‫)‪(1382-87‬‬

‫اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ‬
 ‫ﺗﻘﺪﻳﻢ ﺑﻪ ﺳﺎرا‬
‫ﻧﻮرﭼﺸﻢ اﺣﻤﺪ‬
 ‫ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﺔ ﻛﺘﺎب‬

‫ﻧﺎم ﻛﺘﺎب‪ :‬اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬

‫‪1382-87‬‬
‫)ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر ﺟﻠﺪ ‪(9‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ :‬اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻧﺎﺷﺮ‪ :‬ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻋﻘ‪4‬ﻧﻲ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺘﺸﺎر‪ :‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪1392‬‬
‫ﻣﺤﻞ اﻧﺘﺸﺎر‪ :‬ﻓﻀﺎي ﻣﺠﺎزي‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت‪228 :‬‬
‫‪www.ghabel.net‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪9 ........................................................................................................ :‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن در ﻗﺮآن ‪17 ...........................................................................‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪19 ...................................................................................................... :‬‬

‫ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺮدان آري ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟ ‪23 .......................................................................‬‬

‫زدن زﻧﺎن آري ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟‪33 .............................................................................‬‬

‫ارث زﻧﺎن ‪41 .................................................................................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب ‪53 ..............................................................................................‬‬

‫اﺳﺘﺤﺒﺎب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن ‪55 ..................................................................‬‬

‫درﻣﻮرد ﺣﺠﺎب ‪57 ........................................................................................‬‬

‫درﻣﻮرد ﭘﻮﺷﺶ )ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺣﺴﻴﻨﻲﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ( ‪82 .........................‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺣﺠﺎب ‪101..................................................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ‪109 .................................................................................‬‬

‫ﺑﺤﺜﻲ درﻣﻮرد ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ‪111..................................................................‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﭘﺮﺳﺶ درﺑﺎرة »ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« ‪131.........................................‬‬

‫درﻣﻮرد رواﺑﻂ دﺧﺘﺮان و ﭘﺴﺮان و ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺟﻨﺴﻲ ‪151.................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ ‪157 ....................................................................‬‬

‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪8‬‬

‫ﻃ‪4‬ق‪ ،‬ﺧُﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا] ‪159...............................................................................‬‬

‫ﻋﺪة ﻃ‪4‬ق و وﻓﺎت ‪201................................................................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﭘﺮﺳﺶ ﺷﺮﻋﻲ درﺑﺎرة اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان ‪203 ............................‬‬

‫اول ]آﻓﺮﻳﻨﺶ زن و ﻣﺮد[ ‪205........................................................................‬‬

‫دوم ]ﺑﻠﻮغ ﺟﻨﺴﻲ[ ‪208.................................................................................‬‬

‫ﺳﻮم ﺣﻖ زن و ﺷﻮﻫﺮ ‪209............................................................................‬‬

‫ﭼﻬﺎرم ]ﺣﻖ ﺗﻤﻜﻴﻦ[ ‪210..............................................................................‬‬

‫ﭘﻨﺠﻢ ﺣﻜﻢ ارث در ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳ‪4‬ﻣﻲ و ﻋﻠﻞ ﺗﻔﺎوت ﺳﻬﻢ زن و ﻣﺮد ‪211......‬‬

‫ﺷﺸﻢ زن و اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ‪217............................................................‬‬

‫ﻫﻔﺘﻢ ]ﻋﺸﻖ ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ[ ‪222.............................................................................‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ ‪228 ....................................................................................‬‬

 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪:‬‬

‫ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ ﺑﺎﻧﻮان ﻳﻜﻲ از دﻏﺪﻏﻪﻫﺎي زﻧﺪهﻳﺎد اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻠﺪ ﻧﻬﻢ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر وي درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪة ﺗﺄﻣ‪4‬ت ﻗﺮآﻧﻲ‪ ،‬رواﻳﻲ و ﻓﻘﻬـﻲ اﻳـﻦ ﻣﺠﺘﻬـﺪ‬
‫ﻧﻮاﻧﺪﻳﺶ در ﺣﻮزة ﺣﻘﻮق ﺑﺎﻧﻮان در ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1382‬ﺗﺎ ‪ 1387‬اﺳـﺖ‪ .‬ﻛﻠﻴـﺔ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﻣﺆﻟﻒ در ﻓﻀﺎي ﻣﺠﺎزي و ﺑﻪﻧﺪرت ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﺎﻏـﺬي ﻣﻨﺘﺸـﺮ‬
‫ﺷﺪه و اﻛﻨﻮن ﺑـﺎ وﻳـﺮاﻳﺶ ﺟﺪﻳـﺪ و ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﻴﺒـﻲ ﻣﻮﺿـﻮﻋﻲ در ﻳـﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﺗﻘـﺪﻳﻢ‬
‫ﻋ‪4‬ﻗﻪﻣﻨﺪان ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب در ﭘﻨﺞ ﺑﺨﺶ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﺗﻔﺴﻴﺮي ﺣﻘـﻮق‬
‫زﻧﺎن در ﻗﺮآن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺗﺴﺎوي ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻳﺎ ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺮدان‪ ،‬زدن زﻧـﺎن و ﻣﺴـﺌﻠﺔ‬
‫ارث ﺑﺎﻧﻮان را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻮﺷﻜﺎﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ دوم‪ ،‬ﺣﺠﺎب از ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ :‬اﺑﺘـﺪا‪ ،‬ﻓﺘـﻮاي ﻣﺸـﻬﻮر و‬
‫ﻣﻨﻔﺮد اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ در زﻣﻴﻨﺔ اﺳﺘﺤﺒﺎب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﺑﺎﻧﻮان؛ دوم‪ ،‬ﺑﻴـﺎن ﻣﺴـﺘﻨﺪات‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺘﻮا در ﻓﻘﻪ اﺳﺘﺪ‪t‬ﻟﻲ؛ ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺣﺴﻴﻨﻲﻃﺒﺎﻃﺒـﺎﺋﻲ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﻧﻘﺪ و ﺑﺎ‪t‬ﺧﺮه ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﭘﺮﺳﺶ درﺑﺎرة ﺣﺠﺎب‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ ،‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ﻧﺎم دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺗﻨﻬﺎﻣﻘﺎﻟﺔ اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻛـﻪ‬
‫اﻣﻜﺎن اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺎﻏﺬي ﻳﺎﻓﺘﻪ درج ﺷﺪه ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ ﭘﺮﺳـﺶ ﺑـﺎﻧﻮان دراﻳـﻦزﻣﻴﻨـﻪ ﺑـﻪﻃـﻮر‬
‫ﻣﺸﺮوح ﭘﺎﺳﺦ داده اﺳﺖ‪ .‬رواﺑﻂ دﺧﺘﺮان و ﭘﺴﺮان و ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺟﻨﺴـﻲ‪ ،‬آﺧـﺮﻳﻦ ﻣﻄﻠـﺐ‬
‫اﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪10‬‬

‫ﺑﺨــﺶ ﭼﻬــﺎرم‪ ،‬ﺣــﻖ ﺟــﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴــﺮ اﺳــﺖ‪ .‬ﺑﺤــﺚ ﻃــ‪4‬ق‪ ،‬ﺧﻠــﻊ و ﻣﺒــﺎرا] از‬
‫ﻋﻤﻴﻖﺗﺮﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻘﻪ اﺳﺘﺪ‪t‬ﻟﻲ ﻣﺮﺣﻮم اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑـﻞ در اﻳـﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳـﺦ‬
‫ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻪ ﻳﻚ ﭘﺮﺳﺶ درﺑﺎرة ﻋﺪة ﻃ‪4‬ق و وﻓﺎت‪ ،‬دوﻣﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﭘﺮﺳﺶ ﺷﺮﻋﻲ درﺑﺎرة اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان اﺳﺖ‪ :‬آﻓـﺮﻳﻨﺶ زن‬
‫و ﻣﺮد؛ ﺑﻠﻮغ ﺟﻨﺴﻲ؛ ﺣﻖ زن و ﺷﻮﻫﺮ؛ ﺣﻖ ﺗﻤﻜﻴﻦ؛ ﺣﻜﻢ ارث؛ اﻣﺎﻣﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ زﻧﺎن و‬
‫ﻋﺸﻖ ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪة ﻛﻠﻴﺔ آﺛﺎر اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ در زﻣﻴﻨـﺔ ﺣﻘـﻮق زﻧـﺎن در وبﺳـﺎﻳﺖ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻋﻘ‪4‬ﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﺤﻴﺢ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﺧﻮاﻧﻲ و ﺻﻔﺤﻪﺑﻨﺪي اﻳﻦ ﺟﻠﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺠﻠـﺪات‬
‫ﻗﺒﻠﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻜﻲ از ﻋ‪4‬ﻗﻪﻣﻨﺪان آنﻣﺮﺣﻮم ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺻـﻤﻴﻤﺎﻧﻪ از اﻳﺸـﺎن‬
‫ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم‪.‬‬
‫***‬
‫اﻫﻢ آراء ﺗﻔﺴﻴﺮي‪ ،‬رواﻳﻲ و ﻓﻘﻬﻲ اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ .‬آﻳﺔ ‪ 34‬ﺳﻮرة ﻧﺴﺎء‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ زﻧﺎن را در ﻣﺴﺄﻟﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺮ ﻣﺮدان ﻓﻀﻴﻠﺖ داده اﺳﺖ و ﻣـﺮدان را‬
‫ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ ﺗﻬﻴﺔ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻧﺎن ﮔﺮداﻧﺪه و ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻫﺰﻳﻨـﻪﻫـﺎي زﻧـﺪﮔﻲ ﻣﺸـﺘﺮك و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺸﺘﺮك را ﺑﺮﻋﻬﺪة ﻣﺮدان ﻗﺮار داده اﺳﺖ و اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺘﮕﺰاري ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﺎن ﻳﺎ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺪام ﺧﺎدﻣﺎن ﺑﺮاي آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻮﻇـﻒ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﺮدان و اﻳﺠﺎد ﺗﻨﺎﺳﺐ و ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺮاﺑـﺮ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ‪ ،‬ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ را ﺑﻪ ﻣﺮدان داده اﺳﺖ ﺗﺎ درﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﻀـﺎﺋﻞ ﺷـﻤﺮدهﺷـﺪه ﺑـﺮاي زﻧـﺎن‪ ،‬ﻓﻀـﻴﻠﺖ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮِ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زﻧﺪﮔﻲ را ﺳﻬﻢ ﻣﺮدان ﻗﺮار داده ﺑﺎﺷﺪ و در اﻳﻦ ﺻﺤﻨﺔ ﺗﻔﺎﺿﻞ‪ ،‬ﻣﺮدان‬
‫ﺑﻲﺑﻬﺮه ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪11‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ زدن ﻏﻴﺮﻣﻨﺠﺮ ﺑـﻪ ﺻـﺪﻣﺎت ﺑـﺪﻧﻲ ﺗﻨﻬـﺎ درﻣـﻮردي ﺗﺠـﻮﻳﺰ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﻓﺤﺸﺎ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮارد‪ ‬ﺿـﻌﻴﻒﺗـﺮِ ﻧﺸـﻮز‪ ،‬ﺣـﺪاﻛﺜﺮ‬
‫ﺗﻨﺒﻴﻪ ﻣﺠﺎز‪ ،‬ﻗﻬﺮﻛﺮدن ﺑﺎ زن در ﺑﺴﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫آﻳﺔ ‪ 34‬ﺳﻮرة ﻧﺴﺎء ﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺗﺮي ﻫﻤﺔ ﻣﺮدان ﺑﺮ ﻫﻤﺔ زﻧﺎن د‪t‬ﻟـﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و ﻧـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻄﻠﻮﺑﻴﺖ زدنِ زﻧﺎن در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( د‪t‬ﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ از اﻳـﻦ‬
‫آﻳﻪ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :‬او‪ ًt‬ﻣﺮدان ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎرف زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎناﻧﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً درﺻﻮرت اﻗﺪامِ زن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺨﻠﻔﺎت اﺧ‪4‬ﻗﻲِ ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬اﻗﺪام ﻣﺮد ﺑـﻪ زدنِ‬
‫زن )آنﻫﻢ ﺑﺎ رﻋﺎﻳﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺣﺪودي ﻛﻪ در رواﻳﺎت ذﻛـﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ(‪ ،‬ﮔﺮﭼـﻪ ﺣـﺮام‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ازﻧﻈﺮ اﺧ‪4‬ﻗﻲ ﻋﻤﻠﻲ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﻋﻤﺪﺗﺎً اﻗﺪام ﺑﻪ ﺷﺮارت‪ ،‬ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻣﺮ وﺟﻮﺑﻲ و اﻟﺰاﻣﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدان‪ ،‬درﻣﻮرد ﻣﻌﺎﺷـﺮت ﺑـﺎ ﻫﻤﺴـﺮان در‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﻜﻢ ﻗﺮآﻧـﻲ »ﻋﺎﺷـﺮوﻫﻦ ﺑـﺎﻟﻤﻌﺮوف‪ :‬زﻧـﺪﮔﻲ ﻛﻨﻴـﺪ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻣﻮر ﭘﺴﻨﺪﻳﺪة ﻧﺰد ﻋﻘ‪ .«4‬اﻳﻦ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ اﻟﺰاﻣﻲ ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤـﺪي)ص( در‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ دوران زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك و ﻫﻤﺔ ﺣﺎ‪t‬ت آن‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﺗﻮﺻﻴﺔ دﻳﮕﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺣـﺎﻛﻢ و‬
‫ﻣﻘﺪم اﺳﺖ و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »ﻣﻌﺎﺷـﺮت ﺑـﻪ ﻣﻌـﺮوف«‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ب‪ .‬ارث‪ ‬زﻧﺎن‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤـﺪي)ص( آﺷـﻜﺎرا و ﺑـﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺘﻲ ﺑﺎ‪ ،t‬ﺑﻪﻧﻔﻊ زن اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺮفﻧﻈﺮ از ﻧﻔﻊ و ﺿﺮر ﻣـﺮد ﻳـﺎ زن‪ ،‬اﻳـﻦ ﺣﻜـﻢ »ﻣﻌﻠـﻞ‪:‬‬
‫ﻋﻠﺖدار« اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻞ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪاي ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻣﺎ )ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﺟﻮاﻣﻊ اﻣـﺮوز( آﺷـﻜﺎرا‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪12‬‬

‫اﻟﻒ( ﺑﺴﻴﺎري از زﻧﺎن‪ ،‬اﻣﺮوز در ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﻣﺸـﺘﺮك زﻧـﺪﮔﻲ ﻧﻘـﺶ اﺳﺎﺳـﻲ‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﻧﻔﻘﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﻠـﺖ ﺣﻜـﻢ ﺗﻔـﺎوت ﺳـﻬﻢ 
‪ ،‬در ﺑﺴـﻴﺎري از‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ و ﺟﻮاﻣﻊ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( ﺑﺤﺚ ﺿﻤﺎن ﻋﺎﻗﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺎت ﺧـﺎﻧﻮادﮔﻲ در دﻧﻴـﺎي اﻣـﺮوز و‬
‫ﭘﺪﻳﺪارﺷﺪنِ ﺻﻨﻌﺖ ﺑﻴﻤﺔ اﺟﺒﺎري‪ ،‬ﻋﻤ‪ ً4‬ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و ﻣـﺮدان ﻧﻴـﺰ از ﭘﺮداﺧـﺖ‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻛﺎﻣ‪ ً4‬ﻣﻌﺎف ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫پ( در زﻣﺎنﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي دﻓﺎﻋﻲ و ﻧﻈـﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺴـﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﺮﻋﻬـﺪة‬

‫ﻣــﺮدان ﻣﺴــﻠﻤﺎن ﺑــﻮد‪ .‬اﻛﻨــﻮن ﻛــﻪ ﻣﻨﺎﺳــﺒﺎت ﺟﺪﻳــﺪ و ﻣﺤﺎﺳــﺒﺎت ﻣﺎﻟﻴــﺎﺗﻲ ﻣﺴــﺘﻘﻴﻢ و‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ آن ﺷـﺪه اﺳـﺖ و ﻣـﺮد و زن ﺷـﺎﻏﻞ ﻳـﺎ ﺳـﺎﻛﻦ در ﻫـﺮ ﻛﺸـﻮر‪،‬‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي دﻓﺎﻋﻲ و اﻣﻨﻴﺘﻲﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻧﺘﻈﺎﻣﻲ را ﺑﻪﺻﻮرت اﻟﺰاﻣﻲ و ﻣﺸﺘﺮك ﻣـﻲﭘﺮدازﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﻳﻦ ﻋﻠﺖ‪ ‬ﺣﻜﻢ ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻣ‪ ً4‬ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ت( ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﺖ ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﺔ ﻣﻬﺮﻳﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ آنﻫﻢ در ﺑﺴﻴﺎري از ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي‪،‬‬
‫ﻣﺮﺳﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻨﻮز در ﺟﻮاﻣﻊ اﺳ‪4‬ﻣﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد و اﺗﻔﺎﻗﺎً در اﻳﺮان‪،‬‬
‫از ﻧﺮخ رﺷﺪ ﺗﻮرﻣﻲ ﺑﺎ‪t‬ﻳﻲ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬آﻳﺎ ﺑﺎ ﻣﻨﺘﻔﻲﺷﺪنِ ﻗﻄﻌﻲ دو ﻋﻠﺖ از ﭼﻬﺎر ﻋﻠـﺖ و ﻣﻨﺘﻔـﻲﺷـﺪنِ‬
‫ﻋﻤﻠﻲ ﭘﺮداﺧﺖ ﻳﻚﺟﺎﻧﺒﺔ ﻧﻔﻘﻪ‪ ،‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن )در اﻳﺮان و ﻏﻴﺮآن(‬
‫ﺑﺎزﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻘﺎي ﺣﻜﻢ ﺗﻔﺎوت ﺳﻬﻢ 
زن و ﻣﺮد ﺷﺪ؟!‪. ...‬‬

‫ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ رواﻳﺎت ﻳﺎدﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻞﺑﻮدن ﺣﻜﻢ ارث ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‬

‫و ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺣﻜﻢ ارث )ﻛﻪ ﻓﻘﻪ راﻳﺞ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﺴﺨﺔ ﺳﻮم آن اﺳﺖ( و ﻋـﺪمﺗﻌﻤـﻴﻢ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ »دو ﺑﻪ ﻳﻚ« ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ارثﺑﺮﻧﺪﮔﺎن ﻣـﺮد و زن‪ ،‬ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ ﺣﻜـﻢ ارث در‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻣﺘﻔـﺎوت و ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﻋـﺮف ‪‬ﻋﻘ‪4‬ﻳـﻲ و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪13‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫ج‪ .‬ﺣﺠﺎب‬

‫ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺳﺮ و ﮔﺮدنِ زﻧﺎنِ ﺑﺮدة ﻣﺴـﻠﻤﺎن )ﻛـﻪ ﻣﻘﺘﻀـﺎي د‪t‬ﻳـﻞ ﻧﻘﻠـﻲ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﮔﺮاﻳﺸﻲ اﺟﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ( ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﻣ‪‬ـﺮآيوﻣﻨﻈـﺮ‬
‫ﺑﻮدنِ ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﻫﺮ زن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺑـﻪﻋﺒـﺎرتدﻳﮕـﺮ ﻧـﻪ زنﺑـﻮدن و ﻧـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎنﺑﻮدن زن‪ ،‬دﻟﻴﻞ وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ زﻧﺎن ﺑﺮدة ﻣﺴـﻠﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻫﻢ زن و ﻫﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن )ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺧﻲ اﺟﺰاي دﻳﮕﺮ ﺑﺪن ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫اﻇﻬﺎرات ﺻﺮﻳﺢ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎ( ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺧـﻲ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑـﻪ ﻛﺮاﻫـﺖ ﻳـﺎ‬
‫ﺣﺮﻣﺖ ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ ﺑﺮاي زﻧﺎن ﺑﺮدة ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎري از اﺧﺘ‪4‬ﻓﺎت ﻳﺎدﺷﺪه ﺑﻴﻦ ﻓﻘﻬﺎ در ﺑﺤﺚ ﺳـﺘﺮ ﺻـ‪4‬ﺗﻲ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬
‫‪...‬اﻣﺎ اﺧﺘ‪4‬ﻓﺎت ﻓﻘﻬﺎ در ﺑﺤﺚ ﻛﻤ‪‬ﻴﺖ ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻛﻤ‪‬ﻴﺖ ﭘﻮﺷﺶ از ﻧﮕـﺎه‬
‫ﻧﻴﺰ ﺳﺮاﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻫﻴﭻ ﺳﺨﻦ ﺻﺮﻳﺤﻲ درﻣﻮرد » ﻟﺰوم ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔـﺮدن « در آﻳـﺎت ﺳـﻮرة ﻧـﻮر‪،‬‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺠﺎزﺑﻮدن ﻋﺪمﭘﻮﺷﺶ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﻳﻲ از ﺑﺪن ﻛﻪ در ﻋﺮف زﻣﺎن ﻧـﺰول‬
‫وﺣﻲ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن آن راﻳﺞ ﻧﺒﻮده ﻧﻴﺰ ﻣﻮردﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻋﺪمرواج ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن )در ﻫﻤﺔ ﺣﺎ‪t‬ت و ﻫﻤﺔ ﻣﻜـﺎنﻫـﺎي ﻋﻤـﻮﻣﻲ( را ﺗﺄﻳﻴـﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ از آﻳﺔ ﺳﻮرة اﺣﺰاب ﺑﻪﻋﻨﻮان دﻟﻴﻞ ﺑﺮ »وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳـﺮ‬
‫و ﮔﺮدن زن« ﺑﻬﺮه ﺑﺮد‪.‬‬

‫ﻣﻨﺘﻬﺎي ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻦ درﺑﺎرة وﺟـﻮد ﻳـﺎ ﻋـﺪموﺟـﻮد اﺟﻤـﺎع در اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‪ ،‬اﺛﺒـﺎت‬
‫»ﻋﺪمﺗﺤﻘﻖ اﺟﻤﺎع ﺑﺮ ﻟﺰوم ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن« ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺰارشﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺗـﺎﻛﻨﻮن‬
‫درﻣﻮرد اﺧﺘ‪4‬فﻧﻈﺮﻫﺎي ﻓﻘﻬﺎ درﺧﺼﻮص ﺳﺮ و ﮔﺮدن اراﺋﻪ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﻲ از ﻣﺴـﺘﻨﺪات‬
‫ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت »اﺧﺘ‪4‬فﻧﻈﺮ« ﺑﻮد ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ وﺟـﻮد ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻣﺨـﺎﻟﻒ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﻛﺮد‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪14‬‬

‫ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ ﻣﻘﺘﻀﺎي »ﺟﻤﻊ د‪t‬ﻟﻲ« و ﺿﺮورت اﻋﻤﺎل آن در اﻳﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠـﻪاي‬

‫ﺟﺰ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﺣﻜﻢ » اﺳﺘﺤﺒﺎب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن« را در ﭘﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫د‪ .‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﻮرداﺗﻔﺎق ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ اﺳﺖ و درﺑـﺎرة آن‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻣﻜﺮر و أﻛﻴﺪي در رواﻳﺎت ﺷﻴﻌﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻋﺎﻟﻤـﺎن اﻫـﻞﺳـﻨﺖ‪ ،‬ﺗﺸـﺮﻳﻊ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ را در زﻣﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا)ص( ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ وﻟﻲ ﻣـﺪﻋﻲاﻧـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺣﻜـﻢ‬
‫ﻣﻘﻄﻌﻲ ﺑﻮده و ﺑﻌﺪاً ﻧﺴﺦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﮔﺰارﺷﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﺴﺦﺷﺪن اﻳـﻦ‬
‫ﺣﻜﻢ را ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ و ﻃﺒﻖ رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒـﺮه از اﺋﻤـﺔ اﻫـﻞاﻟﺒﻴـﺖ)ع( اﻳـﻦ ﺣﻜـﻢ را‬
‫ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺧـﺎﻧﻮادة دﺧﺘـﺮ ﻳـﺎ ﺟﺎﻣﻌـﻪاي ﻛـﻪ در آن زﻧـﺪﮔﻲ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻣﺸﺮوع ﻗﺒﻞ از ازدواج داﺋﻢ را ﺑﺮﻣﻲﺗﺎﺑﻨﺪ )ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻘﻴﻢ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ(‪ ،‬ﺗﻔﺎﻫﻢ دﺧﺘـﺮ و ﭘﺴـﺮ در ﻗـﺮاردادي ﺷـﻔﺎﻫﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت ﻣﻨﻄـﻖ و اﺧـ‪4‬ق ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﺣـﺪود ﻣﻮردرﺿـﺎﻳﺖ ﻃـﺮﻓﻴﻦ‪ ،‬در ﻣﻴـﺰان‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در آن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ راﺑﻄﺔ آﻧﺎن ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻗﺮارداد و ﺗﻮاﻓﻖ‪ ،‬ازﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﺑﻪﻧﺎم » ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺤﻴﻂﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺴﺘﻪﺗﺮ )ﻛﻪ اﻣﻜﺎن رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ ﻓـﺮاﻫﻢ ﻧﻴﺴـﺖ( اﮔـﺮ‬
‫اﻣﻜﺎن ازدواج داﺋﻢ ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ و اﻣﻜﺎن ﺑﺮﻃﺮفﻛﺮدن ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺟﻨﺴـﻲ از‬
‫ُﻃﺮُق ﻣﺸﺮوع دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎه و اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ رواﺑﻂ رﻗﻴﻖﺗﺮ ﺟﻨﺴﻲ ﺑﻴﻦ دﺧﺘﺮ و ﭘﺴـﺮي ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺣﺴﺎس ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻋﺪمرﺿﺎﻳﺖ ﭘـﺪر ﻳـﺎ ﺧـﺎﻧﻮادة دﺧﺘـﺮ( از‬
‫ﺑﺎب »ﺿﺮورت« ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻋﻘ‪ ً4‬و ﺷﺮﻋﺎً ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ رﻋﺎﻳﺖ ﺣﺪاﻗﻞ رواﺑﻂ‬
‫ﺟﻨﺴﻲ و ﭘﺮﻫﻴﺰ از آﻟﻮدهﻛـﺮدن ﺣﻴﺜﻴ‪‬ـﺖ ﺧـﺎﻧﻮادﮔﻲ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑـﻮد‪) .‬اﻟﻀـﺮورات ﺗﺘﻘـﺪر‬
‫ﺑﻘﺪرﻫﺎ(‪.‬‬
‫‪15‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫ﻫـ ‪ .‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫ﺧﻠﻊ ﻏﻴﺮ از ﻃ‪4‬ق و َﻗﺴﻴﻢ آن اﺳﺖ )ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ‪‬ﻗﺴـﻢ آن ﺷـﻤﺮده ﺷـﻮد(‪.‬‬
‫ُ‬
‫ﺧﻠﻊ )ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﺿـﻲ و اﻋـ‪4‬مﻧﻈـﺮ ﺟـﺪ‪‬ي ﺧـﻮﻳﺶ ﻣﺒﻨـﻲ ﺑـﺮ‬
‫ﺑﻪﻣﺠﺮد اﻗﺪام زن در ُ‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ( زن از ﻫﻤﺴﺮش ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮد و اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ اﻗﺪام ﻫﻤﺴﺮ ﻳﺎ ﻗﺎﺿﻲ درﺧﺼﻮص‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ )ﻣﺜﻞ ﻃ‪4‬ق( ﻧﺪارد‪ .‬ﻃ‪4‬ق و ﺗﺨﻴﻴﺮ ﺣﻖ ﻣﺮد اﺳﺖ و ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎ ﻋﺪمﺗﺤﻘـﻖ آن در‬
‫ﺧﻠـﻊ و ﻣﺒـﺎرا] ﺣـﻖ زن اﺳـﺖ و ﺗﺤﻘـﻖ ﻳـﺎ‬
‫ﮔﺮو ارادة او اﺳﺖ‪ .‬در ﻃـﺮف ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻧﻴـﺰ ُ‬
‫ﻋﺪمﺗﺤﻘﻖ آن در ﮔﺮو ارادة او اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺮد در اﺳﺘﻴﻔﺎي ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﺧﻮﻳﺶ )ﻃـ‪4‬ق( ﻫـﻴﭻﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﺧﻠـﻊ( ﻫـﻴﭻﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﺷﺮﻳﻜﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬زن ﻫﻢ در اﺳﺘﻴﻔﺎي ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﺧﻮﻳﺶ ) ُ‬
‫ﺷﺮﻳﻜﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺧﻠﻊ ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ درﻣـﻮرد ﺧﺴـﺎرتﻫـﺎي ﻣـﺎﻟﻲ ﻣـﻮرد ادﻋـﺎي‬
‫ﺑﺤﺚ ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮ در ُ‬
‫ﺷﻮﻫﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺘﻘﺎﺿﻲ اداﻣﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﻣﻬﺮﻳـﻪ را ﺑـﻪ‬
‫زن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ادﻋﺎي ﺧﺴﺎرت ﻛﺮده و ﺗﻤﺎم ﻳﺎ ﺑﺨﺸﻲ از آن را )درﺻﻮرت‬
‫ﺑﻘﺎ( از زن ﺑﺎزﺳﺘﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫درﺻﻮرت ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪن اﺧـﺘ‪4‬ف ﻣـﺎﻟﻲ ﺑـﻴﻦ آﻧـﺎن‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌـﺔ ﺑـﻪ داور ﻣﻘﺘـﺪر‪ ،‬ﺑـﺮاي‬
‫ﺣﻞوﻓﺼﻞ دﻋﺎوي‪t ،‬زم اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺟﺪاﻳﻲ آﻧﺎن از ﻫﻨﮕـﺎم اداي ﺳـﺨﻨﺎن ﻣـﻮردﻧﻈﺮ در‬
‫ﺧﻠﻊ« را ﻧﮕﻪدارد‪.‬‬
‫ﺧﻠﻊ از ﺟﺎﻧﺐ زن‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ ﮔﺮدﻳﺪه و ﺑﺎﻳﺪ »ﻋﺪة ُ‬
‫ُ‬
‫ﺧﻠـﻊ و ﻣﺒـﺎرا]( آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ؛ » در اﺻـﻞ‬
‫دﻟﻴﻞ » ﺑﺮﺗﺮي زن در ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ« ) در ُ‬
‫ﻗﺮارداد ازدواج‪ ،‬ﺑﻪاﺗﻔﺎق ﺟﻤﻴﻊ ﻓﻘﻬﺎي اﻫﻞاﺳ‪4‬م و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ رواﻳـﺎت ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺤﻘـﻖ ازدواج‪ ،‬ﻃـﺮف اﺻـﻠﻲ ﻗـﺮارداد )ﻣﻮﺟـﺐ( زن اﺳـﺖ و ﻣـﺮد‪ ،‬ﺻـﺮﻓﺎً‬
‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد«‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻃﺮف اﺻﻠﻲ‪ ،‬در »ﭘﺎﻳـﺎنﺑﺨﺸـﻴﺪن ﺑـﻪ آن ﻗـﺮارداد« ﻧﻴـﺰ‬
‫داراي ﺣﻖ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺣﻖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﻤﺘﺮ از ﺣﻖ ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪16‬‬

‫ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا] )ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﻣﺸـﻬﻮر‪ ،‬ﻧـﻮﻋﻲ از ﻃـ‪4‬ق و‬

‫ﺑﻪﻣﻴﺎنﻛﺸﻴﺪن ﭘﺎي زن‪ ،‬در ُ‬
‫ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا] ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ‬
‫ﺟﺰو اﻳﻘﺎﻋﺎتاﻧﺪ( ﻧﻮﻋﻲ ﺧﺮوج از ﺑﺤﺚ اﻳﻘﺎﻋﺎت و واردﻛﺮدن ُ‬
‫»ﻋﻘﻮد« اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﻓﺮض ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫آراي اﺑﺘﻜﺎري اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ در ﻣﺪرﺳﺔ ﻓﻘﻬـﻲ اﺳـﺘﺎد‪ ،‬آﻳـﺖاﷲ ﻣﻨﺘﻈـﺮي اﻗﺎﻣـﻪ ﺷـﺪه‪،‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻗﺎﺑﻞ در ﻓﺘﺎواي اﺳﺘﺎد ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎاﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ آرا ﺑﺎ رأي ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬـﻲ‬
‫ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از دﻳﺪ ﻣﺮﺣﻮم ﻗﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ادﻟﺔ ﻓﻘﻬﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﺴﺘﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳـﻲ‬
‫اﻳﻦ آرا ﺑﻪ ﻓﺮﺑﻪﺗﺮ ﺷﺪن ﻓﻘﻪ اﻫﻞﺑﻴﺖ)ع( ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﺟﻠﺪ دﻫﻢ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر‪ ،‬ﺗـﺎ‬
‫دو ﻣﺎه آﻳﻨﺪه ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ اﻧﺸﺎءاﷲ‪.‬‬
‫ايﻛﺎش اﻣﻜﺎن اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﺎﻏﺬي در ﻛﺸﻮر ﻓﺮاﻫﻢ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪1392‬‬
‫ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر‬
 ‫ﺑﺨﺶ اول‪:‬‬
‫ﺣﻘﻮق زﻧﺎن در ﻗﺮآن‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪:‬‬

‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﭘﻴﺶﻓﺮض اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﭘﺬﻳﺮش وﺟﻮد ﺧﺪا؛‬
‫‪ .2‬ﭘﺬﻳﺮش ﻧﺒﻮت و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي؛‬
‫‪ .3‬ﭘﺬﻳﺮش ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﺒﺪاﷲ)ص(؛‬
‫‪ .4‬ﭘﺬﻳﺮش وﺣﻴﺎﻧﻲﺑﻮدن ﻣﺘﻦ ﻣﻜﺘﻮب ﻗﺮآن؛‬
‫‪ .5‬و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﭘﻴﺶﻓﺮضﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪.‬‬
‫روش ﻧﮕﺎرﻧﺪه در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮآن‬

‫اﻟﻒ( ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا)ص( ﺑﺮﺧـﻲ از ﻳـﺎران ﺧـﻮﻳﺶ را ﺑـﺮاي ﻧﻮﺷـﺘﻦ‬
‫وﺣﻲ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮده و ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛ‪4‬م ﺧﺪا و ﻛﺸﻒ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺷـﺮﻳﻌﺖ و‬
‫ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻣﻄﻠﻮبﻫﺎي ﺧﺪاوﻧﺪي ﺑﻪﺻﻮرت ﺧﺎص‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ وﻳﮋهاي داﺷـﺘﻪ و ﺑـﻪﺻـﻮرت‬
‫ﻋﺎم ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻘﺼﻮد ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﻬـﻢ ﻗـﺮآن ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻴﺎﻧﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﺔ ﻗﺮآن اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﻣﺎ آﺗﺎﻛﻢ اﻟﺮﺳﻮل ﻓﺨـﺬوه‬
‫و ﻣﺎ ﻧﻬﺎﻛﻢ ﻋﻨﻪ ﻓﺎﻧﺘﻬﻮا‪ :‬آﻧﭽﻪ را رﺳﻮل ﺧﺪا از ﻣﻌﺎرف اﻟﻬﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎ ارزاﻧـﻲ ﻣـﻲدارد‪،‬‬
‫ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﺪ و آﻧﭽﻪ را ﻣﻨﻊ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬از آن ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻳﺪ‪) «.‬ﺣﺸﺮ‪(7 ،‬‬
‫ب( ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻲﺑﻦ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ)ع( در ﺑﻴﻦ ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص(‪ ،‬ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﻳﺎر و ﻳﺎور او ﺑﻮده و ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻌﺎﺷﺮت و ﻗﺮاﺑﺖ را ﺑـﺎ وي داﺷـﺘﻪ و در ﻫﻨﮕﺎﻣـﺔ ﻋﻘـﺪ‬
‫اﺧﻮت ﺑﻴﻦ ﻫﺮ دو ﻧﻔﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻋ‪4‬ﻗﻪ و ﻗﺮاﺑﺖ ﻓﻜﺮي آﻧﺎن ﺗﻮأم‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪20‬‬

‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺮادر رﺳﻮلاﷲ ﻣﻔﺘﺨﺮ ﺷﺪه و ازﻧﻈﺮ ﻋﻠـﻢ دﻳـﻦ و ﺷـﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﻋﻠـﻢ‬
‫ﻳﺎران ﻧﺒﻲ ﻣﻜﺮم اﺳ‪4‬م ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘـﻪ‪ ،‬در اﻳـﻦ روﻳﻜـﺮد ﺗﻔﺴـﻴﺮي‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﺗـﺮﺟﻴﺢ ﻧﻘـﻞ و ﺑﻴـﺎن‬
‫اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن)ع( و وارﺛﺎن ﻋﻠﻢ او )ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴ‪4‬م(‪ ،‬در ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﻗـﺮآن و‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎت و ﻧﻘﻞﻫﺎي دﻳﮕﺮان‪ ،‬اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬اﻟﺒﺘﻪ ﭘـﺲ‬
‫از ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻄﻠﺐ ازﻧﻈﺮ ﻋﻘﻞ و ﻋﺪمﻣﻐﺎﻳﺮت ﺑﺎ ﻓﻬﻢ ﻋﻘ‪4‬ﻧﻲ از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص((‪.‬‬
‫پ( ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺘﺪ‪t‬ل در ﻓﻬﻢ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻗﺮآن‪) ،‬ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ( ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫ﻳﻜﻢ( اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و اﺳﺘﺪ‪tt‬ت ﻋﻘﻠﻲ و ﻋﻠﻤﻲ‪.‬‬
‫دوم( ﻓﻬﻢ ﻋﺮﻓﻲ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً در آﻳﺎت ﻣﺤﻜﻢ ﻗﺮآن )ﻛﻪ اﻛﺜﺮ آﻳﺎت را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮد(‪.‬‬
‫ﺳﻮم( اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ‪.‬‬
‫ت( ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ و روشﻣﻨﺪ از ﻗﺮآن‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻗﺸﺮ ﻳـﺎ ﮔـﺮوه ﺧﺎﺻـﻲ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ روشﻫﺎي ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪﺷـﺪة ﻋﻠﻤـﻲ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻮرداﺣﺘﺮاماﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺣﺠـﺖ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻗﺮاﺋـﺖﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت را ﺑﻪﻋﻨﻮان واﻗﻌﻴﺘﻲ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎر‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ث( داﻧﺴﺘﻦ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ و آﮔﺎﻫﻲ از ﻗﻮاﻋـﺪ آن در ﺣـﺪ ﺑـﺎ‪ t‬و آﮔـﺎﻫﻲ اﺟﻤـﺎﻟﻲ از‬
‫ادﺑﻴﺎت ﺗﺨﺼﺼﻲ ﻋﺮب‪ ،‬ﺷﺮط اﺻﻠﻲ ﺑـﺮاي ﺑﺮداﺷـﺖﻫـﺎي روشﻣﻨـﺪ و ﻋﻠﻤـﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ و ﺷﺄنﻧﺰول آﻳﺎت و آﮔﺎﻫﻲ از ﻓﺮﻫﻨﮓ راﻳﺞ اﻫﻞ ﺣﺠﺎز‪ ،‬در زﻣـﺎن ﻧـﺰول‬
‫وﺣﻲ و داﻧﺶ اﺟﻤﺎﻟﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ )ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻗﺮن اول ﺗﺎ‬
‫ﺳﻮم ﻫﺠﺮي( ‪t‬زﻣﺔ ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻋﻠﻤﻲ و روشﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج( آﮔﺎﻫﻲ ﻛﺎﻓﻲ از اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﻟﻬـﻲ و ﻳـﺎ ﺑﺸـﺮي ﭘـﻴﺶ از اﺳـ‪4‬م و ﺳـﻨﺖﻫـﺎ و‬
‫ﺑﺎورﻫﺎي آﻧﺎن‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ در ﻛﺸﻒ ﻣﻘﺼﻮد آﻳﺎت ﻗﺮآن دارد‪.‬‬
‫‪21‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن در ﻗﺮآن‬

‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮ را ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺎت ﻣﻬﻢ و ﺳﺮﻓﺼﻞﻫـﺎي ﺗﻌﻴـﻴﻦﻛﻨﻨـﺪه‬
‫اﻓﺰود‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﻗﺼﺪ ﺗﻜﺮار ﻣﻜﺮرات و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي اﺗﻔﺎﻗﻲ ﺗﻔﺴـﻴﺮي را‬
‫ﻧﺪارم و ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻪ ﻛﻤﺘـﺮ ﻣﻮردﺗﻮﺟـﻪ ﻣﻔﺴـﺮان ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫چ( دﺷﻮاري اراﺋﺔ ﺑﺮداﺷﺖﻫـﺎي ﺟﺪﻳـﺪ ﻳـﺎ دﻓـﺎع از ﺑﺮداﺷـﺖﻫـﺎي ﻏﻴـﺮراﻳﺞ )ﻛـﻪ‬
‫روﻳﻜﺮد اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﺑﺤﺚﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد( ﺑﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻋﻠﻮمﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻣﺨﻔـﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺎري ﺑﺲ دﺷﻮار و ﻣﺤﺘﺎج دﻗﺖ و اﺳﺘﺪ‪t‬ل ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺑﺮداﺷﺖ ﺟﺪﻳﺪ و ﻧﻘﺪ ﻧﻈﺮﻳﺎت‬
‫راﻳﺞ و د‪t‬ﻳﻞ آنﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ح( اوﻟﻮﻳﺖ ﻣﺒﺎﺣﺚ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ را در ﺳـﻄﺢ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳ‪4‬ﻣﻲ و ﺑﺸﺮي ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ازﻗﺒﻴـﻞ‪ :‬ﻧﮕـﺎه ﻗـﺮآن ﺑـﻪ ﻫﺴـﺘﻲ؛‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻋﻘﻞ در ﺷﺮﻳﻌﺖ؛ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن؛ ﺣﻘﻮق زﻧﺎن؛ ﻣﻘﻮﻟـﺔ ﺣﻜﻮﻣـﺖ؛ ﺑﺮﺧـﻲ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬
‫ﺟﺰاﻳﻲ و ﻣﺎﻟﻲ اﺳـ‪4‬م و‪ ...‬ﻛـﻪ ادﻋـﺎي وﺟـﻮد ﺗﻌـﺎرض در اﻳـﻦ ﺑﺨـﺶﻫـﺎ ﺑـﺎ ﻋﻘـﻞ و‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ 21‬آﺑﺎن ‪1385‬‬

‫‪ .1‬از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻣﺮﺣﻮم ﻗﺎﺑﻞ ﺳﻪ ﺑﺨﺶ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺨـﺶ اول‪ :‬اﻧﺴـﺎن در ﻧﻈـﺎم ﻫﺴـﺘﻲ‬
‫)ﻋﻴﻨﺎً در ﻛﺘﺎب ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻨﺪرج اﺳﺖ(؛ ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺣﻖ ﺣﻴﺎت )اﻳﻦ ﺑﺨﺶ در‬
‫ﺟﻠﺪ دﻫﻢ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر درج ﺷﺪه اﺳﺖ(؛ ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن )ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﻠـﺪ ﻋﺮﺿـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد(‪.‬‬
‫وﻳﺮاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺨﺶ اﺧﻴﺮ در ﺗﻴﺮ ‪ 1385‬در وبﺳﺎﻳﺖ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻋﻘ‪4‬ﻧﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﭼﻨﺪﻣﺎه ﺑﻌـﺪ‬
‫درﺿﻤﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه وﻳﺮاﻳﺶ دوم آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ وﻳـﺮاﻳﺶ اول اﺿـﺎﻓﺎﺗﻲ دارد‪.‬‬
‫وﻳﺮاﻳﺶ دوم ﻧﻴﺰ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت آن زﻧﺪهﻳﺎد در وبﺳﺎﻳﺖ وي ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪] .‬وﻳﺮاﺳﺘﺎر[‬
 ‫ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺮدان آري ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟‬

‫در آﻳﺔ ‪ 34‬ﺳﻮرة ﻧﺴﺎء آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫»اﻟﺮّﺟﺎل ﻗﻮ‪‬اﻣﻮن ﻋﻠﻲ اﻟﻨّﺴﺎء ﺑﻤﺎ ﻓﻀّﻞاﷲ ﺑﻌﻀﻬﻢ ﻋﻠﻲ ﺑﻌﺾ و ﺑﻤﺎ اﻧﻔﻘﻮا‬
‫ﻣﻦ اﻣﻮاﻟﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺼ‪‬ﺎﻟﺤﺎت ﻗﺎﻧﺘﺎت ﺣﺎﻓﻈـﺎت ﻟﻠﻐﻴـﺐ ﺑﻤـﺎ ﺣﻔـﻆاﷲ‪ ،‬واﻟﻺﺗـﻲ‬
‫ﺗﺨﺎﻓﻮن ﻧﺸﻮزﻫﻦّ‪ ،‬ﻓﻌﻈﻮﻫﻦّ و اﻫﺠﺮوﻫﻦّ ﻓـﻲ اﻟﻤﻀـﺎﺟﻊ و اﺿـﺮﺑﻮﻫﻦّ‪ ،‬ﻓـﺈن‬
‫اﻃﻌﻨﻜﻢ ﻓﻺ ﺗﺒﻐﻮا ﻋﻠﻴﻬﻦّ ﺳﺒﻴﻺ‪ ،‬انّ اﷲ ﻛﺎن ﻋﻠﻴﺎ ﻛﺒﻴﺮا‪.‬‬
‫ﻣﺮدان )ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ اﻣﺮ( زﻧﺎناﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ زﻳﺎدﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺮ دﻳﮕـﺮان‬
‫دارﻧﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﻔﻘﻪاي ﻛﻪ از اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ زﻧﺎن ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲاﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﺎﺿﻊاﻧﺪ و در ﭘﻨﺎه اﻣﻦ ﺧﺪاوﻧﺪي‪ ،‬ﻧﮕﻬﺒﺎن ﻧﻬﺎن‬
‫زﻧﺪﮔﻲاﻧﺪ‪ .‬زﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻤﻦ از »ﺳﺮﻛﺸﻲ آﻧـﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺗـﺮك ﻣﻌـﺮوف و‬
‫ارﺗﻜﺎب ﻣﻨﻜﺮ« ﻧﻴﺴﺘﻴﺪ را اﺑﺘﺪاﺋﺎً ﭘﻨﺪ دﻫﻴﺪ و )اﮔﺮ ﻣﺆﺛﺮ ﻧﺸﺪ( ﻫﻤﺨﻮاﺑﻲ ﺑـﺎ او‬
‫در ﺑﺴﺘﺮ را ﺗﺮك ﻛﻨﻴﺪ و )اﮔﺮ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺆﺛﺮ ﻧﺸﺪ( او را ﺑﺰﻧﻴﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ )در ﻫﺮ‬
‫ﻳﻚ از ﻣﺮاﺣﻞ( ﺷﻤﺎ را )در اﺗﺒﺎع ﻣﻌﺮوف و اﺟﺘﻨﺎب از ﻣﻨﻜﺮ( اﻃﺎﻋﺖ ﻛـﺮد‪،‬‬
‫راه ﺳﺘﻢ ﺑﺮ او را در ﭘﻴﺶ ﻧﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﺮﺗـﺮي و ﻛﺒﺮﻳـﺎﻳﻲ از آن ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬

‫در اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺮدان را »ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ اﻣﺮ زﻧﺎن« ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ )ﻗﻮ‪‬ام‪ ،‬و ﻗﻴﺎم‪ .‬و ﻣﻌﻨﺎه‪ :‬إﻧﻬﻢ‬
‫ﻳﻘﻮﻣﻮن ﺑﺄﻣﺮ اﻟﻤﺮأ](‪ .1‬درﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣـﺮدان را ﺣـﺮﻳﺺ در اﻣـﺮ زﻧـﺎن‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺑﻪﻫﻤﻴﻦﺧﺎﻃﺮ آنﻫﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠـﺎم ﻛﺎرﻫـﺎي ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ رﻓـﺎه زﻧـﺎن‬
‫دﺳﺘﻮر داده و ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﺘﺒﻴﺎن ج‪ ،3‬ص‪ 189‬و اﻟﻤﻴﺰان ج‪ ،4‬ص‪.343‬‬

‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪24‬‬

‫درﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻣﺮدان را ﻫﻢ ﭼﻮن ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﻲ ﺑﺮاي زﻧﺎن ﻗﺮار داده اﺳﺖ و در اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺴﻴﺮ‪ ،‬از ﺷﻮق و ﺣﺮص او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زن ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﻮردﻧﻈﺮ اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻣﻌﻨﻲ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻮع ﻣـﺮد ﺑـﺮ ﻧـﻮع زن ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻘﺼﻮد آﻳﻪ‪ ،‬ﻓﻀﻴﻠﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺮدان و زﻧﺎن‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ‬
‫از ﻣﺮدان و زﻧﺎن دﻳﮕﺮ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺿﻤﻴﺮ »ﻫﻢ« در »ﻓﺎﺿﻞ و ﻣﻔﻀـﻮل«‬
‫ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺒﺎرت اﺻﻠﻲ )ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﻮاﻋﺪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ( ازﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﻲ ﭼﻨـﻴﻦ اﺳـﺖ‬
‫»ﺑﻤﺎ ﻓﻀﻞاﷲ ﺑﻌﻀﻬﻢ ﻋﻠﻲ ﺑﻌﻀﻬﻢ«‪) .‬ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ در زﺑﺎن ﻋﺮب‪ ،‬ﺣﺬف ﻣﻀـﺎفاﻟﻴـﻪ‪،‬‬
‫در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﮔﻮﻳﻨﺪه آﺷﻜﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻗﺒ‪ ً4‬در ﺟﻤﻠﻪ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻳﻊ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻛﻪ ﻣﺮاد ﻗﺮآن »ﺑﻌﻀﻬﻢ ﻋﻠﻲ ﺑﻌﻀﻬﻢ« اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﻓـﺮض‬
‫ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺮدﻳـﺪ او ﺣـﺪاﻛﺜﺮ آن ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻣـﺮاد آﻳـﻪ را »ﺑﻤـﺎ‬
‫ﻓﻀﻞاﷲ ﺑﻌﻀﻬﻢ ﻋﻠﻲ ﺑﻌﻀﻬﻦ« ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬دراﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﻌﻨﻲ آﻳﻪ اﻳﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ »ﻗـﻮ‪‬ام‬
‫ﺑﻮدن ﻣﺮدان ﺑﺮ زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﻀﻴﻠﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻌﻀﻲ ﻣﺮدان را ﺑﺮ ﺑﻌﻀـﻲ از زﻧـﺎن داده‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬آﻳﺎ از اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدان ﺑﺮ ﻫﻤﺔ زﻧﺎن ﺑﺮﺗﺮي دارﻧﺪ؟!‪.‬‬
‫درﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺤﺚ و اﺧﺘ‪4‬ف ﮔﺮدﻳـﺪه اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ آﻳـﺎ از ﺗﻔﻀـﻴﻞ‬
‫ﺑﻌﺾ ﺑﺮ ﺑﻌﺾ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﻔﻀﻴﻞ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻓﺮاد ﻣﺬﻛﺮ ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻓﺮاد ﻣﺆﻧﺚ رﺳﻴﺪ؟!‪ .‬آﻳﺎ‬
‫روﻳﻜﺮد ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﺮاي ﻫﻤﺔ ﻣﺮدان ﺑﺮ ﻫﻤﺔ زﻧﺎن ﺑﺮﺧ‪4‬ف روﻳﻜـﺮد ﺻـﺮﻳﺢ ﻗـﺮآن‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺮدان را ﺑﺮ ﺑﻌﻀﻲ از زﻧﺎن ﺑﺮﺗﺮ ﺷـﻤﺮده اﺳـﺖ؟ آﻳـﺎ روﻳﻜـﺮد‬
‫ﻗﺮآﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﭘﺬﻳﺮش اﻣﻜﺎن ﻣﻨﻈﻘﻲ ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺮﺧﻲ زﻧﺎن ﺑﺮ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺮدان ﻧﻴﺴﺖ؟!‬
‫آﻧﺎن ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﻤﻴﻠﻲ را ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺮآن در اﻳﻦ آﻳﻪ روا ﻣﻲدارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﺘﻜﻲ ﺑـﻪ‬
‫د‪t‬ﻳﻠﻲ دﻳﮕﺮﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﺪوندﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔـﺮ د‪t‬ﻳـﻞ‬
‫دﻳﮕﺮي دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪﺳﺮاغ آنﻫﺎ رﻓﺖ و آن د‪t‬ﻳﻞ را ﻧﻴﺰ ﻣﻮردﺑﺮرﺳﻲ دﻗﻴﻖ ﻗﺮار داد ﺗـﺎ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد ﻛﻪ ﭼﻪ ﻣﻘﺼﻮد و ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ را اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪25‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن در ﻗﺮآن‬

‫در اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬اﺧﺘ‪4‬ﻓﻲ ﻛﻪ ﻳﺎد ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﺔ ﻓﻘﻴـﻪ ﻣﻘـﺪاد‬
‫ﺳﻴﻮري در »ﻛﻨﺰ اﻟﻌﺮﻓﺎن ج‪ ،2‬ص‪ «212‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ آن ﺗﺼـﺮﻳﺢ ﻛـﺮده اﺳـﺖ و‬
‫ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺑﺮﺧﻲ داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬اﻃ‪4‬ق ﻓﻀﻴﻠﺖ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدان ﺑﺮ ﻫﻤﺔ زﻧﺎن‪ ،‬اﻧﻜـﺎر‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪...‬و إﻧّﻤﺎ ﻟﻢ ﻳﻘﻞ ﺑﻤﺎ ﻓﻀّﻠﻬﻢ ﻋﻠﻴﻬﻦّ؟ ﻗﺎل ﺑﻌﺾ اﻟﻔﻀﻺء‪ :‬ﻷﻧّﻪ ﻟﻢ ﻳﻔﻀّـﻞ‬
‫ﻛﻞّ واﺣﺪ ﻣﻦ اﻟﺮّﺟﺎل ﻋﻠﻰ ﻛﻞّ واﺣﺪ‪ w‬ﻣﻦ اﻟﻨﺴﺎء‪ ،‬ﻷﻧّﻪ ﻛﻢ ﻣﻦ اﻣﺮأ‪ w‬أﻓﻀﻞ ﻣﻦ‬
‫ﻛﺜﻴﺮ ﻣﻦ اﻟﺮﺟﺎل‪ .‬و إﻧّﻤﺎ ﺟﺎء ﺑﻀﻤﻴﺮ اﻟﻤﺬﻛّﺮ ﺗﻐﻠﻴﺒﺎ ﻓﻴﺪﺧﻞ اﻟﺮّﺟﻞ اﻟﻤﻔﻀّـﻞ و‬
‫اﻟﻤﺮأ‪ w‬اﻟﻤﻔﻀّﻠﺔ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬و ﻹ ﻳﻠﺰم ﻣﻦ ﺗﻔﻀﻴﻞ اﻟﺼ‪‬ﻨﻒ ﻋﻠـﻰ اﻟﺼـﻨﻒ‪ ،‬ﺗﻔﻀـﻴﻞ‬
‫اﻟﺸﺨﺺ ﻋﻠﻰ اﻟﺸﺨﺺ‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻓﺤﻴﻨﺌﺬ ﻹ ﻳﻜﻮن ﻓﻲ اﻵﻳﺔ دﻟﻴﻞ ﻋﻠـﻰ ﺗﻔﻀـﻴﻞ‬
‫اﻟﺼ‪‬ﻨﻒ اﻟّﺬي ﻫﻮ ﻋﻴﻦ اﻟﻤﺪ‪‬ﻋﻰ‪ ،‬ﻷﻧّﻪ إذا ﻛﺎن ﺑﻌﺾ اﺷﺨﺎص اﻟﺮﺟـﺎل أﻓﻀـﻞ‬
‫ﻣﻦ ﺑﻌﺾ أﺷﺨﺎص اﻟﻨﺴﺎء و ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ‪ ،‬ﻓﺄي دﻟﻴﻞ ﻋﻠﻰ ﺗﻔﻀﻴﻞ اﻟﺼـﻨﻒ ﻋﻠـﻰ‬
‫اﻟﺼﻨﻒ اﻵﺧﺮ اﻟّﺬي ﻫﻮ اﻟﻤﺮاد؟ ﻓﺎﻟﺴﺆال ﺑﺎق ﻋﻠﻰ ﺣﺎﻟﻪ‪...‬‬
‫‪...‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻓﺎﺿﻞ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﻫﻤﺎﻧـﺎ در اﻳـﻦ آﻳـﻪ ﻧﮕﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‪:‬‬
‫)ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺮدان ﺑﺮ زﻧﺎن( ﭼﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ آﻳﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﺮدان را ﺑـﺮ ﻫـﺮ‬
‫ﻳﻚ از زﻧﺎن ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴـﻞ ﻛـﻪ ﺑﺴـﻴﺎرﻧﺪ زﻧـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ از‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدان ﺑﺮﺗﺮﻧﺪ‪ .‬و ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻟﻔﻆ را ﺑﻪﺧـﺎﻃﺮ ﺗﻐﻠﻴـﺐ ]ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻣﺨﺎﻃـﺐ‬
‫ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻦِ ﻣﺮدان[ ﺑﺎ ﺿﻤﻴﺮ ﻣﺬﻛﺮ آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺮد و زن ﺑﺎﻓﻀﻴﻠﺖ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻋﻺوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ از ﺑﺮﺗﺮي ﺻﻨﻒ ﻣـﺬﻛﺮ ﺑـﺮ ﺻـﻨﻒ ﻣﺆﻧـﺚ‪ ،‬ﺑﺮﺗـﺮي‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﺮ ﺷﺨﺺ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ :‬ﭘﺲ در اﻳـﻦ آﻳـﻪ ﻫـﻴﭻ دﻟﻴﻠـﻲ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﺮﺗﺮي ﺻﻨﻒ ﺑﺮ ﺻﻨﻒ را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪ .‬و ﺳﺌﻮال ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪...‬‬

‫‪ .3‬در آﻳﺔ ‪ 32‬ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻮره و ﭘﻴﺶ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ آﻳﺔ ‪ ،34‬ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻀﻞ‬
‫ﻣﻮردﻧﻈﺮ‪ ،‬زﻳﺎدي ﺛﺮوت و اﻣﻮال ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺮدان ﺑﺮ ﺑﺴﻴﺎري از زﻧﺎن اﺳﺖ )و‪َ t ‬ﺗ َﺘ ‪‬ﻤ َﻨّـﻮ‪‬ا ﻣـﺎ‬
‫ﻀ ُﻜﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﻰ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺾٍ ﻟ‪‬ﻠﺮِّﺟﺎلِ ﻧَﺼـﻴﺐ‪ ‬ﻣ ‪‬ﻤّـﺎ ا ْﻛ َﺘﺴ‪‬ـﺒ‪‬ﻮا و‪ ‬ﻟ‪‬ﻠ ‪‬ﻨّﺴـﺎء‪ ‬ﻧَﺼـﻴﺐ‪ ‬ﻣ ‪‬ﻤّـﺎ‬
‫ﻀﻞَ اﻟ َّﻠﻪ‪ِ ‬ﺑﻪ‪ ‬ﺑ ‪‬ﻌ َ‬
‫َﻓ َّ‬
‫ﻀ ‪‬ﻠﻪ‪ ‬إِنَّ اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻛﺎنَ ِﺑ ُﻜﻞِّ ﺷَﻲء‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﻴﻤﺎً‪ :‬آرزو ﻣﻜﻨﻴـﺪ آن ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻰ‬
‫ﺴ ‪‬ﺒﻦَ و‪ ‬ﺳ َﺌﻠُﻮا اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻣﻦْ َﻓ ْ‬
‫ا ْﻛ َﺘ ‪‬‬
‫را ﻛﻪ ﺑﺪانﻫﺎ ﺧﺪا ﺑﻌﻀﻰ از ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ ﺑﻌﻀﻰ دﻳﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮى داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدان را از آﻧﭽﻪ‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪26‬‬

‫ﻛﻨﻨﺪ ﻧﺼﻴﺒﻰ اﺳﺖ و آﻧﺎن را از آﻧﭽﻪ ﻛﻨﻨﺪ ﻧﺼﻴﺒﻰ‪ .‬و روزى از ﺧﺪا ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﺧـﺪا ﺑـﺮ‬
‫ﻫﺮ ﭼﻴﺰى آﮔﺎه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫در آﻳﺔ ‪ 37‬ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻮره ﺑﺎ ﺑﻴﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻀـﻞ ﻣـﻮردﻧﻈﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﺨﻞِ و‪ ‬ﻳ ْﻜ ُﺘﻤ‪‬ﻮنَ ﻣـﺎ‬
‫ﺨﻠُﻮنَ و‪ ‬ﻳﺄْ ‪‬ﻣﺮُونَ اﻟ َﻨّﺎس‪ ‬ﺑِﺎ ْﻟ ‪‬ﺒ ْ‬
‫آﻳﺎت‪ ،‬زﻳﺎدي ﺛﺮوت ﻣﺎد‪‬ي اﺳﺖ )ا َﻟّﺬﻳﻦَ ﻳ ‪‬ﺒ َ‬
‫ﻀ ‪‬ﻠﻪ‪ ‬و‪ ‬أَ ‪‬ﻋ َﺘﺪ‪‬ﻧﺎ ‪‬ﻟﻠْﻜﺎﻓ‪‬ﺮﻳﻦَ ﻋ‪‬ﺬاﺑﺎً ﻣ‪‬ﻬﻴﻨﺎً‪ :‬آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﺨﻞ ﻣﻰورزﻧـﺪ و ﻣـﺮدم را‬
‫آﺗﺎ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻣﻦْ َﻓ ْ‬
‫ﺑﻪ ﺑﺨﻞ وا ﻣﻰدارﻧﺪ و ﻣﺎﻟﻰ را ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ آنﻫﺎ داده اﺳﺖ ﭘﻨﻬـﺎن ﻣـﻰﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬و ﻣـﺎ ﺑـﺮاى‬
‫ﻛﺎﻓﺮان ﻋﺬاﺑﻰ ﺧﻮارﻛﻨﻨﺪه ﻣﻬﻴﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻳﻢ(‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﻗﺮآنﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻮارد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﻌﻀﻲ ﺑﺮ ﺑﻌﺾ دﻳﮕﺮ ﺷﻤﺮده‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﻧﻮﻋﻲ ﺑﺮﺗﺮي ﻧﺴﺒﻲ را اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﺳﺎﺳﺎً اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرات ﻗﺮآﻧﻲ‬
‫درﻣﻘﺎم اﺛﺒﺎت ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮاي ﻳﻚﻃﺮف ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ اﺳﺘﺪ‪t‬ﻟﻲ ﺑﺮاي ﺗﻔﺎﺿﻞ‬
‫ﻧﺴﺒﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﺣﻜﻢ ﻳﺎ ﺗﻮان ﺧﺎص ﻳﻚﻃﺮف درﺧﺼﻮص ﻣﻮﺿـﻮع ﻣﻮرداﺷـﺎره اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫ﻀﺮَرِ و‪ ‬ا ْﻟﻤ‪‬ﺠﺎ ‪‬ﻫﺪ‪‬ونَ ﻓـﻲ ﺳ‪‬ـﺒﻴﻞِ‬
‫ﺴ َﺘﻮِي اﻟْﻘﺎ ‪‬ﻋﺪ‪‬ونَ ‪‬ﻣﻦَ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺆْﻣ‪‬ﻨﻴﻦَ ﻏَﻴﺮُ أُوﻟ‪‬ﻲ اﻟ َّ‬
‫اﻟﻒ( »‪ t‬ﻳ ‪‬‬
‫ﺟﻺً و‪‬‬
‫ﺴ ِﻬﻢ‪ ‬ﻋﻠَﻰ اﻟْﻘﺎﻋ‪‬ﺪﻳﻦَ د‪‬ر‪ ‬‬
‫ﻀﻞَ اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ا ْﻟﻤ‪‬ﺠﺎﻫ‪‬ﺪﻳﻦَ ِﺑﺄَﻣ‪‬ﻮا ‪‬ﻟ ِﻬﻢ‪ ‬و‪ ‬أَ ْﻧ ُﻔ ‪‬‬
‫ﺴ ِﻬﻢ‪َ ‬ﻓ َّ‬
‫اﻟ َّﻠﻪ‪ِ ‬ﺑﺄَﻣ‪‬ﻮا ‪‬ﻟ ِﻬﻢ‪ ‬و‪ ‬أَ ْﻧ ُﻔ ‪‬‬
‫ﻀﻞَ اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ا ْﻟﻤ‪‬ﺠﺎ ‪‬ﻫﺪﻳﻦَ ‪‬ﻋﻠَﻰ اﻟْﻘﺎﻋ‪‬ﺪﻳﻦَ أَﺟ‪‬ﺮاً ﻋ‪‬ﻈﻴﻤﺎً‪ 1:‬ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻰ ﻛـﻪ‬
‫ﺤﺴ‪‬ﻨﻰ و‪َ ‬ﻓ َّ‬
‫ُﻛ‪ ًّ4‬و‪ ‬ﻋﺪ‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬‬
‫ﺑﻰﻫﻴﭻ رﻧﺞ و آﺳﻴﺒﻰ از ﺟﻨﮓ ﺳﺮﻣﻰﺗﺎﺑﻨﺪ ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣـﺎل و ﺟـﺎن ﺧـﻮﻳﺶ در راه‬
‫ﺧﺪا ﺟﻬﺎد ﻣﻰﻛﻨﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﻛﺴﺎﻧﻰ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺟﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺟﻬﺎد ﻣﻰﻛﻨﻨﺪ‬
‫ﺑﺮ آﻧﺎن ﻛﻪ از ﺟﻨﮓ ﺳﺮﻣﻰﺗﺎﺑﻨﺪ ﺑﻪ درﺟﺘﻰ ﺑﺮﺗﺮى داده اﺳﺖ‪ .‬و ﺧﺪا ﻫﻤﻪ را وﻋـﺪهﻫـﺎى‬
‫ﻧﻴﻜﻮ داده اﺳﺖ‪ .‬و ﺟﻬﺎدﻛﻨﻨﺪﮔﺎن را ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻛﻪ از ﺟﻬﺎد ﺳﺮﻣﻰﺗﺎﺑﻨـﺪ ﺑـﻪ ﻣـﺰدى ﺑـﺰرگ‬
‫ﺑﺮﺗﺮى ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ «.‬ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺑﺮﺗﺮي در ﭘﺎداش را اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺴﺎء‪.95 ،‬‬
‫‪27‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن در ﻗﺮآن‬

‫ﺼّـﺎﻟ‪‬ﺤﻴﻦَ‪.‬‬
‫ﺼﺪ‪َ ّ‬ﻗﻦَّ و‪َ ‬ﻟ َﻨﻜُـﻮ َﻧﻦَّ ﻣ‪‬ـﻦَ اﻟ ‪‬‬
‫ﻀ ‪‬ﻠﻪ‪َ ‬ﻟ َﻨ ‪ّ‬‬
‫ب( »و‪ ‬ﻣ ْﻨ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻣﻦْ ﻋﺎ ‪‬ﻫﺪ‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪َ ‬ﻟ ‪‬ﺌﻦْ آﺗﺎﻧﺎ ‪‬ﻣﻦْ َﻓ ْ‬
‫ﺨﻠُﻮا ِﺑﻪ‪ ‬و‪َ ‬ﺗﻮ‪َّ ‬ﻟﻮ‪‬ا و‪ ‬ﻫﻢ‪ ‬ﻣ ‪‬ﻌﺮِﺿُﻮنَ‪ 1:‬ﺑﻌﻀﻰ از آنﻫﺎ ﺑـﺎ ﺧـﺪا ﭘﻴﻤـﺎن‬
‫ﻀ ‪‬ﻠﻪ‪ ‬ﺑ ‪‬‬
‫َﻓ َﻠ ‪‬ﻤّﺎ آﺗﺎ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬ﻣﻦْ َﻓ ْ‬
‫ﺑﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ از ﻓﻀﻞ ﺧﻮد ﻣﺎﻟﻰ ﻧﺼﻴﺒﻤﺎن ﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻛﺎت ﻣـﻰدﻫـﻴﻢ و در زﻣـﺮة ﺻـﺎﻟﺤﺎن‬
‫درﻣﻰآﻳﻴﻢ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪا از ﻓﻀﻞ ﺧﻮد ﻣﺎﻟﻰ ﻧﺼﻴﺒﺸﺎن ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺨـﻞ ورزﻳﺪﻧـﺪ و ﺑـﻪاﻋـﺮاض‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ «.‬اﻳﻦ آﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﺻﺮﻳﺤﺎً از ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺎدي و ﻣﺎﻟﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟ َﻨّﺎت‪ ‬ﻣﻦْ أَﻋ‪‬ﻨﺎبٍ و‪ ‬ز‪‬ر‪‬ع‪ ‬و‪ ‬ﻧَﺨﻴـﻞٌ ﺻ‪‬ـﻨْﻮانٌ و‪‬‬
‫پ( »و‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ ا ْﻟﺄَر‪‬ضِ ‪‬ﻗ َﻄﻊ‪ ‬ﻣﺘَﺠﺎوِرات‪ ‬و‪ ‬‬
‫ﻀﻞُ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﻀَﻬﺎ ﻋ‪‬ﻠﻰ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺾٍ ﻓ‪‬ﻲ ا ْﻟﺄُ ُﻛﻞِ إِنَّ ﻓﻲ ذ ‪‬ﻟﻚ‪ ‬ﻟَ‪Ĥ‬ﻳـﺎت‪‬‬
‫ﺣﺪ‪ ‬و‪ُ ‬ﻧ َﻔ ‪ّ‬‬
‫ﺻﻨْﻮانٍ ﻳﺴ‪‬ﻘﻰ ﺑِﻤﺎء‪ ‬وا ‪‬‬
‫ﻏَﻴﺮُ ‪‬‬
‫‪‬ﻟ َﻘﻮ‪‬مٍ ﻳ ‪‬ﻌ ‪‬ﻘﻠُﻮنَ‪ 2:‬و ﺑﺮ روى زﻣﻴﻦ ﻗﻄﻌﻪﻫﺎﻳﻰ اﺳﺖ در ﻛﻨﺎر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و ﺑـﺎغﻫـﺎى اﻧﮕـﻮر و‬
‫ﻛﺸﺖزارﻫﺎ و ﻧﺨﻞﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ دو ﺗﻨﻪ از ﻳﻚ رﻳﺸﻪ رﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻳﻚ ﺗﻨﻪ از ﻳﻚ رﻳﺸـﻪ و‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ آب ﺳﻴﺮاب ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ و در ﺛﻤﺮه‪ ،‬ﺑﻌﻀﻰ را ﺑﺮ ﺑﻌﺾ دﻳﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮى ﻧﻬﺎدهاﻳـﻢ‪.‬‬
‫ﻫﺮآﻳﻨﻪ در اﻳﻦﻫﺎ ﺑﺮاى ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﻋﺒﺮتﻫﺎﺳﺖ‪ «.‬ﻛﻪ از ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺮﺧـﻲ ﻣﻮادﺧـﻮراﻛﻲ ﺑـﺮ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ازﻧﻈﺮ ﻣﺰه ﻳﺎ ﺧﻮاص آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻀّـﻠُﻮا ﺑِـﺮَاد‪ّ‬ي رِز‪ ‬ﻗﻬِـﻢ‪‬‬
‫ﻀ ُﻜﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﻰ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺾٍ ﻓ‪‬ﻲ اﻟﺮِّز‪‬قِ َﻓﻤ‪‬ﺎ ا َﻟّـﺬﻳﻦَ ُﻓ ‪‬‬
‫ﻀﻞَ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌ َ‬
‫ت( »و‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪َ ‬ﻓ َّ‬
‫ﺠﺤ‪‬ـﺪ‪‬ونَ‪ 3:‬ﺧـﺪا روزى ﺑﻌﻀـﻰ از‬
‫ﻋ‪‬ﻠﻰ ﻣﺎ ‪‬ﻣ َﻠ َﻜﺖ‪ ‬أَﻳﻤﺎ ُﻧ ‪‬ﻬﻢ‪َ ‬ﻓ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻓﻴﻪ‪ ‬ﺳ‪‬ﻮاء‪ ‬أَ َﻓ ِﺒ ‪‬ﻨ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤﻺِ اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﻳ ‪‬‬
‫ﺷﻤﺎ را از ﺑﻌﻀﻰ دﻳﮕﺮ اﻓﺰون ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ آﻧﺎن ﻛﻪ ﻓﺰوﻧﻰ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧـﺪ از روزى ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻤﻰدﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻪ در روزى ﻳﻜﺴﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﻧﻌﻤـﺖ ﺧـﺪا را اﻧﻜـﺎر‬
‫ﻣﻰﻛﻨﻴﺪ؟( ﻛﻪ از ﺑﺮﺗﺮي ﻧﺴﺒﻲ درآﻣﺪ و رزقوروزي اﻓﺮاد ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪.‬‬
‫ث( »و‪ ‬و‪‬رِثَ ‪‬ﺳﻠَﻴﻤﺎنُ داو‪‬د‪ ‬و‪ ‬ﻗﺎلَ ﻳﺎ أَﻳﻬ‪‬ﺎ اﻟ َﻨّﺎس‪ ‬ﻋ ‪ّ‬ﻠﻤ‪‬ﻨﺎ ‪‬ﻣ ْﻨ ‪‬ﻄﻖَ اﻟ َﻄّﻴﺮِ و‪ ‬أُوﺗﻴﻨﺎ ﻣ‪‬ـﻦْ ﻛُـﻞِّ‬
‫ﻀﻞُ ا ْﻟﻤ‪‬ﺒﻴﻦُ‪ ... .‬ﻗﺎلَ ا َﻟّﺬي ‪‬ﻋ ْﻨﺪ‪‬ه‪ ‬ﻋ ْﻠﻢ‪ ‬ﻣﻦَ ا ْﻟﻜ‪‬ﺘﺎبِ أَﻧَﺎ آﺗﻴﻚ‪ِ ‬ﺑﻪ‪َ ‬ﻗﺒ‪‬ـﻞَ أَنْ‬
‫ﺷَﻲء‪ ‬إِنَّ ﻫﺬا َﻟ ‪‬ﻬﻮ‪ ‬ا ْﻟ َﻔ ْ‬
‫ﻀﻞِ ر‪ِ ‬ﺑّﻲ ﻟ‪‬ﻴ ‪‬ﺒ ُﻠﻮ‪‬ﻧﻲ أَ أَ ْﺷ ُﻜﺮُ أَم‪ ‬أَ ْﻛ ُﻔﺮُ‬
‫ﺴ َﺘ ‪‬ﻘﺮًّا ‪‬ﻋ ْﻨﺪ‪‬ه‪ ‬ﻗﺎلَ ﻫﺬا ‪‬ﻣﻦْ َﻓ ْ‬
‫ﻳﺮْ َﺗﺪ‪ ّ‬إِﻟَﻴﻚ‪َ ‬ﻃﺮْ ُﻓﻚ‪َ ‬ﻓ َﻠ ‪‬ﻤّﺎ ر‪‬آه‪ ‬ﻣ ‪‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻮﺑﻪ‪ 75 ،‬و ‪.76‬‬

‫‪ .2‬رﻋﺪ‪.4 ،‬‬
‫‪ .3‬ﻧﺤﻞ‪.71 ،‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪28‬‬

‫ﺴﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻣﻦْ َﻛ َﻔﺮَ َﻓﺈِنَّ ر‪ِ ‬ﺑّﻲ َﻏﻨ‪‬ﻲ ﻛَـﺮﻳﻢ‪ 1:‬و ﺳـﻠﻴﻤﺎن وارث داوود‬
‫ﺸ ُﻜﺮُ ‪‬ﻟ َﻨ ْﻔ ‪‬‬
‫و‪ ‬ﻣﻦْ َﺷ َﻜﺮَ َﻓﺈِ َﻧّﻤﺎ ﻳ ْ‬
‫ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اى ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ زﺑﺎن ﻣﺮﻏﺎن آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ و از ﻫﺮ ﻧﻌﻤﺘﻰ ارزاﻧﻰ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬و اﻳﻦ‬
‫ﻋﻨﺎﻳﺘﻰ اﺳﺖ آﺷﻜﺎر‪ ...‬و آنﻛﺲ ﻛﻪ از ﻋﻠﻢِﻛﺘﺎب ﺑﻬـﺮهاى داﺷـﺖ ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﻣـﻦ‪ ،‬ﭘـﻴﺶ از‬
‫آنﻛﻪ ﭼﺸﻢ ﺑﺮﻫﻢ زﻧﻰ‪ ،‬آن را ﻧﺰد ﺗﻮ ﻣﻰآورم‪ .‬ﭼﻮن آن را ﻧﺰد ﺧـﻮد دﻳـﺪ‪ ،‬ﮔﻔـﺖ‪ :‬اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺨﺸﺶ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮا ﺑﻴﺎزﻣﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم ﻳﺎ ﻛﺎﻓﺮ ﻧﻌﻤﺖ‪ .‬ﭘـﺲ ﻫﺮﻛـﻪ‬
‫ﺳﭙﺎس ﮔﻮﻳﺪ ﺑﺮاى ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﺮﻛﻪ ﻛﻔﺮان ورزد ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ ﺑﻰﻧﻴـﺎز و ﻛـﺮﻳﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ (.‬اﻳﻦ آﻳﺎت ﻧﻴﺰ از ﺑﺮﺗﺮي ﻋﻠﻤﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬و‪...‬‬
‫‪ .5‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺟﺎي ﻓﺎﺿﻞ و ﻣﻔﻀـﻮل در اﻳـﻦ آﻳـﻪ )ﻧﺴـﺎء‪ ،(34 ،‬ﺑـﺎ ﺗﺼـﻮر‬
‫ﭘﻴﺮوان ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﻓﺮاد ﻗـﺎﺋﻢ ﺑـﻪاﻣـﺮِ ﻏﻴـﺮ ﻳـﺎ ﮔﻤﺎﺷـﺘﺔ دﻳﮕـﺮان‬
‫ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ ﺧﺎدﻣﺎن ﻏﻴﺮ و ]از[ آن دﻳﮕﺮان ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻧﻪ ارﺑﺎﺑﺎن آنﻫﺎ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد آﻳﻪ در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻓﺎﺿﻞ و ﻣﻔﻀﻮل را ﻣﺠﻤﻞ و ﻣﺒﻬﻢ ﺑـﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬در ﻣـﺘﻦ آﻳـﻪ‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ از »ﺑﻤﺎ اﻧﻔﻘﻮا ﻣﻦ اﻣﻮاﻟﻬﻢ« ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﻠﺖ دوم ﻗﻮ‪‬ام ﺑﻮدن ﻣـﺮدان آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧـﺖ ﻫﺰﻳﻨـﻪﻫـﺎي دﻳﮕـﺮي اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﻔﻀـﻮل‬
‫ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد ﻳﺎ اﻓﻀﻞ؟! ﺧﺼﻮﺻﺎً اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﺷـﺮﻋﻲ درﺧﺼـﻮص‬
‫ﺣﻘﻮق زن و ﺷﻮﻫﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ زن را ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻛﺎر ﺑـﺪﻧﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﺷﻮﻫﺮ و ﺣﺘﻲ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ )ﻣﺜﻞ ﻏﺬا ﭘﺨـﺘﻦ‪ ،‬ﻟﺒـﺎس و ﻇـﺮف ﺷﺴـﺘﻦ‪،‬‬
‫ﺑﭽﻪ ﺷﻴﺮدادن و‪ (...‬ﺑﻠﻜﻪ او را ﻫﻤﭽـﻮن ﻓـﺮدي ﺻـﺎﺣﺐ ﺟـ‪4‬ل و ﺟﺒـﺮوت‪ ،‬ﻣﺨﺪوﻣـﺔ‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻗﺮار داده اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻣﺮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺧـﻮد ﺧـﺎدم زن و ﻫﻤﺴـﺮ ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ ﺑﺮاي او ﺧﺎدﻣﺎﻧﻲ ﺑﮕﻴﺮد ﺗﺎ ﻛﺎرﻫـﺎي او را در ﻣﻨـﺰل و ﺑﻴـﺮون از ﻣﻨـﺰل اﻧﺠـﺎم‬
‫دﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﻤﻞ‪ 16 ،‬و ‪.40‬‬

‫‪29‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن در ﻗﺮآن‬

‫اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﺷﺮﻳﻌﺖ را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺟﺎي ﻓﺎﺿﻞ و ﻣﻔﻀـﻮل‪ ،‬در‬
‫ﻣﺼﺪاق آﻳﺔ ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﻗﺮار داد و ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﭼـﻮن ﺧﺪاوﻧـﺪ‪ ،‬زﻧـﺎن را در ﻣﺴـﺌﻠﺔ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺮدان ﻓﻀﻴﻠﺖ داده اﺳﺖ و ﻣﺮدان را ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ ﺗﻬﻴﺔ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻧـﺎن‬
‫ﮔﺮداﻧﺪه و ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك و ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺸﺘﺮك را ﺑﺮﻋﻬﺪة ﻣـﺮدان ﻗـﺮار‬
‫داده اﺳﺖ و اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺘﮕﺰاري ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ زﻧـﺎن ﻳـﺎ ﺗـﺄﻣﻴﻦ ﻫﺰﻳﻨـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫اﺳﺘﺨﺪام ﺧﺎدﻣﺎن ﺑﺮاي آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻮﻇﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي از ﺗﺤﻘﻴـﺮ ﻣـﺮدان و‬
‫اﻳﺠﺎد ﺗﻨﺎﺳﺐ و ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺮاﺑﺮ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ زﻧـﺪﮔﻲ را ﺑـﻪ ﻣـﺮدان داده اﺳـﺖ ﺗـﺎ‬
‫درﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﻀﺎﺋﻞ ﺷﻤﺮده ﺷﺪه ﺑﺮاي زﻧﺎن‪ ،‬ﻓﻀـﻴﻠﺖ ﻣﺨﺘﺼـﺮ ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ زﻧـﺪﮔﻲ را ﺳـﻬﻢ‬
‫ﻣﺮدان ﻗﺮار داده ﺑﺎﺷﺪ و در اﻳﻦ ﺻﺤﻨﺔ ﺗﻔﺎﺿﻞ‪ ،‬ﻣﺮدان ﺑﻲﺑﻬﺮه ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻟﻔﻆ »ﻗﻮ‪‬ام« در آﻳﺎت دﻳﮕﺮ ﻗﺮآن ﻧﻴﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در آن آﻳـﺎت‪ ،‬ﻫﺮﮔـﺰ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان‬
‫ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ ﻟﻔﻆ ﻗﻮ‪‬ام ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﺗﺴﻠﻂ و ﺑﺮﺗﺮي ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫـﺎﻳﻲ از آن‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( در ﺳﻮرة »ﻧﺴﺎء‪ «135 ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪» :‬ﻳﺎ أَﻳﻬ‪‬ﺎ ا َﻟّﺬﻳﻦَ آ ‪‬ﻣﻨُﻮا ﻛُﻮﻧُﻮا ﻗَـﻮ‪ّ‬اﻣﻴﻦَ ﺑِﺎ ْﻟ ‪‬ﻘﺴ‪‬ـﻂ‪‬‬
‫ﺴ ُﻜﻢ‪ ‬أَوِ اﻟْﻮا ‪‬ﻟﺪ‪‬ﻳﻦِ و‪ ‬ا ْﻟﺄَ ْﻗﺮَﺑﻴﻦَ إِنْ ﻳ ُﻜﻦْ َﻏﻨ‪‬ﻴﺎ أَو‪ ‬ﻓَﻘﻴـﺮاً ﻓَﺎﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬أَو‪‬ﻟـﻰ‬
‫ُﺷﻬ‪‬ﺪاء‪ ‬ﻟ َّﻠﻪ‪ ‬و‪َ ‬ﻟﻮ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﻰ أَ ْﻧ ُﻔ ‪‬‬
‫ِﺑﻬِﻤﺎ ﻓَ‪َ 4‬ﺗ َّﺘ ِﺒﻌ‪‬ﻮا ا ْﻟﻬ‪‬ﻮى أَنْ َﺗ ‪‬ﻌﺪ‪‬ﻟُﻮا و‪ ‬إِنْ َﺗ ْﻠﻮ‪‬وا أَو‪ُ ‬ﺗ ‪‬ﻌﺮِﺿُﻮا َﻓﺈِنَّ اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻛﺎنَ ﺑِﻤﺎ َﺗ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤﻠُﻮنَ ﺧَﺒﻴـﺮاً‪:‬‬
‫اي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن آوردهاﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮﭘﺎدارﻧﺪة ﻋﺪل ﺑﺎﺷﻴﺪ و ﺷﻬﺎدت دﻫﻴﺪ ﺑﺮاي ﺧـﺪا‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺿﺮر ﺧﻮد ﻳﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻳﺎ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﺮد‪ ،‬دارا ﻳﺎ ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪا آنﻫﺎ را ﻳﺎري ﺑﺮﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از زﻳـﺎدهﺧـﻮاﻫﻲﻫـﺎي ﻓـﺮدي‪ ،‬ﭘﻴـﺮوي‬
‫ﻧﻜﻨﻴﺪ ﺗﺎ ﻋﺪاﻟﺖ ﭘﻴﺸﻪ ﻛﻨﻴﺪ و اﮔﺮ ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﺮده ﻳﺎ رو ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ ﺧـﺪا ﺑـﻪ رﻓﺘـﺎر‬
‫ﺷﻤﺎ آﮔﺎه اﺳﺖ«‪ .‬در اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬از واژة »ﻗﻮ‪‬ام« ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي »ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ اﻣﺮ ﻋﺪاﻟﺖ« اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺄﻛﻴﺪ و ﺗﺮﻏﻴﺐ ﺷﺪﻳﺪ ﻗﺮآن در اﻣﺮ ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر آن‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺣﺮﻳﺺ در ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪t ،‬زم اﺳﺖ ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن‬
‫ﺣﺮﻳﺺ در ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪30‬‬

‫ب( در ﺳﻮرة »ﻣﺎﺋﺪ]‪ «8 ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪» :‬ﻳﺎ أَﻳﻬ‪‬ﺎ ا َﻟّﺬﻳﻦَ آ ‪‬ﻣﻨُﻮا ﻛُﻮﻧُﻮا ﻗَـﻮ‪ّ‬اﻣﻴﻦَ ‪‬ﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﺷُـﻬ‪‬ﺪاء‪‬‬
‫ﺠﺮِ ‪‬ﻣ َّﻨ ُﻜﻢ‪َ ‬ﺷﻨَ‪Ĥ‬نُ َﻗﻮ‪‬مٍ ﻋ‪‬ﻠﻰ أَ‪َ َّt‬ﺗ ‪‬ﻌﺪ‪‬ﻟُﻮا ا ‪‬ﻋﺪ‪‬ﻟُﻮا ‪‬ﻫﻮ‪ ‬أَ ْﻗﺮَب‪ ‬ﻟ‪‬ﻠ َّﺘﻘْﻮى و‪ ‬ا َّﺗﻘُـﻮا اﻟ َﻠّـﻪ‪‬‬
‫ﺴﻂ‪ ‬و‪ t ‬ﻳ ‪‬‬
‫ﺑِﺎ ْﻟ ‪‬ﻘ ‪‬‬
‫إِنَّ اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﺧَﺒﻴﺮٌ ﺑِﻤﺎ َﺗ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤﻠُﻮنَ‪ :‬اي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن آوردهاﻳـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪﺧـﺎﻃﺮ ﺧـﺪا ﺑﺴـﻴﺎر ﻛﻮﺷـﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻬﺎدت ﻋﺎد‪t‬ﻧﻪ ﺑﺪﻫﻴﺪ‪ ،‬و رﻓﺘﺎر دﺷﻤﻨﺎﻧﺔ ﮔﺮوﻫﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺟﺮم ﺑـﻲﻋـﺪاﻟﺘﻲ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬دادﮔﺮي ﭘﻴﺸﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻦ ﻣﺴﻴﺮ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﭘﺮﻫﻴﺰﻛـﺎري اﺳـﺖ و‬
‫ﺗﻘﻮاي اﻟﻬﻲ ﭘﻴﺸﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪا ﺑﻪ رﻓﺘﺎر ﺷﻤﺎ آﮔـﺎه اﺳـﺖ«‪ .‬در اﻳـﻦ آﻳـﻪ ﻧﻴـﺰ از واژة‬
‫»ﻗﻮ‪‬ام« ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪاﻧﺠﺎم دﺳﺘﻮر ﺧﺪا درﻣﻮرد ﺷـﻬﺎدت ﻋﺎد‪t‬ﻧـﻪ ﺑﻬـﺮه ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫پ( ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻮارد اﺳﺘﻌﻤﺎلﺷﺪه از ﻣﺎدة »ق و م« در ﻗـﺮآن )ﻗـﺎم‪ ،‬ﻗـﻮم‪ ،‬ﻗـﻴ‪‬ﻢ‪،‬‬
‫ﻗﺎﺋﻢ‪ ،‬اﻗﻮم‪ ،‬اﺳﺘﻘﻢ‪ ،‬ﻣﻘﺎم‪ ،‬اﻗﻴﻤﻮا‪ ،‬ﻗﺎﺋﻤﻺ‪ ،‬و‪ (...‬ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺟـﺰ اﻗـﺪام و اﻳﺴـﺘﺎدﮔﻲ و ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬واژة »ﻗﻮام« ﺑﻪﻣﻌﻨﻲ ﻧﻮﻋﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭘﻴﮕﻴﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺎﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﻮارد‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل آن در ﻣﺘﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭘﻴﮕﻴﺮ ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﻣﺘﻜﻠﻢ آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬در آﻳـﺔ‬
‫‪ 34‬ﺳﻮرة ﻧﺴﺎء ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭘﻴﮕﻴﺮ در اﻣﺮ زﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﺗﻬﻴﺔ وﺳﺎﻳﻞ زﻧﺪﮔﻲ و آﺳـﺎﻳﺶ و‬
‫رﻓﺎه زﻧﺎن ازﺳﻮي ﻣﺮدان‪ ،‬در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻘ‪4‬ﻧﻲﺑﻮدن ﻗﺎﻋﺪة ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻣﺎل )اﻟﻨﺎس ﻣﺴﻠﻄﻮن ﻋﻠـﻲ اﻣـﻮاﻟﻬﻢ( ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻫﺰﻳﻨﻪ را ﺣﻖ ﻣﺎﻟﻚ‪ ‬آن ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻫﺰﻳﻨﺔ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫را ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻚ اﻣﻮال ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ و ﭼﻮن در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫـﺎ‬
‫ﺑﺮﻋﻬﺪة ﻣﺮد ﻗﺮار داده ﺷﺪه اﺳﺖ )و ﺑﻤﺎ اﻧﻔﻘﻮا ﻣﻦ اﻣـﻮاﻟﻬﻢ( ﺳـﭙﺮدن ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻪ او‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻣﺘﻦ آﻳﻪ‪ ،‬ﻋﺒـﺎرﺗﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ را‬
‫ﺣﻖ ﻣﺮد ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻳﺎريﮔﺮﻓﺘﻦ از د‪t‬ﻳﻞ دﻳﮕﺮ‪ ،‬آن را اﺛﺒﺎت ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ .8‬ﺑﺤﺚ »ﻧﺸﻮز« و ﻣﻘﺼﻮد آﻳﻪ از آن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ دﻗﻴﻖ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬آﻳـﺎ ﻣـﺮاد‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺷﺪﻳﺪهاي اﺳﺖ ﻛﻪ در رواﻳﺖ »ﺗﺤﻒاﻟﻌﻘﻮل« و در ارﺗﺒـﺎط ﺑـﺎ اﻳـﻦ آﻳـﻪ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻟﻔﻆ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ آنﻫﺎ ﻣﻲﮔﺮدد؟‬
‫‪31‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن در ﻗﺮآن‬

‫در رواﻳﺖ ﻳﺎدﺷﺪه ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬

‫»اﻟﺤﺴﻦﺑﻦﻋﻠﻲﺑﻦﺷﻌﺒﺔ )ﻓﻲ ﺗﺤﻒاﻟﻌﻘﻮل(‪ :‬ﻋﻦاﻟﻨﺒﻲ)ﺻﻠﻰاﷲ ﻋﻠﻴﻪوآﻟـﻪ(‪،‬‬
‫أﻧﻪ ﻗﺎل ﻓﻲ ﺧﻄﺒﺔاﻟﻮداع‪ :‬إن ﻟﻨﺴﺎﺋﻜﻢ ﻋﻠﻴﻜﻢ ﺣﻘﺎً و ﻟﻜﻢ ﻋﻠﻴﻬﻦ ﺣﻘـﺎ‪ ،‬ﺣﻘﻜـﻢ‬
‫ﻋﻠﻴﻬﻦ أن ﻹ ﻳﻮﻃﺌﻦ ﻓﺮﺷﻜﻢ و ﻹﻳﺪﺧﻠﻦ ﺑﻴﻮﺗﻜﻢ أﺣﺪا ﺗﻜﺮﻫﻮﻧﻪ إﻹ ﺑـﺈذﻧﻜﻢ و‬
‫أن ﻹ ﻳﺄﺗﻴﻦ ﺑﻔﺎﺣﺸﺔ‪ ،‬ﻓﺈن ﻓﻌﻠﻦ ﻓﺈناﷲ ﻗﺪ أذن ﻟﻜﻢ أن ﺗﻌﻀﻠﻮﻫﻦ و ﺗﻬﺠﺮوﻫﻦ‬
‫ﻓﻲ اﻟﻤﻀﺎﺟﻊ و ﺗﻀﺮﺑﻮﻫﻦ ﺿﺮﺑﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺒﺮح‪ ،‬ﻓﺈذا اﻧﺘﻬـﻴﻦ و أﻃﻌـﻨﻜﻢ ﻓﻌﻠـﻴﻜﻢ‬
‫رزﻗﻬﻦ و ﻛﺴﻮﺗﻬﻦ ﺑﺎﻟﻤﻌﺮوف‪.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا در ﺧﻄﺒﺔ وداع ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﺮاي زﻧﺎن ﺷﻤﺎ ﺣﻘﻲ ﺑﺮﻋﻬﺪة ﺷﻤﺎ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺣﻘﻲ ﺑﺮﻋﻬﺪة زﻧﺎن ﺷﻤﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻖ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ زﻧﺎن‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﻤﺎ را ﻟﮕﺪﻣﺎل ﻧﻜﻨﻨﺪ و ﻫﻴﭻﻛﺴﻲ را ﻛﻪ ﺷﻤﺎ او را ﻧﻤﻲﭘﺴﻨﺪﻳﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺷﻤﺎ داﺧﻞ ﻧﮕﺮداﻧﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﺟﺎزة ﺷﻤﺎ و ﻫﻴﭻ ﻓﺤﺸﺎﻳﻲ را ﻣﺮﺗﻜـﺐ‬
‫ﻧﺸﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻣﺮﺗﻜﺐ اﻳﻦ ﺗﺨﻠﻔﺎت ﺷﺪ‪ ،‬در ﭘﻲ آن‪ ،‬ﺧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﺟﺎزه داده‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ او ﺳﺨﺖ ﮔﻴﺮﻳﺪ ]ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻦ ﺻـﺤﻴﺢ »ﺗﻌﻈـﻮﻫﻦ‪ :‬ﭘﻨـﺪ‬
‫دﻫﻴﺪ« ﺑﺎﺷﺪ[ و در ﺑﺴﺘﺮﻫﺎ آﻧﺎن را ﺗﺮك ﮔﻮﻳﻴﺪ )ﻗﻬﺮ ﻛﻨﻴﺪ( و آﻧﺎن را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي‬
‫ﺑﺰﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﺻﺪﻣﺔ ﺑﺪﻧﻲ ﺑﺮ اﻳﺸﺎن وارد ﻧﮕﺮدد‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ از ﻛﺮدة ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﭘﻨﺪ ﺷﻤﺎ را اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻹزم ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛـﻪ ﻏـﺬا و‬
‫‪1‬‬
‫ﭘﻮﺷﺎك آﻧﺎن را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﻣﻲﭘﺴﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ«‪.‬‬

‫ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ داوري آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺣﻜﻢ و ﻣﻮﺿﻮع ﻳـﺎ ﻋـﺪمﺗﻨﺎﺳـﺐ‬
‫آن‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﺮآوردﻫﺎي ﻋﻘ‪4‬ﻧﻲ اﺳﺖ و ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻮﺿﻮعِ ﺟﺮم )ﻧﺸـﻮز( ﺷـﺪﻳﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً اﻗﺘﻀﺎي ﻛﻴﻔﺮ ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ را دارد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺗﺼﻮر ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺼﺪاق ﻣﻮردﻧﻈﺮ آﻳﻪ درﻣﻮرد ﻧﺸﻮز‪ ،‬اﻗﺪاﻣﺎت اﺑﺘﺪاﻳﻲ زن ﺑـﺮاي‬
‫اﻧﺠﺎم ﻓﺤﺸﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﻛﻴﻔﺮ ﻧﻬﺎﻳﻲ آن‪ ،‬دادن اﺟﺎزة ﺗﻨﺒﻴـﻪ ﺑـﺪﻧﻲ ﻣﺨﺘﺼـﺮ )ﻏﻴﺮﺷـﺪﻳﺪ( ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻮﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻳﺎ داوري ﻋ‪‬ﻘ‪ 4‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻨﻔـﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد؟! ﺣـﺎل اﮔـﺮ‬
‫ﻣﺼﺪاق آن را ﻓﻘﻂ ﺧﺮوج زن از ﻣﻨﺰل‪ ،‬ﺑﺪون اذن ﺷﻮﻫﺮ )آنﻫﻢ ﺑﺮاي رﻓـﺘﻦ ﺑـﻪ دﻳـﺪار‬

‫‪ .1‬ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ‪ ،‬وﺳﺎﺋﻞاﻟﺸﻴﻌﻺ ج‪ ،21‬ص‪ .517‬ﺟﺼﺎص‪ ،‬اﺣﻜﺎماﻟﻘﺮآن ج‪ ،1‬ص‪.454‬‬

‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪32‬‬

‫ﺑﺴﺘﮕﺎن( ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ ،‬آﻳﺎ داوري اﻳﺸﺎن ﻣﻨﻔﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟! روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ داوري ‪‬ﻋﻘ‪4‬‬
‫در دو ﻣﻮرد ﻓﺮﺿﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﻳﻜﺴﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ از ﻋﻨﻮان »ﻧﺸﻮز« ﻋﻠﻢ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﺘـﻮان‬
‫آن را ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﺴﺒﺖ داد‪ .‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺪﻋﻲ ﺷﻮﻳﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺸﻮز و ﻣﺼـﺎدﻳﻖ ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫آن‪ ،‬ﻣﻮردﻧﻈﺮ آﻳﻪ اﺳﺖ و ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﺼﺎدﻳﻖ آن ازﻧﻈﺮ ﺷﻤﻮل ﻛﻴﻔﺮﻫـﺎ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد!‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ ﺗﻨﻬﺎ درﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ اﺻﻮ‪ ًt‬ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺟﺮم و ﻛﻴﻔﺮ‬
‫ﻣﻠﺘﺰم ﻧﺒﺎﺷﻴﻢ!‬
‫‪ .9‬آﻳﺎ اﻣﻜﺎن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﻮدن راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﺳـﻪﮔﺎﻧـﻪ )ﭘﻨـﺪ‪ ،‬ﻗﻬـﺮ و زدن( ﺑـﺮ رﺗﺒـﻪﻫـﺎي‬
‫ﺿﻌﻴﻒ ﺗﺎ ﺷﺪﻳﺪ ﻧﺸﻮز‪ ،‬ازﻧﻈﺮ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎر اﺳﺖ؟ ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻣـﺪﻋﻲ‬
‫ﺷﺪ ﻛﻪ زدن ﻏﻴﺮ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺻﺪﻣﺎت ﺑﺪﻧﻲ ﺗﻨﻬﺎ درﻣﻮردي ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ اﻗـﺪام ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺤﺸﺎ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮارد ﺿﻌﻴﻒﺗﺮِ ﻧﺸﻮز‪ ،‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺗﻨﺒﻴﻪ ﻣﺠﺎز‪ ،‬ﻗﻬﺮﻛﺮدن ﺑﺎ‬
‫زن در ﺑﺴﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺗﺮﺗﺐ در ﻣﺮاﺗﺐ ﺷﺪﻳﺪ و ﺿﻌﻴﻒ ﻧﺸﻮز )از ﺧﺮوج ﺑـﺪون‬
‫اذن ﺗﺎ اﻗﺪام ﺑﻪ ﻓﺤﺸﺎ( را ﻣ‪4‬ك ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻫـﺮ ﻳـﻚ از ﺳـﻪ ﮔﺰﻳﻨـﺔ ﺗﻨﺒﻴﻬـﻲ ﻗـﺮار ﻧـﺪﻫﻴﻢ‪،‬‬
‫دراﻳﻦﺧﺼﻮص ﻛﻪ اﺻﻞ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﺔ ﻳﺎدﺷﺪه ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﺮﺗﻴﺒـﻲ اﺳـﺖ و ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻮردﻗﺒﻮل ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻳﺎ اﻛﺜﺮ ﻗﺮﻳﺐﺑﻪاﺗﻔﺎق ﻓﻘﻴﻬﺎن و ﻣﻔﺴﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ راﻳﺞ ﻓﻘﻬﻲ )ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻘﻬﺎ ﻣﺪﻋﻲ اﺟﻤﺎﻋﻲﺑﻮدن آن ﻧﻴـﺰ ﺷـﺪهاﻧـﺪ( اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮارد ﺗﻨﺒﻴﻬﻲ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ اﺳﺖ و اﮔـﺮ ﺑـﺎ ﻣـﻮرد اول )ﻣﻮﻋﻈـﻪ(‬
‫ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺮﻃﺮف ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﻣﻮرد دوم )ﻗﻬﺮ( ﻧﻤﻲرﺳﺪ و اﮔـﺮ ﻣـﻮرد‬
‫اول ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﻮرد دوم ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺖ و درﺻﻮرت ﻋﺪمﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣـﻮارد اول و‬
‫دوم‪ ،‬ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﻣﻮرد ﺳﻮم )زدﻧـﻲ ﻛـﻪ ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ ﺻـﺪﻣﺎت ﺑـﺪﻧﻲ ﻧﺸـﻮد(‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
 ‫زدن زﻧﺎن آري ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟‬

‫‪ .10‬در ﻣﺘﻦ آﻳﺔ ‪ 34‬ﺳﻮرة ﻧﺴﺎء‪ ،‬از ﺟﻮازِ زدن زﻧﺎن‪ ،‬آﺷـﻜﺎرا ﺳـﺨﻦ ﺑـﻪﻣﻴـﺎن آﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﺔ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي و راﻫﻜـﺎر اﺑـﺪاﻋﻲ‬
‫و ﻣﻄﻠﻮب ﺣﻘﻴﻘﻲ آن اﺳﺖ ﻳﺎ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ واﻗﻌﻴﺖ راﻳﺞ و از ﺑﺎب اﺿﻄﺮار اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻮردﭘﺬﻳﺮش ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻣﻄﻠﻮب ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( ﻧﻴﺴﺖ؟!‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻗﻀﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﺔ اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻮردﻗﺒﻮل اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻧﺴـﻞِ ﻣﺨﺎﻃـﺐ آﻳـﻪ در زﻣـﺎن‬
‫ﻧﺰول وﺣﻲ‪ ،‬زدن زﻧﺎن را ﺑﻪﻋﻨﻮان اوﻟﻴﻦ ﮔﺰﻳﻨﺔ ﺗﻨﺒﻴﻬﻲ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﭼﻨـﺪان‬
‫راﻳﺞ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﺔ ﺷﺮوع زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﻣﺮدان ﻋﺮب‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ ﺧﺎﻧـﺔ‬
‫ﺧﻮد ﻳﺎ ﺣﺠﻠﺔ ﺧﻮﻳﺶ را ﻣﻲآراﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻚ ﺗـﺎزة زﻧـﺪﮔﻲ ﺧـﻮﻳﺶ و ﺑﺴـﺘﮕﺎن و‬
‫ﻫﻢﻗﺒﻴﻠﻪايﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻔﻬﻤﺎﻧﻨﺪ ﻛﻪ »ﺷﻤﺸﻴﺮ را ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ اﻣﻨﻴﺖ اﻫﻞﻣﻨﺰل از ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن‬
‫ﺧﺎرج از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را ﺑﺮاي ﺣﻔـﻆ اﻣﻨﻴـﺖ اﻫـﻞﻣﻨـﺰل از ﻣﻬﺎﺟﻤـﺎن‬
‫‪1‬‬
‫داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪﻛﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ«‪.‬‬
‫اﻳﻦ روش ﺗﻨﺒﻴﻬﻲ ﺷـﺪﻳﺪ و ﺧﺸـﻮﻧﺖﺑـﺎر‪ ،‬ﻣﺤـﻴﻂ زﻧـﺪﮔﻲ را ﺑـﺮاي زﻧـﺎن‪ ،‬ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﺳﺎﺧﺘﻪ و آﻧﺎن را ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺮدﮔﺎﻧﻲ در اﺧﺘﻴﺎر ﺷﻮﻫﺮان ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ب( روش ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( در ﻧﻔﻲ ﻋﺎدات و آداب و ﺳـﻨﻦ ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤـﺪﺗﺎً‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻔﻲ ﻣﻄﻠﻖ ﻋﺎدات و ﺳﻨﻦ ﻧﺒﻮده اﺳـﺖ‪ .‬در اﻛﺜـﺮ ﻣـﻮارد ﺑـﺎ اراﺋـﺔ راﻫﻜﺎرﻫـﺎي‬

‫‪ .1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‪ :‬زﻣﺨﺸﺮي‪ ،‬اﻟﻜﺸﺎف ج‪ ،1‬ص‪ .525‬ﺛﻌﻠﺒﻲ‪ ،‬اﻟﻜﺸﻒ و اﻟﺒﻴﺎن ج‪ ،3‬ص‪.303‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪34‬‬

‫ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ‪ ،‬ﺳﻌﻲ در ﻓﺮﻫﻨﮓﺳﺎزي و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﺎدات ﺑﻪﺻﻮرت ﺗـﺪرﻳﺠﻲ داﺷـﺘﻪ‬

‫و ﺑﺎ اﻇﻬﺎر ﻛﺮاﻫﺖ و ﻏﻴﺮاﺧ‪4‬ﻗﻲ ﺟﻠﻮهدادن رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣﺒـﺎرزة ﻣﻨﻔـﻲ ﺑـﺎ آن‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دراﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻮاﻧﻊ ذﻫﻨﻲ )ﻋﺪم رﺷﺪ آﮔﺎﻫﻲ و ﻋﻠﻢ( ﻳﺎ ﺧﺎرﺟﻲ )ﻣﺜﻞ‬
‫رواج ﺷﺪﻳﺪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻳﺎ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ( ﮔﺮﭼـﻪ اﻗﺘﻀـﺎي ﺗﺤـﺮﻳﻢ وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺑـﺎ‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪﺷﻤﺮدنِ اﺧ‪4‬ﻗﻲ آن‪ ،‬ﻧﺎﻣﻄﻠﻮبﺑﻮدن آن از ﻣﻨﻈـﺮ ﺷـﺮﻳﻌﺖ را آﺷـﻜﺎر ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺗـﺎ‬
‫اﺑﺘﺪاﺋﺎً زﻣﻴﻨﺔ ذﻫﻨﻲ ‪t‬زم را ﺑﺮاي ﻧﻔﻲ راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﻳﺠـﺎد ﻛـﺮده و اﻗﺘﻀـﺎي ﻧﻔـﻲ‬
‫ﻋﻤﻠﻲ آن را در ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻌﺪي ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜ‪ ً4‬در ﻗﻀﻴﺔ ﺑﺮدهداري ﻛﻪ اﻣﺮي راﻳﺞ در ﺳﻄﺢ ﻫﻤﻪ ﻳﺎ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﻠﻞ آنزﻣـﺎن ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻢ آن ﻧﭙﺮداﺧﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺑـﺎ ﭘـﻴﺶﺑﻴﻨـﻲﻫـﺎي ﺑﺴـﻴﺎر ﺑـﺮاي‬
‫آزادﻛﺮدن ﺑﺮدﮔﺎن )در اﺣﻜـﺎم ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺷـﺮﻳﻌﺖ( و ﺗﻮﺻـﻴﻪﻫـﺎي ﻣﻜـﺮر و ﻣﺆﻛـﺪ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻄﻠﻮﺑﻴﺖ ﺷﺪﻳﺪ و ﺛﻮاب ﻋﻈﻴﻢ آزادﺳﺎزي ﺑﺮدﮔﺎن و ﻣﻜﺮوهﺷﻤﺮدن ﺷﻐﻞ آدمﻓﺮوﺷﻲ و‪...‬‬
‫ﺻﺮاﺣﺘﺎً از ﻧﺎﻣﻄﻠﻮبﺑﻮدن ﺑﺮدهداري در دﻳﺪﮔﺎه ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻴﭻﻛﺲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺪﻋﻲ ﺷﻮد اﺳ‪4‬م ﻣﺒﻠﻎ و ﻣﺸﻮق ﺑـﺮدهداري ﺑـﻮده و آن را‬
‫ﭘﺪﻳﺪهاي ﻣﻄﻠﻮب داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﺠﻮز ارﺗﻜﺎب آن را داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫ﺑﺎﺻﺮاﺣﺖ از ﻧﺎﻣﻄﻠﻮبﺑﻮدن ﺑـﺮدهداري در ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤـﺪي )ص( و ﺗـ‪4‬ش ﻓـﺮاوان‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺮاي ﭘﺎﻳﺎنﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ آن از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻋﻤﻠﻲ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔـﺖ و آن را‬
‫ﺑﻪاﺛﺒﺎت رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫درﺧﺼﻮص زدنِ زﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ دادن ﻣﺠﻮز ﺑـﺮاي ارﺗﻜـﺎب آن‪ ،‬آﻳـﺎ‬
‫دﻟﻴﻞ ﻣﻄﻠﻮﺑﻴﺖ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺻﺮفﻧﻈﺮ از ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﺑﻮدن آن‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳـﻚ واﻗﻌﻴـﺖ راﻳـﺞ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ ﻋﺪمﺗﺤﺮﻳﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﻲ ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮبﺑﻮدن اﺧ‪4‬ﻗﻲ و ﻣﻜﺮوهﺑﻮدن ﺷﺮﻋﻲ‬
‫آن ﻧﺪارد؟‬
‫‪35‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن در ﻗﺮآن‬

‫ﺗﺮدﻳﺪي در اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻮردي ﻛﻪ ازﻧﻈـﺮ ﺷـﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﮔـﺎه‬
‫درﺣﺪي از ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ )ﺗﺤـﺮﻳﻢ( ﻣـﻲﮔـﺮدد و ﮔـﺎه آنﭼﻨـﺎن ﺷـﺪت و ﻟـﺰوم و‬
‫اﻗﺘﻀﺎﺋﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﮔﺮدد ﺑﻠﻜﻪ )ﻣﻜﺮوه( ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫پ( ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اوﻟﻴﻦ ﻳﺎ ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ راﻫﻜﺎر راﻳﺞ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮة ﻋـﺮب‬
‫در ﻋﺼــﺮ ﻧــﺰولِ وﺣــﻲ‪ ،‬زدن زﻧــﺎن ﺑــﻮده اﺳــﺖ‪ ،‬ﻗــﺪم اول ﺷــﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤــﺪي )ص(‬
‫ﭘﻴﺶﻛﺸﻴﺪن راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻣﻌﻘﻮﻟﻲ ﭼﻮن دادن ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز و ﻳﺎ ﺗﺮك ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي‬
‫و ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از آنﻫﺎ و ‪t‬زمﺷﻤﺮدن ﺗﺄﺧﻴﺮ در ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از زدن زن ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ )و ﭘﺲ از ﺑﻪﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺮﺳﻴﺪن راﻫﻜﺎرﻫﺎي دوﮔﺎﻧﺔ ﭘﻴﺶ از آن( ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﺑﺮاي ﻋـﺎدت زﺷـﺖ‬

‫اﻫﻞ ﺣﺠﺎز در زدن زن ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻋﺎدت آﻧﺎن را ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﮔﺰﻳﻨﻪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از آن را ﻣﺠﺎز ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ت( ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رواﻳﺎت و روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و اﺋﻤﻪ)ع( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻗﻀـﻴﻪ‪،‬‬

‫روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻔﺴﺮان رﺳﻤﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬زدن زن را ازﻧﻈﺮ اﺧ‪4‬ﻗﻲ‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪاً ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا درﻣﻮرد ﻫﻤﻴﻦ آﻳﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ‪» :‬اﻓـﺮاد ﻧﻴﻜﻮﻛـﺎر‬
‫‪1‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ زن ﺧﻮد را ﻧﻤﻲزﻧﻨﺪ«‪.‬‬

‫در رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا)ص( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪» :‬إﺿـﺮﺑﻮﻫﻦّ‪ ،‬و ‪t‬ﻳﻀـﺮب إ‪ّt‬‬
‫ﺷﺮارﻛﻢ‪ :‬زﻧﺎن را ﺑﺰﻧﻴﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻤﻲزﻧﺪ زﻧﺎن را ﻣﮕﺮ اﻓﺮاد ﺷﺮور‪ 2«.‬آﻳﺎ اﺳ‪4‬م ﺑـﻪ ﺷـﺮارت‬

‫‪ .1‬روى اﺑﻦ ﻧﺎﻓﻊ ﻋﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﻋﻦ ﻳﺤﻴﻰ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ أن رﺳﻮلاﷲ ﺻﻠﻰاﷲ ﻋﻠﻴﻪوﺳﻠﻢ اﺳـﺘﺆذن ﻓـﻲ ﺿـﺮب‬
‫اﻟﻨﺴﺎء ﻓﻘﺎل‪ :‬اﺿﺮﺑﻮا‪ ،‬و ﻟﻦ ﻳﻀﺮب ﺧﻴﺎرﻛﻢ‪ .‬اﺑﻦﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬أﺣﻜﺎماﻟﻘﺮآن ج‪ ،1‬ص‪.536‬‬
‫‪ .2‬ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل ج‪ ،16‬ص‪.336‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪36‬‬

‫ﻓﺮاﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري؟! آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( دﻋﻮت‬

‫‪1‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري ﻣﻲﻛﻨﺪ و از ﺷﺮارت‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪاً ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲدﻫﺪ؟!‬

‫در ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا)ص( ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺿﺮورت رواﺑﻂ ﻋـﺎﻃﻔﻲ زن و ﺷـﻮﻫﺮ‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺷﺪﻳﺪاً ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زدن زن‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻋﻘﻠﻲ و اﺧ‪4‬ﻗﻲ اﺳﺘﺒﻌﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻀﻤﻮن را در رواﻳﺎت ﺷﻴﻌﻪ از اﺋﻤﺔ ﻫﺪي)ع( ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ث( روﻳﻜﺮد دﻳﮕﺮي ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ اﻛﺜﺮ ﻓﻘﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺗﻤﺴﺨﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب زدن زن اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻋﺒـﺎراﺗﻲ ﭼـﻮن‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫»اﮔﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ زﻧﺎن را ﺑﺰﻧﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻮب ﻣﺴﻮاك ﻳﺎ ﻣﺸﺎﺑﻪ آن ﺑﺰﻧﻴﺪ« ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ زدن زﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻄﻠﻮب ﺷﺎرع ﻣﻲﺑﻮد‪ ،‬ازﺳﻮي اوﻟﻴـﺎي اﻟﻬـﻲ ﻣـﻮرد‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪ و ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﭼﻮن ﺑﻪﻋﻨﻮان اﺿﻄﺮار‪ ،‬آن را ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻛﺮده اﺳـﺖ و‬
‫ﻋﺎﻣﻞ آن‪ ،‬ﻋﺎدت ﻣﺮدم ﺑﻪ آن رﻓﺘﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮده )ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ ﺣﺘﻲ درﺻﻮرت ﺗﺤـﺮﻳﻢ‪،‬‬
‫از ارﺗﻜﺎب آن ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻋﻤ‪ ً4‬ﺑﻪ ﻣﻌﺼﻴﺖ ﺧﺪا ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ(‪ ،‬ﺳﻌﻲ در ﻣﺒﺎرزة‬
‫ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺎ آن ﻋﺎدت ﻧﺎروا داﺷﺘﻪ و ﻫﻤﻪﮔﻮﻧﻪ زﻣﻴﻨﻪ را ﺑﺮاي ﺑﻲاﺛﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﻓـﺮاﻫﻢ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﺧﺎﻟﺖ ﺷﺮع در ﺗﻌﻴﻴﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﺮاي زدن زن ﻛﻪ ﻣﺜ‪ ً4‬ﺑـﺎ ﭼـﻮب ﻣﺴـﻮاك ﺑﺎﺷـﺪ ﻳـﺎ‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻟﻄﻤﺔ ﺑﺪﻧﻲ ﺑﺮاي زن در ﭘﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﺸﻮﻧﺖورزي ﻣﺮدانِ‬
‫ﻋﺮب آنروز‪ ،‬ﻟﺠﺎﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﺗﺎﺧﺖوﺗﺎز آﻧﺎن ﻣﻲﻛﺎﺳﺖ و دﺳـﺖ آﻧـﺎن را از ﺗﺎزﻳﺎﻧـﺔ‬

‫‪ .1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺟﺎﻣﻊ اﺣﺎدﻳﺚ اﻟﺸﻴﻌﻺ ج‪ ،20‬ص‪ .250‬ﻗﻮﻟﻪ ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ‪ :‬ان ﻣﻦ ﺷـﺮ رﺟـﺎﻟﻜﻢ‪،‬‬
‫اﻟﻀﺎرب اﻫﻠﻪ و ﻋﺒﺪه‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﻦ ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦزﻣﻌﻺ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮلاﷲ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴـﻪوآﻟـﻪوﺳـﻠﻢ‪» :‬أﻳﻀـﺮب أﺣـﺪﻛﻢ إﻣﺮأﺗـﻪ ﻛﻤـﺎ‬
‫ﻳﻀﺮب اﻟﻌﺒﺪ ﺛﻢ ﻳﺠﺎﻣﻌﻬﺎ ﻓﻲ آﺧﺮ اﻟﻴﻮم«‪ ،‬ﻣﺤﻴﻰاﻟﺪﻳﻦ ﻧﻮوي‪ ،‬اﻟﻤﺠﻤﻮع ج‪ ،16‬ص‪.450‬‬
‫‪ .3‬ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ‪ ،‬وﺳﺎﺋﻞاﻟﺸﻴﻌﻺ ج‪ ،14‬ص ‪.119‬‬
‫‪ .4‬ﻓﻘﻪاﻟﺮﺿﺎ‪ ،‬ص‪ .245‬زﺑﺪ]اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬ص‪ .537‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار ج‪ ،101‬ص‪.58‬‬
‫‪37‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن در ﻗﺮآن‬

‫آوﻳﺨﺘﻪ ﺑﺮ دﻳﻮار ﻣﻨﺰل ﻛﻪ آﻣﺎده ﺑﺮاي ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم زدن زﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﻄـﻊ ﻣـﻲﻛـﺮد‪.‬‬
‫ﺗ‪4‬ش ﻣﺜﺒﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺮد آﻣﺎدة ﺧﺸﻮﻧﺖورزي را ﺷﺪﻳﺪاً ﻣﺴﺘﺄﺻﻞ ﻣﻲﻛﺮد و او را ﺑـﻪ ﻋﺒـﺚ‬
‫ﺑﻮدن ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از زور‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫ج( ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺼﻮد از ﻋﺒﺎرت »ﻓﺎﺿﺮﺑﻮﻫﻦ« را ﺑـﻪ ﺗﻔﺴـﻴﺮي ﻏﻴـﺮ از زدن‬
‫زﻧﺎن ارﺟﺎع دادهاﻧﺪ‪ .‬در آن رواﻳﺎت ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪» :‬ﻋﻦ اﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰاﷲ ﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪ أﻧﻪ ﻗﺎل‪ :‬إﻧﻲ‬
‫أﺗﻌﺠﺐ ﻣﻤﻦ ﻳﻀﺮب اﻣﺮأﺗﻪ و ﻫﻮ ﺑﺎﻟﻀﺮب أوﻟﻰ ﻣﻨﻬﺎ‪ t ،‬ﺗﻀﺮﺑﻮا ﻧﺴﺎءﻛﻢ ﺑﺎﻟﺨﺸﺐ‪ ،‬ﻓﺎن‬
‫ﻓﻴﻪ اﻟﻘﺼﺎص‪ ،‬و ﻟﻜﻦ اﺿﺮﺑﻮﻫﻦ ﺑﺎﻟﺠﻮع و اﻟﻌﺮي ﺣﺘﻰ ﺗﺮﺑﺤﻮا ﻓﻲاﻟﺪﻧﻴﺎ و اﻵﺧﺮ]‪ :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺧﺪا ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻲﻛﻨﻢ از ﻣﺮدي ﻛﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮد را ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻲﻛـﻪ ﺧـﻮد‪ ‬او‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ زده ﺷﻮد‪ .‬زﻧﺎن ﺧﻮد را ﺑﺎ ﭼﻮب ﻧﺰﻧﻴﺪ ﻛﻪ دراﻳـﻦﺻـﻮرت ﻗﺼـﺎص‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ )ﻋﺪمﺗﻬﻴﺔ ﺑﺮﺧـﻲ ﺧـﻮراﻛﻲﻫـﺎي ﻣﻄﻠـﻮب ﻫﻤﺴـﺮ( و‬
‫ﺑﺮﻫﻨﮕﻲ )ﻋﺪمﺗﻬﻴﺔ ﺑﺮﺧﻲ ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻣﻄﻠﻮب ﻫﻤﺴﺮ( او را ﺑﺰﻧﻴﺪ و ﺗﻨﺒﻴﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ در دﻧﻴـﺎ‬
‫‪1‬‬
‫و آﺧﺮت ﺳﻮد ﺑﺮده ﺑﺎﺷﻴﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد آﻳﻪ از زدن ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺗﻨﺒﻴﻪ ﻣﺨﺘﺼﺮ زنِ‬
‫ﺧﻄﺎﻛﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ »زدن ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ« ﻣﻮردﻧﻈﺮ آﻳﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺨﺖﮔﻴـﺮي ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻬﻴﺔ ﺧﻮراﻛﻲﻫﺎ و ﭘﻮﺷﺎك ﻣﻮردﻧﻈﺮ زن‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ از زدن اﺻﻄ‪4‬ﺣﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻤﻜــﻦ اﺳــﺖ اﻳــﻦ ﺗﻔﺴــﻴﺮ ﭘﻴــﺎﻣﺒﺮ ﺧــﺪا)ص( ﭘﻴﺸــﻨﻬﺎدي ﺑــﺮاي ﺟــﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ‬
‫ﺳﺨﺖﮔﻴﺮيﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻪﺟﺎي ﮔﺰﻳﻨﺔ زدن ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ دراﻳـﻦﺻـﻮرت ﻫـﻢ‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪي ﺑﺮ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮبﺑﻮدن زدن زن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫چ( زدن زﻧﺎن ازﺳﻮي ﻫﻤﺴﺮان‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ اﻣﺮي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ و ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪،‬‬
‫وﻟﻲ ﺻﺮفﻧﻈﺮ از راﺑﻄﺔ زن و ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬اﺻﻮ‪ ًt‬ﻧﮕﺎه ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪة زدن ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬
‫ﻳﻚ ﮔﺰﻳﻨﺔ ﺗﺄدﻳﺒﻲ و ﺗﻨﺒﻴﻬﻲ‪ ،‬آنﭼﻨﺎن در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺸﺮي ﻧﻔﻮذ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﭘﺪﻳـﺪهاي را‬

‫‪ .1‬ﺟﺎﻣﻊ اﺣﺎدﻳﺚ اﻟﺸﻴﻌﻺ ج‪ ،20‬ص‪.248‬‬

‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪38‬‬

‫ﺗﺎ اﻳﻦ ﺣﺪ راﻳﺞ ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ‪ .‬اﻛﺜﺮ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ )ﺣﺘﻲ زﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد از ﺷﻮﻫﺮاﻧﺸﺎن ﻛﺘـﻚ‬
‫ﺧﻮردهاﻧﺪ(‪ ،‬در ﻃﻮل زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد از ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨـﺪ ﺟﺎﻳﮕـﺎه ﭘـﺪر‪ ،‬ﻣـﺎدر‪ ،‬ﻫﻤﺴـﺮ‪ ،‬ﺑـﺮادر‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮ ﺑﺰرگﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮِ ﻓﺎﻣﻴﻞ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬دﺳـﺖ ﺧـﻮد را ﺑـﻪروي دﻳﮕـﺮي‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮده و او را ﻛﻢوﺑﻴﺶ ﻧﻮاﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻛﻤﺘـﺮ اﻧﺴـﺎﻧﻲ را ﻣـﻲﺗـﻮان ﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﻪ از دوران‬
‫ﻛﻮدﻛﻲ ﺗﺎﻛﻨﻮن‪ ،‬ﻛﺴﻲ را ﻧﺰده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎهﻫﺎﻳﻲ ﻣﺜﻞ ﭘﻠﻴﺲ )در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ( ﻧﻴﺰ ﺑـﺮاي ﺣﻔـﻆ ﻧﻈـﻢ ﻋﻤـﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣﻌﺘﺮﺿﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﻣﺠﺎﻣﻊ ﺧﻮﻳﺶ ﮔـﺮد ﻫـﻢ ﻣـﻲآﻳﻨـﺪ و‬
‫اﺣﺘﻤﺎ‪ ًt‬ﺧ‪4‬فﻫﺎﻳﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻤﻠـﻪ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و ﺑـﺎ ﺑـﺎﺗﻮم و ﺳـﺎﻳﺮ اﺑـﺰارِ در‬
‫دﺳﺘﺮس ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﻮرد ﺿﺮب و ﺷﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻤﻪ درﺣﺎل درﮔﻴﺮي و زدوﺧﻮرد ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﻓﻴﻠﻢﻫﺎ و ﺗﺌﺎﺗﺮﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﭘـﺮ‬
‫از ﺻﺤﻨﻪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ زدوﺧﻮرد را ﺑﻪﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣـﻲﮔﺬارﻧـﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳـﺎ اﻳـﻦ ﻋﻤـﻞ را ﻗﺒـﻴﺢ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑﺸﺮي ‪ 1400‬ﺳﺎل ﭘﻴﺶ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از زدن‪ ،‬ﺑـﻴﺶ از‬
‫اﻣﺮوز ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً ﻛﻤﺘﺮ از اﻣﺮوز ﻧﺒﻮده و ‪t‬اﻗﻞ زﺷﺖ ﺷﻤﺮده ﻧﻤﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در دﻧﻴــﺎي اﻣــﺮوز ﻛــﻪ ﻣﺒــﺎرزه ﺑــﺎ ﺧﺸــﻮﻧﺖ‪ ،‬ﺗﺌــﻮرﻳﺰه ﺷــﺪه و ﺑﺴــﻴﺎري از ﻣﺠــﺎﻣﻊ‬
‫ﺣﻘﻮقﺑﺸﺮي ﺑﺮاي زدودن روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان روﻳﻜﺮدﻫـﺎﻳﻲ ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ از‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻫﻢ راﻳﺞﺗﺮﻳﻦ راه ﺗﻨﺒﻴﻬـﻲ و در دﺳـﺘﺮسﺗـﺮﻳﻦ آن‪،‬‬
‫ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از زور و ﺧﺸﻮﻧﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻛﻪ ﻣﺪﻋﻲ ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻓﻄﺮي ﺑﺮاي زﻧـﺪﮔﻲ ﺑﺸـﺮ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ را در ﻛﻮﺗﺎهﻣﺪت‪ ،‬ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﺪه و ﺑﻪﻫﻤﻴﻦﺟﻬﺖ از ﺗﺤﺮﻳﻢ‬
‫آن ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻋﺪم اﻣﻜـﺎن ﺗﺤﻘـﻖ ﻣﻄﻠـﻮب ﺷـﺎرع )ﭘﺮﻫﻴـﺰ از‬
‫زدن( ازﺳﻮي اﻛﺜﺮ ﻗﺮﻳﺐﺑﻪاﺗﻔﺎق اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ‪ ،‬اﻗﺪام ﺑـﻪ ﺗﺤـﺮﻳﻢ‪ ،‬اﻗـﺪاﻣﻲ ﺑﻴﻬـﻮده ارزﻳـﺎﺑﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪39‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن در ﻗﺮآن‬

‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺑﺎ آﮔﺎﻫﻲ از ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ اﻛﺜﺮﻳﺖ اﻓـﺮاد ﺑﺸـﺮ در ﭘﺮﻫﻴـﺰ از زدن‪،‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎ راه ﻣﻤﻜﻦ را در زﻣﻴﻨﻪﺳﺎزي اﺧ‪4‬ﻗﻲ ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺧﺸﻮﻧﺖ دﻳﺪه و ﺑـﻪ آن ﺑﺴـﻨﺪه‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ روزي ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺑﻪ زﺷﺘﻲ آن ﭘﻲ ﺑﺮده و از اﻳﻦ راﻫﻜﺎر‬
‫زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ دوري ﮔﺰﻳﻨﻨﺪ و از راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻣﻌﻘﻮل ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ح( در رواﻳﺘﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا)ص( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬أﻳﻤﺎ رﺟﻞ ﺿـﺮب اﻣﺮأﺗـﻪ ﻓـﻮق‬
‫ﺛ‪4‬ث‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪ اﷲ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﻺ ﻋﻠﻰ رﺋﻮس اﻟﺨ‪4‬ﺋﻖ‪ ،‬ﻓﻴﻔﻀﺤﻪ ﻓﻀﻴﺤﻺ ﻳﻨﻈﺮ اﻟﻴـﻪ اﻷوﻟـﻮن و‬
‫اﻵﺧﺮون‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮدي ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ ﺿـﺮﺑﻪ ﺑﺰﻧـﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ او را در روز‬
‫ﻗﻴﺎﻣﺖ و در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﻠﻖ ﺧﻮﻳﺶ رﺳﻮا و ﻣﻔﺘﻀﺢ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪ اي ﻛـﻪ ﭘﻴﺸـﻴﻨﻴﺎن و‬
‫‪1‬‬
‫ﭘﺴﻴﻨﻴﺎن ﺑﻪﺳﻮي او ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫وﻗﺘﻲ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رواﺑﻂ زن و ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬زدن ﻣ‪4‬ﻳـﻢ‬
‫ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ ﺿﺮﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻓﻀﻴﺤﺖ و رﺳﻮاﻳﻲ وي در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺷـﻤﺮده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ رﺧﺼﺖ و ﺟﻮاز زدن‪ ،‬ﻧﺎﺷـﻲ از روﻳﻜـﺮد ﻣﻄﻠﻮﺑﻴـﺖ ﺑـﺮاي‬
‫ﺷﺎرع ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن او ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺑﻪ ﻋﺪمﻣﻄﻠﻮﺑﻴﺖ زدن‪ ،‬ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫خ( از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﻲ و اﺻﻄ‪4‬ح ﻓﻘﻬﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ‪ ،‬اﻣﺮ »اﺿﺮﺑﻮﻫﻦ« در اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً در‬
‫ﻣﻘﺎم » َﺗﻮ‪‬ﻫ‪‬ﻢ ﺣﻈﺮ و ﻣﻨﻊ« اﺳﺖ )ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﮔﻤﺎن ﺑﻪﻣﻤﻨﻮﻋﻴـﺖ آن ﻣـﻲرود( و ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫»اﺑﺎﺣﻪ« )ﻣﺠﺎز ﺑﻮدن اﺟﻤﺎﻟﻲ( را ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و ﻧﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﻴﺸﺘﺮ از آن را‪ .‬اﻳـﻦ ﺗـﺮﺧﻴﺺ و‬
‫اﺑﺎﺣﺔ ﺑﻤﻌﻨﻲاﻷﻋﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﺮاﻫﺖ ﺷﺮﻋﻲ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ و ﺗﺒﺎﻳﻨﻲ ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫د( ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ‪ ،‬آﻳﺔ ‪ 34‬ﺳﻮرة ﻧﺴﺎء‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺗﺮي ﻫﻤﺔ ﻣﺮدان ﺑﺮ ﻫﻤـﺔ زﻧـﺎن‬
‫د‪t‬ﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻮﺑﻴﺖ زدن زﻧﺎن در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( د‪t‬ﻟـﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ از اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺮدان ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎرف زﻧﺪﮔﻲ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎناﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺟﺎﻣﻊ اﺣﺎدﻳﺚ اﻟﺸﻴﻌﻺ ج‪ ،20‬ص ‪.248‬‬

‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪40‬‬

‫‪ .2‬درﺻﻮرت اﻗﺪام زن ﺑﻪ ﺗﺨﻠﻔﺎت اﺧ‪4‬ﻗﻲ ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬اﻗﺪام ﻣﺮد ﺑﻪ زدن زن )آنﻫﻢ ﺑـﺎ‬
‫رﻋﺎﻳﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺣﺪودي ﻛﻪ در رواﻳﺎت ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺣﺮام ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ازﻧﻈﺮ‬
‫اﺧ‪4‬ﻗﻲ ﻋﻤﻠﻲ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﻋﻤﺪﺗﺎً اﻗﺪام ﺑﻪ ﺷﺮارت‪ ،‬ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .11‬اﻣﺮ وﺟﻮﺑﻲ و اﻟﺰاﻣﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدان‪ ،‬درﻣﻮرد ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑـﺎ ﻫﻤﺴـﺮان‬
‫در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﻜﻢ ﻗﺮآﻧﻲ »ﻋﺎﺷﺮوﻫﻦ ﺑﺎﻟﻤﻌﺮوف‪ :‬زﻧـﺪﮔﻲ ﻛﻨﻴـﺪ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻣﻮر ﭘﺴﻨﺪﻳﺪة ﻧﺰد ‪‬ﻋﻘ‪.«4‬‬
‫اﻳﻦ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ اﻟﺰاﻣﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( در ﺗﻤﺎﻣﻲ دوران زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك و‬
‫ﻫﻤﺔ ﺣﺎ‪t‬ت آن‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﺗﻮﺻﻴﺔ دﻳﮕﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻛﻢ و ﻣﻘﺪم اﺳﺖ و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي‬
‫دﻳﮕﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف«‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫واﷲ اﻟﻌﺎﻟﻢ‪.‬‬
 ‫ارث زﻧﺎن‬

‫‪ .1‬در آﻳﺎت ‪ 11‬و ‪ 12‬ﺳﻮرة ﻧﺴﺎء ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ درﺑـﺎرة‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﺬﻛﺮي دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻬﻢ ﻣﺆﻧﺚ‪ ،‬ﻗﺮار دﻫﻴﺪ‪ ...‬اﮔﺮ ﻫﻤﺴﺮ )ﺧﺎﻧﻢ( ﺷﻤﺎ‬
‫از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ و ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻴﻤﻲ از ﻣﺎﺗﺮك او ﺑﺮاي ﺷـﻤﺎ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ ...‬و ﺑـﺮاي‬
‫ﻫﻤﺴﺮ )ﺧﺎﻧﻢ( ﺷﻤﺎ ﻳـﻚﭼﻬـﺎرم ﻣـﺎﺗﺮك ﺷـﻤﺎ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ ،‬اﮔـﺮ ﺷـﻤﺎ داراي ﻓﺮزﻧـﺪ‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﺒﻮدﻳﺪ‪.«...‬‬
‫در اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬اﺟﻤﺎ‪ ًt‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ارث ﺑﺮاﺳﺎس دوﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدن ﺳﻬﻢ ﻣﺬﻛﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳـﻬﻢ‬
‫ﻣﺆﻧﺚ درﻣﻮرد ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬زن و ﺷﻮﻫﺮ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﺑﺴﺘﮕﺎن‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬در آﻳﺔ دﻳﮕﺮ )ﻧﺴﺎء‪ (176 ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘـﻪ را ﺗﺄﻛﻴـﺪ و ﺗﻜـﺮار ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪...» :‬اﮔـﺮ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ...‬و ﺑﺮادران و ﺧﻮاﻫﺮاﻧﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﺮدي دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻬﻢ‬
‫‪2‬‬
‫زن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬

‫ﺣﻆ‪ ّ‬ا ْﻟﺄُ ْﻧﺜَﻴﻴﻦِ َﻓﺈِنْ ُﻛﻦَّ ﻧ‪‬ﺴﺎء‪َ ‬ﻓﻮ‪‬قَ ا ْﺛ َﻨﺘَﻴﻦِ َﻓ َﻠ ‪‬ﻬﻦَّ ُﺛﻠُﺜﺎ ﻣـﺎ ﺗَـﺮَك‪ ‬و‪‬‬ ‫‪ .1‬ﻳﻮﺻﻴ ُﻜﻢ‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻓﻲ أَو‪t‬د‪ُ ‬ﻛﻢ‪ ‬ﻟ‪‬ﻠﺬَّ َﻛﺮِ ‪‬ﻣ ْﺜﻞُ ‪‬‬
‫ﺴﺪ‪‬س‪ ‬ﻣ ‪‬ﻤّﺎ َﺗﺮَك‪ ‬إِنْ ﻛﺎنَ َﻟﻪ‪ ‬و‪َ ‬ﻟﺪ‪َ ‬ﻓﺈِنْ َﻟﻢ‪ ‬ﻳ ُﻜﻦْ ﻟَـﻪ‪‬‬ ‫ﺣﺪ‪ ‬ﻣ ْﻨ ‪‬ﻬﻤ‪‬ﺎ اﻟ ‪ّ‬‬ ‫ﺼﻒ‪ ‬و‪ ‬ﻟﺄَ ‪‬ﺑﻮ‪‬ﻳﻪ‪ ‬ﻟ ُﻜﻞِّ وا ‪‬‬ ‫ﺣﺪ‪َ ً]‬ﻓ َﻠﻬ‪‬ﺎ اﻟ ‪ّ‬ﻨ ‪‬‬‫إِنْ ﻛﺎ َﻧﺖ‪ ‬وا ‪‬‬
‫ﺴﺪ‪‬س‪ ‬ﻣﻦْ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬و‪‬ﺻ‪‬ﻴﻺٍ ﻳﻮﺻﻲ ﺑِﻬﺎ أَو‪ ‬د‪‬ﻳﻦٍ آﺑـﺎؤُ ُﻛﻢ‪ ‬و‪‬‬ ‫ﺧﻮ‪َ ٌ]‬ﻓ ‪‬ﻠﺄُ ‪ّ‬ﻣﻪ‪ ‬اﻟ ‪ّ‬‬
‫و‪َ ‬ﻟﺪ‪ ‬و‪ ‬و‪‬رِ َﺛﻪ‪ ‬أَﺑ‪‬ﻮاه‪َ ‬ﻓ ‪‬ﻠﺄُ ‪ّ‬ﻣﻪ‪ ‬اﻟ ُّﺜ ُﻠﺚُ َﻓﺈِنْ ﻛﺎنَ َﻟﻪ‪ ‬إِ ْ‬
‫ﻀﻺً ‪‬ﻣﻦَ اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬إِنَّ اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻛﺎنَ ﻋ‪‬ﻠﻴﻤﺎً ﺣ‪‬ﻜﻴﻤﺎً‪ .‬و‪َ ‬ﻟ ُﻜﻢ‪ ‬ﻧﺼ‪‬ـﻒ‪ ‬ﻣـﺎ ﺗَـﺮَك‪‬‬ ‫أَﺑ‪‬ﻨﺎؤُ ُﻛﻢ‪َ t ‬ﺗﺪ‪‬ر‪‬ونَ أَﻳ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬أَ ْﻗﺮَب‪َ ‬ﻟ ُﻜﻢ‪َ ‬ﻧﻔْﻌﺎً ﻓَﺮﻳ َ‬
‫ﺟ ُﻜﻢ‪ ‬إِنْ َﻟﻢ‪ ‬ﻳ ُﻜﻦْ َﻟ ‪‬ﻬﻦَّ و‪َ ‬ﻟﺪ‪َ ‬ﻓﺈِنْ ﻛﺎنَ َﻟ ‪‬ﻬﻦَّ و‪َ ‬ﻟﺪ‪َ ‬ﻓ َﻠ ُﻜﻢ‪ ‬اﻟﺮُّ ‪‬ﺑﻊ‪ ‬ﻣ ‪‬ﻤّﺎ َﺗﺮَ ْﻛﻦَ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬و‪‬ﺻ‪‬ﻴﻺٍ ﻳﻮﺻﻴﻦَ ﺑِﻬﺎ أَو‪ ‬د‪‬ﻳـﻦٍ‬ ‫أَز‪‬وا ‪‬‬
‫و‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻬﻦَّ اﻟﺮُّ ‪‬ﺑﻊ‪ ‬ﻣ ‪‬ﻤّﺎ َﺗﺮَ ْﻛ ُﺘﻢ‪ ‬إِنْ َﻟﻢ‪ ‬ﻳ ُﻜﻦْ َﻟ ُﻜﻢ‪ ‬و‪َ ‬ﻟﺪ‪َ ‬ﻓﺈِنْ ﻛﺎنَ َﻟ ُﻜﻢ‪ ‬و‪َ ‬ﻟﺪ‪َ ‬ﻓ َﻠ ‪‬ﻬﻦَّ اﻟـ ُّﺜ ‪‬ﻤﻦُ ‪‬ﻣ ‪‬ﻤّـﺎ ﺗَـﺮَ ْﻛ ُﺘﻢ‪ ‬ﻣ‪‬ـﻦْ ‪‬ﺑﻌ‪‬ـﺪ‪ ‬و‪‬ﺻ‪‬ـﻴﻺٍ‬
‫ﺴّـﺪ‪‬س‪‬‬ ‫ﺧﺖ‪َ ‬ﻓ ‪‬ﻠ ُﻜﻞِّ واﺣ‪‬ـﺪ‪ ‬ﻣ ْﻨ ‪‬ﻬﻤ‪‬ـﺎ اﻟ ‪‬‬ ‫ﺟﻞٌ ﻳﻮر‪‬ثُ ﻛَ‪َ 4‬ﻟﻺً أَوِ ا ‪‬ﻣﺮَأَ]ٌ و‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬أَخٌ أَو‪ ‬أُ ْ‬ ‫ﺗُﻮﺻ‪‬ﻮنَ ﺑِﻬﺎ أَو‪ ‬د‪‬ﻳﻦٍ و‪ ‬إِنْ ﻛﺎنَ ر‪ ‬‬
‫َﻓﺈِنْ ﻛﺎﻧُﻮا أَ ْﻛ َﺜﺮَ ‪‬ﻣﻦْ ذ ‪‬ﻟﻚ‪َ ‬ﻓ ‪‬ﻬﻢ‪ُ ‬ﺷﺮَﻛﺎء‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ اﻟ ُّﺜ ُﻠﺚ‪ ‬ﻣﻦْ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬و‪‬ﺻ‪‬ﻴﻺٍ ﻳﻮﺻﻰ ﺑِﻬﺎ أَو‪ ‬د‪‬ﻳﻦٍ ﻏَﻴﺮَ ‪‬ﻣﻀَﺎرٍّ و‪‬ﺻ‪‬ﻴﻺً ‪‬ﻣﻦَ اﻟ َﻠّـﻪ‪‬‬
‫و‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﻴﻢ‪ ‬ﺣ‪‬ﻠﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺼﻒ‪ ‬ﻣـﺎ ﺗَـﺮَك‪‬‬ ‫ﺧﺖ‪َ ‬ﻓﻠَﻬﺎ ‪‬ﻧ ‪‬‬ ‫ﺴ َﺘ ْﻔﺘُﻮ َﻧﻚ‪ُ ‬ﻗﻞِ اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻳﻔْﺘﻴ ُﻜﻢ‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ ا ْﻟﻜَ‪َ 4‬ﻟﻺِ إِنِ ا ‪‬ﻣﺮُؤٌ ‪‬ﻫ َﻠﻚ‪ ‬ﻟَﻴﺲ‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬و‪َ ‬ﻟﺪ‪ ‬و‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬أُ ْ‬ ‫‪ .2‬ﻳ ‪‬‬
‫و‪ ‬ﻫﻮ‪ ‬ﻳﺮِﺛُﻬﺎ إِنْ َﻟﻢ‪ ‬ﻳ ُﻜﻦْ ﻟَﻬﺎ و‪َ ‬ﻟﺪ‪َ ‬ﻓﺈِنْ ﻛﺎ َﻧﺘَﺎ ا ْﺛ َﻨﺘَﻴﻦِ َﻓ َﻠ ‪‬ﻬﻤ‪‬ﺎ اﻟ ُّﺜﻠُﺜﺎنِ ‪‬ﻣ ‪‬ﻤّﺎ ﺗَـﺮَك‪ ‬و‪ ‬إِنْ ﻛـﺎﻧُﻮا إِﺧْـﻮ‪ ً]‬رِﺟـﺎ‪ ًt‬و‪ ‬ﻧ‪‬ﺴـﺎء‪‬‬
‫ﻀ ُﻠّﻮا و‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ِ ‬ﺑ ُﻜﻞِّ ﺷَﻲء‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺣﻆ‪ ّ‬ا ْﻟﺄُ ْﻧﺜَﻴﻴﻦِ ﻳﺒ‪‬ﻴﻦُ اﻟ َّﻠﻪ‪َ ‬ﻟ ُﻜﻢ‪ ‬أَنْ َﺗ ‪‬‬‫َﻓﻠ‪‬ﻠﺬَّ َﻛﺮِ ‪‬ﻣ ْﺜﻞُ ‪‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪42‬‬

‫‪ .3‬روش راﻳﺞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ارث در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‪ ،‬ﺳﻮﻣﻴﻦ و آﺧﺮﻳﻦ ﻧﺴـﺨﻪاي‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺟﺮا ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ روﻳﻜﺮد اﺧﻴﺮ‪ ،‬دو روش دﻳﮕﺮ آزﻣﺎﻳﺶ ﺷﺪه ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ارثﺑﺮدن ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »ﻫـﻢﭘﻴﻤـﺎﻧﻲ ﺑﺮاﺳـﺎس ﻋﻘـﺪ اﺧـﻮت و و‪t‬ء« ﻛـﻪ اﺳﺎﺳـﺎً‬
‫ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻧﻘﺸﻲ ﺑﺮاي »ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي« در آن دﻳﺪه ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎزﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴـﺘﻘﻴﻤﺎً‬
‫ﺴﻢ ﻓﺮد‪ ‬ازدﻧﻴﺎرﻓﺘﻪ ﻣـﻲرﺳـﻴﺪ و اﻟﺒﺘـﻪ او ﻫﺰﻳﻨـﺔ ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪﮔﺎن ﻫـﻢﭘﻴﻤـﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻳﺎ ﻫﻢ َﻗ ‪‬‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫ب( ارثﺑﺮدن ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »اﻳﻤﺎن ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺴﺘﮕﺎن درﺟﺔ اول ﻓﺮد‬
‫ازدﻧﻴﺎرﻓﺘﻪ‪ ،‬درﺻﻮرت اﻳﻤﺎنآوردن ﺑﻪ ﺧـﺪا و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( و ﻋـﺪمﻣﻬـﺎﺟﺮت ﺑـﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ‬
‫) ( از ارث ﻣﺤﺮوم ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺴﺘﮕﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮتﻛﺮده‪ ،‬ارث ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .4‬ﻣﺮﺣﻮم ﻋ‪4‬ﻣﺔ ﺣﻠـﻲ در ﻛﺘـﺎب »ﺗﺤﺮﻳـﺮ اﻷﺣﻜـﺎم ج‪ ،5‬ص‪ «7‬ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻄﻠـﺐ را‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ داده اﺳﺖ‪» :‬ارث در آﻏﺎزِ اﺳ‪4‬م‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﭘﻴﻤـﺎن ﺑـﻮد و ﻃـﺮﻓﻴﻦ ﻗـﺮارداد از‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ارث ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﺴﺘﮕﺎن را ﺳﻬﻤﻲ ﻧﺒﻮد‪ 1.‬ﭘﺲ از آن اﻳﻤﺎن ﺑﻪ اﺳـ‪4‬م ﺑـﺎ ﺷـﺮط‬
‫ﻫﺠﺮت ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان آﻧﺎن را ﻣﺴﺘﺤﻖ ارث ﻗﺮار ﻣﻲداد‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن داراي ﻓﺮزﻧﺪي‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪ ،‬از ارث ﻣﺤﺮوم ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘــﺲ از ﭼﻨــﺪي‪ ،‬ﻗــﺎﻧﻮن ارث ﻣﺒﺘﻨــﻲ ﺑــﺮ )ﭘﻴﻤــﺎن( و ﻳــﺎ )ﻫﺠــﺮت( را ﺑــﺎ »ارث‬
‫اوﻟﻲاﻷرﺣﺎم«‪ 3‬ﻧﺴﺦ ﻛﺮد )ﻛﺎن اﻟﺘﻮارث ﻓﻲ اﺑﺘﺪاء  ﺑﺎﻟﺤﻠﻒ‪ ،‬ﻓﻜﺎن اﻟﺮﺟـﻞ ﻳﻘـﻮل‬
‫ﻟﻠﺮﺟﻞ‪ :‬دﻣﻲ دﻣﻚ‪ ،‬و ذﻣﺘﻲ ذﻣﺘـﻚ‪ ،‬و ﻣـﺎﻟﻲ ﻣﺎﻟـﻚ‪ ،‬ﺗﻨﺼـﺮﻧﻲ و أﻧﺼـﺮك‪ ،‬و ﺗﺮﺛﻨـﻲ و‬
‫أرﺛﻚ‪ ،‬ﻓﻴﺘﻌﺎﻗﺪان اﻟﺤﻠﻒ ﺑﻴﻨﻬﻤﺎ ﻋﻠﻰ ذﻟﻚ‪ ،‬ﻓﻴﺘﻮارﺛﺎن ﺑﻪ دون اﻟﻘﺮاﺑﻺ‪ ،‬و ذﻟﻚ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ‪:‬‬
‫)و اﻟﺬﻳﻦ ﻋﻘﺪت أﻳﻤﺎﻧﻜﻢ ﻓ‪Ĥ‬ﺗﻮﻫﻢ ﻧﺼـﻴﺒﻬﻢ( )اﻟﻨﺴـﺎء‪ .(33 ،‬ﺛـﻢ ﻧﺴـﺦ و ﺻـﺎر اﻟﺘـﻮارث‬
‫
 و اﻟﻬﺠﺮ]‪ ،‬ﻓﺈذا ﻛﺎن ﻟﻠﻤﺴﻠﻢ وﻟﺪ ﻟﻢ ﻳﻬﺎﺟﺮ ورﺛﻪ اﻟﻤﻬﺎﺟﺮون دوﻧﻪ‪ ،‬و ذﻟﻚ ﻗﻮﻟـﻪ‬

‫‪1‬‬
‫‪ .‬ﻧﺴﺎء‪.33 ،‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .‬اﻧﻔﺎل‪.72 ،‬‬
‫‪ .3‬أﻧﻔﺎل‪.75 ،‬‬
‫‪43‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن در ﻗﺮآن‬

‫ﺗﻌﺎﻟﻰ‪) :‬و اﻟﺬﻳﻦ آﻣﻨﻮا و ﻟﻢ ﻳﻬﺎﺟﺮوا ﻣﺎﻟﻜﻢ ﻣﻦ و‪t‬ﻳﺘﻬﻢ ﻣﻦ ﺷﺊ ﺣﺘﻰ ﻳﻬﺎﺟﺮوا( )اﻷﻧﻔﺎل‪،‬‬
‫‪ .( 72‬ﺛﻢ ﻧﺴﺦ ذﻟﻚ ﺑﻘﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ‪) :‬و أوﻟﻮا اﻷرﺣﺎم ﺑﻌﻀﻬﻢ أوﻟﻰ ﺑﺒﻌﺾ( )اﻷﻧﻔﺎل‪ (75 ،‬و‬
‫أﻧﺰل اﷲ ﺗﻌﺎﻟﻰ آﻳﺎت اﻟﺘﻮارث(‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﻧﺠﻔﻲ )ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ( در ﻛﺘﺎب »ﺟـﻮاﻫﺮاﻟﻜ‪4‬م‬
‫ج‪ ،39‬ص ‪ 6‬و ‪ «7‬ﺗﻮﺿﻴﺢ داده اﺳﺖ ﻛﻪ »‪...‬ﻋﺮبﻫﺎ و ﺑﺮﺧﻲ اﻗﻮام ﻣﺸﺎﺑﻪ آﻧﺎن‪ ،‬از زﻣـﺎن‬
‫ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺗﺎﻛﻨﻮن از دادن ارث ﺑﻪ زﻧﺎن و ﻛﻮدﻛﺎن‪ ،‬ﭘﺮوا ﻣﻲﻛـﺮدهاﻧـﺪ ‪ ...‬و ﻗـﺮآن ﻧﻴـﺰ در‬
‫ﺻــﺪر اﺳــ‪4‬م‪ ،‬اﻳــﻦ روﻳﻜــﺮد آﻧــﺎن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘــﻪ ﺑــﻮد‪ .‬ﭘــﺲ از آن ﺑــﺎ ﺷــﺮط »ﻫﺠــﺮت‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﻣﺆﻣﻦ« آﻧﺎن را ﻣﺴﺘﺤﻖ ارث داﻧﺴـﺖ‪ .‬وﻟـﻲ ﭘـﺲ از ﭼﻨـﺪي‪ ،‬ﻗـﺎﻧﻮن ارث‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ )ﭘﻴﻤﺎن( و ﻳﺎ )ﻫﺠﺮت( را ﺑﺎ »ارث اوﻟﻲ اﻷرﺣﺎم« ﻧﺴﺦ ﻛﺮد و اﻳـﻦ روﻳﻜـﺮد را‬
‫‪1‬‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻗﺮار داد«‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻳﺎدآوري اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ‪t‬زم اﺳﺖ ﻛﻪ در دوران ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ‪ ،‬ﻧﻪﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ زﻧـﺎن ارث داده‬
‫ﻧﻤﻲﺷﺪ ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ روﻳﻜﺮدﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ ﻓﺮد ﻣﺘﻮﻓﻲ را ﺟﺰو »ﻣـﺎ َﺗﺮَك‪ :‬اﻣـﻮال ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪه«‬
‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و او را ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺮدﮔﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﻬﻢ
‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧـﺪان ﻧـﺎﺗﻨﻲ او‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﻛﻮدﻛﺎن ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ارث ﻧﻤﻲدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﻣ‪4‬اﺣﻤﺪ ﻣﻘﺪساردﺑﻴﻠﻲ ﻧﻴـﺰ در ﻛﺘـﺎب »زﺑـﺪ]اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬ص‪ «645‬و در ﺗﻔﺴـﻴﺮ‬
‫»آﻳﺔ ‪ 7‬ﺳﻮرة ﻧﺴﺎء« آورده اﺳﺖ‪» :‬اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﺮاي ﻧﻔﻲ روﻳﻜﺮدي آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻧﺎن و‬

‫‪ .1‬ﺧﺼﻮﺻﺎ ﻣﻊ ﺷﺪ] ﺗﺴﺎﻣﺢ اﻟﻨﺎس‪ ،‬ﺳﻴﻤﺎ اﻷﻋﺮاب و ﻣﻦ ﺷﺎﺑﻬﻬﻢ ﻓﻲ اﻟﻤﻮارﻳـﺚ ﻣـﻦ اﻟﺠﺎﻫﻠﻴـﻺ إﻟـﻰ‬
‫ﻳﻮﻣﻨﺎ ﻫﺬا‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﻢ ‪ t‬ﻳﻮرﺛﻮن اﻟﻨﺴﺎء واﻟﺼﺒﻴﺎن‪ .‬ﺣﺘﻰ أﻧﻪ ﻟﻤﺎ ﻣﺎت أوس اﻷﻧﺼﺎري ﻋﻦ زوﺟﻺ و وﻟﺪ و ﺑﻨـﺎت‬
‫ﻋﻤﺪ أﺑﻨﺎء ﻋﻤﻪ و أﺧﺬوا اﻟﻤﺎل‪ ،‬ﻓﺸﻜﺖ زوﺟﺘﻪ إﻟﻰ رﺳـﻮل اﷲ )ﺻـﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴـﻪ وآﻟـﻪ( ﻓـﺪﻋﺎﻫﻢ‪ ،‬ﻓﻘـﺎﻟﻮا‪ :‬ﻳـﺎ‬
‫رﺳﻮل اﷲ إن وﻟﺪﻫﺎ ‪t‬ﻳﺮﻛﺐ و ‪t‬ﻳﻨﻜﺄ ﻋﺪوا‪ ،‬ﻓﺄﻧﺰل اﷲ ﺗﻌـﺎﻟﻰ‪) :‬ﻟﻠﺮﺟـﺎل ﻧﺼـﻴﺐ( إﻟـﻰ آﺧﺮﻫـﺎ ‪-‬ﺛـﻢ أﻧـﺰل‪:‬‬
‫ﻳﻮﺻﻴﻜﻢ اﷲ ﻓﻲ أو‪t‬دﻛﻢ إﻟﻰ آﺧﺮﻫﺎ‪ .-‬و ﻟﻘﺪ ﻧﺴﺦ ﺑـﺬﻟﻚ و ﺑ‪Ĥ‬ﻳـﻺ أوﻟـﻲ اﻷرﺣـﺎم و ﻏﻴﺮﻫـﺎ ﻣـﺎ ﻛـﺎن ﻓـﻲ‬
‫اﻟﺠﺎﻫﻠﻴﻺ ﻣﻦ اﻟﺘﻮارث ﺑﺎﻟﺤﻠﻒ و اﻟﻨﺼﺮ] اﻟﺬي أﻗﺮوا ﻋﻠﻴﻪ ﻓﻲ ﺻﺪرا‪t‬ﺳ‪4‬م‪ ،‬و ﻋﻠﻰ اﻟﺘﻮارث ﺑﺎﻟﻬﺠﺮ]‪ ،‬ﻓﻘـﺎل‬
‫ﻋﺰ ﻣﻦ ﻗﺎﺋﻞ‪) :‬واﻟﺬﻳﻦ ﻋﻘﺪت أﻳﻤﺎﻧﻜﻢ ﻓ‪Ĥ‬ﺗﻮﻫﻢ ﻧﺼـﻴﺒﻬﻢ( و ﻗـﺎل‪) :‬إن اﻟـﺬﻳﻦ آﻣﻨـﻮا و ﻫـﺎﺟﺮوا و ﺟﺎﻫـﺪوا‬
‫ﺑﺄﻣﻮاﻟﻬﻢ و أﻧﻔﺴﻬﻢ( إﻟﻰ آﺧﺮﻫﺎ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪44‬‬

‫ﻛﻮدﻛﺎن ارث ﻧﻤﻲدادﻧﺪ«‪ 1.‬ﻣﺮﺣﻮم ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ‪ ،‬در ﻛﺘﺎب »ﺟﻮاﻫﺮاﻟﻜ‪4‬م« ﻧﻴﺰ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫‪2‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ را ﻳﺎدآوري ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .6‬در ﻣﺘﻦ آﻳﺎت ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﻛﻪ از دوﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدن ﺳﻬﻢ ﻣﺬﻛﺮ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣﺆﻧـﺚ‪ ،‬ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻣـﻮاردي وﺟـﻮد دارد ﻛـﻪ ﺑـﺮﺧ‪4‬ف ﺗﺼـﻮر ﻋﻤـﻮﻣﻲ از اﻳـﻦ آﻳـﻪ ﻣﺒﻨـﻲ ﺑـﺮ‬
‫ﻛﻠﻲداﻧﺴﺘﻦ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع دوﺑﺮاﺑﺮ ﺑـﻮدن‬
‫ﺳﻬﻢ ﻣﺬﻛﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻧﺚ‪ ،‬ﻛﻠﻴﺖ ﻧﺪارد و ﺗﺨﺼﻴﺺﺑﺮدار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻤ‪4‬ت ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻓﺮزﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫـﺮ ﻳـﻚ از ﭘـﺪر و ﻣـﺎدر‬
‫وي‪ ،‬ﻳﻚﺷﺸﻢ از اﻣﻮال ﺑﻪﺟﺎﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ 3.‬ﻳﺎ »اﮔﺮ ﻣﻴﺖ ﻣـﺮد ﺑﺎﺷـﺪ ﻳـﺎ ﻣﻴـﺖ زن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻛ‪4‬ﻟﺔ او )اﻓﺮادي ﻏﻴﺮ از ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺑﺮادران و ﺧﻮاﻫﺮان ﺗﻨﻲ( وارث‬
‫وي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮادر و ﺧﻮاﻫﺮي ﻧﺎﺗﻨﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮاي ﻫﺮﻳﻚ از آﻧﺎن ﻳـﻚﺷﺸـﻢ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﮔﺮ ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﺧﻮاﻫﺮ و ﺑﺮادر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺔ آن ﻫﺎ در ﻳﻚﺳـﻮم ﻣـﺎﺗﺮك‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫ﺑﻪﻧﺤﻮ ﻣﺴﺎوي ﺷﺮﻳﻚ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .7‬ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ زﻧﺎن از ارث‪ ،‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي آنروز‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻫﻨﺪ و ﭼﻴﻦ و‬
‫اﻳﺮان و‪ ...‬ﻛـﺎﻣ‪ ً4‬رواج داﺷـﺖ‪ .‬در آﻳـﻴﻦ زرﺗﺸـﺖ و ﻣﺘـﻮن ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﻛـﻪ در ﺗﺒﻴـﻴﻦ آن‬

‫‪ .1‬اﻟﺜﺎﻟﺜﻺ‪) :‬ﻟﻠﺮﺟﺎل ﻧﺼﻴﺐ ﻣﻤﺎ ﺗﺮك اﻟﻮاﻟﺪان واﻷﻗﺮﺑﻮن وﻟﻠﻨﺴﺎء ﻧﺼﻴﺐ ﻣﻤﺎ ﺗﺮك اﻟﻮاﻟـﺪان واﻷﻗﺮﺑـﻮن‬
‫ﻣﻤﺎ ﻗﻞ ﻣﻨﻪ أو ﻛﺜﺮ ﻧﺼﻴﺒﺎ ﻣﻔﺮوﺿﺎ(‪ .‬أي ﺳﻬﻢ‪ ...،‬و اﻟﻤﻌﻨﻰ أن 
ﺑﺎﻟﻨﺴﺐ ﺛﺎﺑﺖ ﻣـﻦ اﷲ ﻓﺮﺿـﺎ و ‪t‬زﻣـﺎ‬
‫ﻣﻦ ﻏﻴﺮ اﺧﺘﻴﺎر أﺣﺪ ﻣﻦ اﻟﻮراث ﺳﻮاء ﻛﺎن ذﻛﺮا أو أﻧﺜﻰ‪ .‬ﻧﺰﻟﺖ ﻟﻨﻔﻲ ﻣﺎ ﻛﺎن ﻓﻲ اﻟﺠﺎﻫﻠﻴﻺ ﻣـﻦ ﻋـﺪم 
‬
‫ﻟﻠﻨﺴﺎء و اﻷﻃﻔﺎل‪ ،‬ﻓﺪﻟﺖ ﻋﻠﻰ ﺛﺒﻮت 
ﻓﻲ اﻟﺠﻤﻠﻺ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺧﺼﻮﺻﺎ ﻣﻊ ﺷﺪ] ﺗﺴﺎﻣﺢ اﻟﻨﺎس‪ ،‬ﺳﻴﻤﺎ اﻷﻋﺮاب و ﻣﻦ ﺷﺎﺑﻬﻬﻢ ﻓﻲ اﻟﻤﻮارﻳـﺚ ﻣـﻦ اﻟﺠﺎﻫﻠﻴـﻺ إﻟـﻰ‬
‫ﻳﻮﻣﻨﺎ ﻫﺬا‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﻢ ‪ t‬ﻳﻮرﺛﻮن اﻟﻨﺴـﺎء واﻟﺼـﺒﻴﺎن )ﺟـﻮاﻫﺮ اﻟﻜـ‪4‬م ج‪ ،39‬ص‪ (6‬ﺑـﻞ اﻵﻳـﻺ اﻷوﻟـﻰ ﻗـﺪ ﻳـﺘﻢ‬
‫ا‪t‬ﺳﺘﺪ‪t‬ل ﺑﻬﺎ‪ ...‬ردا ﻋﻠﻰ اﻟﺠﺎﻫﻠﻴﻺ اﻟﺬﻳﻦ ﻛﺎﻧﻮا ﻳﺤﺮﻣﻮن اﻟﻨﺴﺎء ﻋﻦ 
‪ .‬و إﻟﻰ ﻣﻦ ﺷـﺎرﻛﻬﻢ ﻓـﻲ ذﻟـﻚ‬
‫ﻓﻲ ﺑﻌﺾ اﻷﺣﻮال أﺷﺎر زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻓﻴﻤﺎ رواه ﻋﻨﻪ أﺑﻮ ﻧﻌﻴﻢ اﻟﺼﺤﺎف ﻓﻲ ﻛﺘﺎﺑﻪ ﻣﺴﻨﺪا إﻟﻴـﻪ ﺑﻘﻮﻟـﻪ‪) :‬ﻣـﻦ‬
‫ﻗﻀﺎء اﻟﺠﺎﻫﻠﻴﻺ أن ﻳﻮرث اﻟﺮﺟﺎل دون اﻟﻨﺴﺎء( )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.(102‬‬
‫ﺴﺪ‪‬س‪ ‬ﻣ ‪‬ﻤّﺎ َﺗﺮَك‪ ‬إِنْ ﻛﺎنَ َﻟﻪ‪ ‬و‪َ ‬ﻟﺪ‪) «‬ﻧﺴﺎء‪.(11 ،‬‬
‫ﺣﺪ‪ ‬ﻣ ْﻨ ‪‬ﻬﻤ‪‬ﺎ اﻟ ‪ّ‬‬
‫‪ .3‬ﻟﺄَ ‪‬ﺑﻮ‪‬ﻳﻪ‪ ‬ﻟ ُﻜﻞِّ وا ‪‬‬
‫ﺴﺪ‪‬س‪َ ‬ﻓﺈِنْ ﻛﺎﻧُﻮا أَ ْﻛﺜَـﺮَ‬
‫ﺣﺪ‪ ‬ﻣ ْﻨ ‪‬ﻬﻤ‪‬ﺎ اﻟ ‪ّ‬‬
‫ﺧﺖ‪َ ‬ﻓ ‪‬ﻠ ُﻜﻞِّ وا ‪‬‬
‫ﺟﻞٌ ﻳﻮر‪‬ثُ ﻛَ‪َ 4‬ﻟﻺً أَوِ ا ‪‬ﻣﺮَأَ]ٌ و‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬أَخٌ أَو‪ ‬أُ ْ‬
‫‪ .4‬و‪ ‬إِنْ ﻛﺎنَ ر‪ ‬‬
‫‪‬ﻣﻦْ ذ ‪‬ﻟﻚ‪َ ‬ﻓ ‪‬ﻬﻢ‪ُ ‬ﺷﺮَﻛﺎء‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ اﻟ ُّﺜ ُﻠﺚ‪) «‬ﻧﺴﺎء‪.(12 ،‬‬
‫‪45‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن در ﻗﺮآن‬

‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻛﻮﺷﻴﺪهاﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﺧﺘﺮي ﻛﻪ ازدواج ﻛﺮده و ﺟﻬﻴﺰﻳﻪ ﺑﺮده‪ ،‬ﻳﺎ ارث ﻧﻤﻲدادﻧﺪ و‬
‫ﻳﺎ ﻧﺼﻒ ﭘﺴﺮ ارث ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬درﻣﻮرد دﺧﺘﺮان ازدواجﻧﻜﺮده ﻳﺎ ﺑﺪونﺟﻬﻴﺰﻳﻪ ﻧﻴـﺰ ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﮔﺰارشﻫﺎ از دوﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدن ﺳﻬﻢ ﭘﺴﺮ از دﺧﺘﺮ ﮔﺰارش دادهاﻧﺪ )ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧـﻲ ﻣـﺪاﻓﻌﺎن‬
‫ﻓﻌﻠﻲ زرﺗﺸﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺴﺎوي دﺧﺘـﺮ ازدواجﻧﻜـﺮده ﻳـﺎ ﺑـﺪونﺟﻬﻴﺰﻳـﻪ ﺑـﺎ ﭘﺴـﺮ‪ ،‬در ﻣﻴـﺰان‬
‫ﺳﻬﻢا‪t‬رث‪ ،‬ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي ﻣﺘﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ ادﻳﺎن ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻﻳﻚ از آنﻫﺎ ﺗـﺎ‬
‫ﻗﺮن ‪ 19‬ﻣﻴ‪4‬دي‪ ،‬ﺣﻖ ارﺛﻲ ﺑﺮاي زﻧﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻨﺪ ﺑﻪ زﻧﺎن ﺧـﻮد‬
‫ارث ﻣﻲدادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .8‬در ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻋﻠﺖ ﺣﻜﻢ ارث ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﺳﻬﻢ ﻣﺮد و زن )درﻣﻮرد ﻫﻤﺴﺮان و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان( رواﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪده و ﻣﻌﺘﺒﺮهاي وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ ﻋﻠﺖ و ﻳﺎ ﺑـﺎ ﻛﻠﻤـﺎﺗﻲ ﻛـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﻋﻠﺖ را ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮاﻳﻲِ آن را ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻒ( از اﻣﺎم ﻋﻠﻲﺑﻦﻣﻮﺳﻲاﻟﺮﺿﺎ)ع( رواﻳﺘﻲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺻـﺮاﺣﺘﺎً ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ‬
‫ﺗﻔﺎوت ﺳﻬﻢ ارث زن و ﻣﺮد ﭘﺮداﺧﺘﻪ و آن را آﺷﻜﺎر ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻀﻤﻮن آن رواﻳـﺖ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻋﻠﺖ دوﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدن ﺳﻬﻢ ارث ﻣﺮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ زن‪ ،‬اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ زن‬
‫)ﻣﻬﺮﻳﻪ( ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻣﺮد آن را ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﺮدان در‬
‫ﻗﺒﺎل زﻧﺎن‪ ،‬ﺳﻬﻢ ارث آﻧﺎن دوﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦ‬
‫ﻫﺰﻳﻨﺔ زﻧﺪﮔﻲ زن و ﻣﺨﺎرج او ﺑﺮﻋﻬﺪة ﻣﺮد اﺳﺖ وﻟﻲ زن ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺘﻲ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺳﻬﻢ ارث ﻣﺮدان را دوﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫـﺎي‬
‫‪2‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ زن را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ«‪.‬‬

‫‪ .1‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﻺ ج‪ ،17‬ص‪.436-9‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﻠﻲﺑﻦاﻟﺤﺴﻴﻦ ﺑﺎﺳﻨﺎده ﻋﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺳﻨﺎن‪ ،‬أن اﻟﺮﺿﺎ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ‪4‬م ﻛﺘﺐ إﻟﻴﻪ ﻓﻴﻤﺎ ﻛﺘﺐ ﻣـﻦ‬
‫ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﺋﻠﻪ‪ :‬ﻋﻠﻺ إﻋﻄﺎء اﻟﻨﺴﺎء ﻧﺼﻒ ﻣﺎ ﻳﻌﻄﻰ اﻟﺮﺟﺎل ﻣﻦ اﻟﻤﻴﺮاث ﻷن اﻟﻤـﺮأ] إذا ﺗﺰوﺟـﺖ أﺧـﺬت و‬
‫اﻟﺮﺟﻞ ﻳﻌﻄﻲ ﻓﻠﺬﻟﻚ وﻓّﺮ ﻋﻠﻲ اﻟﺮﺟﺎل و ﻋﻠﻺ أﺧﺮى ﻓﻲ إﻋﻄﺎء اﻟﺬﻛﺮ ﻣﺜﻠﻲ ﻣﺎ ﺗﻌﻄﻰ اﻷﻧﺜﻰ ‪t‬ن اﻷﻧﺜـﻰ←‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪46‬‬

‫ب( در رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ از اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬از اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( ﭘﺮﺳﻴﺪم‪ :‬ﺑﻪ ﭼﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ ارث ﻣﺮد دو ﺑﺮاﺑﺮ ارث زن اﺳـﺖ؟ اﻣـﺎم)ع( ﭘﺎﺳـﺦ داد‪ :‬ﺑـﻪﺧـﺎﻃﺮ ﻣﻬﺮﻳـﻪاي ﻛـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي زن ﺑﺮﻋﻬﺪة ﻣﺮد ﻗﺮار داده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫پ( در رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪» :‬ﻳﻜﻲ از اﻓـﺮاد ﻣﺨـﺎﻟﻒ اﺳـ‪4‬م از اﻣـﺎمﺻـﺎدق)ع(‬
‫ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﺎرهاي دارد زن ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﺎﺗﻮان ﻛﻪ ﺳﻬﻢ ارث او در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺷـﻤﺎ ﻧﻴﻤـﻲ‬
‫از ﺳﻬﻢ ﻣﺮد )ﺗﻮاﻧﺎ و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ( اﺳﺖ؟ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﺑﺮﺧﻲ از ﻳﺎران اﻣﺎمﺻـﺎدق)ع( ﺑـﻪ‬
‫اﻳﺸﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ و اﻣﺎم)ع( ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ‪ :‬زن‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ در ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ ﻫﺰﻳﻨـﻪﻫـﺎي‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك )ﻧﻔﻘﻪ(‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ دﻳﺔ ﻗﺘﻞ ﺧﻄـﺄي ﻣـﺮدان ﻓﺎﻣﻴـﻞ )ﻋﺎﻗﻠـﻪ( ﻧـﺪارد وﻟـﻲ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻮارد ﻳﺎدﺷﺪه ﺑﺮﻋﻬﺪة ﻣﺮدان اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻫﻤﻴﻦﻋﻠﺖ ﺑﺮاي زن ﻳﻚ ﺳﻬﻢ و ﺑـﺮاي‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﺮد دو ﺳﻬﻢ ﻗﺮار داده ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ت( در رواﻳﺘﻲ از اﻣﺎم ﻋﻠﻲﺑﻦﻣﻮﺳـﻲاﻟﺮﺿـﺎ)ع( آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪» :‬از اﻳﺸـﺎن ﭘﺮﺳـﻴﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘﺪر‪ ،‬زﻧﺎنِ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺳﻬﻢ ارﺛﺸﺎن ﻧﻴﻢِ ﺳﻬﻢ ﻣـﺮدان اﺳـﺖ‪،‬‬
‫درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ زﻧﺎن ازﻧﻈﺮ ﺗﻮان ﻣﺎﻟﻲ و ﺟﺴﻤﻲ و ﻛﺎري‪ ،‬از ﻣﺮدان ﺿﻌﻴﻒﺗﺮﻧﺪ؟ اﻣﺎم)ع( در‬

‫→ﻓﻲ ﻋﻴﺎل اﻟﺬﻛﺮ إن اﺣﺘﺎﺟﺖ و ﻋﻠﻴﻪ أن ﻳﻌﻮﻟﻬﺎ و ﻋﻠﻴﻪ ﻧﻔﻘﺘﻬﺎ‪ ،‬و ﻟﻴﺲ ﻋﻠﻰ اﻟﻤﺮأ] أن ﺗﻌـﻮل اﻟﺮﺟـﻞ و ‪t‬‬
‫ﺗﺆﺧﺬ ﺑﻨﻔﻘﺘﻪ إن اﺣﺘﺎج‪ ،‬ﻓﻮﻓّﺮ ﻋﻠﻰ اﻟﺮﺟﺎل ﻟﺬﻟﻚ و ذﻟﻚ ﻗﻮل اﷲ ﻋﺰوﺟﻞ‪) :‬اﻟﺮﺟﺎل ﻗﻮاﻣـﻮن ﻋﻠـﻰ اﻟﻨﺴـﺎء‬
‫ﺑﻤﺎ ﻓﻀﻞ اﷲ ﺑﻌﻀﻬﻢ ﻋﻠﻰ ﺑﻌﺾ وﺑﻤﺎ أﻧﻔﻘﻮا ﻣﻦ أﻣﻮاﻟﻬﻢ‪ (.‬و رواه ﻓﻲ »اﻟﻌﻠﻞ« و »ﻋﻴـﻮن اﻷﺧﺒـﺎر« ﺑﺎﻟﺴـﻨﺪ‬
‫اﻵﺗﻲ‪.‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﻠﻲﺑﻦاﻟﺤﺴﻴﻦ ﺑﺎﺳﻨﺎده ﻋﻦ ﺣﻤﺪانﺑﻦاﻟﺤﺴﻴﻦ‪ ،‬ﻋﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦﺑﻦاﻟﻮﻟﻴﺪ‪ ،‬ﻋﻦ اﺑﻦﺑﻜﻴـﺮ‪ ،‬ﻋـﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦﺳﻨﺎن ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ ﻷﺑﻲ ﻋﺒﺪاﷲ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ‪4‬م‪ :‬ﻷي ﻋﻠﻺ ﺻﺎر اﻟﻤﻴﺮاث ﻟﻠﺬﻛﺮ ﻣﺜﻞ ﺣـﻆ اﻷﻧﺜﻴـﻴﻦ؟ ﻗـﺎل‪:‬‬
‫ﻟﻤﺎ ﺟﻌﻞ اﷲ ﻟﻬﺎ ﻣﻦ اﻟﺼﺪاق‪ .‬و رواه اﻟﺸﻴﺦ ﺑﺎﺳﻨﺎده ﻋﻦ ﺣﻤﺪانﺑـﻦاﻟﺤﺴـﻴﻦ‪ ،‬و اﻟـﺬي ﻗﺒﻠـﻪ ﺑﺎﺳـﻨﺎده ﻋـﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺳﻨﺎن إ‪ t‬أﻧﻪ اﻗﺘﺼﺮ ﻋﻠﻰ اﻟﻌﻠﻺ اﻷوﻟﻰ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻳﻌﻘﻮب‪ ،‬ﻋﻦ ﻋﻠﻲﺑﻦإﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻋﻦ أﺑﻴﻪ‪ ،‬ﻋﻦ اﺑﻦأﺑﻲﻋﻤﻴﺮ ﻋﻦ ﺣﻤﺎد و ﻫﺸـﺎم ﺟﻤﻴﻌـﺎ‪ ،‬ﻋـﻦ‬
‫اﻷﺣﻮل ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل اﺑﻦأﺑﻲاﻟﻌﻮﺟﺎء‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺎل اﻟﻤﺮأ] اﻟﻤﺴﻜﻴﻨﻺ اﻟﻀـﻌﻴﻔﻺ ﺗﺄﺧـﺬ ﺳـﻬﻤﺎ واﺣـﺪا و ﻳﺄﺧـﺬ اﻟﺮﺟـﻞ‬
‫ﺳﻬﻤﻴﻦ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺬﻛﺮ ذﻟﻚ ﺑﻌﺾ أﺻﺤﺎﺑﻨﺎ ﻷﺑﻲﻋﺒﺪاﷲ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ‪4‬م ﻓﻘﺎل‪ :‬إن اﻟﻤـﺮأ] ﻟـﻴﺲ ﻋﻠﻴﻬـﺎ ﺟﻬـﺎد و ‪t‬‬
‫ﻧﻔﻘﻺ و ‪ t‬ﻣﻌﻘﻠﻺ و إﻧﻤﺎ ذﻟﻚ ﻋﻠﻰ اﻟﺮﺟﺎل ‪ ،‬ﻓﻠﺬﻟﻚ ﺟﻌﻞ ﻟﻠﻤﺮأ] ﺳﻬﻤﺎ واﺣـﺪا و ﻟﻠﺮﺟـﻞ ﺳـﻬﻤﻴﻦ‪ .‬و رواه‬
‫اﻟﺼﺪوق ﺑﺎﺳﻨﺎده ﻋﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦأﺑﻲﻋﻤﻴﺮ‪ ،‬ﻋﻦ ﻫﺸﺎمﺑﻦﺳﺎﻟﻢ ﻧﺤﻮه‪ .‬و رواه اﻟﺒﺮﻗﻲ ﻓﻲ )اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ( ﻋﻦ أﺑﻴﻪ و‬
‫ﻳﻌﻘﻮبﺑﻦﻳﺰﻳﺪ ‪ ،‬ﻋﻦ اﺑﻦأﺑﻲﻋﻤﻴﺮ‪ ،‬ﻣﺜﻠﻪ‪.‬‬
‫‪47‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن در ﻗﺮآن‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮدان را ازﻧﻈﺮ ﻣﺎﻟﻲ ﺑﺮ زﻧﺎن ﻳﻚ درﺟﻪ ﺑﺮﺗـﺮي داد و ﺑـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻛﻪ زﻧﺎن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻫﻤﺴﺮ واﺟﺐاﻟﻨﻔﻘﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮدان ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ث( در رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻓﺮدي از اﻣﺎمﺣﺴﻦ ﻋﺴﻜﺮي)ع( ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﭼـﺎرهاي دارد‬
‫زن ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﺎﺗﻮان ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳـﻬﻢ ارث ﻣـﻲﺑـﺮد و ﻣـﺮد )ﺗﻮاﻧـﺎ و ﻗﺪرﺗﻤﻨـﺪ( دو ﺳـﻬﻢ‬
‫ﻣﻲﺑﺮد؟ اﻣﺎم)ع( ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬زن‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ در ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ ﻫﺰﻳﻨـﻪﻫـﺎي زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك )ﻧﻔﻘﻪ(‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ دﻳﺔ ﻗﺘﻞ ﺧﻄﺄي ﻣﺮدان ﻓﺎﻣﻴﻞ )ﻋﺎﻗﻠـﻪ( ﻧـﺪارد وﻟـﻲ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻮارد ﻳﺎدﺷﺪه ﺑﺮﻋﻬﺪة ﻣﺮدان اﺳﺖ‪.«...‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻴﺦ ﺣﺮّ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﭘﺲ از اﻳﻦ رواﻳـﺖ ﻧﻘـﻞ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻣﺮﺣـﻮم ﺣﻤﻴـﺮي‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫رواﻳﺖ )ث( را در ﻣﻘﺎم ﺑﻴﺎن دﻟﻴﻞ ﺣﻜـﻢ‪ ،‬داﻧﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ )و رواه ﻋﻠـﻲﺑـﻦﻋﻴﺴـﻰ ﻓـﻲ‬
‫)ﻛﺸﻒاﻟﻐﻤﻺ( ﻧﻘ‪ 4‬ﻣﻦ ﻛﺘﺎب اﻟﺪ‪t‬ﻳﻞ ﻟﻌﺒﺪاﷲﺑﻦﺟﻌﻔﺮ اﻟﺤﻤﻴﺮي(‪.‬‬
‫ﺿﻤﻨﺎً ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق در ﻛﺘﺎب »ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﻳﻊ« رواﻳﺖ اول )اﻟﻒ( را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ آن رواﻳﺖ را در ﻣﻘﺎم ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻋﻠﺖ ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻳﻌﺖ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺼﺮﻳﺢ اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﻮدن ﻣﻮارد ﻳﺎدﺷﺪه ﺑﺮاي ﺣﻜـﻢ ارث‪ ،‬ﻏﻴﺮﻗﺎﺑـﻞاﻧﻜـﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ راﻳﺞ‪ ،‬در ﭘﻲ ﺗﺄوﻳﻞ ﻋﻨﻮان ﻋﻠﺖ ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺮآﻣـﺪه و ﺳـﻌﻲ واﻓـﺮي‬

‫‪ .1‬ﻋﻠﻲﺑﻦإﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻋﻦ أﺑﻴﻪ‪ ،‬ﻋﻦ إﺳﻤﺎﻋﻴﻞﺑﻦﻣﺮار‪ ،‬ﻋﻦ ﻳﻮﻧﺲﺑﻦﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻋـﻦ أﺑـﻲاﻟﺤﺴـﻦاﻟﺮﺿـﺎ‬

‫ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ‪4‬م‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ ﻟﻪ‪ :‬ﻛﻴﻒ ﺻﺎر اﻟﺮﺟﻞ إذا ﻣﺎت و وﻟﺪه ﻣﻦ اﻟﻘﺮاﺑﻺ ﺳﻮاء ﻳﺮث اﻟﻨﺴﺎء ﻧﺼـﻒ ﻣﻴـﺮاث‬
‫اﻟﺮﺟﺎل‪ ،‬و ﻫﻦّ أﺿﻌﻒ ﻣﻦ اﻟﺮﺟﺎل‪ ،‬و أﻗﻞ ﺣﻴﻠـﻺ؟ ﻓﻘـﺎل‪t :‬ن اﷲ ﻋﺰوﺟـﻞ ‪ ،‬ﻓﻀـﻞ اﻟﺮﺟـﺎل ﻋﻠـﻰ اﻟﻨﺴـﺎء‬
‫درﺟﻺ‪ ،‬ﻷن اﻟﻨﺴﺎء ﻳﺮﺟﻌﻦ ﻋﻴﺎ‪ t‬ﻋﻠﻰ اﻟﺮﺟﺎل‪.‬‬
‫‪ .2‬و ﻋﻦ ﻋﻠﻲﺑﻦﻣﺤﻤﺪ و ﻣﺤﻤﺪﺑﻦأﺑﻲﻋﺒـﺪاﷲ‪ ،‬ﻋـﻦ إﺳـﺤﺎقﺑـﻦﻣﺤﻤـﺪاﻟﻨﺨﻌﻲ ﻗـﺎل‪ :‬ﺳـﺄل اﻟﻨﻬﻴﻜـﻲ‬
‫أﺑﺎﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ‪4‬م ﻣﺎ ﺑﺎل اﻟﻤﺮأ] اﻟﻤﺴﻜﻴﻨﻺ اﻟﻀﻌﻴﻔﻺ ﺗﺄﺧﺬ ﺳﻬﻤﺎ واﺣﺪا و ﻳﺄﺧـﺬ اﻟﺮﺟـﻞ ﺳـﻬﻤﻴﻦ؟ ﻓﻘـﺎل‬
‫أﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ‪4‬م‪ :‬إن اﻟﻤﺮأ] ﻟﻴﺲ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺟﻬﺎد و ‪ t‬ﻧﻔﻘﻺ و ‪ t‬ﻋﻠﻴﻬـﺎ ﻣﻌﻘﻠـﻺ إﻧﻤـﺎ ذﻟـﻚ ﻋﻠـﻰ اﻟﺮﺟـﺎل‪،‬‬
‫ﻓﻘﻠﺖ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻲ‪ :‬ﻗﺪ ﻛﺎن ﻗﻴﻞ ﻟﻲ‪ :‬إن اﺑﻦأﺑﻲاﻟﻌﻮﺟﺎء ﺳﺄل أﺑﺎﻋﺒﺪاﷲ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ‪4‬م ﻋﻦ ﻫـﺬه اﻟﻤﺴـﺄﻟﻺ ﻓﺄﺟﺎﺑـﻪ‬
‫ﺑﻬﺬا اﻟﺠﻮاب‪ ،‬ﻓﺄﻗﺒﻞ ﻋﻠﻰ أﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ‪4‬م ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻧﻌﻢ ﻫﺬه اﻟﻤﺴﺄﻟﻺ ﻣﺴﺄﻟﻺ اﺑﻦأﺑـﻲاﻟﻌﻮﺟـﺎء و اﻟﺠـﻮاب‬
‫ﻣﻨﺎ واﺣﺪ إذا ﻛﺎن ﻣﻌﻨﻰ اﻟﻤﺴﺄﻟﻺ واﺣﺪا‪ ،‬اﻟﺤﺪﻳﺚ‪ .‬و رواه اﻟﺸﻴﺦ ﺑﺎﺳﻨﺎده ﻋﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻳﻌﻘﻮب و اﻟﺬي ﻗﺒﻠـﻪ‬
‫ﺑﺎﺳﻨﺎده ﻋﻦ ﻋﻠﻲﺑﻦإﺑﺮاﻫﻴﻢ و ﻛﺬا اﻷول‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪48‬‬

‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ از ﻧﺘﺎﻳﺞ و ﻟﻮازم ﻣﻨﻄﻘﻲ اﻳﻦ رواﻳﺎت‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻧﺘﻔﺎي ﺣﻜﻢ ﺗﻔـﺎوت ارث‬
‫زن و ﻣﺮد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮد را در اﻣﺎن ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ!‬
‫‪ .9‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻧﺰد ‪‬ﻋﻘ‪ 4‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮل واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ و اﮔﺮ‬
‫ﻋﻠﺖ آن ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮل ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤـﺪي)ص( ﻧﻴـﺰ ﺗـﺎﺑﻊ اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻋﻘﻠﻲ و ‪‬ﻋﻘ‪4‬ﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ ﺗﻔﺎوت ﺳﻬﻢ ارث زن و ﻣﺮد‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﻋﻠـﺖ ﻳـﺎ‬
‫ﻋﻠﻞ ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻘﺎ و ﻋﺪم ﺑﻘﺎي آن ﻧﻴﺰ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻘﺎ و ﻋﺪم ﺑﻘﺎي ﻫﻤﺎن ﻋﻠﺖ ﻳﺎ ﻋﻠـﻞ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻔﻘﻪ‪ ،‬ﺿﻤﺎن ﻋﺎﻗﻠﻪ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻬﺮﻳﻪ و ﭘﺮداﺧﺖ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﻣﺎﻟﻲ دﻓﺎﻋﻲ‬
‫و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮﻋﻬﺪة ﻣﺮد ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ و زﻧﺎن ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ اﻟﺰاﻣﻲ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻫﺰﻳﻨـﻪﻫـﺎﻳﻲ از‬
‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺸﺪه و ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺣﻜﻢ را ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ اﻧﺤﺼﺎري ﻣﺮدان در اﻳﻦ ﮔﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .10‬ﺑﺮﻗﺮاري ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻴﻦ ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫـﺎ‪ ،‬اﻣـﺮي ﻋﻘ‪4‬ﻧـﻲ و ﻋﺎد‪t‬ﻧـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﺔ ﻣـﺎﻟﻲ ﻣـﺮدان را ﺑـﺎ اﻓـﺰاﻳﺶ‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻲ آﻧﺎن در ارث‪ ،‬ﺗﺪارك ﻧﻤﻲدﻳﺪ‪ ،‬ﺟﺎي ﭘﺮﺳﺶ و اﺗﻬﺎم ﺗﺒﻌﻴﺾ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻴﺰان ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﻧﺎﺷﻲ از ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎي اﻟﺰاﻣﻲ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﺔ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﻣـﺮدان‪،‬‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ رﻳﺎﺿﻲ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﺎ ‪50‬درﺻﺪ ﺳـﻬﻢ 
ﺑﻴﺸـﺘﺮ او‪ ،‬در ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎي ﻓﻘﻴـﺮ ﻳـﺎ‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﻮاﻣﻊ ﺳﻨﺘﻲ و ﻣﺪرن ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻧﺪارد )و ﻋﻤ‪ ً4‬ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﻀـﻲ ﻣﺜﺒـﺖ ﺑـﺮاي زﻧـﺎن‬
‫اﻧﺠﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻧﻴـﺰ اﻳـﻦ ﻣﻌﺎدﻟـﻪ‬
‫ﺑﻪﻧﻔﻊ زﻧﺎن ﺗﻤﺎم ﺷﺪه و ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .11‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي زﻧـﺪﮔﻲ ﻣﺸـﺘﺮك )ﻣﺴـﻜﻦ‪ ،‬ﺧـﻮراك‪ ،‬ﭘﻮﺷـﺎك‪ ،‬ﺗﺤﺼـﻴﻞ‪،‬‬
‫درﻣﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺮﻳﺢ و‪ ...‬ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪان( ازﻧﻈﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﻟﺰاﻣـﺎً ﺑﺮﻋﻬـﺪة ﻣـﺮد اﺳـﺖ و زن‬
‫ﻫﻴﭻ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ اﻟﺰاﻣﻲ دراﻳﻦﺧﺼﻮص ﻧﺪارد‪ .‬او ﺣﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺮاي ﺷـﻴﺮدادن ﻓﺮزﻧـﺪ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬از ﻫﻤﺴﺮش ﻣﻄﺎﻟﺒﺔ ﻣﺰد ﻛﻨﺪ )ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻗﺼﺪ اﻧﻜﺎر اﺣﺴﺎﺳـﺎت ﻣـﺎدري و‬
‫‪49‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن در ﻗﺮآن‬

‫ازﺑﻴﻦﺑﺮدن ﻋﻮاﻃﻒ اﻧﺴﺎﻧﻲ در ﻛﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ از ﻋﺪماﻟﺰام ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ و ﺷـﺮﻋﻲ اﺳـﺖ(‬
‫ﻋ‪4‬وه ﺑﺮ آﻧﻜﻪ زن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻬﺮﻳﻪ را ﻧﻴﺰ ذﺧﻴﺮه ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﺮﻳﻪاي ﻛﻪ در زﻣـﺎن ﻣـﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻤـﻮ‪ًt‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﺎﺑﻪاﻟﺘﻔﺎوت ﺳﻬﻢ 
ﻣﺮد و زن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪاي ﺳﺮاﻧﮕﺸﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ و ﻛﻤﺮﺷﻜﻦ زﻧـﺪﮔﻲ‬

‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﺸﺘﺮك ﭼﻨﺪدهﺳﺎﻟﻪ را ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﺳﻬﻢ  ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺮد ﺗﺎ ﭼﻪرﺳـﺪ ﻛـﻪ‬
‫در 

 ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﭘﺴـﺮ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫‪50‬درﺻﺪ ﺑﻴﺶ از ﺳﻬﻢ دﺧﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ درﺣﺎﻟﻲاﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻲرﻏﻢ اﻟﺰاﻣﻲﺑﻮدن ﭘﺮداﺧـﺖ ﻫﺰﻳﻨـﻪﻫـﺎي زﻧـﺪﮔﻲ ﻣﻨﺎﺳـﺐ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬آﻧﺎن در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺧـﻮد دارﻧـﺪ‪ .‬دﻟﻴـﻞ آن‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺸﺘﺮك آﻧﺎن از دﻧﻴﺎ ﺑﺮود و اﻣـﻮاﻟﻲ از او ﺑـﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧـﺪ و داراي‬
‫‪1‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎدر و ﭘﺪر وي ﺳﻬﻤﻲ ﻣﺴﺎوي از ارث ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫آري اﮔﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻤﻴﺮد و ﺧﻮد داراي ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﻣـﺎدر از ارث‪ ،‬ﻳـﻚﺳـﻮم‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و دوﺳﻮ‪‬م ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه را ﻧﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان 
اﻋ‪4‬م ﺷﺪه ازﺳـﻮي ﺷـﺮﻳﻌﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﻛﻪ ازﻧﻈﺮ ﻋﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺰدﻳـﻚﺗـﺮﻳﻦ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﺎ ﻣﺘـﻮﻓﻲ را‬
‫دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺪر ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺳﻬﻢ ﺷﺮﻋﻲ ﭘﺪر ﻧﻴﺰ ﻳﻚﺳﻮم اﺳﺖ و ﻳﻚﺳﻮم ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه را ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻋﺮف ﺑﻪ ﭘﺪر ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .12‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ در اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﺔ ﻣﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻀﺮر ﺷﺪه و ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺪﻋﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮدي ﺟﺰ ﻣـﺮد‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( آﺷﻜﺎرا و ﺑﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺘﻲ ﺑﺎ‪ ،t‬ﺑﻪﻧﻔﻊ زن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺴﺪ‪‬س‪ ‬ﻣ ‪‬ﻤّﺎ َﺗﺮَك‪ ‬إِنْ ﻛﺎنَ َﻟﻪ‪ ‬و‪َ ‬ﻟﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮده را ﻓﺮزﻧﺪى ﺑﺎﺷﺪ ﻫـﺮ ﻳـﻚ از‬
‫ﺣﺪ‪ ‬ﻣ ْﻨ ‪‬ﻬﻤ‪‬ﺎ اﻟ ‪ّ‬‬
‫‪ .1‬ﻟﺄَ ‪‬ﺑﻮ‪‬ﻳﻪ‪ ‬ﻟ ُﻜﻞِّ وا ‪‬‬
‫ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻳﻚ ﺷﺸﻢ ﻣﻴﺮاث را ﺑﺮد‪) .‬ﻧﺴﺎء‪.(11 ،‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪50‬‬

‫‪ .13‬ﺻﺮفﻧﻈﺮ از ﻧﻔﻊ و ﺿﺮر ﻣﺮد ﻳﺎ زن‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ »ﻣﻌﻠﻞ‪ :‬ﻋﻠـﺖدار« اﺳـﺖ‪ .‬ﻋﻠـﻞ‬
‫ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪاي ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻣﺎ )ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﺟﻮاﻣﻊ اﻣﺮوز( آﺷﻜﺎرا ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺑﺴﻴﺎري از زﻧﺎن‪ ،‬اﻣﺮوز در ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﻣﺸـﺘﺮك زﻧـﺪﮔﻲ ﻧﻘـﺶ اﺳﺎﺳـﻲ‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﻧﻔﻘﻪ ﺑﻪﻋﻨـﻮان ﻋﻠـﺖ ﺣﻜـﻢ ﺗﻔـﺎوت 
‪ ،‬در ﺑﺴـﻴﺎري از‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ و ﺟﻮاﻣﻊ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﺑﺤﺚ ﺿﻤﺎن ﻋﺎﻗﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺎت ﺧـﺎﻧﻮادﮔﻲ در دﻧﻴـﺎي اﻣـﺮوز و‬
‫ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﺑﻴﻤﺔ اﺟﺒﺎري‪ ،‬ﻋﻤ‪ ً4‬ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺷﺪه اﺳـﺖ و ﻣـﺮدان ﻧﻴـﺰ از ﭘﺮداﺧـﺖ‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻛﺎﻣ‪ ً4‬ﻣﻌﺎف ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫پ( در زﻣﺎنﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي دﻓﺎﻋﻲ و ﻧﻈـﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺴـﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﺮﻋﻬـﺪة‬
‫ﻣــﺮدان ﻣﺴــﻠﻤﺎن ﺑــﻮد‪ .‬اﻛﻨــﻮن ﻛــﻪ ﻣﻨﺎﺳــﺒﺎت ﺟﺪﻳــﺪ و ﻣﺤﺎﺳــﺒﺎت ﻣﺎﻟﻴــﺎﺗﻲ ﻣﺴــﺘﻘﻴﻢ و‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ آن ﺷـﺪه اﺳـﺖ و ﻣـﺮد و زن ﺷـﺎﻏﻞ ﻳـﺎ ﺳـﺎﻛﻦ در ﻫـﺮ ﻛﺸـﻮر‪،‬‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي دﻓﺎﻋﻲ و اﻣﻨﻴﺘﻲﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻧﺘﻈﺎﻣﻲ را ﺑﻪﺻﻮرت اﻟﺰاﻣﻲ و ﻣﺸﺘﺮك ﻣـﻲﭘﺮدازﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﺣﻜﻢ ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻣ‪ ً4‬ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ت( ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﺖ ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﺔ ﻣﻬﺮﻳﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ آنﻫﻢ در ﺑﺴﻴﺎري از ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي‪،‬‬
‫ﻣﺮﺳﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻨﻮز در ﺟﻮاﻣﻊ اﺳ‪4‬ﻣﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد و اﺗﻔﺎﻗﺎً در اﻳﺮان‪،‬‬
‫از ﻧﺮخ رﺷﺪ ﺗﻮرﻣﻲ ﺑﺎ‪t‬ﻳﻲ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬آﻳﺎ ﺑﺎ ﻣﻨﺘﻔﻲﺷﺪن ﻗﻄﻌﻲ دو ﻋﻠﺖ از ﭼﻬﺎر ﻋﻠـﺖ و ﻣﻨﺘﻔـﻲﺷـﺪن‬
‫ﻋﻤﻠﻲ ﭘﺮداﺧﺖ ﻳﻚﺟﺎﻧﺒﺔ ﻧﻔﻘﻪ‪ ،‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﺧﺎﻧﻮادهﻫـﺎي ﻣﺴـﻠﻤﺎن )در اﻳـﺮان و ﻏﻴـﺮ‬
‫آن( ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻘﺎي ﺣﻜﻢ ﺗﻔﺎوت 
زن و ﻣﺮد ﺷﺪ؟!‪.‬‬

‫‪ .14‬ﻧﻈﺮﻳﺔ راﻳﺞ اﺻﺮار ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻋﺒـﺎرات ﺑـﻪﻛـﺎر رﻓﺘـﻪ در اﻳـﻦ رواﻳـﺎت‪ ،‬ﻧﺸـﺎﻧﮕﺮ‬
‫)ﺣﻜﻤﺖ( ﺣﻜﻢ اﺳﺖ و ﻧﻪ )ﻋﻠﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ( ﺣﻜﻢ‪ .‬ﻓﺮق ﺑﻴﻦ ﺣﻜﻤﺖ و ﻋﻠﺖ ﻧﻴـﺰ ازﻧﻈـﺮ‬
‫‪51‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن در ﻗﺮآن‬

‫اﻳﺸﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ )ﻋﻠﺖ( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﺑـﺎ اﻧﺘﻔـﺎي آن ﻣﻨﺘﻔـﻲ ﻣـﻲﺷـﻮد وﻟـﻲ اﮔـﺮ‬
‫)ﺣﻜﻤﺖ( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺘﻔﺎي آن )ﺣﻜﻢ( ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻔﺎوت ﺣﻘﻴﻘـﻲ ﺑـﻴﻦ ﻋﻠـﺖ و ﺣﻜﻤـﺖ ﺣﻘﻴﻘـﻲ‬
‫ﺣﻜﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ )ﺣﻜﻤﺖ( ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم )ﻋﻠﺖ اﺳﺘﺤﻜﺎم و اﺳـﺘﻮاري( اﺳـﺖ و‬
‫)ﻋﻠﺖ اﺳﺘﻮاري و اﺳﺘﺤﻜﺎم ﺣﻜﻢ ارث‪ ،‬ﮔﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﺔ ﻳﺎدﺷﺪه در رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﮔﺮ ﻗﻮام و اﺳﺘﻮاري ﺣﻜﻢ ارث‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻳـﺎ ﺣﻜﻤـﺖﻫـﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧـﺔ‬
‫ﻳﺎدﺷﺪه در رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه اﺳﺖ ﺑﺎ اﻧﺘﻔﺎي ﻫﺮ ﻳﻚ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺗﻔﺎﻗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ اﻓﺘﺎد ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ اﻧﺘﻔﺎي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻋﻠﻞ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧـﺔ آن )اﺟـﺰاي ﻋﻠّـﺖ ﺗﺎﻣ‪‬ـﻺ( ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑﻴﻔﺘـﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻧﺘﻔﺎي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻋﻮاﻣﻞ اﺳـﺘﻮاري و اﺳـﺘﺤﻜﺎم ﺣﻜـﻢ ارث‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫ﺣﻜﻢ ﻣﺘﺰﻟﺰل ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎ اﻧﺘﻔﺎي ﻋﻮاﻣـﻞ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧـﻪ‪ ،‬اﺳـﺎس آن ﻧﺎاﺳـﺘﻮار و ﻣﻀـﻤﺤﻞ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ آﻧﭽﻪ در ﺗﻔﺎوت ﻋﻠﺖ و ﺣﻜﻤﺖ ﻗﻄﻌﻲ و ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺣﻜـﻢ ﮔﻔﺘـﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﭘﺎﻳـﻪ و‬
‫اﺳﺎس ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺜﺎلﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺸﺎندادن ﺗﻔـﺎوت اﻳـﻦ دو ﻋﻨـﻮان در‬
‫اﺑﻮاب ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻘﻪ آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﺎ ﺣﻜﻤﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺣﻜﻢ ﻣﻮردﻣﺜﺎل ﻧﺪارد و ﻗﻴﺎس‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻋﻠﺖ ﻳﺎ ﺣﻜﻤﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد‪ ،‬از ﻧﻮع ﻗﻴـﺎس ﻣـﻊاﻟﻔـﺎرق اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮﺟﺎ ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﺑﺎ ﻋﻠﺖ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ داﺷـﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻋﻨﻮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻘﻠﻲﺑﻮدن ﺑﺤﺚ ﻋﻠﺖ و ﻋﻘ‪4‬ﻳﻲﺑﻮدن ﺑﺤﺚ ﺣﻜﻤﺖ‬
‫ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ آنﻫﻢ ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻨﺘﺞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .15‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻜﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﺎﻣﻴﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻣﺪﻋﻲ ﺟﻬﺎنﺷﻤﻮﻟﻲ اﺣﻜـﺎم‬
‫آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در اﻛﺜﺮ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي ﻛﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻬﺮﻳﻪ ﻣﺮﺳﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻤ‪ ً4‬اﻳـﻦ‬
‫ﻋﻠﺖ ﺣﻜﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﻪاﻗﺘﻀﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠـﻮل‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﻧﺴـﺨﺔ ﺗﺠـﻮﻳﺰي‬
‫ﺑﺮاي ارث در آن ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺘﻔﺎوت از ﺟﻮاﻣﻌﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻬﺮﻳﻪ در آن رواج دارد‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪52‬‬

‫‪ .16‬ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ رواﻳﺎت ﻳﺎدﺷﺪه ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻠـﻞﺑـﻮدن ﺣﻜـﻢ ارث ﺗﺼـﺮﻳﺢ‬

‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺣﻜﻢ ارث )ﻛﻪ ﻓﻘﻪ راﻳﺞ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﺴـﺨﺔ ﺳـﻮم آن اﺳـﺖ( و‬
‫ﻋﺪمﺗﻌﻤﻴﻢ ﻧﺴﺒﺖ »دو ﺑﻪ ﻳﻚ« ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ارثﺑﺮﻧﺪﮔﺎن ﻣﺮد و زن‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ ﺣﻜـﻢ‬
‫ارث در ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻔﺎوت و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﺮف ﻋﻘ‪4‬ﻳـﻲ‬
‫و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪ ،‬ﻣﻀﻤﻮن آﻳﺔ ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن ﺑﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺑﺰرﮔـﻮارش‬
‫ﺧﺬ‪ ‬اﻟﻌ‪‬ﻔﻮ‪ ‬و‪‬أﻣ‪‬ﺮ ﺑﺎﻟﻌ‪‬ﺮف‪ ‬و اَﻋﺮض ﻋ‪‬ﻦ اﻟﺠﺎﻫ‪‬ﻠﻴﻦَ‪ :‬ﻋﻔـﻮ را ﺑﺮﮔﻴـﺮ و ﺑـﻪ آﻧﭽـﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ُ » :‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ده‪ ،‬و از ﻧﺎداﻧﺎن روﺑﮕﺮدان«‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻋﺮاف‪.199 ،‬‬
‫ﺑﺨﺶ دوم‪:‬‬
‫ﺣﺠﺎب‬
 ‫‪1‬‬
‫اﺳﺘﺤﺒﺎب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن‬

‫‪ .1‬اﺻﻞ ﭘﻮﺷﺶ ﻋﻮرت‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺮد و زن ﻣﺴﻠﻤﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻓﻘﻬﺎ در ﻣﺼﺪاق ﻋﻮرت )ﺑﺨﺼﻮص درﻣﻮرد زﻧﺎن( اﺧﺘ‪4‬فﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻓﻘﻬﺎ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺳﺮ را ﺑﺮاي زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن آزاد )ﻏﻴﺮﺑﺮده( ‪t‬زم داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ و‬
‫»ﺳﺮ و ﮔﺮدن« را ﻧﻴﺰ از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻋﻮرت ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﺑﻦ ﺟﻨﻴﺪ اﺳﻜﺎﻓﻲ از ﻓﻘﻬﺎي ﻧﺎﻣﺪار ﺷﻴﻌﻪ و ﻫﻢردﻳﻒ اﺳﺎﺗﻴﺪ ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺼـﺪاق‬
‫ﻋﻮرت در زن و ﻣﺮد را ﻳﻜﺴﺎن و ﻣﺴﺎوي داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ )ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻓﻘﻬﺎي اﺳ‪4‬م( ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺳﺮ و ﮔﺮدن را ﺑﺮ زﻧﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ واﺟﺐ ﻧﻤﻲ داﻧﻨﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺜﻞ ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق و ﮔﺮوﻫﻲ از ﻋﻠﻤـﺎي‬
‫ﻗﻢ )در زﻣﺎن ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق( ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ را ﺑﺮ زﻧﺎن ﺑﺮده ﺣﺮام ﻣﻲﺷـﻤﺮدﻧﺪ؛ درﺣـﺎﻟﻲﻛـﻪ‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﻮرت ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ واﺟﺐ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻣﺮﺣﻮم ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن اﺟﺰاي ﺑﺪن )ﺑﻪاﺳﺘﺜﻨﺎي ﺻـﻮرت‪ ،‬دﺳـﺖﻫـﺎ و‬
‫ﭘﺎﻫﺎ ﺗﺎ ﻣﭻ‪ ،‬ﮔﺮدن و ﻣﻮي ﺳﺮ( را اﺟﻤﺎﻋﻲ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻣﻮارد اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺎت‬
‫ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ و اﺗﻔﺎقﻧﻈﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ .7‬اﻳﺸﺎن از ﻗﻮل ﻋ‪4‬ﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ« اﺳﺘﺎد ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ و »ﺻﺎﺣﺐ ﻣـﺪارك« ﻧﻘـﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺮ آﻧﺎن ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ »ﺳـﺮ و ﮔـﺮدن« اﺳـﺖ و ﻣـﻲﻧﻮﻳﺴـﺪ‪» :‬ﻗﺎﺿـﻲ‬

‫‪ .1‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﺣﺴﻴﻦ ﺧﺪاداد ]اﺳﻢ ﻣﺴﺘﻌﺎر[ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﭘﺮﺳﺸـﮕﺮ در ﺑﻬﻤـﻦ‬
‫‪ 1382‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﻜﻢ ﺟﻮاز ذﺑﺎﻳﺢ اﻫﻞﻛﺘﺎب و ازدواج ﺑﺎ اﻳﺸﺎن در ﻓﻀﺎي ﻣﺠﺎزي ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪56‬‬

‫اﺑﻦ ﺑﺮاج‪ ،‬ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن را ﺑـﻪ ﺑﻌﻀـﻲ از ﻋﻠﻤـﺎي ﺷـﻴﻌﻪ ﻧﺴـﺒﺖ داده‬
‫اﺳﺖ‪) «.‬ج‪ 8‬ص‪ 166‬ﺗﺎ ‪(169‬‬
‫‪ .8‬ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻴﺎن ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪» :‬ﭘﻮﺷـﺎﻧﺪن ﻣـﻮي ﺳـﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻗﻮل ﻗﻮي ﺗﺮ اﺳﺖ‪ «.‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﺘـﻮاي ﺻـﺮﻳﺢ ﺑـﺮ ﻟـﺰوم آن اراﺋـﻪ‬
‫ﻧﻜﺮده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ از روي اﺣﺘﻴﺎط و اﺣﺘﻤﺎل‪ ،‬اﺑﺘﺪاﺋﺎً اﺣﺘﻴﺎط ﻛﺮده و ﺳﭙﺲ آن را ﺗﺮﺟﻴﺢ‬
‫داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .9‬از ﻣﺠﻤﻮع اﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻲ‪ ،‬روﺷﻦ ﻣﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‪ ،‬اﺧﺘ‪4‬ﻓـﻲ اﺳـﺖ و اﺟﻤـﺎع‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻳﻦ اﻣﺮ )ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن( ﻣﺤﻘﻖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .10‬ﺑﺮﺧﻲ آﻳﺎت و رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻇﻬﻮر در ﻋﺪموﺟﻮب دارﻧـﺪ‬
‫)ﻣﺜﻞ آﻳﻪ ‪ 59‬ﺳﻮرة اﺣﺰاب( ﮔﺮﭼﻪ آﻳﺎت و رواﻳﺎﺗﻲ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛـﻪ ﻟـﺰوم ﭘﻮﺷـﺶ‬
‫ﺳﺮ را ﻳﺎدآوري ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ ﻣﻘﺘﻀـﺎي ﺟﻤـﻊ ﻋﺮﻓـﻲ ﺑـﻴﻦ د‪t‬ﻳـﻞ وﺟـﻮب و د‪t‬ﻳـﻞ‬
‫ﻋﺪموﺟﻮب‪ ،‬ﺗﺼﺮف در ﻣﺪﻟﻮل آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻋﻤﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠـﺔ آﻳـﺎت و‬
‫رواﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﻣﺆﻳﺪ ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺗﻨﻬﺎ »اﺳـﺘﺤﺒﺎب« را ﺛﺎﺑـﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻳﺎدﺷـﺪه‪ ،‬ﺑﻨـﺪه ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ د‪t‬ﻳـﻞ ﻋﻠﻤـﻲ‪» ،‬ﭘﻮﺷـﺶ ﺑـﺪن را ‪t‬زم‬
‫ﻣﻲﺷﻤﺎرم‪ ،‬وﻟﻲ ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن را ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺷﺮﻋﻲ ﻣﻲداﻧﻢ‪«.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ 20 ،‬ﺑﻬﻤﻦ ‪1382‬‬
 ‫درﻣﻮرد ﺣﺠﺎب‬

‫‪ .1‬اﻛﺜﺮ ﻓﻘﻬﺎي اﻫﻞ اﺳ‪4‬م)از ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ( ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ رواﻳﺎت وارده از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا)ص(‬
‫و اﺋﻤﺔ ﻫﺪي)ع( ﺑﺎ ﻣﻀﻤﻮن »اﻟﻤﺮأ] ﻋﻮر]«‪ ،‬دﭼﺎر اﺷـﺘﺒﺎه ﺷـﺪه و ﺗﺼـﻮر ﻛـﺮدهاﻧـﺪ ﻛـﻪ‪:‬‬
‫»ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺑﺪن زن )ﻏﻴﺮ از ﺻﻮرت‪ ،‬دﺳﺖﻫﺎ و ﭘﺎﻫﺎ ﺗﺎ ﻣﭻ( ﻋﻮرت اﺳﺖ« و آنرا ﻣﺼـﺪاق‬
‫ﺣﻘﻴﻘﻲ »ﻋﻮرت« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺮاﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬ادﻋﺎي »اﺟﻤﺎع« ﻫﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪاﻳﻦﻋﺒﺎرت‪ ‬ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ ﻛﻪ از اﺳﺘﺎدش ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫ﻹ ﺷﻚ ان اﻟﻤﺮأ‪ w‬ﻛﻠﻬﺎ ﻋﻮر‪ w‬ﻟﻐﺔ و ﻋﺮﻓﺎ‪ .‬اﻣﺎ ﻟﻐﺔ‪ ،‬ﻓﻈﺎﻫﺮ‪ ،‬و اﻣﺎ ﻋﺮﻓﺎ‪ ،‬ﻓﻺن‬
‫اﻟﻤﺘﻌﺎرف اﻟﺘﻌﺒﻴﺮ ﻋﻨﻬﺎ ﺑﺎﻟﻌﻮر‪ w‬و اﻃﻺق ﻫﺬه اﻟﻠﻔﻈﺔ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺷﺎﻳﻊ ذاﺋﻊ ﻣﻊ ﻋـﺪم‬
‫ﺻﺤﺔاﻟﺴﻠﺐ‪ .‬ﻋﻠﻲ اﻧﻬﻘﺪﺛﺒﺖ ﻛﻮﻧﻬﺎ ﻋﻮر‪ w‬ﺷﺮﻋﺎ‪ ،‬ﻣﻦ اﻹﺧﺒﺎر‪ .‬ﻣﺜﻞ »ان اﻟﻨﺴـﺎء‬
‫ﻋﻲ ﻋﻮرات« و ﻏﻴﺮه‪ .‬و اﻹﺟﻤﺎع‪ ،‬ﻓﺎن اﻟﻔﻘﻬﺎء ﻗـﺪ اﺗﻔﻘـﺖ ﻛﻠﻤـﺘﻬﻢ ﻋﻠـﻲ ان‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﻤﺮأ‪ w‬ﻛﻠﻬﺎ ﻋﻮر‪ ،w‬ﺛﻢ ﻳﺴﺘﺜﻨﻮن ﻣﻨﻬﺎ‪.‬‬
‫ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ وﺟﻮد زن‪ ،‬ﻋﻮرت اﺳﺖ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ واژة‬
‫»ﻋﻮرت را ﺑﺮاي ﻣﻔﻬﻮم زن‪ ،‬در ﻟﻐﺖ ﻋﺮب ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ« و ﻧﺰد »ﻋﺮف« ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣﺘﻌﺎرف و ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﺟﺎي واژة »زن« از واژة »ﻋﻮرت« ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‬
‫و »ﻋﻮرتﺧﻮاﻧﺪنِ زن« اﻣﺮي راﻳﺞ و ﺷﺎﻳﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔـﺖ‬
‫»زن‪ ،‬ﻋﻮرت ﻧﻴﺴﺖ«‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﻴﺰ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ »زن‪ ،‬ﻋـﻮرت‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﻔﺎد ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت و اﺟﻤﺎع ﻓﻘﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‪:‬‬
‫»ﺗﻤﺎم وﺟﻮد زن‪ ،‬ﻋﻮرت اﺳﺖ« و ﺳﭙﺲ ﺑﺮﺧـﻲ ﻣـﻮارد )ﻣﺜـﻞ دﺳـﺖﻫـﺎ و‬
‫ﺻﻮرت( را اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ .‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻜ‪4‬م ‪.164/8‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪58‬‬

‫ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺻﺤﺖ اﻳﻦ ادﻋﺎ )ﮔﺮاﻳﺶ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻪ ﻋـﻮرتداﻧﺴـﺘﻦ ﺟﻤﻴـﻊِ ﺑـﺪنِ‬
‫زن(‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﺘﺎبﻫﺎي »ﻧﻬﺎﻳﻺ اﻷﺣﻜـﺎم ‪ ،365/1‬ﻋ‪4‬ﻣـﻪ ﺣﻠـﻲ« )اﻣـﺎ اﻟﺤـﺮ] اﻟﺒﺎﻟﻐـﻺ‬
‫ﻓﺠﻤﻴﻊ ﺑﺪﻧﻬﺎ ﻋﻮر]‪ (...‬و »اﻟﻤﻌﺘﺒﺮ ‪ 153‬و ‪ ،154‬ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ« )اﻣﺎ اﻟﻤﺮأ] اﻟﺤﺮ]‪ ،‬ﻓﺠﺴﺪﻫﺎ‬
‫ﻋﻮر]‪ (...‬و »اﻟﻜﺎﻓﻲ ‪ ،139‬اﺑﻮاﻟﺼ‪4‬ح ﺣﻠﺒﻲ« و »اﻟﻔﻘﻪ ﻋﻠﻲ اﻟﻤـﺬاﻫﺐ ا‪t‬رﺑﻌـﻺ ‪ 192/1‬در‬
‫ﻣﺘﻦ و ﺣﺎﺷﻴﻪ« و‪ ...‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ»ﺻﺎﺣﺐ رﻳﺎض« و »ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ« اﻳـﻦ دﻳـﺪﮔﺎه‬
‫را ﻧﻘﺪ ﻛﺮده و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ازﻧﻈﺮ وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ‪ ،‬در ﺣﻜـﻢ ﻋـﻮرتاﻧـﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧـﻪ‪ ،‬ﻟﻔـﻆ‬
‫ﻋﻮرت ﺑﻪﻣﻌﻨﻲ زن ﻧﻴﺴﺖ و در اﺻﻄ‪4‬ح ﺷﺮع ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮاﻓﻘﻲ ﺗﺤﻘـﻖ ﻧﻴﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻋﻠﻤﻲ اﻳﻦ دو ﺑﺰرﮔﻮار )و ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن( ﺑـﻪﻣﻨﺰﻟـﺔ رد واﻗﻌﻴـﺖ‬
‫ﮔﺮاﻳﺶ ﻣﺸﻬﻮر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »ﻋﻮرتداﻧﺴﺘﻦ ﺟﻤﻴﻊ ﺑﺪن زن« ﻧﻴﺴـﺖ و ﻧﻔـﻲ ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و دارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﮔـﺮاﻳﺶ‪ ،‬روﻳﻜـﺮد‬
‫»ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻪ »ﻋﻮرتﺑﻮدن ﺑﺪن زن« در ﻟﺴﺎن اﻛﺜﺮ ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺜﻞ »ﺷﻬﻴﺪ اول‪ ،‬ﻣﻘﺪاد ﺳﻴﻮري‪،‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻗﺎﺿﻲ اﺑﻦ ﺑﺮاج‪ ،‬ﺷﻬﻴﺪ ﺛﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ ﻛﺮﻛﻲ و‪ «...‬ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم »ﻓﺎﺿﻞ آﺑﻲ« در »ﻛﺸﻒ اﻟﺮﻣﻮز ‪ «141/1‬آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫و ﻣﻨﺸﺄ اﻟﺘﺮدد‪ ،‬اﻟﻨﻈﺮ اﻟﻲ ان اﻟﻘﺪﻣﻴﻦ ﻣﻦ اﻟﻌﻮر‪ w‬ام ﻹ‪ .‬ﻓﻤﻦ ﻗـﺎل ﺑـﺎﻹول‪،‬‬
‫ﻓﺴﺘﺮﻫﻤﺎ واﺟﺐ‪ .‬و ﻣﻦ ﻗﺎل ﺑﺎﻟﺜﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻓﻐﻴﺮ واﺟﺐ‪ ،‬ﺑﻞ ﻣﺴﺘﺤﺐ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺸﺄ اﺧﺘﻺف اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﭘﺎﻫﺎ ﺟﺰء ﻋﻮرتاﻧﺪ ﻳـﺎ ﻧـﻪ؟ ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ آري‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن آن را واﺟﺐ ﻣﻲﺷﻤﺎرد و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻧـﻪ‪،‬‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﭘﺎﻫﺎ را واﺟﺐ ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ »ﻗﺪﻣﻴﻦ« را اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨـﺪ ﺑـﺎ آﻧـﺎن ﻛـﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻣﺼﺪاق ﻋﻮرت اﺧﺘ‪4‬ف دارﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ »ﭘﺎﻫﺎي زﻧﺎن ﺗﺎ ﻣﭻ« را ﻣﺼﺪاق ﻋـﻮرت‬
‫‪59‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫داﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﭘﻮﺷـﺶ آن را واﺟــﺐ ﺷـﻤﺮدهاﻧـﺪ و ﻛﺴــﺎﻧﻲ ﻛـﻪ آن را ﻣﺼـﺪاق ﻋــﻮرت‬

‫ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ آن را واﺟﺐ ﻧﺸﻤﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ »ﻓﺎﺿﻞ آﺑﻲ« ﺑـﻪ آن ﺗﺼـﺮﻳﺢ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬در ﻛﺘـﺐ ﻣﻔﺼـﻞ ﻓﻘﻬـﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻮاردي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ درﻣﻮرد »ﻋﻮرت ﺑـﻮدن ﻳـﺎ ﻧﺒـﻮدن آن« اﺧـﺘ‪4‬فﻧﻈـﺮ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ »ﻋﺪم ﺗﺤﻘﻖ اﺟﻤﺎع ﻓﻘﻬﺎ« اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ »ﻋﻮرت‬
‫اﺻﻄ‪4‬ﺣﻲ ﺑﺎب ﺳﺘﺮ« اﺧﺘ‪4‬ﻓﻲ اﺳﺖ و »ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع« دراﻳﻦﺧﺼﻮص‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺳﺮ و ﮔﺮدن زﻧﺎن ﺑﺮدة ﻣﺴﻠﻤﺎن )ﻛﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي د‪t‬ﻳـﻞ ﻧﻘﻠـﻲ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﮔﺮاﻳﺸﻲ اﺟﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ( ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬در ﻣﺮأي و ﻣﻨﻈﺮ‬
‫ﺑﻮدن ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﻫﺮ زن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﻴﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ‪» :‬ﻧﻪ زنﺑﻮدن و ﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎنﺑـﻮدنِ زن« دﻟﻴـﻞ وﺟـﻮب ﭘﻮﺷـﺶ ﺳـﺮ و‬
‫ﮔﺮدن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ »زﻧﺎن ﺑﺮدة ﻣﺴﻠﻤﺎن« ﻫﻢ »زن« و ﻫﻢ »ﻣﺴﻠﻤﺎن« ﺑﻮدﻧـﺪ و ﭘﻮﺷـﺶ‬
‫ﺳﺮ و ﮔﺮدن )و ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺧﻲ اﺟﺰاي دﻳﮕﺮ ﺑﺪن‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻇﻬﺎرات ﺻـﺮﻳﺢ ﺑﺮﺧـﻲ ﻓﻘﻬـﺎ( ﺑـﺮ‬
‫آﻧﺎن واﺟﺐ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻛﺮاﻫﺖ ﻳﺎ ﺣﺮﻣﺖ ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ ﺑﺮاي زﻧـﺎن ﺑـﺮدة‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﺣﺘﺮام اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ زن در ﮔﺮو ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﺑﻮد و زﻧﺎن ﺑﺮده )ﻣﺴـﻠﻤﺎن و‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن( ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﻳﻨﻜﻪ از ﻧﻈﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﭼﻨﺪان ﻣﺤﺘﺮم ﺷﻤﺮده ﻧﻤﻲﺷـﺪﻧﺪ و ﺑﺎدﻳـﺪة‬
‫ﺣﻘﺎرت ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ ﻏﺎﻟﺐ آﻧـﺎن‪ ،‬ﺷـﺎﻣﻞ ﺳـﺮ و ﮔـﺮدن ﻧﻤـﻲﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﻗﺒﻞ از اﺳ‪4‬م )ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن( ﻧﻴـﺰ زﻧـﺎن اَﺷـﺮاف را در ﻣﺠـﺎﻣﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬دور از ﭼﺸﻢ ﻣﺮدان )ﺣﺘﻲ ﻣﺤﺎرم ﻏﻴﺮ از ﺷـﻮﻫﺮ( ﻧﮕﻬـﺪاري ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ و ﺑـﺎ‬
‫ﭘﻮﺷﺶﻫﺎي ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار او را ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ؛ وﻟﻲ زﻧﺎن ﻓﻘﻴـﺮ و ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻃﺒﻘـﺎت‬
‫ﻓﺮودﺳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺮ و رو و ﮔﺮدن و ﺳﺎق دﺳـﺖ و ﭘـﺎي ﺑـﺎز در ﻣﺠـﺎﻣﻊ ﻋﻤـﻮﻣﻲ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪60‬‬

‫‪ .3‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎري از اﺧﺘ‪4‬ﻓﺎت ﻳﺎدﺷﺪه ﺑﻴﻦ ﻓﻘﻬـﺎ‪ ،‬در ﺑﺤـﺚ »ﺳـﺘﺮ ﺻـ‪4‬ﺗﻲ« آﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ در ﻛﺘـﺎب »اﻟﻤﻌﺘﺒـﺮ‬
‫‪153‬و‪ «154‬و ﻋ‪4‬ﻣﺔ ﺣﻠﻲ در آﺧﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻓﻘﻬﻲاش »ﻧﻬﺎﻳﻺ اﻷﺣﻜﺎم ‪ «366/1‬و ﺑﺴﻴﺎري‬
‫دﻳﮕﺮ از آﻧﺎن در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻓﻘﻬﻲ ﺧﻮد‪ ،‬از د‪t‬ﻳﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »ﺳﺘﺮ ﻏﻴﺮﺻ‪4‬ﺗﻲ‪ :‬ﭘﻮﺷﺶ در‬
‫ﻏﻴﺮﻧﻤﺎز« در ﺑﺤﺚ ﺳﺘﺮ ﺻ‪4‬ﺗﻲ و از د‪t‬ﻳﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺤﺚ »ﺳـﺘﺮ ﺻـ‪4‬ﺗﻲ‪ :‬ﭘﻮﺷـﺶ در‬
‫ﻧﻤﺎز« در ﺳﺘﺮ ﻏﻴﺮﺻ‪4‬ﺗﻲ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻛﻢﻧﻈﻴﺮي از آﻧﺎن ﻫﺮ دو ﺑﺤـﺚ را در‬
‫»ﻛﺘﺎب اﻟﺼ‪ «]4‬و در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ و ﺑﺪون ﺗﻔﻜﻴﻚ آوردهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ »وﺣﺪت ﻣ‪4‬ك ﻫـﺮ‬
‫دو ﺑﺤﺚ از ﻧﻈﺮ آﻧﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺻﺤﺖ روﻳﻜﺮد ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻣﻄﺎﻟﺐ و د‪t‬ﻳﻞ اراﺋﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﺑﺤـﺚ‪ ،‬از ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎ ﺗﻀﻤﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮔﺮوه ﻛﻤﺘـﺮي از ﻓﻘﻬـﺎ‪ ،‬ﺑـﺎ »وﺣـﺪت ﻣـ‪4‬ك و‬
‫ﺗ‪4‬زم اﻳﻦ دو ﺑﺤﺚ« ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﻃﻤﻴﻨﺎنﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻫﻤﮕﺎن را ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﺻﺮﻳﺢ ﺷﻬﻴﺪ ﺑﺰرﮔﻮار‪،‬‬
‫آﻳﺖاﷲ ﻣﻄﻬﺮي در ﻛﺘﺎب »ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺣﺠﺎب‪ ،‬ص‪ «224‬ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻣﻺﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻬﺎي اﺳﻺم در ﺑﺎب ﺳـﺘﺮ ﺻـﻺﺗﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ آﻳـﺔ‬
‫ﺳﻮرة ﻧﻮر ﺗﻤﺴﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا آﻧﭽﻪ در ﻧﻤﺎز ﻹزم‬
‫اﺳﺖ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺴﺖ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﻮد و ﺷﺎﻳﺪ‬
‫اﮔﺮ ﺑﺤﺜﻲ ﺑﺎﺷﺪ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬زاﻳﺪ ﺑﺮ آﻧﭽﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧـﺎﻣﺤﺮم‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻹزم اﺳﺖ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﻮد ﻳﺎ ﻧﻪ؟ اﻣﺎ در اﻳﻨﻜﻪ‪ :‬آﻧﭽﻪ در ﻧﻤﺎز‬
‫ﻹزم ﻧﻴﺴﺖ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﻮد‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﻫﻢ ﻹزم ﻧﻴﺴـﺖ ﭘﻮﺷـﻴﺪه ﺷـﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺤﺜﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫اﻳﺸﺎن ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﺻﻔﺤﺔ ﺑﻌﺪ‪ ،‬از ﻣﺮﺣـﻮم آﻳـﺖاﷲ ﻣﺤﻤـﺪﺟﻮاد ﻣﻐﻨﻴـﻪ‪ ،‬در‬
‫ﻛﺘﺎب »اﻟﻔﻘﻪ ﻋﻠﻲ اﻟﻤﺬاﻫﺐ اﻟﺨﻤﺴﻺ« ﻧﻴﺰ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪61‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻴﺦﻳﻮﺳﻒ ﺑﺤﺮاﻧﻲ‪ ،‬در ﻛﺘﺎب ﻣﻔﺼﻞ ﻓﻘﻬﻲ ﺧﻮد »اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨﺎﺿﺮ]« ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ‬
‫»وﺣﺪت ﻣ‪4‬ك و ﺗ‪4‬زم ﺳﺘﺮ ﺻ‪4‬ﺗﻲ و ﻏﻴﺮﺻـ‪4‬ﺗﻲ« ﺗﺼـﺮﻳﺢ ﻛـﺮده و آن را ﺑﺮآﻣـﺪه از‬
‫‪1‬‬
‫»ﻇﺎﻫﺮ رواﻳﺎت و ﺑﻴﺎﻧﺎت ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﺧﺘ‪4‬ﻓﺎت ﻓﻘﻬﺎ در ﺑﺤﺚ »ﻛﻤ‪‬ﻴﺖ ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﻧﻤـﺎز«‪ ،‬ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ »ﻛﻤ‪‬ﻴـﺖ‬
‫ﭘﻮﺷﺶ از ﻧﮕﺎه« ﻧﻴﺰ ﺳﺮاﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪» .4‬ﻋ‪4‬ﻣﺔ ﺣﻠﻲ« ﻛﻪ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪﻟﺤﺎظ زﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬از ﺑﺴﻴﺎري ﻓﻘﻬـﺎي‬
‫ﺷﻴﻌﻪ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﺣﻀﻮر »اﺑﻦﺟﻨﻴﺪ اﺳﻜﺎﻓﻲ« )اﺳﺘﺎد ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴـﺪ( ﺑـﻮده و ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻓﻘﻬﻲ او را در اﺧﺘﻴـﺎر داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻋﺒـﺎرﺗﻲ را از وي درﻣـﻮرد »ﭘﻮﺷـﺶ«‬
‫ﮔﺰارش ﻛﺮده )اﻟﺬي ﻳﺠﺐ ﺳﺘﺮه ﻣﻦ اﻟﺒﺪن‪ ،‬اﻟﻌﻮرﺗﺎن و ﻫﻤﺎ اﻟﻘﺒﻞ و اﻟﺪﺑﺮ ﻣﻦ اﻟﺮﺟـﻞ و‬
‫اﻟﻤﺮأ]‪ :‬ﻣﻘﺪاري از ﺑﺪن ﻛﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬دو ﻋﻮرت اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‬
‫ﭘﻴﺶ و ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﺮد و زن( و ﺑﺮداﺷﺖ ﺧﻮد را در ﺗﻔﺴﻴﺮ آن ﭼﻨﻴﻦ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫و ﻫﺬا ﻳﺪل ﻋﻠﻲ ﻣﺴﺎوا‪ w‬اﻟﻤﺮأ‪ w‬ﻟﻠﺮﺟﻞ ﻋﻨﺪه‪ ،‬ﻓﻲ ان اﻟﻮاﺟﺐ ﺳﺘﺮ ﻗﺒﻠﻬﺎ و‬
‫دﺑﺮﻫﺎ ﻹﻏﻴﺮ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ اﺑﻦﺟﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺴﺎويﺑﻮدن ﻣﺮد و زن‪ ،‬ﻧﺰد وي دﻹﻟﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬
‫ﻛﻪ‪» :‬آﻧﭽﻪ ﺑﺮ زن واﺟﺐ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘﻮﺷـﺎﻧﺪن ﭘـﻴﺶ و ﭘـﺲ ﺧـﻮﻳﺶ اﺳـﺖ و‬
‫‪2‬‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻏﻴﺮ آندو‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﻴﺴﺖ«‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﺑﻌﺪ از ﻧﻘﻞ ﻛ‪4‬م ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ )ﻳﺠﺐ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺳـﺘﺮ رأﺳـﻬﺎ و ﺑـﺪﻧﻬﺎ ﻣـﻦ‬
‫ﻗﺮﻧﻬﺎ اﻟﻲ ﻗﺪﻣﻬﺎ‪ ...‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ زن‪ ،‬از ﺳﺮ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺶ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ( آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎرت‬
‫»‪t‬ﻏﻴﺮ«‪ ،‬ﺻﺮﻳﺢ در ﻋﺪموﺟـﻮب ﭘﻮﺷـﺶ ﺑﻘﻴـﺔ ﺑـﺪن زن )ﻏﻴـﺮ از وﺟـﻮب ﭘﻮﺷـﺶ دو‬
‫ﻋﻮرت( اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ان اﻟﻈﺎﻫﺮ ﻣﻦ اﻷﺧﺒﺎر و ﻛ‪4‬م اﻷﺻﺤﺎب‪ ،‬ان وﺟﻮب اﻟﺴﺘﺮ ﻋﻦ اﻟﻨﺎﻇﺮ اﻟﻤﺤﺘﺮم و ﻛﺬا ﻓـﻲ اﻟﺼـ‪،]4‬‬
‫اﻣﺮان ﻣﺘ‪4‬زﻣﺎن و ذﻟﻚ‪ ،‬ﻓﺈن وﺟﻮب اﻟﺴﺘﺮ ﻓﻲ اﻟﻤﻮﺿﻌﻴﻦ‪ ،‬داﺋﺮ ﻣﺪار ﺛﺒﻮت ﻛﻮﻧﻪ ﻋﻮر]‪.13/7 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﺸﻴﻌﻺ ص‪.83‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪62‬‬

‫ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻓﻬﻢ ﻋ‪4‬ﻣﺔ ﺣﻠﻲ از ﺑﻴﺎن اﺑﻦﺟﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﺘﺎب وي )اﻟﻤﺨﺘﺼﺮ ا‪t‬ﺣﻤـﺪي‬
‫ﻓﻲ ﻓﻘﻪ اﻟﻤﺤﻤﺪي( را در اﺧﺘﻴﺎر داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬از ﻓﻬـﻢ ﻣﺘﻔـﺎوت ﻋﺎﻟﻤـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در اﻳـﻦ‬
‫زﻣﺎنﻫﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑـﻪ ﻛﺘـﺎبﻫـﺎي ﻣﻔﻘﻮدﺷـﺪة وي ﻧﺪارﻧـﺪ‪ ،‬اﻃﻤﻴﻨـﺎن‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮي ﺗﺮﺟﻴﺢ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﻋ‪4‬ﻣـﺔ ﺣﻠـﻲ و دﻳﮕـﺮ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ از ﺑﻴﺎن اﺑﻦﺟﻨﻴﺪ اﻋﺘﻤﺎد ﻛﻨﺪ و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑـﺮ ﮔـﺰارش آﻧـﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ ﭘﻴﮕﻴـﺮي‬
‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﭘﻮﺷﺶ در اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮي ﻧﺎﺻـﻮاب را ﻧﭙﻴﻤـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋ‪4‬وه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ از ﺳـﺨﻦ اﺑـﻦﺟﻨﻴـﺪ را ﻓﻘﻴﻬـﺎﻧﻲ ﭼـﻮن‪ :‬ﺷـﻬﻴﺪ اول‬
‫)ذﻛﺮي ‪ (139‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻔﺘﺎح اﻟﻜﺮاﻣﻺ )‪ (168/2‬ﻋ‪4‬ﻣﺔ ﻣﺠﻠﺴﻲ )ﺑﺤـﺎر ا‪t‬ﻧـﻮار ‪(180/83‬‬
‫ﻣﺤﻘــﻖ ﻃﺒﺎﻃﺒــﺎﺋﻲ )رﻳــﺎض اﻟﻤﺴــﺎﺋﻞ‪ (378/2‬ﻣﺤﻘــﻖ ﻧﺮاﻗــﻲ )ﻣﺴﺘﻨﺪاﻟﺸــﻴﻌﻺ ‪ (242/4‬و‬
‫دﻳﮕﺮاﻧﻲ از ﻣﺘﻘﺪﻣﻴﻦ و ﻣﺘﺄﺧﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ و ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑﺘـﻮان ﺑﺮداﺷـﺖ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﻓﻘﻬﺎ از ﺳﺨﻦ اﺑﻦﺟﻨﻴﺪ را ﻏﻴﺮواﻗﻌﻲ و ﺑﺎﻃﻞ داﻧﺴـﺖ )ﺧﺼﻮﺻـﺎً ﻛﺴـﺎﻧﻲﻛـﻪ‬
‫ﻛﺘﺎب او را دﻳﺪهاﻧﺪ(‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻗﺎﺿﻲ اﺑﻦﺑﺮّاج‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 481‬ﻫﺠﺮيﻗﻤﺮي‪ ،‬در ﻛﺘﺎب »ﺷﺮح ﺟﻤﻞ اﻟﻌﻠﻢ و اﻟﻌﻤـﻞ‬
‫ص‪ «73‬آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫و ﻹ ﺧﻺف اﻳﻀﺎ ﻓﻲ انّ اﻟﺤﺮّ‪ w‬ﻳﺠﺐ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺳﺘﺮ رأﺳﻬﺎ ﻓﻲ اﻟﺼ‪‬ـﻺ‪ ،w‬ﻓـﺎنّ‬
‫ذﻟﻚ ﻹ ﻳﺠﺐ ﻋﻠﻲ اﻷﻣﺔ‪ .‬و ان ﻛﺎن ﻗﺪ اﺧﺘﻠﻒ ﻗﻮم ﻣﻦ اﻟﻔﻘﻬﺎء ﻓﻲ اﻟﺤـﺮ‪ w‬اذا‬
‫ﻏﻄّﺖ رأﺳﻬﺎ و ﺑﻘﻲ ﺷﻌﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻞ ﺗﺠﺐ ﺳﺘﺮهام ﻹ؟ ﻓﻘﺪ اﺗﻔﻘﻮا ﻋﻠـﻲ وﺟـﻮب‬
‫ﺳﺘﺮﻫﺎ ﻟﺮأﺳﻬﺎ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻺﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ در اﻳﻨﻜﻪ زن ﻏﻴﺮﺑﺮده‪ ،‬واﺟـﺐ اﺳـﺖ در ﻧﻤـﺎز‪ ،‬ﺳـﺮ را‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻮﺷﺶِ ﺳﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي زنِ ﺑﺮده واﺟﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻓﻘﻬﺎ‬
‫درﻣﻮرد زن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻏﻴﺮﺑﺮدهاي ﻛﻪ ﺳﺮش را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه وﻟﻲ ﻣﻮﻫـﺎي او ﺑـﺪون‬
‫‪63‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫ﭘﻮﺷﺶ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬اﺧﺘﻺف ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪة ﻣﻮﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫ﻳﺎ ﻧﻪ؟ ﻫﺮﭼﻨﺪ درﻣﻮرد وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ‪ ،‬اﺗﻔﺎقﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﻣﺮﺣﻮم اﺑﻦﺑﺮّاج‪ ،‬اﻗﺮار ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‪» :‬ﮔﺮوﻫـﻲ از ﻓﻘﻬـﺎ‪ ،‬درﻣـﻮرد ﻣـﻮﻳﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻃﻮ‪t‬ﻧﻲﺗﺮ از ﻣﺤﺪودة ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﺑﻮده‪ ،‬ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺑﻮدهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ب( او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬درﻣﻮرد وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ‪ ،‬اﺟﻤﺎ‪ ًt‬اﺗﻔﺎقﻧﻈـﺮ وﺟـﻮد دارد‪ .‬وﻟـﻲ‬
‫ﻇﺎﻫﺮاً در ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ آن اﺧﺘ‪4‬ف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺆﻳﺪي ﺑﺮاي »اﺟﻤﺎﻋﻲﻧﺒﻮدن ﻣﺴﺌﻠﺔ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ« اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ‬
‫ﻧﻘﻞ ﺧ‪4‬ف‪ ،‬آنﻫﻢ از ﺟﻤﻌﻲ از ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬آدﻣﻲ را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻋـﺪمﺗﺤﻘـﻖ اﺟﻤـﺎع‬
‫درﻣﻮرد »وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻮي ﺳﺮ زﻧﺎن ﻏﻴﺮﺑﺮده«‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻣﺮﺣﻮم ﻋ‪4‬ﻣﺔ ﻧﺠﻔﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ« درﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬آورده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫و اﺣﺘﻤﺎل ﺧﺮوج ﻣﺎ ﻃﺎل ﻣﻦ اﻟﺸﻌﺮ ﻋﻦ اﻟﺮأس‪ ...‬ﺳﺘﺮه ﻣﻊ ﻛﻮﻧﻪ اﺣـﻮط‪،‬‬
‫اﻗﻮي‪.‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﺧﺮوج ﻣﻮي ﻃﻮﻹﻧﻲ از ﺣﻜﻢ وﺟـﻮب ﭘﻮﺷـﺶ ﺳـﺮ داده ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ...‬وﻟﻲ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن آن‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ اﺣﺘﻴﺎط ﻧﺰدﻳﻜﺘـﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬دﻹﻳﻠـﺶ ﻧﻴـﺰ‬
‫‪1‬‬
‫ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫»ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ« ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺗﺄﻳﻴﺪي ﺑﺮ »ﻋـﺪمﻗﻄﻌﻴـﺖ د‪t‬ﻟـﺖ ادﻟـﻪ‪ ،‬ﺑـﺮ وﺟـﻮب‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻮي ﺳﺮ زﻧﺎن ﻏﻴﺮﺑﺮدة ﻣﺴﻠﻤﺎن« ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »ﻣﻮﻳﻲ ﻛـﻪ از ﻣﺤـﺪودة ﺳـﺮ و‬
‫ﮔﺮدن زن ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ« از ﻋﺒﺎرت »ا‪t‬ﺣـﻮط و ا‪t‬ﻗـﻮي« ﺑﻬـﺮه ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬ﮔﺮﭼـﻪ ﺑﻴـﺎن‬
‫»ا‪t‬ﻗﻮي« ﭘﺲ از ا‪t‬ﺣﻮط‪ ،‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺗﺮﺟﻴﺢ »ﺣﻜﻢ ﺑﻪ وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ« ازﺳﻮي ﻗﺎﺋﻞ اﺳـﺖ‬

‫‪ .1‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻜ‪4‬م ‪.169/8‬‬

‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪64‬‬

‫وﻟﻲ ﻛﺎﻣ‪ ً4‬روﺷﻦ ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ »ادﻟﺔ ﻧﻘﻠﻴﺔ ﻣﻌﺘﺒﺮه« ﺑﺮاي ﺣﻜﻢ ﻗﻄﻌﻲ ﺑﻪ »وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻮي ﺳﺮ زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻏﻴﺮﺑﺮده« در ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﺔ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ .7‬ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﺳﺒﺰواري‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓﻲ‪ 109‬ﻫﺠﺮيﻗﻤﺮي‪ ،‬در ﻛﺘﺎب »ﻛﻔﺎﻳـﻺا‪t‬ﺣﻜﺎم‬
‫ص‪ «16‬آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫و اﻹﻗﻮي ان ﺟﺴﺪ اﻟﻤﺮأ‪ w‬اﻟﺤﺮ‪ w‬ﻛﻠﻪ ﻋـﻮر‪ w‬ﺳـﻮي اﻟﻮﺟـﻪ و اﻟﻜﻔـﻴﻦ و‬
‫اﻟﻘﺪﻣﻴﻦ‪ .‬و ﻓﻲ اﺛﺒﺎت وﺟﻮب ﺳﺘﺮ اﻟﻌﻨﻖ ﻟﻠﻤﺮأ‪ w‬اﺷﻜﺎل‪ .‬و ﻟﻢ ﻳﺬﻛﺮ ﻓـﻲ اﻛﺜـﺮ‬
‫اﻟﻌﺒﺎرات وﺟﻮب ﺳﺘﺮ اﻟﺸﻌﺮ‪ ،‬و اوﺟﺒﻪ اﻟﺸﻬﻴﺪ‪ ،‬و ﻓﻴﻪ ﺗﺄﻣﻞ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻗﻮيﺗﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :‬ﺗﻤﺎم ﺑﺪن زن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻏﻴﺮﺑﺮده‪ ،‬ﻋﻮرت اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻏﻴﺮ از ﺻﻮرت‪ ،‬دﺳﺖﻫﺎ ﺗﺎ ﻣﭻ و ﭘﺎﻫﺎ ﺗﺎ ﻣﭻ‪ .‬درﻣﻮرد اﺛﺒﺎت ﺣﻜﻢ »وﺟـﻮب‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﮔﺮدن ﺑﺮاي زن« اﺷﻜﺎل وﺟﻮد دارد و در اﻛﺜﺮ ﺑﻴﺎﻧﺎت و ﻋﺒﺎرات ﻓﻘﻬﺎ‪،‬‬
‫از »وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ« ﻳﺎدي ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ »ﺷﻬﻴﺪ اول« آن را واﺟـﺐ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و درﻣﻮرد ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ دﻳﺪﮔﺎه وي ﺑﺎﻳﺪ درﻧﮓ ﻛﺮد‪.‬‬

‫اﻟﻒ( اﻳﺸﺎن اﺛﺒﺎت »وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﮔﺮدن« را ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﺎ اﺷﻜﺎل داﻧﺴـﺘﻪ و ﻓﺘـﻮا دادن‬
‫ﺑﻪ آن را‪ ،‬درﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬
‫ب( درﻣﻮرد »وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ« ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻣﻞ ﻛﺮده و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬در ﺑﻴﺎﻧﺎت اﻛﺜﺮ ﻋﻠﻤﺎي‬
‫ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬از آن ﻳﺎدي ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺷﻬﻴﺪ اول )ﻣﺘﻮﻓﻲ‪ (786‬ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ وﺟﻮب آن ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .8‬ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪ ﻋﺎﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ »ﻣﺪارك ا‪t‬ﺣﻜـﺎم« در ﻫﻤـﻴﻦ ﻛﺘـﺎب )‪ (188/3‬آورده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫و اﻋﻠﻢ اﻧﻪ ﻟﻴﺲ ﻓﻲ اﻟﻌﺒﺎر‪) w‬ﻛﻐﻴﺮﻫﺎ ﻣﻦ ﻋﺒﺎرات اﻛﺜﺮ اﻹﺻﺤﺎب( ﺗﻌﺮض‬
‫ﻟﻮﺟﻮب ﺳﺘﺮ اﻟﺸﻌﺮ‪ ،‬ﺑﻞ رﺑﻤﺎ ﻇﻬﺮ ﻣﻨﻬﺎ اﻧﻪ ﻏﻴﺮ واﺟﺐ‪ ...،‬واﺳـﺘﻘﺮب اﻟﺸـﻬﻴﺪ‬
‫ﻓﻲ»اﻟﺬﻛﺮي« اﻟﻮﺟﻮب‪ ،‬ﻟﻤﺎ رواه اﺑﻦﺑﺎﺑﻮﻳﻪ ﻋﻦ اﻟﻔﻀﻴﻞ ﻋﻦ اﺑﻲﺟﻌﻔـﺮ)ع(‪ ...‬و‬
‫ﻫﻲ ﻣﻊ ﺗﺴﻠﻴﻢ اﻟﺴﻨﺪ‪ ،‬ﻹﺗﺪل ﻋﻠﻲ اﻟﻮﺟﻮب‪ .‬ﻧﻌﻢ ﻳﻤﻜﻦ اﻹﺳـﺘﺪﻹل ﺑﻬـﺎ ﻋﻠـﻲ‬
‫ﻋﺪم وﺟﻮب ﺳﺘﺮ اﻟﻌﻨﻖ‪ ،‬و ﻓﻲ رواﻳﺔ زرار‪ w‬اﻟﻤﺘﻘﺪﻣﺔ‪ ،‬اﺷﻌﺎر ﺑﻪ اﻳﻀﺎ‪.‬‬
‫‪65‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫ﺑﺪان ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻫﻤﭽﻮن ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺳﺎﻳﺮ ﻓﻘﻬﺎي ﺷـﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣﺴـﺌﻠﺔ‬
‫»وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ« ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد‬
‫ﻛﻪ »ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﻴﺴـﺖ«‪ ...‬و ﺷـﻬﻴﺪ اول »وﺟـﻮب ﭘﻮﺷـﺶ ﻣـﻮ« را‬
‫ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺑﻪ واﻗﻊ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﺴﺘﻨﺪ او ﮔﺰارش »اﺑﻦﺑﺎﺑﻮﻳﻪ از ﻓﻀﻴﻞ« اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ)ع( ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ...‬و اﻳـﻦ رواﻳـﺖ‪ ،‬درﺻـﻮرت ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻦ‬
‫اﻋﺘﺒﺎر ﺳﻨﺪ آن‪ ،‬دﻹﻟﺘﻲ ﺑﺮ »وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ« ﻧﺪارد‪ .‬آري‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫رواﻳﺖ ﺑﺮ »ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﮔﺮدن« اﺳﺘﺪﻹل ﻛـﺮد و در رواﻳـﺖ »زرار‪«w‬‬
‫)ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ]در ﻣﺘﻦ ﻣﺪارك اﻷﺣﻜﺎم[ ﮔﺬﺷﺖ( ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ »ﻋـﺪموﺟـﻮب‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﮔﺮدن« اﺷﺎرهاي وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( اﻳﺸﺎن ﻣﻌﺘﺮف اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻛﺜـﺮ ﻋﺒـﺎرات ﻓﻘﻬـﺎي ﺷـﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺤﺜـﻲ از وﺟـﻮب‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻣﻮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻛ‪4‬م اﻛﺜﺮ ﻓﻘﻬﺎ را ﻇﺎﻫﺮ در »ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ« ﻣﻲداﻧﺪ )رﺑﻤـﺎ ﻇﻬـﺮ ﻣﻨﻬـﺎ‬
‫اﻧﻪ ﻏﻴﺮ واﺟﺐ (و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ از »اﻃـ‪4‬ق اﻣـﺮ ﺑـﻪ ﻧﻤـﺎز« ﻓﻬﻤﻴـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ‬
‫درﺧﺼﻮص ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻣﻮ واﺟﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺳﺎﻳﺮ رواﻳـﺎت ﻧﻴـﺰ درﻣـﻮرد ﺗﻘﻴﻴـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺘﺮ ﻣﻮ‪ ،‬ﺳﺎﻛﺖاﻧﺪ‪.‬‬
‫پ( اﺳﺘﺪ‪t‬ل ﺑﻪ رواﻳﺖ ﻓﻀﻴﻞ از اﻣﺎمﺑﺎﻗﺮ)ع( را ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﻣـﻮ ﻛـﺎﻓﻲ‬
‫ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ اﻣﻜﺎن ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺘﺪ‪t‬ل ﺑﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﺮاي ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ »ﮔـﺮدن«‬
‫را روا ﻣﻲداﻧﺪ )ﻳﻤﻜﻦ ا‪t‬ﺳﺘﺪ‪t‬ل ﺑﻬﺎ ﻋﻠﻲ ﻋﺪم وﺟﻮب ﺳﺘﺮ اﻟﻌﻨﻖ(‪.‬‬
‫ت( او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ‪ :‬رواﻳﺖ زرار]ﺑـﻦاﻋـﻴﻦ ﻧﻴـﺰ »ﻋـﺪموﺟـﻮب ﭘﻮﺷـﺶ ﮔـﺮدن« را‬
‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ث( ﮔﺮﭼﻪ در ﻣﺘﻦ ﻛ‪4‬م او‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ »اﻃ‪4‬ق اﻣﺮ ﺑـﻪ ﺻـ‪ «]4‬و »ﻋـﺪمﺗﻘﻴﻴـﺪ آن در‬
‫رواﻳﺎت« اﺳﺘﻨﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ »اﺛﺒﺎت ﺷﻲء‪ ،‬ﻧﻔﻲ ﻣﺎﻋﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ« و اﺛﺒﺎت ﻋﺪموﺟﻮب‬
‫در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ وﺟﻮب آن در ﻏﻴﺮﻧﻤﺎز ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪66‬‬

‫ج( اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرات اﻛﺜﺮ اﺻﺤﺎب اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺮﻳﻨﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﺑـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫در ﻫﻴﭻﺑﺤﺜﻲ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻘﻬﻲ )ﭼﻪ در ﺑﺎب ﻧﻈﺮ و ﭼﻪ در ﺑﺎب ﻟﺒـﺎس ﻣﺼـﻠﻲ( از اﻛﺜـﺮ‬
‫ﻋﻠﻤﺎي ﭘﻴﺶ از اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺻﺮﻳﺤﻲ درﻣﻮرد »وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ« وارد ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ‬
‫وﮔﺮﻧﻪ )ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ذﻛﺮ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻣﺒﺎﺣﺚ( ﺑﻪ ﺳﺎﺑﻘﺔ آن اﺷـﺎره ﻣـﻲﻛـﺮد‪ .‬ﭘـﺲ ﻧﺘﻴﺠـﻪاي ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻧﻴﺰ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »اﺻﻞ وﺟﻮب ﻳﺎ ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ .9‬ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬در ﺑﺤﺚ »وﺟﻮب ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت« و ﭘﺲ از ﻧﻘﻞ ﻛـ‪4‬م‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻠﻤﺎ ﻣﺜﻞ اﺑﻲاﻟﺼ‪4‬ح ﺣﻠﺒﻲ و اﺑﻦﺟﻨﻴﺪ درﻣﻮرد اﺻﻞ ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت‪ ،‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺛﻢ اﻧﻪ ﻟﻴﺲ ﻓﻲ ﻛﻺم اﻹﻛﺜﺮ ﺗﻌﺮض ﻟﻮﺟـﻮب ﺳـﺘﺮ اﻟﺸـﻌﺮ‪ .‬و اﺳـﺘﻘﺮب‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﺸﻬﻴﺪ ﻓﻲ اﻟﺬﻛﺮي اﻟﻮﺟﻮب و ﻫﻮ اﺣﻮط‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺪان ﻛﻪ در ﺑﻴﺎﻧﺎت اﻛﺜﺮ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺳـﺨﻨﻲ درﻣـﻮرد »وﺟـﻮب‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ« وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﻬﻴﺪ اول‪ ،‬وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻣﻮ را ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ واﻗﻊ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬و اﻳﻦ روﻳﻜﺮد او ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎرﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﻋ‪4‬ﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﺨﻦ از اﺻﻞ وﺟﻮب ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت اﺳﺖ و ﺑﻴﺎن‬
‫ﻣﺼﺎدﻳﻖ آﻧﭽﻪ در ﻧﻤﺎز ﻳﺎ ﻏﻴﺮﻧﻤﺎز ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺷﻮد )اﻟﺘﻲ ﻳﺠﺐ ﺳـﺘﺮﻫﺎ ﻓـﻲ اﻟﺼـ‪ ]4‬و‬
‫ﻏﻴﺮﻫﺎ(‪ ،2‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در ﻋﺒﺎرات اﻛﺜﺮ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﻲ دال ﺑﺮ »وﺟـﻮب ﭘﻮﺷـﺶ ﻣـﻮ«‬
‫دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ب( ﺧﻮد او ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ ادﻟـﻪ و ﺳـﺨﻨﺎن ﻓﻘﻬـﺎ‪ ،‬ﻓﺘـﻮاي ﻗﻄﻌـﻲ ﺑـﻪ‬
‫»وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ« ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ روش ﻛﻠﻲ »اﺧﺒﺎرﻳﺎن« اﺣﺘﻴﺎط ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫پ( ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﺧﺒﺎرﻳﺎن ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ رواﻳﺎت ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ و آنﻫـﺎ را‬
‫ﻣﺒﻨﺎي ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ و در اﻳﻦ راه‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮ‪ ًt‬ﺑﻪ رواﻳﺎت ﻏﻴﺮﻣﻌﺘﺒﺮه ﻧﻴـﺰ اﻋﺘﻤـﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ؛ ﭼﻪ اﺗﻔﺎﻗﻲ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﺷﻨﺎﺗﺮﻳﻦ ﻓﻘﻬﺎي اﺧﺒﺎري ﺷـﻴﻌﻪ‬

‫‪ .1‬ﺑﺤﺎر ا‪t‬ﻧﻮار ‪.180/83‬‬

‫‪ .2‬ﺑﺤﺎر اﻷﻧﻮار ‪.177/83‬‬
‫‪67‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﻴﻌﻪ )ﺑﺤﺎر ا‪t‬ﻧﻮار ‪ 110‬ﺟﻠـﺪي( را اﻳﺠـﺎد ﻛـﺮده و از‬
‫ﻫﺮﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ اﺧﺒﺎر ﺷﻴﻌﻪ آﺷﻨﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬آﺧـﺮ اﻷﻣـﺮ ﺑـﻪ اﺣﺘﻴـﺎط روي ﻣـﻲآورد و‬
‫ﻣﺴﺘﻨﺪي ﺑﺮاي »ﻓﺘﻮا« و »ﺣﻜﻢ ﺻﺮﻳﺢ درﺧﺼﻮص ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ« ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؟‬
‫‪ .10‬ﻣﺮﺣﻮم ﻣ‪4‬اﺣﻤﺪ ﻧﺮاﻗﻲ در ﻛﺘﺎب »ﻣﺴﺘﻨﺪ اﻟﺸﻴﻌﻺ ‪ «246/4‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫و ﻣﻨﻪ ﻳﻈﻬﺮ اﻟﺤﺎل ﻓﻲ اﻟﺸﻌﺮ‪ ،‬و اﻧﻪ ﻹﻳﺠﺐ ﺳﺘﺮه‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﺻﺮح ﺑﻪ ﺑﻌﻀـﻬﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻞ اﻟﻌﻨﻖ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﻋﻦ ﺑﻌﻀﻬﻢ‪ .‬ﺑﻞ اﻹذﻧﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻊ اﺣﺘﻴﺎط ﻓﻲ اﻹﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑـﻞ اﻟﺜـﺎﻧﻲ‪ .‬و‬
‫اﻟﻤﺮاد ﺑﺎﻟﺸﻌﺮ اﻟﺬي ﻹﻳﺠﺐ ﺳﺘﺮه‪ ،‬ﻣﺎ اﻧﺴﺪل ﻣﻦ اﻟﺮأس و وﻗﻊ ﻋﻠﻲ اﻟﻮﺟـﻪ و‬
‫ﻧﺤﻮه‪ .‬و اﻣﺎ اﻟﻮاﻗﻊ ﻋﻠﻲ اﻟﺮأس‪ ،‬ﻓﻮﺟﻮب ﺳﺘﺮه ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻠﻴـﻪ‪ .‬و ﻓـﻲ اﻹﺧﺒـﺎر‬
‫دﻹﻟﺔ ﻋﻠﻴﻪ‪.‬‬
‫ازاﻳﻦﺑﺮرﺳﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻢ »ﻣﻮ« آﺷﻜﺎر ﻣﻲﮔﺮدد و اﻳﻨﻜﻪ »ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻣﻮ‪ ،‬واﺟـﺐ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ« ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ آن ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﺣﻜـﻢ‬
‫»ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﮔﺮدن« ﻧﻴﺰ آﺷﻜﺎر ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ از ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎ ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺣﻜﻢ »ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻮشﻫﺎ« ﻧﻴﺰ آﺷﻜﺎر ﺷﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ‬
‫»اﺣﺘﻴﺎط در ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻮشﻫﺎ« ﺑﻠﻜﻪ »اﺣﺘﻴﺎط در ﭘﻮﺷﺶ ﮔﺮدن«‪.‬‬

‫اﻟﻒ( اﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ ﺗﻤﺎم‪ ،‬ﺑﻪ »ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮﻳﻲ ﻛﻪ از ﻣﺤﺪودة ﺳﺮ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺤﺪودة ﺻﻮرت و ﻛﺘﻒ ﺗﺠﺎوز ﻣﻲﻛﻨﺪ« ﻓﺘﻮا داده اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻓﺘﻮا را ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﻓﻘﻬﺎ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪) .‬ﻳﻈﻬﺮ اﻟﺤﺎل ﻓﻲ اﻟﺸﻌﺮ‪ ،‬و اﻧﻪ ‪t‬ﻳﺠﺐ ﺳﺘﺮه‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﺻﺮح ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻬﻢ(‪.‬‬
‫ب( وي‪ ،‬ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﮔﺮدن و ﮔﻮشﻫﺎ را ﻫﻢ ﻣﻄﺮح ﻛﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ‬
‫در ﻫﺮ دو ﻣﻮرد اﺣﺘﻴﺎط ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﻮل ﺑﻪ ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﮔﺮدن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪t) .‬ﻳﺠﺐ ﺳﺘﺮه‪ ...‬ﺑﻞ اﻟﻌﻨﻖ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﻋﻦ ﺑﻌﻀﻬﻢ(‪.‬‬
‫پ( ﻫﻴﭻ ﺳﺨﻦ ﺻﺮﻳﺤﻲ در اﺧﺘﺼﺎﺻﻲﺑﻮدن اﻳﻦ ﻓﺘﺎوي‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺘﺮ ﺻ‪4‬ﺗﻲ‪ ،‬در‬
‫ﻛ‪4‬م اﻳﺸﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻃ‪4‬ق ﻛ‪4‬م او ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮ دو ﺑﺤﺚ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .11‬ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻗﺮآﻧﻲ در ﺑﺤﺚ »ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺪن« و ﭼﻨـﺪ و ﭼـﻮن آن در ﻣـﺮد و‬
‫زن‪ ،‬آﻳﺎت »‪ 30‬و ‪ 31‬ﺳﻮرة ﻧﻮر«اﻧﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﻪ اﻳﻦ آﻳﺎت ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪68‬‬

‫ﻗﻞ ﻟﻠﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻳﻐﻀﻮا ﻣﻦ أﺑﺼﺎرﻫﻢ و ﻳﺤﻔﻈﻮا ﻓﺮوﺟﻬﻢ‪ ،‬ذﻟﻚ ازﻛﻲ ﻟﻬـﻢ‪،‬‬

‫إن اﷲ ﺧﺒﻴﺮ ﺑﻤﺎ ﻳﺼﻨﻌﻮن‪ .‬و ﻗﻞ ﻟﻠﻤﺆﻣﻨﺎت ﻳﻐﻀﻀﻦ ﻣﻦ أﺑﺼﺎرﻫﻦ و ﻳﺤﻔﻈـﻦ‬
‫ﻓﺮوﺟﻬﻦ‪ ،‬و ﻹﻳﺒﺪﻳﻦ زﻳﻨﺘﻬﻦ إﻹّ ﻣﺎ ﻇﻬـﺮ ﻣﻨﻬـﺎ‪ ،‬و ﻟﻴﻀـﺮﺑﻦ ﺑﺨﻤـﺮﻫﻦ ﻋﻠـﻲ‬
‫ﺟﻴﻮﺑﻬﻦ و ﻹﻳﺒﺪﻳﻦ زﻳﻨﺘﻬﻦ إﻹّ ﻟﺒﻌﻮﻟﺘﻬﻦ أو آﺑﺎء ﺑﻌﻮﻟﺘﻬﻦ أو اﺑﻨـﺎﺋﻬﻦ أو اﺑﻨـﺎء‬
‫ﺑﻌﻮﻟﺘﻬﻦ أو إﺧﻮاﻧﻬﻦ أو ﺑﻨﻲ إﺧﻮاﻧﻬﻦ أو ﺑﻨﻲ إﺧﻮاﺗﻬﻦ أو ﻧﺴﺎﺋﻬﻦ أو ﻣﺎﻣﻠﻜﺖ‬
‫أﻳﻤﺎﻧﻬﻦ أو اﻟﺘﺎﺑﻌﻴﻦ ﻏﻴﺮ اوﻟﻲ اﻹرﺑﺔ ﻣﻦ اﻟﺮﺟﺎل أو اﻟﻄﻔﻞ اﻟﺬﻳﻦ ﻟـﻢ ﻳﻈﻬـﺮوا‬
‫ﻋﻠﻲ ﻋﻮرات اﻟﻨﺴﺎء‪ ،‬و ﻹﻳﻀﺮﺑﻦ ﺑﺄرﺟﻠﻬﻦ ﻟﻴﻌﻠﻢ ﻣﺎﻳﺨﻔﻴﻦ ﻣﻦ زﻳﻨﺘﻬﻦ‪ ،‬و ﺗﻮﺑﻮا‬
‫‪1‬‬
‫إﻟﻲ اﷲ ﺟﻤﻴﻌﺎ أﻳﻬﺎ اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن ﻟﻌﻠﻜﻢ ﺗﻔﻠﺤﻮن‪.‬‬

‫در اﻳﻦ دو آﻳﻪ‪ ،‬اﺣﻜﺎﻣﻲ درﻣﻮرد ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺪن‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﺪة اﻳﻦ ﻣـﻮارد‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﭼﺸﻢﻧﺪوﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺤﺮم‪ ،‬ﺑﺮاي زن و ﻣﺮد‪) .‬ﻳﻐﻀﻮا ﻣﻦ اﺑﺼﺎرﻫﻢ‪ ،‬ﻳﻐﻀﻀـﻦ ﻣـﻦ‬
‫اﺑﺼﺎرﻫﻦ(‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻗﺮار ﻧﺪادن زﻳﻨﺖﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌـﻲ زﻧـﺎن در ﻣﻌـﺮض دﻳـﺪ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕـﺎن و‬
‫ﻧﺎﻣﺤﺮﻣﺎن‪) .‬و ‪t‬ﻳﺒﺪﻳﻦ زﻳﻨﺘﻬﻦ ا‪.(...t‬‬
‫‪ .3‬ﺟﻮاز آﺷﻜﺎر ﻛﺮدن زﻳﻨﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣﻌﻤـﻮ‪ ًt‬و ﻃﺒﻴﻌﺘـﺎً آﺷـﻜﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ دﺳـﺖ و‬
‫ﺻﻮرت و زﻳﻨﺖﻫﺎي ﻋﺮﻓﻲ و ﻣﻌﻤﻮل در آنﻫـﺎ ﻛـﻪ زﻧـﺎن در ﺟﻮاﻣـﻊ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺑﺸـﺮي‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺧﻮد را ﺑﺎ آن ﻣﻲآراﻳﻨﺪ‪) .‬و ‪t‬ﻳﺒﺪﻳﻦ زﻳﻨﺘﻬﻦ ا‪ t‬ﻣﺎ ﻇﻬﺮ ﻣﻨﻬﺎ(‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺟﻮاز آﺷﻜﺎر ﻛﺮدن زﻳﻨﺖﻫﺎي ﻣﺨﻔﻲ‪ ،‬ﻧﺰد ﺑﺮﺧﻲ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان )ﻣﺤﺎرم( زن‪ ،‬ﻣﺜﻞ‬
‫ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﭘﺪرﺷﻮﻫﺮ و ﭘﺪرﺑﺰرگﻫﺎي وي‪ ،‬ﭘﺴـﺮ و ﻧﺴـﻞ ذﻛـﻮر ﭘﺴـﺮي و دﺧﺘـﺮي‪ ،‬ﭘﺴـﺮ‬
‫ﺷﻮﻫﺮ )ﻛﻪ از ﻫﻤﺴﺮ دﻳﮕﺮي ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬ﺑﺮادر‪ ،‬ﭘﺴـﺮ ﺑـﺮادر و ﻧﺴـﻞ ذﻛـﻮر وي‪،‬‬
‫ﭘﺴﺮ ﺧﻮاﻫﺮ و ﻧﺴﻞ ذﻛﻮر وي‪ ،‬زﻧﺎن ﻏﺮﻳﺒﻪ‪ ،‬ﻣﺮد ﺑﺮدهاي ﻛﻪ در ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ او اﺳـﺖ و ﻣـﺮد‬

‫‪ .1‬ﻧﻮر ‪ 30‬و ‪.31‬‬

‫‪69‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫ﻳﺎ ﭘﺴﺮ ﻏﺮﻳﺒﻪاي ﻛـﻪ درك ﺷـﻬﻮاﻧﻲ ﻧـﺪارد‪) .‬و ‪t‬ﻳﺒـﺪﻳﻦ زﻳﻨـﺘﻬﻦ ا‪ t‬ﻟﺒﻌـﻮﻟﺘﻬﻦ او آﺑـﺎء‬
‫ﺑﻌﻮﻟﺘﻬﻦ او‪.(...‬‬
‫‪ .5‬ﻗﺮاردادن روﺳﺮيﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪) .‬و ﻟﻴﻀﺮﺑﻦ ﺑﺨﻤﺮﻫﻦ ﻋﻠﻲ‬
‫ﺟﻴﻮﺑﻬﻦ(‪.‬‬
‫‪ .6‬ﭘﺎﻳﻜﻮﺑﻲﻧﻜﺮدن‪ ،‬ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻣﻄﻠﻊﻛﺮدن ﻧﺎﻣﺤﺮﻣﺎن از زﻳﻨﺖﻫـﺎي ﻣﺨﻔـﻲ ﺧـﻮﻳﺶ‪) .‬و‬
‫‪t‬ﻳﻀﺮﺑﻦ ﺑﺎرﺟﻠﻬﻦ ﻟﻴﻌﻠﻢ ﻣﺎ ﻳﺨﻔﻴﻦ ﻣﻦ زﻳﻨﺘﻬﻦ(‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن د‪t‬ﻟﺖ ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺑﺮ وﺟﻮب‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺤﺒﺎب و ﻳﺎ‬
‫ﻛﺮاﻫﺖ‪ ،‬اﺧﺘ‪4‬فﻧﻈﺮﻫﺎﻳﻲ ﺑـﻴﻦ ﻓﻘﻬـﺎي ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﻛـﻪ در‬
‫ﻣﺼﺪاقﻳﺎﺑﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ اﺑﺮاز ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳﺎدآوري اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺰ ‪t‬زم اﺳﺖ ﻛﻪ درﻣﻮرد ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان زن )ﻣﺤـﺎرم(‪ ،‬ﻣـﻮاردي‬
‫ﭼﻮن‪» :‬ﭘﺪر و ﭘﺪرﺑﺰرگﻫﺎ‪ ،‬داﻣﺎدﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻫﺎ و ﻋﻤﻮﺑﺰرگﻫﺎ‪ ،‬داﻳﻲﻫﺎ و داﻳﻲﺑﺰرگﻫﺎ« ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮارد ﻣﺬﻛﻮر در آﻳﻪ )درﻣﻮرد ﺟﺎﻳﺰ ﺑﻮدن آﺷﻜﺎر ﻛﺮدن زﻳﻨﺖﻫﺎي ﻣﺨﻔﻲ‪ ،‬ﻧـﺰد آﻧـﺎن(‬
‫اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠـﺐ از ﺳـﺎﻳﺮ آﻳـﺎت و رواﻳـﺎت‪ ،‬اﺛﺒـﺎت ﻣـﻲﺷـﻮد و اﺧـﺘ‪4‬ف‬
‫ﻣﻌﺘﻨﺎﺑﻬﻲ در آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻟﻒ( اﻳﻦ دو آﻳﻪ )ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻓﻘﻬﺎ( در ﻣﻴﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑـﻪ ﻫـﻢ‪ ،‬از آﻳـﺎت‬
‫ﺳﻮرة »ﻧﻮر« ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮاد و ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﻲ را روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫از آﻳﺔ ‪ 27‬ﻛﻪ درﻣﻮرد »ﻟﺰوم اﺳﺘﻴﺬان و ﺳ‪4‬مﮔﻔﺘﻦ« ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺳﻜﻮﻧﺖ‬
‫دﻳﮕﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺐ ﺷﺮوع ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ آﻳﺔ ‪ 33‬ﻛﻪ درﻣﻮرد »ﻋﻔﺖورزﻳﺪن ﻛﺴـﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ازدواج ﻧﺪارﻧﺪ و ﭘﺮﻫﻴﺰ از وادار ﻛﺮدن ﻛﻨﻴﺰﻛﺎن ﺑﻪ زﻧﺎ« اﺳﺖ‪ ،‬ﺧـﺘﻢ ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬
‫دراﻳﻦﻣﻴﺎن از ﻗﺮار دادن روﺳﺮي زﻧﺎن )ﺧﻤﺎر( ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن )ﺟﻴﺐ( را ﺑﭙﻮﺷـﺎﻧﺪ‬
‫و ﭘﺮﻫﻴﺰ از اﻇﻬﺎر زﻳﻨﺖﻫﺎي ﻣﺨﻔﻲ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﺑﺎﻟﻎ‪ ،‬ﻋﺎﻗﻞ و ﻧﺎﻣﺤﺮم ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪70‬‬

‫ﺣﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ آﻳﺎت آﻏﺎزﻳﻦ ﺳﻮره )ﻛﻪ درﻣﻮرد زﻧﺎ‪ ،‬ﻟﻌـﺎن‪ ،‬اﺗﻬﺎﻣـﺎت‬
‫ﻧﺎﻣﻮﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺸﻴﻴﻊ ﻓﺎﺣﺸﻪ و ﺳﻨﺨﻴﺖ ﺧﺒﻴﺚ ﺑﺎ ﺧﺒﻴﺚ و ﻃﻴﺐ ﺑـﺎ ﻃﻴـﺐ اﺳـﺖ‪ 1 ،‬ﺗـﺎ ‪(21‬‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺎﻣﻮﺳﻲ و ﺟﻨﺴﻲ و راﺑﻄﺔ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﻲ آدﻣﻴﺎن دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬ﺑـﻪﻟﺤـﺎظ‬
‫اﺧ‪4‬ﻗﻲ و ﻓﻘﻬﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در آﻳﺎت اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﺳﻮره )‪ 58‬ﺗﺎ ‪ ،(60‬ﻣﺠﺪداً ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ اﺳـﺘﻴﺬان ﺑﺮﻣـﻲﮔـﺮدد و‬
‫ﮔﻮﻳﻲ اﺳﺎس اﻳﻦ ﺳﻮره را ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺟﻨﺴﻲ و ﻧﺎﻣﻮﺳﻲ اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ب( در آﻳﺎت آﻏﺎزﻳﻦ ﺗﺎ ‪ ،21‬ﻛﻪ درﻣﻮرد »زﻧـﺎ‪ ،‬ﺗﺸـﻴﻴﻊ ﻓﺎﺣﺸـﻪ‪ ،‬رﻣـﻲ ﻣﺤﺼـﻨﺎت و‬
‫اﻓﻚ« اﺳـﺖ‪ ،‬از ﺷـﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ ﺟﻤـ‪4‬ت در ﭘﺎﻳـﺎن آﻳـﺎت ﻳﺎدﺷـﺪه اﺳـﺘﻔﺎده ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫)ﺟﻤ‪4‬ﺗﻲ ﻫﻤﭽﻮن‪» :‬و ‪t‬ﺗﺄﺧﺬﻛﻢ ﺑﻬﻤﺎ رأﻓﻺ‪ ...‬و ﻟﻴﺸﻬﺪ ﻋﺬاﺑﻬﻤﺎ ﻃﺎﺋﻔﻺ ﻣﻦ اﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‪«2 ،‬‬
‫ﻳﺎ »و ﺣﺮّم ذﻟﻚ ﻋﻠﻲ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ «3 ،‬ﻳﺎ »اوﻟﺌﻚ ﻫﻢ اﻟﻔﺎﺳﻘﻮن‪ «4 ،‬ﻳـﺎ »‪...‬ﻣـﺎ اﻛﺘﺴـﺐ ﻣـﻦ‬
‫ا‪t‬ﺛﻢ‪ ...‬ﻟﻪ ﻋﺬاب ﻋﻈﻴﻢ‪ «11 ،‬ﻳﺎ »ﻫﺬا إﻓﻚ ﻣﺒﻴﻦ‪ «12 ،‬ﻳﺎ »اوﻟﺌﻚ ﻋﻨـﺪاﷲ ﻫـﻢ اﻟﻜـﺎذﺑﻮن‪،‬‬
‫ﺴﻜﻢ ﻓﻲ ﻣﺎ أﻓﻀﺘﻢ ﻓﻴﻪ ﻋﺬاب ﻋﻈﻴﻢ‪ «14 ،‬ﻳﺎ »و ﻫـﻮ ﻋﻨـﺪاﷲ ﻋﻈـﻴﻢ‪ «15 ،‬ﻳـﺎ‬
‫‪ «13‬ﻳﺎ »ﻟﻤ ‪‬‬
‫»ﻟﻬﻢ ﻋﺬاب أﻟﻴﻢ ﻓﻲ اﻟﺪﻧﻴﺎ و اﻵﺧﺮ]‪ «19 ،‬ﻳﺎ »ﻟﻌﻨﻮا ﻓﻲ اﻟـﺪﻧﻴﺎ و اﻵﺧـﺮ] و ﻟﻬـﻢ ﻋـﺬاب‬
‫ﻋﻈﻴﻢ‪.(«23 ،‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦﺣﺎل »درﺧﺼﻮص اﺟﺎزهﮔﺮﻓﺘﻦ )اﺳﺘﻴﺬان(‪ ،‬ﭼﺸﻢﻧـﺪوﺧﺘﻦ )ﻏـﺾ ﺑﺼـﺮ(‪،‬‬
‫ﺣﻔﻆ ﻋﻮرت و آﺷﻜﺎر ﻧﻜﺮدن زﻳﻨﺖﻫﺎي ﻣﺨﻔﻲ )ﻋﺪم اﺑﺪاء زﻳﻨﺖ(« )آﻳﺎت ‪ 27‬ﺗـﺎ ‪(33‬‬
‫ﻳﻚﺑﺎره زﺑﺎن ﺗﻬﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺗﻮﻋﻴﺪ )ﺑﻪ ﻋﺬاب( و اﻟﺰام ﺑﻪ ﺗﺮك را رﻫﺎ ﻛﺮده و ﺑـﺎ زﺑـﺎن ﺗﻮﺻـﻴﺔ‬
‫اﺧ‪4‬ﻗﻲ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن‪» :‬اﻳﻦ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻬﺘﺮاﺳﺖ )ذﻟﻜﻢ ﺧﻴﺮ ﻟﻜﻢ‪ (27 ،‬ﻳﺎ ﭘﺎﻛﻴﺰهﺗـﺮ اﺳـﺖ‬
‫)ازﻛﻲ ﻟﻬﻢ‪ (30 ،‬ﻳﺎ ﻋﻔﺖورزﻳﺪن ﺑﺮاي زﻧﺎن ﺳﺎﻟﺨﻮرده ﺑﻬﺘﺮ اﺳـﺖ )ان ﻳﺴـﺘﻌﻔﻔﻦ ﺧﻴـﺮ‬
‫ﻟﻬﻦ‪ «(60 ،‬ﺑﻪﻣﻴﺪان آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﺪﻋﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ آﻳﺎت )ﺑﻪ ﺧﻮديِ ﺧﻮد( د‪t‬ﻟﺘـﻲ ﺑـﺮ وﺟـﻮب‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺳﺨﻨﻲ ﺑﻪ ﮔﺰاف ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺨﻦ او‪ ،‬ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑـﺎ ﻇـﻮاﻫﺮ ﻋﺒـﺎرات‬
‫ﻗﺮآن ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫‪71‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫پ( ﻣﺮﺣﻮم ﻧﺮاﻗﻲ در ﻛﺘﺎب »ﻣﺴﺘﻨﺪ اﻟﺸﻴﻌﻺ ‪ 42/16‬و ‪ «43‬درﻣﻮرد »ﺟـﻮاز ﻧﻈـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻮرت ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن« ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫‪...‬ﺧﻺﻓﺎ ﻟﻠﺤﻠﻲ ]اﺑﻦادرﻳﺲ[ و اﻟﻤﺨﺘﻠـﻒ‪ ،‬ﻹﻃـﻺق ﻗﻮﻟـﻪ ﺗﻌـﺎﻟﻲ‪» :‬ﻗـﻞ‬
‫ﻟﻠﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻳﻐﻀﻮا ﻣﻦ أﺑﺼﺎرﻫﻢ« و ﻳﺠﺎب ﻋﻨﻪ؛ ﺑﺎﻧﻪ ﻣﺠﻤﻞ‪ .‬و ﻣﻊ اﻟﺘﺴﻠﻴﻢ‪ ،‬ﻋﻠﻲ‬
‫اﻟﻮﺟﻮب ﻏﻴﺮ دالّ‪...‬‬
‫‪...‬ﺑﺮﺧﻺف اﺑﻦادرﻳﺲ ﺣﻠﻲ و ﻋﻺﻣﺔ ﺣﻠﻲ در ﻛﺘﺎب »ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﺸﻴﻌﺔ« ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎاﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آﻳﺔ ‪ 30‬ﺳﻮرة ﻧﻮر ]ﺑﻪ »ﻋﺪم ﺟﻮاز ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻋﻮرت ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن« ﻗﺎﺋﻞ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ[‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ دﻳﺪﮔﺎه اﻳﻦ دو ﻓﻘﻴﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪» :‬ﻣﻔﻬﻮم آﻳﻪ ﻣﺠﻤـﻞ و‬
‫ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ« و درﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮش »ﻋﺪم اﺑﻬﺎم و اﺟﻤﺎل در ﻣﻔﻬﻮم آﻳـﻪ«‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫آﻳﻪ دﻹﻟﺘﻲ ﺑﺮ وﺟﻮب »ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﻲ )ﻏﺾ ﺑﺼﺮ( و ﻧﮕﺎهﻧﻜﺮدن« ﻧﺪارد‪.‬‬

‫اﻳﺸﺎن‪ ،‬رﺳﻤﺎً ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪» :‬آﻳﻪ د‪t‬ﻟﺖ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻧﺪارد« )ﻋﻠﻲ اﻟﻮﺟﻮب ﻏﻴـﺮ‬
‫دالّ(‪.‬‬
‫ت( ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ اواﻣﺮ و ﻧﻮاﻫﻲ ﻣﻮﺟـﻮد در آﻳـﺎت ﻓـﻮق )ﺧﺼﻮﺻـﺎً‬
‫آﻳﺎت ‪ 30‬و ‪ (31‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻞ ﻣﻮﺟﻮد در آنﻫﺎ )ذﻟﻚ ازﻛﻲ ﻟﻬﻢ(‪ ،‬ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﻋﺪماﻟﺰام‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اواﻣﺮ آن اﺳﺘﺤﺒﺎﺑﻲ و ﻧﻮاﻫﻲ آن ﺗﻨﺰﻳﻬﻲ )ﻛﺮاﻫﺘﻲ( ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ث( آندﺳﺘﻪ از ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ درﻣﻮرد آﻳﺎت ﺳﻮرة ﻧﻮر و د‪t‬ﻟﺖ آن ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﻮﺷﺶ‬
‫ﺑﺪن‪ ،‬اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻛﺜﺮ ﻗﺮﻳﺐﺑﻪاﺗﻔﺎﻗﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺘﻔﺎدة »اﻟﺰام« ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﻛـﺮده و اواﻣـﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﻦ دو آﻳﻪ را وﺟﻮﺑﻲ و ﻧﻮاﻫﻲ را ﺗﺤﺮﻳﻤﻲ ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ در اﻳـﻦ آﻳـﺎت‪،‬‬
‫ﺣﻜﻢ ﺻﺮﻳﺤﻲ درﻣﻮرد »ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن« وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑـﻪ »د‪t‬ﻟـﺖ‬
‫ﺗﻀﻤﻨﻲ ﻳﺎ اﻟﺘﺰاﻣﻲ« ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﮔﺮﻳﺒﺎن ﺑﺎ ﺧﻤﺎر‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﻟﺰوم ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺧﻤﺎر ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ«‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪ ،‬ﻧﺎﺷـﻲ از ﺗﻔﺴـﻴﺮ آﻳـﺎت ﺑـﺎ ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫رواﻳﺎت ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ د‪t‬ﻟﺖ آنﻫﺎ ﻧﻴﺰ »ﺑﺮ وﺟـﻮب ﭘﻮﺷـﺶ ﺳـﺮ و ﮔـﺮدن« اﻃﻤﻴﻨـﺎنﺑﺨـﺶ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ ﻣﻮارد ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن‪ ،‬ﺻﺮﻳﺤﺎً اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪72‬‬

‫ﻳﻜﻢ‪ .‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﻮرت‪ ،‬ﺑﺮاي زن و ﻣﺮد )ﻳﺤﻔﻈﻮا ﻓﺮوﺟﻬﻢ )ﻳﺤﻔﻈﻦ ﻓـﺮوﺟﻬﻦ( ﻟـﻢ‬
‫ﻳﻈﻬﺮوا ﻋﻠﻲ ﻋﻮرات اﻟﻨﺴﺎء(‪.‬‬
‫دوم‪ .‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﮔﺮﻳﺒﺎن ﺑﺮاي زن )و ﻟﻴﻀﺮﺑﻦ ﺑﺨﻤﺮﻫﻦ ﻋﻠﻲ ﺟﻴﻮﺑﻬﻦ( ﭼﺮا ﻛﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن‬
‫)ﻳﻘﻪ( ﻟﺒﺎسﻫـﺎي ﻣﺮﺳـﻮم آنزﻣـﺎن‪ ،‬وﺳـﻴﻊ و ﮔﺸـﺎد ﺑـﻮده و در ﻫﻨﮕﺎﻣـﺔ داد و ﺳـﺘﺪ و‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺑﻴﺮون از ﻣﻨﺰل ﻳﺎ ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ از ﻣﻬﻤﺎﻧـﺎن‪ ،‬ﺳـﺎﻳﺮ اﻋﻀـﺎي ﺑـﺪن زﻧـﺎن از درون‬
‫ﮔﺮﻳﺒﺎن آﻧﺎن دﻳﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ راﻳﺞ ﻧﺒﻮدن ﻟﺒﺎسﻫﺎي زﻳـﺮﻳﻦ‪ ،‬اﻣﻜـﺎن ﺗﺤﺮﻳـﻚ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺴﺎد از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﺟﻬﺎت دﻳﮕﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﻮﺷﺶﻫﺎي راﻳﺞ آنزﻣﺎن )ﺧﻤﺎر‪ :‬ﺗﻜﻪ ﭘﺎرﭼﻪاي ﻛﻪ روي ﺳـﺮ‬
‫ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﮔﻮﺷﻬﺎ ﺑﺮده و ﻣﻲﺑﺴﺘﻨﺪ و ﮔﺮدن و ﮔﺮﻳﺒﺎن و ﮔـﻮش را در‬
‫ﻣﻨﻈﺮ دﻳﺪ دﻳﮕﺮان ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ( ﻗﺮآنﻛﺮﻳﻢ در آﻳﺔ ‪ 31‬ﺳﻮرة ﻧـﻮر‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ »ﭘﻮﺷـﺎﻧﺪن‬
‫ﮔﺮﻳﺒﺎن« ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻜﺎﻧﺎت راﻳـﺞ‪ ،‬ﺗﻮﺻـﻴﻪ ﻛـﺮده اﺳـﺖ و ﻫـﻴﭻ ﺗﻮﺻـﻴﺔ دﻳﮕـﺮي را‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛ‪4‬م ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن ﻧﺴﺒﺖ داد‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ .‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن زﻳﻨﺖﻫﺎي ﻣﺨﻔﻲ ﺑﺪن ﺑﺮاي زن )و ‪t‬ﻳﺒﺪﻳﻦ زﻳﻨـﺘﻬﻦ ا‪ t‬ﻟﺒﻌـﻮﻟﺘﻬﻦ‪،...‬‬
‫و ‪t‬ﻳﻀﺮﺑﻦ ﺑﺎرﺟﻠﻬﻦ ﻟﻴﻌﻠﻢ ﻣﺎ ﻳﺨﻔﻴﻦ ﻣﻦ زﻳﻨﺘﻬﻦ(‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ .‬رﺳﻤﺎً ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن آن ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺒﻮده اﺳﺖ را از ﺷﻤﻮل »ﺗﻮﺻـﻴﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﭘﻮﺷﺶ« ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺘﻪ و آن را اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻛﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻋـﺪمﭘﻮﺷـﺎﻧﺪن ﻣـﻮاردي ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺶ راﻳﺞ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﻣﺠﺎز ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬و ‪t‬ﻳﺒﺪﻳﻦ زﻳﻨﺘﻬﻦ إ‪ t‬ﻣﺎ ﻇﻬﺮ ﻣﻨﻬﺎ(‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻘﺪساردﺑﻴﻠﻲ درﺧﺼﻮص ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن آن ﻣﻌﻤـﻮل ﻧﺒـﻮده ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲدﻫﺪ‪:‬‬
‫و اﻳﻀﺎ ان ﻧﻈﺮ اﻟﻲ اﻟﻌﺎد‪ w‬و اﻟﻈﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً اﻟﻔﻘﻴﺮات‪ ،‬ﻓﺎﻟﻌـﺎد‪ w‬ﻇﻬـﻮر‬
‫اﻟﺮﻗﺒﺔ ﺑﻞ اﻟﺼﺪر و اﻟﻌﻀﺪﻳﻦ و اﻟﺴﺎﻗﻴﻦ و ﻏﻴﺮ ذﻟﻚ‪ .‬و ﺑﺎﻟﺠﻤﻠﺔ‪ ،‬اﻟﺤﻜﻢ ﻣﺤﻞ‬
‫اﻹﺷﻜﺎل‪.‬‬
‫‪73‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﻋﺎدت و رﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮي زﻣﺎن ﻧﺰول آﻳﻪ ﻧﮕﺮﻳﺴـﺘﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻـﺎً‬
‫زنﻫﺎي ﻓﻘﻴﺮ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻹً ﮔﺮدن و ﺑﺎﻹي ﺳﻴﻨﻪ و ﺳﺎق دﺳـﺖﻫـﺎ و ﺳـﺎق ﭘﺎﻫـﺎ و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﻧﻤﻲﺷﺪ و اﺟﻤﺎﻹً ﺣﻜﻢ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣـﻮرد اﺷـﻜﺎل‬
‫‪1‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺳﺨﻦ ﺻﺮﻳﺤﻲ درﻣﻮرد »ﻟﺰوم ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن« در آﻳـﺎت ﺳـﻮرة‬
‫ﻧﻮر‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺠﺎز ﺑﻮدن ﻋﺪمﭘﻮﺷﺶ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﻳﻲ از ﺑﺪن ﻛﻪ در ﻋﺮف زﻣـﺎن‬
‫ﻧﺰول وﺣﻲ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن آن راﻳﺞ ﻧﺒﻮده ﻧﻴﺰ ﻣﻮردﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻋﺪمرواج ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن )در ﻫﻤﺔ ﺣﺎ‪t‬ت و ﻫﻤﺔ ﻣﻜﺎنﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ( را ﺗﺄﻳﻴﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .11‬درﻣﻮرد آﻳﺔ »اﺣﺰاب‪ «59 ،‬و ﻋﺪم د‪t‬ﻟﺖ آن ﺑﺮ وﺟﻮب ﭘﻮﺷـﺶ ﺳـﺮ وﮔـﺮدن‪،‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن را ﺑﻪ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﻣﺤﻘﻖ داﻣﺎد‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ آﻳﺖاﷲ ﺟﻮاديآﻣﻠـﻲ‬
‫در »ﻛﺘﺎب اﻟﺼ‪ 51 /2 ]4‬و ‪ «52‬ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬
‫ان اﻟﻌﺜﻮر ﻋﻠﻲ ﺳﺮ اﻟﻨﺰول‪ ،‬ﻣﻊ اﻧﻀﻤﺎم اﻟﺼﺪر اﻟﻲ اﻟﺴﺎﻗﺔ‪ ،‬ﻳﻌﻄﻲ ﺧـﻺف‬
‫ﻣﺎاﺳﺘﺪل‪ ،‬و ﻳﺸﺮف اﻟﻔﻘﻴﻪ ﻋﻠﻲ اﻹﻃﻤﻴﻨﺎن‪ ،‬ﺑﺎن اﻟﺤﻜﻢ ﻣﻦ اﻵداب اﻟﺮاﺟﺤﺔ ﺑﻺ‬
‫ﻟﺰوم‪ ...‬و ﻣﻦ اﻟﻤﻌﻠﻮم ان ﻫﺬا اﻟﻠﺴﺎن‪ ،‬ﻹ ﻳﻨﻄﻖ ﺑﺎﻟﻠﺰوم اﺻﻺ‪ ...‬ﻓﺎﻟﻜﺮﻳﻤﺔ ﻗﺎﺻﺮ‪w‬‬
‫ﻋﻦ اﻓﺎد‪ w‬اﻟﻮﺟﻮب‪.‬‬
‫ﭘﻲﺑﺮدن ﺑﻪ راز ﻧﺰول اﻳﻦ آﻳﻪ و د‪‬ر ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻦ اﺑﺘﺪا و اﻧﺘﻬﺎي آن‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪاي‬
‫ﺑﺮﺧﻺف اﺳﺘﺪﻹل ﺑﺮ وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻓﻘﻴﻪ را اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬از ﻧﻮع ﺑﻴﺎن آداب ﺗﺮﺟﻴﺤﻲ ﻏﻴﺮاﻟﺰاﻣﻲ اﺳﺖ‪...‬‬
‫و آﺷﻜﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت و زﺑﺎن ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪ در آن‪ ،‬اﺻﻺً ﮔﻮﻳﺎي ﻟﺰوم و‬
‫وﺟﻮب ﻧﻴﺴﺖ‪ ...‬ﭘﺲ آﻳﺔ ﻛﺮﻳﻤﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﺎدة وﺟﻮب‪ ،‬ﻧﺎرﺳﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﻗﺖ در ﻋﺒﺎراﺗﻲ ﭼﻮن »ﺑ‪ 4‬ﻟﺰوم‪ :‬ﻏﻴﺮاﻟﺰاﻣﻲ« و »ﻗﺎﺻﺮ] ﻋﻦ اﻓﺎد] اﻟﻮﺟـﻮب‪ :‬ﻧﺎرﺳـﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﺎدة وﺟﻮب« و »‪t‬ﻳﻨﻄﻖ ﺑـﺎﻟﻠﺰوم اﺻـ‪ :4‬اﺻـ‪ ً4‬ﮔﻮﻳـﺎي ﻟـﺰوم ﻧﻴﺴـﺖ« ﻫـﻴﭻ‬

‫‪ .1‬زﺑﺪ] اﻟﺒﻴﺎن ‪.687/2‬‬

‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪74‬‬

‫ﺗﺮدﻳﺪي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬارد ﻛﻪ »از ﻧﻈﺮ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻘﻖداﻣﺎد‪ ،‬آﻳﺔ ‪ 59‬ﺳـﻮرة اﺣـﺰاب‪ ،‬ﻫـﻴﭻ‬
‫د‪t‬ﻟﺘﻲ ﺑﺮ وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ اﺟﺰاي ﺑﺪن زن ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ﻋ‪4‬وه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺷﻴﺦﻣﺤﻤﺪﻣﻬﺪي ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ را‬
‫ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪) .‬ﻫﺬا ﻣﻀﺎﻓﺎ اﻟﻲ ان ﻟﺴﺎن اﻵﻳﻺ ﻟﻴﺲ ا‪t‬ﻟﺰام و اﻟﻮﺟﻮب‪ ،‬ﺑﻞ ﻟﻌﻠﻬـﺎ ﻓـﻲ‬
‫اﻟﻨﺪب و اﻟﺘﻨﺰﻳﻪ اﻇﻬﺮ)ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﺮﺟﻪ ﻓﻲ ﻓﻘـﻪ اﻟﻤـﺮأ] ‪ :(195/1‬زﺑـﺎن اﻳـﻦ آﻳـﻪ‪ ،‬اﻟـﺰام و‬
‫وﺟﻮب ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺎﻳﺪ در اﺳﺘﺤﺒﺎب و ﻛﺮاﻫﺖ‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد(‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻞ ﻣﻮﺟﻮد در ﺧﻮد آﻳﺔ ﻛﺮﻳﻤﻪ )ذﻟـﻚ ادﻧـﻲ ان ﻳﻌـﺮﻓﻦ‬
‫ﻓ‪ 4‬ﻳﻮذﻳﻦ‪ :‬اﻳﻦ روش ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻦ راه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﻮرد آزار ﻗﺮار ﻧﮕﻴﺮﻧﺪ(‬
‫ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﻛﻪ »ﻣﺮﺣﻮم ﻃﺒﺮﺳﻲ« در ﺗﻔﺴﻴﺮ »ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴـﺎن« و در‬
‫ﺷﺄن ﻧﺰول آﻳﻪ‪ ،‬ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻘﻖداﻣﺎد ﻧﻴﺰ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻣﻔﺴﺮان و ﻓﻘﻴﻬﺎن را ﻣﺠﺎز ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻴﺰي‬
‫ﺟﺰ اﺧﺘ‪4‬ف در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ آﻳﻪ از ﺳﻮي ﻣﻔﺴﺮان و ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻧﻤﻲرﺳﻴﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗـﻮان‬
‫ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ از اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان دﻟﻴﻞ ﺑﺮ »وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن زن« ﺑﻬﺮه ﺑﺮد‪.‬‬
‫‪ .12‬ﻣﻦ ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻣﺪﻋﻲ »اﺟﻤﺎع ﺑﺮ ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن« ﻧﺸﺪهام‪ .‬ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﻣﻨﺘﻬﺎي ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻦ درﺑﺎرة وﺟﻮد ﻳﺎ ﻋﺪموﺟـﻮد اﺟﻤـﺎع در اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‪ ،‬اﺛﺒـﺎت »ﻋـﺪم‬
‫ﺗﺤﻘﻖ اﺟﻤﺎع ﺑﺮ ﻟﺰوم ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن« ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺰارشﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن درﻣﻮرد‬
‫اﺧﺘ‪4‬فﻧﻈﺮﻫﺎي ﻓﻘﻬﺎ درﺧﺼﻮص ﺳﺮ و ﮔﺮدن اراﺋـﻪ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﻲ از ﻣﺴـﺘﻨﺪات ﺑـﺮاي‬
‫اﺛﺒﺎت »اﺧﺘ‪4‬فﻧﻈﺮ« ﺑﻮد ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ ادﻋـﺎي‬
‫اﺟﻤﺎع ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد ﻛﺮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ و »ادﻋﺎﻫﺎي آﻧﺎن درﻣﻮرد ﺗﺤﻘﻖ اﺟﻤﺎع« ﻣﺮاﺟﻌـﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺑﺮ »ﻋﺪمﺗﺤﻘﻖ اﺟﻤﺎع« و اﺧﺘ‪4‬ﻓـﻲﺑـﻮدن »ﭘﻮﺷـﺶ ﺳـﺮ و‬
‫‪75‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫ﮔﺮدن« اﺻﺮار ﻣﻲورزم‪ .‬وﻗﺘﻲ ادﻋﺎ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪاي اﺟﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ و ﻫـﻴﭻ ﻣﺨـﺎﻟﻔﻲ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬راه ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻣﺴﺌﻠﻪ و ﺑﺮرﺳﻲ ادﻟﻪ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﺑﺴـﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺣﺘـﻲ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﻘﻬﺎي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ ﻣﺮﺣـﻮم ﻣﺤﻘـﻖﻧﺮاﻗـﻲ )ﻣﺴﺘﻨﺪاﻟﺸـﻴﻌﻺ ‪ 242/ 4‬و ‪ ،(243‬و‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻗﻮاﻧﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻴﺮزااﺑﻮاﻟﻘﺎﺳـﻢ ﻗﻤـﻲ )ﻏﻨـﺎﺋﻢ ا‪t‬ﻳـﺎم ‪ 255 /2‬و ‪ (256‬ﺗﺼـﺮﻳﺢ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ »دﻟﻴﻞ ﻋﻤﺪه و اﺻﻠﻲ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬اﺟﻤﺎع اﺳﺖ«‪ .‬ادﻋﺎي اﺟﻤـﺎع‪ ،‬در اﻛﺜـﺮ‬
‫ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن )در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ( از آنﻫﺎ ﻳﺎد ﻛﺮدهام و در ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺘﺐ ﻓﻘﻬﻲ دﻳﮕﺮ‬
‫ﺗﻜﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آنﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺻﻞ »وﺟـﻮب ﺳـﺘﺮ ﻋـﻮرت ﻳـﺎ ﺳـﺘﺮ‬
‫ﺑﺪن« اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮔﺮﭼﻪ درﺻﻮرت اﺛﺒﺎت ﺗﺤﻘﻖ اﺟﻤﺎع در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ارزﺷـﻲ ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﺑـﺮاي‬
‫اﺟﻤﺎع ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻤﻲآﻣﺪ ﭼﺮا ﻛﻪ »اﺟﻤﺎع ﻣﻮرد ادﻋﺎ‪ ،‬ﻣـﺪرﻛﻲ اﺳـﺖ« و روﺷـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫»اﺟﻤﺎع ﻣﺪرﻛﻲ‪ ،‬ﺣﺠﻴﺖ ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫‪ .13‬ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻀـﺎي »ﺟﻤـﻊ د‪t‬ﻟـﻲ« و ﺿـﺮورت اﻋﻤـﺎل آن در اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‪،‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﺟﺰ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﺣﻜﻢ »اﺳﺘﺤﺒﺎب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن« را در ﭘﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷـﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ادﻋﺎي ﺑﺪون دﻟﻴﻞ ﻓﺮدي ﻧﺎآﮔﺎه ﺑﻪ ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ از ﻓﻘﻪ و اﺻﻮل و‬
‫ﻓﻀﻞ و ﺗﻘﻮا و ﺗﻘﺪس‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻘﺪساردﺑﻴﻠﻲ دراﻳﻦﺧﺼﻮص ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫و ﻟﻮﻹ ﺧﻮف اﻹﺟﻤﺎع اﻟﻤﺪﻋﻲ‪ ،‬ﻹﻣﻜﻦ اﻟﻘﻮل ﺑﺎﺳﺘﺜﻨﺎء ﻏﻴﺮﻫﺎ ﻣﻦ اﻟﺮأس و‬
‫ﻣﺎﻳﻈﻬﺮ ﻏﺎﻟﺒﺎ‪ ،‬ﻓﺘﺄﻣﻞ‪ ...‬و اﻟﺠﻤﻊ ﺑﻴﻦ اﻹدﻟﺔ اﻳﻀﺎ ﺑﺎﻟﺤﻤـﻞ ﻋﻠـﻲ اﻹﺳـﺘﺤﺒﺎب‬
‫‪1‬‬
‫ﻃﺮﻳﻖ واﺿﺢ‪ ،‬ﻓﺘﺄﻣﻞ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺗﺮﺳﻲ از اﺟﻤﺎع ادﻋﺎﻳﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻏﻴﺮ ﺻـﻮرت و‬
‫دﺳﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺮ و ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻛﻪ در اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت آﺷﻜﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻧﻴﺰ‬

‫‪ .1‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺎﺋﺪ] و اﻟﺒﺮﻫﺎن ‪.105/2‬‬

‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪76‬‬

‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و دارد‪ .‬ﭘﺲ در اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ درﻧﮓ ﻛـﻦ‪ ...‬و »ﺟﻤـﻊ ﺑـﻴﻦ دﻹﻳـﻞ«‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ »ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﺒﺎب« ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬روﺷﻲ روﺷﻦ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺲ درﻧﮓ ﻛﻦ‪.‬‬
‫‪...‬و ﺑﺎﻟﺠﻤﻠﺔ‪ ،‬ﻹﻳﺨﻔﻲ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻫﺬه اﻹﺧﺒﺎر ﻟﻺﺳﺘﺜﻨﺎء اﻟﻤﺘﻘـﺪم‪ .‬ﻹن ﻇﺎﻫﺮﻫـﺎ‬
‫ﻋﺪم وﺟﻮب ﺳﺘﺮ اﻟﺮأس‪ ،‬ﻓﻜﻴﻒ اﻟﻘﺪم؟‪...‬‬
‫ﺧﻺﺻﺔ ﺳﺨﻦ آﻧﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ رواﻳﺎت‪ ،‬اﺳﺘﺜﻨﺎي ﭘﻴﺶﮔﻔﺘـﻪ )درﺧﺼـﻮص‬
‫ﺻﻮرت و دﺳﺖﻫﺎ ﺗﺎ ﻣﭻ( را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮ آنﻫﺎ »ﻋﺪموﺟﻮب‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ« اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ »ﭘﺎﻫﺎ«؟‪...‬‬

‫ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛ‪4‬م اﻳﻦ ﻓﻘﻴﻪ اﺻﻮﻟﻲ ﺷﻴﻌﻪ در »ﺟﻤﻊ ﺑﻴﻦ ادﻟﻪ« و »ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﺒﺎب«‬
‫و اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ روش »ﻃﺮﻳﻘﻲ واﺿﺢ« و ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷـﺪه و روﺷـﻤﻨﺪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺣـﺪ ﻛـﺎﻓﻲ‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ در ﻣﻄﻠﻮب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﺒﺎرت »ﻋﺪموﺟﻮب ﺳﺘﺮ اﻟـﺮأس« ﺑـﻪ ﺣـﺪ‬
‫ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬روﺷﻨﻲ و ﺻﺮاﺣﺖ دارد‪.‬‬
‫‪ .14‬ﻣﺮﺣــﻮم ﺣــﺎجآﻗﺎرﺿــﺎ ﻫﻤــﺪاﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻴــﺰ درﻣــﻮرد رواﻳــﺖ ﻣﻮﺛﻘ ـﺔ اﺑــﻦﺑﻜﻴــﺮ از‬
‫اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬زن ﻣﺴﻠﻤﺎن آزاده ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ‪ ،‬ﻧﻤـﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ« آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫و ﻟﻮﻹ اﻋﺮاض اﻟﻤﺸﻬﻮر ﻋﻦ ﻇﺎﻫﺮ ﻫﺬه اﻟﺮواﻳﺔ‪ ،‬ﻹﻣﻜﻦ اﻟﺠﻤﻊ ﺑﻴﻨﻬﺎ و ﺑﻴﻦ‬
‫‪1‬‬
‫اﻛﺜﺮ اﻹﺧﺒﺎر اﻟﻤﺘﻘﺪﻣﺔ ﺑﺎﻟﺤﻤﻞ ﻋﻠﻲ اﻹﺳﺘﺤﺒﺎب‪.‬‬
‫اﮔﺮ روﻳﮕﺮداﻧﻲ ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ دﻹﻟـﻲ ﺑـﻴﻦ‬
‫اﻳﻦ رواﻳﺎت و اﻛﺜﺮ رواﻳﺎت ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ »ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﺳـﺘﺤﺒﺎب«‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ »اﻟﺤﻤﻞ ﻋﻠﻲ 

‪ :‬ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﺳـﺘﺤﺒﺎب« اﻣـﺮي اﺑـﺪاﻋﻲ و اﺧﺘﺮاﻋـﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ از ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻗﺮن ﻓﺎﺻﻠﻪ از زﻣﺎن ﻣـﺎ‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ را درﺧﺼﻮص »ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ« ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮده و ﺑﻪارث ﮔﺬاﺷﺘﻪ و رﻓﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟـﻪ‬

‫‪ .1‬ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻔﻘﻴﻪ ‪.385/10‬‬

‫‪77‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪﺷﺪه و ﻣﻴﺮاث ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ و ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻋﻠﻤﻲ در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﺘ‪4‬ﻓﻲ‪ ،‬اﻣـﺮي‬
‫ﺟﺪﻳﺪ و ﺧﺮوج از روش و ﻣﺒﻨﺎي ﻓﻘﻬﻲ راﻳﺞ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺧﻮﺋﻲ »اﻋﺮاض ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻋﻠﻤﺎ از ﻋﻤـﻞ ﺑـﻪ رواﻳـﺖ ﻣﻌﺘﺒـﺮه« را ﻣـﺎﻧﻊ‬
‫ارزش و اﻋﺘﺒﺎر آن ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً اﮔـﺮ دﻟﻴﻠـﻲ ﻏﻴـﺮ از ﺿـﻌﻒ راوي داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫)ﻛﺘﺎب اﻟﻄﻬﺎر] ‪ 359 / 3‬و ﻛﺘﺎب اﻟﺼﻮم ‪ 103 / 2‬و ‪ ،(104‬ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﻣـﻮاردي ﻛـﻪ‬
‫ﻓﻘﻂ »ﻣﺸﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ« از آن اﻋﺮاض ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮﺧـﻲ ﻋﻠﻤـﺎ ﺑـﻪ آن ﻋﻤـﻞ ﻛـﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻳﺎ آن را ﻣﻌﺘﺒﺮ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻋﻠﻤـﻲ »ﺣﻤـﻞ ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺘﺤﺒﺎب« ﻫﻤﭽﻨﺎن وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ .15‬درﻣﻮرد اﻣﻜﺎن ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺤﺚﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳـﻦ‬
‫دﻏﺪﻏﻪ را دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻘﻢ‪ .‬وﻟﻲ از ﻫﻤﺔ آﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد؟ آﻳـﺎ ﺿـﺮورت‬
‫ﻃﺮح ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ روشﻫﺎي ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪﺷـﺪة ﻋﻠﻤـﻲ و ﻛـﺎﻣ‪ ً4‬روﺷـﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﻣــﻲﺷــﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﺿــﺮورت ﺗﻀــﺎرب آراء ﻛــﻪ ﺗﻨﻬــﺎ راه ﺑﻘــﺎي ﺷــﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤــﺪي)ص( و‬
‫ﺑﺨﺼﻮص ﻓﻘﻪ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از ﺿﺮورت ﺣﻔﻆ ﻋﺮف ﻣﺘﺸﺮﻋﻪ اﺳﺖ؟ آﻳـﺎ ﻛﻤﺒﻮدﻫـﺎي‬
‫آﺷﻜﺎر ﻧﻈﺮي در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻛ‪4‬ﻣﻲ‪ ،‬اﺧ‪4‬ﻗﻲ و ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺑـﻲوﻗﻔـﺔ ﻧﺴـﻞ‬
‫ﺣﺎﺿــﺮ )ﺣﺘــﻲ ﻣﺠــﺎﻣﻊ ﻋﻠﻤــﻲ و ﺣﻘــﻮﻗﻲ ﺑﻴــﺮون از اﺳــ‪4‬م( ﻧﺎﺷــﻲ از اﺣﺘﻴــﺎطﻫــﺎي‬
‫ﺑﻲﺣﺪوﺣﺼﺮي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪﺗﺼﻮر دﻓﺎع از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫ﻣﮕﺮ ﺷﺨﺺ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﺟﻤﻬﻮري اﺳ‪4‬ﻣﻲ)ره( درﻣـﻮرد ﺑﺮﺧـﻲ ﻓﺘـﺎوي ﺧـﻮد ﻣـﻮرد‬
‫ﺳﺮزﻧﺶ ﺑﺮﺧﻲ دوﺳﺘﺎن و ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺖ )ﻏﺮض ﻣﻦ ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﺧﻮدم ﺑﺎ اﻳﺸـﺎن‬
‫ﻧﻴﺴﺖ( و ﻣﮕﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻧﺎن ﺑﻴﺎن ﻧﻜﺮد ﻛﻪ‪» :‬ﺧﺪاﻛﻨﺪ اﻧﺴﺎن اﺣﻜﺎم ﺧـﺪا را ﺑـﻪﺧـﺎﻃﺮ‪...‬‬
‫اﻧﻜﺎر ﻧﻜﻨﺪ« ﻣﮕﺮ در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﮕﻔﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﺑﺮﺧﻲ اﺣﺘﻴﺎطﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺣﺘﻴﺎط اﺳﺖ«؟‬
‫رﻋﺎﻳﺖ ﻋﺮف در ﻫﻤﺔ ﺟﻮاﻣﻊ‪ ،‬اﻣﺮي ﻋﻘ‪t ً4‬زم اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺤﻤﺪاﷲ وﺿﻌﻴﺖ ﺧـﺎﻧﻮادة‬
‫ﻣﻦ ﻧﻴﺰ اﻗﺘﻀﺎي ﺗﻤﻬﻴﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪاي را ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻲ درﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد؟‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪78‬‬

‫ﻗﻀﻴﺔ ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي »ﺧﻂ ﻗﺮﻣﺰ« ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺷـﺪه و ﺣﺮﻳﻤـﻲ ﺑـﺮاﻳﺶ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ وﻇﻴﻔﻪاي ﺟﺰ ﺗﻜﺮار ﻣﻜﺮرات و ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي راﻳﺞ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺤﻘﻘﺎن و ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﺣـﺮﻳﻢ در اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ‬
‫ﭘﻴﺶرﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺪون دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ و ﻧﻘﻠـﻲ‪ ،‬از آن ﺑـﺎﻋﻨﻮانِ ﺳـﺎﺧﺘﮕﻲِ »ﭘـﺮﭼﻢ اﺳـ‪4‬م« ﻳـﺎد‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻫﻤﺖ‪ ‬ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﻘﻪ ﻣﺎ ﻣﺼﺮوف ﺣﻔﻆ آن ﺷﺪه و ﻣﻲﺷـﻮد و ﺣﺴﺎﺳـﻴﺖ‬
‫ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهاي درﻣﻮرد آن ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻓﺘـﺎوي و‬
‫اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮﻫﺎﻳﻲ ﺻﺮﻳﺢ درﻣﻮرد »ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺣﺠﻢ ﻋﻮرت زن و ﻣﺮد« )ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻚﻛﻨﻨﺪهﺗﺮ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد از »ﻋﺪم ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن« اﺳﺖ( ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻧﺸﺎن ﻧـﺪاده و‬
‫ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ »ﺣﺠﻢ ﻋﻮرت زن و ﻣﺮد« ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﺤﺮﻳﻚﻛﻨﻨﺪهﺗـﺮ از‬
‫»ﻣﻮ و ﺳﺮ و ﮔﺮدن« آنﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺶ واﺟﺐ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬـﺎي ﺑـﺰرگ آنرا‬
‫»ﻣﻘﺘﻀﺎي ﺳﻴﺮة ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ« ﺑﺪاﻧﻨﺪ )ﻣﺮﺣـﻮم ﻋﺒـﺪا‪t‬ﻋﻠﻲ ﺳـﺒﺰواري‪ ،‬ﻣﻬـﺬب اﻷﺣﻜـﺎم ‪/5‬‬
‫‪ (244‬و ﺣﺘﻲ در ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ اﺣﻜﺎم )ﻛﻪ ﻧﺎﺷﺮ آن از ﺳـﻮي ﻣﺮاﻛـﺰ رﺳـﻤﻲ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ و ﺣﻮزوي ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﺷﻮد( ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺑﻴـﺎن ﺷـﻮد و از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮان اﻣﻜـﺎن‬
‫ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده از آن ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻧﮕﻴﺮد‪ ،‬وﻟﻲ اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ درﻣـﻮرد ﻣـﻮ ﻳـﺎ ﮔـﺮدن زﻧـﺎن‪،‬‬
‫اﻳﻦﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﻣﻄﻬﺮي درﺧﺼﻮص ﭘﻮﺷﺶ ﺣﺠﻢ‪ ،‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﭼﺎدر ]ﻧﻪ روﺑﻨﺪ و ﭼﺎﻗﭽﻮر[ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻮﺿﻮﻋﻴﺘﻲ ﻧﺪارد وﻟﻲ از دو ﺟﻬـﺖ‬
‫ﺧﻮب اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜـﻲ اﻳﻨﻜـﻪ ﻟﺒﺎﺳـﻲ اﺳـﺖ ﺳﺮﺗﺎﺳـﺮي و ﺣﺠـﻢ ﺑـﺪن زن را‬
‫ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖﻫـﺎي ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ و ﺻـﺎف و ﻧـﺎزك را ﻧﻤﺎﻳـﺎن ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‬
‫)ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺣﺠﻢ واﺟﺐ ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎً اﺑﻌﺪ از ﻓﺘﻨـﻪ اﺳـﺖ( ﺟﻬـﺖ دوم‬
‫‪1‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬رﻣﺰ دورﺑﺎش اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎ ‪.168/3‬‬
‫‪79‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫اﻳﺸﺎن ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺣﺠﻢ واﺟﺐ ﻧﻴﺴﺖ« و روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺳﺨﻦ اﻳﺸﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »ﺳﺘﺮ ﻏﻴﺮﺻ‪4‬ﺗﻲ‪ :‬ﭘﻮﺷﺶ در ﻏﻴﺮﻧﻤﺎز« اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺳﺨﻦ اﻳﺸـﺎن‬
‫در »اﺳﺘﺤﺒﺎب« ﭘﻮﺷﺶ ﺣﺠﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺘﻀﺎي روﻳﻜﺮد اﻛﺜﺮ ﻗﺮﻳﺐﺑﻪاﺗﻔﺎق ﻓﻘﻬﺎ درﻣﻮرد ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷـﺶ ﺣﺠـﻢ ﺑـﺪن‬
‫ﺑﺮاي زن و ﻣﺮد‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :‬اﮔﺮ زﻧﻲ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺟﻮرابﺷﻠﻮاري اﺳﺘﺮﻳﺞ ﻛﻪ ﻛـﺎﻣ‪ ً4‬ﺗﻨـﮓ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺠﻢ ﻋﻮرت را ﻧﻤﺎﻳﺶ دﻫﺪ وﻟﻲ از ﻧﻈﺮ ﺑﺎﻓﺖ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ رﻧـﮓ‪ ‬آنرا‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻧﺪﻫﺪ و ﺑﻠﻮزي از ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻨﺲ و ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻮع ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺟﺰاي ﺑـﺪن و ﭘﺴـﺘﻲ و‬
‫ﺑﻠﻨﺪي آن را ﺑﻪﻧﻤﺎﻳﺶ درآورد )و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﻨﻌﻪاي ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺗﺎر ﻣـﻮي وي اﺟـﺎزة‬
‫ﺗﻌﺪي ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ( ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻠﻮﻳﺰﻳﻮن‪ ،‬ﺳﻴﻨﻤﺎ و ﺗﺄﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻪراﺣﺘﻲ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد‬
‫و اﻳﻦ اﺗﻔﺎق ﻛﺎﻣ‪ ً4‬ﺷﺮﻋﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ درﻣﻮرد ﻣﻮ و ﺳﺮ و ﮔﺮدن اﻳﻦﻫﻤﻪ دﻗﺖ ﻣـﻲﺷـﻮد‬
‫ﻛﻪ ﻣﺒﺎدا ﻣﻮرد ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﻴﺮد؟ )إن ﻫﺬا ﻟﺸﻲء ﻋﺠﺎب‪(.‬‬
‫ﻣﺪﻋﺎي ﻣﻦ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪون دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﻳﺎ ﻧﻘﻠﻲ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺣﺠـﻢ ﺑـﺪن و‬
‫ﻋﻮرت را واﺟﺐ ﺷﺮﻋﻲ ﺷﻤﺮد« ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺪﻋﻲ ﻫﺴﺘﻢ ﻛـﻪ‪» :‬اﮔـﺮ ﻣـ‪4‬ك ﻟـﺰوم ﻋﻘﻠـﻲ ﻳـﺎ‬
‫وﺟﻮب ﻧﻘﻠﻲ ﭘﻮﺷﺶ ﻋﻀﻮي از اﻋﻀﺎي ﺑﺪن »ﻏﻠﺒﺔ ﺗﺤﺮﻳﻚﻛﻨﻨﺪه ﺑﻮدن ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﺑﺮ ﻏﻴـﺮ‬
‫آن اﺳﺖ« در ﻏﻠﺒﺔ اﻣﻜﺎن ﺗﺤﺮﻳﻚ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد‪ ،‬درﻣﻮرد ﻋﺪمﭘﻮﺷﺶ ﺣﺠﻢ ﻋـﻮرت و ﺑـﺪن‪،‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺪمﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﺮدﻳﺪ ﻛـﺮد‪ «.‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫»اﻣﻜﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻬﻴﻴﺞ و ﺗﺤﺮﻳﻚ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد را ﻣﺠﺎز ﺷﻤﺮد و اﻣﻜﺎن ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻛﻤﺘﺮ را ﻣﻤﻨﻮع‬
‫داﻧﺴﺖ؟!«‬
‫اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻣﺸﻬﻮر را در ﻛﻠﻤﺎت ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﻘﻬﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان دﻳـﺪ‪ .‬ﻓﻘﻬـﺎﻳﻲ‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺑﺮوﺟﺮدي )ﺗﻘﺮﻳﺮ اﻟﺒﺤﺚ ‪ ،75/1‬ﺗﻘﺮﻳﺮات آﻳﺖاﷲ اﺷﺘﻬﺎردي از‬
‫ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻣﺮﺣﻮم ﺑﺮوﺟﺮدي‪ :‬اﻟﻈﺎﻫﺮ ﻋﺪم اﻟﺪﻟﻴﻞ ﻋﻠﻲ وﺟﻮب ﺳﺘﺮ ﺣﺠـﻢ اﻟﻌـﻮر] ﻓـﻲ‬
‫اﻟﺮﺟﻞ و اﻟﻤﺮأ]( و ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ )ﺗﺤﺮﻳﺮ اﻟﻮﺳﻴﻠﻺ ‪ (143/1‬ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ روﻳﻜـﺮد‬
‫ﺑﺎ دﻳﮕﺮان ﻫﻤﺮاهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪80‬‬

‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﺳﺆا‪t‬ﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ »ﭼﻪ ﺗﻔﺎوﺗﻲ در ﺗﺤﺮﻳـﻚﻛﻨﻨـﺪﮔﻲ ﺑـﻴﻦ‬
‫زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮده و ﻏﻴﺮﺑﺮده وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﺑﺮ آﻧﺎن ‪t‬زم ﻧﻴﺴـﺖ‬
‫و ﺑﺮ آزادﮔﺎن ‪t‬زم اﺳﺖ؟ )ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺮدﮔـﺎن زﻣـﺎن اﺋﻤـﺔ ﻫـﺪي)ع( اﻫـﻞ‬
‫اﻳﺮان و اروﭘﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و از ﻧﻈﺮ ﺗﻨﻮع رﻧﮓ ﻣﻮ و زﻳﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬از ﺑﺴﻴﺎري زﻧﺎن ﻋﺮب در ﻣﻜـﻪ و‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﻳﻤﻦ زﻳﺒﺎﺗﺮ و ﺟﺬابﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ( ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ را در ﭘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺘﻮان از ﻋﻘ‪4‬ﻧﻴﺖ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي در ﺟﻬﺎن اﻣﺮوز دﻓﺎع ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﺳﺎس زﻳﺒﺎﻳﻲ در ﻣﺤﺪودة ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﺑـﻪ زﻳﺒـﺎﻳﻲ »ﭼﺸـﻢ‪ ،‬اﺑـﺮو‪،‬‬
‫ﺑﻴﻨﻲ‪ ،‬دﻫﺎن‪ ،‬ﻟﺐ‪ ،‬دﻧﺪان و ﭼﺎﻧﻪ و ﺗﺮﻛﻴﺐ آنﻫﺎ« ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و اﺳ‪4‬م ﭘﻮﺷـﺎﻧﺪن آنﻫـﺎ را‬
‫واﺟﺐ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﺟﺬاﺑﻲ در ﻣﻮ و ﮔﺮدن زن ﺑﻮده ﻛﻪ ﻟـﺰوم ﭘﻮﺷـﺶ‬
‫آن‪ ،‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮردﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ و ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ از اﻳﻦ ﻧﻮع‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﺘﺘﺒﻌﻲ در ﻓﻘـﻪ و ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﺮف ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺗﻘﻠﻴﺪي ﺑﺮاي ﻣﺤﻘﻘـﺎن‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ ﻋﻠﻤﻲ و ﻗﺎﻧﻊﻛﻨﻨﺪه ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ‪‬‬
‫ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻲ اﻧﺘﻘﺎدات‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ‪» :‬اﮔﺮ در اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ اﺧﺘ‪4‬ﻓـﻲ وﺟـﻮد داﺷـﺖ‪،‬‬
‫رﺿﺎﺷﺎه ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آﺧﻮﻧﺪﻫﺎي درﺑﺎري ﺑـﺮاي ﺗﺄﻳﻴـﺪ »ﻛﺸـﻒ ﺣﺠـﺎب« از آن ﺑـﺎﺧﺒﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ و ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﭼﻮن ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﺧﺘ‪4‬ﻓـﻲ وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ!« ﭘﺲ از ﻳﺎدآوري اﺧﺘ‪4‬فﻧﻈﺮﻫﺎ )از ﻣﺪارك و اﺳﻨﺎد ﻗﺎﺑﻞ رﺟﻮع ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن‬
‫ﮔﺮاﻣﻲ( و ﮔﺰارش دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻨﺎ و ﻋﻠﻤﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺳﺎﻳﺖﻫﺎي اﻳﻨﺘﺰﻧﺘﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻗﺘﺪارﮔﺮاﻳﺎن در اﻳﺮان‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ‪» :‬اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫دﻓﺎع از ﻛﺸﻒ ﺣﺠﺎب رﺿﺎﺧﺎﻧﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ«!‬
‫ﻣﻘﺘﻀﺎي روﻳﻜﺮد ﻧﮕﺎرﻧﺪه آن اﺳﺖ ﻛﻪ »ﭘﻮﺷﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ‪ ،‬ﻣﺴـﺘﺤﺐ اﺳـﺖ«‪.‬‬
‫از ﻛﺠﺎي اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﻓﺮد ﻧﺎدان و ﺳﺘﻤﮕﺮي ﺑﻪ ﺧﻮد اﺟﺎزه دﻫﺪ ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺶ‬
‫‪81‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫ﻣﻮردﻋ‪4‬ﻗﺔ زﻧﻲ را ﺑﻪ اﺟﺒﺎر و ﺑﺪون رﺿﺎﻳﺖ آن زن‪ ،‬از ﺳﺮش ﺑﺮﮔﻴﺮد؛ ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻴﻤﻲ از ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻳﻚ ﻣﻠﺖ‪ ‬ﻋ‪4‬ﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ؟!«‬
‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺑﺤﺚ‬

‫ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻣﻄﺎﻟﺐ اراﺋﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮاي داوري اﺟﻤﺎﻟﻲ درﻣـﻮرد‪» :‬ﻗﺎﺑـﻞِاﻋﺘﻨـﺎ‬
‫ﺑﻮدن ﻳﺎ ﻧﺒﻮدن ادﻋﺎي داﻧﺶآﻣﻮزي ﭼﻮن اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ« ﺳـﺮﻣﺎﻳﺔ ‪t‬زم را ﻓـﺮاﻫﻢ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ »ﺳﺮﻣﺎﻳﺔ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﻫﻤﺮاﻫﻲ و اﺷﺘﺮاكﻧﻈﺮ« را ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﺑﺤﺚ را ﺑﺮاي ﻣﺤﻘﻘﺎن و ﻣﻨﺘﻘﺪان ﺑﺎز ﺑﮕﺬارم ﺗﺎ آﻧـﺎن ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻪ »ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي« ﭘﺮداﺧﺘﻪ و »ﻧﻤﺮة ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﺧﻮﻳﺶ« را در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ادﻋﺎ‪ ،‬ﻗﺮار دﻫﻨـﺪ و‬
‫اﮔﺮ دﻳﺪﮔﺎه ﻧﮕﺎرﻧﺪه را در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺧﺎص »ﻗﺎﺑﻞاﻋﺘﻨﺎ« داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﺮ او ﻣﻨـﺖ ﮔـﺬارده و‬
‫دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ ﻳﺎ اﻧﺘﻘﺎدات ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ وي »ﻫﺪﻳﻪ« ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺧﺪاي رﺣﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺎن ﺳ‪4‬ﻣﺖ‪ ،‬ﺷﺎدي‪ ،‬رﻓﺎه‪ ،‬اﻧﺼـﺎف‪ ،‬اﻣﻨﻴـﺖ و ﺳـﻌﺎدت‬
‫دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت را ﺧﻮاﺳﺘﺎرم و اﻣﻴﺪوارم ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت‪ ،‬اﻧﺪﻛﻲ از ﺑﺴﻴﺎر را اراﺋﻪ ﻧﻤﻮده‬
‫و ﺑﺮﺧﻲ اﺑﻬﺎﻣﺎت روﻳﻜﺮد ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮﻃﺮف ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻢ‪.‬‬
‫اﻟﻠﻬﻢ ﻣﺎ ﻋﺮﻓﺘﻨﺎ ﻣﻦ اﻟﺤﻖ ﻓﺤﻤﻠﻨﺎه و ﻣﺎ ﻗﺼﺮﻧﺎ ﻋﻨﻪ ﻓﺒﻠﻐﻨﺎه‪...‬‬
‫‪ 22‬ﺗﻴﺮ ‪ ،1384‬ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎن‬
 ‫درﻣﻮرد ﭘﻮﺷﺶ‬
‫)ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺣﺴﻴﻨﻲﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ(‬

‫درﻣﻮرد ﺑﺤﺚ »ﭘﻮﺷﺶ« )ﺣﺠﺎب( ﻣﻄﻠﺒﻲ را در ﺗﻴﺮﻣﺎه ‪ 1384‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮدم ﻛﻪ ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن‪ ،‬آن را ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻦ‬
‫ﻛﺎﻣﻞ آن را از ﺳﺎﻳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ »ﺟﻨـﺎب آﻗـﺎي ﻣﺼـﻄﻔﻲ ﺣﺴـﻴﻨﻲﻃﺒﺎﻃﺒـﺎﺋﻲ« درﻳﺎﻓـﺖ‬
‫ﻛﺮدهام‪.‬‬
‫ﻣﺘﻦ ﻛﺎﻣﻞ آن ﻧﻘﺪ را ]اﻳﺘﺎﻟﻴﻚ[ ﻫﻤﺮاه ﺑـﺎ ﭘﺎﺳـﺦ آن در ذﻳـﻞ اﻳـﻦ ﻣﻘﺪﻣـﻪ ﻣ‪4‬ﺣﻈـﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ .‬اﻣﻴﺪ اﺳﺖ اﻳﻦ ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ از ﻣﺴﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﺧـﻮﻳﺶ ﺟـﺪا ﻧﺸـﻮد و‬
‫ﻫﻤﻮاره ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ دﻗﻴﻖﺗﺮ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اراﺋﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬
‫ﻧﻘﺪﻣﻘﺎﻟﻪ »ﺣﺠﺎب و ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن«‬
‫اﺧﻴﺮاً ﻣﻘﺎﻟﻪاي از آﻗﺎي اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ درﺑﺎره ﺣﺠﺎب ﺑـﺎﻧﻮان ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪه‬
‫ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن را ﺑﺮاي آﻧﺎن‪t ،‬زم ﻧﺸﻤﺮده اﺳـﺖ‪ .‬آﻗـﺎي ﻗﺎﺑـﻞ در‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺘﻮا دادهاﻧﺪ ﻛﻪ‪:‬‬
‫»ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺪن را ]ﺑﺮاي زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن[ ‪t‬زم ﻣﻲﺷﻤﺮم وﻟﻲ ﭘﻮﺷﺶ ﺳـﺮ‬
‫و ﮔﺮدن را ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺷﺮﻋﻲ ﻣﻲداﻧﻢ«‪.‬‬
‫اﻳﻦ رأي از ﺳﻮي آﻗﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻛﻪ ﻣﺪ‪‬تﻫـﺎ در ﺣـﻮزة ﻗـﻢ ﺑـﻪ ﺗﺤﺼـﻴﻞ‬
‫ﻋﻠﻮم راﻳﺞ ﻣﺬﻫﺒﻲ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺷـﮕﻔﺖآور اﺳـﺖ ﭼـﻮن ﺑـﺎ ﻣـﺪﻟﻮل‬
‫ﻗﺮآنﻛﺮﻳﻢ و ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺘّﻔﻖٌﻋﻠﻴـﻪ ﻧﺒـﻮي)ص( ﻧﻤـﻲﺳـﺎزد‪ .‬در ﻗـﺮآن ﻣﺠﻴـﺪ‬
‫‪83‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫ﺟﻴﻮ ِﺑ ِﻬﻦَّ )اﻟﻨﻮر‪ (31/‬ﻳﻌﻨـﻲ‪» :‬زﻧـﺎن‬

‫ﺨ ‪‬ﻤﺮِ ‪‬ﻫﻦَّ ﻋ‪‬ﻠﻲ ‪‬‬
‫ﻀﺮِ ‪‬ﺑﻦَ ِﺑ ُ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ ﻛﻪ‪ :‬و‪ْ ‬ﻟﻴ ْ‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ روﺳﺮيﻫـﺎي ﺧـﻮد را ﺑـﺮ ﮔﺮﻳﺒﺎﻧﺸـﺎن ﺑﺰﻧﻨـﺪ«‪ .‬در اﻳﻨﺠـﺎ ﻟﻔـﻆ‬
‫ﻀﺮِ ‪‬ﺑﻦَ« ﻓﻌﻞِ اﻣﺮ اﺳﺖ )اﻣﺮ ﻏﺎﻳﺐ( و اﻣﺮ ﺷﺎرع ﺑﺮاي »وﺟﻮب« ﻣـﻲآﻳـﺪ‬
‫» ‪‬ﻟﻴ ْ‬
‫ﺤﺬَرِ ا َﻟّـﺬﻳﻦَ ﻳﺨـﺎ ‪‬ﻟﻔُﻮنَ ﻋ‪‬ـ ْ‬
‫ﻦ‬ ‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ آﻧﻜﻪ در ﻫﻤﺎن ﺳﻮرة ﻧﻮر ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪َ :‬ﻓ ْﻠﻴ ‪‬‬
‫أ ‪‬ﻣﺮِه‪ ‬أنْ ﺗُﺼﻴ ‪‬ﺒﻬ‪‬ﻢ ‪‬ﻓ ْﺘ َﻨﻺٌ أو‪ ‬ﻳﺼﻴ ‪‬ﺒﻬ‪‬ﻢ ﻋ‪‬ﺬاب‪ ‬أﻟﻴﻢ‪) ‬اﻟﻨﻮر‪ .(63،‬ﻳﻌﻨﻲ‪» :‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺎ اﻣﺮ او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲورزﻧﺪ‪ ،‬از اﻳﻨﻜﻪ ﻓﺘﻨﻪاي ﻳﺎ ﻋـﺬاﺑﻲ دردﻧـﺎك ﺑـﻪ آﻧـﺎن‬
‫رﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻧﺪ«‪.‬‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻟﻔﺎظ از ﺑﺤﺚﻫﺎي اﺻﻮل ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺪة ﻓﻘﻴﻬﺎن اﻫﻞاﺳ‪4‬م‬
‫را رأي ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬اﺻﻞ در اواﻣﺮ‪ ،‬د‪t‬ﻟﺖ آنﻫﺎ ﺑﺮ وﺟﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻗﺮﻳﻨﻪاي ﺑﺮ‬
‫ﺧ‪4‬ف‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ« وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﻛﺜﺮت اﺳﺘﻌﻤﺎل اواﻣﺮ‪ ،‬در ﻗـﺮآن‬
‫و رواﻳﺎت‪ ،‬در اﻣﻮر اﺳﺘﺤﺒﺎﺑﻲ )ﺑﺪون وﺟﻮد ﻗﺮﻳﻨﻪ(‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺗﺮدﻳـﺪ در روﻳﻜـﺮد اﻛﺜﺮﻳـﺖ‬
‫ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﺪه و ﻋﺪة ﻛﺜﻴﺮي )ﻛﻪ اﻗﻠﻴﺖ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ( ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺪون وﺟـﻮد‬
‫ﻗﺮﻳﻨﻪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ارادة وﺟـﻮب را ﺑـﻪ ﺷـﺎرع ﻧﺴـﺒﺖ داد و ﻧـﻪ ﻣـﻲﺗـﻮان ﻣـﺪﻋﻲ ارادة‬
‫اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺷﺪ«‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫ﻣﻌﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜ‪ ً4‬درﻣﻮرد اﻧﻔﺎق‪ ،‬آﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎري در ﻗﺮآنﻛﺮﻳﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬اﻧﻔﻘﻮا ﻣﻤﺎ رزﻗﻨﺎﻛﻢ«‬
‫ﻳﺎ »اﻧﻔﻘﻮا ﻓﻲ ﺳﺒﻴﻞ اﷲ«‪ .‬اﻛﺜﺮ اﻳﻦ آﻳﺎت ﻫﻢ ﻓﺎﻗﺪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي دال ﺑﺮ ارادة اﺳـﺘﺤﺒﺎباﻧـﺪ‪،‬‬
‫وﻟﻲ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﻌﺘﻨﺎﺑﻬﻲ از ﻓﻘﻴﻬﺎن‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﺒﺎب ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺘﻘﺪ ﻣﺤﺘﺮم )ﻋﻠﻲاﻟﻘﺎﻋﺪه( ﻣﻄﻠﻊاﻧﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﻛﺜﺮت اﺳﺘﻌﻤﺎل اﻣﺮ‪ ،‬در ﻟﺴﺎن ﻋﺮب‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫اﻓﺎدة ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺘﺤﺒﺎب«‪ ،‬اﻣﺮي ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑـﻪ ﭘﺮﻫﻴـﺰ‬
‫از »ﻋﺬاب اﻟﻴﻢ« درﻣﻮرد »اﻣﺮي ﺧﺎص«‪ ،‬آن را ﺑـﻪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ اواﻣـﺮ‪ ،‬ﺗﻌﻤـﻴﻢ داد‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ‬
‫دراﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻓﻘﻴﻬﺎن )و ﺣﺘﻲ اوﻟﻴﺎء و ﺣﺠﺞ اﻟﻬﻲ( را ﻧﻴـﺰ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺣﻤـﻞ ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫اواﻣﺮ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﺒﺎب ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺧ‪4‬ف ﻣﻄﻠﻮب ﻣﻨﺘﻘـﺪ ﻣﺤﺘـﺮم‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪84‬‬

‫ﻀﺮِ ‪‬ﺑﻦَ«‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ در ﺧﻮر ﻳﺎدآوري اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ آﻧﻜﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ » ‪‬ﻟﻴ ْ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺴﺘﻦ و ﻣﺤﻜﻢﻛﺮدن روﺳﺮيﻫﺎ ﺑﺮ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﺑﻪﻛـﺎر رﻓﺘـﻪ ﺗـﺎ روﺳـﺮي‬
‫ﺧﻤ‪‬ﺮ« ﺟﻤﻊ ﺧ‪‬ﻤﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ در‬‫ﻧﻠﻐﺰد و ﻣﻮي ﺳﺮ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻧﺸﻮد‪ .‬دﻳﮕﺮ آﻧﻜﻪ » ُ‬
‫ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﺎ ُﺗ َﻐ ّﻄﻲ ِﺑﻪ‪ ‬اﻟﻤ‪‬ﺮأ]ُ رأﺳ‪‬ﻬﺎ« ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲرود ﻳﻌﻨﻲ »ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ‬
‫زن‪ ،‬ﺳــﺮش را ﺑــﺎ آن ﻣ ـﻲﭘﻮﺷــﺎﻧﺪ« ﻫﻤــﺎنﮔﻮﻧــﻪ ﻛ ـﻪ در ﻗــﻮاﻣﻴﺲ ﻋﺮﺑ ـﻲ‬
‫ﺟﻴﺐ« ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻴﻮب« ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﮔﺮﻳﺒﺎنﻫﺎ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻤﻊِ » ‪‬‬ ‫آﻣﺪهاﺳﺖ‪ » .‬‬
‫ﭘﺲ آﻳـﻪ ﺑـﻪ ﻟﻔـﻆ اﻣـﺮ‪ ،‬ﻓﺮﻣـﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ زﻧـﺎنِ ﺑﺎاﻳﻤـﺎن ﺑﺎﻳـﺪ دﻧﺒﺎﻟـﺔ‬
‫روﺳﺮيﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮ ﮔﺮﻳﺒﺎﻧﺸـﺎن زده و ﻣﺤﻜـﻢ ﻛﻨﻨـﺪ ﺗـﺎ ﻣـﻮي ﺳـﺮ و‬
‫ﮔﺮدﻧﺸﺎن ﭘﻮﺷﻴﺪهﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ آﻳﺔ روﺷﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ دﻳﺪ ﭼﺮا آﻗـﺎي ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫ﻛﻪ اﻫﻞ ﻓﻀﻞ و ﻋﻠﻢاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﺪم ﻟﺰوم ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﻓﺘﻮا دادهاﻧﺪ؟!‬
‫او‪ .ًt‬در ﻛﺠﺎي آﻳﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﻲ از »ﻣﻮي ﺳﺮ و ﮔـﺮدن« ﺑـﻪﻣﻴـﺎن آﻣـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻧﺎﻗـﺪ‬
‫ﻣﺤﺘﺮم‪ ،‬درﺑﺎرة »روﺷﻦ« ﻳﺎ »ﺧﺎﻣﻮش« ﺑﻮدن آن داوري ﻛﺮدهاﻧﺪ؟!‪ .‬آﻧﭽـﻪ ﻓﻘﻬـﺎي ﻣﻌﻈـﻢ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺤﺴﺎﻧﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬وﻗﺘﻲ ﺑﻨﺎ ﺷﻮد ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟﺔ ﺧﻤﺎر را ﺑـﺮ‬
‫ﮔﺮﻳﺒﺎن ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪t ،‬ﻣﺤﺎﻟﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮي ﺳﺮ‪ ،‬ﮔﻮشﻫﺎ و ﮔﺮدن ﻧﻴﺰ ﻣـﻲﺷـﻮد«‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﻴﭻﻳﻚ از آنﻫﺎ ﻣﺪﻋﻲ ﻧﺒﻮده و ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ‪» :‬آﻳﻪ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ اﻣﺮ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ زﻧﺎنِ‬
‫ﺑﺎاﻳﻤﺎن ﺑﺎﻳﺪ دﻧﺒﺎﻟﺔ روﺳﺮيﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮ ﮔﺮﻳﺒﺎﻧﺸﺎن زده و ﻣﺤﻜﻢ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻮي ﺳـﺮ و‬
‫ﮔﺮدﻧﺸﺎن ﭘﻮﺷﻴﺪهﺷﻮد«‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﻣﺮي درﻣﻮرد »ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺳﺮ و ﮔﺮدن‪ ،‬در اﻳﻦ آﻳﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد« و اﮔﺮ ادﻋﺎﻳﻲ ﻫﺴﺖ‪ ،‬از ﻧﻮع »د‪t‬ﻟﺖ اﻟﺘﺰاﻣﻴﻺ« اﺳﺖ و ﻧﻪ ﭼﻴﺰي دﻳﮕﺮ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ .‬ﻣﻦ در ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻣﻨﺘﻘـﺪ ﻣﺤﺘـﺮم‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﺑﺮﺧـﻲ ﺑﺰرﮔـﺎن ﻓﻘـﻪ را‬
‫درﺧﺼﻮص »ﻋﺪمد‪t‬ﻟﺖ آﻳﺎت ‪ 30‬و ‪ 31‬ﺳﻮرة ﻧﻮر ﺑﺮ وﺟﻮب« آوردهام‪ ،‬ﻛـﻪ ﻇـﺎﻫﺮاً ﺑـﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻗﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ د‪t‬ﻟﺖ آﻳﺔ ﻣﺬﻛﻮر را ﺑﺮ اﻣـﺮ ﻣﺰﺑـﻮر ﻧﻔـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪85‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫»اﻟﺰام ﺑﻪ ﺗــﺮك را رﻫﺎ ﻛﺮده و ﺑﺎ زﺑﺎن ﺗﻮﺻﻴﺔ اﺧ‪4‬ﻗﻲ ﻫﻤﭽـﻮن‪ :‬اﻳـﻦ‬

‫ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ )ذﻟﻜﻢ ﺧﻴﺮٌ ﻟﻜـﻢ‪ ،‬ﻧـﻮر‪ (27 ،‬ﻳـﺎ ﭘـﺎﻛﻴﺰهﺗـﺮ اﺳـﺖ‬
‫)أزﻛﻲ ﻟﻬﻢ‪ ،‬ﻧﻮر‪ (30 ،‬و ﻳﺎ ﻋﻔﺖورزﻳﺪن ﺑﺮاي زﻧﺎن ﺳﺎﻟﺨﻮرده ﺑﻬﺘـﺮ اﺳـﺖ‬
‫)أن ﻳﺴﺘﻌﻔﻔﻦ ﺧﻴﺮٌ ﻟﻬﻦّ‪ ،‬ﻧﻮر‪ (60 ،‬ﺑﻪﻣﻴﺪان آﻣﺪهاﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ‪ ،‬آﻗﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﺑﮕﻮﻳﻨـﺪ ﺗﻌﺒﻴـﺮات ﻣﺰﺑـﻮر ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﻧﻪ واﺟﺐ‪.‬‬
‫ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻨﺪه ﻣﺪﻋﻲ ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ در آﻳﺔ ‪ 31‬ﺳﻮرة ﻧﻮر و ﺳـﺎﻳﺮ آﻳـﺎت اﻳـﻦ ﺳـﻮره‪ ،‬ﻫـﻴﭻ‬
‫ﺣﻜﻢ ﺻﺮﻳﺤﻲ درﻣﻮرد »ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن« وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ ،‬ﺗـﺎ ﺑﺤـﺚ از وﺟـﻮب ﻳـﺎ‬
‫اﺳﺘﺤﺒﺎب آن ﺑﻪﻣﻴﺎن آﻳﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪهام ﻛـﻪ ﺣﻜـﻢ ﺻـﺮﻳﺢ آﻳـﻪ درﻣـﻮرد »ﭘﻮﺷـﺶ‬
‫ﮔﺮﻳﺒﺎن‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻋﻮرت‪ ،‬ﻋﺪماﻇﻬﺎر زﻳﻨﺖﻫﺎي ﻣﺨﻔﻲ زن و ﭼﺸـﻢﻧـﺪوﺧﺘﻦ ﺑـﻪ ﻧـﺎﻣﺤﺮم«‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻔﺎد اﻳﻦ آﻳﻪ در ﻣﻮارد ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺟﺰ اﺳﺘﺤﺒﺎب را اﻓـﺎده ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ )ﻣﮕـﺮ‬
‫آﻧﻜﻪ د‪t‬ﻳﻞ دﻳﮕﺮي ﺑﺮ ﻟﺰوم آنﻫﺎ د‪t‬ﻟﺖ ﻛﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ اﻳﺸﺎن ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬
‫ﺤ َﻔﻈُـﻮا‬
‫او‪ .ًt‬ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ درﺑﺎرة ﺣﻔـﻆ ﻓـﺮوج ﻧﻴـﺰ ﻓﺮﻣـﻮدهاﺳـﺖ‪ :‬و ﻳ ‪‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ﻢ ذ ‪‬ﻟﻚ أز‪‬ﻛﻲ َﻟﻬ‪‬ﻢ‪ ،‬اﻟﻨﻮر‪ (30 ،‬ﻳﻌﻨﻲ‪» :‬ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻮرتﻫـﺎي ﺧـﻮد را‬
‫ُﻓﺮُو ‪‬‬
‫)از ﺣﺮام( ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦﻛﺎر ﺑﺮاي اﻳﺸﺎن ﭘـﺎﻛﻴﺰهﺗـﺮ اﺳـﺖ«‪ .‬وﻟـﻲ آﻳـﺎ‬
‫ﺣﻔﻆ اﻧﺪام ﺗﻨﺎﺳﻠﻲ از ﺣﺮام‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ؟!‬
‫ﻣﻦ ﻧﻴﺰ در ﭘﺎﺳﺦ ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﻫﻴﭻ دﻟﻴـﻞ ﻋﻘﻠـﻲ ﻳـﺎ ﻧﻘﻠـﻲ دﻳﮕـﺮي ﺑـﺮاي‬
‫»وﺟﻮب ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت« ﺟﺰ آﻳﺎت ‪ 30‬و ‪ 31‬ﺳﻮرة ﻧﻮر ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً اﻳـﻦ آﻳـﻪ ﺑـﻪﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫د‪t‬ﻟﺘﻲ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﻓﻘﻬﺎي اﺳ‪4‬م ﺑﻪ وﺟﻮب ﺳـﺘﺮ ﻋـﻮرت ﻓﺘـﻮا دادهاﻧـﺪ‪،‬‬
‫د‪t‬ﻳﻞ ﻧﻘﻠﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮ دﻳﮕﺮي داﺷﺘﻪ و دارد ﻛـﻪ ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻨﺎد ﻓﻘﻴﻬـﺎن ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ »وﺟﻮب ﺣﻔﻆ ﻋﻮرت« د‪t‬ﻳﻞ دﻳﮕﺮي دارد ﻛﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﻧﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ د‪t‬ﻟﺖ اﻳﻦ آﻳﻪ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪86‬‬

‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ﺑﻪ اﻫﻞ ﺗﺜﻠﻴﺚ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ اﻗﻨﻮم ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪:‬‬

‫ﺧﻴﺮٌ ﻟﻜﻢ )اﻟﻨﺴﺎء‪ (171 ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‪» :‬ﺑـﻪ ﺳـﻪ ﺧـﺪا ﻗﺎﺋـﻞ‬
‫‪َ t‬ﺗﻘُﻮﻟُﻮا ﺛَ‪4‬ﺛﻺٌ ا ْﻧ َﺘﻬ‪‬ﻮا َ‬
‫ﻣﺸﻮﻳﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺎز اﻳﺴﺘﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاﻳﺘﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬آﻳﺎ دﺳﺖ از ﻋﻘﻴﺪة‬
‫ﺗﺜﻠﻴﺚ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ آﻗﺎي ﻗﺎﺑﻞ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ؟!‬
‫دﺳﺖﺑﺮداﺷﺘﻦ از ﻋﻘﺎﻳﺪي ﻛﻪ ﺑﻄ‪4‬ن آن ﺑﺮاي اﻓﺮاد‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻋﻘﻞ‬
‫اﺳﺖ و دﻟﻴﻞ وﺟﻮب آن‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺣﺠـﺖ ﻣﻌﺘﺒـﺮ در ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬
‫اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﻋﻘﻞ اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﻧﻘﻠﻲ در »ﺣﻮزة ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺑﺎورﻫﺎ« ﺣﺠﺖ ﻣﺴـﺘﻘﻠﻲ ﺑـﻪﺷـﻤﺎر‬
‫ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ دﻟﻴﻞ ﻧﻘﻠﻲ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﻋﻨـﻮان ﻣﺆﻳـﺪ ﺣﻜـﻢ ﻋﻘـﻞ‪ ،‬ﻣﻄـﺮح ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد و‬
‫درﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺣﻜﻤﻲ »ارﺷﺎدي« ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﻪ ﺣﻜﻤﻲ ﻣﻮﻟﻮي‪.‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻣﻨﺘﻘﺪ ﻣﺤﺘﺮم ﺧﻮد ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻨـﺪ ﻛـﻪ »ﻧﻔـﺲ اﺣﻜـﺎم ارﺷـﺎدي‪ ،‬دال ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺘﺤﺒﺎباﻧﺪ ﻳﺎ وﺟﻮب«؟‬
‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ .‬ﻗﺮآنﻛﺮﻳﻢ در ﭘﻲ آﻳﻪاي ﻛﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ روﺳـﺮيﻫـﺎي‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺮ ﮔﺮﻳﺒﺎﻧﺸﺎن زده و ﻣﺤﻜﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻫﻴﭻوﺟﻪ ﺗﻌﺒﻴـﺮ »ذﻟﻜـﻢ أزﻛـﻲ‬
‫ﻟﻬﻢ« ﻳﺎ »ﺧﻴﺮٌ ﻟﻜﻢ« را ﻧﻴﺎورده ﺑﻠﻜﻪ در ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪ :‬و ﺗُﻮﺑ‪‬ـﻮا إﻟَـﻲاﷲِ‬
‫ﺟﻤﻴﻌﺎً أﻳﻬ‪‬ﺎ اﻟﻤﺆﻣﻨُـﻮنَ َﻟ ‪‬ﻌ َّﻠﻜـﻢ ُﺗ ْﻔﻠ‪‬ﺤـﻮن )اﻟﻨـﻮر‪ (31 ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‪» :‬اي ﻣﺆﻣﻨـﺎن‪،‬‬
‫ﻫﻤﮕﻲ ﺑﻪﺳﻮي ﺧﺪا ﺗﻮﺑﻪ آورﻳﺪ ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻪ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﻳﺪ« و ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬آﻳﻪ‬
‫را ﺑﻪ وﺟﻮب ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﺤﺒﺎب!‬
‫ﻣﻨﺘﻘﺪ ﻣﺤﺘﺮم ﺗﻮﺟﻪ دارﻧﺪ ﻛﻪ در اﺑﺘﺪاي ﻫﻤﻴﻦ آﻳﻪاي ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر آن ﺷﺪه اﺳـﺖ ﺗـﺎ‬
‫»زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ روﺳﺮيﻫـﺎي ﺧـﻮد را ﺑـﺮ ﮔﺮﻳﺒﺎﻧﺸـﺎن زده و ﻣﺤﻜـﻢ ﻛﻨﻨـﺪ« ﻋﺒـﺎرت »ﻗـﻞ‬
‫ﻟﻠﻤﺆﻣﻨﺎت ﻳﻐﻀﻀﻦ ﻣﻦ أﺑﺼﺎرﻫﻦ و ﻳﺤﻔﻈﻦ ﻓﺮوﺟﻬﻦ« را ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﻣﺸﺎﺑﻪ آﻳـﺔ ﭘﻴﺸـﻴﻦ‬
‫)ﻗﻞ ﻟﻠﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻳﻐﻀﻮا ﻣﻦ أﺑﺼﺎرﻫﻢ و ﻳﺤﻔﻈﻮا ﻓﺮوﺟﻬﻢ( ﺑـﺎ »واو ﻋﺎﻃﻔـﻪ« ﻋﻄـﻒ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺔ ﭘﻴﺸﻴﻦ را ﻣﻌﻠّﻞ ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ ﻏﺎﺋﻲ »ذﻟﻚ ازﻛـﻲ ﻟﻬـﻢ« ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺣﻜﻢ ﻣﻌﻄﻮفﻋﻠﻴﻪ )ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ( ﺑﻪ ﻣﻌﻄﻮف )ﻣﺆﻣﻨﺎت( ﻧﻴﺰ ﺗﺴﺮّي ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪» .‬ﻣﻔﺮوغﻋﻨﻪ ﺑﻮدن‬
‫‪87‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫اﻳﻦ ﻧﻜﺘﺔ ادﺑﻲ« ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ در ﻟﺴﺎن ﻋﺮب‪ ،‬از ﺗﻜﺮار ﺗﻤﺎم ﻣﻄﻠـﺐ ﭘﻴﺸـﻴﻦ‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴـﺰ‬
‫ﺷﻮد و اﻳﺠﺎز ‪t‬زم )ﻣﺨﺘﺼﺮﮔﻮﻳﻲ(‪ ،‬ﻣﺮاﻋﺎت ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻣﺎ درﻣﻮرد ﺗﻮﺑﻪ؛ ﺧﻮب ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻣﻨﺘﻘـﺪ ﻣﺤﺘـﺮم‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﻧﻈـﺮ ﺧـﻮﻳﺶ‪ ،‬روﺷـﻦ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﻪﭼﻴﺰي از ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺗﻮﺑﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ارﺗﺒﺎط واﺿﺢ و ﺻﺮﻳﺤﻲ ﺑﻴﻦ »ﺗﻮﺑﺔ اﻟﺰاﻣـﻲ!« و دﺳـﺘﻮر ﺑـﻪ »ﭘﻮﺷـﺶ اﻟﺰاﻣـﻲ‬
‫ﻋﻮرت و ﮔﺮﻳﺒﺎن و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺑﺪن زن ﺑﻪﻋﻨﻮان زﻳﻨﺖ!« وﺟﻮد دارد؟!‬
‫آﻳﺎ اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد آﻳﻪ را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي دﻳﮕﺮ ﺗﺼﻮر ﻛﻨـﻴﻢ ﺗـﺎ ارﺗﺒـﺎط ﺻـﺪر و‬
‫ذﻳﻞ آﻳﺎت ‪ 30‬و ‪ 31‬ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺳﺨﻦ ﺧـﺪاي ﺣﻜـﻴﻢ‪ ،‬از اﺳـﺘﻮاري و اﻧﺴـﺠﺎم ﺗﻬـﻲ‬
‫ﻧﮕﺮدد؟‬
‫آﻳﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ‪» :‬در ﻋﻮض ﭼﺸﻢدوﺧﺘﻦ ﻣﺆﻣﻨـﺎن ﺑـﻪ ﻣﺆﻣﻨـﺎت و‬
‫ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ و اﻗﺪام ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺆﻣﻨﺎت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻇﻬﺎر زﻳﻨـﺖﻫـﺎي آﺷـﻜﺎر و ﻣﺨﻔـﻲ ﺧـﻮد و‬
‫ﺟﻠﺐﺗﻮﺟﻪ ﻧﺎﻣﺤﺮﻣﺎن )ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺧﻄﺮ و ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده و ﻫﺘﻚ ﺣﺮﻳﻢ ﻋﻔـﺎف را در ﭘـﻲ‬
‫دارد( ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ درﻣﻮرد ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﻲ و ﺣﻔﻆ ﻋﻮرت ﺑﺎزﮔﺮدﻳﺪ )ﺗﻮﺑﻮا( ﻛـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«؟!‬
‫در ﻛﺠﺎي ﻓﻘﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﻳﻚ ﻧﻮع ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺪارد و آن ﻫﻢ ﻧـﻮع واﺟـﺐ«؟!‬
‫آﻳﺎ اوﻟﻴـﺎءاﷲ از ارﺗﻜـﺎب ﺑﺮﺧـﻲ ﻣﻜﺮوﻫـﺎت ﻳـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﺑﺮﺧـﻲ ﻣﺒﺎﺣـﺎت )از ﺑـﺎب‬
‫»ﺣﺴﻨﺎت اﻷﺑﺮار ﺳﻴﺌﺎت اﻟﻤﻘﺮﺑﻴﻦ(‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ؟‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺸﻮد ﻛﻪ در ﻣﻘﺎم دﻋﻮت ﺑﻪ اﻣﻮر اﺳﺘﺤﺒﺎﺑﻲ‪ ،‬اﮔﺮ ﺳﺨﻦ از ﺗﻮﺑﻪ ﺑﻪﻣﻴﺎن آﻳﺪ‪،‬‬
‫ﺻﺮﻓﺎً اﺳﺘﺤﺒﺎﺑﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ از ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﺷﻮد ﻛﻪ ﺻﺪر آﻳﻪ ﺑـﻪ اﻣـﻮر‬
‫وﺟﻮﺑﻲ ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪاي ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ آن آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻴﺰ‪ ،‬دال ﺑـﺮ وﺟـﻮب ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫راﺑﻌﺎً‪ .‬از اﻳﻨﻜﻪ درﺑﺎرة زﻧـﺎن ﺳـﺎﻟﺨﻮرده ﻛـﻪ رﻏﺒـﺖ ازدواج ﺑـﺎ آنﻫـﺎ‬
‫ﻧﻤﻲرود ]اﻟﻠﺘﻲ ‪ t‬ﻳﺮﺟ‪‬ﻮنَ ‪‬ﻧﻜﺎﺣﺎً[ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﮔﻨﺎﻫﻲ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ اﮔـﺮ‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪88‬‬

‫ﭘﻮﺷﺶ ﺧﻮد را ﻛﻨﺎر ﻧﻬﻨﺪ وﻟﻲ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻋﻔﻴﻔﺎﻧـﻪ رﻓﺘـﺎر ﻛﻨﻨـﺪ ﺑﻬﺘـﺮ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻓﻬﻤﻴﺪهﻣﻲﺷﻮد ﺑﺮاي زﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ رﻏﺒﺖ ازدواج ﺑﺎ آنﻫﺎ وﺟـﻮد دارد‪ ،‬داﺷـﺘﻦ‬
‫ﭘﻮﺷﺶ اﻟﺰاﻣﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫او‪ .ًt‬ﻫﻴﭻ ﺳﺨﻨﻲ از ﺑﻮد و ﻧﺒﻮد »ﮔﻨﺎه« در ﻣﻴﺎن ﻧﺒﻮده و ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬واژة »‪t‬ﺟﻨـﺎح« ﻛـﻪ‬
‫درﻣﻮرد »زﻧﺎن ﻛﻬﻦﺳﺎل« ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻫﻴﭻﻋﻨﻮان در ﻣﻌﻨﻲ »ﮔﻨﺎه« ﺑـﻪﻛـﺎر ﻧﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬از ﻧﻈﺮ اﺧ‪4‬ﻗﻲ‪ ،‬ﻋﻴﺒﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻟﺒﺎسﻫﺎي اﺿـﺎﻓﻲ ﺧـﻮد‬
‫را واﻧﻬﻨﺪ‪.«...‬‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ؛ »ﺗﻌﻠﻴﻖ ﺣﻜﻢ ﺑﺮ وﺻـﻒ »‪ t‬ﻳﺮﺟـﻮن ﻧﻜﺎﺣـﺎ« ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﻟﺬا »ﻣﺸﻌﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﻴﺖ« اﺳﺖ«‪ ،‬اﻣﺮي ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺣﻜﻢ ﻣﻮردﻧﻈﺮ‪ ،‬د‪t‬ﻟﺘﻲ‬
‫ﺑﺮ اﻟﺰام ﻧﺪارد ﺗﺎ از ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺨﺎﻟﻒ آن‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎدة »ﺣﺮﻣـﺖ واﻧﻬـﺎدن ﻟﺒـﺎسﻫـﺎي اﺿـﺎﻓﻲ‪،‬‬
‫ازﺳﻮي زﻧﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺪ ازدواج آﻧﺎن وﺟﻮد دارد )ﺟﻮاﻧﺎن و ﻣﻴﺎنﺳﺎ‪t‬ن(«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ آﻧﭽﻪ آﻗﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ‪:‬‬
‫»ﺗﻤﺎﻣﻲ اواﻣﺮ و ﻧﻮاﻫﻲ ﻣﻮﺟﻮد در آﻳﺎت ﻓﻮق )ﺧﺼﻮﺻـﺎً آﻳـﺎت ‪ 30‬و‬
‫‪ (31‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻞ ﻣﻮﺟﻮد در آنﻫﺎ )ذﻟﻜﻢ أزﻛﻲ ﻟﻬﻢ( ﺣﻤﻞ ﺑﻪ ﻋﺪماﻟﺰام‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ أواﻣﺮ آن اﺳﺘﺤﺒﺎﺑﻲ و ﻧﻮاﻫﻲ آن ﺗﻨﺰﻳﻬﻲ )ﻛﺮاﻫﺘﻲ( ﺷـﻤﺮده‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ«! ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﺻﺤﻴﺤﻲ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﻲآﻳـﺪ ﭼـﺮا ﻛـﻪ در آﻳـﺔ ‪ 29‬از‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻮره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ آﻫﻨﮓ‪ ‬رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻛﺴﻲ را داﺷﺘﻴﺪ و ﺑﻪ‬
‫درِ ﺧﺎﻧﺔ وي رﻓﺘﻴﺪ وﻟﻲ او اﺟﺎزة ورود را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺪاد‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدﻳﺪ )إنْ ﻗﻴـﻞَ‬
‫ﺟﻌ‪‬ﻮا( ﺳـﭙﺲ ﻣـﻲﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪» :‬ﻫ‪‬ـﻮ‪ ‬أز‪‬ﻛـﻲ ﻟﻜـﻢ« ﻳﻌﻨـﻲ »آن‬
‫ﺟﻌ‪‬ﻮا‪ ،‬ﻓﺎر‪ِ ‬‬
‫َﻟﻜﻢ‪ ‬ار‪ِ ‬‬
‫)ﺑﺎزﮔﺸﺖ( ﺑﺮاﻳﺘﺎن ﭘﺎﻛﻴﺰهﺗﺮ اﺳﺖ«‪ .‬اﻳﻨﻚ ﻣﻦ از ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻲﭘﺮﺳﻢ‬
‫ﻛﻪ‪ :‬آﻳﺎ ورود ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻛﺴﻲ ﺑﺪون رﺿﺎﻳﺖ او‪ ،‬ﺣﺮام اﺳـﺖ ﻳـﺎ ﻣﻜـﺮوه؟! و‬
‫ﺗﺮك ورود ﺑﻪ آن ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﻳﺎ واﺟﺐ؟!‬
‫اﮔﺮ ﮔﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﭘﻴﺶروي ﻣﺮاﺟﻌﻪﻛﻨﻨـﺪه ﺑـﻪ ﻣﻨـﺰل دﻳﮕـﺮي‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼـﺮ در دو ﮔﺰﻳﻨـﺔ‬
‫»ورود ﺑﺎرﺿﺎﻳﺖ ﻳﺎ ورود ﺑﺪونرﻳﺎﺿـﺖ« ﺑـﻮد‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠـﻪﮔﻴـﺮي ﻣـﻮردﻧﻈﺮ ﻣﻨﺘﻘـﺪ ﻣﺤﺘـﺮم‪،‬‬
‫‪89‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫درﺳﺖ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺤﺼﺎري وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣـﻲﺗـﻮان ﮔﺰﻳﻨـﺔ‪» :‬اﺻـﺮار ﺑـﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ اذنورود و راﺿﻲﻛﺮدن ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨـﺰل ﺑـﻪ ﭘـﺬﻳﺮش ﻣﺮاﺟﻌـﻪﻛﻨﻨـﺪه‪ ،‬ﻋﻠـﻲرﻏـﻢ‬
‫ﻋﺪمﺗﻤﺎﻳﻞ ﻗﻠﺒﻲ و ﻋﺪمآﻣﺎدﮔﻲ ﺑﺮاي ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ از ﻣﻬﻤﺎن« را ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ دو ﮔﺰﻳﻨـﺔ ﻣـﻮردﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﺪ ﻣﺤﺘﺮم اﻓﺰود‪.‬‬
‫‪t‬زم ﺑﻪﺗﺬﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﺜﺮ ﻣﻔﺴﺮان و ﻓﻘﻴﻬﺎن‪ ،‬ﮔﺰﻳﻨﺔ ﺳﻮم را ﺑﻪﻋﻨـﻮان ﻣﻘﺼـﻮد اﻳـﻦ‬
‫آﻳﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﻛﺮدهاﻧﺪ و روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺷﺄن ﻧﺰول‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻗـﺮآن در ﺑـﻪﻛـﺎر‬
‫ﺑﺮدن »ازﻛﻲ ﻟﻜﻢ« ازﻧﻈﺮ ﻣﻨﻄﻘﻲ و اﺧ‪4‬ﻗﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺑﻪﻋﻨـﻮان اﺳـﺘﺤﺒﺎب آن اﺳـﺖ و ﻧـﻪ‬
‫ﭼﻴﺰي ﺑﻴﺶ از آن‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻗﺮآنﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪﻳﺚ ﻧﺒﻮي)ص( ﻣﻲرﺳﻴﻢ‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺳـ ّﻨﻲ و‬
‫ﺷﻴﻌﻪ در ﻛﺘﺐ ﺧﻮد آوردهاﻧﺪ ﻛﻪ‪:‬‬
‫ﺧ َﻠﺖ‪ ‬ﻋ َﻠﻲ اﻟ َّﻨ ِﺒﻲ)ص( و‪ ‬ﻋ َﻠﻴﻬـﺎ ‪‬ﺛﻴـﺎب‪ ‬رِﻗـﺎقٌ‪،‬‬ ‫أنَّ أﺳ‪‬ﻤﺎء‪ِ ‬ﺑ ْﻨﺖ‪ ‬أﺑﻲ ‪‬ﺑﻜﺮٍ د‪َ ‬‬
‫ﺼ ُﻠﺢ‪ ‬ﻟَﻬـﺎ‬
‫ﻓﺄ ‪‬ﻋﺮَض‪ ‬ﻋﻨْﻬﺎ و ﻗﺎلَ‪ :‬ﻳﺎ أﺳﻤﺎء‪ ‬إنَّ ا ْﻟﻤ‪‬ﺮأ]َ إذا ‪‬ﺑ َﻠ َﻐﺖ‪ ‬اﻟﻤ‪‬ﺤﻴﺾ‪َ ‬ﻟﻢ‪ ‬ﻳ ‪‬‬
‫ﺟ ِﻬﻪ‪ ‬و ﻛ َّﻔﻴﻪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‪» :‬اﺳﻤﺎء دﺧﺘـﺮ‬
‫أنْ ﻳﺮي ‪‬ﻣﻨْﻬﺎ إ‪ ّt‬ﻫﺬا و ﻫﺬا و أﺷﺎر‪ ‬إﻟﻲ و ‪‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )ﺧﻮاﻫﺮ ﻋﺎﻳﺸﻪ( ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( وارد ﺷﺪ درﺣﺎﻟﻲﻛـﻪ ﻟﺒـﺎس ﻧـﺎزﻛﻲ‬
‫ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( روي از او ﺑﮕﺮداﻧـﺪ و ﻓﺮﻣـﻮد‪ :‬اي اﺳـﻤﺎء‪ ،‬زن‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺣﻴﺾ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ ﺟـﺰ ﭼﻬـﺮه و دو‬
‫دﺳﺘﺶ ﺗﺎ ﻣﭻ‪ ،‬دﻳﺪه ﺷﻮد )ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺰ آن ﻣﻮاﺿﻊ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ ﺗﺎ دﻳﺪه ﻧﺸـﻮد(‬
‫و رﺳﻮل ﺧﺪا)ص( ﺑﻪ ﭼﻬﺮه و دو ﻛﻒ ﺧﻮد اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮد«‪.‬‬
‫از ﺟﻨﺎب ﻣﻨﺘﻘﺪ ﻣﺤﺘﺮم ﻣﻲﭘﺮﺳﻢ ﻛﻪ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﺳﺎﻳﺮ ادﻟـﻪ‪ ،‬آﻳـﺎ ﻋﻨـﻮان »‪t‬ﻳﺼـﻠﺢ‪:‬‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺖﻧﻴﺴﺖ« در اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬اﻓﺎدة وﺟﻮب ﻣﻲﻛﻨﺪ؟!‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ »اﺳﻤﺎء ﺑﻨﺖ اﺑﻲﺑﻜﺮ« در ﻫﻨﮕﺎﻣﺔ اﻳﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ »زﺑﻴﺮ« )ﭘﺴﺮﻋﻤﺔ‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا و ﺧﻮاﻫﺮ ﻫﻤﺴﺮ اﻳﺸﺎن( و از ﻧﻈﺮ ﺳـﻦ و ﺳـﺎل‪ ،‬درﺣـﺪي ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦزﺑﻴﺮ« اﺳﺖ )ﻛﻪ ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﻣﻬﺎﺟﺮت از ﻣﻜﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬او را ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺑﻮد(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﺮاﻓﺖ ﻧﺴـﺒﻲ ﺑـﺎ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا)ص( ﻳـﺎ‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪90‬‬

‫ﺻﺤﺎﺑﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ( ﻳﺎ ﺷﺮاﻓﺖ ﺳـﺒﺒﻲ )ﻫﻤﺴـﺮ زﺑﻴـﺮ(‪ ،‬رﻓﺘـﺎر او را‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻗﺮار داده و »ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﻟﺒﺎس ﻧـﺎزك )ﺑـﺪنﻧﻤـﺎ( ﺑـﺮﺗﻦ ﻛﻨـﺪ«‪ ،‬آﻳـﺎ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺑﻪﻫﻤﺔ زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻌﻤﻴﻢ داد و ﻳـﺎ ﺣﻜـﻢ ﺑـﻪ اﻟـﺰام را از آن اﺳـﺘﺨﺮاج‬
‫ﻛﺮد؟!‬
‫رواﻳﺎت اﺋﻤ‪‬ﻪ اﻫﻞﺑﻴﺖ ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴ‪4‬م ﻧﻴﺰ در اﻳﻦﺑﺎره ﻛﻪ زن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﻛﺎﻣ‪ ً4‬ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﻘﻂ وﺟﻪ و ﻛﻔّـﻴﻦ او‪ ،‬ﻣﺴـﺘﺜﻨﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﻳـﻚ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻮاﺗﺮ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ )ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﺑﺮﻫـﺎن ﺑﺤﺮاﻧـﻲ‪ ،‬در ذﻳـﻞ آﻳـﻪ ‪31‬‬
‫ﺳﻮره ﻧﻮر و ﻣﺠﻠّﺪ ‪ 29‬ﺟﻮاﻫﺮ و ﻣﺠﻠّﺪ ‪ 14‬وﺳﺎﺋﻞ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد(‪ .‬ﺑـﺎوﺟﻮد‬
‫اﻳﻦﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺑﻪ رأي ﺷﮕﻔﺖ ﺧﻮد روي آوردهاﻧﺪ؟‬
‫ﻛﺎش اﻳﺸﺎن روﺷﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪» .1‬ﺣﺪ ﺗﻮاﺗﺮ« ازﻧﻈﺮ اﻳﺸﺎن ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫‪ .2‬آﻳﺎ ﻫﻤﺔ آن رواﻳﺎت درﺧﺼﻮص »ﺳﺘﺮ از ﻧﻈﺮ« وارد ﺷﺪهاﻧـﺪ ﻳـﺎ ﺑﺮﺧـﻲ از آنﻫـﺎ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »ﺳﺘﺮ ﺻ‪4‬ﺗﻲ« اﺳﺖ )ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻋـﺪمﺗـ‪4‬زم و ارﺗﺒـﺎط ﺑـﻴﻦ اﻳـﻦ دو ﮔﻮﻧـﺔ‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﻗﺎﺋﻞاﻧﺪ(؟‬
‫‪ .3‬آﻳﺎ ﻣﺒﺘ‪ 4‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎرض ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟‬
‫‪ .4‬اﮔﺮ ﻣﺒﺘ‪ 4‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎرض ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻠﻤﻲ دراﻳﻦﺧﺼﻮص ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫ﻣﺎﻳﻠﻢ ﺑﻪاﻃ‪4‬ع ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ اﻣﺮ ﻋﺠﻴﺒﻲ اﺗﻔﺎق ﻧﻴﺎﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﻘـﻪ‬
‫و ﺣﺪﻳﺚ )ﻛﻪ در ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آنﻫﺎ اﺷـﺎره ﻛـﺮده ﺑـﻮدم و ﻇـﺎﻫﺮاً ﻣﻮردﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﺪ ﻣﺤﺘﺮم واﻗﻊ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ( ﺑﻪ ﻋﺪموﺟﻮد د‪t‬ﻳﻞ اﻃﻤﻴﻨﺎنﺑﺨﺶ ﻧﻘﻠـﻲ )رواﻳـﺎت( ﺑـﺮ‬
‫وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن‪ ،‬اﻗﺮار ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ د‪t‬ﻳﻞ ﻏﻴﺮﺻـﺮﻳﺢ را ﻧﻴـﺰ ﻣﺒـﺘ‪ 4‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﺎرض داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺠﺪداً ﺑﺮﺧﻲ اﻇﻬﺎرات )ﺷﮕﻔﺖآور!( آﻧﺎن را ﮔﺰارش ﻣﻲدﻫﻢ‪:‬‬
‫‪91‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫‪ .1‬ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬در ﺑﺤﺚ »وﺟﻮب ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت« و ﭘﺲ از ﻧﻘﻞ ﻛـ‪4‬م‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻠﻤﺎ ﻣﺜﻞ اﺑﻲاﻟﺼ‪4‬ح ﺣﻠﺒﻲ و اﺑﻦﺟﻨﻴﺪ درﻣﻮرد اﺻﻞ ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت‪ ،‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺛﻢ اﻧﻪ ﻟﻴﺲ ﻓﻲ ﻛ‪4‬م ا‪t‬ﻛﺜﺮ ﺗﻌﺮض ﻟﻮﺟﻮب ﺳـﺘﺮ اﻟﺸـﻌﺮ‪ .‬و اﺳـﺘﻘﺮب اﻟﺸـﻬﻴﺪ ﻓـﻲ‬
‫اﻟﺬﻛﺮي اﻟﻮﺟﻮب و ﻫﻮ اﺣﻮط )ﺑﺤﺎر ا‪t‬ﻧﻮار ‪ :(180/83‬ﺳﭙﺲ ﺑﺪان ﻛﻪ در ﺑﻴﺎﻧـﺎت اﻛﺜـﺮ‬
‫ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﻲ درﻣﻮرد »وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ« وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬ﺷـﻬﻴﺪ اول‪ ،‬وﺟـﻮب‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻣﻮ را ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ واﻗﻊ داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬و اﻳﻦ روﻳﻜﺮد او ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎرﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ( ﻋ‪4‬ﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﺨﻦ از اﺻﻞ وﺟﻮب ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت اﺳﺖ و ﺑﻴﺎن‬
‫ﻣﺼﺎدﻳﻖ آﻧﭽﻪ در ﻧﻤﺎز ﻳﺎ ﻏﻴﺮﻧﻤﺎز ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺷﻮد )اﻟﺘﻲ ﻳﺠﺐ ﺳـﺘﺮﻫﺎ ﻓـﻲاﻟﺼـ‪ ]4‬و‬
‫ﻏﻴﺮﻫﺎ‪ .‬ﺑﺤﺎر اﻷﻧﻮار ‪ ،(177/83‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در ﻋﺒﺎرات اﻛﺜﺮ ﻓﻘﻬﺎي ﺷـﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒـﻲ دال ﺑـﺮ‬
‫»وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ« دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ب( ﺧﻮد او ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ ادﻟـﻪ و ﺳـﺨﻨﺎن ﻓﻘﻬـﺎ‪ ،‬ﻓﺘـﻮاي ﻗﻄﻌـﻲ ﺑـﻪ‬
‫»وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ« ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ روش ﻛﻠﻲ »اﺧﺒﺎرﻳﺎن« اﺣﺘﻴﺎط ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫پ( ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﺧﺒﺎرﻳﺎن ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ رواﻳﺎت ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ و آنﻫـﺎ را‬
‫ﻣﺒﻨﺎي ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ و در اﻳﻦ راه‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮ‪ ًt‬ﺑﻪ رواﻳﺎت ﻏﻴﺮﻣﻌﺘﺒﺮه ﻧﻴـﺰ اﻋﺘﻤـﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﭼﻪ اﺗﻔﺎﻗﻲ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﺷﻨﺎﺗﺮﻳﻦ ﻓﻘﻬﺎي اﺧﺒﺎري ﺷـﻴﻌﻪ‬
‫ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﻴﻌﻪ )ﺑﺤﺎر ا‪t‬ﻧﻮار ‪ 110‬ﺟﻠـﺪي( را اﻳﺠـﺎد ﻛـﺮده و از‬
‫ﻫﺮﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ اﺧﺒﺎر ﺷﻴﻌﻪ آﺷﻨﺎﺗـﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬آﺧﺮا‪t‬ﻣـﺮ ﺑـﻪ اﺣﺘﻴـﺎط روي ﻣـﻲآورد و‬
‫ﻣﺴﺘﻨﺪي ﺑﺮاي »ﻓﺘﻮا« و »ﺣﻜﻢ ﺻﺮﻳﺢ درﺧﺼﻮص ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ« ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؟‬
‫‪ .2‬ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻘﺪساردﺑﻴﻠﻲ دراﻳﻦﺧﺼﻮص ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫و ﻟﻮ‪ t‬ﺧﻮف ا‪t‬ﺟﻤﺎع اﻟﻤﺪﻋﻲ‪t ،‬ﻣﻜﻦ اﻟﻘﻮل ﺑﺎﺳﺘﺜﻨﺎء ﻏﻴﺮﻫﺎ ﻣـﻦ اﻟـﺮأس و ﻣـﺎﻳﻈﻬﺮ‬
‫ﻏﺎﻟﺒﺎ‪ ،‬ﻓﺘﺄﻣﻞ‪ ...‬و اﻟﺠﻤﻊ ﺑﻴﻦ ا‪t‬دﻟﻺ اﻳﻀﺎ ﺑﺎﻟﺤﻤﻞ ﻋﻠﻲ ا‪t‬ﺳﺘﺤﺒﺎب ﻃﺮﻳـﻖ واﺿـﺢ‪ ،‬ﻓﺘﺄﻣـﻞ‬
‫)ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺎﺋﺪ] و اﻟﺒﺮﻫﺎن ‪ :(105/2‬اﮔﺮ ﺗﺮﺳﻲ از اﺟﻤـﺎع ادﻋـﺎﻳﻲ ﻧﺒـﻮد‪ ،‬اﻣﻜـﺎن ﻣﻨﻄﻘـﻲ‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪92‬‬

‫اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻏﻴﺮ ﺻﻮرت و دﺳﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺮ و ﭼﻴﺰﻫـﺎي دﻳﮕـﺮي ﻛـﻪ در اﻏﻠـﺐ اوﻗـﺎت‬
‫آﺷﻜﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و دارد‪ .‬ﭘﺲ در اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ درﻧـﮓ ﻛـﻦ‪ ...‬و »ﺟﻤـﻊ ﺑـﻴﻦ‬
‫د‪t‬ﻳﻞ« ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ »ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﺒﺎب« ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬روﺷﻲ روﺷﻦ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺲ درﻧﮓ ﻛﻦ‪.‬‬
‫ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛ‪4‬م اﻳﻦ ﻓﻘﻴﻪ اﺻﻮﻟﻲ ﺷﻴﻌﻪ در »ﺟﻤﻊ ﺑﻴﻦ ادﻟﻺ« و »ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﺒﺎب«‬
‫و اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ روش »ﻃﺮﻳﻘﻲ واﺿﺢ« و ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪﺷـﺪه و روﺷـﻤﻨﺪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪﺣـﺪ ﻛـﺎﻓﻲ‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ در ﻣﻄﻠﻮب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪروﺷﻨﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ادﻋﺎي‬
‫اﺟﻤﺎع‪ ،‬د‪t‬ﻳﻞ اﻃﻤﻴﻨﺎنﺑﺨﺶ )ﻧﻘﻠﻲ( و ﻳﻚﻃﺮﻓﻪاي ﺑﺮاي ﻗﻮل ﺑﻪ وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳـﺮ و‬
‫ﮔﺮدن‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ و آﻧﭽﻪ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺒﺘ‪4‬ي ﺑﻪ ﻣﻌﺎرض اﺳﺖ و ﻟﺬا ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ »ﺟﻤﻊ‬
‫ﺑﻴﻦ ادﻟﻪ« ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻪ اﻗﺘﻀﺎﻳﻲ ﺟـﺰ »ﺣﻤـﻞ ﺑـﺮ اﺳـﺘﺤﺒﺎب« ﻧـﺪارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻋﺒـﺎرت‬
‫»ﻋﺪموﺟﻮب ﺳﺘﺮ اﻟﺮأس« ﺑﻪﺣﺪ ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬روﺷﻨﻲ و ﺻﺮاﺣﺖ دارد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎجآﻗﺎرﺿﺎ ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺰ درﻣﻮرد رواﻳﺖ ﻣﻮﺛﻘﺔ اﺑﻦﺑﻜﻴﺮ از اﻣﺎمﺻﺎدق)ع(‬
‫ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬زن ﻣﺴﻠﻤﺎن آزاده ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧـﺪ« آورده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫و ﻟﻮ‪ t‬اﻋﺮاض اﻟﻤﺸﻬﻮر ﻋﻦ ﻇﺎﻫﺮ ﻫﺬه اﻟﺮواﻳﻺ‪t ،‬ﻣﻜـﻦ اﻟﺠﻤـﻊ ﺑﻴﻨﻬـﺎ و ﺑـﻴﻦ اﻛﺜـﺮ‬
‫ا‪t‬ﺧﺒﺎر اﻟﻤﺘﻘﺪﻣﻺ ﺑﺎﻟﺤﻤﻞ ﻋﻠﻲ ا‪t‬ﺳﺘﺤﺒﺎب )ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻔﻘﻴـﻪ ‪ :(385/10‬اﮔـﺮ رويﮔﺮداﻧـﻲ‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ د‪t‬ﻟﻲ ﺑـﻴﻦ اﻳـﻦ رواﻳـﺎت و اﻛﺜـﺮ رواﻳـﺎت‬
‫ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ »ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﺒﺎب« ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در وﺟﻮد ﻣﻌﺎرض ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﻣﻮرداﺳﺘﻨﺎد ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ و اﻣﺜﺎل‬
‫او‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺮد و ﺷﺎﻫﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﺣﻞ ﺗﻌﺎرض از ﻃﺮﻳﻖ »اﻟﺤﻤـﻞ‬
‫ﻋﻠﻲ
‪ :‬ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﺒﺎب« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺿﻤﻨﺎً روﺷﻦ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ »ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﺒﺎب« اﻣﺮي اﺑﺪاﻋﻲ و اﺧﺘﺮاﻋﻲ اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ از ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻗﺮن ﻓﺎﺻﻠﻪ از زﻣﺎن ﻣﺎ‪،‬‬
‫‪93‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را درﺧﺼﻮص »ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ« ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮده و ﺑـﻪارث ﮔﺬاﺷـﺘﻪ و رﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪﺷﺪه و ﻣﻴﺮاث ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ و ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻋﻠﻤﻲ در ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬
‫اﺧﺘ‪4‬ﻓﻲ‪ ،‬اﻣﺮي ﺟﺪﻳﺪ و ﺧﺮوج از روش و ﻣﺒﻨﺎي ﻓﻘﻬﻲ راﻳﺞ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗﺪ ﻣﺤﺘﺮم ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻴﻦ ادﻋﺎي »وﺟﻮد رواﻳﺎت در ﺣﺪ ﺗـﻮاﺗﺮ« ﺑـﺎ ﻣـﺪﻋﺎي »ﻋ‪4‬ﻣـﺔ‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻲ و ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻘﺪساردﺑﻴﻠﻲ و ﺣﺎجآﻗﺎ رﺿﺎ ﻫﻤﺪاﻧﻲ و‪ «...‬ارﺗﺒـﺎط ﻣﻨﻄﻘـﻲ ﺑﺮﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ؟!‬
‫راز ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ آﻗﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﻛﺘﺐ ﻓﻘﻬﻲ اﻣﺎﻣﻴﻪ رﺟﻮع ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‬
‫ﺗﺎ از ﺧ‪4‬ل آنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﺣﺠـﺎب را درﻳﺎﺑﻨـﺪ وﻟـﻲ دﭼـﺎر اﺷـﺘﺒﺎه ﻋﺠﻴﺒـﻲ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ! و ﺑﻪﺟـﺎي آﻧﻜـﻪ اﺣﻜـﺎم ﺣﺠـﺎب ﺑـﺎﻧﻮان را در »ﻛﺘـﺎب‪ ‬اﻟﻨﻜـﺎح«‬
‫ﭘﻴﮕﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬در »ﻛﺘﺎب اﻟﺼﻠﻮ]« ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ! و در آﻧﺠﺎ دﻳﺪهاﻧﺪ ﻛـﻪ‬
‫اﻗﻠﻴﺘﻲ از ﻓﻘﻬﺎي اﻣﺎﻣﻴﻪ ‪t‬زم ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎﻧﻮان در ﺣـﺎل ﻧﻤـﺎز‪ ،‬ﺳـﺮ و‬
‫ﮔﺮدن ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ .‬آﻗﺎي ﻗﺎﺑﻞ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه و ﺣﻜﻢ زن ﻧﻤﺎزﮔﺰار‬
‫را ﺑﻪ زﻧﻲ ﻛـﻪ در ﺧﻴﺎﺑـﺎن و ﻛﻮﭼـﻪ و ﺑـﺎزار در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻧﺎﻣﺤﺮﻣـﺎن آﺷـﻜﺎر‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺴﺮّي دادهاﻧﺪ!‬
‫اﮔﺮ »ﺗﺴﺮي ﺣﻜﻢ زن ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﻪ زﻧـﻲ ﻛـﻪ در ﺧﻴﺎﺑـﺎن و ﻛﻮﭼـﻪ و ﺑـﺎزار درﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻧﺎﻣﺤﺮﻣﺎن ﻗﺮار دارد« اﺷﺘﺒﺎه ﻋﺠﻴﺒﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪﻋﺮض ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ ﻛﻪ‪» :‬ﺑﻴﺶ از ‪ 80‬درﺻـﺪ‬
‫ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗ‪4‬زم ﺳﺘﺮ ﺻ‪4‬ﺗﻲ و ﺳﺘﺮ ﻧﺎﻇﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻛﻠـﻲ‬
‫)ﺗﺴــﺮي( ﻣﻌﺘﻘﺪﻧــﺪ ﻛ ـﻪ‪» :‬آﻧﭽــﻪ در ﻧﻤــﺎز ﭘﻮﺷــﺎﻧﺪﻧﺶ ‪t‬زم ﻧﻴﺴــﺖ‪ ،‬در ﻏﻴﺮﻧﻤــﺎز ﻫــﻢ‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺶ ‪t‬زم ﻧﻴﺴﺖ«‪) .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺼﺪاق ‪t‬زم ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺶ‪ ،‬ﺣﻜـﻢ ﺑـﻪ‬
‫وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﻛﺮدهاﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ در ﺗﺼﺪﻳﻖ »ﻛﺒﺮاي ﻛﻠﻲ« ﺑﺎ ‪ 80‬درﺻﺪ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻫﻤـﺮاه اﺳـﺖ و در‬
‫ﺗﺼﺪﻳﻖ »ﺻﻐﺮاي ﺑﺤﺚ« )ﻋﺪمﻟﺰوم ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن در ﻧﻤﺎز( ﺑـﺎ اﻗﻠﻴﺘـﻲ از ﻓﻘﻬـﺎي‬
‫ﺷﻴﻌﻪ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻗﻴﺎس ﺷـﻜﻞ اول ﺑـﺮاي ﻣـﺪاﻓﻌﺎن ﻧﻈﺮﻳـﺔ اﻗﻠﻴـﺖ‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪94‬‬

‫)درﺧﺼﻮص ﻣﻮارد ‪t‬زم ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺶ در ﻧﻤﺎز( ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ »ﻋـﺪموﺟـﻮب‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن در ﺳﺘﺮ ﻏﻴﺮﺻ‪4‬ﺗﻲ« ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻓﻘﻴﻪ آﮔﺎﻫﻲ ﭼﻮن ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﻣﻄﻬﺮي ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‪» :‬ﻓﻘﻬـﺎي اﺳـ‪4‬م در‬
‫ﺑﺎب ﺳﺘﺮ ﺻ‪4‬ﺗﻲ‪ ،‬ﺑﻪ آﻳﺔ ﺳﻮرة ﻧﻮر ﺗﻤﺴﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻧﻤـﺎز ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا‬
‫آﻧﭽﻪ در ﻧﻤﺎز ‪t‬زم اﺳﺖ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺴﺖ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﻮد‬
‫و ﺷﺎﻳﺪ اﮔﺮ ﺑﺤﺜﻲ ﺑﺎﺷﺪ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬آﻳﺎ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬زاﻳﺪ ﺑﺮ آﻧﭽـﻪ درﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻧـﺎﻣﺤﺮم‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﻮد‪t ،‬زم اﺳﺖ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﻮد ﻳﺎ ﻧﻪ؟« اﻣـﺎ در اﻳﻨﻜـﻪ‪» :‬آﻧﭽـﻪ در ﻧﻤـﺎز ‪t‬زم‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﻮد‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﻫﻢ ‪t‬زم ﻧﻴﺴـﺖ ﭘﻮﺷـﻴﺪه ﺷـﻮد« ﺑﺤﺜـﻲ ﻧﻴﺴـﺖ«‬
‫)ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺣﺠﺎب‪.(224/‬‬
‫آﻳﺎ ﻧﺎﻗﺪ ﻣﺤﺘﺮم ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ اﺷﺘﺒﺎه ﻋﺠﻴﺒﻲ رخ داده اﺳﺖ؟!‬
‫دﻗﺖ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻄﻬﺮي ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ﻓﻘﻬﺎي اﺳـ‪4‬م‪ ،‬دراﻳـﻦﺧﺼـﻮص‬
‫ﻛﻪ‪» :‬آﻧﭽﻪ در ﻧﻤﺎز ‪t‬زم ﻧﻴﺴﺖ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﻮد‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﻫﻢ ‪t‬زم ﻧﻴﺴﺖ ﭘﻮﺷـﻴﺪه‬
‫ﺷﻮد« اﺧﺘ‪4‬ﻓﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ادﻋـﺎي اﻳﺸـﺎن ﻣﻮردﻗﺒـﻮل اﻛﺜﺮﻳـﺖ ﺑـﻴﺶ از ‪80‬‬
‫درﺻﺪي ﻓﻘﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺮﺣﻮم ﺻﺎﺣﺐ »اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨﺎﺿﺮ] ‪) «13/7‬ﺷـﻴﺦﻳﻮﺳـﻒ ﺑﺤﺮاﻧـﻲ( ﺑﮕﻮﻳـﺪ‪» :‬ان‬
‫اﻟﻈﺎﻫﺮ ﻣﻦ اﻷﺧﺒﺎر و ﻛ‪4‬م اﻷﺻﺤﺎب‪ ،‬ان وﺟﻮب اﻟﺴﺘﺮ ﻋﻦ اﻟﻨﺎﻇﺮ اﻟﻤﺤﺘـﺮم و ﻛـﺬا ﻓـﻲ‬
‫اﻟﺼ‪ ،]4‬اﻣﺮان ﻣﺘ‪4‬زﻣﺎن‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬وﺟﻮب ﭘﻮﺷـﺶ‬
‫از ﻧﺎﻇﺮ ﻧﺎﻣﺤﺮم و ﭘﻮﺷﺶ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬دو اﻣﺮ ﻣﺘ‪4‬زم ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ« ﺑﺎز ﻫﻢ اﺷـﺘﺒﺎه ﻋﺠﻴﺒـﻲ‬
‫رخ داده اﺳﺖ؟!‬
‫اﮔﺮ ﻋ‪4‬ﻣﺔ ﺣﻠﻲ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ؛ »ﻳﺠﺐ ﺳﺘﺮ اﻟﻌﻮر] ﻋﻦ اﻟﻌﻴـﻮن‪ ،‬ﻟﻘﻮﻟـﻪ)ع(‪:‬‬
‫»ﻟﻌﻦ اﷲ اﻟﻨﺎﻇﺮ واﻟﻤﻨﻈﻮر اﻟﻴﻪ« ﺳﻮاء اﻟﺼ‪ ]4‬و ﻏﻴﺮﻫﺎ‪ ...‬اﻣـﺎ اﻟﺤﺮ]اﻟﺒﺎﻟﻐـﻺ ﻓﺠﻤﻴـﻊ ﺑـﺪﻧﻬﺎ‬
‫‪95‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫ﻋﻮر] ا‪ t‬اﻟﻮﺟﻪ واﻟﻜﻔﻴﻦ واﻟﻘﺪﻣﻴﻦ‪ :‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت از دﻳﺪ ﻧـﺎﻣﺤﺮم‪ ،‬ﺑـﻪﺧـﺎﻃﺮ‬
‫ﺳﺨﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا)ص( ﻛﻪ »از رﺣﻤﺖ ﺧﺪا دور ﺑﺎد ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﺪ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ او‬
‫ﻧﮕﺎه ﻣﻲﺷﻮد و اﻳﻦ ﺣﻜﻢ‪ ،‬در ﻧﻤﺎز و ﻏﻴﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ‪ ...‬و زن آزادة ﺑﺎﻟﻐﻪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ‬
‫ﺑﺪﻧﺶ ﻋﻮرت اﺳﺖ ﺑﻪﺟﺰ ﺻﻮرت و دﺳﺖﻫﺎ ﺗﺎ ﻣﭻ« )ﻧﻬﺎﻳﻺ ا‪t‬ﺣﻜﺎم ‪ (366/1‬آﻳﺎ اﻳﺸـﺎن‬
‫ﻫﻢ اﺷﺘﺒﺎه ﻋﺠﻴﺒﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ؟!‬
‫و اﮔﺮ آﻳﺖاﷲ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ ﺑﻬﺠﺖ در ﻛﺘﺎب »ﺑﻬﺠﻺ اﻟﻔﻘﻴﻪ« ﺣﻜﻢ ﻛﻠﻲ اﺗﺤـﺎد ﺳـﺎﺗﺮ و‬
‫ﻣﺴﺘﻮر در ﻧﻤﺎز و ﻧﻈﺮ را ﻣﻜﺮراً ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪] ،‬ﻣﺜﻞ‪ :‬اﺗّﺤﺎد اﻟﺤﻜﻢ ﻓﻲ اﻟﻨﻈﺮ و اﻟﺼـ‪]4‬‬
‫)ص ‪ «(373‬و »اﻟﺴﺎﺗﺮ ﻓﻲ اﻟﻨﻈﺮ و اﻟﺼ‪ ،]4‬و ﻗﺪ ﻣﺮّ أنّ اﻷﺻﻞ اﺗّﺤﺎدﻫﻤـﺎ ﻓـﻲ اﻟﺴـﺎﺗﺮ و‬
‫اﻟﻤﺴﺘﻮر إﻟّﺎ ﺑﺪﻟﻴﻞ )ص ‪ «(384‬و »اﻟﻤﺮﺗﻜﺰ اﺗّﺤﺎد اﻟﺴﺎﺗﺮ اﻟﺼ‪4‬ﺗﻲ و اﻟﻨﻈﺮي‪ ،‬و اﻟﻤﺴـﺘﻮر‬
‫ﻓﻲ اﻟﺼ‪ ]4‬و ﻋﻦ اﻟﻨﻈﺮ‪ ،‬إﻟّﺎ أن ﻳﺪلّ دﻟﻴـﻞ ﻋﻠـﻲ اﻟﺨـ‪4‬ف )ص‪ «(386 :‬و‪ [...‬آﻳـﺎ اﺷـﺘﺒﺎه‬
‫ﻋﺠﻴﺒﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ؟!‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻛﻠﻲ »ﺗﺴﺮي آﻧﭽﻪ در ﻧﻤﺎز ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺶ ‪t‬زم ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﭘﻮﺷـﺶ در‬
‫ﻛﻮﭼﻪ و ﺧﻴﺎﺑﺎن« ﻣﻮردﻗﺒﻮل اﻛﺜﺮﻳﺖ ‪ 80‬درﺻﺪي ﻓﻘﻴﻬﺎن اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﺗﻌﺠﺒﻲ ﻫﻢ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ درﻣﻮرد ﻣﺼﺎدﻳﻖ ‪t‬زم ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺶ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑـﻴﺶ از ‪ 80‬درﺻـﺪي‬
‫ﻓﻘﻴﻬﺎن اﻫﻞ اﺳ‪4‬م‪ ،‬ﺑﺮ ﻟﺰوم ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻓﺘﻮا دادهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻧﻈﺮ آﻧـﺎن‪:‬‬
‫»در ﻛﻮﭼﻪ و ﺧﻴﺎﺑﺎن ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮ و ﮔﺮدن را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎاﻳﻨﻜﻪ زن ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻟﺰوﻣﺎً درﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﻧﻤﺎز ﻧﻤﻲﺧﻮاﻧـﺪ و اﻳـﻦ دو‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻔـﺎوت دارﻧـﺪ و ﻧﺒﺎﻳـﺪ آنﻫـﺎ را ﻗﻴـﺎس ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻧﻤـﻮد‪.‬‬
‫ﻣ‪4‬ﺣﻈﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫»اﻳﺸﺎن )ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ( از ﻗﻮل ﺷﻬﻴﺪ او‪‬ل در اﻟﻔﻴﻪ و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺪارك‬
‫ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻈـﺮ آﻧـﺎن ﻋـﺪموﺟـﻮب ﭘﻮﺷـﺶ ﺳـﺮ و ﮔـﺮدن اﺳـﺖ و‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﻗﺎﺿﻲ اﺑﻦﺑﺮاج‪ ،‬ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ را ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﻋﻠﻤـﺎي‬
‫ﺷﻴﻌﻪ ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ«‪ .‬آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ آﻗﺎي ﻗﺎﺑﻞ آوردهاﻧﺪ در ﺟـﺰو ﻫﺸـﺘﻢ‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪96‬‬

‫ﺟﻮاﻫﺮ در ﻛﺘﺎب اﻟﺼﻠﻮ] ﻣﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻓﻲ وﺟﻮبِ ﺳ‪‬ـ ْﺘﺮِ‬
‫ﺼّﻠﻮ]« ﻳﻌﻨﻲ »در اﻳﻨﻜﻪ واﺟﺐ اﺳـﺖ زن‪ ،‬ﺳـﺮ ﺧـﻮد را‬
‫اﻟﺮَّأسِ ‪‬ﻟ ْﻠ ‪‬ﻤﺮْأ]ِ ﻓﻲ اﻟ ‪‬‬
‫در ﻧﻤﺎز ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ« آﻣﺪهاﺳﺖ! )و اﻳﻦ‪ ،‬رأي اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﻠﻤﺎي ﺷـﻴﻌﻲ اﺳـﺖ(‪.‬‬
‫آﻗﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻗﻴﺎس ﻣـﻊاﻟﻔـﺎرق‪ ،‬ﺣﻜـﻢ زﻧـﻲ را ﻛـﻪ در ﺧﻠـﻮت ﻧﻤـﺎز‬
‫ﻣﻲﮔﺰارد ﺑﺎ زﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدان ﺑﻴﮕﺎﻧـﻪ رﻓـﺖ و آﻣـﺪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ!‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬روﺷﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻗﻴﺎس ﻣﻊاﻟﻔﺎرق ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻨﺘﻘﺪ ﻣﺤﺘﺮم در اﻳﻦ ﻋﺒﺎرات ﺑـﻪ او ﻧﺴـﺒﺖ دادهاﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از اﻧﺲ ذﻫﻨﻲ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎت راﻳﺞ و اﻧﺪﻛﻲ »ﻛﻢﻟﻄﻔﻲ اﻳﺸﺎن« اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ اﻣﻴﺪوارم اﻳـﻦ‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺳﻮء ﺗﻔﺎﻫﻤﻲ را ﺑﺮﻃﺮف ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻛﻮﺷﻴﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ ﻓﻘﻬﺎﻳﻲ را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ را در ﻧﻤﺎز واﺟـﺐ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ ﻳﺎ از اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط ﻳﺎد ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و ﺳـﭙﺲ ﺑـﺪاﻧﻬﺎ اﻳـﻦ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ را دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ را ﺑﺮاي ﺑﺎﻧﻮان در ﻛﻮﭼـﻪ و‬
‫ﺑﺎزار ﻫﻢ ‪t‬زم ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ! ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ در ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب ﺟـﻮاﻫﺮ ﻣـﻲﺧـﻮاﻧﻴﻢ ﻛـﻪ‬
‫اﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻠﻜﻪ اﻣﺖ اﺳ‪4‬ﻣﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت و دﺳﺖ زنِ ﻧﺎﻣﺤﺮم‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ و ﮔﺮدن و دﻳﮕـﺮ اﻋﻀـﺎي وي ﻧﺘـﻮان‬
‫ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ ﻣﮕﺮ در ﺣﺎﻟﺖ ﺿﺮورت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ و ﻏﻴﺮه‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻨﺘﻘﺪ ﻣﺤﺘﺮم در ﺟﺎﻳﻲ از ﻧﻮﺷﺘﺔ ﻣﻦ ﺑﺎﻋﻨﻮان »در ﻣﻮرد ﺣﺠﺎب« ﺑـﻪ آﻧﭽـﻪ ادﻋـﺎ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ادﻋﺎي اﻳﺸﺎن ﻛﻪ »ﺳﭙﺲ ﺑﺪاﻧﻬﺎ اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ را دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺰﺑﻮر‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ را ﺑﺮاي ﺑﺎﻧﻮان در ﻛﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار ﻫﻢ ‪t‬زم ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ!« دﻗﻴﻘﺎً ارﺟﺎع ﻣـﻲدادﻧـﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ واﻗﻌﺎ ﻣﻦ ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﺴـﺒﺘﻲ ﺑـﻪ ﻓﻘﻬـﺎي ﻳﺎدﺷـﺪه )ﻛـﻪ اﻗﻠﻴـﺖ را‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ( دادهام ﻳﺎ اﻳﻦ ﻓﺘﻮاي آﻧﺎن را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﺰارهاي اﻧﺘﺨـﺎب ﻛـﺮدهام ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻗﺮاردادن آن در ﻛﻨﺎر ﮔﺰارة دﻳﮕﺮ )ﭘﺬﻳﺮش ﺗ‪4‬زم ﺳﺘﺮ ﺻ‪4‬ﺗﻲ و ﻏﻴﺮﺻ‪4‬ﺗﻲ‪ ،‬ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ‬
‫‪ 80‬درﺻﺪي ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ آن ﻗﺎﺋﻞاﻧﺪ(‪ ،‬ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪهام ﻛﻪ »‪t‬زﻣﺔ ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﭘـﺬﻳﺮش آن‬
‫‪97‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫دو ﮔﺰاره‪ ،‬ﻗﻮل ﺑﻪ ﻋﺪمﻟﺰوم ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺎﻧﻮان در ﻛﻮﭼﻪ و ﺑـﺎزار اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ‬
‫ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻳﺎدﺷﺪه )اﻗﻠﻴﺖ( ﻫﻢ در ﻣﻘـﺎم ﻋﻤـﻞ و ﻓﺘـﻮا‪ ،‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ‪t‬زﻣـﻪ ﺗـﻮﺟﻬﻲ ﻧﻜـﺮده و‬
‫ﺑﺮﺧ‪4‬ف آن ﻓﺘﻮا دادهاﻧﺪ و اﮔﺮ ﻫﻢ در ﺧﻠﻮت ﺑﻪ آن ﻣﻠﺘﺰم ﺑﻮدهاﻧـﺪ‪ ،‬در ﺟﻠـﻮت ﺑـﻪ آن‬
‫ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻴﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻘﺪساردﺑﻴﻠﻲ در ﻛﺘـﺎب »زﺑـﺪ] اﻟﺒﻴـﺎن‪ «544 ،‬اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ را درﺣﺪ ﻳﻚ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻄﺮح ﻛﺮده و ﭼﻨﻴﻦ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫و اﻳﻀﺎ ان ﻧﻈﺮ اﻟﻲ اﻟﻌﺎد] و اﻟﻈﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً اﻟﻔﻘﻴـﺮات‪ ،‬ﻓﺎﻟﻌـﺎد] ﻇﻬـﻮر اﻟﺮﻗﺒـﻺ ﺑـﻞ‬
‫اﻟﺼﺪر و اﻟﻌﻀﺪﻳﻦ و اﻟﺴﺎﻗﻴﻦ و ﻏﻴﺮ ذﻟﻚ‪ .‬و ﺑﺎﻟﺠﻤﻠـﻺ‪ ،‬اﻟﺤﻜـﻢ ﻣﺤـﻞ 
‪ ،‬و ﻗـﺪ‬
‫اوﺿﺤﺘﻪ ﻓﻲ اﻟﺠﻤﻠﻺ ﻓﻲ ﻣﺤﻠﻪ ﻣﻦ اﻟﻔﺮوع ﻓﻲ ﺷﺮح 
‪ ،‬ﻓﺘﺄﻣـﻞ‪ :‬اﮔـﺮ ﺑـﻪ ﻋـﺎدت و‬
‫رﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮي زﻣﺎن ﻧﺰول آﻳﻪ ]‪ 31‬ﺳﻮرة ﻧﻮر[ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻـﺎً زنﻫـﺎي ﻓﻘﻴـﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮ‪ ًt‬ﮔﺮدن و ﺑﺎ‪t‬ي ﺳﻴﻨﻪ و ﺳﺎق دﺳﺖﻫﺎ و ﺳـﺎق ﭘﺎﻫـﺎ و ﺑﺮﺧـﻲ ﻣـﻮارد دﻳﮕـﺮ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﻧﻤﻲﺷﺪ و اﺟﻤﺎ‪ ًt‬ﺣﻜﻢ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻮرد اﺷﻜﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ اﻳﻦ ﻣﻄﻠـﺐ را ﻣﺨﺘﺼـﺮاً‬
‫در ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻓﻘﻬﻲ )ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺎﺋﺪ] واﻟﺒﺮﻫﺎن ﻓﻲ ﺷﺮح ارﺷﺎد اﻷذﻫـﺎن( ﺗﻮﺿـﻴﺢ دادهام‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﺗﺄﻣﻞ ﻛﻦ‪.‬‬
‫اﻳﺸﺎن در ﻛﺘﺎب »ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺎﺋﺪ] و اﻟﺒﺮﻫﺎن ‪ «105/2‬ﻛﻪ ﺷﺮح ارﺷـﺎد ا‪t‬ذﻫـﺎن اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫و ﻟﻮ‪ t‬ﺧﻮف ا‪t‬ﺟﻤﺎع اﻟﻤﺪﻋﻲ‪t ،‬ﻣﻜﻦ اﻟﻘﻮل ﺑﺎﺳﺘﺜﻨﺎء ﻏﻴﺮﻫﺎ ﻣـﻦ اﻟـﺮأس و ﻣـﺎﻳﻈﻬﺮ‬
‫ﻏﺎﻟﺒﺎ‪ ،‬ﻓﺘﺄﻣﻞ‪ ...‬و اﻟﺠﻤﻊ ﺑﻴﻦ ا‪t‬دﻟﻺ اﻳﻀﺎ ﺑﺎﻟﺤﻤﻞ ﻋﻠﻲ ا‪t‬ﺳﺘﺤﺒﺎب ﻃﺮﻳﻖ واﺿـﺢ‪ ،‬ﻓﺘﺄﻣـﻞ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺗﺮﺳﻲ از اﺟﻤﺎع ادﻋﺎﻳﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻏﻴﺮ ﺻﻮرت و دﺳﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫ﺳﺮ و ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻛﻪ در اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت آﺷﻜﺎر ﺑﻮدهاﻧـﺪ ﻧﻴـﺰ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ و دارد‪.‬‬
‫ﭘﺲ در اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ درﻧﮓ ﻛﻦ‪ ...‬و »ﺟﻤﻊ ﺑﻴﻦ د‪t‬ﻳﻞ« ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ »ﺣﻤﻞ ﺑـﺮ اﺳـﺘﺤﺒﺎب«‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬روﺷﻲ روﺷﻦ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ درﻧﮓ ﻛﻦ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪98‬‬

‫‪...‬و ﺑﺎﻟﺠﻤﻠﻺ‪t ،‬ﻳﺨﻔﻲ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻫﺬه ا‪t‬ﺧﺒﺎر ﻟ‪4‬ﺳﺘﺜﻨﺎء اﻟﻤﺘﻘﺪم‪t .‬ن ﻇﺎﻫﺮﻫﺎ ﻋﺪم وﺟﻮب‬
‫ﺳﺘﺮ اﻟﺮأس‪ ،‬ﻓﻜﻴﻒ اﻟﻘﺪم؟‪ :...‬ﺧ‪4‬ﺻﺔ ﺳﺨﻦ آﻧﺴﺖ ﻛﻪ‪ :‬اﻳﻦ رواﻳﺎت‪ ،‬اﺳﺘﺜﻨﺎي ﭘﻴﺶﮔﻔﺘـﻪ‬
‫)درﺧﺼﻮص ﺻﻮرت و دﺳـﺖﻫـﺎ ﺗـﺎ ﻣـﭻ( را ﺗﺄﻳﻴـﺪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ ﻇـﺎﻫﺮ آنﻫـﺎ‬
‫»ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ« اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ »ﭘﺎﻫﺎ«؟‪...‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺨﺶ اﺻﻠﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﺮﺣﻮم »ﻣﻘﺪساردﺑﻴﻠﻲ« را ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ در »ﻛﺘﺎب اﻟﻨﻜـﺎح از‬
‫ﻛﺘﺎب ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺎﺋﺪ] و اﻟﺒﺮﻫﺎن« ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺎ ادﻋﺎي »ﻧﺎﺧﻮاﻧـﺎ ﺑـﻮدن‬
‫ﺧﻂ اﻳﺸﺎن در ﻧﺴﺨﺔ اﺻﻠﻲ« اﺻﻮ‪ ًt‬ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻓﻘﻬﻲ اﻳﺸﺎن‬
‫)ﻛﻪ ﻓﻌ‪ ً4‬ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه و در دﺳﺘﺮس ﻣﺎ اﺳﺖ( ﻓﺎﻗﺪ دو ﺑﺤﺚ اﺻﻠﻲ »ﻧﻜﺎح و ﻃ‪4‬ق«‬
‫اﺳﺖ و ﻗﻀﻴﻪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﺎﻟﻤـﺎن ﺷـﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ از رﺣﻠـﺖ‬
‫ﻣﺮﺣﻮم اردﺑﻴﻠﻲ از »ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪ ﻋﺎﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺪارك« ﻛﻪ ﺷﺎﮔﺮد وي ﺑـﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺨـﺶ ﻧﺎﺧﻮاﻧـﺎي ﻛﺘـﺎب اﻳﺸـﺎن را ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴـﻲ ﻛﻨـﺪ و او »ﻛﺘـﺎب ﻧﻬﺎﻳـﻺ اﻟﻤـﺮام« را‬
‫دراﻳﻦﺧﺼﻮص ﻧﮕﺎﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ »ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﺎص اﻳﺸﺎن درﺧﺼﻮص ﭘﻮﺷﺶ ‪t‬زم در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻧﺎﻣﺤﺮم« )ﻛﻪ ﮔﻮﺷﻪﻫﺎﻳﻲ از آن در ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﮔﺰارش ﺷـﺪ و ﻣﺘﻔـﺎوت ﺑـﺎ روﻳﻜـﺮد اﻛﺜﺮﻳـﺖ‬
‫ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻮد( ﻋﻤﺪاً و ﺑﺎ ﺑﻬﺎﻧﺔ ﻧﺎﺧﻮاﻧﺎ ﺑﻮدن ﻣﺘﻦ‪) ،‬از ﻣﻨﻈﺮي ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﺎﻧﻪ( ﺳﺎﻧﺴـﻮر‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ دراﻳﻦﺑﺎره ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺻ‪ ً4‬إ‪ ّt‬ﻟﻀَـﺮُور‪ ٍ]‬إﺟ‪‬ﻤﺎﻋـﺎً‪،‬‬
‫ﺟ َﻨ ِﺒﻴﻺِ و‪ ‬ﻣ‪‬ﺤﺎ ‪‬ﺳﻨ‪‬ﻬﺎ أ ‪‬‬
‫ﺴﺪ‪ ‬اﻷ ‪‬‬
‫ﺟ ‪‬‬
‫»و ‪ t‬ﻳ ْﻨ َﻈﺮُ إﻟﻲ ‪‬‬
‫‪‬ﺑﻞْ ﺿَﺮور]ً ‪‬ﻣﻦَ اﻟ ‪‬ﻤﺬْ ‪‬ﻫﺐِ و اﻟﺪ‪‬ﻳﻦِ َﻧ ‪‬ﻌﻢ‪ ،‬ﻳﺠ‪‬ـﻮز‪ ‬ﻋﻨـﺪ‪ ‬ﺟ‪‬ﻤﺎﻋ‪‬ـﻺٍ أنْ ﻳ ْﻨﻈَـﺮَ إﻟـﻲ‬
‫ﺧﻮ‪‬ف‪ ‬ر‪‬ﻳ ‪‬ﺒﻺٍ أو‪ ‬ا ْﻓﺘ‪‬ﻨﺎنٍ«‪) .‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻜـ‪4‬م‪،‬‬
‫ﺟﻬِﻬﺎ و ﻛ َّﻔﻴﻬﺎ ‪‬ﻣﻦْ د‪‬ونِ َﺗ َﻠﺬُّد‪ ‬و ‪َ t‬‬
‫و ‪‬‬
‫ج ‪ ،29‬ص ‪(75‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ‪» :‬ﺑﺮ ﺑﺪن زن ﻧﺎﻣﺤﺮم و زﻳﺒﺎﻳﻲﻫﺎي او اﺻ‪ ً4‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ ﻣﮕـﺮ‬
‫ﺑﺮاي اﻣﺮي ﺿـﺮوري و اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻣـﻮرد اﺟﻤـﺎع ﻋﻠﻤـﺎ اﺳـﺖ و ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﺿﺮورت ﻣﺬﻫﺐ ﺷﻴﻌﻪ و ﺑﻠﻜﻪ دﻳـﻦ اﺳـ‪4‬م ﺷـﻤﺮده ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬آري‪ ،‬ﻧـﺰد‬
‫‪99‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻓﻘﻬﺎ ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﺮ ﺻـﻮرت و دو دﺳـﺖ زن )ﺗـﺎ ﻣـﭻ او(‬
‫ﺑﺪون ﻗﺼﺪ ﻟﺬّتﺟﻮﻳﻲ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬درﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻢ ﻧﻈﺮ رﻳﺒﻪ و اﻓﺘﺎدن در‬
‫ﻓﺘﻨﻪ ﺑﻪﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎﻳﺪ«‪.‬‬
‫آﻳﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻤﺎ از ﻳﻚﺳـﻮ ﺑـﺮ اﻳـﻦ اﻣـﺮ )ﻛـﻪ ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫ﺟﻮاﻫﺮ آورده( اﺟﻤﺎع ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ زﻧﺎن اﺟﺎزه دﻫﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﺑﺎز‪ ،‬در ﻣﻌﺮض دﻳﺪ ﻣﺮدان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ؟!‬
‫ﻣﻦ در ﻫﻴﭻ ﻧﻮﺷﺘﻪاي ﻣﺪﻋﻲ ﻧﺸﺪهام ﻛﻪ »ﻫﻤﺔ ﻋﻠﻤﺎ اﺟﺎزه ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ زﻧﺎن ﺑﺎ ﺳﺮ و‬
‫ﮔﺮدن ﺑﺎز‪ ،‬در ﻣﻌﺮض دﻳﺪ ﻣﺮدان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ«‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ ادﻋـﺎي ﻣـﻦ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻈﺮ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺮ »ﺗ‪4‬زم ﺳﺘﺮ ﺻ‪4‬ﺗﻲ و ﻏﻴﺮﺻ‪4‬ﺗﻲ«‪ ،‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻗﺎﺋﻞ‬
‫ﺑﻪ »ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن زن در ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ« )ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﮔﺮوه ﻛﻤﺘـﺮي از‬
‫ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ آن ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ(‪ ،‬ﻋﻠﻲاﻟﻘﺎﻋﺪه ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ »ﻋﺪمﻟﺰوم ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن در‬
‫ﻏﻴﺮﻧﻤﺎز« ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷـﺪ )ﻫﺮﭼﻨـﺪ در ﻣﻘـﺎم ﻓﺘـﻮا‪ ،‬اﻟﺘـﺰام ﺑـﻪ ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﻃﺒﻴﻌـﻲ دو ﮔـﺰارة‬
‫ﻓﻮقاﻟﺬﻛﺮ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ دﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﻮد ﺳﺮ و ﮔﺮدن زﻧﺎن در ﻣﻨﻈـﺮ ﻋـﺎم ﻧﻤﺎﻳـﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و در ﻋﻴﻦﺣﺎل ﻣﺮدان ﻣﻮﻇّﻒ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻧﻨﮕﺮﻧـﺪ‪ ،‬ﭼـﻪ ﻋ‪‬ﺴـﺮ و‬
‫ﺟ ‪‬ﻌﻞَ ﻋﻠﻴﻜﻢ‬
‫ﺣﺮج ﺷﺪﻳﺪي ﺑﺮاي ﻣﺮدان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻳﻪ‪ :‬ﻣﺎ ‪‬‬
‫ﺣﺮَجٍ )ﺣﺞ‪ (78 ،‬اﺑﺪاً ﺳﺎزﮔﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻲاﻟﺪ‪‬ﻳﻦ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬‬
‫ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﻣﺮﺣﻮم آﻳـﺖاﷲ ﺣﻜـﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺮﺣـﻮم آﻳـﺖاﷲ ﺧـﻮﺋﻲ‪،‬‬
‫آﻳﺖاﷲ ﺳﻴﺴﺘﺎﻧﻲ و‪ ...‬از ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﺘﻮا ﺑﻪ ﺟﻮاز ﻧﮕﺎه ﺑﺪون رﻳﺒﻪ ﺑﻪ ﻣـﻮاردي از‬
‫ﺑﺪن زﻧﺎن ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮ‪ ًt‬ﻧﻤﻲﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ )ﻣﺜﻞ ﺳﺎق ﭘﺎ‪ ،‬ﺳـﺎﻋﺪ‪ ،‬ﺳـﺮ و ﮔـﺮدن( ﻳـﺎ‬
‫زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺣﻜﺎم اﺳ‪4‬ﻣﻲ دراﻳﻦﺧﺼﻮص‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ )ﻛﻪ در رواﻳﺖ ﻫـﻢ‬
‫از آﻧﺎن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﻟﻶﺗﻲ ‪t‬ﻳﻨﺘﻬﻴﻦ اذا ﻧﻬﻴﻦ« ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ( ﭼﻪ ﻣﺸﻜﻠﻲ ﺑـﺎ روﻳﻜﺮدﻫـﺎي‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺳـﺨﻦ از »ﻋﺴـﺮ و ﺣـﺮج‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪100‬‬

‫ﺷﺪﻳﺪ« ﺑﻪﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻓﺮض ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﻣﻨﺘﻘﺪ ﻣﺤﺘﺮم‪ ،‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺼـﺮﻳﺢ‬
‫ﻓﻘﻬﺎي ﺑﺰرگ ﺷﻴﻌﻪ درﺧﺼﻮص ﺟﻮاز ﻧﻈﺮ‪ ،‬از ﻧﻮع »ﺳﺎﻟﺒﺔ ﺑﻪ اﻧﺘﻔﺎي ﻣﻮﺿﻮع« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻦ از ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﻗﺎﺑﻞ و ﻫﻢﻓﻜﺮاﻧﺸﺎن ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‪،‬‬
‫ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺷﺮط اﻧﺼﺎف و دﻗّﺖ را ﺑﻴﺸﺘﺮ رﻋﺎﻳﺖ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺣﺴﻴﻨﻲﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ‪ ،‬دي ‪ ،1384‬ﺗﻬﺮان‬
‫***‬
‫و ﻣﻦ ﻧﻴﺰ از ﺧﺪاي ﺑﺰرگ ﻣﻲﻃﻠﺒﻢ ﻛﻪ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﺔ اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﻣـﻦ ﻋﻄـﺎ‬
‫ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﺘﻤﺮاً در اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻴﺎﻧﺪﻳﺸﻢ و ﺑﻪ ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛـﻨﻢ و اﮔـﺮ ﺧﻄـﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﺮدهام‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪه و از آن ﺑﺮﮔﺮدم‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ ﺷﺮﻳﻌﺖ و درﺑﺎرة آن‪ ،‬اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ اﻣﻴـﺪ ﺗﻮﻓﻴـﻖ در ﻣﺴـﻴﺮ‬
‫رﺿﺎي ﺣﻀﺮت ﺣﻖ‪ ،‬از ﺗﻮﺟﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﺸﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ و دﻋﺎي ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ را‬
‫ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاﻳﺎ ﭼﻨﺎن ﻛﻦ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛﺎر ﺗﻮ ﺧﻮﺷﻨﻮد ﺑﺎﺷﻲ و ﻣﺎ رﺳﺘﮕﺎر‬
‫واﻟﺴ‪4‬م‬
‫اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ‪ 5 ،‬ﺧﺮدادﻣﺎه ‪ ،1385‬ﻣﺸﻬﺪ‬
 ‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺣﺠﺎب‬

‫ﭘﺮﺳﺶ اول‬
‫‪ .1‬ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻫﺪاف ﺗﻜـﻮﻳﻨﻲ و اﺧ‪4‬ﻗـﻲ‬
‫ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎﻟﺐﻫﺎ ﺗﺎوﻗﺘﻲ ﻣﻮردﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷـﺮﻳﻌﺖاﻧـﺪ ﻛـﻪ رﺳـﺎﻧﺎي ﺑـﻪ آن ﻣﻘﺎﺻـﺪ و‬
‫اﻫﺪاف ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و اﻃـ‪4‬ع از ﻋـﺪم ﻛـﺎراﻳﻲ راﻫﻜـﺎر ﻣـﻮردﻧﻈﺮ‪ ،‬اﺻـﺮار ﺑـﺮ‬
‫ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از آن‪ ،‬ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل و ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ و درﻧﺘﻴﺠﻪ »ﻧﺎﻣﺸﺮوع« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬داﺳﺘﺎن ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺪن )ﻛﻪ در ﺳﺪهﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ ﺣﺠﺎب از آن ﻳـﺎد ﻣـﻲﺷـﻮد(‪،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻌﻲ از ﮔﺰارة ﻛﻠﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦ و راﻫﻜﺎري ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ »ﻋﻔﺖ و ﺣﻴﺎ« اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﻬـﺮة‬
‫اﺟﺘﻤــﺎﻋﻲ آن در ﻗﺎﻟــﺐ »اﻣﻨﻴــﺖ رواﻧــﻲ و ﻓﻴﺰﻳﻜــﻲ« و زﻣﻴﻨــﻪﺳــﺎزي ﺑــﺮاي »روﺣﻴ ـﺔ‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺮاﻳﻲ در ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺟﻨﺴﻲ« ﭘﺪﻳﺪار ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺗﻤﺎﻣﻲ راﻫﻜـﺎرﻫـﺎي اﻟﺰاﻣـﻲ ﻋﻘﻠـﻲ ﻳـﺎ ﻧﻘﻠـﻲ )ﻗـﻮاﻧﻴﻦ اﻟﺰاﻣـﻲ( در ﻫـﺮ ﻳـﻚ از‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﻟﻬﻲ ﻳﺎ ﺑﺸﺮي‪ ،‬در ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺣﺪاﻗﻞﻫﺎي ‪t‬زم ﺑﺮاي رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ اﻫـﺪاف‬
‫ﻣﻮردﻧﻈﺮﺷﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ راه ﺑﺮاي ﺗﻌﺎﻟﻲ و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﻛﺲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﺳﻮي ﺣﺪاﻛﺜﺮﻫﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺣﺪاﻛﺜﺮﻫـﺎ ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ اﺧﺘﻴـﺎري و‬
‫اﺳﺘﺤﺒﺎﺑﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻴﭻﮔﺎه ﻣﻮرد »اﻟﺰام ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ« ﻗﺮار ﻧﮕﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ »ﺣﺪاﻗﻞﻫﺎ را ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮاﻋﺎت ﻛﺮد« ﭼﺮا ﻛﻪ ﻋﺪمرﻋﺎﻳﺖ آنﻫﺎ ﻋﻤ‪ ً4‬و ﻋﻘ‪ ً4‬ﺑـﻪ‬
‫»ﻋﺪمﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف« و ﻳﺎ دورﺷﺪن از آنﻫﺎ ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ارزش ﻧﻬﺎﻳﻲ »ﭘﻮﺷﺶ« اﺧ‪4‬ﻗـﻲ و اﻳﻤـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫وﻟﻲ ﺣﺪاﻗﻞ ﻛﺎري ﻛﻪ از ﻣﺘﺨﻠﻖ و ﻣﺆﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد )ﻋﻘ‪ ً4‬و ﻧﻘ‪ (ً4‬اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫دورﺷﺪن از اﻫﺪاف را ﻧﺎروا ﺑﺪاﻧﺪ و از آن ﻣﺆﻛّﺪاً ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﺪ و ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑـﻪ ﺣـﺪاﻗﻞ‬
‫اﻫﺪاف اﺧ‪4‬ﻗﻲ و اﻳﻤﺎﻧﻲ ﻣﻮﻛّﺪاً ﺗ‪4‬ش ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻟﺰام ﻋﻘﻠﻲ و ﻧﻘﻠﻲ درﻣﻮرد‬
‫»ﺣﺪاﻗﻞ ﭘﻮﺷﺶ در زن و ﻣﺮد« ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪102‬‬

‫‪ .5‬ﻓﻘﻪ و اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﻓﺮوع ﻣﻘﺎﺻﺪ و اﻫﺪاف اﺧ‪4‬ﻗـﻲ و ﺑﺎورﻫـﺎي اﻳﻤـﺎﻧﻲاﻧـﺪ و‬

‫ﺗﻨﻬﺎ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد آنﻫﺎ‪ ،‬رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣـﺪاﻗﻞ رواﺑـﻂ اﻧﺴـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺤـﺚ »ﺟﻨﺴـﻴﺖ« و‬
‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و رواﻧﻲ دو ﺟﻨﺲ ﻣﺮد و زن‪ ،‬ﻳﻜﻲ از زواﻳـﺎي اﻳـﻦ ﺑﺤـﺚ ﻓﺮﻋـﻲ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ »ﻓﺮع اﻟﻔﺮع« اﺳﺖ و ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ اﺻﺎﻟﺘﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ .6‬در آﻳﺎت )‪ 30‬و ‪ 31‬ﺳﻮرة ﻧﻮر( ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »ﻏﺾ ﺑﺼﺮ‪ :‬ﭼﺸﻢ ﻧـﺪوﺧﺘﻦ« آﺷـﻜﺎرا‬
‫از ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺧ‪4‬ﻗﻲ اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﺔ ﻗﺮآﻧﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ )ذﻟﻚ ازﻛﻲ ﻟﻬﻢ( و »ﺗﺰﻛﻴـﺔ‬
‫اﺧ‪4‬ﻗﻲ« را ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎﻳﺮ آﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻮارد ﻣﺸـﺎﺑﻪ اﺷـﺎره‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ )ذﻟﻚ اﻃﻬﺮ ﻟﻘﻠﻮﺑﻜﻢ و ﻗﻠﻮﺑﻬﻦ‪ 1:‬اﻳﻦ ﺑﺮاي ﭘﺎكﺗﺮ ﺷﺪن ﻗﻠﺐ زﻧـﺎن و ﻣـﺮدان‬
‫اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺑﻪاﻣﻴﺪ روزي ﻛﻪ ﭼﺸﻢ و دلﻫﺎي ﭘﺎك و روﺣﻴﻪﻫﺎي ﻋﻔﻴﻒ و رﻓﺘﺎر ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑـﺎ ﺣﻴـﺎ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺪان اﻓﺰون ﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﺤﺚ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﺮﻋﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺻﻠﻲ ﻛﺸﺎﻧﺪه ﺷﻮد و ﻣﺘﺨﻠﻘـﺎن‬
‫اﻫﻞاﻳﻤﺎن‪ ،‬در راه رﺷﺪ و ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺧﻮﻳﺶ و ﻫﻤﺔ ﺣﻖﺟﻮﻳﺎن ﺑﻜﻮﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﺣﺘﺮام و آرزوي ﺷﺎدي‪ ،‬ﻧﺸﺎط و اﻣﻴﺪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‪.‬‬
‫ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎن‪ 23 ،‬ﺑﻬﻤﻦ ‪83‬‬
‫***‬

‫ﭘﺮﺳﺶ دوم‬

‫‪ .1‬درﻣﻮرد ﺣﺠﺎب‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﻣﻔﺼﻞ ﻓﻘﻬﻲ آن ﺑﺮاﻳﻢ اوﻟﻮﻳ‪‬ﺖ دارد ﻛﻪ ﻣﺸـﻐﻮل ﻧﮕـﺎرش آن‬
‫ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺨﺘﺼﺮي از د‪t‬ﻳﻞ را در ﭼﻨـﺪﻣﺎه آﻳﻨـﺪه ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﻛـﻨﻢ‪ .‬د‪t‬ﻳـﻞ‬
‫ﻋﻘﻠﻲ آن »اﺻﺎﻟﻺ ا‪t‬ﺑﺎﺣﺔ ﻋﻘﻠﻴﻪ« و »اﺻﺎﻟﻺ اﻟﺒﺮاﺋﺔ ﻋﻘﻠﻴﻪ« اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺟﻤﺎ‪ ،ًt‬ﻳﻜﻲ از رواﻳﺎت ﻋﻤﺪه‪ ،‬ﻣﻮﺛﻘﺔ اﺑﻦﺑﻜﻴﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( ﻧﻘﻞ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪t» :‬ﺑﺄس ﺑﺎﻟﻤﺮأ] اﻟﻤﺴﻠﻤﻺ اﻟﺤﺮّ] ان ﺗﺼﻠّﻲ و ﻫﻲ ﻣﻜﺸﻮﻓﻺ اﻟﺮّأس‪ :‬اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ‬

‫‪ .1‬اﺣﺰاب‪.54 ،‬‬
‫‪103‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫زن آزادة ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺪون ﭘﻮﺷﺶِ ﺳﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪ 1.‬اﻳﻦ راوي‪ ،‬رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻧﻘﻞ‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﺑﻪﻫﻤﻴﻦﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛـﻪ ﭘﻮﺷـﺶ ‪t‬زم ﺑـﺮاي ﻧﻤـﺎز‪ ،‬ﻋﻤـﺪﺗﺎً ﻫﻤـﺎن ﭘﻮﺷـﺶ ‪t‬زم‬
‫درﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎﻣﺤﺮم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﺮﺣﻮم آﻳـﺖاﷲ ﻣﻄﻬـﺮي ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪» :‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣ‪4‬ﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻬﺎي اﺳ‪4‬م در ﺑﺎب ﺳﺘﺮ ﺻ‪4‬ﺗﻲ‪ ،‬ﺑﻪ آﻳـﺔ ﺳـﻮرة ﻧـﻮر‬
‫ﺗﻤﺴﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬زﻳﺮا آﻧﭽﻪ در ﻧﻤﺎز ‪t‬زم اﺳﺖ ﭘﻮﺷـﻴﺪه ﺷـﻮد‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺴﺖ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﻮد‪ .‬و ﺷﺎﻳﺪ اﮔﺮ ﺑﺤﺜﻲ ﺑﺎﺷﺪ در اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ‬
‫آﻳﺎ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬زاﻳﺪ ﺑﺮ آﻧﭽﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﻮد ‪t‬زم اﺳﺖ ﭘﻮﺷـﻴﺪه ﺷـﻮد‬
‫ﻳﺎ ﻧﻪ؟ اﻣﺎ در اﻳﻨﻜﻪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ در ﻧﻤﺎز ‪t‬زم ﻧﻴﺴﺖ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﻮد‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﻫـﻢ ‪t‬زم‬
‫‪3‬‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺤﺜﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬

‫در اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻪ ﻧﮕﺎه ﻣﺮدﺳﺎ‪t‬راﻧﻪ )ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺎﻟﺐ و راﻳـﺞ ﻋﺼـﺮ ﺟﺎﻫﻠﻴـﺖ ﺗـﺎ‬
‫ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﺟﻮاﻣﻊ اﺳ‪4‬ﻣﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ( ﺑﺮ ﻛﻞ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳ‪4‬ﻣﻲ و درك و‬
‫ﻓﻬﻢ از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻛﺮد و ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻬـﺮهﻫـﺎي اﻧـﺪﻛﻲ‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ از زﻣﻴﻨﻪﻫﺎ از اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و درﺣﺪ ﺗـﻮان ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﺑﺎ آن ﻣﺒﺎرزة ﻣﻨﻔﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭘﺮﻫﻴﺰ از اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ‪t‬زم اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑـﺎ‬
‫ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺎﻧﺠﺎﻣﺪ و ﺗﺪاﻋﻲﻛﻨﻨﺪة روﺣﻴﺔ اﻧﺘﻘـﺎمﮔﻴـﺮي از‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ و از ﻣﺮدان ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎن‪ 8 ،‬ﺑﻬﻤﻦ ‪1383‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪ 218/2‬ش ‪ .65‬اﺳﺘﺒﺼﺎر ‪ 389/1‬ش ‪.4‬‬

‫‪ .2‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪ 218 /2‬ش ‪ .66‬اﺳﺘﺒﺼﺎر ‪ 389/1‬ش ‪.5‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺣﺠﺎب‪ ،‬ص‪.224‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪104‬‬

‫ﭘﺮﺳﺶ ﺳﻮم‬

‫درزﻣﻴﻨﺔ ﺣﺠﺎب ﺳﺮ و ﮔﺮدن‪ ،‬آﻳﺎ ﻧﻈﺮي راﺟﻊ ﺑﻪ ﻟﺰوم ﭘﻮﺷﺶ ﻧﻘـﺎط دﻳﮕـﺮ ﺑـﺪن ﻣﺜـﻞ‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎ ﭘﺎ ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬درﻣﻮرد »ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋـﻮرت و ﮔﺮﻳﺒـﺎن« در ﻣﺘـﻮن ﻣﻌﺘﺒـﺮه و اوﻟﻴـﺔ ﺷـﺮﻳﻌﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺑﻪ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻳﺮ اﻋﻀﺎي ﺑﺪن ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﺮﻓـﻲ ﺑـﺎ ﻟﺒـﺎسﻫـﺎي‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ )ﻣﺜﻞ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﻳﺎ ﺑﻠﻮز و ﺷﻠﻮار( ﻧﻴﺰ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺳﻴﺮة ﻋ‪‬ﻘ‪ 4‬و‬
‫ﺳﻴﺮة ﻣﺘﺸﺮﻋﻪ‪ ،‬اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﺷﺪه و ﻳﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ درﺑﺎرة آن را »ﻣﻔﺮوغ ﻋﻨﻪ« داﻧﺴﺘﻪاﻧـﺪ و ‪t‬زم‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ درﺣﺪ »ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻋﺮف ﻋﻤﻮﻣﻲ« ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻟﺒﺎس و ﭘﻮﺷﺶ )ﻣﺜﻞ ﭘﻮﺷﺶ ﺣﺠﻢ ﺑﺪن( اﺧﺘ‪4‬فﻧﻈﺮﻫـﺎﻳﻲ‬
‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻛﺜﺮ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ )ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻤﻲ و ﻧﻈﺮي( ﻋﺪموﺟـﻮب ﭘﻮﺷـﺶ‬
‫ﺣﺠﻢ ﺑﺪن اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ در ﻣﻘﺎم ﻓﺘﻮا‪ ،‬ﺑﺪونﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ادﻟـﻪ و ﻣﺒـﺎﻧﻲ ﺧﻮدﺷـﺎن‪،‬‬
‫ﺣﺘﻲ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺑﻴﺶ از ﺣﺠﻢ ﺑﺪن را ﻧﻴﺰ ‪t‬زم ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ!‬

‫ﻓﺮﻳﻤﺎن‪ 5 ،‬آذر ‪1386‬‬

‫***‬

‫ﭘﺮﺳﺶ ﭼﻬﺎرم‬
‫اﺧﻴﺮاً ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﻲ ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬درﺣﺎل ﺗﻔﺤﺺ و ﺗﺤﻘﻴﻖ درﺑﺎره ﻣﺴـﺌﻠﺔ ﺣﺠـﺎب )ﻣـﻮ و ﺳـﺮ(‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻢ‪ .‬در ﻛﻨﺎر ﻣﻘﺎ‪t‬ت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺴﺘﺠﻮي اﻳﻨﺘﺮﻧﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺐ ﺷـﻤﺎ در وﺑـ‪4‬گ ﺷـﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻋﻘ‪4‬ﻧﻲ )ﭘﺮﺷﻴﻦ ﺑ‪4‬گ( رﺳﻴﺪم‪.‬‬
‫در ﻛﻠﻴﺖ ﺑﺤﺚ اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻧﺪﻳﺪم‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪﻧﻈﺮم ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻛ‪4‬م ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﮔﺎﻫﻲ دﻳـﺪن‬
‫ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرات ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و داﻧﺴﺘﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬در ﭼﻪ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه و ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ﭘﺲ و ﭘﻴﺶ آن ﭼﻪ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻪ درك ﺑﻬﺘﺮ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬـﺎ از آﻧﺠـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻦ در ﺣـﺎل‬
‫ﺣﺎﺿﺮ در ﺧﺎرج از اﻳﺮان ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﻏﻠﺐ ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺮﺳﻲ‬
‫‪105‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫ﻧﺪارم‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﻫﻢ داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً درك ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻢ و ﻏﺮﺿـﻢ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن دﻳﺪﮔﺎه ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺖ ﻓﻀﺎي ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻋﺒﺎرات اﺳﺖ‪.‬‬
‫درﺣﻘﻴﻘﺖ اﺷﻜﺎل ﺟﺪي ﺑﺮاي ﻣﻦ زﻣﺎﻧﻲ ﭘﻴﺶ آﻣﺪ و ﻧﻴﺎز واﻗﻌﻲ وﻗﺘﻲ ﺑﺮ ﻣﻦ رخ ﻧﻤـﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺎﻣﻨﺖ ﻳﻜﻲ از ﻛﺎﻣﻨﺖﮔﺬاران ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪم‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﺒﺎرﺗﻲ را ﻛﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻣﻄﺮح ﻛﺮده ﺑﺮرﺳـﻲ ﻛـﺮدم‬
‫واﻗﻌﺎً ﺗﻌﺠﺐ ﻛﺮدم‪ ،‬ﺑﻴﺶ از آنﻛـﻪ ﻓﻜـﺮش را ﺑﻜﻨﻴـﺪ‪ .‬ﻋﺒـﺎرت ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺤﺎراﻹﻧﻮار ﻛﻪ در ج ‪ 180/83‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه )اﻟﺒﺘﻪ در ج‪ 80‬ص‪ 177‬ﺑﻪﺑﻌﺪ در اﻳﻦ‬
‫ﭼﺎﭘﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ دﻳﺪم( درواﻗﻊ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻳﻚ ﺣﺪﻳﺚ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻚﻧﻔﺮ از اﻣﺎم ﺳـﺆال‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪ :‬زﻧﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻣﻠﺤﻔﻪ دارد و ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤـﺎز ﺑﺨﻮاﻧـﺪ؛‬
‫ﭼﻜﺎر ﻛﻨﺪ؟ ﺑﻌﺪ اﻣﺎم ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﺧـﻮدش را و ﺳـﺮش را ﺑﭙﻮﺷـﺎﻧﺪ‪ .‬واﻗﻌـﺎً از‬
‫ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﻌﺠﺐ ﻛﺮدم ﻛﻪ ﻳﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﻧﺪﻳﺪه ﻳـﺎ ﺑـﺮاي اﻳـﻦﻛـﻪ ﺣـﺮف‬
‫ﺧﻮدش را ﺑﺰﻧﺪ ﻳﻚ ﺟﻮري ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل ﺧﺪا ﺑﻬﺘـﺮ ﻣـﻲداﻧـﺪ‪20.‬‬
‫اﺳﻔﻨﺪ ‪1388‬‬

‫ﺳﻺم ﺧﺪﻣﺖ ﻫﻤﺔ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﻘﺎﻟﻪ‬

‫ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻋﻤﺪه ﻛﺎري ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ درﺳﺖ در ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻋﺒﺎرات ﻓﻘﻬﺎ ﻛﺎﻣﻺً ﺑﻪﺻﻮرت ﮔﺰﻳﻨﺸﻲ ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻦ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻢ‬
‫ﻳﻚﻣﻮرد را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻢ‪ :‬ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺤﻘﻖ اردﺑﻴﻠﻲ در ﻣﺠﻤﻊاﻟﻔﺎﺋﺪه در ﺗﻮﺿـﻴﺢ‬
‫ﭼﻨﺪ رواﻳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ دارد ﺣﻜﻢ ﭘﻮﺷﺶ زن را درﺣﺎل ﻧﻤﺎز ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ و‬
‫اﻳﺸﺎن ﻫﻤﺎن رواﻳﺎت را ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﻣﺤﻘﻖاردﺑﻴﻠﻲ ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﺑﺤﺚ ﻣﻦ درﺑﺎرة ﺣﻜﻢ ﭘﻮﺷﺶ زن درﺣﺎل ﻧﻤﺎز اﺳﺖ ﺗﺎ ﻧﮕﺎرﻧـﺪة‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﭙﺬﻳﺮد ﻛﻪ اﻳﺸﺎن دارد آن ﺣﻜﻢ را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﻪ ﺣﻜﻢ ﻛﻠﻲ ﭘﻮﺷـﺶ‬
‫درﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎﻣﺤﺮم را‪«.‬‬
‫ﺑﺎﻓﺮض اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺎﻣﻨﺖﮔﺬار ﻏﺮضورز ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻧﻈﺮم ﺗﺄﻣﻞ درﺑـﺎره دﻳـﺪﮔﺎﻫﺶ ‪t‬زم آﻣـﺪ و‬
‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻋﺪمدﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪ‪ ،‬از ﺷﻤﺎ ﺗﻘﺎﺿـﺎ ﻣـﻲﻛـﻨﻢ اﮔـﺮ وﻗﺘﺘـﺎن‬
‫اﺟﺎزه ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﻫﻤﻴﻦ دو ﻣﻮردي ﻛﻪ اﺷﻜﺎل وارد ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪106‬‬

‫ﻫﻢ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ دو ﻣﻨﺒﻊ‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎﺳﮕﺰار ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد آدرﺳﺶ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﺑﺪﻫﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ 31‬آﮔﻮﺳﺖ ‪ ،2010‬ژﻧﻮ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪:‬‬

‫ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻢ و اﻣﻴﺪوار ]از اﻳﻨﻜﻪ[ ﻣﺨﺎﻃـﺐ ﻣـﻦ اﻓـﺮاد ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮي ﭼـﻮن ﺷـﻤﺎ ﻳـﺎ‬
‫ﻛﺎﻣﻨﺖﮔﺬاران ﻣﺤﺘﺮم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻦ درﺧﺼﻮص ﺣﺠﺎب‪ ،‬دو ﻣﻘﺎﻟـﻪ در ﻫﻤـﺎن وﺑـ‪4‬گ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﻛـﺮدهام ﺑـﺎ ﻋﻨـﺎوﻳﻦ‪:‬‬
‫»درﻣﻮرد ﺣﺠﺎب« و »درﻣﻮرد ﭘﻮﺷﺶ« ﻛﻪ اﻣﻴﺪوارم ﻫﺮ دو را ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺪة اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﺑﻴﻦ ﭘﻮﺷـﺶ‬
‫در ﻧﻤﺎز و ﭘﻮﺷﺶ در ﻧﻈﺮ ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻦ در ﻫﻤﺎن دو ﻣﻘﺎﻟﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪم اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻓﻘﻴﻬﺎن‪ ،‬ﺗﺼﺮﻳﺢ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﻴﺰان ﭘﻮﺷﺶ در دو ﻣﻮرد ﻳﺎدﺷﺪه وﺟـﻮد ﻧـﺪارد و ﻣـﻮاردي از‬
‫ﺑﻴﺎﻧﺎت آﻧﺎن را ﮔﺰارش ﻛﺮدهام‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻣﺘﻦ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺑﻪ ﻋـﺪمﺗﻔـﺎوت را از ﻣﺮﺣـﻮم‬
‫آﻳﺖاﷲ ﻣﻄﻬﺮي و ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻛﺘﺎب »ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺣﺠﺎب« اﻳﺸﺎن ﮔﺰارش ﻛـﺮدهام‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ ﮔـﺮوه‬
‫اﻧﺪﻛﻲ از ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﭘﻮﺷﺶ در دو ﻣـﻮرد ﻳﺎدﺷـﺪه ﻗﺎﺋـﻞاﻧـﺪ وﻟـﻲ ﺑﺮﺧـﻲ از آﻧـﺎن‬
‫ﻣﺪﻋﻲاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﻴﺰان ﭘﻮﺷﺶ از ﻧﮕـﺎه ﻧـﺎﻣﺤﺮم اﺳـﺖ! و‬
‫اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋ‪4‬وه ﺑﺮ آﻧﻜﻪ در ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬آنﻫﻢ ﺑﺎ ﻣﻴﺰان ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻓﻮقاﻟﻌـﺎدهاي‬
‫ﻛﻪ ﻋﺮف ﻓﻘﻬﻲ و ﻋﺮف ﻋﻤﻮﻣﻲ در ﺑﺮاﺑﺮش دارﻧﺪ و ﺳﺨﻦ ﻣﻦ ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﺑﺮداﺷﺖ راﻳـﺞ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻣﻲداﻧﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻄﺎﻟﺒﻢ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ دﻗﻴﻖ ﻣﺪاﻓﻌﺎن اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﮔﺮاﻳﺶ‬
‫راﻳﺞ ﻓﻘﻬﻲ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻋﺘﺒﺎر ﻋﻠﻤـﻲ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه )اﮔـﺮ اﻋﺘﺒـﺎري داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ( ﺑﺎ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﺧﻄﺎ در اﻧﺘﺴﺎب ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﻘﻪ و ﻣﺴﺘﻨﺪات رواﻳﻲ‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪاً‬
‫ﻣﺨﺪوش ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪107‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺣﺠﺎب‬

‫ﻣﻲﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺧ‪4‬ﻓﻲ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﻲدادم‪ ،‬اﺳﺎس دﻳـﺪﮔﺎه‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪﺧﻄﺮ ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ از اﻧﺘﻘﺎد اﻓﺮادي ﻛﻪ ﻛﺎرﺷﻨﺎس ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻬﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﮕﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ روﺣﻴﺔ ﻋﺪمﺗﺴﻠﻴﻢ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺳـﺨﻦ ﺟﺪﻳـﺪ ﺑـﺪون اﻃﻤﻴﻨـﺎن از‬
‫ﺻﺤﺖ ﻣﺴﺘﻨﺪات اراﺋﻪ ﺷﺪه‪ ،‬روﺣﻴﻪاي ﻗﺎﺑﻞ ﺳﺘﺎﻳﺶ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺄن ﻣﺨﺎﻃﺐ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪاي‬
‫را ﺑﺴﻴﺎر ﻓﺮاﺗﺮ از ﻳﻚ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻋﺎدي ﻏﻴﺮﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫درﻣﻮرد ﻣﻘﺪساردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت »ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺎﺋﺪ]« اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻜﺮدهام ﺑﻠﻜـﻪ ﺳـﺨﻦ‬
‫اﻳﺸﺎن در ﻛﺘﺎب »زﺑﺪ]اﻟﺒﻴﺎن«را آوردهام ﻛﻪ ﺻﺮﻳﺤﺎً درﻣﻮرد »ﭘﻮﺷﺶ از ﻧﻈـﺮ« اﻇﻬـﺎرﻧﻈﺮ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻳﻚ ﻓﻘﻴﻪ اﻇﻬﺎرات ﺧﻮد را در دو ﻛﺘﺎب ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ و در ﻫﺮ دو‪ ،‬ﻳـﻚ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ادﻋﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ او دﻳـﺪﮔﺎه ﻣﺘﻔـﺎوﺗﻲ در دو ﻣـﻮرد ﻳﺎدﺷـﺪه دارد‪،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ »وﺣﺪت ﻣﻴﺰان ﭘﻮﺷﺶ« در ﻫﺮ دو ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫رواﻳﺖ ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻦ از ﺑﻴﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا)ص( ﺑﻪ زﻫﺮاي ﻣﺮﺿـﻴﻪ)س(‪» :‬اﺗﺨـﺬي‬
‫ﻓﻀﻞ ﻣﻠﺤﻔﺘﻚ« ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﭘﻴﺶﻓﺮض »وﺣﺪت ﻣﻴﺰان ﭘﻮﺷﺶ« )ﻛﻪ ﻗﺒ‪ ً4‬اﺛﺒﺎت ﺷـﺪه اﺳـﺖ(‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آن ﭘﻴﺶﻓﺮض‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﺑـﻴﻦ ﺳـﺘﺮ ﺻـ‪4‬ﺗﻲ و ﺳـﺘﺮ‬
‫ﻧﻈﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﭼﻮن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺸـﻲ ﻛـﻪ ﺳـﺮ و ﮔـﺮدن را‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻤﻲﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و اﻃ‪4‬ق آن )ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻠﻤﻲ( ﺷـﺎﻣﻞ »ﻧﻤـﺎز در ﻣﺠـﺎﻣﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدان ﻧﺎﻣﺤﺮم ﻧﻴﺰ در آن ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ« ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ ﺻﺤﺖ ﺣﻀـﻮر ﺑـﺎ‬
‫ﻛﻤﺘﺮ از ﺣﺪ راﻳﺞ ﭘﻮﺷﺶ در ﻣﻨﻈﺮ ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻧﻈﺮ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻓﻘﻬﺎ )وﺣﺪت ﻣﻴﺰان ﭘﻮﺷﺶ در ﻧﻤﺎز و ﻣﻨﻈـﺮ ﻋﻤـﻮﻣﻲ(‬
‫را ﻧﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺪود ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺑﺮاي ﺳﺘﺮ ﺻ‪4‬ﺗﻲ و ﺳﺘﺮ ﻧﻈﺮي را اراﺋﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫***‬

‫ﭘﺮﺳﺶ ﭘﻨﺠﻢ‬

‫در آن ﻧﻘﻞﻗﻮﻟﻲ ﻛﻪ از اﺑﻦﺑﺮاج آوردهاﻳﺪ‪» :‬اﺧﺘ‪4‬ﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ در اﻳﻨﻜﻪ زن ﻏﻴﺮﺑﺮده‪ ،‬واﺟﺐ‬

‫اﺳﺖ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺳﺮ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ ﺑﺮاي زن ﺑـﺮده واﺟـﺐ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼـﻪ‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪108‬‬

‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻓﻘﻬﺎ درﻣﻮرد زن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻏﻴﺮﺑﺮدهاي ﻛﻪ ﺳﺮش را ﭘﻮﺷـﺎﻧﺪه وﻟـﻲ ﻣﻮﻫـﺎي او‬
‫ﺑﺪونﭘﻮﺷﺶ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬اﺧﺘ‪4‬ف ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪة ﻣﻮﻫﺎ واﺟـﺐ اﺳـﺖ ﻳـﺎ‬
‫ﻧﻪ؟ ﻫﺮﭼﻨﺪ درﻣﻮرد وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ‪ ،‬اﺗﻔﺎقﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪«.‬‬
‫اﺑﻦﺑﺮاج ﺻﺮﻳﺤﺎً اﻋ‪4‬م داﺷﺘﻪ ﻛﻪ در وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳـﺮ در ﻧﻤـﺎز اﺧﺘ‪4‬ﻓـﻲ وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ اﻋ‪4‬م ﭼﻘﺪر ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ و آﻳﺎ ﺑﺎﻓﺮض ﺻـﺤﻴﺢﺑـﻮدن آن و ﺑـﺎﻓﺮض ﺗـ‪4‬زم‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﺻ‪4‬ﺗﻲ و ﻏﻴﺮﺻـ‪4‬ﺗﻲ‪ ،‬ﻣﻌﻨـﻲ آن ﻫﻤـﺎن اﺟﻤـﺎع در وﺟـﻮب ﭘﻮﺷـﺶ ﺳـﺮ )در‬
‫ﻏﻴﺮﻧﻤﺎز( ﻧﻴﺴﺖ؟‬
‫‪ 4‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪2010‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪:‬‬

‫ﻣﻦ ﺧﻮد ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻮدهام ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ راﻳﺞ )وﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن و ﺑﻘﻴـﺔ ﺑـﺪن(‪،‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﺑﺎ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ‪ .‬ﻧﻜﺘﻪاي ﻛﻪ از ﺳﺨﻦ اﺑﻦﺑﺮاج ﻣﻮرد ﻧﻈـﺮم‬
‫ﺑﻮده‪ ،‬او‪ ًt‬ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ زﻧﺎن ﺑﺮدهاي ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎناﻧﺪ )آنﻫﺎ ﻫﻢ زناﻧـﺪ و ﻫـﻢ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻫﻤﺔ ﺟﺎذﺑﻪﻫﺎي ﺧﺎص زن ﺑﺮاي ﻧﮕﺎه ﻣﺮدان را دارﻧﺪ( و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺑﻪاﻳﻨﻜﻪ‬
‫»ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻮ« را ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻓﻘﻴﻬﺎن واﺟﺐ ﻧﻤﻲداﻧﻨـﺪ ﺑﻠﻜـﻪ در ﻣـﻮﻳﻲ ﻛـﻪ از‬
‫ﻣﺤﺪودة ﺳﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺧـﺘ‪4‬فﻧﻈـﺮ ﮔﺮوﻫـﻲ از ﻓﻘﻬـﺎ را ﺑـﺎ ﻧﻈﺮﻳـﺔ راﻳـﺞ‪،‬‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﮔﺰارش ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ادﻋﺎي اﺗﻔﺎق و اﺟﻤـﺎع ﻓﻘﻴﻬـﺎن ﺑـﺮاي ﭘﻮﺷـﺎﻧﺪن‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻮي ﺳﺮ‪ ،‬ﻣﺨﺪوش اﺳﺖ و ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪام ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎن اﺳ‪4‬ﻣﻲ ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ را در ﻧﻤﺎز و ﻏﻴﺮﻧﻤﺎز واﺟﺐ ﻧﻤﻲداﻧﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﻣﻦ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻣﺴﺌﻠﺔ ﭘﻮﺷﺶ و ﺣﺠﺎب« ﻣﻄﻠﺒﻲ اﺧﺘ‪4‬ﻓﻲ اﺳﺖ و‬
‫ﺟﺎي اﺟﺘﻬﺎد ﺟﺪﻳﺪ در آن وﺟﻮد دارد‪.‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪:‬‬
‫ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬
 ‫ﺑﺤﺜﻲ درﻣﻮرد ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫ﻣﺘﻦ زﻳﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺎﻟﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در روزﻧﺎﻣﺔ »ﻫـﻢﻣـﻴﻬﻦ« ﺑـﻪﭼـﺎپ رﺳـﻴﺪ و ﺗﺄﻳﻴـﺪات‬
‫ﺑﺮﺧﻲ و اﻧﺘﻘﺎدات ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬انﺷﺎءاﷲ در آﻳﻨﺪهاي ﻧﻪﭼﻨـﺪاندور‬
‫ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎدات دوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮاﻫﻢ داد‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺳﺨﻦ از »ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ذﻫﻦ اﻛﺜـﺮ اﻓـﺮاد ﻣﺘﻮﺟـﻪ‬
‫»رواﺑﻂ ﺟﻨﺴﻲ ﻣﺮدانِ داراي ﻫﻤﺴﺮ ﺑﺎ زﻧﺎنِ ﻓﺎﻗﺪ ﻫﻤﺴﺮ« ﻣﻲﺷﻮد و ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻛﻢوﺑﻴﺶ ﻫﻤﮕﺎن از آن ﺑﺎﺧﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬در اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺠﻠﻲ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ روﻳﻜﺮد در زﻣﺎن اﺋﻤﻪ)ع( ﻧﻴـﺰ ﻣﺸـﻜ‪4‬ﺗﻲ را آﻓﺮﻳـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﺗـﺎ ﺟـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ اﻣـﺎم‬
‫ﻣﻮﺳﻲﺑﻦﺟﻌﻔﺮ)ع( ﺷﺪﻳﺪاً ﺑﺮﺧﻲ اﺻﺤﺎب ﺧﻮد را از ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴـﺰ‬
‫داده و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺮان داﺋﻤﻲ ﺷﻤﺎ را ﻧﺎدﻳﺪه ﺑﮕﻴﺮد‬
‫و ﻫﻤﺴﺮان ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ دوريﺟﺴﺘﻦ از ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻛﻔﺮ ورزﻳﺪن و دﺷﻨﺎمدادن ﺑـﻪ ﻣﺘﻮﻟﻴـﺎن‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬وادار ﻛﻨﺪ«‪.1‬‬
‫ازﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد از اﻳـﻦ راﻫﻜـﺎر ﻣﺸـﺮوع‪ ،‬ﭼﻴـﺰي ﺟـﺰ‬
‫»ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﭼﻨﺪ دﻗﻴﻘﻪاي ﻳﺎ ﻳﻜﻲ دو ﺳﺎﻋﺘﻪ« و ارﺿـﺎي ﺷـﻬﻮت ﻧﻴﺴـﺖ و ﮔﻮﻳـﺎ ﻫـﻴﭻ‬
‫ﻧﺴﺨﺔ دﻳﮕﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ رﻧﮓ و ﺑﻮﻳﻲ از ﻋﺸﻖ و اﺣﺴﺎﺳﺎت و رواﺑـﻂ اﻧﺴـﺎﻧﻲ و‬
‫ﻣﺤﺒﺖ و ﻟﻄﻒ در آن دﻳﺪه ﺷﻮد!‬

‫‪ .1‬ﻋﺪ] ﻣﻦ أﺻﺤﺎﺑﻨﺎ‪ ،‬ﻋﻦ ﺳﻬﻞﺑـﻦزﻳـﺎد‪ ،‬ﻋـﻦ ﻣﺤﻤـﺪﺑﻦاﻟﺤﺴـﻦﺑـﻦﺷـﻤﻮن ﻗـﺎل‪ :‬ﻛﺘـﺐ أﺑﻮاﻟﺤﺴـﻦ‬

‫)ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ‪4‬م( إﻟﻲ ﺑﻌﺾ ﻣﻮاﻟﻴﻪ ‪t‬ﺗﻠﺤﻮا ﻋﻠﻲ اﻟﻤﺘﻌﻺ‪ ،‬إﻧﻤﺎ ﻋﻠﻴﻜﻢ إﻗﺎﻣﻺ اﻟﺴﻨﻺ‪ ،‬ﻓ‪ 4‬ﺗﺸﺘﻐﻠﻮا ﺑﻬﺎ ﻋـﻦ ﻓﺮﺷـﻜﻢ‬
‫و ﺣﺮاﺋﺮﻛﻢ‪ ،‬ﻓﻴﻜﻔﺮن و ﻳﺘﺒﺮﻳﻦ و ﻳﺪﻋﻴﻦ ﻋﻠﻲ ا‪t‬ﻣﺮ ﺑﺬﻟﻚ و ﻳﻠﻌﻨﻮﻧﺎ‪ .‬ﻛﺎﻓﻲ ‪.453/5‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪112‬‬

‫ﻣﮕﺮ در ازدواج داﺋﻢ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ زﻧﺪﮔﻲ آدﻣﻲ در ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﺳﭙﺮي ﻣﻲﺷـﻮد؟!‬
‫و آﻳﺎ در ازدواج ﻣﻮﻗﺖ از ﻫﻢﺳﺨﻨﻲ‪ ،‬ﻫﻢﻧﺸﻴﻨﻲ و ﮔﻔﺖوﮔﻮﻫﺎي ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ و ﻣﺤﺒﺖﻫﺎي‬
‫ﻛﻮﺗﺎه و ﺑﻠﻨﺪ ﭼﻨﺪ روزه ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺧﺒﺮي ﻧﻴﺴﺖ؟! و آﻳﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ راﻫﻜﺎري ﻣﻨﻄﻘﻲ و‬
‫ﻣﻌﻘﻮل ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻬﺘﺮ و ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ و زﻣﻴﻨﻪﺳـﺎز »ازدواﺟـﻲ داﺋـﻢ« و‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﭘﺎﻳﺪار ﮔﺮدد؟!‬
‫آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪة ﻣﺸﺮوع دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ راﻫﻜﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐﺗـﺮي‬
‫را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؟ و آﻳﺎ ﺑﻪ ﻟﻮازم و ﺗﺒﻌﺎت راﻫﻜﺎر ﺧﻮد در ﺳﻄﺢ زﻧﺪﮔﻲ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺑﺸـﺮ‬
‫آﮔﺎﻫﻲ دارﻧﺪ و درﻣﻮرد آن اﻧﺪﻳﺸﻴﺪهاﻧﺪ؟‬
‫آﻳﺎ راﻫﻜﺎر راﻳﺞ ﺟﻮاﻣﻊ اﺳ‪4‬ﻣﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ »ازدواج داﺋﻢ در اوﻟﻴﻦ ارﺗﺒﺎط اﻧﺴﺎﻧﻲ« ﻓﺎﻗـﺪ‬
‫آﺳﻴﺐ و زﻳﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ و ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ آﻳﺎ ﻋﻠﻲرﻏﻢ دﻗـﺖﻫـﺎي ﺑﺴـﺘﮕﺎن‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺴﻴﺎري از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ دﭼﺎر اﺿﻤﺤ‪4‬ل ﻧﺸﺪه و ﻧﻤﻲﺷﻮد؟ آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮ‬
‫»آﻣﺎر ﺑﺎ‪t‬ي ﻃ‪4‬ق« در اﻳﻦ ﺟﻮاﻣﻊ‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷـﻴﺪ؟ آﻳـﺎ ﻣﺸـﻜ‪4‬ت اﺳﺎﺳـﻲ »ﺑﭽـﻪﻫـﺎي‬
‫ﻃ‪4‬ق« و »زﻧﺎن ﻣﻄﻠﻘﻪ« را ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺣﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ؟! و‪...‬‬
‫آﻳﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن »ﺑﺴﻴﺎري ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﺮﺧﻲ ازدواجﻫـﺎي داﺋـﻢ«‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﻃﻮرﻛﻠﻲ‪ ،‬اﻳﻦ راﻫﻜﺎر ﻃﺒﻴﻌﻲ )ازدواج داﺋﻢ( را ﻣﻨﻔﻲ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮده و دﻳﮕـﺮان‬
‫را از آن ﻣﺤﺮوم ﻛﺮد؟!‬
‫اﮔﺮ ﻣﻨﺘﻔﻲداﻧﺴﺘﻦ »ازدواج داﺋﻢ« ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب آن )ﻣﺜﻞ ﻃـ‪4‬ق‬
‫و ﻓﺸﺎرﻫﺎي رواﻧﻲ ﻓﺮزﻧﺪان( اﻣﺮي ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻔﻲداﻧﺴﺘﻦ »ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ« ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﻛﻪ »اﻣﻜﺎن ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده و رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﻨﻔﻲ را ﻧﻴﺰ دارد« ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻴـﺰان‪،‬‬
‫اﻣﺮي ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬راهﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ در اﻳﻦ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ »ﺑـﺮاي ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي از ﺳﻮءاﺳـﺘﻔﺎدهﻫـﺎ و‬
‫ﺿﺮرﻫﺎ« ﺻﻮرت ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﭘﺎك ﻛﻨﻴﻢ و آن را ﻳﻚﺳﺮه ﻣﻨﻔﻲ ارزﻳـﺎﺑﻲ ﻛﻨـﻴﻢ؛ ﺑﻠﻜـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻣﺸﻜ‪4‬ت و ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎ و ﭘﻴﺸﮕﻴﺮي از ﺿـﺮر و زﻳـﺎنﻫـﺎي آن‪ ،‬اﻗـﺪام ﺑـﻪ‬
‫‪113‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫ﺗﺪوﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪاي دﻗﻴﻖ و ﺣﺴﺎبﺷﺪه ﻛﺮد‪ ،‬و راهﻫﺎي اﺳـﺘﻔﺎدة ﻣﻨﻄﻘـﻲ از آن را‬
‫ﺑﻪروي ﺟﻮاﻧﺎن ﮔﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ‪ ،‬آﻧﭽﻪ در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻏﻴﺮاﺳ‪4‬ﻣﻲ درﻣﻮرد »رواﺑـﻂ ﻗﺒـﻞ از ازدواج‬
‫ﻣﺮد و زن« رواج دارد )ﺟﺰ درﻣﻮرد راﺑﻄﻪ ﺑـﺎ زﻧـﺎن ﺷـﻮﻫﺮدار ﻳـﺎ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣﺮاﻗـﺐ‬
‫ﺣﺎﻣﻠﮕﻲ ﻳﺎ ﻋﺪم آن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ( ﺗﺼﻮﻳﺮي از راﺑﻄﺔ ﻣﺸﺮوع اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻋﻨﻮان »ازدواج ﻣﻮﻗﺖ«‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺰار و ﭼﻬﺎرﺻﺪ و اﻧﺪي ﺳﺎل ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( آن را ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ‪t‬زم اﺳﺖ ﻛﻪ؛ اﺻﻮ‪ ًt‬ﻣﻮﺿـﻮع رواﺑـﻂ ﺟﻨﺴـﻲ‪ ،‬ﺑـﻪﺧـﺎﻃﺮ آﻧﻜـﻪ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻮزة ﺧﺼﻮﺻﻲ زﻧﺪﮔﻲ اﻓﺮاد اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮ‪ ًt‬ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ و ﻛﻠﻲ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد و‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺟﺪ‪‬ي از ﺟﺰﺋﻴﺎت آن‪ ،‬در ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺸﺎﺑﻪ اﻳﺮان‪ ،‬ﻗﺒﻴﺢ ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨــﺪ در ﺷــﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤــﺪي)ص( اﻳــﻦﮔﻮﻧــﻪ ﻧﻴﺴــﺖ و در ﻫﻨﮕﺎﻣـﺔ ﻧﻴــﺎز‪ ،‬ﺑﺤــﺚ را‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت آﺷﻜﺎرا و ﺟﺰﺋﻲ ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﺎ اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ او‪ ،‬اﺑﻬﺎمآﻓﺮﻳﻦ ﻧﺒﺎﺷـﺪ و‬
‫ﻛﺎﻣ‪ ً4‬ﺷﻔﺎف و ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﺟﻮاﻣﻊ اﺳ‪4‬ﻣﻲ‪ ،‬در ﻗﺎﻟـﺐ ﻃﻨـﺰ و ﺷـﻮﺧﻲ‪ ،‬دﻗﻴـﻖﺗـﺮﻳﻦ و ﻣﺤﺮﻣﺎﻧـﻪﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎ )و ﮔﺎه ﺷﻨﻴﻊﺗﺮﻳﻦ و ﻛﺜﻴﻒﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺣـﺮام و ﻣﻤﻨـﻮع ازﻧﻈـﺮ ﻋﻘـﻞ و‬
‫ﻧﻘﻞ( ﺑﻪﻓﺮاواﻧﻲ ﻣﻮرد ﮔﻔﺖوﮔﻮ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻴﭻ ﮔﺮوﻫﻲ )اﻋﻢ از ﻣﺬﻫﺒﻲﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﺼﺐ و ﻏﻴﺮﻣﺘﻌﺼﺒﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻏﻴﺮﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬در ﻧﺸﺴـﺖﻫـﺎي اﺧﺘﺼﺎﺻـﻲ ﻣﺮداﻧـﻪ ﻳـﺎ‬
‫زﻧﺎﻧﻪ( از داد و ﺳﺘﺪ ﮔﻔﺘﺎري و ﺑﻴﺎن و ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻟﻄﻴﻔﻪﻫﺎي ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬ﻧﻪﺗﻨﻬـﺎ ﭘﺮﻫﻴـﺰ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻨﺪه و ﺷﺎدي از ﺷﻨﻴﺪن آن اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮاً ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﮔﻔﺘﺎري ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺮح ﺟﺪي ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑـﺮاي ﻧﺴـﻞ‬
‫ﺟﻮاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺗﻔﺎﻗﺎً ﻣﺤﺘﺎج داﻧﺶ ﻛﺎﻓﻲ دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺧﻮد را در ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫ﺑﺤﺮاﻧﻲِ روﺣﻲ و رواﻧﻲِ ﻧﺎﺷﻲ از ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﻏﺮﻳﺰة ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪114‬‬

‫ﺟﺎ دارد ﻛﻪ در ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻨﺴﻲ ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﺟﻮاﻧﺎن ﺑـﺎﻟﻎ‪ ،‬آﻣـﻮزش‬
‫داده ﺷﻮد و راهﻫﺎي ﺻﺤﻴﺢ و ﻧﺎﺻﺤﻴﺢ ارﺗﺒﺎط را ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻮﺷﺰد ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫ﻣﻀﺎر و ﻣﻨﺎﻓﻊ آنﻫﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﺮد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻮاﻗـﺐ ﺳـﻮء ﺗﺼـﻤﻴﻤﺎت‬
‫ﻧﺎﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬ﻫﺸﺪار داد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ دﻗﻴﻖﺗﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪاﻃ‪4‬ع ﻣﻲرﺳﺎﻧﻢ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﻓﻘﻴﻬـﺎن ﺷـﻴﻌﻪ اﺳـﺖ و‬
‫درﺑﺎرة آن ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻣﻜﺮر و أﻛﻴﺪي در رواﻳﺎت ﺷﻴﻌﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن اﻫﻞﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺗﺸﺮﻳﻊ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ را در زﻣﺎن رﺳـﻮل ﺧـﺪا)ص( ﻣـﻲﭘﺬﻳﺮﻧـﺪ‬
‫وﻟﻲ ﻣﺪﻋﻲاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻣﻘﻄﻌﻲ ﺑﻮده و ﺑﻌﺪاً ﻧﺴﺦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﮔﺰارﺷﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﺴﺦﺷﺪن اﻳﻦ ﺣﻜﻢ را ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﻤﻲداﻧﻨـﺪ و ﻃﺒـﻖ‬
‫رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه از اﺋﻤﺔ اﻫﻞاﻟﺒﻴﺖ)ع( اﻳﻦ ﺣﻜﻢ را ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ب( در ﺟﻮاﻣﻌﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻋﺮف راﻳﺞ‪ ،‬وﺟﻮد ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ راﺑﻄـﺔ دﺧﺘـﺮ و‬
‫ﭘﺴﺮ را ﻗﺒﻞ از ازدواج داﺋﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻫﺘﻚ ﺣﻴﺜﻴﺖ و ﺷﺮاﻓﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﺗـﺎب‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﺑﺮﺧﻲ ﻫﻤﺮاﻫﻲﻫﺎ را ﻧﺪارﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺮاﻋـﺎت اذن ﭘـﺪر و ﺣﻔـﻆ ﺷـﺮاﻓﺖ ﺧـﺎﻧﻮادﮔﻲ‪،‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﺎً از ﺳﻮي دﺧﺘﺮان‪ ،‬ﻋﻘ‪t ً4‬زم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﮔﺎه ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖﻫﺎ و ﺟﻨﺎﻳﺖﻫﺎﻳﻲ ﺷﺪه و ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻘﻞ و ﻧﻘﻞ ﺑﺮ ﻟﺰوم ﭘﺮﻫﻴﺰ از آن ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ازﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﻲ و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه‪ ،‬ﺟﻮاز ازدواج دﺧﺘﺮي ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﻦ ﺑﻠـﻮغ و‬
‫رﺷﺪ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اذن ﭘﺪر‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻗﻮي‪ ‬در ﺑﻴﻦ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻮده و ﻫﺴـﺖ و‬
‫اﺧﻴﺮاً ﻧﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻓﺘﻮا دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اذن ﭘـﺪر در ازدواج‬
‫دﺧﺘﺮ‪ ،‬وﺟﻮب ﻛﻠﻲ ﺷﺮﻋﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪115‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﻮارد ﺧﺎﺻﻲ ﻛﻪ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻪ »ﻫﺘﻚ ﺣﺮﻣﺖ ﺧﺎﻧﻮاده« وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﻣﻮﺟﺒﺎت آن‪ ،‬ﻋﻘ‪ ً4‬و ﻧﻘ‪t ً4‬زم اﺳﺖ‪.‬‬
‫پ( اﮔﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺧﺎﻧﻮادة دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﻳﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻛﻪ در آن زﻧـﺪﮔﻲ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻣﺸﺮوع ﻗﺒﻞ از ازدواج داﺋﻢ را ﺑﺮﻣﻲﺗﺎﺑﻨﺪ )ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻘﻴﻢ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ(‪ ،‬ﺗﻔﺎﻫﻢ دﺧﺘـﺮ و ﭘﺴـﺮ در ﻗـﺮاردادي ﺷـﻔﺎﻫﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت ﻣﻨﻄـﻖ و اﺧـ‪4‬ق ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﺣـﺪود ﻣﻮردرﺿـﺎﻳﺖ ﻃـﺮﻓﻴﻦ‪ ،‬در ﻣﻴـﺰان‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در آن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ راﺑﻄﺔ آﻧﺎن ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻗﺮارداد و ﺗﻮاﻓﻖ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﺑﻪﻧﺎم »ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻮاﻓﻖ ﻳﺎدﺷﺪه ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي ﻣﻄﻠﻖ ﻳﺎ ﻣﺤﺪود ﺟﻨﺴﻲ« ﻳـﺎ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ‬
‫»ﻋﺪمﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي ﺟﻨﺴﻲ ﺷـﻬﻮاﻧﻲ« ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ در ﮔﺰﻳﻨـﺔ دوم‪ ،‬ﺻـﺮﻓﺎً ﺑـﻪ »ﻣﺤﺮﻣﻴ‪‬ـﺖ در‬
‫ﺗﻤــﺎسﻫــﺎي ﺟﺴــﻤﻲ ﻋــﺎدي« و ﺻــﻤﻴﻤ ‪‬ﻴﺖ ﺑﻴﺸــﺘﺮ در ﻧﺸﺴــﺖﻫــﺎ و ﮔﻔــﺖوﮔــﻮﻫــﺎ و‬
‫رﻓﺖوآﻣﺪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑـﺮ »ﺑﻬـﺮهﻣﻨـﺪيﻫـﺎي ﺧـﺎص و‬
‫ﻣﺤﺪود ﺟﻨﺴﻲ و ﻋﺪم ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻫﻢﺑﺴـﺘﺮي« ﺗﻮاﻓـﻖ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻛ ‪‬ﻤﻴـﺖ و‬
‫ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺷﺮﻋﺎً در اﺧﺘﻴﺎر ﻫﺮ دوﻃﺮف و ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ و رﺿﺎﻳﺖ آﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ت( در ﻣﺤﻴﻂﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺴﺘﻪﺗﺮ )ﻛﻪ اﻣﻜﺎن رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ ﻓـﺮاﻫﻢ ﻧﻴﺴـﺖ(‬
‫اﮔﺮ اﻣﻜﺎن ازدواج داﺋﻢ ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ و اﻣﻜـﺎن ﺑﺮﻃـﺮف ﻛـﺮدن ﻧﻴـﺎزﻫـﺎي‬
‫ﺟﻨﺴﻲ از ﻃﺮق ﻣﺸﺮوع دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎه‬
‫و اﺳﺘﻔﺎده از راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ رواﺑﻂ رﻗﻴﻖﺗﺮ ﺟﻨﺴﻲ ﺑـﻴﻦ دﺧﺘـﺮ و‬
‫ﭘﺴﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺣﺴﺎس ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻋﺪمرﺿﺎﻳﺖ ﭘـﺪر ﻳـﺎ ﺧـﺎﻧﻮادة‬
‫دﺧﺘﺮ( از ﺑﺎب »ﺿﺮورت« ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻋﻘ‪ ً4‬و ﺷـﺮﻋﺎً ﻣﻮﻇـﻒ ﺑـﻪ رﻋﺎﻳـﺖ‬
‫ﺣــﺪاﻗﻞ رواﺑــﻂ ﺟﻨﺴ ـﻲ و ﭘﺮﻫﻴــﺰ از آﻟــﻮدهﻛــﺮدن ﺣﻴﺜ ‪‬ﻴــﺖ ﺧــﺎﻧﻮادﮔﻲ ﺧﻮاﻫﻨــﺪ ﺑــﻮد‪.‬‬
‫)اﻟﻀﺮورات ﺗﺘﻘﺪر ﺑﻘﺪرﻫﺎ(‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪116‬‬

‫ث( در ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻣﺮوز ﺟﻮاﻣﻌﻲ ﻣﺜﻞ اﻳﺮان‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ آن ﺑﺴـﺘﻪ و‬
‫ﺑﻲﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ و اﺣﺴﺎﺳﺎت اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺟﻮاﻧﺎن اﺳﺖ و ﻓﺮاواﻧﻲ ﻣﺸـﻜ‪4‬ت اﻗﺘﺼـﺎدي‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻊ ازدواج داﺋﻢ و ﺗﺸﻜﻴﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك آﻧﺎن ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﭘـﺪر و ﻣـﺎدرﻫـﺎ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ از ﺑﺮﺧـﻲ ﺳـﺨﺖﮔﻴـﺮيﻫـﺎ ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻧـﺪ و ﺑـﻪ راﺑﻄـﺔ ﻛﻨﺘـﺮلﺷـﺪه و‬
‫ﺗﺤﺖﻧﻈﺎرت ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ‪ ،‬رﺿﺎﻳﺖ دﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﺪاي ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺎﻫﺪ ﺗﻌﺪي و ﮔﻨﺎه ﻓﺮزﻧـﺪان‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ رواﺑﻂ ﺳﺎﻟﻢ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎﻋﻨﻮان »دوران ﻧﺎﻣﺰدي« و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »ﻗﺮاردادي ﻣﻮﻗـﺖ«‬
‫)ازدواج ﻣﻮﻗﺖ و ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﻋﺪمﺑﻬﺮهﻣﻨﺪيﻫﺎي ﺷﻬﻮاﻧﻲ ﺧﺎص( ﻗـﺮار داد ﺗـﺎ ﻓﺮﺻـﺘﻲ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ را ﭘﺴـﻨﺪﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻗـﺪام ﺑـﻪ‬
‫»ازدواج داﺋﻢ« ﻛﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﻧﭙﺴﻨﺪﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺰدي را ﭘﺎﻳﺎن دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً دﺧﺘﺮان در اﻳﻦ راﺑﻄﺔ ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮاﻗﺐ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺗـﺎ ﮔﺮﻓﺘـﺎر ﻣﺸـﻜ‪4‬ت‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﻋﺪمﻣﺮاﻗﺒﺖ‪ ،‬ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﮕﺮش ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ دراﻳﻦﺧﺼﻮص‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ دﺷـﻮار ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ وﻟـﻲ ﺑـﺎ ﺗـﺪﺑﻴﺮ و‬
‫اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ آن رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺟﻮاﻣﻊ اﺳ‪4‬ﻣﻲ‪،‬‬
‫رﻳﺸﻪ در ﺗﻌﺼﺒﺎت و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ دارد و ﺗﻮﺻﻴﺔ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨـﻲ‬
‫ﺑﺮ رﺣﻤﺖ و ﮔﺴﺘﺮش ﻣﺤﺒﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﻋﺎدات و ﺳﻨﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آنﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج( ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬در ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﺻﺮف ﺗﻮاﻓﻖ دوﻃﺮف و رﺿﺎﻳﺖ‬
‫آﻧﺎن و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺤﺪودة زﻣﺎﻧﻲ آن )ﻛﻪ ﺑﺎ رﺿﺎﻳﺖ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻤﺪﻳـﺪ اﺳـﺖ( ﻛﻔﺎﻳـﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر ﻳﺎ رﻓﺘﺎر ﺧﺎص دﻳﮕﺮ )ﻣﺜـﻞ آﻧﭽـﻪ در ازدواج داﺋـﻢ وﺟـﻮد‬
‫دارد( ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ »ﻋﻘﺪ ﻣﻌﺎﻃﺎﺗﻲ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫چ( ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﻫﺸﺪار را ﺿﺮوري ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﺗﻮاﻓﻖ اوﻟﻴـﺔ دو ﺟـﻮان‬
‫)دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮ( ﻗﺮار ﺑﺮ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪيﻫﺎي ﺣﺪاﻗﻠﻲ و رﻋﺎﻳﺖ ﺣﻴﺜﻴـﺖ ﺧـﺎﻧﻮادﮔﻲ دوﻃـﺮف‬
‫ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻣــﺎ ﺑﺎﻳــﺪ ﺗﻮﺟــﻪ ﻛﻨﻨــﺪ ﻛــﻪ »ﻟـﺬت رواﺑــﻂ ﺟﻨﺴــﻲ« ﻣﻤﻜــﻦ اﺳــﺖ آﻧــﺎن را ﺑــﻪ‬
‫‪117‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮيﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ و رواﺑﻂ ﻛﻨﺘﺮلﺷـﺪه را از ﻣﺴـﻴﺮ ﺧـﻮد ﺧـﺎرج ﮔﺮداﻧـﺪ و‬

‫ﻋﻤ‪ ً4‬ﻣﻮﺟﺐ ﻫﺘﻚ ﺣﻴﺜﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ در ﻣﺤﻴﻂﻫﺎﻳﻲ ﻣﺜﻞ اﻳﺮان ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل وﻗﻮع ﮔﺎهﺑﻪﮔﺎه ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪهاي‪ ،‬ﺑﻲﺗﻔﺎوت ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻳﻦ دﻏﺪﻏﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ داﺋﻤـﻲ ﺟﻮاﻧـﺎن از اﻣﻜـﺎن ﻣﺸـﺮوع »ازدواج‬
‫ﻣﻮﻗﺖ« ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻛﻨﺘﺮل رواﺑﻂ ﺟﻨﺴﻲ در ﺑﻴﻦ ﺟﻮاﻧﺎن‪ ،‬در رﻓﺘﺎرﻫـﺎي راﻳـﺞ ﺟﺎﻣﻌـﺔ اﻳـﺮان و‬
‫اﻣﺜﺎل آن ﻛﺎﻣ‪ ً4‬واﻗﻌﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻛﺜﺮ ﻗﺮﻳﺐﺑﻪاﺗﻔﺎق ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ زﻣﺎنﻫـﺎي ﻛﻮﺗـﺎه ﻳـﺎ‬
‫ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﻘﺪ ﺷﺮﻋﻲ و ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺮوﺳـﻲ رﺳـﻤﻲ آﻧـﺎن ﻓﺎﺻـﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻣﺸﺮوعﺑﻮدن ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪيﻫﺎي ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬ﺧﻮد را در اﻳﻦ ﻓﻮاﺻـﻞ از ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﺗﻤﻨﻴﺎت ﺟﻨﺴﻲ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻛﺮده و ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﮔﻮاه ﺻﺎدﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﺎن‪ ،‬در‬
‫اوج اﺷﺘﻴﺎق ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪات ﻋﺮﻓـﻲ و ﺷـﺮﻋﻲ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺒﻨـﺪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟـﺎي‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﻠﻲ در اﻣﻜﺎن ﭘﺎﻳﺒﻨﺪي ﺑﻪ ﻗﺮارﻫﺎي ﻣﻨـﺪرج در ﻗـﺮارداد ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺘﻔﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ح( ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ »ﺿﺪ ﺷﺮﻋﻲ« ﻣﻮﺟـﻮد در ﺟﺎﻣﻌـﺔ اﻣـﺮوز اﻳـﺮان‪ ،‬ﻛـﻪ ازدواج‬
‫ﻣﺠﺪد »زﻧﺎن ﺑﻴﻮه« را ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻳـﺎ ﺑـﻪﺷـﺪت ﺗﻘﻠﻴـﻞ داده اﺳـﺖ‪ ،‬ﻋﻤـ‪ ً4‬ﺑﺨـﺶ‬
‫ﻋﻤﺪهاي از زﻧﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬در اوج ﺟﻮاﻧﻲ از ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪيﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺟﻨﺴﻲ ﻣﺤﺮوم ﻣﺎﻧـﺪه‬
‫و ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ زﻧﺎن ﻣﻄﻠﻘﻪ و ﻳﺎ ﺷﻮﻫﺮ از دﺳﺖ داده )ﺧﻮاه داراي ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﺒﺎﺷـﻨﺪ( ﻛـﻪ‬
‫درﺻﺪ ﻋﻤﺪة آﻧﺎن را زنﻫﺎي ﺟﻮان )ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 50‬ﺳﺎل( ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ‪ ،‬و اﻛﺜـﺮ آﻧـﺎن‬
‫اﻣﻜﺎن ازدواج داﺋﻢ ﻣﺠﺪد را ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻴـﺮ و ﺗﻬﺪﻳـﺪ و‬
‫ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻮاﺟﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »ﺗﻮﺻﻴﻪﻫـﺎي ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤـﺪي« رﻓﺘـﺎر ﻛﻨﻨـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از »ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﻴﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺟﻨﺴﻲ ﺧﻮد اﻗﺪام ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺟﻨﺴﻲ‬
‫ﮔﺮوه ﻋﻤﺪهاي از ﭘﺴﺮان در ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻣﺜﻞ اﻳﺮان‪ ،‬ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪراﺣﺘـﻲ و از ﻃﺮﻳﻘـﻲ ﻣﺸـﺮوع‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪118‬‬

‫ﺑﺮﻃﺮف ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻴﺰان ﺟﺮاﺋﻢ ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬ﺑﻪﺷﺪت ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﺟﺎﻣﻌـﺔ اﺳـ‪4‬ﻣﻲ‬
‫درﻣــﻮرد زﻧــﺎن ﺑﻴــﻮه‪ ،‬ﻋﻠــﻲرﻏــﻢ ﺗﻮﺻــﻴﻪﻫــﺎي ﻣﻜــﺮر و ﺗﺄﻛﻴــﺪﻫــﺎي ﻓــﺮاوان ﺷــﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺑﻪ ازدواج ﻣﺠﺪد‪ ،‬ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ درﻣﻮرد »دﺧﺘﺮان« دور از اﻧﺘﻈﺎر ﺟﻠﻮه ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬وﻟـﻲ ﻣﻄﻤﺌﻨـﺎً ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﺎ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﺻﺤﻴﺢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪﻋﻨﻮان درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺟﻮاﻧﺎن ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬
‫ﻣﻄﺮح ﻛﺮد‪.‬‬
‫خ( ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ‪ ،‬ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد ﭘﻴﺶﻗﺪم ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻫﻤﺎﻳﺶﻫﺎي ﻣﺸـﺘﺮك‬
‫ﻋﻠﻨﻲ‪ ،‬در ﻣﺤﻴﻂﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ و ﻳﺎ ﻣﺮاﻛﺰ ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﻀـﻮر ﭘـﺪر و ﻣـﺎدرﻫـﺎ‪ ،‬اﻳـﻦ »ﺣـﻖ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ« ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ و دﺑﻴﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺖﻫﺎي ﻋﻠﻤـﻲ ﺑﺮﭘـﺎ‬
‫ﺷﻮد و در ﻳﻚ ﻛ‪4‬م‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻬﻀﺘﻲ ﻓﺮاﮔﻴﺮ و ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮ‪t‬ن ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﺗﺪوﻳﻦ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪاي ﻣﺪو‪‬ن و ﻋﻠﻤﻲ دراﻳﻦﺧﺼﻮص وادار ﻛﻨﻨﺪ و زﻣﻴﻨﺔ رﺳﻴﺪن ﺑـﻪ ﺣﻘـﻮق‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺧﻮاﺳﺘﺔ ﻃﺒﻴﻌﻲ را دﺳﺖﻛﻢ ﻧﮕﻴﺮﻧﺪ و ﺑﺎﻋﻨﻮان »ﺷﺮم و ﺣﻴﺎ« ﺧﻮد را ﮔﻮل ﻧﺰﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺮاد‪ ،‬ﺗﻮان ﺧﻮدداري و ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻏﺮاﻳﺰ ﺧـﻮﻳﺶ را دارﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي اﺣﻘﺎق ﺣﻖ آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﺑﻜﻮﺷـﻨﺪ و ﻣﻄﻤـﺌﻦ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن از اﻳﻦ ﺗ‪4‬ش‪ ،‬ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫د( ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را »زﻧﺎن ﺷﻮﻫﺮدار« )ﻣﺎدران( ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨـﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎن از ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎدة ﺷﻮﻫﺮان ﺧﻮد ﻣﻲﺗﺮﺳﻨﺪ و ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ راﻫﻜﺎري‪،‬‬
‫ﺳﺒﺐ »ﺑﻲﺑﻨﺪوﺑﺎري ﺟﻨﺴﻲ و ﻋﺪم دﻟﺒﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك« ﺷﺪه و ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ »ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﺰﻳﻨﺔ ﺑﺎ‪t‬ي ازدواج داﺋﻢ در ﻧﻮﺑﺖﻫـﺎي دوم ﺗـﺎ ﭼﻬـﺎرم‪ ،‬ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻮﻫﺮان« راﻫﻜﺎر ﺑﺴﻴﺎر ارزان »ازدواج ﻣﻮﻗﺖ«‪ ،‬ﺳﺒﺐ ازدواجﻫـﺎي ﻣﻜـﺮر و‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪيﻫﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﺑﻲﺷﻤﺎر ﺷﻮﻫﺮان ﻣﻲﺷﻮد و ﻋﻤ‪» ً4‬ﻛﻴﺎن ﺧـﺎﻧﻮاده« را ﺳﺴـﺖ ﻳـﺎ‬
‫ﻣﻨﻬﺪم ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪119‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻤﺎن ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻛﻪ »ازدواج داﺋﻢ ﻣﻜﺮر« )ﺗﺎ ﭼﻬﺎر ﻧﻔـﺮ( را ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺮدان ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ را در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻛﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻫـﺮﻛﺲ‬
‫اﻫﻞ ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﻌﻠﻲ )ﻋﺪمﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﺮ ازدواج ﻣﻮﻗﺖ و ﻋـﺪمﺗـﺪوﻳﻦ‬
‫راﻫﻜﺎري ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﺟﻮاﻧﺎن( ﻫـﻢ ﺳﻮءاﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ اﻛﺜﺮﻳـﺖ‬
‫ﻣﺮدان ﻣﺎ از اﻳﻦ راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ )ﻛﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨـﺪ(‪ ،‬ﻧﺸـﺎﻧﮕﺮ آن‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ »وﺟﻮد راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﻣ‪4‬زم ﺑﺎ ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎدة اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻧﻴﺴﺖ«‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺿـﺮر‬
‫وﺟﻮد اﻳﻦ راﻫﻜﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻠﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋ‪4‬وه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺪﻳﺪي وﺿﻊ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ اﻣﻜﺎن اﺿـﺎﻓﻪاي را‬
‫ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮانِ ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎدهﻛﻨﻨﺪه ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺨﻦ از »ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﻴﺎزﻫﺎي‬
‫ﺟﻨﺴﻲ ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ازدواج داﺋﻢ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ را ﻧﺪارﻧﺪ«‪.‬‬
‫راﻫﻜﺎر »ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« اﺻﻮ‪ ًt‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫـﻴﭻ راه ﻣﺸـﺮوع دﻳﮕـﺮي‬
‫ﺑﺮاي »رﻓﻊ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺟﻨﺴﻲ« ﺧﻮد ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ راه ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺮاي‬
‫رﻓﻊ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻓﻮري ﺟﻨﺴﻲ آﻧﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻴﻌﻪ )ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺮﺣﻮم ﻛﻠﻴﻨﻲ( رﺳﻤﺎً ﺑﻪ ﻋـﺪمﺟـﻮاز »ازدواج‬
‫ﻣﻮﻗﺖ« ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑـﻪ ﻫﻤﺴـﺮ داﺋﻤـﻲ ﺧـﻮد را دارﻧـﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺋـﻞ ﺑـﻮدهاﻧـﺪ‪.‬‬
‫دراﻳﻦﺧﺼﻮص‪ ،‬ﭼﻨﺪ رواﻳﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮه ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاﺳﺎس آن ﻓﺘﻮا داد‪.1‬‬

‫‪ .1‬ﻋﻠﻲﺑﻦإﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻋﻦ أﺑﻴﻪ‪ ،‬ﻋﻦ اﺑﻦأﺑﻲﻋﻤﻴﺮ‪ ،‬ﻋـﻦ ﻋﻠـﻲﺑـﻦﻳﻘﻄـﻴﻦ ﻗـﺎل‪ :‬ﺳـﺄﻟﺖ أﺑﺎاﻟﺤﺴـﻦ ﻣﻮﺳـﻲ‬
‫)ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ‪4‬م( ﻋﻦ اﻟﻤﺘﻌﻺ ﻓﻘﺎل‪ :‬و ﻣﺎ أﻧﺖ و ذاك ﻓﻘﺪ أﻏﻨﺎك اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻗﻠﺖ‪ :‬إﻧﻤﺎ أردت أن أﻋﻠﻤﻬـﺎ‪ ،‬ﻓﻘـﺎل‪:‬‬
‫ﻫﻲ ﻓﻲ ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻲ )ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ‪4‬م(‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻧﺰﻳﺪﻫﺎ و ﺗﺰداد؟ ﻓﻘﺎل‪ :‬و ﻫﻞ ﻳﻄﻴﺒﻪ إ‪ t‬ذاك‪ .‬اﻟﻜﺎﻓﻲ ‪.452/5‬‬
‫ﻋﻠﻲﺑﻦإﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻋﻦ اﻟﻤﺨﺘﺎرﺑﻦﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﺨﺘﺎر‪ ،‬و ﻣﺤﻤﺪﺑﻦاﻟﺤﺴﻦ‪ ،‬ﻋـﻦ ﻋﺒـﺪاﷲاﺑـﻦاﻟﺤﺴـﻦ اﻟﻌﻠـﻮي‬
‫ﺟﻤﻴﻌﺎ‪ ،‬ﻋﻦ اﻟﻔﺘﺢﺑﻦﻳﺰﻳﺪ ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺄﻟﺖ أﺑﺎاﻟﺤﺴﻦ )ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ‪4‬م( ﻋﻦ اﻟﻤﺘﻌﻺ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻫﻲ ﺣ‪4‬ل ﻣﺒﺎح ﻣﻄﻠﻖ ﻟﻤـﻦ‬
‫ﻟﻢ ﻳﻐﻨﻪ اﷲ ﺑﺎﻟﺘﺰوﻳﺞ ﻓﻠﻴﺴﺘﻌﻔﻒ ﺑﺎﻟﻤﺘﻌﻺ ﻓﺈن اﺳﺘﻐﻨﻲ ﻋﻨﻬﺎ ﺑﺎﻟﺘﺰوﻳﺞ ﻓﻬﻲ ﻣﺒﺎح ﻟـﻪ إذا ﻏـﺎب ﻋﻨﻬـﺎ‪ .‬اﻟﻜـﺎﻓﻲ‬
‫‪ 452/5‬و ‪.453‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪120‬‬

‫ذ( ﺑﺎﻳــﺪ از ﭘــﺪر و ﻣﺎدرﻫــﺎﻳﻲ ﻛــﻪ راﻫﻜــﺎر ازدواج داﺋــﻢ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻫــﺎي ﻓــﺮوﻛﺶﻛــﺮدة‬
‫ﺟﻨﺴﻲﺷﺎن را ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺮآورده ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛـﻪ‪ ،‬در ﻫﻨﮕﺎﻣـﻪاي ﻛـﻪ »وﺿـﻌﻴﺖ‬
‫ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﺎﻧﻮاده و ﺟﺎﻣﻌﻪ« راه ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪيﻫـﺎي ﻃﺒﻴﻌـﻲ و اﻣﻜـﺎن‬
‫ازدواج داﺋﻢ را ﺑﺮ ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬دﺧﺘﺮان و ﭘﺴـﺮان ﺟـﻮان و ﻣﺤﺠـﻮﺑﻲ ﻛـﻪ »دﻳـﻮ‬
‫ﺳﺮﻛﺶ اﺷﺘﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ« را در ﻫﻨﮕﺎﻣﺔ »ﺷﻮر و ﻧﺸﺎط ﺟﻮاﻧﻲ« ﺳﺎلﻫﺎي ﻃﻮ‪t‬ﻧﻲ ﺑـﻪﺑﻨـﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ و ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻪ درﺑﺮاﺑﺮ آن اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ »ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ ﻃﻮ‪t‬ﻧﻲ«‬
‫را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺷﺎﻳﺪ دري ﺑﻪ ﺗﺨﺘﻪ ﺑﺨﻮرد ﻳﺎ دﻟﻲ ﺑـﺮاي آﻧـﺎن ﺑﺴـﻮزد و آب »ازدواج‬
‫داﺋﻢ« را ﺑﺮ »آﺗﺶ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺟﻨﺴﻲ«ﺷﺎن ﺑﺮﻳﺰد؟!‬
‫ﻫﻤﺔ زﻧﺎن ﺷـﻮﻫﺮداري ﻛـﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ را »از ﻣﻨﻈـﺮ ﻧﻔـﻊ و ﺿـﺮر‬
‫ﺧﻮﻳﺶ« ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﺑﺮاي ﻳﻚﺑﺎر »از ﻣﻨﻈﺮ ﻧﻔﻊ و ﺿﺮر ﻓﺮزﻧﺪان ﺟﻮان ﺧـﻮﻳﺶ«‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪهاﻧﺪ؟! آﻳﺎ در ﻳﻚ ﺑﺤﺚ ﺻﻤﻴﻤﻲ و دور از »ﺷﺮم و ﺣﻴﺎي ﻓﺮزﻧﺪ و‬
‫ﻣﺎدري« ﻧﻈﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﻳﺶ را ﭘﺮﺳﻴﺪهاﻧﺪ؟!‬
‫آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ »ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﺧﻮد را از ﻃﺮﻳﻖ ازدواج داﺋﻢ ﺑﺮﻃﺮف ﻛﺮده و ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ« و‬
‫اﻛﻨﻮن در ﺟﺎﻳﮕﺎه ﭘﺪر ﻳﺎ ﻣﺎدر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻲ ﻛﻪ »درﺷـﺘﻲ اﻧـﺪام و ﺳـﻦ‬
‫ﺑﻠﻮغ و ﺑﺮﺧﻲ ﻗﺮاﺋﻦ و ﺷﻮاﻫﺪ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮ اﺷﺘﻴﺎق و اﺷﺘﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲﺷﺎن ﮔﻮاﻫﻲ ﻣـﻲدﻫـﺪ«‬
‫و ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ »ﺗﺸﻜﻴﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك و ﺗـﺄﻣﻴﻦ ﻫﺰﻳﻨـﻪﻫـﺎي ﻛﻤﺮﺷـﻜﻦِ ﻣﺴـﻜﻦ‪،‬‬
‫ﺧﻮراك‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎك‪ ،‬ﺗﺤﺼﻴﻞ و ﻛﺎر« اﻣﻜﺎن ﻣﻨﻄﻘﻲ »ازدواج داﺋﻢ ﻓﺮزﻧﺪان« را ﺷﺪﻳﺪاً ﭘﺎﻳﻴﻦ‬
‫آورده اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ درﻗﺒﺎل »ﻧﻴﺎز ﻓﻮري ﺟﻨﺴﻲ ﻓﺮزﻧﺪان« ﻧﺪارﻧﺪ؟!‬
‫آﻳﺎ ﻓﻘﻂ درﺑﺮاﺑﺮ »ﺧـﻮراك و ﭘﻮﺷـﺎك و ﻣﺴـﻜﻦ و ﺗﺤﺼـﻴﻞ« ﻓﺮزﻧـﺪان‪ ،‬ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫ﺷﺮﻋﻲ و ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ دارﻧﺪ؟ آﻳﺎ ارزش ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺎز ﺟﻨﺴﻲ ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻧﻴـﺎز‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك اﺳﺖ؟ آﻳـﺎ در ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤـﺪي)ص( ﺗﻔـﺎوﺗﻲ ﺑـﻴﻦ »ﺣـﻖ‬
‫ازدواج« و »ﺣﻖ ﭘﻮﺷﺎك و ﺧﻮراك و ﻣﺴﻜﻦ« ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ؟!‬
‫آﻳﺎ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻋﺮﻓﻲ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ اﺳﺖ؟!‬
‫‪121‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫ر( ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي ﻧﺴﻞﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﺴﺎل و ﻛﻬﻨﺴﺎل‪ ،‬درﻣﻮرد »ﺿـﺮورتﻫـﺎ و‬

‫ﻋﺪمﺿﺮورتﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﺟﻮاﻧﺎن« ﻛـﺎري ﻏﻴﺮﻋﺎد‪t‬ﻧـﻪ و ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘـﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ »اﻣﻜﺎن درك ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻛﻢ و ﻛﻴﻒ آن ﻧﻴﺎزﻫﺎ« ﺑﺮاي ﻧﺴـﻞﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ دوران‬
‫ﺟﻮاﻧﻲ را ﭘﺸﺖﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي واﻗﻌﻲ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ »ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎدة ﻣﻴﺎﻧﺴـﺎ‪t‬ن‪ ،‬از راﻫﻜـﺎري ﻛـﻪ ﻋﻤـﺪﺗﺎً اﺧﺘﺼـﺎص ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن دارد )ازدواج ﻣﻮﻗﺖ( ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺟﻮاﻧﺎن را ﺑﻪﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ ﻛﺸﺎﻧﺪه و ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫در رواﻳﺘﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮه از اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ )ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺸﻲ از اﻣﻜﺎن ازدواج‬
‫ﻣﻮﻗﺖ ﺑﺎ دﺧﺘﺮان ﺑﺎﻛﺮه‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ(‪ :‬آﻳﺎ اﻳﻦ راﻫﻜﺎر ﺟـﺰ ﺑـﺮاي آﻧـﺎن ﻗـﺮار داده ﺷـﺪه‬
‫‪1‬‬
‫اﺳﺖ؟!‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻀﺎي »ﻗﺒﻴﺢداﻧﺴﺘﻦ ﻣﻄﺮحﻛﺮدن ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺟﻨﺴﻲ ﺟﻮاﻧﺎن« ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺷﻮد‬
‫و در ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻛﻪ اﺗﻬﺎم »ﺑﻲ ﺣﻴﺎﻳﻲ و ﺑـﻲﺷـﺮﻣﻲ« در ﻛﻤـﻴﻦ ﺟﻮاﻧـﺎن ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ ،‬از ﺟﻮاﻧـﺎن‬
‫دراﻳﻦﻣﻮرد ﭘﺮﺳﻴﺪه ﺷﻮد و ﻓﺮﺻﺖ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ آﻧـﺎن داده ﺷـﻮد ﺗـﺎ ﻧﻴﺎزﻫـﺎي ﻃﺒﻴﻌـﻲ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬راهﺣﻞﻫﺎي ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي ﺧﻮد را اراﺋﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﻲﻫﺎي ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ از‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن‪ ،‬در دﺳﺘﻮرﻛﺎر ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﻣﻴﺰان اﻋﺘﻤﺎد آنﻫﺎ ﺑﻪ راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﺗﺠﻮﻳﺰي‪ ،‬آزﻣﺎﻳﺶ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻃ‪4‬ﻋﺎت دﻗﻴﻖ ﺑﻪدﺳﺖآﻣﺪه‪ ،‬راهﺣﻞﻫﺎ را ﭘﻴﺪا ﻛﺮده و ﻛـﺎر‬
‫ﺗﺪوﻳﻦ ﻗـﺎﻧﻮن و ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ را ﭘـﻲ ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ دراﻳـﻦﺻـﻮرت‪ ،‬ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪاي‬
‫ﺣﺴﺎبﺷﺪه و ﻣﻨﻄﻘﻲ رﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫ز( ﻫﻤﺔ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﺟﺪﻳﺪي از اﻳﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ را در دﺳـﺘﻮرﻛﺎرﻣﺎن ﻗـﺮار دﻫـﻴﻢ و‬
‫ﺑﺪون ازدﺳﺖدادن ﻓﺮﺻـﺖ‪ ،‬ﺑﺨـﺶ ﻋﻤـﺪهاي از وﻗﺘﻤـﺎن را ﺑـﻪ »ﻣﺸـﻜ‪4‬ت ﺟﻮاﻧـﺎن و‬

‫‪ .1‬و روي ﻋﻠﻲﺑﻦأﺳﺒﺎط‪ ،‬ﻋﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﺬاﻓﺮ‪ ،‬ﻋﻤﻦ ذﻛﺮه ﻋﻦ أﺑﻲﻋﺒﺪاﷲ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ‪4‬م ﻗﺎل‪» :‬ﺳﺄﻟﺘﻪ ﻋﻦ‬
‫اﻟﺘﻤﺘﻊ ﺑﺎ‪t‬ﺑﻜﺎر‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻫﻞ ﺟﻌﻞ ذﻟﻚ إ‪ t‬ﻟﻬﻦ؟! ﻓﻠﻴﺴﺘﺘﺮن ﻣﻨﻪ و ﻟﻴﺴﺘﻌﻔﻔﻦ«‪ .‬ﻣﻦ ‪t‬ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ ‪.464/3‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪122‬‬

‫راهﺣﻞﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻲ آنﻫﺎ« اﺧﺘﺼﺎص دﻫﻴﻢ‪ .‬ﺗ‪4‬ﺷﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫در ﻣﺴﺌﻠﺔ »رواﺑﻂ ﻣﺸﺮوع اﻧﺴﺎﻧﻲ« ‪t‬زم اﺳﺖ وﻫﻤﺔ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ در آن ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ و ﺑﻪﻛﺎر ﺑﻨﺪﻳﻢ‪ ،‬و از ﻣﻮاﻧـﻊ ﻣﻮﺟـﻮد ﺑـﺮ ﺳـﺮ راه ﭘـﮋوﻫﺶ و‬
‫ﻓﻬﻤﻴﺪن و ﺑﻪﻛﺎرﺑﺴﺘﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ‪ ،‬ﻧﻬﺮاﺳﻴﻢ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻧﺪﻛﻲ از ﺑﺎر ﻣﺸﻜ‪4‬ﺗﻲ را ﺑﻜـﺎﻫﻴﻢ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از آن‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲﻫﺎي ﭘﻴﺸـﻴﻨﻴﺎن ﻣـﺎ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺒـﺎد ﻛـﻪ‬
‫آﻳﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻏﻔﻠﺘﻲ ﻣﺘﻬﻢ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫ژ( در ﻋﺼﺮ ﺣﻀﻮر اﺋﻤﺔ ﻫﺪي)ع( ﻧﻴﺰ »ﻧﮕﺎه ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪة ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ« وﺟـﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا)ص( اﻳﻦ راﻫﻜﺎر را ﺑﻪاﻃ‪4‬ع ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن رﺳـﺎﻧﺪ‪ .‬راﻫﻜـﺎري ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪاﻗﺮار ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب‪ ،‬در ﻋﺼﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و ﺧﻠﻴﻔﺔ اول و ﺳﺎلﻫﺎي آﻏﺎزﻳﻦ ﺧ‪4‬ﻓﺖ‬
‫ﺧﻠﻴﻔﺔ دوم‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺎ »اﻋ‪4‬م رﺳﻤﻲ ﺧﻠﻴﻔـﺔ دوم«‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان »ﺣﻜﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« ﻣـﻮرد ﭘـﺬﻳﺮش ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﮔﺰارش ﻋﻠﻲﺑﻦاﺑﻴﻄﺎﻟﺐ)ع( در ﺧﻄﺒﺔ »ﺷﻘﺸﻘﻴﻪ« در وﺻﻒ روﺣﻴﺎت و اﺧـ‪4‬ق‬
‫ﺧﻠﻴﻔﺔ دوم‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﻓﺮدي ﺧﺸﻦ و ﺳﺨﺖﮔﻴﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪﻫﻤﻴﻦدﻟﻴﻞ‪ ،‬اﺻﺤﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑـﺎ‬
‫»ﺣﻜﻢ ﺧﻠﻴﻔﻪ« ﻛﻪ ﺧﻮد از ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻜﺮدﻧﺪ و دﺳﺘﻮر وي را ﻋﻤ‪ً4‬‬
‫رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ از ﺧﺸﻢ ﺧﻠﻴﻔﻪ در اﻣﺎن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ وﺟﻪ دﻳﮕﺮ ﻋﺪمﻣﺨﺎﻟﻔﺖ اﺻﺤﺎب ﺑﺎ روﻳﻜﺮد ﺧﻠﻴﻔـﺔ دوم‪ ،‬ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ داﻧﺴـﺘﻦ‬
‫»ﺣﻜﻢ ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« ﺑﻮده ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً دراﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﺣﻖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑـﺎ ﺣﻜـﻢ اﻳﺸـﺎن ﺗـﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ را ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻃﺒﻖ ﻧﻘﻞ ﺷﻴﻌﻴﺎن از اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ)ع( دﻳﺪﮔﺎه اﻳﺸﺎن و اﺑﻦﻋﺒـﺎس و ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫اﺻﺤﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ« اﻳﻦ راﻫﻜﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫رواﻳﺎت ﻣﺘﻮاﺗﺮه و ﻣﻌﺘﺒﺮه از ﺳﺎﻳﺮ اﺋﻤﺔ ﻫﺪي)ع( ﻧﻴﺰ ﺑﻪ »ﺑﻘﺎي ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻫﻤﻴﺸـﮕﻲ‬
‫اﻳﻦ راﻫﻜﺎر« د‪t‬ﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪123‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫س( در رواﻳﺘﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻓﻘﻴـﻪ ﺑـﺰرگ اﻫـﻞﺳـﻨﺖ‪ ،‬اﺑﻮﺣﻨﻴﻔـﻪ )رﺋـﻴﺲ‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻨﻔﻲ( ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﮔﺮدان اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﺗﻮ ازدواج ﻣﻮﻗﺖ را ﺣـ‪4‬ل‬
‫ﻣﻲداﻧﻲ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﺷﻨﻴﺪ‪ :‬آري‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﺗـﻮ را ﻣـﺎﻧﻊ ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ‬
‫زنﻫﺎي ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺧﻮد را دﺳﺘﻮر دﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣـﺮدان ﻣﺘﻘﺎﺿـﻲ ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ‪ ،‬ازدواج‬
‫ﻛﻨﻨﺪ و از اﻳﻦ راه‪ ،‬درآﻣﺪي ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻛﺴﺐ ﻛﻨﻨﺪ؟! ﭘﺎﺳﺦ ﺷﻨﻴﺪ‪ :‬ﺧﻴﻠﻲ از ﻛﺎرﻫﺎ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻧﺪارد‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺣ‪4‬لاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮ‪ ًt‬درﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻣﻮﺿـﻮع »ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ« )ﺧﺼﻮﺻـﺎً ﺑـﺮاي ﺟﻮاﻧـﺎن‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺘﺄﻫﻞ( دﻓﺎع ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﻗـﺮار ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ ﻛـﻪ‪» :‬آﻳـﺎ ﺷـﻤﺎ ﺧـﻮد راﺿـﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ ﻛﻪ دﺧﺘﺮ ﻳﺎ ﺧﻮاﻫﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﺮدي ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ﻛﻨﺪ؟«‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ اﻳـﻦ ﭘﺮﺳـﺶ را‬
‫در رواﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺎ‪ t‬ﻣﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﮔﺮ »ﭘﻴﺮو ﺣﻖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ« ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻗـﺮار‬
‫ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ »ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻋﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ راﻫﻜﺎر ﻣﺸﺮوع را در ﺣـﻖ ﺑﺴـﺘﮕﺎن ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ دﺧﺘﺮان و ﻳﺎ ﺧﻮاﻫﺮان و ﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺴﺘﮕﺎن ﻣﺎ ﻛﻪ از ﺟﻨﺲ »زن« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺎزي را اﺣﺴﺎس ﻛﻨﻨﺪ و راﻫﻲ ﺑﺮاي ازدواج داﺋﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺴﺘﮕﺎن ﻣﺎ ﻛﻪ‬

‫‪ .1‬ﺳﺄل أﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻺ‪ ،‬أﺑﺎﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦاﻟﻨﻌﻤﺎن ﺻﺎﺣﺐاﻟﻄﺎق ﻓﻘﺎل ﻟﻪ‪ :‬ﻳﺎ أﺑﺎﺟﻌﻔﺮ ﻣـﺎ ﺗﻘـﻮل ﻓـﻲ اﻟﻤﺘﻌـﻺ‬
‫أﺗﺰﻋﻢ أﻧﻬﺎ ﺣ‪4‬ل؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻤﺎ ﻳﻤﻨﻌﻚ أن ﺗﺄﻣﺮ ﻧﺴﺎءك أن ﻳﺴﺘﻤﺘﻌﻦ و ﻳﻜﺘﺴـﺒﻦ ﻋﻠﻴـﻚ‪ ،‬ﻓﻘـﺎل ﻟـﻪ‬
‫أﺑﻮﺟﻌﻔﺮ‪ :‬ﻟﻴﺲ ﻛﻞ اﻟﺼﻨﺎﻋﺎت ﻳﺮﻏﺐ ﻓﻴﻬﺎ وإن ﻛﺎﻧﺖ ﺣ‪ t4‬و ﻟﻠﻨﺎس أﻗﺪار و ﻣﺮاﺗـﺐ ﻳﺮﻓﻌـﻮن أﻗـﺪارﻫﻢ و‬
‫ﻟﻜﻦ ﻣﺎ ﺗﻘﻮل ﻳﺎ أﺑﺎﺣﻨﻴﻔﻺ ﻓﻲ اﻟﻨﺒﻴﺬ أﺗﺰﻋﻢ أﻧﻪ ﺣ‪4‬ل؟ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻤﺎ ﻳﻤﻨﻌـﻚ أن ﺗﻘﻌـﺪ ﻧﺴـﺎءك ﻓـﻲ‬
‫اﻟﺤﻮاﻧﻴﺖ ﻧﺒﺎذات ﻓﻴﻜﺘﺴﺒﻦ ﻋﻠﻴﻚ؟ ﻓﻘﺎل أﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻺ‪ :‬واﺣﺪ] ﺑﻮاﺣﺪ] و ﺳﻬﻤﻚ أﻧﻔﺬ ﺛﻢ ﻗﺎل ﻟـﻪ‪ :‬ﻳـﺎ أﺑـﺎﺟﻌﻔﺮ‬
‫إن اﻵﻳﻺ اﻟﺘﻲ ﻓﻲ ﺳﺄل ﺳﺎﺋﻞ ﺗﻨﻄﻖ ﺑﺘﺤﺮﻳﻢ اﻟﻤﺘﻌﻺ و اﻟﺮواﻳﻺ ﻋﻦ اﻟﻨﺒـﻲ )ﺻـﻠﻲاﷲ ﻋﻠﻴـﻪ وآﻟـﻪ( ﻗـﺪ ﺟـﺎءت‬
‫ﺑﻨﺴﺨﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻟﻪ أﺑﻮﺟﻌﻔﺮ‪ :‬ﻳﺎ أﺑﺎﺣﻨﻴﻔﻺ إن ﺳﻮر] ﺳﺄل ﺳﺎﺋﻞ ﻣﻜﻴـﻺ و آﻳـﻺ اﻟﻤﺘﻌـﻺ ﻣﺪﻧﻴـﻺ و رواﻳﺘـﻚ ﺷـﺎذ]‬
‫ردﻳﻺ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻟﻪ أﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻺ‪ :‬و آﻳﻺ اﻟﻤﻴﺮاث أﻳﻀﺎ ﺗﻨﻄﻖ ﺑﻨﺴﺦ اﻟﻤﺘﻌﻺ‪ ،‬ﻓﻘـﺎل أﺑـﻮﺟﻌﻔﺮ‪ :‬ﻗـﺪ ﺛﺒـﺖ اﻟﻨﻜـﺎح ﺑﻐﻴـﺮ‬
‫ﻣﻴﺮاث‪ ،‬ﻗﺎل أﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻺ‪ :‬ﻣﻦ أﻳﻦ ﻗﻠﺖ ذاك؟ ﻓﻘﺎل أﺑﻮﺟﻌﻔﺮ‪ :‬ﻟﻮ أن رﺟ‪ 4‬ﻣﻦ اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ ﺗﺰوج اﻣﺮأ] ﻣﻦ أﻫـﻞ‬
‫اﻟﻜﺘﺎب ﺛﻢ ﺗﻮﻓﻲ ﻋﻨﻬﺎ ﻣﺎ ﺗﻘﻮل ﻓﻴﻬﺎ؟ ﻗﺎل‪ t :‬ﺗﺮث ﻣﻨﻪ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻘﺪ ﺛﺒﺖ اﻟﻨﻜﺎح ﺑﻐﻴﺮ ﻣﻴﺮاث ﺛﻢ اﻓﺘﺮﻗﺎ‪ .‬اﻟﻜـﺎﻓﻲ‬
‫‪.450/5‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪124‬‬

‫از ﺟﻨﺲ »ﻣﺮد« ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻫﻤـﻴﻦ ﺷـﺮاﻳﻂ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﻫـﻴﭻﮔﻮﻧـﻪ ﺗﻔـﺎوﺗﻲ در‬
‫ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي اﺧﺘﻴﺎري از راﻫﻜﺎر ﻣﺸﺮوع »ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ش( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪» :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺧـﺎﻃﺮ ﻋـﺪموﺟـﻮب ﻧﻔﻘـﻪ و ﻋـﺪمﺗـﻮارث و‬
‫ﻋﺪمﻗﺼﺪ ﺑﺮاي ﺑﭽﻪدار ﺷﺪن‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮاي ﻛﺎﻣﺮواﻳﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟـﺔ ﺗـﻮﻫﻴﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖ زن و ﭘﺎﻳﻤﺎل ﺷﺪن ﻛﺮاﻣﺖ او اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻴﭻ زﻧﻲ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ »ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﻣﺮدي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔـﺮ‬
‫از روي اراده و اﺧﺘﻴﺎر و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﻴﺎز ﺣﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬اراده ﻛﻨﺪ ﻛﻪ از راﻫﻲ ﻣﺸﺮوع و ﻣﻨﻄﻘـﻲ‪،‬‬
‫ﻧﻴﺎز ﺟﻨﺴﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮآورده ﻛﻨﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ راﻫﻜﺎري ﺑﺮاي او وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺧﻴـﺮ؟‬
‫ﻣﮕﺮ ﻛﺎﻣﺮواﻳﻲ در ﺣﺪ اﻋﺘﺪال‪ ،‬ﺑﺮاي زﻧﻲ ﻛﻪ رﻋﺎﻳﺖ اﺧ‪4‬ق و ﻋﻔﺎف را ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺮي‬
‫ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻏﻴﺮﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ؟! آﻳﺎ ﻣﺤـﺮومﻛـﺮدن زﻧـﻲ ﻛـﻪ در ﭼﻨـﻴﻦ وﺿـﻌﻴﺘﻲ ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ »ﺣﻔﻆ ﻛﺮاﻣﺖ« اﺳﺖ؟!‬
‫ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ از ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪيﻫﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﺑﺮاي ﺑﺎﻧﻮان و دوﺷﻴﺰﮔﺎن ﻓﺎﻗـﺪ اﻣﻜـﺎن »ازدواج‬
‫داﺋﻢ« در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( اﻣﺮي ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ »ﻛﺮاﻣﺖ زن« ارزﻳﺎﺑﻲ ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫در اﻳﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﭽﻮن »ﺳ‪4‬ﻣﺘﻲ‪ ،‬ﺟﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﺷﺎداﺑﻲ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻـﺎً‬
‫در اﻣــﺮ ازدواج و ﻟــﺬتﻫــﺎي ﻣﺸــﺮوع ﺟﻨﺴــﻲ« ﺗﻮﺻــﻴﻪ ﺷــﺪه و »ﺗﺠــﺮد و ﻋﺰوﺑــﺖ و‬
‫ﻋﺪمﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي ﺟﻨﺴﻲ در ﺣﺪ اﻋﺘﺪال« ﻣﻮرد ﻣﺬﻣﺖ و ﺳﺮزﻧﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ »اﺳﺘﻔﺎدة زﻧﺎن از ﺣﻖ ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﺑﻬـﺮهﻣﻨـﺪي ﺟﻨﺴـﻲ« را درﺑﺮاﺑـﺮ »ﻛﺮاﻣـﺖ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ« ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﻲ ﺑﺎور ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ »ﻛﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑـﺎ ﺑﻬـﺮهﻣﻨـﺪي از ﺣـﻖ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺟﻨﺴﻲ« ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻳﺎد ﺑﺮد ﻛﻪ »اﺷﺘﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ« ﻫﻤﭽﻮن »اﺷـﺘﻬﺎي‬
‫ﺑﻪ ﻏﺬا« اﻣﺮي ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺟﺰء ذات اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ آن‪ ،‬ﺗﺤﺖﻋﻨﻮان »ﻛﺮاﻣﺖ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ« ﺑﻪ ﺷﻮﺧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺒﻴﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﭼﺸـﻢ ﺑـﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ و واﻗﻌﻴﺖ ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ ﻛﻪ »ﻓﺎﻗﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻏﺮﻳﺰهاي ﺑﺎﺷﻨﺪ« ﻳﺎ »ﺑﺎور آﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﺤﺮومﺳﺎزي‬
‫‪125‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫ﺑﺸﺮ از ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺘﻮار ﺑﺎﺷﺪ« و ﻳﺎ »اﻫﻞ اﻓـﺮاط در ﺑﺮﺧـﻲ روﻳﻜﺮدﻫـﺎي ﻋﺮﻓـﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﻮده و رﻫﺒﺎﻧﻴﺖ را ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻛﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ازﺳﻮيدﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ »ﺳﺮزﻧﺶﻫﺎي ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺮاد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻃﺮح ﻧﺎﺑﺠـﺎي ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫رواﺑﻂ ﻣﺸﺮوع ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬در ﭘﻲ ﻫﺘﻚ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺑﻮده و ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳـﺪ اﻋﺘﻨـﺎ‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺸـﻲ از زﻧـﺪﮔﻲ واﻗﻌـﻲ اﻧﺴـﺎﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ و ﻫﻢ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻣﻌﺘﺪل و ﻏﻴﺮﻣﻌﺘﺪل ﺟﻨﺴﻲ )اﻓﺮاﻃـﻲ و ﺗﻔﺮﻳﻄـﻲ( در زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﺑﺸﺮ ﺑﻪﻓﺮاواﻧﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖﻫﺎي اﻟﻬﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ اﻧﺴﺎن را‬
‫ﺑﻪ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻣﻌﺘﺪل ﺟﻨﺴـﻲ ﺟﻠـﺐ ﻛﻨﻨـﺪ و اﻳـﻦ اﻣـﺮ را ﺑـﻪدور از ﺑـﻲﺷـﺮﻣﻲﻫـﺎ و‬
‫ﺑﻲﺣﻴﺎﻳﻲﻫﺎي ﻣﺠﺎﻣﻊ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺑﻲﺑﻨﺪوﺑﺎري‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺒﻲ ﻛﺎﻣ‪ ً4‬اﺧ‪4‬ﻗﻲ و اﻟﺒﺘﻪ واﻗـﻊﮔﺮاﻳﺎﻧـﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺮح ﻛﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ‪ ،‬زﻣﺎنﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮازﭼﻨـﺪي‬
‫در زﻧﺪﮔﻲ ﺗﻚﺗﻚ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﻇﻬﻮر ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣـﺔ ﻧﻴـﺎز ﺣﻘﻴﻘـﻲ اﻓـﺮاد‬
‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ و ﻧﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻪﮔﻮﻧﻪ ﻛﺎﻣﺮواﻳﻲ را اﻧﺠﺎم داده و ﺧﺴﺘﻪ از ﮔﺬر اﻳـﺎم‪ ،‬ﻧـﻪ‬
‫ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎ دارﻧﺪ و ﻧﻪ درك واﻗﻌﻲ از آن ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺴﻴﺎري از اﻓﺮاد ﻛﻬﻨﺴﺎل‪ ،‬اﻗﺘﻀﺎي ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ در ﭘﻲ ﻫﺠﻮ ﻛﺮدن اﻳﻦ و آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﺔ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﻛ‪4‬ﻣـﻲ‪ ،‬ﻧﺎﮔـﺎه‬
‫ﺳﺮ از ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻪ اﻓﺮادي ﻛـﻪ در ﻣﺨﻤﺼـﻪﻫـﺎي ﺟﻨﺴـﻲ ﮔﺮﻓﺘـﺎر آﻣـﺪهاﻧـﺪ‬
‫درﻣﻲآورﻧﺪ و ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻄﺮحﻛـﺮدن ﻧﺎﺑﺠـﺎي ﻣﺒﺎﺣـﺚ‪ ،‬ﻣـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ »ﻓﻀـﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﺴﻤﻮم« ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻛﺎم ﭘﻴﺮوان ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺗﻠﺦ ﻛﻨﻨﺪ و ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﭘﻴﺮوان آن را ﻣﺘﻬﻢ‬
‫ﺑﻪ »ﺷﻬﻮتراﻧﻲ« ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ص( اﻛﻨﻮن در ﺟﻮاﻣﻌﻲ ﭼﻮن اﻳﺮان‪ ،‬آﻣﺎرﻫﺎي ﺗﺄﺳﻒآوري از »ﻃ‪4‬ق‪ ،‬ﺳـﻘﻂﺟﻨـﻴﻦ‪،‬‬
‫رواﺑﻂ ﻧﺎﻣﺸـﺮوع‪ ،‬ﺗﺠـﺎوز ﺑـﻪ ﻋﻨـﻒ‪ ،‬ازدواجﻫـﺎي ﺗﺤﻤﻴﻠـﻲ‪ ،‬اﻓﺴـﺮدﮔﻲﻫـﺎي ﻧﺎﺷـﻲ از‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪126‬‬

‫ﻋﺪماﻣﻜﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺮاي ﺑﻴﻮهزﻧﺎن و زﻧﺎن ﻣﻄﻠﻘـﻪ‪ ،‬ﺑﭽـﻪﻫـﺎي ﻃـ‪4‬ق و‪«...‬‬
‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺷﺪﻳﺪاً ﻛﺎم ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺗﻠﺦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻛﺜﺮ ازدواجﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﺎﻓﻲ ﻫﻤﺴﺮان از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎري‬
‫از زﻧﺎن و ﻣﺮدان‪ ،‬در ﻣﺎهﻫﺎي اوﻟﻴﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻋﺪمﺗﻔﺎﻫﻢ و ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻲ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮوه زﻳﺎدي از آﻧﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﺗﺤﻤـﻞ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺟـﺪاﻳﻲ ﻣـﻲرﺳـﻨﺪ و ﮔـﺮوه‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺎ ﻛﺮاﻫﺖ و رودرﺑﺎﻳﺴﺘﻲ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲﻫﺎي ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه و ﻇﺎﻫﺮاً اﺳﺘﻮار‪ ،‬ﻓﺎﻗـﺪ رواﺑـﻂ ﻣﺤﺒـﺖآﻣﻴـﺰ و‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺴﺖ و ﻛﺴﺎﻟﺖآور‪ ،‬ﭘﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﺮ دوﻃﺮف‪ ‬ﻣﺎﺟﺮا‪ ،‬ﻣﺄﻳﻮﺳـﺎﻧﻪ ﺧـﻮد را‬
‫در ﭼﺎﻫﻲ ﻓﺮض ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻮان ﺑﺮونرﻓﺘﻦ از آن را ﻧﺪارﻧـﺪ‪ .‬آﻧـﺎن »ﺟـﺮأت اﻗـﺪام ﺑـﻪ‬
‫ﻃ‪4‬ق« را ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺟﺪاﻳﻲ و ﻃ‪4‬ق اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ‬
‫ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺘﻲ در ﭼﻨﻴﻦ زﻧﺪﮔﻲﻫﺎﻳﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﻪ ﺷﻮر و ﻧﺸﺎط و اﻣﻴﺪي‪.‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از زﻧﺪﮔﻲﻫﺎ را ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ ﻛـﻪ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﻛـﺎﻓﻲ و ﺗﻔـﺎﻫﻢ‬
‫ﺣﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬آﻏﺎز ﺷﺪه و ﭘﻴﮕﻴﺮي ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﺑﺴﻴﺎري از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ در اﻳﺮان و اﻣﺜـﺎل آن‪ ،‬ﺳﺴـﺘﻲ ﺑﻨﻴـﺎن‬
‫آنﻫﺎ از ﭘﺸﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﭘﺮدهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮔﻤﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ »ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« ﻳﺎ ﻗﺎﻧﻮن »ﺗﻌﺪد زوﺟﺎت« ﺿﺮورﺗﺎً ﺳﺒﺐ ﺳﺴﺘﻲ‬
‫»ﻧﻬﺎد ﺧﺎﻧﻮاده« ﺷـﺪه و ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻋﺎﻣـﻞ اﺻـﻠﻲ ﺳﺴـﺘﻲ ﺑﻨﻴـﺎن ﺧـﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﭼﻴـﺰي ﺟـﺰ‬
‫»ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﻫﻤﺴﺮ و ﻋﺪمﺷﻨﺎﺧﺖ روﺣﻴﺎت و ﻣﻴـﺰان ﭘﺎﻳﺒﻨـﺪي ﻳـﺎ‬
‫ﻋﺪمﭘﺎﻳﺒﻨﺪي ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪات و ﻗﺮاردادﻫﺎي اﺧ‪4‬ﻗﻲ و اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ« ازﺳـﻮي دوﻃـﺮف ﻗﻀـﻴﻪ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﺑﻴﻬﻮده ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ »اﮔﺮ اﻳـﻦ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺧـﺎﻧﻮاده از ﺑﻨﻴـﺎﻧﻲ ﻣﺴـﺘﺤﻜﻢ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺷﺪ«‪ .‬ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن )ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﻧﺪارﻧـﺪ( ﺑـﻪﺧـﻮﺑﻲ‬
‫‪127‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺑﻨﻴﺎن ﺧﺎﻧﻮاده در آن ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻣﺴـﺘﺤﻜﻢﺗـﺮ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ روﻳﻜـﺮد‬
‫»ﺗﺠﺮد و ﻋﺪمﺗﺸﻜﻴﻞ ﺧﺎﻧﻮاده« در آن ﺟﻮاﻣﻊ رواج ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد‪ .‬ﭘﺲ ﮔﻨﺎه‪ ‬ﺳﺴﺘﻲ ﺑﻨﻴﺎن‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪﺣﺴﺎب اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان از ﺑﺮﺧﻲ راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ در ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﻴﺮاﺳ‪4‬ﻣﻲ‪ ،‬ﻳﺎد ﻧﻜﺮد‪ .‬ﺗﺮدﻳﺪي‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ رواﺑﻂ ﻗﺒﻞ از ازدواج در آن ﻣﺠﺎﻣﻊ )اﮔﺮ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺮاﻋـﺎت اﻟﺰاﻣـﺎت ﺷـﺮﻋﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ( ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻬﺘﺮ و دﻗﻴﻖﺗﺮ دوﻃﺮف‪ ،‬ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ آن ﺟﻨﺒـﺔ ﻣﺜﺒـﺖ را‬
‫درﻛﻨﺎر »ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻣﺆﻛﺪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك داﺋﻤﻲ و ﭘﺎﻳﺒﻨﺪي ﺑﻪ اﻟﺰاﻣـﺎت آن‪،‬‬
‫ﭘﺲ از ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﻔﻮ و ﻫﻤﺴﺮ« ﻗﺮار دﻫﻴﻢ و زﻧﺪﮔﻲ داﺋﻤﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮ آن اﺳـﺎس ﻣﺒﺘﻨـﻲ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴﺘﺤﻜﻢﺗﺮ و ﺑﺎﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﺑﺎﻧﺸـﺎط و ﺳـﺎﻟﻢﺗـﺮي را ﺗﺠﺮﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ض( ﺑﻪﻳﺎد آورﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺮدان ﺟﻮان ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻋﺼﺮ ﺣﻀﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا)ص( و اﺋﻤﺔ‬
‫ﻫﺪي)ع( ﻋ‪4‬وه ﺑﺮ اﻣﻜﺎن ازدواج داﺋﻢ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي ﺟﻨﺴـﻲ از زﻧـﺎنِ ﺑـﺮده )ﺧـﻮاه‬
‫ﻣﻠﻚ ﺧﻮد آﻧﺎن ﻳﺎ ﺗﻌﺎرﻓﺎﺗﻲ ﻛﻪ ازﺳﻮي ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺎﻟﻜﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻲﺷﺪ( را ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آنزﻣﺎن ﺑﺎ زﻧﺎن ﺑﺮده )ﺧﻮاه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻳﺎ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن( ﻫﻤﭽـﻮن رﻓﺘـﺎر‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ اﻣﺮوزﻳﻦ ﺑﺸﺮ ﺑﺎ روﺳﭙﻴﺎن ﺑﻮد و ﮔﺎه زﻧﺎن ﺑﺮده را وادار ﺑﻪ روﺳﭙﻴﮕﺮي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻣﺮوز‪ ،‬ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖﻫﺎي ﺑﺴـﻴﺎر ﺷـﺪﻳﺪي را ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ازاﻳﻦﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺴـﺘﺔ اﻋﺘﻤـﺎد و ﺗﺸـﻮﻳﻖ و ﭘـﺎداش ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬
‫دﻧﻴﻮي و اﺧﺮوياﻧﺪ‪.‬‬
‫ط( ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً اﻳﻦ راﻫﻜﺎر ﻣﺸﺮوع‪ ،‬ﻣﺜﻞ راﻫﻜﺎر ازدواج داﺋﻢ‪ ،‬ﻣﺸﻜ‪4‬ﺗﻲ را ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ‬
‫زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآورد و ﺑﺮاي ﺑﺴﻴﺎري ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺎﻓﻊ آﺷﻜﺎري دارد‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺿﺮورت آﻣﻮزش و دادنِ آﮔﺎﻫﻲﻫﺎي ‪t‬زم و ﻛـﺎﻓﻲ درﺧﺼـﻮص ازدواج‬
‫ﻣﻮﻗﺖ و ﺣﺪود آن ﺑﻪ ﺟﻮاﻧﺎن و ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ‪ ،‬ﺿﺮورت ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ درﺧﺼـﻮص‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪128‬‬

‫ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪﺳﺎزيﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺗﻮﺳﻂ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬

‫ﺷﻔﺎف و‪ ...‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞﺗﺮدﻳﺪ آن اﻓﺰود و زﻳـﺎنﻫـﺎي آنرا ﺷـﺪﻳﺪاً ﻛـﺎﻫﺶ‬
‫داد‪.‬‬
‫اﺻﻮ‪ ًt‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬درﻛﻨﺎر ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد‪ ،‬زﻳﺎنﻫـﺎﻳﻲ ﻧﻴـﺰ دارﻧـﺪ‪ .‬ﻋﻘـﻞ و‬
‫ﻣﻨﻄﻖ ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ آن ﺑﻴﺶ از زﻳﺎنﻫﺎﻳﺶ ﺑﺎﺷﺪ را ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و‬
‫اﮔﺮ زﻳﺎن آن ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻌﺶ ﻓﺰوﻧﻲ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ آنرا رﻫﺎ ﻛﺮد«‪.‬‬
‫داروﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻧﻴـﺰ ﺑﺮﺧـﻲ ﻋـﻮارض ﺳـﻮء را‬
‫ﺑﻪﻫﻤﺮاه دارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻴﭻ ﺻﺎﺣﺐﺧﺮدي از ﺗﺠﻮﻳﺰ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺘﺠﻪ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ داروﺳﺎز در‬
‫ﭘﻲ ﺑﻴﻤﺎرﻛﺮدن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ دارو را ﻃﺒﻖ دﺳﺘﻮر ﭘﺰﺷﻚ ﻣﺼﺮف ﻛﺮد ﺗﺎ ﻧﺘﻴﺠﺔ‬
‫ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻳﻦ داروي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ )ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﺎن ﻏﻴﺮﻣﺘﺄﻫﻞ( ﻧﻴﺰ ﻋﻠﻲرﻏـﻢ ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﻋﻮارض ﺟﺎﻧﺒﻲ‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً آراﻣﺶ رواﻧﻲ ﺟﻮاﻧﺎن و ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺸـﺮوط ﺑـﺮ‬
‫آﻧﻜﻪ از ﻧﺴﺨﺔ ﺗﺠﻮﻳﺰي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺗﺠﺎوز ﻧﺸﻮد و ﺗﻤـﺎﻣﻲ اﺣﻜـﺎم و اﺑﻌـﺎد‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ دراﻳﻦﺧﺼﻮص‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﺗﻮﺻﻴﺔ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺣﺎذق‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺟﺪي ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ظ( اﺳﺎﺳﺎً در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺴﻴﺎري از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻓﻘﻴﺮ ﻳﺎ ﻣﺘﻮﺳـﻂ ﺿـﻌﻴﻒ‪،‬‬
‫اﻣﻜﺎنِ ﻳﺎﻓﺘﻦِ ﻛﺎر و داﺷﺘﻦ درآﻣﺪ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﺗﺸـﻜﻴﻞ زﻧـﺪﮔﻲ ﻣﺸـﺘﺮك داﺋﻤـﻲ را ﭘﻴـﺪا‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬راﻫﻜﺎر ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺪاﻗﻞ اﻣﻜﺎن رﻓﻊ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺟﻨﺴﻲ را‬
‫ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﮕـﺎه در ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤـﺪي)ص( را ﻳﻜـﻲ از ﺷـﺎﮔﺮدان ﻣﻌـﺮوف و داﻧﺸـﻤﻨﺪ‬
‫اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( و اﻣﺎمﻛﺎﻇﻢ)ع( ﻳﻌﻨﻲ »ﻫﺸﺎمﺑﻦﺣﻜﻢ« آﺷﻜﺎرا ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ )و ﺷـﺎﻳﺪ ﻣـﺘﻦ‬
‫ﺑﻴﺎن او‪ ،‬ﻋﻴﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻳﻜﻲ از دو اﻣﺎم ﺑﺎﺷﺪ(‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻘـﻞ‪ ،‬ﺗﺼـﺮﻳﺢ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ »اﮔـﺮ‬
‫‪129‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫راﻫﻜﺎرﻫﺎي رﻓﻊ ﻧﻴﺎز ﺟﻨﺴﻲ ﺑﺮاي ﻓﻘﻴﺮ و ﻏﻨﻲ وﺟﻮد ﻧﻤﻲداﺷﺖ‪ ،‬اﻣﻜـﺎن ﺟـﺎري ﻛـﺮدن‬
‫ﺣﺪ زﻧﺎ ﺑﺮ اﻓﺮاد ﻣﺘﺨﻠﻒ ﻓﻘﻴﺮ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﻤﻲداﺷﺖ«‪.1‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ »آﻳﺎ ﺑﺎوﺟﻮد اﻋﺘﺮاف ﻫﻤﮕﺎن و ﺣﺘﻲ ﻣﺴﺌﻮ‪t‬ن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻪ ﻣﺴـﺪود‬
‫ﺑﻮدن راهﻫﺎي رﻓﻊ ﻧﻴﺎز ﺟﻨﺴـﻲ ﺑـﺮاي ﺟﻮاﻧـﺎن اﻣـﺮوز‪ ،‬ﻣـﻲﺗـﻮان ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺧﻄﺎﻫـﺎ و‬
‫ﻟﻐﺰشﻫﺎي ﺟﻮاﻧﺎن ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي ﻛﺮده و آﻧﺎن را ﻣﺠﺎزات ﻛﺮد؟!«‪.‬‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ »ﻧﻈﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ« در اﺣﻜﺎم اﺳ‪4‬ﻣﻲ ﻛـﺎﻣ‪ ً4‬ﻟﺤـﺎظ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و »ﻛﻴﻔـﺮ‬
‫رواﺑﻂ ﻧﺎﺳﺎﻟﻢ ﺟﻨﺴﻲ« را درﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ »راﻫﻜـﺎري ﻣﺸـﺮوع« ﺑـﺮاي آﻧـﺎن درﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‪،‬‬
‫ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن »راه ﻣﺸﺮوع ﺑﻬـﺮهﻣﻨـﺪي را ﻣﺴـﺪود ﻛـﺮدهاﻧـﺪ« و از‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻪ »از رواﺑﻂ ﻧﺎﺳﺎﻟﻢ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻨﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﻛﻴﻔﺮ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ«‪ .‬اﻳﻦ روﻳﻜـﺮد‬
‫ﺑﺮﺧ‪4‬ف روﻳﻜﺮد ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( اﺳﺖ‪ .‬در اﺟﺮاي ﺗﻮﺻﻴﻪﻫـﺎ و اﺣﻜـﺎم ﺷـﺮﻋﻲ‬
‫در ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮔﺰﻳﻨﺸﻲ ﻋﻤﻞ ﻛﺮد‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ از »ﻧﺴﺨﺔ ﺷﺮﻳﻌﺖ« ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪ و‬
‫»رﻓﺘﺎرﻫﺎ و ﻣﻄﻠﻮﺑﺎت ﺧﻮد« را ﺑﻪﻧﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﺟﺮا ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻﻛﺲ‬
‫ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش ﻣﻄﻠﻮﺑﺎت ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻲﻧﻈﻤﻲﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در »رواﺑﻂ اﻧﺴﺎﻧﻲ« و »ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﺣﻘﻮق ﺟﻨﺴـﻲ« ﻧﺎﺷـﻲ از‬
‫ﻧﮕﺎهﻫﺎي ﺧﻮدﺧﻮاﻫﺎﻧﺔ اﻓﺮاد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻤﻪ ﺗﺼـﻤﻴﻢ ﺑﮕﻴﺮﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺣﻘـﻮق‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻃﺒﻴﻌﻲ دﻳﮕﺮان را ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و در ﭘـﻲ »ﻣﺤـﺮوم ﺳـﺎﺧﺘﻦ دﻳﮕـﺮان از‬

‫‪ .1‬ﻋﻠﻲﺑﻦإﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻋﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﻴﺴﻲ‪ ،‬ﻋﻦ ﻳﻮﻧﺲ‪ ،‬ﻋﻦ ﻫﺸﺎمﺑﻦاﻟﺤﻜﻢ ﻗﺎل‪ :‬إناﷲ ﺗﻌﺎﻟﻲ أﺣﻞ اﻟﻔـﺮج‬
‫ﻟﻌﻠﻞ ﻣﻘﺪر] اﻟﻌﺒﺎد ﻓﻲ اﻟﻘﻮ] ﻋﻠﻲ اﻟﻤﻬﺮ و اﻟﻘﺪر] ﻋﻠﻲ ا‪t‬ﻣﺴﺎك‪ ...‬ﻓﺄﺣﻞ اﷲ اﻟﻔﺮج ﻷﻫـﻞ اﻟﻘـﻮ] ﻋﻠـﻲ ﻗـﺪر‬
‫ﻗﻮﺗﻬﻢ ﻋﻠﻲ إﻋﻄﺎء اﻟﻤﻬﺮ و اﻟﻘﺪر] ﻋﻠﻲ ا‪t‬ﻣﺴﺎك‪ ،‬أرﺑﻌﻺ ﻟﻤﻦ ﻗﺪر ﻋﻠﻲ ذﻟﻚ و ﻟﻤﻦ دوﻧﻪ ﺑﺜ‪4‬ث و اﺛﻨﺘﻴﻦ و‬
‫واﺣﺪ] و ﻣﻦ ﻟﻢ ﻳﻘﺪر ﻋﻠﻲ واﺣﺪ] ﺗﺰوج ﻣﻠﻚ اﻟﻴﻤﻴﻦ و إذا ﻟﻢ ﻳﻘﺪر ﻋﻠﻲ إﻣﺴﺎﻛﻬﺎ وﻟﻢ ﻳﻘﺪر ﻋﻠـﻲ ﺗـﺰوﻳﺞ‬
‫اﻟﺤﺮ] و ‪ t‬ﻋﻠﻲ ﺷﺮاء اﻟﻤﻤﻠﻮﻛﻺ ﻓﻘﺪ أﺣﻞ اﷲ ﺗﺰوﻳﺞ اﻟﻤﺘﻌﻺ ﺑﺄﻳﺴﺮ ﻣﺎ ﻳﻘﺪر ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻦ اﻟﻤﻬﺮ و ‪ t‬ﻟﺰوم ﻧﻔﻘﻺ‪...‬‬
‫ﻓﻌﻨﺪ ذﻟﻚ وﺿﻊ ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺤﺪود ﻣﻦ اﻟﻀﺮب و اﻟﺮﺟﻢ و اﻟﻠﻌﺎن و اﻟﻔﺮﻗﻺ و ﻟﻮ ﻟﻢ ﻳﻐﻦ اﷲ ﻛـﻞ ﻓﺮﻗـﻺ ﻣـﻨﻬﻢ‬
‫ﺑﻤﺎ ﺟﻌﻞ ﻟﻬﻢ اﻟﺴﺒﻴﻞ إﻟﻲ وﺟﻮه اﻟﺤ‪4‬ل ﻟﻤﺎ وﺿﻊ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺣﺪا ﻣﻦ ﻫﺬه اﻟﺤﺪود‪ ...‬اﻟﻜﺎﻓﻲ ‪.363/5‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪130‬‬

‫ﺣﻘﻮﻗﺸﺎن« ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻈﻢ و آراﻣﺶ رواﻧﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪﮔﻮﻧـﻪاي ﺗـﺄﻣﻴﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺧﺴﺎرت و ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﻔﻌﺖ را ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬ﺻﺤﻨﺔ اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬ﺻﺤﻨﺔ ﺗﻌﺎرض ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد اﺳﺖ و »ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ ﺻـﺤﻴﺢ«‬
‫اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﺘـﺮﻳﻦ ﻣﺤﺮوﻣﻴـﺖﻫـﺎ و ﺧﺴـﺎرتﻫـﺎ‪ ،‬از ﺣـﺪاﻛﺜﺮ ﺣﻘـﻮق اﻓـﺮاد‬
‫ﭘﺎﺳﺪاري ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎﻳﺪ آوﻳﺰة ﮔﻮشﺟﺎﻧﻤﺎن ﻛﻨﻴﻢ ﻛـﻪ »ﻧﻤـﻲﺗـﻮان اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬
‫زﻳﺴﺖ و ﻫﻴﭻ ﺑﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاي آن ﻧﭙﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ از ﺑﺮﺧﻲ ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻧﻔﻊ ﺑﺮﺧﻲ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﻬﻢﺗﺮ ﺧﻮد ﻳﺎ دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﺗـﺎ ﻫﻤﺰﻳﺴـﺘﻲ ﻣﺴـﺎﻟﻤﺖآﻣﻴـﺰ و آرام و‬
‫دﻟﻨﺸﻴﻨﻲ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﻨﻴﻢ«‪.‬‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﻧﻴﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻫﻴﭻ ﻧﻌﻤﺘﻲ ﺑﻪدﺳﺖ ﻧﻤﻲآﻳﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻧﻌﻤﺖ‬
‫دﻳﮕﺮي از دﺳﺖ ﻣﻲرود« )ﻟﻦ ﺗﻨﺎل ﻧﻌﻤﻺ إ‪ t‬ﺑﺰوال اﺧـﺮي(‪ .‬ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن ﻳﻚ ﻧﻌﻤﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮ را از آﻧﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه در ﻣﻘﺎم ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻌﻤﺖ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻳﺎﻓـﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻘـﻮل و ﻣﻨﻄﻘـﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﻛـﻢاﻫﻤﻴـﺖﺗـﺮ را ﻧﺎدﻳـﺪه ﺑﮕﻴﺮﻧـﺪ و اﮔـﺮ ﺳـﺎﻳﺮ ﻧﻌﻤـﺖﻫـﺎ‬
‫ﺑﺎاﻫﻤﻴﺖﺗﺮ از ﻧﻌﻤﺖ ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻧﺎدﻳﺪه ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻴــﺪوارم روزي ﺑﺮﺳــﺪﻛﻪ اﻣﻜــﺎن ازدواج داﺋــﻢ‪ ،‬ﺑــﺮاي ﻫﻤـﺔ ﺟﻮاﻧــﺎن و ﻧﻴﺎزﻣﻨــﺪان‬
‫ﺑﻪازدواج‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدد و زﻧﺪﮔﻲﻫـﺎ‪ ،‬ﭘـﺮ از ﻣﺤﺒـﺖ و ﺷـﺎدي و ﻧﺸـﺎط ﮔـﺮدد و ﺑﻨﻴـﺎن‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺤﻜﻢ و اﺳﺘﻮارﺗﺮ از ﭘﻴﺶ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺮﻳﻤﺎن‪ 22 ،‬ﺗﻴﺮ ‪1386‬‬
 ‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﭘﺮﺳﺶ درﺑﺎرة »ازدواج ﻣﻮﻗﺖ«‬

‫‪ .1‬ﻣﺘﻌﻪ در ﭼﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺣ‪4‬ل اﻋ‪4‬م ﺷﺪ و در ﭼﻪ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﮔﺸﺖ؟‬

‫در ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳ‪4‬ﻣﻲ زﻣﺎن ﺣﻀﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا)ص( و در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ ﻣـﺮدان‬
‫دور از دﻳﺎر ﺧﻮد ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻫﻤﺴـﺮان ﺧـﻮد و زﻧـﺎن ﺑـﺮدهاي ﻛـﻪ ﻣﺎﻟـﻚ آﻧـﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫دﺳﺘﺮﺳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬وﻳﮋﮔﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ درﻣﻮرد زﻧﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد؟ آﻳﺎ ﺑﺎﻛﺮﮔﻲِ دﺧﺘـﺮ ارزش ﻣﺤﺴـﻮب‬
‫ﻣﻲﺷﺪ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ زن ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﭘﺎﻛﺪاﻣﻨﻲ و ﻧﺠﺎﺑﺖ ﺷﻬﺮت داﺷﺖ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد ﺑﻪدﻳﮕﺮ ﺳﺨﻦ‪،‬‬
‫آﻳﺎ زﻧﺎنِ ﺟﻮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﻛﺪاﻣﻨﻲ ﺷﻬﺮه ﺑﻮدﻧﺪ وﻟـﻲ ﺑـﺎﻛﺮه ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻣـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑـﻪراﺣﺘـﻲ‬
‫ازدواج ﻛﻨﻨﺪ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟‬
‫اﻟﻒ( ﺑﺎﻛﺮﮔﻲ دﺧﺘﺮ ارزش اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺧﺎص ﺧﻮد را داﺷﺖ‪.‬‬
‫ب( ﭘﺎﻛﺪاﻣﻨﻲ و ﻧﺠﺎﺑـﺖ زن‪ ،‬در اﻛﺜـﺮ ﻣـﻮارد ﻛﻔﺎﻳـﺖ ﻣـﻲﻛـﺮد و آﻧـﺎن ﺑـﻪراﺣﺘـﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ازدواج ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﭼﻨﺪﻫﻤﺴﺮي در ‪‬ﻋﺮف‪ ‬ﻋﺮبِ ﻗﺮن ﺷﺶ ﻣﻴ‪4‬دي ﭼﻪ ﭼﻬﺮهاي داﺷﺖ؟ آﻳﺎ اﺻﻮ‪ ًt‬زﻧﺎن‬
‫از ﭼﻨﺪﻫﻤﺴﺮ داﺷﺘﻦِ ﻣﺮداﻧﺸﺎن ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﺻـﻮ‪ ًt‬ﻣﺴـﺌﻠﻪاي ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؟‬
‫در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣـﺎل ﻛـﻪ ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﭼﻨﺪﻫﻤﺴـﺮي راﻳـﺞ ﺑـﻮده و‬
‫ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺳﻴﺖﻫﺎي ﺧﺎص ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻫﻤﺴـﺮان ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮ ﻫﻤﺴـﺮان ﺷـﻮﻫﺮ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻫﻤﺴﺮان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا)ص( ﻫﻢ ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﺣﺴـﺎدت‬
‫ﻣﻲورزﻳﺪه و ﮔﺎه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﺑﻪ ﻋﺪمرﻋﺎﻳﺖ ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا از اﻟﺘﻬﺎب آﻧﺎن ﻛﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ و آراﻣﺶ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪132‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺪ‪‬ت ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع )و ﻫـﺮ ﻣﻮﺿـﻮع ﺣﺴﺎﺳـﻴﺖ ﺑﺮاﻧﮕﻴـﺰ‬
‫دﻳﮕﺮ( ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ و رواج اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ رواﺑﻂ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت‪ ،‬ﺗﻘﻠﻴـﻞ ﻣـﻲﻳﺎﻓـﺖ و ﺑـﺎ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﻌﻠﻲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺪرن و ﻳﺎ درﺣﺎل ﮔﺬار‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻳﺮان‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﺒﻮده و ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در‬
‫زﻣﺎن ﻣﺎ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖﻫﺎ و ﻧﮕﺮاﻧﻲﻫﺎي زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺷـﺪﻳﺪﺗـﺮ از دوران ﺣﻀـﻮر ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺧﺪا)ص( اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﭼﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺳﻮرة ﻧﻮر رﻋﺎﻳﺖ ﻋﻔﺎف و ﭘﺎكداﻣﻨـﻲ را ﺑـﺮاي آﻧـﺎن ﻛـﻪ ﻓﺮﺻـﺖ‬
‫ازدواج داﺋﻢ ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭼﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬آنﻫﺎ ﻛﻪ ﻓﺮﺻـﺖ ازدواج‬
‫داﺋﻢ ﻧﺪارﻧﺪ از زﻧﺎن ﺑﻴﻮه و ﻣﻄﻠﻘﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺘﻌﻪ ﻛـﺎم ﮔﻴﺮﻧـﺪ ﺗـﺎ ﻓﺮﺻـﺖ ازدواج ﺑﺮاﻳﺸـﺎن‬
‫ﺑﻪوﺟﻮد آﻳﺪ؟‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ازدواج داﺋﻢ را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺑـﻪ »ﻋﻔـﺎف و‬
‫ﭘﺎكداﻣﻨﻲ« ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﻧﺎن را از روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺧ‪4‬ف اﺧ‪4‬ق و ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﻃﺒﻴﻌـﺖ‬
‫)ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ( ﻣﻨﻊ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻳﺎ دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﻣﺤﻜﻢ ﻳﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮي از ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺮﻳﻌﺖ وﺟﻮد دارد ﺗﺎ ﻧﺸﺎن دﻫـﺪ‬
‫ﻛﻪ »روﻳﻜﺮد ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« ﺧ‪4‬ف ﻋﻘﻞ ﻳﺎ ﺷﺮع اﺳﺖ )ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻳـﺎ اﻛﺜﺮﻳـﺖ‬
‫ﻋ‪‬ﻘ‪ 4‬ﻳﺎ ﻣﺘﺸﺮﻋﺎن آنرا ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ( ﻳﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪ ،‬از ﻧﻮع روﻳﻜﺮدﻫﺎي‬
‫»ﺧ‪4‬ف ﻋﻔﺎف و ﭘﺎكداﻣﻨﻲ« اﺳﺖ؟!‬
‫ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳـﺮاغ »زﻧـﺎ ﻳـﺎ ﻟـﻮاط ﻳـﺎ اﻓـﺮاط در‬
‫ﺧﻮدارﺿﺎﻳﻲ« ﻧﺮوﻳﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ روﻳﻜﺮدﻫﺎ ﺑﺮﺧ‪4‬ف »ﻋﻔﺎف و ﭘﺎكداﻣﻨـﻲ« و ﻣﺨـﺎﻟﻒ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ و اﺧ‪4‬ق اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ در اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﺧﺎص‪ ،‬ﺳﺨﻨﻲ از »ﻣﺘﻌﻪ« ﻧﻴﺎﻣـﺪه اﺳـﺖ و از ﻋﻨـﻮان ﻛﻠـﻲ‬
‫»ﻋﻔﺎف« ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در آﻳﺔ دﻳﮕﺮ )اﻟﻨﺴﺎء‪ :24 ،‬ﻓﻤﺎ اﺳـﺘﻤﺘﻌﺘﻢ ﺑـﻪ ﻣـﻨﻬﻦ ﻓـ‪Ĥ‬ﺗﻮﻫﻦ‬
‫أﺟﻮرﻫﻦ ﻓﺮﻳﻀﻺ و ‪ t‬ﺟﻨﺎح ﻋﻠﻴﻜﻢ ﻓﻴﻤﺎ ﺗﺮاﺿﻴﺘﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻌﺪ اﻟﻔﺮﻳﻀﻺ( ﺑﻪ اﻳـﻦ روﻳﻜـﺮد‬
‫‪133‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻮارد ﻋﻔـﺎف و ﻳـﺎ ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ ﻋﻔـﺎف‪ ،‬روﻳﻜـﺮد‬
‫»ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫در رواﻳﺘﻲ از اﻣﺎم ﻣﻮﺳﻲﺑﻦﺟﻌﻔﺮ)ع( درﻣﻮرد ازدواج ﻣﻮﻗﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻲ ﺣ‪4‬ل‬
‫ﻣﺒﺎح ﻣﻄﻠﻖ ﻟﻤﻦ ﻟﻢ ﻳﻐﻨﻪ اﷲ ﺑﺎﻟﺘﺰوﻳﺞ ﻓﻠﻴﺴﺘﻌﻔﻒ ﺑﺎﻟﻤﺘﻌﻺ‪ :‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺒﺎح و آزاد اﺳـﺖ‬
‫ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﺎ ازدواج داﺋﻢ از ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ﺑﻲﻧﻴﺎز ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻛﺴﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻔﺎف ورزد ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﺑﻬﺮهﺑﺮدن از ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ 452/5‬و ‪.( 453‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺖ اﻣﺎمﻛﺎﻇﻢ)ع( ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ﻳﻜﻲ از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻋﻔﺎف اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺧـﺪاي‬
‫ﺳﺒﺤﺎن در ﺳﻮرة ﻧﻮر ﺑﻪ آن ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻳﺎد آورﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﺣﻜﻴﻤﻲ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ در ﻣﻮاﺟﻬﺔ ﻋﻤـﻮﻣﻲ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ و ﻳﺎ ﻳﻚ ﻣﺘﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎت و ﻣﻄﺎﻟـﺐ ارزﺷـﻤﻨﺪ ﺧـﻮد را ﺑﻴـﺎن‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺨﺘﺼﺮﮔﻮﻳﻲ ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﺣﻜﻤﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺧـﺪاي‬
‫ﻋﻠﻴﻢ و ﺣﻜﻴﻢ ﻧﻴﺰ درﺻﺪد ﺑﻴﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﻄﻠﻮﺑﺎت ﺧﻮﻳﺶ در ﻳﻚ آﻳﻪ ﻳﺎ ﻳﻚ ﺳﻮره ﻧﺒﻮده و‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻗﺮآن را ﺑﺮاي ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮدن ﻣﻄﻠﻮﺑـﺎت ﺧـﺪا‪ ،‬ﺟﺴـﺖوﺟـﻮ ﻛـﺮد و‬
‫ﺑﻪﺣﻘﺎﻳﻖ آﺷﻜﺎر آن ﻣﻠﺘﺰم ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬وﻳﮋﮔﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻣﺮوز اﻳﺮان ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ آﻳﺎ »ﺑﺎﻛﺮﮔﻲ« دﺧﺘﺮ اﻣﺮي ﻣﻬﻢ در اﻧﺘﺨـﺎب‬
‫ﺷﺪﻧﺶ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮدان دارد ﻳﺎ اﻣﺮي ﻓﺮﻋﻲ و ﺣﺎﺷﻴﻪاي اﺳﺖ؟‬
‫در روﻳﻜﺮد ﻋﺮﻓﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع »ﺑﻜﺎرت دﺧﺘﺮ« اﻣﺮي ﻣﻬﻢ و ﺣﻴﺜﻴﺘﻲ اﺳـﺖ‬
‫وﻟﻲ ازدواج ﺑﺎ ﻏﻴﺮﺑﺎﻛﺮه )در ﺷﺮاﻳﻂ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﺮاﺑﺮ( ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ازﻧﻈﺮ ﻧﺠﺎﺑﺖ و اﻳﻤـﺎن‪ ،‬ﺑـﺮ‬
‫ﺑﺎﻛﺮه ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ روﻳﻜﺮدي ﻣﻨﻔﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻋﺮﻓﻲ‪ ،‬ازﻧﻈﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( داراي دو ﺳـﻮﻳﺔ ﻣﺜﺒـﺖ و ﻣﻨﻔـﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ازدواج ﺑﺎ ﺑﺎﻛﺮه‪ ،‬در ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺮاﺑﺮ ازﻧﻈﺮ ﻇـﺎﻫﺮي و ﺑـﺎﻃﻨﻲ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻪﺷﺪه اﺳﺖ و اﻣﺮي ﻣﺜﺒﺖ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد وﻟـﻲ »ازدواج ﺑـﺎ ﻏﻴﺮﺑـﺎﻛﺮهاي ﻛـﻪ داراي‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪134‬‬

‫ﻧﺠﺎﺑﺖ و اﻳﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮ از ازدواج ﺑﺎ ﺑـﺎﻛﺮهاي اﺳـﺖ ﻛـﻪ از ﻧﻈـﺮ ﻧﺠﺎﺑـﺖ ﻳـﺎ‬
‫اﻳﻤﺎن‪ ،‬در ﺳﻄﺤﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ و ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﻦ روﻳﻜـﺮد ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﺑـﺎ روﻳﻜـﺮد ﻋﺮﻓـﻲ )ﻣﺘﺸـﺮﻋﺎن(‬
‫ﺗﻔﺎوت ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻧﺎﻋﺎد‪t‬ﻧﺔ ﻋﺮﻓﻲ را ﻧﺒﺎﻳﺪ و‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪﺣﺴﺎب ﺷﺮﻳﻌﺖ ﮔﺬاﺷﺖ و ﻳﺎ »اﻳﻦ آﺛﺎر ﻣﻨﻔﻲ ﻋﻤﻠﻜﺮد و روﻳﻜﺮد ﻋـﺮف« را‬
‫ﻣﺎﻧﻌﻲ ﺑﺮاي اراﺋﺔ »راﻫﻜﺎر ﺷﺮﻋﻲ« داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .6‬اﮔﺮ ﻫﺪف‪ ،‬ﺣﻞ ﻣﺸﻜ‪4‬ت ﺟﻨﺴﻲ ﺟﻮاﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ ﺟﻮاﻧﺎن ﻓﻘـﻂ ﭘﺴـﺮان ﻫﺴـﺘﻨﺪ و‬
‫دﺧﺘﺮان در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻫﻢ ﻣﺜﻞ ﺑﻘﻴﺔ ﻣﻮارد در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪﺣﺴـﺎب ﻧﻤـﻲآﻳﻨـﺪ؟! و اﮔـﺮ ﻣﺸـﻜﻞ‬
‫دﺧﺘﺮان ﻧﻴﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﻮاب ﺳﺆال ‪ ،5‬دﺧﺘﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻜﻨﺪ؟! ﺷﻤﺎ ﺧﻮد در ﻣﻘﺎﻟﻪﺗـﺎن‬
‫اذﻋﺎن ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻗﻲ ﺑﻴﻦ دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﮕﺎه ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻗـﺪري‬
‫دورﻧﮕﺮ ﺑﺎﺷﻴﻢ! و اﻟﺒﺘﻪ ﻟﻄﻔﺎً آن رواﻳﺖ اﻣﺎمﺻﺎدق را ارﺟﺎع ﻧﺪﻫﻴﺪ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﭼﻴﺰﻫـﺎ را‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺷﻤﺎ ﻧﭙﺴﻨﺪﻳﺪ وﻟﻲ ﺧﺪا ﻣﻲﭘﺴﻨﺪد‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻮن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮاي دﺧﺘﺮان ﻧﻤﻲﭘﺴـﻨﺪد‪،‬‬
‫دﺧﺘﺮان ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ ﺑﻜﺸﻨﺪ؟!‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ در ﻣﺘﻦ ﭘﺮﺳﺶ آوردهاﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻦ در ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪام اذﻋﺎن ﻛﺮدهام ﻛﻪ »ازﻧﻈﺮ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻫﻴﭻ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﺑﻴﻦ دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮ‪ ،‬در ﺑﻬﺮهﮔﻴـﺮي از اﻣﻜـﺎن ازدواج‬
‫ﻣﻮﻗﺖ ﻧﻴﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻮﺟﻮد درﻣﻮرد دﺧﺘﺮان در ﺟﻮاﻣﻊ اﺳ‪4‬ﻣﻲ )ﻣﺜﻞ اﻳـﺮان( ﻣﺸـﻜﻠﻲ ﻧﺎﺷـﻲ از‬
‫»ﻗﺎﻧﻮنِ ﺷﺮع درﻣﻮرد ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺎﺷﻲ از »روﻳﻜﺮد ﻋﺮﻓﻲ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﺮﺧ‪4‬ف روﻳﻜﺮد ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻦ در ﻣﺘﻦ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛـﺮدهام ﻛـﻪ »ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳـﺎن ﻣﺴـﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و‬
‫ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ و روانﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺣﻘﻮق و ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻛﻨـﺎر ﻫـﻢ ﺑﻨﺸـﻴﻨﻨﺪ و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻞ »ﺗﻌﺎرض ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑـﻴﻦ روﻳﻜـﺮد ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﺑـﺎ روﻳﻜـﺮد ﻋـﺮف«‬
‫راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ را ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪135‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ دﻏﺪﻏﺔ ﻣﻦ در ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه در روزﻧﺎﻣﺔ »ﻫﻢﻣﻴﻬﻦ« ﺗﻌـﺎرض ﺷـﺪﻳﺪ‬

‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻴﻦ »روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺷـﺮﻳﻌﺖ و ﻋـﺮف‪ ،‬درﻣـﻮرد دﺧﺘـﺮان« ﺑـﻮد‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ ﻧﮕـﺎه‬
‫ﻣﺮدﺳﺎ‪t‬راﻧﺔ ﻣﻮﺟﻮد در ﻓﺮﻫﻨـﮓ راﻳـﺞ اﺳـ‪4‬ﻣﻲ و اﻳﺮاﻧـﻲ‪ ،‬ﭘـﺬﻳﺮش روﻳﻜـﺮد ﺷـﺮﻳﻌﺖ‬
‫درﻣﻮرد ﭘﺴﺮان را آﺳﺎنﺗﺮ ﺟﻠﻮه ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ »واﻗﻌﻴﺖ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻳﺮان و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ دﺧﺘـﺮان را در‬
‫ﭘﻲ داﺷﺘﻪ و دارد« و اﻟﺒﺘﻪ راﻫﻜـﺎر ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ در ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤـﺪي)ص( ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬
‫واﻗﻌﻴﺖ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ و آن را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛﺮدهام ﻛﻪ »در ﺟـﻮاﻣﻌﻲ ﻛـﻪ ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻋﻤـﻮﻣﻲ و ﻋـﺮف راﻳـﺞ‪ ،‬وﺟـﻮد‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ راﺑﻄﺔ دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮ را ﻗﺒﻞ از ازدواج داﺋـﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺟـﺐ ﻫﺘـﻚ‪ ‬ﺣﻴﺜﻴـﺖ و ﺷـﺮاﻓﺖ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﺗﺎبِ ﺗﺤﻤﻞ ﺑﺮﺧﻲ ﻫﻤﺮاﻫﻲﻫﺎ را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮاﻋﺎت اذن ﭘﺪر و ﺣﻔﻆ‬
‫ﺷﺮاﻓﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ازﺳﻮي دﺧﺘﺮان‪ ،‬ﻋﻘ‪t ً4‬زم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ اﻳـﻦ اﻣـﺮ‪،‬‬
‫ﮔﺎه ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖﻫﺎ و ﺟﻨﺎﻳﺖﻫﺎﻳﻲ ﺷﺪه و ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻋﻘﻞ و ﻧﻘﻞ ﺑﺮ ﻟﺰوم ﭘﺮﻫﻴﺰ از‬
‫آن ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ« ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺎت ﻫﻢ اﺷﺎره ﻛﺮدهام ﻛﻪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( در ﻣﺤﻴﻂﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺴﺘﻪﺗﺮ )ﻛﻪ اﻣﻜﺎن رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻴﺴـﺖ(‬
‫اﮔﺮ اﻣﻜﺎن ازدواج داﺋﻢ ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷـﺪ و اﻣﻜـﺎن ﺑﺮﻃـﺮفﻛـﺮدن ﻧﻴـﺎزﻫـﺎي‬
‫ﺟﻨﺴﻲ از ﻃﺮق ﻣﺸﺮوع دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎه‬
‫و اﺳﺘﻔﺎده از راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ رواﺑﻂ رﻗﻴﻖﺗﺮ ﺟﻨﺴﻲ ﺑـﻴﻦ دﺧﺘـﺮ و‬
‫ﭘﺴﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺣﺴﺎس ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻋﺪمرﺿﺎﻳﺖ ﭘـﺪر ﻳـﺎ ﺧـﺎﻧﻮادة‬
‫دﺧﺘﺮ( از ﺑﺎب »ﺿﺮورت« ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪) ...‬ﺑﺮاي دﻳﺪن ﺗﻤﺎم ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻳﺎدﺷـﺪه‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد(‪.‬‬
‫ب( در ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻣﺮوز ﺟﻮاﻣﻌﻲ ﻣﺜﻞ اﻳﺮان‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ آن ﺑﺴـﺘﻪ و‬
‫ﺑﻲﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ و اﺣﺴﺎﺳﺎت اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺟﻮاﻧﺎن اﺳﺖ و ﻓﺮاواﻧﻲ ﻣﺸـﻜ‪4‬ت اﻗﺘﺼـﺎدي‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻊ ازدواج داﺋﻢ و ﺗﺸﻜﻴﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك آﻧﺎن ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﭘـﺪر و ﻣـﺎدرﻫـﺎ ﻧﻴـﺰ‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪136‬‬

‫ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ از ﺑﺮﺧـﻲ ﺳـﺨﺖﮔﻴـﺮيﻫـﺎ ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻧـﺪ و ﺑـﻪ راﺑﻄـﺔ ﻛﻨﺘـﺮلﺷـﺪه و‬

‫ﺗﺤﺖﻧﻈﺎرت ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ‪ ،‬رﺿﺎﻳﺖ دﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﺪاي ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺎﻫﺪ ﺗﻌﺪي و ﮔﻨﺎه ﻓﺮزﻧـﺪان‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ...‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً دﺧﺘﺮان در اﻳﻦ راﺑﻄﺔ ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮاﻗﺐ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﮔﺮﻓﺘـﺎر‬
‫ﻣﺸﻜ‪4‬ت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﻋﺪمﻣﺮاﻗﺒﺖ‪ ،‬ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫پ( ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﮕﺮش ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ دراﻳﻦﺧﺼﻮص‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ دﺷﻮار ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ وﻟﻲ ﺑـﺎ ﺗـﺪﺑﻴﺮ و‬
‫اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ آن رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺟﻮاﻣﻊ اﺳ‪4‬ﻣﻲ‪،‬‬
‫رﻳﺸﻪ در ﺗﻌﺼﺒﺎت و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ دارد و ﺗﻮﺻﻴﺔ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨـﻲ‬
‫ﺑﺮ رﺣﻤﺖ و ﮔﺴﺘﺮش ﻣﺤﺒﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﻋﺎدات و ﺳﻨﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آنﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ت( ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ »ﺿﺪ ﺷﺮﻋﻲ« ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻣﺮوز اﻳﺮان‪ ...‬درﻣﻮرد زﻧـﺎنِ‬
‫ﺑﻴﻮه‪ ،‬ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻣﻜﺮر و ﺗﺄﻛﻴﺪﻫﺎي ﻓﺮاوان ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺑـﻪ ازدواج‬
‫ﻣﺠﺪد‪ ،‬ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ درﻣـﻮرد ]ازدواج‬
‫ﻣﻮﻗﺖ[ »دﺧﺘﺮان« دور از اﻧﺘﻈﺎر ﺟﻠﻮه ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪرﻳـﺰيِ‬
‫ﺻﺤﻴﺢِ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪﻋﻨﻮان درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺟﻮاﻧﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻄﺮح ﻛﺮد‪.‬‬
‫ث( ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ‪ ،‬ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد ﭘﻴﺶﻗﺪم ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻫﻤﺎﻳﺶﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﻋﻠﻨﻲ‪ ،‬در ﻣﺤﻴﻂﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ و ﻳﺎ ﻣﺮاﻛﺰ ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺎﺣﻀـﻮر ﭘـﺪر و ﻣـﺎدرﻫـﺎ‪ ،‬اﻳـﻦ »ﺣـﻖ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ« ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ و دﺑﻴﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺖﻫﺎي ﻋﻠﻤـﻲ ﺑﺮﭘـﺎ‬
‫ﺷﻮد و در ﻳﻚ ﻛ‪4‬م‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻬﻀﺘﻲ ﻓﺮاﮔﻴﺮ و ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮ‪t‬ن ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﺗﺪوﻳﻦ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪاي ﻣﺪون و ﻋﻠﻤﻲ دراﻳﻦﺧﺼﻮص وادار ﻛﻨﻨﺪ و زﻣﻴﻨﺔ رﺳﻴﺪن ﺑـﻪ ﺣﻘـﻮق‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪. ...‬‬
‫ج( ﺑﺎﻳﺪ از ﭘـﺪر و ﻣﺎدرﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ راﻫﻜـﺎر ازدواج داﺋـﻢ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻫـﺎي ﻓـﺮوﻛﺶﻛـﺮدة‬
‫ﺟﻨﺴﻲﺷﺎن را ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺮآورده ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭘﺮﺳـﻴﺪ ﻛـﻪ‪ :‬در ﻫﻨﮕﺎﻣـﻪاي ﻛـﻪ »وﺿـﻌﻴﺖ‬
‫ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﺎﻧﻮاده و ﺟﺎﻣﻌﻪ« راه ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪيﻫـﺎي ﻃﺒﻴﻌـﻲ و اﻣﻜـﺎن‬
‫ازدواج داﺋﻢ را ﺑﺮ ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬دﺧﺘﺮان و ﭘﺴـﺮان ﺟـﻮان و ﻣﺤﺠـﻮﺑﻲ ﻛـﻪ »دﻳـﻮ‬
‫‪137‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫ﺳﺮﻛﺶ اﺷﺘﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ« را درﻫﻨﮕﺎﻣﺔ »ﺷﻮر و ﻧﺸﺎط ﺟﻮاﻧﻲ« ﺳﺎلﻫﺎي ﻃـﻮ‪t‬ﻧﻲ ﺑـﻪﺑﻨـﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ و ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻪ درﺑﺮاﺑﺮ آن اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ »ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ ﻃﻮ‪t‬ﻧﻲ«‬
‫را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺷﺎﻳﺪ دري ﺑﻪ ﺗﺨﺘﻪ ﺑﺨﻮرد ﻳﺎ دﻟﻲ ﺑـﺮاي آﻧـﺎن ﺑﺴـﻮزد و آب »ازدواج‬
‫داﺋﻢ« را ﺑﺮ »آﺗﺶ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺟﻨﺴﻲ«ﺷﺎن ﺑﺮﻳﺰد؟!‬
‫ﻫﻤﺔ زﻧﺎن ﺷـﻮﻫﺮداري ﻛـﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ را »از ﻣﻨﻈـﺮ ﻧﻔـﻊ و ﺿـﺮر‬
‫ﺧﻮﻳﺶ« ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﺑﺮاي ﻳﻚﺑﺎر »از ﻣﻨﻈﺮ ﻧﻔﻊ و ﺿﺮر ﻓﺮزﻧﺪان ﺟﻮان ﺧـﻮﻳﺶ«‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪهاﻧﺪ؟! آﻳﺎ در ﻳﻚ ﺑﺤﺚ ﺻﻤﻴﻤﻲ و دور از »ﺷﺮم و ﺣﻴﺎي ﻓﺮزﻧﺪ و‬
‫ﻣﺎدري« ﻧﻈﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﻳﺶ را ﭘﺮﺳﻴﺪهاﻧﺪ؟!‬
‫آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ »ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﺧﻮد را از ﻃﺮﻳﻖ ازدواج داﺋﻢ ﺑﺮﻃﺮف ﻛﺮده و ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ« و‬
‫اﻛﻨﻮن در ﺟﺎﻳﮕﺎه ﭘﺪر ﻳﺎ ﻣﺎدر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻲ ﻛﻪ »درﺷـﺘﻲ اﻧـﺪام و ﺳـﻦ‬
‫ﺑﻠﻮغ و ﺑﺮﺧﻲ ﻗﺮاﺋﻦ و ﺷﻮاﻫﺪ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮ اﺷﺘﻴﺎق و اﺷﺘﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲﺷﺎن ﮔﻮاﻫﻲ ﻣـﻲدﻫـﺪ«‬
‫و ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ »ﺗﺸﻜﻴﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك و ﺗـﺄﻣﻴﻦ ﻫﺰﻳﻨـﻪﻫـﺎي ﻛﻤﺮﺷـﻜﻦِ ﻣﺴـﻜﻦ‪،‬‬
‫ﺧﻮراك‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎك‪ ،‬ﺗﺤﺼﻴﻞ و ﻛﺎر« اﻣﻜﺎن ﻣﻨﻄﻘﻲ »ازدواج داﺋﻢ ﻓﺮزﻧﺪان« را ﺷﺪﻳﺪاً ﭘﺎﻳﻴﻦ‬
‫آورده اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ در ﻗﺒﺎل »ﻧﻴﺎز ﻓﻮري ﺟﻨﺴﻲ ﻓﺮزﻧﺪان« ﻧﺪارﻧﺪ؟!‬
‫آﻳﺎ ﻓﻘﻂ در ﺑﺮاﺑﺮ »ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷـﺎك و ﻣﺴـﻜﻦ و ﺗﺤﺼـﻴﻞ« ﻓﺮزﻧـﺪان‪ ،‬ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫ﺷﺮﻋﻲ و ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ دارﻧﺪ؟ آﻳﺎ ارزش ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺎز ﺟﻨﺴﻲ ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻧﻴـﺎز‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك اﺳﺖ؟ آﻳـﺎ در ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤـﺪي)ص( ﺗﻔـﺎوﺗﻲ ﺑـﻴﻦ »ﺣـﻖ‬
‫ازدواج« و »ﺣﻖ ﭘﻮﺷﺎك و ﺧﻮراك و ﻣﺴﻜﻦ« ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ؟!‬
‫آﻳﺎ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻋﺮﻓﻲ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ اﺳﺖ؟!‬
‫چ( ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي ﻧﺴﻞﻫﺎي ﻣﻴﺎنﺳﺎل و ﻛﻬﻦﺳﺎل‪ ،‬درﻣﻮرد »ﺿـﺮورتﻫـﺎ‬
‫و ﻋﺪم ﺿﺮورتﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﺟﻮاﻧﺎن« ﻛﺎري ﻏﻴﺮﻋﺎد‪t‬ﻧﻪ و ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ »اﻣﻜﺎن درك ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻛﻢ‪ ‬و ‪‬ﻛﻴﻒ آن ﻧﻴﺎزﻫﺎ« ﺑﺮاي ﻧﺴـﻞﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ دوران‬
‫ﺟﻮاﻧﻲ را ﭘﺸﺖﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي واﻗﻌﻲ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪138‬‬

‫ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ »ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎدة ﻣﻴﺎنﺳﺎ‪t‬ن‪ ،‬از راﻫﻜـﺎري ﻛـﻪ ﻋﻤـﺪﺗﺎً اﺧﺘﺼـﺎص ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن دارد )ازدواج ﻣﻮﻗﺖ( ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺟﻮاﻧﺎن را ﺑﻪ ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ ﻛﺸﺎﻧﺪه و ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫در رواﻳﺘﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮه از اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺸﻲ از اﻣﻜـﺎن ازدواج‬
‫ﻣﻮﻗﺖ ﺑﺎ دﺧﺘﺮان ﺑﺎﻛﺮه‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ‪» :‬آﻳﺎ اﻳﻦ راﻫﻜﺎر ﺟـﺰ ﺑـﺮاي آﻧـﺎن ﻗـﺮار داده ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ؟!!‪.«...‬‬
‫‪ .7‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻪ رواج ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻤﭽﻨﺎن‪ ،‬دوﺷﻴﺰﮔﻲ دﺧﺘﺮ اﻫﻤﻴـﺖ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬آﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﻮاﻗﺐ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻓﻜﺮ ﻛﺮدهاﻳﺪ؟ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺎ در آنزﻣﺎن ﺑﺎ ﭘﺴﺮاﻧﻲ ﻣﻮاﺟـﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ از ﺳﻦ ‪ 20‬ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺗﺎ ‪ 29‬ﺳﺎﻟﮕﻲ )ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺳﻦ ازدواج ﭘﺴﺮان در ﺣـﺎل ﺣﺎﺿـﺮ و ﻧـﻪ در‬
‫آنزﻣﺎن( ﺑﺎ زﻧﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ »ﻣﺘﻌﻪ« ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﭘﺲ از ﻛﺴﺐ ﺗﻤﺎم ﻟﺬتﻫـﺎ‪ ،‬ﺑـﻪﺳـﺮاغ دﺧﺘـﺮان‬
‫»دﺳﺖ ﻧﺎﺧﻮرده« ﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﺪ‪ ،‬آﻳﺎ دﺧﺘﺮ در اﻳﻨﺠﺎ اﺣﺴﺎس ﺣﻘﺎرت ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛـﺮد‪ .‬دﺧﺘـﺮي‬
‫ﻛﻪ ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ ﭘﺴﺮي ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎ و ﺑﺎرﻫﺎ و ﺑـﺎ زﻧـﺎن ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻫـﻢﺑﺴـﺘﺮ ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ! ﭘﺴﺮ را در ﻧﻈﺮ آرﻳﺪ‪ ،‬ﭘﺴﺮي ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺳﺎلﻫـﺎ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻫـﺎي ﺟﻨﺴـﻲاش ﺗﻮﺳـﻂ زﻧـﺎن‬
‫ﻣﻄﻠﻘﻪ‪ ،‬ﺑﻴﻮه و ﻳﺎﺋﺴﻪ‪ ،‬رﻓﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﺨﺖ ازدواج داﺋﻢ )ﭼـﻮن ﺗـﺮوﻳﺞ‬
‫ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ﭘﺎكﻛﺮدن ﺻﻮرت ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﺳﺖ(‪ ،‬آﻳﺎ رﻏﺒﺘﻲ ﺑﻪ ازدواج داﺋﻢ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫داﺷﺖ؟ اﻳﻦ ﺧﻮد ﺳﻦ ازدواج ﭘﺴﺮ و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن ﺳﻦ ازدواج دﺧﺘﺮ را ﺑﺎ‪t‬ﺗﺮ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺑـﺮد؟!‬
‫ﭘﺴﺮي ﻛﻪ ﺗﻨﻮعﻃﻠﺒﻲِ ﺟﻨﺴﻲ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺑﻪ ﻳﻚﻧﻔﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟! و اﻳـﻦ‬
‫ﻋﺪمﭘﺎﻳﺒﻨﺪي‪ ،‬آﻳﺎ ﺧﻮد زﻣﻴﻨﻪﺳﺎز ﻣﺸﻜ‪4‬ت ﺣﺎدﺗﺮ ﺑﻌﺪي ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ آﻳﺎ ﺗﻤﺎم اﻳﻦﻫﺎ ﻇﻠﻢ ﺑﻪ‬
‫دﺧﺘﺮان ﻧﻴﺴﺖ؟!‬
‫اﻟﻒ( اﺳﺘﻔﺎدة دﺧﺘﺮان از راﻫﻜﺎر »ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« ﻟﺰوﻣـﺎً ﻣـﺮادف ﺑـﺎ »ازدﺳـﺖدادن‬
‫ﺑﻜﺎرت« ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻳﺎدﺷﺪه ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪام ﻛﻪ دﺧﺘﺮان ﻣـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﭘﺴﺮان ﺷﺮط ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﻔﺎدة ﺟﻨﺴﻲ آﻧﺎن ﻣﺤﺪود ﺑﻪ »ﻋﺪم زﻧﺎﺷـﻮﻳﻲ« ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺜﻞ دوران ﻧﺎﻣﺰدي و ﻳﺎ اﻧﺘﻈﺎرِ ﺗﺸﻜﻴﻞِ آﻏﺎز زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﻋﻠـﻲرﻏـﻢ ﻋﻘـﺪ‬
‫ﺷﺮﻋﻲ و رﺳﻤﻲ )ﻛﻪ ﮔﺎه ﺑﻪ ﻳﻜﻲ دو ﺳﺎل ﻣﻲرﺳﺪ( از زﻧﺎﺷﻮﻳﻲ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻨـﺪ و از ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪيﻫﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﺑﻬﺮه ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪139‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫ب( ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻣﻠﺘﺰم ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﺧـﺎص آن )و‬
‫ﻧﻪ ﻣﺜﻞ اﻳﺮان اﻣﺮوزي( روﻳﻜﺮد »ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« رواج ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﻤﭽﻨـﺎن دﺧﺘﺮاﻧـﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺟﻨﺴﻲ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻛﻨﻨﺪ و از اﻳﻦ اﻣﻜﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫و ﺷﺮﻋﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل )از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺮدان و ﭘﺴـﺮان( داراي ﻣﺰﻳـﺖ و ﻓﻀـﻴﻠﺖ‬
‫ﻧﺴﺒﻲ »ﺑﺎﻛﺮهﺑﻮدن« ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﻜﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮﻳﺶ را در ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑـﺎ ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫دﺧﺘﺮان‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ دادهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻣﺰﻳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪان داراي اﻫﻤﻴﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻫﻤـﺔ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ و ﻣﺰاﻳﺎي دﻳﮕﺮ را از ﻳﺎدﻫﺎ ﺑﺒﺮد ﻳﺎ آنﻫﺎ را از ارزش ﺗﻬﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫پ( دﺧﺘﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ راﺑﻄـﺔ ﺟﻨﺴـﻲ ﻗﺒـﻞ از »ازدواج‬
‫داﺋﻢ« ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺰاﻳﺎي وﺟﻮدي آﻧﺎن ﺑﺎ دﻳﮕﺮ اﻓﺮاد ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ از‬
‫ﻣﻴﺎن ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎران ﺑﻴﺸـﺘﺮي ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮان‪ ،‬ﻫﻤﺴـﺮ ﺧـﻮد را ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎران ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ت( ﺗﺼﻮر ﺷﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﭘﻴﺶ از ازدواج در ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﻴﺮاﺳ‪4‬ﻣﻲ و ﺧﺼﻮﺻـﺎً‬
‫ﻏﺮﺑﻲ ﭼﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ آن رواﺑﻂ را ﻏﻴﺮاﺧ‪4‬ﻗﻲ و ﻧﺎﻣﺸﺮوع ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟!‬
‫ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﻋﺮف ﻫﻤﺎن ﺟﻮاﻣﻊ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﻦ »روﺳﭙﻴﺎن« ﻛﻪ از رواﺑـﻂ ﺟﻨﺴـﻲ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان »ﻛﺴﺐ و ﻛﺎر« ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﺑﺎ »زوجﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ رواﺑـﻂ ﻣﺴـﺘﻤﺮ اﻧﺴـﺎﻧﻲ ﻗﺒـﻞ از‬
‫ازدواج داﺋﻢ دارﻧﺪ« ﺗﻔﺎوت آﺷﻜﺎري ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺰ اﻳـﻦ دو روﻳﻜـﺮد را »ﻳﻜﺴـﺎن«‬
‫ﻓﺮض ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎه ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ رواﺑﻂ ﺗﻌﺮﻳﻒﺷـﺪة‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺧ‪4‬ق و ﻣﻨﻄـﻖ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸـﺮوعاﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﮕـﺮ آﻧﻜـﻪ در ﻣﺘـﻮن اوﻟﻴـﺔ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻬﻲ ﺻﺮﻳﺢ و ﻣﻌﺘﺒﺮي درﻣﻮرد آن رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ث( ﺗﻨﻮعﻃﻠﺒﻲ ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺣـﺮام ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬زن و‬
‫ﻣﺮد در ﺗﻨﻮعﻃﻠﺒﻲ ﺟﻨﺴﻲ و ﻳﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰ از آن‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻣﺸـﺎﺑﻬﻲ دارﻧـﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼـﻪ ﺗﻨـﻮعﻃﻠﺒـﻲ‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪140‬‬

‫اﻓﺮاﻃﻲ ﺑﺮاي ﻫﺮ دو ﺟﻨﺲ‪ ،‬اﺧ‪4‬ﻗﺎً ﻣـﺬﻣﻮم و ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ اﺳـﺖ و درﻧﺘﻴﺠـﻪ از ﻧﻈـﺮ ﺣﻜـﻢ‬
‫ﺷﺮﻋﻲ »ﻣﻜﺮوه« ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ج( ازﻧﻈﺮ اﻣﻜﺎن ﺗﺤﻘﻖ ﺧﺎرﺟﻲ ﺗﻨﻮعﻃﻠﺒﻲ ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬ﻣﻲداﻧـﻴﻢ ﻛـﻪ در »ازدواج داﺋـﻢ«‬
‫اﻳﻦ راﻫﻜﺎر ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ راﻳﺞ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي ﻣﺮد را ﭼﻬﺎرﺑﺮاﺑﺮ زن ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻫﻢزﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻬـﺎر ﻫﻤﺴـﺮ داﺋﻤـﻲ اﺧﺘﻴـﺎر ﻛﻨـﺪ‪ ،‬درﺣـﺎﻟﻲﻛـﻪ زن‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﻫﻤﺴﺮ داﺋﻤﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫چ( درﺑﺎرة »ازدواج ﻣﻮﻗﺖ« ﻣﺎﻳﻠﻢ ﺑﻪاﻃ‪4‬ع ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ ﻛﻪ )اﮔـﺮ ﺑﺤـﺚ ﻛﺮاﻫـﺖ ﺷـﺮﻋﻲ‬
‫ﺗﻨﻮعﻃﻠﺒﻲ و زﺷﺘﻲ ﻫﻢﺧﻮاﺑﮕﻲ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻣﺘﻌﺪد از ﻧﻈـﺮ ﻋـﺮف را ﻧﺎدﻳـﺪه ﺑﮕﻴـﺮﻳﻢ( ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻣﻮردي ﻛﻪ ازﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﻲ ﻣﻲﺗﻮان »ادﻋﺎي ﺑﺮاﺑﺮي ﺟﻨﺴﻲ زن و ﻣﺮد« را ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ ﻗـﺮار‬
‫داد و آن را ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ راﻳﺞ ﻓﻘﻬﻲ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮد‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮرد اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را در ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﻢ‪ .‬ﺧﻮاﻫﺸﻤﻨﺪم از ﻳﺎد ﻧﺒﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻮعﻃﻠﺒﻲ‬
‫ﺟﻨﺴﻲ از ﻣﻨﻈﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً اﻣﺮي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ )اﻣﺎ ﻧـﻪ در ﺣـﺪي ﻛـﻪ آن را ﺗﺤـﺮﻳﻢ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﺳﺎﺳﺎً اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺎﻣ‪ ً4‬ﺧﺼﻮﺻﻲ و ﻓﺮدي اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻓﺮديِ‬
‫اﻓﺮاد‪ ،‬روﻳﻜﺮدﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲﺷﻮد(‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻧﻈﺮﻳﺔ راﻳﺞ ﻓﻘﻬﻲ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬درﻣﻮرد زﻧﺎن ﻳﺎﺋﺴﻪ )ﻛﻪ اﺣﺘﻤـﺎل ﺣـﺎﻣﻠﮕﻲ ﺑـﺮاي آﻧـﺎن‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد( رﺳﻤﺎً ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه از زﻧﺎن‪ ،‬در ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ﻋﺪ‪‬ه ﻧﺪارﻧـﺪ و‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭘﺲ از زﻧﺎﺷﻮﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﺮدي ﻛﻪ زﻣﺎن ﺗﻮاﻓﻖﺷﺪة آﻧﺎن ﺳﭙﺮي ﺷـﺪه‪ ،‬ﺑ‪4‬ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺮد دﻳﮕﺮي ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬از ﻣﺠﻤﻮع ادﻟﻪاي ﻛﻪ در ﺑﺤﺚ ازدواج داﺋـﻢ و ﻣﻮﻗـﺖ و درﺧﺼـﻮص »رﻋﺎﻳـﺖ‬
‫ﻋﺪ‪‬ه ﺑﺮاي زن« وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳـﺪ ﻛـﻪ »اﺳـﺎس وﺟـﻮب ﻣﺮاﻋـﺎت ﻋـﺪ‪‬ه‪،‬‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﻃﻤﻴﻨﺎنﻳﺎﻓﺘﻦ و آﮔﺎهﺷﺪن از ﻋﺪمﺣﺎﻣﻠﮕﻲ اﺳـﺖ«‪ .‬ﺣـﺎل اﮔـﺮ ﻋﻤـﻞ زﻧﺎﺷـﻮﻳﻲ‬
‫ﺻﻮرت ﻧﮕﻴﺮد ﻳﺎ ﺑﺎ وﺳﺎﻳﻞ ﭘﻴﺸﮕﻴﺮي اﻧﺠﺎم ﺷﻮد و اﺳﺎﺳـﺎً ﺑـﻪﻫﺮﮔﻮﻧـﻪاي ﻛـﻪ ﻋﻠـﻢ ﺑـﻪ‬
‫‪141‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫ﻋﺪمﺣﺎﻣﻠﮕﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺰوم ﻣﺮاﻋﺎت ﻋﺪ‪‬ه از زن ﺳﺎﻗﻂ ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑ‪4‬ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮد دﻳﮕﺮي ازدواج ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ذات اﻳﻦ ازدواج‪ ،‬ﻣﻮﻗﺖ اﺳﺖ و ﺑﺎ اﺗﻤﺎم زﻣﺎن ﺗﻮاﻓﻖﺷﺪة اوﻟﻴـﻪ )و‬
‫ﻳﺎ ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺎندادن ﺑﻪ راﺑﻄﺔ ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﺗﻮاﻓﻖ اوﻟﻴﻪ ﻃﻮ‪t‬ﻧﻲﺗﺮ ﺑـﻮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ( و ﺑﺪون ﻃ‪4‬ق‪ ،‬اﻳﻦ ازدواج ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬زﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻣـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ در ﺗﻨـﻮعﻃﻠﺒـﻲ‪،‬‬
‫ﻫﻢﭘﺎي ﻣﺮدان ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬در ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﺛﺒﺖ رﺳﻤﻲ ﻳﺎ ﻗﺮارداد ﻗﺎﺑﻞ اراﺋﻪ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ )ﻛﻪ در ازدواج داﺋـﻢ‬
‫‪t‬زم اﺳﺖ( ‪t‬زﻣﺔ آن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ »ﻣﻌﺎﻃﺎ]‪ :‬رﺿﺎﻳﺖ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﻗـﺪاﻣﻲ ﻛـﻪ ﻧﺸـﺎﻧﮕﺮ اﻳـﻦ‬
‫راﺑﻄﺔ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ« ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ح( ازدواج داﺋﻢ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮ‪ ًt‬در ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ ﻣـﻮردﻧﻈﺮ‬
‫ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺤﺚ اداﻣﺔ ﻧﺴﻞ و داﺷﺘﻦ ﻓﺮزﻧﺪ و ﺗﺮﺑﻴﺖ آﻧﺎن در ﻣﺤﻴﻄـﻲ آرام‬
‫و ﺑﺎﺛﺒﺎت‪ ،‬ﻧﻜﺘﻪاي اﺳﺎﺳﻲ در ازدواج داﺋﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜـﻪ در ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ‪ ،‬ﺟـﺪاﻳﻲ زوج ﺑﺴـﻴﺎر آﺳـﺎن اﺳـﺖ و ﮔـﺎه ﺑـﺎ‬
‫ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ دﻟﺨﻮري‪ ،‬ﺑﻪ راﺑﻄﺔ ﻣﺰﺑﻮر ﭘﺎﻳﺎن داده ﻣﻲﺷﻮد وﻟﻲ در ازدواج داﺋﻢ‪ ،‬ﺟـﺪاﻳﻲ‬
‫زن و ﻣﺮد ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻘﺮراﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪراﺣﺘﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬زن و ﻣﺮد اﻧﮕﻴﺰة ‪t‬زم ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﺴﻞ در ازدواج ﻣﻮﻗﺖ را ﻧﺪارﻧﺪ وﻟﻲ اﻣﻨﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮاي ﺛﺒﺎت زﻧـﺪﮔﻲ در ازدواج‬
‫داﺋﻢ‪ ،‬اﻧﮕﻴﺰة ﻛـﺎﻓﻲ ﺑـﺮاي ﻫﻤﺴـﺮان ﻓـﺮاﻫﻢ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﺗـﺎ ﺑﭽـﻪدار ﺷـﻮﻧﺪ و ﺑـﻪ ﺗﺮﺑﻴـﺖ‬
‫ﻃﻮ‪t‬ﻧﻲﻣﺪت ﻓﺮزﻧﺪان در ﻛﻨﺎر ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬اﻣﻴﺪوار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻄﻠﻮﺑﺎت آدﻣﻴﺎن را ﺑﺮآورد و ﺑﻪﻫﻤﻴﻦدﻟﻴﻞ‪،‬‬
‫ﺑﺎزار آن از اﻳﻦﻃﺮﻳﻖ‪ ،‬ﺑﻲروﻧﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪142‬‬

‫اﮔﺮ اﻧﮕﻴﺰة ﺑﭽﻪدار ﺷﺪن و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻓﺮزﻧﺪان از روﻧﻖ اﻓﺘـﺎده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻧﺎﺷـﻲ از‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺼﻮر آن ﺳﺒﺐ دورﺑـﺎش‬
‫دادنﻫﺎي ﻣﻜﺮر ﺷﺪه و ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫خ( ﭼﻪ در ازدواج داﺋﻢ و ﭼﻪ در ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ‪ ،‬ﻓـﺮض اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ »ازدواج«‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ دﺧﺘﺮ و ﻳـﻚ ﭘﺴـﺮ ﻳـﺎ ﻳـﻚ زن و ﻳـﻚ ﻣـﺮد ﺑـﺎﻫﻢ ﭘﻴﻤـﺎن‬
‫ﻣﻲﺑﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻣﺴﺎوي ﺑﻴﻦ ﻣﺬﻛﺮ و ﻣﺆﻧﺚ وﺟـﻮد دارد و ﻧﻤﺎﻳﺸـﻲ از ﻇﻠـﻢ و‬
‫ﺳﺘﻢ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻇﻠﻤﻲ ﺑﻪ دﺧﺘﺮان در ﺟﻮاﻣﻌﻲ ﻣﺜﻞ اﻳﺮان ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬از ﺟﺎﻧـﺐ ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻧﻴﺴـﺖ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﻋﺮف و ﺟﺎﻣﻌﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ روﻳﻜﺮد ﺧـﻮد را از روﻳﻜـﺮد ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﺑﺮﺗـﺮ‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .8‬وﻳﮋﮔﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ رﺳﻮلاﷲ ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ زﻧـﺎن ﻣﻄﻠﻘـﻪ و ﺑﻴـﻮه ﺑـﻪراﺣﺘـﻲ ازدواج‬
‫ﻣﺠﺪد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺎ‪ ،‬زﻧﺎن ﻣﻄﻠﻘﻪ و ﺑﻴﻮه‪ ،‬ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ اﻣﻜﺎن ازدواج ﻣﺠـﺪد ﺑﺮاﻳﺸـﺎن‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺳﻮء ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﮕﺎه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬آﻳﺎ رواج »ﻣﺘﻌﻪ« ﻣﺸﻜﻞ اﻳﻦ زﻧـﺎن‬
‫را ﺣﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﺗﺸﺪﻳﺪ؟‬
‫اﺳﺎﺳﺎً در ﻋﺮف ﻋﺮب ﻗﺒﻞ از اﺳ‪4‬م‪ ،‬ازدواج داﺋـﻢ و ﻣﺠـﺪد و ﻣﻜـﺮر زﻧـﺎنِ ﺷـﻮﻫﺮ‬
‫ازدﺳﺖداده و ﻳﺎ زﻧﺎنِ ﻣﻄﻠﻘﻪ‪ ،‬اﻣﺮي راﻳﺞ ﺑﻮده اﺳـﺖ و ﻣﺸـﻜﻠﻲ ﺑـﺎ روﻳﻜـﺮد ﺷـﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪي دراﻳﻦﺧﺼﻮص ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜ‪» ً4‬اﺳﻤﺎءﺑﻨﺖﻋﻤﻴﺲ« اﺑﺘﺪاﺋﺎً ﻫﻤﺴﺮ داﺋﻤﻲ »ﺟﻌﻔﺮﺑﻦ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ« ﺑﺮادر اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫ﻋﻠﻲ)ع( ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴـﺮي داﺋـﻢ »اﺑـﻮﺑﻜﺮ« درآﻣـﺪ و »ﻣﺤﻤـﺪﺑﻦ‬
‫اﺑﻲﺑﻜﺮ« را ﺑﻪدﻧﻴﺎ آورد‪ .‬ﭘﺲ از وﻓﺎت ﺧﻠﻴﻔﺔ اول )اﺑﻮﺑﻜﺮ( ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي داﺋﻢ اﻣﺎم ﻋﻠﻲﺑـﻦ‬
‫اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ)ع( درآﻣﺪ‪.‬‬
‫اﺻﻞ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺪﻋﻴﺎن ﭘﻴﺮوي از ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤـﺪي)ص( ﺑـﻪ روﻳﻜﺮدﻫـﺎي‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻠﺘﺰم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ داﺳﺘﺎن ازدواج و رواﺑﻂ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً از ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬
‫‪143‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻗﻮﻣﻲ و ﻣﻠﻲ و ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻛﻮرِ ﺟﺎﻫﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ آن ﺳـﺎﻳﻪ‬
‫اﻓﻜﻨﺪه و ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪ‪ .‬ﻣﺸﻜﻞ اﻳﻦ ﺑﺎﻧﻮان ﺑﺎ اﻟﺘﺰام ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳـ‪4‬ﻣﻲ ﺣـﻞ ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ رواج ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت ﻋﻠﻤـﻲ دﻗﻴـﻖ و ﻣﺤﺎﺳـﺒﺎت روﺷـﻦ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳـﺎﻧﻪ و روانﺷﻨﺎﺳـﺎﻧﻪ و ﺑﺮآوردﻫـﺎي ﺣﻘـﻮﻗﻲ دﻗﻴـﻖ و ﻧﻈـﺎرت ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳـﺎن‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﻳﻜﻲ از راهﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﺑـﺎﻧﻮان‪ ،‬ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫــﺪ ﺑــﻮد‪ .‬ﺑﺴــﺎ ﻛــﻪ زﻧــﺪﮔﻲ ﻣﻮﻗــﺖ آﻧــﺎن ﺑــﺎ ﻣﺘﺠﻠــﻲﺳــﺎﺧﺘﻦ ﻣﺰاﻳــﺎي اﺧ‪4‬ﻗــﻲ و‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ازدواج داﺋﻢ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ .9‬آﻳﺎ ﺑﻪ ﺣﺎﻣﻠﮕﻲﻫﺎي ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻓﻜﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ اﮔﺮ در ﻃﻲ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ رواﺑﻂ‪ ،‬ﺣﺎﻣﻠﮕﻲ‬
‫رخ دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺑﭽﻪ ﺑﻪﻋﻬﺪة ﭼﻪ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ؟ ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻘﻂﺟﻨﻴﻦ در ﻛﺸﻮر ﻣـﺎ‬
‫ﻏﻴﺮﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﺳﺖ و آنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺒﺎدرت ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺟﺎﻫﺎي ﻧﺎﻣﻨﺎﺳـﺐ از ﻟﺤـﺎظ‬
‫ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ و‪ ..‬اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪﻛﺴﻲ ﺧﻄﺮ را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﻲﺷﻮد؟ ﺟﺎن ﭼﻪﻛﺴﻲ ﺑﻪﺧﻄﺮ ﻣﻲاﻓﺘﺪ؟ اﮔـﺮ‬
‫ﻓﺮض را ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﺳﻘﻂﺟﻨﻴﻦ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺸﺪ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ‪ ،‬در زﻣﺎن ﻧﺎﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺣـﺎﻣﻠﮕﻲ ﻓﻬﻤﻴـﺪه‬
‫ﺷﺪ و زن ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ را ﺑﻪدﻧﻴﺎ آورد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ و‪ ...‬ﺑﻪ ﻋﻬﺪة ﭼﻪﻛﺴﻲ‬
‫اﺳﺖ؟ آﻳﺎ در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎز »زن« و ﻛﻮدك ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ؟ اﮔﺮ زن‪ ،‬ﻛـﻮدك را ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺰرگ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻋ‪4‬وه ﺑﺮ ﻧﮕﺎهﻫﺎ و ﻃﻌﻨﻪﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑـﺎر ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﻳـﻚ‬
‫اﻧﺴﺎن را ﺑﻪﻋﻬﺪه ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻛﻮدك ﺑﺪون ﭘﺪر‪ ،‬ﺑﺰرگ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﺸﻜ‪4‬ت ﺧـﺎص ﺧـﻮد را‬
‫ﭘﻴﺪا ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد و‪ ...‬اﮔﺮ ﺑﭽﻪ ﺑﻪ ﭘﺮورﺷﮕﺎه ﺳﭙﺮده ﺷـﻮد‪ ،‬ﻧﻴـﺰ‪ ،‬ﻣﺸـﻜ‪4‬ت ﻋﺪﻳـﺪهاي ﺑـﺮاي‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻨﻬﺎ رﻓﻊ ﻳﻚ ﻫﻮس ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ ،‬آﻳـﺎ آﻳﻨـﺪه اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ از رﻓـﻊ ﻫـﻮسﻫـﺎي‬
‫زودﮔﺬر ﻛﻢاﻫﻤﻴﺖﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﺣﺘﻤﺎً ﻓﻴﻠﻢ »ﺷﻮﻛﺮان« را دﻳﺪهاﻳﺪ‪ ،‬آﻳﻨﺪة زن و ﻣﺮد آن ﻓﻴﻠﻢ ﭼـﻪ‬
‫ﺷﺪ؟ ﻫﺰﻳﻨﺔ ﻛﺪامﻳﻚ ﮔﺰافﺗﺮ ﺑﻮد؟‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﻧﺎﺷﻲ از ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ازدواج داﺋﻢ ﺑﺮﻋﻬﺪة ﭘـﺪر ﻓﺮزﻧـﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻔﻘﺔ او واﺟﺐ اﺳﺖ و ارث ﻫﻢ ﻣﻲﺑﺮد‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪144‬‬

‫زن در ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﺮد ﺷﺮط ﻛﻨﺪ ﻛﻪ از اﺑﺘﺪاي ازدواج ﻳﺎ درﺻـﻮرت‬
‫ﺣﺎﻣﻠﻪﺷﺪن‪ ،‬ﻧﻔﻘﺔ ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ زن را ﻧﻴﺰ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﮕﺮاﻧﻲﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر در ﭘﺮﺳـﺶ‪ ،‬ﻧﺎﺷـﻲ از ﻧﺎآﺷـﻨﺎﻳﻲ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺑـﻪ‬
‫اﺣﻜﺎم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ازدواج ﻣﻮﻗﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻣﺎﻫﻮي اﻳﻦ ازدواج ﺑﺎ ﻧﻮع داﺋﻢ‪ ،‬در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬در ازدواج داﺋﻢ‪ ،‬اﺻﻞ ﺑﺮ‬
‫ارثﺑﺮدن زن و وﺟﻮب ﻧﻔﻘﺔ او ﺑﺮ ﻣﺮد اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ‪ ،‬اﺻـﻞ ﺑـﺮ ﻋـﺪم‬
‫ارث و ﻧﻔﻘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي آن اﺳﺖ ﻛﻪ »اﮔـﺮ در ﺿـﻤﻦ ﻗـﺮارداد ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ‪،‬‬
‫ﺷﺮط ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻔﻘﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد و از ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ارث ﺑﺒﺮﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﺷـﺮع ﻧﻴﺴـﺖ و‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﺮﻃﺒﻖ ﻗﺮارداد واﺟﺐ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﭼﻨـﻴﻦ ﺷـﺮﻃﻲ ﻧﻜﻨﻨـﺪ‪ ،‬از ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ارث‬
‫ﻧﻤﻲﺑﺮﻧﺪ و ﻧﻔﻘﺔ زن‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ در ازدواج داﺋﻢ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻧﻔﻘـﻪ را ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬
‫ﻧﻜﻨﻨﺪ و اﺳﺎﺳﺎً ﺑﻪ آن ﻧﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮد ﻧﻔﻘﻪاي درﺣﺪ ﻣﺘﻌﺎرف ﺑﺮ ﻣﺮد واﺟﺐ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد«‪.‬‬
‫‪ .10‬اﮔﺮ دﺧﺘﺮ ﺑﺎﻛﺮهاي اﻗﺪام ﺑﻪ ﻣﺘﻌﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آن ﭼﻪ آﻳﻨﺪهاي ﺑـﺮاﻳﺶ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﺼـﻮر‬
‫اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﺟﺰ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دﺧﺘﺮان‪ ،‬ﺷﺎﻧﺲ ﻛﻤﻲ ﺑﺮاي ازدواج داﺋﻢ دارﻧـﺪ و ﺗـﺎ آﺧـﺮ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻛﺎ‪t‬ي ﺟﻨﺴﻲ ﺑﺮاي ﻣﺮدان ﻫﻮسران ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ را در ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺌﻮا‪t‬ت ‪ 7‬و ‪ 8‬ﺷﻤﺎ دادهام‪ .‬او‪t .ًt‬زﻣـﺔ ﻫـﺮ ازدواج‬
‫ﻣﻮﻗﺘﻲ ازدﺳﺖدادن ﺑﻜﺎرت ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ .‬ﭼﺮا ﺗﺼﻮر ﻣـﻲﻛﻨﻴـﺪ ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﻫﺰﻳﻨـﺔ ازدواج‬
‫ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞﺷﺪن ﺑﻪ ﻛﺎ‪t‬ي ﺟﻨﺴﻲ ﺑـﺮاي ﻣـﺮدان ﻫـﻮسران ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻟﻄﻔـﺎً ﺗﻮﺿـﻴﺤﺎت‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻦ را ﻣﺮور ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴـﺖ؛ ﺛﺎﻟﺜـﺎً‪ .‬ﻣﺸـﻜ‪4‬ت ﺷـﻤﺮدهﺷـﺪه در‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از روﻳﻜﺮد ﻏﻠﻂ ﻋﺮف‪ ،‬در ﺟﻮاﻣﻌﻲ ﻣﺜﻞ اﻳـﺮان اﺳـﺖ و‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﻪ »ﻃﺮح ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي« ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ .11‬ﻓﺮق رواﺑﻂ ﺧﺎرج از ازدواج ﻛﻪ در ﻏﺮب راﻳﺞ اﺳﺖ ﺑﺎ »ﻣﺘﻌﻪ« ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼـﻪ آﻧﻜـﻪ‬
‫ﺧﻮدﺗﺎن اﻳﻦ دو را ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ داﻧﺴﺘﻪاﻳﺪ؟‬
‫‪145‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫اﮔﺮ در رواﺑﻂ ﭘﻴﺶ از ازدواج ﻛﻪ در ﻏﺮب رواج دارد‪ ،‬زن ﻓﺎﻗﺪ ﻫﻤﺴﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣـﺮد‬
‫ﻧﻴﺰ اﻣﻜﺎن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮد را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﻳﺎ اﺻﻮ‪ ًt‬ﻓﺎﻗـﺪ ﻫﻤﺴـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻣﺮاﻋـﺎت‬
‫ﺣﺎﻣﻠﮕﻲ و ﻋﺪم آن ﺑﺸﻮد‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﺑﻴﻦ آن روﻳﻜـﺮد ﺑـﺎ ﻣﻘﻮﻟـﺔ »ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ« وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ راﻳﺞ ﻓﻘﻬﻲ ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﺨﺖﮔﻴﺮيﻫﺎﻳﻲ درﻣـﻮرد ﺧﻮاﻧـﺪن ﺻـﻴﻐﺔ ﻋﻘـﺪ و‬
‫ﻟﺰوم ﻣﻬﺮﻳﻪ‪ ،‬ﺗﻔﺎوتﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ روﻳﻜﺮد ﻏﺮﺑﻴﺎن دارد ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﺪاﻓﻊ آن ﻧﻴﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫‪ .12‬ﺑﺎ رواج ﻣﺘﻌﻪ‪ ،‬آﻳﺎ ﺷﻤﺎر ﺧﻴﺎﻧﺖﻫﺎي ﻣﺮدان ﻫﻤﺴﺮدار اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ؟ اﺛﺮات‬
‫رواﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﻴﺎﻧﺖ در ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻲﮔﺬارد و ﺟﻨﮓﻫﺎ و ﻧﺰاعﻫـﺎي ﺧـﺎﻧﻮادﮔﻲ و‪ ...‬ﻣﺘﺮﺗـﺐ‬
‫ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺰ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ آﺳﻴﺐ را ﻫﻤﺴﺮ آن ﻓﺮد و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ )ﻫﻤﺎن‬
‫ﺟﻮانﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ وزﻳﺮ ﻛﺸﻮر دﻟﺶ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻛﺒﺎب اﺳﺖ( ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﻳﺪ؟!‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻦ ﻫﻴﭻ ﻧﺴﺒﺘﻲ ﺑﻴﻦ دﻓﺎع از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤـﺪي)ص( و دﻓـﺎع از وزﻳـﺮ‬
‫ﻛﺸﻮر دوﻟﺖ ﻧﻬﻢ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻪ ﻓﻘﻬﻲ و ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺑﻨﺪه ﺑﺎ اﻳﺸـﺎن ﻫـﻢﺟﻬـﺖ‬
‫ﻧﺒﻮده و ﻧﻴﺴﺘﻢ و اﺻﻮ‪ ًt‬اﻳﺸﺎن را در ﻃﺮح اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع‪ ،‬ﻣﻌـﺬور ﻧﻤـﻲداﻧـﻢ‪ .‬دوﻟـﺖ و‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺧـﻮد ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ و از دﺧﺎﻟـﺖ در ﺣـﻮزهﻫـﺎي‬
‫ﻋﻠﻤﻲ و ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲﻫﺎي دوﻟﺖ در اﻳﺠﺎد اﺷﺘﻐﺎل و اﻣﻨﻴﺖ ﺷﻐﻠﻲ و ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﺴـﻜﻦ‬
‫و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از رﺷﺪ ﺗﻮرم )ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻊ اﺻﻠﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ازدواج ﺟﻮاﻧـﺎن اﻳـﻦ ﻣـﺮز و ﺑـﻮم‬
‫اﺳﺖ( ﺑﺎ ﻃﺮح ﻟﻔﻈﻲ و ﻧﺎﭘﺨﺘﺔ »رواج ﺷﺘﺎبزده و ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲﻧﺸـﺪة ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ« ﻧـﻪ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ و ﻧﻪ از دﻳﺪ ﺳﻴﺎﺳﺖورزان ﻣﺨﻔﻲ ﻣﺎﻧﺪه و ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬وﻇﻴﻔـﺔ دوﻟـﺖ ﭼﻴـﺰي‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺣﻮزة ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﻲ )ﺧﻮاه ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎﺷـﺪ ﻳـﺎ‬
‫ﺧﻴﺮ( ﺗ‪4‬ش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪146‬‬

‫ﻣﻦ از دﻳﺪﮔﺎه ﺷﺮﻳﻌﺖ دراﻳﻦﺧﺼﻮص و ﺑﺎ ﺑﺮداﺷـﺖ ﺧـﻮد‪ ،‬دﻓـﺎع ﻣـﻲﻛـﻨﻢ و اﻳـﻦ‬

‫ﻣﻮﺿﻮع را ﻣﻘﻄﻌﻲ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﻘﻬﻲ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻲﻣﺎﻧﻢ و اﮔﺮ‬
‫اﺳﺘﺪ‪t‬ﻟﻲ ﻗﺎﻧﻊﻛﻨﻨﺪه ﺑﺒﻴﻨﻢ و ﻳﺎ ﺑﺸﻨﻮم‪ ،‬از آن اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ب( اﮔﺮ ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﻲ ﻛﺴـﻲ اﻳـﻦ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ‪» :‬ﻣـﺮدان داراي ﻫﻤﺴـﺮ‪ ،‬ﺟـﺰ در ﻣـﻮارد‬
‫اﺿﻄﺮاري )ﻋﺪماﻣﻜﺎن ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪي ﺟﻨﺴـﻲ از ﻫﻤﺴـﺮ داﺋﻤـﻲ در ﻣـﺪﺗﻲ ﻃـﻮ‪t‬ﻧﻲ( ﺣـﻖ‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از اﻳﻦ راﻫﻜﺎر را ﻧﺪارﻧﺪ« ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﭘﺎﺳـﺦ دﻫـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ راﻫﻜـﺎر‪ ،‬ﻣﻮﺟـﺐ‬
‫ﺑﺮﻫﻢﺧﻮردن ﻧﻈﺎم ﺧﺎﻧﻮاده و ازدواجﻫﺎي داﺋﻢ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻜﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﻴﺎﻧﺖﻫﺎ در ﻫﻤﺔ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺪرن و درﺣﺎل ﮔﺬار‪ ،‬وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ و‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ وﻟﻲ ﻧﺎم »ﺧﻴﺎﻧﺖ« را ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮﺧﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻳﻚ ﻃﺮح و ﻳﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻓﺴﺎد و ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻧﺸﻮد ﻛﻪ دراﻳﻦﺧﺼﻮص‪ ،‬ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫پ( اﻛﻨﻮن ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ رواج ﻧﺪارد ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻫﺪ ﺧﻴﺎﻧﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻫﺴـﺘﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﻫﺸﻴﺎر ﺑﻮد ﻛﻪ درﺻﻮرت ﺿﺮورت ﻃﺮح ﻣﺠﺪد اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬از آﻣﺎر ﻓﻌﻠﻲ ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻜﻨﻴﻢ و‬
‫آن را ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﻄﻠﺐ ﺟﺪﻳﺪ ﻧﮕﺬارﻳﻢ‪.‬‬
‫‪ .13‬واﻗﻌﺎً‪ ،‬اﺳﺘﺪ‪t‬ل ﺷﻤﺎ‪ ،‬در ﺑﺎب اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮﻛﺲ اﻫـﻞ ﺳﻮءاﺳـﺘﻔﺎده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺳﻮءاﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﺮﻛﺲ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﻮع ﺧﻮد ﺟﺎﻟﺐﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬او‪ ًt‬ﻗـﺎﻧﻮن ﭼﻨﺪﻫﻤﺴـﺮي‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪﺷﺪت زنﺳﺘﻴﺰ اﺳﺖ و ﻓﻌﺎ‪t‬ن ﺣﻘﻮق زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﻐـﻮ اﻳـﻦ ﻗـﺎﻧﻮن ﻣﺼـﺮّﻧﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴـﺎً وﻗﺘـﻲ‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ رواج ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪﺳﻤﺖ آن ﺟﺬب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﻲ ازدواج ﻣﻮﻗﺖ در ﺟﺎﻣﻌﻪ رواج ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮريﻛﻪ درﺻﺪ زﻳﺎدي از ﭘﺴـﺮان‪ ،‬از‬
‫اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً‪ ،‬درﺻﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮي از ﻣﺮدان زندار ﻧﻴﺰ ﺑﻪﺳﻤﺖ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﮔﺮاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )وﻟﻮ اﻳﻨﻜﻪ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﺎدي ﻓﻜﺮ ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده اﺻ‪ ً4‬ﺑﻪ ﻣﺨﻴﻠﻪ اﻳﻦ ﻣـﺮد‬
‫ﺧﻄﻮر ﻫﻢ ﻧﻜﻨﺪ(‪ ،‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺨﻔﻲﺑﻮدن و ارزان ﺑﻮدن و راﺣﺖﺗـﺮ ﺑـﻮدن »ﻣﺘﻌـﻪ« اﺣﺘﻤـﺎل‬
‫ﺧﻴﺎﻧﺖ اﻳﻦ ﻣﺮدان اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ از ﻣﺮﺣﻮم ﻛﻠﻴﻨﻲ ]ﺷﺎﻫﺪ[ ﻣـﻲآورﻳـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻗـﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺪﻧﻲ ﻣﺎ ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ؟ »ﻣﺮد ﺗﺎ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖﺑﺎر ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺻﻴﻐﻪ ﻛﻨﺪ«‪ .‬و اﮔﺮ اﻵن درﺻـﺪ ﻛﻤـﻲ‬
‫‪147‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ »ﻗﺒﺢ« و »ﻋﺪمﭘﺬﻳﺮش« اﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ازﺳـﻮي آﺣـﺎد‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وا‪ t‬درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﺻﻴﻐﻪ‪ ،‬ﻗﺒﺤﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﺮا ﻓﺮد از اﻳـﻦ اﻣﻜـﺎن اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻧﻜﻨﺪ؟!‬
‫او‪ .ًt‬ﻣــﻦ از ﺑﺮداﺷــﺖ ﻣﻮردﻗﺒــﻮل ﺧــﻮد دﻓــﺎع ﻣــﻲﻛــﻨﻢ و ﻣــﺪاﻓﻊ ﻗــﺎﻧﻮن ﻣــﺪﻧﻲ و‬
‫ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي راﻳﺞ ﻓﻘﻬﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻴﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ‪ ،‬رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ از اﻣﺎم ﻣﻮﺳﻲﺑﻦﺟﻌﻔﺮ)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ ﻛـﻪ‪:‬‬
‫»اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺒﺎح و آزاد اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ او را ﺑـﺎ ازدواج داﺋـﻢ از ازدواج‬
‫ﻣﻮﻗﺖ ﺑﻲﻧﻴﺎز ﻧﻜﺮده اﺳـﺖ‪) «...‬ﻫـﻲ ﺣـ‪4‬ل ﻣﺒـﺎح ﻣﻄﻠـﻖ ﻟﻤـﻦ ﻟـﻢ ﻳﻐﻨـﻪ اﷲ ﺑـﺎﻟﺘﺰوﻳﺞ‬
‫ﻓﻠﻴﺴﺘﻌﻔﻒ ﺑﺎﻟﻤﺘﻌﻺ‪ ،...‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ 452/5‬و ‪ (453‬و رواﻳﺖ ﻋﻠﻲﺑﻦﻳﻘﻄﻴﻦ از اﻳﺸﺎن ﻛﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﻣﻀــﻤﻮن را دارد )و ﻣــﺎ أﻧــﺖ و ذاك ﻓﻘــﺪ أﻏﻨــﺎك اﷲ ﻋﻨﻬــﺎ‪ ،‬ﻛــﺎﻓﻲ ‪ (452/5‬ﻣــ‪4‬ك‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦﻛﻨﻨﺪة اﻳﻦ ﻣﺒﺤﺚ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ .‬ﻛﺪام ﻗﺎﻧﻮن را ﺳﺮاغ دارﻳﺪ ﻛﻪ ﻓـﺮد ﻳـﺎ اﻓـﺮادي از آن ﺳﻮءاﺳـﺘﻔﺎده ﻧﻜـﺮده ﻳـﺎ‬
‫ﻧﻜﻨﻨﺪ؟ ﻣﻦ ﻣﺪﻋﻲ ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮﺧـﻲ ﺳﻮءاﺳـﺘﻔﺎدهﻫـﺎ‪ ،‬ﺣﻘـﻮق ﻃﺒﻴﻌـﻲ‬
‫دﻳﮕﺮان را از آﻧﺎن ﺳﻠﺐ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ .‬ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮدهام و اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ »ﺑﺎﻳـﺪ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳـﺎن و ﻣﺘﺨﺼﺼـﺎن‬
‫ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﺣﻘﻮقداﻧﺎن و ﻓﻘﻴﻬﺎن‪ ،‬در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﺑﻨﺸﻴﻨﻨﺪ و ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺟﻮاﻧﺐ ﻗﻀﻴﻪ‪ ،‬راهﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻬﺮهﮔﻴـﺮي ﺟﻮاﻧـﺎن از اﻳـﻦ ﺣـﻖ ﻣﺸـﺮوع و ﻃﺒﻴﻌـﻲ را‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻛﺮده و آن را ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ از دﻏﺪﻏﻪﻫﺎ ﻛﺎﺳـﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد و‬
‫ﺑﻦﺑﺴﺖﻫﺎ ﮔﺸﻮده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .14‬ﺑﻪﻧﻈﺮﻣﻦ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ در ﺑﻨﺪ ‪ 12‬ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺿﺮر ﻣﺎدران‪ ،‬ﺿـﺮر ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸـﺎن ﻫـﻢ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﻣﻨﻔﻌﺘﺸﺎن‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪148‬‬

‫اﮔﺮ اﻃﻤﻴﻨﺎن دارﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﻤﺎ ﻣﻮردﻗﺒﻮل اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺟﻮاﻧﺎن اﻳﻦ ﻣـﺮز و ﺑـﻮم ﻳـﺎ‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ اﺳ‪4‬ﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻖ ﺷﻤﺎ اﺳﺖ و ﻋﻴﺒﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻈﺮ دﻫﻴـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ اﮔـﺮ‬
‫آﻣﺎرﻫﺎ ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﻗﻀﺎوت ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ .15‬آﻧﭽﻪ ﺑﺮاي ﻣﻦ و ﺑﺴﻴﺎري از اﻓﺮاد دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ‪» ،‬رواج« اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳـﺖ و‬
‫ﻧﻪ ﺧﻮد اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﺘﻌﻪ ﻛﺎﻣ‪ ً4‬در ﺣﻮزة ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻫﺮ ﻓﺮد ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻫﺮﻛﺴﻲ‬
‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﺎﻧﻮادهاش و ﺑﺎورﻫﺎﻳﺶ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‪» ،‬ﻣﺘﻌﻪ« ﻛﻨﺪ ﻳـﺎ ﻧﻜﻨـﺪ و ﺻـﺪاﻟﺒﺘﻪ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻮاﻗﺐ آن را ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ .‬وﻟـﻲ رواج »ﻣﺘﻌـﻪ« در ﺟﺎﻣﻌـﻪ‪ ،‬ﺑـﻪﻋﻠـﺖ ﻣﺎﻫﻴـﺖ ﺑـﻪﻏﺎﻳـﺖ‬
‫زنﺳﺘﻴﺰي ﻛﻪ دارد‪ ،‬ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺑـﻪﻏﺎﻳـﺖ زنﺳـﺘﻴﺰ« ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺷـﻤﺎ ﺑـﺮ آن ﺗﺄﻛﻴـﺪ‬
‫ورزﻳﺪهاﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻴﺴﺘﻢ و د‪t‬ﻳﻞ ﺧـﻮد را در ﭘﺎﺳـﺦ ﭘﺮﺳـﺶﻫـﺎي ﭘﻴﺸـﻴﻦ ﺷـﻤﺎ اراﺋـﻪ‬
‫ﻛﺮدهام‪.‬‬
‫ﺻﺮفﻧﻈﺮ از اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﻮاﻓﻘﻢ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻞ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻮزة ﺧﺼﻮﺻﻲ زﻧﺪﮔﻲ اﻓﺮاد اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎزﺗﺎب اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ رواﺑﻂ ﻣﺴﺘﻤﺮ دو ﺟﻮان دﺧﺘﺮ و ﭘﺴـﺮ‪ ،‬ﭘـﻴﺶ از ازدواج‪ ،‬ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻨﺠـﺎ اﺳـﺖ ﻛـﻪ دوﮔـﺎﻧﮕﻲ ﺑﺮداﺷـﺖﻫـﺎ )ﻣﺜﺒـﺖ و ﻣﻨﻔـﻲ(‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آﻳﻨﺪة اﻳﻦ دو ﺟﻮان و ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي آﻧﺎن را دﺳﺘﺨﻮش ﺗﺤﻮ‪t‬ت ﻣﺜﺒـﺖ و ﻣﻨﻔـﻲ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻳﻦ ارﺗﺒـﺎط را »ﺻـﺮﻓﺎً ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﺣـﻮزة ﺧﺼﻮﺻـﻲ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ اﻓﺮاد« داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .16‬و در آﺧﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻬﺒﻮد ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺗﺒﻠﻴﻎ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺗﺒﻌـﻴﺾﻫـﺎي ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ ﻋﻠﻴـﻪ‬
‫زﻧﺎن در اﻣﺮ ازدواج )ﻣﺜﻞ ﺣﻖ ﻃ‪4‬ق ﻳﻚﻃﺮﻓـﻪ‪ ،‬ﺗﻌـﺪد زوﺟـﺎت و‪ (...‬ﻛـﻪ زن را »ﺑـﺮده«ي‬
‫ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮد ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬و ﺑﻪﻧﻈﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻴﺰان ﻣﻬﺮﻳﻪ را ﺑﺎ‪ t‬ﺑـﺮده اﺳـﺖ‬
‫و ﻧﺸﺎندادن اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ‪t‬زﻣﺔ ﺷـﺮع ﻧﺒـﻮده و ﻣﺨـﺘﺺ ﺷـﺮاﻳﻂ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻣﻴ‪4‬دي و ﻋﺮب ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺑـﻮده اﺳـﺖ و ﺑـﺎ ﺗﻐﻴﻴـﺮ اﻳـﻦ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬
‫ﺿﺮﺑﻪاي ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺳ‪4‬م ﻧﻤﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺳـﻌﻲ در ﺗﺴـﻬﻴﻞ »ازدواج داﺋـﻢ« داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ‪ ،‬اﻣـﺮي‬
‫‪149‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫ﭘﺴﻨﺪﻳﺪهﺗﺮ و ﻋﻘ‪4‬ﻧﻲﺗﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رواج »ﻣﺘﻌﻪ« ﻧﻴﺴﺖ؟ ﭼﻪ آﻧﻜﻪ رواج اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه‪ ،‬ﭘﺎكﻛﺮدن‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎي ﺑﺰرگﺗﺮ و رﻓﻊﺗﻜﻠﻴﻒ از آﻧﺎن ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻮلاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻠﻊ( ﻣﻘﺎﻟﻪاي را در ﺳﺎل ‪ 81‬ﻳﺎ‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻦ درﻣﻮرد ﺣﻖ ﻃ‪4‬ق ﻳﻚﻃﺮﻓﻪ ازﺳﻮي زن ) ُ‬
‫‪ 82‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮدهام ﻛﻪ ﻧﮕﺎرش ﺟﺪﻳﺪﺗﺮ آن را در آرﺷﻴﻮ وﺑ‪4‬گ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ‬ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﺳﻪﮔﻮﻧﻪ ﺟﺪاﻳﻲ در اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﭘـﻴﺶﺑﻴﻨـﻲ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .1 :‬زن‬
‫ﺧﻠﻊ(؛ ‪ .2‬ﻣﺮد ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ از زن‬
‫ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮد ﺟﺪا ﺷﻮد ) ُ‬
‫ﺟﺪا ﺷﻮد )ﻃ‪4‬ق(؛ ‪ .3‬ﻫﺮدو ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ )ﻣﺒﺎرا](‪.‬‬
‫ب( درﻣﻮرد ﺣﻘﻮق ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ زن و ﻣﺮد ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﺴﺎوي و ﻣﻤﺎﺛﻠﺖ ﺣﻘﻮق‬
‫آﻧﺎن ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ اﻟﺰاﻣﻲ ﻣﺮدان از دﻳﺪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤـﺪي)ص( در ﻫﻤـﺔ زﻣـﺎنﻫـﺎ‪،‬‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪﺷﺪه ازﺳﻮي ﻋﻘ‪4‬ي ﺑﺸﺮ در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك و ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮان اﺳﺖ )و‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻬﻦَّ ‪‬ﻣ ْﺜﻞُ ا َﻟّـﺬي ‪‬ﻋﻠَـﻴ ِﻬﻦَّ ﺑِـﺎ ْﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﻌﺮُوف‪ ،...‬اﻟﺒﻘـﺮ]‪ .228 ،‬و‪ ‬ﻋﺎﺷ‪‬ـﺮُو ‪‬ﻫﻦَّ‬
‫ﺧﻴﺮاً ﻛﺜﻴﺮاً‪ ،‬اﻟﻨﺴـﺎء‪،‬‬
‫ﺠ ‪‬ﻌﻞَ اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻓﻴﻪ‪َ ‬‬
‫ﺑِﺎ ْﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﻌﺮُوف‪َ ‬ﻓﺈِنْ ﻛﺮِ ‪‬ﻫ ُﺘﻤ‪‬ﻮ ‪‬ﻫﻦَّ َﻓﻌ‪‬ﺴﻲ أَنْ َﺗﻜﺮَﻫ‪‬ﻮا َﺷﻴﺌﺎً و‪ ‬ﻳ ‪‬‬
‫‪.(19‬‬
‫پ( ﺗﺴﻬﻴﻞ در اﻣﺮ ازدواج داﺋﻢ‪ ،‬ﺗﻮﺻـﻴﺔ ﻣﻜـﺮر و ﻣﺆﻛـﺪ ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤـﺪي)ص(‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻢ در ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻘﺎﻟـﺔ ﻣﻨﺘﺸـﺮه در روزﻧﺎﻣـﺔ »ﻫـﻢﻣـﻴﻬﻦ« آرزو ﻛـﺮدهام ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﺔ ﺟﻮاﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آﻳﺪ ﺗﺎ ﻧﻴﺎز ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﻪ ازدواج ﻣﻮﻗﺖ وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺧﺎﺗﻤﺔ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ و ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻜﺘﻮب‪ ،‬ﻣﺎﻳﻠﻢ ﺑﻪاﻃ‪4‬ع ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ ﻛﻪ روﻳﻜـﺮد ﺣﻘﻴﻘـﻲ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( در ﻛﻠﻴﺔ اﺣﻜﺎم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رواﺑﻂ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺻﺎﻟﺖ آزادي‬
‫و ﻣﺠﺎز ﺑﻮدن اﺳﺖ )اﺻﺎﻟﻺ ا‪t‬ﺑﺎﺣﺔ ﻋﻘﻠﻴﻪ( ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ دﻟﻴﻠﻲ اﻃﻤﻴﻨﺎنآور )ﻋﻘﻠﻲ ﻳﺎ ﻧﻘﻠـﻲ(‬
‫ﺧ‪4‬ف آن را ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪150‬‬

‫ﻣﻮﺿﻮع »رواﺑﻂ ﺟﻨﺴﻲ« ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻤﻮل اﻳﻦ »ﻗﺎﻋﺪة ﻛﻠﻲ« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ د‪t‬ﻳـﻞ‬
‫ﻗﺎﻧﻊﻛﻨﻨﺪة ﻋﻘﻠﻲ ﻳﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ و اﻃﻤﻴﻨﺎنآور‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ »ﺣﻖ ﻃﺒﻴﻌﻲ« را ﻣﺤﺪود ﻛـﺮد‪،‬‬
‫وﮔﺮﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﻜﻢ اﺻﻠﻲ ﺧﻮد )ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺒﺎح و ﻣﺠﺎز ﺑﻮدن ﻋﻘﻠﻲ( ﺑﺎﻗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺠﺐآور ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ »ﻣﺪاﻓﻌﺎن آزادي و ﺣﻘﻮقﺑﺸﺮ« در اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع‪ ،‬ﻣـﺪاﻓﻊ‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎ و ﺳﻠﺐ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﻢ ﺑﺎ اﺗﻜﺎ ﺑـﻪ ﭼﻨـﺪ »اﻣﻜـﺎن و اﺣﺘﻤـﺎل«‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺴﺎرتﻫﺎي ﻧﺎﺷﻲ از روﻳﻜﺮدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻗـﻮﻣﻲ«‬
‫و ﻓﺮﻫﻨﮓ »ﻣﺮدﺳﺎ‪t‬راﻧﻪ«‪.‬‬
‫از ﺧﺪاي ﺑﺰرگ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻛﻪ ﻣـﺎ را ﻗـﺪردان ﺣﺠـﺖ ﻣﺴـﺘﻤﺮ و داﺋﻤـﻲ ﺧـﻮد ﺑـﺮ‬
‫ﺑﺸﺮﻳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ »ﻋﻘﻞ« ﻗﺮار دﻫﺪ ﺗﺎ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﺮ او ﻧﭙـﺮدازﻳﻢ‪ ،‬ﻛـﻪ او را ﻓﺮاﺗـﺮ از ﻫـﺮ‬
‫ﺣﺠﺖ ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﭘﺎس ﺑﺪارﻳﻢ و از او ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮﻳﻢ و اﻗﺘﻀﺎﺋﺎت ﭘﺎﻳﺒﻨﺪي ﺑﻪ آن را درﻳـﺎﺑﻴﻢ‪.‬‬
‫او را ﺳﭙﺎس ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺳ‪4‬ﻣﺘﻲ و ﻫﺸﻴﺎريام داد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻣﺘﻦ را ﺑﻨﮕﺎرم‪.‬‬
‫از ﺷﻤﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً دﻗﻴﻖ ﺧـﻮد‪ ،‬ﺳـﺒﺐﺳـﺎز ﺟﻤـﻊآوري و اﻧﺘﺸـﺎر اﻳـﻦ‬
‫ﭘﺎﺳﺦﻫﺎ ﺷﺪﻳﺪ و ﻧﺸﺎن دادﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ »ﺗﻔﻜﺮ« در ﭘﻲ داﻧﺶ ﻣﻲﮔﺮدﻳـﺪ )ﻛـﻪ ﺧـﻮد ﺑﺮﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﻋﺒﺎدات اﺳﺖ( ﻧﻴﺰ ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم‪.‬‬
‫ﺷﺎد و ﺳﺎﻟﻢ و ﭘﻴﺮوز ﺑﺎﺷﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ 23‬ﻣﺮداد ‪ ،1386‬ﻓﺮﻳﻤﺎن‬
 ‫درﻣﻮرد رواﺑﻂ دﺧﺘﺮان و ﭘﺴﺮان و ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺟﻨﺴﻲ‬

‫‪ .1‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ در ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »ﻋﻘﻞ و ﺷـﺮع« و ﺑﺮﺧـﻲ ﭘﺎﺳـﺦﻫـﺎي ﭘﻴﺸـﻴﻦ‪،‬‬

‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻲ درﺧﺼﻮص رواﺑﻂ ﻣﺸﺮوع ﺑﻴﻦ دﺧﺘﺮ و ﭘﺴـﺮ )ﻗﺒـﻞ از ازدواج داﺋـﻢ( اراﺋـﻪ‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺪ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪاﻃ‪4‬ع ﻣﻲرﺳﺎﻧﻢ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( در ﺟﻮاﻣﻌﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻋﺮف راﻳﺞ‪ ،‬وﺟـﻮد ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ راﺑﻄـﻪ )ﺟـﺰ‬
‫ازدواج داﺋﻢ( را ﻣﻮﺟﺐ ﻫﺘﻚ ﺣﻴﺜﻴﺖ و ﺷﺮاﻓﺖ ﺧـﺎﻧﻮادﮔﻲ ﻣـﻲداﻧﻨـﺪ و ﺗـﺎب ﺗﺤﻤـﻞ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻫﻤﺮاﻫﻲﻫﺎ را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮاﻋﺎت اذن ﭘﺪر )ﻳﺎ ﻣـﺎدر( و ﺣﻔـﻆ ﺷـﺮاﻓﺖ ﺧـﺎﻧﻮادﮔﻲ‪،‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﺎً ازﺳﻮي دﺧﺘﺮان‪ ،‬ﻋﻘ‪t ً4‬زم اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( اﮔﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺧﺎﻧﻮادة دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻣﺸﺮوع ﻗﺒـﻞ‬
‫از ازدواج داﺋﻢ را ﺑﺮﻣﻲﺗﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻔﺎﻫﻢ دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮ )ﺧﺼﻮﺻﺎً اﮔﺮ ﺑـﺎ اﻃـ‪4‬ع ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ( در ﻗﺮاردادي ﺷﻔﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻣﺮاﻋـﺎت ﻣﻨﻄـﻖ و اﺧـ‪4‬ق در آن ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ و ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬
‫ﺣﺪود ﻣﻮرد رﺿﺎﻳﺖ ﻃﺮﻓﻴﻦ در ﻣﻴﺰان ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در آن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ )ﻛـﻪ ﻧـﺎم‬
‫آن ازدواج ﻣﻮﻗﺖ اﺳﺖ( ﺑﺮاي ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ راﺑﻄﺔ آﻧﺎن ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮاﻓﻖ ﻳﺎدﺷﺪه ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي ﻣﻄﻠـﻖ ﻳـﺎ ﻣﺤـﺪود ﺟﻨﺴـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ )ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ رﺿﺎﻳﺖ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻗﺒﻞ ﻳﺎ ﺑﻌﺪ از ﻗﺮارداد ﻳﺎدﺷـﺪه دارد( ﻳـﺎ ﺑـﺎ ﺗﻮاﻓـﻖ در ﻋـﺪم‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪152‬‬

‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي ﺟﻨﺴﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ دراﻳﻦﺻـﻮرت‪ ،‬ﺻـﺮﻓﺎً ﺑـﻪ ﻣﺤﺮﻣﻴـﺖ در ﺗﻤـﺎسﻫـﺎي‬

‫ﺟﺴﻤﻲ ﻋﺎدي و ﺻﻤﻴﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﺤﻴﻂﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﮔﻔﺖوﮔﻮﻫﺎ و رﻓﺖوآﻣﺪﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮروي »ﺟﻮاز ﺑﻬﺮهﻣﻨـﺪيﻫـﺎي ﺧـﺎص ﺟﻨﺴـﻲ و ﻋـﺪمﺟـﻮاز‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪيﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺟﻨﺴﻲ« ﺗﻮاﻓﻖ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻤﻴـﺖ و ﻛﻴﻔﻴـﺖ‬
‫آن‪ ،‬ﺷﺮﻋﺎً در اﺧﺘﻴﺎر ﻫﺮدوﻃﺮف و ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ و رﺿﺎﻳﺖ آﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫پ( در ﻣﺤﻴﻂﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺴﺘﻪﺗﺮ )ﻛﻪ اﻣﻜﺎن رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ ﻓـﺮاﻫﻢ ﻧﻴﺴـﺖ(‬
‫اﮔﺮ اﻣﻜﺎن ازدواج داﺋﻢ ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷـﺪ و اﻣﻜـﺎن ﺑﺮﻃـﺮفﻛـﺮدن ﻧﻴـﺎزﻫـﺎي‬
‫ﺟﻨﺴﻲ از ﻃﺮق ﻣﺸﺮوع دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎه‬
‫و اﺳﺘﻔﺎده از راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ رواﺑﻂ رﻗﻴﻖﺗﺮ ﺟﻨﺴﻲ ﺑـﻴﻦ دﺧﺘـﺮ و‬
‫ﭘﺴﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺣﺴﺎس ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻋﺪمرﺿﺎﻳﺖ ﭘﺪر ﻳـﺎ ﺧـﺎﻧﻮاده(‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻋﻘ‪ ً4‬و ﺷﺮﻋﺎً ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ رﻋﺎﻳﺖ ﺣﺪاﻗﻞ رواﺑﻂ ﺟﻨﺴﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﺑﻮد‪) .‬اﻟﻀﺮورات ﺗﺘﻘﺪر ﺑﻘﺪرﻫﺎ(‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﻌﻠﻲ ﺟﻮاﻣﻌﻲ ﻣﺜﻞ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺳﺨﺖﮔﻴﺮيﻫﺎ ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻧﺪ و ﺑﻪ راﺑﻄـﺔ ﻛﻨﺘـﺮلﺷـﺪه و ﺗﺤـﺖﻧﻈـﺎرت ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎ‪،‬‬
‫رﺿﺎﻳﺖ دﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﺪاي ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺎﻫﺪ ﺗﻌﺪي و ﮔﻨﺎه ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ت( در ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﺻﺮف ﺗﻮاﻓـﻖ دوﻃـﺮف و رﺿـﺎﻳﺖ آﻧـﺎن و ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬
‫ﻣﺤﺪودة زﻣﺎﻧﻲ آن )ﻛﻪ ﺑﺎ رﺿـﺎﻳﺖ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻤﺪﻳـﺪ اﺳـﺖ( ﻛﻔﺎﻳـﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و‬
‫اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر ﻳﺎ رﻓﺘﺎر ﺧﺎص دﻳﮕﺮ )ﻣﺜﻞ آﻧﭽﻪ در ازدواج داﺋﻢ وﺟﻮد دارد( ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻪ درﻣﻮرد »ﺧﻮدارﺿﺎﻳﻲ« و »اﺳﺘﻤﻨﺎ« و روﻳﻜﺮد‬

‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻳﺎ ﺗﺤﺮﻳﻢ« آن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن را ﺑـﻪ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬
‫‪153‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫اﻟﻒ( ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ روآوردن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر در ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﺎدي و ﺑﺪون ﻧﻴﺎز واﻗﻌـﻲ‬
‫و ﺗﺒﺪﻳﻞ آن ﺑﻪ ﻳﻚ روﻧﺪ و ﺗﻜﺮار آن در زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺧ‪4‬ف ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻋﻘ‪ ً4‬ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ‬
‫و ازﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﻲ »ﻧﺎﻫﻨﺠﺎري« و ازﻧﻈﺮ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب و ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( اﻗﺪام ﺑﻪ آن در ﺷﺮاﻳﻂ اﺿـﻄﺮاري )ﻛـﻪ اﻣﻜـﺎن اﺳـﺘﻔﺎده از راهﻫـﺎي ﻣﺸـﺮوع و‬

‫ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﺑﺮاي ارﺿﺎي ﺷﻬﻮت ﺟﻨﺴﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد( درﺣﺪ رﻓـﻊ ﻧﻴـﺎز ﺿـﺮوري‪ ،‬ﺟـﺎﻳﺰ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫پ( درﺧﺼﻮص »اﺳﺘﻤﻨﺎ« دوﮔﻮﻧﻪ رواﻳﺖ در ﻣﺘﻮن ﺷﻴﻌﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬در ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫آن ﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺨﻦ از »ﺑﺎزيﻛﺮدن ﺑﺎ آﻟﺖ ﺟﻨﺴﻲ ﺧﻮﻳﺶ« اﺳﺖ و در ﺑﺮﺧـﻲ دﻳﮕـﺮ ﺳـﺨﻦ از‬
‫»ﻧﻜﺎح ﻧﻔﺲ ﺧﻮﻳﺶ« اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮔﺮﭼﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻓﻘﻬﺎي ﺑﺰرگ‪ ،‬اﻳﻦ دو ﻣﻘﻮﻟﻪ را ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻧﻜـﺮده و آن ﻫـﺎ را ﺗﺮﺟﻤـﺎن‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ دوﻣـﻮرد‪ ،‬ﺑـﻪﻟﺤـﺎظ ﻣﻮﺿـﻮﻋﻲ ﺑـﺎ ﻫـﻢ‬
‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎﻳﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺣﻜﻤﻲ‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫درﻣﻮرد ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬رواﻳﺘﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ از آن ﻣﻲﺗﻮان ﺣﻜﻢ »ﻋﺪمﺣﺮﻣﺖ« را ﻧﺘﻴﺠﻪ‬

‫ﮔﺮﻓﺖ‪ 1‬و اﻟﺒﺘﻪ ﻛﺮاﻫﺖ آن ﺑﺎ د‪t‬ﻳﻞ دﻳﮕﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ رواﻳﺘﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ اﻣﺎمﻋﻠﻲ)ع( ﻓﺮدي را ﺑﻪﻫﻤﻴﻦﺧﺎﻃﺮ »اﻧﺪﻛﻲ ﺗﻌﺰﻳﺮ ﻛﺮد«‬
‫و رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ آن را ﺟﺰء »ﻓﻮاﺣﺶ« ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ 2‬ﻛﻪ اﻛﺜﺮ ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬آنﻫـﺎ را ﺣﻤـﻞ ﺑـﺮ‬
‫»ﺣﺮﻣﺖ« ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺟ ‪‬ﻌ َﻔﺮٍ ع ‪‬ﻋﻦِ اﻟﺮَّﺟ‪‬ـﻞِ‬

‫ﺣﺴ‪‬ﻴﻦِ ‪‬ﺑﻦِز‪‬ر‪‬ار‪ َ]‬ﻗَﺎلَ ‪‬ﺳﺄَ ْﻟﺖ‪ ‬أَﺑ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﻋﻦِ ا ْﻟ ‪‬ﺒﺮْﻗ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﻦْ َﺛ ‪‬ﻌ َﻠ ‪‬ﺒﻺَ ‪‬ﺑﻦِﻣ‪‬ﻴﻤ‪‬ﻮنٍ و‪ ‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦُ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫‪ .1‬أَ ‪‬‬
‫ﺣ َﺘّﻲ ﻳ ْﻨﺰِلَ ﻗَﺎلَ ﻟَﺎ ‪‬ﺑﺄْس‪ِ ‬ﺑﻪ‪ ‬و‪َ ‬ﻟﻢ‪ ‬ﻳ ‪‬ﺒ ُﻠﻎْ ِﺑﻪ‪ ‬ذَﻟ‪‬ﻚ ﺷَﻴﺌﺎ‪ .‬ا‪t‬ﺳﺘﺒﺼﺎر ‪.226/4‬‬
‫ﻳ ‪‬ﻌ ‪‬ﺒﺚُ ِﺑﺬَﻛﺮِه‪ ‬ﺑِﻴﺪ‪‬ه‪ ‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪154‬‬

‫در ﻣﻮرد دوم‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد آن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﺮدي ﺑﺎ وﺳﺎﻳﻠﻲ ﺧﺎرج از وﺟـﻮد ﺧـﻮﻳﺶ‪،‬‬
‫اﻗﺪام ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﻗﺮاردادن ﺧﻮد ﻛﻨﺪ )ﻛﻪ درﻣﻮرد ﻣﺮدان ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌﻲ ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد( ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺮﻣﺖ آن د‪t‬ﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 3‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﻋﺪمﺣﺮﻣـﺖ‬
‫‪4‬‬
‫د‪t‬ﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮداﺷﺖ راﻳﺞ از اﻳﻦ رواﻳﺎت‪ ،‬ﺗﻌﻤﻴﻢ آن ﺑﻪ ﻫﺮدوﺻـﻮرت ﻓﺎﻋـﻞ ﻳـﺎ ﻣﻔﻌـﻮل و‬
‫‪5‬‬
‫ﻫﺮدوﺻﻮرت اﺳﺘﻔﺎده از وﺳﺎﻳﻞ ﺧﺎرﺟﻲ ﻳﺎ اﻋﻀﺎي وﺟﻮد ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ راﻳﺞ ﺑﺎ ﻇﺎﻫﺮ اﻳﻦ رواﻳﺎت و ﻣﻔﻬﻮم ﻟﻐﻮي و اﺻﻄ‪4‬ﺣﻲ »ﻧﻜﺎح«‬
‫)اﻟﻨﺎﻛﺢ ﻧﻔﺴﻪ( ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺎ ﺣﻤﻞ آن ﺑﺮ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻣﻔﻌـﻮل ﻗـﺮار دﻫـﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺤﻺَ ‪‬ﺑﻦِز‪‬ﻳـﺪ‪ ‬ﻋ‪‬ـﻦْ‬

‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﺳﻨَﺎنٍ ‪‬ﻋﻦْ َﻃ ْﻠ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِﻳﺤ‪‬ﻴﻲ ‪‬ﻋﻦْ أَ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦُﻳ ‪‬ﻌﻘُﻮب‪ ‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫‪ .1‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺣﻤ‪‬ـﺮَّت‪ ‬ﺛُـﻢ‪ ّ‬ز‪‬و‪ّ‬ﺟ‪‬ـﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ـﻦْ‬
‫ﺣ َﺘّـﻲ ا ‪‬‬
‫ﺟﻞٍ ‪‬ﻋﺒِـﺚَ ﺑِـﺬَﻛﺮِه‪َ ‬ﻓﻀَـﺮَب‪ ‬ﻳـﺪ‪‬ه‪ ‬‬
‫أَﺑِﻲ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ع أَنَّ أَﻣ‪‬ﻴﺮَا ْﻟ ‪‬ﻤﺆْ ‪‬ﻣﻨ‪‬ﻴﻦَ ع أُﺗ‪‬ﻲ ِﺑﺮَ ‪‬‬
‫ﺑ‪‬ﻴﺖ‪‬ا ْﻟﻤ‪‬ﺎل‪ .‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﻺ ‪.352/20‬‬
‫ﺟﻞٍ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ع‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِﺧَﺎ ‪‬ﻟﺪ‪ ‬ﻋﻦِ ا ْﻟ ‪‬ﻌﻠَﺎء‪ ‬ﺑﻦِر‪‬زِﻳﻦٍ ‪‬ﻋﻦْ ر‪ ‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺻﺤ‪‬ﺎ ِﺑﻨَﺎ ‪‬ﻋﻦْ أَ ‪‬‬
‫‪ .2‬و‪ ‬ﻋﻦْ ‪‬ﻋﺪ‪ ٍ]ّ‬ﻣﻦْ أَ ‪‬‬
‫ﺣﺶِ و‪ ‬ﻧ‪‬ﻜﺎح‪ ‬ا ْﻟﺄَ ‪‬ﻣﻺِ ﺧَﻴﺮٌ ‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪ .‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﻺ ‪.353/20‬‬
‫ﻀﻺِ َﻓﻘَﺎلَ ﻫ‪‬ﻲ ‪‬ﻣﻦَ ا ْﻟ َﻔﻮ‪‬ا ‪‬‬
‫ﺨ َ‬
‫ﻀ َ‬
‫ﺨ ْ‬
‫ﻗَﺎلَ ‪‬ﺳﺄَ ْﻟ ُﺘﻪ‪ ‬ﻋﻦِ ا ْﻟ َ‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِﺧَﺎ ‪‬ﻟﺪ‪ ‬اﻟ َﻄّﻴﺎ ‪‬ﻟﺴ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﻦْ‬
‫ﺨﺼ‪‬ﺎلِ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِﻴﻪ‪ ‬ﻋﻦْ ‪‬ﺳ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺤﺴ‪‬ﻴﻦِ ﻓ‪‬ﻲ ا ْﻟ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦُ ‪‬ﻋﻠ‪‬ﻲ ‪‬ﺑﻦِا ْﻟ ‪‬‬
‫‪ .3‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺣﻤ‪‬ﻴﺪ‪ ‬ﻋﻦْ أَﺑِـﻲ ‪‬ﺑﺼ‪‬ـﻴﺮٍ ﻗَـﺎلَ ﺳ‪‬ـ ‪‬ﻤ ‪‬ﻌﺖ‪ ‬أَﺑ‪‬ﺎ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ع‬
‫ﺻﻢِ ‪‬ﺑﻦِ ‪‬‬
‫ﺠﺮَانَ اﻟ َّﺘﻤ‪‬ﻴﻤ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﻦْ ﻋ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﻦِ ‪‬ﺑﻦِ ‪‬ﻋﻮ‪‬نٍ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ َﻧ ‪‬‬
‫‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟﺮَّ ‪‬‬
‫ﻳﻘُﻮلُ َﺛﻠَﺎ َﺛﻺٌ ﻟَﺎ ﻳﻜ ‪ّ‬ﻠ ‪‬ﻤ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻳﻮ‪‬م‪ ‬ا ْﻟﻘ‪‬ﻴﺎ ‪‬ﻣﻺِ‪-‬و‪t ‬ﻳ ْﻨ ُﻈﺮُ إِﻟَﻴ ِﻬﻢ‪ ‬و‪t ‬ﻳﺰَﻛﻴ ِﻬﻢ‪ ‬و‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻋﺬَاب‪ ‬أَﻟ‪‬ﻴﻢ‪ ،‬اﻟ َﻨّﺎ ‪‬ﺗﻒ‪ ‬ﺷَﻴ ‪‬ﺒﻪ‪ ‬و‪ ‬اﻟ َﻨّـﺎﻛﺢ‪‬‬
‫ﺴﻪ‪ ‬و‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻨْﻜﻮح‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ د‪ ‬ﺑﺮِه‪ .‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﻺ ‪.353/20‬‬
‫َﻧ ْﻔ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲﻳﺤ‪‬ﻴـﻲ ا ْﻟﻮ‪‬اﺳ‪‬ـﻄ‪‬ﻲ ﻋ‪‬ـﻦْ إِﺳ‪‬ـﻤ‪‬ﺎﻋ‪‬ﻴﻞَ ا ْﻟ ‪‬ﺒﺼ‪‬ـﺮِي ﻋ‪‬ـﻦْ‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺻﺤ‪‬ﺎ ِﺑﻨَﺎ ‪‬ﻋﻦْ أَ ‪‬‬
‫‪ .4‬ﻋﻦْ ‪‬ﻋﺪ‪ ٍ]ّ‬ﻣﻦْ أَ ‪‬‬
‫ز‪‬ر‪‬ار‪ َ]‬ﺑﻦِأَﻋ‪‬ﻴﻦَ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ع ﻗَﺎلَ ‪‬ﺳﺄَ ْﻟ ُﺘﻪ‪ ‬ﻋﻦِ اﻟﺪ‪ّ‬ﻟْﻚ َﻓﻘَﺎلَ ﻧَـﺎﻛﺢ‪َ ‬ﻧ ْﻔﺴ‪‬ـﻪ‪ ‬ﻟَـﺎ ﺷَـﻲء‪ ‬ﻋﻠَﻴـﻪ‪ .‬وﺳـﺎﺋﻞ اﻟﺸـﻴﻌﻺ‬
‫‪.353/20‬‬
‫‪ .5‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻜ‪4‬م ‪ 647 /41‬ﺗﺎ ‪.649‬‬
‫‪155‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‬

‫ت( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدارﺿﺎﻳﻲ زﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ؛ درﻣـﻮرد ﻧﺨﺴـﺖ‪ ،‬ﻣﺸـﻤﻮل‬
‫ﻫﻤﺎن ﺣﻜﻤﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدان ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫در ﻣﻮرد دوم‪ ،‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﻧﻘﺶ زن و ﻣﺮد )در ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل ﺑـﻮدن( ﻇـﺎﻫﺮاً‬
‫رواﻳﺎت ﻣﻮردﻧﻈﺮ )اﻟﻨﺎﻛﺢ ﻧﻔﺴﻪ( ﻣﺸﻤﻮل ﺣﺎل زﻧﺎن ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ ﻓﺮض ﻗﺒﻮل ﺷـﻤﻮل آن‬
‫ﺑﺮ زﻧﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﺳـﺘﻔﺎده از اﺷـﻴﺎء ﺧـﺎرﺟﻲ را در ﺑـﺮ ﻣـﻲﮔﻴـﺮد و آن را ﻣﺤﻜـﻮم ﺣﻜـﻢ‬
‫ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪.‬‬

‫ث( درﻫﺮﺻﻮرت‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﺑﻪ »ﺣﺮﻣﺖ اﺳﺘﻤﻨﺎ« ﻳﺎ »ﺣﺮﻣﺖ ﻧﻜﺎح ﻧﻔـﺲ ﺧـﻮﻳﺶ« ﭼـﻪ‬
‫ﺑﺮاي زن و ﭼﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮد‪ ،‬در ﮔﺮو ﺧﺮوج از ﺣﻞ ﺗﻌﺎرض اﺧﺒﺎر )رواﻳﺎت( ﺑـﻪﻧﻔـﻊ ادﻟـﺔ‬
‫ﺣﺮﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﮔــﺮ ﺗﻌــﺎرض اﺧﺒــﺎر را ﻣﻮﺟــﺐ »ﺗﺴــﺎﻗﻂ« ﺑــﺪاﻧﻴﻢ و در اﻳــﻦ ﻣﺴــﺌﻠﻪ ﺑــﻪ »اﺻــﻞ‬
‫ﻋﺪمﺣﺮﻣﺖ« ﻳﺎ »اﺻﻞ ﻋﺪم ﺗﻜﻠﻴﻒ اﻟﺰاﻣﻲ« ﻛﻪ ﻧﺎﺷﻲ از »اﺻـﺎﻟﻺ ا‪t‬ﺑﺎﺣـﺔ ﻋﻘﻠﻴـﻪ« اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻤﺴﻚ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬درﻧﺘﻴﺠﺔ آن ﺑﻪ »ﻋﺪمﺣﺮﻣﺖ« ﺧﻮاﻫﻴﻢ رﺳـﻴﺪ )ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻛﺮاﻫـﺖ آن ﺛﺎﺑـﺖ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد( و اﮔﺮ ﺑﻪ »اﺻﺎﻟﻺ اﻟﺤﻈﺮ« ﻳﺎ »اﺻﺎﻟﻺ ا‪t‬ﺣﺘﻴﺎط« ﻧﺎﺷﻲ از آن ﺗﻤﺴﻚ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠـﺔ‬
‫آن »ﺣﺮﻣﺖ« ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ج( ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ و در ﺟﺎي ﺧﻮد اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﻴﺪ ﻛﻪ »ﺑـﻴﺶ از ‪90‬درﺻـﺪ‬
‫ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬اﺻﺎﻟﻺا‪t‬ﺑﺎﺣﺔ ﻋﻘﻠﻴﻪ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻈﺮي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهاﻧـﺪ« ﻫﺮﭼﻨـﺪ‬
‫در ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن وﻓﺎدار ﻧﻤﺎﻧﺪه و اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﻤﺪة آﻧﺎن »ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺻﺎﻟﻺ اﻟﺤﻈﺮ و ﻧﺘـﺎﻳﺞ‬
‫آن« ﻓﺘﻮا داده و ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪156‬‬

‫ﺣﻖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻈﺮي ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه را ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺎﻳﻪ و اﺳـﺎس اﻇﻬـﺎرﻧﻈﺮ ﻗـﺮار‬
‫داد و در ﻣﻘﺎم ﻓﺘﻮا ﻫﻢ ﺑـﻪ آن وﻓـﺎدار ﻣﺎﻧـﺪ ﻛـﻪ دراﻳـﻦﺻـﻮرت‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺔ »ﻛﺮاﻫـﺖ«‬
‫ﺧﻮدارﺿﺎﻳﻲ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪» .3‬اﺳﺘﻤﻨﺎ ﺑﻪواﺳﻄﺔ ﻏﻴﺮ« ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮوع ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺘﻮن رواﻳـﻲ‪ ،‬رواﻳـﺎت‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮة ﺑﺴﻴﺎري وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ زن و ﺷﻮﻫﺮ )در ازدواج داﺋﻢ ﻳﺎ ﻣﻮﻗﺖ( ﻣـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺟﻨﺴﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮﻃﺮف ﻛﻨﻨﺪ‪ 1.‬اﻟﺒﺘﻪ دراﻳﻦ ﺧﺼﻮص‪ ،‬اﻛﺜﺮ ﻗﺮﻳﺐﺑﻪاﺗﻔـﺎق‬
‫ﻓﻘﻬﺎ ﻧﻴﺰ آن را ازﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﻲ ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ 16‬آذر ‪ ،1384‬ﻣﺸﻬﺪ‬

‫‪1‬‬
‫‪ .‬ا‪t‬ﺳﺘﺒﺼﺎر ‪ .105/1‬ﻛﺎﻓﻲ ‪.47/3‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪:‬‬
‫ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬
 ‫ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا‪w‬‬
‫ﻃﻺق‪ُ ،‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻬﻲ در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬واﻛﻨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ را در ﭘـﻲ داﺷـﺘﻪ و‬

‫دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﺷﺪﻳﺪاً ﺑﻪ اﻧﻜﺎر آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺖوﻳﻜـﻢ را ﺷﺎﻳﺴـﺘﺔ ﺑﻬـﺮهﮔﻴـﺮي از‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻛﻬﻦ ‪1400‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن آﺷﻜﺎرا ﺧـﻮد را رﻫـﺎ از ﻗﻴـﺪ‪ ‬ﻓﻘـﻪ ﻣـﻲداﻧﻨـﺪ و‬
‫اﺗﻜﺎي ﺑﻪ ﺧﺮد ﻓﺮدي را ﻛﺎﻓﻲ ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮوه دوم‪ ،‬ﻫﺮﻧﻮع ﺑﺎزﻧﮕﺮي در ﻓﻘﻪ را ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ »ﻋﺪول از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي« ارزﻳﺎﺑﻲ‬
‫ﻛﺮده و آن را ﻣﺘﺄﺛﺮ از »ﺗﺠـﺪدﻃﻠﺒﻲ« داﻧﺴـﺘﻪ و ﻛـﻨﺶ اﺻـ‪4‬ﺣﻲ دﻳﻨـﻲ را واﻛﻨﺸـﻲ ﺑـﻪ‬
‫»ﺑﻲدﻳﻨﻲ و اﺑﺎﺣﻲﮔﺮي« و ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎ آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮوه ﺳﻮﻣﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ »اﺻ‪4‬ﺣﺎت ﻣﺤﺪود« را در ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي دﻳﻨـﻲ‪ ،‬ﻣﺠـﺎز‬
‫ﺷﻤﺮده و ﺑﻪ آن ﺑﺴـﻨﺪه ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و از ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﺑـﺎزﺑﻴﻨﻲ در ﻣﺒـﺎﻧﻲ و ﻳـﺎ اﺟﻤﺎﻋﻴـﺎت و‬
‫ﻣﺸﻬﻮرات ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪاً ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮده و دورﺑﺎش ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮوه ﭼﻬﺎرﻣﻲ را ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺪون ﻣﺒﻨﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪة ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﭘﺎ در وادي ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﻓﺘﺎوي ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻧﻮآوري را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﺦ ﺗﻤﺴﺨﺮ و اﺳﺘﻬﺰاء ﮔﺮوه اول و دوم ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﻲ اﻳﻦ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﺎﺟﺮا ﻧﺒﻮده و ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان ﻳﻚﺳﺮه ﺑﻪ ﻧﻔﻲ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻓﻘﻪ در ﻋﺼـﺮ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﻪﻧﺒﺮد ﮔﺮوه دوم رﻓﺖ و ﺧﻮشﺧﻴﺎ‪t‬ﻧﻪ‪ ،‬ﺧﻮاب ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺪرن ﺑﺸـﺮي‬
‫را در ﺟﻮاﻣﻊ اﺳ‪4‬ﻣﻲ )و ازﺟﻤﻠﻪ در اﻳﺮان( دﻳﺪ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﭼﻨﺪ »اﺣﺘﻴﺎط‪ ‬واﺟـﺐ«‬
‫ﺑﻪ »ﻓﺘﻮا« ﻳﺎ »اﻷﺣﻮط« ﺑﻪ »اﻷﻗﻮي« و ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺤﺼﻮ‪t‬ت ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿـﺮ و ﺗﺠـﻮﻳﺰ‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪160‬‬

‫ﺑﺮﺧﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺑﺪون ﻛﻨﻜﺎش از ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن آنﻫﺎ‪ ،‬اﻣﻴﺪ ﻛـﺎذب در دل ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫اﻳﺠﺎد ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان از آﺛﺎر ﻓﺮاوان اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻬﻲ راﻳﺞ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺘﻦ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﻛﺸـﻮرﻫﺎي‬
‫اﺳ‪4‬ﻣﻲ )و ﺧﺼﻮﺻﺎً اﻳﺮان( را ﺗﺸﻜﻴﻞ داده و ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ آﺛﺎر‪ ،‬ﻳﻚﺳﺮه‬
‫ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬ﻣﺸﻜﻞ وﻗﺘﻲ ﭘﺪﻳﺪار ﻣﻲﮔـﺮدد ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫آﺛﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﺧﺴﺎرتﺑﺎر ﺑﺮﺧﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻧﺎﺷﻲ از اﺣﻜﺎم و ﻓﺘﺎوي ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺎدﻳﺪهﮔﺮﻓﺘﻦ ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎ و ﻏﺎﻓﻞﭘﻨﺪاﺷﺘﻦ ﻫﻤﺔ ﭘﻴﺮوان ﺷﺮﻳﻌﺖ از آﺛﺎر زﻳﺎنﺑـﺎر ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺟﺰ »ﺗﻐﺎﻓﻞ« در ﺟﻤﻊ ﻋﺎﻟﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣـﺮوزه‪ ،‬ﻋﻴـﺐ و ﻫﻨـﺮ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻲ )و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻧﺎﺷﻲ از آنﻫﺎ( را در درون اﻋﻀﺎي ﺧـﺎﻧﻮادة ﻓﻘﻴﻬـﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻟﻌﻴـﺎن‬
‫ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ و ﺟﻠﻮهﻫﺎي دﮔﺮ زﻳﺴﺘﻦ و روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت را در ﻋﻤﻖ ﺟﺎن ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﮔﺸﻮدن راﻫﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺑﻨﻴﺎد ﻓﻜﺮ دﻳﻨﻲ و اﺳﺎس و اﺻﻮل ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻫـﻢ‬
‫ﻛﺎرﮔﺸﺎ و ﻣﺸﻜﻞﮔﺸﺎ اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ در ﻛﻮﺗـﺎهﻣـﺪت و درازﻣـﺪت‪ ،‬ﻣﻮاﻧـﻊ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ را ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺑﺮﻃﺮف ﻛﻨﺪ و ‪t‬اﻗﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺨـﺶ از‬
‫ﺧﻠﻖ ﺧﺪا‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖ ﻛﻨﺪ و آﻧﺎن را ﻧﻔﻊ رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬اﻳﻦ ﺗ‪4‬ﺷﻲ اﺳﺖ ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻛﻪ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ اﺳﺖ ﻣﻠﺘـﺰم‬
‫ﺑﻪ اﻟﺰاﻣﺎت ﻋﻘﻠﻲ و ﮔﺰﻳﻨﺸﮕﺮ در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﺘ‪4‬ﻓﻲ ﺑﻴﻦ ﻋﻘ‪4‬ي ﺑﺸﺮ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﻘ‪4‬ﻧﻴـﺖ و‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﺴﺒﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻳﻦ ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ راه زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻨﺎﺳـﺐ را ﻣـﻲداﻧـﺪ و ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ در ﭘﻲ ﮔﻤﺮاهﻛﺮدن ﻛﺴﻲ ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ‪ .‬او ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﺑﺮداﺷﺖﻫـﺎي‬
‫ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‪ ،‬ﻧﻪ وﺣﻲ ‪‬ﻣﻨﺰَل اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺧ‪4‬ف ﺷـﺮع ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫و ﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ راه ﺳﻌﺎدت‪ .‬ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﻓﻘﻴﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺎيﺟﺎيِ آن‪ ،‬ﻣﺒﺘ‪4‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺎرض اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺴﺨﻪاي دﻳﮕﺮ‪ ،‬از ﻫﻤﺎن ﻣﺘﻦ را اراﺋﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪161‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻴﺰان ﻋﻘ‪4‬ﻧﻴﺖ ﺟﻮاﻣﻊ آﻧﺎن‪ ،‬ﮔﺰﻳﻨﺶ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﺑﺎاﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻣﺘﻮن ﻗﺮآﻧﻲ و رواﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﻣﻴـﺰان ﻋﻘ‪4‬ﻧﻴـﺖ اﻣـﺮوز ﺟﺎﻣﻌـﺔ‬
‫ﺑﺸﺮي‪ ،‬از آن ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد و ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮاﻧﻊ را ﭘﺸﺖ‪‬ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﺴـﻴﺎري راﻫﻜﺎرﻫـﺎ‬
‫را ﭘﻴﺶﭘﺎي ﺑﺸﺮ ﻗﺮار داد‪ ،‬ﺗﺎ از درﮔﻴﺮي و ﻧﺰاع‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻠﺢ و ﺻﻔﺎ و زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰ‬
‫و ﻋﺎد‪t‬ﻧﻪ و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺳﺘﻔﺎدة ﺣﺪاﻛﺜﺮي از ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي و ﻗﺮاردادي‪ ،‬ﻛﻮچ ﻛﻨﻨـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺤﻤﻞ و ﻣﺪارا‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺧﻮد را ﺳﭙﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻧﺰد ﻋﻘﻮل‪ ،‬ﻣﺘﻌﺎرف اﺳﺖ )ﻣﻌﺮوف( ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨـﺪ و از آﻧﭽـﻪ ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ ﻋﻘـﻮل‬
‫اﺳﺖ )ﻣﻨﻜﺮ( ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻧﺪ و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاي رﺣﻤﺎن‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺟـﺰ ﻋﻤـﻞِ ﻧﻴـﻚ‬
‫)ﻛﻪ ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ آن را ﻋﻘﻮل ﺑﺸﺮي درك ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ( و اﻳﺠﺎد اﻣﻨﻴـﺖ ﺑـﺮاي ﺧـﻮد و دﻳﮕـﺮان‬
‫)اﻳﻤﺎن( ﻣ‪4‬ك رﺳﺘﮕﺎري ﻧﻴﺴﺖ«‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ در ﭘﻲ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬اﻗﺪاﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻮﭼﻚ در رﻓـﻊ ﺑﺮﺧـﻲ ﻣﻮاﻧـﻊ زﻧـﺪﮔﻲ ﻣﻨﺎﺳـﺐ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ و آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﺤﺪودة ﺟﻮاﻣﻊ اﺳ‪4‬ﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻲزﻳﻨﺪ و‬
‫ﺗ‪4‬ﺷﻲ اﺳﺖ در ﻛﺸﻒ ﻣﺮاد ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬از راه ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﺔ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﻘ‪4‬ﻧﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد در ﻋﺼﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪة اﻳﻦ ﺳﻄﻮر‪.‬‬
‫ﻫﺮﻛﺲ را ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗ‪4‬ش‪ ،‬ﻣﺰﻳﺪ اﻃ‪4‬ﻋﻲ ﻧﻤﻲﺷﻮد و راﻫﻲ ﺑـﻪ دﻫـﻲ ﻧﻤـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬از‬
‫ﭘﻴﮕﻴﺮي اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲدﻫﻢ و ﻫﺮآنﻛﺲ را ﻛﻪ ﻣﻴﻞ اﻃ‪4‬ﻋﻲ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ اﻳﻦ‬
‫ﺑﺤﺚ ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﻴﺰ در ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﺔ »ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻧﻮ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،17‬ﺗﻴﺮﻣﺎه ‪ 1382‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪14‬‬
‫و ‪ «15‬ﻣﻘﺎﻟﻪاي را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »زﻧﺎن در ﺣﻖ ﻃ‪4‬ق‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮدان ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮدهام و اﻳـﻦ‬
‫ﻧﮕﺎرش‪ ،‬ﻣﻔﺼﻞﺗﺮِ ﻫﻤﺎن ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﻴﺪ ﺑﻲﭘﺎﻳﺎنِ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﻲ ﻋﺰﻳﺰاﻧـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻨـﺖ ﻣـﻲﻧﻬﻨـﺪ و ﻛـﮋيﻫـﺎ و‬
‫ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎي ﺳﺨﻦ را ﺑﺮ ﻣﻦ آﺷﻜﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎس از ﻫﻤﺔ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﻲ ﻛﻪ وﻗﺖ ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫را ﺻﺮف اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺳﭙﺎس ﺑﻲﻛﺮان از ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪162‬‬

‫ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا‪(w‬‬
‫ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ )ﻃﻺق‪ُ ،‬‬

‫ﭘﻴﻤﺎن و ﻗﺮارداد ازدواج‪ ،‬ﺳﻨﮓﺑﻨﺎي ﺟﺎﻣﻌـﻪاي ﻛﻮﭼـﻚ ﺑـﻪﻧـﺎم ﺧـﺎﻧﻮاده اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺑﺮاي اﺳـﺘﺤﻜﺎم ﺑﻨﻴـﺎنﻫـﺎي ﺧـﺎﻧﻮاده وﺟـﻮد دارد و‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً‪ ،‬ﺟﺪاﻳﻲ و ﺑﺮﻫﻢزدن ﭘﻴﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺪون د‪t‬ﻳﻞ ﻛﺎﻓﻲ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻲرﻏﻢ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬آﻣﺎر ﻃ‪4‬ق در ﺑﺮﺧـﻲ ﺟﻮاﻣـﻊ و ازﺟﻤﻠـﻪ اﻳـﺮان‪ ،‬از‬
‫رﺷﺪ ﻗﺎﺑﻞﻣ‪4‬ﺣﻈﻪاي ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬درﺻﻮرﺗﻲ اﺗﻔﺎق ﻣـﻲاﻓﺘـﺪ ﻛـﻪ در‬
‫ﻓﺘﺎوي راﻳﺞ ﺷﺮﻋﻲ ﻛﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺼﻮﺑﺔ اﻳﺮان اﺳﺖ‪» ،‬ﻃ‪4‬ق« ﺣﻖ ﻣﺮد ﺷﻤﺮده ﺷـﺪه‬
‫و ﺟﺰ درﻣﻮارد ﻣﻌﺪودي )ﻛﻪ آنﻫﻢ ﻧﺎﺷـﻲ از ﺑـﻪرﺳـﻤﻴﺖﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣـﻖ ﻃـ‪4‬ق ﻣـﺮد و‬
‫وﻛﺎﻟﺖ از ﺟﺎﻧﺐ او اﺳﺖ( زن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻘﺎﺿﻲ ﻃ‪4‬ق ﺷﻮد‪.‬‬
‫ازﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻖ اﻧﺤﺼﺎري ﻣﺮد و ﻓﺎﻗﺪ‪‬ﺣﻖ‪ ،‬ﺷﻤﺮدن زﻧﺎن در ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺟـﺪاﻳﻲ‪،‬‬
‫اﺗﻬﺎﻣﻲ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ آن دراﻳـﻦﺧﺼـﻮص‪،‬‬
‫ﻋﺎد‪t‬ﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺧﺼﻮﺻﺎً اﮔﺮ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﺔ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋـﺪمﻃـ‪4‬ق‬
‫زﻧﺎن و ﻋﺪمﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻔﻘﻪ آﻧﺎن را درﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‪ ،‬ﺑﻪﻳﺎد آورﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از زﻧﺎن ﺟﻮان و ﻣﻴﺎنﺳﺎل را ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮ‪ ،‬از اداﻣﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﺤﺮوم ﻛﺮده‬
‫و ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﻣﺮدانِ اﻳﻦﭼﻨﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻪراﺣﺘﻲ ﺑـﺎ دﻳﮕـﺮي ازدواج ﻛـﺮده و ﻧﻴﺎزﻫـﺎي‬
‫ﺟﻨﺴﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮآورده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ در ﻗﻀﻴﺔ »ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ«‪ ،‬ﺣﻜﺎﻳﺖ دﻳﮕﺮي ﻧﻴـﺰ در ﻣﺘـﻮن‬
‫اوﻟﻴﺔ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺮداﺷـﺖﻫـﺎي ﻓﻄـﺮي‪ ،‬ﺳـﺎزﮔﺎرﺗﺮ و ﻧﺴـﺨﻪاي‬
‫ﻋﺎد‪t‬ﻧﻪ را در ﻣﻌﺮض ﻧﻈﺮ و ﻋﻤﻞ ﭘﻴﺮوان ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪﻋﺒـﺎرتدﻳﮕـﺮ‪ ،‬در‬
‫ﻛﻨﺎر ﻧﻈﺮﻳﺔ راﻳﺞ )ﺗﺎ اﻳﻦ زﻣﺎن( ﻧﻈﺮﻳﺔ دﻳﮕﺮي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﻮرد ﺑـﻲﺗـﻮﺟﻬﻲ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪163‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ )ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻘﻄﻌﻲ( زﻣﻴﻨﺔ ﺗﻜﺜﻴـﺮ ﺟـﺪاﻳﻲ‬
‫را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ از ﻧﻈﺮ »ﺗﺴﺎوي زن و ﻣﺮد درﻣـﻮرد ﺣـﻖ ﺟـﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴـﺮ«‪ ،‬ﻗـﺪم‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻠﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺴﺎوي را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ واﻗﻊﮔﺮاﻳﺎﻧﺔ ﻣﺴﺌﻠﺔ »ﺟﺪاﻳﻲ ﻫﻤﺴﺮان« را ﻣﻲﺗﻮان در روﻳﻜـﺮد ﻣـﻮرد اﺷـﺎره‪،‬‬
‫ازﻧﻈﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﭘﺎﻳﺎنﺑﺨﺸﻴﺪنِ اﺧﺘﻴﺎري ﺑـﻪ‬
‫ﭘﻴﻤﺎن ازدواج‪ ،‬از ﺳﻪ ﺣﺎل ﺧﺎرج ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺧﻮاﻫﺎن ﺟﺪاﻳﻲ اﺳﺖ و زن ﺧﻮاﺳﺘﺎر اداﻣﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك اﺳـﺖ‬
‫)ﻃ‪4‬ق ﺑﻤﻌﻨﻲ اﻷﺧﺺ(‪.‬‬
‫‪ .2‬زن‪ ،‬ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺧﻮاﻫﺎن ﺟﺪاﻳﻲ اﺳﺖ و ﻣﺮد ﺧﻮاﺳﺘﺎر اداﻣﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك اﺳـﺖ‬
‫ﺧﻠﻊ(‪.‬‬
‫) ُ‬
‫‪ .3‬زن و ﻣﺮد‪ ،‬ﻫﺮدو ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﭘﺎﻳﺎنﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮكاﻧﺪ )ﻣﺒﺎرا](‪.‬‬
‫در ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪ و ﺛﺎﻧﻮﻳﺔ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( از ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ درﺧﺼﻮص ﺳـﻪ‬
‫ﻣﻮرد ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺘﻘﺎﺿﻲ ﭘﺎﻳﺎندادن ﺑﻪ ﻗـﺮارداد‬
‫ازدواج ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻋﻨﻮان »ﻃ‪4‬ق« ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ زن‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﺘﻘﺎﺿـﻲ ﺟـﺪاﻳﻲ‬
‫ﺧﻠﻊ« اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻣﺘﻘﺎﺿﻲ ﺟـﺪاﻳﻲ از‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻋﻨﻮان » ُ‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻨﻮان »ﻣﺒﺎرا]« ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد از ﻋﻨﻮان ﻋﺎم‪» ‬ﻃ‪4‬ق‪ :‬ﺟﺪاﻳﻲ« )ﺑﻤﻌﻨﻲ اﻷﻋﻢ( در ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﻮرد‬
‫ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺻﺮفﻧﻈﺮ از ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﺴﺌﻠﻪ و ﺻﺮﻓﺎً در ﻣﻘـﺎم ﮔـﺰارش »ﺣـﻖ‬
‫ﭘﺎﻳﺎندادن اﺧﺘﻴﺎري و ﻗﺎﻧﻮنﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎن زﻧﺎﺷﻮﻳﻲ« ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻔﺎدهاي ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺴﻢ« ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮔﺎه ﺑﻪﻋﻨـﻮان‬
‫اﺻﻄ‪4‬ﺣﺎً‪ ،‬واژة »ﻃ‪4‬ق« ﮔﺎه ﺑﻪﻋﻨﻮان » ‪‬ﻣﻘ ‪‬‬
‫» ‪‬ﻗﺴﻢ‪ :‬ﻧﻮع و ﺑﺨﺶ« ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪﻋﻨﻮان ‪‬ﻣﻘﺴ‪‬ـﻢ‪ ،‬ﻣـﻮردﻧﻈﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪164‬‬

‫ﺑﻪﻣﻌﻨﻲ »ﻣﻄﻠﻖ ﺟﺪاﻳﻲ« اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪﻋﻨﻮان ‪‬ﻗﺴﻢ و ﻧﻮع‪ ،‬ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻣﻌﻨﻲ »ﺟـﺪا‬
‫ﺷﺪن ﻳﻚﺟﺎﻧﺒﺔ ﻣﺮد از ﻫﻤﺴﺮ داﺋﻤﻲ ﺧﻮﻳﺶ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻠﻊ« ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ »ﺣﻖ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻳﺎدداﺷﺖ در ﭘﻲ ﻛﺸﻒ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ » ُ‬
‫زن ﺑﺮاي ﺟﺪاﺷﺪن از ﻫﻤﺴﺮ داﺋﻤﻲ ﺧﻮﻳﺶ« اﺳﺖ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﮔﺰارشﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻪ دراﻳﻦﺧﺼﻮص داده ﺷﺪه و در ﻣﺘﻮن اوﻟﻴـﻪ و ﺛﺎﻧﻮﻳـﺔ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳ‪4‬ﻣﻲ ﺑﻪﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ ،‬ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪:‬‬
‫ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ زن ﻳﺎ ﻣﺮد؟‬
‫ُ‬

‫‪ .1‬اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﺳﻪﮔﺎﻧﺔ ﻳﺎدﺷﺪه را ﻣﺼـﺎدﻳﻖ ﻣﺨﺘﻠـﻒ »ﺣـﻖ ﻃـ‪4‬ق ﻣـﺮد«‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻮارد ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ را ﺑﻪ ﻣﺮد دادهاﻧـﺪ و اﻳـﻦ ﻋﻨـﺎوﻳﻦ را‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻣﺼﺎدﻳﻖ‪ ،‬ﻓﺮو ﻛﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺧﻠﻊ را ﻧﻮع ﺧﺎﺻﻲ از ﻃ‪4‬ق )ﺑﻤﻌﻨﻲ اﻷﺧﺺ( داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﭼـﻪ‬
‫زن‪ ،‬ﻣﺘﻘﺎﺿﻲ ﺟﺪاﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺣﻖ ﻣﺮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﺎﺿﺎي او ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﻨﺪ ﻳـﺎ ﺧﻴـﺮ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﻟﻔﻆ »ﺧﺎﻟﻌﺘﻚ« ﻳﺎ »ﻃﻠﻘﺘﻚ« ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪.1‬‬
‫‪ .2‬ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﻏﻴﺮ از ﻃ‪4‬ق اﺻﻄ‪4‬ﺣﻲ اﺳﺖ و اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ ﻃ‪4‬ق ﭘـﺲ از ﺧﻠـﻊ ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬
‫وﻟﻲ ﺑﺪون رﺿﺎﻳﺖ ﻣﺮد ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺮد ‪t‬زم و واﺟﺐ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ »ﺧﺎﻟﻌﺘﻚ« ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳـﻦ روﻳﻜـﺮد‬
‫ﺗﻌﻠﻖ دارد‪.2‬‬

‫‪ .1‬آﻳﺖاﷲ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺧﻮﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻨﻬﺎجاﻟﺼﺎﻟﺤﻴﻦ ‪ .304/2‬آﻳﺖ اﷲ روحاﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺗﺤﺮﻳﺮاﻟﻮﺳـﻴﻠﻺ ‪349/2‬‬

‫و ‪.350‬‬
‫‪ .2‬ﻋ‪4‬ﻣﺔ ﺣﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺨﺘﻠﻒاﻟﺸﻴﻌﻪ‪) 594 ،‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ اﺑﻦﺑﺮاج ﻧﺴـﺒﺖ داده اﺳـﺖ(‪ .‬ﻋ‪4‬ﻣـﺔ ﻧﺠﻔـﻲ‪،‬‬
‫ﺟﻮاﻫﺮاﻟﻜ‪4‬م ‪ 45/33‬و ‪) 46‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ ﺷﻴﺦﻃﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻗﺎﺿـﻲ اﺑـﻦﺑـﺮاج و ﮔﺮوﻫـﻲ از ﻓﻘﻬـﺎ ازﺟﻤﻠـﻪ‬
‫اﺑﻦﺣﻤﺰه‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪165‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫‪ .3‬ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﻏﻴﺮ از ﻃ‪4‬ق اﺻﻄ‪4‬ﺣﻲ )ﺑﻤﻌﻨﻲ اﻷﺧﺺ( اﺳﺖ و درﺣﻘﻴﻘـﺖ »ﻗﺴـﻴﻢ« آن‬
‫اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻳﻜﻲ از اﻗﺴﺎم آن‪ .‬اﮔﺮ زﻧﻲ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮش ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﺟﺪي ﺧﻮد را درﻣﻮرد ﭘﺎﻳﺎندادن ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎن زﻧﺎﺷﻮﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮ و ﻳـﺎ ﻗﺎﺿـﻲ ﻣﻨﺘﻘـﻞ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ اﻋ‪4‬مﻧﻈﺮ ﺟﺪي او‪ ،‬ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ ﭘﺎﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ و اﺣﺘﻴﺎج ﺑـﻪ ﻃـ‪4‬ق‬
‫ازﺳﻮي ﻣﺮد ﻳﺎ ﻗﺎﺿﻲ ﻧﺪارد و ﻗﺎﺿﻲ ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻃﻲ ﻣﺮاﺣﻞ ﺧﺎص ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‬
‫)ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﻣﻬﺮﻳﻪ و ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﺴـﺎرتﻫـﺎي ﻧﺎﺷـﻲ از ﺑـﺮﻫﻢزدن ﭘﻴﻤـﺎن‪ ،‬درﺻـﻮرت‬
‫داﺷﺘﻦ ﺗﻮان ﻣﺎﻟﻲ ﺗﻮﺳﻂ زن( ﭘﺎﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك آنﻫﺎ را رﺳﻤﺎً اﻋ‪4‬م ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺻﺮﻳﺤﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﻣـﺘﻦ رواﻳـﺎت ﺻـﺤﻴﺤﻪ )ﻣﻌﺘﺒـﺮه( ﺑـﻪ آن‬
‫ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ در ﻋﺼﺮ ﺣﻀﻮر اﺋﻤﻪ ﺗـﺎ ﻳﻜـﻲ دو دﻫـﺔ اول ﻗـﺮن‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻧﻘﻞ رواﻳﺎت و ﻳﺎ ﺧ‪4‬ﺻﻪاي از آنﻫﺎ )ﻓﻘـﻪ ﻣـﺄﺛﻮر( ﻧﺒـﻮده‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً راوﻳﺎن اﺣﺎدﻳﺚ ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﺎد آن اﻋﺘﻤـﺎد داﺷـﺘﻪ و ﺑـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﻘﻬﺎ ﻧﻴﺰ در اﺣﺘﻤﺎ‪t‬ت ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﺎد ﺑﺮﺧﻲ از رواﻳﺎت ﻳﺎدﺷﺪه اﺷﺎره‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻓﺘﻮاي ﺻﺮﻳﺤﻲ ﻛﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﻣﺘﻦ رواﻳـﺎت ﻳﺎدﺷـﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻳﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻠﻊ« را ﺑﻪﻋﻨﻮان »ﺣﻖ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ زن ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ روﻳﻜﺮدﻫﺎي راﻳﺞ ﻓﻘﻬﻲ ﻛﻪ » ُ‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ« ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ از روﻳﻜﺮد ﺳﻮم )ﻛﻪ ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﻧﻈﺮﻳـﺔ راﻳـﺞ‬
‫اﺳﺖ(‪ ،‬درﮔﺮو اﺛﺒﺎت دو ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﻏﻴﺮ از ﻃ‪4‬ق و َﻗﺴﻴﻢ آن اﺳﺖ )ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ‪‬ﻗﺴـﻢ آن ﺷـﻤﺮده‬
‫اﻟﻒ( ُ‬
‫ﺷﻮد(‪.‬‬
‫ب( ﺑﻪﻣﺠﺮد اﻗﺪام زن در ﺧﻠﻊ )ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﺿﻲ و اﻋ‪4‬مﻧﻈﺮ ﺟﺪيِ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺒﻨﻲﺑﺮ‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ( زن از ﻫﻤﺴﺮش ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮد و اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ اﻗﺪام ﻫﻤﺴﺮ ﻳﺎ ﻗﺎﺿﻲ درﺧﺼﻮص‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ )ﻣﺜﻞ ﻃ‪4‬ق( ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪166‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪﺳﺮاغ ﻣﺴﺘﻨﺪات ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻲروﻳﻢ ﺗﺎ از ﭼﻨﺪوﭼﻮن آن ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﺔ اول‪ :‬ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﻗﺴﻴﻢ ﻃﻺق اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ اﺷﺎره ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻨﻄﻘﻲ‪ ،‬ﺳﻪﮔﺎﻧـﻪﺑـﻮدن اﻗﺴـﺎم »ﺟـﺪاﻳﻲ اﺧﺘﻴـﺎري‬

‫ﻫﻤﺴﺮان« را ﻋﻘ‪ ً4‬اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻗﺘﻀﺎي ﺧﺮد و ﻋﺪاﻟﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻜـﺎن ﺟـﺪاﻳﻲ و‬
‫ﻓﺴﺦ ﻗﺮارداد در ﻳﻚ ﻗﺮارداد دوﻃﺮﻓﻪ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺴﺎوي‪ ،‬ﺑﻪ ﻫـﺮ دو ﻃـﺮف‪ ،‬واﮔـﺬار‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬واﮔﺬاري ﻳﻚﺟﺎﻧﺒﺔ آن‪ ،‬ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ و ﻣﺸﻜ‪4‬ت ﻣﺘﻌﺪد ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﻠﻲ‬
‫را در ﭘﻲ دارد‪.‬‬
‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﻠﻊ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺷﺎرع‪ ،‬ﻗﺴـﻴﻢ ﻃـ‪4‬ق اﺳـﺖ‪ ،‬ازﻧﻈـﺮ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻲ اﻣﻜﺎن ﺗﺼﻮر آن ﺑﻪﻋﻨـﻮان »ﻗﺴـﻢ و ﻧـﻮﻋﻲ از ﻃـ‪4‬ق ﺑﻤﻌﻨـﻲ اﻷﺧـﺺ« وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺛﺒﺎت ﻣﻘﺪﻣﺔ اول‪ ،‬ازﻧﻈﺮ ﺷﺎرع )ﺻﺮفﻧﻈـﺮ از دﻟﻴـﻞ ﻋﻘﻠـﻲ ﭘـﻴﺶﮔﻔﺘـﻪ(‪ ،‬در ﮔـﺮو‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ دﻳﺪ در ﻣﺘﻦ ﻗﺮآن ﻳﺎ رواﻳـﺎت‪ ،‬ﺳـﺨﻨﻲ دراﻳـﻦﺧﺼـﻮص‬
‫وﺟﻮد دارد ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟‬
‫ﻳﺎدآوري اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ‪t‬زم ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ »ﻋﻨﻮان ﻃ‪4‬ق‪ ،‬ﺑﻪﻣﻌﻨﻲ ﻣﻄﻠـﻖ رﻫـﺎﻳﻲ از ﻗﻴـﺪ‬
‫ﻗﺮارداد ازدواج )ﺑﻤﻌﻨﻲ اﻷﻋﻢ(‪ ،‬ﻣﻘﺴﻢ اﻳﻦ ﻣﺒﺤﺚ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻃ‪4‬ق ﺑﻤﻌﻨﻲ اﻷﺧﺺ )ﻛـﻪ‬
‫ﻳﻜﻲ از اﻗﺴﺎم اﺳﺖ( ﺗﻔﺎوت دارد«‪.‬‬
‫در ﻣﺘﻦ ﻗﺮآنﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺟﺰ ﺳﺨﻨﺎن ﻛﻠﻲ درﻣﻮرد ﻃ‪4‬ق ﺑﻤﻌﻨﻲ اﻷﻋـﻢ )ﺑـﻪﻣﻌﻨـﻲ ﻣﻄﻠـﻖ‬
‫رﻫﺎﻳﻲ( ﺳﺨﻦ ﺻﺮﻳﺤﻲ و ﻣﺸﺮوﺣﻲ درﻣﻮرد اﻗﺴﺎم ﺳﻪﮔﺎﻧـﺔ »ﻃـ‪4‬ق ﺑﻤﻌﻨـﻲ اﻷﺧـﺺ‪،‬‬
‫ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا]« و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي آنﻫﺎ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﺘﻮن رواﻳﻲ‪ ،‬ﺻﺮﻳﺤﺎً دراﻳﻦﻣﻮرد اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧـﻪﻫـﺎﻳﻲ از آن‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫‪167‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫‪ .1‬در رواﻳﺘﻲ ﺻﺤﻴﺤﻪ از اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( درﺧﺼﻮص »ﺧﻠﻊ« ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‪:‬‬
‫»‪...‬و‪ ‬ﻛﺎ َﻧﺖ‪َ ‬ﺗ ْﻄ ‪‬ﻠﻴ َﻘﻺً ِﺑ َﻐﻴﺮِ َﻃﻠَﺎقٍ ﻳ ْﺘ ‪‬ﺒ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ‪... :‬و اﻳﻦ )ﺧﻠﻊ( ﻧﻮﻋﻲ از رﻫﺎﻳﻲ و ﺟﺪاﺷﺪن اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻃ‪4‬ﻗﻲ را ازﺳﻮي ﻣﺮد در ﭘﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ«‪.1‬‬
‫در اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ » َﻓﺈِذَا َﻓ ‪‬ﻌ َﻠﺖ‪ ‬ذَ ‪‬ﻟﻚ‪ :‬وﻗﺘـﻲ زن اﻗـﺪام ﺑـﻪ ﺧﻠـﻊ‬
‫ﻛﺮد« ﻫﻤﻴﻦ اﻗﺪام ﻳﻚﺟﺎﻧﺒﺔ زن »ﻧﻮﻋﻲ ﺟﺪاﺷﺪن و رﻫﺎﺷﺪن اﺳﺖ )ﻛﺎﻧـﺖ ﺗﻄﻠﻴﻘـﻺ( ﻛـﻪ‬
‫اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ ﻃ‪4‬ق ازﺳﻮي ﻣﺮد )ﺑﻐﻴﺮ ﻃ‪4‬ق ﻳﺘﺒﻌﻬﺎ( ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫‪ .2‬در رواﻳﺘﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮه از اﻣﺎمﺑﺎﻗﺮ)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪...» :‬ﻓَـﺈِذَا َﻓ ‪‬ﻌﻠَـﺖ‪ ‬ذَﻟ‪‬ـﻚ َﻓﻬِـﻲ‬
‫ﺴ ‪ّ‬ﻤﻲ َﻃﻠَﺎﻗﺎً‪) :‬ﺧﻠﻊ(‪ ...‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ زن‪ ،‬ﺧﻠﻊ را اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﭘﺲ او‬
‫ﺴﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﻣﻦْ َﻏﻴﺮِ أَنْ ﻳ ‪‬‬
‫أَ ‪‬ﻣ َﻠﻚ ِﺑ َﻨ ْﻔ ‪‬‬
‫ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ و وﺟﻮد ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪون آﻧﻜﻪ ﻧﺎم ﻃ‪4‬ق ﺑﻪ آن داده ﺷﻮد«‪.2‬‬
‫در اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﺻﺮﻳﺤﺎً ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »اﻗﺪام زن ﺑﻪ ﺧﻠـﻊ‪ ،‬ﻣﻮﺟـﺐ رﻫـﺎﻳﻲ و ﺟـﺪاﻳﻲ او‬
‫ﺷﺪه و ﭘﺲ از اﻳﻦ اﻗﺪام‪ ،‬او ﻣﺎﻟﻚ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد و ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻧـﺎم‬
‫اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﻴﺰ ﻃ‪4‬ق ﻧﻴﺴﺖ«‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ .140 :‬ا‪t‬ﺳﺘﺒﺼﺎر ﻓﻴﻤﺎ اﺧﺘﻠﻒ ﻣﻦ اﻷﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ) 315 :‬ﻋﻨْـﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ـﻦْ ‪‬ﻋﻠ‪‬ـﻲﺑ‪‬ـﻦِ‬
‫ﺨ َﺘ ‪‬ﻠﻌ‪‬ـﻺُ ا َّﻟﺘ‪‬ـﻲ‬
‫ﺴ ‪‬ﻠﻢٍ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ع ﻗَﺎلَ ا ْﻟ ‪‬ﻤ ْ‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫إِ ‪‬ﺑﺮَاﻫ‪‬ﻴﻢ‪ ‬ﻋﻦْ أَﺑِﻴﻪ‪ ‬ﻋﻦِ ا ‪‬ﺑﻦِ أَﺑِﻲ ‪‬ﻋﻤ‪‬ﻴﺮٍ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲأَﻳﻮب‪ ‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺣ َﺘّﻲ َﺗﻘُـﻮلَ و‪ ‬اﻟ َﻠّـﻪ‪‬‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ ﺷَﻴﺌﺎً ‪‬‬
‫ﺤﻞُّ َﻟﻪ‪ ‬أَنْ ﻳﺄْ ُ‬
‫ﺧﺬْت‪ ‬ﻣﻨْﻚ َﻓﻘَﺎلَ ﻟَﺎ ﻳ ‪‬‬
‫ﺧ َﻠ ‪‬ﻌﻨ‪‬ﻲ و‪ ‬أَﻧَﺎ أُ ‪‬ﻋﻄ‪‬ﻴﻚ ﻣ‪‬ﺎ أَ َ‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ا ْ‬
‫َﺗﻘُﻮلُ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﻟَﺎ أُ ِﺑﺮُّ ﻟَﻚ َﻗﺴ‪‬ﻤﺎً و‪ ‬ﻟَﺎ أُﻃ‪‬ﻴﻊ‪ ‬ﻟَﻚ أَﻣ‪‬ﺮاً و‪َ ‬ﻟﺄُوذ‪َ ‬ﻧﻦَّ ﻓ‪‬ﻲ ﺑ‪‬ﻴﺘ‪‬ﻚ ِﺑﻐَﻴﺮِ إِذْﻧ‪‬ﻚ و‪َ ‬ﻟﺄُو ‪‬ﻃ َﺌﻦَّ ‪‬ﻓﺮَاﺷَﻚ ﻏَﻴـﺮَك ﻓَـﺈِذَا َﻓ ‪‬ﻌﻠَـﺖ‪‬‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ و‪ ‬ﻛﺎ َﻧﺖ‪َ ‬ﺗ ْﻄﻠ‪‬ﻴ َﻘﻺً ِﺑﻐَﻴﺮِ َﻃﻠَﺎقٍ ﻳ ْﺘ ‪‬ﺒ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ و‪ ‬ﻛﺎ َﻧﺖ‪ ‬ﺑ‪‬ﺎﺋ‪‬ﻨﺎً ﺑِـﺬَﻟ‪‬ﻚ و‪ ‬ﻛـﺎنَ‬
‫ﺣﻞَّ َﻟﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ أَ َ‬
‫ذَﻟ‪‬ﻚ ‪‬ﻣﻦْ ﻏَﻴﺮِ أَنْ ﻳ ‪‬ﻌ َﻠ ‪‬ﻤﻬ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ﺨ َﻄّﺎبِ(‪.‬‬
‫ﺧَﺎﻃ‪‬ﺒﺎً ‪‬ﻣﻦَ ا ْﻟ ُ‬
‫ﺻ ْﻔﻮ‪‬انَ ‪‬ﻋﻦْ ﻣ‪‬ﻮﺳ‪‬ﻲ ‪‬ﺑﻦِﺑ‪‬ﻜـﺮٍ ﻋ‪‬ـﻦْ‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِإِ ‪‬ﺳﻤ‪‬ﺎﻋ‪‬ﻴﻞَ ‪‬ﺑﻦِ ‪‬ﺑﺰِﻳﻊٍ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِﻋ‪‬ﻴﺴ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦُ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫‪ .2‬ﻣ‪‬ﺎ ر‪‬و‪‬اه‪ ‬أَ ‪‬‬
‫ﺣ َﺘّﻲ َﺗﻘُﻮلَ ﻟَﺎ أُﻃ‪‬ﻴﻊ‪ ‬ﻟَﻚ أَﻣ‪‬ﺮاً و‪ ‬ﻟَﺎ أُ ِﺑﺮُّ ﻟَﻚ َﻗﺴ‪‬ﻤﺎً و‪ ‬ﻟَـﺎ أُﻗ‪‬ـﻴﻢ‪ ‬ﻟَـﻚ‬
‫ﺨ ْﻠﻊ‪ ‬‬
‫ﺟ ‪‬ﻌ َﻔﺮٍ ع ﻗَﺎلَ ﻟَﺎ ﻳﻜﻮنُ ا ْﻟ ُ‬
‫ز‪‬ر‪‬ار‪ َ]‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ ‪‬‬
‫ﺨ َﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ِﺑﻤ‪‬ﺎ َﺗﺮَاﺿَﻴﺎ ‪‬ﻋﻠَﻴـﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ـﻦْ َﻗﻠ‪‬ﻴـﻞٍ أَو‪ ‬ﻛﺜ‪‬ﻴـﺮٍ و‪ ‬ﻟَـﺎ‬
‫ﺣﻞَّ َﻟﻪ‪ ‬أَنْ ﻳ ْ‬
‫ﺨﺬْ ‪‬ﻣ ‪‬ﻨّﻲ و‪َ ‬ﻃ ‪ّ‬ﻠ ْﻘﻨ‪‬ﻲ َﻓﺈِذَا ﻗَﺎ َﻟﺖ‪ ‬ذَﻟ‪‬ﻚ َﻓ َﻘﺪ‪ ‬‬
‫ﺣﺪ‪‬اً َﻓ ُ‬
‫‪‬‬
‫ﺴ ‪‬ﻤّﻲ َﻃﻠَﺎﻗﺎً‪ .‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻷﺣﻜـﺎم‪،‬‬
‫ﺴﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﻣﻦْ ﻏَﻴﺮِ أَنْ ﻳ ‪‬‬
‫ﻳﻜﻮنُ ذَﻟ‪‬ﻚ إِ َﻟّﺎ ‪‬ﻋ ْﻨﺪ‪ ‬ﺳ ْﻠﻄَﺎنٍ َﻓﺈِذَا َﻓ ‪‬ﻌ َﻠﺖ‪ ‬ذَﻟ‪‬ﻚ َﻓﻬِﻲ أَ ‪‬ﻣﻠَﻚ ِﺑ َﻨ ْﻔ ‪‬‬
‫ج‪ ،8‬ص ‪ .98‬ا‪t‬ﺳﺘﺒﺼﺎر ﻓﻴﻤﺎ اﺧﺘﻠﻒ ﻣﻦ اﻷﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪.318‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪168‬‬

‫‪ .3‬در رواﻳﺘﻲ ﺻﺤﻴﺤﻪ از اﻣﺎمرﺿﺎ)ع( درﻣﻮرد ﻟـﺰوم ﻃـ‪4‬ق ازﺳـﻮي ﻣـﺮد‪ ،‬ﭘـﺲ از‬
‫اﻗﺪامِ زن ﺑﻪ ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﭘﺮﺳﻴﺪه ﺷﺪ و از اﻣﺎم)ع( در ﭘﺎﺳﺦ آن‪ ،‬ﻧﻘﻞﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‪...» :‬ﻟَـﻴﺲ‪‬‬
‫ذَ ‪‬ﻟﻚ إِذاً ﺧُﻠﻊ‪) :‬اﮔﺮ ﻣﺮد ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﭘﺲ از ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﻃ‪4‬ق ﺑﺪﻫﺪ(‪...‬دراﻳﻦﺻﻮرت دﻳﮕﺮ ﺧﻠـﻊ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.1‬‬
‫در اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﺻﺮﻳﺤﺎً از اﻣﺎم ﺳﺌﻮال ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ »رواﻳﺘﻲ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘـﺲ‬
‫از ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮد او را ﻃ‪4‬ق ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ؟ و اﻣﺎم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮد ﺑﺨﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺧﻠﻊ زن‪ ،‬ﻃ‪4‬ق ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺧﻠﻌﻲ ﻣﺤﻘﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫او را ﭘﺲ از ُ‬
‫ﺧﻠـﻊ زن‪ ،‬ﻣـﺮد او‬
‫‪ .4‬در رواﻳﺘﻲ ﺻﺤﻴﺤﻪ از اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( ﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ‪» :‬آﻳﺎ ﭘﺲ از ُ‬
‫ﺨ ْﻠﻊ‪ :‬ﭼﺮا ﻃ‪4‬ﻗﺶ ﺑﺪﻫﺪ درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ‬
‫را ﻃ‪4‬ق ﺑﺪﻫﺪ؟ اﻣﺎم ﮔﻔﺖ‪ :‬و‪ ‬ﻟﻢ‪ ‬ﻳ َﻄ ‪ّ‬ﻠ ُﻘﻬ‪‬ﺎ و‪َ ‬ﻗﺪ‪ ‬ﻛﻔَﺎه‪ ‬ا ْﻟ ُ‬
‫ﺧﻠﻊ او را ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ«‪.2‬‬
‫ُ‬
‫در اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﺎﺻﺮاﺣﺖ از »ﺟﻮاز ﻳﺎ ﻋﺪمﺟﻮاز ﻃ‪4‬ق ﭘﺲ از ﺧﻠـﻊ« ﭘﺮﺳـﻴﺪهاﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻠﻊ زن ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨـﺪ؟«‬
‫اﻣﺎم)ع( در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ ﻃ‪4‬ق ﺑﺪﻫﺪ درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ُ‬
‫و ﺳﭙﺲ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »اﮔﺮ ﻣﺎ ﺣﺎﻛﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑـﻮدﻳﻢ‪ ،‬اﺟـﺎزة ﻃـ‪4‬ق ﭘـﺲ از ﺧﻠـﻊ را‬
‫ﻧﻤﻲدادﻳﻢ«‪.‬‬

‫ﺤﺴ‪‬ـﻦِاﻟﺮِّﺿَـﺎ ع‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِإِ ‪‬ﺳﻤ‪‬ﺎﻋ‪‬ﻴﻞَ ‪‬ﺑﻦِ ‪‬ﺑﺰِﻳﻊٍ ﻗَﺎلَ ﺳ‪‬ـﺄَ ْﻟﺖ‪ ‬أَﺑ‪‬ﺎا ْﻟ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِﻋ‪‬ﻴﺴ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦُ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫‪َ .1‬ﻓﺄَ ‪‬ﻣّﺎ ﻣ‪‬ﺎ ر‪‬و‪‬اه‪ ‬أَ ‪‬‬
‫ﺟﻤ‪‬ﺎعٍ ‪‬ﻫﻞْ َﺗﺒِﻴﻦُ ‪‬ﻣﻨْـﻪ‪ ‬ﺑِـﺬَﻟ‪‬ﻚ أَو‪‬‬
‫ﺸﻬ‪‬ﺎد‪ ِ]‬ﺷَﺎ ‪‬ﻫﺪ‪‬ﻳﻦِ ‪‬ﻋﻠَﻲ ُﻃ ‪‬ﻬﺮٍ ‪‬ﻣﻦْ ﻏَﻴﺮِ ِ‬
‫ﺨ َﺘ ‪‬ﻠﻊ‪ ‬ﻣ ْﻨﻪ‪ِ ‬ﺑ َ‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ أَو‪َ ‬ﺗ ْ‬
‫‪‬ﻋﻦِ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺮْأَ]ِ ُﺗﺒ‪‬ﺎرِي ز‪‬و‪ ‬‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ و‪ ‬ﺗَﻜﻮنَ ا ‪‬ﻣﺮَأَ َﺗﻪ‪َ ‬ﻓ ‪‬ﻌﻞَ‪ُ .‬ﻗﻠْـﺖ‪:‬‬
‫ﻫ‪‬ﻲ ا ‪‬ﻣﺮَأَ ُﺗﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ َﻟﻢ‪ ‬ﻳ ْﺘ ‪‬ﺒ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ اﻟ َّﻄﻠَﺎقُ َﻓﻘَﺎلَ َﺗﺒِﻴﻦُ ‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪َ ‬ﻓﺈِنْ ﺷَﺎء‪ ‬أَنْ ﻳﺮُد‪ ّ‬إِﻟَﻴﻬ‪‬ﺎ ﻣ‪‬ﺎ أَ َ‬
‫ﺧﻠَـﻊ‪َ .‬ﻓ ُﻘﻠْـﺖ‪َ :‬ﺗﺒِـﻴﻦُ ‪‬ﻣﻨْـﻪ‪‬؟ ﻗَـﺎلَ‪َ :‬ﻧﻌ‪‬ـﻢ‪.(‬‬
‫ﺣ َﺘّﻲ ﻳ ْﺘ ‪‬ﺒ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ﺑِﺎﻟ َّﻄﻠَﺎقِ ﻗَﺎلَ‪ :‬ﻟَﻴﺲ‪ ‬ذَﻟ‪‬ﻚ إِذاً َ‬
‫إِ َّﻧﻪ‪َ ‬ﻗﺪ‪ ‬ر‪‬وِي آن ﻫﺎ ﻟَﺎ َﺗﺒِﻴﻦُ ‪‬‬
‫ا‪t‬ﺳﺘﺒﺼﺎر ﻓﻴﻤﺎاﺧﺘﻠﻒ ﻣﻦ اﻷﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪ .318‬و ﻓـﻲ ﺗﻬـﺬﻳﺐ اﻷﺣﻜـﺎم‪ ،‬ج‪ ،8‬ص ‪...» 99‬ﻗَـﺎلَ‪ :‬ﻟَـﻴﺲ‪‬‬
‫ﺧ ْﻠﻊ‪َ .‬ﻓ ُﻘ ْﻠﺖ‪َ :‬ﺗﺒِﻴﻦُ ‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪‬؟ ﻗَﺎلَ‪َ :‬ﻧ ‪‬ﻌﻢ‪.«‬‬
‫ذَﻟ‪‬ﻚ إِذَنْ ُ‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِﻋ‪‬ﻴﺴ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﻦِ ا ‪‬ﺑﻦِأَﺑِﻲ ‪‬ﻋﻤ‪‬ﻴﺮٍ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﺳﻠَﻴﻤ‪‬ﺎنَ ‪‬ﺑﻦِﺧَﺎ ‪‬ﻟﺪ‪ ‬ﻗَﺎلَ ُﻗ ْﻠﺖ‪] ‬ﻷﺑـﻲﻋﺒـﺪاﷲ ع[‪ :‬أَ‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦُ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫‪ .2‬ﻣ‪‬ﺎ ر‪‬و‪‬اه‪ ‬أَ ‪‬‬
‫ﺨ ْﻠﻊ‪ ‬و‪َ ‬ﻟﻮ‪ ‬ﻛﺎنَ ا ْﻟﺄَ ‪‬ﻣﺮُ إِﻟَﻴﻨَﺎ ﻟَـﻢ‪‬‬
‫ﺧ َﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ أَ ﻳﺠ‪‬ﻮز‪ ‬ﻋﻠَﻴﻬ‪‬ﺎ؟ ﻗَﺎلَ و‪ ‬ﻟﻢ‪ ‬ﻳ َﻄ ‪ّ‬ﻠ ُﻘﻬ‪‬ﺎ و‪َ ‬ﻗﺪ‪ ‬ﻛﻔَﺎه‪ ‬ا ْﻟ ُ‬
‫ر‪‬أَﻳﺖ‪ ‬إِنْ ‪‬ﻫﻮ‪َ ‬ﻃ َّﻠ َﻘﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ َ‬
‫ﺠﺰْ َﻃﻠَﺎﻗﺎً‪ .‬ﺗﻬﺬﻳﺐاﻷﺣﻜﺎم‪ ،‬ج‪ ،8‬ص ‪ .99‬ا‪t‬ﺳﺘﺒﺼﺎر ﻓﻴﻤﺎاﺧﺘﻠﻒ ﻣﻦاﻷﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪.319‬‬
‫ُﻧ ِ‬
‫‪169‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫ﺑﺎوﺟﻮد اﻳﻦ رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه‪ ،‬اﻛﺜـﺮ ﻓﻘﻴﻬـﺎن را روﻳﻜـﺮدي دﻳﮕـﺮ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬آﻧـﺎن‬
‫ﻋﻠﻲرﻏﻢ اﻳﻦ ﺗﺼﺮﻳﺤﺎت‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ وﺟﻮد ﺑﺮﺧـﻲ ﻋﺒـﺎرات »ﻣﺘﺸـﺎﺑﻪ« در ﻣـﺘﻦ ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫ﺧ َﻠﻊ‪ ‬اﻟﺮَّﺟ‪‬ـﻞُ ا ‪‬ﻣﺮَأَﺗَـﻪ‪) ‬ﻳـﺎ( ‪t‬ﻳﺤ‪‬ـﻞُّ ﻟَـﻪ‪ ‬أَنْ‬
‫رواﻳﺎت‪ ،‬ﻛﻪ »ﺧﻠﻊ« را ﺑﻪ ﻣﺮد ﻧﺴﺒﺖ داده )إِذَا َ‬
‫ﺧ َﻠ ‪‬ﻌﻨ‪‬ـﻲ(‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ا ْ‬
‫ﺨ َﺘ ‪‬ﻠ ‪‬ﻌﻺُ ا َّﻟ ‪‬ﺘﻲ َﺗﻘُﻮلُ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﺣ َّﺘﻲ َﺗﻜﻮنَ ‪‬ﻫﻲ ا َّﻟ ‪‬ﺘﻲ َﺗ ْﻄ ُﻠﺐ‪ ‬ذَ ‪‬ﻟﻚ ‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪) ‬ﻳﺎ( ا ْﻟ ‪‬ﻤ ْ‬
‫ﺨ َﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ﻳ ْ‬
‫ﺗﺼﻮر ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺑﻴﺎن »ﺧﺎﻟﻌﺘﻚ« ﻳﺎ »ﻃﻠّﻘﺘﻚ« از ﺟﺎﻧـﺐ‬
‫ﻣﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﻖﻣﻄﻠﺐ آن اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘـﺲ از اﻗـﺪام ﺟـﺪي زن ﺑـﺮاي »اﻋـ‪4‬م ﻛﺮاﻫـﺖ‬
‫ﺷﺪﻳﺪه و ﻋﺪمﺗﻤﺎﻳﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ اداﻣﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮ« )ﺧﻠﻊ(‪ ،‬ﻣﺮد ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »ﻣﻘـﺪار‬
‫ﻣﺎل ﺑﺨﺸﻮدهﺷﺪه از ﺟﺎﻧﺐ زن« راﺿﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻔﺲ اﻋ‪4‬مرﺿﺎﻳﺖ ازﺳﻮي ﻣﺮد و ﺗﻔﺎﻫﻢ و‬
‫ﺗﺴﺎﻟﻢ ﺑﻴﻦ ﻣﺮد و زن درﺧﺼﻮص ﻣﻘﺪار ﻣﺎل ﺑﺨﺸﻮدهﺷﺪه را ﺑﺎ ﻋﺒـﺎرات »ﺧﻠـﻊ اﻟﺮﺟـﻞ‬
‫)ﻳﺎ( ﻳﺨﻠﻌﻬﺎ )ﻳﺎ( اﺧﻠﻌﻨﻲ« ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ درﻣﻮرد ﻛﻤﻴﺖ ﻣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ زن ﺑـﻪ‬
‫او ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﭼﻮنوﭼﺮا دارد و درﻣﻮرد اﺻﻞ ﺟـﺪاﻳﻲ ﺑـﺎ ﺧﻠـﻊ‪ ،‬ﻫـﻴﭻﮔﻮﻧـﻪ ﺣﻘـﻲ‬
‫ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪوﭼﻮن اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم )ﺟﺪا ﺷـﺪن زن و ﺷـﻮﻫﺮ‪ ،‬ﺑـﻪﻣﺠـﺮد‬
‫اﻗﺪام زن ﺑﻪ ﺧﻠﻊ و ﻋﺪماﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ اﻗﺪام ﺷﻮﻫﺮ ﻳـﺎ ﺣـﺎﻛﻢ( ﺑـﺎ ﺷـﺮح ﺑﻴﺸـﺘﺮي ﺑﺮرﺳـﻲ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه و آﺷﻜﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﺔ ﺷﺮﻳﻌﺖ )رواﻳﺎت( ﺑﺮ »ﺳـﻪﮔﺎﻧـﻪﺑـﻮدن‬
‫روش ﺟﺪاﻳﻲ ﻫﻤﺴﺮان« و »ﻋﺪماﺗﺤﺎد ﻧـﻮﻋﻲ ﺧﻠـﻊ و ﻃـ‪4‬ق و ﻣﺒـﺎرا]« د‪t‬ﻟـﺖ دارﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻗﻴﻖﺗﺮ »ادﻟﺔ ﻧﻘﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻔﺎد دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ درﺧﺼﻮص ﻗﺴﻴﻢ داﻧﺴﺘﻦ ﺧﻠﻊ ﺑﺎ ﻃـ‪4‬ق‬
‫و ﻣﺒﺎرا] را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺧﻠﻊ را ﺑﺎ ﻃ‪4‬ق‪ ،‬ﻳﻜﺴـﺎن داﻧﺴـﺖ و آنرا‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻤﺎﻣﻲ ادﻟﺔ ﺣﺎﻛﻢ در ﺑﺎب »ﻃ‪4‬ق ﺑﻤﻌﻨﻲ اﻷﺧﺺ« ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻳﺪ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻣﻨﻄﻘـﻲ را در ﻣﺘـﻮن ﺛﺎﻧﻮﻳـﻪ ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲﺗـﻮان ﮔـﺰارش ﻛـﺮد‪.‬‬
‫ﺟﺪاﺳﺎزي ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺤﺚﻫﺎ در ﻛﺘﺐ ﻓﻘﻬﻲ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن و ﭘﺴﻴﻨﻴﺎن و ﻃﺮح ﺟﺪاﮔﺎﻧـﺔ ﻣﺒﺎﺣـﺚ‬
‫»ﻛﺘﺎب اﻟﻄ‪4‬ق« از »ﻛﺘﺎب اﻟﺨﻠﻊ و اﻟﻤﺒﺎرا]«‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺮﻳﻨﻪاي ﺑﺮ ﺻـﺤﺖ »ﻗﺴـﻴﻢﺑـﻮدن‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪170‬‬

‫ﻃ‪4‬ق‪ ،‬ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا]« ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻤ‪ ً4‬ﺑﻪﺗﻀﻌﻴﻒ ادﻋﺎي راﻳﺞ ﻓﻘﻬﻲ در »ﺣـﻖ ﻳﮕﺎﻧـﺔ ﻣـﺮد‬
‫داﻧﺴﺘﻦ آنﻫﺎ در ﻋﻴﻦ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺷﻜﻠﻲ« )ﻳﻌﻨﻲ اﻧﻮاع و اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻃ‪4‬ﻗﻲ ﻛﻪ ﺣﻖ‬
‫ﻣﺮد اﺳﺖ( ﺑﻴﺎﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم‪ :‬اﻗﺪام زن ﺑﻪ ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﺟﺪاﻳﻲ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺶ از ورود ﺑﻪ ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ‪t‬زم اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از‬
‫ﻧﻘﻞ رواﻳﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺧﺒﺎر و اﺳﺘﺪ‪t‬ل ﻓﻘﻬﻲ و اﻓﺘـﺎء ﺷﺨﺼـﻲ ﭘﺮداﺧﺘـﻪاﻧـﺪ )ﻇـﺎﻫﺮاً‪،‬‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻓﻘﻬﺎي اﻫﻞﺳﻨﺖ از آﻏﺎز ﺗﺎﻛﻨﻮن و ﻓﻘﻬﺎي ﺷـﻴﻌﻪ از اواﺳـﻂ ﻗـﺮن ﺳـﻮم ﺗـﺎﻛﻨﻮن(‬
‫دﻳﺪﮔﺎه آﻧﺎن ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﺪمﻗﺒﻮل ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم ﺑﻮده اﺳﺖ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬آندﺳﺘﻪ از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ را‬
‫ﻛﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ اﺋﻤﺔ ﻫﺪي)ع( ﺑﻮده و روش ﻓﻘﻬﻲ آﻧﺎن‪ ،‬اﻛﺘﻔﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ رواﻳﺎت ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫)و ﺷﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﻳﺎ دو ﻓﻘﻴﻪ دﻳﮕﺮ را( ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو ﮔـﺮوه ﻣﻮاﻓـﻖ و ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﻣﻘﺪﻣـﺔ دوم‪،‬‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﺳﺎس روﻳﻜﺮد ﻓﻘﻴﻬﺎن در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ )ﻃﺒﻖ اﺳﺘﻨﺎد آﻧـﺎن ﺑـﻪ رواﻳـﺎت‪ ،‬در‬
‫ﺑﺤﺚ ﺧﻠﻊ( ﻣﺮاﺟﻌﺔ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن رواﻳﺎت ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ‪ ،‬اﺟﻤﺎع و اﺗﻔﺎق ﻓﻘﻴﻬـﺎن در اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﻫﻤﻪﭼﻴﺰ‪ ،‬در ﮔﺮو ﺑﺮرﺳـﻲ رواﻳـﺎت ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ رواﻳﺎت را )ﺑـﺎ دو روﻳﻜـﺮد ﻣﺨـﺎﻟﻒ و ﻣﻮاﻓـﻖ( آﻏـﺎز‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺘﻨﺪات روﻳﻜﺮد ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻳﺎدآوري ﺷـﺪ‪ ،‬روﻳﻜـﺮد ﻣﺸـﻬﻮر )ﻧﺰدﻳـﻚ ﺑـﻪ اﺟﻤـﺎع(‬
‫ﻓﻘﻴﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »ﺣﻖ وﺣﺪاﻧﻲ ﻣﺮد« در اﻣﺮ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴـﺮ ﺑـﻮده و ﻫﺴـﺖ‪ .‬آﻧـﺎن از‬
‫»ﻃ‪4‬ق‪ ،‬ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا]« ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﺪاﻳﻲ زن و ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﻳﺖ »ﺗﺼﻤﻴﻢ و اﻗﺪام ﺷﻮﻫﺮ« ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻀـﺎي روﻳﻜـﺮد اﺟﻤـﺎﻋﻲ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ »ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ اﻗـﺪام زن‬
‫درﺧﺼﻮص ﺟﺪاﻳﻲ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪﻋﻨﻮان درﺧﻮاﺳﺖ و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ درﺻﻮرت‬
‫‪171‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫ﻗﺒﻮل اﺻﻞ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد و درﺧﻮاﺳﺖ از ﺟﺎﻧﺐ ﺷـﻮﻫﺮ‪ ،‬ﻋﻤﻠـﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ و درﺻـﻮرت‬
‫ﻋﺪمﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﻫﻴﭻ اﺗﻔﺎق ﺧﺎﺻﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ اﻓﺘﺎد«‪.‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﻪ رواﻳﺎﺗﻲ اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺪة ﻣﻮارد آن را از ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﺬراﻧﻴﻢ‪:‬‬
‫‪ .1‬در رواﻳﺘﻲ از اﻣﺎمﺑﺎﻗﺮ)ع( آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ »‪...‬ﻓَـﺈِذَا ﻗَﺎﻟَـﺖ‪ ‬ذَﻟ‪‬ـﻚ َﻓﻘَـﺪ‪ ‬ﺣ‪‬ـﻞَّ ﻟَـﻪ‪ ‬أَنْ‬
‫ﺿﻴﺎ ‪‬ﻋ َﻠﻴﻪ‪ ‬ﻣﻦْ َﻗ ‪‬ﻠﻴﻞٍ أَو‪ ‬ﻛ ‪‬ﺜﻴﺮٍ‪ :‬ﻫﺮﮔـﺎه زن ﭼﻨـﺎن ﺳـﺨﻨﺎﻧﻲ را ﺑﮕﻮﻳـﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ‬
‫ﺨ َﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ِﺑﻤ‪‬ﺎ َﺗﺮَا َ‬
‫ﻳ ْ‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺣ‪4‬ل ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺮاي ﻣﺮد ﻛﻪ زن را ﺧﻠﻊ ﻛﻨﺪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﻫﺮدوي آﻧـﺎن ازﻧﻈـﺮ‬
‫ﻣﺎﻟﻲ ﺑﺮ آن ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻛﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ زﻳﺎد«‪.‬‬
‫اﺳﺘﻨﺎد اﺻﻠﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﻘﺮه از رواﻳـﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﺣـﻞ ﻟـﻪ ان ﻳﺨﻠﻌﻬـﺎ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در رواﻳﺖ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﺣﻖ ﻣﺮد اﺳﺖ ﻛﻪ زن را ﺧﻠﻊ ﻛﻨﺪ«‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( در ﻣﺘﻦ رواﻳﺖ ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﺻﺮﻳﺤﺎً آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﺗـﺎ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ زن ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻦ از ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺗﻮ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ و ﺑﺎ ﺗـﻮ ﺻـﺪاﻗﺖ‬
‫ﻧﻤﻲورزم و رﻋﺎﻳﺖ ﺣﺪود را درﻣﻮرد ﺗﻮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺎل را از ﻣﻦ ﺑﮕﻴﺮ و ﻣﺮا ﻃـ‪4‬ق‬
‫ده‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه زن ﭼﻨﺎن ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ را ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺣ‪4‬ل ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺮاي ﻣـﺮد ﻛـﻪ زن را‬
‫ﺧﻠﻊ ﻛﻨﺪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ آنﭼﻪ ﻫﺮدوي آﻧﺎن ازﻧﻈﺮ ﻣﺎﻟﻲ ﺑﺮ آن ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻛﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﻳﺎ زﻳﺎد‪ .‬و اﻳﻦ ﺧﻠﻊ )اﻋ‪4‬م زن ﺑﻪ ﻋﺪمﺗﻤﻜﻴﻦ و ﺧﻮاﺳﺖ ﺟﺪاﻳﻲ و ﺗﺮاﺿﻲ زن و ﺷـﻮﻫﺮ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﺎل ﺑﺨﺸﻮدهﺷﺪه از ﺟﺎﻧﺐ زن( ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻧـﺰد ﻗﺎﺿـﻲ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرت اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه زن ﭼﻨﺎن اﻗﺪاﻣﻲ ﻛـﺮد‪ ،‬ﭘـﺲ او ﻣﺎﻟـﻚ ﻧﻔـﺲ و‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون آﻧﻜﻪ ﻧﺎم اﻳﻦ ﺟﺪاﻳﻲ‪ ،‬ﻃ‪4‬ق ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫ﺟ ‪‬ﻌ َﻔﺮٍ ع‬
‫ﺻ ْﻔﻮ‪‬انَ ‪‬ﻋﻦْ ﻣ‪‬ﻮﺳ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﻦْ ز‪‬ر‪‬ار‪ َ]‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِإِ ‪‬ﺳﻤ‪‬ﺎﻋ‪‬ﻴﻞَ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِﻋ‪‬ﻴﺴ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦُ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫‪ .1‬أَ ‪‬‬
‫ﺨﺬْ ‪‬ﻣ ‪‬ﻨّـﻲ و‪َ ‬ﻃ ‪ّ‬ﻠ ْﻘﻨ‪‬ـﻲ‬
‫ﺣﺪ‪‬اً َﻓ ُ‬
‫ﺣ َﺘّﻲ َﺗﻘُﻮلَ ﻟَﺎ أُﻃ‪‬ﻴﻊ‪ ‬ﻟَﻚ أَﻣ‪‬ﺮاً و‪ ‬ﻟَﺎ أُ ِﺑﺮُّ ﻟَﻚ َﻗﺴ‪‬ﻤﺎً و‪ ‬ﻟَﺎ أُﻗ‪‬ﻴﻢ‪ ‬ﻟَﻚ ‪‬‬
‫ﺨ ْﻠﻊ‪ ‬‬
‫ﻗَﺎلَ ﻟَﺎ ﻳﻜﻮنُ ا ْﻟ ُ‬
‫ﺨ َﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ِﺑﻤ‪‬ﺎ َﺗﺮَاﺿَﻴﺎ ‪‬ﻋﻠَﻴﻪ‪ ‬ﻣﻦْ َﻗﻠ‪‬ﻴﻞٍ أَو‪ ‬ﻛﺜ‪‬ﻴﺮٍ و‪ ‬ﻟَﺎ ﻳﻜﻮنُ ذَﻟ‪‬ﻚ إِ َﻟّﺎ ‪‬ﻋﻨْـﺪ‪ ‬ﺳ‪‬ـ ْﻠﻄَﺎنٍ‬
‫ﺣﻞَّ َﻟﻪ‪ ‬أَنْ ﻳ ْ‬
‫َﻓﺈِذَا ﻗَﺎ َﻟﺖ‪ ‬ذَﻟ‪‬ﻚ َﻓ َﻘﺪ‪ ‬‬
‫ﺴ ‪‬ﻤّﻲ َﻃﻠَﺎﻗﺎً‪ .‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻷﺣﻜﺎم‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.98‬‬
‫ﺴﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﻣﻦْ ﻏَﻴﺮِ أَنْ ﻳ ‪‬‬
‫َﻓﺈِذَا َﻓ ‪‬ﻌ َﻠﺖ‪ ‬ذَﻟ‪‬ﻚ َﻓﻬِﻲ أَ ‪‬ﻣﻠَﻚ ِﺑ َﻨ ْﻔ ‪‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪172‬‬

‫ب( در آﺧﺮﻳﻦ ﺟﻤ‪4‬ت اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻧﻴﺰ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ‪» :‬ﻫﺮﮔـﺎه زن ﭼﻨـﺎن‬
‫اﻗﺪاﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﭘﺲ او ﻣﺎﻟﻚ ﻧﻔﺲ و ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون آﻧﻜﻪ ﻧﺎم‬
‫اﻳﻦ ﺟﺪاﻳﻲ‪ ،‬ﻃ‪4‬ق ﺑﺎﺷﺪ« )‪َ ...‬ﻓﺈِذَا َﻓ ‪‬ﻌ َﻠﺖ‪ ‬ذَ ‪‬ﻟﻚ َﻓ ِﻬﻲ أَ ‪‬ﻣﻠَـﻚ ِﺑ َﻨ ْﻔﺴ‪‬ـﻬ‪‬ﺎ ﻣ‪‬ـﻦْ َﻏﻴـﺮِ أَنْ ﻳﺴ‪‬ـ ‪ّ‬ﻤﻲ‬
‫ﻃَ‪4‬ﻗﺎً(‪.‬‬
‫ﻣﻔﺎد ﺳﺨﻦ ﺻﺮﻳﺢ اﻣﺎمﺑﺎﻗﺮ)ع( اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬اﻇﻬﺎرات و ﺗﻬﺪﻳﺪات ﺟﺪي زن ﻣﺒﻨـﻲ‬
‫ﺑﺮ ﻋﺪمﺗﻤﻜﻴﻦ از ﺷﻮﻫﺮ و اﻋ‪4‬م رﺿﺎﻳﺖ او ﺑﻪ واﮔﺬاري ﻣﺎل‪ ،‬ﺑﺮاي رﻫﺎﺷﺪن و ﺟـﺪاﻳﻲ‬
‫از ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﺑ‪4‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺟﺪاﻳﻲ آﻧﺎن ﺷﺪه و زن را ﻣﺎﻟﻚ ﻧﻔـﺲ و ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ﺧـﻮد‬
‫ﺴﻬ‪‬ﺎ(«‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ اﻗﺪاﻣﻲ ﻛﻪ ﺑـﺎﻗﻲ ﻣـﻲﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﺗﻔـﺎﻫﻢ‬
‫ﻣﻲﺳﺎزد ) َﻓﺈِذَا َﻓ ‪‬ﻌ َﻠﺖ‪ ‬ذَ ‪‬ﻟﻚ َﻓ ِﻬﻲ أَ ‪‬ﻣ َﻠﻚ ِﺑ َﻨ ْﻔ ‪‬‬
‫درﻣﻮرد ﻣﻘﺪار ﻣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺮد واﮔﺬار ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ازﻧﻈﺮ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﻮد و درﮔﻴﺮي و ﺧﺼﻮﻣﺖ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫پ( ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ )ﺣﻞ ﻟﻪ ان ﻳﺨﻠﻌﻬﺎ‪ :‬ﺣ‪4‬ل اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺮد او را ﺧﻠﻊ ﻛﻨﺪ( ﻳﻜﻲ از ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ و ﺻﺮﻳﺢﺗﺮﻳﻦ ﻋﺒﺎراﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺻﺪر و ذﻳﻞ رواﻳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺪﻋﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﺳﺨﻦ اﻣﺎم)ع( ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ آن ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن زن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺎل‬
‫ﺨﺬْ ‪‬ﻣ ‪ّ‬ﻨﻲ و‪َ ‬ﻃ ‪ّ‬ﻠ ْﻘ ‪‬ﻨﻲ( و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺮد ﺗﺼﻮر ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ‬
‫را از ﻣﻦ ﺑﮕﻴﺮ و ﻣﺮا ﻃ‪4‬ق ده« ) َﻓ ُ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ دراﻳﻦﺻﻮرت او را »ﻃ‪4‬ق ﺑﻪ ﻋﻮض« دﻫﺪ )ﻛﻪ ﻋﻤ‪ ً4‬اﮔﺮ ﻃـ‪4‬ق ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺣـﻖ‬
‫رﺟﻮع در ﻋﺪ‪‬ه‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد(‪ ،‬اﻣﺎم ﺗﺼـﺮﻳﺢ ﻛـﺮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ »ﺣـ‪4‬ل اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺧﻠﻊ‪ ،‬از او ﺟﺪا ﺷﻮد« ﻛـﻪ دراﻳـﻦﺻـﻮرت‪ ،‬ﻋﻤـ‪ ً4‬ﺣـﻖ رﺟـﻮع در اﺧﺘﻴـﺎر زن‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ و ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﺣﻖ رﺟﻮع در ﻋﺪ‪‬ة ﺧﻠﻊ را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺧﺎص از رواﻳﺖ ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬ادﻋﺎي ﻣﺨـﺎﻟﻒ‬
‫را اﺛﺒﺎت ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪173‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫‪ .2‬در رواﻳﺘﻲ ﺻﺤﻴﺢاﻟﺴﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻣﺴﻠﻢ از اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( ﻧﻘـﻞ ﻛـﺮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ‪:‬‬

‫ﺧ َﻠ ‪‬ﻌ ‪‬ﻨﻲ و‪ ‬أَﻧَﺎ أُ ‪‬ﻋ ‪‬ﻄﻴﻚ ﻣ‪‬ﺎ أَﺧَـﺬْت‪ ‬ﻣﻨْـﻚ‪ ...‬زﻧـﻲ ﻛـﻪ ﺧﻠـﻊ‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ‪ :‬ا ْ‬
‫ﺨ َﺘ ‪‬ﻠ ‪‬ﻌﻺُ ا َّﻟ ‪‬ﺘﻲ َﺗﻘُﻮلُ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫»ا ْﻟ ‪‬ﻤ ْ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺮا ﺧﻠﻊ ﻛﻦ و ﻣﻦ آﻧﭽﻪ از ﺗـﻮ ﮔﺮﻓﺘـﻪام‬
‫را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮداﻧﻢ‪.«...‬‬
‫ﻋﺒﺎرت »اﺧﻠﻌﻨﻲ« در اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ ﺗـﺎ ادﻋـﺎ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ‪» :‬اﻳﻦ ﻣﺮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ زن را ﺧﻠﻊ ﻛﻨﺪ« و ﻇﺎﻫﺮاً ﻋﺒـﺎرت ﻳﺎدﺷـﺪه را »ﺻـﺮﻳﺢ‬
‫در ﻣﻘﺼﻮد و ﻣﺪﻋﺎ« ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫درﻣﻮرد اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ اﺷﺎره ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اداﻣﺔ رواﻳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺼﻮر را دﭼﺎر ﺧﺪﺷـﻪ ﻛـﺮده و دﻳـﺪﮔﺎه دﻳﮕـﺮ را‬
‫ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اداﻣﺔ رواﻳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪...» :‬ﺳﭙﺲ اﻣﺎم)ع( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣ‪4‬ل ﻧﻴﺴـﺖ ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺮد ﻛﻪ ﭼﻴﺰي را از زن ﺑﮕﻴﺮد ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ زن ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺎ ﺗﻮ ﺻﺪاﻗﺖ ﻧﻤﻲورزم‬
‫و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺗﻮ را اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ و ﺑﺪون اﺟﺎزة ﺗﻮ اﻓﺮاد را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪات راه ﻣﻲدﻫـﻢ‬
‫و ﻓﺮد دﻳﮕﺮي را در ﺑﺴﺘﺮ ﺗﻮ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮم‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن را ادا ﻛﺮد )ﺑـﺪون آﻧﻜـﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺷﻮﻫﺮ و ﺑﺮاي ﺻﺤﻨﻪﺳﺎزي ﺑﺎﺷﺪ( ﺣ‪4‬ل ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺮاي ﻣﺮد‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣـﺎل از زن‪،‬‬
‫و ﻫﻤﻴﻦ اﺗﻔﺎق )ﮔﻔﺘﺎر زن( ﻧﻮﻋﻲ ﺟﺪاﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ »ﻃـ‪4‬ق ﺑﻌـﺪ از ﺧﻠـﻊ«‬
‫ازﺳﻮي ﻣﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺧﻠﻊ‪ ،‬زن ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺑﺎﺋﻦ‪ ،‬از ﻣﺮد ﺟـﺪا ﺷـﺪه اﺳـﺖ و )ﭘـﺲ از‬
‫‪1‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﻋﺪ‪‬ه( ﻣﺮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺰو ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎران زن ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫ﺴ ‪‬ﻠﻢٍ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪ ‬اﻟ َﻠّـﻪ‪‬‬

‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫‪ .1‬ﻋﻠ‪‬ﻲ ‪‬ﺑﻦُ إِ ‪‬ﺑﺮَاﻫ‪‬ﻴﻢ‪ ‬ﻋﻦْ أَﺑِﻴﻪ‪ ‬ﻋﻦِ ا ‪‬ﺑﻦِ أَﺑِﻲ ‪‬ﻋﻤ‪‬ﻴﺮٍ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ أَﻳﻮب‪ ‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺤﻞُّ ﻟَـﻪ‪ ‬أَنْ ﻳﺄْﺧُـﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ـﺎ‬
‫ﺧﺬْت‪ ‬ﻣﻨْﻚ َﻓﻘَﺎلَ ﻟَﺎ ﻳ ‪‬‬
‫ﺧ َﻠ ‪‬ﻌﻨ‪‬ﻲ و‪ ‬أَﻧَﺎ أُ ‪‬ﻋﻄ‪‬ﻴﻚ ﻣ‪‬ﺎ أَ َ‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ا ْ‬
‫ﺨ َﺘ ‪‬ﻠ ‪‬ﻌﻺُ ا َّﻟﺘ‪‬ﻲ َﺗﻘُﻮلُ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ع ﻗَﺎلَ ا ْﻟ ‪‬ﻤ ْ‬
‫ﺣ َﺘّﻲ َﺗﻘُﻮلَ و‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻟَﺎ أُ ِﺑﺮُّ ﻟَﻚ َﻗﺴ‪‬ﻤﺎً و‪ ‬ﻟَﺎ أُﻃ‪‬ﻴﻊ‪ ‬ﻟَـﻚ أَﻣ‪‬ـﺮاً و‪ ‬ﻵَذَﻧَـﻦَّ ﻓ‪‬ـﻲ ﺑ‪‬ﻴﺘ‪‬ـﻚ ِﺑﻐَﻴـﺮِ إِذْﻧ‪‬ـﻚ و‪ ‬ﻟَـﺄُو ‪‬ﻃ َﺌﻦَّ‬
‫ﺷَﻴﺌﺎً ‪‬‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ و‪ ‬ﻛﺎ َﻧﺖ‪َ ‬ﺗ ْﻄﻠ‪‬ﻴ َﻘﻺً ِﺑﻐَﻴﺮِ َﻃﻠَـﺎقٍ ﻳ ْﺘ ‪‬ﺒ ‪‬ﻌﻬ‪‬ـﺎ‬
‫ﺣﻞَّ َﻟﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ أَ َ‬
‫‪‬ﻓﺮَاﺷَﻚ ﻏَﻴﺮَك َﻓﺈِذَا َﻓ ‪‬ﻌ َﻠﺖ‪ ‬ذَﻟ‪‬ﻚ ‪‬ﻣﻦْ ﻏَﻴﺮِ أَنْ ﻳ ‪‬ﻌ َﻠ ‪‬ﻤﻬ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ﺨ َﻄّﺎبِ‪) .‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.(140 :‬‬
‫ﻓَﻜﺎ َﻧﺖ‪ ‬ﺑ‪‬ﺎﺋ‪‬ﻨﺎً ِﺑﺬَﻟ‪‬ﻚ و‪ ‬ﻛﺎنَ ﺧَﺎﻃ‪‬ﺒﺎً ‪‬ﻣﻦَ ا ْﻟ ُ‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪174‬‬

‫ب( در ﻣﺘﻦ رواﻳﺖ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‪» :‬زن ﺑـﻪ ﺷـﻮﻫﺮ ﺧـﻮد ﭼﻨـﻴﻦ ﺳـﺨﻨﻲ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ‪ :‬ﻣﺮا ﺧﻠﻊ ﻛﻦ«‪ .‬اﻣﺎم)ع( ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ زن را ﺗﺄﻳﻴـﺪ ﻧﻜـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﺷﻴﻮة ﺻﺤﻴﺢ ﺧﻠﻊ را ﻧﻴﺰ آﻣﻮزش داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫پ( اﻣﺎم)ع( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪t» :‬ﻳﺤﻞ ﻟﻪ‪ ...‬ﺣﺘﻲ ﺗﻘﻮل‪ ...‬ﺑﺮ ﻣﺮد ﺣ‪4‬ل ﻧﻴﺴﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎل از‬
‫زن‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زن ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ .«...‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬آﻣﻮزش ﻣﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ ﺗﺼـﺮف ﻣـﺮد در ﻣـﺎل‬
‫ﻣﻮردﺑﺨﺸﺶ زن‪ ،‬ﭘﺲ از ﮔﻔﺘﺎر و ﻋﺰم زن ﺑﺮ ﺟﺪاﻳﻲ )ﺧﻠﻊ( ﺣ‪4‬ل ﻣﻲﺷﻮد و ﻗﺒﻞ از آن‬
‫ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ )ﻓﺎذا ﻓﻌﻠﺖ ذﻟﻚ‪ ...‬ﺣﻞّ ﻟﻪ ﻣﺎ اﺧﺬ ﻣﻨﻬﺎ(‪.‬‬
‫ت( در ﻣﺘﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎدة ﻣﺮدان‪ ،‬ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ‪:‬‬
‫»ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻳﻦ اﻗﺪام زن ﻧﺎﺷﻲ از آﻣﻮزشدادن ﺷﻮﻫﺮ ﺑﻪ زن ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ ﻣـﺮدان‬
‫ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺮان ﺧﻮد را ﻧﺪﻫﻨﺪ )و درﺻﻮرت ﻃ‪4‬ق ازﺳﻮي ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﻧﻔﻘـﺔ‬
‫زﻣﺎن ﻋﺪه و ﻣﻬﺮ زن را ﻣﻲدادﻧﺪ(‪ ،‬آﻧﺎن را ﺗﺤﺖﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧـﺪ و ﺑـﺮاي اﻳـﻦ ﻛـﺎر‪،‬‬
‫روش ﺧﻠﻊ را ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮان ﺧﻮد ﻳﺎد ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ ازاﻳﻦﻃﺮﻳـﻖ‪ ،‬ﻧـﻪﺗﻨﻬـﺎ ﺿـﺮر ﻣـﺎدي را از‬
‫ﺧﻮد دور ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺿﺮر را ﻣﺘﻮﺟﻪ زﻧﺎن ﻛﺮده و ﺑﺎ ادﻋﺎي ﺧﺴﺎرت درﺑﺮاﺑـﺮ ﺧﻮاﺳـﺖ‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎدي را ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ث( ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه زن ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺘﺎري را ﺑﺮ زﺑﺎن راﻧﺪ‪ ،‬اﺧﺬ ﻣـﺎل ﺑـﺮ ﻣـﺮد‬
‫ﺣ‪4‬ل ﻣﻲﺷﻮد و ﺧﻮد اﻳﻦ اﻗﺪام‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﺟﺪاﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ ﻃ‪4‬ق ازﺳﻮي ﻣﺮد‬
‫ﻧﺪارد« ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در ﻣﺘﻦ اﻳﻦ آﻣﻮزش ﺷﺮﻋﻲ ازﺳﻮي اﻣﺎم‪ ،‬ﺻﺮف اﻗﺪام ﮔﻔﺘـﺎري‬
‫زن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺟﺪاﻳﻲ اﺳﺖ و اﻗﺪام ﻣﺮد ﺑﻪ ﻃ‪4‬ق و ﺟﺪاﻳﻲ را ‪t‬زم ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ـﺎ أَنْ‬
‫‪ .3‬در رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ از اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ؛ »ﻟَـﺎ ﻳﺤ‪‬ـﻞُّ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﺣ َّﺘﻲ َﺗﻘُﻮلَ‪ ...‬ﺣـ‪4‬ل ﻧﻴﺴـﺖ ﺑـﺮاي ﺷـﻮﻫﺮ ﻛـﻪ زن را ﺧﻠـﻊ ﻛﻨـﺪ ﺗـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ زن‬
‫ﺨ َﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ﻳ ْ‬
‫ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ «...‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻫﻢ ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧ َﺘ َﻠ ‪‬ﻌﺖ‪َ ‬ﻓ ِﻬﻲ ﺑ‪‬ﺎ ‪‬ﺋﻦٌ و‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬أَنْ ﻳﺄْﺧُـﺬَ‬
‫در اداﻣﺔ رواﻳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ؛ » َﻓﺈِذَا ‪‬ﻫﻲ ا ْ‬
‫‪‬ﻣﻦْ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻟﻬ‪‬ﺎ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه زن ﺧﻠﻊ ﻛﺮد‪ ،‬ﭘﺲ او ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺑﺎﺋﻦ ﺟﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻣـﺮد ﺣـ‪4‬ل‬
‫‪175‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﺎل زن ﭼﻴﺰي را ﺑﮕﻴﺮد«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺧﻠـﻊ‪ ،‬ﻛـﺎر زن‬
‫‪1‬‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺎ اﻗﺪام زن‪ ،‬ﺟﺪاﻳﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﺪ‪t‬ل ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم اﺳﺖ‪ ،‬رواﻳﺘﻲ اﺳﺖ‬
‫ﺣﺪ‪ ٌ]‬ﺑ‪‬ﺎ ‪‬ﺋﻦٌ‪ :‬زﻣـﺎﻧﻲ‬
‫ﺟﻞُ ا ‪‬ﻣﺮَأَ َﺗﻪ‪َ ‬ﻓ ِﻬﻲ و‪‬ا ‪‬‬
‫ﺧ َﻠﻊ‪ ‬اﻟﺮَّ ‪‬‬
‫از اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( ﻛﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬إِذَا َ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮش را ﺧﻠﻊ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﻳﻦ ﻳﻜﻲ از ﺳﻪ ﻃ‪4‬ق ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﻪﻧﺤﻮ‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﺎﺋﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در اداﻣﺔ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪ » :‬ﺣ‪4‬ل ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬زن را ﺧﻠـﻊ‬
‫ﻛﻨﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺴﺮ او‪ ،‬از وي ﭼﻨﺎن اﻗﺪاﻣﻲ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ...‬و ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮ ﺻﺪاﻗﺖ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ورزﻳﺪ و‪ ...‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ را ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﻣـﺮد ﺣـ‪4‬ل‬
‫ﺣ َّﺘﻲ َﺗﻜـﻮنَ ﻫ‪‬ـﻲ‬
‫ﺨ َﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ﺤﻞُّ َﻟﻪ‪ ‬أَنْ ﻳ ْ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﻣﺎل ﻣﻮردﺗﻮاﻓﻖ‪ ،‬ﺗﺼﺮف ﻛﻨﺪ‪ ...‬و‪ ‬ﻟَﺎ ﻳ ‪‬‬
‫ﺣ َّﺘﻲ َﺗﻘُﻮلَ ﻟَﺎ أُ ِﺑﺮُّ َﻟﻚ َﻗﺴ‪‬ﻤﺎً و‪َ ...‬ﻓﺈِذَا ﻛﺎنَ ‪‬ﻫﺬَا ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ َﻓ َﻘﺪ‪ ‬ﻃَﺎب‪َ ‬ﻟﻪ‪‬‬
‫ا َّﻟ ‪‬ﺘﻲ َﺗ ْﻄ ُﻠﺐ‪ ‬ذَ ‪‬ﻟﻚ ‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪ ...‬و‪ ‬‬
‫‪3‬‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ‪.«...‬‬
‫ﻣ‪‬ﺎ أَ َ‬

‫ﺟﻤ‪‬ﻴﻌﺎً ﻋ‪‬ـﻦْ ‪‬ﻋ ْﺜﻤ‪‬ـﺎنَ ﺑ‪‬ـﻦِ ﻋ‪‬ﻴﺴ‪‬ـﻲ‬

‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ﺧَﺎ ‪‬ﻟﺪ‪ ‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺻﺤ‪‬ﺎ ِﺑﻨَﺎ ‪‬ﻋﻦْ أَ ‪‬‬
‫‪ .1‬و‪ ‬ﻋ ْﻨﻪ‪ ‬ﻋﻦْ أَﺑِﻴﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻋﺪ‪ ٌ]ّ‬ﻣﻦْ أَ ‪‬‬
‫ﺣ َﺘّﻲ َﺗﻘُﻮلَ ﻟَﺎ أُ ِﺑﺮُّ ﻟَﻚ َﻗﺴ‪‬ﻤﺎً و‪ ‬ﻟَﺎ أُﻗ‪‬ـﻴﻢ‪‬‬
‫ﺨ َﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ أَنْ ﻳ ْ‬
‫ﺤﻞُّ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﺨ َﺘ ‪‬ﻠ ‪‬ﻌﻺِ َﻓﻘَﺎلَ ﻟَﺎ ﻳ ‪‬‬
‫‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﺳﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻋﻺَ ﻗَﺎلَ ‪‬ﺳﺄَ ْﻟ ُﺘﻪ‪ ‬ﻋﻦِ ا ْﻟ ‪‬ﻤ ْ‬
‫ﺧ َﻠﻦَّ ﺑ‪‬ﻴﺘَﻚ ‪‬ﻣﻦْ ﺗَﻜﺮَه‪ ‬ﻣﻦْ ﻏَﻴﺮِ أَنْ َﺗ ‪‬ﻌﻠَـﻢ‪‬‬
‫ﺟﻨَﺎ ‪‬ﺑﻺٍ و‪َ ‬ﻟﺄُو ‪‬ﻃ َﺌﻦَّ ‪‬ﻓﺮَاﺷَﻚ و‪َ ‬ﻟﺄُد‪ ‬‬
‫ﺴﻞُ ﻟَﻚ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬‬
‫ﺣﺪ‪‬ود‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻓ‪‬ﻴﻚ و‪ ‬ﻟَﺎ أَ ْﻏ َﺘ ‪‬‬
‫‪‬‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣﻦْ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻟﻬ‪‬ـﺎ ﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﺧ َﺘ َﻠ ‪‬ﻌﺖ‪َ ‬ﻓﻬِﻲ ﺑ‪‬ﺎ ‪‬ﺋﻦٌ و‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬أَنْ ﻳﺄْ ُ‬
‫‪‬ﻫﺬَا و‪ ‬ﻟَﺎ ﻳﺘَﻜ َّﻠﻤ‪‬ﻮ َﻧ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬و‪ ‬ﺗَﻜﻮنُ ﻫ‪‬ﻲ ا َّﻟﺘ‪‬ﻲ َﺗﻘُﻮلُ ذَﻟ‪‬ﻚ َﻓﺈِذَا ﻫ‪‬ﻲ ا ْ‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣﻦَ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺒ‪‬ﺎرِ َﺋﻺِ ﻛﻞَّ ا َّﻟﺬ‪‬ي أَ ‪‬ﻋﻄَﺎﻫ‪‬ﺎ )اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪( 140 :‬‬
‫َﻗﺪ‪‬ر‪ ‬ﻋﻠَﻴﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻟَﻴﺲ‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬أَنْ ﻳﺄْ ُ‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ا ْﻟ ُﻔﻀَـﻴﻞِ‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ إِ ‪‬ﺳﻤ‪‬ﺎﻋ‪‬ﻴﻞَ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ﻳﺤ‪‬ﻴﻲ ‪‬ﻋﻦْ أَ ‪‬‬
‫‪ .2‬و‪ ‬ﻋ ْﻨﻪ‪ ‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺣﺪ‪ ٌ]‬ﺑ‪‬ﺎ ‪‬ﺋﻦٌ و‪ ‬ﻫﻮ‪ ‬ﺧَﺎ ‪‬ﻃﺐ‪ ‬ﻣﻦَ‬
‫ﺟﻞُ ا ‪‬ﻣﺮَأَ َﺗﻪ‪َ ‬ﻓﻬِﻲ و‪‬ا ‪‬‬
‫ﺧ َﻠﻊ‪ ‬اﻟﺮَّ ‪‬‬
‫ﺼ ‪‬ﺒّﺎحِ اﻟْﻜﻨَﺎﻧ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ع ﻗَﺎلَ إِذَا َ‬
‫‪‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ اﻟ ‪ّ‬‬
‫ﺣ َﺘّﻲ َﺗﻘُـﻮلَ‬
‫ﻀﺮَّ ِﺑﻬ‪‬ﺎ و‪ ‬‬
‫ﺣ َﺘّﻲ ﺗَﻜﻮنَ ﻫ‪‬ﻲ ا َّﻟﺘ‪‬ﻲ َﺗ ْﻄ ُﻠﺐ‪ ‬ذَﻟ‪‬ﻚ ‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪ ‬ﻣﻦْ ﻏَﻴﺮِ أَنْ ﻳ ‪‬‬
‫ﺨ َﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ﺤﻞُّ َﻟﻪ‪ ‬أَنْ ﻳ ْ‬
‫ﺨ َﻄّﺎبِ و‪ ‬ﻟَﺎ ﻳ ‪‬‬
‫ا ْﻟ ُ‬
‫ﺧ َﻠﻦَّ ﺑ‪‬ﻴﺘَﻚ ‪‬ﻣﻦْ ﺗَﻜﺮَ ‪‬ﻫﻪ‪ ‬و‪َ ‬ﻟﺄُو ‪‬ﻃ َﺌﻦَّ ‪‬ﻓﺮَاﺷَﻚ و‪ ‬ﻟَﺎ أُﻗ‪‬ﻴﻢ‪ ‬ﺣ‪‬ـﺪ‪‬ود‪‬‬
‫ﺟﻨَﺎ ‪‬ﺑﻺٍ و‪َ ‬ﻟﺄُد‪ ‬‬
‫ﺴﻞُ ﻟَﻚ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬‬
‫ﻟَﺎ أُ ِﺑﺮُّ ﻟَﻚ َﻗﺴ‪‬ﻤﺎً و‪ ‬ﻟَﺎ أَ ْﻏ َﺘ ‪‬‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ‪ .‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻷﺣﻜﺎم‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪96 :‬‬
‫اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻓ‪‬ﻴﻚ َﻓﺈِذَا ﻛﺎنَ ‪‬ﻫﺬَا ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ َﻓ َﻘﺪ‪ ‬ﻃَﺎب‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ أَ َ‬
‫‪ .3‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻷﺣﻜﺎم ‪.96 /8‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪176‬‬

‫ا‪‬ﺳﻨﺎد »ﺧﻠﻊ« ﺑﻪ ﻣﺮد‪ ،‬در اﺑﺘﺪاي رواﻳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺗﺤﻘﻖ آن در اداﻣـﺔ‬
‫رواﻳﺖ‪ ،‬آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ »ﻣﺮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﻠﻴﺖ ﺗﺼﺮف در ﻣﺎل ﺑﺨﺸﻮدهﺷﺪه از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫زن‪ ،‬ﺣﻖ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻘﺶ اﺻﻠﻲ را دارد‪ ،‬وﻟﻲ در ﺗﺤﻘﻖ ﺧﻠﻊ ﺑﺎ ﻛـ‪4‬م‪ ،‬اﻳـﻦ ﺗﻨﻬـﺎ زن‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرت »ﻓﺎذا ﻛﺎن ﻫﺬا ﻣﻨﻬﺎ‪ ...‬ﻫﺮﮔﺎه ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ از زن ﺻﺎدر ﺷﺪ و ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺖ«‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﺗﺤﻘﻖ ﺧﻠﻊ و ﺟﻮاز ﺗﺼﺮف ﻣﺮد در ﻣﺎل‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﻜﻮن آن ﺳﺨﻨﺎن‬
‫از ﺟﺎﻧﺐ زن دارد«‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺒﺎرات ﻏﻴﺮﺻﺮﻳﺢ دﻳﮕﺮ در رواﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد و اﺳﺘﺸﻬﺎد ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ارزش آنﻫﺎ ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻛﻤﺘﺮ از دو رواﻳﺖ ﻳﺎدﺷﺪة ﻗﺒﻠﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .6‬اﺳﺘﻨﺎد ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪة‪» :‬اﻟﻄ‪4‬ق ﺑﻴﺪ ﻣﻦ اﺧﺬ ﺑﺎﻟﺴﺎق« ﻧﻴﺰ ﻳﻜـﻲ از ﻋﻤـﺪهﺗـﺮﻳﻦ‬
‫د‪t‬ﻳﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و روﻳﻜﺮد ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺮ ﺣﻖ وﺣﺪاﻧﻲ ﻣـﺮد ﺑـﺮاي ﻃـ‪4‬ق‪،‬‬
‫د‪t‬ﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻇـﺎﻫﺮاً آﻗﺎﻳـﺎن ﻓﻘﻬـﺎ‪ ،‬ﻓﺮﻗـﻲ ﺑـﻴﻦ »ﻃـ‪4‬ق ‪‬ﻗﺴـﻤﻲ و ﻃـ‪4‬ق ‪‬ﻣﻘﺴ‪‬ـﻤﻲ«‬
‫ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ و آن را ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً )ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و اﻃ‪4‬ع( ﻳﻜﻲ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ازﻧﻈﺮ اﻳﺸﺎن‪» ،‬ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا]« ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﺧﺎص از ﻫﻤﺎن »ﻃ‪4‬ق« اﺳﺖ ﻛﻪ »ﺣـﻖ‬
‫ﻣﺮد« ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ د‪t‬ﻳﻞ ﻧﻘﻠﻲ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣـﺔ دوم ﻣـﻲﭘـﺮدازﻳﻢ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺻـﺮﻳﺤﺎً آن را ﺗﺄﻳﻴـﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻮاﻓﻘﺎن را از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﺪ‪t‬ل دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻲﻧﻴﺎز ﻣﻲﮔﺮداﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺘﻨﺪات روﻳﻜﺮد ﻣﻮاﻓﻖ‬

‫ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم )اﻗﺪام زن ﺑﻪ ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﺟﺪاﻳﻲ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ( ادﻋـﺎ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ از ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ رواﻳﺎت ﺷﻴﻌﻲ دراﻳﻦﺧﺼﻮص‪ ،‬ﭼﻴـﺰي ﺟـﺰ ﻣﻔـﺎد ﻣﻘﺪﻣـﺔ دوم‪،‬‬
‫اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪177‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫آﻧﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬در ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت‪ ،‬ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﻛـ‪4‬م ﺧﻠـﻊ را ﺑﺎﻳـﺪ زن‬
‫ﺑﮕﻮﻳﺪ« و در اﻛﺜﺮ رواﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ؛ »ﺳﺨﻨﺎن زن )ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺟﺪيﺑﻮدن‬
‫او در ﻋﺰم ﺑﺮ ﺟﺪاﻳﻲ از ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺎﺷﺪ(‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻗﺪاﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم آن‪ ،‬ﺧﻠﻊ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎ اﻗﺪاﻣﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑﻪ ﻣﺮد ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﻣـﺎﻟﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ زن ﺑﻪ او ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬

‫ﺗﺼﺮﻳﺢ در ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه )ﺻﺤﻴﺤﻺ و ﻣﻮﺛﻘﻺ( ﺑـﻪ اﻳﻨﻜـﻪ »ﻫﺮﮔـﺎه زن ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺗﺼﺮف ﻣﺮد در ﻣﺎل ﻣﻮردﺗﻮاﻓﻖ ﺣ‪4‬ل ﻣـﻲﺷـﻮد« و ﻳـﺎ »زن ﻣﺎﻟـﻚ ﻧﻔـﺲ ﺧـﻮد‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه و ﺟﺪاﻳﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﮔﺮدد« و‪ ...‬ﻧﺸـﺎﻧﮕﺮ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ »ﮔﻔﺘـﺎر زن‪ ،‬ﺳـﺒﺐ ﺗـﺎم‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ« و ﺑﻪاﺻﻄ‪4‬ح ﻓﻘﻬﻲ »ﻣﻘﺘﻀﻲ ﺟﺪاﻳﻲ« اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﻣـﺮد ﺑـﺎ اﺻـﻞ ﺟـﺪاﻳﻲ‪،‬‬
‫ﻣﺴﻤﻮع ﻧﻴﺴﺖ و »ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺮﻋﻲ« ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮد ﻣـﻲﻣﺎﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻳﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ﻣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ زن ﺑﻪ او ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻨﻬﺎ »ﻣـﺎﻧﻊ«‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺄﺛﻴﺮ و ﺗﺤﻘﻖ »ﻣﻘﺘﻀﻲ« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »ﻋﺪمﺗﻮاﻓﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎل ﺑﺨﺸﻮدهﺷﺪه از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ زن«‪.‬‬

‫دراﻳﻦﺧﺼﻮص ﻧﻴﺰ اﺧﺘ‪4‬فﻧﻈـﺮ ﻓﻘﻴﻬـﺎن ﻛـﻪ ﻧﺎﺷـﻲ از ﺑﺮداﺷـﺖﻫـﺎي ﻣﺘﻔـﺎوت از‬

‫رواﻳﺎت اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﺣﺪاﻛﺜﺮ آن را »ﺗﻤﺎم ﻣﻬﺮﻳـﻪ« ﻣـﻲداﻧﻨـﺪ و ﺑﺴـﻴﺎري از‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺮ »ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﻬﺮﻳﻪ« را ﻧﻴﺰ ﺟﺎﻳﺰ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﺘﻨﺪات ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم‪ ،‬ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪:‬‬

‫‪ .1‬در رواﻳﺘﻲ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﻴﺢ از اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪...» :‬ﻫﺮﮔﺎه زن اﻳـﻦ‬
‫ﺳﺨﻨﺎن را ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺣ‪4‬ل ﻣﻲﮔـﺮدد ﺑـﺮ ﺷـﻮﻫﺮ او ﻛـﻪ در ﻣـﺎل ﻣﻮردﺗﻮاﻓـﻖ‪،‬‬
‫ﺗﺼﺮف ﻛﻨﺪ و دو ﻃ‪4‬ق دﻳﮕﺮ )ﺗﺎ ﺳﻪ ﻃ‪4‬ق‪ ،‬ﻛـﻪ ﺳـﺒﺐ ﺗﺤـﺮﻳﻢ ازدواج ﻣﺠـﺪد ﺑـﺎ زن‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد( ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬و ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪاي از ﺟﺪاﻳﻲ اﺳﺖ و ﺳﺨﻦ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ آن را زن‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪178‬‬

‫ﺣﻞَّ ﻟَـﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ـﺎ أَﺧَـﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ـﺎ َﻓﻜﺎﻧَـﺖ‪ ‬ﻋﻨْـﺪ‪‬ه‪ ‬ﻋﻠَـﻲ‬

‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪َ ... :‬ﻓﺈِذَا ﻗَﺎ َﻟﺖ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﺮْأَ]ُ ذَ ‪‬ﻟﻚ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺨ ْﻠﻊ‪َ ‬ﺗ ْﻄ ‪‬ﻠﻴ َﻘﻺً‪ .‬و‪ ‬ﻗَﺎلَ‪ :‬ﻳﻜﻮنُ ا ْﻟﻜﻠَﺎم‪ ‬ﻣﻦْ ‪‬ﻋ ْﻨﺪ‪‬ﻫ‪‬ﺎ‪.«...‬‬
‫َﺗ ْﻄ ‪‬ﻠﻴ َﻘ َﺘﻴﻦِ ﺑ‪‬ﺎ ‪‬ﻗﻴ َﺘﻴﻦِ و‪ ‬ﻛﺎنَ ا ْﻟ ُ‬
‫‪ .2‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( در رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﻫﺮﮔـﺎه زن‬
‫اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن را ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺣ‪4‬ل ﻣﻲﺷﻮد اﻗﺪام زن ﺑﻪ ﺧﻠﻊ و ﺣـ‪4‬ل ﻣـﻲﺷـﻮد‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮ او‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺗﺼﺮف در ﻣﺎل ﻣﻮردﺗﻮاﻓﻖ‪ ،‬و دو ﻃ‪4‬ق دﻳﮕﺮ )ﺗﺎ ﺳـﻪ ﻃـ‪4‬ق‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺤﺮﻳﻢ ازدواج ﻣﺠﺪد ﺑﺎ زن ﻣﻲﮔﺮدد( ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬و ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪاي از ﺟﺪاﻳﻲ‬
‫ﺟﻬ‪‬ـﺎ‬
‫اﺳﺖ و ﺳﺨﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻣﮕﺮ از ﺟﺎﻧـﺐ زن ‪ ...‬ﻓَـﺈِذَا ﻗَﺎﻟَـﺖ‪ ‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ـﺎ و‪ ‬ﻛﺎﻧَـﺖ‪ ‬ﻋﻠَـﻲ َﺗ ْﻄ ‪‬ﻠﻴ َﻘﺘَـﻴﻦِ ﺑ‪‬ـﺎ ‪‬ﻗﻴ َﺘﻴﻦِ و‪ ‬ﻛـﺎنَ‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ﻣ‪‬ﺎ أَ َ‬
‫ﺣﻞَّ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﺧ ْﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ و‪ ‬‬
‫ﺣﻞَّ ُ‬
‫ذَ ‪‬ﻟﻚ ‪‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺨ ْﻠﻊ‪َ ‬ﺗ ْﻄ ‪‬ﻠﻴ َﻘﻺً و‪ ‬ﻟَﺎ ﻳﻜﻮنُ ا ْﻟﻜﻠَﺎم‪ ‬إِ َﻟّﺎ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻋ ْﻨﺪ‪‬ﻫ‪‬ﺎ‪.«...‬‬
‫ا ْﻟ ُ‬
‫در اﻳﻦ دو رواﻳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﻛ‪4‬م ﺧﻠﻊ را ﺑﺎﻳﺪ زن ﺑﮕﻮﻳﺪ«‪ .‬در ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫رواﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﺳﺨﻨﺎن زن )ﻛﻪ ﻧﺸـﺎﻧﮕﺮ ﺟـﺪيﺑـﻮدن او در ﻋـﺰم ﺑـﺮ‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ از ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺎﺷﺪ(‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻗﺪاﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم آن‪ ،‬ﺧﻠﻊ اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﺎن ﮔﻔﺘﺎر‬
‫اوﻟﻴﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻋﺪمرﺿﺎﻳﺖ زن ﺑﻪ اداﻣﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻠﻊ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷـﻮد و‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ را اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺤ َﻠﺒِﻲ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِـﻲ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ع ﻗَـﺎلَ ﻟَـﺎ ﻳﺤ‪‬ـﻞُّ‬
‫ﺣ ‪‬ﻤّﺎد‪ ‬ﻋﻦِ ا ْﻟ ‪‬‬
‫‪ .1‬ﻋﻠ‪‬ﻲ ‪‬ﺑﻦُإِ ‪‬ﺑﺮَاﻫ‪‬ﻴﻢ‪ ‬ﻋﻦْ أَﺑِﻴﻪ‪ ‬ﻋﻦِ ا ‪‬ﺑﻦِأَﺑِﻲ ‪‬ﻋﻤ‪‬ﻴﺮٍ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬‬
‫ﺟﻨَﺎ ‪‬ﺑﻺٍ و‪ ‬ﻟَـﺄُو ‪‬ﻃ َﺌﻦَّ‬
‫ﺴﻞُ ﻟَﻚ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ و‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻟَﺎ أُ ِﺑﺮُّ ﻟَﻚ َﻗﺴ‪‬ﻤﺎً و‪ ‬ﻟَﺎ أُﻃ‪‬ﻴﻊ‪ ‬ﻟَﻚ أَﻣ‪‬ﺮاً و‪ ‬ﻟَﺎ أَ ْﻏ َﺘ ‪‬‬
‫ﺣ َﺘّﻲ َﺗﻘُﻮلَ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﺧ ْﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ُ‬
‫ﺧﺼ‪‬ـﻮنَ ﻓ‪‬ﻴﻤ‪‬ـﺎ د‪‬ونَ ﻫ‪‬ـﺬَا ﻓَـﺈِذَا ﻗَﺎﻟَـﺖ‪ ‬ا ْﻟﻤ‪‬ـﺮْأَ]ُ ذَﻟ‪‬ـﻚ‬
‫‪‬ﻓﺮَاﺷَﻚ و‪ ‬ﻵَذَ َﻧﻦَّ ‪‬ﻋﻠَﻴﻚ ِﺑﻐَﻴﺮِ إِذْﻧ‪‬ﻚ و‪َ ‬ﻗﺪ‪ ‬ﻛﺎنَ اﻟ َﻨّﺎس‪ ‬ﻳﺮَ ‪ّ‬‬
‫ﺨ ْﻠﻊ‪َ ‬ﺗ ْﻄﻠ‪‬ﻴ َﻘﻺً و‪ ‬ﻗَﺎلَ ﻳﻜـﻮنُ اﻟْﻜﻠَـﺎم‪‬‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ ﻓَﻜﺎ َﻧﺖ‪ ‬ﻋ ْﻨﺪ‪‬ه‪ ‬ﻋﻠَﻲ َﺗ ْﻄﻠ‪‬ﻴ َﻘﺘَﻴﻦِ ﺑ‪‬ﺎﻗ‪‬ﻴﺘَﻴﻦِ و‪ ‬ﻛﺎنَ ا ْﻟ ُ‬
‫ﺣﻞَّ َﻟﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ أَ َ‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﺠﺰْ َﻃﻠَﺎﻗﺎً إِ َﻟّﺎ ‪‬ﻟ ْﻠ ‪‬ﻌﺪ‪ .ِ]ّ‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص ‪ 139‬و ‪.140‬‬
‫‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻋ ْﻨﺪ‪‬ﻫ‪‬ﺎ و‪ ‬ﻗَﺎلَ َﻟﻮ‪ ‬ﻛﺎنَ ا ْﻟﺄَ ‪‬ﻣﺮُ إِﻟَﻴﻨَﺎ َﻟﻢ‪ُ ‬ﻧ ِ‬
‫ﺼﺮٍ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟْﻜﺮِﻳﻢِ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ ‪‬ﺑﺼ‪‬ﻴﺮٍ ‪‬ﻋﻦْ‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِأَﺑِﻲ َﻧ ‪‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺻﺤ‪‬ﺎ ِﺑﻨَﺎ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﺳ ‪‬ﻬﻞِ ‪‬ﺑﻦِزِﻳﺎد‪ ‬ﻋﻦْ أَ ‪‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺪ‪ ٌ]ّ‬ﻣﻦْ أَ ‪‬‬
‫ﺻﺤ‪‬ﺎ ‪‬ﺑﻪ‪ُ ‬ﺛﻢ‪ ّ‬ﻗَﺎلَ أَﺑ‪‬ﻮ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ع‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ُﺛﻢ‪ ّ‬ذَﻛﺮَ ‪‬ﻣ ْﺜﻞَ ﻣ‪‬ﺎ ذَﻛﺮَ أَ ‪‬‬
‫ﺣ َﺘّﻲ َﺗﻘُﻮلَ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﺧ ْﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ﺤﻞُّ ُ‬
‫أَﺑِﻲ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ع ﻗَﺎلَ ﻟَﻴﺲ‪ ‬ﻳ ‪‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ـﺎ ﻣ‪‬ـﺎ أَﺧَـﺬَ‬
‫ﺧ ْﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ و‪ ‬ﺣ‪‬ـﻞَّ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﺣﻞَّ ُ‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ذَﻟ‪‬ﻚ ‪‬‬
‫ﺧﺺ‪ ‬ﻟ‪‬ﻠ ‪ّ‬ﻨﺴ‪‬ﺎء‪ ‬ﻓ‪‬ﻴﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻫﻮ‪ ‬د‪‬ونَ ‪‬ﻫﺬَا َﻓﺈِذَا ﻗَﺎ َﻟﺖ‪ ‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫و‪َ ‬ﻗﺪ‪ ‬ﻛﺎنَ ﻳﺮَ َّ‬
‫ﺨ ْﻠﻊ‪َ ‬ﺗ ْﻄﻠ‪‬ﻴ َﻘﻺً و‪ ‬ﻟَﺎ ﻳﻜﻮنُ اﻟْﻜﻠَﺎم‪ ‬إِ َﻟّﺎ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻋ ْﻨﺪ‪‬ﻫ‪‬ﺎ ﺛُـﻢ‪ ّ‬ﻗَـﺎلَ ﻟَـﻮ‪ ‬ﻛـﺎنَ‬
‫‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ و‪ ‬ﻛﺎ َﻧﺖ‪ ‬ﻋﻠَﻲ َﺗ ْﻄﻠ‪‬ﻴ َﻘﺘَﻴﻦِ ﺑ‪‬ﺎﻗ‪‬ﻴﺘَﻴﻦِ و‪ ‬ﻛﺎنَ ا ْﻟ ُ‬
‫ا ْﻟﺄَ ‪‬ﻣﺮُ إِﻟَﻴﻨَﺎ َﻟﻢ‪ ‬ﻳﻜﻦِ اﻟ َّﻄﻠَﺎقُ إِ َﻟّﺎ ‪‬ﻟ ْﻠ ‪‬ﻌﺪ‪ .ِ]ّ‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.141‬‬
‫‪179‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫ﺗﻨﻬﺎ اﻗﺪاﻣﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑﻪ ﻣﺮد ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﻣـﺎﻟﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ زن ﺑﻪ او ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫ﺗﺼﺮﻳﺢ اﻳﻦ دو رواﻳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه زن ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔـﺖ‪ ،‬ﺣـ‪4‬ل ﻣـﻲﺷـﻮد‬
‫اﻗﺪام زن ﺑﻪ ﺧﻠﻊ و ﺗﺼﺮف ﻣﺮد در ﻣﺎل ﻣﻮردﺗﻮاﻓﻖ«‪.‬‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﺔ ﺑﻴﺎن ﻋﺒﺎرات ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ در رواﻳﺖ دوم‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »ﺣـﻞّ ﺧﻠﻌﻬـﺎ و ﺣـﻞّ‬
‫ﻟﺰوﺟﻬﺎ ﻣﺎ أﺧﺬ ﻣﻨﻬﺎ«‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد از »ﺣﻞّ ﺧﻠﻌﻬﺎ« ﻏﻴﺮ زوج )ﺷﻮﻫﺮ(‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ »اﺿﺎﻓﺔ ﻣﺼﺪر ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ« اﺳﺖ )ﻛﻪ زن ﺑﺎﺷﺪ( و ﺑﻪﻫﻤﻴﻦدﻟﻴﻞ‪ ،‬در ﻣـﻮرد دوم‬
‫)ﺣﻞّ ﻟﺰوﺟﻬﺎ( ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮاد ﮔﻮﻳﻨـﺪه دراﻳـﻦﻣـﻮرد‪ ،‬ﺷـﻮﻫﺮ اﺳـﺖ و ﻧـﻪ زن‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻨﻴﻦ اﻧﮕﻴﺰهاي از ﺗﻜﺮار درﻣﻴﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺗﻜـﺮار واژة »ﺣـﻞّ« ﻧﺒـﻮد و از اﺑﺘـﺪا‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﺣﻞّ ﻟﺰوﺟﻬﺎ اﻟﺨﻠﻊ و اﻷﺧﺬ« ﻳﺎ »ﺣﻞ ﻟﻠﺰوج ﺧﻠﻌﻬﺎ و ﻣﺎ أﺧﺬ ﻣﻨﻬﺎ«‪.‬‬
‫‪ .3‬در رواﻳﺘﻲ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ از اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪...» :‬و اﻳﻦ زن اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻠﻊ را ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔـﺎه زن ﺧﻠـﻊ ﻛـﺮد‪ ،‬ﺑـﻴﻦ او و ﺷـﻮﻫﺮش ﺟـﺪاﻳﻲ‬
‫ﻣﻲاﻓﺘﺪ )ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺑﺎﺋﻦ‪ :‬ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺮد( و ﺣﻖ ﻣـﺮد اﺳـﺖ ﻛـﻪ از اﻣـﻮال زن‬
‫ﺧ َﺘ َﻠ ‪‬ﻌﺖ‪َ ‬ﻓ ِﻬﻲ ﺑ‪‬ﺎ ‪‬ﺋﻦٌ و‪ ‬ﻟَـﻪ‪‬‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازة ﻣﻘﺪور ﺑﮕﻴﺮد ‪ ...‬و‪َ ‬ﺗﻜﻮنُ ‪‬ﻫﻲ ا َّﻟ ‪‬ﺘﻲ َﺗﻘُﻮلُ ذَ ‪‬ﻟﻚ َﻓﺈِذَا ‪‬ﻫﻲ ا ْ‬
‫‪1‬‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣﻦْ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻟﻬ‪‬ﺎ ﻣ‪‬ﺎ َﻗﺪ‪‬ر‪ ‬ﻋ َﻠﻴﻪ‪.«...‬‬
‫أَنْ ﻳﺄْ ُ‬

‫ﺟﻤ‪‬ﻴﻌﺎً ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻋ ْﺜﻤ‪‬ـﺎنَﺑ‪‬ـﻦِﻋ‪‬ﻴﺴ‪‬ـﻲ ﻋ‪‬ـﻦْ‬

‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِﺧَﺎ ‪‬ﻟﺪ‪ ‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺻﺤ‪‬ﺎ ِﺑﻨَﺎ ‪‬ﻋﻦْ أَ ‪‬‬
‫‪ .1‬و‪ ‬ﻋ ْﻨﻪ‪ ‬ﻋﻦْ أَﺑِﻴﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻋﺪ‪ ٌ]ّ‬ﻣﻦْ أَ ‪‬‬
‫ﺣ َﺘّﻲ َﺗﻘُﻮلَ ﻟَﺎ أُﺑِـﺮُّ ﻟَـﻚ َﻗﺴ‪‬ـﻤﺎً و‪ ‬ﻟَـﺎ أُﻗ‪‬ـﻴﻢ‪‬‬
‫ﺨ َﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ أَنْ ﻳ ْ‬
‫ﺤﻞُّ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﺨ َﺘ ‪‬ﻠ ‪‬ﻌﻺِ َﻓﻘَﺎلَ ﻟَﺎ ﻳ ‪‬‬
‫‪‬ﺳﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻋﻺَ ﻗَﺎلَ ‪‬ﺳﺄَ ْﻟ ُﺘﻪ‪ ‬ﻋﻦِ ا ْﻟ ‪‬ﻤ ْ‬
‫ﺧ َﻠﻦَّ ﺑ‪‬ﻴﺘَﻚ ‪‬ﻣﻦْ ﺗَﻜﺮَه‪ ‬ﻣﻦْ ﻏَﻴﺮِ أَنْ َﺗ ‪‬ﻌﻠَـﻢ‪‬‬
‫ﺟﻨَﺎ ‪‬ﺑﻺٍ و‪َ ‬ﻟﺄُو ‪‬ﻃ َﺌﻦَّ ‪‬ﻓﺮَاﺷَﻚ و‪َ ‬ﻟﺄُد‪ ‬‬
‫ﺴﻞُ ﻟَﻚ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬‬
‫ﺣﺪ‪‬ود‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻓ‪‬ﻴﻚ و‪ ‬ﻟَﺎ أَ ْﻏ َﺘ ‪‬‬
‫‪‬‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣﻦْ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻟﻬ‪‬ـﺎ ﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﺧ َﺘ َﻠ ‪‬ﻌﺖ‪َ ‬ﻓﻬِﻲ ﺑ‪‬ﺎ ‪‬ﺋﻦٌ و‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬أَنْ ﻳﺄْ ُ‬
‫‪‬ﻫﺬَا و‪ ‬ﻟَﺎ ﻳﺘَﻜ َّﻠﻤ‪‬ﻮ َﻧ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬و‪ ‬ﺗَﻜﻮنُ ﻫ‪‬ﻲ ا َّﻟﺘ‪‬ﻲ َﺗﻘُﻮلُ ذَﻟ‪‬ﻚ َﻓﺈِذَا ﻫ‪‬ﻲ ا ْ‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣﻦَ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺒ‪‬ﺎرِ َﺋﻺِ ﻛﻞَّ ا َّﻟﺬ‪‬ي أَ ‪‬ﻋﻄَﺎﻫ‪‬ﺎ‪ .‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.140‬‬
‫َﻗﺪ‪‬ر‪ ‬ﻋﻠَﻴﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻟَﻴﺲ‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬أَنْ ﻳﺄْ ُ‬
‫ﺟ ‪‬ﻌ َﻔﺮٍ ع ﻗَﺎلَ إِذَا ﻗَﺎ َﻟﺖ‪‬‬
‫ﺴ ‪‬ﻠﻢٍ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺟﻤ‪‬ﻴﻞٍ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫‪‬ﻋﻠ‪‬ﻲ ‪‬ﺑﻦُ إِ ‪‬ﺑﺮَاﻫ‪‬ﻴﻢ‪ ‬ﻋﻦْ أَﺑِﻴﻪ‪ ‬ﻋﻦِ ا ‪‬ﺑﻦِ أَﺑِﻲ ‪‬ﻋﻤ‪‬ﻴﺮٍ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬‬
‫ﺟﻌ‪‬ـﻺٌ‪.‬‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ و‪ ‬ﻟَـﻴﺲ‪ ‬ﻟَـﻪ‪ ‬ﻋﻠَﻴﻬ‪‬ـﺎ ر‪ ‬‬
‫ﺣﻞَّ َﻟﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ أَ َ‬
‫ﺴﺮٍ ‪‬‬
‫ﺴّﺮاً أَو‪ ‬ﻏَﻴﺮَ ‪‬ﻣ َﻔ ‪ّ‬‬
‫ﺟ ‪‬ﻤ َﻠﻺَ ﻟَﺎ أُﻃ‪‬ﻴﻊ‪ ‬ﻟَﻚ أَﻣ‪‬ﺮاً ‪‬ﻣ َﻔ ‪‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ا ْﻟ ‪‬ﻤﺮْأَ]ُ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.141‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪180‬‬

‫ﺗﺼﺮﻳﺢ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ »زن‪ ،‬ﺳـﺨﻦ ﺧﻠـﻊ را ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ« آنﻫـﻢ ﺑـﺎ ﺗﻜـﺮار و‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪي ﻛﻪ در ﻋﺒﺎرت »ﺗﻜﻮن ﻫﻲ اﻟﺘﻲ ﺗﻘﻮل ذﻟـﻚ« وﺟـﻮد دارد‪ ،‬و اﻳﻨﻜـﻪ »ﻫﺮﮔـﺎه زن‬
‫ﺧﻠﻊ ﻛﺮد« آنﻫﻢ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت ﻣﺆﻛﺪ »ﻓﺎذا ﻫﻲ اﺧﺘﻠﻌﺖ«‪ ،‬ﻛﺎﻣ‪ ً4‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ »وﺟـﻮد و‬
‫ﻗﻮام ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﺑﻪ اﻗﺪام زن و ﺳﺨﻦ او اﺳﺖ«‪.‬‬

‫در ﻫﺮ دو ﻋﺒﺎرت ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﺗﻜﺮار »ﻫﻲ« )و در اوﻟﻲ از »ﺗﻜﻮن ﻫـﻲ«(‬

‫ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺗﻜﺮار‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﻟﺰوم ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ »ﺣﻖ زن« در ﺧﻠﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗـﺎ ﻓـﺮدي‬
‫ﻣﺪﻋﻲ ﻧﺸﻮد ﻛﻪ‪» :‬ﻣﺮد ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺨﻦ ﺧﻠﻊ را ﺑﺎ ﻟﻔﻆ ﺧﺎﻟﻌﺘﻚ ﻳـﺎ ﻃﻠﻘﺘـﻚ ﺑﮕﻮﻳـﺪ«‪ .‬ﮔﺮﭼـﻪ‬
‫ﺑﺎﻛﻤﺎلﺗﺄﺳﻒ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎﻳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺷﻬﺮت ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻈﻴﻤﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ آن ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻬﺮﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﻣﻔـﺎد اﻛﺜـﺮ رواﻳـﺎت و روش راﻳـﺞ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪﺷـﺪه و‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﺣﻤﻞ رواﻳﺎت ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .4‬در رواﻳﺘﻲ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﻴﺢ از اﻣﺎمﺑﺎﻗﺮ)ع( آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه زن ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش‪،‬‬
‫ﺟﻤﻠﺔ »ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺗﻮ را اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ« را ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺟﺰﺋﻴﺎت آن را ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﺪ‬
‫ﻳﺎ ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺮد ﺣ‪4‬ل ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺼﺮف در اﻣﻮاﻟﻲ ﻛﻪ از زن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺣﻘـﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﺴّﺮاً أَو‪َ ‬ﻏﻴـﺮَ‬
‫ﺟ ‪‬ﻤ َﻠﻺَ ﻟَﺎ أُ ‪‬ﻃﻴﻊ‪َ ‬ﻟﻚ أَﻣ‪‬ﺮاً ‪‬ﻣ َﻔ ‪‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ زن را ﻧﺪارد‪ :‬إِذَا ﻗَﺎ َﻟﺖ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﺮْأَ]ُ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺟ ‪‬ﻌﻺٌ«‪.‬‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ و‪َ ‬ﻟﻴﺲ‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬ﻋ َﻠﻴﻬ‪‬ﺎ ر‪ ‬‬
‫ﺣﻞَّ َﻟﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ أَ َ‬
‫ﺴﺮٍ ‪‬‬
‫‪‬ﻣ َﻔ ‪ّ‬‬

‫ﺟ ‪‬ﻌﻔَـﺮٍ ع ﻗَـﺎلَ إِذَا‬

‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣﺴ‪‬ـ ‪‬ﻠﻢٍ ﻋ‪‬ـﻦْ أَﺑِـﻲ ‪‬‬
‫ﺟﻤ‪‬ﻴﻞٍ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺟ ‪‬ﺒ َﻠﻺَ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬‬
‫ﺣﻤ‪‬ﻴﺪ‪ ‬ﻋﻦِ ا ‪‬ﺑﻦِ ‪‬ﺳﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻋﻺَ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬‬
‫‪‬‬
‫ﺟﻌ‪‬ـﻺٌ‪.‬‬
‫ﺣﻞَّ َﻟﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ـﺎ أَﺧَـﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ـﺎ و‪ ‬ﻟَـﻴﺲ‪ ‬ﻟَـﻪ‪ ‬ﻋﻠَﻴﻬ‪‬ـﺎ ر‪ ‬‬
‫ﺴﺮٍ ‪‬‬
‫ﺴّﺮاً أَو‪ ‬ﻏَﻴﺮَ ‪‬ﻣ َﻔ ‪ّ‬‬
‫ﻗَﺎ َﻟﺖ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﺮْأَ]ُ و‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻟَﺎ أُﻃ‪‬ﻴﻊ‪ ‬ﻟَﻚ أَﻣ‪‬ﺮاً ‪‬ﻣ َﻔ ‪‬‬
‫اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.141‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ـﺎ‬
‫ﺟ ‪‬ﻌﻔَـﺮٍ ع ﻗَـﺎلَ إِذَا ﻗَﺎﻟَـﺖ‪ ‬ا ْﻟﻤ‪‬ـﺮْأَ]ُ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﺴ ‪‬ﻠﻢٍ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺮَانَ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬‬
‫‪ .1‬و‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ رِو‪‬اﻳﻺِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺟﻌ‪‬ـﻺٌ‪ .‬ﻣـﻦ ‪t‬ﻳﺤﻀـﺮه‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ و‪ ‬ﻟَﻴﺲ‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬ﻋﻠَﻴﻬ‪‬ـﺎ ر‪ ‬‬
‫ﺣﻞَّ َﻟﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ أَ َ‬
‫ﺴﺮَ]ٍ ‪‬‬
‫ﺴﺮَ]ً أَو‪ ‬ﻏَﻴﺮَ ‪‬ﻣ َﻔ ‪ّ‬‬
‫ﺟ ‪‬ﻤ َﻠﻺً ﻟَﺎ أُﻃ‪‬ﻴﻊ‪ ‬ﻟَﻚ أَﻣ‪‬ﺮاً ‪‬ﻣ َﻔ ‪ّ‬‬
‫‪‬‬
‫اﻟﻔﻘﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.523‬‬
‫‪181‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫ﺻﺮاﺣﺖ اﻳﻦ رواﻳﺖ در ﺗﺒﻴﻴﻦ »ﺗﺮﺗﻴـﺐ و ﺗﺮﺗّـﺐ ﻣﻨﻄﻘـﻲ« ﺑـﻴﻦ »ﺑﻴـﺎن اﻳـﻦ ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ازﺳﻮي زن« و »ﺣ‪4‬لﺷﺪن أﺧﺬ و ﺗﺼﺮف در ﻣﺎل‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮد« و »ﻋﺪم ﺣـﻖ رﺟـﻮع ﺑـﻪ‬
‫زن در ﻋﺪ‪‬ة ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮد«‪ ،‬ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ :‬ﺗﻨﻬـﺎ ﺳـﺨﻨﻲ ﻛـﻪ در ﺧﻠـﻊ ﮔﻔﺘـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‬
‫»ﺟﻤﻠﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ زن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ« و ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻘﻲ ﻛﻪ ﻣﺮد ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ »ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣـﺎل از زن و‬
‫ﺣﻠﻴﺖ ﺗﺼﺮف در آن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺣﺎل از ﻛﺠﺎي اﻳﻦ رواﻳﺖ )و ﺑﺴﻴﺎري رواﻳﺎت دﻳﮕﺮ( ﺣﻖ ﻣﺮد ﺑﺮاي ﺑﻴـﺎن ﺟﻤﻠـﻪاي‬
‫ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺧﻠﻊ ﺷﻮد را ﻣﻲﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد؟ ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﺪ!‬
‫‪ .5‬در رواﻳﺘﻲ ﺻﺤﻴﺤﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦاﺳﻤﺎﻋﻴﻞﺑﻦﺑﺰﻳﻊ‪ ،‬ﻣﺘﻦ ﭘﺮﺳﺶ و ﭘﺎﺳﺨﻲ را از اﻣـﺎم‬
‫ﻋﻠﻲﺑﻦﻣﻮﺳﻲاﻟﺮﺿﺎ)ع( ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪» :‬از اﻣﺎمرﺿﺎ)ع( ﭘﺮﺳﻴﺪم‪ :‬زﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮش ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪاﺷﻮﻧﺪ ﻳﺎ زﻧﻲ ﻛـﻪ ﺧـﻮد را ﺧﻠـﻊ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ )از ﺷـﻮﻫﺮ‬
‫ﻣﻲرﻫﺎﻧﺪ( و دو ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ در ﺣـﺎل ﻋـﺎدت ﻣﺎﻫﻴﺎﻧـﻪ ﻧﻴﺴـﺖ و ﭘـﺲ از ﻋـﺎدت‬
‫ﻣﺎﻫﻴﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮ آﻣﻴﺰﺷﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﻗﺪاﻣﺎت از ﺷﻮﻫﺮش ﺟﺪا ﻣﻲﮔـﺮدد‬
‫)ﺑﻪﻧﺤﻮ ﺑﺎﺋﻦ( ﻳﺎ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻫﻤﺴﺮ او ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻮﻫﺮ او را ﻃ‪4‬ق ﻧﺪﻫﺪ؟ اﻣﺎم)ع(‬
‫ﺴﻦِاﻟﺮِّﺿَـﺎ)ع( ﻋ‪‬ـﻦِ ا ْﻟﻤ‪‬ـﺮْأَ]ِ‪ُ ،‬ﺗﺒ‪‬ـﺎرِي‬
‫ﺤ ‪‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬از ﺷﻮﻫﺮش ﺟﺪا ﻣﻲﮔﺮدد ‪ ...‬ﺳﺄَ ْﻟﺖ‪ ‬أَﺑ‪‬ﺎا ْﻟ ‪‬‬
‫ﺟﻤ‪‬ﺎعٍ‪ ،‬ﻫﻞْ َﺗ ِﺒﻴﻦُ ‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪ِ ‬ﺑﺬَ ‪‬ﻟﻚ أَو‪‬‬
‫ﺸﻬ‪‬ﺎد‪ ِ]‬ﺷَﺎ ‪‬ﻫﺪ‪‬ﻳﻦِ‪ ،‬ﻋ َﻠﻲ ُﻃ ‪‬ﻬﺮٍ ‪‬ﻣﻦْ َﻏﻴﺮِ ِ‬
‫ﺨ َﺘ ‪‬ﻠﻊ‪ ‬ﻣ ْﻨﻪ‪ِ ،‬ﺑ َ‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ أَو‪َ ‬ﺗ ْ‬
‫ز‪‬و‪ ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪‬ﻫﻲ ا ‪‬ﻣﺮَأَ ُﺗﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ َﻟﻢ‪ ‬ﻳ ْﺘ ِﺒ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ِﺑ َﻄﻠَﺎقٍ؟ َﻓﻘَﺎلَ‪َ :‬ﺗ ِﺒﻴﻦُ ‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪.«...‬‬
‫در اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬از دو ﻧﻮع ﺟﺪاﻳﻲ »ﻣﺒﺎرا] و ﺧﻠﻊ« ﭘﺮﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﺎ ﻓﻌـ‪ ً4‬ﺑـﻪ آن‬
‫ﺑﺨﺶ از ﭘﺮﺳﺶ و ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻴﺎز دارﻳﻢ ﻛﻪ درﻣﻮرد »ﺧﻠﻊ« اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺴﻦِ اﻟﺮِّﺿَـﺎ ع ﻋ‪‬ـﻦِ ا ْﻟﻤ‪‬ـﺮْأَ]ِ‬

‫ﺤ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِإِ ‪‬ﺳﻤ‪‬ﺎﻋ‪‬ﻴﻞَ ‪‬ﺑﻦِ ‪‬ﺑﺰِﻳﻊٍ ﻗَﺎلَ ‪‬ﺳﺄَ ْﻟﺖ‪ ‬أَﺑ‪‬ﺎا ْﻟ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِﻋ‪‬ﻴﺴ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦُ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫‪ .1‬أَ ‪‬‬
‫ﺟﻤ‪‬ﺎعٍ ‪‬ﻫﻞْ َﺗﺒِﻴﻦُ ‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪ِ ‬ﺑﺬَﻟ‪‬ﻚ أَو‪ ‬ﻫ‪‬ـﻲ ا ‪‬ﻣﺮَأَﺗُـﻪ‪‬‬
‫ﺸﻬ‪‬ﺎد‪ ِ]‬ﺷَﺎ ‪‬ﻫﺪ‪‬ﻳﻦِ ‪‬ﻋﻠَﻲ ُﻃ ‪‬ﻬﺮٍ ‪‬ﻣﻦْ ﻏَﻴﺮِ ِ‬
‫ﺨ َﺘ ‪‬ﻠﻊ‪ ‬ﻣ ْﻨﻪ‪ِ ‬ﺑ َ‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ أَو‪َ ‬ﺗ ْ‬
‫ُﺗﺒ‪‬ﺎرِي ز‪‬و‪ ‬‬
‫ﺧﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ و‪ ‬ﺗَﻜﻮنَ ا ‪‬ﻣﺮَأَ َﺗﻪ‪َ ‬ﻓ ‪‬ﻌ َﻠﺖ‪َ ‬ﻓ ُﻘ ْﻠﺖ‪ ‬إِ َﻧّـﻪ‪‬‬
‫ﻣ‪‬ﺎ َﻟﻢ‪ ‬ﻳ ْﺘ ِﺒ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ِﺑ َﻄﻠَﺎقٍ َﻓﻘَﺎلَ َﺗﺒِﻴﻦُ ‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪ ‬و‪ ‬إِنْ ﺷَﺎء‪‬ت‪ ‬أَنْ ﻳﺮُد‪ ّ‬إِﻟَﻴﻬ‪‬ﺎ‪ -‬ﻣ‪‬ﺎ أَ َ‬
‫ﺧ ْﻠﻊ‪َ ‬ﻓ ُﻘ ْﻠﺖ‪َ ‬ﺗﺒِﻴﻦُ ‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪ ‬ﻗَﺎلَ َﻧ ‪‬ﻌﻢ‪ .‬ﺗﻬﺬﻳﺐ‬
‫ﺣ َﺘّﻲ ﻳ ْﺘ ِﺒ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ِﺑ َﻄﻠَﺎقٍ ﻗَﺎلَ ﻟَﻴﺲ‪ ‬ذَﻟ‪‬ﻚ إِذَنْ ُ‬
‫َﻗﺪ‪ ‬ر‪‬وِي َﻟﻨَﺎ آن ﻫﺎ ﻟَﺎ َﺗﺒِﻴﻦُ ‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪ ‬‬
‫اﻷﺣﻜﺎم‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ 98‬و ‪.99‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪182‬‬

‫در ﭘﺮﺳﺶ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ »زن ﺧـﻮد را ﺑـﺎ ﺧﻠـﻊ‪ ،‬از ﺗﺴـﻠﻂ ﺷـﻮﻫﺮ‪ ،‬رﻫـﺎ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ« )ﺗﺨﺘﻠﻊ ﻣﻨﻪ( و ﺳﭙﺲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﻪ »آﻳﺎ اﻗﺪام ﺷﻮﻫﺮ ﺑـﻪ ﻃـ‪4‬ق )ﺑـﺎ ﻫـﺮ‬
‫ﺳﺨﻦ و ﻟﻔﻈﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ( ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﺟﺪاﻳﻲ آﻧﺎن ‪t‬زم اﺳـﺖ ﻳـﺎ اﻗـﺪام زن ﺑـﻪﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ؟«‪ .‬اﻣﺎم)ع( ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪» :‬اﻗﺪام زن ﺑﻪﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺟـﺪاﻳﻲ‬
‫را ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲﻛﻨﺪ«‪.‬‬
‫در اداﻣﺔ رواﻳﺖ‪ ،‬راوي از اﻣﺎم ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ ﻛﻪ‪» :‬رواﻳﺘﻲ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﺲ از اﻗﺪام زن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻮﻫﺮ اﻗﺪام ﺑـﻪ ﻃـ‪4‬ق زن ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻣـﺎم)ع( ﭘﺎﺳـﺦ ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ‪:‬‬
‫دراﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﺧﻠﻊ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ )و ﻃ‪4‬ق ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲﺷﻮد(‪ .‬ﺑﺎز ﭘﺮﺳـﻴﺪم ﻛـﻪ‪ :‬ﺑـﺪون‬
‫‪1‬‬
‫ﻃ‪4‬ق ﻣﺮد‪ ،‬زن از ﺷﻮﻫﺮش ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮد؟ اﻣﺎم)ع( ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬آري‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻋﺒﺎرات‪ ،‬ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم‪ ،‬د‪t‬ﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺻﺮف اﻗـﺪام زن‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﺟﺪاﻳﻲ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬در رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ از اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ‪...» :‬ﻃـ‪4‬ق و‬
‫ﺗﺨﻴﻴﺮ‪ ،‬اﻗﺪاﻣﻲ اﺳﺖ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺮد‪ ،‬و ﺧﻠﻊ و ﻣﺒـﺎرا]‪ ،‬اﻗـﺪاﻣﻲ اﺳـﺖ از ﺟﺎﻧـﺐ زن ‪ ...‬و‪‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺨ ْﻠﻊ‪ ‬و‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﺒ‪‬ﺎر‪‬ا]ُ ﻳﻜﻮنُ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻗ ‪‬ﺒﻞِ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺮْأَ]ِ‪.«...‬‬
‫ﺟﻞِ و‪ ‬ا ْﻟ ُ‬
‫ﺨﻴﻴﺮُ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻗ ‪‬ﺒﻞِ اﻟﺮَّ ‪‬‬
‫اﻟ َّﻄﻠَﺎقُ و‪ ‬اﻟ َّﺘ ْ‬

‫ﺧ ْﻠﻊ‪َ ‬ﻓ ُﻘ ْﻠﺖ‪َ :‬ﺗﺒِـﻴﻦُ‬ ‫ﺣ َﺘّﻲ ﻳ ْﺘ ِﺒ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ِﺑ َﻄﻠَﺎقٍ‪ .‬ﻗَﺎلَ‪ :‬ﻟَﻴﺲ‪ ‬ذَﻟ‪‬ﻚ إِذَنْ ُ‬ ‫‪َ .1‬ﻓ ُﻘ ْﻠﺖ‪ :‬إِ َّﻧﻪ‪َ ‬ﻗﺪ‪ ‬ر‪‬وِي َﻟﻨَﺎ آن ﻫﺎ ﻟَﺎ َﺗﺒِﻴﻦُ ‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪ ‬‬
‫‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪‬؟ ﻗَﺎلَ‪َ :‬ﻧ ‪‬ﻌﻢ‪.‬‬
‫ﺣﻤ‪‬ـﺮَانَ‬ ‫ﺤﺒ‪‬ﻮبٍ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻋﻠ‪‬ﻲ ‪‬ﺑﻦِرِﺋَﺎبٍ ﻗَـﺎلَ ﺳ‪‬ـ ‪‬ﻤ ‪‬ﻌﺖ‪ ‬‬ ‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﻋﻦِ ا ‪‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬ ‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِﻳﺤ‪‬ﻴﻲ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﺑﻨَﺎنِ ‪‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬ ‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦُأَ ‪‬‬
‫‪ .2‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺟﻤ‪‬ـﺎعٍ و‪‬‬ ‫ﺧ ْﻠﻊ‪ ‬و‪ ‬ﻟَﺎ َﺗﺨْﻴﻴﺮٌ و‪ ‬ﻟَﺎ ‪‬ﻣﺒ‪‬ﺎر‪‬ا]ٌ إِ َﻟّﺎ ‪‬ﻋﻠَﻲ ُﻃ ‪‬ﻬﺮٍ ‪‬ﻣﻦَ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺮْأَ]ِ ‪‬ﻣﻦْ ﻏَﻴﺮِ ِ‬ ‫ﻳﺮْوِي ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ع ﻗَﺎلَ ﻟَﺎ ﻳﻜﻮنُ ُ‬
‫ﺟﻤ‪‬ـﺎعٍ‬ ‫ﻀﺮَانِ اﻟ َّﺘﺨْﻴﻴﺮَ و‪ ‬إِ ْﻗﺮَار‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﺮْأَ]ِ آن ﻫﺎ ‪‬ﻋﻠَﻲ ُﻃ ‪‬ﻬﺮٍ ‪‬ﻣﻦْ ﻏَﻴـﺮِ ِ‬ ‫ﺤ ُ‬ ‫ﺟﻞَ و‪ ‬ﻳﺮَﻳﺎنِ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺮْأَ]َ و‪ ‬ﻳ ‪‬‬ ‫ﺷَﺎ ‪‬ﻫﺪ‪‬ﻳﻦِ ﻳ ‪‬ﻌﺮِﻓَﺎنِ اﻟﺮَّ ‪‬‬
‫ﺸّـﺎ ‪‬ﻫﺪ‪‬ﻳﻦِ‬‫ﺻ َﻠﺤ‪‬ﻚ اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ إِ ْﻗﺮَار‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﺮْأَ]ِ ﻫ‪‬ﺎ ‪‬ﻫﻨَـﺎ َﻓﻘَـﺎلَ ُﺗﺸْـ ِﻬﺪ‪ ‬اﻟ َ‬ ‫ﺴ ‪‬ﻠﻢٍ أَ ‪‬‬ ‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦُ ‪‬ﻣ ‪‬‬ ‫‪‬ﻣﻦْ ﻳﻮ‪‬م‪ ‬ﺧَﻴﺮَﻫ‪‬ﺎ ﻗَﺎلَ َﻓﻘَﺎلَ َﻟﻪ‪ ‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺸ ‪‬ﻬﺪ‪‬انِ ‪‬ﻋﻠَﻴﻬ‪‬ﺎ ِﺑﻤ‪‬ـﺎ ﺳ‪‬ـ ‪‬ﻤﻌ‪‬ﺎ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ـﺎ و‪‬‬ ‫ﺣﺬَراً أَنْ َﺗﺄْﺗ‪‬ﻲ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺪ‪َ ‬ﻓ َﺘﺪ‪ّ‬ﻋ‪‬ﻲ أَ َّﻧﻪ‪ ‬ﺧَﻴﺮَﻫ‪‬ﺎ و‪ ‬ﻫ‪‬ﻲ ﻃَﺎ ‪‬ﻣﺚٌ ﻓَﻴ ْ‬ ‫ﺟﻞِ ‪‬‬ ‫‪‬ﻋﻠَﻴﻬ‪‬ﺎ ِﺑﺬَﻟ‪‬ﻚ ﻟ‪‬ﻠﺮَّ ‪‬‬
‫ﺨ ْﻠﻊ‪ ‬و‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﺒ‪‬ﺎر‪‬ا]ُ َﻓﺈِ َّﻧﻪ‪ ‬ﻳ ْﻠﺰَ ‪‬ﻣﻬ‪‬ﺎ إِذَا أَ ْﺷ ‪‬ﻬﺪ‪‬ت‪ ‬ﻋﻠَـﻲ‬
‫ﺴﻬ‪‬ﺎ َﻗ ‪‬ﺒﻞَ أَنْ َﺗﻘُﻮم‪ ‬و‪ ‬أَ ‪‬ﻣّﺎ ا ْﻟ ُ‬ ‫ﺧﺘَﺎر‪‬ت‪َ ‬ﻧ ْﻔ ‪‬‬ ‫إِ َّﻧﻤ‪‬ﺎ ﻳ َﻘﻊ‪ ‬ﻋﻠَﻴﻬ‪‬ﺎ اﻟ َّﻄﻠَﺎقُ إِذَا ا ْ‬
‫ﺠﻠ‪‬ـﺲِ و‪ ‬إِذَا ا ْﻓ َﺘﺮَﻗَـﺎ ‪‬ﻋﻠَـﻲ ﺷَـﻲ ء‪ ‬و‪‬‬ ‫ﺟﻬ‪‬ﺎ‪ِ -‬ﺑﻤ‪‬ﺎ ﻳ ْﻔ َﺘﺮِﻗَﺎنِ ‪‬ﻋﻠَﻴﻪ‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ ذَﻟ‪‬ـﻚ ا ْﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬ ‫ﺴﻬ‪‬ﺎ ﺑِﺎﻟﺮِّﺿَﺎ ﻓ‪‬ﻴﻤ‪‬ﺎ ﺑ‪‬ﻴ َﻨﻬ‪‬ﺎ و‪ ‬ﺑ‪‬ﻴﻦَ ز‪‬و‪ِ ‬‬ ‫َﻧ ْﻔ ‪‬‬
‫ﺴﻢِّ و‪ ‬ﻟَﺎ ﻣ‪‬ﻴـﺮَاثَ‬ ‫ﺟ ‪‬ﻌﻺَ َﻟﻪ‪ ‬ﻋﻠَﻴﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﺳ ‪‬ﻤّﻲ َﻃﻠَﺎﻗﺎً أَو‪َ ‬ﻟﻢ‪ ‬ﻳ ‪‬‬ ‫ر‪‬ﺿ‪‬ﻴﺎ ِﺑﻪ‪ ‬ﻛﺎنَ ذَﻟ‪‬ﻚ ﺟ‪‬ﺎﺋ‪‬ﺰاً ‪‬ﻋﻠَﻴ ِﻬﻤ‪‬ﺎ و‪ ‬ﻛﺎ َﻧﺖ‪َ ‬ﺗ ْﻄﻠ‪‬ﻴ َﻘﻺً ﺑ‪‬ﺎ ‪‬ﺋ َﻨﻺً ﻟَﺎ ر‪ ‬‬
‫ﺨ ْﻠﻊ‪ ‬و‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﺒ‪‬ﺎر‪‬ا]ُ ﻳﻜﻮنُ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻗ ‪‬ﺒﻞِ ا ْﻟﻤ‪‬ـﺮْأَ]ِ‪ .‬ﺗﻬـﺬﻳﺐ‬ ‫ﺟﻞِ و‪ ‬ا ْﻟ ُ‬ ‫ﺑ‪‬ﻴ َﻨ ‪‬ﻬﻤ‪‬ﺎ ﻓ‪‬ﻲ ا ْﻟ ‪‬ﻌﺪ‪ ِ]ّ‬ﻗَﺎلَ و‪ ‬اﻟ َّﻄﻠَﺎقُ و‪ ‬اﻟ َّﺘﺨْﻴﻴﺮُ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻗ ‪‬ﺒﻞِ اﻟﺮَّ ‪‬‬
‫اﻷﺣﻜﺎم‪ ،‬ج‪ ،8‬ص ‪ 99‬و ‪.100‬‬
‫‪183‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫اﻟﻒ( در اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺻﺮﻳﺢ‪ ،‬اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( ﻛﺎﻣ‪ ً4‬آﺷﻜﺎرا ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﻃ‪4‬ق‬
‫و ﺗﺨﻴﻴﺮ‪ ،‬ﺣﻖ ﻣﺮد اﺳﺖ و ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎ ﻋﺪمﺗﺤﻘـﻖ آن در ﮔـﺮو ارادة او اﺳـﺖ«‪ .‬در ﻃـﺮف‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻴﺰ »ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا]‪ ،‬ﺣﻖ زن اﺳـﺖ و ﺗﺤﻘـﻖ ﻳـﺎ ﻋـﺪمﺗﺤﻘـﻖ آن در ﮔـﺮو ارادة او‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ب( ﻧﻘــﻞ ﻫﻤــﻴﻦ ﻋﺒــﺎرات ﺻــﺮﻳﺢ ازﺳــﻮي ﻓﻘﻴﻬــﺎﻧﻲ ﭼــﻮن »ﻣﺤﻤــﺪﺑﻦﻣﺴــﻠﻢ و‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺑﻦاﺳﻤﺎﻋﻴﻞﺑﻦﺑﺰﻳﻊ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺮدﻳـﺪ ﺟـﺪي در ﺗﺤﻘـﻖ اﺟﻤـﺎع ﻓﻘﻴﻬـﺎن ﺷـﻴﻌﻪ را‬
‫ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫آندﺳﺘﻪ از ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﺘﺎوي آﻧﺎن ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻘﻞ ﻣﺘﻮن رواﻳـﻲ )ﺑـﺎ ﺣـﺬف اﺳـﺎﻧﻴﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺒﺎرات ﺣﺎوي ﻣﺤﺎورات اﺻﺤﺎب ﺑﺎ اﺋﻤﻪ( ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻛـﻪ از آن ﺑـﺎﻋﻨﻮان »ﻓﻘـﻪ‬
‫ﻣﺄﺛﻮر« ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد( ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ ﺑﺮﺧ‪4‬ف روﻳﻜﺮد ﻣﺸﻬﻮر را ﻣﻄﺮح ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬در »ﻓﻘﻪاﻟﺮﺿﺎ« ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﻓﻘﻬﻲ »اﺑﻦﺑﺎﺑﻮﻳﻪ« )ﭘﺪر ﺷـﻴﺦ ﺻـﺪوق( اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺧﻠﻊ ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ از ﺟﺎﻧﺐ زن‪ ،‬و آن ﻋﺒﺎرت از اﻳﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ زن ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ...‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺨﻨﻲ را ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺗﺼﺮف ﺷـﻮﻫﺮ در ﻣـﺎل‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه از زن‪ ،‬ﺣ‪4‬ل ﻣﻲﮔﺮدد‪ ...‬و زن از ﺷﻮﻫﺮش ﺟﺪا ﻣﻲﮔﺮدد )ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺑﺎﺋﻦ(‪ ...‬و‪‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ‪َ ...‬ﻓﺈِذَا ﻗَﺎﻟَـﺖ‪ ‬ﻫ‪‬ـﺬ‪‬ه‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻘَﺎﻟَـﻺَ‬
‫ﺨ ْﻠﻊ‪َ ‬ﻓﻠَﺎ ﻳﻜﻮنُ إِ َﻟّﺎ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻗ ‪‬ﺒﻞِ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺮْأَ]ِ و‪ ‬ﻫﻮ‪ ‬أَنْ َﺗﻘُﻮلَ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫أَ ‪‬ﻣّﺎ ا ْﻟ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ﺧﺬُ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ‪ ...‬و‪َ ‬ﻗﺪ‪ ‬ﺑ‪‬ﺎ َﻧﺖ‪ ‬ﻣ ْﻨﻪ‪.«...‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ﻣ‪‬ﺎ ﻳﺄْ ُ‬
‫ﺣﻞَّ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫َﻓ َﻘﺪ‪ ‬‬

‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ﻟَﺎ أُﺑِـﺮُّ ﻟَـﻚ‬

‫ﺨ ْﻠﻊ‪َ ‬ﻓﻠَﺎ ﻳﻜﻮنُ إِ َﻟّﺎ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻗ ‪‬ﺒﻞِ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺮْأَ]ِ و‪ ‬ﻫﻮ‪ ‬أَنْ َﺗﻘُﻮلَ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫‪ .1‬ﻓﻘﻪ اﻟﺮﺿﺎ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ‪4‬م‪ :‬و‪ ‬أَ ‪‬ﻣّﺎ ا ْﻟ ُ‬
‫ﺟﻬ‪‬ـﺎ ﻣ‪‬ـﺎ ﻳﺄْﺧُـﺬُ‬
‫َﻗﺴ‪‬ﻤﺎً و‪ ‬ﻟَﺎ أُﻃ‪‬ﻴﻊ‪ ‬ﻟَﻚ أَﻣ‪‬ﺮاً و‪َ ‬ﻟﺄُو ‪‬ﻃ َﺌﻦَّ ‪‬ﻓﺮَاﺷَﻚ ﻣ‪‬ﺎ ﺗَﻜﺮَ ‪‬ﻫﻪ‪َ ‬ﻓﺈِذَا ﻗَﺎ َﻟﺖ‪ ‬ﻫﺬ‪‬ه‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻘَﺎ َﻟﻺَ َﻓ َﻘﺪ‪ ‬ﺣ‪‬ـﻞَّ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﺣ َّﻠﺖ‪ ‬ﻟ ْﻠﺄَز‪‬و‪‬اجِ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬ا ْﻧ ‪‬ﻘﻀَﺎء‪ ‬ﻋﺪ‪ ّ‬ﺗﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﻣﻨْـﻪ‪َ ‬ﻓﺤ‪‬ـﻞَّ‬
‫ﺼﺪ‪‬اقِ و‪َ ‬ﻗﺪ‪ ‬ﺑ‪‬ﺎ َﻧﺖ‪ ‬ﻣ ْﻨﻪ‪ ‬و‪ ‬‬
‫‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ و‪ ‬إِنْ ﻛﺎنَ أَﻛ َﺜﺮَ ‪‬ﻣ ‪‬ﻤّﺎ أَ ‪‬ﻋﻄَﺎﻫ‪‬ﺎ ‪‬ﻣﻦَ اﻟ ‪ّ‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ َﻃ ‪ّ‬ﻠ ْﻘﻨ‪‬ﻲ و‪ ‬ﻟَﻚ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻋﻠَﻴﻚ ﻓَﻴﻘُﻮلُ َﻟﻬ‪‬ـﺎ ‪‬ﻋﻠَـﻲ‬
‫ﺧ َﺘﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﻣﻦْ ﺳ‪‬ﺎ ‪‬ﻋ ‪‬ﺘﻪ‪ ‬و‪ ‬أَ ‪‬ﻣّﺎ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺒ‪‬ﺎر‪‬ا]ُ َﻓ ‪‬ﻬﻮ‪ ‬أَنْ َﺗﻘُﻮلَ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫َﻟﻪ‪ ‬أَنْ ﻳ َﺘﺰَو‪ّ‬ج‪ ‬أُ ْ‬
‫ﻀﻌ‪‬ﻚ ﻓَﻴ َﻄ ‪ّ‬ﻠ ُﻘﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﻋﻠَﻲ ﻫ‪‬ـﺬَا و‪ ‬ﻟَـﻪ‪ ‬أَنْ ﻳﺄْﺧُـﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ـﺎ د‪‬ونَ‬
‫ﺟ ‪‬ﻌﺖ‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ ﺷَﻲ ء‪ ‬ﻣ ‪‬ﻤّﺎ و‪ ‬ﻫ ‪‬ﺒ ‪‬ﺘﻪ‪ ‬ﻟ‪‬ﻲ َﻓﺄَﻧَﺎ أَ ‪‬ﻣﻠَﻚ ِﺑ ‪‬ﺒ ْ‬
‫أَ َﻧّﻚ إِنْ ر‪ ‬‬
‫ﺧﺬَ اﻟْﻜﻞ‪ .‬ﺑﺤﺎر اﻷﻧﻮار ج‪ ،101‬ﺑﺎب‪ :3‬اﻟﺨﻠﻊ و اﻟﻤﺒﺎرا]‪ ...‬ص‪.162‬‬
‫ﺼﺪ‪‬اقِ ا َّﻟﺬ‪‬ي أَ ‪‬ﻋﻄَﺎﻫ‪‬ﺎ و‪ ‬ﻟَﻴﺲ‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬أَنْ ﻳﺄْ ُ‬
‫اﻟ ‪ّ‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪184‬‬

‫پ( ﻋﺒﺎرت »‪t‬ﻳﻜﻮن‪ :‬وﺟﻮد ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ« در ﻣﺘﻦ »ﻓﻘﻪاﻟﺮﺿﺎ« و ﻋﺒﺎرت »ﻳﻜﻮن ﻣﻦ ﻗﺒﻞ‬
‫اﻟﻤﺮأ]« در ﻣﺘﻦ ﺳﺨﻦ اﻣﺎمﺻﺎدق)ع(‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﻛﺎن ﺗﺎﻣﻪ« اﺳـﺖ و ﺳـﺨﻦ از »ﺗﺤﻘـﻖ و‬
‫ﻋﺪمﺗﺤﻘﻖ« ﺑﻪﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺮاد اﻳﻦ ﻓﻘﻴﻪ و ﻣﺮاد اﻣﺎمﺻﺎدق)ع(‪ ،‬ﻋﺪمﺗﺤﻘـﻖ ﺧﻠـﻊ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻠﻊ‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺐ زن ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﺒﺎرات ﺣﺎوي ﻋﺪمرﺿـﺎﻳﺖ‬
‫ﺑﻪ اداﻣﺔ زﻧﺪﮔﻲ زﻧﺎﺷﻮﻳﻲ را ﺑﮕﻮﻳﺪ‪. ...‬‬

‫ت( اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﺪﻋﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻛﺘﺎب »ﻓﻘـﻪاﻟﺮﺿـﺎ« ﺣﻘﻴﻘﺘـﺎً ﺗـﺄﻟﻴﻒ ﻋﻠـﻲﺑـﻦﻣﻮﺳـﻲ‬
‫اﻟﺮﺿﺎ)ع( اﺳﺖ )ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻋﺘﻘﺎدي دارﻧﺪ( اﻳﻦ ﻣـﺘﻦ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬
‫رواﻳﺖ اﻣﺎم)ع( ﻣﻮرداﺳﺘﻨﺎد ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫ث( ﺣﺘﻲ اﮔﺮ در ﺗﺤﻘﻖ اﺟﻤﺎع ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺄﺧﺮ از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺋﻤـﺔ ﻫـﺪي)ع(‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﺟﻤﺎع ﻣﻮرد ادﻋﺎي ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﻓﻘﻬﺎ )ﻛﻪ ﺣﻖ ﺧﻠﻊ را ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮ دادهاﻧﺪ( ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺘﻔـﺎوت از ﺑﺮﺧـﻲ »ﻣـﺪارك‬
‫رواﻳﻲ« ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﺮﻓﺮض اﺛﺒﺎت ﺗﺤﻘﻖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﺟﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﭼـﺮا‬
‫ﻛﻪ »اﺟﻤﺎع ﻣﺪرﻛﻲ« اﺳﺖ و ﺣﺠﻴﺘﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ج( ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻴﻬـﺎن ﻣﺘـﺄﺧﺮ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻃـﺮح اﺣﺘﻤـﺎﻟﻲ »ﻟـﺰوم اﻳﺠـﺎب از ﺟﺎﻧـﺐ زن«‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ »اﻣﻜﺎن ﻣﻨﻄﻘﻲ« آن را ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻧﻜﺎر ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ » اﻷﻧﻮار اﻟﻠﻮاﻣﻊ ﻓﻲ ﺷﺮح ﻣﻔﺎﺗﻴﺢ اﻟﺸﺮاﺋﻊ ‪ «360/10‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖﺳﻨﺠﻲ ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻘﻮد و ﻟﺰوم ﺗﻌﻴﻴﻦ »ﻣﻮﺟﺐ و ﻗﺎﺑﻞ« در آنﻫﺎ و ﺗﺸـﺎﺑﻪ آن ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع »ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا]« ازﻧﻈﺮ ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻳﻦ رواﻳﺎت‪ ،‬د‪t‬ﻟﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬
‫ﻛﻪ زن ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺨﻨﻲ را ﻛﻪ ﻣﻮﺟـﺐ ﺧﻠـﻊ و ﻣﺒـﺎرا] اﺳـﺖ را ﺑﮕﻮﻳـﺪ و ﻣـﺮد ﺑﺎﻳـﺪ ﻗﺒـﻮل‬
‫ﻛﻨﺪ«)ﻛﻤﺎ ﻗﺎﻟﻮا ﻓﻲ ﻛﻞ إﻳﺠﺎب و ﻗﺒﻮل ﺣﺘـﻲ ﺟـﺎء ﻓـﻲ اﻷﺧﺒـﺎر اﻟﻤﺘﻘﺪﻣـﻺ أن اﻟﺨﻠـﻊ و‬
‫‪185‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫اﻟﻤﺒﺎرأ] ﺗﻜﻮن ﻣﻦ ﻗﺒﻞ اﻟﻤﺮأ]‪ ...‬و ﻫﺬا دﻟﻴﻞ ﻋﻠﻲ آنﻫﺎ ﻫﻲ اﻟﻤﻮﺟﺒﻺ ﻓﻴﻜـﻮن اﻟﻘﺒـﻮل ﻣـﻦ‬
‫‪1‬‬
‫ﺟﻬﺘﻪ(‪.‬‬

‫چ( درﺧﺼﻮص ﺳﻨﺪ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﺮدي ﺑﻪﻧﺎم »ﺑﻨﺎنﺑـﻦﻣﺤﻤـﺪ« در ﺳـﻨﺪ‬
‫رواﻳﺖ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻧﺎم ﺣﻘﻴﻘـﻲ او »ﻋﺒـﺪاﷲﺑـﻦﻣﺤﻤـﺪﺑﻦﻋﻴﺴـﻲ« اﺳـﺖ و ﺑـﺮادر او‬
‫»اﺣﻤﺪﺑﻦﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﻴﺴﻲ اﺷﻌﺮي« از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻮرداﻋﺘﻤـﺎد ﻓﻘـﻪ و ﺣـﺪﻳﺚ ﺷـﻴﻌﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫»ﺑﻨﺎن« ﻧﻴﺰ رواﻳﺎت زﻳﺎدي )‪ 66‬ﻣﻮرد( ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﮔﺮﭼﻪ ﺗﺼﺮﻳﺤﻲ درﻣﻮرد وﺛﺎﻗﺖ‬
‫ﻳﺎ ﻋﺪموﺛﺎﻗﺖ او در ﻣﺘﻮن رﺟـﺎﻟﻲ ﻣﺘﻘـﺪﻣﻴﻦ دﻳـﺪه ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ وﻟـﻲ »ﻣﺮﺣـﻮم وﺣﻴـﺪ‬
‫ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ« از اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﻘﻪ و ﺣﺪﻳﺚ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ او و ﻧﻘﻞ رواﻳﺖ از وي )ﻣﺜـﻞ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻗﺎل اﺑﻦ ﺣﻤﺰ]‪ :‬أو ﺗﻘﻮل اﻟﻤﺮأ] اﺧﺘﻠﻌﺖ ﻧﻔﺴﻲ ﻣﻨﻚ ﻋﻠﻲ ﻛﺬا‪ ،‬ﻓﻴﺠﻴﺐ إﻟﻴﻪ‪ .‬ﺗﺤﺮﻳﺮاﻷﺣﻜﺎم اﻟﺸﺮﻋﻴﻺ‬
‫ﻋﻠﻲ ﻣﺬﻫﺐا‪t‬ﻣﺎﻣﻴﻺ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.57‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‪ :‬اﻷﻧﻮار اﻟﻠﻮاﻣﻊ ﻓﻲ ﺷﺮح ﻣﻔﺎﺗﻴﺢ اﻟﺸﺮاﺋﻊ ‪ 359 /10‬و ‪ :360‬و ﻫﻞ ﻳﻌﺘﺒﺮ ﻓﻴﻬﻤﺎ ﻗﺒﻮل اﻟﻤﺮأ]‬
‫ﺑﻌﺪ ا‪t‬ﻳﺠﺎب ﻛﺴﺎﺋﺮ اﻟﻌﻘﻮد ‪t‬ﺷﺘﻤﺎﻟﻪ ﻋﻠﻲ اﻟﺒﺪل أو ﺳﺒﻖ ﺳﺆاﻟﻬﺎ ﻟﺬﻟﻚ و اﻟﺘﻄـﺎﺑﻖ ﺑﻴﻨﻬﻤـﺎ ﻛﻤـﺎ ﻳﻌﺘﺒـﺮ ﻓـﻲ‬
‫اﻟﻨﻜﺎح و ﻋﺪم ﺗﺨﻠﻞ زﻣﺎن ﻃﻮﻳﻞ أو ﻗﺼﻴﺮ ﻣﻌﺘﺪ ﺑﻪ ﻓﻲ اﻟﻔﺼﻞ ﻛﻤﺎ ﻗﺎﻟﻮا ﻓﻲ ﻛﻞ إﻳﺠﺎب و ﻗﺒﻮل ﺣﺘﻲ ﺟـﺎء‬
‫ﻓﻲ اﻷﺧﺒﺎر اﻟﻤﺘﻘﺪﻣﻺ أن اﻟﺨﻠﻊ و اﻟﻤﺒﺎرأ] ﺗﻜﻮن ﻣﻦ ﻗﺒﻞ اﻟﻤﺮأ]‪.‬‬
‫و ﻓﻲ اﻷﺧﺒﺎر اﻟﻤﺘﻘﺪﻣﻺ أﻳﻀﺎ اﻟﻤﺒﺎرأ] ﺗﻘﻮل ﻟﺰوﺟﻬﺎ‪» :‬ﻟﻚ ﻣﺎ ﻋﻠﻴﻚ و اﺗﺮﻛﻨﻲ« أو ﺗﺠﻌﻞ ﻟﻪ ﻣـﻦ ﻗﺒﻠﻬـﺎ‬
‫ﺷﻴﺌﺎ ﻓﻴﺘﺮﻛﻬﺎ و ﻫﺬا دﻟﻴﻞ ﻋﻠﻲ آنﻫﺎ ﻫﻲ اﻟﻤﻮﺟﺒﻺ ﻓﻴﻜﻮن اﻟﻘﺒﻮل ﻣﻦ ﺟﻬﺘﻪ‪.‬‬
‫و ﻓﻲ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻣﺴﻠﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺄﻟﺖ أﺑﺎﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ‪4‬م ﻋﻦ اﻣﺮأ] ﻗﺎﻟﺖ ﻟﺰوﺟﻬـﺎ‪» :‬ﻟـﻚ ﻛـﺬا و‬
‫ﻛﺬا و ﺧﻞ ﺳﺒﻴﻠﻲ« ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻫﺬه اﻟﻤﺒﺎرأ]‪.‬‬
‫و ﻓﻲ ﻣﻮﺛﻖ ﺳﻤﺎﻋﻺ ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺄﻟﺘﻪ ﻋﻦ اﻟﻤﺒﺎرأ] ﻛﻴﻒ ﻫﻲ؟ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﻜﻮن ﻟﻠﻤـﺮأ] ﺷـﻲء ﻋﻠـﻲ زوﺟﻬـﺎ ﻣـﻦ‬
‫ﺻﺪاق أو ﻏﻴﺮه‪ ،‬ﻓﻴﻜﻮن ﻗﺪ أﻋﻄﺎﻫﺎ ﺑﻌﻀﻪ‪ ،‬ﻓﻴﻜﺮه ﻛﻞّ واﺣـﺪ ﻣﻨﻬﻤـﺎ ﺻـﺎﺣﺒﻪ‪ ،‬ﻓﺘﻘـﻮل اﻟﻤـﺮأ] ﻟﺰوﺟﻬـﺎ‪» :‬ﻣـﺎ‬
‫أﺧﺬت ﻣﻨﻚ ﻓﻬﻮ ﻟﻲ و ﻣﺎ ﺑﻘﻲ ﻋﻠﻴﻚ ﻓﻬﻮ ﻟﻚ و أﺑﺎرﺋﻚ« ﻓﻴﻘﻮل اﻟﺮﺟﻞ ﻟﻬﺎ‪» :‬ﻓﺈن أﻧﺖ رﺟﻌﺖ ﻓـﻲ ﺷـﻲء‬
‫ﻣﻤﺎ ﺗﺮﻛﺖ ﻓﺄﻧﺎ أﺣﻖ ﺑﺒﻀﻌﻚ«‪.‬‬
‫و ﻓﻲ ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺤﻠﺒﻲ ﻋﻦ أﺑﻲ ﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴ‪4‬م ﻗﺎل‪ :‬اﻟﻤﺒﺎرأ] أن ﺗﻘﻮل اﻟﻤﺮأ] ﻟﺰوﺟﻬﺎ‪» :‬ﻟﻚ ﻣﺎ ﻋﻠﻴﻚ‬
‫و اﺗﺮﻛﻨﻲ« ﻓﻴﺘﺮﻛﻬﺎ‪ ،‬إ‪ t‬أﻧﻪ ﻳﻘﻮل ﻟﻬﺎ‪» :‬ان ارﺗﺠﻌﺖ ﻓﻲ ﺷﻲء ﻣﻨﻪ ﻓﺄﻧﺎ أﻣﻠﻚ ﺑﺒﻌﻀﻚ«‪ .‬ﻓﻬﺬه اﻷﺧﺒﺎر ﺷـﺎﻫﺪ]‬
‫ﺑﻤﺎ ﻗﺎل ﺟﻤﺎﻋﻺ ﻣﻦ اﻷﺻﺤﺎب‪ ،‬ﺑﻞ ﻫﻮ ﻇﺎﻫﺮ اﻷﻛﺜﺮ‪ ،‬ﻣﻦ اﻋﺘﺒﺎر اﻟﻘﺒﻮل أو اﻟﺴﺆال‪ .‬ﻧﻌﻢ ﻗﺪ ﻗـﺎﻟﻮا‪ :‬أﻣـﺎ ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬
‫ﻟﻔﻆ ﻓﻴﻬﻤﺎ ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺒﻬﺎ ﻓ‪ 4‬ﻳﻌﺘﺒﺮ‪ ،‬ﻗﻮ‪ t‬واﺣﺪا(‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪186‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪﺑﻦاﺣﻤﺪﺑﻦﻳﺤﻴﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﻠﻲﺑﻦﻣﺤﺒﻮب و ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻳﺤﻴﻲ( ﺑﻪ ﻣﻮرد وﺛﻮق ﺑﻮدن‬

‫‪1‬‬
‫او‪ ،‬رأي داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﻣﺎ‪ ،‬آﻳﺖاﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮي از ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺑﺮوﺟﺮدي ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛـﻪ‪» :‬ﻋﺎﻟﻤـﺎن‬
‫ﺷﻴﻌﻪ ﻗﺮن ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم در ﻗﻢ‪ ،‬دﻏﺪﻏﻪ و ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺸ ‪‬ﻴﻊ و ﻣﺤﺎﻓﻈـﺖ‬
‫از ﺣﺪود و ﺛﻐﻮر اﻋﺘﻘﺎديِ آن داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻫﻤﻴﻦﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮ‪ ًt‬ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻋـﺎدي و ﻣﻌﻤـﻮﻟﻲ‬
‫در ﻧﻘﻞ ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ ﺻـﻮرت ﻧﻤـﻲﮔﺮﻓﺘـﻪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ‬
‫روشﻫﺎ و ﺑﺎورﻫﺎي راﻳﺞ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از اﺳﺘﻈﻬﺎر ﻣﺮﺣﻮم »وﺣﻴـﺪ ﺑﻬﺒﻬـﺎﻧﻲ« و ﺗﻠﻘـﻲ‬
‫»آﻳﺖاﷲ ﺑﺮوﺟﺮدي« دﻓﺎع ﻛﺮد و روﻳﻜﺮد ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺣﺪﻳﺚ و ﻓﻘـﻪ ﺷـﻴﻌﻪ ﺑـﻪ‬
‫رواﻳﺎت »ﺑﻨﺎن« را ﻗﺮﻳﻨﻪاي ﺑﺮ »وﺛﻮق« داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ح( ﻣ‪4‬كﻫﺎي ﻳﺎدﺷﺪه در روش راﻳﺞ ﺑﺮاي ﺗﺸـﺨﻴﺺ ﺳـﺮه و ﻧﺎﺳـﺮه رواﻳـﺎت )در‬
‫رﺟﺎل و دراﻳﻺ(‪ ،‬ﺑﻪﮔﻤـﺎنﻣـﻦ ﺑﺎﻳـﺪ از اﺳـﺎس‪ ،‬ﻣـﻮرد ﺑـﺎزﻧﮕﺮي ﻗـﺮار ﮔﻴـﺮد و راهﻫـﺎي‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻦﺗﺮي ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن اﻓﺰوده ﺷﻮد و ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻲاﻋﺘﻤﺎديﻫﺎي ﻧﺎﺷـﻲ از‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از آن زدوده ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .6‬در رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪» :‬از اﻣﺎم)ع( درﻣـﻮرد زﻧـﻲ ﭘﺮﺳـﻴﺪم‬
‫‪1‬‬
‫ﺧ َﺘ َﻠ ‪‬ﻌﺖ‪ ‬ﻣ ْﻨﻪ‪ ‬ا ‪‬ﻣﺮَأَ ُﺗﻪ‪.«...‬‬
‫ﺟﻞٍ ا ْ‬
‫ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﻠﻊ‪ ،‬از ﺷﻮﻫﺮش رﻫﺎﻧﻴﺪه ﺑﻮد ‪ ...‬ﺳﺄَ ْﻟ ُﺘﻪ‪ ‬ﻋﻦْ ر‪ ‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻌﺠﻢ رﺟﺎل اﻟﺤﺪﻳﺚ ‪.273/4‬‬

‫‪ .1895‬ﺑﻨﺎن‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﻴﺴﻲ‪ .‬اﺳﻤﻪ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬و ﻫﻮ أﺧﻮ أﺣﻤﺪﺑﻦﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﻴﺴﻲ‪ ،‬ذﻛﺮه اﻟﻜﺸﻲ‬
‫)‪ 373‬و ‪ .(374‬و ﻗﺎل ﻓﻲ ﺗﺮﺟﻤﻺ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺳﻨﺎن )‪ (370‬وﺟﺪت ﺑﺨﻂ أﺑﻲ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﺸـﺎذاﻧﻲ‪ :‬إﻧـﻲ ﺳـﻤﻌﺖ‬
‫اﻟﻌﺎﺻﻤﻲ ﻳﻘﻮل‪ :‬إن ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦﻋﻴﺴﻲ اﻷﺳﺪي )اﻷﺷﻌﺮي( اﻟﻤﻠﻘﺐ ﺑﺒﻨﺎن )اﻟﺦ(‪.‬‬
‫و ذﻛﺮه اﻟﻨﺠﺎﺷﻲ ﻋﻨﻪ أﻳﻀﺎ ﻓـﻲ ﺗﺮﺟﻤـﻺ ﻣﺤﻤـﺪﺑﻦﺳـﻨﺎن‪ .‬و ﻗـﺎل اﻟﻮﺣﻴـﺪ ﻓـﻲ اﻟﺘﻌﻠﻴﻘـﻺ‪ ،‬وروي ﻋﻨـﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺑﻦأﺣﻤﺪﺑﻦﻳﺤﻴﻲ‪ ،‬وﻟﻢ ﻳﺴﺘﺜﻦ رواﻳﺘﻪ‪ ،‬و ﻓﻴﻪ إﺷﻌﺎر ﺑﺎ‪t‬ﻋﺘﻤﺎد ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻞ ‪ t‬ﻳﺒﻌﺪ اﻟﺤﻜﻢ ﺑﻮﺛﺎﻗﺘﻪ أﻳﻀﺎ‪.‬‬
‫‪187‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫ﻧﺴﺒﺖدادن »ﺧﻠﻊ« ﺑﻪ زن‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »اﺧﺘﻠﻌﺖ ﻣﻨﻪ‪ :‬ﺧﻮد را از او رﻫﺎﻧﻴـﺪ« آﻣـﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ »زن ﺑﺎ اﻗﺪام و ارادة ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺧﻮد را از ﺗﺴـﻠﻂ ﺷـﻮﻫﺮ رﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ .7‬در ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت‪ ،‬ﺳﺨﻦ از اﻳﻦ ﻧﻜﺘﺔ اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻪﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »ﺧﻠﻊ وﺟـﻮد‬
‫‪2‬‬
‫ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ زن ﺑﮕﻮﻳﺪ ‪t ...‬ﻳﻜﻮن اﻟﺨﻠﻊ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺗﻘﻮل‪.«...‬‬
‫اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ از »ﻋﺪمﺗﺤﻘﻖ ﺧﻠﻊ« )ﻋﺪموﺟﻮد( ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و »ﺗﺤﻘﻖ‬
‫و ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﺧﻠﻊ« را در ﮔﺮو »ﺳﺨﻦ و ﺑﻴﺎن ﺟﻤ‪4‬ﺗﻲ ازﺳﻮي زن« ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ‪ ،‬واژة »ﻳﻜﻮن« در اﻳﻦ ﻋﺒﺎرات‪ ،‬از ﻧﻮع »ﺗﺎﻣﻪ« و ﺑﻪﻣﻌﻨﻲ »وﺟﻮد ﻳﺎﻓﺘﻦ«‬
‫اﺳﺖ و ﻧﻪ از ﻧﻮع »ﻧﺎﻗﺼﻺ« ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎي »رﺑﻄﻲ« دارد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻔﺎد اﻳﻦ رواﻳﺎت‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬‬
‫»ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺨﻦ زن‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ«‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔـﺮ ﭼﻴـﺰ دﻳﮕـﺮي در »ﺗﻜـﻮن و‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ آن« دﺧﺎﻟﺖ داﺷﺖ‪ ،‬از آن ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﻳﺎد ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ درﺑﺎرة ﺑﺮﺧﻲ از رواﻳﺎت ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻮاﻓﻘﺎن ﻣﻄﺮح ﺷـﻮد‪،‬‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻓﺮق ﺛ‪4‬ﺛﻲ ﻣﺠﺮد و ﺛ‪4‬ﺛﻲ ﻣﺰﻳﺪ واژة ﺧﻠـﻊ‪ ،‬در اﻗـﺪام اﺑﺘـﺪاﺋﻲ رﻫـﺎﻛﺮدن‬
‫)ﺧﻠﻊ( و اﻗﺪام ﺛﺎﻧﻮي ﭘﺬﻳﺮش آن )اﺧﺘﻠﻊ( اﺳﺖ« و ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕـﺮ »اﺧـﺘ‪4‬ع‪ ،‬ﺑـﻪﻣﻌﻨـﻲ‬
‫ﻣﻄﺎوﻋﻪ و ﭘﺬﻳﺮش اﺳﺖ« و ﺑﻪﻫﻤﻴﻦﺧﺎﻃﺮ در رواﻳﺎت ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﻫﺮﺟـﺎ ﻓﻌـﻞ را ﺑـﻪ ﻣـﺮد‬

‫ﺤﺒ‪‬ﻮبٍ ‪‬ﻋﻦِ ا ‪‬ﺑﻦِرِﺋَﺎبٍ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ ‪‬ﺑﺼ‪‬ﻴﺮٍ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِـﻲ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ع‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﻋﻦِ ا ‪‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦُﻳﺤ‪‬ﻴﻲ ‪‬ﻋﻦْ أَ ‪‬‬
‫‪ .1‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺨ َﺘ ‪‬ﻠ ‪‬ﻌﻺِ ﻗَﺎلَ‬
‫ﺧ َﺘﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﻣﻦْ َﻗ ‪‬ﺒﻞِ أَنْ َﺗ ْﻨ َﻘﻀ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﺪ‪ ُ]ّ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤ ْ‬
‫ﺨ ُﻄﺐ‪ ‬أُ ْ‬
‫ﺤﻞُّ َﻟﻪ‪ ‬أَنْ ﻳ ْ‬
‫ﺧ َﺘ َﻠ ‪‬ﻌﺖ‪ ‬ﻣ ْﻨﻪ‪ ‬ا ‪‬ﻣﺮَأَ ُﺗﻪ‪ ‬أَ ﻳ ‪‬‬
‫ﺟﻞٍ ا ْ‬
‫ﻗَﺎلَ ‪‬ﺳﺄَ ْﻟ ُﺘﻪ‪ ‬ﻋﻦْ ر‪ ‬‬
‫ﺟﻌ‪‬ﻺ‪ .‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص ‪.145‬‬
‫ﺼ ‪‬ﻤ ُﺘﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻟَﻴﺲ‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬ﻋﻠَﻴﻬ‪‬ﺎ ر‪ ‬‬
‫َﻧ ‪‬ﻌﻢ‪َ ‬ﻗﺪ‪ ‬ﺑﺮِ َﺋﺖ‪ ‬ﻋ ‪‬‬
‫ﺻ ْﻔﻮ‪‬انَ ‪‬ﻋﻦْ ﻣ‪‬ﻮﺳ‪‬ﻲ ‪‬ﺑﻦِﺑ‪‬ﻜـﺮٍ ﻋ‪‬ـﻦْ‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِإِ ‪‬ﺳﻤ‪‬ﺎﻋ‪‬ﻴﻞَ ‪‬ﺑﻦِ ‪‬ﺑﺰِﻳﻊٍ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِﻋ‪‬ﻴﺴ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦُ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫‪ .2‬ﻣ‪‬ﺎ ر‪‬و‪‬اه‪ ‬أَ ‪‬‬
‫ﺣ َﺘّﻲ َﺗﻘُﻮلَ ﻟَﺎ أُﻃ‪‬ﻴﻊ‪ ‬ﻟَﻚ أَﻣ‪‬ﺮاً و‪ ‬ﻟَﺎ أُ ِﺑﺮُّ ﻟَﻚ َﻗﺴ‪‬ﻤﺎً و‪ ‬ﻟَـﺎ أُﻗ‪‬ـﻴﻢ‪ ‬ﻟَـﻚ‬
‫ﺨ ْﻠﻊ‪ ‬‬
‫ﺟ ‪‬ﻌ َﻔﺮٍ ع ﻗَﺎلَ ﻟَﺎ ﻳﻜﻮنُ ا ْﻟ ُ‬
‫ز‪‬ر‪‬ار‪ َ]‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ ‪‬‬
‫ﺨ َﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ِﺑﻤ‪‬ﺎ َﺗﺮَاﺿَﻴﺎ ‪‬ﻋﻠَﻴـﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ـﻦْ َﻗﻠ‪‬ﻴـﻞٍ أَو‪ ‬ﻛﺜ‪‬ﻴـﺮٍ و‪ ‬ﻟَـﺎ‬
‫ﺣﻞَّ َﻟﻪ‪ ‬أَنْ ﻳ ْ‬
‫ﺨﺬْ ‪‬ﻣ ‪‬ﻨّﻲ و‪َ ‬ﻃ ‪ّ‬ﻠ ْﻘﻨ‪‬ﻲ َﻓﺈِذَا ﻗَﺎ َﻟﺖ‪ ‬ذَﻟ‪‬ﻚ َﻓ َﻘﺪ‪ ‬‬
‫ﺣﺪ‪‬اً َﻓ ُ‬
‫‪‬‬
‫ﺴ ‪‬ﻤّﻲ َﻃﻠَﺎﻗﺎً‪ .‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻷﺣﻜـﺎم‪،‬‬
‫ﺴﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﻣﻦْ ﻏَﻴﺮِ أَنْ ﻳ ‪‬‬
‫ﻳﻜﻮنُ ذَﻟ‪‬ﻚ إِ َﻟّﺎ ‪‬ﻋ ْﻨﺪ‪ ‬ﺳ ْﻠﻄَﺎنٍ َﻓﺈِذَا َﻓ ‪‬ﻌ َﻠﺖ‪ ‬ذَﻟ‪‬ﻚ َﻓﻬِﻲ أَ ‪‬ﻣﻠَﻚ ِﺑ َﻨ ْﻔ ‪‬‬
‫ج‪ ،8‬ص‪ .98‬ا‪t‬ﺳﺘﺒﺼﺎر ﻓﻴﻤﺎ اﺧﺘﻠﻒ ﻣﻦ اﻷﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.318‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪188‬‬

‫ﻧﺴـﺒﺖ داده اﺳـﺖ از »ﺧﻠـﻊ« اﺳـﺘﻔﺎده ﻛـﺮده و ﻫﺮﺟـﺎ ﻓﻌـﻞ را ﺑـﻪ زن ﻧﺴــﺒﺖ داده‪ ،‬از‬
‫»اﺧﺘﻠﻌﺖ« ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬درﺑﺎرة ﻣﺘﻮن ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻨﺎد ﻣﻮاﻓﻘـﺎن ﻣﻘﺪﻣـﺔ دوم‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺻﺮف ﭘﺬﻳﺮش ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﺣﻖ زن اﺳﺖ و ﻧﻪ اﻗـﺪام اﺑﺘـﺪاﻳﻲ ﺑـﻪ ﺟـﺪاﻳﻲ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺧﻠﻊ«‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﺷﻜﺎل ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺗﻔﺎوت ﺛ‪4‬ﺛﻲ ﻣﺠﺮد و ﻣﺰﻳﺪ در ﺑـﺎب اﻓﺘﻌـﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸـﻪ از ﻧـﻮع »ﻣﻄﺎوﻋـﻪ« در‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺛ‪4‬ﺛﻲ ﻣﺰﻳﺪ آن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ازاﻳﻦﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﺛ‪4‬ﺛﻲ ﻣﺠﺮد و ﻣﺰﻳﺪ آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺜ‪ ً4‬در اﺳﻨﺎد »ﺳﻤﻊ و اﺳﺘﻤﻊ« ﺑـﻪ »اﻧﺴـﺎن« ﻫـﻴﭻ‬
‫ﺗﻔﺎوﺗﻲ از ﺟﻨﺒﺔ ﻣﻄﺎوﻋﻪ و ﻋﺪمﻣﻄﺎوﻋﻪ در آنﻫﺎ دﻳﺪه ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﮔﺮﭼـﻪ در »اﺳـﺘﻤﺎع«‬
‫ﻧﻮﻋﻲ ﺷﻨﻴﺪن ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ارادة ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻮردﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ در »ﺳـﻤﻊ« ﭼﻨـﻴﻦ ﻣـﺮادي وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺪارد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺧﻨﺜﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﺳـﺘﻨﺎد ﺗﻔـﺎوت ﻟﻔـﻆ‪ ،‬اﻃﻤﻴﻨـﺎن ﺑـﺮ‬
‫ارادة ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن را اﺛﺒﺎت ﻛﺮد‪.‬‬
‫ب( در ﺑﺴﻴﺎري از رواﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﻣﺼﺪري »ﺧﻠﻊ« ﺑﻪ ﺿﻤﻴﺮ ﻣﺆﻧﺚ »ﻫﺎ« اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ 1.‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻳﻦ اﺿﺎﻓﻪ‪ ،‬از ﻧﻮع »اﺿﺎﻓﺔ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ« ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ از ﻧـﻮع‬
‫»اﺿﺎﻓﺔ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل« ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ آن را از ﻧﻮع اﺿﺎﻓﺔ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻋﻨﻮان »ﺧﻠﻊ« ﺑﻪ زن ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه و اﮔﺮ‬
‫آن را از ﻧﻮع اﺿﺎﻓﺔ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﺧﻠﻊ ﺑﻪ ﻣﺮد ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دراﻳﻦﺻﻮرت ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪﺳﺮاغ د‪t‬ﻳﻞ و ﻗﺮاﺋﻦ رﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ در ﻣﺘﻦ ﻋﺒﺎرات ﺑـﻪﻛـﺎر رﻓﺘـﻪ‪،‬‬
‫دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﻳﻜﻲ از دو اﺣﺘﻤﺎل‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ ﺣﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺮﻳﻨـﻪاي‬
‫ﺑﺮ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻳﻜﻲ از اﺣﺘﻤﺎ‪t‬ت ﭘﻴﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺮﻃﺮف ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ ،‬وﻟـﻲ ﺑـﺪون‬

‫ﺟﻬ‪‬ـﺎ‬
‫ﺣ َﺘّـﻲ َﺗﻘُـﻮلَ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﺧ ْﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ﺤﻞُّ ُ‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ‪ .‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ .141‬ﻟَﺎ ﻳ ‪‬‬
‫ﺣ َﺘّﻲ َﺗﻘُﻮلَ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﺧ ْﻠ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫ﺤﻞُّ ُ‬
‫‪ .1‬ﻟَﻴﺲ‪ ‬ﻳ ‪‬‬
‫اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص ‪ 139‬و ‪.140‬‬
‫‪189‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫دﻟﻴﻞ ﻳﺎ ﻗﺮﻳﻨﻪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان رﻓﻊ اﺑﻬﺎم ﻛﺮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ »ﻣﺠﻤﻞ« ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ و ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑـﻪ‬
‫آن اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ادﻋﺎ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ؛ »ﻋﺒﺎرت ﺛ‪4‬ﺛﻲ ﻣﺠـﺮد ﺧﻠـﻊ‪ ،‬ﺻـﺮﻓﺎً‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮد ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه و ﻫﺮﺟﺎ آن را ﺑﻪ زن ﻧﺴـﺒﺖ دادهاﻧـﺪ‪ ،‬از ﻋﺒـﺎرت ﺛ‪4‬ﺛـﻲ ﻣﺰﻳـﺪ‬
‫)اﺧﺘ‪4‬ع( ﺑﻬﺮه ﺑﺮدهاﻧﺪ؟!«‪.‬‬
‫پ( در رواﻳﺎت ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻮاﻓﻘﺎن ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم‪ ،‬رواﻳﺎﺗﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺻﺮﻳﺤﺎً‬
‫ﺑﻪ »ﻟﺰوم اﻗﺪام ﮔﻔﺘﺎري زن و ﺗﺤﻘﻖ ﺧﻠﻊ ﺑﺎ اﻳﻦ اﻗﺪام« ﻣﻌﺘﺮف ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻋﺒﺎراﺗﻲ ﭼﻮن‪:‬‬
‫»‪t‬ﻳﻜﻮن اﻟﻜ‪4‬م ا‪ t‬ﻣﻦ ﻋﻨﺪﻫﺎ‪ :‬ﻛ‪4‬م ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﺟﺰ ازﺳـﻮي زن ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد« ﻳـﺎ‬
‫»ﻳﻜﻮن اﻟﻜ‪4‬م ﻣﻦ ﻋﻨﺪﻫﺎ‪ :‬ﻛ‪4‬م ﺧﻠﻊ‪ ،‬ازﺳﻮي زن‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد« ﻳـﺎ »واﻟﺨﻠـﻊ و اﻟﻤﺒـﺎرا]‬
‫ﻳﻜﻮن ﻣﻦ ﻗﺒﻞ اﻟﻤﺮأ]‪ :‬ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا] از ﺟﺎﻧﺐ زن و ﻃﺒﻖ ارادة او ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﻳﺎﺑـﺪ« ﻳـﺎ »و‬
‫ﺗﻜﻮن ﻫﻲ اﻟﺘﻲ ﺗﻘﻮل ذﻟﻚ‪ :‬و اﻳﻦ زن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺨﻦ ﺧﻠﻊ را ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ«‪ ،‬راه ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ را ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎوﺟﻮد ﻧﺼﻮص ﻳﺎ ﻇﻬﻮر ﻋﺒﺎرات ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﮔﺰﻳﻨﺔ »ﺗﻔﺎوت ﺑـﻴﻦ‬
‫ﺧﻠﻊ و اﺧﺘ‪4‬ع« ﻛﻪ ﮔﺰﻳﻨﻪاي اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮد و ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﻧﺺ ﻳـﺎ ﻇـﺎﻫﺮ اﻳـﻦ‬
‫رواﻳﺎت و ﻋﺒﺎرات‪ ،‬ﻓﺘﻮا داد؟ آﻳﺎ اﻳﻦ روش‪ ،‬از ﻧﻮع »اﺟﺘﻬﺎد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺺ« ﻧﻴﺴﺖ؟!‬
‫ت( درﺻﻮرت ﻋﺪمﻗﺒﻮل ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي اراﺋﻪ ﺷﺪه از رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ »اﻳﻬﺎم ﻟـﺰوم اﻗـﺪام‬
‫ﻣﺮد ﺑﻪ ﺧﻠﻊ زن را دارﻧﺪ« ازﺳﻮي ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﺑﻪ وﺟـﻮد »ﺗﻌـﺎرض ﺑـﻴﻦ‬
‫رواﻳﺎت ﺧﻠﻊ« ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ راهﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪه ﺑﺮاي ﺣﻞ ﺗﻌﺎرض‪ ،‬ﺑﻪﻧﻔـﻊ‬
‫ﻣﻮاﻓﻘﺎن ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﺠﻤﻮع ﺑﺮرﺳﻲ رواﻳﺎت ﺑﺤﺚ ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻣـﻲرﺳـﻴﻢ ﻛـﻪ‪» :‬ﺧﻠـﻊ‪ ،‬ﺣـﻖ‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ زن اﺳﺖ و دﻗﻴﻘﺎً درﺑﺮاﺑﺮ ﻃ‪4‬ق‪ ،‬ﻛﻪ ﺣـﻖ ﺟـﺪاﻳﻲ اﺧﺘﺼﺎﺻـﻲ ﻣـﺮد‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد«‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺮد‪ ،‬در اﺳﺘﻴﻔﺎي ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ اﺧﺘﺼﺎﺻـﻲ ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫)ﻃ‪4‬ق( ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺷﺮﻳﻜﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬زن ﻫﻢ در اﺳﺘﻴﻔﺎي ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ اﺧﺘﺼﺎﺻـﻲ ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫)ﺧﻠﻊ( ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺷﺮﻳﻜﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪190‬‬

‫ﺑﺤﺚ ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮ در ﺧﻠـﻊ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ درﻣـﻮرد ﺧﺴـﺎرتﻫـﺎي ﻣـﺎﻟﻲ ﻣـﻮرد ادﻋـﺎي‬
‫ﺷﻮﻫﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺘﻘﺎﺿﻲ اداﻣﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﻣﻬﺮﻳـﻪ را ﺑـﻪ‬
‫زن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ادﻋﺎي ﺧﺴﺎرت ﻛﺮده و ﺗﻤﺎم ﻳﺎ ﺑﺨﺸﻲ از آن را )درﺻﻮرت‬
‫ﺑﻘﺎ( از زن‪ ،‬ﺑﺎزﺳﺘﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫درﺻﻮرت ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪن اﺧﺘ‪4‬ف ﻣﺎﻟﻲ ﺑﻴﻦ آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﺔ ﺑﻪ داور ﻣﻘﺘﺪر‪ ،‬ﺑﺮاي ﺣـﻞ و‬
‫ﻓﺼﻞ دﻋﺎوي‪t ،‬زم اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺟﺪاﻳﻲ آﻧﺎن از ﻫﻨﮕﺎم اداي ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻮردﻧﻈﺮ در ﺧﻠـﻊ از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ زن‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ ﮔﺮدﻳﺪه و ﺑﺎﻳﺪ »ﻋﺪة ﺧﻠﻊ« را ﻧﮕﻬﺪارد‪.‬‬
‫‪ .8‬در ﺑﺤﺚ ﻣﺒﺎرا]‪ ،‬ﻛﻪ زن و ﺷﻮﻫﺮ ﻣﺘﻘﺎﺿﻲ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬رواﻳﺖ ﻣﻮﺛﻘـﻪاي‬
‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺻﺮﻳﺤﺎً ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬از اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( ﭘﺮﺳﻴﺪم‪ :‬ﻣﺒﺎرا] ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳـﺖ؟ اﻣـﺎم‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬زﻧﻲ از ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮد ﻣﺎﻟﻲ را ﻃﻠﺒﻜﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﻬﺮﻳﻪاش ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮاه ﭼﻴـﺰ‬
‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬و ﻣﻘﺪاري از آن را از ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﺑﺎزﺳﺘﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮدوي آﻧـﺎن از زﻧـﺪﮔﻲ ﻣﺸـﺘﺮك‬
‫ﻧﺎراﺿﻲاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬زن ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﺮﭼﻪ را از ﺗـﻮ ﮔﺮﻓﺘـﻪام از آن ﻣـﻦ و‬
‫آﻧﭽﻪ از ﺗﻮ ﻃﻠﺒﻜﺎرم‪ ،‬از آن ﺗﻮ‪ ،‬و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬از ﺗﻮ ﺟﺪا ﻣﻲﺷـﻮم‪ .‬ﻣـﺮد ﻫـﻢ ﺑـﻪ زن‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻃﻠﺐ ﺧﻮد را از ﻣﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻛﺮدي‪ ،‬ﻣﻦ ﺣـﻖ ﺑﺎزﮔﺸـﺖ دارم‪ :‬ﺳ‪‬ـﺄَ ْﻟ ُﺘﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ـﻦِ‬
‫ﺻﺪ‪‬اقٍ أَو‪ ‬ﻣﻦْ َﻏﻴﺮِه‪ ‬و‪ ‬ﻳﻜـﻮنُ‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬‬
‫ا ْﻟ ‪‬ﻤﺒ‪‬ﺎر‪‬ا]ِ ﻛﻴﻒ‪ ‬ﻫﻲ َﻓﻘَﺎلَ ﻳﻜﻮنُ ‪‬ﻟ ْﻠ ‪‬ﻤﺮْأَ]ِ َﺷﻲء‪ ‬ﻋ َﻠﻲ ز‪‬و‪ِ ‬‬
‫ﺧﺬْت‪ ‬ﻣ ْﻨﻚ َﻓ ‪‬ﻬﻮ‪ ‬ﻟﻲ و‪‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ﻣ‪‬ﺎ أَ َ‬
‫ﺣﺪ‪ ‬ﻣ ْﻨ ‪‬ﻬﻤ‪‬ﺎ َﻓ َﺘﻘُﻮلُ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺮْأَ]ُ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﻀﻪ‪َ ‬ﻓﻴﻜﺮَه‪ ‬ﻛﻞُّ و‪‬ا ‪‬‬
‫َﻗﺪ‪ ‬أَ ‪‬ﻋﻄَﺎﻫ‪‬ﺎ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌ َ‬
‫ﺟﻌ‪‬ـﺖ‪ ‬ﻓ‪‬ـﻲ ﺷَـﻲء‪ ‬ﻣ ‪‬ﻤّـﺎ‬
‫ﺟﻞُ َﻟﻬ‪‬ﺎ ﻓَـﺈِنْ أَﻧْـﺖ‪ ‬ر‪ ‬‬
‫ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﺑ ‪‬ﻘﻲ ‪‬ﻋ َﻠﻴﻚ َﻓ ‪‬ﻬﻮ‪َ ‬ﻟﻚ و‪ ‬أُﺑ‪‬ﺎرِ ُﺋﻚ َﻓﻴﻘُﻮلُ اﻟﺮَّ ‪‬‬
‫ﻀ ‪‬ﻌﻚ«‪.1‬‬
‫ﺣﻖُّ ِﺑ ‪‬ﺒ ْ‬
‫َﺗﺮَﻛﺖ‪َ ‬ﻓﺄَﻧَﺎ أَ ‪‬‬
‫در اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶوﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬‬

‫ﺟﻤ‪‬ﻴﻌﺎً ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻋ ْﺜﻤ‪‬ﺎنَ ‪‬ﺑﻦِ ﻋ‪‬ﻴﺴ‪‬ﻲ‬

‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِﺧَﺎ ‪‬ﻟﺪ‪ ‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺻﺤ‪‬ﺎ ِﺑﻨَﺎ ‪‬ﻋﻦْ أَ ‪‬‬
‫‪ .1‬ﻋﻠ‪‬ﻲ ‪‬ﺑﻦُإِ ‪‬ﺑﺮَاﻫ‪‬ﻴﻢ‪ ‬ﻋﻦْ أَﺑِﻴﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻋﺪ‪ ٌ]ّ‬ﻣﻦْ أَ ‪‬‬
‫ﺻﺪ‪‬اقٍ أَو‪ ‬ﻣﻦْ ﻏَﻴـﺮِه‪‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬‬
‫‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﺳﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻋﻺَ ﻗَﺎلَ ‪‬ﺳﺄَ ْﻟ ُﺘﻪ‪ ‬ﻋﻦِ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺒ‪‬ﺎر‪‬ا]ِ ﻛﻴﻒ‪ ‬ﻫ‪‬ﻲ َﻓﻘَﺎلَ ﻳﻜﻮنُ ‪‬ﻟ ْﻠ ‪‬ﻤﺮْأَ]ِ ﺷَﻲء‪ ‬ﻋﻠَﻲ ز‪‬و‪ِ ‬‬
‫ﺧﺬْت‪ ‬ﻣﻨْﻚ َﻓ ‪‬ﻬﻮ‪ ‬ﻟ‪‬ﻲ و‪ ‬ﻣ‪‬ـﺎ ‪‬ﺑﻘ‪‬ـﻲ‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ﻣ‪‬ﺎ أَ َ‬
‫ﺣﺪ‪ ‬ﻣ ْﻨ ‪‬ﻬﻤ‪‬ﺎ َﻓ َﺘﻘُﻮلُ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺮْأَ]ُ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﻀﻪ‪ ‬ﻓَﻴﻜﺮَه‪ ‬ﻛﻞُّ و‪‬ا ‪‬‬
‫و‪ ‬ﻳﻜﻮنُ َﻗﺪ‪ ‬أَ ‪‬ﻋﻄَﺎﻫ‪‬ﺎ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌ َ‬
‫ﺟ ‪‬ﻌﺖ‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ ﺷَﻲ ء‪ ‬ﻣ ‪‬ﻤّـﺎ َﺗﺮَﻛـﺖ‪َ ‬ﻓﺄَﻧَـﺎ أَﺣ‪‬ـﻖُّ ِﺑ ‪‬ﺒﻀْـﻌ‪‬ﻚ‪.‬‬
‫ﺟﻞُ َﻟﻬ‪‬ﺎ َﻓﺈِنْ أَ ْﻧﺖ‪ ‬ر‪ ‬‬
‫‪‬ﻋﻠَﻴﻚ َﻓ ‪‬ﻬﻮ‪ ‬ﻟَﻚ و‪ ‬أُﺑ‪‬ﺎرِﺋُﻚ ﻓَﻴﻘُﻮلُ اﻟﺮَّ ‪‬‬
‫اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.142‬‬
‫‪191‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫اﻟﻒ( زن ﺟﻤﻠﺔ »اﺑﺎرﺋﻚ« را ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و ﻣﺮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎري ﻛﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل و ﭘﺬﻳﺮش‬
‫ﻣﺎل ﻣﻮردﺗﻮاﻓﻖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻛﻪ اﻣﺎم)ع( ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﺒﺎرا] را ﺷﺮح ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ ﺳـﺨﻨﻲ از‬
‫ﻟﺰوم ﺑﻴﺎن ﻛ‪4‬م ﻣﺸﺨﺼﻲ ﺑﺮاي »ﺟﺪاﻳﻲ« ازﺳﻮي ﺷﻮﻫﺮ ﻧﻴﺴـﺖ و آﻧﭽـﻪ درﻣـﻮرد ﻣـﺮد‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺮﻃﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ او درﻣﻮرد اﻣﻜﺎن »رﺟﻮع در ﻋﺪ]« ﻣﻲﮔﺬارد‪.‬‬

‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﻣﺎم)ع( در ﻣﻘﺎم ﺑﻴﺎن ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺷﺮﻋﻲ وﻗﻮع ﻣﺒﺎرا] ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﻋـﺪم‬
‫ذﻛﺮ ﺳﺨﻨﻲ درﻣﻮرد ﻟﺰوم ﺑﻴﺎن ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺮد ﻛﻪ از آن ﺑﻪﻋﻨﻮان »ﻟﻔﻆ ﻣﺒﺎرا]« ﻳـﺎد‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﻟﺰوم ﺑﻴﺎن »ﻟﻔﻆ ﻣﺒﺎرا]« ازﺳـﻮي زن‪ ،‬ﻛـﺎﻣ‪ ً4‬ﻧﺸـﺎﻧﮕﺮ »ﻋـﺪمﻟـﺰوم و‬
‫ﻋﺪمﺻﺤﺖ« اﻗﺪام ﻣﺮد ﺑﻪ ﺑﻴﺎن »ﻟﻔﻆ ﻣﺒﺎرا]« اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ »ﺣﻖ رﺟـﻮع در ﻣﺒـﺎرا]« در اﺧﺘﻴـﺎر زن اﺳـﺖ‪ ،‬ﺷـﻮﻫﺮ ﺷـﺮط‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ درﺻﻮرت رﺟﻮع زن ﺑﻪ ﻣﺎل‪ ،‬ﻣﺮد ﻫﻢ ﺣﻖ رﺟﻮع ﺑﻪ ﻫﻤﺴـﺮ ﺧـﻮد را داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫پ( اﮔــﺮ در ﻣﺒــﺎرا]‪ ،‬ﻛ ـﻪ ﻫﺮدوﺳــﻮي زﻧــﺪﮔﻲ ﻣﺸــﺘﺮك )زن و ﺷــﻮﻫﺮ( ﻣﺘﻘﺎﺿ ـﻲ‬
‫ﺟﺪاﻳﻲاﻧﺪ و از اداﻣﺔ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻧﺎراﺿﻲاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﻗـﺪام زن ﺑـﻪ »ﺟـﺪاﻳﻲ« و اراده و اﻗـﺪام‬
‫ﮔﻔﺘﺎري او‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﻘﻖ »ﻣﺒﺎرا]« ﻣﻲﺷﻮد )درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﻣﺮد ﻧﻴﺰ در اﻳـﻦ ﺻـﺤﻨﻪ ﺣﺎﺿـﺮ‬
‫اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻮن ﺻﺤﻨﺔ »ﻃ‪4‬ق« ﻣﺘﻘﺎﺿﻲ ﺟﺪاﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ زن اﺑﺘﺪا ﺑﻪﺳﺨﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ(‬
‫»اوﻟﻲ« اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺧﻠﻊ ﻧﻴﺰ اراده و اﻗﺪام زن را ﺑﻪﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ »ﻣﻮﺟـﺐ ﺗﺤﻘـﻖ ﺧﻠـﻊ«‬
‫ﺑﺪاﻧﻴﻢ )ﻛﻪ در ﻣﺘﻦ رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ روﻳﻜﺮدي ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬

‫ت( ﺟﺪاً ﻣﺎﻳﺔ ﺗﺄﺳﻒ و ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎوﺟﻮد ﺗﺼﺮﻳﺢ رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮ] )ﺧﺼﻮﺻـﺎً‬
‫در ﺑﺎب ﻣﺒﺎرا]( ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ‪» :‬زن ﮔﻮﻳﻨﺪه و اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪة ﻣﺒـﺎرا] اﺳـﺖ و ﻣـﺮد ﺷـﺮط‬
‫ﻛﻨﻨﺪه«‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺒﺎرا] را ﺣﻖ ﻣﺮد داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪192‬‬

‫ث( ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ در رواﻳﺎت ﻣﺒﺎرا]‪) ،‬ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﺧﻠﻊ( ﻣﻌﺎرﺿـﻲ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد و‬
‫اﻳ ـﻦ رواﻳ ـﺖ و ﺗﻤــﺎﻣﻲ رواﻳ ـﺎﺗﻲ ﻛ ـﻪ ﻛﻴﻔﻴ ـﺖ ﺗﺤﻘــﻖ ﻣﺒــﺎرا] را ﺗﺸــﺮﻳﺢ ﻛ ـﺮده اﻧــﺪ‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻳﻚﺳﻮﻳﻪﺑﻮدن آن از ﺟﺎﻧﺐ زن را ﮔﺰارش ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .9‬در رواﻳﺘﻲ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ زﻧـﻲ ﺷـﻮﻫﺮ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﺒﺎرا] از ﺧﻮد ﺟﺪا ﻛﺮد‪ ،‬اﻳﻦ ﻳﻜﻲ از ﺳـﻪ ﻣﺮﺗﺒـﻪ ﺟـﺪاﻳﻲ اﺳـﺖ )ﻛـﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻢ ازدواج ﻣﺠﺪد آﻧﺎن ﻣﻲﺷﻮد( و ﻣﺮد‪ ،‬ﭘﺲ از آن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟـﺰو ﺧﻮاﺳـﺘﮕﺎران زن‬
‫‪2‬‬
‫ﺨ َﻄّﺎبِ«‪.‬‬
‫ﺣﺪ‪ ٌ]‬و‪ ‬ﻫﻮ‪ ‬ﺧَﺎ ‪‬ﻃﺐ‪ ‬ﻣﻦَ ا ْﻟ ُ‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ َﻓ ِﻬﻲ و‪‬ا ‪‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬إِنْ ﺑ‪‬ﺎر‪‬أَت‪ ‬ا ‪‬ﻣﺮَأَ]ٌ ز‪‬و‪ ‬‬
‫ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺒﺎرا] در اﻳـﻦ رواﻳـﺖ‪ ،‬زن اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺟـﺪاﻳﻲِ ﻣﺒـﺎراﺗﻲ را زن ﺗﺤﻘـﻖ‬
‫ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ و ﺷﺮﻳﻜﻲ در اﻳﻦ اﻗﺪام ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﻣﺒﺎرا] ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ )ﻛﻪ ﻫﺴﺖ( اوﻟﻮﻳﺖ ﭘﺬﻳﺮش آن در ﺧﻠـﻊ‪،‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞﺗﺮدﻳﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .10‬در رواﻳﺘﻲ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬از اﻣـﺎمﺻـﺎدق)ع( ﻣـﻲﺧـﻮاﻧﻴﻢ‪» :‬از اﻣـﺎمﺻـﺎدق)ع(‬
‫ﭘﺮﺳﻴﺪم درﺑﺎرة زﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻓ‪4‬ن ﻣﺎل را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﻲدﻫـﻢ و راه زﻧـﺪﮔﻲ‬

‫ﻀﻞِ ‪‬ﺑﻦِ ﺷَـﺎذَانَ و‪ ‬أَﺑ‪‬ﻮا ْﻟ ‪‬ﻌ ‪‬ﺒّـﺎسِ‬

‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦُ إِ ‪‬ﺳﻤ‪‬ﺎﻋ‪‬ﻴﻞَ ‪‬ﻋﻦِ ا ْﻟ َﻔ ْ‬
‫ﺠ ‪‬ﺒّﺎرِ و‪ ‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬ا ْﻟ ‪‬‬
‫‪ .1‬أَﺑ‪‬ﻮ ‪‬ﻋﻠ‪‬ﻲ ا ْﻟﺄَ ْﺷ ‪‬ﻌﺮِي ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺟﻤ‪‬ﻴﻌﺎً ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﺳﻔْﻴﺎنَ ﻋ‪‬ـﻦِ اﺑ‪‬ـﻦِ ‪‬ﻣﺴ‪‬ـﻜﺎنَ ﻋ‪‬ـﻦْ‬
‫ﺣﻤ‪‬ﻴﺪ‪ ‬ﺑﻦُ زِﻳﺎد‪ ‬ﻋﻦِ ا ‪‬ﺑﻦِ ‪‬ﺳﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻋﻺَ ‪‬‬
‫ﺟ ‪‬ﻌ َﻔﺮٍ ‪‬ﻋﻦْ أَﻳﻮب‪ ‬ﺑﻦِ ﻧُﻮحٍ و‪ ‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦُ ‪‬‬
‫‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺠ ‪‬ﻌﻞُ َﻟﻪ‪ ‬ﻣﻦْ ‪‬ﻗ ‪‬ﺒ ‪‬ﻠﻬ‪‬ـﺎ‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ﻟَﻚ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻋﻠَﻴﻚ و‪ ‬ا ْﺗﺮُﻛﻨ‪‬ﻲ أَو‪َ ‬ﺗ ‪‬‬
‫أَﺑِﻲ ‪‬ﺑﺼ‪‬ﻴﺮٍ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ع ﻗَﺎلَ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺒ‪‬ﺎر‪‬ا]ُ َﺗﻘُﻮلُ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺮْأَ]ُ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ أَنْ ﻳﺄْﺧُـﺬَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ـﺎ إِ َﻟّـﺎ‬
‫ﺤﻞُّ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﻀﻌ‪‬ﻚ و‪ ‬ﻟَﺎ ﻳ ‪‬‬
‫ﺠ ‪‬ﻌﺖ‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ ﺷَﻲء‪َ ‬ﻓﺄَﻧَﺎ أَ ‪‬ﻣﻠَﻚ ِﺑ ‪‬ﺒ ْ‬
‫ﺷَﻴﺌﺎً ﻓَﻴ ْﺘﺮُﻛﻬ‪‬ﺎ إِ َﻟّﺎ أَ َّﻧﻪ‪ ‬ﻳﻘُﻮلُ َﻓﺈِنِ ار‪َ ‬ﺗ ‪‬‬
‫ا ْﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﻬﺮَ َﻓﻤ‪‬ﺎ د‪‬و َﻧﻪ‪ .‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص ‪ 142‬و ‪.143‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِزِﻳﺎد‪ ‬ﻋﻦْ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﺳﻨَﺎنٍ ‪‬ﻋﻦْ أَﺑِـﻲ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ع ﻗَـﺎلَ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺒ‪‬ﺎرِﺋَـﻺُ‬
‫ﺣﻤ‪‬ﻴﺪ‪ ‬ﺑﻦُزِﻳﺎد‪ ‬ﻋﻦِ ا ‪‬ﺑﻦِ ‪‬ﺳﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻋﻺَ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫‪‬‬
‫ﺠﻌ‪‬ـﺖ‪ ‬ﻓ‪‬ـﻲ ﺷَـﻲء‪َ ‬ﻓﺄَﻧَـﺎ أَ ‪‬ﻣﻠَـﻚ‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ﻟَﻚ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻋﻠَﻴﻚ و‪ ‬ﺑ‪‬ﺎرِ ْﺋﻨ‪‬ﻲ و‪ ‬ﻳ ْﺘﺮُﻛﻬ‪‬ﺎ ﻗَﺎلَ ُﻗ ْﻠﺖ‪ ‬ﻓَﻴﻘُﻮلُ َﻟﻬ‪‬ﺎ َﻓﺈِنِ ار‪َ ‬ﺗ ‪‬‬
‫َﺗﻘُﻮلُ ‪‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﻀﻌ‪‬ﻚ ﻗَﺎلَ َﻧ ‪‬ﻌﻢ‪.‬‬
‫ِﺑ ‪‬ﺒ ْ‬
‫ﺼّـ ‪‬ﺒّﺎحِ‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِا ْﻟ ُﻔﻀَـﻴﻞِ ﻋ‪‬ـﻦْ أَﺑِـﻲاﻟ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِإِ ‪‬ﺳﻤ‪‬ﺎﻋ‪‬ﻴﻞَ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦُﻳﺤ‪‬ﻴﻲ ‪‬ﻋﻦْ أَ ‪‬‬
‫‪ .2‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺨ َﻄّﺎبِ‪ .‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪،6‬‬
‫ﺣﺪ‪ ٌ]‬و‪ ‬ﻫﻮ‪ ‬ﺧَﺎ ‪‬ﻃﺐ‪ ‬ﻣﻦَ ا ْﻟ ُ‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ َﻓﻬِﻲ و‪‬ا ‪‬‬
‫اﻟْﻜﻨَﺎﻧ‪‬ﻲ ﻗَﺎلَ ﻗَﺎلَ أَﺑ‪‬ﻮ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ع إِنْ ﺑ‪‬ﺎر‪‬أَت‪ ‬ا ‪‬ﻣﺮَأَ]ٌ ز‪‬و‪ ‬‬
‫ص‪.142‬‬
‫‪193‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫ﻣﻦ را از وﺟﻮد ﺧﻮد ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻛﻦ؟ اﻣﺎم ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اﻳﻦ ﻣﺒﺎرا] اﺳـﺖ‪ :‬ﺳ‪‬ـﺄَ ْﻟﺖ‪ ‬أَﺑ‪‬ﺎ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ع‬
‫‪1‬‬
‫ﺧﻞِّ ‪‬ﺳ ِﺒﻴ ‪‬ﻠﻲ َﻓﻘَﺎلَ ‪‬ﻫﺬ‪‬ه‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﺒ‪‬ﺎر‪‬ا]ُ«‪.‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ َﻟﻚ ﻛﺬَا و‪ ‬ﻛﺬَا و‪َ ‬‬
‫‪‬ﻋﻦِ ا ‪‬ﻣﺮَأَ]ٍ ﻗَﺎ َﻟﺖ‪ ‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ »ﺧﻞ ﺳﺒﻴﻠﻲ‪ :‬راه ﻣﺮا از وﺟـﻮد ﺧـﻮد ﺗﺨﻠﻴـﻪ ﻛـﻦ« ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺤﺎورهاي آن »از ﺳﺮ راه ﻣﻦ ﻛﻨـﺎر ﺑـﺮو« اﺳـﺖ ﺑـﻪﻣﻌﻨـﻲ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ زن ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻮﻫﺮش ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺮا ﻃ‪4‬ق ﺑﺪه«!‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﻴﺎن اﻣﺎمﺻﺎدق)ع( ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻣـﺮد‬
‫ﺑﺎﻳﺪ زن را ﻃ‪4‬ق ﺑﺪﻫﺪ«‪ .‬درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ اﻣﺎم)ع( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻔﺘﺔ زن‪ ،‬ﻣﺒﺎرا] اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﺔ ﻣﻬﻢ‬

‫ﻳﻜﻢ( از ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ رواﻳﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺤﺚ »ﻣﺒـﺎرا]« ﭼﻨـﻴﻦ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ‪:‬‬
‫»اﻗﺪام ﮔﻔﺘﺎري زن‪ ،‬ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺳﺒﺐ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﺒـﺎرا] ﻣـﻲﺷـﻮد«‪ .‬ﻛـﺎري ﻛـﻪ ازآنﭘـﺲ ‪t‬زم‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺒﻠﻎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي و ﻣﻮردﺗﻮاﻓﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم( ﻓﺮق ﻣﺒﺎرا] ﺑﺎ ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً دراﻳﻦﻣﻮرد اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬در ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﻣﺮد ﻣﺘﻘﺎﺿـﻲ اداﻣـﺔ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ و زن ﻣﺼﺮّ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎندادن ﺑﻪ آن‪ ،‬و در ﻣﺒـﺎرا]‪ ،‬ﻣـﺮد و زن‪ ،‬ﻫـﺮدو ﻣﺘﻘﺎﺿـﻲ‬
‫ﭘﺎﻳﺎندادن ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮكاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﺷﺪ ﻛﻪ »در ﻃ‪4‬ق‪ ،‬ﻣﺮد ﻣﺘﻘﺎﺿـﻲ ﺟـﺪاﻳﻲ و زن ﻣﺘﻘﺎﺿـﻲ‬
‫اداﻣﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ازﻧﻈـﺮ ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻣﻨﻄﻘـﻲ‪ ،‬ﻣـﺮدي ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﺘﻘﺎﺿﻲ ﺟﺪاﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻖ ﻳـﻚ ﺟﺎﻧﺒـﻪ ﺑـﺮاي ﺟـﺪاﻳﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ داﺷـﺖ )و اﻟﺒﺘـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﺧﺴﺎرت ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ را در ﺣﺪود ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﻛﻨﺪ( و زﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ ﻣﺘﻘﺎﺿـﻲ‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻖ ﻳﻚﻃﺮﻓﻪ ﺑﺮاي ﺟﺪاﻳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )و ﺧﺴﺎرت ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑـﻞ را‬
‫ﺑﭙﺮدازد(‪.‬‬

‫ﺴ ‪‬ﻠﻢٍ ﻗَﺎلَ ‪‬ﺳﺄَ ْﻟﺖ‪ ‬أَﺑ‪‬ﺎ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ع ‪‬ﻋﻦِ اﻣ‪‬ـﺮَأَ]ٍ‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺣﺮِﻳﺰٍ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤّﺎد‪ ‬ﻋﻦْ ‪‬‬
‫‪ .1‬ﻋﻠ‪‬ﻲ ‪‬ﺑﻦُإِ ‪‬ﺑﺮَاﻫ‪‬ﻴﻢ‪ ‬ﻋﻦْ أَﺑِﻴﻪ‪ ‬ﻋﻦْ ‪‬‬
‫ﺧﻞِّ ‪‬ﺳﺒِﻴﻠ‪‬ﻲ َﻓﻘَﺎلَ ‪‬ﻫﺬ‪‬ه‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﺒ‪‬ﺎر‪‬ا]ُ‪ .‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.142‬‬
‫ﺟﻬ‪‬ﺎ ﻟَﻚ ﻛﺬَا و‪ ‬ﻛﺬَا و‪َ ‬‬
‫ﻗَﺎ َﻟﺖ‪ ‬ﻟﺰَو‪ِ ‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪194‬‬

‫در ﻣﺒﺎرا] ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻫﺮدو ﻣﺘﻘﺎﺿﻲ ﺟﺪاﻳﻲ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺣﻖ ﻳﻚﻃﺮﻓﻪ را ﺑـﻪ زن دادهاﻧـﺪ‬
‫)و ﺧﺴﺎرت ﻣﺎﻟﻲ را ﺑﻴﻦ ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺳﻮم( دﻟﻴﻞ »ﺑﺮﺗﺮي زن در ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ« )در ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا]( آن اﺳﺖ ﻛـﻪ »در اﺻـﻞ‬
‫ﻗﺮارداد ازدواج‪ ،‬ﺑﻪاﺗﻔﺎق ﺟﻤﻴﻊ ﻓﻘﻬﺎي اﻫﻞاﺳ‪4‬م و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ رواﻳـﺎت ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺤﻘـﻖ ازدواج‪ ،‬ﻃـﺮف اﺻـﻠﻲ ﻗـﺮارداد )ﻣﻮﺟـﺐ( زن اﺳـﺖ و ﻣـﺮد‪ ،‬ﺻـﺮﻓﺎً‬
‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد«‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻃﺮف اﺻﻠﻲ‪ ،‬در »ﭘﺎﻳـﺎنﺑﺨﺸـﻴﺪن ﺑـﻪ آن ﻗـﺮارداد« ﻧﻴـﺰ‬
‫داراي ﺣﻖ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺣﻖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﻤﺘﺮ از ﺣﻖ ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ روﻳﻜﺮد اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻓﻘﻴﻬﺎن درﻣﻮرد »ﺣﻖ رﺟـﻮع در ﻋـﺪة ﺟـﺪاﻳﻲ« )در ﻃـ‪4‬ق‪،‬‬
‫ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا]( ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺳﻬﻢ زن را ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﺮد ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ در‬
‫ﻋﺪة ﻃ‪4‬ق‪ ،‬ﺣﻖ رﺟﻮع ﺑﻪ زن را دارد وﻟﻲ در ﻋﺪة ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا]‪ ،‬ﻓﻘﻂ زن ﺣـﻖ رﺟـﻮع‬
‫دارد‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم( اﮔﺮ در اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ دﻗﺖ ﻛﺎﻓﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻛﺎﻣ‪ ً4‬آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ »ﺣـﻖ‬
‫رﺟﻮع در ﻋﺪ‪‬ه« و اﺧﺘﺼـﺎص آن ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﻳـﻚ از زن و ﻣـﺮد‪ ،‬ﻧﺎﺷـﻲ از »ﺣـﻖ ﺟـﺪاﻳﻲ‬
‫اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ از آنﻫﺎ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ »ﺑﻴﻦ ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ و ﺣﻖ رﺟﻮع در ﻋﺪ‪‬ه‪ ،‬ﺗ‪4‬زم ﻋﻘﻠﻲ و ﻧﻘﻠـﻲ وﺟـﻮد‬
‫دارد«‪ .‬ﻫﺮ ﻳﻚ از آنﻫﺎ‪ ،‬آﻳﻨﺔ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ و ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ وﺟﻮد ﻳﺎ ﻋﺪموﺟﻮد ﺣﻖ ﻫﺮ ﻳـﻚ‪،‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ( ﺑﺮاي درك ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻧﻘﺶ »ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺮ ﻣﺎل ﺑﺨﺸﻮدهﺷـﺪه« در ﺗﺤﻘـﻖ ﺧﻠـﻊ و‬
‫ﻣﺒﺎرا]‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻓﺴـﺦ داد و ﺳـﺘﺪ‪ ،‬در ﻫﻨﮕﺎﻣـﺔ ﺑﻴـﺎن و اﻇﻬـﺎراﺗﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﻓﺴﺦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻖ ﺧﺎرﺟﻲ »ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﻣﺎل و ﻋﻴﻦ ﻣـﻮرد داد‬
‫و ﺳﺘﺪ« ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺗﺄﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺤﻘﻖ ﻓﺴﺦ )ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﺣـﻖ ﻓﺴـﺦﻫـﺎي ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ و‬
‫ﻣﺸﺮوع( ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﭘﺲ از ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻈﺮي ﻓﺴﺦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎل و ﻋـﻴﻦ ﻣﺒﺎدﻟـﻪ ﺷـﺪه‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻗﺒﻠﻲ آنﻫﺎ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬در ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا] ﻧﻴﺰ اﺑﺘﺪاﺋﺎً و ﺑﺎ اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﺟـﺪي‬
‫‪195‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫زن‪ ،‬ﻗﺮارداد ازدواج‪ ،‬ﻓﺴﺦ ﻣﻲﮔﺮدد و ﭘﺲ از آن‪t ،‬زم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﺴﺎرت‬
‫ﻣﺮد )در ﺧﻠﻊ( و ﺧﺴﺎرت دو ﻃﺮف )در ﻣﺒﺎرا]( اﻗﺪام ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ از ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﻫﻤﭽـﻮن‪ :‬ﺷـﻴﺦ‬
‫ﻃﻮﺳﻲ و أﺑﻲاﻟﺼ‪4‬ح ﺣﻠﺒﻲ و ﻗﺎﺿﻲ اﺑﻦﺑﺮاج و اﺑﻦزﻫﺮ] )ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻗـﺮار دادن ﺧﻠـﻊ و‬
‫ﻣﺒﺎرا] در ﺣﻮزة اﺧﺘﻴﺎرات ﺷﻮﻫﺮ و ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎ رأي ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎ( رﺳﻤﺎً ﻓﺘﻮا دادهاﻧﺪ ﻛﻪ‪:‬‬
‫»اﮔﺮ زﻧﻲ آن اﻇﻬﺎرات ﺟﺪي درﻣﻮرد ﻋﺪمرﺿﺎﻳﺖ ﺑﻪ اداﻣﺔ زﻧـﺪﮔﻲ ﻣﺸـﺘﺮك را ﺑﺮزﺑـﺎن‬
‫‪1‬‬
‫آورد‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻮﻫﺮ او را ﺧﻠﻊ ﻛﻨﺪ و ﻳﺎ ﻃ‪4‬ق دﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ »اﻳﻦ ﻋﺪه از ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬در اﺻﻞ وﺟـﻮب و ﻟـﺰوم ﺗﺤﻘـﻖ‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ ﺑﻴﻦ زن و ﺷﻮﻫﺮ )ﭘﺲ از اﻇﻬﺎرات ﺟﺪ‪‬ي زن( ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ«‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ ﺗﻔـﺎوﺗﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻴﻦ دﻳﺪﮔﺎه آﻧﺎن و ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﻣﻘﺪﻣﺔ دو‪‬م وﺟﻮد دارد‪ ،‬در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑـﺎ‬
‫اﻗﺪام و اﻇﻬﺎر ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﺪاﻳﻲ را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﻓﻘﻬﺎ )ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻖ وﺣﺪاﻧﻲ ﻣﺮد در ﺟﺪاﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺎور دارﻧﺪ( ﺑﺮﺧ‪4‬ف دﻳﺪﮔﺎه‬
‫ﻣﻮاﻓﻘﺎن ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم‪ ،‬ﺷﻮﻫﺮ را ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬از ﺑﺎب ﻟﺰوم ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜـﺮ‪،‬‬
‫او را ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﺟﺪاﻳﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻳﺎدآوري‬
‫ﻳﻜﻲ ار ﻧﻜﺎت ﻣﻬﻢ در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﺗﺪاﺧﻞ »ﻋﻘﻮد و اﻳﻘﺎﻋـﺎت« در روﻳﻜـﺮد ﻣﺸـﻬﻮر‬
‫ﻓﻘﻴﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺤﺚ »ﻃ‪4‬ق و ﺟﺪاﻳﻲ«‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان روﻳﻜﺮدي »ﻳﻚﺟﺎﻧﺒﻪ‪ :‬اﻳﻘﺎع« و ﻧـﻪ روﻳﻜـﺮدي‬
‫»دوﺟﺎﻧﺒﻪ‪ :‬ﻋﻘﺪ و ﻗﺮارداد« در ﻓﻘﻪ اﺳ‪4‬ﻣﻲ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ‪ ،‬در »ﻃ‪4‬ق« ﺑﺎ اﻗﺪام ﻳﻚﺟﺎﻧﺒـﻪ ازﺳـﻮي ﻣـﺮد‪ ،‬ﻣﻮاﺟـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻳﻢ و‬
‫ﭘﺬﻳﺮش ﻳﺎ ﻋﺪمﭘﺬﻳﺮش ﻫﻤﺴﺮ ﻃ‪4‬ق داده ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻧﻘﺸﻲ در ﺗﺤﻘﻖ ﻃ‪4‬ق ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻜ‪4‬م ﻓﻲ ﺷﺮح ﺷﺮاﺋﻊ ا‪t‬ﺳ‪4‬م‪ ،‬ج‪ ،33‬ص‪.3‬‬

‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪196‬‬

‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺟﺪاﻳﻲ و ﭘﺎﻳﺎندادن ﺑﻪ ﻗﺮارداد ازدواج ﺑﺎ روشﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪة‬

‫ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﻓﺴﺦ ﻳﻚﺟﺎﻧﺒﻪ و ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻗﺮارداد ﭘﻴﺸﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬روﻳﻜﺮد ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ و اﻫﻞﺳﻨﺖ اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ »ﺧﻠـﻊ و ﻣﺒـﺎرا] ﻧﻴـﺰ از‬
‫اﻧﻮاع ﻃ‪4‬قاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا] را ﻧﻴﺰ از ﻧﻮع »اﻳﻘﺎﻋﺎت« ﻣﻲداﻧﻨـﺪ و ﻧـﻪ از ﻧـﻮع‬
‫»ﻋﻘﻮد«‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﻗﺪاﻣﻲ ﻳﻚﺟﺎﻧﺒﻪ اﺳﺖ و اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻪﻣﻴﺎنﻛﺸﻴﺪن ﭘﺎي زن‪ ،‬در ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا] )ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ از ﻃ‪4‬ق و‬
‫ﺟﺰو اﻳﻘﺎﻋﺎتاﻧﺪ( ﻧﻮﻋﻲ ﺧﺮوج از ﺑﺤﺚ اﻳﻘﺎﻋﺎت و واردﻛﺮدن ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا] ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ‬
‫»ﻋﻘﻮد« اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﻓﺮض ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دراﻳﻦﺧﺼﻮص‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ )ﻛﻪ ﺟﺰو ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎ‬
‫در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ( اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ رﺳﻤﺎً ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺷﺎره ﻛﺮده و ﺑﻪ ﻟﺰوم ﻗﺒـﻮل ﻳـﺎ‬
‫ﺳﺌﻮال زن در ﺗﺤﻘﻖ ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا]‪ ،‬اﻗﺮار ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺪﻋﻲاﻧـﺪ ﻛـﻪ »اﻛﺜـﺮ ﻓﻘﻬـﺎي‬
‫‪1‬‬
‫ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮي دارﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻗﺎل اﺑﻦﺣﻤﺰ] أو ﺗﻘﻮل اﻟﻤﺮأ] اﺧﺘﻠﻌﺖ ﻧﻔﺴﻲ ﻣﻨﻚ ﻋﻠﻲ ﻛﺬا ﻓﻴﺠﻴﺐ إﻟﻴﻪ‪ .‬ﺗﺤﺮﻳﺮ اﻷﺣﻜﺎم اﻟﺸـﺮﻋﻴﻺ‬
‫ﻋﻠﻲ ﻣﺬﻫﺐ ا‪t‬ﻣﺎﻣﻴﻺ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.57‬‬
‫* ﻓﻬﺬه اﻷﺧﺒﺎر ﺷﺎﻫﺪ] ﺑﻤﺎ ﻗﺎل ﺟﻤﺎﻋﻺ ﻣﻦ اﻷﺻﺤﺎب ﺑـﻞ ﻫـﻮ ﻇـﺎﻫﺮ اﻷﻛﺜـﺮ ﻣـﻦ اﻋﺘﺒـﺎر اﻟﻘﺒـﻮل أو‬
‫اﻟﺴﺆال‪ .‬اﻷﻧﻮار اﻟﻠﻮاﻣﻊ ﻓﻲ ﺷﺮح ﻣﻔﺎﺗﻴﺢ اﻟﺸﺮاﺋﻊ ‪ 359 /10‬و ‪.360‬‬
‫* اﻷول‪ :‬ﺟﻌﻞ اﻟﻤﺼﻨّﻒ ﺻﻴﻐﻺ اﻟﺨﻠﻊ »ﺧﻠﻌﺘﻚ‪ .‬إﻟﺦ« ﻣﻦ ﻏﻴﺮ أن ﻳﺬﻛﺮ ﻣﺎ ﻳﺪلّ ﻋﻠـﻲ ﻃﻠﺒﻬـﺎ ذﻟـﻚ أو‬
‫ﻗﺒﻮﻟﻬﺎ ﻳﻘﺘﻀﻲ أن اﻟﺨﻠﻊ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻓﻲ ﻟﻔﻈﻪ و ‪ t‬ﻣﺪﺧﻞ ﻟﻠﻔﻈﻬﺎ ﻓﻲ ﺣﻘﻴﻘﺘﻪ و إن ﻛﺎن ﻣﺸﺮوﻃﺎ‪ ،‬ﻓﻴﻜﻮن اﻟﺨﻠﻊ‬
‫ﺣﻴﻨﺌﺬ ﻣﻦ ﺑﺎب ا‪t‬ﻳﻘﺎﻋﺎت ﺣﻴﺚ ﺗﺘﻢ‪ ‬ﺻﻴﻐﺘﻪ ﺑﻮاﺣﺪ‪ .‬و ﺻﺮّح اﻟﻌﻠّﺎﻣﻺ و ﻏﻴﺮه ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﻗﺒﻮﻟﻬﺎ أو ﺳـﺒﻖ ﺳـﺆاﻟﻬﺎ‬
‫ذﻟﻚ‪ ،‬و أﻧّﻪ ﻳﺸﺘﺮط اﻟﺘﻄﺎﺑﻖ ﺑﻴﻨﻬﻤﺎ و ﻋﺪم ﺗﺨﻠّﻞ زﻣﺎن ﻣﻌﺘﺪ‪ ‬ﺑﻪ ﻛﻤﺎ ﻳﻌﺘﺒﺮ ذﻟﻚ ﺑـﻴﻦ ا‪t‬ﻳﺠـﺎب و اﻟﻘﺒـﻮل‪ .‬و‬
‫ﻫﺬا ﻫﻮ اﻷﺟﻮد‪ .‬و ﺣﻴﻨﺌﺬ ﻓﻴﻠﺤﻖ ﺑﺒﺎب اﻟﻌﻘﻮد‪ ،‬إﻟّﺎ أن ﻣﺎ ﻳﻌﺘﺒﺮ ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺒﻬﺎ ‪ t‬ﻳﻨﺤﺼﺮ ﻓﻲ ﻟﻔﻆ ﺑﻞ ﻣﺎ دلّ ﻋﻠﻲ‬
‫ﻃﻠﺐ ا‪t‬ﺑﺎﻧﻺ ﺑﻌﻮض ﻣﻌﻠﻮم‪ ،‬و ‪ t‬وﻗﻮﻋﻪ ﺑﻠﻔﻆ اﻟﻤﺎﺿﻲ و ﻣﺎ ﻓﻲ ﻣﻌﻨﺎه‪ ،‬ﺑﻞ ﻟـﻮ وﻗـﻊ ﺑﺼـﻴﻐﻺ اﻷﻣـﺮ ﻛﻘﻮﻟﻬـﺎ‪:‬‬
‫اﺧﻠﻌﻨﻲ ﺑﻜﺬا‪ ،‬أو ﻃﻠّﻘﻨﻲ ﺑﻜﺬا‪ ،‬أو ﻧﺤﻮ ذﻟﻚ‪ ،‬ﻛﻔﻲ‪ .‬و ﻟﻌﻞّ ﻣﺜﻞ ذﻟﻚ ﻫﻮ اﻟﻤﻮﺟﺐ ﻟﺠﻌﻞ اﻟﻤﺼـﻨّﻒ اﻟﺨﻠـﻊ‬
‫ﻋﺒﺎر] ﻋﻦ ﻗﻮل اﻟﺰوج ذﻟﻚ‪ ،‬ﻷﻧﻪ ﻫﻮ اﻟﻠﻔﻆ اﻟﺬي ﻳﻌﺘﺒﺮ ﻣﺮاﻋﺎﺗﻪ ﺑﻤﺎ ﻳﻌﺘﺒﺮ ﻓـﻲ أﻟﻔـﺎظ اﻟﻌﻘـﻮد و ا‪t‬ﻳﻘﺎﻋـﺎت‬
‫اﻟ‪4‬زﻣﻺ‪ .‬و ‪ t‬ﻳﺨﻔﻲ ﻣﺎ ﻓﻴﻪ‪ .‬و ﻟﻌﻞّ اﻟﺴ‪‬ﺮ ﻓﻲ اﻟﻔﺮق ﺑﻴﻦ اﻟﺼﻴﻐﺘﻴﻦ ﻣﻨﻪ و ﻣﻨﻬﺎ أﻧﻪ ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺒﻪ ‪t‬زم ﻓـ‪ 4‬ﺑـﺪ‪ ‬ﻟـﻪ‬
‫ﻣﻦ ﺻﻴﻐﻺ ﺧﺎﺻ‪‬ﻺ ﻛﻨﻈﺎﺋﺮه ﻣﻦ اﻟﻌﻘﻮد و ا‪t‬ﻳﻘﺎﻋﺎت اﻟ‪4‬زﻣﻺ‪ ،‬و ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺒﻬﺎ ﺟﺎﺋﺰ‪ ،‬ﻷن اﻟﻮاﻗﻊ ﻣـﻦ ﺟﺎﻧﺒﻬـﺎ ﻫـﻮ‬
‫ﺑﺬل اﻟﻤﺎل‪ ،‬و ﻳﺠﻮز ﻟﻬﺎ اﻟﺮﺟﻮع ﻓﻴﻪ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺤﻘﻪ ﻣﻦ ﻃﺮﻓﻬﺎ ﺣﻜﻢ اﻟﻌﻘﻮد اﻟﺠﺎﺋﺰ] ﻣﻦ ﻋـﺪم اﻓﺘﻘﺎرﻫـﺎ إﻟـﻲ ﻟﻔـﻆ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص‪ .‬و ﻣﺎ ﻳﻌﺮض ﻟﻠﺰوﻣﻪ ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﻣﻦ اﻟﺠﻮاز ﺑﻌﺪ رﺟﻮﻋﻬﺎ ﻓﻬﻮ ﺣﻜـﻢ ﻣﺘـﺄﺧّﺮ ﻋـﻦ وﻗـﺖ إﻳﻘـﺎع‬
‫اﻟﺼﻴﻐﻺ‪ ،‬ﻓ‪ 4‬ﻳﻌﺘﺒﺮ ﻣﺎ ﻛﺎن ‪t‬زﻣﺎ ﺣﻴﻨﺌﺬ‪ .‬ﻣﺴﺎﻟﻚ اﻷﻓﻬﺎم إﻟﻲ ﺗﻨﻘﻴﺢ ﺷﺮاﺋﻊ ا‪t‬ﺳ‪4‬م‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص‪.370‬‬
‫‪197‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ در »ﺗﺤﺮﻳﺮ اﻟﻮﺳـﻴﻠﻺ« آورده اﺳـﺖ ﻛـﻪ؛ »ﺧﻠـﻊ از اﻳﻘﺎﻋـﺎت‬
‫اﺳﺖ وﻟﻲ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﻋﻘﻮد دارد‪ ،‬دراﻳﻦﺟﻬﺖ ﻛﻪ اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ دو ﻃﺮف دارد و دو اﻧﺸـﺎء‪‬‬
‫)ﺳﺨﻦ(‪ :‬ﺑﺨﺸﻮدن ﻣﺎل ازﻃﺮف زن ﺗﺎ ﺷﻮﻫﺮ او را ﻃ‪4‬ق دﻫﺪ و اﻧﺸـﺎء‪ ‬ﻃـ‪4‬ق ازﻃـﺮف‬
‫‪1‬‬
‫ﺷﻮﻫﺮ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﺎل ﺑﺨﺸﻮدهﺷﺪه«‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﻬﺎﻓﺖ و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲ در ادﻋﺎﻫﺎي ﻣﺸﻬﻮر )ﻛـﻪ ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ ﺗﻮﺟﻴﻬـﺎت ﻣﺨﺘﻠـﻒ و‬
‫اﺑﺪاع ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪ ﺷﺪه و ﻣﻲﺷﻮد( ﻧﺎﺷﻲ از اﺻـﺮار ﺑـﺮ ﺑﻌﻀـﻲ ادﻋﺎﻫـﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫د‪t‬ﻳﻠﻲ اﻃﻤﻴﻨﺎنﺑﺨﺶ ﻧﻴﺰ ﻧﺪارد و ﮔﺎه ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﺻﺮﻳﺢ د‪t‬ﻳﻞ اﻃﻤﻴﻨﺎنﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫روش ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ و اﻫﻞﺳﻨﺖ در ﺑﺤﺚ ﺧﻠﻊ و ﻣﺒـﺎرا]‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ اﻋﺘﻘـﺎد‬
‫راﻳﺞ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳ‪4‬ﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ »ﺣﻖ وﺣﺪاﻧﻲ ﻣﺮد در ﺟﺪاﻳﻲ« اﺳﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻲﻛـﻪ‬
‫روش ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﺷﺪه ازﺳﻮي اﺋﻤﺔ ﻫﺪي)ع( در رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮة ﺷﻴﻌﻲ در ﺑﺎب ﺧﻠﻊ و‬
‫ﻣﺒﺎرا]‪ ،‬ﺳﺨﻨﻲ ﻣﺘﻔﺎوت را ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﺮ ﻛﻔﺎﻳﺖ اﻗﺪام و ﮔﻔﺘﺎر زن‪ ،‬در ﺗﺤﻘﻖ »ﺧﻠـﻊ‬
‫و ﻣﺒﺎرا]« د‪t‬ﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮﺟﻴﻬﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ و روﻳﻜﺮد »ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﺑـﺎ ﻧﺼـﻮصِ« آﻧـﺎن‬
‫وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :‬آﻧﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﺗﺼﻮر ﻧﻤﻲﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛـﻪ »زن ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺣـﻖ‬
‫ﺟﺪاﺷﺪن از ﺷﻮﻫﺮش را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﻳﻦ روﻳﻜﺮد و ﺑﺎور‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از وﺟﻮد ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ‪،‬‬
‫در اﺑﻮاب و ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮ اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺜ‪ ً4‬درﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻲﺗـﻮﺟﻬﻲ ﭼﻨﺪﺳـﺎﻟﺔ ﺷـﻮﻫﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺟﻨﺴﻲ و ﻋﺎﻃﻔﻲ ﻫﻤﺴﺮش و ﺷﻜﺎﻳﺖ زن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺑﻪ ﺻـﺒﺮ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و از‬
‫ﺣﻖ ﺟـﺪاﻳﻲ او ﺳـﺨﻨﻲ ﺑـﻪﻣﻴـﺎن ﻧﻤـﻲآورﻧـﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ درﺑﺮاﺑـﺮ ﺧﺸـﻮﻧﺖﻫـﺎي اﺧ‪4‬ﻗـﻲ و‬
‫ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي در ﻣﺤﻴﻂ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي اﺧ‪4‬ﻗﻲ ﻣﻲﭘﺮدازﻧـﺪ و‬

‫‪1‬‬
‫‪ .‬اﻟﺨﻠﻊ ﻣﻦ ا‪t‬ﻳﻘﺎﻋﺎت ﻟﻜﻦ ﻳﺸﺒﻪ اﻟﻌﻘﻮد ﻓﻲ ا‪t‬ﺣﺘﻴﺎج إﻟﻲ ﻃﺮﻓﻴﻦ و إﻧﺸﺎءﻳﻦ‪ :‬ﺑﺬل ﺷﻲ ء ﻣـﻦ ﻃـﺮف‬
‫اﻟﺰوﺟﻺ ﻟﻴﻄﻠﻘﻬﺎ اﻟﺰوج و إﻧﺸﺎء اﻟﻄ‪4‬ق ﻣﻦ ﻃﺮﻓﻪ ﺑﻤﺎ ﺑﺬﻟﺖ‪ .‬ﺗﺤﺮﻳﺮ اﻟﻮﺳﻴﻠﻺ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.350‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪198‬‬

‫ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ زن از ﺷـﻮﻫﺮ ﻧﻤـﻲﻛﻨﻨـﺪ و ﻳـﺎ ﺑﺎﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ رواﻳـﺎﺗﻲ ﻛـﻪ زن را‬
‫ﻧﺎﻗﺺاﻟﻌﻘﻞ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬او را ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺮاي ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي درﺑـﺎرة ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ﺧـﻮد‬
‫ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ و‪ ...‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً اﻳﻦ ﺑﺎورﻫﺎ و روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬در ﻧﮕﺎه آن ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑـﻪ ﻣﺴـﺌﻠﺔ‬
‫ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا] ﻧﻴﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪﻧﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( اراﺋﻪ ﺷـﺪه و ﻣـﻲﺷـﻮد و ﺑـﺪون‬
‫ﻣﺪارك اﻃﻤﻴﻨﺎنآور‪ ،‬ﺻﺮاﺣﺘﺎً ﺑﻪ »ﺑﺮﺗﺮي ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺮد ﺑﺮ زن« ﺑـﺎور دارد و زن را ﻫﻤﭽـﻮن‬
‫»ﺑﺮدهاي در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺮد« ﻗﺮار ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑﭙـﺬﻳﺮد ﻛـﻪ »زن ﻧﻴـﺰ ﺣـﻖ‬
‫اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﺑﺮاي ﺟﺪاﻳﻲ از ﺷﻮﻫﺮ را دارد«؟!‬
‫در اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ راﻳﺞ‪ ،‬ﺷﻮﻫﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻋ‪4‬وه ﺑﺮ ﭼﻬﺎر ﻫﻤﺴﺮ داﺋﻤـﻲ‪ ،‬از راهﻫـﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺮﻋﻲ )ﺗﺼﺎﺣﺐ زﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑ‪‬ﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻳـﺎ ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ( ﺑـﻪ رﻓـﻊ ﻧﻴـﺎزﻫـﺎي‬
‫ﺟﻨﺴﻲ ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازد )و اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺑـﺮآوردن ﻧﻴﺎزﻫـﺎي ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﺧـﻮﻳﺶ را از راه‬
‫ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬دارد( وﻟﻲ اﮔﺮ زﻧﻲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻏﻴﺒﺖ دو ﺗﺎ ﺳﻪ ﺳـﺎﻟﺔ ﺷـﻮﻫﺮش‪ ،‬ﻣﺘﻘﺎﺿـﻲ‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ ﻣﻲﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻧﻴﺎز ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﺧـﻮد را ﺑﺮﻃـﺮف ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان »‪t‬ﻛﺮاﻣـﻺ‪ :‬ﻛـﺎر‬
‫ﻛﺮﻳﻤﺎﻧﻪاي ﻧﻴﺴﺖ« )ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺗﻮﺻﻴﻪاي اﺧ‪4‬ﻗﻲ ﺑﻪ ﺗﺤﻤﻞ ﺷﺮاﻳﻂ دﺷﻮار اﺳـﺖ( ﻣﻮاﺟـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ و ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﺎﻋﺎد‪t‬ﻧﺔ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻴﻬﺎن‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ از ﺣﻖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧـﻮﻳﺶ ﻣﺤـﺮوم‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ!‪.‬‬
‫آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮان در ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻀﺎ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ )ﻛﻪ ﻫﺰاران ﺳﺎل ﺑـﺮ ﺑﺸـﺮﻳﺖ ﺣـﺎﻛﻢ ﺑـﻮده و‬
‫ﺑﻴﺶ از ﻫﺰار ﺳﺎل ﺑﺎ ﻧﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي ﻧﻴـﺰ ﺗﺒﻠﻴـﻎ ﺷـﺪه اﺳـﺖ( اﻧﺘﻈـﺎر داﺷـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻣﻮاﻓﻖ ﻇﻮاﻫﺮ رواﻳﺎت ﺑﺎب ﺧﻠـﻊ و ﻣﺒـﺎرا] )ﻛـﻪ ﺑـﺮﺧ‪4‬ف ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬
‫ﻳﺎدﺷﺪه و ﻛﺎﻣ‪ ً4‬ﺗﺴﺎويﻃﻠﺒﺎﻧﻪ اﺳﺖ(‪ ،‬رواج ﭘﻴﺪا ﻛﺮده و ﻣﺸﻬﻮر ﺷﻮد؟!‬
‫آنﻗﺪر از ﻋﻨﻮان »ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ ﺗﺴﺎوي ﺣﻘﻮﻗﻲ« وﺣﺸﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و دارد ﻛـﻪ‬
‫ﮔﻮﻳﻲ ﻫﻴﭻ ﻇﻠﻤﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﺪﺗﺮ از ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﻴﺴـﺖ و ﻫﺮﺟـﺎ ردﭘـﺎﻳﻲ از‬
‫اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ دﻳﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و اﻧﻜﺎر آن ﭘﺮداﺧﺖ!‪.‬‬
‫‪199‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ‬

‫ﻇﺎﻫﺮاً از ﻳﺎدﻫﺎ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :‬اﺳ‪4‬م رواجﻳﺎﻓﺘﺔ ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از زﻣﺎن ﺣﻀـﻮر‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا)ص( ﻣﻔﺘﺨﺮ ﺑـﻪ درﻳﺎﻓـﺖ ﻧﺸـﺎن »ﻣﻘﻠـﻮب‪ :‬واژﮔﻮﻧـﻪ« از دﺳـﺖ اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨـﺎن‬
‫ﻋﻠﻲﺑﻦ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ)ع( ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮاً ﻛﺴﻲ ﺑﻪﻳﺎد ﻧﻤﻲآورد ﻛﻪ اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮﺑﻦﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق)ع( ﻳﻚﺻﺪ و اﻧﺪي ﺳـﺎل‬
‫ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا)ص( اﻋ‪4‬م ﻛﺮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ‪» :‬اﻣـﺮوز ﻫـﻴﭻ ﭼﻴـﺰي از اﻣـﻮر‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺮدم آن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜـﻪ از ﻧﺴـﺨﺔ و‪‬ﺣﻴـﺎﻧﻲ ﺧـﻮد‬
‫ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻣﻦ ﺷﻴﺊ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﻨـﺎس اﻟﻴـﻮم‪ ،‬إ‪ t‬و ﻫـﻮ ﻣﻨﺤـﺮف ﻋﻤـﺎ ﻧـﺰل ﺑـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﻮﺣﻲ«‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ اﻧﺲ ذﻫﻨﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ روشﻫـﺎي واژﮔﻮﻧـﻪ )ﻣﻘﻠـﻮب( و ‪t‬اﻗـﻞ ﻣﻨﺤـﺮف از‬
‫وﺣﻲ‪ ،‬ﺑﻪﺳﺎدﮔﻲ ﻗﺎﺑﻞﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﻮد و آﻳﺎ آن اﻧﺲ ذﻫﻨﻲ‪ ،‬درﺧﺼـﻮص »ﻧﮕـﺎه ﺗﺤﻘﻴﺮآﻣﻴـﺰ ﺑـﻪ‬
‫زن« )ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻣﻨﺤﺮف از آﻣﻮزهﻫﺎي ﺷﺮﻋﻲ و ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي وﺣﻴـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ( ﺗـﺎ اﻣـﺮوز‬
‫اداﻣﻪ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟!‬
‫آﻳﺎ اﺣﺘﻤﺎل ﻧﻤﻲدﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺮداﺷـﺖ راﻳـﺞ از »ﺧﻠـﻊ و ﻣﺒـﺎرا]«‪ ،‬ﻧﺎﺷـﻲ از ﻧـﻮع ﻧﮕـﺎه‬
‫ﺗﺤﻘﻴﺮآﻣﻴﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زن ﺑﺎﺷﺪ؟ آﻳﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮداﺷﺖ راﻳﺞ ﺑـﺎ ﻇـﻮاﻫﺮ و ﺑﻠﻜـﻪ ﻧﺼـﻮص‬
‫رواﻳﺎت را در اﻳﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ؟!‬
‫ﺳﺨﻦ آﺧﺮ‬

‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﭘﻴﺸﻴﻦ و ﻫﻤﺮاﻫﻲ »ﺧﺮد ﺟﻤﻌﻲ اﻣـﺮوز ﺑﺸـﺮ« ﺑـﺎ اﻛﺜﺮﻳـﺖ ﻣﺘـﻮن‬
‫رواﻳــﻲ‪ ،‬ﺑﻬﺘــﺮﻳﻦ و ﻣﻄﻤــﺌﻦﺗــﺮﻳﻦ روﻳﻜــﺮد در ﻣﺴــﺌﻠﺔ »ﺟــﺪاﻳﻲ« از ﻣﻨﻈــﺮ ﺷــﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪي)ص( و ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬اﻛﺘﻔﺎ ﺑﻪ ﻧﺼﻮص رواﻳﺎت و ﺑﻴﺎﻧﺎت اﺋﻤـﺔ ﻫـﺪي)ع( در اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬رﺟﺎل اﻟﻜﺸﻲ‪) 140 ،‬رواﻳﺘﻲ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﻴﺤﻺ و ﻃـﻮ‪t‬ﻧﻲ ﻛـﻪ از ﺻـﻔﺤﺔ ‪ 138‬ﺗـﺎ ‪ 141‬ﺑـﻪ ﺧـﻮد‬
‫اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ(‪ .‬ﻣﻌﺠﻢ رﺟﺎل اﻟﺤﺪﻳﺚ‪ ،‬اﻟﺴﻴﺪ اﻟﺨﻮﺋﻲ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص ‪ 233‬ﺗﺎ ‪.235‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪200‬‬

‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه در ﻣﺘﻮن رواﻳﻲ را ﻣﻲﺗﻮان در ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ‪ ،‬ﺧ‪4‬ﺻﻪ ﻛﺮد و آنﻫﺎ را‬
‫ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻗﺮار داد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺎت ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻃ‪4‬ق و ﺗﺨﻴﻴﺮ )ﻛﻪ ﻣﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮد را در دوراﻫﻲ »اداﻣﺔ زﻧـﺪﮔﻲ ﻣﺸـﺘﺮك« ﻳـﺎ‬
‫»ﺟﺪاﻳﻲ« ﻣﺨﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻧﺘﺨﺎب زن را‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲﺳﺎزد( در اﺧﺘﻴﺎر ﺷـﻮﻫﺮ اﺳـﺖ و ﺑـﺎ‬
‫اراده و اﻇﻬﺎر ﻳﻚﻃﺮﻓﺔ او‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪» .‬ﺣـﻖ رﺟـﻮع در ﻃـ‪4‬ق و ﺗﺨﻴﻴـﺮ« )در‬
‫زﻣﺎن ﻋﺪ‪‬ه( ﺑﻪ ﻣﺮد اﺧﺘﺼﺎص دارد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا]‪ ،‬در اﺧﺘﻴﺎر زن اﺳﺖ و ﺑﺎ اراده و اﻇﻬﺎر ﻳﻚﻃﺮﻓـﺔ او‪ ،‬ﺗﺤﻘـﻖ ﭘﻴـﺪا‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» .‬ﺣﻖ رﺟﻮع در ﺧﻠﻊ و ﻣﺒﺎرا]« ﺑﻪ زن اﺧﺘﺼﺎص دارد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻴﭻ اﻗﺪاﻣﻲ ﺟﺰ ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺮ ﻣـﺎل ﺑﺨﺸـﻮدهﺷـﺪه ازﺳـﻮي زن‪ ،‬در ﺧﻠـﻊ و ﻣﺒـﺎرا]‪،‬‬
‫ﺑﺮﻋﻬﺪة ﻣﺮد ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﻗﺪام ﻳﻚﻃﺮﻓﺔ زن در اﻇﻬﺎر ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺟﺪ‪‬ﻳﺖ او ﺑﺮاي ﺟﺪاﻳﻲ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺟﺪاﻳﻲ ﻣﻲﮔﺮدد و از ﻫﻤﺎن زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺪ‪‬ة ﺧﻠﻊ ﻳﺎ ﻣﺒﺎرا] را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺮ ﻣﺎل ﺑﺨﺸﻮدهﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان »ﻓﺼﻞ دﻋـﺎوي« ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ درﺻـﻮرت‬
‫ﭘﺪﻳﺪآﻣﺪن اﺧﺘ‪4‬ف‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﻠّﻬﻢ ﻣﺎ ﻋﺮّﻓﺘﻨﺎ ﻣﻦ اﻟﺤﻖّ ﻓﺤﻤ‪‬ﻠﻨﺎه و ﻣﺎ ﻗﺼﺮﻧﺎ ﻋﻨﻪ ﻓﺒﻠّﻐﻨﺎه‪ ،‬ﺑﻔﻀﻠﻚ و رﺣﻤﺘﻚ ﻳﺎ ارﺣـﻢ‬
‫اﻟﺮّاﺣﻤﻴﻦ‪.‬‬
‫ﺗﻴﺮ و ﻣﺮداد ‪ ،1385‬ﻣﺸﻬﺪ‬
 ‫ﻋﺪة ﻃﻺق و وﻓﺎت‬

‫از ﺑﺮرﺳﻲ رواﻳﺎت‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ »ﻋﺪ‪‬ه« ﺑﺮاي زﻧﺎن ﭘﺲ از ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮان )ﭼﻪ‬
‫در ﻋﻘﺪ داﺋﻢ ﻳﺎ ﻣﻮﻗﺖ( ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر اﻃﻤﻴﻨﺎنﻳﺎﻓﺘﻦ از »ﻋﺪمﺣﻤﻞ« اﺳﺖ‪ .‬رواﻳـﺎت ﻣﺘﻌـﺪده و‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮهاي ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ د‪t‬ﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ 1.‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬درﺧﺼـﻮص ﻣﺼـﺎدﻳﻖ‬
‫ذﻛﺮ ﺷﺪه در رواﻳﺎت‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ آن ﻓﺘﻮي دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ از ﺗﻌﻤـﻴﻢ آن‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺼﺎدﻳﻖ )ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﺗﺼﺮﻳﺢ رواﻳﺎت ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺣﻜﻢ( ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ ﻣﻔﺼﻞ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوت آن ﺑﺎ روﻳﻜﺮد راﻳﺞ ﻓﻘﻬـﻲ‪ ،‬در اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻧﻤﻲﮔﻨﺠﺪ و وﻗﺘﻲ دﻳﮕﺮ و زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﺎز دارد ﺗﺎ زواﻳﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آن ﻛﺎوﻳـﺪه‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻮﺻﻴﺔ رﻋﺎﻳﺖ ﻋﺪة وﻓﺎت‪ ،‬ﺑﺮاي زﻧﻲ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻋﺪة رﺟﻌﻲ ﺑﻪﺳﺮ ﻣـﻲﺑـﺮد و‬
‫ﺷﻮﻫﺮش از دﻧﻴﺎ ﻣﻲرود‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻧﺎﺷﻲ از ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ رﻋﺎﻳـﺖ اﺣﺘﺮاﻣـﺎت ﻋﺮﻓـﻲ اﺳـﺖ و‬
‫د‪t‬ﻟﺘﻲ ﺑﺮ ﻟﺰوم ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ از راهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و اﻃﻤﻴﻨـﺎنآور )ﻛـﻪ اﻣـﺮوزه رواج دارد( »ﻋﻠـﻢ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺪمﺣﻤﻞ« ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮاﻋﺎت »ﻋﺪ‪‬ه« ‪t‬زم ﻧﻴﺴـﺖ و ﺑ‪4‬ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﭘـﺲ از ﺟـﺪاﻳﻲ‪ ،‬زن‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ دﻳﮕﺮي ازدواج ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻴﺰ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ 25‬ﺑﻬﻤﻦ ‪1383‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻦ ‪t‬ﻳﺤﻀﺮهاﻟﻔﻘﻴﻪ ‪ 513/3‬ش‪ .4799‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪ 67/8‬ش‪ .141‬اﺳﺘﺒﺼﺎر ‪ 337/3‬و ‪ 338‬ش ‪ 2 ،1‬و ‪.3‬‬
‫‪... .2‬و ﻫﻲ اﻣﻠﻚ ﺑﻨﻔﺴﻬﺎ ﺣﻴﻦ ﻳﻄﻠّﻘﻬﺎ‪ ،‬ان ﺷﺎﺋﺖ ان ﺗﺘﺰو‪‬ج ﺑﻐﻴﺮه ﻣﻦ ﺳﺎﻋﺘﻬﺎ ﻓﻌﻠﺖ ذﻟﻚ‪ ...‬و ﻛـﺬﻟﻚ‬
‫ﻣﻦ ﻃﻠّﻖ ﺻﺒﻴ‪‬ﻺ ﻟﻢ ﺗﺒﻠﻎ اﻟﻤﺤﻴﺾ‪ ،‬و ان ﻛﺎن ﻗﺪ دﺧﻞ ﺑﻬﺎ‪ ،...‬ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ‪ ،‬اﻟﻤﻘﻨﻌﻺ ‪.527/‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‪:‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﭘﺮﺳﺶ ﺷﺮﻋﻲ درﺑﺎرة‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان‬
 ‫اول‬
‫]آﻓﺮﻳﻨﺶ زن و ﻣﺮد[‬

‫اﻳﻦ ﺑﻲﺗﻌﺎدﻟﻲ ﺑﻴﻦ دو ﺟﻨﺲ زن و ﻣﺮد‪ ،‬ﻛﻪ زﻣﻴﻨﻪﺳﺎزِ ﻛ ّﻠﻲِ ﺑﻲﻋﺪاﻟﺘﻲ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﭼـﻪ‬
‫دﻟﻴﻠﻲ ﺑﻮد؟ آﻳﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺑﻲﻋﺪاﻟﺘﻲ ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ؟‬
‫در اﺻﻞِ آﻓﺮﻳﻨﺶ‪ ،‬ﺗﻌﺎدل ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻴﻦ زن و ﻣﺮد ﺑﻮد و ﻧﺴﻞ ﺑﺸﺮ از ﻳﻚ ﻣﺮد و ﻳﻚ زن‬
‫ﻛﻪ »ﻫﻤﺴﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ« ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺧﺪاي ﺣﻜﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺘﻌﺎدل آﻓﺮﻳﺪ و ﺑﺸـﺮ »ﻇﻠـﻮم‬
‫ﺟﻬﻮل‪ :‬ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺘﻤﮕﺮ و ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎدان« ﺗﻌﺎدل آن را ﺑﺮﻫﻢ زد‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﺮﻫﻢﺧﻮردن ﺗﻌـﺎدل‬
‫و ﺑﻪﻣﻴﺪان آﻣﺪن ﻇﻠﻢ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻛﺮﻳﻢ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﺑﺮاي ﻫﺪاﻳﺖ آدﻣﻲ و دﻋـﻮت از او ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ »ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻋﻘﻞ« ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ آن ﮔـﺮوه از اﻓـﺮاد ﺑﺸـﺮ را ﻛـﻪ ﻋﻘـﻞ را‬
‫ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻛﺮده و ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﻣﻘﺘﻀﺎي آن رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ را ﺑﺮ ﺳﺮ ﻋﻘـﻞ آورد‪).‬ﻟﻘـﺪ ارﺳـﻠﻨﺎ‬
‫رﺳﻠﻨﺎ ﺑﺎﻟﺒﻴﻨﺎت و اﻧﺰﻟﻨﺎ ﻣﻌﻬﻢ اﻟﻜﺘﺎب و اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﻟﻴﻘﻮم اﻟﻨﺎس ﺑﺎﻟﻘﺴﻂ‪ :‬ﻣـﺎ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮان را ﺑـﺎ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي آﺷﻜﺎر از ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ و ﻛﺘﺎب و ﻣﻴﺰان را ﺑﺎ اﻳﺸـﺎن ﻓـﺮود آوردﻳـﻢ ﺗـﺎ‬
‫ﺑﺸﺮ ﺑﻪﻋﺪاﻟﺖ ﺑﭙﺎﺧﻴﺰد(‪.‬‬
‫اﮔﺮ وﺿﻌﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد در زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ ﻣﻮرد رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻗﺪاﻣﻲ ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫آن ﻧﻤﻲﻛﺮد و اﻳﻦﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﻋﺪاﻟﺖورزي ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻧﻤﻲﻛﺮد و از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻧﻤﻲداد و‬
‫ﻇﺎﻟﻤﺎن را ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻋﺬاب ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫درﺧﺼﻮص وﺿﻌﻴﺖ زﻧﺎن و ﺣﻘﻮق ﺗﺄﻣﻴﻦﻧﺸﺪة آﻧﺎن )ﺣﺘـﻲ ﭘـﺲ از ﺗـ‪4‬ش ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫اﺳ‪4‬م‪ ،‬ﻛﻪ درود ﺧﺪا ﺑﺮ او ﺑﺎد( اﻳﻦ ﺳﺨﻦ و ﮔـﺰارش اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨـﺎن ﻋﻠـﻲ)ع( در آﺧـﺮﻳﻦ‬
‫وﺻﻴﺘﺶ ﺧﻮاﻧﺪﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪206‬‬

‫»ﺧﺪا را‪ ،‬ﺧﺪا را‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﺎن و ﺑﺮدﮔﺎن‪ .‬ﺑﻪدرﺳﺘﻲ ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺨﻦ رﺳﻮل ﺧـﺪا‬
‫)ﻛﻪ ﭘﺲ از آن ﻫﻴﭻ ﻛ‪4‬ﻣﻲ ﻧﮕﻔﺖ و از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ( اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛـﻪ‪ :‬از ﺧﺪاوﻧـﺪ ﭘـﺮوا ﻛﻨﻴـﺪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دو ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻪ ﺿﻌﻴﻒ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺎن و ﺑﺮدﮔﺎن«‪.‬‬
‫از ﺧﻮد ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ‪ ،‬در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ اﻓﺮاد در ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺮگ ﺑﻪ ﻣﻬـﻢﺗـﺮﻳﻦ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﭘـﺲ از‬
‫ﺧﻮد ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا)ص( آﺧﺮﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪاش ﺗﻮﺻﻴﻪ درﻣـﻮرد »زﻧـﺎن« و‬
‫»ﺑﺮدﮔﺎن« اﺳﺖ و ﭘﻴﺮواﻧﺶ را ﺑﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن و رﻋﺎﻳﺖ ﺣﻘﻮق اﻳﺸﺎن ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨـﺪ؟‬
‫آﻳﺎ اﻳﻦ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻧﺎﺷﻲ از »ﻋﺪمﺗﺤﻘﻖ ﻣﻄﻠﻮب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ درﺧﺼﻮص اﻳـﻦ دو ﮔـﺮوه« ﻧﻴﺴـﺖ؟‬
‫ﭼﺮا اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن)ع( ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻪ را ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﻨﺪ و در آﻏﺎز وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪاش از ﻫﻤـﺔ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت »ﻣﻦ ﺑﻠﻐﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ‪ :‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﻣﻦ ﺑﻪ او ﻣﻲرﺳـﺪ و از ﻣـﺘﻦ‬
‫آن ﻣﻄﻠﻊ ﻣﻲﺷﻮد« ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻨﺪ؟‬
‫آﻳﺎ ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻋﻤﻠﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎ ﻋﻤﻞ ﻛﺮدهاﻧـﺪ و ﺣﻘـﻮق‬
‫ازدﺳﺖرﻓﺘﺔ زﻧﺎن و ﺑﺮدﮔﺎن را ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻛﺮدهاﻧـﺪ؟ آﻳـﺎ اﻗـﺪام ﻧﻈـﺮي ﻳـﺎ ﻋﻤﻠـﻲ ﺑـﺮاي‬
‫اﺳﺘﻴﻔﺎي ﺣﻘﻮق آﻧﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ؟‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ دﻏﺪﻏﺔ رﺳﻮل ﺧﺪا و وﺻﻲ او‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻋﺪمﺗﺤﻤﻞ ﺟﺎﻣﻌـﺔ آنروز‬
‫ﺑﺸﺮي )ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺟﺰﻳﺮ]اﻟﻌﺮب( در ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮاﺑﺮي اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ زﻧﺎن ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺮدان )در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ و ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻀﻲ ﺗﺴﺎوي زن و ﻣﺮد ﺑﺎﺷـﺪ( و ﻧـﺎﺣﻖ داﻧﺴـﺘﻦ‬
‫»ﺳﻠﺐ آزادي و ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ« ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺑﺎﻋﻨﻮان ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ اﻛﻨـﻮن »ﺑـﺮدهداريِ رﺳـﻤﻲ« ﻟﻐـﻮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ وﻟـﻲ »ﺑـﺮدهداريِ ﻣـﺪرن« در‬
‫ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ وﺟﻮد دارد و ﻋﺎﻣﻞ آن ﻧﻴﺰ ﻇﺎﻟﻤﺎن وﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ »ﺗﻌﺎدل« را‬
‫ﻧﻤﻲﭘﺴﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫درﻣﻮرد زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺗﺄﺳﻒ‪ ،‬ﻋﺪمﺗﻌﺎدل ﺑﺎ ﻋﺪمﺗﻌﺎدل‪ ،‬ﭼﺎرهﺟـﻮﻳﻲ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و‬
‫ﻣﺪام او را از ﭼﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﭼﺎه و ﺳﭙﺲ از ﭼﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﭼـﺎﻫﻲ دﻳﮕـﺮ ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﭼـﺎرة‬
‫»آزادي زن« را ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﺑﻬـﺮهﺑـﺮداريﻫـﺎي ﺟﻨﺴـﻲﺗﺒﻠﻴﻐـﺎﺗﻲ ﻣـﻲﺟﻮﻳﻨـﺪ و درﻣﻘﺎﺑـﻞ‬
‫‪207‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﭘﺮﺳﺶ ﺷﺮﻋﻲ درﺑﺎرة اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان‬

‫زورﮔﻮﻳﻲﻫﺎي ﻣﺮدﺳﺎ‪t‬راﻧﺔ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪه و ا‪‬ﺳـﻤﺎً ﻣـﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬راه ﺑـﻲﺣﻴـﺎﻳﻲ و‬

‫ﺑﻲﻋﻔﺖﺑﻮدن را ﭘﻴﺶ ﭘﺎي او ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫زﻧﺎن ﻋﺪاﻟﺖﺟﻮ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﻫﻤﺔ ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻣﺮدﺳﺎ‪t‬ري ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺧﻂ ﺑﻄ‪4‬ن‬
‫ﻛﺸﻴﺪه و ﺧﻮد را از ﭼﻨﮓ آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ زن را )ﭼﻮن ﻋﺼﺮ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ( ﺑﻪ ﻛﺎ‪t‬ﻳﻲ ﺗﺠـﺎري ﻳـﺎ‬
‫اﺑﺰار ﺷﻬﻮتراﻧﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮده ﻳﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺠﺎت دﻫﻨﺪ و ﺗﺼﻤﻴﻤﻲ آزاديﺑﺨﺶ )ﻋﻠﻤـﻲ‪،‬‬
‫اﺧ‪4‬ﻗﻲ و اﻣﻨﻴﺖآور( ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺘﻢ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻇﻠﻢ ﺑﻲﺣﺪ‪‬ي ﻛﻪ زﻧﺎن ﻣﺘﺤﻤـﻞ آن ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﺴـﻴﺎري از زﻧـﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﺮدان ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﭼـﻮب اﻳـﻦ ﻋـﺪمﺗﻌـﺎدل )ﮔـﺎه اﻓـﺮاط و ﮔـﺎه‬
‫ﺗﻔـﺮﻳﻂ( را اﻛﺜﺮﻳﺘــﻲ ﻣـﻲﺧﻮرﻧــﺪ ﻛـﻪ ﻧﻘــﺶ ﭼﻨـﺪاﻧﻲ ﻧﺪاﺷــﺘﻪاﻧـﺪ و ﻗﺼﻮرﺷــﺎن‪ ،‬ﻣــﺎﻧﻊ‬
‫ﻣﺴﺌﻮلداﻧﺴﺘﻦِ آﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ‪،‬ﺳﺎدهﺗﺮﻳﻦ ﮔﺰﻳﻨﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻧﺎﻣ‪4‬ﻳﻤﺎت‪ ،‬ﺑﺸـﺮ را ﺗﻨﺰﻳـﻪ ﻛـﺮده و‬
‫ﺧﺪا را ﻣﺴﺌﻮل ﺑﺪاﻧﻴﻢ وﻟﻲ ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﺮآورﻧﺪة ﻣﻄﻠﻮب ﻧﻴﺴﺖ وﻛﺴـﻲ را ﺑﻬـﺮهاي‬
‫ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎن‪ 11 ،‬ﺑﻬﻤﻦ ‪1383‬‬
 ‫دوم‬
‫]ﺑﻠﻮغ ﺟﻨﺴﻲ[‬

‫‪ .1‬ﺑﻠﻮغ ﺟﻨﺴﻲ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳﺮد ﺳﻴﺮ وﮔﺮﻣﺴﻴﺮ‪ ،‬ﻣﺘﻔـﺎوت اﺳـﺖ‪.‬اﻳـﻦ اﻣـﺮي ﺗﺠﺮﺑـﻲ‬
‫اﺳﺖ وﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻇﺎﻫﺮا در ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺣﺠﺎز)ﻣﻜﻪ وﻣﺪﻳﻨﻪ(ﺳﻦ ﺑﻠـﻮغ ﻃﺒﻴﻌـﻲ دﺧﺘـﺮان درزﻣـﺎن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫واﺋﻤﻪ)ص ع(‪ ،‬در‪9‬ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬ﻋ‪4‬ﻣﺖ ﺑﻠﻮغ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪،‬ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﻴﺎﻧﻪ زﻧﺎن ودﺧﺘـﺮان‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﻧﻘﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺘﺒﺮ‪،‬ﻣﻌﻤﻮ‪ ًt‬در اﻳﻦ ﺳﻦ‪،‬اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘـﺎده‪،‬وآن را ﻧﺸـﺎﻧﺔ ﺗـﻮان‬
‫ﺟﻨﺴﻲ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﺴﻞ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻗﻮﻣﻲ وﻗﺒﻴﻠﻪاي ﻋﺮب‪،‬در آن زﻣﺎن‪،‬ازدواج ﻣﺮدان ﻣﺴﻦ وﺣﺘﻲ ﻛﻬﻨﺴﺎل را‬
‫ﺑﺎ دوﺷﻴﺰﮔﺎن ﻛﻢ ﺳﻦ وﺳﺎل)اﻣﺎ ﺑﺎﻟﻎ از ﻧﻈﺮﻃﺒﻴﻌﻲ(راﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻧﻤﻲﺷﻤﺮده اﺳـﺖ‪.‬در ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ‪،‬ﻓﺮاواﻧﻲ اﻳﻦ رﻓﺘﺎر‪،‬ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ واﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪن ﻧﺸﺎﻧﺔ ﺑﻠﻮغ ﺟﻨﺴﻲ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪل‪،‬ﺑﻪ ﺑـﻴﺶ از ﺳـﻴﺰده ﺳـﺎل ودر‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳﺮد ﺳﻴﺮ‪،‬ﺗﺎﻫﺠﺪه ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻣﻴﺮﺳﺪ‪.‬ﻇﺎﻫﺮاﺗﺎ آﺷﻜﺎر ﺷﺪن ﻋ‪4‬ﺋﻢ ﺑﻠﻮغ ﺟﻨﺴـﻲ‪،‬اﻧﺠﺎم‬
‫ﻋﻤﻞ زﻧﺎﺷﻮﻳﻲ‪،‬ﻣﺠﺎز ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﺻﻞ ﻗﺮداد ازدواج ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ رﺿﺎﻳﺖ زن ﻳﺎ دﺧﺘـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬اﺟﺒـﺎر‬
‫ﺷﺨﺺ در اﻣﺮ ازدواج ﺧ‪4‬ف ﺷﺮع اﺳﺖ وﭼﻨﻴﻦ ﻗﺮاردادي ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .6‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺣﻘﻮق ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻧﺴـ‪Ĥ‬نﻫـﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﻮد‪،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻗـﺪر‬
‫ﻣﺘﻴﻘﻦ وﺗﻮان ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑﺸﺮي را ﻣ‪4‬ك اﺳﺎﺳﻲ ﻗـﺮار دﻫـﺪ‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬ﺳـﻦ ﻣﻄﻠـﻮب‬
‫ﺑﺮاي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ‪،‬ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻠﻮغ از ﻧﻈﺮ ﻓﻬﻢ ودرك ﻋﻘﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن اﻓـﺰوده ﺷـﻮد‪.‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﺪ اﻗﻞ ﺳﻦ ازدواج‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ آن‪،‬ﺷﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﮕﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 22‬ﻓﺮوردﻳﻦ‪ ،1383‬ﺗﻬﺮان‬
 ‫ﺳﻮم‬
‫ﺣﻖ زن و ﺷﻮﻫﺮ‬

‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺪف اﺻﻠﻲ از ازدواج زن وﻣـﺮد‪ ،‬رﻓـﻊ ﻧﻴﺎزﻫـﺎي ﺟﻨﺴـﻲ و ﺗﻮﻟﻴـﺪﻣﺜﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ دو ﻣﻮرد‪ ،‬ﺣﻖ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﺸﺘﺮك زن و ﻣﺮد اﺳﺖ‪ ،‬ﻫـﻴﭻﻛـﺪام‬
‫از آﻧﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻛﺎري ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺰاﺣﻢ ﺣﻖ دﻳﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻳﺎ ﺧﺮوج از ﻣﻨـﺰل‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﻓﺮار از ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎز ﻧﻴﺴﺖ و اﮔﺮ ﺑﺮاﺳﺎس ﺑﺮﻧﺎﻣﻪاي ﻃﺒﻴﻌـﻲ‬
‫و ﻋﺮﻓﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻﻛﺲ ﺣﻖ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از آن را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣ‪4‬ك ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻃﺒﻴﻌﻲﺑﻮدن و ﻳﺎ ﺑﻬﺎﻧﻪﺟﻮﻳﻲﻛﺮدن‪ ،‬ﻋﺮف ‪‬ﻋﻘ‪4‬ي ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ در ﻗﺮآنﻛﺮﻳﻢ ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﻜﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻣﺮ وﺟﻮﺑﻲ آن در ﻗﺮآن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻋﺎﺷﺮوﻫﻦ ﺑﺎﻟﻤﻌﺮوف‪.‬‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﻴﺰ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ و ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘ‪ ً4‬درﻣـﻮرد زﻧـﺎن و‬
‫ﺣﻘﻮق آﻧﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮدهام‪ ،‬ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ‪ :‬ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻘﻲ ﻛﻪ ﻣﺮد ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ زن دارد‪،‬‬
‫ﺣﻖ ﺗﻤﻜﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻋﺮف ﻋﻘ‪4‬ي ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺧﺮوج از ﻣﻨﺰل ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻳﺎ دﻳـﺪار ﺑـﺎ‬
‫ﺑﺴﺘﮕﺎن و ﺧﻮﻳﺸﺎن و‪ ...‬را ﻣﺎﻧﻊ ﺣﻖ ﺗﻤﻜﻴﻦ ﻧﺪاﻧﺪ )ﻛـﻪ در ﺷـﺮاﻳﻂ ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﻧﻤـﻲداﻧـﺪ(‬
‫ﺷﻮﻫﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻊ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮدد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻖ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از رﻓﺘـﺎرﻫـﺎي ﻋﺮﻓـﻲ را‬
‫)ﻋﻘ‪ ً4‬و ﻧﻘ‪ (ً4‬ﻧﺪارد و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﻤﺎﻧﻌﺘﻲ ازﺳﻮي وي‪ ،‬ﻇﻠﻢ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و ﻗﻄﻌﺎً ﺣـﺮام‬
‫ﺷﺮﻋﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 13‬آﺑﺎن ‪ ،1385‬ﻓﺮﻳﻤﺎن‬

‫‪ .1‬ﻧﺴﺎء‪.19 ،‬‬
 ‫ﭼﻬﺎرم‬
‫]ﺣﻖ ﺗﻤﻜﻴﻦ[‬

‫ﺧﺮوج زن از ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﻲ از ﺗﻨﻬﺎﺣﻖ ﺷﺮﻋﻲ و ﻋﻘﻠﻲ »ﺗﻤﻜﻴﻦ«اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﻣـﺎﻧﻊ‬
‫ﺣﻖ ﺗﻤﺘﻊ ﺟﻨﺴﻲ ﻣﺮد از ﻫﻤﺴﺮش ﺷﻮد )اﻟﺒﺘـﻪ زن ﻫـﻢ ﻫﻤـﻴﻦ ﺣـﻖ را ﺑـﺮ ﻣـﺮد دارد(‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ درﻣﻮاردي ﻛﻪ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻪ ﻋﺪم ﺗﻌﺎرض ﺧﺮوج از ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻦ او اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻛﻪ ﻣﺎهﻫﺎ ﭘﻴﺶازاﻳﻦ در ﻣﺠﻠﺔ »ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻧﻮ« ﺑﻪﭼﺎپ رﺳـﻴﺪ‪ ،‬رﺳـﻤﺎً د‪t‬ﻳـﻞ‬
‫داﺷﺘﻦِ ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ زن از ﻣﺮد را از ﻣﺘﻮن ﻣﻌﺘﺒﺮة ﺷﺮﻋﻲ اراﺋﻪ ﻛﺮدم‪ .‬ﺣﻘـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎﻋﻨﻮان‬
‫»ﺧﻠﻊ« و ﻛﺎﻣ‪ ً4‬ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺧﺎص »ﻃ‪4‬ق« ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ )ﺑﺎوﺟﻮد‬
‫ﺗﺼﺮﻳﺢ رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه ﺑﺮ ﺗﻔﺎوت ﺧﻠﻊ ﺑﺎ ﻃ‪4‬ق( ﻣﻮرد ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻓﻘﻬـﺎ )ﺗﺤـﺖ‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺮدﺳﺎ‪t‬راﻧﻪ( ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ درﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺮد ﻣﺘﻘﺎﺿـﻲ ﺟـﺪاﻳﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ﻧـﺎم آن ﻃـ‪4‬ق اﺳـﺖ و اﮔـﺮ زن‬
‫ﺧﻠﻊ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪﻣﺤﺾ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺟﺪ‪‬ي زن‪ ،‬دادﮔﺎه ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﺘﻘﺎﺿﻲ ﺟﺪاﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ ُ‬
‫ﺣﻜﻢ ﺟﺪاﻳﻲ آنﻫﺎ را ﺻﺎدر ﻛﻨﺪ و ﻓﻘﻂ زن ﺣﻖ رﺟﻮع دارد‪.‬‬

‫‪ 10‬ﺑﻬﻤﻦ ‪1382‬‬
 ‫ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﺣﻜﻢ ارث در ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻺﻣﻲ و ﻋﻠﻞ ﺗﻔﺎوت ﺳﻬﻢ زن و ﻣﺮد‬

‫اﻟﻒ( اوﻟﻴﻦ ﺣﻜﻢ ارث در اﺳ‪4‬م‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »ﻋﻘﺪ اﺧﻮت« ﺑﻮد‪ .‬ﻗـﺮاردادي ﻛـﻪ در ﺳـﻨﺖ‬
‫ﻋﺮب ﻗﺒﻞ از اﺳ‪4‬م ﻧﻴﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ و ﭘﺲ از ﻫﺠﺮت رﺳـﻮلاﷲ)ص( ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪدﺳـﺘﻮر‬
‫اﻳﺸﺎن ﺑﻴﻦ ﻫﺮ دو ﻣﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺮاردادي ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ داراﻳـﻲ‬
‫ﺑﺮادري ﻛﻪ از دﻧﻴﺎ ﻣﻲرﻓﺖ ﺑﻪ ﺑﺮادر دﻳﻨﻲ وي ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﺪ و او ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺼﺎﻟﺤﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲداد در ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﺎﻳﺤﺘـﺎج ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪﮔﺎن‪ ،‬اﻗـﺪام ﻣـﻲﻛـﺮد‪ .‬ﻫـﻴﭻ دﺳـﺘﻮر‬
‫ﻣﺸﺨﺼﻲ ﺑﺮاي ﻧﺤﻮة ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻣﻮال ﻳﺎ ﭼﮕـﻮﻧﮕﻲ ﻫﺰﻳﻨـﺔ آنﻫـﺎ وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ و ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫اﻧﺼﺎف و ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﭘﺸﺘﻮاﻧﺔ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ب( ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎل‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﺟﺪﻳﺪ ارث )ﺣﻜﻢ ﻓﻌﻠﻲ( ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »ﻧﺴﺒﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ«‬
‫‪1‬‬
‫ﻳﺎ »ﺳﺒﺐ ﻫﻤﺴﺮي« ﻣﺒﻨﺎي ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ در ﻣﺴﺌﻠﺔ ارث ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻜﻢ ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺧﺎص از ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﺎﻧﻮاده را در ﺣﺪ ‪50‬درﺻﺪ‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﻪﻧﻔﻊ ﺟﻨﺲ ﻣﺮد‪ ،‬رﺳﻤﻴﺖ داد‪.‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲﺗﺮﻳﻦ ﭘﺮﺳﺸﻲ ﻛﻪ ازآنﭘﺲ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‪» :‬ﭼـﺮا ﭼﻨـﻴﻦ ﺗﺒﻌﻴﻀـﻲ‬
‫ازﺳﻮي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺪاﻓﻊ ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟«‪.‬‬

‫‪ .1‬و اوﻟﻮا ا‪t‬رﺣﺎم ﺑﻌﻀﻬﻢ اوﻟﻲ ﺑﺒﻌﺾ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻟﻠﺬﻛﺮ ﻣﺜﻞ ﺣﻆ ا‪t‬ﻧﺜﻴﻴﻦ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪212‬‬

‫پ( ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ را در رواﻳﺎﺗﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮ‪ ،‬ﻧﻘـﻞ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻤﺪة د‪t‬ﻳﻞ را از ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﺬراﻧﻴﻢ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺮد ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺿﺮوري ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﻳﺶ )ﻣﺴﻜﻦ‪ ،‬ﺧـﻮراك‪ ،‬ﭘﻮﺷـﺎك‬
‫و‪ (...‬ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ وﻟﻲ زن ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ اﻟﺰاﻣﻲ دراﻳﻦﺧﺼـﻮص‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ از ﺗﻮان ﻣﺎﻟﻲ ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهاي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺮد ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻬﺮﻳﺔ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ وﻟﻲ زن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺮد ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﺪر‪ ،‬ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ ﺗﺎ زﻣﺎن اﺳﺘﻘ‪4‬ل ﻣﺎﻟﻲ‬
‫آﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ زن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺎدر‪ ،‬ﻫﻴﭻ اﻟﺰاﻣﻲ دراﻳﻦﺧﺼﻮص ﻧﺪارد‪ ،‬ﺣﺘـﻲ اﮔـﺮ‬
‫ﺗﻮان آن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺮد ﻣﻠﺰم ﺑﻪ »ﻣﺸﺎرﻛﺖ در ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣﺎﻟﻲ ﺟﺎﻣﻌـﻪ درﺟﻬـﺖ دﻓـﺎع از ﻛﻴـﺎن‬
‫ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳ‪4‬ﻣﻲ« اﺳﺖ ﻛﻪ از آن ﺑﻪﻋﻨﻮان »ﺟﻬﺎد ﻣﺎﻟﻲ‪ :‬ﺟﺎﻫﺪوا ﺑـﺎﻣﻮاﻟﻜﻢ« ﻳـﺎد ﻣـﻲﺷـﻮد‬
‫وﻟﻲ ﺑﺮاي زن‪ ،‬اﻟﺰام ﺷﺮﻋﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ .5‬درﻣﻮرد »دﻳﻪ در ﻗﺘﻞ ﺧﻄﺄي« ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ذﻛﻮر ﭘﺪري ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻣﺸـﺎرﻛﺖ‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ آن را ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻨﻨﺪ درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﺑﺮ زﻧﺎن ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﻟﺰاﻣﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ‪ ،‬ﻣـﺘﻦ ﻋﺮﺑـﻲ‬
‫رواﻳﺎت ﻳﺎدﺷﺪه را ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﻲ ﻛﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﭘﺲاز‬
‫آن ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻳﻌﻘﻮب ﻋﻦ ﻋﻠﻲﺑﻦاﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻋﻦ اﺑﻴﻪ ﻋﻦ اﺑﻦاﺑﻲﻋﻤﻴﺮ ﻋﻦ ﺣﻤﺎد و ﻫﺸـﺎم‬
‫ﺟﻤﻴﻌﺎ ﻋﻦ ا‪t‬ﺣﻮل‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل اﺑﻦ اﺑﻲاﻟﻌﻮﺟﺎء‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺎل اﻟﻤـﺮأ] اﻟﻤﺴـﻜﻴﻨﻺ اﻟﻀـﻌﻴﻔﻺ ﺗﺄﺧـﺬ‬
‫ﺳﻬﻤﺎ واﺣﺪا و ﻳﺄﺧﺬ اﻟﺮﺟﻞ ﺳﻬﻤﻴﻦ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺬﻛﺮ ذﻟﻚ ﺑﻌﺾ اﺻـﺤﺎﺑﻨﺎ ﻷﺑـﻲﻋﺒـﺪاﷲ)ع(‬
‫‪213‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﭘﺮﺳﺶ ﺷﺮﻋﻲ درﺑﺎرة اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان‬

‫ﻓﻘﺎل‪ :‬ان اﻟﻤﺮأ] ﻟﻴﺲ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺟﻬﺎد و ‪ t‬ﻧﻔﻘﻺ و ‪ t‬ﻣﻌﻘﻠﻺ و اﻧﻤﺎ ذﻟﻚ ﻋﻠﻲ اﻟﺮﺟﺎل‪ ،‬ﻓﻠـﺬﻟﻚ‬
‫‪1‬‬
‫ﺟﻌﻞ ﻟﻠﻤﺮأ] ﺳﻬﻤﺎ واﺣﺪا و ﻟﻠﺮﺟﻞ ﺳﻬﻤﻴﻦ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﻠﻲﺑﻦاﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻋﻦ اﺑﻴﻪ ﻋﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞﺑـﻦﻣـﺮّار ﻋـﻦ ﻳـﻮﻧﺲﺑـﻦﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻋـﻦ‬
‫اﺑﻲاﻟﺤﺴﻦ اﻟﺮﺿﺎ)ع( ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ ﻟﻪ‪ :‬ﻛﻴﻒ ﺻﺎر اﻟﺮﺟﻞ اذا ﻣﺎت و وﻟﺪه ﻣﻦ اﻟﻘﺮاﺑـﻺ ﺳـﻮاء‪،‬‬
‫ﺑﺮث اﻟﻨﺴﺎء ﻧﺼﻒ ﻣﻴﺮاث اﻟﺮﺟﺎل‪ ،‬وﻫﻦ اﺿﻌﻒ ﻣﻦ اﻟﺮﺟﺎل و اﻗﻞّ ﺣﻴﻠﻺ؟ ﻓﻘـﺎل‪ :‬ﻷن اﷲ‬
‫‪2‬‬
‫ﻋﺰّ و ﺟﻞّ ﻓﻀّﻞ اﻟﺮﺟﺎل ﻋﻠﻲ اﻟﻨﺴﺎء درﺟﻺ‪ ،‬ﻷن اﻟﻨﺴﺎء ﻳﺮﺟﻌﻦ ﻋﻴﺎ‪ t‬ﻋﻠﻲ اﻟﺮﺟﺎل‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻋﻦ ﻋﻠﻲﺑﻦﻣﺤﻤﺪ و ﻣﺤﻤﺪﺑﻦاﺑﻲﻋﺒﺪاﷲ ﻋﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦﻣﺤﻤﺪ اﻟﻨﺨﻌﻲ ﻗـﺎل‪ :‬ﺳـﺄل‬
‫اﻟﻨﻬﻴﻜﻲ‪ ‬اﺑﺎﻣﺤﻤﺪ)ع( ﻣﺎ ﺑﺎل اﻟﻤﺮأ] اﻟﻤﺴﻜﻴﻨﻺ اﻟﻀﻌﻴﻔﻺ ﺗﺄﺧﺬ ﺳﻬﻤﺎ واﺣﺪا و ﻳﺄﺧﺬ اﻟﺮﺟـﻞ‬
‫ﺳﻬﻤﻴﻦ؟ ﻓﻘﺎل اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ)ع(‪ :‬ان اﻟﻤﺮأ] ﻟﻴﺲ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺟﻬﺎد و ‪t‬ﻧﻔﻘﻺ و ‪ t‬ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻣﻌﻘﻠﻺ‪ ،‬اﻧﻤـﺎ‬
‫ذﻟﻚ ﻋﻠﻲ اﻟﺮﺟﺎل‪ .‬ﻓﻘﻠﺖ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻲ‪ :‬ﻗﺪ ﻛﺎن ﻗﻴﻞ ﻟﻲ‪ :‬ان اﺑﻲ اﻟﻌﻮﺟﺎء ﺳﺄل اﺑﺎ ﻋﺒﺪﷲ ﻋﻦ‬
‫ﻫﺬه اﻟﻤﺴﺄﻟﻺ ﻓﺄﺟﺎﺑﻪ ﺑﻬﺬااﻟﺠﻮاب‪ ،‬ﻓﺄﻗﺒﻞ ﻋﻠﻲ‪ ‬اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ)ع( ﻓﻘـﺎل‪ :‬ﻧﻌـﻢ‪ ،‬ﻫـﺬه اﻟﻤﺴـﺄﻟﻺ‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻺ اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﻌﻮﺟﺎء واﻟﺠﻮاب ﻣﻨﺎ واﺣﺪ اذا ﻛﺎن ﻣﻌﻨﻲ اﻟﻤﺴﺄﻟﻺ واﺣﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﻠﻲﺑﻦاﻟﺤﺴﻴﻦ ﺑﺈﺳﻨﺎده ﻋﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺳﻨﺎن‪ ،‬ان اﻟﺮﺿﺎ)ع( ﻛﺘﺐ اﻟﻴـﻪ ﻓﻴﻤـﺎ‬
‫ﻛﺘﺐ ﻣﻦ ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﺋﻠﻪ‪ :‬ﻋﻠﻺ اﻋﻄﺎء اﻟﻨﺴﺎء ﻧﺼﻒ ﻣﺎ ﻳﻌﻄـﻲ اﻟﺮﺟـﺎل ﻣـﻦ اﻟﻤﻴـﺮاث‪ ،‬ﻷن‬
‫اﻟﻤﺮأ] اذا ﺗﺰوﺟﺖ اﺧﺬت و اﻟﺮﺟﻞ ﻳﻌﻄﻲ ﻓﻠﺬﻟﻚ وﻓّﺮ ﻋﻠﻲ اﻟﺮﺟﺎل‪ .‬وﻋﻠّـﻺ اﺧـﺮي ﻓـﻲ‬
‫اﻋﻄﺎء اﻟﺬﻛﺮ ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ﺗﻌﻄﻲ ا‪t‬ﻧﺜﻲ‪ ،‬ﻷن ا‪t‬ﻧﺜﻲ ﻓـﻲ ﻋﻴـﺎل اﻟـﺬﻛﺮ ان اﺣﺘﺎﺟـﺖ و ﻋﻠﻴـﻪ ان‬
‫ﻳﻌﻮﻟﻬﺎ و ﻋﻠﻴﻪ ﻧﻔﻘﺘﻬﺎ‪ ،‬وﻟﻴﺲ ﻋﻠﻲ اﻟﻤﺮأ] ان ﺗﻌﻮل اﻟﺮﺟﻞ و ‪ t‬ﺗﺆﺧـﺬ ﺑﻨﻔﻘﺘـﻪ ان اﺣﺘـﺎج‪،‬‬

‫‪ .1‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﻺ ‪ 436/17‬ش ‪ ،1‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ﻣﻦ ‪t‬ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴـﻪ‪ ،‬ﺗﻬـﺬﻳﺐ و ﻣﺤﺎﺳـﻦ(‪ ،‬دورة‬
‫‪20‬ﺟﻠﺪي وﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ 2‬ﻣﻦ اﺑﻮاب ﻣﻴﺮاث اﻷﺑﻮﻳﻦ و اﻷو‪t‬د‪.‬‬
‫‪ .2‬وﺳﺎﺋﻞاﻟﺸﻴﻌﻺ ‪ 436/17‬ش ‪ ،2‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺎﻓﻲ و ﺗﻬﺬﻳﺐ‪.‬‬
‫‪ .3‬وﺳﺎﺋﻞاﻟﺸﻴﻌﻺ ‪ 437/17‬ش ‪ ،3‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺎﻓﻲ و ﺗﻬﺬﻳﺐ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪214‬‬

‫ﻓﻮﻓّﺮ ﻋﻠﻲ اﻟﺮﺟﺎل ﻟﺬﻟﻚ‪ ،‬و ذﻟﻚ ﻗﻮل اﷲ ﻋﺰّ و ﺟﻞّ »اﻟﺮﺟﺎل ﻗﻮ‪‬اﻣﻮن ﻋﻠـﻲ اﻟﻨﺴـﺎء ﺑﻤـﺎ‬
‫‪1‬‬
‫ﻓﻀّﻞ اﷲ ﺑﻌﻀﻬﻢ ﻋﻠﻲ ﺑﻌﺾ و ﺑﻤﺎ اﻧﻔﻘﻮا ﻣﻦ اﻣﻮاﻟﻬﻢ«‪.‬‬
‫‪) .5‬اﻟﺼﺪوق( ﺑﺈﺳﻨﺎده ﻋﻦ ﺣﻤﺪانﺑﻦاﻟﺤﺴﻴﻦ ﻋﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦﺑﻦاﻟﻮﻟﻴﺪ ﻋﻦ اﺑﻦﺑﻜﻴﺮ ﻋـﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦﺳﻨﺎن‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ ﻷﺑﻲﻋﺒـﺪاﷲ)ع( ﻷي‪ ‬ﻋﻠّـﻺ ﺻـﺎر اﻟﻤﻴـﺮاث ﻟﻠـﺬﻛﺮ ﻣﺜـﻞ ﺣـﻆّ‬
‫‪2‬‬
‫ا‪t‬ﻧﺜﻴﻴﻦ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻟﻤﺎ ﺟﻌﻞ اﷲ ﻟﻬﺎ ﻣﻦ اﻟﺼﺪاق‪.‬‬
‫اﻳﻦ رواﻳﺎت ﻛﺎﻣ‪ ً4‬ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )ﺻﺤﻴﺤﻪ ﻳﺎ ﺣﺴﻨﻪاﻧﺪ( و در آنﻫﺎ ﺻﺮﻳﺤﺎً‬
‫از واژة »ﻋﻠﺖ« ﺑﺮاي ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ » اﺧﺘ‪4‬ف ارث زن و ﻣﺮد« اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘـﺲ‬
‫اﻳــﻦ ﺣﻜــﻢ ﻣﻌﻠــﻮل دﻳﮕــﺮ اﺣﻜــﺎم و روﻳﻜﺮدﻫــﺎي اﻗﺘﺼــﺎدي ﻣﻮﺟــﻮد در ﺷــﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪي)ص( درﺧﺼﻮص رواﺑﻂ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﺎﻧﻮاده اﺳـﺖ )ﻫﻤﭽـﻮن‪ ،‬ﻟـﺰوم ﻗـﺮاردادن‬
‫ﻣﻬﺮﻳﻪ ﺑﺮاي زﻧﺎن‪ ،‬وﺟﻮب ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﺎﻳﺤﺘﺎج ﺿﺮوري زﻧـﺎن از ﻧﻈـﺮ ﻣﺴـﻜﻦ و ﺧـﻮراك و‬
‫ﭘﻮﺷﺎك ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬وﺟﻮب ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﺎﻳﺤﺘـﺎج ﺿـﺮوري ﻓﺮزﻧـﺪان ﻣﺸـﺘﺮك‬
‫ﺗﻮﺳــﻂ ﭘــﺪران ﺗــﺎ زﻣــﺎن اﺳــﺘﻘ‪4‬ل ﻣــﺎﻟﻲ و اﻗﺘﺼــﺎدي آﻧــﺎن‪ ،‬ﺑــﺪون آﻧﻜــﻪ ﺑــﺮ ﻣــﺎدران‬
‫دراﻳﻦﺧﺼﻮص ﭼﻴﺰي ‪t‬زم ﺑﺎﺷﺪ و‪.(...‬‬
‫ت( در ﻳﻚ ﻣﺤﺎﺳﺒﺔ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﺣﻜﺎم ﺷـﺮﻋﻲ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رواﺑﻂ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬درﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ زﻧﺎن و دﻓـﺎع از ﺣﻘـﻮق‬
‫ﻣﺎدي و ﻣﺎﻟﻲ آﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﺑﻬﺮة ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﻔﺎوت ﺣﻖ ارث ﻣﺮدان و زﻧـﺎن‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮدان‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻬﺮة ﻧﺎﺷﻲ از ﻣﻬﺮﻳﻪ و ﻧﻔﻘﻪ زن و ﻋﺪموﺟﻮب ﭘﺮداﺧـﺖ ﻫﺰﻳﻨـﺔ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺸﺘﺮك آﻧﺎن اﺳﺖ ﺑﺮاي زﻧﺎن‪ ،‬اﺻ‪ ً4‬ﻗﺎﺑﻞ ﻗﻴﺎس ﻧﻴﺴﺖ و آنﻛﺲ ﻛـﻪ‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻫﺰﻳﻨﻪ را ﻣﻲﻛﻨﺪ »ﻣﺮد« اﺳﺖ و آنﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺑﻬﺮة ﻣﺎﻟﻲ و‬
‫ﻣﺎدي را ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬ﺑﺪون آﻧﻜﻪ ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻫﺰﻳﻨﻪاي ﺑﺎﺷﺪ »زن« اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﻺ ‪ 437/17‬ش ‪ ،4‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﻬﺬﻳﺐ‪ ،‬ﻣـﻦ ‪t‬ﻳﺤﻀـﺮه اﻟﻔﻘﻴـﻪ‪ ،‬ﻋﻠـﻞ اﻟﺸـﺮاﻳﻊ و ﻋﻴـﻮن‬
‫اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ‪.‬‬
‫‪ .2‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﻺ ‪ 438/17‬ش ‪ ،5‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﻬﺬﻳﺐ و ﻣﻦ ‪t‬ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ‪.‬‬
‫‪215‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﭘﺮﺳﺶ ﺷﺮﻋﻲ درﺑﺎرة اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان‬

‫اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﻴﺎر ﻓﺎﺣﺶ و ﻛﺎﻣ‪ ً4‬درﺟﻬﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎﻟﻲ و ﻣﺎدي زﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛـﻪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﻳﺎدﺷﺪه ﺑﺮاي ﻣﺪت ‪ 35‬ﺗﺎ ‪ 50‬ﺳﺎل زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت‬
‫‪50‬درﺻﺪيِ ﻫﻴﭻ ارﺛﻲ در دﻧﻴﺎ ﺑﺮاﺑﺮي ﻧﻤﻲﻛﻨـﺪ )ﻣﮕـﺮ آﻧﻜـﻪ ارﺛـﻲ ﻛـﺎﻣ‪ ً4‬اﺳـﺘﺜﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬در‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاي ﺑﺎ ﺛﺮوت ﻗﺎروﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در وﺿﻌﻴﺖ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻣﺜﻞ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺎ آﻣـﺎر رﺳـﻤﻲ‪ ،‬ﻣﺸـﺨﺺ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ »ﻫﺰﻳﻨﺔ ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﺔ ﻳﻚ ﺧـﺎﻧﻮادة ‪ 5‬ﻧﻔـﺮه )ﻣﻴـﺎﻧﮕﻴﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده در اﻳـﺮان( در ﺗﻤـﺎﻣﻲ‬
‫ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺿﺮوري ازﻗﺒﻴﻞ‪ :‬ﻣﺴـﻜﻦ‪ ،‬ﺧـﻮراك‪ ،‬ﭘﻮﺷـﺎك‪ ،‬ﺗﺤﺼـﻴﻞ و ﺗﻔﺮﻳﺤـﺎت ﺳـﺎﻟﻢ و‬
‫ﺿﺮوري« ﭼﻪ ﻋﺪدي را ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ‪ 40‬ﺳﺎل زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸـﺘﺮك‪ ،‬ﺑـﻪ ﭼـﻪ‬
‫ﻋﺪدي ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫ازﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ارث ﻫﺮ ﻓﺮد ﻣـﺬﻛﺮ در ﺟﺎﻣﻌـﺔ اﻳـﺮان را )ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻧﻤﻮﻧـﻪاي از‬
‫ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳ‪4‬ﻣﻲ ﻳﺎ ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﻛﻪ ‪ 20‬درﺻﺪ آن زﻳﺮ ﺧﻂ ﻣﻄﻠـﻖ ﻓﻘـﺮ و ‪ 40‬درﺻـﺪ آن روي‬
‫ﺧﻂ ﻓﻘﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ و ‪ 32‬درﺻﺪ آن داراي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺘﻮﺳﻂ )از ﺿﻌﻴﻒ ﺗﺎ ﻗﻮي( و ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫‪ 8‬درﺻﺪ آن ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﺎ ﻛﺎﻣ‪ ً4‬ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ را ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ( ﻛـﻪ ﻋﻤـﺪﺗﺎً‬
‫ﻳﻚﺑﺎر در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت ﻋﻤﺮ )ﻳﺎ دوﺑﺎر‪ ،‬در ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺎﻧﻮادهﻫـﺎ‪ ،‬ﺑـﻪﺧـﺎﻃﺮ ﺛـﺮوت ﻣـﺎدري(‬
‫اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ و ﺣﺪاﻛﺜﺮ ‪ 50‬درﺻﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺳﻬﻢ زﻧﺎن را ﺑﻪ ﻣﺮدان دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺑـﺎ ﻋـﺪد‬
‫و رﻗﻢ ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ »ﺗﻔﺎوت ﻓﺎﺣﺶ اﻳﻦ ﺑﺮﺧﻮرداريﻫﺎ و ﻧﺎﺑﺮﺧﻮرداريﻫﺎ ﺑﻪﻧﻔـﻊ‬
‫زﻧﺎن در اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ اﻗﺘﺼﺎد ﺧﺎﻧﻮاده« ﭘﻲ ﺑﺒﺮﻳﻢ و ﺑﻪ آن اﻗﺮار ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ث( ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ‪ ،‬ﺣﻜـﻢ ارث ﻛـﻪ در ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤـﺪي)ص( ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺎت‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﻋﺼﺮ ﻧﺰولوﺣﻲ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ و ﻋﺮﻓﻲ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫آنزﻣﺎن ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ دارد‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺻﺮﻳﺢ رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه‪ ،‬در ﺣﻜﻢ ﻣﻌﻠﻮل دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺎت‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﺖ و اﮔﺮ آن ﻣﻨﺎﺳـﺒﺎت )ﻣﺜـﻞ ﻟـﺰوم ﭘﺮداﺧـﺖ دﻳـﻪ ﺑـﺮ ﻋﺎﻗﻠـﻪ( ﺑـﺎ‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪي ﻫﻤﭽﻮن ﺑﻴﻤﻪ )ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ و ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎي اﻫـﻞﺳـﻨﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺮوعﺑﻮدن آن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ( در زﻣﺎن ﻣﺎ ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻲاﻟﻘﺎﻋـﺪه ﺑﺎﻳـﺪ اﻣﻜـﺎن‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪216‬‬

‫ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ را ازﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻣﺴﺒﻮق ﺑﻪ ﺣﻜﻢ اوﻟﻴﺔ‬
‫ارث )ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﻘﺪ اﺧﻮت( اﺳﺖ و ﺧﻮد ﺣﻜﻢ‪ ،‬ﺛﺎﻧﻮي اﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫ﻧﺸﺎن از »ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺑﻮدن ﺣﻜﻢ ارث« دارد‪.‬‬
‫ج( در ﺟﻮاﻣﻌﻲ ﻛﻪ اﺳﺎﺳـﺎً ﻣﻨﺎﺳـﺒﺎت اﻗﺘﺼـﺎد ﺧـﺎﻧﻮاده در آنﻫـﺎ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﻟـﺰوم‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻬﺮﻳﻪ ﻳﺎ ﻟﺰوم ﭘﺮداﺧﺖ ﻳﻚﺟﺎﻧﺒﺔ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي زﻧـﺪﮔﻲ ﻣﺸـﺘﺮك ﻧﻴﺴـﺖ و زن و‬
‫ﻣﺮد ﺑﺎ ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪) ،‬ﻳﺎ در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌـﻪاي‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﺑﺪ( ﻧﻴﺰ ﻋﻠﻲاﻟﻘﺎﻋﺪه ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺣﻜﻢ ﻓﻌﻠﻲ ارث را ﺟﺎري ﻛﺮد و ﺑﺎﻳﺪ آنرا ﻣﻨﺘﻔﻲ‬
‫داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻋﻠﺖ ﻃﺮح ﺣﻜﻢ ارث‪ ،‬ﻣﻔﻘﻮد اﺳﺖ و ﺗﺮدﻳـﺪي ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ‪ :‬اﻟﻤﻌﻠـﻮل‬
‫ﻳﻨﺘﻔﻲ ﺑﺎﻧﺘﻔﺎء ﻋﻠﺘﻪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺸﻢ‬
‫زن و اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬

‫درﺧﺼﻮص »اﻣﺎﻣﺖ زن در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدان ﻧﻴﺰ ﺣﻀـﻮر دارﻧـﺪ« ﭘﺮﺳـﺶﻫـﺎﻳﻲ‬

‫ﻣﻄﺮح ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ اﺟﻤﺎﻟﻲ آن ﺑﻪاﻃ‪4‬ع ﻣﻲرﺳﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي اﺻـﺎﻟﻺا‪t‬ﺑﺎﺣﺔ ﻋﻘﻠﻴـﻪ‪ ،‬اﻣﺎﻣـﺖ زن در ﻧﻤﺎزﻫـﺎي واﺟـﺐ‪ ،‬درﺻـﻮرت‬
‫داﺷﺘﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ‪t‬زم )اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬آﺷﻨﺎﺑﻮدن ﺑﻪ اﺣﻜـﺎم ﻧﻤـﺎز‪ ،‬رﻋﺎﻳـﺖ‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ‪t‬زم ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز( ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻞ ﻧﻘﻠﻲ ﺻﺮﻳﺢ و ﻣﻌﺘﺒﺮي )اﻋﻢ از آﻳﺔ ﻗﺮآن ﻳﺎ رواﻳﺖ داراي ﺳﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒـﺮ(‬
‫درﻣﻮرد »ﻋﺪمﺟﻮاز اﻣﺎﻣﺖ زن ﺑﺮاي ﻣﺮد« در ﻣﺘﻮن ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻓﻘﻬﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﺻﻄ‪4‬ﺣﺎً »ﻣﺮﺳﻠﻪ«اﻧﺪ )ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻨﺪ ﻧﺪارﻧﺪ( و‬
‫ازﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﻳﻲ »ﺿﻌﻴﻒ« ﺷﻤﺮده ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﻣﻌﺘﺒـﺮ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫رواﻳﺎت ازﻧﻈﺮ ﻋﺪدي »‪ 3‬ﻳﺎ ‪ 4‬رواﻳـﺖ«اﻧـﺪ ﻛـﻪ از ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣـﻲ)ص( و اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫ﻋﻠﻲ)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮاي »ﻋﺪمﺟﻮاز« وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻔﺎد اﻳﻦ‬
‫رواﻳﺎت )اﮔﺮ ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ( ﺑﻴﺎن ﻛﺮاﻫﺖ ﻋﺮﻓﻲ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه در روزﮔﺎر ﺻﺪور و ﻧﺰد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آنزﻣﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜ‪ ً4‬در رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ از اﻣﺎم)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺔ »ﻧﻬﻲ اﻣﺎﻣﺖ زن ﺑﺮاي ﻣﺮد‪ ،‬در‬
‫ﻛﻨﺎر ﻧﻬﻲ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﺮاي ﺣﺎﺿﺮ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺮدﻳﺪي در ﺻﺤﺖ اﻣﺎﻣـﺖ ﻣﺴـﺎﻓﺮ‬
‫ﺑﺮاي ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺴﺖ و »ﻧﻬﻲ را ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﻛﺮاﻫﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ »اﻣﺎﻣﺖ زن ﺑﺮاي ﻣـﺮد‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪218‬‬

‫ﻧﻴﺰ ﺻﺤﻴﺢ وﻟﻲ ﻣﻜﺮوه اﺳﺖ« ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺮاﻫﺖ ﻧﻴﺰ ﺧﺒﺮ از ﻛﺮاﻫﺖ ﻋﺮﻓﻲ ﻣﻲدﻫـﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫اﮔﺮ در ﺟﺎﻣﻌﻪاي اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺷﻤﺮده ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻛﺮاﻫﺖ ﺷﺮﻋﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪t‬زم ﺑﻪذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ درﻣﻮرد »ﻗﻀﺎوت و و‪t‬ﻳﺖ ﻛﻠّﻲ زن« ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻜﻞ اﺻﻠﻲ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬
‫راﻳﺞ »ﻋﺪموﺟﻮد دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﺻﺮﻳﺢ ﻧﻘﻠﻲ در ﻧﻔﻲ ﺗﺼـﺪي زﻧـﺎن« در ﻣﺘـﻮن ﺷـﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪي)ص( اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺼﻮص ﻛﻪ در ﻗﺮآنﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎ دﻳﺪي ﻣﺜﺒﺖ و ﺗﺄﻳﻴـﺪآﻣﻴﺰ‪ ،‬داﺳـﺘﺎن‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﻚ زن )ﺑﻠﻘﻴﺲ( را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺻﺤﻴﺢ او‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻪ »اﻣﻨﻴﺖ و‬
‫رﺳﺘﮕﺎري« )ﻓ‪4‬ح( رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎل اﻳﻦ ﻧﻘﻞ ﻗﺮآﻧﻲ ﻛﺠﺎ و آن ﻧﻘـﻞﻫـﺎي ﺿـﻌﻴﻒ رواﻳـﻲ‬
‫)ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ راﻳﺞ( ﻛﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺮﺧ‪4‬ف ﮔـﺰارش ﻗـﺮآن‪ ،‬ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ‪» :‬ﻫﺮﮔـﺰ رﺳـﺘﮕﺎر‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ ﻗﻮﻣﻲ ﻛﻪ زﻧﻲ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﺪ«؟!‬
‫‪ .3‬ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ »اﻋﺘﻤﺎد ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن اﻳﻦ رواﻳﺎت و اﺟﻤﺎع آﻧـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺪمﺟﻮاز اﻣﺎﻣﺖ زن ﺑﺮاي ﻣﺮد« ﺿﻌﻒ رواﻳﺎت را ﺟﺒﺮان ﻛـﺮده و ﻣﻮﺟـﺐ »اﻋﺘﺒـﺎر« آن‬
‫رواﻳﺎت ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻃ‪4‬ق روﻳﻜﺮد »ﺟﺒﺮان ﺿﻌﻒ رواﻳﺎت ﺑﻪ اﻋﺘﻤﺎد ﻋﻤﻠﻲ ﻓﻘﻬﺎ« ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮﭘﺬﻳﺮي‬
‫ﻫﻤﺔ آدﻣﻴﺎن از ﻓﺮﻫﻨـﮓ زﻣﺎﻧـﻪ و ﺗﺴـﻠﻂ ﻓﺮﻫﻨـﮓ »ﻣﺮدﺳـﺎ‪t‬راﻧﻪ« ﺑـﺮ ﺟﻮاﻣـﻊ ﺑﺸـﺮي و‬
‫ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و اﻋﺮاب‪ ،‬ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ اﺳـﺖ و درﻛﻠﻴـﺔ اﺣﻜـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ زن و ﻣﺮد اﺳﺖ و دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﻳﺎ ﻧﻘﻠﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﻧﺪارد‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻳـﻦ‬
‫روﻳﻜﺮد را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮد‪) .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﺘ‪4‬ﻓﻲ ﺑﻴﻦ ﭘﻴﺮوان ﺷـﺮاﻳﻊ‬
‫ﻳﺎ ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻛﺮد(‪.‬‬
‫‪ .4‬اﺳﺘﻨﺎد ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻪ »اﺻﺎﻟﻺ ﻋﺪم اﻟﺼﺤﻺ« درﻣﻮرد ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺮداﻧـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫اﻣﺎﻣﺖ زن ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ »اﺻﺎﻟﻺ اﻟﺼﺤﻺ« ﻧﻘﺾ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺳﻜﻮت ﻣﻌﻨـﻲدار‬
‫ﺷﺎرع دراﻳﻦﺧﺼﻮص )ﺑﻪﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﺋﻤـﺔ ﺷـﻴﻌﻪ‪ ،‬ﭘـﺲ از اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ)ع(‬
‫ﺳﺨﻨﻲ دراﻳﻦﺑﺎره ﻧﻘﻞ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻧﻔﻲ و ﻧﻪ در اﺛﺒـﺎت( ﻧﺸـﺎﻧﮕﺮ »ﻋـﺪمﻣﻤﻨﻮﻋﻴـﺖ«‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪219‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﭘﺮﺳﺶ ﺷﺮﻋﻲ درﺑﺎرة اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان‬

‫‪ .5‬ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻪ رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ درﻣﻮرد »ﻋﺪمﺟﻮاز ﺳﺒﻘﺖ ﻣﺮدان ﺑﺮ زﻧـﺎن در ﺻـﻔﻮف‬

‫ﻧﻤﺎز و ﻟﺰوم ﺗﺄﺧﻴﺮ ﺻﻒ زﻧﺎن از ﻣﺮدان ﻳﺎ ﺑﺮاﺑﺮي ﺻﻔﻮف )ﻣﺤﺎذا](« وارد ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬
‫اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮده و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ »اﻣﺎﻣﺖ زن‪ ،‬ﻣ‪4‬زم ﺑـﺎ ﺳـﺒﻘﺖ او ﺑـﺮ ﻣـﺮدان اﺳـﺖ و‬
‫درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﻄ‪4‬ن ﻧﻤﺎز وي ﻣﻲﺷﻮد«‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ از دو ﺟﻬﺖ )ﻋ‪4‬وه ﺑﺮ اﺷـﻜﺎ‪t‬ت دﻳﮕـﺮي ﻛـﻪ ﺳـﺎﻳﺮ ﻓﻘﻬـﺎ ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ(‬
‫ﻣﺨﺪوش اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻳﻜﻢ( اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ )ﭼﻪ ﻣﺮد و ﭼﻪ زن( ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻣﺴـﺎوي ﺑـﺎ دﻳﮕـﺮان ﺑﺎﻳﺴـﺘﺪ و‬
‫ﺳﺒﻘﺖ ﺑﺮ ﻣﺄﻣﻮﻣﻴﻦ ﻧﮕﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ درﺧﺼﻮص »اﻣﺎﻣﺖ زن ﺑـﺮاي زﻧـﺎن« در رواﻳﺘـﻲ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮه‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻧﻴﺰ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم( آﻧﭽﻪ درﺧﺼﻮص ﺻﻔﻮف ﻧﻤﺎزﮔﺰاران وارد ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ارﺗﺒـﺎﻃﻲ ﺑـﺎ ﺟﺎﻳﮕـﺎه‬
‫اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻨﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﺻﺮﻳﺤﻲ از ﺷﺎرع‪ ،‬درﻣﻮرد اﻣﺎﻣﺖ زن وﺟﻮد ﻧﺪارد‬
‫)ﻛﻪ ﻧﺪارد( ﺣﻜﻢ ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ وي ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﺎ ﺣﻜﻢ ﺻﻔﻮف‬
‫ﻣﺄﻣﻮﻣﻴﻦ )زﻧﺎن و ﻣﺮدان( ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ .6‬اﺟﻤﺎع و اﺗﻔﺎق ﻓﻘﻬﺎ در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬دﻟﻴـﻞ ﻣﺴـﺘﻘﻠﻲ ﻧﻴﺴـﺖ و ﻧﺎﺷـﻲ از د‪t‬ﻳـﻞ و‬
‫ﻣﺪارك دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪) .‬درﻣﻮرد اﻳﻦﻛﻪ »اﺟﻤﺎع ﻣﺪرﻛﻲ« ﺣﺠﺖ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ارزش آن در ﮔﺮو ارزش ﻣﺪرك ﻳﺎ ﻣـﺪارك آن‬
‫اﺳﺖ(‪ .‬ﻣﺴﺘﻨﺪات ﻳﺎدﺷﺪه ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ »ﻋﺪمﺟﻮاز ﺷﻨﻴﺪن ﺻﺪاي اﺟﻨﺒﻴـﻪ« ﺑـﺮاي ﻧـﺎﻣﺤﺮم‪،‬‬
‫درﻣﻮرد ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺻﺒﺢ و ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎ و ﻟﺰوم »ﺟﻬﺮ‪ :‬ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨـﺪ ﺧﻮاﻧـﺪن« ﺑـﺮاي‬
‫اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺮدان در آنﻫﺎ‪ ،‬درﺧﺼﻮص اﻣﺎﻣﺖ زﻧﺎن ﺑﺮاي ﻣﺮدان اﺷـﻜﺎل ﻛـﺮدهاﻧـﺪ و‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ رﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪220‬‬

‫ب( ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد رواﻳﺎت ﺑﺪون ﺳﻨﺪ ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻜـﻢ رﺿـﺎﻳﺖ‬
‫دادهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺿﻌﻴﻔﻪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ ﺑﺨﺶ وﺳﻴﻌﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن )زﻧﺎن( را‬
‫اﺛﺒﺎت ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫پ( ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد »ﻣﻔﻬﻮم ﻳﺎﺑﻲ از رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮهاي ﻛـﻪ اﻣﺎﻣـﺖ زن را ﺑـﺮاي‬
‫زﻧﺎن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ« و اﻳﻦ ادﻋﺎ ﻛﻪ ‪t‬زﻣﺔ ﺳـﺨﻦ آﻧـﺎن اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‪» :‬اﮔـﺮ‬
‫اﻣﺎﻣﺖ زن ﺑﺮاي ﻣﺮدان ﻣﻤﻨﻮع ﻧﺒﻮد‪ ،‬در ﻣﺘﻦ اﻳﻦ رواﻳﺎت‪ ،‬آن را ﻣﻘﻴـﺪ ﺑـﻪ اﻣﺎﻣـﺖ ﺑـﺮاي‬
‫زﻧﺎن ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ »اﺛﺒﺎت ﺷﻴﺊ‪ ،‬ﻧﻔﻲ ﻣﺎﻋﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ«‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ اﻣﺎﻣﺖ زن ﺑـﺮاي‬
‫زﻧﺎن در اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ آﻧﺎن ﺑﺮاي ﻣﺮدان را ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺤﺚ »ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ« ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺟﺰ درﺧﺼﻮص »ﻣﻔﻬﻮم ﺷﺮط اﻧﺤﺼﺎري« ﻳﺎ ﺑﺮﺧـﻲ ﻣـﻮارد‬
‫ﺧﺎص از »ﻣﻔﻬﻮم وﺻﻒ ﻳﺎ اﺳﺘﺜﻨﺎء« ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎاﻃﻤﻴﻨﺎن‪ ،‬ﺣﻜﻤـﻲ را ﺑـﻪ ﮔﻮﻳﻨـﺪة ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ داد‪ .‬درﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﻣﺎﻣﺖ زن ﺑﺮاي زﻧﺎن‪ ،‬رواﻳﺎت ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﺷـﺮاﻳﻂ ‪t‬زم‬
‫ﺑﺮاي »ﻣﻔﻬﻮمﻳﺎﺑﻲ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ت( ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪ »ﻋﺪمرواج ﻳﺎ ﻋﺪماﺗﻔﺎق اﻣﺎﻣﺖ زن ﺑﺮاي ﻣﺮد در ﻧﻤﺎز« اﺳـﺘﻨﺎد‬
‫ﻛﺮده و اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ ﺳﻴﺮة ﻗﻄﻌﻴ‪‬ﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪﻫﻤﻴﻦﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻣﻤﻨﻮﻋﻴـﺖ‬
‫آن ﻧﻈﺮ دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ زﻣﻴﻨﺔ ‪t‬زم ﺑﺮاي ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ در زﻣـﺎنﻫـﺎي ﻣﺘـﺄﺧﺮ را‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ »ﺳﻜﻮت ﻣﺪاراﺗﻲ ﺷﺎرع« را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ ﻋﺪمﻣﺸـﺮوﻋﻴﺖ راﻫﻜﺎرﻫـﺎي‬
‫ﻏﻴــﺮراﻳﺞ داﻧﺴــﺖ‪ .‬ﺣــﺪاﻛﺜﺮ ﭼﻴــﺰي ﻛــﻪ از اﻳــﻦ ﻃﺮﻳــﻖ اﺛﺒــﺎت ﻣــﻲﺷــﻮد‪ ،‬ﻣﺸــﺮوﻋﻴﺖ‬
‫راﻫﻜﺎرﻫﺎي راﻳﺞ و ﺷﺎﻳﻊ اﺳﺖ )ﻛﻪ ﻣﻮردﭘﺬﻳﺮش اﺳـﺖ( وﻟـﻲ اﺛﺒـﺎت اﻧﺤﺼـﺎريﺑـﻮدن‬
‫ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬در راﻫﻜﺎرﻫﺎي راﻳﺞ و ﺑﻲﺑﺪﻳﻞﺑـﻮدن آنﻫـﺎ‪ ،‬اﻣـﺮي دﺷـﻮار و ﻣﺤﺘـﺎج د‪t‬ﻳـﻞ‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎنآور دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ درﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻔﻘﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪221‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﭘﺮﺳﺶ ﺷﺮﻋﻲ درﺑﺎرة اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان‬

‫‪ .7‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻜﺎت ﻳﺎدﺷﺪه »ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻋﻘﻠﻲ ﻳﺎ ﻧﻘﻠـﻲ درﻣـﻮرد ﻋـﺪمﺻـﺤﺖ‬
‫اﻣﺎﻣﺖ زن ﺑﺮاي ﻣﺮد‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ »ﺟﻮاز ﻋﻘﻠﻲ اﻣﺎﻣﺖ زن ﺑﺮاي ﻣﺮد« ﺑﻪ ﻗﻮت‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ و ﺧﺪﺷﻪاي ﺑﻪ آن وارد ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .8‬ﺑﻪﮔﻤﺎنﻣﻦ‪ ،‬از ﻣﺠﻤﻮع رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮهاي ﻛﻪ درﻣﻮرد اﻣﺎﻣﺖ زن ﺑﺮاي زﻧـﺎن وارد‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ »ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬در ﻣﻴـﺎن ﺻـﻒ زﻧـﺎن‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺳﺒﻘﺖ او ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻪ درﻣﻮرد اﻣﺎﻣﺖ زن در ﻧﻤـﺎز ﺟﻤـﺎﻋﺘﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺮدان ﻧﻴـﺰ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻮردﺗﺄﻛﻴﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻋﻔﺎف و ﺣﻴﺎ را درﺣﺪ‪‬ي ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺻﻒ ﻣﺮدان و زﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺎوي ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲﺷـﻮد و زﻧـﻲ ﻛـﻪ اﻣﺎﻣـﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻴﺎﻧﺔ ﺻﻒ زﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫از ﺧﺪاي ﺑﺰرگ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺎ را در ﻣﺴﻴﺮ ﻋﻠﻢ‪ ،‬اﻳﻤﺎن و اﺧ‪4‬ق‪ ،‬ﻳﺎري ﻛﻨـﺪ‬
‫و از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( آﮔﺎه ﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪ 31‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪ ،1384‬ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎن‬
 ‫ﻫﻔﺘﻢ‬
‫]ﻋﺸﻖ ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ[‬

‫ﻣﻦ ﻋﺎﺷﻖ دﺧﺘﺮي ﺑﻮدم ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﺎﻧﻮادهاش‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ازدواﺟﻲ ﺗﺤﻤﻴﻠﻲ رﺿـﺎﻳﺖ‬
‫داد و اﻛﻨﻮن ﭼﻨﺪ ﺳﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬او ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﻣـﻦ‬
‫ﻋ‪4‬ﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻦ ﻫﻢ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ازدواج ﻛﺮدم ﺗﺎ ﺷـﺎﻳﺪ او را ﻓﺮاﻣـﻮش ﻛـﻨﻢ و‬
‫ﺳﺮﮔﺮم زن و ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﻮم‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﻤﺎم وﺟﻮدم ﺑﻪ ﻋﺸﻘﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ راﻫـﻲ‬
‫ﺑﺮاي اﺑﺮاز ﻳﺎ ﻓـﺮار از آن ﻧـﺪارم‪ .‬ﮔـﺎه او را در ﻣﺴـﻴﺮ رﻓـﺖوآﻣـﺪ ﻣـﻲﺑﻴـﻨﻢ‪ .‬در ﻧﮕـﺎهﻫـﺎي‬
‫ﺣﺴﺮتزدة ﻫﺮ دو ﻧﻔﺮﻣﺎن ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺳ‪4‬ﻣﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ و ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪،‬‬
‫ﺷﻮر و ﺷﺮار ﻋﺸﻘﻲ را ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز زﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮاﻧﻊ ﻋﺮﻓﻲ و ﺷـﺮﻋﻲ‪ ،‬ﻣـﺎ را‬
‫از ﻫﻢ دور ﻧﮕﻪ ﻣﻲدارد وﮔﺮﻧﻪ در ﺷﻬﺮ ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﺜﻞ ﺷﻬﺮ ﻣـﺎ‪ ،‬ﺑـﻪراﺣﺘـﻲ ﻣـﻲﺗـﻮان ﻗـﺮار و‬
‫ﻣﺪارﻫﺎﻳﻲ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺎه اﺣﺴـﺎس ﮔﻨـﺎه ﻣـﻲﻛـﻨﻢ و ﻧﻤـﻲداﻧـﻢ‬
‫ﺟﻮاب ﺧﺪا را ﭼﻪ ﺑﺪﻫﻢ اﮔﺮ ﻣﺮا ﻣﻮردﻋﺬاب ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﻋ‪4‬ﻗﺔ ﺧﻮد را ﺑﻪ زﻧـﻲ‬
‫ﺷﻮﻫﺮدار‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻛﺮدهام و ﻣﺤﺒﺘﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ اﺧﺘﺼﺎص دﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺴﻲ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دادهام ﻛﻪ ﻧﺎﻣﻮس دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ اﻳﻦ ﺑـﻪﻣﻌﻨـﻲ ﺧﻴﺎﻧـﺖ ﺑـﻪ ﻧـﺎﻣﻮس دﻳﮕـﺮي‬
‫ﻧﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ ﻧﮕﺎه ﻣﻦ ﺑﻪ او‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﺣﺮام ﻧﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ او ﻧﻴﺰ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر اﺳـﺖ اﮔـﺮ ﻛـﻪ ﻫﻨـﻮز ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮدي ﻣﺜﻞ ﻣﻦ ﻋ‪4‬ﻗﻪ دارد؟ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﺷﻤﺎ از ﻋﺸﻖ ﭼﻴﺰي ﻣﻲداﻧﻴـﺪ ﻳـﺎ ﻧـﻪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺧـﻮاﻫﺶ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬آﻗﺎي ﻗﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻋﺸﻖ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻜﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ درﺑﺎرة ﻋﺎﺷﻘﺎن ﻧﻈﺮ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬از ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻧﻈﺮﻳﺎت و ﺑﺮﺧﻲ ﺳﺮودهﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﻛـﻪ‬
‫در وﺑ‪4‬گ »از ﻧﮕﺎه ﻣﻦ« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻛﺮدم ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻋﺸﻖ را ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﺪ‪ .‬اﻣﻴﺪوارم‬
‫ﻣﺮا راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﺧﻴﻠﻲ از آدمﻫﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺜـﻞ ﻣـﻦ‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺧﻮاﻧﺪهام ﻛﻪ دﺧﺘﺮاﻧﻲ را از ازدواج ﺑﺎ ﻓﺮد ﻣﻮردﻋ‪4‬ﻗﻪﺷﺎن ﻣﻨـﻊ‬
‫‪223‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﭘﺮﺳﺶ ﺷﺮﻋﻲ درﺑﺎرة اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان‬

‫ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻪزور ﺑﻪازدواج ﺑﺎ دﻳﮕﺮي وادارﺷﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺒﻮل ﻛﺮد ﻛـﻪ ﺧﻴﻠـﻲﻫـﺎ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺟﻮاب ﺷﻤﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ راﻫﻨﻤﺎي ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺜـﻞ ﻣـﻦ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﭘﺎﺑﻨﺪ دﻳﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ وﻟﻲ ﮔﺮﻓﺘـﺎر ﻋﺸـﻖﻫـﺎي ﻧﺎﻓﺮﺟـﺎﻣﻲ ﺷـﺪهاﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻋﺎﻣـﻞ آن‪،‬‬
‫ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﺸﻖﻫﺎ ﺑﻪﻫﻤﻴﻦﺻـﻮرت‪،‬‬
‫ﻧﺎﻛﺎم ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ و ﻋﺎﺷﻖ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺮاق ﻳﺎر ﺑﺴﺎزد؛ وﻟﻲ ﺳﺌﻮال ﻣﻦ اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ آﻳـﺎ‬
‫ﻧﮕﻪداﺷﺘﻦ ﻋﺸﻘﻲ ﭼﻨﻴﻦ در دل‪ ،‬ﮔﻨﺎه اﺳﺖ؟ آﻳﺎ اﻧﺪك ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻛﻪ اﻣﻜﺎﻧﺶ ﻓـﺮاﻫﻢ ﻣـﻲﺷـﻮد‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ؟ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻗﻮت ﺑﺪﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺌﻮالﻫﺎي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﺜﻞ ﻣﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ 16‬اﺳﻔﻨﺪ ‪1387‬‬

‫از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ اﻋﺘﻤﺎد ﻛﺮده و ﭘﺮﺳﺶ ﺧﻮد را ﻣﻄﺮح ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم‪.‬‬

‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ را ﻳﺎدآوري ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﺳﺎﺳﺎً »ﻋﺸﻖِ« ﺣﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان درﻣـﻮرد آن ﺣﻜـﻢ اﻟﺰاﻣـﻲ‬
‫ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ »اﻣﺮي ﻏﻴﺮاﺧﺘﻴﺎري« اﺳﺖ و از ﻧﻮع اﻧﻔﻌـﺎلﻧﻔـﺲ اﺳـﺖ و در اﻣـﻮر‬
‫ﻏﻴﺮاﺧﺘﻴﺎري‪ ،‬ﺗﻜﻠﻴﻒ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﺸﻖِ ﺣﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻧﺴﺒﺘﻲ ﺑﺎ »ﺷﻬﻮت ﺟﻨﺴﻲ« ﻧﺪارد‪ .‬ﻋ‪4‬ﻗﺔ ﺷﺪﻳﺪي ﻛﻪ در ﻋﺸﻖ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻴﺪان ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪة »ﺷﻬﻮتراﻧﻲ« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻫﻤﻴﻦدﻟﻴﻞ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﻋﺸﻖِ زﻣﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺷﻌﺒﻪاي از ﻋﺸﻖ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻗـﺮاردادن اﻳـﻦ ﻣﻘﻮﻟـﻪ‬
‫درﻛﻨﺎر »ﻧﮕﺎه ﺣﺮام« ﻳﺎ »ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻮس« ﻛـﻪ »اﻣـﻮري اﺧﺘﻴـﺎري«اﻧـﺪ و ﺟـﺮم و ﮔﻨـﺎه‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎً ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻧﺎﻣﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﮔﺎه دﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »اﻏﺮاض ﺷﻬﻮاﻧﻲ« را اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً ﺑـﻪﻋﻨـﻮان »ﻋﺸـﻖ« ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻳﺎ آﻏﺎز ﻳﻚ راﺑﻄﺔ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ‪ ،‬از ﻣﺴﻴﺮي ﺷـﻬﻮاﻧﻲ و ﻏﻴﺮﻋﺎﺷـﻘﺎﻧﻪ ﮔـﺬر ﻛـﺮده و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻋﺸﻘﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻣﺜﻞ آنﭼﻴﺰي ﻛﻪ درﻣﻮرد ﻋ‪4‬ﻗﺔ »زﻟﻴﺨﺎ« ﺑﻪ‬
‫ﻳﻮﺳﻒ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد(‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮارد را ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎﻣ‪ ً4‬از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻛﺮد و ﺣﻜﻢ ﻫﺮ ﻳﻚ را‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪224‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﺎي ﺧﻮد ﻗﺮار داد‪ .‬رواﺑﻂ ﮔﻨﺎهآﻟﻮد ﺷﻬﻮاﻧﻲ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ رواﺑﻂ ﺷـﻬﻮاﻧﻲ ﻣﺸـﺮوع‬
‫ﺳﻨﺠﻴﺪ و ﻣﻘﻮﻟﺔ ﻋﺸﻖ را ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﺎي دﻳﮕﺮي ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داد و درﺑـﺎرة آن ﺳـﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﻗﺮآنﻛﺮﻳﻢ و رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﭘﺪﻳﺪهاي ﺑﻪ ﻧـﺎم »ﻋﺸـﻖ« اﻗـﺮار‬
‫‪1‬‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و آن را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﻣﺤﻘﻖ‪ ،‬ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬در ﻋﺎﻟﻢواﻗﻊ ﺑﺎ ﭘﺪﻳﺪهﻫـﺎﻳﻲ از ﻧـﻮع ﻣﻮردﭘﺮﺳـﺶ ﺷـﻤﺎ ﻣﻮاﺟـﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ آن ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و وﻗﺎﻳﻊ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﺣﻜﺎم اﻟﺰاﻣﻲ ﺧﻮد را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﻣﻮارد ﺗﺰاﺣﻢ و ﺗﻌﺎرض »رﺧﺼـﺖﻫـﺎي ﻋﺸـﻖ« و »اﻟﺰاﻣـﺎت ﺷـﺮﻋﻲ ﻳـﺎ ﻋﺮﻓـﻲ« ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﭼﺎرهﺟﻮﻳﻲ ﻛﺮد و ﺣﺘﻲاﻟﻤﻘﺪور ﺑﺎ ﻣﺮاﻋﺎت ﻫﺮ دوﻃﺮف‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ رﻓﻊ ﺗﻌﺎرض و ﺗﺰاﺣﻢ‬
‫ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺪونﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻟﻮازم ﻃﺒﻴﻌـﻲ و ﻋﻘ‪4‬ﻧـﻲ »ﻋﺸـﻖ و ﻣﺤﺒـﺖ«‪ ،‬آن را ﺑـﺎ‬
‫زﻧﺠﻴﺮ اﺣﻜﺎم اﻟﺰاﻣﻲ ﺷﺮﻋﻲ و ﻋﺮﻓﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻋﺎدي و ﺷﻬﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪﺑﻨـﺪ ﻛﺸـﻴﺪ و‬
‫ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻢ و ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺪونﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻟﺰاﻣﺎت ﺷﺮﻋﻲ و ﻋﺮﻓﻲ ﻧﺎﺷـﻲ از‬
‫»ﻗﺮارداد ازدواج«‪ ،‬ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﭘﺪﻳﺪة ﻣﺒـﺎرك ﻋﺸـﻖ‪ ،‬ﺑـﺎب »ﺑـﻲوﻓـﺎﻳﻲ ﺑـﻪ ﻋﻬـﺪ و ﭘﻴﻤـﺎن‬
‫ازدواج« ﻳﺎ »ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻫﻤﻪﮔﻮﻧﻪ رواﺑﻂ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﺔ ﻏﻴﺮﺷﻬﻮاﻧﻲ« را ﮔﺸﻮد‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً »ﻧﮕﺎه ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ و ﻏﻴﺮﺷﻬﻮاﻧﻲ« ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻋﺎﺷﻖ اﺳـﺖ )ﺧـﻮاه‬
‫زن ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻣﺮد( ﺣﺮام ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ راﺑﻄﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ وﺟـﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﺎﺷﻖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟـﺖ »اﺿـﻄﺮار« ﻗـﺮار دارد و از ﺑـﺎب »ﺿـﺮورت اﻛﺘﻔـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ ﺿﺮورت« ﻋﻘ‪ ً4‬و ﺷﺮﻋﺎً ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻳﻦ ﺣـﺪاﻗﻞ را ﻣﻤﻨـﻮع ﻛـﺮد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣـﺮد‪‬‬
‫ﻋﺎﺷﻖ ﻳﺎ زﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ ﻣﺮدي را دوﺳﺖ دارد‪ ،‬ﻋﻠﻲرﻏﻢ داﺷﺘﻦِ ﻫﻤﺴﺮ‪ ،‬ﻋﻘ‪ ً4‬و ﺷـﺮﻋﺎً‬
‫ﻣﺠﺎزﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﺻـﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﻋﺎﺷـﻘﺎﻧﻪ ﻧﮕـﺎه ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ از رﻓﺘﺎرﻫـﺎي ﻣﺸـﻬﻮد‬

‫‪... .1‬ﻗﺪ ﺷﻐﻔﻬﺎ ﺣﺒﺎ‪ ،...‬ﻳﻮﺳﻒ‪ .30،‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪.253/12‬‬

‫‪225‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﭘﺮﺳﺶ ﺷﺮﻋﻲ درﺑﺎرة اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان‬

‫ﺧ‪4‬فﻋﺮف‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖﻫﺎي ﻓﺴﺎداﻧﮕﻴﺰ دﻳﮕﺮان ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺰوﻣﺎً ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ارﺗﺒﺎط دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺧ‪4‬ف ﺷﺮع ﻳﺎ ﻋﺮف ﺑﺎﺷﺪ)ﺣﺘـﻲ از‬
‫ﻧﻮع ﻏﻴﺮﺷﻬﻮاﻧﻲ و ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ( ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ از ﻧﮕـﺎهﻛـﺮدن ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻧﻴـﺰ‪ ،‬ﺻـﺮﻓﺎً‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازة رﻓﻊ اﺿﻄﺮار ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر دﻏﺪﻏـﺔ »ﺑـﻲوﻓـﺎﻳﻲ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻫﻤﺴـﺮ« ﻳـﺎ‬
‫»ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻮس دﻳﮕﺮي« ﻧﮕﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻣﺆﻳﺪ ﻧﻘﻠﻲ اﻳﻦ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬رواﻳﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮهاي اﺳﺖ ﻛﻪ راوي آن )ﻋﻠﻲﺑﻦﺳﻮﻳﺪ(‬
‫درﻣﻮرد »ﻣﺒﺘ‪4‬ﺷﺪن ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﮕﺎهﻛﺮدن ﺑﻪ زﻧـﻲ زﻳﺒـﺎ« )ﻛـﻪ ﻣﻘﺼـﻮد وي »ﻋﺎﺷـﻖ«ﺷـﺪن‬
‫اﺳﺖ( ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪ .‬درﺣﻘﻴﻘـﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮع اﻳـﻦ رواﻳـﺖ‪ ،‬ﻫﻤـﺎن ﭘﺮﺳﺸـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺷـﻤﺎ‬
‫ﭘﺮﺳﻴﺪهاﻳﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎمﻛﺎﻇﻢ)ع( در آن رواﻳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪t» :‬ﺑﺄس إذا ﻋـﺮف اﻟ َﻠّـﻪ ﻣـﻦ ﻧﻴﺘـﻚ‬
‫اﻟﺼﺪق‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﺪ ﻧﻴﺖ ﺗـﻮ از ﻧﮕـﺎهﻛـﺮدن‪ ،‬ﺻـﺎدﻗﺎﻧﻪ )ﻋﺎﺷـﻘﺎﻧﻪ( اﺳـﺖ‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫دﻟﻴﻞ ﺑﺮ اﻳﻦﻛﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع »ﻋﺎﺷﻖﺷﺪن ﺑﻪ زن ﺷﻮﻫﺮدار« را ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬او‪،ًt‬‬
‫»اﻃ‪4‬ق« ﻋﺒﺎرت »اﻟﻤﺮأ] اﻟﺠﻤﻴﻠﻺ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﺔ زﻧـﺎن و از ﺟﻤﻠـﻪ ﺑـﺮ زن ﺷـﻮﻫﺮدار‬
‫اﻃ‪4‬ق ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬درﺧﺼﻮص زﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﻮﻫﺮ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺗﻮﺻﻴﺔ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻪ ازدواج اﺳﺖ‬
‫و ﻓﺮد ﻣﺒﺘﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺸﻜﻞ ﺧﻮد را ﺑﺎ ازدواج داﺋﻢ ﻳﺎ ﻃﻮ‪t‬ﻧﻲﻣـﺪت‪ ،‬ﺑﺮﻃـﺮف ﻛﻨـﺪ و‬
‫ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺗﺤﻴﺮ و ﺳﺌﻮال ﻓﺮدي ﻋﺎﻟﻢ و ﺟﻠﻴﻞاﻟﻘﺪر ﻫﻤﭽﻮن »ﻋﻠﻲﺑﻦﺳﻮﻳﺪ« ﻧﻤـﻲﻣﺎﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺸﻜﻞ وي ازاﻳﻦﻃﺮﻳﻖ ﺣﻞ ﻧﻤﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻇﺎﻫﺮاً اﻳﻦ اﻃ‪4‬ق‪،‬‬
‫ﻣﻨﺼﺮف ﺑﻪ »زن ﺷﻮﻫﺮدار« اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺻﺤﻴﺤﻺ ﻋﻠﻲﺑﻦﺳﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ ﻷﺑﻲاﻟﺤﺴﻦ )ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ‪4‬م(‪ :‬إﻧّﻲ ﻣﺒﺘﻠﻲ ﺑﺎﻟﻨﻈﺮ إﻟﻲ اﻟﻤـﺮأ] اﻟﺠﻤﻴﻠـﻺ‬
‫ﻓﻴﻌﺠﺒﻨﻲ اﻟﻨﻈﺮ إﻟﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﻋﻠﻲ‪ t ،‬ﺑﺄس إذا ﻋﺮف اﻟ َﻠّﻪ ﻣﻦ ﻧﻴﺘﻚ اﻟﺼﺪق‪ ،‬و إﻳﺎك و اﻟﺰﻧـﺎ ﻓﺈﻧـﻪ ﻳﻤﺤـﻖ‬
‫اﻟﺒﺮﻛﻺ و ﻳﻬﻠﻚ اﻟﺪﻳﻦ«‪ .‬ﻣﻮﺳﻮﻋﻺ ا‪t‬ﻣﺎم اﻟﺨﻮﺋﻲ‪.42/32 ،‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬ ‫‪226‬‬

‫‪ .7‬ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺧﻮﻳﻲ‪ ،‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘـﺎب ﺧـﻮد‪ ،‬ﺿـﻤﻦ ﺗﺄﻳﻴـﺪ »ﺻـﺤﻴﺤﻪ«ﺑـﻮدنِ‬
‫رواﻳﺖ ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪي‪ ،‬در »د‪t‬ﻟﺖ« اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ »ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻧﮕﺎه ﺷـﻬﻮاﻧﻲ« ﺑـﻪ زن‬
‫ﻧﺎﻣﺤﺮم‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭼﻨﻴﻦ روﻳﻜﺮدي را از ﻓﺮدي ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ ﻋﻠـﻲﺑـﻦﺳـﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻴـﺪ‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬اﻳﺸﺎن ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﻫﻤﻴﻦﺟﻬـﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻬـﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣﻔـﺎد اﻳـﻦ رواﻳـﺖ‬
‫اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺟﻨﺎب آﻳﺖاﷲ ﺧﻮﻳﻲ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﺔ »ﻋﺸﻖ« ﻧﻜـﺮدهاﻧـﺪ و‬
‫ﺑﻴﻦ »ﻧﮕﺎه ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ و ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ« )ﻧﻴﺘﻚ اﻟﺼﺪق( و »ﻧﮕﺎه ﺷﻬﻮاﻧﻲ« )ﻗﺼﺪ اﻟﺘﻠﺬذ( ﺗﻔﻜﻴـﻚ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪t .‬زم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻴﻬﻲ ﻣﺜﻞ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺷﺨﺼﺎً ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻋﺸﻖِ زﻣﻴﻨﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوتﻫﺎ ﭘﻲﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻘ‪ ً4‬و ﻋﺮﻓﺎً‪ ،‬ﺗﺠﺎرب دﻳﮕﺮ ﻫﻢﻧﻮﻋﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺗﺠﺮﺑﺔ‬
‫ﻣﺎ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻨﺎب اﻳﺸﺎن ﻫـﻴﭻ اﻃ‪4‬ﻋـﻲ از »ﻋﺸـﻖ« و ﺑـﻪرﺳـﻤﻴﺖ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪن ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ آن در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪t‬زﻣﺔ ﭘﺬﻳﺮش ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ آن ﻧﻴﺰ ﭘﺬﻳﺮش »ﻏﻴﺮاﺧﺘﻴﺎريﺑﻮدن ﻋﺸﻖ« اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻋﻤـ‪ً4‬‬
‫ﻓﺮد ﻣﺒﺘ‪ 4‬را ﻣﺴﻠﻮب ا‪t‬ﺧﺘﻴﺎر ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺒﺘ‪4‬ﻳﻲ را اﺳﺎﺳﺎً ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻛﺮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺒﻨﺎي آﻳﺖاﷲ ﺧﻮﻳﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »اﻋﺮاض ﻓﻘﻬﺎ از ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻳﻚ رواﻳﺖ ﺻـﺤﻴﺤﻪ‪،‬‬
‫از اﻋﺘﺒﺎر آن رواﻳﺖ ﺑﺮاي ﻓﺘﻮا دادن ﻧﻤﻲﻛﺎﻫـﺪ و ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ آن ﻓﺘـﻮا داد«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﻛﺎﻣ‪ ً4‬ﻋﻠﻤﻲ و روشﻣﻨﺪاﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .8‬وادار ﻛﺮدن دﺧﺘﺮان ﺑﻪ ازدواج ﺑﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ او ﻋ‪4‬ﻗﻪاي ﻧﺪارﻧﺪ و ﻳـﺎ ﺑﺎزداﺷـﺘﻦ‬
‫آﻧﺎن از ﻓﺮد ﻣﻮردﻋ‪4‬ﻗﻪﺷﺎن )اﮔﺮ دﻟﻴﻞ ﻳـﺎ د‪t‬ﻳـﻞ ﻣﻨﻄﻘـﻲ ﺑـﺮاي اﻳـﻦ ﺑﺎزداﺷـﺘﻦ وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ( ﻫﻴﭻ ﻣﺠﻮز ﺷﺮﻋﻲ ﻧﺪارد و ﺑﺴﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ازدواجﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎﻃـﻞ و‬
‫ﻧﺎﻣﺸﺮوع اﺳﺖ‪ .‬ﻋ‪4‬وه ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻣﺸﻜ‪4‬ﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ آﻧﭽﻪ در ﭘﺮﺳﺶ ﺷﻤﺎ آﻣـﺪه اﺳـﺖ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﻨﺪ‪t .‬زم اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﻘﻪ ﺷـﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑـﺮ »ﺣـﻖ اﻧﺘﺨـﺎب ﻫﻤﺴـﺮ ازﺳـﻮي‬
‫دﺧﺘﺮان« ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺷﻮد ﺗﺎ از آﺛﺎر ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺴﻴﺎري ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن از ﺑـﻲﺗـﻮﺟﻬﻲ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫اﻣﺮ‪ ،‬داﻣﻦﮔﻴﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ازاﻳﻦﭘﺲ در اﻣﺎن ﺑﻤﺎﻧﻴﻢ‪.‬‬
‫‪227‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﭘﺮﺳﺶ ﺷﺮﻋﻲ درﺑﺎرة اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان‬

‫ﺑﻪاﻣﻴﺪ آنروز و ﺑﺎآرزوي ﺻﺒﺮ و اﺳـﺘﻘﺎﻣﺖ در ﻣﺮاﻋـﺎت اﺧـ‪4‬ق و اﺣﻜـﺎم اﻧﺴـﺎﻧﻲ‬

‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‪.‬‬
‫‪ 28‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ ،1387‬ﻓﺮﻳﻤﺎن‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫)اﻧﺘﺸﺎرات ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻋﻘﻺﻧﻲ‪ ،‬ﻓﻀﺎي ﻣﺠﺎزي‪(1392 ،‬‬

‫اﻟﻒ‪ .‬آﺛﺎر ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه‪:‬‬

‫‪» .1‬ﻧﻘــﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﺸـﻮﻧﺖ )ﻳﺎدداﺷــﺖﻫــﺎي ﺳﻴﺎﺳــﻲ ‪ 376 ،(1375-79‬ﺻــﻔﺤﻪ‪ ،‬اﻧﺘﺸــﺎرات‬

‫ﺳﺮاﺋﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1381‬‬
‫‪» .2‬اﺳـ ـ‪4‬م و ﺗـــﺄﻣﻴﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ )ﻣﺒﺎﻧﻲ و راﻫﻜـــﺎرﻫﺎي ﺣﻤﺎﻳﺘﻲ و ﺑﻴﻤﻪاي در ﻗﺮآن‪ ،‬رواﻳﺎت‪،‬‬
‫اﺧ‪4‬ق و ﻓﻘﻪ اﺳ‪4‬ﻣﻲ(«‪ 486،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﺎﻟﻲ ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺄﻣﻴﻦاﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1383 ،‬‬
‫‪» .3‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﻣﺒﺎﺣﺜﻲ در ﻣﺒﺎﻧﻲ و اﺻﻮل ﻓﻘﻪ(«‪ 356 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﻣﺮداد ‪.1391‬‬
‫‪» .4‬ﻧﻘﺪ ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ )ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺷﻌﺎر ‪ 454 ،«(1380-88‬ﺻﻔﺤﻪ آذر ‪.1391‬‬
‫‪» .5‬وﺻﻴﺖ ﺑﻪ ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان )ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻣﺼـﺎﺣﺒﻪﻫـﺎ ‪ 420 ،«(91-1388‬ﺻـﻔﺤﻪ‪،‬‬
‫آﺑﺎن ‪.1391‬‬
‫‪» .6‬ﺑﻴﻢ و اﻣﻴﺪﻫﺎي دﻳﻨﺪاري )ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲﻫﺎ ‪ 283 ،«(1383-88‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﺑﻬﻤﻦ ‪.1391‬‬
‫‪» .7‬ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻋﻘ‪4‬ﻧﻲ )ﻣﻘـﺎ‪t‬ﺗﻲ در ﻧﺴـﺒﺖ ﻋﻘـﻞ و ﺷـﺮع ‪ 328 ،«(87-1383‬ﺻـﻔﺤﻪ‪ ،‬ﺑﻬﻤـﻦ‬
‫‪.1391‬‬
‫‪» .8‬ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎ و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖﻫﺎ )ﻣﻘﺎ‪t‬ت ﻓﻘﻬﻲ و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي دﻳﻨﻲ ‪290 ،«(1382-89‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪.1392‬‬
‫‪» .9‬اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ﻋﺪم ﺑﺮﺗﺮي ﻣـﺮدان‪ ،‬ارث‪ ،‬ﺣﺠـﺎب‪ ،‬ازدواج ﻣﻮﻗـﺖ‪،‬‬
‫ﻃ‪4‬ق و‪ 228 ،«(1382-87 ...‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪.1392‬‬
‫‪» -‬ﻳﺎدﻧﺎﻣﻪ )اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﻪرواﻳﺖ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬دوﺳﺘﺎن و ﻋ‪4‬ﻗﻪﻣﻨﺪان(«‪498 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬اﺳﻔﻨﺪ ‪.1391‬‬

‫ب‪ .‬آﺛﺎر در دﺳﺖ اﻧﺘﺸﺎر‬

‫‪» .10‬اﺣﻜﺎم ﺟﺰاﺋﻲ در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤـﺪي )ارﺗـﺪاد‪ ،‬رﺟـﻢ‪ ،‬ﻣﻬﺪوراﻟـﺪم‪ ،‬ﺑﺎزداﺷـﺖ ﻣﻮﻗـﺖ‪،‬‬
‫اﻋﺘﺮاف ﮔﻴﺮي ﻧﺎﻣﺸﺮوع و ﻗﻀﺎوت ‪.(1382-90‬‬