UNIVERZITET CRNE GORE

FAKULTET POLITIČKIH NAUKA

Međunarodni odnosi

Istraživački rad

DUGOTRAJNOST VLADAVINE JEDNE PARTIJE –

UPOREDNO ISTRAŽIVANJE JAPAN I CRNA GORA

AUTORI: MENTOR:

Mitrović Milena 53/16 Prof. dr Veselin Pavićević

Pejović Sanja 41/16

Simoni Aleksandra 73/16

Peruničić Tijana 52/16

Podgorica
Mart, 2018.
SADRŽAJ

UVOD .............................................................................................................................................. 2

1. ISTORIJSKA POZADINA DOMINACIJE JEDNE PARTIJE U JAPANU ....................... 3

1.1. PARTIJSKI SISTEM OD 1946. DO 1955. ....................................................................................... 3

1.2. PARTIJSKI SISTEM OD 1955. DO 1993. ....................................................................................... 4

1.3. PARTIJSKI SISTEM OD 1993. DO DANAS ................................................................................... 5

2. KARAKTERISTIKE I STRUKTURA LDP-A ....................................................................... 5

2.1. FAKTORI KLIJENTELIZMA – KAKO IZBORNI SISTEM UTIČE NA PARTIJSKI SISTEM ... 6

3. ISTORIJSKA POZADINA DOMINACIJE JEDNE PARTIJE U CRNOJ GORI.............. 7

3.1. TRANZICIJE NAKON KOMUNIZMA ........................................................................................... 8

3.2. DOMINACIJA DPS-A OD 1990. DO 1997. ..................................................................................... 9

4. KOMPARATIVNA ANALIZA JAPAN – CRNA GORA ...................................................... 9

ZAKLJUČAK ............................................................................................................................... 12

LITERATURA ............................................................................................................................. 13

1
UVOD

U ovom radu ćemo se baviti komparativnom analizom dominacije jedne partije, zemlje koje
ćemo obrađivati su Crna Gora i Japan. Obije zemlje su po svojoj istoriji tradicionalne i
konzervativne, prvo ćemo preći istorijsku podlogu na kojoj je omogućen, u Crnoj Gori fenomen
dominacije jedne partije (DPS – Demokratska Stranka Socijalista) od trenutka uvođenja
višepartizma, zatim istorije Japana i kulturološkog faktora koji nije toliko zastupljen u Crnoj
Gori. Pokušaćemo da objasnimo na koji način je dominacija jedne partije ostvarena na tako dug
period – u Japanu skoro pedeset godina, u Crnoj Gori skoro trideset. Bavićemo se, osim
istorijskog dijela i djelimično faktorima koji su uticali na stvaranje ovakvog sistema, zatim ćemo,
na kraju komparacijom vidjeti sličnosti kojih ima mnogo između ova dva sistema, kao i razlike,
kojih ima znatno manje. Posebna je pažnja usmjerena na pojam klijentelizma, mreže beneficija u
zamjenu za glasove koja je dominantna u oba sistema.

2
1. ISTORIJSKA POZADINA DOMINACIJE JEDNE PARTIJE U JAPANU

Liberalno demokratska partija (LDP) nastala je 1955.godine ujedinjenjem Japanske demokratske

stranke i Liberalne stranke. Po pogledu na svijet je konzervativna i liberalno-demokratska. Tako
se godina 1955. spominje kao veliki početak LDP-a kao predominantne partije u japanskom
političkom sastavu, s „najjačim političkim uticajem u Japanu“.1

U poslijeratnom periodu Japan je imao nesvakidašnji partijski sistem, a sa godinama je ovaj

sistem postajao sve dinamičniji. Kako bismo istakle dominaciju jedne partije, u ovom slučaju
LDP-a, sagledaćemo poslijeratnu istoriju Japana kroz tri perioda. Prvi period bio je promjenjiv i
partije su se stalno smijenjivale na vlasti; nove partije su se pojavljivale, a stare su nestajale.
Drugi period započeo je stvaranjem LDP-a kao što smo već napomenuli. Treći period traje od
1993.godine do danas, a u njemu je promjena izbornog sistema uticala direktno na partijski
sistem.2

1.1. PARTIJSKI SISTEM OD 1946. DO 1955.

Poslije Drugog svjetskog rata partijski sistem u Japanu bio je pomalo haotičan. Dvije velike
konzervativne partije, dvije velike socijalističke partije, tek legalizovana komunistička partija, i
nekoliko minijaturnih političkih partija, ispunjavale su politički prostor podstaknute popustljivim
stavom početne okupacione uprave. Liberalna i demokratska partija uglavnom su se do 1955.
nadmetale jedna sa drugom, pri čemu su obije pokušavale da preuzmu vođstvo. Ove dvije partije
držale su većinu mjesta u Dietu pri čemu nijesu bile sposobne da sačine mehanizam za
zajedničku kontrolu vlasti. Socijalisti su se početkom 1950-ih podijelili na dva zaraćena tabora,
„lijeve socijaliste“ koje su podržavali zapošljeni u javnom sektoru i „desne socijaliste“ čije su
pristalice uglavnom dolazile iz urbanog privatnog sektora. Prvi poslijeratni period japanske

1
Kevenhorster, Paul, POLITIČKI SUSTAV JAPANA, Pan liber, Osijek-Zagreb-Split, 2000, str. 16.
2
Almond, Gabrijel, Pauel, Bingam, Dalton, Rasel, Strom, Kore, KOMPARATIVNA POLITIKA DANAS, Centar za
demokratiju i ljudska prava CEDEM, Podgorica, 2009, str. 347.

3
partijske politike završen je 1955.godine. Oktobra te godine dvije socijalističke partije ponovo su
se spojile u Socijalističku partiju Japana, a socijalisti su i dalje dobijali najveću podršku od sve
većeg radničkog pokreta. Partija je zauzvrat zastupala radnička prava i redistributivne ekonomske
politike. Reagujući na integraciju socijalista, liberali i demokrate su se samo mjesec dana kasnije
udružili i formirali Liberalno-demokratsku partiju koja je odmah imala većinu u Dietu. Tako je
haos iz prvih poslijeratnih godina zamijenjen sistemom poznatim kao jednopartijski sistem. 3

1.2. PARTIJSKI SISTEM OD 1955. DO 1993.

Najvažnija odlika drugog perioda je činjenica da to je LDP zadržala čvrstu kontrolu u oba doma
Dieta. Uveden je izborni sistem s jednim neprenosivim glasom, a najveći broj izbornih jedinica
slao je tri do pet predstavnika u Diet. Ugovor Japana i Amerike o bezbjednosti trebao je biti
obnovljen 1960-ih godina. Kako su u Japanu izbili protesti protiv ovog obnavljanja, u Dietu je
došlo do suprostavljanja mišljenja. Krajem 1960-ih godina partijski sistem je postao stabilniji.
Postojalo je pet političkih partija, naravno jedna dominantna (LDP) i četiri opozicione: 4 Socijal-
demokratska stranka Japana (SDP) koja je bila lijevo orijentisana, Demokratska socijalistička
stranka koja nije mogla izaći iz sijenke SDP-a, tradicionalno demokratski orijentisana,
Komunistička stranka Japana (KPJ) koju su uvijek karakterisala tri cilja (neutralizacija Japana,
ukidanje vladavine krupnog kapitala i borba protiv militarizma), i Komeito koja predstavlja
posebnu vrstu stranaka i čini dio politike budističkog društva Soka Gakkai.5

3
Ibidem, str. 347-348.
4
U ovom periodu bila je karakteristična minimalna unutarstranačka kohezija, veće su stranke bile podijeljene na
sopstvene organizacije i samim tim je to predstavljalo izazov vlasti. To je jedan od glavnoh uzroka promjena
kabineta.
5
Kevenhorster, Paul, POLITIČKI SUSTAV JAPANA, Pan liber, Osijek-Zagreb-Split, 2000, str. 76-83.

4
1.3. PARTIJSKI SISTEM OD 1993. DO DANAS

U LDP-u i opozicionim partijama bilo je sve više zahtjeva za izbornu reformu i za finansijske
promjene. Naravno, članovi LDP-a su bili skeptični prema promjeni sistema koji su tako dugo
koristili. Nastale su promjene u japanskom partijskom sistemu pa je stabilnost LDP-a bila
privremeno izgubljena. Zato je ova do sad dominantna partija doživjela svoj prvi poraz i bila
privremeno izgubljena. Na izborima 1993.godine osvojila je svega 223 mjesta od ukupno 511, ali
je opet ostala daleko najveća partija. LDP je nastojala ubijediti dvije nove partije da formiraju
koaliciju, ali bi u tom slučaju pristalice izbornih reformi smatrale ovo pogrešnim. Kao rezultat
ovih izbora postojala je koaliciona vlada sedam partija – sve izuzev LDP-a i komunista. Kao što
se da predpostaviti primarni cilj ove vlade bilo je dovršenje izborne reforme koju LDP nije
sprovela. Na dnevnom redu koalicije bila je i poreska reforma, gdje su se želje JSP-a razilazile sa
željama drugih članova koalicije. Ovo je bio razlog povlačenja članova JSP-a iz koalicije pa zato
vlada pada poslije samo osam mjeseci rada. Naslijeđuje je manjinski kabinet na čelu sa
Cutomuom Hatom iz Partije obnove Japana. Međutim, poslije dva mjeseca pada i ova vlada. Na
iznenađenje svih pojavljuje se nova koalicija – LDP se ponovo našla u vladi sa vječitim rivalom,
Socijalističkom partijom Japana i minijaturnom Novom partijom Sakigake.6

2. KARAKTERISTIKE I STRUKTURA LDP-A

Kao što smo već utvrdili, razdoblje od 1955. do 1993. predstavlja uspješan period za LDP. Kao i
svaka stranka, LDP se zalaže za određena načela, promoviše ideje slobode, osnovnih ljudskih
prava, demokratije, dostojanstvo čovjeka, a kako je i reformistički nastrojena zalaže se i za
promjenu. Formalno definisana kao “stranka mira”, okrenuta je prema otvaranju japanskog
političkog sistema što će biračima unijeti povjerenje oslanjajući se na tradicionalnu kulturu,
moralne vrijednosti i osjećaj porodice kao jednog od temelja uspješnog društva.

6
Almond, Gabrijel, Pauel, Bingam, Dalton, Rasel, Strom, Kore, KOMPARATIVNA POLITIKA DANAS, Centar za
demokratiju i ljudska prava CEDEM, Podgorica, 2009, str. 351-354.

5
LDP je strukturirana tako da se na vrhu stranke hijerarhijski nalaze predsjednik stranke sa svojim
savjetnicima (koji moraju biti ili predsjednici oba doma parlamenta ili bivši predsjednici stranke),
zatim za,mjenik predsjednika stranke, glavni sekretar i njegov zamjenik kao i najviše tijelo za
donošenje odluka – stranački savjet, kao i odbor za planiranje i mnogo drugih posebnih odbora.
U okviru te strukture centar moći unutar stranke se nalazi u rukama najuticajnijih predsjednika
ovih odbora. Što se tiče strukture članova i finansiranja istih, velika je povezanost sa lokalnim
udruženjima. Možda i najveći dio novčanih sredstava je dolazio iz “Narodnog udruženja”
(Kokumin-kyokai) koje je sakupljalo kako grupna tako i pojedinačna davanja.7

2.1. FAKTORI KLIJENTELIZMA – KAKO IZBORNI SISTEM UTIČE NA

PARTIJSKI SISTEM

Izborni sistem može na više načina da utiče na partijski sistem jer se na primjer zahvaljujući
razlikama u regijama i veličini izbornih jedinica, veće stranke ili partije održavaju na vlasti. Zbog
ovih činjenica kao i korupcijskih skandala 1990-ih godina došlo je do predloga za reformu. U
sklopu ovih predloga bilo je mnogo polemisanja o tome kakav izborni sistem treba biti i osmi
odbor za izborni sistem je 1990.godine dao svoje preporuke. Ovim se predviđa sistem koji se
temelji na kombinaciji većinskog i proporcionalnog izbornog sistema – konkretno dio mandata
treba dodijeliti u jednomandatnim jedinicama prema pravilima relativnog većinskog sistema i dio
mandata (40 %) prema proporcionalnom sistemu u jedanaest izbornih jedinica.8 Glasovi su bili
neprenosivi, i samim tim je stvoren problem „prosutih glasova“ kao i problem “popularnog
kandidata” koji se u višemandatnim izbornim jedinicama sa prostim većinskim sistemom i
neprenosivim glasom, javlja kao protivnik i svome kolegi iz partije, ali i tada je LDP, posebnim
sistemom podrške kandidatima, izlazila kao pobjednik. Taj sistem podrške se naziva koenkai i on
predstavlja mrežu lokalnih udruženja ili ličnih poznanstava koji se bazira na ličnim beneficijama
koje su pružene biračima u zamjenu za njihov glas. Na ovaj način LDP je uspio da izvši

7
Kevenhorster, Paul, POLITIČKI SUSTAV JAPANA, Pan liber, Osijek-Zagreb-Split, 2000, str. 76.
8
Ibidem, str. 92-98.

6
distribuciju glasova tako da ne postoji gubitnički kandidat.9 Unutarpartijska takmičenja su
pomogla stvaranju klijentelizma, zato što je partijska igra kandidaturu svela na puko skupljanje
glasova, i novac za platforme i kampanje krenuo je ka svojoj distribuciji glasačima. Klijentelizam
na ovom nivou u Japanu, tolikoj državi je bio moguć najviše zbog toga što je koenkai bio
personalizovan, fokusiran na određene glasače, uvođenje prihvatanja poklona za glas kao
legalnog čina je bio vjetar u leđima ovog sistema, pored fiskalne centralizacije. Kasnija
urbanizacija Japana učinila je da glas u ruralnim područjima, gdje je LDP imao najviše uspjeha
poskupi, a u isto vrijeme omogući partiji najveći broj sjedišta, bez osvajanja apsolutne većine
glasova.

3. ISTORIJSKA POZADINA DOMINACIJE JEDNE PARTIJE U CRNOJ

GORI

Politički sistem Crne Gore je u njegovim okvirima klasičan parlamentarni sistem, međutim, ono
što nije tipski je da je to sistem sa jednom dominantnom partijom, rijedak primjer sistema koji
ima jednu dominantnu partiju od uvođenja višepartizma. Ovaj sistem karakteriše duga tradicija
partijskog naslijeđa, slabe opozicije u smislu kohezije kao i identitetskih pitanja. Oblik koji danas
ima, crnogorski sistem je dobio u vrijeme kada je napuštao komunistički sistem SFRJ, početkom
1990-ih godina. Značajno za ovaj sistem je što se tokom svih ovih godina nije mnogo mijenjao,
posebno u odnosu na neke druge države poput Ukrajine ili Srbije, koje su, ako možemo tako reći
eksperimentisale tokom ovog perioda. Za nekog ko ne poznaje politiku i istoriju Crne Gore, ovaj
režim može djelovati statično, što on definitvno nije. Mi ćemo pokušati da ukažemo na činjenice
koje se nalaze ispod površine ove na izgled institucionalne stabilnosti.

9
Komar, Olivera, BIRAČI U CRNOJ GORI, Čigoja štampa, Beograd, 2013, str. 63.

7
3.1. TRANZICIJE NAKON KOMUNIZMA

U Crnoj Gori su se desile dvije tranzicije. Prva tranzicija je bila slična onoj u Rumuniji, sa
izostatkom nasilja. Prevratom od 10. do 11. januara 1989. godine, svrgnuta je komunistička vlast
u Crnoj Gori. Ključna sličnost je da se radilo o obračunu unutar komustičke elite kao i u
Ruminiji. O tome govori podatak da su svi lideri protestnog pokreta bili članovi ili funkcioneri
Saveza komunista Crne Gore i Jugoslavije. Nakon uspjeha prevrata nije stvorena nova politička
stranka već su lideri januarskog pokreta preuzeli glavne funkcije u Savezu komunista Crne Gore.
Taj januarski pokret je imao neka obilježja koja su podsjećala na revolucionarni raskid sa
situacijom od ranije. Međutim, post-januarska vlada je prihvatila retoriku tranzicije, ali se ona
sprovodila više u ime januarske revolucije, neko u ime demokratije. U Crnoj Gori režim se nije
prepoznavao po vladaru jer se tada niko nije uzdigao do harizmatske liderske figure. Umjesto
vladara na čelu režima nalazila se Demokratska partija socijalista (DPS) i njen vladajući vrh. Ova
partija je na prve višepartijske izbore decembra 1990. izašla pod imenom SKCG i obezbijedila
pobjedu, a to je bilo vrijeme kada su komunističke partije širom Evrope gubile izbore. Vladajući
vrh ove partije činjeli su predsjednik Republike, Momir Bulatović, predsjednik Vlade Milo
Đukanović i predjsednik Parlamenta Svetozar Marović. Ovaj režim u Crnoj Gori ne može se, kao
ni Miloševićev u Srbiji, posmatrati kao demokratski, već kao period zaustavljanja tranzicije iz
kojeg je bio neophodan izlazak.10

U drugu, novu tranziciju ovaj režim ulazi rascjepom unutar najužeg vladajućeg kruga. Do ovog
rascjepa došlo je ubrzo nakon pobjede DPS-a nad opozicijom 1996.godine. Već je objašnjeno da
se partijom rukovalo na oligarhijski način, podjelom moći i plijena na osnovu monopolskog
posjedovanja državne vlasti. Ovaj sukob doveo je do rascjepa te partije na dvije- jedna koja je
zadržala ime DPS pod vođstvom Mila Đukanovića i druge koja je nazvana Socijalistička narodna
partija (SNP) pod vođstvom Momira Bulatovića. Nakon ovog sukoba nestala je hegemonska
partija na crnogorskoj političkoj sceni, pa je podrška morala biti zatražena međuopozicione
partije. Tada je započeo period neizvjesnih izbora, čime Crna Gora ulazi u fazu izborne

10
Goati, Vladimir, Darmanović, Srđan, Vujović, Zlatko, Dedović, Vlado, Vukićević, Boris, Tomović, Nikoleta,
IZBORNI I PARTIJSKI SISTEM U CRNOJ GORI- PERSPEKTIVA RAZVOJA UNUTAR PARTIJSKE
DEMOKRATIJE, Centar za monitoring i istraživanje CeMI, Podgorica, 2015, str. 13-17

8
demokratije. Dakle, iz svega navedenog se može zaključiti da je stvarna tranzicija u Crnoj Gori
započela 1997. a ne 1989.11

3.2. DOMINACIJA DPS-A OD 1990. DO 1997.

Na prvim pluralističkim izborima decembra 1990. bilo je 19 partija i koalicija. DPS je odnio
ubjedljivu pobjedu od 66.4 % glasova i 83 od 125 mandata u republičkom parlamentu. Još 4
partije su osvojile mjesta u parlamentu i tako je obrazovan četvoropartijski sistem sa
dominantnom partijom. Tada je krenuo sukob između DPS-a i Saveza reformskih snaga
Jugoslavije (SRSJ) koji je činila koalicija 6 partija. Razlike između DPS-a i SRSJ-a koji se nakon
izbora raspao na 6 partija, postale su još više vidljive. DPS je u prvim parlamentarnim izborima
imao finansijsku i medisjku prednost pa se o ovim izborima ne može govoriti kao o “free and fair
election”. I na drugim parlamentarnim izborima 1992. podršku apsolutne većine ostvarila je DPS
sa 54.1% glasova i 46 od 85 mandata u republičkom parlamentu. Pored DPS-a još 4 partije su
uspjele da pređu izborni prag i osvoje mjesto u parlamentu što je dovelo do obrazovanja
polarizovanog petopartijskog sistema sa dominatnom partijom. DPS se programski zalagala za
federaciju sa Srbijom, demokratizaciju, privredne reforme i ukidanje ekonomskih sankcija UN-a
protiv SRJ. 12

4. KOMPARATIVNA ANALIZA JAPAN – CRNA GORA

Iz svega navedenog može se zaključiti da je partijski sistem u Japanu, kao i u Crnoj Gori
višepartijski sistem sa dominantnom partijom. U prethodnom izlaganju opisale smo dva tipična
sistema sa dominantnom partijom. Dakle, postoje zajedničke karakteristike kada su u pitanju ova
dva sistema koje ćemo navesti.

11
Ibidem, str. 17-24.
12
Ibidem, str 56-58.

9
Jedan od osnovnih faktora dominacije partije na vlasti jeste imidž nepobjedivosti, što je i
dokazano u Crnoj Gori. Na pitanje koje je glasilo: “Ako bi se sjutra održali izbori, koja bi partija
pobijedila?” 82,1% birača je odgovorilo da je to vladajuća partija - DPS.13 Sigurne smo da bi isti
rezultat bio i u slučaju Japana, odnosno dominatne partije LDP. Mislimo da je razlog ovakvih
rezultata činjenica da birači nemaju pred sobom stvaran izbor, već biraju da li će biti na strani
gubitnika ili pobjednika (znajući unaprijed ko će biti pobjednik).

PERCEPCIJA ISHODA POTENCIJALNO ODRŽANIH IZBORA

(preuzeto iz Komar, Olivera, BIRAČI U CRNOJ GORI, Čigoja štampa, Beograd, 2013. str. 77)

Razlika koju bismo navele jeste da u Crnoj Gori nije stvorena nova politička partija, već su lideri
pokreta preuzeli funkcije u Savezu komunista Crne Gore, dok je u Japanu 1955. godine nastala
13
Komar, Olivera, BIRAČI U CRNOJ GORI, Čigoja štampa, Beograd, 2013. str. 77

10
nova partija LDP spajanjem dvije - Japanske demokratske stranke i Liberalne stranke. Dakle,
vladajuća partija u Crnoj Gori nastala je “cijepanjem”, a u Japanu spajanjem.

Još jedna od razlika koju bismo izdvojile jeste razlika u kulturi Japana i Crne Gore i uticaju
kulture na politički izborni sistem. Političko ponašanje birača u Japanu pripisuje se velikim
dijelom kulturi Japana. Tako je formirana i koenkai mreža koja osigurava LDP-u pobjede čineći
usluge samo određenim skupinama ljudi. Takav sistem legalnog obezbjeđivanja glasova ne
postoji u Crnoj Gori, što nam govori da je sistem u Japanu finansijski centralizovan i da postoje
klijantelističke veze između birača i političkih elita. U Japanu je klijentelizam postao dio kulture,
svijest građana podrazumijeva da oni dobijaju naknadu za svoje glasove, političko platno je
rascijepano ovim mrežama, posebno u ruralnim oblastima, kao i u Crnoj Gori, gdje je DPS
ostvarivao najveći uspjeh. Može se reći da je u obije zemlje primjenjivana politika „svinjske
bačve“14 koja podrazumijeva da se projekti baziraju u određenim oblastima, obično takve
poduhvate karakteriše maglovita dozvola u smislu da je formalno legalno ali nije bilo priče o
tome na sjednicama, budžet veći nego što je potreban, ovakve projekte ne zahtijeva predsjednik i
služe lokalnom nivou.

Još jedna od zajedničkih karakteristika Crne Gore i Japana, kojih je mnogo više nego razlika jeste
slaba birokratija koja nije u stanju da obavlja funkcije nezavisno od kontrolora vlasti, što još više
obezbjeđuje pobjede na izborima.

14
Originalni naziv - „Pork barrel politics“ (Google translate)

11
ZAKLJUČAK

Na kraju ovog istraživanja možemo doći do zaključaka da je dominacija jedne partije u obije
države rezultat niza faktora, neki od tih faktora su normativnog karaktera, neki kulturnog, neki su
čak psihički uslovljeni. Mogli smo da vidimo da u Japanu „tržište“ glasova oblikuje samu
kulturu, koja je dio svih građana, pored psihološkog momenta i slike nepobjedivosti koja je toliko
jaka, da čak ni promjena izbornog sistema nije mogla da iskorijeni klijentelizam. U Crnoj Gori,
kao ni u Japanu, razvoj ovakvog sistema ne može se pripisati samo lukavosti jedne partije, već
moramo spomenuti i nepostojanje kohezije opozicionih partija, bez jake i disciplinovane
opozicije građani nemaju čemu da se nadaju, ta ideja o vječitom pobjedniku nije nastala preko
noći. LDP je bio spreman na sve da bi zadržao vlast, kao i DPS, čak i koalicije sa rivalima, dok se
opozicija nije ni u jednom trenutku ujedinila na taj način da uspiju uzeti većinu sjedišta u
parlamentu, što je produžilo vladavine ovih dominantnih partija. Da sumiramo, najbolje
objašnjenje za dominaciju jedne partije u Crnoj Gori i Japanu čini više pojava od kojih je
primarna klijentelizam. Klijentelizam je bio metod održanja moći kroz novac u obije zemlje. To
je jedino objašnjenje koje prevazilazi i sam izborni sistem, pored testa vremena i ekonomskih
promjena, korišćen je do svog maksimuma, to je omogućila fiskalna centralizacija, pored
opozicije koja nije bila kompetentna da se nosi sa ovim pojavama. Klijentelizam je kao takav
postao kulturna norma u svijesti glasača koji očekuju, kandidata koji pružaju i dok god bude
davao željeni rezultat klijentelizam neće izumrijeti.

12
LITERATURA

Almond, Gabrijel, Pauel, Bingam, Dalton, Rasel, Strom, Kore, KOMPARATIVNA POLITIKA
DANAS, Centar za demokratiju i ljudska prava CEDEM, Podgorica, 2009.

Goati, Vladimir, Darmanović, Srđan, Vujović, Zlatko, Dedović, Vlado, Vukićević, Boris,
Tomović, Nikoleta, IZBORNI I PARTIJSKI SISTEM U CRNOJ GORI- PERSPEKTIVA
RAZVOJA UNUTAR PARTIJSKE DEMOKRATIJE, Centar za monitoring i istraživanje CeMI,
Podgorica, 2015.

Kevenhorster, Paul, POLITIČKI SUSTAV JAPANA, Pan liber, Osijek-Zagreb-Split, 2000.

Komar, Olivera, BIRAČI U CRNOJ GORI, Čigoja štampa, Beograd, 2013.

Merkel, Wolfgang, TRANSFORMACIJA POLITIČKIH SUSTAVA, Fakultet političkih znanosti

sveučilišta u Zagrebu, Zagreb, 2011.

13