LËNDA: FILOZOFI

PUNOI: Kejsi Gërdeci

KLASA: XI-9
Filozofia e Spinozës
I përsekutuar dhe i përulur si «princ ateist» (Atheorum Princeps), «rebel» dhe «mishërim i
satanes», veprat e të cilit «meritojnë të hidhen në errësirën e ferrit», i njollosur, i mashtruar,
i tërhequr në vete, Spinoza refuzon në vitin 1673 të braktisë qëndrimin teorik të tij dhe nuk
pranon ftesën për profesor në katederën e filozofisë në Hajdelberg, duke siguruar
ekzistencën me punë të mundimshme të grihjes së xhamave optikë dhe kështu i siguroi
vetvetes pavarësinë intelektuale dhe morale. Motrës Rebekës i la tërë trashëgimin e babait
dhe për vete ndal vetëm një shtrat dhe një tavolinë.Vdiq në moshën 45 vjeçare nga
tuberkulozi në kohën kur iu botuan vetëm dy vepra: Parimet e filozofisë së Rene Dekartit,
në të cilën paraqet në një mënyrë specifike dhe të pavarur mësimin e Dekartit, dhe Traktatin
teologjiko-politik, të cilin për shkak të kritikës së ashpër dhe të tezave liberale e shtypi
anonimisht.

Në veprën e tij kapitale dhe të shtypur pas vdekjes Etika e paraqitur me rendin gjeometrik
(që përmban 5 pjesë: Mbi Perëndinë; Mbi natyrën dhe origjinën e shpirtit; Mbi origjinën
dhe natyrën e afekteve; Mbi jolirinë e njeriut ose mbi fuqinë e afekteve; Mbi fuqinë
gnoseologjike ose mbi lirinë e njeriut) Spinza përpiqet rigorozisht dhe në mënyrë
racionaliste dhe «gjeometrike» të nxjerrë tërë filozofinë e tij nga numri i caktuar i
përkufizimeve, i aksiomave, i propozicioneve dhe i vërtetimeve. Ideja themelore e filozoflsë
së tij, e shprehur në pjesën e parë të Etikës, është pohimi se ekziston, përkundër dualizmit të
Dekartit, vetëm një substancë e pafund. Ekzistenca e kësaj substance rrjedh nga vetë nocioni
i saj dhe është shkak i vetvetes (causa sui). Si një nga nocionet qëndrore të filozofisë së
Spinozes, causa sui përmban në vete refuzimin e secilit shkak të jashtëm (ashtu edhe të
perëndisë si transcendencë të natyrës vetëmjaftueshmërinë dhe autonominë e natyrës, si dhe
të unitetit të botës, dhe me këtë në thelb është përcaktuar tërë determinizmi monistik i
Spinozes, përkatësisht nocioni i domosdoshmërisë së lirisë. Perëndia ose natyra (Deus sive
natura) nuk është jashtë ose mbi gjërat, por është në të, dhe së këtejmi ajo dhe natyra që
krijon (natura naturans) lidhur me të gjitha moduset e atributeve të perëndisë, domethënë
në natyrën e krijuar (natura naturata). Spinoza quan atribut atë «që arsyeja përcepton në
substancë, thua se përbën esencën e saj (përkufizimi IV), kurse nga atributet e shumta të
pafund të substancës së pafundme arsyeja jonë njeh vetëm dy: shtrirjen dhe të menduarit.
Moduset e këtyre atributeve, ndërkaq, janë si gjëra të fundme, gjendjet e ndryshueshme dhe
tranzitore të substancës ose forma fenomenale të esencës të saj të amshueshme dhe në
vetvete të ndryshueshme. Modifikimet më të rëndësishme të të menduarit janë arsyeja dhe
vullneti, kurse modifikimet më të rëndësishme të shtrirjes janë qetësia dhe lëvizja. Tërë të
ndodhurit në botën materiale dhe shpirtërore është rigorozisht i determinuar, të gjitha
fenomenet kauzalisht janë të lidhura dhe çdo modus i të menduarit është i caktuar nga
modusi tjetër i të menduarit, kurse modusi i shtrirjes nga modusi tjetër i shtrirjes. Meqë,
ndërkaq, ekziston vetëm një substancë, të dy vargjet kauzale (materiale dhe shpirtërore) në
realitet, janë një proces i vështruar nga dy aspekte të ndryshme. Kështu paralelizmi
psikofizik i Spinozës i shprehur me qëndrimin se rendi dhe lidhja e ideve janë të njëjtë
sikurse rendi dhe lidhja e sendeve (ordo et connexio idearum idem est ac ordo et counexio
rerum). Meqë fryma njerëzore është modus rigorozisht i determinuar i të menduarit, atëherë
nuk ekziston as liria e vullnetit (madje as perëndia kurrgjë «nuk bën nga vullneti i lirë»),
ndërsa edhe vetë ideja e vullnetit të lirë bazohet në mosnjohjen e të gjitha shkaqeve. «Sikur
guri që bie të kishte vetëdije, do të konsideronte se rënia e tij është rezultat i vullnetit të lirë
të tij». Gjendjet afektive (të cilat Spinoza i nxjerr «me rendin gjeometrik» nga tri afekte
themelore: gëzimi, pikëllimi dhe nga epshi) janë formë e parë e njohjes dhe i veprimtarisë së
vetëdijshme, çka, ndërkaq, ofrojnë «njohje joadekuate». Spinoza, i cili konsideron se «urrejta
kurrë nuk mund të jetë e mirë» (XLV) dhe i cili mendon se virtyti nuk është gjë tjetër veçse
«të veprosh sipas ligjeve të natyrës vetjake», jep një analizë të jashtëzakonshme të afekteve
njerëzore - të cilat i barazon me gjendjen e skllavërisë njerëzore. Njeriu i varur nga afektet
nuk është zot i vetvetes, por i nënshtrohet fatit, në pushtetin e të cilit gjendet ashtu sa që
shpesh është i «detyruar të shkoj pas asaj që është më e keqe, ndonëse sheh atë që është më e
mirë». Por prapëseprapë, afekti mund të frenohet ose të eliminohet vetëm «me afektin e
kundërt dhe më të fortë nga afekti që duhet frenuar». Njëkohësisht, ndërkaq, porsa të kemi
idenë e qartë dhe të kthjellët mbi afektin e caktuar, ai pushon të jetë gjendje e pësimit, dhe
kështu kjo është më tepër në pushtetin tonë, dhe shpirti përsos aq më pak nga ai sa më të
njohur ta kemi. Arsyeja, e cila tejkalon afektet e vërteton vetveten dhe gjen në vete kriterin
e vërtetësisë, është shkalla e dytë më e lartë e njohjes. Shkalla e tretë, e cila është
manifestimi më i lartë i frymës njerëzore, me anën e të cilit ai arrin deri te vet thelbi i
çështjes, deri te njohja e perëndisë ose e natyrës, është njohje intuitive, përkatësisht vëzhgim
i sendeve sub specie aeternitatis. Në këtë shkallë lartësohemi deri te dashuria intelektuale
ndaj perëndisë (amor Dei intelectualis) ose, që për Spinozën është e njëjtë, deri te njohja e
vërtet e natyrës, në të cilën gjendet qetësia absolute dhe pastërtia e shpirtit. Asnjë dashuri
përveç kësaj nuk është e amshueshme, kurse «në natyrë nuk ekziston asgjë që është në
kundërshtim me këtë dashuri intelektuale ose që do të mund ta zhdukte». Njëkohësisht, sa
më shumë gjëra «njeh njohja me llojin e dytë dhe të tretë të njohjes aq më pak pëson nga
afektet, të cilat janë të këqija, dhe më pak frikësohet nga vdekja». Lumturia e fituar kështu
nuk është shpërblim për virtytin, «por është vetë virtyti, dhe ne nuk i gëzohemi për shkak se
frenojmë epshet, por, përkundrazi, për shkak se i gëzohemi, se mund t'i frenojmë epshet».

Në Traktatin teologjiko-politik dhe në Traktatin politik të vet, Spinoza dha jo vetëm

kritikën brilante të lëvizjeve të përgjithshme ideore dhe shoqërore të kohës së tij, por me
mendjen e tij të lirë dhe depërtuse përshkroi disa fenomene sociale në një mënyrë që edhe
sot në shumë aspekte është aktuale. Pasojat e të gjitha formave të bestytnive janë fatale për
njerëzimin si në marrëdhëniet ndërmjet njerëzve brenda një shteti, ashtu edhe në
marrëdhëniet ndërmjet popujve. Paragjykimet nacionale dhe fetare mbajnë njerëzit të
mashtruar, i përulin ngase u rrëmbejnë përdorimin e lirë të së mirës më të lartë të tyre -
arsyes, krijojnë armiqësi reciproke dhe urrejtje, shkaktojnë luftëra dhe gjakderdhje.
«Qeverisja monarkiste» ka dobi nga përkrahjet e produkteve fantastike të bestytnive, duke i
sygjeruar popullit që nën formën e religjionit të nderojë mbretërit e vet si perënditë. Për
Spinozën «të gjithë popujt janë të barabartë lidhur me arsyen dhe virtytet e vërteta», kurse
barazia, pa të cilën medoemos rrënohet liria e përgjithshme, nuk mund të mbahet ashtu që
«ndonjë njeriu, të famshëm për shkak të virtytit të tij, me ligj t'i bëhen nderime të
jashtëzakonshme». «Sa u përket monumenteve, triumfit dhe nxitjeve të tjera të virtytit, këto
janë më tepër shenja të skllavërisë sesa të lirisë. Sepse shpërblimet për nderë u jepen
skllavërve dhe jo njerëzve të lirë».
E hazuar në mënyrë panteiste dhe racionaliste, filozofia e Spinozës kërkoi zgjidhje për
çështjet më të vështira filozofike dhe njerëzore në kuadrin e botës ekzistuese reale, dhe ky
«përfaqësues i shkëlqyeshëm i dialektikës» nuk kënaqi, sikurse paraardhësit e tij skolastikë
(madje edhe vetë Dekarti) me pseudozgjidhjet gnoseo-logjike, të cilat u mundësuan me
pohimin mbi ekzistimin edhe të gjithëfuqisë të ndonjë qenieje transcendente. Spinoza
megjithatë «thelbin ndijor antiteologjik të natyrës e kuptoi si thelb metafizik, teologjik,
përkatësisht nga natyra bëri hyjni» (Plehanovi). Pa dyshim, i penguar dhe i kufizuar nga
koha dhe rrethanat e tij, si dhe nga trashëgimi filozofik i shekullit të mesëm (që vërehet,
para së gjithash, në terminologjinë e tij), duke mos kuptuar sa duhet përcaktimet themelore
të thelbit shoqëror të njeriut (duke e reduktuar shpesh vetëm në pjesë të natyrës), duke u
zhytur diku-diku në gnoseologji racionaliste të njëanshme, si dhe në determinizmin
mekanik, Spinoza, megjithëkëtë, nga aspekti i mundësive dhe i perspektivave historike të
kohës në të cilën jetoi, është një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm dhe më konsekuentë të
filozofisë racionaliste dhe moniste në përgjithësi. Ndikimi i mendimit të tij është
jashtëzakonisht i rëndësishëm dhe është i qartë në një seri veprash letrare dhe filozofike deri
në ditët tona. Lesingu vërtetoi se «filozofia e Spinozës të cilin kompatriotët tanë e trajtojnë
si një qen të ngordhur» - është edhe filozofia e tij; për të folën me entuziazëm edhe Herderi,
Gëteja, Fihteja, Shelingu, Hegeli, Shlajermaheri dhe shumë të tjerë. Entuziazmin e
pakufishëm për filozofinë e tij e shprehi Hajne me këto fjalë: «Duke lexuar Spinozën, na
kaplon ndjenja thuajse vëzhgojmë natyrën në tërë jetësimin e qetësisë së saj. Ky është pyll i
mendimeve, të larta dëri në qiell, majat e luleve të të cilave lëkunden valë-valë, ndërsa
trungjet e pathyeshme shtrojnë rrënjët e tyre në tokën e amshueshme.Veprat e Spinozës
rrezatojnë një frymë që nuk mund të shpjegohet. Ai na prek lehtë si puhia e kohëve të
ardhshme. Ndoshta fryma e profetëve çifutë është qetësuar mbi paraardhësit e tyre të
vonuar».