ΘΕΡΜΙΚΕΣ ΚΑΤΕΡΓΑΣΙΕΣ ΧΑΛΥΒΩΝ

ΑΝΟΠΤΗΣΗ - ΒΑΦΗ - ΕΠΑΝΑΦΟΡΑ

ΓΕΝΙΚΑ
Στο Σχ. 1 παρουσιάζεται µια συνολική εικόνα των θερµικών κατεργασιών που επιδέχονται οι χάλυβες και οι
περιοχές θερµοκρασιών στο διάγραµµα Fe-C που αντιστοιχούν στις κατεργασίες αυτές.

(α)

(β)

Σχήµα 1. Θερµικές κατεργασίες χαλύβων

(α) Βασικές θερµικές κατεργασίες
(β) Περιοχές εφαρµογής τους στο διάγραµµα Fe-C

1
ΑΝΟΠΤΗΣΗ

Είδος ανάπτησης Θερµοκρασία Χρόνος Ψύξη Αποτελέσµατα

θέρµανσης παραµονής
Ανόπτηση Συνήθως θ>θανακρυστάλλωσης Βραδεία Εξάλειψη εσωτερικών τάσεων από
κατεργασίας (550-600ο C) απόψυξη ψυχρή κατεργασία
Αύξηση ολκιµότητας
Ανόπτηση Ac3 +θ, θ=55-85ο C ή ~1h Σχετικά Εκλέπτυνση των κόκκων χυτοχάλυ-
εξοµάλυνσης Αcm+θ γρήγορη ψύξη βα ή υπερθερµανθέντα χάλυβα.
ανάλογα µε την π(C) στον αέρα Απόκτηση οµοιόµορφης κυτταροει-
δούς, λεπτοκρυσταλλικής φερριτο-
περλιτικής δοµής
Εξαφάνιση ανισοτροπίας
Βελτίωση µηχανικών ιδιοτήτων
(Πλήρης) Ac3 +θ, θ=15-40οC Αρκετές h Ψύξη µέσα Αποκατάσταση µικροδοµής
Ανόπτηση στον κλίβανο Βελτίωση αντοχής και δυσθραυστό-
µε τον ίδιο τητας χυτοχαλύβων
ρυθµό Βελτίωση κατεργασιµότητας
θέρµανσης Εξάλειψη παραµενουσών τάσεων
(~20οC/h) µετά από µηχανική κατεργασία εν
θερµώ ή µετά από συγκόλληση
Αύξηση µεγέθους ωστενιτικών
κόκκων προς διευκόλυνση της µαρ-
τενσιτικής βαφής
Ανόπτηση θ>θανακρυστάλλωσης και στην Ελεγχόµενη Εξάλειψη ιστού ενδοτράχυνσης
ανακρυστάλλωσης φερριτική περιοχή αργή απόψυξη στους εν ψυχρώ παραµορφωµένους
(600-700ο C) στον αέρα χάλυβες
Βελτίωση κατεργασιµότητας
Ανόπτηση θ<θανακρυστάλλωσης και στην Αργή απόψυξη ∆εν µεταβάλλεται η µικρογραφική
αποκατάστασης περιοχή 450-600ο C µορφή
Αποτατική θ=400-450o C στη Αργή απόψυξη Εξάλειψη παραµενουσών τάσεων
ανόπτηση φερριτική περιοχή ∆εν µεταβάλλεται η µικρογραφική
µορφή
Ανόπτηση Λίγο µικρότερη της Αc1 ~25h Αργή απόψυξη Σφαιροποίηση σεµεντίτη
σφαιροποίησης (~700ο C). σε φούρνο για Βελτίωση κατεργασιµότητας σε κοπή
Ενδεικτική τιµή: πολλές ώρες (µαλακότερο και ολκιµότερο υλικό)
Ac1-50o C. (έως 25h)
Ταλαντευτική Περιοδικά µεταβαλλό- Σφαιροποίηση σεµεντίτη
ανόπτηση µενη θέρµανση στην
περιοχή [Αc1-50, Ac1+50]

ΩΣΤΕΝΙΤΟΠΟIΗΣΗ
Περιλαµβάνει:
1. Θέρµανση του χάλυβα µε αργό ρυθµό µέχρι θερµοκρασία της τάξης των Αc3+50οC και κατά προτίµηση
σε κλίβανο ελεγχόµενης ατµόσφαιρας (µε τον τρόπο αυτό αποφεύγεται αφενός η ανισοθερµία µεταξύ
επιφάνειας και πυρήνα που προκαλεί πλαστική παραµόρφωση του κρυσταλλικού πλέγµατος και
αφετέρου η επιφανειακή οξείδωση του χάλυβα που οδηγεί σε απώλεια υλικού και µείωση της π(C)).
2. Παραµονή στη θερµοκρασία ωστενιτοποίησης για σχετικά µεγάλο χρονικό διάστηµα (υπερβολικά
µεγάλος χρόνος παραµονής µπορεί να οδηγήσει σε ανεπιθύµητη αύξηση του µεγέθους κόκκων
(υπερθέρµανση)).

ΒΑΦΗ
Βαφή είναι η ταχύτατη απόψυξη του χάλυβα που έχει ήδη θερµανθεί σε σχετικά υψηλή θερµοκρασία.

2
Σύγκριση µε ανόπτηση

Η ανόπτηση οδηγεί σε φάσεις ισορροπίας φερρίτη και σεµεντίτη και στη µικρογραφική δοµή του
περλίτη, όπως ακριβώς προβλέπονται από το διάγραµµα ισορροπίας των φάσεων Fe-C.
Η βαφή οδηγεί σε φάσεις εκτός ισορροπίας και αποδίδει τις µικρογραφικές µεταβολές που συµβαίνουν
στον χάλυβα µέσω του διαγράµµατος CCT του χάλυβα.

Καµπύλη απόψυξης

Περιγράφει τη µεταβολή της θερµοκρασίας του χάλυβα συναρτήσει του χρόνου κατά τη διάρκεια της
απόψυξης.
Τυπική µορφή µιας καµπύλης απόψυξης παρουσιάζεται στο Σχ. 2, όπου υφίστανται 3 διακεκριµένες
περιοχές µε χαρακτηριστικούς ρυθµούς απόψυξης ∆Τ/∆t:

Περιοχή Α
Η ταχύτητα απόψυξης είναι αργή λόγω της µικρής
αγωγιµότητας των ατµών του υγρού ψύξης που
σχηµατίζονται στην επιφάνεια του χάλυβα.
Περιοχή Β
Η ταχύτητα απόψυξης είναι µεγάλη λόγω διάλυσης του
στρώµατος ατµών (εµφάνιση φαινοµένου βρασµού του
υγρού ψύξης στην ψυχόµενη µεταλλική επιφάνεια)
Περιοχή Γ
Η ταχύτητα απόψυξης είναι πολύ µικρή, η εξάτµιση του
υγρού σταµατά και η απαγωγή θερµότητας γίνεται µέσω
Σχήµα 2. Τυπική µορφή καµπύλης του όγκου του υγρού.
απόψυξης

Η ταχύτητα απόψυξης ∆Τ/∆t εξαρτάται από: το είδος του ψυκτικού µέσου, τη θερµοκρασία του ψυκτικού
µέσου, τυχόν ταυτόχρονη ανάδευσή του, το µέγεθος-γεωµετρία-µάζα-κατάσταση επιφάνειας του ψυχόµενου
χάλυβα.
Η δραστικότητα του µέσου βαφής εκφράζεται µέσω ενός αριθµητικού συντελεστή Η που χαρακτηρίζει
την αποτελεσµατικότητα του µέσου βαφής από απόψεως ταχύτητας απόψυξης.
Η=1 τίθεται για τη δραστικότητα ήρεµου ύδατος, θερµοκρασίας 20οC.
Η δραστικότητα του ύδατος αυξάνεται µε την προσθήκη αλάτων και µειώνεται µε την προσθήκη γλυκερίνης
ή σάπωνα ή Na2SiO3.
maxH=5 για υδατικό διάλυµα 15% NaCl.
Κατά σειρά φθίνουσας δραστικότητας τα συνήθη λουτρά ψύξης ταξινοµούνται ως εξής:

υδατικό διάλυµα άλατος, ύδωρ, τήγµατα αλάτων, διαλύµατα ελαίων, καθαρά έλαια, αέρας

Για αυξανόµενη θερµοκρασία ψυκτικού µέσου µειώνεται η ταχύτητα απόψυξης της επιφάνειας του
µετάλλου.
Με αύξηση της θερµοκρασίας ψυκτικών ελαίων αυτά γίνονται πιο λεπτόρρευστα και ευνοούν αύξηση
της ταχύτητας απόψυξης (αύξηση δραστικότητας του ψυκτικού µέσου).
Η ταχύτητα ανάδευσης του ψυκτικού µέσου ευνοεί την αύξηση της ταχύτητας απόψυξης
Γενικά:
"Η ταχύτητα απόψυξης είναι φθίνουσα συνάρτηση της µάζας του χάλυβα και αύξουσα συνάρτηση
αύξουσα συνάρτηση της δραστικότητας του λουτρού ψύξης και της απόστασης από το κ.β. του
αντικειµένου".

Εµβαπτότητα

Εµβαπτότητα βαµµένου χάλυβα είναι η ικανότητα σκλήρυνσής του µετά από τη βαφή, δηλαδή είναι η
ικανότητα του χάλυβα να αναπτύσσει µαρτενσιτική δοµή σε µεγάλο βάθος από την επιφάνειά του.

3
Πειραµατικός προσδιορισµός εµβαπτότητας (δοκιµή Jominy), βλ. Σχ. 3 και 4.

Σχήµα 3. ∆οκιµή Jominy.

Σχήµα 4. Συσκευή Jominy

∆ιαδικασία δοκιµής

1. Κυλινδρικό δοκίµιο µήκους 100 mm και διαµέτρου 25,4 mm υφίσταται πλήρη ωστενιτοποίηση µέσα σε
κλίβανο.
2. Στη συνέχεια, το δοκίµιο τίθεται σε ειδική διάταξη (συσκευή Jominy) και το ένα άκρο του ψύχεται µε
πίδακα ύδατος, βλ. Σχ. 3(α) και 4. To άκρο αυτό αποψύχεται ταχύτατα, ενώ η ταχύτητα απόψυξης
µειώνεται συνεχώς στις διάφορες θέσεις κατά µήκος του δοκιµίου, όσο αποµακρυνόµαστε από το
ψυχόµενο άκρο.
3. Το δοκίµιο, όταν αποκτήσει τη θερµοκρασία περιβάλλοντος, σκληροµετρείται σε διάφορες θέσεις κατά
µήκος µιας γενέτειράς του, βλ. Σχ. 3(β).
4. Τα αποτελέσµατα της σκληροµέτρησης συναρτήσει της απόστασης από το ψυχόµενο άκρο
παρουσιάζονται στο Σχ. 3(γ).

Παρατηρήσεις

(α) Υψηλή εµβαπτότητα συνοδεύεται από σταθερή υψηλή σκληρότητα και ταχύτητα απόψυξης
µεγαλύτερη από την κρίσιµη ταχύτητα απόψυξης R *c σ' όλο το µήκος του δοκιµίου, βλ. Σχ.
5(α).
(β) Μέτρια ή χαµηλή εµβαπτότητα παρουσιάζει τα παραπάνω χαρακτηριστικά σε µικρό µήκος από
το ψυχόµενο άκρο, βλ. Σχ. 5(β).

4
 Σχήµα 5. Αποτελέσµατα δοκιµής Jominy σε χάλυβες
(α) Μεγάλης εµβαπτότητας
(β) Μικρής εµβαπτότητας

Βάθος βαφής, β κατά τη δοκιµή Jominy είναι η απόσταση από το ψυχόµενο άκρο του δοκιµίου, στην
οποία έχει γίνει µετασχηµατισµός του ωστενίτη σε µαρτενσίτη κατά 50% και αντιστοιχεί περίπου στο
σηµείο καµπής της καµπύλης σκληροµέτρησης του Σχ. 3(γ). Μεγάλο βάθος βαφής σηµαίνει υψηλή
εµβαπτότητα.

Παράγοντες που επηρεάζουν βάθος βαφής και εµβαπτότητα

• Είναι φθίνουσα συνάρτηση της µάζας του χαλύβδινου τεµαχίου.

• Είναι αύξουσα συνάρτηση αύξουσα συνάρτηση της δραστικότητας του λουτρού ψύξης.
• Είναι φθίνουσα συνάρτηση της κρίσιµης ταχύτητας βαφής Vc, που αντιστοιχεί στην καµπύλη απόψυξης
που εφάπτεται στην "µύτη" του διαγράµµατος CCT (κραµατικές προσθήκες στον χάλυβα µετατοπίζουν
τις καµπύλες CCT και ΤΤΤ προς τα δεξιά και οδηγούν σε µείωση της Vc).
• Είναι αύξουσα συνάρτηση του µεγέθους των κόκκων του ωστενίτη δ (αύξηση του µεγέθους των κόκκων
του ωστενίτη µετατοπίζουν επίσης τις καµπύλες CCT και ΤΤΤ προς τα δεξιά).

Χαρακτηριστικά παραδείγµατα µεταβολής της εµβαπτότητας συναρτήσει των διαφόρων παραγόντων που
την επηρεάζουν παρουσιάζονται στα Σχ. 6-8.

5
Σχήµα 6. Εξάρτηση της εµβαπτότητας από τις Σχήµα 7. Καµπύλες εµβαπτότητας για χάλυβες
καµπύλες συνεχούς απόψυξης κοινού ευτηκτο- της σειράς 8600 µε διαφορετικό π(C).
ειδούς χάλυβα.

Σχήµα 8. Εξάρτηση της εµβαπτότητας χάλυβα µε π(C)=0,4% από το ποσοστό κραµάτωσης

6
Τεχνικές βαφής χαλύβων (Σχ. 9)

Σχήµα 9. Τεχνικές βαφής χαλύβων

Η βαφή γίνεται συνήθως σε περισσότερα του ενός στάδια. Στην περίπτωση αυτή ονοµάζεται κλιµακωτή
βαφή.
Ανάλογα µε τις αποκτώµενες τελικές δοµές διακρίνουµε:
(α) Κλιµακωτή µαρτενσιτική βαφή.
(β) Κλιµακωτή µπαινιτική βαφή.
(γ) Κλιµακωτή µπαινιτοµαρτενσιτική βαφή.

ΕΠΑΝΑΦΟΡΑ

Αναγκαία θερµική κατεργασία που εφαρµόζεται στους βαµµένους χάλυβες προς εξάλειψη των
δυσάρεστων συνεπειών από το σχηµατισµό µαρτενσίτη.
Συνίσταται σε θέρµανση σε θερµοκρασία Τ∈[Μs, A1] επί χρονικό διάστηµα t.
Αποτέλεσµα της επαναφοράς είναι η µερική µετάπτωση του µαρτενσίτη σε κατάσταση ισορροπίας. Η
νέα δοµή ονοµάζεται µαρτενσίτης από επαναφορά και σηµειώνεται µείωση της σκληρότητας και αύξηση
δυσθραυστότητας και ολκιµότητας του χάλυβα.
Οι αποκτώµενες δοµές κατά την επαναφορά εξαρτώνται από τη θερµοκρασία και τον χρόνο της
κατεργασίας.
Επαναφορά κοινών χαλύβων :
• Θέρµανση στους 80-160οC: Σχηµατίζεται µία φάση πλούσια σε C που λέγεται ε-καρβίδιο. Η
περιεκτικότητα του µαρτενσίτη σε C µειώνεται κατά 30% περίπου και σηµειώνεται ελαφρά µείωση της
σκληρότητας.
• Θέρµανση στους 160-400οC: Οδηγεί στο µετασχηµατισµό του µαρτενσίτη σε σεµεντίτη και λεπτόκοκκο
φερρίτη. Η σκληρότητα µειώνεται δραστικά.

7
• Παρατεταµένη θέρµανση στους 400-700οC οδηγεί διαδοχικά:
Στους 450οC: Σχηµατισµός δευτερογενούς τροοστίτη (φερρίτης+σεµεντίτης) και περαιτέρω µείωση της
σκληρότητας.
Στους 600οC: Σχηµατισµός σορµπίτη (φερρίτης και σφαιρίδια σεµεντίτη) και περαιτέρω µείωση της
σκληρότητας.
Σε υψηλότερη θερµοκρασία σχηµατίζεται πλακοειδής περλίτης µε τάση του σεµεντίτη προς
σφαιροποίηση µέσα στους κόκκους περλίτη.

Περιοχή επιβελτίωσης είναι η θερµοκρασιακή περιοχή, στην οποία σηµειώνεται σηµαντική αύξηση της
δυσθραυστοτητας του χάλυβα µετά από επαναφορά.
Στο Σχ. 10 παρουσιάζεται η µεταβολή των µηχανικών ιδιοτήτων κοινών χαλύβων µετά από επαναφορά,
καθώς επίσης και η επίδραση της π(C).

Σχήµα 10. (α) Μεταβολή των µηχανικών ιδιοτήτων κοινού χάλυβα συναρτήσει της
θερµοκρασίας επαναφοράς, (β) Μεταβολή των µηχανικών ιδιοτήτων κοινών χαλύβων
συναρτήσει της π(C).

Επαναφορά ισχυρά κραµατωµένων χαλύβων :

• Χάλυβες που περιέχουν καρβιδιογόνα στοιχεία εµφανίζουν υψηλή αντοχή σε επαναφορά, διατηρούν τη
σκληρότητά τους και συγχρόνως γίνονται ολκιµότεροι (χρωµιούχοι χάλυβες). Τούτο οφείλεται στην
κατακρήµνιση καρβιδίων των προσθηκών κατά την επαναφορά.
• Ορισµένοι κραµατωµένοι χάλυβες (µαγγανιούχοι) µετά από επαναφορά και βραδεία απόψυξη
παρουσιάζονται εύθραυστοι στη θερµοκρασία περιβάλλοντος (ανωµαλία ευθραυστότητας από
επαναφορά). Το φαινόµενο οφείλεται στην κατακρήµνιση καρβιδίων και νιτριδίων των κραµατικών
στοιχείων που υπάρχουν εν διαλύσει στη θερµοκρασία επαναφοράς. Σε ταχεία απόψυξη µετά την
επαναφορά το φαινόµενο δεν παρατηρείται.
• Ορισµένοι κραµατωµένοι χάλυβες µε W, Mo, V θερµαινόµενοι δεν χάνουν τη σκληρότητά τους µέχρι
τους 600οC περίπου (αντί για σεµεντίτη σχηµατίζονται καρβίδια σκληρά και σταθερά που δεν
σφαιροποιούνται). Οι χάλυβες αυτοί ονοµάζονται ταχυχάλυβες και χρησιµοποιούνται στην κατασκευή
κοπτικών εργαλείων.

Στο Σχ. 11 παρουσιάζεται η θερµοκρασιακή περιοχή επαναφοράς των κοινών χαλύβων.

8
Σχήµα 11. Θερµοκρασιακή επαναφορά κοινών χαλύβων