, που κρά τα γα ν τη ν οικονομία
τη ς χώ ρας σ τα χέρια το υ ς . Λ ό γω τη ς διαφο­
ράς τη ς γλώ σ σ α ς , το υ αλφ άβητου και του
π ολιτισμού το υ ς μόνο α υτοί είχαν άμεση
σχέσ η και κερδοφ όρα επαφή με τη ν ευρω­
παϊκή Δ ύ σ η π ρ ο το ύ αναπτυχθεί η τουρκική
αστική τά ξη . Ο ι π ο λυ π λη θ είς αυτές κοινότη­
τε ς που είχαν κάποια συνάφ εια μεταξύ τους,
ελάχιστη με το υ ς Το ύ ρ κ ο υ ς , ζούσαν βασικά
επικεντρω μένες σ το εα υτό το υ ς , στα ήθη
και τα έθιμά το υ ς μια ζωή συντηρητική, κά­
π οτε ευχάριστη, πιο συχνά όμω ς μονότονη
και αποπνικτική. Δ ε ν ή θ ελες π ολύ για να με­
λα γχ ο λή σ εις.
Ε γώ μ εγά λω σ α «μ ε ό λα τα καλά» σε οικο­
γένεια μεσοαστική με μακρινή καταγωγή
από Κα λά βρυτα και Κα ρπενήσι και δύο για­
γιά δ ες από τη ν Π ρ ο ύσ α , δέκα χρόνια γερμα-
νίδες δα σκά λες μες σ το σπίτι επειδή ο πατέ­
ρας μου αντιπροσώ πευε τ η ν Ασφαλιστική
Εταιρία Allianz, από έξι χρ ο νώ ν ελληνικά,
γα λλικ ά τουρκικά σ το Ζάππειο που ήταν πο­
λύ σ οβαρό σχολείο, με καλοκαίρια στην Πρί-
γκ η π ο που τώ ρ α μου φαίνονται μυθικά και
υπερβολική έλλειψ η ψ υχαγω γίας το ν χειμώ­
να λό γ ω σ υντηρητικώ ν αντιλήψ εων. Η σιω­

44
πηλή μ ε λα γχο λία τη ς Π ό λη ς μ ’ έκανε, φεύ­
γοντας σ τα δεκαπέντε μου, να έχω τ η ν αί­
σθηση πω ς «η ζω ή είναι α λ λο ύ ».
Να π ρ ο σ θ έσ ω πω ς τ ο ν καιρό π ου εγώ
έκλαιγα μω ρό σ τη ν κούνια φ οιτούσε σ το πα-
ραδιπλανό μας γα λλ ικ ό σ χο λείο τω ν Φ ρ έρ η -
δων ο Νίκος Ε γ γ ο ν ό π ο υ λ ο ς με τ ο ν αδελφ ό
του το ν Κώ στα. Α υ τό π ρ ιν α να γκά σ ουν οικο­
νομικές δυ σ κολίες τ ο ν π α τέρα το υ να σ τεί­
λει το ν Νίκο να ζήσ ει με τη θεία το υ σ τη Γ α λ -
λία, όπου αποφ οίτησε εσω τερικός σ ’ ένα κο­
λέγιο Ιησουιτώ ν. Α ν «τσ ά ν τιζε » το ν Ε γ γ ο ν ό -
πουλο ο γα λλ ικ ό ς ο ρ θ ο λο γισ μ ό ς κι αν εν­
θουσιάστηκε α νακαλύπ τοντα ς σ τη βιβλιοθή­
κη του θείου το υ τ ο «μ ο υ ρ λ ό » ελληνικότα το
κείμενο το υ Χατζή Σ ε χ ρ έ ίη είναι που η παι­
δεία το υ ή τα ν αποκλειστικά γα λλικ ή μέχρι
που ήρθε σ τη ν Ε λλά δ α να κάνει το στρατιω ­
τικό του. Έ β γ α λ ε τό τε ένα νυχτερ ινό γυ μ ν ά ­
σιο για να ερ γα σ τε ί σ το Δ η μ ό σ ιο και να φοι­
τήσει στη Σ χ ο λ ή Κα λώ ν Τεχνώ ν. Κι ας μη φα­
νταστεί π οτέ κανείς που δεν ξέρει γα λλικ ά

Αρχείο Πάνου Εγγονόηουλου

πως θα τ ο ν καταλάβει τ ο ν Ε γγο νό π ο υ λο :
φαντάρος με το δίκοχο και το όπ λο π αρά π ό-
δα στέλνει τη φ ω τογραφ ία σ τη μητέρα το υ :
«Α πιε petite m am an chérie». Για ένα ποιητή,
η γλώ σ σ α και αυτά που κουβαλάει έχουν σ η ­
μασία. Καλώ ς ή κακώς, είμαστε Π ολίτες, και
κοσμοπολίτες.

• Το 1936 η οικογένειά σα ς Θυσίασε την μισή

της περιουσία για να εξα γά γει τη ν υπόλοιπη
και να εγκατασταθείτε σ τη ν Αθήνα.
Φοιτήσατε σ το Αρσά κειο Ψυχικού, στη
Σχολή Καλώ ν Τεχνώ ν και λίγ ο α ργότερα
γίνατε μ έλος της ομά δα ς Ε λλήνω ν
σπουδαστών π ου έφ υγα ν σ το Παρίσι μ ε το
«Μ αταρόα». Τι συγκρα τείτε π ερισότερο από
αυτή την περίοδο;
- Σ τ α χρόνια τη ς εφηβίας και τω ν σπουδώ ν
μου σχηματίστηκε το φιλικό και κοινωνικό
μου π εριβ ά λλο ν σ τη ν Ε λλά δ α . Α π ό τη ν τρίτη
βρέθηκα σ τη ν π έμπ τη γυμνα σ ίου επειδή
εδώ υπήρχε μια τά ξη παραπάνω . Ο ι κολω να-
κιώτισσες σ υμ μα θήτριές μου -κ α το ικ ήσ α μ ε
στην οδό Σκουφ ά 2 1 - με π ήρα ν αμέσως
στον κύκλο το υ ς , ανακάλυψα όμω ς ότι σε
κάποια πάρτι δεν με καλούσαν. Σ ε ερώ τησή
μου π ο λλά χρόνια α ρ γό τερ α έμαθα με μεγά­
λη μου έκπ ληξη πω ς κάποτε με απέφ ευγαν
«επειδή έ λε γα ά λλα π ρά γμα τα α π ’ αυτές».
Δεν το ’χα σκεφ τεί ποτέ. Α λ λ ά και στο Α ρ σ ά ­
κειο, το κατά τα ά λλα ευήλιο και ευάερο,
μου π αρουσιάστηκα ν το υ ίδιου τύ π ο υ εκ­
πλήξεις που μου αφ αίρεσαν κάθε χαρά απ’
τη φοίτηση και μ ’ έκλεισαν σ το ν εαυτό μου.
Πάρα π ο λλά μου έμαθαν στα νιάτα μου, Η Ν έ λ λ η σ το ε ρ γ α σ τή ρ ι τη ς
συμβά λλοντα ς στη σ υγκρότησ η τη ς σκέψης Π ανεπ ιστημιούπ ολης, Π α ρ ίσ ι
και τη ς νοοτροπίας μου φίλοι εξαιρετικοί 1946.
που έτυχαν κοντά μου, άλλοι περισσότερο
ά λλο ι λιγό τερ ο γνω στοί. Μια βαθιά, ιδιότυπη
σχέση ζωής με ένωσε απ’ το ’41 ως το θάνα­
τό του με το ν Κορνήλιο Καστοριάδη που εί­
χε κι αυτός -ν α ’ναι τυχαίο, ά ρ α γ ε ;- πολίτικη
καταγω γή. Στη Σχο λή Καλών Τεχνώ ν γνώ ρ ι­
σα π ο λλά φτωχά παιδιά με καλλιτεχνική
φλέβα απ’ τα οποία με χώριζε όμως μια πολι­
τισμική άβυσσος. Ιδιαίτερα ξένος μου ήταν
ο αθηναϊκός χαβαλές. Εκεί γνώ ρισα όμως
και το ν Κουλεντιανό που με γοήτεψ ε με το
μοναδικό πλαστικό του ένστικτο -π η γα ίνα μ ε
σ το Εθνικό Μ ουσείο και μελετούσαμε τα αρ­
χαϊκά α γ ά λ μ α τα - κι α ργό τερ α τη φίλη μου
τη γλύ π τρ ια Ναταλία Μελά.
Τ ο κυριότερο γεγο νό ς στη ζωή μ α ς στην
εποχή που αναφέρεστε υπήρξε βέβαια ο Π ό ­
λεμος και τα Δεκεμβριανά' πράγματα απρό­
βλεπτα που μας φόρτωσαν εμπειρίες δυσβά-
σταχτες. Γ ι’ αυτό και ήταν τό σ η η λαχτάρα
μου να φύγω με το «Μ α τα ρ ό α » μακριά απ’ τα
βάσανα και τα πάθη αυτού το υ τόπου κι από

45

τη συντηρητική νοοτροπία τη ς οικογένειάς
μου, να πάω να σπουδάσω και να ζήσω α λ­
λού. Έ κ α ν α τό τε γλυπτική. Πρόκοβα, έγινα
μαθήτρια του Ο σσίπ Ζαντκίν που μ’ έψαχνε
άδικα -« o ù est la G re c q u e ? »- όταν για λ ό ­
γους οικογενειακούς αναγκάστηκα να γυ ρ ί­
σω στην Αθήνα, όπου και ζω από τότε.
•Πότε πρωτοήρθατε σε επαφή με τον Νίκο
Εγγονόπουλο; Πώς εξελίχθηκε η σχέση σας
μέχρι τη στιγμή που χώ ρισαν οι δρόμοι σας;
-Β ρ έ θ η κ α εδώ για καλοκαιρινές διακοπές
το ’47, το ν πρω τογνώ ρισα στην Π ανελλήνια
Έ κ θ εσ η στο Ζάππειο. Δ ε ν μ ’ εντυπώσιασε.
Το ν ξανασυνάντησα τυχαία στον Ελευθ ε-
ρουδάκη έτοιμη να ξαναφύγω.
- «Μ α πώς; και η φιλία μας, που ήταν τόσο
ténue;» (εύθραυστη).
- « Μ ι α φιλία που δεν αντέχει ένα χω ρισμό
δεν αξίζει τον κόπο, κύριε Εγγονόπ ουλε».
Ό μ ω ς τα πράγματα ήτανε να ’ρθουν α λ­
λιώς. 'Οταν επέστρεψα ξαφνικά κι έμεινα πια
στην Αθήνα, πήγαινα κάθε μέρα στο ατελιέ
της φίλης μου Ναταλίας Μ ελά στην οδό
Μουρούζη. Τ ο ατελιέ αυτό (που θα αναπαρα­
σταθεί στην αναδρομική έκθεση που θα τη ς
κάνει το Μουσείο Μπενάκη του χρόνου στην
Πειραιώς) είναι πια ιστορικό. Πα ρήλασαν
εκεί μέσα όποιοι καλλιτέχνες υπήρξαν στην
Αθήνα όλα αυτά τα χρόνια, ό λα τα νεαρά τα ­
λέντα και οι μεγαλύτεροι, στα εικαστικά όλοι,
46
Μ όραλης, Ν ικολά ου, Β ο υ ρ λο ύ μ η ς , Απάρ-
τη ς, Α ρ γυ ρ ά κ η ς , Κα πρά λος, Τά κης, Καπά­
νταης, Αραβαντινού και τό σ ο ι άλλοι, στη
μουσική ο Χατζηδάκις με Νίκο Κούνδουρο
και Λένα Τ σ ο ύ χ λ ο υ , σ τη ν ποίησ η Ελύτης, Νί­
κος Φωκάς, Λ ύ δια Γ ε ω ρ γο ύ λ η -π ο ύ να τους
θυμάμαι όλο υ ς. Και βέβαια, ο Εγγονόπουλος
με τ ο ανοιχτό πουκάμισο και το σταυρουδά­
κι, διακριτικά σε σ τιλ λαϊκού γό η από την
Πλάκα, «ένα πλακιώτικο γα ϊδ ο ύ ρ ι» όπως έλε­
γ ε ο ίδιος μισό-σοβα ρά μισό-αστεία για να
τονίσει τη ν αρβανίτικη ρίζα το υ . Πάντα ευγε-
νέστατος, συχνά αβρός με επιτήδευση που
ξένιζε, πάντα σοβαρός.
Συναντιόμασταν και σ το στέκι που είχαμε,
ανάμεσα στη δουλειά μας, μία με δύο κάθε
μεσημέρι σ τον Λουμίδη τη ς οδού Βουκουρε-
στίου. 'Ο ταν ετοιμάζαμε τη ν έκθεση του «Αρ­
μο ύ » στο Ζάππειο το φ θινόπω ρο του ’49
«μο υ τη ν έδω σα ν» τα έ ρ γ α το υ όπως τα είδα
αραδιασμένα στο κορνιζάδικο, και η σχέση
μας εξελίχθηκε ραγδαία. Τ ο ν Μ άρτη του ’50
παντρευτήκαμε ανήμερα το υ Ευαγγελισμού,
επειδή είχε χάσει τ ο ν ύπνο το υ . Τ α υπόλοιπα
τα έχω πει σ το βιβλιαράκι μου Ε π ί τα ίχνη του
Νίκου Ε γγο νό π ο υ λο υ , Π ο τα μ ό ς 2003. Συνο­
πτικά θ ’ αναφέρω μόνο ότι εκείνοι οι καιροί
ήταν σκληροί, ότι ζήσαμε ασφυκτικά τον
π ρώ το ενάμισι χρ ό νο σ ε μια γκαρσονιέρα 22
τ.μ . π ριν γεννη θ εί ο Π άνος, ότι είχαμε ελάχι­
σ τα χρ ή μα τα κι ότι ο Ε γγο νό π ο υ λο ς είχε δυ­
στυχώ ς τη ν κακή έμπνευση να με ξεκόψει
από ό λο υ ς μου το υ ς φίλους, από κάθε άν­
θρω πο σ ’ ένα αποκλειστικό τετ-α -τετ που με
τα λα ιπώ ρησε καθώς ο ίδιος σπάνια ήταν ευ-
διάθετος. Μ ου έμαθε π άρα π ο λλά πράγμα­
τα, τη ς ποίησης, τη ς τέχνης, τα βυζαντινά
-κ α ι τη βυζαντινή τεχνο τρ ο π ία που μου επέ­
τρεψ ε να τ ο ν βοηθήσω να ζωγραφ ίσει τα δέ­
κα εφτά μεγά λα εικονίσματα για το ν Άγιο
Σπυρίδω να τη ς Ν έας Υ ό ρ κ η ς - μου έμαθε
όμω ς, χω ρίς να τ ο θέλει και να το καταλάβει
πριν είναι αργά, και π ο λλά πικρά πράγματα
για τη ζωή. Κι έτσ ι οι δρ όμ οι μας χώρισαν,
όπω ς λέτε.
• Ή τα ν ο Ε γγο νό π ο υ λο ς αυτό που θα
χαρακτηρίζαμε «πολιτικοποιημένος»
καλλιτέχνης; Π ώ ς βίωνε και προσλάμβανε τα
δρώμενα της τα ρα χώ δους εκείνης εποχής;
-Π ο λ ιτικ ο π ο ιη μ έ ν ο ς με τ η ν έννοια του να
ανήκει σ ’ ένα κόμμα ασφ αλώ ς δεν ήταν, είχε
όμως σιω πηλά τις απόψεις το υ που τον και­
ρό εκείνο δεν μπ ορούσ ες να τις εκφράσεις
ελεύθερα. Σ ’ αυτά ήτα ν εξαιρετικά προσεχτι­
κός. Τ ο 1950 που παντρευτήκαμε ο Εμφύ-
"\
λιος μόλις είχε λή ξει επισήμω ς, αυτά όμως
δεν τελειώ νουν ποτέ. Ζήσα με μαζί α π ’ τις
εφημερίδες τη ν εκτέλεση το υ ζεύ γο υ ς Ρόζε-
μπεργκ σ τη ν Αμερική, και εδώ τη ν εκτέλεση
του Μ πελογιάννη εκείνη τη ν αυγή στο φως
των π ροβ ο λέω ν τω ν αυτοκινήτω ν... Εκείνο
που το ν πίκρανε ιδιαίτερα ήτα ν που αυτά
διαδραματίστηκαν με τ η ν κυβέρνηση το υ
Π λα σ τή ρ α το ν οποίο συμπαθούσε.
Ο υπερρεαλισμός όπου ενέτασσε ο Ε γ γ ο -
νόπουλος τ ο ν εα υτό το υ υ π ήρξε ένα κίνημα
ριζοσπαστικό. Κλυδω νισμούς προκάλεσε
στους κόλπους το υ ο κομμουνισμός που επι­
κράτησε στη Σοβιετική Έ ν ω σ η σαν πολιτικό
μοντέλο το υ μέλλοντο ς. Π ο λλο ί υπερρεαλι­
στές το ν ασπάστηκαν πρόσκαιρα ή μόνιμα,
κι ο α ρχηγός το υ κινήματος Α ντρ έ Μ πρετόν
χρειάστηκε να κάνει χίλιες μανούβρες για να
διαφυλάξει τ η ν ανεξαρτησία τη ς τέχνη ς απ’
την πολιτική. Τ ο 1946 όταν εμείς είχαμε ήδη
φύγει με τ ο «Μ α τα ρ ό α » στο Παρίσι, το Γα λλι-
κό Ινστιτούτο κάλεσε σ τη ν Αθήνα το ν κομ­
μουνιστή ποιητή Π ω λ Ε λυ ά ρ για μια σειρά
διαλέξεων. Τ ό τ ε γνω ρίσ τηκα ν κι ο Ελυ ά ρ το ύ
χάρισε μια σ υ λ λ ο γ ή ποιημάτω ν το υ με τη ν
αφιέρωση «A N icos Engonopoulos qui taille à τη ν αναπαράσταση του ορατού. Ο ι Βυζαντι­
vif dans la réalité», «Σ τ ο ν Νίκο Ε γγο νό π ο υ λο νοί χρησιμοποίησαν τη ν αυγοτέμπερα επά­
που μπήγει το νυ σ τέρι στη πραγματικότητα». νω σε ξύλο. Η Αναγέννηση τη ν ελαιογραφία
Στην ποίησή όπω ς και σ τη ν κουβέντα του ο σε μουσαμά. Ο ι τεχνικές διαφέρουν, αλλά
Εγγο νό π ουλο ς έβριζε γλα φ υ ρ ά το υ ς φασί­ ένας άνθρωπος με αλογίσιο κεφάλι μπορεί
στες. Έ β ρ ιζ ε γλα φ υ ρ ά γενικώ ς. Δ ε ν δίσταζε εξίσου καλά να ζωγραφιστεί με τον ένα ή με Το «Δ ω δεκά ορ το» το υ Α γίου
όμως να βαφτίσει φασίστα το ν οποιονδήπο- το ν ά λλο τρόπο. Σπυρίδωνα στη Ν. Υ όρκη.
τε αν είχε κάποια διαφορά μαζί του -α κ ό μ α κι Μετά τη ν κατάρρευση του Βυζαντίου η βυ­ Εικόνες που φ ιλ ο τέχ ν η σ ε ο
αν την διαφορά αυτή τη ν είχε προκαλέσει ο ζαντινή τεχνοτροπία διατηρήθηκε στον ίσκιο Ν. Εγγονόπουλος με τη
ίδιος με τη ν α θ υ ρ ο σ το μ ία το υ . τω ν μοναστηριώ ν και σε ορισμένα κοσμικά σ υ νερ γα σ ία τη ς Ν έ λ λ η ς σ το
Έ τ σ ι στο διάστημα το υ γά μο υ μας βάφτισε εργαστήρια όπου υπήρχε ορθόδοξη πελα­ σπίτι το υ ς στην Α θ ή να , το
φασίστα το ν Εμπειρικό που το ν είχε φ ιλοξε­ τεία που να παραγγέλνει εικόνες. Εκεί που 19 5 2 .
νήσει μ ’ εξαιρετική ευγένεια και όχι χω ρίς ρί­
σκο στην Κατοχή, για το ν φόβο γερμανικής
αντίδρασης σ την έκδοση το υ Μπολιβάρ. Α υ ­
τός είχε αρνηθεί να το ν ξαναδεί όταν π λη ρ ο -
φορήθηκε μια δηκτική π αρατήρηση του Νί­
κου εις βάρος το υ -κ α ι βέβαια δεν ευτύχησα
τότε να το ν γνω ρίσω . Τ ο ελληνικό υπερρεα­
λιστικό δίδυμο έβαλε είκοσι χρόνια να ξανα-
συναντηθεί για ν ’ ανανεώσει επίσημα το ν αλ-
ληλοθαυμασμό το υ, σε ένα συνέδριο για το ν
υπερρεαλισμό στο Ίδ ρ υ μ α Δοξιάδη το
1963...

•Με ποιους τρόπ ους κρίνετε ότι ο

Εγγονόπουλος επιχειρούσε τη σύζευξη της
βυζαντινής τεχνοτροπίας μ ε τα
υπερρεαλιστικά ρεύμα τα ;
- Κάθε εικαστική τεχνοτροπία προτείνει κά­
ποια μέσα και μια συγκεκριμένη τεχνική για

47

Bras d e fe r Λ εω νίδ α
Εμπειρικού κα ι Π ά νου
Εγγονόπουλου το ν Μ ά η το υ
2 0 0 7 σ την Έ κθεσ η
«Δ ρόμος» το υ Γ. Χ α τζημ ιχά λη
σ το Β ιβλιοπ ω λείο το υ ΜΙΕΤ
στην ο δ ό Α μ ερ ική ς.
έλειψαν αυτά υποκαταστάθηκε σταδιακά απ’
τη λαδομπογιά με αποτέλεσμα να βλέπουμε
στις εκκλησιές μας τους δύο τελευταίους αι­
ώνες θρησκευτικές αναπαραστάσεις χα μη­
λής ποιότητας και ξένης αισθητικής, ανίκα­
νες να εκφράσουν τη ν υψηλή πνευματικότη­
τα της ορθοδοξίας.
Τη ν ελληνική παιδεία του ο Ε γγο νό π ο υ λο ς
την έχτισε μόνος του, κι ίσως ήταν αυτό που
το ν έκανε ν ’ ανασύρει, πέρα απ’ τη ν επίσημη
Ιστορία που θα μάθαινε στο σχολείο, ιδίως
από την παραμελημένη μεταβυζαντινή πε­
ρίοδο που το ν έθελγε με την πολιτική ανακα­
τω σούρα που επικρατούσε πριν από οποια­
δήποτε «εθνική κάθαρση», πρόσω πα και
ήρωες με ανοίκεια ονόματα που μας θέλ­
γο υ ν στα ποιήματά του. Ό χ ι ανόμοια με τις
ελληνιστικές μνήμες το υ Καβάφη μας χάρισε
ιστορικές μνήμες τη ς Τουρκοκρατίας και του
πέραν της Ελλάδας ανθηρού ποτέ ελλη νι­
σμού. Πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη πάνω στο
θέμα αυτό έκανε ο Δ η μή τρ η ς Βλαχοδήμος
στο βιβλίο του Διαβάζοντας το παρελθόν
στον Εγγονόπουλο.
Αν γίνεται τόσος λό γο ς για τη βυζαντινή τ ε ­
χνοτροπία του Εγγο νό π ου λο υ είναι που αυ­
τός μαθήτευσε κοντά στον Κόντογλου, που
έκανε στην αρχή του εικοστού αιώνα τη με­
γά λη προσπάθεια ν ’ αναβιώσει τη ν τεχνο ­
τροπία αυτή. Ο Ε γγο νό π ο υ λο ς τη ν χρησ ιμο­
ποίησε παράλληλα, αλλά και σε ιδιοφυή συν­
48
δυασμό με τη δυτικότροπη τεχνική τη ς ελαι­
ογραφ ίας που διδάχθηκε στη Σ χο λή Καλών
Τεχνώ ν από τ ο ν Π α ρθένη, και διατήρησε σ’
όλη το υ τη ζωή τ η ν ευ γνω μο σ ύ νη το υ γ ι’ αυ­
το ύ ς το υ ς δύο δά σκα λους π ου το υ έδωσαν
τα μέσα να εκφράσει τ ο ν εα υτό το υ.
Ο υπερρεαλισμός το υ Ε γγο νό π ο υ λο υ δεν
πηγάζει από καμιά τεχνο τρ ο π ία -βρίσκεται
στο απρόοπτο, π αράξενο, ποιητικό νόημα
που αποκτούν σ υγκεκριμένα πράγματα όταν
τα συνδυάζει σε μια καινούργια, ανορθόδο­
ξη, π α ρ ά λο γη σχέση μεταξύ τους.
• Έ χετε γράψει ότι « ό σ ο κι αν
παραφθείρουμε εξω ραϊστικά την εικόνα του,
αυτός που μα ς κοιτάζει με μ εγά λα πράσινα
μάτια πίσω α π ’ τα κοκκάλινα γυαλιά του μόνο
με τη γοητεία του Ιανού προσφέρει -ό σ ο
π ρ ο σ φ έρ ει- τα μυστικά του». Τι προκαλεί την
«π α ρα φ θ ορά » το υ Ε γγο νό π ο υ λο υ και με ποιο
τρόπο οφείλουμε ν ’ «αποκαταστήσουμε» τη
μνήμη του;
- Ο Ιανός συμβολίζει τις δύο όψεις, τη ν θετι­
κή και τη ν αρνητική κάθε ανθρώπου. 'Οταν
παρουσιάζεις ένα π ρόσω π ο, είναι ουσιαστι­
κά ανόητο κι αισθητικά βλαβερό το να συ­
γκα λύπτει η μία όψη το υ τη ν ά λλη -α ν του
αποδώσεις μόνον αρετές φτιάχνεις μια χαλ­
κομανία, ένα κιτς, αν το υ καταλογίσεις μόνο
ελαττώ ματα, έναν λίβελο. Καλό είναι, αντίθε­
τα, η θετική και η αρνητική το υ όψη να έχουν
τέτοια σχέση μεταξύ το υ ς ώ στε η μία να οδη­
γε ί στην ά λλη, όπω ς όταν ζωγραφίζεις, το
ψυχρό χρώ μα δεν έρχεται να σβήσει το θερ­
μό α λλά να το σ τηρ ίξει για να προκύψει μια
εικόνα ολοκληρω μένη.
Η εικόνα το υ Ε γγο νό π ο υ λο υ παραφθείρε­
τα ι επειδή δεν φωτίζονται εξίσου οι δύο
όψεις τη ς προσω πικότητά ς το υ. Τ ο γεγονός
ότι πάντα θεω ρούσε τ ο ν εαυτό το υ αδικημέ­
νο επειδή αρχικά απορρίφ θηκε α π ά τη ν κριτι­
κή έκανε αυτούς που ασχολήθηκαν μαζί του
να το υ ρίξουν μια ματιά πονετική, ξεχνώντας
πω ς π ριν απ’ αυτόν είχαν απορριφθεί όλοι οι
πρω τοπόροι καλλιτέχνες, οι ιμπρεσιονιστές,
οι εξπρεσιονιστές, ο Πικασό, οι υπερρεαλι­
στές κτλ, κτλ. Α γνό η σ α ν επίσης, από συμπά­
θεια, ότι ο υπερ ρεα λισμός ήτα ν κίνημα ριζο­
σπαστικό, ακραία επιθετικό. Ο υπερρεαλι­
σμός δεν ήτα ν σουμάδα. Ο Εγγονόπουλος
το ν θεω ρούσε στάση ζωής. Τ ο απέδειξε με
χίλιους τρόπ ους, όχι μόνο με το έρ γο του μα
και με τη ν υπερρεαλιστική επιθετικότητα
που το ν χαρακτήριζε, που τη ν διαπίστωσαν
ισάξιοί το υ καλλιτέχνες με σαφήνεια: «Δεν
επιδεχότανε ά γγιγμα εξό ν κι αν το ’χε αποφα-
à
 σίσει κανείς, για χ ά ρ η του, να υπ οστεί μια
ισχυρή εκκένωση. Δυ σ π ρόσ ιτος, φιλύποπτος,
εριστικός, αρνήθηκε ένα μ εγά λο διάστημα να
συνεργαστεί μ α ζί μ α ς » μας λ έ γε ι ο Ε λύ τη ς
στ'Α νοιχτά Χαρτιά. Τ ο 1946 ο Ε λυ ά ρ τ ο ν τιμά
λέγοντας ότι μπ ήγει νυ σ τέρ ι σ τη ν π ρα γμα τι­
κότητα. Α υ τά δεν συνταιριά ζουν με το ανώ­
δυνο ίματζ το υ «μ ε γά λ ο υ κα λλιτέχνη» που
παρουσιάζεται μονότονα με ξύλινη γλώ σ σ α .
Ακριβώς η σ κλη ρότητά , η επιθετικότητά του
σε συνδυασμό με τη ν ευφυΐα το υ ήτα ν αυτό
που το ν έκανε π ολύ πιο αξιοπερίεργο, κι α λη ­
θινό.
Ο Ε γ γο νό π ο υ λο ς μάς μισάνοιξε τη ν π ό ρ τα
σ’ έναν κόσμο π ο λύ προσω πικό, μαγικό που
με λό για και με χρώ μα τα μάς τρ α β ά σα ν μα­
γνήτης. Ή τ α ν π ροσ ω π ικό τητα α νησ υχα σ τι­
κή. Συνήθω ς δύ σ θυμ ος, φ ερότα ν με τ η ν με­
γα λύτερη ευγένεια ό μω ς η γλ ώ σ σ α το υ ήταν
γνωστή, κόκαλα δεν είχε και κόκαλα τσάκιζε.
Τον π λησίαζες σα να μπαίνεις σε να ρκοπέ­
διο. Τ ο θείο δώ ρο που τ ο ν δόξασε, η γ λ ώ σ ­
σα του ή τα ν ο μ ε γα λύ τερ ο ς εχθρ ός τω ν αν­
θρώπων γύ ρ ω το υ , μα και αυτού το υ ίδιου
όταν καμιά φ ορά η κακία το ύ γυ ρ νο ύ σ ε
μπούμεραγκ. Η δηκτικότητά το υ, συχνά
αναίτια και άσκοπη, ένα λο γο π α ίγνιο , π λή ­
γωνε το υ ς α νθρώ πους, γινό τα ν «α νέκδοτο
του Ε γ γ ο ν ό π ο υ λ ο υ » και το υ π ροσ π όριζε
αντιπάθειες. Τ ό τ ε οι κόντρες το υ ή τα ν αδί­
στακτες, άδικος δίχω ς ενδοια σμούς γινό τα ν
βέρος, όχι ξεδο ντια σ μένο ς υπερρεαλιστής.
« Cham bardez tout!», «Γκρεμ ίσ τε τα ό λα »,
αναφωνούσε, κι α νέτρεχε σ το βιβλικό «Α ν σε
σκανδαλίζει ο οφ θα λμός σου, β γ ά λ ’ το ν »
-ό χ ι που θα π ήγα ινε σ το ν οφ θαλμίατρο, ο
Εγγο νό π ουλο ς!
Ω στόσο η απόρριψ η το υ π ρω τοπ ό ρου καλ­
λιτέχνη είναι μέσα σ το π ρ ό γρ α μ μ α . Τ ο νέο
πάντα ξενίζει. Ο ι κα λλιτέχνες που λα λο ύ ν
διαφορετικά, π ου εφ α ρμόζουν κάποιο νέο
τρόπο, μια νέα αυθαιρεσία, αναγκαστικά πε­
ριμένουν μέχρι να εξοικειω θεί ο κόσμος με
τη νέα διάλεκτο π ου μιλούν. Συνήθω ς σ την
περίοδο αυτή τη ς απόρριψ ης, και τη ς εκκό­
λαψης τη ς τέχ νη ς το υ ς μες σ τη ν αντίληψη
του κοινού οι ίδιοι ταλαιπω ρούνται, τρ ώ νε
ξερό ψωμί και βρίζουν τ η ν κοινωνία. Τ α πέ­
ρασε κι ο Ε γ γ ο ν ό π ο υ λ ο ς αυτά, κι εγώ μαζί
του τα τελευ τα ία τέ σ σ ε ρ α χρόνια τη ς δοκι­
μασίας το υ ό τα ν ελά χισ τοι ήταν αυτοί που
τον ήξερα ν και τ ο ν εκτιμούσα ν σαν καλλιτέ­
χνη. Μ έχρι τη Μ πιενάλε τω ν Υπ ερρεα λισ τώ ν
το ’54 -χ ρ ο ν ιά το υ χω ρισμού μ α ς - όταν εκ­
προσώ πησε μόνος το υ τη ν Ε λλά δ α στη Βε­
νετία. Ό λ α τα έ ρ γα που εκτέθηκαν εκεί βγή ­
X
3
Ο
3
Ο
c
-ο
>
ο
£
3
ο
>
-ο
&
α_
<
Ο Π ό ν ο ς Εγγονόπουλος με
το ν μ ικ ρ ό Ιάσω να
π λαισιώ νουν την προτομή
το υ Ν. Εγγονόπουλου σ το
Π ο λυ τεχ νείο , το 1 9 9 5 .
καν από το σπίτι μας, Ο μ ή ρ ο υ 45. Από κει και
πέρα άρχισε η αντίστροφ η μέτρηση. Μετά
τη ν απόρριψη, η παραξενιά τη ς τέχνης του
ο δ ή γη σ ε σε μιαν αμήχανη αποδοχή για ν ’
απολήξει σ την αναγνώ ριση και το ν συγκινη-
μένο θαυμασμό.
Ο Ε γγο νό π ο υ λο ς απεχθανόταν κάθε ενα­
σ χό λη σ η με το χρήμα. Κάπου μέσα του πί­
στευε πως η κοινωνία το υ χρω στά τα πάντα.
Ζω γράφ ιζε με τάξη, τρεις ώρες το πρω ί και
τρεις τ ’ απόγευμα και δεν ήθελε ν ’ αποχωρί­
ζεται τα έρ γα του. Ω σ τό σ ο η καθημερινότη­
τα έχει τις απαιτήσεις τη ς κι ο άνθρωπος φαί­
νεται από το ν τρόπο που αντιμετωπίζει τα
π ρ ο β λή μ α τά το υ . Ο απλός πολίτης αναλίσκε­
ται στη φροντίδα για τη ν οικογένειά του,
ένας Κάφκα αποδέχεται τη μοναξιά του και
μαραζώνει, ο Βαν Γκογκ τρελαίνεται και κό­
βει τ ’ αφτί του, ο Μ πωντλαίρ το ρίχνει στα
ναρκωτικά, ο Μ αξ Ζακόμπ κάνει μεροκάματο
για να ζωγραφίζει ο Πικασό - ο Ε γγο νό π ο υ -
λο ς ήταν ανυπόμονος και γινόταν όλο πιο
στριφνός. Ποιος θα το ’λε γε όμως πως τέσ ­
σερα χρόνια μετά το ν χω ρισμό μας, κι αφού
είχε αγοράσει το διαμέρισμα που του χρησί­
μεψε ως ατελιέ μέχρι τ ο τέλο ς τη ς ζωής του
κι εγώ εργαζόμουν ως ξεναγός, ένας αισθα-
ντικός πατέρας θα έπαυε να βλέπει το γιο
του επειδή χρειάστηκε να συμβάλει -τ ό τ ε
μ ό λ ις - στη διατροφή του! Ή τ α ν αυτό μια
εμπαθής απόφαση, μια άστοχη κίνηση που
και το παιδί του έβλαψε και αυτόν το ν ίδιο,
49

Α ρ ισ τε ρ ά , ο Ν ίκ ο ς
Εγγονόπουλος μ ε το ν
α δ ε λ φ ό το υ Κώ στα στην
Π όλη.
Δ εξιά , τα εγ γ ό ν ια το υ Ν ίκ ο υ
Εγγονόπουλου, Ιάσω ν και
Κίμων Εγγονόπ ουλος σ ε
π α λα ιότερ η φ ω το γρ α φ ία .
Τώρα ε ίν α ι 1ό και 2 0 χρονώ ν.
που δεν χάρηκε το ν γιο του. Διάφ ορες ιστο­
ρίες κυκλοφορούν, κανείς δεν ξέρει πώς ν ’
αντιμετωπίσει τέτοια σκληρότητα όταν δεν
ξέρει το ν χαρακτήρα του, με αποτέλεσμα χα­
ριτωμένη τηλεπαρουσιάστρια που ανέπτυσ­
σε με π ά ν ε λτο έργο και τη βιογραφία του τι­
μώμενου το 2007 καλλιτέχνη να προτιμήσει,
σαν λύση, ν ’ αποσιωπήσει εντελώς τη ν ύπαρ­
ξη του γιου του (τον οποίο γνω ρίζει κάποιες
δεκαετίες). Έ λ ε ο ς , Ελλαδίτσα μου! Δ ε ν εί­
ναι λαθρομετανάστης ο γιος του Ε γ γο ν ό -
πουλου!
Για την παραφθορά τη ς εικόνας του πρέπει
ακόμα να πω ότι οφείλεται και στο πνεύμα
της εποχής μας, τουλάχιστον μέσα σ τ’ άκρι­
τα μυαλά ανθρώπων που πιστεύουν πως το
έργο ενός καλλιτέχνη ζημιώνεται αν γίνουν
γνω στές οι αρνητικές π λευρές του χαρακτή­
ρα του. Ό τ α ν η ζωή γίνεται ολοένα πιο δύ­
σκολη και το σω στό υποκαθίσταται απ’ τη ν
υποκρισία τη ς πολιτικής ορθότητα ς και του
ψεύτικου εξωράίσμού, τώ ρα που τίπ οτε δεν
πρέπει πια να λέγεται με τ ’ όνομά του, που οι
ντομάτες έχασαν τη γεύσ η το υ ς και τ ’ άνθη
το άρωμά τους, πρέπει κι ο καλλιτέχνης να
παρουσιαστεί μεταλλαγμένος για να έχει π έ­
ραση στην αγορά. Έ β λ ε π α τις π ρ οά λλες
στην Καθημερινή μια φωτογραφία το υ που
τραβήχτηκε όταν ήμασταν παντρεμένοι -α υ ­
τή ν που κοσμεί και το εξώ φ υλλο το υ εξαίρε­
του λευκώματος που το υ αφιέρωσε φέτος το
50
L 1
■ Ά
1
ΕΚ Ε Β Ι με επιμέλεια τη ς Φ ραγκίσκης Αμπα-
τζοπ ο ύλου . Σ τη ν εφημερίδα, για να ’ναι πιο
ωραίος, έχουν απαλειφθεί όχι μόνο τα γυα­
λιά α λλά και το λακκάκι απ’ το πηγούνι του,
χαρακτηριστικό το υ προσώ που του που
έχουν κληρονομήσει και ο γιο ς και ο νεότε­
ρος εγγο νό ς το υ, ετώ ν δέκαέξι, που τόσο
το υ μοιάζει! Ό π ο υ να ’ναι θα «φτιάξουν» και
το Ό Ν Α τ ο υ , να ησυχάσουμε.
Είναι λοιπόν το πνεύμα τη ς εποχής, το λάιφ
στάιλ, το κιτς μιας προκά τ παγκοσμιοποιημέ-
νης αντίληψ ης το υ καλού και το υ ωραίου μια
δεύτερη αιτία το υ «εξω ρ ά ίσ μ ο ύ» του Εγγο-
νόπ ουλου: Η τρ ίτη κι ά ρρηκτα συνδεμένη με
τη ν π ρ ο η γο ύ μ ενη είναι η εμπορευματοποίη-
ση τω ν πάντω ν -τ α διαπλεκόμενα συμφέρο­
ντα για τη ν π α ρ α γω γή , τη ν π ροβ ολή και την
διάθεση τω ν προϊόντω ν, που χάφτουνε την
τέχνη σαν τη μύγα για να τη ν εκτοξεύσουν
στα ουράνια μπλέκοντας το υ ς πάντες με τα
πάντα, όμω ς π ο τέ δεν θα βοηθήσουν να πλη­
σιάσουμε έναν καλλιτέχνη.
Ό σ ο για τη μνήμη το υ , υπάρχουν δύο λύ­
σεις. Ή θα το ν κατασκευάσουμε σαν αγιο­
γραφ ία -μ ια και υπ ήρξε και «βυζαντινός»-
μέχρι να κάνει ο χρ ό νο ς επάνω τη ς τις διορ­
θωτικές κινήσεις, ή θα το ν αποκαταστήσου­
με τέτοιος που υπήρξε, με τη ν βεβαιότητα
πω ς όποια εικόνα και να βγει, δεν πρόκειται
να βλάψει ούτε τις λα μπ ερ ές το υ ζωγραφιές
ούτε τα εξαίρετα ποιήματά τ ο υ . £1
 Τ ο π ερ ιο δ ικ ό Π ο ίη σ η , π ά ντα α νο ιχτό σ τ η ν π α ρ ο υ σ ία σ η
σ η μ α ντικ ώ ν μετα φ ρ ά σ εω ν, σ το τε ύ χ ο ς π ου κυκλοφ ο ρ εί

Π Ο ΙΗ Σ Η
ΕΞΑΜΗΝΙΑΙΟ Ι1ΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
(τχ. 29, Ά ν ο ιξη -Κ α λο κ α ίρ ι
σ ε ρ μ α γιά .
2007) σ υ γκ ε ντρ ώ ν ε ι μια π λο ύ σ ια

C an Y ü cel
Τ ο αφ ιέρω μα σ το υ ς π έ ντε Τ ο ύ ρ κ ο υ ς π ο ιη τέ ς
ΤΕΤΧΟΣ 2* - ΑΝΟΙΞΗ-Κ ΑΛΟΚΑΙΡΙ 2007
(1926-1999), M e tin E lo g lu (1927-1985), A h m e d A rif (1927-
1991), E d ip C a n s e v e r (1928-19860, C em al S üreya (1931-
ΟΜΗΡΟΣ: ΊΧιάδα
1990) σ ε εξα ιρ ετικ ή μ ε τά φ ρ α σ η τ η ς Α ν θ ή ς Κ α ρρά, είναι
<Μτφρ.:Δ.Ν. Μ«ρ*τνίτ*)
LUBE GLÜCK: Διάσπαση, δισταγμός, σιωπή ένα μικρό μ ό νο δ ε ίγ μ α τ η ς π ο ιη τικ ή ς π α ρ ά δ ο σ η ς τ η ς γ ε ι­
(Μτφρ.: Νίνβ Μια»ρη)
ΑΝΤΡΕί ΠΛΑΤΟΝΟΦ: Σημαώ ματα (1941-1945) το νικ ή ς μα ς Το υ ρ κ ία ς , π ο υ γ ε ν ν ά κι α υτή π οιητές. Για μας
( Μτφρ.: Xpiym< Χρυσόκηυλος)
ΟΒΙΔΙΟΣ: Μ εταμορφώ σω ( ’Από τό βιβλίο IX) τ ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς η γ ν ώ σ η μα ς γ ια τ η ν το υ ρ κ ικ ή π ο ίη σ η ε ξα ­
(Ε2β.-Μ^.: ΗΜωρος Ποααγγ·**)
ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΡΑΓΗΣ: Καρυωταχισμός: ένας διαφημισμένος όρος ντλε ίτα ι κα τά κα νόνα σ τη ν μ ε γ ά λ η π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα το υ
ΒΙΡΓ1ΛΙΟΣ: Τέταρτη Acλογη
(Μτφρ.-’Εταμ.: Γιώργος ΒβρΟκλΙτης) Ν α ζίμ Χικμέτ, π ο υ ο Γιά ν νη ς Ρ ίτσ ο ς μετέφ ερε στη γ λ ώ σ σ α
ΠΕΝΤΕ ΤΟΓΡΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ
CAM YOCEL · MFTtN ELOÔLU · AHMED ARIF · EDtP CANSEVER · CEMAL SÜREYA
(Μτφρ.: ΆΛή Keppft)
μα ς και α γα π ή θ η κ ε σ α ν « Έ λ λ η ν α ς » . Ο ι μεταφράσεις τω ν
MARK) LUZk Τό Αδιόρατο πνεΰμα τής ποίησης
(Μτφρ.. ‘Αθ. Κοττοχρήστοϋ, Ν. Μ«τζουράν»)ς Μ. Τβτγχ*ραΑα, ’Αν. ΧβτζιγτταυρΑχη)
π ο ιη μ ά τω ν π ο υ π α ρ ο υ σ ιά ζο ν τα ι σ το αφιέρωμα της
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΕΛΕΤΘΕΡΑΚΗΣ: Μ εταφράζοντας τόν Hölderlin;
μιά όψη τής ποιητικής τού Τ. Κ Π σπατσώ τη
Π ο ίη σ η ς γ ια π ρ ώ τη φ ο ρ ά επ ρ ό κ ειτο να δημοσιευθούν
NICANOR PARRA: Π οιήματα όηειγσυσας Ανάγκης
(ΕΙβ.-Μτφρ.: 'Αργυρής ΧιΑν*)
σ τ η ν Α ν θ ο λ ο γ ία Β α λκ α νικ ή ς Π ο ίη σ η ς «Αίμος». Ωστόσο, οι
JACKIE KAY. Χαρτιά υΐοθισιας
(Μτφρ.: Μαρία ΔκμαΜ}) π ο ιη τέ ς υ π ά ρ χ ο υ ν, γ ρ ά φ ο υ ν και επ ιμένουν:
DAVID CONSTANTINE: "Ενας σύγχρονος 'Ορφέας
(Μτφρ.-’Βπίμ-; 'Ερωτόχρπος Μ«-ρα(τηςϊ

ΕΛΛΗΝΙ ΚΗ ΠΟ Ι Η Σ Η Έ γ ώ ε ίμ α ι έ ν α ς μ ύ λ ο ς τ ή ς ά γ ά π η ς
ΤΙΤΟΣ ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ · ΑΡΓΥΡΗΣ XIΟΝΗΣ · ΧΡΗΣΤΟΣΡΟΤΜΕΛΙΩΤΑΚΗΣ · ΦΟΙΒΗ ΓΙΛΝΧΙΣΗ
ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΝΤ10Χ0Τ · Σ. Β ΣΚΟΠΕΛΓΓΗΣ · ΕΛΣΑ ΚΟΡΝΕΤΗ · ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΝΤ1ΝΟΤ Π ο ιή μ α τ α α λέθ ω σ ’ ένα Λ ο ν ν α Π ά ρ κ
ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΟΤΛΟΤΗΣ · ΝΑΤΑΛΙΑ ΚΑΤΣΙΟΤ · ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΡΟΤΚΗΣ
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΛΕ210Τ · ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΜΠΑΣΙΑΚΟΣ * ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΛΠΑΝΤΩΝΟΠΟΓΛΟΣ
Σ τ ρ ι φ ο γ υ ρ ί ζ ω σ τ ό ν ά έ ρ α μ έ τ ά χ έ ρ ια τ ά παιδιά.
Κ ι ό τ α ν σ χ ο λ ά σ ω ό ν ε ιρ ο β λ έ π ω τ ό ν Δ ο ν Κ ι χ ώ τ η .

Τ ζ ά ν Γ Ιο υ τ ζ έ λ , Α ν η φ ο ρ ι ά σ τ ό ν ο υ ρ α ν ό , 1984.

Νέλλη Α ν δ ρ ικ ο π ο ύ λ ο υ
Επί τ α ίχ ν η το υ Νίκου Εγγονόπουλου
Η Νέλλη Ανδρικοπούλου φωτίζει άγνωστες πτυχές του ζωγράφου Νίκου
Εγγονόπουλου μέσα από το πρίσμα των τεσσάρων χρόνων της κοινής τους
ζωής. Το κείμενό της κινείται στα όρια της (αυτο)βιογραφίας και της εικα­
στικής κριτικής. Η συγγραφέας, ζωγράφος η ίδια, παρουσιάζει μέσα από
τεκμηριωμένες αναλύσεις αλλά και μοναδικούς εικαστικούς συνειρμούς,
την καλλιτεχνική διαδρομή και τη διαμόρφωση του προσωπικού ύφους του
Εγγονόπουλου. Μιλάει για την αγάπη του για τον Κόντογλου και τη βυζαντινή
τεχνοτροπία, τη μαθητεία του κοντά στον Παρθένη στη Σχολή Καλών Τεχνών,
τις επιρροές του Ντε Κίρικο και την αντιπαράθεση με τον Σεζάν. Άλλοτε με
χιούμορ και ειρωνεία, και άλλοτε με διεισδυτικότητα και οξυδέρκεια, διηγείται
ανέκδοτα και προσωπικά βιώματα ενώ ανιχνεύει καταβολές στα έργα του
ζωγράφου. Δ εν διστάζει να ασκήσει κριτική μιλώντας για τον εγωκεντρισμό
και την απομόνωση του Εγγονόπουλου από τα «σημάδια» της εποχής του.

«... ένα αφήγημα που ακολουθεί τον μίτο των αναμνήσεων, αναζητώντας ίχνη του i7 U
ανθρώπου και του καλλιτέχνη. Παραδόξως, χωρίς συγκινησιακό φόρτο, χάρη στην
τα ίχνη
ανάλαφρα ειρωνική αντιμετώπιση και στην αυτοσαρκαστική διάθεση. Η μεταγενέ­ του
στερη γνώση, βοηθούσης της σοφίας του χρόνου, σκιαγραφεί πρόσωπα και κατα­ Νίκου
στάσεις, αποκαλύπτοντας αφανείς πτυχές». Μαρή Θεοδοσοπούλου, ΤΟ ΒΗΜΑ Εγγονόπουλου
σελ. 129, με εικόνες του Νίκου Εγγονόπουλου (αρχείο Πάνου Εγγονόπουλου),
χαρτόδετο, 13,5 χ 18,5 εκ., ISBN 960-8350-14-Χ, €12,06

Υψηλάνώυ 31 1 10675 Αθήνα ι τηλ: 2107231271 ι fax: 2107254629

n l k a t j L o c ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΟΤΑΜΟΣ ι Σκουφά 32 & Δημοκρίτου, τηλ: 2103621844
Η έκθεσ η τη ς καλλιτεχνικής ομάδας
«Αρμός»
να μικρό φυλλάδιο από το αρχείο τη ς
Ε
Νέλλης Ανδρικοπούλου κίνησε την π ρο­
σοχή μου. Διαστάσεις 11x14 εκατοστά,
ροζ φθηνό χαρτί, τριάντα δύο σελίδες
και στη ράχη συρραμμένο με δύο καρ­
φίτσες. Στη σελίδα τίτλου ([1 ]) διαβάζουμε:
«Ε Κ Θ Ε Σ ΙΣ / Κ Α Λ Λ ΙΤΕ Χ Ν ΙΚ Η Σ Ο Μ Α Λ Ο Σ / οι Τά σ ο ς, Βασιλείου, Καπράλος, Ζογγολό-
ΕΚθ ΕΣI Σ “Α Ρ Μ Ο Σ ” /10 Δ Ε Κ Ε Μ Β Ρ ΙΟ Υ - 25 ΙΑΝ Ο ΥΑΡ ΙΟ Υ πουλος.
ΚΑΛΛΙ ΤΕΧΝΙ ΚΗΝ ΟΜΑΛΟΣ / Ζ Α Π Π Ε ΙΟ Ν Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Ν / Α Ρ Μ Ο Σ / [γραμμικό
“ Α Ρ Μ Ο Σ ,, κόσμημα] / Α Θ Η Ν Α /1949». Σ τη σελίδα [2]
* in U U W M - Μ U M T in o r
καταγράφονται τα συγκεντρωτικά στοιχεία
ZA l Μ Ε ΙΟΝ ΜΕΓΑΡΟΝ τω ν έργω ν που παρουσιάζονταν στην έκθε­
ση: Ζωγραφική: Αριθμοί 1-188 και 2 0 7 -2 14·
Ψηφιδωτά: Αριθμοί 189-192· Γλυπτική: Αριθ­
_ΓΖS-ZX7.
ΑβΗΛτΑ μοί 193-206 και 215-266.
19 49 Ακολουθεί η αλφαβητική παρουσίαση τω ν
καλλιτεχνών που συμμετέχουν, οι διευθύν­
σεις τους, η απαρίθμηση τω ν έρ γω ν το υ ς και
Το εξώ φ υλλο το υ κ α τα λ ό γ ο υ η τιμή κάθε έργου προς πώ ληση. Ανάμεσά
τη ς έκ θ ε σ η ς το υ «Αρμού». τους, στη σελ. 10, ξεχωρίζω το όνομα το υ Νί­
κου Εγγονόπουλου, διεύθυνση Π Σεπτεμβρί­
ου 138, και συμμετοχή του στην έκθεση με
οκτώ έργα σε λάδι, χωρίς ένδειξη χρ ο νο λό ­
γησ ης: Ποιητής και η Μ ούσα του, Δαυίδ και
Βηθσαβήθ, Ο κυνηγός, Η Ποίησις και η Α θα ­
ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ
’\ ρ Λ *4 1Ι»ς Ιθβ νασία, Άρτεμις και Ενδυμίων, Η ιστορία του
*μΙ ΧΠ h « 114
Ορφέως, Ο Αφέντης της Καρύταινας, Ν αύ­
ΜΉ44ΔΩΤΛ
της. Στη διπλανή σελίδα φ ιγουράρει -ο π ο ία
Α**μ » IW Ι*κ ιμ
έκπ λη ξις- η Μ αργαρίτα Λυμπεράκη, διεύ­
ΓΛΤΠΤΙΚΗ
Α**μ©1 193 b t KM θυνση Ηροδότου 2, και συμμετοχή τη ς στην
M
t 11»ItKM
e έκθεση με έντεκα έργα σε τέμπερα, όλα χρ ο ­
νολογημένα το 1949.
Ονόματα περισσότερο ή λιγό τερ ο γνω στά
συνθέτουν τη ν ομάδα «Α ρ μ ό ς », που κάνει
τη ν εμφάνισή τη ς με αυτή τη ν έκθεση το υ
1949, η οποία μεταφέρθηκε αμέσως μετά
Στη σ ελ. [2 ] το υ κα τα λό γο υ
στη Θεσσαλονίκη. Η Ν έλλη Ανδρικοπούλου
κ α τα γρ ά φ ο ντα ι
και η Ναταλία Μελά, που συμμετείχαν με έρ ­
σ υγκεντρω τικά τα σ το ιχεία
γα τους στην ομάδα αυτή, ανταποκρίθηκαν
των έργω ν που στο αίτημά μου για περισσότερες π ληροφ ο­
π α ρο υσ ιά ζοντα ν στην ρίες και θυμήθηκαν περιστατικά και λεπ τομέ­
έκθ εσ η . Ζ ω γραφ ική: αρ. ρειες τη ς διοργάνωσης.
1 -1 8 8 και 2 0 7 -2 1 4 - Ωστόσο, είναι χρήσιμο να αναρωτηθούμε
Ψ ηφ ιδω τά: αρ. 1 8 9 -1 9 2 - για τη σύνθεση αυτής της ομάδας, πώς προέ-
Γλυπτική: αρ. 1 9 3 -2 0 6 και κυψε και πώς διαλύθηκε, ποια είναι τα π ρ ό ­
2 1 5 -2 6 6 . σωπα που συγκεντρώθηκαν και παρουσία­
σαν τη δουλειά το υ ς σ τα τέ λ η το υ ’49, μόλις
δηλαδή εξέπνεε η δεινή εμφυλιακή περίοδος.
Είχε ήδη π ρ ο η γη θ εί γ ύ ρ ω σ τα 1947 με 1948
η διαμόρφωση τη ς καλλιτεχνικής ομάδας
«Σ τά θ μ η » από α ρ ισ τερ ο ύς εικαστικούς καλ­
λιτέχνες, ανάμεσα σ το υ ς οποίους ξεχώριζαν
Ο «Α ρ μ ό ς » ήτα ν μια κίνηση καλλιτεχνών
που ξεπήδησε από τη ν ανάγκη αντιπαράθε­
σ ης π ρ ο ς τις αντιλήψ εις τω ν αριστερών καλ­
λιτεχνώ ν και είχε ως σ τό χο τ η ν προβολή της
πρω τοπορίας, που π ήγα ζε κυρίως από τη
σχέση το υ ς με τ α ρεύμα τα τέχνης, όπως δια­
μορφ ώ νονταν σ το πλαίσιο το υ Μοντερνι­
σμού και κυρίως τη ς γα λλικ ή ς σχολής.
Ο «Α ρ μ ό ς », π αρά το ν βραχύ βίο του, υπήρ­
ξε ένα σω ματείο με καταστατικό στο οποίο
π ρόεδρος ή τα ν ο Ν. Χατζηκυριάκος-Γκίκας,
αντιπρόεδροι οι Γιώ ρ γο ς Μ αυροΐδης και
Γιάννης Τσ α ρ ο ύ χη ς, ταμία ς η Λ ιλή Αρλιώτη
και μέλη ό λοι οι υπόλοιποι συμμετέχοντες
στην έκθεση καλλιτέχνες: Ν έλλη Ανδρικο-
π ούλου, Καίτη Αντύπα, Μ αριλένα Αραβαντι-
νού, Μίνως Α ρ γυρ ά κ ης, Ελένη Βοΐλα, Ανδρέ-
ας Βο υρ λο ύμ ης, Νίκος Γεω ργιάδης, Γεώρ­
γιο ς Γεω ργίου, Νίκος Εγγο νό π ο υ λο ς, Κλέ­
αρχος Λουκόπ ουλος, Μ αργαρίτα Λυμπερά­
κη, Α γλα ΐα Λυμπ ερ ά κη -Μ ό ρ α λη , Γεώργιος
Μανουσάκης, Ναταλία Μ ελά, Γιάννης Μόρα-
λης, Ν ικόλαος Νικολάου, Μ ανώ λης Νουκά-
κης, Κοσμάς Ξενάκης, Ελένη Σταθοπούλου,
Π αναγιώ της Τέ τσ η ς , Βά σος Φαληρέας. Είκο­
σι πέντε καλλιτέχνες συσ τεγά ζοντα ι παρόλο
που δεν ανήκουν σ τη ν ίδια ηλικιακή γενιά.
Υ π ήρ χε μία σαφ ής διάκριση ανάμεσα στους
ήδη γνω σ το ύ ς καλλιτέχνες και στους νέους
που συμμετείχαν και διεύρυναν τη ν αρχική
ομάδα τω ν Χατζηκυριάκου-Γκίκα, Μόραλη,
Ε γγο νό π ο υ λο υ , Λουκό π ουλο υ, Νουκάκη,
κ.ά. και ασφ αλώ ς μια μορφ ή πατερναλισμού
που ο δ ή γη σ ε και σε μια σειρά από διαφω­
νίες. Ω σ τό σ ο , παρά το γε γο ν ό ς ότι η αντοχή
τη ς ομάδας στάθηκε περιορισμένη, παρατη­
ρούμε τη ν π αρουσία καλλιτεχνώ ν οι περισ­
σ ότεροι από το υ ς οποίους διάνυσαν έκτοτε
μια ιδιαίτερα σημαντική διαδρομή. Α ν εξαι­ Ν έλλη Ανδρικοπούλου, που μετά από τρεις
ρέσουμε τ η ν αυτοδίδακτη Λ ιλή Α ρ λιώ τη και μήνες παντρεύτηκαν.
τη μυθιστοριογράφ ο Μ α ργα ρίτα Λυ μπ ερ ά - Η Ν έλλη Ανδρικοπούλου βρήκε στο αρχείο
κη, που περιστασιακά α σ χολήθηκε με τη ζω­ τη ς ένα κείμενο σημειώσεών τη ς που είχε
γραφική, οι υπόλοιπ οι είχαν φ οιτήσει στη συντάξει κατά τη διάρκεια τη ς έκθεσης. Αντί
Σχολή Καλώ ν Τε χ νώ ν (ή σ τη ν Αρχιτεκτονική για οποιαδήποτε άλλο σχολιασμό δημοσιεύ­
Σχολή) και αρκετοί είχαν ή δη πείρα με σπου­ ουμε τη ν επεξεργασμένη, από τη ν ίδια, μορ­
δές στο εξω τερικό, κυρίω ς σ το Παρίσι. φή το υ και προτά σσουμε το σκαρίφημα τη ς
Υπήρχαν ζευγά ρια όπω ς ο Γιά ννης Μ όραλης έκθεσης, έτσι ακριβώς όπως είχε αποτυπω­
με τη ν Α γλα ΐα Λυ μ π ερ ά κη -Μ ό ρ α λη και μέσα θεί στις σημειώσεις τη ς εκείνης τη ς εποχής.
από αυτή τη ν ομάδα προέκυψ αν και άλλα
ζευγάρια, όπω ς ο Νίκος Ε γγο νό π ο υ λο ς και η Άντεια Φραντζή

Από την Έκθεση του «Αρμού» στο Ζάππειο

Δεκέμβρης 1949

1 ΜΙ * *+
Μ
* />
ΊΙ
f y j tvoΠ

-.... - -MÎ ι Γν __ ι
î φ a Τ (μ

ι
^
4 η
τ' ^
* J?
ô t u a , . ù v a
U A·o iw X ctU c tu < lL * .. _ T * "VO

*** Ti Tô Ίό fç u T C y ^ o - ’ (iyiW fti

,r H c î ,<vu<-* ■
' K ~ ‘' V . r > ______ : _____________ I___ _________ i _ _____________- . ___________________________ .______________________

Το σ κ α ρ ίφ η μ α τη ς έ κ θ ε σ η ς το υ «Α ρμ ού» σ τη ν πρώτη σ ε λ ίδ α τω ν σ η μειώ σ εω ν

της Ν έ λ λ η ς Α ν δ ρ ικ ο π ο ύ λ ο υ .

το π ρώ το διαμέρισμα κυριαρχεί ο Γ κί- νηση, με τη ν αίσθηση εξοχής...

Σ
κας. Είναι η αίθουσα η πιο Ο Νικολάου με μελέτες για τη ν Αίθουσα
Η σ ελ. 1 0 κ α τα γ ρ ά φ ε ι τα
intellectuelle. - Τ ο δεύτερο διαμέρισμα του Αριστοτέλη -χρω μα τικά και σαν τεχνο­
ε κ τιθ έ μ ε ν α έρ γ α το υ Ν.
είναι γενικά το πιο συντηρητικό. Τ ο τροπία ακουμπούν σε πομπηιανά πρότυπα...
Εγγονόπουλου:
τρίτο, το είπαμε το ερωτικό -Ε γ γ ο ν ό - Η σύνθεση του Αριστοτέλη χωρίς πνευματι­
πουλος, Τσ α ρ ο ύ χη ς, Α ργυρά κης. Π ο ιητή ς κα ι η Μ ο ύ σ α του.
κότητα. Είναι ζωγράφ ος «αισθητικός», αι­
0 Γκίκας με τη μεγά λη « Ύ δ ρ α » . Εναρμονί­ σθησιακός, το χάδι του κρυφό. Το υ αρέσει Δ α υ ίδ και Β η θσ α θήθ .
ζει χρωματικά το τοπικό στοιχείο σε μια μο­ το παιχνίδι, όχι η ολοκλήρω ση ή το κατόρθω­ Ο κυνηγός.
ντέρνα, εντελώ ς ο ρ θ ο λο γισ μ ένη εικόνα χτί- μα. Έ χ ε ι μια φωτεινή πλαστική αντίληψη που Η Π ο ίη σ ις κα ι η Α θ α ν α σ ία .
ζοντάς τη ν με γεω μετρικά σχήματα, τρ ίγω ­ ταιριάζει στη Μ εσόγειο. Α ρ τε μ ις και Ενδυμίων.
να, τετραγω νάκια -π ο λ ύ , ίσως υπερβολικά, Η Σταθοπούλου δεν ωφελήθηκε στο Παρί­ Η ισ το ρ ία το υ Ο ρ φ έω ς.
ψαγμένη, τελικά μ ά λλο ν ψυχρή κατασκευή. σι. Έ ν α έρ γο εδώ είναι απλώς κακός Lhote, Ο Α φ έν τη ς τη ς Κ α ρ ύ τα ινα ς.
Έ ν α ά λλο το π ίο με ήλιο, πιο ζωντανό, με κί­ που μαθήτευσε κοντά το υ. Έ ν α άλλο, μαύρο, Ν α ύτη ς.

53
 γκρίζο, μπανανί, άσπρο είναι μια nature
morte απ’ αυτές που βαριούνται πια να φτιά­
χνουν στο Παρίσι, ένα κράμα Πικασσό και
Μπρακ άτολμο, με χρώμα νεκρό. Ό μ ω ς ένα
«Το π ίο » από το Καλαμάκι -α νο ιχτή πόρτα
πάνω σε ρόδινο νησί και φωτεινή θ ά λα σ σ α -
πιο ζωντανό, έχει αίσθηση γνησιότητας. Έ ν α
τοπίο γα λλικό με γεφύρι, κι ένα του Massy-
Palaiseau, μικρά και τα δύο, αληθινά και ζω ­
ντανά στο χρώμα. Μερικά σχέδια γραμμικά,
πορτρέτα α λα Ματίς.
Ο Ξενάκης με μεγάλες συνθέσεις gouache.
Je salue les connaissances au pa ssage:
Αρχαία αγγεία, Βυζάντιο, Θεόφιλος, Γκί-
κας... Χρώματα ζωηρά, ελκυστικά, κάποτε
λάθος βαλμένα σε φόντα που σου αρπάζουν
τα μάτια, θέματα της φαντασίας χωρίς γενι­
κότερο ενδιαφέρον. Κάποια έργα θυμίζουν
στη σύνθεση χαλιά. Η Αριάδνη με ρόμπα κα-
θιστή που γυρίζει τη ν πλάτη στο θεατή, δί­
πλα λουλούδια (ψεύτικα;) σε ανθοδοχείο
-συμπ α θέστα τος πίνακας, αληθινός στο
χρώμα. Α λλο ύ δυσάρεστη κακοποίηση του
σχεδίου -γ ια τ ί υπάρχει βέβαια η θεμιτή
ασχήμια, αλλά μόνο εκεί που η τέχνη τη φτά­ H Ν α τ α λ ία Μ ε λ ά σ το α τ ε λ ιέ τ η ζ / 1948.
νει στο σημείο μιας ομορφιάς.
Το υ Γεω ργιάδη τα έργα πιο δεμένα από
πέρσι, πάντα σα να περιμένουν από κάπου
μια δικαιολογία-αιτιολογία τη ς ύπαρξής
τους που δεν έρχεται. Ό μο ρφ α , μα θαρρείς
πως στο βάθος δεν έχει τίποτε να πει - ή πά­
ντως δεν το λέγει. Το υ Μ αυροΐδη τα έργα
πολύ σπρω γμένα στο χρώμα, εναργέστατα,
έξυπνα και ζωντανά μαζί. Ζω γραφίζει με τη ν
επιθετικότητα μαϊμούς - ένας ερωτικός πα­
ροξυσμός που πλησιάζει το σπασμό, πιασμέ­
τα έρ γ α της Ν έ λ λ η ς νος στο χρώμα. Γρ ήγο ρ η πρόοδος. A part
Α νδρικοπ ούλου. cela δεν ζητά τίποτε να πει. Έ ν α γυ μ νό της
Αννούλας, σκέτο ζώο στην έκφραση του
προσώπου, με ηδυπάθεια στα σύνορα τη ς
N ΧΑ Τ/.ΗΚ r i ' l A l t O r I K IΚ Λ £
I/uifuoÀ/jyov· AIrunCiiov 2
παράδοσης - κατόρθωμα φρεσκάδας, πιο
προσωπικά ερωτικό απ’ όλον το ν Τσ α ρ ούχη .
w rA tu a
in. t ■#*·>-. 't u · λ.ί, JOTXI« &XWOOH Ο ερωτισμός πλήγμα. Ο ζω γράφ ος κατορ-
174. Μ·^Η HU* . 1‘JOXWT K00UÛU0
177. TB·»
171 Hm « , ΙΙ**<
«Ml*
*3X6!
«JOM»
MKMQD
θωματίας. L’ obsession transcrite. Έ χ ε ι μιαν
IR IU<liwn, 0<m ·* 1 r«ru.»‘
MO. UbMt ! *
M V IO
auxtai έμμονη ιδέα και τη ν κυνηγά με το χρώμα. Γί­
Ml. · U auxMj AXÛUUOU
in . ’ * iri XK?tJ νεται πολύ καλός ζωγράφος. Ο ερω τισμός
i« . » * « .* * U m » · *6X3* iXÜ)QOa
IM. « MX») IHUOCUO του είναι intellectuel - il p e n s e à la bête...
t* . · · *7X31 I.NIM»»
MA. ·
M7. U H »
S7XHI
*7<?1
XMOMÙ
1 jnuooo
Ο Βουρλούμης πολύ ξέθωρος, πολύ τίμιος,
IM. AtUfU* f«*A» ar-ie lJüuonr>
άλλης εποχής όχι μόνο στην τεχνοτροπία μα
ιδίως στη νοοτροπία - ein deutsches Gericht!
Α ν δ ρ ικ ο π ο ύ λ ο υ .
Ορισμένα κομμάτια στα έρ γα του πάρα πολύ
νιωσμένα, δοσμένα μες απ’ το ν ίδιο τ ο ν εαυ­
τό τους. Une voix qui ne saurait s’élever. Θ υ ­ Η κ. Βόίλα κάνει τα πιο θαμπά, μουντά, δυ­
Η σ ελ ίδ α που κα τα γ ρ ά φ ει τα μάσαι, αναγνωρίζεις με χαρά, με συγκίνηση σκίνητα και τελείω ς ανέραστα ψηφιδωτά
εκ τιθ έμ εν α έρ γα το υ Ν. αυτά που σου δείχνει -α π ό κει και πέρα vous που μπορεί κανείς να φανταστεί. J ’en ai
Χ α τζηκυ ρ ιά κου Γκίκα. pouvez spéculer - vous ne sauriez rêver. horreur και δεν τα πολυκοιτώ .
S0
 Ο Μ ανουσάκης α γαπά τ ο μικρό - c ’est son λέ γε ι με ξενική π ροφ ορά -τ ο ’παν άλλοι, βέ­

Αρχείο Νέλλης Ανδρικοπούλου

talent, son bonheur et sa plus grande βαια, αυτοί που βρήκανε τις φόρμες που με­
faiblesse. Έ ν α μικροσκοπικό π ο ρ τρ έτο ανθυ- ταχειρίζεται, με μέσα πλαστικά πρώ της
πολοχαγού, με το λα δ ί το υ π ρόσω π ο τέλεια γρ α μμ ής, με πέτρα, με χρώ μα ζωηρό - η νο­
δουλεμένο, ά ριστη δουλειά. Δ υ ο παιδάκια θεία ή η ειλικρίνεια μένει να φ ανούν...
όρθια, φτωχά, συγκινητικά, ευαίσθητα δο ­ Ο Ε γγο νό π ο υ λο ς είναι le roi de Γ exposition.
σμένα - σ χεδόν ψ αχουλεμένα. Le seul créateur de grand style. Εικαστικά
Ο Τέ τσ η ς συμπαθητικός, με χρώ μα αρκετά άσχετος με το υ ς ά λλους. Ο υπερρεαλισμός
θρεμένο δίχω ς να τ ο σπρώ χνει σαν το ν Μ αυ- το υ πιάνει μιαν αλήθεια που δεν είναι μόνο
ροΐδη σ τον π α ρο ξυσ μ ό. Π ο λύ καλή ματιέρα, προσωπική του κλίση ή πρωτοτυπία, μα κάτι
και το π ρ ο τέρ η μ α μιας σ υ μ π α γο ύ ς π οιότη­ που βρίσκεται στο υποσυνείδητο όλω ν μας.
τας. Στις ευκολίες το υ τσα ρουχικός, α λλά Σαφώς ελλη νο -γα λλικό ς σε σ τυ λ - ευφυής,
όπου γίνεται π ιότερο Τ έ τσ η ς είναι σ τερ εό τε­ ειρωνικός, με εξάρσεις που πιθανώς τις κρί­
ρος στο χρώ μα και πιο βαθύς. νει - μα δεν τις καταργεί. Πιο οδυνηρός από
Το υ Α ρ γυ ρ ά κ η τα σχέδια σε πάνε σ ’ έναν το ν Πικασσό, πιο ψαγμένος, πιο πνευματι­
κόσμο δικό το υ . Ξύπνιος, έχει έναν τα ρ α γμ έ­ κός, πιο π ολλα π λός στην υπόστασή του. Ο Α υ τοπ ρ οσ ω π ογρ αφ ία τη ς
νο ψυχισμό. Τυ ρ α ννισ μ ένα π ο λλά πρόσω πα, Ε γγο νό π ο υ λο ς είναι μεγά λος καλλιτέχνης. Ν έ λ λ η ς Α νδ ρ ικο π ο ύ λο υ.
χτισμένα, ανθεκτικά - κι α λλο ύ νεανικές μο ρ ­ Η Αραβαντινού βέβαια είναι μικρή -ν έ α άλ­
φές σε χορό, σε κάποιο τη ς καρδιάς το υ ς λ ω σ τ ε - όχι όμως κακή! Ζουμερή, τίμια, και
πανηγύρι -φ α ντα σ τικ ό π ιότερο παρά αληθι­ λίγο ασταθής. Méticuleuse, intime, chaude.
ν ό - με μακριά μαλλιά, με φ εγγάρια, με μια κί­ Judicieuse, sans faire parade d ’ esprit, avec
νηση που εξα κολουθεί μες σ το μυαλό του une petite joie bien intense, bien nette - avec
θεατή πολύ αφού δει τ ο ν πίνακα - une fête pas mal de difficultés et de scrupules.
lente, qui aurait pu être une orgie, qui est Persévérante.
pourtant presque une litanie, un pas de Νέλλη Ανδρικοπούλου
danse méditatif. Έ ν α π ρώ της τάξεω ς σχέδιο
καθιστής κοπέλας, ωραίο και π λούσ ιο σαν
αναγεννησιακό μαζί και ελληνικότα το. Έ ν α
κίτρινο τυρα ννισ μ ένο μέχρις απελπισίας self
portrait. C ’est tout un m onde.
H K. Αρλιώ τη είναι π ολύ στενοχω ρημένη -
και πολύ στενάχω ρη γ ι’ αυτό. Με καταθλιπτι-
κή μονοτονία, ζω γραφ ίζει τη ν ίδια πάντα
απώθηση και κακομοιριά. Τ α πρόσω πά τη ς
είναι νεκρικά, τα κορμιά μονίμως ζαρω μένα
αποπνέουν συνεχώ ς αποτυχία. Τ α σχέδιά
της είναι αίσχος, δυσκοίλια, ανέκφραστα,
δύσκαμπτα, κατορθω μένα à grande peine,
σαν τη διαθήκη που θα ’γρ ά φ ε κάποιος ετοι­
μοθάνατος που το ν σ πρώ χνουν συνεχώ ς με
μια καινούργια ένεση... Lamentable.
Τη ς Λυμπεράκη τ α έ ρ γα -g o u a c h e s - έσβη­
σαν κάπως, το π ο θετη μένα (με τζάμια) ανά­
μεσα στα λάδια τη ς Αρλιώ τη και τη ς Αντύπα.
Ταλέντο και χά ρη σ το χρώ μα, που έχει συχνά
μια εντελώ ς προσω πική κλίμακα ενδιαφέ­
ρουσα. Εκζήτησ η στη mise en page, σε ζητή­
ματα σύνθεσης, σε αυθαίρετη αξιοποίηση
στοιχείων. C ouleurs savoureuses -parfois
jusqu’ au prodige. Τεχνά σ μα τα , πονηριές
-α λ λ ά και τό σ η φυσική ευκολία! Έ ν το ν ο ς
ναρκισσισμός α λλά χω ρίς idée fixe.
Η Αντύπα φέρει και αυτή επίδραση του Πα­
ρισιού, καλύτερα και πιο γόνιμα χωνεμένη απ’
της Σταθοπούλου. Μοιάζει να έχει κάποιον
δυναμισμό, να θέλει να πει κάτι θετικό που το

55
Ο μύθος του Ο ρφεα στην ποίηση
και τη ζωγραφική του Εγγονόπουλου
τη ς Ευθυμίας Γεω ρ γιά δ ο υ -Κ ο ύ ντο υ ρ α
1. Μ. Άνθης, «Η
ψυχαναλυτική διάσταση του
αρχαίου μύθου στην ποίηση
του Νίκου Εγγονόπουλου: Ο
μύθος ως διακείμενο», περ. Η
Λέξη , αφιέρωμα στο Ν.
Εγγονόπουλο, Γενάρης -
Μάρτης 2004, ο. 125.
2. Εφ. Τα Νέα, 17/9/1976, ο. 5.
3. Jo u rna l d u Surréalisme,
1919-1939, Skira, Genève
1976, o. 171 κ.ε. O
Εγγονόπουλος γνώρισε το
κίνημα του υπερρεαλισμού
κατά την τελευταία του φάση
(1931-1939), όταν
εξαπλωνόταν στη Ρουμανία,
τη Γιουγκοσλαβία και γενικά
στις περιφερειακές χώρες. Ο
Dali θριάμβευε στην Αμερική
(1934) και οι μεγάλες
εκθέσεις στη Νέα Υόρκη
(1936-37: Fantastic Art,
Dada, Surréalism) στο Tokyo
(1937) και στο Παρίσι (1938),
με τη συμμετοχή 70
καλλιτεχνών από 14 χώρες,
αποτελούσαν μαρτυρία για
την διάδοση και την έκταση
του κινήματος. Οι Tristan
Tzara (1896-1963), Paul
Eluard (1895-1952), André
Breton (1896-1966)
αποτελούν ηγετικές μορφές
του νταντάίστικού και
σουρεαλιστικού κινήματος.
4. Μ εταμορφ ώ σεις του
Μ οντέρ νο υ - Η ελληνική
εμπειρία, κατ. Εθνικής
Πινακοθήκης, Αθήνα 1992, σ.
88 .
Π ο ιητή ς και Μ ο ύ σ α
ή Ο ρ φ ε ύ ς και Ευρυδίκη,
1958.
56
σύνδεση το υ μύθου με τη ν τέχνη απο­
Η
τελεί ένα από τα ευτυχέστερα γ ε γ ο ­
νότα στην πορεία το υ πολιτισμού και
είναι αποτέλεσμα τη ς ανάγκης του
ανθρώπου να προσδώ σει αισθητική
μορφή στη μυθοπλαστική φαντασία το υ.
νό γνώ ρισμα τω ν μύθων και τη ς καλλιτεχνι­
κής έκφρασης αποτελεί ο συνδυασμός το υ
έλλο γο υ με το ά λο γο στοιχείο, στην αρμονι­
κή εκφορά τω ν οποίων οφείλεται τό σ ο η δη­
μιουργία του έργου τέχνης όσο και η αισθη­
τική του απόλαυση1.
Στην ευρωπαϊκή ζωγραφική του 19ου αι. ο
Ορφέας υπήρξε αγαπημένο θέμα τω ν συμβο­
λιστών, Moreau, Redon, Delville και άλλων. Ο
συμβολισμός θεωρήθηκε κίνημα παρακμής
του τέλους του 19ου αι. και αγνοήθηκε, ανα­
καλύφθηκε όμως και καταξιώθηκε από τους
σουρεαλιστές. Είναι ενδεικτικός ο θαυμα­
σμός το υ André Breton για το ν Moreau και η
ομολο γία το υ ότι η ανακάλυψη το υ Μουσείου
Moreau στα 16 το υ χρόνια σφ ράγισε για πά­
ντα τις αισθητικές το υ προτιμήσεις.
Ο Νίκος Ε γ γο ν ό π ο υ λο ς (1907-1985), ο κυ-
Κοι­
ριότερος εκφ ραστής τη ς ελληνικής εκδοχής
το υ σουρεαλιστικού π νεύμα τος στη ζωγρα­
φική τη ς λεγά μ ενης Γενιάς το υ ’30, ζωγρά­
φος και ποιητής τα υτό χρ ο να , ανταποκρίνε-
τα ι στις αισθητικές θέσεις το υ Breton που
δεν διαχώριζε τη ν π οίηση από τη ζωγραφική,
μια και τα δύο αυτά είδη μπορούσαν να κατα­
γρ ά ψ ουν αυτόματα τα μηνύματα του ασυνει­
δήτου. Ο ίδιος ο Ε γ γο νό π ο υ λο ς έλεγε:
« Τ ο μόνο που με π α ρ η γο ρ εί είναι τα χρώμα­
τα και οι λέξεις. Ο ι λέξεις είναι στοιχεία που
τα ξομπλιάζω και τα βάζω χρω ματιστά το ένα
πλάι στο ά λ λ ο ...»2.
Η φαναριώτικη κατα γω γή το υ (διακήρυσσε
«είμαι ο τελευτα ίος τω ν Ε λλή νω ν»), η παιδεία
το υ κοντά σ το ν Πα ρθένη και το ν Κόντογλου,
η γνω ριμία το υ σ το Π α ρίσι με το υ ς εκπροσώ­
πους το υ σουρεα λισ μού, Tzara, Eluard,
Breton, κατά τ η ν τελευτα ία περίοδο του κινή­
ματος (γύ ρ ω σ το 1938)3, συνετέλεσαν στη
διαμόρφ ωση το υ ιδιαίτερου, εκλεκτικιστικού
και π α ρα δ οξολογικού εικαστικού ύφους του
Ε γγο νό π ο υ λο υ . Σ ε αυτό συνυπάρχουν τε-
χνοτροπικά στοιχεία από τη βυζαντινή και
δυτική τέχνη, αναφ ορές σε πρόσφ ατα ή πα-
λιό τερ α ιστορικά γε γο ν ό τα με τη ν «ειρωνική
χρ ή σ η το υ αρχαίου μύθου υπό το ένδυμα
το υ οποίου κρύπτεται και σημαίνεται μια
υποσυνείδητη φαντασιωτική σχέση με το
πραγματικό [...] απ όλυτα συνυφασμένη με
τη ν υπερρεαλιστική σκέψη και ό ρ α σ η »4.
Στη διάλεξή το υ, το 1963, σ το Αθηναϊκό Τε­
χνολογικό Ινστιτούτο, ο Ε γγο νό π ο υ λο ς κα­
θόρισε τη σχέση το υ με το κίνημα το υ υπερ­
ρεαλισμού και έδω σε τ ο σ τίγμ α τω ν επιλο­
γώ ν του:
 «Στον υπ ερ ρεα λισ μό δεν π ροσ εχώ ρ ησ α π ο ­
τέ. Τ ο ν υπ ερ ρεα λισ μό το ν είχα μέσα μου,
όπως είχα μέσα μου και το πάθος τη ς ζω γρ α ­
φικής, από τη ν εποχή που γεννήθηκα. Α λλά ,
για να βρω τ ο δρ όμ ο μου το ν αληθινό, το ν
υπερρεαλιστικό, για να μπορέσω να εκδηλω ­
θώ ελεύθερα και απερίσπαστα αυτό το χρ ω ­
στώ σε δύο κορυφαίους, το ν μεγά λο ποιητή
Ανδρέα Εμπειρικό και το ν μεγά λο ζω γράφ ο,
τον μεγά λο Βολιώ τη Γιώ ρ γο ντε Κ ή ρ υ κ ο ...»5.
Μ εγάλος α ριθμός πινάκων το υ Ε γγο ν ό π ο υ -
λου έχει θέματα μυ θολογικά και ιστορικά,
στα οποία επιχειρείται ενοποίηση ό λω ν τω ν
περιόδων τη ς ελλη νική ς ιστορίας, από τη ν
Αρχαιότητα και τ ο Βυζάντιο ώς το ν 19ο αι.
και τη σ ύ γχρ ο νη εποχή, γε γο ν ό ς που δημι­
ουργεί σ υχνά μια ανησυχητική, ανοίκεια
ατμόσφαιρα. Ο μύθος σ το ν Ε γγο νό π ο υ λο
έχει λο γοτεχνικές καταβολές και αποτελεί
μέσον α να π όλησης και έκφραση π ρ ο σ δ ο ­
κίας για τ ο ά γνω σ το μέλλον, ενώ π α ρ ά λλη λα
είναι φορέας δ υσ ερμ ήνευτω ν μηνυμάτων.
Οι εικαστικές ερμηνείες γνω σ τώ ν μύθων ή
συνθέσεων που παραπέμπουν σ την αρχαιό­
τητα είναι ευρηματικές, «α νο ρ θ ό δ ο ξες» και
κάποτε ευφ άνταστες, «εμπλουτισ μένες από
το αντικειμενικό χιούμορ και τις μεθόδους
της ανορθολογικής υπερρεαλιστικής έκφρα­
σης»6. Με τη στατική σκηνική παρουσία τω ν
ηρώων, καθώς και τις π αράδοξες ενδυματο-
λογικές επ ιλογές, μεταπλάθει και μετα λλά σ ­
σει τη «σ ημ α ντικ ή» τω ν μύθων.
Από τα π ρώ τα το υ έρ γα γίνεται φανερή η
προτίμηση σ ε ορισ μένους ήρω ες ή συμβολι­
κές συνθέσεις, όπω ς οι ποικίλες εκδοχές το υ
Ποιητή και τη ς Μ ούσας ή τα διάσημα μυθικά
ζευγάρια. Αναφ έρονται ενδεικτικά: «Π ο ιη τή ς
και Μ ούσα » (1938, 1939, 1954, 1957), «Ο μ η ­
ρικό με το ν ή ρ ω α » (1938), «Ε ρ μ ή ς εν αναμο­
νή» (1938), « Ο Τα ύ ρ ο ς τω ν εο ρτώ ν» (1947),
«Η επιστροφή το υ Ο δ υ σ σ έ α » (1947), «Δ α ίδα ­
λο ς» (1949), «Ο ρ φ ε ύ ς και Ευρυδ ίκη » (1949,
1958, 1980), «Ο ρ φ ε ύ ς » (1972), «Ο δ υ σ σ εύ ς
και Καλυψώ » (1960), «Έ κ τ ω ρ και Α νδρομά ­
χη» (1969), «Π η λ ε ύ ς και Θ έτις» (1976), « Τ ο
μ ή λ ο ν τη ς Έ ρ ιδ ο ς » (1967), « Ο ι Διόσκουροι»
(1969), « Ο Η ρ α κ λή ς » κ.ά.
Συχνά ο Ε γγο νό π ο υ λο ς επεξεργάζεται τα
ίδια θέματα, μυθολογικά ή μη, και στα ποιή-
ματά το υ. Πιστεύω πως οι συνειρμοί και οι
προεκτάσεις τω ν μύθω ν σ τον ποιητικό λό γο
σχολιάζουν σε βάθος και δίνουν ενδιαφέ­
ρουσες προεκτάσεις στις ζωγραφικές το υ ει­
κόνες. Η σ υχνό τητα με τη ν οποίαν επανέρχε­
ται το θέμα το υ Ο ρφ έα και τη ς Ευρυδίκης τό ­
σο στην π οίηση όσ ο και στη ζωγραφική του
Ο ρ φ εύ ς , 1 9 5 7
Εγγο νό π ο υ λο υ , αποτελεί π ρόκληση για μια
π α ρ ά λλη λη εξέταση.
Ο Ο ρφ έας7, «γό η ς από μουσικής άμα και
μαντικής», με γνω ρίσματα ήρωα, ημίθεου ή
και θεού, μεγάλος μουσικός με έμβλημα τη
λύρα , τη ν οποία μάλιστα βελτίωσε, π ροσθέ­
τοντα ς δύο ακόμα χορδές ώστε να έχει εν­
νέα, από επτά που είχε ως τότε (σε αντιστοι­
χία με τις εννέα Μ ούσες), θεωρήθηκε, επί­
σης, στα μετακλασικά χρόνια εισηγητής μυ­
στικών τελετώ ν, σύμφωνα με π ολλο ύς και
τω ν Ελευσινίων Μυστηρίων. Ο Διόδω ρος ο
Σικελιώτης (1ος αι. π.Χ.) αναφέρει πως ο Ο ρ ­
φέας είχε επισκεφθεί τη ν Αίγυπτο και από
εκεί απόκτησε τη γνώ ση τω ν μυστικών τελε­
τώ ν. Καταγόταν από τη Θράκη και έδρασε ή
στην περιοχή τω ν Πιερίων, όπου υπήρχε κα­
τά τη ν παράδοση ο τάφ ος του, ή στην περιο­
χή το υ Παγγαίου. Ω ς μουσικός και ποιητής
έπρεπε να είναι γιος Μ ούσας: τη ς Καλλιό­
πης, τη ς Κλειώς, τη ς Μ ελπομένης ή τη ς Μ ε-
νίππης, κόρης του μουσικού Θάμυρη. Πατέ­
ρας το υ ήταν ο Ο ία γρος, γιος το υ Χάροπα
που είχε βοηθήσει το ν Διόνυσο εναντίον του
βασιλιά Λυκούργου και ο θεός μετά τη νίκη
το υ το ν έχρισε βασιλιά τη ς Θράκης.
Η ανάλυση τω ν οικογενειακών ονομάτων:
Ο ρφ έας από τη ν όρφνη (σκότος), ορφναίος
(σκοτεινός), Ο ία γρος (μοναχικός κυνηγός)
και Χάρος, Χάροπας, το όνομα του παππού
του, μαρτυρούν δεσμούς με το ν Κάτω Κό­
σμο.
Ο Ορφ έας με τη δύναμη της μουσικής του
5. Αναφέρεται από τη Νίκη
γο ή τευ ε τα πουλιά και τα ψάρια, τους αν­ Λοϊζίδη, Ο υπερρεαλισμός
θρώπους και τα άγρια θηρία, γ ι’ αυτό βοήθη­ στη νεοελληνική τέχνη - Η
σε το υς Αργοναύτες να ξεφ ύγουν τις Συ - περίπτωση του Νίκου
μπληγάδες, κοίμισε το ν δράκοντα για να κλέ­ Εγγονόπουλου, Νεφέλη,
ψουν το Χρυσόμαλλο δέρας κ.ο.κ. Αθήνα 1984, σ. 41-42.
Α λλά το σημαντικότερο κατόρθωμά του 6. Ό.π., σ. 144.
7. Μυθολογία, επιμ. I. Θ.
υπήρξε η κάθοδος στον Άδη για να φέρει
Κακριδής, τομ. 3, Εκδοτική
στον Επάνω Κόσμο τη ν Ευρυδίκη (ή αλλιώς
Αθηνών, 1986, σ. 293-99 και
Α γριόπ η), που πέθανε τη ν ημέρα του γάμου Κλ. Μοντεβέρντι, Ορφέας,
τους, από δάγκωμα φιδιού. Ό τα ν η μουσική πρόγραμμα του Μεγάρου
του Ορφ έα αντήχησε σ τον Άδη, οι σκιές τω ν Μουσικής Αθηνών,
νεκρών το ν περικύκλωσαν, ο Κέρβερος έμει- 1997-1998.
57
 8. Ν. Λοϊζίδη, «Ο Ορφέας ως
προάγγελος του
μοντερνισμού», Οι
μεταμφ ιέσεις της τέχνης,
Νεφέλη, Αθήνα, 1999, σ. 194.
9. Νίκος Ε γγο νό π ο υ λο ς ,
Σχέδια και χρώ μα τα , Ύψ ιλον
/Βιβλία, Αθήνα, 1996, σ.192
και Ν ίκος Ε γγο νό π ο υ λο ς ,
Μ υθο λογία , Ύψιλον/Βιβλία,
Αθήνα, 2006, σ. 83.
10. Αλ. Χαραλαμπίδης, Η
τέχνη του 20ού αι., τομ. I,
University Studio Press,
Θεσσαλονίκη, 1990, σ.103.
11. Απεικονίσεις των θεμάτων
βλ. στο Ν ίκος Ε γγο νό π ο υ λο ς ,
Μ υθολογία , Ύψιλον/Βιβλία,
Αθήνα, 2006.
Αργώ , 19 4 8 .
νε ακίνητος, ο Τά ντα λος ξέχασε τη δίψα του,
ο Σίσυφος κάθισε στον βράχο που κυλούσε,
ως και οι Ερινύες δάκρυσαν και οι θεοί του
παρέδωσαν την Ευρυδίκη, τη ν οποία όμως
έχασε οριστικά όταν έστρεψε πάνω τη ς τη
ματιά του. Μετά τη ν επιστροφή του στον
Επάνω Κόσμο περιπλανιόταν στη Θράκη και
θρηνούσε περπατώντας στις όχθες του πο­
ταμού ή ακουμπισμένος σε κάποιο δέντρο.
Σύμφωνα με μια εκδοχή θανατώθηκε από τις
γυναίκες τη ς Θράκης, γιατί τις είχε αποξενώ­
σει από το υς άντρες το υς και τις είχε απο­
κλείσει από τα μυστήρια που καθιέρωσε. Κα­
τά την επικρατέστερη όμως εκδοχή, ο Διόνυ­
σος, θεωρώντας το ν Ορφ έα περιφ ρονητή
τω ν μυστηρίων του, παρότρυνε τις Βάκχες-
Βασσάρες / Βασσαρίδες να το ν διαμελίσουν
και να πετάξουν τα μέλη του, τα οποία στη
συνέχεια βρήκαν και έθαψαν οι Μούσες. Τ ο
κεφάλι του το έριξαν στον Έ β ρ ο και η θά­
λασσα το ξέβρασε στη Λέσβο όπου χρ η σ μο ­
δοτούσε για πολύ καιρό. Μετά το θάνατό
του, η λύρα του Ορφ έα έγινε αστερισμός.
Ο Ορφέας είναι άγνω στος στην Ιλιάδα,
στην Οδύσσεια, στους Ομηρικούς Ύ μ ν ο υ ς
και στον Ησίοδο. Αναφέρεται για πρώ τη φο­
ρά στα τέλη του 6ου π.Χ. αι. από το ν ποιητή
Ίβυκο, στην Κάτω Ιταλία, όπου άκμασαν οι
θρησκευτικές κοινότητες τω ν Ορφικών. Λ ίγο
αργότερα, στα μέσα του 6ου π.Χ. αι., χρ ο νο ­
λογείται η παράσταση του Ορφ έα στην Α ρ ­
γώ με την επιγραφή του ονόματος του, Ο ρ -
φάς, σε αρχαϊκή μετόπη από το Ιερό τω ν
Δελφών.
Στοιχεία για το μύθο το υ Ο ρφ έα παραδίδο-
νται από αρχαίους και λα τίνου ς συγγραφείς,
κυρίως από το ν Β ιρ γίλιο και το ν Οβίδιο.
Ο Ο ρφ έας επέφ ερε σημαντικές αλλαγές
στη διονυσιακή λα τρ εία και ο Ορφ ισμός απο-
τέλεσ ε διαφορετική θρησκεία με κέντρο λα­
τρείας το ν Δ ιό νυσ ο Ζα γρ έα , γιο του Δία και
τη ς Περσεφ όνης. Ο ι η ττημένοι από τον Δία
Τιτάνες διαμέλισαν και έφ αγαν ωμές τις σάρ­
κες το υ γιου το υ Δία, το υ οποίου μόνον η
καρδιά σώθηκε (ομοιότητες με το μύθο του
Ο ρφ έα) από τη ν Αθηνά και φυτεύτηκε στον
ά λλο Διόνυσο, το γιο το υ Δ ία και της Σεμέ­
λης. Ο Δίας μετά τ ο κακούργημά τους κατέ­
καψε το υ ς Τιτά νες με το ν κεραυνό του και
από τη στάχτη το υ ς δημιουργήθηκαν οι άν­
θρωποι οι οποίοι μετείχαν τό σ ο τη ς θείας φύ­
σης, αφού οι Τιτά νες είχαν φάει το ν Ζαγρέα,
όσο και τη ς θηριώ δους τιτανικής ουσίας. Η
ορφική ζωή, με τη ν αποχή από τις ζωικές
τροφ ές και το υ ς θρησκευτικούς καθαρμούς,
είχε σκοπό να ενισχύσει το θεϊκό στοιχείο-
ψυχή και να περιορίσει τη ν τιτανική φύση, τις
σωματικές και ζωικές επιθυμίες.
Ο ι αναλογίες τη ς ορφικής διδασκαλίας με
τη χριστιανική (τελετές μύησης και καθαρ­
μού, πίστη σ τη ν αιώνια ζωή, κάθοδος στον
Άδ η) ανύψωσαν τ ο ν Ο ρφ έα, κατά τα πρώτα
χριστιανικά χρόνια, σε συμβολική απεικόνιση
το υ Χριστού και π ο λ λο ί οπαδοί του Ορφι­
σμού π ρ οσ ηλυτισ τήκα ν σ τον Χριστιανισμό.
Η πολυσημία το υ μύθου το υ Ορφ έα συνετέ-
λεσε ώ στε σε διάφορες εποχές και ανάλογα
με τις προϋποθέσεις που υπήρχαν να εμφα­
νίζεται κάποια ά λλη π τυχή το υ μύθου, με
αποτέλεσμα ο Ο ρφ έας να είναι πάντα παρών
στα γρ ά μμ α τα και στις τέχνες, από την αρ­
χαιότητα ώς τις μέρες μας.
Στη μεταφυσική ζωγραφική και στο κίνημα
του σ ουρεα λισμού ο Ο ρφ έας κατέχει την ξε­
χω ριστή θέση το υ ποιητή-προφ ήτη. Η συμ­
μέτοχή το υ στην Αργονα υτική εκστρατεία
συνδέεται συμβολικά από το ν De Chirico και
το ν αδερφό το υ Alberto Savinio με τη ν πρω­
τοπορία®. Σ ε συνθέσεις το υ 1948, ο Εγγονό-
π ουλο ς παριστάνει το ν Ο ρφ έα με τη Λύρα
του στην «Α ρ γ ώ »9.
Σ τη ν «Π ρ ο σ ω π ο γρ α φ ία το υ Guillaume
Apollinaire» (1914), εξά λλο υ, ο De Chirico
ταυτίζει το ν γ ά λ λ ο ποιητή με το ν Ορφέα.
Π ραγματικά ο Apollinaire (1880-1918) συν­
δέεται π ο λλα π λά με το ν ορφικό μύθο, ως
ποιητής και ως θεω ρητικός. Υ π ή ρ ξε αυτός
που ονόμασε ορφ ισμό (1912) μια τάση του
κυβισμού που τείνει π ρ ος τη ν αφαίρεση.
Αναφ ερόμενος στη δυνα τότητα έκφρασης
μέσα από τη φ όρμα και τ ο χρώ μα, με αντι­ κυλάη καρτερικά
στοιχία με τις «κ α θ α ρ ές» φ όρμες τη ς μουσι­ τό δρόμο πάντοτε
κής το υ Ο ρφ έα. της πρόσμενα
«Ο ορφ ισμός είναι καθαρή (pure) τέχνη, μέσ’ στών δαυλών να γινώ ένα
δηλ. τέχνη που απεικονίζει νέα σ ύνολα με τά φώτα μέ τις
στοιχεία δανεισμένα από τη ν ο ρα τή π ρ α γμ α ­ καί τά σείστρα πυκνές
τικότητα, α λλά ε ξ ο λο κ λή ρ ο υ δ η μ ιο υ ρ γη μ έ- καί μπρος τίς
να από το ν καλλιτέχνη, ο οποίος το υ ς χαρίζει πάντα φυλλωσιές
τη δύναμη τη ς π ρ α γμ α τικ ό τη τα ς»10. πηγαίνει του
Την ίδια εποχή (1913), ο Apollinaire δημοσ ί­ ό ταύρος
c
ευσε και τη σ υ λ λ ο γ ή «L e bestiaire» ή «L e ο είναι
cortège d ’ O rp h é e », με ξυ λο γρα φ ίες το υ άνθρωπόμορφος τό δέντρο
Raoul Dufy. Λ ίγο α ργό τερα , το 1917, χρ η σ ι­ καί τό μονάκριβο
μοποίησε π ρώ τος το ν ό ρ ο «σ ο υ ρεα λισ τικ ό» τελευταίες πού
για το σκηνικό που φ ιλοτέχνησε ο Picasso οί παρθένες τά λουλούδια
για την «Π α ρ έ λ α σ η » τω ν Satie και Cocteau. με τά μϋρα του
Διάφορες εικαστικές εκδοχές το υ μύθου έλέγαν
του Ο ρφ έα11, ο ρισ μένες φ ορές και α π ρόσμε­ όμως πάντα
νες, εμφανίζονται π ο λύ νω ρίς σε χρω μα τιστά τό τό
σκίτσα το υ Ε γ γο νό π ο υ λο υ : «Γέ ννη σ ις το υ ξέρω: τραγούδι
Ορφέως και γένεσ ις το υ μ ύ θο υ» (1938), « Σ υ ­ είμαι τής
ναντήσεις το υ Ο ρ φ έ ω ς » (1939), «Θ ά να το ς ό μόνος χαράς
του Ο ρφ έω ς» (1939), «Ο ρ φ ε ύ ς και Μ ινώ ταυ­ πού έδάκρυσε μου
ρος» (1939). Τ ο ποίημα «Η επιστροφ ή τη ς όταν
Ευρυδίκης» από τη σ υ λ λο γή Η επιστροφ ή περάσανε κι’ είν’ ή Ε ύ ρ υ δ ί κ η
των πουλιών (1946) -π ο υ περιλαμβάνεται αυτά
στον τό μ ο Π οιήμα τα , εκδ. Ίκ α ρ ο ς, 1 9 7 7 - τά ή Ευρυδίκη πού έρχεται
συνδέεται άμεσα με τ ο τελευ τα ίο έρ γο , ενώ λυρικά καί φεύγει
ο Μινώταυρος, κστεξοχήν σ ύμ β ο λο τω ν σ ο υ ­ σφαχτάρια καί ΞΑΝΑΡΧΕΤΑΙ
ρεαλιστών, εικονίζεται από τ ο ζω γράφ ο ως καί ξέρω γιά
«Ταύρος τω ν εο ρ τώ ν» (1946). οτι νά
τό δέντρο σταθή
Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΕΥΡΥΔΙΚΗΣ οριστικά
I·;] ' οπού μέσ’ στή
κι’ άν ή πομπή έφάνταξε φρικτή
είναι πληγή
τό δέντρο τών
τής ζωής άγριεμένων
μονάχα σωθικών
μου
είναι
τό δέντρο (κι’ ίσως
πού καί
στις γιά
δροσερές νά δικαιωθή
παλάμες του ό παληός
κρατά χρησμός
τό αιώνιο πού
μυστικό κάποτ’ ώρισε
τής πώς είμαι
λήθης ό Όρφέας
ό "ψηλός
κι’ είναι λεπτός
τό κι’ άθάνατος
δέντρο βγαλμένος άπό
πού τά πλατεία

59
τά στήθια στις
τοΰ μαρμαρένιες
Έρμη γοΰρνες
τοϋ πάλι ή χαρά τοϋ ήλιου
Τρισμεγίστου) όλοϋθε
άπλώνεται
καί τώρα κι’ ήχοϋν
που μονάχα
τό όνειρο οί
έθριάμβεψε βαρύαυλοι
μέσ’ σάν
στό μικρό ερθη
λιμάνι ή ποιητή και με τ ο ν θεό, μια και, όπω ς αναφέρ­
όπου άραξε νύχτα
ή πυρκαϊά τών φοινικιών
Το ποίημα παρουσιάζει αντιστοιχίες με
τους Αίνους του Επιταφίου και ξετυλίγεται
σα λιτανεία με κύκλους θρήνω ν για να θριαμ­
βεύσει στο τέλο ς το όνειρο και η ελπίδα.
Πρόκειται για προσωπική ερμηνεία το υ μύ­
θου, κατά τη ν οποία η Ευρυδίκη επιστρέφει
οριστικά και φωλιάζει στα σωθικά του ποιητή
ως έμπνευση και μούσα του. Αυτό το παρα­
τηρούμε και στους πίνακες με τις παραστά­
σεις του μυθικού ζευγαριού που ά λλοτε φέ­
ρουν το ν τίτλο «Ο ρ φ εύς και Ευρυδίκη» και
άλλοτε «Π ο ιητής και Μ ούσα» (1958 σε δύο
παραλλαγές, 1959 και 1980). Χαρακτηριστι­
κή είναι η αναφορά στον Ερμή Τρ ισ μέγισ το ,
με τον οποίο ο Ορφ έας παρουσιάζει άμεση
συγγένεια μια και, κατά το ν ποιητή, βγήκε
από το στήθος του.
Η παρουσία του Ερμή σε πρωταγω νιστικό ή
δευτερεύοντα ρόλο είναι συχνή στο έρ γο
του Εγγο νό π ουλο υ, σε πίνακες, όπως η
«Αναμονή του Ε ρ μ ο ύ » (1939), «Π ο ιη τή ς και
Ερ μ ής» (1957) και σε γραπτά, όπως η μετά­
φραση «Εισ α γω γή σε μια βιογραφία το υ Ε ρ ­
μού» του Alberto Savinio. Τ ο κεφάλι του Ε ρ ­
μή παρουσιάζεται στο βάθος αυτοπροσω πο­
γραφίας του De Chirico (1924), τονίζοντας τη
σημασία που είχε ο θεός με τη ν ιδιότητά του
ως προστάτη του ύπνου και τω ν ονείρων για
το ν De Chirico, αλλά και το υς σουρεαλιστές.
Ο Ερμής, ισότιμα με το μυθικό ζευγάρι, ει-
κονίζεται στον πίνακα «Ο ρ φ εύ ς, Ερ μ ή ς και
Ευρυδίκη» (1949). Η Ευρυδίκη προβάλλει
κοκκινομαλλούσα και γυ μ νή από τη ν πύλη
του Ά δ η (;), πλαισιωμένη από ένα πλούσιο
κόκκινο παραπέτασμα. Ο Ορφ έας, γυ μ νό ς
επίσης, με πράσινο χιτώνα, κίτρινο καπέλο
και γαλάζια γάντια, κρούει μεγα λόπρεπα τη
60
λύ ρ α το υ. Σ το δείκτη το υ δεξιού το υ χεριού
φ ορά τ ο δακτυλίδι το υ ζω γράφ ου, ως ένδει­
ξη τα ύτισ ης με τ ο ν μυθικό ήρω α. Κάπως πα­
ράμερα ο Ε ρ μ ής, με διακριτικά γνωρίσματα
τα φτερά στο καπέλο και στα πόδια, κοιτά το
ρολόι το υ και καπνίζει τσ ιγά ρ ο . «Κομψός
σ τρα τονόμος το υ κάτω κ ό σ μ ο υ» κατά τη Λοϊ-
ζίδη, ακουμπά σε σ τύ λο , με απαγορευτικές
ενδείξεις και με αδιαφορία και υπομονή περι­
μένει να ασκήσει τ ο ν καταλυτικό ρόλο του
ψ υχοπομπού· και ο Ε ρ μ ή ς φ ορά το δακτυλίδι
το υ Ε γγο νό π ο υ λο υ , σημείο ταύτισης του
θηκε, ο Ο ρ φ έα ς-π ο ιητή ς βγήκε από τα στή­
θια του.
Και σ ’ έναν πίνακα, π ου ο ίδιος ο Εγγονό-
π ο υ λο ς επιγράφ ει «Ο ρ φ ε ύ ς » (1968), η καθι­
σμένη μορφ ή με τ ο μα ύρο καπέλο, τα κιάλια
και το ρ ο λό γι έχει π ερ ισ σ ό τερ ο τα γνωρίσμα­
τα το υ Ερ μ ή πα ρά το υ Ο ρφ έα.
Ψ ήγμα τα το υ μύθου, η οριστική απώλεια
τη ς Ευρυδίκης και ο διαμελισμός του Ορφέα
από τις γυνα ίκες τη ς Θ ρά κης, αναφέρονται
σ το ποίημα « Ο Ο ρ φ ε ύ ς » από τη συλλογή
Σ τη ν κοιλάδα μ ε τους ροδώ νες (1978).
Ο ΟΡΦΕΥΣ
les nuages, les merveilleux nuages...
C h . B a u d e l a ir e
τόν Όρφέα ποτέ -μά ποτέ- τίποτα δέν τόν
έπαρηγόρησε
για την διπλήν άπώλεια
τής Ευρυδίκης:
άλλοτε -γιά λίγο- έλεγε κανά τραγούδι μέσ’
στό μαράζι του
άλλοτε -γιά λίγο πάλε-
τά χρώματα
τόν γοητεύανε
μέ τις άπειρες ποικιλίες τους
καί τούς συμπωματικούς
λογής λογής συνδυασμούς τους
μιά φορά - κατά τοΰ ήλιου
τό βασίλεμα-
πρόσεξε μέσ’ στό γαλάζιο τ’ ουρανού
γοητευτικές άράδες
σύννεφα
-γ ι’ αυτά πού στό Καβούρι κάποτε ένας χωρο­
φύλακας
σά μεταμεληθείς έκραύγασε:
«’Ιδού τά σύννεφα τοΰ Εγγονόπουλου!» -
άλλά αυτά -πραγματικά-
δέν εϊσανε τά σύννεφα τοΰ ’Εγγονόπουλου
εϊταν μαχαίρια μέ νταντέλλες
λεπίδες πολύ λεπτές
άκονιομένες χάμες καί χατζάρια
πού πάνω στις γαλάζιες τους έσθητες (στ’ Όρφέα
έχρατάγανε τήν κορφή
οί σκληρότατες τής Θράκης οί παρθένες μπήγουν
σημαίες)

___
κι’ αυτά κραδαίνοντας
οί σκληρές παρθένες στ’ άπονα τά χέρια τους πετούν μέσ’
μ’ αυτά -λέω - πέσανε πάνω του: στών χρησμών τό χάος
τον κατακρεουργήσανε αίμα
τόν κομματιάσαν καί ξαναλέν τίς
τόν Όρφέα φοινικιές
δαυλιά
Η προσωπική σ ύνδεση το υ ποιητή με το ν
ήρωα είναι για μια ά λλη φ ορά προφ ανής. στέκουνε μέ λυγμούς
Το τρα γικό τέ λ ο ς το υ Ο ρ φ έα αναφέρεται στη λέξη σφύρα
ελλειπτικά και στις «Φ ω νές» από τη σ υ λ λο γή ονόμασαν σιγή
Η επιστροφή τω ν πουλιώ ν (1946) -π ο υ περι­ τή λέξη θύρα
λαμβάνεται σ το ν τό μ ο Π οιήματα, εκδ. Ίκ α ­ τό θάνατο είπαν
ρος, 1977. μυστική μέσ’ στά
μηνίγγια
ΟΙ ΦΩΝΕΣ καί λένε δάσος Ο ρ φ εύ ς , 1 9 7 2 .
μέσ’ στη νύχτα
εις Άνδρέαν Breton τήν καρδιά
μου
μέσ’ άπ’ τίς γρίλλιες τίς κλειστές
στην κίτρινη Ο Ε γγο νό π ο υ λο ς συχνά εικόνιζε το ν Ο ρ ­
τή φλόγα φέα μόνο του, σε ποικιλία στάσεω ν και πλαι­
τοΰ μεσημεριού σιωμένο από δυσερμήνευτα σύμβολα.
-όταν τ’ αγάλματα σιωπούν « Ο Ο ρ φ εύς» (1957, αυγοτέμπερα) έχει τα
κι’ οί μύθοι στέργουν - χαρακτηριστικά ενός βυζαντινού αγίου, ίσως
οί φωνές μια υποδήλω ση του εκχριστιανισμού του μυ­
δονούν θικού ήρωα, « Ο Ο ρ φ εύς» (1955, αυγοτέμπε­
πρώτα ρα) φ ορά κολιέ, έχει δίπλα του τη λύρα και
άχνά στο πάτωμα είναι ακουμπισμένα τρία στερε-
άργά ομετρικά σχήματα: κώνο, κύλινδρο, σφαίρα
κι’ ύστερα (πιθανή αναφορά στο δίδαγμα του
βροντερά Cézanne), τα οποία στον όρθιο «Ο ρ φ έα »
καί γρήγορα (1972) που κρατά στο ένα χέρι του τη λύρα 12. Νίκος Εγγονόπουλος,
μέσ’ στό σοκάκι και στο ά λλο ένα λουλούδι και ακουμπά το Σχέδ ια και χρώ μα τα , ό.π.,
πόδι του σ ’ ένα κύβο, λειτουργούν ως ανα­ σ.65.
κι’ άποκαλύπτουν ξάφνου τά αιώνια μυστικά γω γή τη ς μορφής σε στερεομετρικούς Αυτοκάβδαλοι, ήταν είδος
υποκριτών βωμολόχων
όγκους. 'Ενας ά λλος «Ο ρ φ εύ ς» (1957) σε κα-
απαγγελόντων αυτοσχέδια
[...] τακόκκινο δωμάτιο, παίζει τσ έλο αντί για λ ύ ­
και ανάξια λόγου ποιήματα.
βάζουν πολύχρωμα φτερά ρα ή βιολί, ενώ το σκίτσο «Αυτοκάβδαλος «Σήμιος δ’ ο Δήλιος εντω
στό θλιβερό ασκούμενος σε ρόλο Ο ρφ έα» (1963)12, μαρ­ περί πάντων οι
τ’ Όρφέα βλέμμα τυ ρ εί τη ν εκζήτηση του Εγγο νό π ουλο υ και αυτοκάβδαλοι, φησί,
στ’ Όρφέα τη ν αμφισημία που επιδιώκει με τις λέξεις καλούμενοι εστεφανωμένοι
τά χέρια και τις εικόνες. κιττώ σχέδην επέραινον
Τέ λο ς , ένα σύντομο ποίημα «Ο ρ φ εύς Ξενό- ρήσεις. Ύ σ τερ ο ν δε ίαμβοι
βάζουνε βεντάλιες
ωνομάσθησαν αυτοί τε και τα
ξεσκίζουνε φοβος», από τη σ υ λλο γή Ε ν Ανθηρώ έλληνι
ποιήματα αυτών». Η Lidden -
τά φλογισμένα του λό γω (1957) -π ο υ περιλαμβάνεται στον τόμο
R. Scott /A. Κωνσταντινίδης,
φουστάνια Ποιήματα, εκδ. Ίκα ρος, 1977, αναφέρεται Μ έ γα Λεξικ ό ν της Ελληνικής
κοσμούν στον ήρω α-ποιητή και περικλείει ίσως υπαι­ Γλώ σ σ α ς, τ ομ. I, εκδ.
τήν κεφαλή του νιγμούς για το ν Εμφ ύλιο πόλεμο. Ελληνικά Γράμματα, σ. 444.

61
 ΟΡΦΕΥΣ ΞΕΝΟΦΟΒΟΣ

τά δάκρυα λερώνουν τή ζωή

έκλάψατε τόσο πολύ

καί τώρα τά μάτια σας έστέρεψαν
γυναίκες
τής Ελλάδας

έκεΐ πού έπεσαν τά ματόκλαδά σας

φυτρώνουν κυπαρίσσια
μά πάντοτε στήν κορυφή τους
ενα πουλί

Στη νεοελληνική τέχνη παλιότερα ή σ ύ γ ­

χρονα με το ν Εγγονόπ ουλο, ο μύθος του Ο ρ -
φέα ενέπνευσε ζωγράφ ους συμβολιστές -
ιδεαλιστές, όπως το ν Γύζη, το ν Παρθένη, το ν
Γουναρόπουλο, το ν Στέρη, στον τελευταίο,
μάλιστα, δίνεται έμφαση στην ταύτιση του
μυθικού ήρωα με το ν δημιουργό, όπως ά λ­
λω στε διαπιστώνεται και στον Ε γγο νό π ου λο .
Στην ποίηση του Παλαμά οι αναφορές στον
Ορφ έα είναι συχνές και ανάλογες (ο ποιητής
ταυτίζεται με το ν μυθικό ήρωα) και η μορφή
του Ορφ έα ταυτίζεται με το ν λειτο υ ρ γό , το ν
μύστη, το ν εμπνευστή, ενώ η Ευρυδίκη είναι
η αθανασία τη ς ποίησης, α λλά και σ την ποίη­
ση το υ Σικελιανού ο «Μ ε γ ά λο ς Μ ύθος» ανα-
φέρεται σ τον Ο ρφ έα («Δ ιθ ύ ρ α μβ ο ς του Ρό­
δου», 1925).
Στις εικαστικές αποδόσεις το υ Ορφέα, ο
Ε γγο νό π ο υ λο ς ταυτίζεται με το ν μυθικό
ήρωα, καθώς το ν αποδίδει πάντα με το χαρα­
κτηριστικό δακτυλίδι το υ . Α λ λ ά ταυτίζεται
και με το ν ποιητή Ο ρφ έα, για τί η κάθοδος
το υ Ο ρφ έα δεν συντελείτα ι σ το ν Αδη, αλλά
σ το εσω τερικό τη ς ψυχής το υ, προκειμένου
ν ’ ανακαλύψει τη μούσα το υ , το μυστήριο
τη ς ύπαρξής το υ και να επιχειρήσει την
υπέρβαση το υ θανάτου

γιατί
- παρ’ όλες τίς πικρίες πού τονέ ποτίζουνε-
ό ποιητής
τήν άρνηση τοΰ θανάτου φέρνει μαζί του
κι’ άκόμη
ειν’ αυτός τούτος
τού θανάτου ή άρνηση

(Απόσπασμα από τ ο ποίημα « Ο υπερρεαλι­

σ μός τη ς ατέρμονης ζω ή ς» (1978), με αφιέ­
ρω ση σ το ν Τρ ισ τά νο Tza ra , από τη συλλογή
Σ τη ν κοιλάδα μ ε τους ροδώ νες).

Ο ρ φ εύ ς, Ερμής κα ι Ευρυδίκη, Ε υ θ υμ ία Γεω ρ γιά δ ο υ -Κ ο ύ ντο υρ α

1949. Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Γραφτείτε συνδρομητές

Γ ρ α φ τείτε σ υ ν δ ρ ο μ η τές στο Αντί

για να εξα σ φ α λίσ ετε τη σ υνεχή και α ν τικειμ ενικ ή ενη μ έρ ω σ ή σ α ς.

62
 «... καίοάν κάτι νά
Π ερ ί γρ α φ ή ς α υ το μ α τισ μ ό ς
του Δ η μ η τρ η Κ α ρ γ ιώ τη
ιο έντονα, νομίζω, α π ’ ό,τι συνέβη
Π
με άλλες σημαντικές μορφές της
νεοελληνικής νεωτερικότητας, ο
Ε γγονόπουλος προσεγγίστηκε
στη βάση ενός κριτικού πα ραδό­
ξου: ενώ αδιαμφισβήτητα εντάσσεται, θέ­
σει και έργω, στη ριζοσπαστικότερη συνι­
στώσα του μοντερνισμού της «Γενιάς του
’30», οι σοβαρές κριτικές αναγνώσεις του
έργου του που έχουν γίνει κατά καιρούς
φαίνεται να ρίχνουν το βάρος στην ερμη­
νευτική διάσταση της ζωγραφικής και της
ποίησής του. Με αυτόν τον τρόπο παρακά­
μπτεται μεν η κριτική απορία που ενδεχο­
μένως το ιδιότυπο έργο του δημιουργεί αλ­
λά συγχρόνως υπονομεύεται τόσο το κριτι­
κό εγχείρημα καθαυτό όσο και η υπεράσπι­
ση της ιδιαιτερότητας του έργου του. Αυτό
αποτελεί κατά τη γνώμη μου ένα πα ράδο­
ξο. Το να προκρίνεται η ερμηνευτική / ανα-
παραστατική διάσταση του έργου του Εγ-
γονόπουλου εις βάρος της επιτελεστικής
υποσκάπτει εξίσου ένα κριτικό διάβημα το
οποίο, ενσυνείδητα ή ασυνείδητα, ακυρώ­
νει αυτό που προσπαθεί να αποδείξει, δη­
λαδή τον υπερρεαλιστικό χαρακτήρα του
έργου (ο οποίος δεν έχει τεθεί μέχρι σήμερα
υπό αμφισβήτηση) όσο και τη μοναδικότη­
τα ενός καλλιτέχνη (ο οποίος, παρά την
ιδιοτυπία του, κατέχει με ασφάλεια πλέον
θέση ακλόνητη στο λογοτεχνικό μας κανό­
να).
Με το παρόν σημείωμα θα επιχειρήσω να
υπενθυμίσω ότι η μοναδικότητα του Εγγο-
νόπουλου έγκειται και στον τρόπο με τον
οποίον εκφράζεται ο «υπερρεαλισμός»
του. Παρότι σαφείς ενδείξεις και καίριες
παρατηρήσεις έχουν δημοσιευτεί αρκετά
νωρίς από τον Α λέξα νδρο Αργυρίου (συ­
γκεντρωμένες εδώ και καιρό στις Δ ια δοχι­
κές Α ναγνώ σεις2), ο «υπερρεαλισμός» του
Εγγονόπουλου ακόμα προσεγγίζεται, σε
λέη,οάνκάτι νά θ
1. Από το «Δέκα καί τέσσερα
θέματα γιά ζωγραφική», στο
Νίκου Εγγονόπουλου,
Ποιήματα, Αθήνα, Ίκαρος,
2007, σελ. 225.
2. Αλέξανδρος Αργυρίου,
Δ ιαδοχικές A ναγνώσεις
Ελλήνων Υπερρεαλιστών,
Αθήνα, Γνώση, Τ990, '1983.
3. Νέλλη Ανδρικοπούλου, Επί
τα ίχνη τον Νίκου
Εγγονόπουλου, Αθήνα,
Ποταμός, 2003.
4. Για την πραγμάτευση
αυτών των ζητημάτων από
τον ίδιο το Μπρετόν, βλ.
André Breton, Manifestes du
surréalisme, Paris, Gallimard,
1985 και André Breton, Le
surréalisme et la peinture, Paris,
Gallimard, 1965.
5. Βλ. το «Ανθολόγιο
κειμένων» που έχει
συγκεντρώσει ο Σωτήρης
Τριβιζάς, Το σονρρεαλιστικό
σκάνδαλο: Χρονικό της
υποδοχής τον
υπερρεαλιστικού κινήματος
στην Ελλάδα, Αθήνα,
Καστανιώτης, 1996 και
Ο Ν ίκ ο ς Εγγονόπουλος.
ειδικότερα τα κείμενα των: Π.
Σπανδ[ωνίδη], «Paul Éluard
μεγάλο βαθμό και σχεδόν αποκλειστικά, “Ποιήματα”. Εισαγωγή και
απόδοση Οδ. Ελύτη. Αθήνα
στα πλαίσια μιας πρώιμης αισθητικής συνι­ 1936. Οδ. Ελύτη
στώσας του κινήματος, αυτής του «αυτο­ “Προσανατολισμοί”
ματισμού». Το να υπερτονίζεται η σημασία (Ποιήματα). Αθήνα, 1936»,
της «αυτόματης γραφής» (που, εξάλλου, Μακεδονικές Ημέρες, 9-10
ως απόλυτο αισθητικό δόγμα, πολύ λίγο (Οκτώβριος-Νοέμβριος 1936,
άγγιξε τα δικά μας γράμματα) συνεπάγεται σελ. 338-340 (Τριβιζάς, σελ.
93-97)· Οδυσσέα Ελύτη, «Οι
κριτικές ερμηνευτικές απόπειρες υπό το κίνδυνοι της ημιμάθειας», Τα
φως διαφόρων τάσεων της θεωρίας της λο­ Νέα Γράμματα, 4-5 (Απρίλης-
γοτεχνίας οι οποίες, αν και τις περισσότε­ Μάης 1938), σελ. 424-428
ρες φορές νόμιμες και ίσως ενδιαφέρουσες, (Τριβιζάς, σελ. 120-128)·
εντέλει κινδυνεύουν να παραγνωρίσουν Γιώργου Θεοτοκά, «Τι είναι ο
υπερρεαλισμός»,
άλλες πτυχές της υπερρεαλιστικής (αλλά κι Νεοελληνικά Γράμματα, 83 (2
ευρύτερα νεωτερικής) ποιητικής που νομί­ Ιουλίου 1938), σελ. 1,3
ζω ότι κυριαρχούν στο έργο του αλλά και (Τριβιζάς, σελ. 130-136)·
63

Οδυσσέα Ελύτη, «Ένα
γράμμα γύρω από τον
υπερρεαλισμό», Νεοελληνικά
Γράμματα, 84 (9 Ιουλίου
1938), σελ. 3 (Τριβιζάς, σελ.
136-142)· Γ. Ρούσσου, «Ο κ.
Εμπειρικός εξηγεί τον
συρρεαλισμόν του»,
Εβόομάς, 576 (12 Οκτωβρίου
1938), σελ. 21-22 (Τριβιζάς,
σελ. 150-155)· I. Μ.
Παναγιωτόπουλου,
«Συμφιλίωση με το
συρρεαλισμό», Η Πρωία, 13
Οκτωβρίου 1938 (Τριβιζάς,
σελ. 156-159). Βλ. επίσης
Μάρκος Αυγέρης, «Ο
σουρεαλισμός και η κρίση των
μορφών», στο Άπαντα Β ',
Αθήνα, Νέα Τέχνη, 1964, σελ.
39 κ.ε. (’1944).
6. Ποιήματα, ό.π., σελ. 225.
Πρβλ., επίσης, τη συνέντευξη
στην Καίτη Χρονοπούλου για
την Ημέρα, 7 Σεπτεμβρίου
1966 όπου ο Εγγονόπουλος
λέει «σάν "Ελληνας είμαι
έναντίον αυτής τής
άφαιρέσεως», στο Νίκου
Εγγονόπουλου, Οι άγγελοι
στον παράδεισο μιλούν
ελληνικά... : Συνεντεύξεις,
σχόλια και γνώμες, επ.
Γιώργος Κεντρωτής, Αθήνα,
Ύψιλον, 1999, σελ. 42.0
Εγγονόπουλος συχνά
συνδυάζει την αντίθεσή του
προς την αφαίρεση με την
«ελληνικότητα», ένα
ενδιαφέρον ζήτημα το οποίο
όμως δεν μπορεί να εξεταστεί
διεξοδικό εδ(ό.
7. Τριβιζάς, ό.π., σελ. 152-153.
64
Ο Α ν δ ρ έ α ς Εμπειρικός.
την ιδιοσυγκρασία του ποιητή ως ανθρώ­
που και καλλιτέχνη, πράγμα που επισημαί-
νεται έντονα και στο συνοπτικό αλλά εξαι­
ρετικά εύστοχο πρόσφατο βιβλίο της Νέλ-
λης Ανδρικοπούλου3.
Ήδη από τα Μ ανιφέστα του Μπρετόν, το
ζήτημα της αυτόματης γραφής τίθεται ως
θεωρητικό πρόβλημα. Πού ακριβώς εντο­
πίζεται ο αυτοματισμός; Στη σύλληψη ή
στην πραγμάτωση του καλλιτεχνήματος;
Είναι ποτέ πραγματικά εφικτός; Πού συμ­
βαίνει η ακύρωση της λογικής διάστασης;
Σε ποιο βαθμό ο λόγος (ποιητικός ή εικα­
στικός) την επιτρέπει; Πώς επαναπροσδιο­
ρίζονται ζητήματα αισθητικής αξίας στα
πλαίσια μιας τέτοιας ποιητικής4; Παρόμοια
ερωτήματα, στα συμφραζόμενα της νεοελ­
ληνικής λογοτεχνικής και κοινωνικής
πραγματικότητας, συζητιούνται και στη
χώρα μας προς το τέλος της δεκαετίας του
’305. Το ζήτημα στο οποίο επιχειρούν να
δώσουν λύση καλλιτέχνες και κριτικοί, τό­
σο στο γαλλικό όσο και στον ελληνικό χώ­
ρο, είναι το αν είναι δυνατόν, και με ποιους
όρους, να προταθεί μια ποιητική που θα
υπερβαίνει τα δύο άκρα στα οποία οι υπερ­
ρεαλιστές αντιτίθενται: το «νατουραλι­
σμό», που αποτελεί ένδειξη μιας υπερβολι­
κά εικονιστικής, εύκολα αναφορικής κι
αναπαραστατικής γλώσσας, και την «αφαί­
ρεση», η οποία με την εγκεφαλικότητά της
επαναφέρει εκ των πραγμάτων σε πρώτη
μοίρα το λογικό. Ό σ ον αφορά την αφαίρε­
ση, ο Ε γγονόπουλος, στα θεωρητικά κείμε­
να που διαθέτουμε, επαναλαμβάνει αυτό
που αναφέρει ξεκάθαρα στα «Δέκα καί
τέσσερα θέματα γιά ζωγραφική»: «άς ση-
μειωθή επί τή εύκαιρίςχ δτι ό γράφων δέν
υπήρξε ποτέ θιασώτης τής ζωγραφικής
πού λέγεται “άφηρημένη » . Ο νατουραλι­
σμός, από την άλλη, απορρίπτεται ως αι­
σθητικά ανεπαρκής. Η «αυτόματη γραφή»
προκρίνεται έτσι ως ο σημαντικότερος τρό­
πος υπέρβασης μιας πραγματικότητας που
χρειάζεται επειγόντως ανανοηματοδότηση
(ας μην ξεχνάμε ότι μια πρόταση ονομα­
σίας του κινήματος στην πρώτη του φάση,
υπήρξε, σύμφωνα με το Μπρετόν, το
«υπερ-νατουραλισμός»). Ως ο πλέον έν­
θερμος θιασώτης της αυτόματης γραφής ο
Εμπειρικός λέει, λόγου χάρη, στη συνέντευ­
ξη που του παίρνει ο Γ. Ρούσσος για το πε­
ριοδικό Ε βόομάς τον Οκτώβριο του 1938:
Ειναι [...] εκδηλο δτι ή άνάλυσις ή έρμη-
νεία τού ποιήματος μπορεί καί νά έμποδίση
μάλλον παρά νά βοηθήση τόν άναγνώστη
στήν άπόλαυση τού ποιήματος. Βλέπετε
εμείς δέν επιδιώκουμε νά καταστήσουμε
νοητά τά ποιήματά μας. Ή επιθυμία μας
είναι νά τά κάνουμε αισθητά. Δηλαδή στό
ποίημα, τουλάχιστο στό ποίημα αυτού τού
είδους, ζητούμε νά συμμετέχη καί ό ανα­
γνώστης, ποιητικά όμως κι’ δχι κριτικά.
Καθόλου δέ δέν έχουμε τήν άξίωση ν ’ άπο-
τελή τό ποίημα έξιστορήσεις, περιγραφές ή
αφηγήσεις σαφείς -έστω καί λυρικά γραμ­
μένες- ώρισμένων ποιητικών καταστάσε­
ων ή εξωτερικών γεγονότων.
Τό υπερρεαλιστικό ποίημα [...] δέν είναι
τόσον περιγραφή ή έξιστόρησις, άλλα
αυτό τούτο τό γίγνεσθαι τού ποιήματος-
γεγονότος7.
Α ν το παραπάνω απόσπασμα διαβαστεί
σε σχέση με το έργο, ποιητικό και ζωγραφι­
κό, του Ε γγονόπουλου, μπορούμε να πού­
με ότι το πλαισιώνει διπλά, με τρόπο όχι
απαραίτητα αντιφατικό. Α φ ενός, στο βαθ­
μό που η νέα ποιητική περιγράφεται ως ρι­
ζική αναμόρφωση της λειτουργία ς της και­
νούργιας τέχνης, αυτή η προβληματική το
περικλείει. Πράγματι, και ο Εγγονόπουλος
 επιχειρεί να κάνει αισθητή την τέχνη τσυ,
να καταστήσει τον αναγνώστη ή τον θεατή
κοινωνό της, να δώσει έμφαση στο γίγνε­
σθαι του έργου. Α φετέρου, όμως, ως προς
την ιδιαιτερότητα του συγκεκριμένου έρ­
γου, η περιγραφή του Εμπειρικού δεν το
καλύπτει. Θ α έτεινα μάλλον να υποστηρί­
ξω ότι ενώ αυτά που λέει ο Εμπειρικός
ισχύουν, σε γενικές γραμμές, για μια γραφή
που μπορεί ν α ονομαστεί νεωτερική με την
ευρεία έννοια (προ-ή μετα-υπερρεαλιστι-
κή), δεν αντιπροσω πεύουν τον Εγγονό-
πουλο, του οποίου η νεωτερικότητα έγκει­
ται αλλού.
Ο λόγος έχει να κάνει με την ιδιομορφία
της τέχνης του τελευταίου, η οποία έχει βέ­
βαια επισημανθεί α π ό νωρίς. Δ εν αναφέρο-
μαι βέβαια στην πολεμική που ακολουθεί
τη δημοσίευση των πρώτων συλλογών, η
οποία εκπλήσσει με την ηθελημένη, θα έλε­
γε κανείς, αντίσταση να επιχειρηθεί μια
προσέγγιση του ποιητικού του έργου, το
οποίο μάλλον υπερβολικά θεωρείται πε­
ρισσότερο ακατανόητο, απροσπέλαστο ή
επαναστατικό α π ό άλλες νεωτερικές εκ­
φάνσεις της εποχής. Α ναφέρομαι σε αυτό
για το οποίο, για κάποιο λόγο, χρειάστηκαν
παρόλα αυτά κάποια χρόνια για να κωδι-
κοποιηθεί: την προσβάσιμη αναφορικότη-
τα της εγγονοπουλικής γλώσσας. Ο κριτι­
κός που εξέφρασε καθαρότερα, σχετικά
νωρίς, αυτό στο οποίο αναφέρομαι είναι ο
Αλέξανδρος Α ργυρίου, ο οποίος μιλά για
την κατά βάση λογική σύλληψη ενός κειμέ­
νου που «είναι περιγραφικά άρτιο»8, «υπα­
κούει σε κάποια ενότητα»9 και «οικοδομεί-
ται “ακουστικά”» ή «“μουσικά”»10. Ενδε­
χομένως η αναφορικότητα του κειμένου να
δημιουργεί έναν κόσμο μαγικό, φανταστι­
κό, υπερ-ρεαλιστικό, αυτό όμως γίνεται μέ­
σω μιας περιγραφής, μιας εξιστόρησης11.
Κατά την εύστοχη διατύπωσή του Αργυρί­
ου, «το ποίημα αναπτύσσεται περιγραφι­
κά, διεκπεραιώνεται υπερρεαλιστικά, και
σκηνοθετείται σε ένα χώρο ονειρικό ή π α ­
ράλογο»12. Ο Ζαχαρίας Σιαφλέκης κάνει
λόγο για «λογική δομών βάθους» και «λο­
γική της αφήγησης μιας ιστορίας»13. Αλλοι
κριτικοί μιλάνε για «θεατρικότητα» του εγ-
γονοπουλικού κειμένου: ο Ν άνος Βαλαω-
ρίτης ονομάζει τα ποιήματά του «θεατρικά
σκηνικά>> κι επισημαίνει: «εκείνο που κά­
νει κατάπληξη σ’ αυτές τις νοηματικές
υπερβασίες και υπερβολές, είναι ότι είναι
τόσο κατανοητές»15. Η Α ννα Καφέτση κά­
νει λόγο για «ένα στοιχείο φιλολογικότητας
8. Ό.π.,σελ. 159.
9. Ό.π., σελ. 165.
10. Ό.π.,σελ. 171.
ΙΙ.Ό .π .
12. Ό.π.,σελ. 172-173.
Ο Φ τω χο π ρ ό δ ρ ο μ ο ς, 1933. 13. Z. I. Σιαφλέκης, Από τη
νύχτα των αστραπών στο
ή μια αναφορικότητα ετεροσημαινό- ποίημα-y εγονός: Συγκριτική
ανάγνωση Ελλήνων και
μενη»16, ενώ η Έλλη Φιλοκύπρου αφιερώ­ Γάλλων υπερρεαλιστών,
νει μια μελέτη στην ανάλυση αυτού που Αθήνα, Επικαιρότητα, 1989,
αποκαλεί «αφηγηματικότητα» του έργου σελ. 50.
του17. Και η Νέλλη Ανδρικοπούλου, γράφο­ 14. Νάνος Βαλαωρίτης,
ντας τόσο για τον άνθρωπο όσο και για το «Νικόλαος Εγγονόπουλος: Ο
ντελικάτος εραστής της
ζωγράφο και ποιητή Εγγονόπουλο, τονίζει
Χίμαιρας, του Πόθου και του
συχνά το πόσο τον ενδιέφερε να «αφηγεί- Πάθους.», στο Οι άγγελοι
ται» και μάλιστα κυριολεκτώντας18, ιδιο­ στον παράδεισο..., ό.π., σελ.
ποιούμενος πολλάκις ένα ευρύ φάσμα υλι­ 186.
κού στην προσπάθειά του «να εκφράσει 15. Ό.π., σελ. 181.Τη
συνοπτικά αυτό που ήθελε να πει»19, αφού θεατρικότητα του επισημαίνει
και η Βεατρίκη Σπηλιάδη στη
σημασία γι’ αυτόν δεν είχε το πώς, αλλά «το συνέντευξη για την
τι έλεγε»20. Ο Εγγονόπουλος, σύμφωνα με Καθημερινή, 12-13 Απριλίου
την ωραία διατύπωση της Ανδρικοπούλου, 1981. Βλ. Οι άγγελοι στον
«υπήρξε ένας λαμπρός κρυπτικός παραμυ­ παράδεισο..., ό.π., σελ. 152-
θάς που αξίωνε απόλυτο έλεγχο των κατα­ 153.
16. Άννα Καφέτση,
στάσεων»21. «Σκηνογραφικά παράδοξα
Κοντά σε αυτήν τη διάσταση της τέχνης του Ν. Εγγονόπουλου»,
του Εγγονόπουλου θα πρέπει να προσθέ­ Χάρτης 25-26, Νοέμβριος
σω και μιαν άλλη, χαρακτηριστική της ποί­ 1988, σελ. 49.
ησής του, η οποία δεν έχει, νομίζω, επαρ- 17. Έλλη Φιλοκύπρου, Λόγια
και ιστορίες από το χωριό των
κώς τονιστεί: το γεγονός ότι η «αφηγηματι­ ποδηλάτων: Αφηγηματικά
κότητα» των ποιημάτων του απορρέει σε σχήματα στις δυο πρώτες
μεγάλο βαθμό από τη μορφική διάρθρωσή συλλογές του Νίκου
τους. Α φενός, τα ποιήματα σε πεζό προ­ Εγγονόπουλου, Αθήνα,
διαθέτουν μορφικά για ένα περιγραφικό, Δίαυλος, 1996.
18. Ό.π.,σελ. 94,96.
εξιστορημένο περιεχόμενο που ούτως ή άλ­ 19. Ό.π., σελ. 91.
λως μεταδίδουν (εξαιτίας του είδους κα­ 20. Ό.π., σελ. 84.
θαυτού). Αφετέρου, πολύ συχνά, τα ποιή- 21. Ό.π., σελ. 85.
65

22. Νίκος Εγγονόπουλος,
Πεζά κείμενα, Ύψιλον,
Αθήνα, 1987, σελ. 41.
23. «Ή προσπάθειά μου στη
ζωγραφική είναι νά στήσω
τήν άρχιτεκτονική τοϋ πίνακα
μου [...] νά πετύχω τίς πιό
καλές άρμονικές τους
συναρτήσεις», συνέντευξη
στον Κώστα Κουμπέτσο για
τον Ταχυδρόμο, 52,23
Δεκεμβρίου 1976, στο Οι
άγγελοι στον παράδεισο...,
ό.π., σελ. 102.
24. Συνέντευξη στον I.
Βουτσινά για τη Βραδυνή, 3
Νοεμβρίου 1954, στο Οι
άγγελοι στον παράδεισο...,
ό.π., σελ. 19. Πρβλ., επίσης,
«δέν πιστεύω στόν
συρρεαλισμό σάν σχολή.
Όμως μοΰ ταιριάζει».
Συνέντευξη στον Αντώνη
Μυστακίδη για το Φως τον
Καΐρον, 8 Δεκεμβρίου 1954,
στο Οι άγγελοι στον
παράδεισο..., ό.π., σελ. 23.
όσο και «περιεχομένου», ούτε η ποίηση ού­
τε η ζωγραφική του διέπονται από αυτό
που ονομάστηκε «δυσκολία», η οποία απο-
τέλεσε τόσο χαρακτηριστικό του μοντερνι­
σμού όσο και αισθητικό και καλλιτεχνικό
ιδεώδες από τον Έλιοτ και τη Γουλφ ως το
Σεφέρη και τον Ελύτη (ανεξάρτητα από το
ότι πολλές φορές αυτή η «δυσκολία» νομι­
μοποιήθηκε ως απαραίτητη προσαρμογή
του έντεχνου λόγου απέναντι σε μια πραγ­
ματικότητα, ιστορική, κοινωνική ή και καλ­
λιτεχνική όλο και πιο περίπλοκη). Αντίθε­
τα, ο Εγγονόπουλος σκάρωνε «τραγούδια»,
όπως έκανε η μέχρι τότε λογοτεχνική παρά­
δοση από τον Π αλαμά μέχρι τον Καρυωτά-
κη, μέσα από τα οποία επήλθε η υπερρεαλι­
στική ρήξη, μια ρήξη, όπως ανέφερα παρα­
πάνω, όχι σε επίπεδο εγγραφής του νέου
καλλιτέχνη στη λογοτεχνική παράδοση, αλ­
λά σε επίπεδο λειτουργίας αυτού που εφε­
ξής θα θεωρούσε (και θα εθεωρείτο) τέχνη.
Τα τραγούδια αυτά, απλά στη βάση τους,
σόκαραν όχι επειδή ήταν δυσνόητα σε ένα
κοινό ανεπαρκές, αλλά επειδή το όλο εγχεί­
Ατλας, 1 9 6 5 -1 9 7 5 . ρημα ήταν ακατανόητο τόσο εκ μέρους αυ­
τού του κοινού που έτσι κι αλλιώς ήταν και
μαία σε στίχο, και ειδικότερα αυτά που εί­ θα παρέμενε ανεπαρκές, όσο και εκ μέρους
ναι γραμμένα σε ελεύθερο ή «ελευθεριάζο- των μοντερνιστών της «Γενιάς του ’30» και
ντα», επιτελούν την «ποιητικοποίηση» μιας της Αριστερός.
αφηγημένης ιστορίας, μια ποιητικοποίηση Σε αυτήν την προοπτική νομίζω ότι πρέ­
που συστήνεται σε μεγάλο βαθμό ως α π ο­ πει να εννοηθεί η πασίγνωστη φράση του
τέλεσμα της οπτικής και αρχιτεκτονικής Εγγονόπουλου: «στόν υπερρεαλισμό δέν
διάρθρωσης του κειμένου. Κατά τη διάρ­ προσεχώρησα ποτέ. Τόν υπερρεαλισμό τόν
κεια της σιωπηρής ανάγνωσης ή (και πόσο είχα μέσα μου»22η οποία συνήθως ερμηνεύ­
μάλλον) της απαγγελίας των ποιημάτων, εται ως ένδειξη της ένταξης του καλλιτέχνη
όσο και υποψιασμένος ή και καλοπροαίρε­ στο κίνημα. Είναι ακριβέστερο να θεωρή­
τος να είναι ο αναγνώστης, αναγκαστικά σουμε μάλλον ότι ο Ε γγονόπουλος παίρνει
σταματά να σέβεται το τέλος κάθε στίχου από τον υπερρεαλισμό τις δημιουργικές
και, παρασυρμένος από το ρυθμό του κει­ πλευρές που τον ενδιαφέρουν έτσι ώστε να
μένου και το αφηγημένο νόημα που ξετυλί­ «στήσει τήν άρχιτεκτονική»23του. Περισσό­
γεται, τελικά αναζητά και δημιουργεί μια τερο από καλλιτεχνικό κίνημα, έστω και ρι­
ιστορία. Αυτό ισχύει και για τα κείμενα που ζοσπαστικό, ο «υπερρεαλισμός σημαίνει
είναι γραμμένα σε στιχικές ενότητες μεγα­ άντιμετώπιση τής ζωής μέ πάθος»24για τον
λύτερες (τα οποία συνήθως επιτείνουν ποιητή. Με αυτήν την έννοια, νομίζω πως
έναν θριαμβευτικό τόνο που απορρέει επί­ συστήνει μια ποιητική προσωπική εξερευ-
σης από την αφηγηματικότητα του ποιήμα­ νώντας περισσότερο τις άλλες βασικές αρ­
τος) αλλά και για τα γραμμένα στα γαλλικά χές έτσι όπως αυτές κωδικοποιήθηκαν στα
κείμενα, αν και εξ αντιστρόφου: αυτά, λό­ πρώτα χρόνια του κινήματος (το αντικειμε­
γω του γλωσσικού ξενίσματος που α να π ό­ νικό τυχαίο, το μ α ύρο χιούμ ορ, τον τρελό
φευκτα υπάρχει, απλά περνούν σε δεύτερη έρωτα, το θαυμαστό εν γένει) και πολύ λι­
μοίρα (αν δεν γίνονται αντικείμενο ελάσ- γότερο την αυτόματη γρα φ ή. Σε αυτά τα
σονος προσοχής), καθώς υπονομεύουν την πλαίσια ερμηνεύω την (έστω και ειρωνική)
αναγνωστική επιθυμία για ιστορία. αποστασιοποίησή του από τον Πικάσο και
Μια όψη λοιπόν της ιδιομορφίας του Εγ- το Μπρετόν: «έδινα κάπως υπερβολική ση­
γονόπουλου είναι το γεγονός ότι, παρότι ρι­ μασία στόν γαλλο-ίσπανό ζω γράφο Πικασ-
ζικά νεωτερικές, τόσο σε επίπεδο «μορφής» σό [...] τό ϊδιο καί γιά τόν κ. Ά ντρέ Μπρε-
y

τόν, άνθρω πο σημαντικό οσο καί άξιο βέ­
βαια, άλλά πού του άπέδιδα, κι’ αύτοΰ,
υπέρ τό δέον σημασία, τότε, σχετικά μέ τόν
υπερρεαλισμό καί την ποίηση»25.
Πράγματι, το χαρακτηριστικό που κριτι­
κοί ονομ άζουν «αφηγηματικότητα», «θεα­
τρικότητα», περιγραφή, και τα συναφή, δεν
αποτελεί μόνο ερμηνευτικό χαρακτηρισμό
του ζωγραφικού και του ποιητικού του έρ­
γου. Διαβάζοντας τις πεζές μαρτυρίες του
Εγγονόπουλου, το χαρακτηριστικό αυτό
αναδύεται και από το θεωρητικό υπόβα ­
θρο της καλλιτεχνικής του δραστηριότητας
που εκφράζεται. Το καλλιτεχνικό έργο
υπακούει σε έλλογους κανόνες, οι οποίοι,
πέραν της εγγενούς διαφοράς ανάμεσα
στην ποίηση και τη ζωγραφική, μοιράζο­
νται κοινές θεωρητικές βάσεις. Το έργο τέ­
χνης είναι μια σύνθεση26 η αρχιτεκτονική
της οποίας δημιουργεί «αρμονικές συναρ­
τήσεις»27. Ο τρόπος του είναι δουλεμένος
στο βαθμό που να γίνεται «απαγορευτικός
για κάθε αμεσότητα» θα πει η Ανδρικο-
πούλου28 τόσο στη ζωγραφική (όπως γίνε­
ται ο λόγος εδώ) όσο και στην ποίηση29.
Εντέλει, η πιο οικονομική διατύπωση της
μεθόδου του (αλλά και κατ’ επέκταση, του
αισθητικού του ιδεώδους) είναι η επανερ­
χόμενη αναφ ορά στο Σολωμό:
Ό τ α ν ώριμάσουν προτάσεις, στοχασμοί ή
εικόνες μέσα στό μυαλό τοΰ δημιουργού,
τότε πρέπει, τό δίχως άλλο, ό δημιουργός
νά τίς «γράψει», γιά νά τίς γνωρίσει, έτσι,
καί στούς άλλους άνθρώπους γύρω του.
Φυσικά άφοΰ τίς περάσει άπό τόν ελεγχο
τοΰ νοΰ καί τής καρδιάς, όπως μάς τό συ­
στήνει καί ό Διονύσιος Σολωμός*.
Ό λ α αυτά μπορώ νά τά συνοψίσω στήν
κουβέντα τοΰ Σολωμοΰ: «Πρέπει μέ δύνα­
μη νά συλλάβει ό νους καί μετά βαθιά ή
καρδιά νά αίσθανθή ο,τι ό νους συνέλα­
β ε » 1.
Ίσως εκπλήσσει αυτή η ξεκάθαρη πριμο­
δότηση του έλλογου στοιχείου, η οποία γί­ 25. Ποιήματα, ό.π., σελ. 338.
νεται μάλιστα μέσω της σαφούς αναφοράς Πρβλ., επίσης, «ό Μπρετόν
σε έναν ποιητή που, εκτός από εθνικός, εί­ [...] είχε πάρει πολύ ψηλά τόν
άμανέ [...] Πράγματα,
ναι και κατεξοχήν εκπρόσωπος μιας ιδεο­ δηλαδή, τής κακίας ώρας»,
λογικής τάσης που εν μέρει τουλάχιστον συνέντευξη στο Πώργο Λιάνη
βρίσκεται στον αντίποδα των νεωτεριστι­ για τα Νέα, 28-29 Μαρτίου
κών αναζητήσεων. Ίσως όμως πάλι, η σύ­ 1978, στο Οι άγγελοι στον
ζευξη νου και καρδιάς που επιζητεί ο Εγ- παράδεισο..., ό.π., σελ. 115.
26. «Πώς διαλέγετε τά
γονόπουλος να επιτυγχάνεται στην ποιητι­ μοντέλα;» «Δέν τά διαλέγω
κή που επιχείρησα να εκθέσω εδώ. Ο νους εγώ. Ή σύνθεση τά διαλέγει.
θα συλλάβει με τον αφεταιρισμό του αυτο­ ’Άλλωστε ή τέχνη είναι
ματισμού, ενώ η καρδιά θα αισθανθεί μέσω σύνθεση», συνέντευξη στον
της δημιουργικής εκμετάλλευσης του αντι­ (;) Κ. Φ. για την
Απογευματινή, 2 Αυγούστου
κειμενικού τυχαίου, του μαύρου χιούμορ
1969, στο Οι άγγελοι στον
και του τρελού έρωτα, όταν δηλαδή η ιδέα, παράδεισο..., ό.π., σελ. 58.
η εντύπωση, το ερέθισμα, η επιθυμία για 27. Βλ. υποσ. 23.
νόημα γίνουν έργο τέχνης. Δημιουργείται 28. Ό.π., σελ. 89.
έτσι ένα κείμενο θαυμαστό, αλλά αυτό το 29. «’Αντιπροσωπεύω τόν
κείμενο μάλλον δίνει την εντύπωση του αυ­ υγιή υπερρεαλισμό στήν
Ελλάδα. Στήν δημοσίευση
τοματισμού παρά αποτελεί ένδειξη αυτο­ ποιημάτων δίνω σημασία καί
ματισμού αυτού καθαυτού32. στήν ορθογραφία καί στήν
εμφάνισή τους. Ζωγράφος
είμαι», συνέντευξη στον
Κύπρο Χρυσάνθη για το
περιοδικό Πνευματική, 111,
Δεκέμβρης 1969, στο Οι
άγγελοι στον παράδεισο...,
ό.π., σελ. 61.
30. Συνέντευξη στο περιοδικό
Ελεύθερη Γενιά, 39, Απρίλιος
1980, στο Οι άγγελοι στον
παράδεισο..., ό.π., σελ. 147.
31. Συνέντευξη στο Θανάση
Θ. Νιάρχο, Απρίλιος 1976, στο
Οι άγγελοι στον παράδεισο...,
ό.π., σελ. 79.
32. Παραφράζω εδώ τον
Barthes, ο οποίος θεωρεί ότι ο
ρεαλισμός δημιουργεί
«εντύπωση του
πραγματικού» («l’effet du
réel») παρά πραγματικότητα
καθαυτή. Βλ. Roland Barthes,
«L’effet du réel», στο Le
bruissement de la langue. Essais
critiques IV, Paris, Points/Seuil,
Το πνεύμα τη ς μ ο να ξιά ς, 1 9 3 9 . 1984, σελ. 179-187.
67
V Βελισάριος άναμεοίς
στους άγρια λν
το υ Δ η μ η τρ η Κοσμόπουλου
Ο Ν. Εγγονόπουλος
φ α ν τά ρ ο ς στη σκοπιά.
ικρό καί μαύρο σαρκασμό, άπό
Π
έκεΐνον πού χαρισματικώς διέθετε, καί
τόν όποιον μάς κληροδότησε στόν
άνεπανάληπτο ποιητικό του τρόπο, θά
άφηναν στόν Νίκο Έγγονόπουλο τά
περισσότερα άπ’ δσα γράφονται στις ημέρες
μας, γιά τό έργο του, άλλά καί γιά τόν ίδιο. Μέ
τόν προορατικό, άλλωστε, έκφραστικό του
κώδικα, άπό νωρίς (1938), έγραψε: «Την έπο-
μένη ακριβώς τοϋ θανάτου μου, η μάλλον τής
θανατώσεώς μου, πήρα νά διαβάσω δλες τις
εφημερίδες, γιά νά μάθω δσο τό δυνατόν πε-
ρισσοτέρας λεπτομέρειας ως πρός τά τής
έκτελέσεώς μου. Φαίνεται δτι ώδηγήθην εις
τό ικρίωμα υπό αύστηράς συνοδείας. [...]».
(Βλ. τό ποίημα «Νυκτερινή Μαρία», άπό την
πρώτη του ποιητική συλλογή Μην όμιλεΐτε εις
τόν οδηγόν). Λίγα δέ χρόνια άργότερα στόν
θρυλικό -καί άγρίως σήμερα κακοποιούμε­
νο- Μπολιβάρ (1944), ό ποιητής τραγούδησε
68
σάν όνειρο πού σφυρά τήν νύχτα «τόσο ήρε­
μα, τόσο πονετικά...», άλλά μέ τό θυμηδικό
παράπονο τοϋ ξεχωριστού καί τού προορίτ
σμένου: «Καί τώρα ν ’ άπελπίζουμαι πού ίσα­
με σήμερα δέν μέ κατάλαβε, δέν θέλησε, δέ
μπόρεσε νά καταλάβη τίλέω, κανείς;»
Μια καλπάζουσα άτσιδοσύνη τού καιρού
μας, στραγγαλίζει τήν ποίηση -κι ευρύτερα
τήν λογοτεχνία- ύποβιβάζοντάς την σέ τεκμή­
ριο καί άλλοθι, γιά τήν νομιμοποίηση Ιδεολο­
γικών άναφορών καί προκατασκευών. Έτσι
μέ κοινή βαθύτερη αιτία τήν άνάγκη ιδεολο­
γικής επιβεβαίωσης, θρυμματίζεται ή έσωτε-
ρική συνέχεια καί τό πρόσωπο ενός έργου καί
διά τής μεθόδου τής λήψεως τού ζητουμένου,
τό επί μέρους άνάγεται σέ άπόλυτο δλον.
Ό Νίκος ’Εγγονόπουλος υπήρξε άκραΐος
μοντερνιστής καί, ταυτοχρόνως, βαθύς γνώ­
στης καί βιωματικός φορέας τής συλλογικής
πνευματικής παρακαταθήκης καί τής Ιστο­
ρίας μας. Τό γεγονός αυτό τού προσέδωσε χα­
ρακτηριστικά έκτος τών τυποποιημένων κα­
τηγοριών τού ελληνικού μοντερνισμού. «Ποί­
ηση πρώτης έντασης, βυθιζόμενη στην ιστορι­
κή σάρκα περιοχών περιφρονημένων τής
γραμματείας μας, άρχαιοελληνικής, καί νεό­
τερης, καυχώμενος διαρκώς δτι τόν άξιώνει ό
Θεός νά περπατήσει “στ’ άγρια ρουμάνια τής
ορθοδοξίας’’», τονίζαμε σε παλαιάτερη έργα-
σία. (Βλ. Δημήτρης Κοσμόπουλος, Τά δρω.
τής φωνής, έκδ. Κέδρος, 2006, σελ. 74 κ.έ.). Ή
ποίησή του κινείται σ’ ένα μήκος κύματος
ίδιοπρόσωπο, οπού φυσούν πρωτόγνωροι
άνεμοι. Κι άν στήν έλληνική αίσθηση τών μει-
ζόνων ποιητών τού μοντερνισμού τού ’30,
βρίσκουμε τίς άναφορές στήν άρχαιότητα καί
-λιγότερο- στό Βυζάντιο καί στό μετά τό ’21
νεοελληνικό παρόν, δμως στόν Έγγονόπουλο
ή βυζαντινή καί -πάνω άπ’ δλα- ή μεταβυζα­
ντινή καί τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, στοι­
χειώνουν στίς συνθέσεις του. Καί στοιχειώ­
νουν μέ μιάν παλίμψηστη θερμότητα, διαθλα-
 σμένη άπό τήν λαϊκή συνείδηση. Κατά τούτο,
ή ελληνικότητα -κ ι άς μην φοβούμαστε τίς λέ­
ξεις, κι ας μήν άπωθοϋμε τά νοήματα τους,
άρα καλλίτερα: ή έλληνολατρεία -στόν Έγγο-
νόπουλο εχει χαρακτήρα λαϊκό, μέ τήν έννοια
τής μυθολογήσεως της ιστορίας, πού βιώνεται
στό δημοτικό τραγούδι, στά άκριτικά επη καί
τά χρονικά, άλλά καί στά ρεμπετικά, στόν
Καραγκιόζη καί στίς λαϊκές μυθιστορίες καί
στά συναξάρια. Αυτή ή λαϊκότητα, ή δημώ­
δης ζευζεκιά, διασταυρώνεται μέ τήν «λογά­
δικη» άριστοκρατικότητα του γαλλοθρεμμέ-
νου Φαναριώτη, ό όποιος καυχάται γιά τήν
καταγωγή του καί έπιλέγει άπό τήν ευρωπαϊ­
κή συγχρονία καί παράδοση ο,τι του ταιριά­
ζει -πρωτίστως ο,τι άποτελεΐ «ρήγμα στόν
ευρωπαϊκό ορθολογισμό». (Φράση τού ίδι­
ου.) ’Α γέρωχα αύτόχθων καί γι’ αυτό κοσμο­
πολίτης δίχως συμπλέγματα. Θά πρέπει, έπο-
μένως, νά λάβουμε σοβαρά ύπ’ οψιν τίς σύ­
ντονες καί εξακολουθητικές τοποθετήσεις
τοΰ Έγγονόπουλου, τίς σχετικές μέ τόν
«υπερρεαλισμό τής άτέρμονος ζωής» του - μ’
άλλα λόγια τούς γνωστούς καί άναντίρρη- Ο Ν. Εγγονόπουλος.
τους ισχυρισμούς του γιά τήν έντός του καί
εντός τής παραδόσεώς του προϋπάρχουσα οράματος μέ διαυγείς ελληνικές άναφορές.
ρηξικέλευθη δυναμική έκφραστικών, άλλά Παρακολουθούμε, λόγου χάριν, τήν άπέλπι-
καί όντολογικών, δυνατοτήτων. δα προσπάθεια κατατάξεώς του, στήν επι­
Κατ’ άκολουθίαν των προαναφερθέντων, ό κράτεια ένός έκκεντρικοΰ αισθητισμού, μέ τό
Έγγονόπουλος άποτελεΐ τόν «ανθρωπο-πα- επιχείρημα τής διατεταγμένης, έκ μέρους του,
ρένθεσι» -έτσι είναι ό στίχος του- στόν έλλη- χρήσεως «έξωτερικών» ορών καί συμβόλων,
νικό μοντερνιστικό κανόνα. Κι ή ποίησή του τά όποια -λέει- έντάσσονται στήν άσκηση
κρατά τόν δικό της χαβά, τό δικό της «μπαϊ­ γλωσσικών έπινοήσεων μέσα στό πλαίσιο τής
ράκι». «[...] από καιρό τώ ρ α /-κ ά θ ε ν ύ χ τ α -/ πραγμάτωσης υπερρεαλιστικών θεωρημά­
έρχεται ταχτικά / καί μέ βασανίζει / καί μέ των. Ό Κόντογλους καί ό Κουταλιανός, ή
σταυρώνει/καίμέ πληγώνει β α θ ιά /-θ α νά σ ι­ Καρύταινα καί τό Παλαμήδι, ό Χατζή-Σεχρέ-
μα- /ή λέξις/«μπαϊράκι» /[...]» (Βλ. τό ποίη­ της κι ό Κωνσταντίνος ό Παλαιολόγος, ό Πά­
μα «Αλεξιβρόχια» στήν συλλογή Τά κλειδο­ ταγος καί ό Μερκούριος Μπούας, ό Όδυσσέ-
κύμβαλα τής σιωπής, 1939). Κι αυτό τό μπαϊ­ ας Άνδροΰτσος κι ό Όμηρος άπό τήν Μο-
ράκι, άνυπότακτα άναπεπταμένο σέ μιά ποι­ σχόπολη, ό Τσιτσάνης, ή Γιαβουκλού, ό Θεό­
ητική διαδρομή πενήντα ετών, πάνω-κάτω, δωρος Λουκάς, Ταταυλιανός, τσαγγάρης, ό
είναι όντως δύσκολο νά ύποσταλεΐ σέ κουρέλι έπιλεγόμενος «τά δυό μου μάτια», ό Έλλην
καί ράκος δικαιολογητικό ιδεολογικών σκο­ Σίμωνας Μπολιβάρ καί ό Isidore Ducasse,
πιμοτήτων. ’Επειδή δέ, ή άρβανίτικη -τούτέ- comte de Lautréamont, -ετούτοι κι άλλοι τόσοι
στιν ρωμαίικη- καθαρότητα τών έπιλογών ών άριθμός ούκ εστιν, είναι, έπομένως γλωσ­
του δυσκολεύει άφόρητα τούς λογής τροχο­ σικά κι αισθητικά σκέρτσα! Ίλεω ς ήμϊν γε-
νόμους, όντας πέραν τοΰ δικού τους κώδικα νοϋ! Άλλοτε πάλι, εμβριθείς κριτικογράφοι
οδικής κυκλοφορίας. Διότι, έπιπροσθέτως, άπό τίς καθεδράλες καί τίς οχυρώσεις τους,
αυτός ό κώδικας προτείνει οίανδήποτε δολι- μάς μιλούν γιά τό «άλλόκοτο» τού πράγμα­
χοδρομία ή τεθλασμένη, πλήν τής ευθείας τος, προσδίδοντας στήν ποίηση τού Έγγονό­
όδοΰ, άρκεΐ νά έξυπηρετοΰνται οί κατασκευ­ πουλου τά ιδιώματα τού εξωτισμού, τού συν-
ές τής υστερόβουλης ερμηνείας, κι έτσι, ή δια­ δυαζόμενου μέ τήν άρνηση τού πραγματικού.
στρέβλωση γίνεται ό μόνος έπιτρεπτός κανό­ Στά έδάφη τού μισανθρωπισμού καί τής πα-
νας. Άρκεΐ νά άποκλείεται ή ευθεία οδός. Δη­ ραδοξογραφίας όμως δεν ανθεί ή νοσταλγία
λαδή, ή ένοχλητική προσήλωση τοΰ Έγγονό- τών έμπειρικών καί βιώματικών άρχετύπων
πουλου στίς θεμελιακές συντεταγμένες ένός τής συλλογικότητας, τής διαρρηγμένης άπό

Το έ ρ γ ο το υ N.
Εγγονόπουλου «Ο ι
Μ α κ ε δ ό ν ε ς Μ εγ α ς
Α λ έ ξα ν δ ρ ο ς και Π α ύ λο ς
Μ ελά ς» ( 1977), εξώ φ υλλο
του π ερ ιοδικού για τις
Μ α θ η τικ ές Κ ο ινό τη τες
Ελεύθερη Γενιά (Μ ά ρ τιο ς
197 8), που επ ιμ ελείτο ο
Γιώργος Ιωάννου.
άπό Τά κλειδοκύμβαλα της σιωπής, 1939).
Άναυδοι, κεχηνότες καί τεθαμβωμένοι, μέ­
νουνε κι όσοι διαβάζουν τίς έπιστημονικώτα-
τες^ΐε) συναγωγές των έξ ’Α νατολικής ’Ακτής
των ’Ηνωμένων Πολιτειών τής ’Αμερικής
έλλήνων καθηγητών των νεοελληνικών
σπουδών. Μέ καλπάζουσα υπερεθνικό φανα­
τισμό, καί μέ πτωχοπροδρομική -τάχα μου
διεθνιστικού τύπου- όσφυοκαμψία υπο­
τελών, άνατριχιάζουν μπροστά στήν γνησιό­
τητα τής μοντερνιστικής άναδιατύπωσης
έλληνικών έμπειρικών σημαινομένων, τήν
όποιαν ό Έγγονόπουλος έπιτυγχάνει. Όντας
άδύναμοι νά έντάξουν τήν ποίησή του στήν
«άποδομητική» ψευδή τους συνείδηση, άπο-
σκορακίζουν μέ τρόμο τό έπικίνδυνο φάσμα.
«Φάσμα Θησέως εν οπλοις καθοράν, πρό
αυτών επί τούς βαρβάρους φερόμενον». Θε­
ωρώντας οτι ή «έπανάστασή τους» έπικράτη-
σε, τούς ένοχλεΐ ό άληθινός καί άναστάσιμος
επαναστάτης. «Διά καταλλήλων ενεργειών»
ζητούν «τήν κατεδάφιση τοϋ μνημείου».
Φθεγγόμενοι άνασφαλεστάτως, άποφαίνο-
ντας δίκην ιατρικής γνωματεύσεως: Νεοπλα-
σματική κακοήθεια άμυντισμού καί έθνικι-
στικού παραληρήματος ή ποίηση τού Έγγο-
νόπουλου. Μέ προσηλώσεις σέ μυθεύματα
άσύμφορα τής προτεινόμενης -κατά τά πρό­
τυπα τού, νέου τύπου, «σοσιαλιστικού» τους
«ρεαλισμού»- άσαρκης μονοχρωμίας, ένός
περιφερειακού, φενακιζόμενου στήν ίσχνότη-
τά του «κοσμοπολιτισμού». Συνειδητά άγνο-
ώντας, οτι ουδέποτε έδραιώθηκε κοσμοπολί­
τικο πνεύμα, δίχως τήν βίωση τής Ιθαγένειας
καί τής έτερότητας τού προσώπου.
«Α ς επανέλθουμε δμως στόν Σίμωνα Μπο-
λιβάρ», λέει ό στίχος τού φημισμένου «έλληνι-
την νεοελληνική ύποτέλεια. Κι ό ποιητής κοϋ ποιήματος», όπως χαρακτηρίζεται άπό
Νϊκος Έγγονόπουλος, υπέρλογα ρεαλιστής, τόν ϊδιο τόν Έγγονόπουλο, διά τού υποτίτλου
μ’ αυτά τά βιωματικά άρχέτυπα συνομιλούσε του, τό ποίημα. Είναι γνωστό, άπό τόν ίδιο
καί τά φιλοξενούσε στόν κήπο του, ώς τό τέ­ τόν Έγγονόπουλο, πότε καί πώς γράφεται τό
λος: «[...] άπό τό “τη Ύπερμάχω Στρατηγψ”/ ποίημα. Μέσα στόν μαύρο χειμώνα τοϋ
τις κρητικές μαντινάδες / τόν “Άρφάβητο τής 1942-1943. Δέν γίνεται τίποτε τυχαία, αυτό
άγάπης” [...]», (Βλ. τό ποίημα «Διώνη» άπό είναι βέβαιο. Δέν εΐταν τυχαία ή άπήχηση τοϋ
τήν συλλογή Στην κοιλάδα μέ τούς ροδώνες, ποιήματος, άπό τήν στιγμή πού κατέστη γνω­
1978). Γιά όλα αυτά, καί γι’ άλλα πολλά, πι­ στό, έστω καί «σέ χειρόγραφα άντίτυπα που
κράθηκε, οσο σ’ αυτόν τόν κόσμο ζοΰσε, ό έκαναν πολλοί». Ή ιστορική συγκυρία, οδη­
Έγγονόπουλος. «[...] Εγώ, κάποτες, μιάμέρα γεί τόν Έγγονόπουλο στήν συνθετική έκφρα­
οδυνηρής μοναξιάς, μιά μέρα οπού είχα ζήσει ση ένός βαθειά πατριωτικού καί γι’ αυτό, συ­
μακριά άπό τά πουλιά, πήδηξα, σά βράδιασε, νάμα, οικουμενικού συλλογικού φρονήματος,
τις φωτιές πού είχαν άνάψει σέ μιάν όποιαδή- οίκοδομημένου μέσω τού παλίμψηστου τρό­
ποτε λαϊκή γειτονιά των Αθηνών, μέ τό βαθύ που τής δικής του ποιητικής ικανότητας καί
πόθο τής ’Α λβανίας μέσ’ στην καρδιά μου. χαλκωμένου στό καμίνι τού παραδομένου
Πήδηξα μιά, πήδηξα δυό. Τίποτες. Τήν τρίτη έλληνικού άντιστασιακού φρονήματος. Ό
φορά βρέθηκα απότομα ατό Έλμπασσάν.» Άνδρούτσος πού γίνεται Μπολιβάρ, Κων­
(Βλ. τό ποίημα «'Ένα ταξίδι στό Έλμπασσάν I», σταντίνος Παλαιολόγος, συμβολική μορφή
----------------- Λ 1 — ίΓ 1 - 1 " — 1 ---------------- -----
τοϋ άγωνιζόμενου "Ελληνα καί -σύμφωνα μέ
τήν πολλαπλώς χρησιμοποιούμενη άπό τόν
Έγγονόπουλο ποιητική άλλα καί υπαρκτική
αρχή- κατ’ έπέκτασιν τοΰ άγωνιζόμενου
οικουμενικού άνθρώπου. Νά θυμίσουμε έδώ,
ένα άπό τά άκριβέστερα καί ωραιότερα κεί­
μενα, πού έχουν γραφτεί στήν γλώσσα μας,
γιά τόν Έγγονόπουλο. Πρόκειται γιά τό κεί­
μενο μέ τίτλο «Πά τόν Νικο Έγγονόπουλο»
τοϋ ζωγράφου καί μαθητή τοΰ Έγγονόπου-
λου στήν ’Α ρχιτεκτονική Σχολή τοΰ Ε.Μ.Π.,
Σωτήρη Σόρογκα, τόν όποιον ό Έγγονόπου-
λος έπέλεξε γιά βοηθό-έπιμελητή του. (Βλ.
Σωτήρης Σόρογκας, Αισθητική Γεωγραφία,
έκδ. Στιγμή, 2006, σελ. 69 κ.έ.). Εκεί, ό Σόρο­
γκας, μεταξύ λεπτότατων καί άκρως ουσια­
στικών παρατηρήσεων, γράφει: «[...] ή ζωή, ό
ελληνισμός, ή τέχνη, ό έρωτας, οί διαπροσω­
πικές τον σχέσεις. *Εδινε άπεριόριστες δια­
στάσεις σε δ, τι άγαποϋσε. Ή λατρεία του γιά
τόν ελληνισμό, έπαιρνε έτσι οικουμενικές
προεκτάσεις, (η υπογράμμιση δική μου) [...]»
Ό Μπολιβάρ, γίνεται οικουμενικό ποίημα, κι
έκφράζει τό άντιστασιακό αίτημα τοΰ καθό­
λου άνθρώπου γιά άνορθωμένο πρόσωπο,
στά όρια μιας ζωής έλεύθερης κοινωνίας.
Όμως δεν θά μπορούσε νά είναι τέτοιο, έάν
δέν ειταν αυτό πού δηλώνει ό ποιητής του:
«... ένα ελληνικό ποίημα». Κι είναι προφανές,
δτι ό Έγγονόπουλος δέν μιλά μέ ορούς έθνο-
φυλετικούς, όταν άναφέρεται σ’ ενα «έλληνι-
κό ποίημα», τοΰ οποίου ό (πολυπρόσωπος)
κεντρικός ήρωας «είναι ώραΐος σάν
°Ελληνας». ’Α λλά μιλά μέ ορούς πνευματι­
κούς. Κι άφοΰ μέσα στήν πλατύτητα μιας
έλληνικής οίκουμενικότητας, κάθε έξεγερμέ-
νος υπέρ ελευθερίας καί πατρίδος χωρεΐ, εξω
άπό «τις πατρίδες, καί τά έθνη, καί τά σύνολα,
/κ ι άλλα παρόμοια πού δέν εμπνέουν [...]»,
στό εγερτήριο σάλπισμα τοΰ ποιήματος, χω­
ρούν κι ό Μπολιβάρ, κι ό Παλαιολόγος, κι ό
Ρήγας κι ό Οικονόμου κι ό Πασβαντζόγλου κι
ό Ροβεσπιέρος. Μ’ άλλα λόγια, στό ποίημα
διαφαίνεται ή άποψη τοΰ Έγγονόπουλου, δτι
μόνον όταν άγαπάς τήν πατρίδα σου -τήν
Ελλάδα έν προκειμένψ- κι δ,τι σηματοδοτεί
(κι δποιον σηματοδοτεί) τήν πορεία της πρός
τό νόημα τής έλευθερίας, μπορείς νά άντιστέ-
κεσαι στήν πατριδοκαπηλεία ή στήν ιδεοκρα­
τία τοΰ άνωθεν έπιβαλλόμενου «διεθνισμού»,
«κι άλλα παρόμοια πού δέν εμπνέουν». Ό
Ανδροΰτσος κατανοεί καί συμπλέει μέ τόν
Μπολιβάρ κι ό Μπολιβάρ μέ τόν Ανδροΰτσο,
κι οί δυό τους μέ τόν άνθρωπο πού άγωνίζε-
ται κατά τής πτώσεώς του. Καί είναι οικουμε­
νικοί, καθ’ δτι πατριώτες. Αυτονόητα πράγ­
ματα, θά μοΰ πείτε. Ό χ ι καί τόσο, δταν κανείς
τελεί υπό τό κράτος τής συγχύσεως πού φέρ­
νουν οί ίδελογικές παρακρούσεις. Στό άφιέ-
ρωμα, λόγου χάριν, τής έφημερίδας Ή Αυγή
-συγκεκριμένα στό άφιέρωμα τοΰ ένθέτου
τών «’Α ναγνώσεων» στά έκατό χρόνια άπό
τήν γέννηση τοΰ Νίκου Έγγονόπουλου (Κυ­
ριακή, 20.5.07), στίς σελίδες 35 καί 36, σέ κεί­
μενο τοΰ Κ. Βούλγαρη, διαβάζουμε τά εξής:
«[...] Ό Μπολιβάρ λοιπόν δέν είναι άπλά ένα
σονρρεαλιστικό ποίημα, άνατρεπτικό ώς
πρός τήν ποιητική του, αλλά ταυτόχρονα καί
μιά αντιπρόταση, πολιτικά, ιδεολογικά καί
αισθητικά προσανατολισμένη άπέναντι στόν
Μακρυγιαννισμό, τή στιγμή πού αυτός μορ-
φοποιεΐται [...]». Καί μέ τό τέχνημα τής άνα-
γωγής τοΰ επί μέρους σέ δλον, στό κείμενο
επιχειρεΐται ή ιδεολογική έρμηνεία τών στί­
χων «[...] Κ ι’ αυτά δχι γιά τά δτι κι’ οί δυό
τους υπήρξαν γιά τις / πατρίδες, καί τά έθνη,
καί τά σύνολα, / κι’ άλλα παρόμοια, πού δέν
εμπνέουν [...]». Παραθεωρεΐται ή διφυής καί
άλληλοσυμπληρούμενη διάσταση τοΰ ποιή­
ματος, -πατριωτισμός αρα οίκουμενικότητα-
στό δνομα μιας λυσσαλέας άντιπατριωτικής
ιδεοληψίας, ή οποία, σήμερα, θεωρεί άδια-
νόητο, αυτό πού κάποτε τροφοδότησε τήν
παρουσία καί τήν πράξη τής ’Αριστερός: Τόν
πατριωτισμό, γιά τόν όποιο, κατά τήν Αντί­
σταση, στήθηκαν στόν τοίχο, (καί) ’Αριστεροί.
Καί, έστω δτι «οί πατρίδες καί τά έθνη...»,
«δέν εμπνέουν...», έτσι όπως τό έννοεΐ ό
άρθρογράφος, κι δχι δπως τό έννοεΐ ό Έγγο­
νόπουλος. (Ό όποιος, ξαναλέμε, δτι σ’ ενα
πατριδολατρικό ποίημα δπως ό Μπολιβάρ,
οδηγεί τήν έλληνική του συνείδηση στήν
οικουμενική της ολοκλήρωση). "Ομως, οί λέ­
ξεις τοΰ Έγγονόπουλου «[...] καί (γιά) τά σύ­
νολα, κι άλλα παρόμοια, πού δέν εμπνέουν
[...]» τί άραγε, νά δηλοΰν; Μήπως τήν άρνηση
τοΰ άνθηροΰ έλληνικοΰ έγγονοπουλικοΰ λό­
γου, γιά έκποίηση τοΰ τρόπου τής έλευθερίας,
τής κοινωνικής δυναμικής ώς υποστατικής
άναφοράς, καί τών έμπειρικών πνευματικών
δεδομένων, σέ «σεχταριστικό» ιδεολόγημα
οίασδήποτε μορφής; (Είτε «έθνικής» εϊτε
«κοινωνικής»;). Μήπως μέ «τά σύνολα, κι
άλλα παρόμοια, πού δέν εμπνέουν [...]», ό
Έγγονόπουλος έκφράζει τήν άπέχθειά του
γιά κάθε στρατωνισμό, είτε κομματικό, είτε
κοινωνικό; Ό σ ο γιά τόν διαβόητο «Μακρυ-
γιαννισμό», καί τά περί «μοντέρνου έθνικι-
σμοΰ» τής υπόλοιπης γενηάς τοΰ ’30, έάν κατ’
έλάχιστον ισχύει τοΰτο στόν Σεφέρη καί στόν
Έλύτη, τότε καθ’ ολοκληρίαν θά ’πρεπε νά
ισχύει στήν περίπτωση τοΰ Έγγονόπουλου.
71
 Νά καταθλίβει κανείς ή νά γελάσει;
Ό Σωτήρης Σόρογκας, στό προαναφερθέν
κείμενό του, μάς πληροφορεί γιά «τόν ανδρα»:
«[...] Ζοϋσε τόν κάθε λόγο τον, την κάθε τον
κίνηση, μέσα στην -υπερβατικότητα ένόςπαρά-
φορον άντιορθολογισμοϋ. Χωρίς δισταγμό θά
έλεγα ότι ό πνρήνας μιας τέτοιας βίωσης κα­
θοριζόταν στον Έ γγονόπονλο από μιά ίδια-
ζούσης μορφής σννειδητή καί ελεγχόμενη
άπελπισία, πού εστιαζόταν στον “παραλογι-
σμό τοϋ θανάτον”. Γι’ αυτό καί σνχνά έλεγε
πώς στό βάθος “ή τέχνη είναι μιά διαμαρτνρία
γιά τόν θάνατο”, όταν δέν είναι μόνο “μιά σι-
γο-ψιθνριστή εξομολόγηση πρός άνθρώπονς
ευγενικούς”. [...]». (ο.π.) ’Οφείλουμε νά μελε­
τούμε τήν ρωμαλέα καί ξεχωριστή αυτή ποιη­
τική. Ό χ ι γιά νά τήν τεμαχίσουμε άναζητώ-
ντας δεκανίκια γιά τίς οποίες χρεωκοπίες μας.
’Α λλά γιά νά ψηλαφίσουμε τό πένθος καί τήν
παραμυθία, γιά τά βάσανα τής ύπαρξης καί τίς
πληγές τής Ιστορίας μας. Αυτό τό πένθος πού
νομιμοποίησε τόν σπαραγμό τοϋ Ήλία Λόγι­
ου, έπί παραδείγματα στόν ριζωμένο στό έγγο-
νοπουλικό Ιδίωμα, ελληνικό τόνο τής γλώσσας
καί τής προσωδίας του: «τι ν ’ άπόγινεν
διαβάταις καί περάταις / τό περιστέρι μον / ή
σέρβικια ομορφιά μου; / τής κρύαις νύχταις
τον θυμόν / έράμφιζεν παρηγορητικώς / τά
’ξώφυλλα τοϋ παρεθύρον μον [...]». (Βλ. Τό
ποίημα, μοϋ λείπεις).
Πατί δέν πρέπει νά ξεχνούμε, δτι πολλές φο­
ρές, οι «νεκροί», είναι πιό ζωντανοί άπό τούς
«ζωντανούς». Ό π ω ς έλεγε ό Έγγονόπουλος:
«[...] ό νεκρός γληγορειμ έσ α στην σκοτεινή
τραπεζαρία [...]». Πρός τούτοις, άς υπακού­
σουμε στά οσα ελεγε στόν Σόρογκα, καί πριν
καταγίνουμε μέ τήν άνάγνωσή του, έάν γυ­
ρεύουμε νά είμαστε αληθινοί τεχνίτες, άς κά­
νουμε τόν Σταυρό μας.
’Ιούλιος 2007

ΠΡΟΣΟΦΘΑΛΜΙΟ

Καί τί ’ναι τούτο πάλε. Ό Νίκος, τό πουλί, Δραγάζης τό πινόμι

άκούει τίς πέτρες νά βλαστάνουν σάν καρποί στά μεσονύχτια.
Οί Φιλιππουπολΐτες λυσσαγμένοι στήνουν δίχτυα
'Όμως στοΰ Έ ρε τήν κορφή, δέν φτάνουν άστυνόμοι.

Πάλε θά είπώ, τί νά ’ναι τό χαζράνι έτοΰτο. Πιρεμιοτσακίζουντάνε

στά τάρταρα τοϋ ίσκιου του, ίδια μέ γειτονιά των Ταταούλων.
Στοΰ ’ίσκιου τά κάρβουνα τζιτζίκια άρχινοΰσαν νά γλεντάνε -
’κεϊ μέσα άπό τά φτερά του φύτεψε πούπουλα, βεγγαλικά των δούλων.

Έ βενος ίσκιος, δρόμος κάρβουνο κι ένα μαρμάρινο πορτάκι

καί βλέπω, ανοίγει καί σέ κήπο γυάλινο περνά.
Βγάζει κλαργιά άπ’ τήν θάλασσα, ψαρεύει στά βουνά
καί τρώει μπαρούτι, πίνει φλόγα μέ λιβάνι τό φαρμάκι.

Δημήτρης Κοσμόπουλος

72

του Ελμπασσάν
το υ Δ η μ ή τρ η Α γ γ ελ ή
Α υ τοπ ρ οσ ω π ογρ α φ ία τ ο υ Ν . Ε γγονόπ ουλου.
πό μια συνηθισμένη για δισυπόστατο
Α
καλλιτέχνη π α ρ εξήγησ η , θεω ρούσε
το ν εα υτό το υ πρω τίστω ς ζωγράφ ο.
Ό μ ω ς ο Νίκος Ε γγο νό π ο υ λο ς διακρί-
θηκε κυρίω ς ω ς π οιητής -μ ά λ ισ τα
πολλά ποιήματά το υ σ υνισ το ύν διεξοδικές
περιγραφές ζω γραφ ικώ ν το υ εμπνεύσεων,
και υπ’ αυτή τ η ν οπτική μπ ορούν να γίνο υ ν
καλύτερα κ α τα νο η τά - κι επιπλέον υπήρξε
ποιητής, πάνω απ ’ όλα , λαϊκός. Τ ο έ ρ γο το υ
καταλαμβάνει τ ο ένα απ ’ τα δύο άκρα το υ πιο
ασυμβίβαστου ελληνικού υπερρεαλισμού,
του μονίμως τοξινω μένου α π ’ τη ν πιο εντυ­
πωσιακή λεξιθη ρία (π ρά γμ α ολοφ άνερο, άλ­
λωστε, και σ το ν πιο ήπιο υπερρεαλιστή Ε λ ύ -
τη): στη μια μεριά βρίσκεται ο αριστοκράτης
Εμπειρικός και σ τη ν ά λλη ο λαϊκός ποιητής
Εγγονόπ ουλος, το υ Κουταλιανού, τη ς αρβα­
νιτιάς, τω ν φ ουστανελοφ όρω ν και το υ Αφ έ­
ντη της Καρύταινας.
Πάντως, όταν ο ίδιος χαρακτήριζε τη ν ποίη­
ση «ζήτημα εντελώ ς προσω πικό», ίσως κατα­
λάβαινε, ή δη από τό τε, ότι αποτελούσε μια
εξαίρεση: τ η ν εποχή που οι συγγρα φ είς της
περίφημης Γενιάς το υ ’30 διετράνωναν τη ν
πίστη το υ ς σ τη ν ελληνικότητα -π ο υ ήρθε ως
αίτημα εσω στρεφές-υπαρξιακό να υποκατα-
στήσει τη ν τραυματική, μετά τη Μικρασιατική
καταστροφή, απώλεια τη ς Μ εγάλης Ιδ έα ς- ο
Εγγο νό π ου λο ς εκπροσω πούσε κάτι το ριζικά
άλλο, όχι όμω ς με τη ν έννοια το υ αντίθετου,
αλλά το υ συμπληρω ματικού. Μακριά απ’ την
«επίσημη», θα λέγα με, εκδοχή τη ς ελληνικής
συνέχειας και ιδιαιτερότητας που εξέφραζαν
Το εξω τικό πουλί
ο Σεφ έρης με τα «σπασμένα αγάλματα» κι ο
Ε λύ τη ς με τη ν ιδεαλιστική προσήλω σή του
στον αιγαιοπελαγίτικο πολιτισμό, ο Ε γγο νό -
πουλος τοποθέτησε σε περίοπτη θέση στο
προσωπικό του προσκυνητάρι τις, περιφρο-
νημένες μέχρι τότε, εικόνες της ελληνικής
ιθαγένειας απ’ το Βυζάντιο και την Το υ ρ κ ο ­
κρατία, εκείνο δηλαδή το κοντινό παρελθόν
που μέχρι και σήμερα καθορίζει τις σ υλλο γι­
κές αρετές και τα πάθη μας, αλλά δεν είναι
πάντοτε εύκολο ν ’ αποτελέσει αντικείμενο
εξιδανίκευσης. Ο εγγενής αντιηρωικός χαρα­
κτήρας της ποιητικής του έκφρασης (παρά
το ν υπερρεαλιστικό στόμφο που εκ πρώτης
όψεως οδηγεί, ενδεχομένως, σε λανθασμένα
συμπεράσματα) «ανακαλύφθηκε» αρκετά αρ­
γό τερ α κι ενέπνευσε, νομίζω, τη θεματογρα­
φία και γενικότερα τη συλλογιστική αρκετών
ποιητών απ’ τις κατοπινές «γενιές της ήττας».
Είναι βέβαιο ότι ένα μεγάλο μέρος της ποίη­
σης το υ Εγγόνοπ ουλου μοιάζει σήμερα πα­
ρωχημένο, ίσως επειδή κι ο ίδιος ο υπερρεα­
λισμός, έχοντας ολοκληρώ σει από καιρό τον
ιστορικό του κύκλο, εξάντλησε πια το ενδια­
φέρον μας. Ορισμένα ποιήματα, της πρώτης
περιόδου κυρίως (π.χ., η «Ελεω νόρα»), αλλά
και θέματά του (π.χ., ο Πικασσό), φαίνεται να
βγαίνουν κατευθείαν απ’ την ιστορική εκείνη
υπερρεαλιστική ανθολογία το υ Γκ ο β ό σ τη ,
στην έκδοση της οποίας είχε κι ο ίδιος συμμε-
τάσχει ως μεταφραστής, άλλα, πιο παιγνιώδη
(π.χ., «Γυψ και φρουρά», «Ζει ο Μ έγας Α λέ­
ξα νδρος;»), κινούνταν απ’ τη ν αρχή στα αβα-
θή νερά τής, επικίνδυνης πάντοτε για τα ποιη­
τικά αποελέσματά της, ειρωνικής έκφρασης.
Υπάρχουν όμως και λαμπρά ποιήματα («Μ πο-
λιβάρ», «Ν έα περί του θανάτου του ισπανού
ποιητού Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα.. », «Μ α ρ -
σινέλ», «Χαίρε(σ)τε», «Π οίημα που του λείπει
η χαρά», κ.λπ.), τα οποία, με τα πλέον αυστη­
ρά αισθητικά κριτήρια, αποτελούν αληθινά
διαμάντια του νεοελληνικού λόγου.
Γ ι’ αυτά τα διαχρονικά του χειροτεχνήματα
ο Νίκος Εγγονόπ ουλος, αυτό το εξωτικό
πουλί του Ελμπασσάν, συνεχίζει να εμπνέει
τις αναγνώσεις μας.
73
Καί θά σταθή εκδικητής στό Κάστρο τής Σιωπής*
του Κώστα Χ α τζη α ντω νίο υ
*Από το ποίημα «Ο αφέντης
της Καρύταινας»,
της συλλογής Η επιστροφή
των πουλιών, 1946.
74
τα ν όρθιοι, ευσταλείς και ωραίοι, π λη ­ 'Η τα ν αυγές το υ 1938, όταν με αφορμή ένα
Ο
γω μένοι βαριά π λη ν πάντοτε ωραίοι,
οι άνθρωποι αυτής τη ς παντέρημης
χώρας, όσοι αντιστέκονται ακόμη στη
διπλή κατοχή τη ς μικροαστικής ευη­
μερίας και τη ς μαζικής χυδαιότητας (που πως «ό σ ο πιο τοπικό χαρακτήρα έχει μια τέ­
ορίζουν το ν άμουσο σκοπό τη ς ζωής μας
από τότε που αυτή βούλιαξε δυο φορές με
όλα μας τα όνειρα, τη ν πρώτη στα αγιασμένα
νερά τη ς Σμύρνης το ν Α ύ γο υ σ το το υ 1922,
τη δεύτερη στις προσφ υγογειτονιές το Δ ε ­
κέμβρη του 1944 κι έχασε από τό τε κάθε ε λ­
πίδα δικαιοσύνης κι ελευθερίας), όσοι αντι­
στέκονται κι έχουν ακόμη κάτι ιερό εντός
τους (το ιερό που μισούν εκείνοι που έχουν
θρησκεία το υ ς το χρόνο κι ακολουθούν πι­
στά «το υ ελεεινού Φ ιλιππουπολίτη τις απαί­
σιες πλεχτάνες»), προσερχόμενοι στο χώ ρο
τη ς ποιήσεως, δεν θα συναντήσουν π λη ρ έ­
στερο υπόδειγμα ελληνικής πτήσεω ς από
αυτό που κατέλιπε ο Νικόλαος Ε γγο νό π ο υ -
λος.
Ποιος ήταν αλήθεια αυτός ο μέγας Έ λ λ η ν
που όσο ξένος στάθηκε στην εθνικοφροσύνη
της φ ορμόλης τω ν μουσείων, τω ν δωρικών
ναών και τω ν νεκροτομείων, τό σ ο π λή ρ ης και όταν οι εκδόσεις Κύκλος το υ Απόστολου Με­
ζωντανή μορφή τη ς ελληνικής εμπειρίας
υπήρξε; Ποια ήταν η μυστική χάρη που το ν
προίκισε έτσι ώστε να συμπυκνώνει ό λα τα
πάθη του χτες, αλλά κυρίως να εκφράζει τ ό ­
σο ανδρικά, τό σ ο μοναδικά αλλά και μοναχι­
κά, το ν αδίψαστο πόθο μας να ενώ σουμε επι­
τέλο υς τέχνη και ζωή; Η αναδρομή ίσως είναι
ένας τρόπος, μάθημα πολύτιμο: Ο ύμνος ο
δοξαστικός στις γυναίκες και τις πατρίδες
που αγαπούμε, τα ενθύμια και τα χρώ ματά
μας, οι αντιφάσεις και οι επικλήσεις μας (ω,
ναι, κυρίως αυτές: και Απολλώ νιος Τυ α νεύ ς
και Κύριλλος Αούκαρις. Και Π α λα ιο λό γο ς και σμός δεν π ρ όσ εξε βεβαίως τη ν αγωνία του
Ανδρούτσος. Και Ροβεσπιέρος και Κόντο-
γλο υ. Και Ρήγας και Χατζησεχρέτης), όλα να
ξαναζούν εντός μας και μετά, με ένα πήδημα
στο κενό όλα να τα γκρεμίζουμε κι ό λα να τα
χτίζουμε ξανά στο μηδέν θεμελιωμένα.
μανιφέστο θλιβερών ακαδημαϊκών ζωγράφων
κατά τω ν «νέων καλλιτεχνικών τάσεων», ο Νι­
κόλαος Ε γγο νό π ο υ λο ς θα διακηρύξει ευθαρ-
σώς στο περιοδικό Νεοελληνική Λογοτεχνία
χνη, τόσο πιο παγκόσμιου ενδιαφέροντος εί­
ναι και όσ ο πιο προσωπική, τόσ ο πιο παναν­
θρώπινη σημασία έχει κι όσο περισσότερο του
καιρού της, τόσο και το περιεχόμενο είναι πιο
αιώνιο». Σ ε ένα τό π ο όπου ο ακαδημαϊσμός
και η συντήρηση ήσαν πάντοτε και εξακολου­
θούν ως τις μέρες μας να είναι φαινόμενα
απολύτω ς ξένα με τη γνήσ ια (δηλαδή τη ζω­
ντανή) πνευματική μας παράδοση, σύμπτωμα
διόλου άσχετο με τ ο μεταπρστικό ήθος της
σεμνότυφης κυρίαρχης τάξης, τα απλά αυτά
λό για φαντάζουν υπόμνηση κοινών τόπων.
Α λλά επειδή η απλότητα είναι αρετή, την
οποία οι ρηχοί άνθρωποι, αυτοί που κάνουν
απλωτές σ την άμμο και δεν το λμ ο ύ ν να ξανοι­
χτούν σ το σκοτεινό πέλα γος, τη ν εκλαμβά­
νουν ως αδυναμία, τα π ράγματα έπρεπε να
λάβουν μια πιο αποφασιστική πρόκληση.
Και η π ρ όκλησ η αυτή ήρ θ ε τη ν ίδια χρονιά
λαχρινού, αυτού το υ ξεχασμένου πρώτου
Ε λλη να μοντερνιστή, παρουσίαζαν την ποιη­
τική σ υ λ λο γή το υ Ν ικόλαου Εγγονόπουλου
Μ η ν ομιλείτε εις το ν οδ ηγό ν. Έ κ π λ η ξ η , «φιλο­
λο γικό σ κά νδ α λο» (μπα, είχαμε και φιλολο­
γία ;) και επικρίσεις βίαιες α π ’ όσους, κατά
τη ν ιστορική π λέο ν ρήση το υ Ανδρέα Εμπει­
ρικού, όντας « αδύναμοι να εκτοξεύσουν
σπέρμα διεισδύοντες» εκτοξεύουν σ κ.....πό­
τε με τη μορφή σοβαροφ ανούς κριτικής και
πότε με τη συνήθη δημοσιογραφ ική ελαφρό­
τητα. Ο διαχρονικώς μικρόνους συντηρητι­
πρώ του ποιήματος «Τ ρ α μ και Ακρόπολις»,
όπου στη θλίψη τη ς τεφ ρ ής ατμόσφαιρας,
για τη ν καρδιά μόνη π α ρ η γο ρ ιά υπάρχει «η
προσδοκία μιας λα μπ ρής αχτίδας π ου θα δώ­
σει νέα ζωή στα υπέροχα ερείπια».
 Η ΕΚΛΟΓΗ TOY ΤΡΟΠΟΥ
I Σε έναν κόσμο π α ρ ά λο γο που καμιά αστική
φρόνηση δεν μπορεί να σ υγκροτήσ ει, σε μια
πολιτεία που χω ρίς όραμα βο γγά ει και κα­
ταρρέει, η π ροσδοκία τη ς α να γέννησης ως
τέχνης διαρκούς εκπαίδευσης π ρος θάνατον
και η βίωση τη ς ελληνικό τητα ς ως ρυθμού
ζωής, και όχι ως περίφ ραξη μαυσω λείου,
διαβρέχει το ν Ε γ γο ν ό π ο υ λο από τα πρώ τα
του βήματα. Ό τ α ν ο Δ . Βερνα ρδά κης έθετε,
τον 19ο αιώνα, τ ο ερώ τημα αν η ποίηση και
«η φιλολογία του πολιτικώς αναγεννηθέντος
έθνους» μέλλει να είναι απλή αναμάσηση τη ς
αρχαίας ή τη ς νεό τερ η ς ευρω παϊκής ή έχει
να πει κάτι νέο, ιδιοφυές και πρω τότυπο, δεν
μπορούσε φυσικά να προβλέψ ει πω ς έπρεπε
να περάσει ο λό κ λη ρ ο ς αιώνας και να επέλθει
η συντριβή τω ν ιερώ ν προσδοκιώ ν ενός λαού
[και όχι τη ς «α στικής τά ξ η ς » σ την οποία εύ­
κολα και π ρόχειρα αποδώ σαμε τις παραδό­
σεις και το υ ς θ ρ ύ λο υ ς που επί αιώνες θέρ-
μαιναν τη ν ψυχή το υ ραγιά] στα φ αράγγια
Σπίτι σ το Π ήλιον.
της Μικρασίας, για να εμφανιστεί μια γενιά
που θα έδινε τη γενναία απάντηση σ το φιλο­ κλητω ν στοιχείων, ο διάλογος με όλες τις
λογικό π ρόβ λημα : φ υγή π ρ ο ς τα μπρος και πραγματικότητες, οι μυθικές αλλά και ιστορι­
ανακάλυψη τη ς ουσίας μας μέσα από τη ν κές αναφορές, το πλήθος τω ν συμβόλω ν και
άρνηση τη ς μορφ ής τη ς. η συνθετική υπέρβαση δεν θα ήταν γ Γ αυτόν
Κάθε σοβα ρή π ρω τοπ ο ρια κή π οίησ η είναι ένα υπερρεαλιστικό παιχνίδι με τη γλώ σσα,
πάντα βαθιά ριζω μένη τ ό σ ο σ το σ υ λλο γικ ό α λλά ο π υρήνας μιας ποιητικής ανάγκης που
ποιητικό π α ρ ε λθ ό ν ό σ ο και σ τα ψυχικά βά­ χω ρίς ρητορείες φωτίζει τη ν ουσιώδη ιδιότη­
θη τη ς π ροσ ω π ικής μας κα τα γω γής. Α υ τό τα τη ς ελληνικής ψυχής: τη ν κατάφαση στη
ήταν το ποιητικό υπέδαφ ος το υ Ε γ γ ο ν ό π ο υ - ζωή με όλες τις αντιφάσεις τη ς και τη ν υπε­
λου, επί το υ οποίου αναδύθηκε «η ζο ύ ρ λια ρήφανη ενατένιση του θανάτου, τη διαλεκτι­
και ο σ εβ ντά ς» μιας γρ α φ ή ς α λλά και μιας κή σύνθεση και τελικά συνδιαλλαγή τω ν αντί­
ζωής. Τ α υλικά βέβαια είναι για ό λο υ ς τα θετω ν στοιχείων, κατόρθωμα που δεν είναι
ίδια. Ο ι λέξεις. Και τα αισθήματα, σ υχνά και τη ς νόησης αλλά τη ς ζωής. Τιτάνια είναι η
οι ιδέες. Μ α τ ο χρ ώ μ α και κυρίω ς η α ρχιτε­ απόπειρα να παρασταθεί τούτη η αλήθεια
κτονική δ ίνο υ ν τ ο μ έτρ ο το υ δ η μ ιο υ ρ γο ύ . ποιητικά, και το επίτευγμα είναι χαρακτηρι­
Κάθε ρήξη π ο υ δ εν είναι ακκισμός α γρ α μ ­ στικό τη ς αφομοιωτικής δύναμης, τη ς καλλι­
μάτων α λλά ανά γκη να π ρ ο χω ρ ή σ ει η ζωή τεχνικής αντίληψης αλλά κυρίως της πνευ­
προϋποθέτει τη γν ώ σ η το υ ιστορικού εδά­ ματικής ενέργειας το υ ανδρός. Ο τρόπος με
φους επί το υ οποίου θα λάβει χώ ρα το το ν οποίο θα αρμόσει τη ν υπερρεαλιστική
γκρέμισμα και η ποιητική ανοικοδόμηση. έκφραση στα προσωπικά του αιτήματα και
Γιατί, όσο και αν δεν είναι σ τις μέρες μας κυρίως στην ελληνική μεταφυσική θα είναι
προφανές, ένας δ η μ ιο υ ρ γό ς είναι δ εσ μευ ­ ανεπανάληπτος. Το παρελθόν σε ένα τέτοιο
μένος από το π ερ ιβ ά λλο ν, τα βιώματα, τις έργο διασώζεται πολύ πιο ουσιαστικά απ’
επαφές το υ με τ η ν υλική π ρα γμα τικότητα , ό,τι σε διάφορους λιμνάζοντες ποιητές που
τη σχέση το υ , εν τέλει, με το χώ μα και το αί­ χρησιμοποιούν εγκεφαλικά και ιδεολογικά
μα μιας π α ρά δ ο σ η ς. τα στοιχεία του παρελθόντος. Η Ιστορία είναι
Ο Ε γγο νό π ο υ λο ς τ ο γνω ρίζει αυτό. Ό π ω ς πανταχού παρούσα, η χρήση της δεν είναι
γνωρίζει, ό τα ν με μια ευφυή σύλληψ η επιλέ­ οπτασιακή αναπόληση ή διάκοσμος. Τ α ιστο­
γει το αισθητικό όχημα το υ υπερρεαλισμού, ρικά πρόσω πα είναι ζωντανά, έχουν οργανι­
ότι το όχημα αυτό είναι το ιδανικό για να επι- κή σχέση μαζί του. Τ ο Χθες είναι Σήμερα για ­
ζήσει μια μακρά παράδοση ελευθερίας και τί είναι βίωμα και όχι πληροφ ορία. Έ ν α ς χρο­
δημιουργικότητας σε μια εποχή που η πα­ νικός συνταυτισμός.
λαιό ποιητική εξέπνεε. Ο συνδυασμός ετερό­ Τό τε γιατί υπήρξε αυτή η βίαιη και χυδαία

75
 αντίδραση εναντίον του Ε γγο νό π ο υ λο υ ; Η
απάντηση έχει σημασία καίρια. Αποκαλύπτει
τις πάγιες στρεβλώ σεις και τα εμπεδωμένα
μυθεύματα που μέχρι σήμερα τροφ οδοτούν
μάχες ανεμομύλων μεταξύ «αρχαίω ν» και
«βυζαντινών», ένα πληκτικό χορό παράδο­
σης και μοντερνισμού όπου συνήθως, ούτε
οι σημαιοφόροι τη ς πρώ της ήταν παραδο­
σιακοί ούτε οι πρω τοπόροι τη ς δεύτερης μο­
ντέρνοι. «Στεγνή ψυχή και τέλεια άγνοια του
παρόντος όσο και του επικαλούμενου παρελ­
θόντος» από τη μια και από τη ν άλλη άγνοια
του ότι ο ποιητής δεν έρχεται από το τίποτα
αλλά είναι κάποιου Σίμω νος Μ πολιβάρ και
κάποιου Ο δυσσέω ς Ανδρούτσου παιδί. Ακό­
μη κι όταν γκρεμίζουν το ν χάλκινο ανδριάντα
του Ελευθερω τού, ο ποιητής δεν κάμπτεται.
Συνειδητοποιεί απλώς πως «προκειμένου να
πιάσει το μεγαλείο του ελληνισμού δεν θα λ ο ­
γαριάσει την κακοήθεια του ελλαδισμού».
Το υ ελλαδισμού το υ οποίου (θέαμα διασκε-
δαστικό) πρωτοπαλίκαρα είναι σήμερα βολε­
μένοι μικροαστοί που εκστρατεύουν κάθε
τόσ ο κατά τη ς ελληνικότητας μα χαίρονται
άπαντες τις «χά ρ ες» αυτού το υ νόθου, πότε
ξενομανούς και πότε ξενόφοβου, τόπου που
δεν έχει άλλη πίστη πια πάρεξ το ν κορβανά
και το μπαξίσι.
Κι οι ποιητές; Ο ι ποιητές ως Βελισάριοι π ο­
λεμούν (πάντα σ ’ αυτούς προσφ εύγει τη ν
ώρα του αληθινού κινδύνου η πολιτεία και
ύστερα «πού τους είδαν πού το υς ξέρουν»),
ανυπόταχτοι, μακριά από το «λη μ έρ ι του
Καρτέσιου», με πρόβλεψη πικρή πως και το
δικό τους πτώμα θα πεταχτεί κάποτε στο
βαλτοτόπι όπου ρίχτηκε και «το ένδοξο πτώ ­
μα του αείμνηστου Καραμανλάκη». Εκείνου
του « Έ λ λ η ν ο ς και γ ι’ αυτό λη σ μο νη μένο υ»
(όπως θα γράψει στις Σημειώ σεις του ποιή­
ματος «Νυκτερινή Μ αρία» ο Ε γγο νό π ο υ λο ς
για το ν Κωνσταντινουπολίτη πρω τοπόρο τη ς
αεροπορίας Αλέξανδρο Καραμανλάκη), που
ως νέος Ίκαρος, στο άνθος τη ς νιότης του,
έπεσε το 1928 στα νερά το υ Κορινθιακού.
Η ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ
Τ ι κι αν άλλοι νόμιζαν ότι βρισκόταν σ το Μ α-
ρακαΐμπο κι άλλοι στον Πειραιά; Ο Νικόλαος
Εγγο νό π ουλο ς βρισκόταν πάντα στο Ε λ -
μπασσάν. «Το πνεύμα που βυθίζεται στον
υπερρεαλισμό ξαναζεί με έξαρση το καλύτε­
ρο μέρος της παιδικής του ηλικίας», έγραφ ε
ο Μ πρετόν στο πρώ το υπερρεαλιστικό μανι­
φέστο (1924). Στην παιδικότητα, αυτή τη μό­
νη αδούλωτη πατρίδα, όπου γεννιούνται οι
μεγάλοι δημιουργοί, εκεί ανιχνεύουμε τα κα-
76
ταγω γικά σημάδια. Τ α χρόνια θα περνούν μα
ο ποιητής θα επιστρέφ ει διαρκώς στο Ελ-
μπασσάν είτε με τη «Ν υκ τερ ινή Μαρία» είτε
με τη «Ζω ή και [το] θάνατο τω ν ποιητώ ν» είτε
με το φ ερώ νυμο « Έ ν α ταξίδι σ το Ελμπασ-
σάν». Δ εδο μένο υ ότι τ α ποιήματα που ανα­
φέρουμε έχου ν εκδοθεί τ ο 1938 - 1939, πριν
δηλαδή τη ν ενσώ ματη παρουσία του ποιητή
στη Βόρειο Ή π ε ιρ ο , όταν μάχεται στρατευ-
μένος στην πρώ τη γρ α μ μ ή , είναι φανερό ότι
απηχούν χυ μο ύς μιας ρίζας, εμπειρία στην
οποία επίμονα και αποκαλυπτικά ο ποιητής
επανέρχεται ακαταπαύστως. Ο ι γεωγραφι­
κές συνιστώ σες μιας κατα γω γής δεν είναι
επεισόδιο τυχαίο α λλά ρίχνουν φως στη δια­
μόρφωση το υ δη μιο υρ γού , κυρίως με τις
αφ ηγήσεις και το υ ς χα ρακτήρες που κουβα­
λούν. Ο Ε γγο νό π ο υ λο ς σεμνύνεται (κατά τη
φράση του ιδίου) για τη ν κωνσταντινουπολί-
τικη καταγω γή το υ και όχι απλώ ς από αίσθη­
μα νοσ τα λγία ς για το ν μυθικό τό π ο της πα­
τρικής αφετηρίας. Ω σ τό σ ο η καταγωγική
π λευρά που κυριαρχεί σ το έ ρ γο του είναι η
π λευρά τη ς μητέρας.
Η Αθηναία Ερ ρ ιέττη Ιωαννίδου είναι κόρη
το ύ εκ Χιμάρας Νίκου Ιωαννίδη και της
Υδραίας Π η νελό π η ς Σμιτ, τ ο γένο ς Βούλγα­
ρη. Η Ύ δ ρ α , «το νη σ ί μ ε τη δοξασμένη πολι­
τεία» (βλέπε το ομώ νυμο ποίημα στο περιοδι­
κό Η Λέξη τχ. 179, Γενά ρ ης - Μ άρτης 2004)
είναι πάντα μες το αίμα τ ο υ - και σ ’ όλη του τη
ζωή νιώθει να το υ παραστέκεται «το αυστηρό
ήθος τω ν ανδρώ ν το υ » α λλά και «η στοργή
τω ν ωραίων γυναικώ ν του μπάρσ αμο ανεξά­
ντλητο». Τ ο ίδιο και η Χιμάρα, εξόχω ς ιδιαίτε­
ρη υπόθεση σ την ιστορία τη ς Ηπείρου: αν
και απομακρυσμένη από το ν κεντρικό εδαφι­
κό πυρήνα τη ς Βορείου Ηπείρου, εξασφάλι­
σε, με διαρκείς αγώ νες εναντίον τω ν Οθωμα­
νών, προνόμια που τη ς επέτρεψαν να μη
γνω ρίσ ει Το υρ κοκρ α τία και να αναδειχθεί σε
ένα βόρειο α νά λογο τ η ς περίπτω σης της
Μ άνης (με τη ν οποία ά λλω σ τε οι γλωσσικές
και πολιτιστικές ο μοιότητες είναι εκπληκτι­
κές -ίσ ω ς αυτή η σχέση να οδήγησε στη
σ ύγχυσ η και τις εικασίες περί καταγωγής εκ
Μ άνης και Β. Η πείρου και το υ πατέρα του
Ε γγο νό π ο υ λο υ ). Η Χιμάρα δικαίως θα μπο­
ρούσε να διεκδικήσει τ η ν παρανάγνω ση του
περίφ ημου κειμένου το υ Εμπειρικού για τον
Ε γγο νό π ο υ λο («Τ ο θαύμα του Ελμπασσάνκαι
του Β ο σ π ό ρ ο υ »), αιτουμένη να διαβαστεί ως
« Νικόλαος Εγγο νό π ο υλο ς. Το θαύμα της Χι­
μά ρας και του Β ο σ π ό ρ ο υ ».
Ο αλβανόφ ω νος ελλη νισ μ ό ς, είτε τη ς Πα-
λαιάς Ε λλά δ ο ς (και εν προκειμένω της
Ύδ ρα ς) είτε τ η ς Β ο ρείο υ Η πείρου, π ρ ο σ έ -
φερε ανα ρίθμητους π ρ ο μ ά χο υ ς τη ς ελλη νι­
κής εθνικής αποκατάστα σης, όχι μόνο σ τη ν
Παλιγγενεσία α λ λά και σ τη ν εξό ρ μ η σ η τω ν
ετών 1912 - 1922. Α ν λο ιπ ό ν « Α λβ α νο ί χ ο -
ρεύοντες σκέπτονται να στρέφ ουν π ρ ος νέες
διευθύνσεις τις ενέργειές τους, εις τρ ό π ο ν
ώστε τα παιδιά να μ η ν κα τα λά βουν τίποτες
από τις πικρίες και τα ς α π ογοητεύσ εις της
ζωής», αν α να λο γισ το ύ μ ε πω ς από τ η ν ίδια
ρίζα π ροέρχετα ι, δ ιό λο υ τυχαία, ο ένοπ λο ς
αδελφός το υ Εγγονόπ ουλου Α νδρ έα ς
Εμπειρικός, είναι π ροφ α νής η διαπίστω ση
πως η τα χύ τα τη π ρ ό σ λη ψ η (σ ε αντίθεση με
την αργοπορία ά λλω ν ρευμά τω ν), η έκταση,
το βάθος τη ς π α ρο υσ ία ς και κυρίω ς οι μετα­
μορφώσεις το υ υ π ερ ρεα λισ μο ύ σ τη ν Ε λ λ ά ­
δα είναι φαινόμενα π ο υ αποκαθιστούν τη
γνήσια φ υσιογνω μία μας τη ν οποία επικάλυ­
ψαν αρχαιολατρικές ιδεοληψ ίες ενός εισα-
γομένου κλασικισμού. Η μοναδικότητα το υ
Εγγονόπουλου δ εν έγκειτα ι σ το ότι «μ ά λ λ ο ν
συμπτωματικά υ π η ρ ετο ύσ ε το σ χήμα τη ς
σχολής [του υ π ερ ρ εα λισ μ ο ύ ]», όπω ς υπο­
στηρίζει ο Α λέ ξα νδ ρ ο ς Α ρ γυ ρ ίο υ , α λλά στο
γεγονός ότι ο υπ ερ ρ εα λισ μ ό ς το υ (τον
οποίο, όπω ς ο ίδιος ο π ο ιητή ς αποσαφ ηνί­
ζει, το ν «είχε μέσα τ ο υ » ε ξ ιδιοσυγκρασίας
αλλά και ως εκ λο γή ) συνδέθηκε με ένα πόθο
ιστορικής απ οκα τά στα σης και όχι απλώ ς
αναψηλάφησης τη ς π α ρά δ οσης. Η εκφρα­
στική το υ υ π ερ ρ εα λισ μ ο ύ το υ Ε γ γο ν ό π ο υ -
λου, ακραία α π ό λη ξη τ η ς ρομαντικής ανταρ­
σίας, πάθος α να τροπ ής το υ καταθλιπτικού
ρεαλισμού και ενός διανοητικού κλασικι­
σμού, έχει τελικ ά λο γικ ό ειρμό και βρίσκεται
σε απόσταση από τις ακροβασίες το υ «τυ π ι­
κού» υπερρεα λισ μού, ακόμη και από το
ύφος το υ α γα π ημένου το υ συμμα χητή
Εμπειρικού.
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΩΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ
Η ποιητική εκφ ορά το υ Ε γγο νό π ο υ λο υ δεν
σφραγίζεται α πλώ ς από το ιστορικό αίσθη­
μα και τη σ υνείδηση τη ς ελλη νική ς διάρκει­
ας. Έ χ ε ι π ρ ο γρ α μ μ α τικ ό σ τό χο να ελευθε­
ρώσει τ ο ελλη νικό αίσθημα από τη δουλεία
του ρασιοναλισμού. Δ ε ν είναι συνεπώ ς σ υμ -
πτωματικές οι κρίσεις το υ για το ν «κύριο
Καρτέσιο» και τ η ν πορεία τη ς Δ ύ σ η ς από
την εποχή τη ς Α να γέννη σ η ς (εποχή-ταμπού
για τη ν εισ α γό μ ενη αισθητική μας), ούτε η
πίστη το υ σ το υ ς Π ροσω κρα τικούς, ούτε η
συνειδητοποίηση τω ν αδιεξόδω ν το υ σω -
κρατισμού π ου στάθηκε π η γ ή τη ς ελληνικής
παρακμής, όπω ς το λ μ ά δημοσίω ς να διακη­
ρύξει (βλ. συνέντευξη σ τη ν Καθημερινή, 4 -5
Ν οεμβ ρίου 1979). Ο Ε γγο νό π ο υ λο ς στόχευε
και π έτυχε με τη ν ποιητική το υ ιδιοφυία να
κατακτήσει αυτό που παραδόξω ς αναζητού­
σε από ά λ λο δρ όμ ο και ο Ζ. Λορεντζά τος
σ τη ν «Μ ικρά Σ ύ ρ τι»: «Σκοτεινή δύναμη φανε­
ρώ σου. Αντίμαχη της κλασικής Ελλάδας. Και
λύτρω νέ μ ε από το λευκό της κίονα που με
κλείνει». Η σκοτεινή αυτή δύναμη φανερώ­
θηκε, και με τη ν πολυσημία τη ς υπερρεαλι­
στικής γρ α φ ή ς φανέρωσε τη ν ακριβή α λή­
θεια το υ ελληνικού πολιτισμού που ένας κυ­
ρίαρχος πλατω νισμός ταύτισε με το κλασικό
πνεύμα και το ν ορθό Λ ό γο , απωθώντας όχι
μόνο τη μεσαιωνική μας φυσιογνωμία ή τα
λαϊκά επιτεύγμα τα το ν καιρό τη ς δουλείας
(μια εποχή σ την οποία εμμένει χαρακτηρι­
στικά ο Ε γγο νό π ο υ λο ς ), α λλά και τ η ν αρχέ-
γο νη , σκοτεινή προσω κρατική μας αφετη­
ρία. Π ώ ς λο ιπ ό ν θα ανεχόταν η ακαδημαϊκή
εθνικοφ ροσύνη τω ν νεκροθαλάμω ν, το ν ποι­
η τή και το ν ζω γράφ ο που υπενθύμιζε διαρ­
κώς σ τους Έ λ λ η ν ε ς τη ν ψυχή τους; Τ ο ν άν­
θρω πο που αποδομούσε το υ ς βολικούς μύ­
θους που θέλουν τη ν «ελλη νικό τη τα » π ρ ό ­
σ χημα για κάθε φράγκικη μίμηση ή για κάθε
ανατολίτικη γυφτιά;
Ο Ε γγο νό π ο υ λο ς υπήρξε ο γνησιότερος
Έ λ λ η ν το υ καιρού το υ, χω ρίς να υπηρετήσει
καμία εθνοκεντρική σκοπιμότητα. Εξη γώ το
χαρακτηρισμό: Τ α ποιητικά α λλά και τα ζω­
γραφ ικά υλικά του, αυτά που απλώθηκαν
σ τον πίνακα τη ς ελληνικής συνέχειας, δεν
ήταν «κατασκευασμένα», α λλά ήταν πάντα
υπαρκτά, φυσικά και ακέραια. Δ ε ν ήταν «ιδε­
ο λο γή μα τα », όπως οι νέοι αντιδραστικοί του
καιρού μας με τη ν προβιά τη ς ουδετερότη­
τα ς και με περισσή αλαζονεία αποφαίνονται
(κά το χο ιτη ς απόλυτης αλήθειας), υποστηρί­
ζοντας πω ς «επιστημονικά και αντικειμενικά»
συνέχεια δεν υπάρχει. Μα η συνέχεια δεν εί­
ναι ιδέα, είναι εμπειρία. Κι όπως κάθε εμπει­
ρία απαιτεί γνώ ση και βιώματα. Τ ι φταίμε
εμείς, καλοί μου, αν δεν νιώθετε πως η συνέ­
χεια δεν είναι μια φυλετική κληρονομικότητα
ώ στε να κληροδοτείται βιολογικά; Είναι ιστο­
ρική κληρονομιά που αναλαμβάνεται ή εγκα-
ταλείπεται από τη συνείδηση και, αν θέλετε,
πετιέται, είτε στα σκουπίδια από τους «π ρ ο ο ­
δευτικούς» είτε στα μουσεία από το υ ς «σ υ ­
ντηρητικούς».
Ο Ε γγο νό π ο υ λο ς όχι απλώ ς αναλαμβάνει
α λλά αναδημιουργεί. Η ιστορική του συνεί­
δηση δεν είναι προϊόν διδαχής αλλά ζωής: η
Π όλη, οι λαϊκές αφηγήσεις, ο βυζαντινός κό­
σμος, το δημοτικό τρα γούδι, η ανδρειωμένη

Κ α φ φ ενείο ν (Τα π α λληκάρια).
Αρβανιτιά, ο Μ ερκούρης Μ πούας και ο Κρο­
κόδειλος Κλαδάς, ο Θ εοτοκόπουλος και τα
ρουμάνια τη ς Ορθοδοξίας, τα μεταβυζαντι­
νά δημώδη και οι μυθιστορίες, η κρητική ποί­
ηση, ο Χατζησεχρέτης και ο Ανδρ ο ύτσο ς δεν
είναι ιδέες αλλά εμπειρίες ζωής. Με τέτοια
γονικά, πώς να μην είναι κανείς σ ύγχρ ο νο ς
και να μην οικοδομεί ξανά το ν κόσμο με Σ ο ­
λωμό, Παπαδιαμάντη και Καβάφη, με Κα-
ρυωτάκη, Παρθένη και Κόντογλου αλλά τη ν
ίδια στιγμή με Μπωντλαίρ, Απολλινα ίρ και
Λωτρεαμόν, με Ντε Κίρικο, Μ πρετόν και Πι-
κασό;
Ο ελληνισμός που ματωμένος αναγεννάται
κατά τη ν τουρκοκρατία δεν είναι τυχαία π υ ­
ρήνας του κόσμου το υ Ε γγο νό π ο υ λο υ . Τ α
αφανή στοιχεία που σώ ζουν τη ν ιδιοπροσω -
πία ενός λαού αλλά και κάθε προσώ που ξε­
χωριστά, είναι πάντα μια επίκαιρη π ρ ό κ λη ­
ση. 'Οταν ο Ε γγο νό π ο υ λο ς στο κείμενό το υ
«Ελά χισ τα για το θαύμα το υ Κρητικού Θ εά ­
τρ ο υ » τονίζει τη ν ανάγκη αποκατάστασης
της βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης,
εκφράζοντας το θαυμασμό το υ για εκείνη
τη ν « προσεκτικά συντηρητική πορεία, την
άκρα προσήλω ση στη γνήσια ελληνική μ ο ρ ­
φή, μ α ζί με μια ευχέρεια συγκρατημένης
π ροσαρμογής στις συνθήκες και στους και­
ρ ο ύ ς » (Πεζά Κείμενα, σ. 35), γνω ρίζει πως
«εδώ βρίσκεται η κλεις του μ υστηρίου! Ά μ ε­
σοι διάδοχοι και κληρονόμοι της Τουρκοκρα­
τημένης Ελλάδος, αυτήν αισθανόμαστε, αυ­
τήν συνεχίζουμε, και με ασυζήτητη αποκλει­
στικότητα, αυτήν χαιρόμαστε, αυτήν θαυμά­
78
ζουμε κι α υτή ν αξιοποιούμε. Το δημοτικό
τραγούδι [...], να η πεμπτουσία του αισθητι­
κού μ α ς π ισ τεύω » (Πεζά κείμενα, σ. 33). Κι
ά λλο ι έφ τασαν σ το ίδιο συμπέρασμα . Αλλά
ο Ε γ γο ν ό π ο υ λο ς ξεχώ ρισε, για τί είχε τη δύ­
ναμη να μην εγκ λω β ισ τεί σ τη σχολαστική
αναβίωση τω ν παρω χημένω ν μορφών αλλά
να απολα ύσει θερμά το ύ τη τη ζωντανή
πρα γμα τικότητα μαθαίνοντάς μας πώς να
ζούμε στο αύριο και όχι σ το χθες, πώς να
υπονομεύουμε και να ανατινάσσουμε την
ιδεολογική χρ ή σ η τω ν σ υμ β ό λω ν όταν αυτά
δεν είναι πια ζωή και εμπειρία α λλά ξεπέ­
φ τουν σε κρησ φ ύγετο, υποκατάστατο και
ιδέα.
Α ν για να είναι μια επέτειος ουσιώδης πρέ­
πει να κινητοποιεί εσω τερικές λειτουργίες,
να είναι αφορμή προσω πικώ ν απολογισμών
και νέω ν αναγνώ σεω ν, ο μελα γχολικός ασκη­
τισ μ ός και η αριστοκρατική ειρωνεία του Εγ-
γο νό π ο υ λο υ (σε ασφ αλή απόσταση τόσο
από τ ο αστικό χιού μο ρ ό σ ο και από την τάχα
λαϊκή πλάκα) θα είχαν π ο λ λά να μας διδά­
ξουν, το ύ το υ ς το υ ς καιρούς που «μικροί και
τιποτένιοι με σάλιο ξεφ υλλίζο υν τα εγχειρί­
δια, το υ ς ο δ η γο ύ ς κ α ιτα ς ποικιλωνύμους θε­
ω ρίας» για να κρίνουν τ ο ν ποιητή που περαί­
ωνε τη συνομιλία το υ με το ν Αντώ νη Φωστιέ-
ρη και τ ο ν Θ α νάση Ν ιάρχο (στο πρώτο τεύ­
χο ς τη ς Λέξης, τ ο ν Γενά ρ η το υ 1981), με την
αποστροφ ή πω ς «δ ε ν είναι ο θάνατος που με
στενοχω ρεί. Είναι π ου πεθαίνοντας θα πάψω
να έχω τη ν ελληνική ιθαγένεια». Α ς μη μας
απατούν τα νέα ενδύματα αυτώ ν που έχουν
πάντα το υ σ υρμού ιδέες. Είναι οι ίδιοι εκείνοι
κριτικοί το υ 1938 κι ας φ ορούν σήμερα μά­
σκα π ολύχρ ω μη και πολυπολιτισμική. Τιμού­
με το ν μεγά λο Έ λ λ η ν α ποιητή που ύψωσε
στη διάρκεια τα πιο πολύτιμα τη ς ποιήσεως,
το ν Έ ρ ω τ α και το Σπαθί. Και το ν χαιρετούμε
αλβανιστί, με το ν τρ ό π ο το υ Ανδρέα Εμπειρι­
κού «μ ε το δεξί χέρι εμπρός εις τη ν καρδιά
και τη ν θερμή παλάμη απλω μένη παράλληλα
στο οιονδήποτε χώ μα π α το ύμ ε» Και απαγ-
γέλλο ντες :
«Π ο ιό ς είν’ αυτός πού σήκωσε πολεμικό χαζ-
ράνι,
κ ι’ όλη τη νύ χτα περπατεί, σέ βαλτονέρια
οδεύει,
τό μέτωπό του κόσμησε μέ σέλινα κα ί σμύρτα,
κα ί σκέπασε τη γδ ύ μ νια του μέ λυρικά παλ­
τά ;».
Χαιρετούμε το ν αφέντη τη ς Καρύταινας.
Χαιρετούμε το ν Νικόλαο Εγγο νό π ο υ λο . Και
το ν χαιρόμαστε σαν έρχεται «εκδικητής στο
Κάστρο τη ς Σιω πής». |^|
Μ εταφ ράζοντας τον Εγγονόπουλο
Μια συνομιλία με την Irma Villarroel

του Δ η μ ή τρ η Μ π α γ ερ η

κ. Irma Villarroel γεννήθη κε σ τη Βενε­

Η
ζουέλα. Εδώ και π ο λλά χρόνια συνδέ­
θηκε άρρηκτα με τη χώ ρα μας. Είναι
ζω γράφ ος, ποιήτρια και μεταφ ρά­
στρια. Τ ο 1975 το υπουργείο Π ολιτι­
σμού τη ς χώ ρας τη ς δημοσιεύει τη μετάφρα­
σή της πάνω σ το ποίημα το υ «Μ π ο λιβ ά ρ » το υ
Ν. Εγγο νό π ουλο υ. Τ ο 1983 για το ν εορτασμό
των 200 χρόνω ν από τη ν γέ ννη σ η το υ Σίμω να
Μπολιβάρ εκδίδεται μέρος αυτής τη ς μετα-
φράσεως.
Την 1η Μ αρτίου 2001 κρατώ ντας στα χέρια
μου ένα μικρό μαγνητόφ ω νο, τη φ ω τογραφι­
κή μου μηχανή και το φ υλλάδιο τη ς μετά­
φρασης στην ισπανική γλ ώ σ σ α συναντήθη­
κα μαζί τη ς. Ιδού λο ιπ ό ν πώ ς μεταφράστηκε
στα ισπανικά ο «Μ π ο λιβ ά ρ».
* * *

•Κυρία Ίρμα, πείτε μ ο υ για τη γνωριμία σας

με τον Νίκο Εγγονόπ ουλο.
-Α υ τ ή ήταν μια πά ρα π ο λύ σημαντική γν ω ­
ριμία. 'Η τα ν η αφ ορμή για το αληθινό π λη ­
σίασμά μου με ό,τι έχει σχέση με τη σ ύ γχ ρ ο ­
νη Ελλάδα. Για τ ο πα ρελθόν, για τη ν αρχαία
Ελλάδα, γνώ ριζα π ά ρα π ο λ λά από τη ν ηλικία
των δέκα-έντεκα χρονώ ν.
•Πότε διαβάζετε ποιήματα του Νίκου
Εγγονόπουλου και πότε το ν γνω ρίζετε;
-Κ ά π ο υ μεταξύ το υ 1969 και 1970 διάβασα
για πρώτη φ ορά ποίημα το υ Εγγο νό π ο υ λο υ ,
το «Μ πολιβάρ», που μου το έκανε γνω σ τό ο
Kimon Friar, ο οποίος μου είπε: «Υ π ά ρ χει αυ­
τό το ποίημα».
Όχι, σ υγγνώ μ η, τώ ρ α που γυ ρ ίζω με τη
μνήμη μου και με ό λη τ η ν ψυχή μου σε εκείνη
την εποχή, τ ο βλέπω καλύτερα. Η πρώ τη μου
γνωριμία με το ποίημα το υ Ε γγο νό π ο υ λο υ
ήταν σε μια μπουά τ στο Κολωνάκι. Π ή γα εκεί
Η κ. Irm a V illa rro e l to 2001
(φωτ.: Δ. Μ π αγέρης).
και για μεγάλη μου έκπληξη τρα γουδούσε
ένας τροβαδούρος με καταπληκτική φωνή,
που έδινε π ολλά συναισθήματα. Έ μ ε ιν α έκ­
πληκτη ακούγοντας το τρα γούδ ι για τον
Μ πολιβάρ και από εκεί ξεκίνησε το ενδιαφέ­
ρον μου.
• Ο Γιώ ργος ο Ζω γράφος ήταν ο
τραγουδιστής. Ή τα ν ο μόνος που
τραγουδούσε «Μ πολιβάρ» εκείνη την εποχή.
- Α υ τ ά συμβαίνουν το 1969 με 1970.
•Μόλις είχε κυκλοφορήσει ο «Μ πολιβάρ»
του Νίκου Μαμαγκάκη. Το 1968
κυκλοφόρησε ο δίσκος με τη φωνή του

79
Γιώ ργου Ζωγράφου.
— Έ χ ω τους δίσκους εκείνης τη ς εποχής. Ο
ίδιος ο Εγγο νό π ου λο ς μου έδω σε έναν δί­
σκο: « Ο Εγγο νό π ο υ λο ς διαβάζει Ε γ γο ν ό -
πουλο». Και τον δίσκο του Μαμαγκάκη νομί­
ζω ότι μου τον έδωσε και πάλι ο Ε γγο νό π ο υ -
λος, ή μου είπε ότι υπάρχει και να πάω να το ν
πάρω. Τό τε δούλευα στην πρεσβεία και ο
επιτετραμμένος τη ς πρεσβείας ήταν πολύ
ευαίσθητος με ό,τι είχε σχέση με τη Βενεζου­
έλα και τη ν Ελλάδα. Έ τ σ ι, αγοράσαμε π ο λ­
λούς δίσκους μακράς διάρκειας και το υ ς
έστειλε στις αρχές της Βενεζουέλας και στο
σπίτι του Σίμωνα Μπολιβάρ.
•Ακούτε λοιπόν να τραγουδάνε «Μ π ολιβ ά ρ »
και ψάχνετε, υποθέτω, να βρείτε το ποίημα
και να το διαβάσετε. Πώ ς φτάνετε κοντά σ το ν
Νίκο Εγγονόπουλο;
- Μόλις πήρα το βιβλίο στο χέρι. Έ χ ω και το
βιβλίο που μου αφιέρωσε ο ίδιος.
• Το βιβλίο που έχετε είναι η έκδοση του
1968 με τις σημειώσεις από πίσω και με τους
πίνακες ζωγραφικής που έχει μέσα.
Ο « Μπολιβάρ» είχε κυκλοφορήσει το 1944
πρώτη φορά, δεύτερη έκδοση το 1962 και
τρίτη έκδοση το 1968, αυτή που σας χάρισε
ο Νίκος Εγγονόπουλος.
Ό τα ν πάτε να τον συναντήσετε, έχετε
μεταφράσει το ποίημα;
- Ό χι, ζήτησα την άδειά του.
•Αυτό θέλω να μου πείτε. Πηγαίνετε στο
ατελιέ και τον συναντάτε. Τι εντύπωση σας
κάνει;
- Κλείνω ραντεβού μαζί το υ. Τ ο υ λέω από
πού είμαι (και εντυπωσιάστηκε με αυτό), ότι
έχω διαβάσει κριτικές που έχουνε γρ αφ τεί γ ι’
αυτόν και τη μετάφραση που έχει γίνει στα
αγγλικά από τον Kimon Friar (1951, «Bolivar»
-μετάφ ραση Kimon Fria r- N e w Directions 13,
Ν έα Υόρ κη: Norfolk, Conn.).
Και μου λέει ο Εγγο νό π ου λο ς ότι υπάρχει
μετάφραση όχι μόνο στα α γγλικά α λλά και
στα γαλλικά.
•Εάν τον συναντήσατε το 1972, είχε βγει
από τις εκδόσεις « François M aspero» σ το
Παρίσι.
- Ό χ ι , ήταν νωρίτερα.
• Τότε ήταν στο « Domaine G rec», ένα βιβλίο
του Robert Levesque που ήταν αφιερωμένο
μόνο στους Έλληνες ποιητές. Εκεί υπάρχει η
μετάφραση στα γαλλικά. Αυτό κυκλοφορεί
γύρω στο 1947 στις Βρυξέλλες.
- Π ήγα και μου έδωσε ραντεβού στο ερ γα ­
στήριό του, που ήταν στον ίδιο χώ ρο που
έμενε αλλά σε ά λλον όροφο. Έ μ ε ν ε Α ναγνω -
στοπούλου 69· στον δεύτερο όροφ ο ήταν το
εργαστήριο και σ το ν τρ ίτο ή τέτα ρ το το σπίτι
του.
•Και πάτε σ το ατελιέ μ ε τους πίνακες τους
πολλούς. Τι εντύπω ση σ α ς έκανε;
- Βρισκόμαστε ανάμεσα σ τα έγα, φορούσε
τη ρόμπα εργασίας και άρχισε να σχολείται
μαζί μου.
Μου λέει, «η γλ ώ σ σ α σ ας δεν είναι πολύ κα­
θαρή». Το υ απαντώ ότι δεν θα μιλήσω ποτέ
καθαρά, για τί ούτε και τη δική μου, την προ­
σωπική γλώ σ σ α , δεν τη μιλάω καθαρά' προ­
σπαθώ να μιλήσω π ο λύ γ ρ ή γ ο ρ α και οπωσ­
δήποτε μπερδεύομαι και σ τη δική μου γλώσ­
σα. Δ ε ν έχει σημασία όμω ς πώ ς τα λέω, αλλά
πώς τα καταλαβαίνω.
Ο Ε γγο νό π ο υ λο ς χα μ ο γέλα σ ε και μου είπε:
«Εντά ξει, νιώθω ασφ α λής». Γιατί, όπως μου
είπε, οι μεταφ ραστές συνήθω ς παρερμηνεύ­
ουν, είναι «π ρ ο δ ό τες το υ ποιήματος».
Ε γώ το υ είπα ότι δεν θα περάσω τη δική
μου θέληση. Συνήθ ω ς δεν μεταφράζω από
ανθρώ πους που δεν μπορώ να μιλήσω μαζί
τους. Πρέπει να το υ ς γνω ρίσ ω και να μπορέ­
σω να το υ ς ρω τήσω . Γ ιατί αν κάποιος έχει
φ ύγει α π ’ τη ζωή, δεν ξέρω τ ι ήθελε να πει.
Γ ιατί κάθε σκέψη παρουσιάζεται από μια άλ­
λη γωνία.
Αυτό το υ εξή γη σ α και μου είπε: «Τό τε σας
ακούω, π ροχω ρήσ τε. Α λ λ ά για να μη χαλά­
σετε αυτό τ ο βιβλίο σάς δίνω ά λλο ένα για να
το χρησιμοπ οιήσετε και να γράψ ετε επάνω,
και το ά λλο να το κρατήσετε για εσάς».
•Και εσείς αρχίζετε να μεταφράζετε. Και
ότα ν μεταφ ράσατε τι κάνατε; Τότε πήγατε με
τα επτά αντίγραφα για να το ν συναντήσετε
και να μιλήσετε πάλι μ α ζ ί του, ή το ν παίρνατε
τηλέφωνο;
- Ό χ ι, εγώ συνέχισα μόνη μου τις μεταφρά­
σεις. Ό τ α ν έβρισκα τίποτα δύσκολο ρωτού­
σα το υ ς σ υγγρ α φ είς και το υ ς μουσικούς που
γνώ ριζα, το ν κύριο Α υ γέ ρ η (που ήταν πρώ­
το ς βιολιστής τη ς ο ρ χή σ τρ α ς τη ς Ε Ρ Τ), τον
κύριο Π λέσ σ α . Εκείνη τη ν εποχή είχαμε πολ­
λο ύ ς φίλους, είχαμε γύ ρ ω μας, στην παρέα
μας, όλη τη δύναμη τη ς σκέψης. Εντωμεταξύ
σε π ο λλά π ρ ά γμα τα δεν ήμουνα σίγουρη,
γιατί υπήρχε κάτι που έλειπε μέσα στην έν­
νοια, και χρησιμοπ οίησα τις σημειώσεις πριν
πάω να το ν δω.
Α π ό κάθε σελίδα που είχα μεταφράσει έκα­
να έξι-επτά αντίγραφ α σ ε τσιγαρόχα ρτα. Τα
έγραφα, τα διάβαζα δυνα τά και άκουγα στο
μαγνητόφ ω νο πώ ς α κουγόταν η κάθε μετά­
φραση από π λευ ρ ά ς ευφωνίας. Και διάλεξα
τις λέξεις που ταίριαζαν καλύτερα με το κεί­
μενο και με τη ν ευφωνία.
 Αφού είχα τελειώ σει, μου έμειναν τα π ολύ
δύσκολα, που δεν α κούγοντα ν σ τη ν καθημε­
ρινή ελληνική γλ ώ σ σ α και δεν ήτα ν γνω σ τά
στους Έ λ λ η ν ε ς εδώ.
•Και τον παίρνατε τηλέφ ω νο και τον
ρωτάγατε πώς είναι αυτή η λέξη. Για
παράδειγμα, τη λέξη «μ π α ξέδ ες» πώ ς σας
την ερμήνευσε;
-Μ ο υ είπε ότι είναι ένας κήπος που δεν εί­
ναι μπροστά, είναι πίσω από το σπίτι. Και
πως υπάρχουν τέτο ιοι σ το Φανάρι, σ τη ν π ε­
ριοχή που είναι οι Έ λ λ η ν ε ς .
•Και το « Β ρ ά ς » σα ς είπε να το αφήσετε;
«Βράς, Α λβ α νισ τί φωτιά».
-Ν ο μ ίζ ω ναι. Ό λ α αυτά τα μελετήσ α με κα­
λά. Νομίζω π ή γα ά λλη μια φ ορά και τε λ ε υ ­
ταία φορά π ή γα πια με τ ο κείμενο έτοιμο, για
τελευταία έρευνα. Ο ίδιος μου είπε: «Π ρ έπ ει
νατό δω».
•Πάντως μ ο υ κάνει εντύπωση, για τί ήτανε
απρόσιτος ο Εγγο νό π ο υ λο ς. Εσείς είχατε
παραβιάσει το « φ ρούριο».
-Ε μ έ ν α δεν μου έδω σε καθόλου αυτή τη ν
εντύπωση. Ίσ ω ς να ήτα ν η εποχή που με Το φ υ λ λ ά δ ιο μ ε τη ν ισπ ανική μ ετά φ ρ α σ η το υ
άκουσε. Ίσ ω ς αυτό, μου λένε όλοι, ότι είμαι « Μ π ο λιθ ά ρ » από τη ν I. V illa rro e l ( 1 9 8 3 ).
ευθύς άνθρω πος.
•Είσαστε ένας ευθύς άνθρωπος. Και ο έμεινε αυτό στην ψυχή. Δ ε ν έφταιγα εγώ,
Εγγονόπουλος ήτα ν ευθύς, ντόμπρος που έκανα όλες τις κινήσεις, αλλά άλλαξε η κυ­
λέμε. βέρνηση. Τώ ρ α όμως θα κάνω μια προσπά­
-Α κ ρ ιβ ώ ς . Και γ ι ’ αυτό σας λέω, καθώς θ υ­ θεια πάλι, όσο μπορώ, να το πάρει.
μάμαι τα μάτια το υ και το πρόσω πό το υ, η • Η δική σας μετάφ ραση λοιπόν, τυπώθηκε
εντύπωση που μου μένει από αυτόν είναι το 1975. Και εκδόθηκε εκ νέου μετά από
πως ήταν ένας άνθρω πος που με συγκίνησε οκτώ χρόνια για τα «200 χρόνια από την
πάρα π ολύ μέσα σ τη ν καρδιά. Και έμεινα γέννηση του Σίμωνα Μ πολιβάρ: 1783-1983».
εγώ μέσα μου με έναν μεγά λο καημό. Ν ομί­ Είχε όμω ς τυπω θεί από το 1975.
ζω, τώ ρα που μιλάμε, ότι θα κάνω μια π ρ ο ­ * * *

σπάθεια να σ υμ π ληρώ σ ω αυτόν το ν καημό Αυτή η συνέντευξη είχε «ξεχασθεί» στο

που έχω, αφού ζει η γυνα ίκα το υ.
•Τι καημός;
-Έ κ α ν α διαπραγμα τεύσεις για να το υ δώ ­
σουμε ένα π α ρά σ η μο από τη ν Βενεζουέλα.
Έχω τις α λλη λο γρ α φ ίες και τα πάντα για να
δοθεί αυτό το παράσημο.
Ό τα ν τελείω σ α τ ο έρ γο , τη ν τελευταία μέ­
ρα που π ή γα να κάνω τ η ν τελευτα ία έρευνα,
μιλάμε και το υ λέω ότι αυτό τώ ρα θα σταλθεί
στην κυβέρνηση τη ς Βενεζουέλα ς και στο
σπίτι το υ Σίμω να Μ πολιβάρ. Και η σκέψη μας
και η κίνησή μας θα ή τα ν για ένα παράσημο.
«Το κατάλαβα», μου λέ ει ο ίδιος, «και θα
ήταν μεγά λη χα ρά για μένα». Και είχα ξεκι­
νήσει, α λλά ά λλα ξε η κυβέρνηση και οι
υπουργοί.
•Αυτό το π α ρά σημο δεν το π ήρε ποτέ από
τη Βενεζουέλα.
- Θ α το πάρει. Τώ ρ α θα τ ο πάρει. Γιατί μου
συρτά ρι το υ γραφ είου μου επί έξι χρόνια.
Πιο κατάλληλη στιγμή για να δημοσιευθεί
από αυτή -τ ο ν εορτασμό τω ν 100 χρόνω ν
από τη γέννηση το υ Ν. Ε γ γο ν ό π ο υ λ ο υ - νομί­
ζω πως δεν θα μπορούσε να υπάρξει.
A los grandes, los libres, los bravos, los
fuertes
Corresponden las palabras grandes, libres,
bravas y fuertes.
Para ellos la sumisiôn absoluta de los
elementos, el silencio, [...]
ΓΙά τούς μεγάλους, για τούς έλεύθερους, γιά
τούς γενναίους, τούς δυνατούς,
'Α ρ μ ό ζο υ ν τά λό για τά μεγάλα, τά έλεύθερα,
τά γενναία, τά δυνατά,
Γ ι ’ αυτούς ή ά πόλυτη ύ π οτα γή κάθε στοιχείου,
ή σ ι γ ή ,[...] <£)
Ό ταν ο Μαμαγκάκης
συνάντησε τον «Μπολιβάρ»
του Δ η μη τρ η Μ π αγερη
1 .0 Ν. Μαμαγκάκης θα
πρέπει να διάβασε περιοδικά
(που έπεσαν στα χέρια του)
όπως τα Ν έα Γοά μ μ α τα του
1938, του 1940, του 1944, ή
το περιοδικό Τετρά διο του
1945, στα οποία ο Εμπειρικός
είχε δημοσιεύσει ποιήματά
του ή κείμενά του.
2. Σ ’ αυτή τη συνάντηση
τραγούδησε ο Γ. Ζωγράφος,
στο πιάνο ήταν ο Λ. Κόκοτος
και στην κιθάρα ο Ν.
Μανιάτης.
3 . 0 Μ. Χατζιδάκις έγραφε
μουσική που την ονόμαζε
«Για τον Μπολιβάρ» από το
έτος 1945, δηλαδή ένα έτος
μετά την έκδοσή του.
4 .0 «Θεόφιλος Χατζημιχαήλ»
του Α. Εμπειρικού
περιλαμβάνεται στο δίσκο LP
«Συλλογή 1»του Ν.
Μαμαγκάκη. Στον ίδιο δίσκο
υπάρχουν και δύο ποιήματα
του Ν. Εγγονόπουλου: «Η
Ωραία κόρη» και «ο Αφέντης
της Καρύταινας». Τραγούδι:
Γ. Ζωγράφος, (LYRA).
82
φετινή χρονιά δεν ήταν μόνο του
Η
Εγγο νό π ουλο υ. Ή τ α ν και το υ Νίκου ντια στις τυραννίες και τις δικτατορίες, γι’ αυ­
Μαμαγκάκη. Συναυλίες π ολλές, η βιο­
γραφ ία το υ στις προθήκες τω ν βι­
βλιοπωλείων και από τη ν εταιρεία το υ
«ΙΔ Α ΙΑ » να κυκλοφορεί μεγά λος αριθμός καταπιέζοντο
με το έργο του.
Τ α παλιά τρα γούδια με καινούργιες φωνές
αλλά και οι νέες δημιουργίες το υ, προσφ ορά
σε όσους αγαπούν τη μουσική το υ . Μ εταξύ
αυτών και ο «Μ πολιβά ρ», που είχε κυκλοφο­
ρήσει σε πρώ τη εκτέλεση το 1968 με τη φω­
νή του αλησμόνητου Γ. Ζω γράφ ου.
Ιούνιος μήνας του 2007 σ το Παγκράτι, στο
σπίτι του, στη μουσική «βιοτεχνία» το υ, ο Ν.
Μαμαγκάκης ανάμεσα σ το σχεδιασμό ενός
εξωφ ύλλου και στην ακρόαση μιας νέας τρ α ­
γουδίστριας βρίσκει το χρόνο να θυμηθεί
όλο αυτό το «έπ ος» τη ς μελοποίησης του
«Μ πολιβάρ».
•Κύριε Μαμαγκάκη πότε γνω ρίζετε το έρ γο
του Νίκου Εγγονόπ ουλου; Ειδικά τον
«Μ πολιβάρ».
-Γ ν ώ ρ ιζ α για τους υπερρεαλιστές στην
Ελλάδα από πολύ ενωρίς, όταν πρω τοήρθα
στην Αθήνα (από το Ρέθυμνο) το 1947. Τό τε
είχα γνωρίσει και το ν Μάνο Χστζιδάκι και
άκουγα συνέχεια για τη ν ύπαρξη τω ν ανθρώ­
πων αυτών. Ή μ ο υ ν 17 ετών. Και ύστερα μέσω
του Χστζιδάκι ήλθα για πρώ τη φορά σε επα­
φή με τους υπερρεαλιστές ποιητές. Μ άλιστα
σε ένα περιοδικό1είχαν δημοσιευθεί κάτι ποι­
ήματα του Εμπειρικού -π ο λ ύ παλιά όμως.
Εκεί για πρώτη φορά ήλθα σε επαφή με τη ν
ποίηση αυτή. Ό μ ω ς συνειδητά το ν Ε γγο νό -
πουλο τον γνώ ρισα -ω ς έρ γο εννοώ, το ποιη­
τικό του π ρ οπ ά ντω ν- εκεί γύ ρ ω στις αρχές
του 1960 και όταν έγινε η χούντα, τό τε το ν με­
λοποίησα. Ή λ θ ε με ένα τρ ό π ο εντελώς φυσι­
κό, διότι ο Εγγο νό π ουλο ς και το ποίημά του
«Μ πολιβάρ» είναι ένα από καρδιάς αντιστα­
σιακό ποίημα, είναι ένα ξέσπασμα ψυχής ενά­
τό άλλω στε, ίσως και ηθελημένα, στον «Μπο-
λιβά ρ» αναφέρει ό λες τις Λατινικές χώρες, οι
οποίες σχεδόν ό λες είχαν τό τε Δικτατορία και
cd δηλαδή.
•Και κάποια στιγμή π αρουσιάζετε το έργο
σα ς σ το ν ίδιο το ν Εγγο νό π ο υ λο ...
-Μ ε λ ο π ο ίη σ α τ ο έρ γο , το δισκοποίησα, ο
τρα γουδιστής Γ. Ζω γράφ ος το τραγουδάει
κάθε βράδυ στις μπουάτ και γίνεται το «σώσε»
γιατί το τρα γουδάει κρυφά, το τραγουδάει και
με «τσ ίλιες» κιόλας, και όταν έμπαινε μέσα η
Αστυνομία άλλα ζε σκοπό και τραγουδούσε
εντελώς άσχετα πράγματα. Έ ν α βράδυ ο Πα-
τσιφάς (της Δισκογραφ ικής εταιρείας
«LY R A ») μου λέει να κάνουμε μία συνάντηση
στο σπίτι του, να έλθει ο Εγγονόπ ουλος και ο
Εμπειρικός και να το υς παρουσιάσω τον
«Μ πολιβά ρ»2. Επήγαμε στο σπίτι του Πατσι-
φά, εκεί το υ ς γνώ ρισα για πρώ τη φορά από
κοντά. Ή σ α ν μεν ευχαριστημένοι που έγινε
αυτή η χειρονομία διότι είχα για πρώτη φορά
μελοποιήσει και Εγγο νό π ο υ λο και Εμπειρικό
που δεν το είχε κανείς πριν (ο Χατζιδάκις είχε
κάνει νύξεις3) αλλά τα κείμενα αυτά δεν μελο­
ποιούνται εύκολα, π α ρ ’ ό λο που εμένα με
βοηθούσανε να βγάλω ορισμένες καλές με­
λωδίες. Εκεί υπήρξε μια βραδιά περίεργη, ο
μεν Εμπειρικός δεν ενέκρινε τις μελοποιοίες
γενικώς, αλλά μου είπε ότι ο «Θεόφ ιλος Χα-
τζημιχα ήλ»4 ακούγεται πραγματικά ευχάρι­
στα. Εκεί γίναμε και φίλοι. Ύ σ τ ε ρ α με πήγε
μια ά λλη φορά ο Φασιανός στο Κολωνάκι στο
σπίτι του Εμπειρικού και έκτοτε πήγαινα καμιά
φορά εκεί και το ν έβλεπα.
• Ο Εγγο νό π ο υ λο ς για την μελοποίηση του
« Μ πολιβάρ» είχε εκφράσει άποψη;
- Ο Ε γγο νό π ο υ λο ς είχε δύο απόψεις. Η μία
άποψη που δημοσιεύθηκε και δημοσιοποιή­
θηκε ήτανε ότι είναι ένα «επ ίτευγμ α », ότι
«έχει τη ν ίδια σημασία με τ ο ν Μ πολιβάρ που
γράφτηκε σ τη ν Κ α τοχή». Α υ τά τα είπε σ τον
Πηλιχό στα Ν έα 5. Ό μ ω ς έχω μάθει ότι δεν
του άρεσε αυτή η ιστορία (της μελοποίησης
δηλαδή). Δ ε ν γνω ρίζω γιατί, ίσως για τί δεν
ήταν ιδιαίτερα «φ ιλο μ ο υσ ικ ό ς» που λέει ο λ α ­
ός. Ό μ ω ς σε ό,τι αφορά το ν Μ πολιβάρ, που
τώρα προσπαθώ εδώ και χρόνια, το ν έχω κά­
νει ένα μεγά λο ορα τόριο μιας βραδιάς ο λό ­
κληρης για μ εγά λη ο ρ χή σ τρ α και χορωδίες.
Μελοποίησα π έντε καινούργια κείμενα. Ή δ η
μου έκανε π ρότα σ η η Ε Ρ Τ να το π αρουσιά­
σουμε το φ θινόπω ρο με μεγά λη ορχήστρ α
στα πλαίσια το υ εορτα σμού τω ν 100 χρόνω ν
από τη ν γέννη σ η το υ ποιητή. Βλέπω ότι αυτό
είναι ένα τερ ά σ τιο κείμενο, ανεξά ντλητο και
κατά τη ν γνώ μ η μου όσοι καιροί και να π ερά­
σουν δεν πρόκειται να το α γγίξουν. Δ ε ν φθεί­
ρεται, δεν π ροσπ ελάζεται, δεν ξεχνιέται.
•Σαν προσω πικότητα τι εντύπωση σα ς έκανε
ο Εγγονόπ ουλος;
- Ο Ε γγο νό π ο υ λο ς ήτα ν ένας αφάνταστα
έντονος άνθρω πος. Ή τ α ν ένα «μ ο ύ τρ ο » που
λένε, α λλά με τη ν έννοια τη ν πνευματική.
Ή τα ν μια αφ άνταστα επιθετική προσω πικό­
τητα. Ίσ ω ς επειδή ήτα ν π ολύ ευφυής. Ή τ α ν
έξυπνος άνθρω πος, εύστροφ ος, γρ ή γο ρ ο ς -
έδινε τη ν εντύπω ση ενός αυχμηρού μυαλού,
κι αυτό φαίνεται από τη ν π οίησή το υ, προπά­
ντων από το ν «Μ π ο λιβ ά ρ ». Για μένα ο Ε γ γ ο -
νόπουλος είναι ο «Μ π ο λιβ ά ρ ». Υπ ά ρχουν και
τα άλλα ποιήματα βέβαια, αλλά, ο «Μ π ο λι-
βάρ» είναι Τ Ο ποίημα τη ς ζω ής το υ. Αυτή
ήταν η εντύπω σή μου για το ν Ε γγο νό π ο υ λο .
Ακόμη θυμάμαι ένα περιστατικό με το ν Γιώ ρ-
γο Σεφέρη που ένα π ρω ί με π ήρα νε (ο Σεφ έ-
ρης με τη σ ύ ζυ γό το υ ) και π ήγα με σ το βι­
βλιοπωλείο το υ «Ε λε υ θ ε ρ ο υ δ ά κ η » για να
αγοράσουμε βιβλία, όπου εκείνη τη στιγμή
μπαίνει μέσα ο Ε γ γο νό π ο υ λο ς φ ουριόζος και
ακούγεται να λέει: «Κ α λη μ έρ α σας, ποιητά».
Βλέπω το ν Σεφ έρη και τη γυναίκα το υ να
κρυφογελάνε. Λ έω «τι συμβαίνει»; και μου
απαντούν: είναι π ρώ τη φ ορά που λέει «κα λη ­
μέρα σας, π οιητά ». Μ έχρι σήμερα έλεγε «κα­
λη μέρ α σας, κύριε Π ρέσβ η». Αυτό δείχνει Ο ι τ ρ ε ις «Μ π ολιβ άρ » των
τη ν «υπ ό θ εσ η » Εγγο νό π ουλο υ. Ενός π ολυ ­ Μ α μ α γ κ ά κ η - Εγγονόπουλου
σχιδούς και πολυτάλαντου ανθρώπου που 1. Μ ε το ν Γ. Ζ ω γρ ά φ ο , LP,
για το υ ς ποιητές είναι ζω γράφ ος και για το υς 1 9 6 8 , «LYRA».
ζω γράφ ους ποιητής. 2. Μ ε το ν Τάση
Χ ρ ισ το για ννό π ο υλο , CD,
•Και μια τελευταία ερώ τηση: Φέτος 2 0 0 7 , «ΙΔΑΙΑ».
εκδόθηκαν δύο c d με τον «Μ πολιβάρ». Το 3. Μ ε το ν Ά λ κ η Κ ά λλια (στα
ένα με τη μορφ ή που έχει το ποίημα και το Ισπανικά) CD, 2 0 0 7 ,
ά λλο στα ισπανικά σε μετάφραση της Ίρμας «ΙΔΑΙΑ».
Βιγιαροέλ.
-Α υ τ ά προέκυψαν γιατί υπάρχει αυτή η ισπα­
νική μετάφραση, η οποία είναι πάρα πολύ κα­
λή και η οποία έγινε με την εποπτεία του Νίκου
Εγγονόπουλου και γιατί βρέθηκε ο νεαρός ελ-
ληνο-βενεζουελάνος τραγουδιστής Αλκής
Κόλλιας, ο οποίος το πήρε και το πήγε στην
Βενεζουέλα και θέλει το υπουργείο Πολιτι­
σμού αυτής της χώρας να το εκδόσει και να το
λανσάρει στη Νότια Αμερική. Τ ο cd, το άλλο, 5. Σε δημοσίευμα της 30ής
είναι με ερμηνευτή τον Τά ση Χριστογιαννό- Δεκεμβρίου 1968 στην
πουλο, ο οποίος το έχει τραγουδήσει με απα­ εφημερίδα Τα Νέα, με τίτλο
ράμιλλη ερμηνεία που δεν συγκρίνεται με την «Ο Μπολιβάρ Του
ερμηνεία του Γ. Ζωγράφου. Το υ Ζωγράφου Μαμαγκάκη», που υπογράφει
ήταν «ά λλη » ερμηνεία. Άλλω στε το cd αυτό το ο Γ. Πηλιχός, διαβάζουμε την
έχω αφιιερώσει στη μνήμη του Γ. Ζωγράφου, παρακάτω δήλωση του Νίκου
ο οποίος το πρωτοτραγούδησε και το υποστή­ Εγγονόπουλου :« Είμαι
ριξε. Τελευταία υπήρχαν περιπτώσεις που δεν εξαιρετικά συγκινημένος
ήμουν ευχαριστημένος από την ερμηνεία του, από το γεγονός ότι ένας
αλλά αυτό δεν αίρει το γεγονός ότι ο Γ. Ζω­ τόσο καλός συνθέτης,
γράφος ήταν αυτός ο πρώτος που το λάνσα­ όπως ο Μαμαγκάκης,
ρε, ο πρώτος που το τραγούδησε τόσο καλά. έσκυψε πάνω στους
στίχους μου κι
•Σας ευχαριστώ, κύριε Μαμαγκάκη. εμπνεύσθηκε α π ’ αυτούς,
όταν τόσοι άλλοι
αντιμετώπισαν κατά
καιρούς αυτούς τους
ίδιους στίχους μ ε τόσα
σκώμματα και τόσες
παρανοήσεις. Και τελικά
είμαι πολύ ευτυχής που
αυτή η μουσική του
Μαμαγκάκη αποδείχτηκε
τόσο ταιριασμένη με τους
στίχους μου, τόσο
συγγενική με την ουσία του
Ο Ν. Μ α μ α γ κ ά κ η ς. ποιήματος».

83
 επισημαίνουμε
Σ ’ αυτή την πόλη οφείλουμε να συνυπάρχουμε
ταν αναμενόμενο ότι δεν θα αρκούσε στον κ. Βουλγαράκη Ντάμπι. Η δική μα ς υπερηφάνεια δεν στηρίζεται στα πετροδο­

Η μόνη η διπλή ψήφος του γεν. γραμματέα του ΥΓΊ.ΠΟ. για

την εκτέλεση μιας «βαρέων βαρών» απόφασης, όπως αυτή
της «εξαφάνισης» των δυο αρχιτεκτονικών κοσμημάτων της
Διον. Αρεοπαγίτου, αλλά και μ α ζί τους του ακρωτηριασμού
ενός από τους πιο σημαντικούς, ιστορικά και αισθητικά, δρό­
μους της Αθήνας, (και επ' ευκαιρία να δούμε ποιος θα 'χει το
κουράγιο να βάλει χέρι στα 5 πανύψηλα, πολύχρονα και πανέ­
μορφα πλατάνια που στολίζουν τα δύο κτίρια). Κάλεσε, λοιπόν,
το ΥΠ.ΠΟ. τον κ. Μπερνάρ Τσουμί, τον αρχιτέκτονα του νέου
Μουσείου της Ακρόπολης, να μας πείσει, όλους όσους τολμά­
με να έχουμε αντίθετη άποψη, για τη sine qua non ανάγκη -τ ώ ­
ρα, πίσω π ίσ ω - της κατεδάφισης των δύο επίμαχων κτιρίων,
όχι γιατί τα... « οπίσθιό» τους ενοχλούν τη νεοπλουτίστικη αι­
σθητική μας ευαισθησία, αλλά γιατί αυτά -τ α κτίρια, όχι τα
«οπίσθια»- εμποδίζουν την « ορατότητα και την αλληλεπίδρα­
ση» καθώς και τον «διάλογο», τίνος; Του Παρθενώνα με το γκό-
θικ υπερ-τσιμεντένιο masterpiece έργο του (το οποίο προ-
σφυώς ο αρχιτέκτονας Γ. Κιζής -Κ α θ η μ ερ ινή 21.7.07- χαρα­
κτήρισε: «...με ελεφάντινα πόδια κάτω από την επιθετική προ­
βοσκίδα»). Καλά, αλλά ρωτήθηκε ο Παρθενώνας αν σώνει και
καλά τον θέλει αυτόν τον «διάλογο»; Και τι είδους « αλληλεπί­
δραση» μπορεί να υπάρξει ανάμεσά τους; Αυτό έπρεπε να είχε
συμβεί όταν ανετέθη στον ελβετό αρχιτέκτονα ο σχεδιασμός
του νέου μουσείου. Ο άνθρωπος «κοίταξε» την Ακρόπολη, αυ­
τό που κατάλαβε σχεδίασε, πληρώθηκε και πήγε σπίτι του. Τώ­
ρα, επιστρατεύθηκε από τον κ. Βουλγαράκη με τη σιγουριά ότι
«δεν θα άφηνε το “σπίτι" του να πέσει να τον πλακώσει». Έτσι,
ο κ. Τσουμί, με παντελή έλλειψη μετριοφροσύνης, στην προς
τους κεχηνότες ακροατές «ομιλία» του είπε ότι: «Τ ο νέο Μ ου­
σείο της Ακρόπολης δεν είναι συγκρίσιμο με κανένα άλλο μου­
σείο»! Μα κ. Τσουμί η Αθήνα δεν είναι Ντουμπάι ούτε Αμπού
λάρια αλλά στην ανεκτικότητα και τη συνύπαρξη όσω ν για χι­
λιάδες χρόνια βρίσκονται επάνω, στην επιφάνεια αυτής της
γης. Γ [' αυτό λέμε ότι έχουμε καθήκον να συνυπάρξουν τα δυο
ιστορικά κτίρια μα ζί με το δικό του. Ό π ω ς συνυπάρχουν, π.χ.,
τα ταπεινά Αναφιώτικα στις υπώρειες της Ακρόπολης μαζ( και
τα βυζαντινά εκκλησάκια τριγύρω της. Και όπως (αφήσατε να)
συνυπάρχει, κ. Βουλγαράκη -κ α ι κ. Σ ο υ φ λιά - η Εθνική Βιβλιο­
θήκη με το κακόγουστο δείγμα του καταναλωτισμού■την πρό­
σοψη του γνωστού πολυκαταστήματος καλλυντικών, ή όπως
ανέχεστε την απερίγραπτη αθλιότητα της Πλ. Μοναστηρακίου,
η οποία διαθέτει την πιο άρτια οπτική πρόσβαση προς την
Ακρόπολη. Εκεί τι γίνεται, κ. Βουλγαράκη, με τον « διάλογο» και
την « αλληλεπίδραση» Μπα'ίρακτάρη και Παρθενώνα;
Ποιος λίγο, ποιος πολύ, οι περισσότεροι από τους νεότε­
ρους έλληνες πολιτικούς, αλέ-ρετούρ Μύκονος-Αράχωβα κά­
νανε το πολιτισμικό τους μεταπτυχιακό. Προφανώ ς στην εξε­
ταστέα ύλη δεν περιλαμβανόταν η α ρ ντεκό πολυκατοικία
Κουρεμένου. Ό μ ω ς ο κ. Τσ ο υ μ ί δεν έχει άλλοθι για όσα τώρα,
πίσω πίσω, μα ς λέει. Γνώριζε το ν μίζερο και ασφυκτικό χώρο,
με το γούπατο υψομετρικό (γ ι' αυτό άλλωστε, και κατά παρά­
βαση, του δώσανε 24 μέτρα ύψος). Γνώ ριζε τα δύο κτίρια και
το διατηρητέο καθεστώς τους, όπως και πιο πολύ γνώριζε
-κ α ι το βλέπει τώρα που πάει να τελειώσει το δικό του κτίριο-
το «τσιμπούρι» στα πλευρά το υ (αυτό κι αν βγάζει μάτι), το
επίσης διατηρητέο κτίριο Μακρυγιάννη. Και δεν έβγαλε τσι­
μουδιά. Αυτά. Εμείς πάντως, κ. υπουργέ, στις φωτογραφίες
που είδαμε, από το ν γυάλινο όροφ ο - επίστεψη του Μουσεί­
ου, η θέα σ την Ακρόπολη είναι ελεύθερη. Και διάλογος γίνε­
ται, φλυαρία να δείτε. Μ ην μεγαλοπιανώ μαστε τόσο πολύ.
Μ ας πήρανε είδηση.
Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Σ Χ ΑΡΙΤΟ Σ

ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ (1968-2007)

f ρ φύγε από κοντά μας πολύ νωρίς ο
■■ζω γράφ ος Σπύρος Παπαγιαννό-
β π ο υ λ ο ς . Μόλις στα 39 χρόνια του,
στην Πάρο, την περασμένη εβδομάδα.
Γεννήθηκε το 1968 στην Αθήνα. Σπού­
δασε σχέδιο στο εργαστήριο του Βρα­
σίδα Βλαχόπουλου, παρακολούθησε
μαθήματα συντήρησης έργω ν τέχνης
και αρχαιοτήτων στα Τ.Ε .Ι. Αθήνας,
ασχολήθηκε με την αρχιτεκτονική και
τη ζωγραφική, μοιράζοντας το χρόνο
του ανάμεσα στα νησιά του Αιγαίου και
την Αθήνα.
Η τεχνική του fresco κυριαρχεί στη
δουλειά του. Τοιχογραφίες του βρί­
σκονται διάσπαρτες στο Αιγαίο. Έ ρ γ α
του έχουν παρουσιαστεί σε ομαδικές
και ατομικές εκθέσεις.
Το 2006 έγινε έκθεση με έργα του
Σπύρου Παπαγιαννόπουλου σ τη ν γκ α -
λερί «Π ο ντο π ό ρ ο ς » στην Πάρο. Τ ό τε ο
Κώστας Γου ζέλη ς έγραφε: « ...Ο κό­
σμος του Σπύρου είναι ένας κόσμος
που ανήκει στη νέα παράδοση. Ο κό­
σμος του Κόντογλου μα και του Jack
London. Του R.L. Stevenson μα και του
Μαγκλή, του Baudelaire και του Καρού-
ζου, του Λάμπρου Κατσώνη και του
Barbarossa, του Henry de Monfreid, του
Corto Maltese, του Θεόφιλου και πολ­
λών άλλων από το πάνθεον των
aventurieri, των λογιών λαϊκών του κό­
σμου.
Συνεπής στον προσωπικό του μύθο,
μας δίνει ζωγραφικά ποιήματα περιπέ­
τειας και φωτός, ζωής και περηφάνιας.
Viva Σπύρος -ε ν έργω φέρειν την αλή­
θεια».

84
 ΜΙΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΜΠΕΝΑΚΗ
«0 Κωνσταντίνος Καραμανλής και η εποχή του»
υπογράφων το παρόν δεν ψήφισε
Ο
ποτέ τον Κωνσταντίνο Καραμαν­
λή, ούτε το ν πριν το Απριλιανό
πραξικόπημα ούτε το ν μετά. Πά­
ντοτε για λό γους ιδεολογικούς.
Αυτή, όμως, η ιδεολογική θέση του δεν
επέτρεψε, από κάποια στιγμή και μετά,
να διαδραματίσει το ρόλο «παρωπίδων».
Η επιστροφή του, το 1974, από το Παρίσι
και οι διαμορφωτικές πρωτοβουλίες του
προς την κατεύθυνση της πολιτικής ομα-
λοποίησης τη ς χώρας, όπως ήταν η νομι­
μοποίηση του κομμουνισηκού κόμματος
και των «παρανόμων» εντύπων, η παρα­
πομπή τω ν πραξικοπηματιών στο στρα­
τοδικείο, η τελεσίδικη λύση του πολιτεια­
κού, η ψήφιση ενός σαφώς προοδευτικό­
τερου και δημοκρατικότερου Συντάγμα­
τος, η προσπάθεια ανόρθωσης τω ν οικο­
νομικών (κάτι, άλλωστε, που το είχε επι­
χειρήσει και στην πρώτη του οκταετία)
και κυρίως η ένταξη, το 1980, της Ελλά­
δας στην τότε Ε.Ο.Κ. (ως 10ο! μέλος) δεν
είναι δυνατόν να υποτιμηθούν -μέσα,
πλέον, στην ιστορική τους διάσταση-
από μόνη τη ν ιδεολογική εμμονή, η οποία
ενπολλοίς περιέχεται σ ’ ένα κέλυφος συ­
ναισθηματικού πείσματος.
Σήμερα, είναι δύσκολο να δεχθεί κα­
νείς ότι υπάρχει σώφρων 'Ελληνας πολί­
της, ενήμερος και με κατακαθισμένα τα
πολιτικά πάθη τη ς εποχής (με τις όποιες
ιστορικές εκκρεμότητες τη ς δεκαετίας
του ’50) που να μην αποτιμά θετικά το
ισοζύγιο της ΘΟχρονης πολιτικής πα­
ρουσίας του μακεδόνα πολιτικού. Είναι
αξιοπρόσεκτο το τέλο ς του χαιρετισμού
που απηύθυνε ο πρόεδρος του Συνασπι­
σμού Αλέκος Αλαβάνος στην εκδήλωση
του Μεγάρου Μουσικής, με θέμα «Κω ν­
σταντίνος Γ. Καραμανλής. Εκατό χρόνια
από τη γέννησή του. 1907-2007», στις
20 Μαρτίου 2007: «... είναι σημαντικό να
βλέπουμε έναν πολιτικό ηγέτη και να τον
κρίνουμε μακριά από τα πάθη τη ς επο­
χής του. Ίσ ω ς όμως παραμένει ζωντα­
νός μέσα από τη δράση του, όταν μπο­
ρεί να υπάρχει ακόμα μέσα από τα πάθη
της δικιάς μας εποχής». Α λλά και ο
Ευάγγελος Βενιζέλος, στον δικό του
χαιρετισμό (προφανώς ως εκπρόσωπος
του Π Α Σ Ο Κ ) επιχείρησε ένα πυκνό, συ­
μπερασματικό πορτραίτο του τιμώμε­
νου: «Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής δεν
αρνήθηκε ποτέ την ιδεολογική και πολι­
τική του ταυτότητα. Δεν υποδύθηκε ρό­
λους που δεν του ανήκαν. Δεν αναλώθη­
κε σε μια επίπλαστη πολυσυλλεκτική ρη­
τορεία. Συγκρότησε με προσοχή και αυ­
στηρότητα τη δημόσια εικόνα του, θυ­
σιάζοντας σε αυτήν κάθε ιδιωτική διά­
σταση. Δεν ενέδωσε σε μιαν επικοινω-
νιακή χρήση της πολιτικής. Δεν υποτίμη­
σε τους αντιπάλους του. Αντιθέτως,
τους αναγνώρισε και τους σεβάστηκε».
Με την ίδια αφορμή, δηλαδή το Διε­
θνές Συνέδριο για τα 100 χρόνια από τη
γέννησή του, το Μουσείο Μπενάκη και
το ίδρυμα «Κωνσταντίνος Γ. Καραμαν­
λή ς » διοργάνωσαν φωτογραφική έκθε­
ση η οποία διατρέχει τη ζωή, την ΘΟχρο-
νη πολιτική του δράση και τις εποχές μέ­
σα στις οποίες αυτή πραγματοποιήθη­
κε. Συνοδευτική της έκθεσης μια ιδιαίτε­
ρα επιμελημένη (όπως όλες οι έντυπες
προσφορές του Μουσείου) έκδοση 224
σελίδων, η οποία περιέχει όλο το φωτο­
γραφικό υλικό της έκθεσης. Να σημειω­
θεί ότι την οργάνωση του χώρου είχε ο
Σταμάτης Ζάννος, ενώ την επιστημονική
τεκμηρίωση καθώς και την επιμέλεια
της έκδοσης ο ιστορικός Τάσος Σακελ-
λα ρ ό π ο υ λο ς .
Από το 1907, έτος γέννησης του
Κων/νου Καραμανλή, μέχρι το 1995,
οπότε και αποχωρεί από την ενεργό πο­
λιτική με τη λήξη της δεύτερης προεδρι­
κής του θητείας, η συγκεκριμένη έκδοση
αποτελεί μία σωστικού χαρακτήρα προ­
σφορά όχι μόνο της έκθεσης αλλά και
μία, υποδειγματικού τρόπου, αντικειμε­
νική αποτύπωση 88 χρόνων -σχεδόν
ολόκληρου του 20ού αιώνα- πολύπαθης
(έως τραγικής) ελληνικής ιστορίας. Μέ­
σα σ ’ αυτό το χρονικό διάστημα διαμορ­
φώθηκε το ελληνικό κράτος όπως το
γνωρίζουμε σήμερα. Υποδειγματική τό ­
σο η έκθεση όσο και η έκδοση γιατί κυ­
ρίως το πολιτικό βλέμμα το αντικαθιστά
το ιστορικό. Μέσα από όλες τις εκδοχές
-φ ίλιες και αντίπαλες- οι οποίες συμπα-
ρατίθενται (μέχρι και γελοιογραφίες,
φυσικά, πολιτικές) επαναφέροντας στη
συνείδηση την απίστευτη σε αριθμό ροή
μεγάλων γεγονότων, πολιτικών και κοι­
νωνικών, άλλοτε αυτών που η μνήμη τα
παραμερίζει ενώ σήμερα αναθεωρεί τον
ρόλο τους και άλλοτε αυτών που παρα­
μένουν στο προσκήνιο, οδυνηρά και
αδιέξοδα. Πολύτιμη, όσο και αναπόφευ­
κτη, η συγκίνηση για τους προβεβηκότες
στην ηλικία, αλλά το ίδιο πολύτιμη για τις
τρέχουσες γενιές, οι οποίες φυσικό είναι
να μην έχουν την ίδια ιστορική συνέχεια,
της οποίας, εντούτοις, θα είναι κληρονό­
μοι και -α υ ρ ια νο ί- διαχειριστές.
Τη ν έκδοση την προλογίζει με σύντομο
αλλά άκρως πυκνό κείμενο ο διευθυ­
ντής του Μουσείου Μπενάκη Άγγελος
Δεληβοριάς. Ακολουθούν -κ α ι είναι πο­
λύ χρήσιμο α υ τό - οι χαιρετισμοί τους
οποίους απηύθυναν στην εκδήλωση του
Μεγάρου Μουσικής οι Πέτρος Μολυ-
βιάτης και Αχιλλέας Καραμανλής, πρόε­
δρος, αντίστοιχα, και αντιπρόεδρος του
ιδρύματος «Κωνσταντίνος Γ. Καραμαν­
λής», Αλέκος Αλαβάνος, πρόεδρος του
Συνασπισμού της Αριστερός των Κινη­
μάτων και της Οικολογίας, Ορέστης Κο-
λοζώφ, βουλευτής του Κομμουνιστικού
Κόμματος Ελλάδας, Ευάγγελος Βενιζέ­
λος, βουλευτής του ΠΑ.ΣΟ .Κ. και ο πρω­
θυπουργός Κώστας Καραμανλής.
Παράθεση δύο εύστοχων παραγρά­
φων από τον πρόλογο του Αγγέλου Δ ε-
ληβοριά αποτελεί τον ενδεδειγμένο
τρόπο κλεισίματος αυτής της παρου­
σίασης. «Η ιστορία δεν δικαιώνει κοινω­
νικά φαινόμενα, δεν αγιοποιεί πολιτικές
καταστάσεις ούτε προσφεύγει στις με­
ταβλητές της ηθικής για να στηλιτεύσει ή
να υμνήσει τους εμπλεκόμενους στις δια­
δρομές της. Ακόμα και όταν αποδέχεται
τη μυθοποιητική λειτουργία του ενδιάμε­
σου χρόνου στην ανάδειξη κάποιου γε­
γονότος, τον λόγο της αρθρώνει -κριτικά
πάντοτε- ο σεβασμός των δεδομένων.
[...] Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής δεν
ανήκει πλέον σε κάποια κομματική παρά­
ταξη με την αυστηρή έννοια του όρου,
αλλά στα συστατικά της ιστορικής μνή­
μης του ελληνικού κόσμου συνολικά. Αυ­
τό άλλωστε θα ήθελε να αναδείξει και η
έκθεση (σ.σ. καθώς και η συνοδευτική
έκδοση) του Μουσείου Μπενάκη, με
αφορμή το Διεθνές Συνέδριο για τα 100
χρόνια από τη γέννησή του».
ΔΗΜΗΤΡΗΣΧΑΡΙΤΟΣ
85

Γράφει ο Κώστας Γ. Παπαγεωργίου
Αγορίτσα Μπακοδήμου,
Εγχειρίδιο του καλού ταξιδιώτη,
Εκδόσεις Α.Α. Λιβάνη,
Αθήνα 2007, σελ. 105
Μια ιδιοτύπως λυρική και σ τοχαστι­
κή ταξιδιωτική περιδιάβαση αποτε­
λούν τα σύντομα κείμενα που σ υ γκ ρ ο ­
τούν το βιβλίο τη ς Α γο ρίτσ α ς Μπακο­
δήμου. Μπορεί στο τέλο ς του καθε-
νός χωριστά να μνημονεύεται ο τόπος
που δημιούργησε το έναυσμα τη ς
γραφής του, στην πραγματικότητα,
ωστόσο, ό,τι αναδύεται σ ’ αυτά δεν εί­
ναι ο τόπος, αλλά η, συχνά ποιητικά,
διαχυμένη συγκίνηση και μια, κατά βά­
θος, εξομολογητική διάθεση της «τα -
ξιδιώτισσας». Η οποία, οικειοθελώς
παρασυρμένη από τις περιρρέουσες
αναθυμιάσεις πτυχώ ν ζωής, καταστά­
σεων και εικόνων που τη ς αποσπούν
την προσοχή -σ α ν να αισθάνεται ότι
ανταποκρίνονται στον ρέποντα προς
τον εσωτερικό μονόλογο ψυχισμό
της, εκφράζει απολύτως εσω τερικευ-
μένες τις εντυπώσεις τ η ς - διαπερα-
σμένες από ενδόμυχες ιδέες, σκέψεις
και υπαρξιακής υφής αγωνίες της.
Ο ι εντυπώσεις που αποκομίζει τα ξι­
δεύοντας κατατίθενται με τέτοιο τ ρ ό ­
πο, που περισσότερο προβάλλεται ο
εσωτερικός της κόσμος· οι αμφιβο­
λίες της για την ύπαρξη, για τη ν τρ α γι­
κή μοίρα του σύγχρονου ανθρώπου,
για τον αμείλικτο εγκλω βισμό του σε
μία πραγματικότητα που επενεργεί
ναρκωτικά στις επιθυμίες του και στις
όποιες προθέσεις του για μια κάποια
υπέρβαση. Το ταξίδι, στην περίπτωσή
της, αποτελεί το έναυσμα ή το π ρ ό ­
σχημα- οι ξένοι τόποι που επισκέπτε­
86
ται θα μπορούσαν να θεω ρηθούν ως
προκαθορισμένα ή συμπτω ματικά επι­
λεγμ ένα σημεία συνάντησής τη ς με
το ν βαθύτερο εαυτό τη ς. Α υ τό ν που
επιμένει να αντιστέκεται στις ισοπε-
δωτικές ριπές τη ς καθημερινότητας
και στις ακινητοποιητικές το υ χρόνου
ιδιότητές τ η ς · που θέλει να κρατήσει
σε κατάσταση ευπαθούς ετοιμότητας
το υ ς π όθους και τη διάθεσή τη ς να εν­
δίδει στα καλέσματα το υ απρόοπτου
και το υ κάθε διεγερτικού το υ πνεύμα­
τος, το υ σώ ματος και τη ς ψυχής ενδε­
χόμενου.
Παρατηρεί, αισθάνεται και στη σ υνέ­
χεια, σχεδόν πάντοτε, «εσ ω σ τρ έφ ε-
ται», περιβάλλοντα ς το εκάστοτε αντι­
κείμενο τη ς π α ρ α τήρ ησ ής τη ς με μια
θερμότητα που εκπέμπεται από τη ν
εσω τερική τη ς διάθεση, «χρ ω μα τίζο -
ντάς το με τη ν ευαισθησία τη ς και τη ν
πνευματικότητά τη ς », αφού, ό,τι ενα-
γω νίω ς επιζητεί δεν είναι το ίδιο το
αντικείμενο, α λλά η ανταπόκρισή το υ
εντός τη ς. Ό ,τ ι αναζητάει βρίσκεται
«πέρα από αυτό που βλέπει, π έρα από
το αντικείμενο, που μεταμορφ ώνεται
στο τέλο ς σε μια υποκειμενική π ρ α γ ­
ματικότητα» (Στέλιο ς Ξεφ λούδας).
Παρατηρεί, αισθάνεται και οικειοποι-
είται μεμονω μένες εικόνες, μορφές
και καταστάσεις, τις οποίες π ρ ο σ π α ­
θεί να προστα τεύσει, να διαφ υλάξει
ως κόρην οφ θαλμού, ως ένδειξη ή
απόδειξη τη ς ικανότητάς τη ς να κρα­
τή σει ανέπαφη τη σ υγκίνηση ή τ η ν έκ­
π λη ξή τη ς από τη διαβρωτική δύναμη
τη ς καθημερινότητας, τη ς οποίας εί­
ναι, παρά τη θέλησή τη ς, φ ορέας και
στην οποία, αναπόφευκτα, θα επι­
στρέφει.
Τα ξιδεύοντα ς η σ υγγρ α φ έα ς μοιάζει
να θέλει να περισώ σει από τη φθορά
και το ν θάνατο το ξεκομμένο από τη ν
τύ ρ β η το υ καθημερινού χρόνου π α­
ρόν τη ς- να δημιο υργήσ ει, μ ’ αυτό,
αποθέματα μνήμης, να π ρομηθευτεί
υλικό για τις μελλοντικές τη ς ενθυμ ή­
σεις. Για να καταστήσει, εν συνεχεία,
τις σκέψεις, τις αισθήσεις τη ς και τις
εικόνες που αξιώθηκε να δει π αντοτι­
νές, αλώ βητες από το ν χρόνο, το ν
οποίο μοιάζει να θέλει να καταργήσει,
έστω για προσω πικό τη ς λο γα ρ ια σ μ ό ,
εξορκίζοντάς το ν διά τη ς γρ α φ ής.
Σ το ν πόθο τη ς για το ταξίδι εμφ ιλοχω -
ρεί και μονίμω ς κυοφ ορείται ο φόβος
το υ θανάτου, η πικρία ανεκπλήρωτων,
ματαιωμένων ή η ττη μ ένω ν ερώτων,
α λλά και η διακαής, ό σ ο και αδιάπτω­
τη, επιθυμία τ η ς γ ια συνέχεια, για δι­
εύρυνσ η το υ χώ ρ ο υ και το υ χρόνου
που τη ς ανήκει και τ η ν περιορίζει, για
τη ν κα λλιέρ γεια τη ς αίσθησης της
α π ό λυτης τα ύ τισ ή ς τη ς με το ν αενάως
ρέοντα χρ ό νο , π ου φαίνεται ότι την
έχει α π ό λυ τη ανάγκη. Γ ι’ αυτό και συ­
χνά, ίσως προα ισ θα νόμενη τη δική
τη ς μοίρα, με μιαν άφατη συγκίνηση,
π ροσπ αθεί να φ ανταστεί και να ανα-
π α ρ α σ τή σ ει ά λλο υ ς , άγνω στους, που
βρέθηκαν π ρ ιν α π ’ α υτήν ταξιδιώτες
στα ίδια μέρη, κινήθηκαν σ τους ίδιους
χώ ρους, ά γγιξα ν τα ίδια αντικείμενα,
π λά για σ α ν και κοιμήθηκαν στα ίδια
κρεβάτια.
Ενδιαφ έρω ν είναι, ακόμα, και ο τρό­
π ος με τ ο ν οποίο δ ια σ τέ λλε ιτις ιδιότη­
τε ς τω ν π ρ α γμά τω ν, κάνοντάς τα να
γίνο ντα ι α ντιληπ τά και από αισθήσεις
π ου, υπό φ υσιο λο γικές συνθήκες, θα
άφηναν αδιάφ ορες. Η προσωρινή
α π ελευθέρω σ ή τη ς από τα δεσμά των
αμείλικτα αντικειμενικά προσδιορι­
σμένω ν διαστά σεω ν το υ συνήθους
χρ ό νο υ , η δ υ να τό τητα π ου αποκτά τα­
ξιδεύοντας να τ ο ν καταστήσει μία
υπόθεση προσω πική, υποκειμενική,
τη ς επιτρέπει να αντιλαμβάνεται τα
π ρ ά γμ α τα και ό λα όσ α αποσπούν την
π ρ ο σ ο χή τη ς σ α ν να έχου ν εμπλουτι­
σ τεί με μιαν επ ιπ ρόσ θετη, με μια τέ­
τα ρ τη διάστα ση, π ου τα καθιστά πρό­
σφ ορα σ ε ό λες τις αισθήσεις της και
π ερ ισ σ ό τερ ο ανταποκρινόμενα στη
διάθεσή τη ς να διεισδύσει, μέσω αυ­
τώ ν, στα βαθύτερα στρώ ματα της
σκέψης και τη ς ευαισθησίας της.
Έ τ σ ι, η ό ρα σ η αντιλαμβάνεται οσμές
χρω μά τω ν και όγκω ν, η ακοή μπορεί
και διακρίνει το υ ς ή χο υ ς τη ς σιωπής ή
τη σιωπή στη ρίζα το υ ήχου, καθώς
και τις λεπ τεπ ίλεπ τες αποχρώ σεις της
σιω πής και τω ν ή χω ν από τό π ο σε τό­
πο. Κι ό λ ’ αυτά γιατί, για τη συγγρα ­
φέα, σε αντίθεση με το χαμένο χρόνο
τη ς καθημερινότητας, τ ο ταξίδι, η δια­
φ υγή από τ η ν π ρ α γμ α τικ ό τη τα τη ς ζω­
ής μας, παραμένει, μαζί με το ν έρωτα,
το τελευ τα ίο καταφ ύγιο, προκειμένου
να α π α λλα γεί κανείς, έσ τω για λίγο,
από το ένδυμα τη ς θ νητό τητα ς. $^|
 Ν. Στ. Μυαώτης Ε Κουνεο ντ’ Ορνανό Κ. Αυγητίδης B. I. Λενιν
ΤΑ ΕΚΤΑΚΤΑ ΣΤΡΑΤΟΔΙΚΕΙΑ ΛΑΖΑΡΟΣ ΟΣ ΟΙ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟΙ ΜΑΧΗΤΗ ΣΤΙΣ ΓΡΑΜΜΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥΣ
ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1946-1960 1768-1797 ΤΗΣ ΕΑΜΙΚΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ (ΕΛΑΣ) ΚΑΙ ΑΔΙΚΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ

Ν. Γεωργιάδης - Τ. Ραχματούλινα ΧΤσοντής Τ. Αυγερινός Ν. Κυτόπουλος

ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΜΕ ΒΑΡΚΑ... ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΠΙΚΡΟ ΑΝΤΙΔΩΡΟ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΒΟΥΝΟΥ
Ο ΠΑΓΚΑΝΙΝΙ ΤΟΥ ΜΠΟΥΖΟΥΚΙΟΥ

ΙΤΛΥΗΟΙ ΚΟΥ1ΉΛΚΗΖ

ΙΙαρακαλώ
μη θίγετε το φασιομό μου
•V'***// liÎlAMOtnifJJiUU
«I / μι ;

I X W) \ H I ι ι ο χ ι ι

Γ. Παπαοικονόμου Στ. Κουτρόκπς Παραμύθια του κόσμου Α. Κστσούλη-Συμεώνογλου

ΤΟ ΔΟΚΑΝΟ ΠΑΡΑΚΑΛΩ ΜΗ ΘΙΓΕΤΕ ΕΝΤΕΚΑ ΛΑΪΚΑ ΤΟΥΡΚΙΚΑ ΣΑΡΚΟΦΑΓΟΣ. ΑΙΜΟΒΟΡΟΣ
ΤΟ ΦΑΣΙΣΜΟ ΜΟΥ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΙ ΑΧΟΡΤΑΓΟΣ. Ε. ΛΥΚΟΣ ΕΙΜΑΙ
ΔΕΝ ΕΙΜΑΙ ΑΡΝΑΚΙ...

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ
Σόλωνος 130.106 81 Αθήνα. Τηλ.: 2103320800. Fax: 2103813354. httpVwww.sep.gr, e-mail: info@sep.gr
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Μαυροκορδάτου 3. Τηλ.: 2103829835.2103808132. Fax: 2103829614
ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ: 1. Αθήνα. Μαυροκορδάτου 3. Τηλ.: 2103829835.2103808132. 2. θεοσαλονίκη. Πλάτωνος 7. Τηλ.: 2310283810.
3. Γιάννενα 28ης Οκτωβρίου 19. Τ η λ : 2651038090.4 Κύπρος, Γαβριήλ Παππάς, Λάρνακα. Τ η λ : 24423617.
 s e κινα το καλοκαίρι και η
σειρά θεατρικών κείμενων
από τις εκδόσεις
«Ηριδανός» συνιστούν μια
κατεξοχήν σημαντική
επιλογή που στο σύνολό της
δίνει το στίγμα της δυναμικής
επανεμφάνισης του καλού
και ιστορικού εκδοτικού
Ζείδωρος θαλασσινός αγέρας
οίκου. Με τις μεταφράσεις
του Ερρίκου Μπελιέ και έργα
και σπουδαία γραφή
τω νΦ εδερίκο Γκαρθία
Λόρκα {Γέρμα, Η θαυμαστή
μπαλωματού), Λουίτζι
Πιραντέλλο (Εξι πρόσωπα Ιωάννας Καρυστιάνη,
στές κρασιών, έχει «σ ώ μ α ». Τ ο προσεγγίζεις
ζητούνσυγγραφέα, Να Σουέλ, Καστανιώτης, 2006. και με τις πέντε αισθήσεις. Π ρώ τα το «αισθά­
ντύσουμε τους γυμνούς), Με τα χρόνια έχει πάρει να με «γη τεύ ει» πιο νεσαι» και κατόπιν τ ο «νιώ θεις». Πρόκειται,
Όσκαρ Ουάιλντ {Σαλώμη, Η πολύ ο τρόπος τη ς αφήγησης παρά το ίδιο το όπως και με τ ο ν έρωτα, για μια αισθησιαρχι­
σημασία του ναείσαι αφηγούμενο. Ό χ ι τό σ ο το τι μου λες, αλλά το κή επικοινωνία, σύμφωνα και με το επικούρει-
σοβαρός), Ζωρζ Φεντώ πώς μου το λες. Δ ε ν είμαι σ ίγουρος πόσο αξί­ ον: «Ο ύ δ έ ν έν τφ νφ ό μή πρότερον έν τη
{Ράφτηςκυριών) και τις ζει να πεις (στη λογοτεχνία) σπουδαία π ρ ά γ­ αίσθήσει». Ά λλω σ τε η Καρυστιάνη ακόμα
κλασικές μεταφράσεις του ματα δίχως το ν ανάλογο σπουδαίο τρόπο. από τη ν Κυρία Κατάκη σ τη γλώ σ σ α έριξε το
Μολιέρου από τον Κ.Χ. Μύρη Και όταν λέω «τρ ό π ο » δεν αναφέρομαι στην βάρος. Και αν αυτή η φροντίδα τη ς στη γρα­
{Οασυλλόγιστος, Γιατρόςμε περισσότερο σύνθετη (όσο και δυσκολο- φή σημειώνει το ν π ρώ το τη ς σημαντικό σταθ­
τοζόρι) δημιουργείται μια προσδιόριστη) έννοια, ύφος, αλλά στη γλ ώ σ ­ μό στη Μικρά Α γγλία και τη ν κορύφωση στον
εξαιρετική θεατρική σα, στο γράψιμο. Δ ε ν είναι αξιωματική αυτή η Ά γιο της μοναξιάς, τώ ρα σ το Σουέλ διαφαίνε-
βιβλιοθήκη που επεκτείνεται εμμονή μου, αλλά τη ν «ανατροφ ή» και τη ν τα ι μια αποφόρτιση, π α ρ ’ ό λο που η γραφή
και σε άλλα έργα, σταθερά προκοπή μιας γλώ σ σ α ς δεν τη ν περιμένεις, τη ς δεν ερω τοτρόπησ ε π οτέ με τη ν εκζήτη­
στο πλαίσιο ενός κλασικού π.χ., από ένα δικόγραφο ή από ένα πολιτικό ση. Ίσ ω ς γ ι’ αυτό τώ ρ α τ ο Σο υ έλ πλέει σε μια
ρεπερτορίου. ρητόρευμα με τη μορφή άρθρου, αλλά ούτε κλασική λιτό τητα ύφους, αποδίδοντας έτσι
και από ένα δοκίμιο στοχασμού. Στο τελευ ­ διαύγεια και εύπλαστη δυνατότητα περιγρα­
Ο κόσμος των ταίο αυτό, μάλιστα, τα πρωτεία οφείλει να τα φής του καίριου δίχως λεκτικές ακροβασίες.
παρεκκλίσεων στην κωμωδία έχει η αποδεικτική διαχείριση, όσο και αν κά­ Α υ τό γίνεται φανερό από τις πρώ τες κιόλας 9
του Αριστοφάνη ποιες φορές η γραφ ή επιχειρεί να λογστεχνί- αράδες τη ς πρώ της παραγράφ ου του βιβλί­
παρουσιάζεται μέσα από τη σει. Αυτήν τη ν «απαίτηση», ή έστω υποχρέω­ ου. Θ α το λμ ο ύ σ α να πω μια «είσοδος», η
μελέτη της Φωτεινής ση, την προσδοκώ από το μυθιστόρημα, πο­ οποία αιφνιδιάζει φυσικά θετικά με την ορι-
Δεκάζου-Στεφανοπούλου, λύ περισσότερο σήμερα που η σύγχρονη σ τικ ό τη τα τη ς διατύπωσης, τη ν οικονομία και
Περιθωριακοί και ποίηση στενεύει το γλω σσικό τη ς εύρος, τη ν απουσία «λίπ ο υ ς». Γνω στό ότι όλοι οι ση­
παραβάτες (εκδ. Ελληνικά όπως αυτό γίνεται φανερό από το ίδιο τη ς το μαντικοί πεζογράφ οι δίνουν ιδιαίτερη σημα­
περιεχόμενο. Αντίθετα, το μυθιστόρημα, σία σ ’ αυτή τη ν πρώ τη παράγραφ ο, στις πρώ­
Γράμματα, 2007): Μέθυσοι,
αδέσμευτο όπως είναι ως προς τη ν έκτασή τες λέξεις. Σ το «ά νο ιγμ α » το υ Σουέλ ούτε να
άσωτοι, τζογαδόροι, ληστές
του μπορεί να είναι -κ α ι το βλέπουμε να σ υμ­ το υ προσθέσεις γίνεται λέξεις, ούτε να του
και διαρρήκες, μοιχοί και
βαίνει, σε λιγοστές, βέβαια, περιπτώσεις, στη αφαιρέσεις. Μ ’ αυτό το ν τρ ό π ο κυλάει ολό­
μοιχαλίδες, λάγνες γριές,
σύγχρονη ελληνική λο γο τε χ νία - ο προνομια­ κληρο το βιβλίο. Και αν πουθενά υπάρχουνε
δωροδόκοι και καταχραστές
κός διαχειριστής του γλω σσικού μας π λο ύ ­ «κοιλιές» (συνήθω ς μ ’ αυτή τη λέξη γίνεται
του δημόσιου χρήματος,
του, ενίοτε και τον προσαυξάνει. αναφορά σ τον κινηματογράφ ο) δεν κράτησα
δειλοί, λιποτάκτες και
Κάθε καινούργιο βιβλίο τη ς Ιωάννας Καρυ- το μίζερο «β υ θ όμ ετρ ο ». 'Ο ταν σε συνεπαίρνει
ριψάσπιδες, ένας στιάνη μού ισχυροποιεί ακόμα περισσότερο τ ο βιβλίο δεν σταματάς στο περιστασιακό.
απίστευτος αριθμός ικανός αυτή μου τη ν πεποίθησή. Σκέφτομαι τα γ ρ α ­ Ακόμα και σ το Αναζητώ ντας το ν χαμένο χρό­
να αναμετρηθεί με τα φτά της θάλασσας, π.χ., το υ Τζόζεφ Κόνραντ νο το υ Π ρ ο υ σ τ συναντάς μακρόσυρτες, κου­
σημερινά αντίστοιχα ή το ν Γέρο και τη θάλασσα το υ Χεμινγουαίη ραστικές σελίδες.
«λαμόγια». Ενδιαφέρουσα ή, ακόμα, και το ν δικό μας το ν Παπαδιαμά- Τ ο Σουέλ είναι ένα βιβλίο «μουσκεμένο»
μελέτη από τη σκοπιά της ντη. Ή τ α ν η γλώ σ σα που έδωσε «μπ ό ι» στο στη θάλασσα, ακουμπάει, όμως, και στη στε­
χαρακτηρολογίας φέρνει στο έργο τους. Εκεί με π ήγε και το Σουέλ, το και­ ριά. 'Ενα canto τό σ ο για τη ν ελευθερία και τη
προσκήνιο «ήρω ες» που νούργιο μυθιστόρημα τη ς Ιωάννας Καρυ- διαθεσιμότητα (με τ ο κόστος το υ ς και οι
κατά κανόνα δρουν στο στιάννη («βουβό κύμα» θα πει η λέξη σουέλ, δύο) όσ ο και για τις δεσμεύσεις (αυτές που
παρασκήνιο. εξηγεί η συγγραφ έας στο σχετικό γλω σ σ ά - π ροέρχοντα ι απ’ τη στεριά). Σ α ν το φως με
ρι). Αργά και φράση φράση το διάβασα, ακό­ τη σκιά- χω ρίς το ένα δεν θα υπήρχε το άλλο.
Πάντα ενδιαφέροντα τα μα και λέξη λέξη, και με όχι σπάνια πισω γυρί- Και όταν η (θαλασσινή) ελευθερία σε κατα­
κείμενα του Μ αξ Φρις, σματα. Ενα βιβλίο που, όπως λένε οι δοκιμα­ βάλλει, αρχίζεις να νο σ τα λγείς τις «δεσμεύ­

88
/
σεις, έτσ ι για να εξισ ορ ροπ ήσεις τ ο μέσα το υ ένα είναι η Μ αρίτσα, η γά τα του καραβιού και καθώς πυροδοτούν τις
εκκολαπτήριου-«σκάφ ους» τη ς ερημιάς σου ιστορική αδυναμία του καπετάνιου. Τ ο άλλο σχέσεις ίων ηρώων με
με το «ό ν ε ιρ ο » το υ οικογενειακού «α να μο ρ ­ είναι η Λίτσα Τσ ίχλη , πρώ ην κομμώτρια, ο μο­ στοιχεία μιας φαινομενικά
φωτήριου». Κάπω ς έτσι, σχηματικά βέβαια, ναδικός και καταβασανισμένος έρωτας του ιδιοπαθούς συνθήκης, και
υποψιάζεσαι ότι παιδεύονται οι ψυχές τω ν Α υ γο υ σ τή . Π λάσμα -α γία σμα ψυχής και σάρ­ συγχρόνως πυκνώνουν τα
ηρώων το υ βιβλίου, χω ρίς να κάνουν ουσια­ κας. Συμπυκνω μένοι όλοι οι χυμοί και η χαρά στοιχεία της εγωτικής
στική προσπάθεια για ανατροπές. Σ τη ζωή η τη ς ζωής, τη ς πίστης, τη ς υπομονής, τη ς κα­ ιδιοσυστασίας τους που
μόνη ανατροπή είναι ο θάνατος, ό λα τα ά λλα τα νόησ ης, το υ ανεπιφύλακτου δοσίματος. Κι αποδίδουν στους ήρωές του
-ακόμα και ο έ ρ ω τ α ς - είναι προβλέψιμα. Η ό λα αυτά, μια ολόκληρη ζωή, κοντά 40 χρ ό ­ ψήγματα αλήθειας. Η
προσέγγιση είναι α πρόβλεπτη. Και αυτό το νια, με μακρόχρονες απουσίες-φ υγές του
αφηγηματική αρτιότητα του
καθήκον τ ο έχει η τέχνη . Η Καρυστιάνη το ατίθασου Α υ γο υ σ τή . Το υ δεσμευμένου,
μυθιστορήματος του 4ς με
εκτελεί με εντυπω σιακά άρτιο τρ ό π ο και κό­ εντούτοις, με γάμο, αποτυχημένο και συμβα­
λένε Γκαντενμπάιν
πο. Θαυμάζω α υτόν ακριβώς τ ο ν ολοφ άνερο τικό, και με παιδιά. Υποχρεώ σεις του που τι­
(πρόλογος: Σώτη
κόπο που έκανε, προκειμένου να σ υγκεντρ ώ ­ μά με συνέπεια ως τέτοιες. Χωρίς τη Λίτσα
Τριανταφύλλου, εκδ.
σει όλη αυτή τ η ν απίστευτη γνώ σ η για τη θά­ Τσ ίχ λη το Σουέλ θα ήταν μονόμπατο. Αυτή το
Μελάνι, 2007) σε
λασσα, τις χά ρ ες και τ α ζόρια τη ς , τις λε ι­ γαληνεύει, το ορθοπλωρίζει. «Α γκά θι» ανο­
συνδυασμό με την πολύ
τουργίες τη ς ναυτιλίας, τα κέρδη και τις ζη­ μ ο λό γη το για το ν γερ ο -Α υ γο υ σ τή ο γιος του
καλή μετάφραση της Μαρίας
μιές, τη ζωή πάνω σ τα ποντοπόρα, τα καθή­ Αντώ νης. Νεαρό αντράκι. Κόστος αμοιβαίο η
κοντα, τη μονοτονία, τη ν απουσία γυναίκας
Τοπάλη προσφέρουν ένα
απουσία το υ ενός για το ν άλλο. Παρά ταύτα
και βέβαια πάνω απ ’ ό λα τη γλ ώ σ σ α τη ς θά­ αξιανάγνωστο βιβλίο.
θα είναι αυτός που σαν «γα λλικ ό κλειδί» τω ν
λασσας, τη γ λ ώ σ σ α τω ν πληρω μάτω ν. Ό λ α μαστόρω ν θα βιδώσει και θα ξεβιδώσει π ρ ά γ­
αυτά αφομοιω μένα α πόλυτα, προκειμένου ματα και εκκρεμότητες (ε, δεν θα πω κιόλας Ρ ο ή μνήμης εγγράφει με
να γίνουν ερ γα λείο τη ς γρ α φ ής, χω ρίς ρ ω γ­ τη ν -« ε π ί τη ς ο θ ό ν η ς »- υπόθεση το υ έρ γο υ!). λέξεις ο Χένρι Μ ίλερ στο
μές αδεξιότητας, κενών ή παρανοήσεω ν. Και Πάντω ς, μελό το υ κέρατά δεν γίνεται το βι­ μυθιστόρημα του 1936,
έτσι η ιστορία να κυλάει για το ν αναγνώ στη βλίο ούτε σε μία το υ σελίδα. Μια αισθητή και Μαύρη Άνοιξη (μετάφραση-
σε άμεση επαφή με τ α δρώ μενα, ερ ή μ η ν -π ή ­ π λούσια ποιητική αχλύ -α κ ό μ α και στις πιο επίμετρο: Γιώ ργος-Ίκαρος
γα να π ω - τη ς σ υγγρα φ έω ς. Και σ το ν τεχνίτη σκληρές και ρεαλιστικές σ ε λ ίδ ε ς - είναι η δω­ Μπαμπασάκης, εκδ.
που κατέχει καλά τ α μυστικά τη ς τέχνη ς το υ, ρεά τη ς γραφ ής και τω ν αισθημάτων της Μεταίχμιο, 2007)· φυσικά
έχεις διπλή εκτίμηση. Δώ δεκα χρόνια η Κα- συγγρα φ έω ς γ ι’ αυτούς. Είναι η ίδια -σ υ μ π ά - αυτός ο αφηγηματικός
ρυστιάνη στο «α μ ό ν ι» τη ς γρα φ ής, τη δικαι­ σ χ ο υ σ α - ένας (αφανής) από το υ ς χαρακτή­ τρόπος χαρακτηρίζει γενικά
ούται αυτή τη ν αναγνώ ριση. ρες το υ βιβλίου, επιμερισμένος (κυρίως) τον συγγραφέα και ειδικά
Μέχρι μέσα σ τα ρουθούνια - κ ι από κει στην σ τον Α υγο υστή , το ν Σιακαντάρη, τη Λίτσα και στα μυθιστορήματα της
ψ υχή- το υ ανα γνώ στη μπαίνει η θαλασσινή το ν Αντώ νη. Έ ν α ς ίσκιος από φράσεις, λε ­ περιόδου του Παρισιού:
αρμύρα. Τ ο βλέμμα το υ οραματίζεται τ ο κα- πτομέρειες και κόπο. Και φαντάζομαι ότι αυ­ Τροπικός του Καρκίνου του
μπύλωμα το υ ωκεανού σ το βάθος το υ ορίζο­ τό πρέπει να είναι από τα σημαντικά γνω ρί­ 1934, Τροπικός του
ντα. Και α υτοί που κουμαντάρουν το καράβι, σματα τη ς λογοτεχνίας. Ό χ ι αυτά που ζητάει Αιγόκερω του 1939 κι
τρίζουν μαζί το υ από το υ ς ίδιους α γέρηδες η αγορά, αλλά τα άλλα που συνειδητά σηκώ­ ανάμεσά τους η Μαύρη
και τις ίδιες αγω νίες, από το ν ίδιο φόβο το υ νει ο συγγραφ έας στους ώμους του, οφειλή Άνοιξη, που κατεξοχήν μας
αβλέμονα βυθού. Σ ’ α υτόν το βυθό παρασύ­ π ρ ος τη ν εθνική το υ λογοτεχνία. Πρώ τος αυ­ οδηγεί στην
ρει η Καρυστιάνη τ ο ν αναγνώ στη και αλιεύ- τό ς καταθέτει με τη γραφ ή του μεράκι και τί­ κατακερματισμένη μνήμη
ουν μαζί τ α «μυ σ τικά και τα ψέματα» τω ν 20 μημα ψυχής. Και το Σουέλ τέτοιο έρ γο είναι. του παρελθόντος.
νοματέων, τ ο π λή ρ ω μ α το υ A T H O S III Από αυτά που δεν έχουν ημερομηνία λήξεως.
(«hands size 38.000 τόνω ν, ίσαλα μαύρα,
Δ η μ ή τρ η ς Χ ο ρ ίτο ς Σκέψεις για μια τέχνη
κόκκινο σ κα ρί»). Δώ δεκα Έ λ λ η ν ε ς , έξι Ρου­
περιττή· μ’ αυτόν τον
μάνοι και δυο Ρώσοι. Ά ρχοντα ς το υ σκά­
δυσοίωνο υπότιτλο ο
φους, α λλά και άξονας κύριος τη ς ιστορίας,
ποιητής Χάρης Βλαβιανάς
ο 75χρονος καπετάνιος το υ καραβιού Μ ή-
τσος Α υ γο υ σ τή ς . Ά νθρω π ο ς με καζαντζακι- Με υλικό ονείρου συνοδεύει το ιδιότυπο
τριμερές βιβλίο του που
κές διαστάσεις θυμικού. Βαθύρριζα πεισμα­ Gudbergur Bergsson, φέρει τον γενικό τίτλο Ποιον
τάρης και υπερήφ ανος α λλά και με τα χούγια
0 κύκνος, αφορά η ποίηση; (εκδ.
του, όπω ς το υ τα διέπλα σε η Καρυστιάνη.
Θεοσκότεινο τ ο μέσα το υ . Π έρ ιξ το υ Α υ γο υ -
Μτ<ρρ.:ΆρτεμιςΛόη, Πόλις, 2007). Στο πρώτο

στή δορυφ ορείται ο 55χρονος μάγειρας το υ Ελληνικά Γράμματα, 2007, σελ. 244. μέρος, που τιτλοφορείται «Η
εύθραυστη επικράτεια της
A T H O S III Γερ ά σ ιμ ο ς Σιακαντάρης, «μ ε τα με­
γάλα ανοιξιάτικα σ α ν δ ρ οσ ερ ά α μπελόφ υλ­ Συνήθω ς το πέρασμα στην εφηβεία σημα- ποίησης», περιλαμβάνονται
λα μάτια». Ο βασικός το υ ς ρ ό λο ς -ε κ τ ό ς απ ’ τοδοτείται και σφραγίζεται από μια ακραία σαράντα ένα κείμενα που
το μ α γε ίρ ε μ α - που το υ έχει «αναθέσει» η εμπειρία που εγκαινιάζει ένα καινούριο κεφά­ αναφέρονται στην ίδια την
συγγραφ έας είναι α υτός το υ φ εγγα ριού, να λαιο στη ζωή τού μέχρι πρότινος παιδιού και ποίηση και τους ποιητές.
«φωτίζει» κρυμμένες ά φ εγγες π τυχές το υ λι- υπό διαμόρφωση εφήβου. Ακολουθεί ένα δεύτερο
γο μ ίλητο υ Α υ γο υ σ τή . Δ υ ο θηλυκά πλάσματα Στο ν Κύκνο πρωταγωνιστεί ένα κορίτσι στα μέρος, όπου ο
δίνουν γλυ κ α σ μ ό και ποίηση στο Σουέλ. Τ ο πρόθυρα τη ς εφηβείας που προετοιμάζεται προβληματισμός του ποιητή

89
εκτίθεται μέσα από ποιητικά για έναν νέο κύκλο στη ζωή του εργαζόμενο όμως από το ν ουρα νό (και, άρα, μετέχει και
σπαράγματα και ο τίτλος των κοντά σε μια οικογένεια αγροτώ ν, σε μια μα­ το υ αιθέρα) και φέρνει μια λυτρω τική γαλήνη
αφορισμών αυτών, που κρινή επαρχία τη ς Ισλανδίας. Μ εσ’ από τη ν σε πνεύμα και ψυχή, μια γα λή ν η που μοιάζει
αναφέρονται σταθερά στην επαφή με τη φύση και τη ζωή που βιώνονται ενίοτε με εμπειρία θανάτου. Εξά λλο υ και το
ποίηση, είναι απολύτως στο ύπαιθρο στην πιο αμιγή και σκληρή εκ­ κυρίαρχο σύμ βο λο , ο κύκνος, είναι συγχρό­
ενδεικτικός του δοχή τους, το κορίτσι ζυμώνεται με το ν πόνο νω ς πλάσμα το υ νερού και το υ αέρα. Στο τέ­
περιεχομένου: «Minima της ύπαρξης και του έρωτα, ενώ συγχρόνω ς λο ς απογειώ νεται σ ε δυσ θεώ ρητα ύψη και
Poetica». Με το τρίτο μέρος αντιλαμβάνεται έννοιες όπως η θνητότητα, η γίνεται εξο λο κ λή ρ ο υ π λά σ μ α αέρινο-αιθέ-
δυστυχία, ο θάνατος. Καλείται, επίσης, να ριο, προτρέποντας με τ ο π έτα γμά του και το
ολοκληρώνεται η συνολική
διαχειριστεί το ν πόνο και τη δυστυχία, καθώς κορίτσι σε μια π ορεία π ρ ο ς τα άνω, προς το
προβληματική του μέσα από
συμβαίνουν δίπλα τη ς αλλά και μέσα της, με πνεύμα (πνέω, πνοή, πνεύμα: υπάρχει άφθο­
ένα εκτενές δοκίμιο που
αποτέλεσμα να υπόκειται η ψυχή τη ς σε κο- νος αέρας σ ’ αυτές τις λέξεις).
θέτει το πρόβλημα του
σμογονικές αλλα γές που συγκλονίζουν ο λό ­ Ο ι γήινες, χοϊκές υπάρξεις το υ βιβλίου είναι
θανάτου της ποίησης, όπως
κληρο το είναι της. όλες το υς καταδικασμένες σ το απερίγραπτο
το όρισαν οι μεταμοντέρνοι
Αφού το κορίτσι υποβληθεί σε μια σειρά μαρτύριο τη ς ύλης, μα ρτύριο εξουθενωτικό
θεωρητικοί και δίνει τη δική
από δοκιμασίες, αφού γνω ρίσει τα ποικίλα που τις εκμηδενίζει μέσα σε διαρκή πόνο. Ο
του απάντηση όχι μόνο πρόσωπα τη ς ζωής τα πιο άγρια α λλά και τα κύκνος συντρίβει με το παράδειγμά του τη
θεωρητικά (: «Ο θάνατος πιο όμορφα, αφού περάσει δια π υρός και σι­ χαμερπή υλικότητα τω ν χω μάτινων πλασμά­
της λογοτεχνίας ή το τέλος δήρου, θα επιλέξει το δικό τη ς «σ ενά ρ ιο » και τω ν και υψώνεται πάνω από τη γη , τη φθορά,
της ανάγνωσης:»), αλλά και θα προτιμήσει, απ’ όλα όσα γνώ ρισε, το με­ το μαρασμό π α ρ α σ ύ ρ ο ντα ς το κορίτσι σ ’ ένα
μέσα από την ίδια την πράξη γαλείο ενός συνδυασμού ομορφιάς και δύ­ δρ όμο ανύψωσης α λλά μαζί και σκληρότη­
της ποίησης με έξι ναμης, όπως αυτός συνοψίζεται σ τον επι­ τας. Η δύναμη έχει πάντα ανάγκη από σκλη­
«ποιήματα ποιητικής», που βλητικό και μεγαλοπρεπή κύκνο που βλέπει ρότητα για να ριζώ σει σ τη ν ψυχή.
ολοκληρώνουν την όλη ή ίσως οραματίζεται. Ό π ω ς ο κύκνος στο Α ν και η παιδική ηλικία φαντάζει στο μυαλό
περιδιάβαση στα ερωτήματα όραμά της, έτσι κι εκείνη αποφασίζει ν ’ τω ν αφελών ήρ εμη και γλυκιά, είναι στην
που αφορούν τόσο την απλώσει τα φτερά τη ς και να πετάξει πάνω πραγματικότητα γεμ ά τη πόνο, φόβο και μα­
ποίηση όσο και την από το ν κόσμο αγέρω χη και απερίσπαστη, ταίωση καθώς γίνεται ό λο πιο απτή και καθη­
κοινωνική συνθήκη απρόσβλητη από μιζέρια, πόνο και δυστυχία. μερινή η θηριωδία τη ς ανθρώ πινης ζωής, το
δημιουργίας της. Εικόνες φωτός και σκότους συνθέτουν αυ­ ότι δηλαδή «ο ι άνθρω ποι πεθαίνουν και είναι
τό το μαγικό μυθιστόρημα που αιωρείται με­ δυσ τυχείς» (Καμύ, Κ α λιγούλα ς).
« Τ α ανοιχτά προβλήματα ταξύ πραγματικότητας και ονειροφαντα­ Μ ε τη διαλεκτική τω ν τεσ σ ά ρ ω ν στοιχείων
της ποίησης και της ζωής σίας. Εικόνες υδάτινες και εικόνες αέρινες (γη, νερό, αέρας, φ ω τιά-ήλιος), ο συγγραφέ­
του»- ο λόγος για τον Κ.Γ. αιχμαλωτίζουν το κορίτσι σ ’ έναν κόσμο που ας φτιάχνει μια μυθοπλασία που κινείται μέ­
Καρυωτοκη μέσα από μετέχει εξίσου στην ποταπότητα και στο με­ σα σ την ομιχλώ δη, ονειρική αχλύ του φαντα-
κείμενα του κριτικού της γαλειώδες, στη φάρσα και τη ν τραγω δία. Τ ο σιακού, χω ρίς ω στόσο ν ’ απαρνείταιτο ρεα­
λογοτεχνίας μας νερό, στις ποικίλες μεταμορφώσεις το υ, λισμό, που αποτελεί εξά λλο υ τ ο θεμέλιο του
Αλέξανδρου Αργυρίου (εκδ. συμβολίζει κυρίως όλους εκείνους το υ ς ανα­ μυθιστορήματος. Δ ε ν είναι τυχα ίο ότι ο Κού-
Γαβριηλίδης, 2007). Τα έξι σταλτικούς παράγοντες που βυθίζουν το κο­ ντερα έχει κάνει ειδική μνεία στον Κύκνο
άρθρα που απλώνονται ρίτσι στην απόγνωση και το ν πόνο. Τ ο νερό- εξαίροντας με έμφαση τις αρετές του.
χρονικά από τό 1971 έως το έλος και βαλτότοπος, το νερό-λά σπη, αλλά
1997 και συγκεντρώνονται υπάρχει και το νερό-βροχή που προέρχεται Νίκη Κώτσιου
σ' αυτόν τον τόμο είναι
ενδεικτικά της επίμονης
αναζήτησης και διερεύνησης Βιβλία που λάβαμε Βιβλία που λάβαμε Βιβλία που λάβαμε
προβλημάτων που θέτει το
Μιχάλης Κουβελάς, Διαλεκτική ψυχολογία. κοινωνικής ένταξης. Το θεσμικό οικοδόμημα
καρυωτακικό έργο, καθώς
Στα βήματα του Vygotsky (εκδ. Ελληνικά της Ευρωπαϊκής Έ νω σ η ς για τη ν καταπολέ­
και της εξέλιξης της
Γράμματα, 2007). μ η σ η της φτώχειας και του κοινωνικού απο­
κριτικής πρόσληψής του:
Δημήτρης Μαμαλούκας, Η χαμένη βιβλιοθή­ κλεισμού (εκδ. Π απαζήση, 2006).
από την κριτική ματιά του κη του Δημητρίου Μ όστρα (εκδ. Καστανιώτη, Πολύκαρπος Κ αραμούζης, Πολιτισμός και
σύγκαιρου αναγνώστη, ώς 2007). διαθρησκειακή αγω γή. Η συγκριτική διδακτι­
τις σημερινές σημάνσεις του Νίκη Πατταγεωργίου, Ινδία. Μ ύθος και π ρ α γ­ κή τω ν θρησκειών και της θρησκευτικότητας
έργου του, περνώντας από ματικότητα (εκδ. Μέθεξις, 2006). στο σ ύ γχρ ο νο σ χολείο (εκδ. Ελληνικά Γράμ­
την κριτική εκείνης της Ανδρέας Ν. Λύτρας, Αναλύσεις περί κοινωνι­ ματα, 2007).
πρόσληψης κατά τον κής δομής. Κοινωνική οργάνω ση και πολιτική Παναγιώ της Ν. Πανταζάκος, Ένσ τικτο και
Μεσοπόλεμο που γέννησε στον εικοστό πρώτο αιώνα (εκδ. Παπαζήση, ελευθερία κατά το ν Τόμας Χομπς (εκδ. Ελλη­
το φαινόμενο του 2007). νικά Γ ράμματα, 2006.
καρυωτακισμού. Ηλίας Σ. Σπυρόπουλος, Φροντίσματα αρχαι­ Γεώ ργιος Εμμ. Στεφ ανάκης, Αναφ ορά στον
οελληνικής και νεοελληνικής λογοτεχνία ς Καζαντζάκη
Καλές διακοπές! (εκδ. Επίκεντρο, 2007). (Νέα έκδοση συμπληρω μένη, εκδ. Καστα­
ο χαρτοκόπτης Γαβριήλ Αμίτσης, Η ευρωπαϊκή στρατηγική νιώτη, 2007).

90
 Η παράδοση
των πολεμικών τεχνών
σε ένα έργο
με καταιγιστική δράση.

ΚΕΔΡΟΣ
w w w .k e d ro s .g r

ΕΚΔΟ ΣΕΙΣ^

ΚΥΝΗΓΟΣ
Το μυδιστόρημα ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
που ξαναγράφει ΚΑΤΡΙΜ ΛΑΓ1ΓΚΕ

την Ιστορία
από την αρχή.

άντιοσα in s lo om s

Η γυναίκα που προέβλεψε

τον Τρωικό Πόλεμο
διηγείται την ιστορία της.
Έργο euöuuns γισ mu κοιυιυυ
Το δικό pas παιχνίδι. Η ζωή.
Το δικό pas παιχυίδι eiuai έυα ησιχυίδι ue oPîf^ m.f.™ ^
n o d m o p ö s . Παιδεία. V y d a . H O d n n o J ö y H ^ VW °W «
ft^its nou isauouu in zum pas πιο όμορφη, mo δημιουρυική f l F i . c t m , ,
σιηριζουμε εμηροκια, με υψηόό αίσθημα ηο,υωυ,κΖ η ,θ Γ
npoondiuon και με naflos. Σου μια μευάόη ουαδπ Un, E,J0uons, με
Ράαε« για ευα μέθθου η,ο αοθρύ,η,οο. mo i U i C Î S
Γιατί το πιο όμορφο παιχυίδι, ciuai η zum!

αμμα Κ,οιυιυ