II Tom 2 Gotova

GEORGI ÂDLOVSKI
I
SORABOTNICI
PSIHIJATRIJA
Tom 2
Skopje, 2004
PSIHIJATRIJA Tom 2
Prof. d-r Georgi âdlovski i sorabotnici
Izdava~: Prosvetno delo
Direktor
Recenzenti:
Prof. d-r Predrag KIROVSKI
Prof. d-r Vera PETROVA
Prof. d-r Ilija XONOV
Jazi~na redakcija
Korektura:
Darko DIMOVSKI
Tehni~ka obrabotka:
Darko DIMOVSKI
Dizajn na korica
Skopje 2004
Avtor:
Prof. d-r Georgi ÂDLOVSKI, direktor na Klinikata za

psihijatrija pri JZO Klini~ki centar-Skopje i {ef na
Katedrata za psihijatrija pri Medicinskiot fakultet vo
Skopje
Sorabotnici:
Prof. d-r Stojan Aleksievski, rakovoditel na oddelot za

detska i adolescentna psihijatrija na Klinikata za
psihijatrija pri JZO Klini~ki centar-Skopje
Prof. d-r Vitomir Micev, rakovoditel na oddelot za

nevrozi i psihosomatski rastrojstva na Klinikata za
psihijatrija pri JZO Klini~ki centar-Skopje
Doc. d-r Antoni Novotni, rakovoditel na otsekot za sudska

psihijatrija na Klinikata za psihijatrija pri JZO Klini~ki
centar-Skopje
Doc. d-r Marija Raleva, {ef na oddelot za detska i

adolescentna psihijatrija na Klinikata za psihijatrija pri
JZO Klini~ki centar-Skopje
Doc. d-r Viktorija Vujovi}, rakovoditel na otsekot za

rastrojstva vo ishranata na Klinikata za psihijatrija pri
As. d-r Branislav Stefanovski, rakovoditel na otsekot za

psihonevroendokrinologija na Klinikata za psihijatrija pri
d-r Kamka Paket~ieva, rakovoditel na otsekot za psihoti~ni

rastrojstva vo detska i adolescentna vozrast na Klinikata
za psihijatrija pri JZO Klini~ki centar-Skopje
Prim. d-r Slavica Gajdayis-Kneèvi}, direktor na

Psihijatriskata bolnica Skopje
ORGANSKI (SIMPTOMATSKI)
MENTALNI RASTROJSTVA
(Georgi âdlovski)
GEORGI ÂDLOVSKI I SORABOTNICI 7
ORGANSKI (SIMPTOMATSKI) MENTALNI

RASTROJSTVA
Vo ovoj dijagnosti~ki blok MKB-10 gi klasificira site onie

mentalni rastrojstva vo ~ija etiologija golema uloga igra
cerebralnata bolest, povredite na mozokot ili mozo~nite inzulti
koi doveduvaat do cerebralna disfunkcija.
Mozo~nite disfunkcii moàt da bidat primarni, koga

etiolo{kite pri~ini direktno go lediraat centralniot nerven
sistem i sekundarni, vo sklop na razni sistemski zaboluvawa koi
sekundarno go povreduvaat mozokot. Vo drug dijagnosti~ki blok
posebno se izdvoeni rastrojstvata koi se predizvikani od alkohol
i od drugi psihoaktivni supstancii, i pokraj toa {to spored
etiopatogenezata im pripa|aat na prethodnite rastrojstva.
Organskite mentalni rastrojstva, spored po~etokot i

evolucijata na bolesta, moàt da se grupiraat vo hroni~ni i vo
akutni (hroni~en organski psihosindrom i akuten organski
psihosindrom). Vo prvata grupa dominiraat demenciite koi imaat
hroni~no-progredientna evolucija, dodeka vo vtorata konfuzno,
delirantno i amnesti~kite rastrojstva koi se rezultat na nekoja
direktna ili pak indirektna lezija na mozo~noto tkivo i koi
naj~esto se tranzitorni, odnosno traat onolku kolku i primarnoto
mozo~no o{tetuvawe.
Psihopatolo{kite manifestacii vo ovie dijagnosti~ki

kategorii moàt da se grupiraat okolu rastrojstvata na
kognitivnite funkcii i senzoriumot (i tie pripa|aat na
demenciite, odnosno na hroni~niot organski psihosindrom) i okolu
rastrojstvata na percepciite (halucinacii), misleweto
8 PSIHIJATRIJA Tom 2
(naludni~avi idei) i raspoloènieto koi pripa|aat na akutniot

mozo~en psihosindrom ili simptomatskite psihozi.
Vo DSM IV ovie rastrojstva se klasificirani vo 3 grupi:
1. Delirium, demencija, amnesti~ki i drugi kognitivni

rastrojstva,
2. Du{evni rastrojstva poradi op{tata zdravstvena sostojba,
3. Rastrojstva povrzani so psihoaktivnite supstancii.
Kako {to moè da se zabeleì, DSM IV ne go koristi terminot

"Organsko mentalno rastrojstvo" bidej}i smeta deka toa moè da
dovede do zabluda deka drugite mentalni rastrojstva nemaat
biolo{ka osnova. Taka, mnogu psihijatriski {koli i
{izofrenijata ja klasificiraat vo organskite rastrojstva bidej}i
vo golem procent se pronajdeni morfolo{ki promeni vo mozokot.
1. Deliriumot, vo DSM-IV, e definiran kako rastrojstvo na

svesta i kognicijata koi se razvivaat vo kratok period i koj, spored
etiologijata, bi bil predizvikan od:
• op{tata zdravstvena sostojba,

• od psihoaktivnite supstancii i
• od pove}ekratnata etiologija.
2. Demenciite se definirani kako hroni~ni rastrojstva so

pove}ekratni kognitivni deficiti koi vklu~uvaat i o{tetuvawe
na pomneweto.
3. Amnesti~koto rastrojstvo e definirano kako rastrojstvo

so o{tetuvawe na pomneweto i otsustvo na drugi zna~ajni
kognitivni rastrojstva. Spored etiologijata, toa bi bilo
predizvikano:
• poradi op{tata zdravstvena sostojba i

• od psihoaktivnite supstancii.
4. Nespecifiziranoto kognitivno rastrojstvo se karakteri-

zira so kognitivna disfunkcija koja e predizvikana od op{tata
zdravstvena sostojba ili od psihoaktivnite supstancii.
Organskite mentalni rastrojstva MKB-10 gi klasificira vo

pove}e grupi:
1. Demencii kaj Alchajmerovata bolest,
2. Vaskularna demencija,
3. Demencija kaj bolesti koi se klasificirani na drugo mesto
(Pikova demencija, Krojcfeld Jakobova demencija, Hantingtonova
demencija, Parkinsonova demencija, demencija kaj HIV-infekciite,
4. Nespecifizirana demencija,
5. Organski sindrom na amnezija, koj ne e predizvikan od
alkohol i od drugi psihoaktivni supstancii,
6. Delirium koj ne e predizvikan od alkohol i drugi
psihoaktivni supstancii,
7. Drugi mentalni rastrojstva predizvikani od mozo~ni
o{tetuvawa i disfunkcii i od somatski bolesti,
8. Rastrojstva na li~nosta i odnosite predizvikani od mozo~ni
zaboluvawa, o{tetuvawa i od disfunkcii,
9. Nespecifizirani organski mentalni rastrojstva.
HRONIÊN ORGANSKI PSIHOSINDROM
Vo hroni~niot organski psihosindrom spa|aat demenciite od

koja bilo etiologija koi imaat bavna i hroni~na evolucija.
DEMENCII
Pod poimot “demencija” se podrazbira steknata intelektualna

deterioracija predizvikana od nespecifi~ni organski pri~ini.
Toa e globalno propa|awe na intelektualnite, emocionalnite i
na kognitivnite sposobnosti pri sostojba na intaktna svest.
Intelektualnata deterioracija opfa}a rastrojstva na mnogu
funkcii, glavno od kortikalna priroda, me|u koi naj~esti se
rastrojstvata na pomneweto, jazikot, govorot, rasuduvaweto, na
kognicijata i vizuelno-prostornite i perceptivni motorni
ve{tini.
Spored MKB-10, demencijata e sindrom predizvikan od nekoe

organsko zaboluvawe na mozokot, obi~no od hroni~na i od
progresivna priroda, koj se manifestira so pove}ekratno
o{tetuvawe na visokite kortikalni funkcii, vklu~uvaj}i gi
pomneweto, misleweto, orientacijata, sfa}aweto, smetaweto,
sposobnosta za u~ewe, jazikot i rasuduvaweto. Kognitivnite
o{tetuvawa obi~no se pridruèni so deterioracija na
emocionalnata kontrola i na socijalnite odnosi ili motivacii.
Epidemiologija
Ne postojat nekoi precizni statisti~ki pokazateli za

incidencijata i za prevalencijata na demenciite vo op{tata
populacija, bidej}i epidemiolo{kite istraùvawa se razli~ni i
pod vlijanie na mnogu parametri koi bile vklu~eni vo
ispituvawata: starosnata vozrast na ispitanicite, upotrebenata
statisti~ka metodologija, socio-kulturnite vlijanija vo sredinata

i dr. Spored R. Sharma i B. Gieri, incidencijata na senilnata demencija
kaj populacija od 65 do 85 godini bi iznesuvala okolu 1%. Me|u niv
prevalencijata na te{ki demencii se dviì od 1, 3 do 6, 2% (sredno
okolu 3%), dodeka na lesnite od 2, 6 do 20%. Rizikot se zgolemuva
so vozrasta, pa taka, nad 85 godi{na vozrast toj se zgolemuva do 20%.
Etiologija
Vo etiopatogenezata na demenciite moàt da u~estvuvaat

pove}e faktori, kako:
1. Metaboli~ki (i endokrini) faktori:

Acidobaznite rastrojstva, kalcium rastrojstvata (nizok ili
visok), karcionidniot sindrom, elektrolitnite abnormalnosti,
hepatalnata encefalopatija, hiperkapnijata, hiperkortizo-
lemijata, hiperglikemijata, hipoksijata, magnezium abnormalno-
stite, paratireoidnite abnormalnosti, feohromocitomot,
pituitarnite abnormalnosti, porfirijata, tireoidnite
rastrojstva, uremijata, Wilson- rastrojstvata i dr. ;
2. Mozo~ni elektri~ni aktivnosti:

Kompleks parcijalnite krizi, postiktalnite sostojbi
(depresija ili dezinhibicija), temporalniot status epileptikus i
dr;
3. Mozo~ni neoplazmi:
Primarni ili metastati~ni mozo~ni neoplazmi (vklu~uva i
meningeom) ;
4. Dolgotrajna konsumacija na nekoi lekovi:

Antiholinergici, benzodijazepini, digoksin, dopamin
agonisti, H2 blokeri, lidokain, narkotici, fenitoin, salicilati,
teofilin i dr.
5. Vaskularni rastrojstva:
Arteriovenoznite malformacii, hipertenzivnite krizi,
inflamacija na intrakranijalnite arterii, hroni~ni i dolgotrajni
migreni, subarahnoidalno krvavewe, tromboembolija, tranzitorni
ishemi~ni ataki;
6. Mehani~ki faktori:
Hidrocefalusot (so normalen pritisok), kranio-
cerebralnite traumi, supduralniot ili epiduralniot hematom;
7. Mozo~ni infekcii:
Apcesite, SIDA-ta, meningoencefalitite (tuberkulozni,
gabi~ni), multifokalnite encefalopatii, supakutniot sklerozen
panencefalit, tercijalniot sifilis ;
8. Nutritivni deficiti:
Vitamin B 12 deficit, Wernicke-Korsakoff sindrom;
9. Degenerativni mozo~ni rastrojstva:

Alchajmerovata bolest, Jakob-Krojcfeldovata bolest,
Hantingtonovata bolest, Parkinsonovata bolest, Pik ovata bolest
i multiplata skleroza;
Ako demencijata se manifestira vo ponaprednatata vozrast

pri~inite treba da se pobaraat vo degenerativnite mozo~ni
rastrojstva; vo adolescentnata vozrast taa naj~esto e rezultat na
Hantingtonovata bolest (juvenilen tip), Hepatolentikularnata
degeneracija (Wilson-ovata bolest) Supakutniot sklerozen
panencefalitis, SIDA-ta, zloupotreba na psihoaktivnite
supstancii (osobeno inhalanti) i na kranio-cerebralnite traumi;
dodeka vo detskata vozrast taa bi bila rezultat na kranio-
cerebralnite traumi, na supakutniot sklerozen panencefalitis
ili, pak, na SIDA-ta.
Zaedni~ka klini~ka slika
Dementnite simptomi naj~esto zapo~nuvaat bavno, so meseci,

nekoga{ i so godini, no otkako }e se manifestiraat na klini~ki
plan, toga{ evolucijata zazema brz i progresiven tek. Demencijata
najbrgu go o{tetuva:
1. pomneweto, i toa primarnata i sekundarnata memorija,

dodeka tercijalnata e za~uvana se do docnata faza na bolesta.
Rastrojstvoto na pomneweto se manifestira so te{kotii vo
zapomnuvaweto i vo reprodukcijata (osobeno za ponovi
doìvuvawa), so konfabulacii i so vremenska i prostorna

dezorientacija ;
2. op{tite intelektualni sposobnosti, koi progresivno

propa|aat, se manifestiraat so smalena sposobnost za rasuduvawe,
snao|awe, sfa}awe, uviduvawe, gubewe na interesiraweto i na
inicijativnosta, nekriti~nost;
3. misleweto, osobeno produktivnoto i apstraktno

razmisluvawe, {to se manifestira so te{kotii vo re{avaweto na
zada~ite i na problemite, osiroma{uvawe na govorot (koj stanuva
nerazbirliv i disfati~en) i so prekin na asoijaciite
(inkoherencija) ;
4. nagonsko-afektivnata sfera, so dezinhibicija na nagonite

i so inkontinencija na emociite, disfori~nost, razdrazlivost,
afektivna labilnost, so gubewe na sramot i moralnite ko~nici;
5. li~nosta, koja postepeno propa|a zaedno so raspa|aweto na

drugite psiholo{ki funkcii;
6. kortikalnite motorni i senzorni centri i pati{ta, so

manifestacija na àri{ni ispadi vo vid na motorna i senzorna
afazija (disfazija) i agnozii (osobeno kaj vaskularnata demencija
i kaj raniot oblik na Alchajmerovata demencija). Afazijata se
manifestira so zna~ajni problemi vo interakcijata so okolinata,
naru{en govor, slaba artikulacija i so telegrafski, nefluenten
govor (Brokina afazija). Bidej}i pacientite naj~esto se svesni za
naru{eniot govor, tie moàt da bidat i depresivni i anksiozni.
Ako demencijata e pridruèna so Vernikeova (senzorna) afazija,
bolnite zboruvaat preop{irno, nejasno, so jazik bez smisla i bogat
so parafrazii, kako neologizmi i rimuvani asocijacii.
Op{ti dijagnosti~ki kriteriumi
MKB-10
(a) Opa|aweto na sposobnostite za pomnewe i za mislewe se do

toj stepen {to ja naru{uvaat aktivnosta na sekojdnevnoto ìveewe;
(b) Naru{uvaweto na pomneweto e vo registracijata, ~uvaweto
i vo reprodukcijata na novite informacii;
(v) Postoi o{tetuvawe na sposobnosta za rasuduvawe,

procenuvawe, obrabotka na op{tite podatoci i redukcija na tekot na
ideite;
(g) O{tetuvawe na procesot na priem na novi informacii i
te{kotii pri istovremeno sledewe na pove}e nadvore{ni stimulsi;
(d) Opa|awe vo kontrolata na emociite ili na motivaciite ili
promena vo socijalnoto odnesuvawe;
(|) Kvanitetot na svesta e za~uvan;
(e) Simptomite treba da traat najmalku {est meseci.
Dijagnoza
Za postavuvawe na dijagnoza potrebni se slednive subjektivni

i objektivni parametri i instrumenti:
1. Medicinska istorija i fizikalen pregled,
2. Psihijatrisko intervju so bolniot i so semejstvoto,
3. Rutinski laboratoriski analizi na krvta i na mo~ta,
4. Specijalizirani laboratoriski ispituvawa za poedine~ni
funkcii: ispituvawe na {titnata `lezda, specifi~ni testovi za
lues i za SIDA (osobeno rizi~ni grupi), skrining za lekovi ili za
psihoaktivni supstancii, nivo na vitamini (osobeno B12) i folati,
analizi na likvor,
5. Drugi biohemiski i fizikalni ispituvawa (Rtg, EKG),
6. Mozo~ni ispituvawa (KTM ili NMR, EEG),
7. Psihodijagnostika (selektivni i op{ti skali za procena
na demencijata).
Evolucija i prognoza
I pokraj toa {to samata dijagnoza demencija podrazbira

progresiven i ireverzibilen tek, ponekoga{ se dozvoluva i
stati~na, pa i reverzibilna evolucija vo zavisnost od
etiopatogenetskite pri~initeli i od vidot na demencijata.
Na evolucijata vlijaat slednive faktori:
• etiologijata na rastrojstvoto,
• vremenskoto rastojanie me|u po~etokot na bolesta i
zapo~nuvaweto so terapevskiot tretman,
• stepenot na reverzibilnosta na sekoja poedine~na demencija,
• prisustvoto na komorbidni psihijatriski rastrojstva,
• stepenot na psihosocijalna poddr{ka na bolniot.
Pove}eto reverzibilni slu~ai na demencija se asocirani so

pokratko traewe na simptomite, umereno kognitivno o{tetuvawe
i so superponiran delirium. Nekoi specifi~ni demencii
(predizvikani od lekovi, depresija i od metaboli~ni rastrojstva)
moàt da bidat i reverzibilni. Demenciite predizvikani od
hroni~en hidrocefalus (so normalen pritisok), od subduralni
hematomi i od nevrosifilis naj~esto se delumno reverzibilni.
Spored nekoi statistiki, samo 8% od demenciite se delumno
reverzibilni, a okolu 3% se kompletno reverzibilni.
Klasifikacija
MKB-10 gi klasificira demenciite vo slednive podgrupi:
1. Demencii kaj Alchajmerovata bolest,

2. Vaskularni demencii,
3. Demencii kaj nekoi zaboluvawa koi se klasificirani na
drugo mesto (Pikova, Krojcvet-Jakobova, Hantingtonova,
Parkinsonova i HIV demencija).
4. Nespecifizirani demencii.
Klasifikacijata na DSM-IV e sli~na i taa razlikuva:
1. Demencija od Alchajmerov tip,

2. Vaskularna demencija,
3. Demencija poradi op{ta zdravstvena sostojba (HIV, trauma
na glava, Parkinsonova bolest, Hantingtonova bolest i dr. ),
4. Perzistentna demencija predizvikana od psihoaktivni
supstancii,
5. Demencija so pove}ekratna etiologija,
6. Demencija koja ne e specifizirana na drugo mesto.
1. ALCHAJMEROVA DEMENCIJA
Definicija
Alchajmerovata demencija (Morbus Alzheimer) e primarno

degenerativno i so ireverzibilno mozo~no rastrojstvo koe se
karakterizira so progresivna i brza deterioracija na kognitivnite
funkcii, so se u{te nepoznata etiologija i so specifi~ni
nevropatolo{ki i biohemiski promeni vo mozokot (kako
raslojuvawe na mozo~nata gradba, redukcija na mozo~nite nevroni,
pojava na "senilni plaki", osobeno vo korteksot, smaluvawe na nekoi
nevrotransmiteri i nevromodulatori, a osobeno na
holinacetiltransferazata i na acetilholinot).
Istorijat
Vo 1906 godina breslavskiot psihijatar Alojz Alchajmer prv

opi{uva slu~aj na 51-godi{na èna so progresivno gubewe na
memorijata i so avtopsihi~ka i alopsihi~ka dezorientacija.
Bolesta ja narekuva "presenilna demencija". Podocna objavuva deka
vo mozocite na umrenite bolni od presenilna ili od senilna
demencija se nao|aat milijarni formacii na plaki koi
pretstavuvaat nevrofibrilarni promeni i granulovakuolarna
degeneracija i koi isklu~itelno se javuvaat kaj ovie formi na
demencija. Bolesta vo negova ~est e nare~ena Alchajmerova
demencija.
Epidemiologija
Se procenuva deka na Alchajmerovata bolest otpa|aat od 55

do 65% od site slu~ai na demencija. Vo SAD, vo 1980 godina, se
registrirani pomalku od 3 milioni slu~ai, a se procenuva deka do
krajot na 2050 godina }e ima pove}e od 10 milioni. Nejzinata
prevalencija vo populacijata nad 65 godi{na vozrast se dviì od 2
do 4%, a procentite bi bile povisoki ako se odnesuvaat na
populacija nad 75-godi{na vozrast.
Vo 96% od slu~aite po~etokot na simptomite e po 40-godi{na

vozrast i 80% me|u 45 i 65-godi{na vozrast. Spored vozrasta koga
se manifestira bolesta, se razlikuvaat dve formi, senilna i
presenilna, koi poteknuvaat od eden ist patolo{ki proces.
Evolucijata e pobrza kaj ranite formi. Bolesta 3 pati po~esto gi
afektira ènite otkolku maìte. Longitudinalnite studii go
istaknuvaat zna~eweto na semejnata istorija kako rizi~en faktor,
no dosega ne e pronajdena nitu edna konzistentna genetska {ema.
Incidencijata na progresivnite demencii, vklu~itelno i
Alchajmerovata, kaj rodnini od prvo koleno postari od 70 godini
se pribliùva kon 50%. Rizikot od zaboluvawe kaj monozigotite
se dviì do 43% za razlika od heterozigotite kade {to e najden
daleku pomal procent (okolu 8%). Kako rizik faktori za bolesta
se Daunoviot sindrom, kranio-cerebralnite traumi i niskiot
stepen na obrazovanie. Pove}eto studii potvrduvaat deka
individuite so trisomija na 21 hromozom razvivaat manifestacii
na bolesta u{te na 35-godi{na vozrast.
Etiopatogeneza
Vo etiopatogenezata na bolesta se prepletuvaat mno{tvo

faktori koi se u{te se vo ramkite na hipotezi, me|u koi
poverodostojni se onie koi bolesta ja povrzuvaat so:
• genetska determiniranost: studiite na semejstva pokaùvaat

deka vo semejstvata na bolnite od ranata forma po~esto se
sretnuvaat isti rastrojstva. Postojat izvestuvawa za mo`nosti za
nasleduvawe, kako dominantna crta povrzana so nekolku hromozomi
(21, 14 i 19 hromozom).
• rastrojstva vo nevrohemiskata transmisija i centralen
holinergi~ki deficit: nedostig na enzimot acetilholin-
transferaza i deficit vo sintezata na acetilholinot. Nedostigot
e vo pozitivna korelacija so kognitivnite ispadi. Vo odreden
procent pronajdeno e i gubewe na noradrenergi~kite nevroni
(osobeno vo lokus ceruleus) osobeno kaj onie bolni koi pokaùvaat
odredeni simptomi na depresivnost i na anksioznost; deficit na
serotonergi~niot sistem vo poedine~ni mozo~ni strukturi
(osobeno vo n. rafe) ; rastrojstva na mozo~nite peptidi
(somatostatin, supstancija P i vazoaktiven intestinalen
polipeptid). Ne postoi etiolo{ka pretpostavka me|u

nevrohemiskite rastrojstva i nivniot moèn pri~initel.
• imunolo{kiot sistem, kako naru{en imun odgovor kon beta-
amiloidot, osobeno kaj bolnite koi imaat pozitivna familijarna
anamneza za bolesta. Nekoi istraùva~i govorat za mo`nosta
aktiviranite mikroglija kletki da produciraat nevrotoksi~ni
agensi koi{to ja vlo{uvaat nevronalnata degeneracija inducirana
od strana na amiloidnite plaki. Od druga strana, pak, bilo
demonstrirano deka mikroglijata e sposobna da gi reducira plakite
po vakcinacija so beta-amiloid. Imuniot odgovor, spored mnogu
avtori, bi igral krucijalna uloga i vo patofiziologijata na bolesta
i vo mo`nostite za nejzino lekuvawe;
• mozo~ni infekcii, (postoi somnenie za infektivna geneza
bidej}i nekoi demencii so sli~ni karakteristiki se predizvikani
od in-fektiven agens (kako {to se Creuttzfelddt-Jakob-ovata bolest,
spongioformnite encefalopatii).
• endogeni i egzogeni intoksikacii (osobeno intoksikacija
so aluminium, {to nao|a potvrda vo visokite koncentracii na
aluminum najdeni vo mozokot na po~inatite bolni, i zgolemenata
incidencija i prevalencija na bolesta vo obkastite kade {to e
skoncentrirana aluminiumskata industrija).
• naru{uvawa vo peptidnite nevromedijatori.
Patoanatomski i biohemiski naod
a. Patoanatomski supstrat:
Vo mozokot na po~inatite bolni od Alchajmerovata bolest

naj~esto se nao|a:
1. Izrazena redukcija na mozo~nite nevroni, osobeno vo zonata

na hipokampusot, lokus ceruleusot, temporo-parietalnite i vo
frontalnite delovi na korteksot. Na KTM ili na NMR redukcijata
na nevronite se izrazuva so difuzna kortikalna atrofija, so
predominacija vo frontalnite i vo parietalnite regioni, atrofija
na hipokampusot i pomalku izrazena supkortikalna atrofija so
pro{iruvawe na mozo~nite komori;
2. Gubewe na golem broj kortikalni gangliski kletki, osobeno

vo asocijativnite zoni na neokorteksot, so proliferacija na astro
i na mikroglija;
3. Pojava na specifi~ni amiloidni plaki koi se javuvaat vrz

propadnatite gangliski kletki, i toa isklu~itelno vo sivata
kortikalna i subkortikalna masa, osobeno vo asocijativniot
korteks i vo hipokampusot. Amiloidot, od kogo se sostaveni
plakite, nastanuva od prekusorskiot protein ~ij gen e lociran na
21 hromozom. Hipokampusot e afektiran rano vo tekot na bolesta,
{to e i pri~ina za rano gubewe na memorijata. Regionite koi se
izvori na acetil-holinot (holinergi~niot bazalen preden mozok,
noradrenergi~niot locus ceruleus i serotoninergi~niot del na n.
rafese) se zasegnati od nevrofibrilarnite klop~iwa. Iako postoi
golem interes za amiloidot kako mo`na prva pri~ina za bolesta,
negovata uloga vo produkcijata na simptomite na demencijata
ostanuva nejasna;
4. Gubewe na holinergi~kite nevroni vo Majnertovoto jadro i

na serotonergi~nite nevroni vo jadrata na n. rafe;
5. Nevrofibrilna degeneracija, koja nastanuva poradi

abnormalna fosforizacija na tau proteinite koi gi ima vo pogolem
koli~estvo vo hipokampusot, kade {to e najdena zgolemena
ekspresija na genite za tau proteinot;
6. Smaluvawe na brojot na nevronskite sinapsi vo

frontalniot korteks i vo drugite mozo~ni strukturi.
b. Nevrobiohemiski promeni
Alchajmerovata bolest osven so specifi~en patoanatomski

supstrat se karakterizira i so mno{tvo nevrobiohemiski promeni
na nivo na mozo~niot nevrotransmiterski sistem, osobeno na
acetilholinergi~kata nevrotransmisija:
1. Holinergi~ki sistem
Najnovite istraùvawa ja potvrduvaat hipotezata deka kaj

Alchajmerovata bolest najnapred doa|a do intenzivno propa|awe
na centralnite holinergi~ki, osobeno presinapti~ki strukturi

(re~isi do 80%) vo hipokampusot (koi igraat golema uloga vo
u~eweto i vo memoriraweto) i na holinergi~kite nevroni glavno
na Majnertovoto bazalno jadro, vo Amigdaloidniot kompleks (koi
u~estvuvaat vo modulacijata na afektivnoto odnesuvawe) i vo
neokorteksot (bitni za modulacija na sloènoto odnesuvawe koe e
vo zavisnost od afektivnata sostojba i od motivacijata).
Presinapti~kata holinergi~ka disfunkcija, koja se razviva po
propa|aweto na presinapti~kite holinergi~ki nevroni, doveduva
do smaleno prezemawe na holinot vo holinergi~kite nevroni,
smalena aktivnost na acetilholin-transferazata, osobeno vo
hipokampusot i vo temporalniot korteks, i do degeneracija na
nevronite na Majnertovoto jadro.
2. Noradrenergi~en sistem
Kaj Alchajmerovata bolest postoi zna~ajno propa|awe i na

presinapti~kite noradrenergi~ni nevroni na lokus ceruleus i
smaluvawe na koncentracijata na noradrenalinot vo kortikalnite
proekcii na lokus ceruleus. Promenite vo noradrenergi~niot
nevrotransmiterski sistem ne koreliraat so mnesti~kite ispadi,
tuku pove}e so nekoi sekundarni afektivni (naj~esto depresivni)
rastrojstva koi se sretnuvaat kaj Alchajmerovoto rastrojstvo.
3. Serotonergi~en sistem
Registrirani se i zna~ajni promeni vo presinapti~kite

serotonergi~ki strukturi, kako {to se nevrofibrilna
degeneracija vo jadrata na n. rafe i smaleno prezemawe na serotonin
vo presinapti~kite terminali vo temporalnite podra~ja na
mozokot. I ovie promeni ne koreliraat so kognitivnite (osobeno
ne so mnesti~kite) rastrojstva. So niv moàt da se objasnat nekoi
drugi simptomi na Alchajmerovata bolest, kako {to se
rastrojstvoto pri spieweto i nekoi psihoti~ni manifestacii so
halucinacii, paranoidnosti i so agresivnost.
4. GABA-ergi~ki sistem
Kaj odreden procent od bolnite od Alchajmerovata bolest

najdeno e i zna~ajno namaluvawe na brojot na GABA- B receptorite
vo regionite na hipokampusot i na frontalniot korteks {to

klini~ki se odrazuva so odredeni mnesti~ki te{kotii. Ottamu e i
objasnuvaweto za molekularnata osnova na amnezijata inducirana
so podolgotrajna benzodijazepinska terapija, bidej}i, kako {to e
poznato, benzodijazepinite, me|u drugoto, go inhibiraat i
osloboduvaweto na acetilholinot vo korteksot i klini~kite
efekti gi ostvaruvaat so posredstvo na benzodijazepinskite
receptori koi vo golem broj se nao|aat i vo Majnertovoto jadro.
5. Glutamatergi~en kompleks
Vo odreden procent kaj bolnite od Alchajmerovata bolest

pronajdeno e zna~ajno propa|awe i na glutamatergi~nite
kortikostrijalni nevroni i zgolemuvawe na brojot (i na gustinata)
na nivnite receptori, osobeno vo kaudalnoto jadro.
Klini~ki formi
Alchajmerovata demencija se javuva vo dve formi: so ran i so

docen po~etok.
1. Demencijata so ran po~etok (ili presenilnata demencija)

se javuva pred 65- godi{nata vozrast i se karakterizira so mo{ne
brz i progredienten tek i so bogatstvo na raznovidni rastrojstva
koi poteknuvaat od visokite kortikalni funkcii (afazija,
agrafija, akalkulija, aleksija i apraksija). Vo DSM-IV e naslovena
kako Alchajmerova bolest, tip 2, dodeka vo starata terminologija
be{e poznata kako presenilna demencija od Alchajmerov tip;
2. Demencijata so docen po~etok (ili senilnata demencija) se

javuva nad 65 godi{na vozrast i se karakterizira so pobavna
progresija na dementnata simptomatologija (naj~esto so o{tetuvawe
na pomneweto) i so posiroma{ni àri{ni nevrolo{ki i
kortikalni ispadi od ranata forma. Vo DSM IV e naslovena kako
Alchajmerova bolest tip 1, dodeka vo starata terminologija be{e
poznata kako senilna demencija od Alchajmerov tip.
Simptomatologija
1. Ranata Alchajmerova demencija se karakterizira so

progresivna deterioracija na kognitivnite funkcii (pad na
produktivnoto mislewe i na op{tite intelektualni sposobnosti,
gubewe na sposobnosta za retencija i za reprodukcija na pomneweto
i dezinhibicija na nagonsko-afektivnata sfera) i so brz nastap na
nevrolo{ki ispadi od kortikalna priroda, me|u koi dominiraat
afazija, apraksija, aleksija, epilepti~ni napadi i motorni parezi.
Za tri do ~etiri godini nastapuva globalno propa|awe na li~nosta
i smrt od razni interkurentni zaboluvawa;
2. Docnata Alchajmerova demencija se karakterizira so bavna

evolucija na kognitivnata deterioracija (za desetina godini),
podobra prognoza i so posiroma{na nevrolo{ka àri{na (osobeno
kortikalna) fenomenologija.
Dijagnoza
Dijagnozata se postavuva fenomenolo{ki i po pat na

isklu~uvawe na site drugi organski etiolo{ki pri~ini koi
doveduvaat do demencija, kako {to se cerebrovaskularnite
zaboluvawa, Parkinsonovata i Hantingtonovata bolest,
infekciite na CNS (osobeno HIV-infekciite), avitaminozite i
dr.
Me|u fenomenolo{kite kriteriumi za dijagnoza na ovaa

bolest najbitni se slednive karakteristiki:
1. Postepen po~etok so bavna deterioracija na kognitivnite

funkcii (osobeno sposobnosta za u~ewe na novi informacii,
planirawe, organizacija i matemati~ki operacii), i
2. Pojava na nevrolo{ki ispadni fenomeni me|u koi naj~esti
se apraksijata i agnozijata.
Paraklini~kite isleduvawa ne se specifi~ni za

Alchajmerovata demencija. Na KTM ili na NMR vo pogolem broj
slu~ai moàt da se vidat kortikalni atrofi~ni promeni. Sigurna
dijagnoza edinstveno e mo`na "post mortem", so histopatolo{ki
ispituvawa, koi gi otkrivaat specifi~nite senilni plaki vo

mozokot.
Dijagnosti~ki kriteriumi
MKB-10
(a) Prisustvo na dementni simptomi karakteristi~ni za

demenciite;
(b) Postepen po~etok so bavna deterioracija;
(v) Otsustvo na klini~ki podatok ili na naod od specijali-zirani
ispituvawa koi ukaùvaat na postoewe na nekoe drugo organsko
sistemsko zaboluvawe koe dovelo do demencija (na pr. hipertireodizam,
hiperkalciemija, deficit na vitamini, hidrocefalus, hematomi,
neoplazmi i sl) ;
(g) Otustvo na akuten, apoplekti~en po~etok ili na nevrolo{ki
znaci za fokalno o{tetuvawe, kako {to se hemiparezi, senzorna zaguba
i defekti na vidnoto pole koi se javuvaat vo po~etokot na bolesta.
DSM -IV
A. Razvoj na pove}ekratni kognitivni nedostatoci koi se

manifestiraat so:
(1) o{tetuvawe na pomneweto (o{tetena sposobnost za u~ewe

na novi informacii ili za reprodukcija na prethodno nau~enite
informacii)
(2) edno ili pove}e od slednive kognitivni rastrojstva:
(a) afazija,
(b) apraksija,
(v) agnozija,
(g) rastrojstvo na izvr{enoto funkcionirawe i
identificirawe na predmetite i pokraj za~uvanosta na senzornite
organi.
B. Kognitivnite nedostatoci od kriteriumite A1 i A2

predizvikuvaat golemi o{tetuvawa vo op{testvenite i vo
profesionalnite funkcionirawa i pretstavuvaat zabele`liv pad od
prethodniot stepen na funkcionirawe
C. Tekot na bolesta e karakteristi~en po postepeniot po~etok i

postojanoto kognitivno opa|awe
D. Kognitivnite nedostatoci od kriteriumite A1 i A2 ne se

predizvikani od:
(1) drugi patolo{ki sostojbi vo mezencefalonot, od kade se

predizvikuvaat progresivni nedostatoci pri pomneweto i sfa}aweto
(cerebrovaskularna bolest, Parkinsonova bolest, Hantingtonova
bolest, hematomi, hidrocefalus)
(2) odredeni sostojbi za koi e poznato deka moàt da predizvikaat
dementna slika (avitaminozi, hipotiroidizam, nedostig na nijacinin,
hiperkalciemija)
(3) sostojbi predizvikani od psihoaktivni supstancii
E. Nedostatocite ne se pojavuvaat isklu~itelno vo tekot na
deliriumot,
F. Rastrojstvoto ne moè da se pripi{e na drugo rastrojstvo
(depresija, {izofrenija).
Tipovi
So ran po~etok: bolesta po~nuva pred 65-godi{na vozrast

-so naludni~avosti
-so depresivno raspoloènie
-nekomplicirana
So docen po~etok: bolesta po~nuva po 65-godi{na vozrast

-so naludni~avosti
-so depresivno raspoloènie
-nekomplicirana
Tek i prognoza
Spored DSM-IV, demencijata od Alchajmeroviot tip napreduva

postepeno, so gubewe od 3 do 4 boda godi{no na skalata za demencii.
Po~etokot na bolesta naj~esto e nezabele`liv za po kratko vreme
brzo da se manifestiraat mnesti~ki deficiti (osobeno za
posveìte nastani) i razvoj na nevrolo{ka àri{na
fenomenologija: disfazija, afazija, apraksija i agnozija. Vo
podocne`nite fazi se pojavuvaat i motorni ispadni fenomeni.
Prose~noto traewe na bolesta od po~etokot do smrtta e od 8 do 10
godini.
Od prakti~ni celi evolucijata na rastrojstvoto se deli vo

nekolku fazi, so napomena deka preodot me|u niv ne e taka strogo
ograni~en i ne e strogo definiran:
1. Prodromalna faza, so odredeni te{kotii vo rabotnite i

vo socijalnite aktivnosti koi se rezultat na po~etnite
intelektualno-mnesti~ki redukcii. Se u{te e zadràna
sposobnosta za samostoen ìvot;
2. Rana faza, so intelektualno-mnesti~ki te{kotii koi od

den na den stanuvaat se pomanifestni. Rabotnata sposobnost nabgru
celosno se gubi. Se pojavuvaat te{kotii vo govorot;
3. Me|ufaza, koga nastapuva kompletna avto i alopsihi~ka
dezorientacija i rastrojstva vo vizuelno-prostornite dimenzii.
Nevrolo{kite àri{ni ispadi ve}e se manifestni;
4. Docna faza, koga bolniot ve}e ne prepoznava nikogo okolu

sebe, koga kognitivniot deficit e maksimalen i definitiven. Vo
klini~kata slika osven kognitivnite rastrojstva dominiraat i
nevrolo{kite ispadi: apraksija, agrafija, akalkulija, agnozija,
eholalija i ehopraksija i motorni parezi;
5. Terminalna faza na bolesta nastapuva za tri do ~etiri

godini od po~etokot na bolesta od ranata forma i od sedum do deset
godini od docnata. Vo ovaa faza bolniot ve}e e vrzan za postela, ne
prepoznava nikogo, ne se razbira {to zboruva, povremeno stanuva
agitiran i agresiven, no nema fizi~ki sili za nekoj poseriozen
incident. Pri kraj na bolesta se javuva inkontinencija ili
disfunkcija na svinkterite, somnolencija, sopor, koma i smrt.
Terapija na Alchajmerovata demencija
Sovremenata terapija na Alchajmerovata bolest koja se bazira

vrz holinergi~nata hipoteza zapo~nuva vo osmata decenija na
minatiot vek so fiziostigminot, acetilholinski agonist koj
ireverzibilno ja inhibira holinesterazata koja go razgraduva
acetilholinot. Bidej}i inhibicijata na enzimot ne se slu~uva samo
vo mozokot tuku vo celoto telo, acetilholinot bil visoko poka~en
vo celiot organizam, pa zatoa terapijata so nego bila so mno{tvo
holinergi~ni nesakani efekti. Podocna psihofarmakolozite
pravat obidi bolesta da ja lekuvaat so drugi parasimpatiko-

mimetici koi koncentracijata na acetilholinot vo organizmot ja
zgolemuvaat na razli~ni na~ini, no odnovo terapijata bila
prosledena so mnogu sporedni holinergi~ni efekti. Farmacevtite
po~nuvaat da tragaat po nov acetilholinesterazen inhibitor so
reverzibilna inhibicija na procesite na hidrolizata koja ja vr{i
holinesterazata i so akcija na nikotinskite receptori preku koi
so fitbek mehanizmite bi se zabrzala sintezata i osloboduvaweto
na acetilholinot vo sinapti~niot prostor. Ve}e vo sredinata na
1986 godina nekolku avtori publiciraat stru~ni trudovi za re~isi
spektakularni terapiski rezultati vo odnos na kognicijata so eden
nov reverzibilen holinesterazen inhibitor (tetra-amino-akridin),
koj generi~ki go dobiva imeto takrin, mnogu popoznat pod negovoto
komercijalno ime kogneks (Cognex). Nekoja godina podocna
farmacevtskata industrija, ohrabrena od prvi~nite rezultati so
takrinot, sintetizira i drugi reverzibilni holinesterazni
inhibitori (rivastigmin i galantamin) koi nao|aat masovna
primena vo lekuvaweto na Alchajmerovata bolest koja od den na
den stanuva se po~esta.
Terapiskiot efekt na novite reverzibilni holinesterazni

inhibitori se dolì na reverzibilnata inhibicija na hidrolizata
na holinesterazata i aktivirawe na presinapti~kite nikotinski
receptori koi preku fitbek mehanizmite go zgolemuvaat
osloboduvaweto na acetilholinot od presinapti~kite nevroni vo
sinapti~kata puknatina so {to se podobruva acetilholinskata
nevrotransmisija. Lekovite dejstvuvaat i na drugi
nevrotransmiteri, kako {to e glutamatot, koi isto taka se
namaleni kaj Alchajmerovata bolest. Dokolku bolesta e vo
ponaprednatata faza i kolku pove}e e namalen brojot na zdravite
holinesterazni nevroni, efektot na ovie lekovi e pomal, bidej}i
za nivnoto deluvawe potreben e odreden kvantum na intaktni
nevroni kade bi se ~uvstvuvalo i nivnoto deluvawe. Tie ja
podobruvaat o{tetenata memorija i kognicija, no toa ne zna~i deka
go smenuvaat i krajniot ishod na bolesta. So nivna primena se
zgolemuva sintezata na acetilholinot, se aktiviraat nikotinskite
i muskarinskite acetilholinski receptori i se inhibira
acetilholinesterazata, enzim odgovoren za hidroliza na
acetilholinot.
Op{ti terapiski principi:
1. terapijata voglavno se izveduva vo doma{na sredina, kade

bolniot e so sopstvenoto semejstvo, vo semejnite emocionalni
relacii, obikolen so qubov i nega od svoite najbliski. Toa e i
najdobra prevencija od sekundarna depresija;
2. terapijata e simptomatska i e naso~ena kon psihopato-
lo{kite simptomi i sindromi. Anksioznosta se lekuva so
anksiolitici, depresivnosta so antidepresivi, psihoti~nosta so
antipsihotici od vtorata generacija, dodeka kognicijata so
reverzibilnite holinesterazni inhibitori;
3. potreben e sekojdneven monitoring na somatskoto zdravje i
adekvaten tretman na nekoi eventaulni somatski rastrojstva, koi
moàt da ja vlo{at socijalnata izolacija na bolniot;
4. maksimalno se osiguruvaat biolo{kite potrebi na bolniot
i ne se dozvoluva dehidratacija i izgladnuvawe;
5. se isklu~uvaat site lekovi koi, na koj bilo na~in, bi moèle
da ja vlo{at kognicijata;
6. na bolniot mu se ovozmoùva pravna protekcija od
eventualno materijalno iskoristuvawe, osobeno ako ìvee sam.
2. VASKULARNI DEMENCII
Vaskularnite (ili multiinfarktnite) demencii se rezultat

na mnogubrojni mozo~ni infarkti naj~esto predizvikani od
hipertenzivni krizi i od arterioskleroti~ni promeni na
mozo~nite krvni sadovi. Mozo~nite infarkti se vo vid na mali
atrofi~ni lakuni difuzno ra{trkani vo mozokot. Od
Alchajmerovata demencija se razlikuvaat po svojot akuten po~etok,
klini~kite osobenosti i po evolucijata na bolesta.
Vo ovaa grupa e vklu~ena i arterioskleroti~nata demencija, koja
vo porane{nite klasifikacioni {emi se izdvojuva{e kako poseben
entitet.
Epidemiologija
Spored raspolo`livite statisti~ki podatoci, vaskularnite

demencii se mnogu poretki od demenciite od Alchajmerov tip.
Zasega ne postojat podatoci za nivnata incidencija i prevalencija
za edno po{iroko podra~je koe bi bilo interesno za donesuvawe
odredeni epidemiolo{ki zaklu~oci.
Etiopatogeneza
I pokraj toa {to se znae deka postoi patoanatomski supstrat

vo mozo~noto tkivo (mozo~nite infarkti) se u{te ne e razjasneto
dali demencijata e direktna posledica na gubeweto na mozo~noto
tkivo od multiinfarktnite àri{ta ili pak e predizvikana od
hipoksijata i od namalenata perfuzija na mozokot kako posledica
na mozo~nata arterioskleroza.
Simptomatologija
Razvojot na bolesta zavisi od tipot na demencijata, koja, pak,

e uslovena i od lokalizacijata na infarktnite àri{ta.
Simptomatologijata se karakterizira so postepena intelektualna
deterioracija, fokalni nevrolo{ki ispadi (koi zavisat od mestoto
na infarktot) i so anamneza za mozo~ni ishemi~ni ataki ili pak

infarkti.
Klini~ki formi
MKB-10 vaskularnite demencii gi klasificira spored

razvojot na bolesta:
1. Vaskularna demencija so akuten po~etok koja se

karakterizira so mo{ne brza pojava na dementna fenomenologija
posle mozo~en infarkt ili mozo~na hemoragija;
2. Vaskularna demencija poradi pove}e infarkti (ili

multiinfarktna demencija) koja po~nuva postepeno, vo odreden
vremenski period po nekolku tranzitorni ili definitivni
ishemi~ni ataki na mozokot;
3. Supkortikalna vaskularna demencija so klini~ka slika koja

mnogu li~i na Alchajmerovata demencija i pokraj toa {to korteksot
ne e lediran, bidej}i mozo~nite infarkti ja pogodile belata
supkortikalna masa;
4. Me{ana kortikalna i supkortikalna vaskularna demencija,
koja po svojata simptomatologija nalikuva na prethodno opi{anite
rastrojstva.
Spored kriteriumite na MKB-10, deficitot na kognitivnite

funkcii ne e ednakvo rasporeden. Dolgo vreme postoi uvid i
kriti~nost za svojata sostojba. Postojat i klini~ki i
laboratoriski dokazi za fokalno o{tetuvawe na mozokot od
vaskularen tip.
MKB-10
(a) Simptomi od dementniot krug (kriteriumi od demenciite);

(b) Neuedna~enost vo o{tetuvaweto na kognitivnite funkcii;
(v) Relativen uvid vo sopstvenata zdravstvena sostojba;
(g) Brz po~etok i rano prisustvo na àri{na nevrolo{ka
fenomenologija;
(d) Pozitivni paraklini~ki naodi (KTM, MR) za mozo~ni

infarkti;
(|) Poka~en krven pritisok.
DSM-IV
A. Razvoj na multipni kognitivni deficiti manifestirani

istovremeno so:
1. O{tetuvawe na memorijata (naru{ena sposobnost za u~ewe

novi informacii ili za prisetuvawe na prethodno nau~eni
informacii,
2. Edno (ili pove}e) od slednive kognitivni naru{uvawa:
a. Afazija (naru{uvawe na jazi~noto izrazuvawe),
b. Apraksija (naru{ena sposobnost za izveduvawe na motorni
aktivnosti nasproti intaktnata motorna funkcija,
c. Agnozija (nesposobnost za prepoznavawe ili identifiku-
vawe na objekti nasproti intaktnata senzorna funkcija),
d. Naru{uvawe vo izvr{noto funkcionirawe (na primer,
planirawe, organizirawe, sekvencionirawe, apstrakcija),
B. Kognitivnite deficiti vo kriteriumot A1 i A2 sekoj

poedine~no predizvikuvaat zna~ajno naru{uvawe vo socijalnoto ili
vo okupacionoto funkcionirawe i pretstavuvaat zna~aen pad od
prethodnoto funkcionirawe,
C. Fokalni nevrolo{ki znaci i simptomi (na primer, zgolemeni

dlaboki tetivni refleksi, odgovor na plantarna ekstenzija,
psevdobulbarna paraliza, abnormalnosti vo odot, slabost na
ekstremitetite) ili laboratoriska evidencija indikativna za
cerebrovaskularnata bolest (na primer, multipli infarkcii, koi go
vklu~uvaat i korteksot i belata masa pod nego) za koi{to e proceneto
deka se etiolo{ki povrzani so naru{uvaweto.
D. Kognitivnite deficiti vo kriteriumot A1 i A2 ne se rezultat

na nitu edno od slednovo:
1. Drugi sostojbi na CNS koi{to predizvikuvaat progresivni

deficiti vo memorijata i vo kognicijata (na primer, cerebrovaskularna
bolest, Parkinsonova bolest, Hantingtonova bolest, subduralen
hematom, hidrocefalus so normalen IKP, tumor na mozokot),
2. Sistemski sostojbi za koi se znae deka predizvikuvaat
demencija (na primer, hipotiroidizam, deficit na vitamin B12 ili
folna kiselina, deficit na niacin, hiperkalciemija, nevrosifilis,
HIV infekcija),
3. Sostojbi inducirani od zloupotreba na psihoaktivni
supstancii.
Kodirawe bazirano vrz predominantni pojavi:
So delirium: ako deliriumot e superponiran na demencijata

So deluzii: ako deluziite se predominantna pojava. So depresivno
raspoloènie: ako depresivnoto raspoloènie (vklu~uvaj}i i
prezentacii koi{to gi ispolnuvaat site kriteriumi i simptomi
za major depresivna epizoda) e predominantna pojava
Nekomplicirana: ako nitu edno od gorenavedenive ne e
predominantno vo postojnata klini~ka prezentacija, potrebna e
specifikacija ako bolesta odi so bihejvioralno naru{uvawe.
Terapija na vaskularnite demencii
Osven terapijata na osnovnoto zaboluvawe (infarkti na

mozokot) se lekuvaat i psihi~kite promeni. Pri simptomatskite
akutni psihozi se ordiniraat antipsihotici od vtorata generacija
vo relativno mali dozi i anksiolitici (obi~no od krugot na
benzodijazepinite). Upotrebata na nootropite od vidot na
piracetam (kalikor, oikamid) ili gama-aminobuterna kiselina
(gamalon, aminalon) denes e diskutabilna, bidej}i mnogu
izvestuvawa govorat za slabi rezultati vo podobruvaweto na
kognitivnite funkcii.
3. DEMENCII KAJ DRUGI ZABOLUVAWA
Spored MKB-10, vo ovaa grupa se klasificirani site onie

dementni sostojbi koi ne se grupirani vo demenciite od
Alchajmerov tip ili pak me|u vaskularnite demencii koi se
simptom na nekoe drugo osnovno zaboluvawe na mozokot.
DSM-IV razviva dijagnosti~ki kriteriumi za demencii

poradi drugi op{ti zdravstveni sostojbi:
DSM-IV
A. Razvoj na multipni kognitivni deficiti manifestirani

istovremeno so:
1. O{tetuvawe na memorijata (naru{ena sposobnost za u~ewe

novi informacii ili za prisetuvawe na prethodno nau~eni
informacii,
2. Edno (ili pove}e) od slednive kognitivni naru{uvawa:
a. Afazija (naru{uvawe na jazi~noto izrazuvawe),
b. Apraksija (naru{ena sposobnost za izveduvawe na motorni
aktivnosti nasproti intaktnata motorna funkcija),
c. Agnozija (nesposobnost za prepoznavawe ili identifi-
kuvawe na objekti nasproti intaktnata senzorna funkcija),
d. Naru{uvawe vo izvr{noto funkcionirawe (na primer,
planirawe, organizirawe, sekvencionirawe, apstrakcija),
B. Kognitivnite deficiti vo kriteriumot A1 i A2 sekoj

poedine~no predizvikuvaat zna~ajno naru{uvawe vo socijalnoto ili
vo okupacionoto funkcionirawe i pretstavuvaat zna~aen pad od
prethodnoto funkcionirawe,
C. Postoi evidencija od istorijata na bolesta, fizikalniot

pregled ili od laboratoriskite naodi deka naru{uvaweto e direktna
fiziolo{ka posledica na edna od op{tite zdravstveni sostojbi
navedeni dolu,
D. Deficitite ne se pojavuvaat edinstveno za vremetraeweto na
deliriumot.
Kodirawe:
Demencija kako rezultat na HIV-infekcija. Demencija kako

rezultat na trauma na glavata. Demencija kako rezultat na
Parkinsonova bolest. Demencija kako rezultat na Hantingtonova
bolest Demencija kako rezultat na Pikova bolest. Demencija kako
rezultat na Krojcfeld-Jakobova bolest. Demencija kako rezultat na...
(ozna~i ja op{tata zdravstvena sostojba koja gore ne e navedena, na
primer, hidrocefalus so normalen IKP, hipotiroidizam, tumor na
mozokot, deficit na vitamin B12, intrakranijalna radijacija)
Klasifikacija
Vo ovoj dijagnosti~ki blok, spored MKB-10, se klasificirani

slednive demencii:
a) Demencija kako rezultat na Pikovata bolest,
b) Demencija kako rezultat na Krojcfeld-Jakobovata
bolest,
c) Demencija kako rezultat na Hantingtonovata bolest,
d) Demencija kako rezultat na Parkinsonovata bolest,
e) Demencija kako rezultat na HIV infekcija,
f) Demencija kako rezultat na nekoja druga bolest.
DEMENCIJA KAJ PIKOVATA BOLEST
Demencijata kaj Pikovata bolest (Morbus Pick) pretstavuva

progresivna demencija vo predsenilnata vozrast koja se
karakterizira so bavno intelektualno-mnesti~ko propa|awe, lesni
te{kotii vo jazi~nite funkcii, apati~nost ili eufori~nost i so
ekstrapiramidni simptomi.
DSM-IV ja definira kako demencija koja direktno

patofiziolo{ki e predizvikana od Pikovata bolest, koja
pretstavuva degenerativna bolest na mozokot koja osobeno go napa|a
frontalniot i temporalniot lobus. Bolesta e opi{ana od Arnold
Pik (Arnold Pick) vo 1892 godina.
Epidemiologija
Spored epidemiolo{kite istraùvawa Pikovata demencija

e od 4 do 5 pati poretka od Alchajmerovata bolest. Rastrojstvoto
naj~esto se javuva me|u 50 i 60-godi{na vozrast.
Etiopatogeneza
Etiopatogenezata se u{te ne e razjasneta, no se misli deka se

nasleduva po pat na avtozomno-dominanten gen.
Patoanatomski naod
Specifi~nata dijagnoza na Pikovata bolest obi~no se

utvrduva so autopsija, so patolo{ki naod na karakteristi~ni
intraneuralni argentofilni Pikovi inkluzioni telca.
Atrofi~nite promeni najmnogu se izrazeni vo frontalniot,
temporalniot i vo parietalniot del na mozokot kade {to postoi
zamenuvawe na mozo~nite nevroni so glija.
Klini~ka slika
Klini~kata slika e zavisna od predominacijata na

atrofi~nite promeni vo regionite na mozokot, no naj~esto tie
poteknuvaat od frontalniot lobus.
Spored svojata fenomenologija, li~i na Alchajmerovata
demencija (samo {to ne e tolku bogata so nevrolo{ki ispadi), a vo
naprednatata faza ne ni moè da se razlikuva od nea. Vo po~etokot
na bolesta dominiraat simptomi od frontalniot lobus (apatija,
abulija, dezinhibicija), a podocna se nadopolnuvaat i simptomi na
temporalniot lobus.
Tekot na bolesta e pobaven od Alchajmerovata demencija i do

terminalnata faza moè da pominat i pove}e godini. Posle kratok
period, pri {to dominiraat umstven zamor, glavobolki i
rastrojstva vo sonot, po~nuvaat da se manifestiraat simptomi od
frontalniot lobus koi i vo najranata faza li~at na onie od promena
na li~nosta, kako opa|awe na op{testvenite sposobnosti,
emocionalni rastrojstva, nekontrolirano odnesuvawe i vidlivi
abnormalnosti vo govorot. Intelektualnata deterioracija i
deficitot vo pomneweto se javuvaat podocna vo razvojot na bolesta.

Vo manifestnata faza bolniot stanuva nekriti~en vo postapkite,
bescelno aktiven, zaboraven, lesno konfuzen, seksualno
prenaglasen (frontobazalna lokalizacija na procesot) ili pak
obratno, stanuva bezvolen i apati~en (frontokonveksna
lokalizacija na atrofiite). Karakteristi~ni se i perseveraciite
na zborot i na dvièwata, a podocna, koga procesot }e se pro{iri,
i na temporalniot lobus i na disfaziite ili apraksiite.
Tek i prognoza
Tekot na bolesta e hroni~no progredienten i za 5 do 8 godini

moè da zavr{i so smrt, vo teòk fizi~ki i psihi~ki marazam.
MKB-10
(a) Postoewe na progresivna demencija;

(b) Dominacija na simptomatologijata od frontalniot lobus, so
euforija, emocionalna tapost i so neadekvatno (nepristojno) socijalno
odnesuvawe, dezinhibicija i so apatija ili nemir;
(v) Bihejvioralnite manifestacii ~esto im prethodat na
mnesti~kite o{tetuvawa.
Diferencijalna dijagnoza
Klini~ki Pikovata demencija so sigurnost mnogu te{ko

moè da se razlikuva od atipi~nite slu~ai na Alchajmerovata
bolest ili od drugite demencii koi go pogoduvaat frontalniot
lobus.
DEMENCIJA KAJ KROJCFELD-JAKOBOVATA BOLEST
Definicija
Demencijata kaj Krojcfeld-Jakobovata bolest (Morbus

Creutzfeldt-Jakob) pretstavuva progresivna demencija so manifestni
nevrolo{ki ispadi (horeiformni i atetoidni dvièwa,
ekstrapiramiden rigiditet i piramidni ispadi). DSM IV ja
definira kako demencija koja direktno patofiziolo{ki e

predizvikana od Krojcfeld-Jakobovata bolest koja pretstavuva edna
od supakutnite sun|erasti encefalopatii koi najmnogu go
pogoduvaat mezencefalonot.
Epidemiologija
Krojcfeld-Jakobovata demencija e mnogu retko zaboluvawe koe

se pojavuva vo okolu 0, 9 slu~ai na 1 milion naselenie i koe po~nuva
obi~no vo srednata ili vo starata ìvotna vozrast (naj~esto me|u
40 i 60-godi{na vozrast). Vo etiopatogenezata dominira
infektiven agens (bavni virusi ili prioni, sli~no na bolesta
Kuru).
Patoanatomski naod
Patoanatomski se nao|aat te{ki spongioformno-

encefalopati~ni promeni vo mozokot na zaboleniot.
Klini~ka slika
Vo klini~kata slika dominira klasi~niot trijas na simptomi:

progredienten i brz razvoj na demencija (so site nejzini
fenomenolo{ki karakteristiki), nevolni dvièwa i piramidni
i ekstrapiramidni simptomi, me|u koi dominiraat mioklonii. Za
ovaa demencija se specifi~ni i elektroencefalografskite
promeni vo vid na ostri, ~esto trofazni, sinhroni
encefalografski praznewa, so brzina od 0, 5 do 2 Hz.
MKB-10
Pri dijagnozata treba da se vnimava na klasi~niot klini~ki

trijas:
(a) progresivna demencija koja brzo doveduva do opusto{uvawe
na li~nosta (od nekolku meseci do edna ili do dve godini) ;
(b) nevolni dvièwa i piramidni i ekstrapiramidni simptomi
so ~esti mioklonii; i
(v) povremeni specifi~ni, ostri, ~esto trofazni, sinhroni
encefalografski praznewa so brzina od 0, 5 do 2 Hz.
Tek i prognoza
Evolucijata e supakutna i za edna do dve godini zavr{uva so

smrt.
DEMENCIJA KAJ HANTINGTONOVATA BOLEST
Spored DSM IV, Hantingtonovata demencija e direktna

patofiziolo{ka posledica na Hantingtonovata bolest (Morbus
Huntington) koja pretstavuva nasledna, progresivna, degenerativna
bolest na kognicijata, ~uvstvata i na dvièwata kako rezultat na
degenerativnite promeni vo mozokot, osobeno vo korpus striatum
i globus palidus. Opi{ana e od Hantington vo 1872 godina.
Epidemiologija
Bolesta se javuva vo srednata ìvotna vozrast, ednakvo kaj

ma{kiot i kaj ènskiot pol i ima dolgogodi{na, bavna evolucija.
Opi{ani se juvenilni formi (na 4-godi{na vozrast) i tip so docen
po~etok (nad 84 godini). Spored nekoi epidemiolo{ki
istraùvawa, se javuva vo odnos od 2, 2 na 100 iljadi lu|e.
Etiopatogeneza
Denes se misli deka bolesta se prenesuva so edine~en

avtosomen dominanten gen na kratkiot krak na hromozomot 4.
Klini~ka slika
Bolesta zapo~nuva so postepeni promeni vo odnesuvaweto i

karakterot, kako anksioznost, depresivnost, hostilnost i
razdrazlivost. Vo manifestnata faza se karakterizira so simptomi
na demencija i so horeiformni dvièwa.
Pri manifestna klini~ka slika dominira nevrolo{ka

simptomatologija (nevolni, neritmi~ni i necelishodni
hiperkinezii koi opfa}aat razli~ni muskulni grupi na glavata,
jazikot i na liceto koi vo tekot na spieweto prestanuvaat) i
psihi~ki promeni (progresivna i bavno evolutivna demencija i

psihoti~ni rastrojstva).
MKB-10
(a) Dementna simptomatologija;

(b) Horeiformni dvièwa;
(v) Semejna anamneza za Hantingtonovata horea.
DEMENCIJA KAJ PARKINSONOVATA BOLEST
Demencijata kaj Parkinsonovata bolest (Morbus Parkinson) se

karakterizira so simptomi od ekstrapiramidniot krug i so
postepeno i blago propa|awe na intelektualno-mnesti~kite
funkcii. Bolesta e opi{ana od Parkinson vo 1817 godina. Spored
DSM-IV, taa e direktna patofiziolo{ka posledica na
Parkinsonovata bolest, koja, pak, pretstavuva progresivna
nevrolo{ka sostojba so bavna evolucija i so manifesten tremor i
rigiditet na ekstremitetite, rigidnost, zabaveno dvièwe i so
posturalna nestabilnost.
Epidemiologija
Se procenuva deka demencijata se javuva kaj 20 do 40% od

zabolenite od Parkinsonovata bolest, i toa vo ponaprednatata faza
na bolesta i vo ponaprednatata vozrast.
Klini~ka slika
Vo klini~kata slika dominiraat nevrolo{ki

ekstrapiramidni simptomi od krugot na Parkinsonovata bolest
(tremor, posturalen od, rigor, akatizija i bradikinezija, masno
lice) i bavno propa|awe na kognitivnite funkcii.
MKB-10
(a) Dementna simptomatologija;
(b) Nevrolo{ki simptomi na Parkinsonovata bolest.
DEMENCIJA KAJ HIV- INFEKCIITE
"HIV-demencija kompleksot" e rezultat na difuznoto

multifokalno uni{tuvawe na belata masa i na subkortikalnite
strukturi na mozokot predizvikano od HIV-infekcijata. Se
karakterizira so rastrojstva vo kognitivnite funkcii i vo
odnesuvaweto vo vid na dementen sindrom, najrazli~ni nevrolo{ki
nadrazlivi i ispadni fenomeni i povremeni konfuzno-delirantni
sostojbi, osobeno vo terminalnata faza na bolesta. Se javuva re~isi
kaj dve tretini od zabolenite od SIDA i toa vo poslednite
stadiumi na bolesta. Poradi ogromnata zdravstvena i socijalna
va`nost na bolesta koja epidemiolo{ki se {iri vo svetot, bolesta
poop{irno }e bide elaborirana na krajot od poglavjeto za
organskite rastrojstva.
MKB-10
(a) Kognitiven deficit koj odgovara na depresivnata

fenomenologija;
(b) Postoewe na HIV-infekcija.
DEMENCIJA KAJ DRUGITE ZABOLUVAWA
Postojat mnogu drugi op{ti zdravstveni sostojbi (koi se

klasificirani na drugi mesta) koi moàt da se manifestiraat so
dementna fenomenologija. Vo tie sostojbi se vklu~eni i
strukturalnite o{tetuvawa na mozokot (kako {to se primarnite i
sekundarnite tumori na mozokot, subduralniot hematom,
hidrocefalot), endokrinite sostojbi (hipotiroidizmot,
hiperkalcemijata, hipoglikemijata), nutriciskite sostojbi
(nedostig na tijamin, nijacin, vitamin B12), raznite infektivni
sostojbi (nevrosifilis, kriptokokoza), rastrojstvata na
bubre`nite i na vaskularnite sistemi, nevrolo{kite zaboluvawa
(Multiplata skleroza) i dr.
Demencijata se karakterizira so bihejvioralni i so

kognitivni disfunkcii ~ij intenzitet, evolucija i prognoza zavisi
od prirodata na primarnoto organsko rastrojstvo.
Op{ti principi vo terapijata na demenciite
Lekuvaweto na demenciite e kompleksen terapiski problem,

koj vklu~uva pove}e terapiski metodi: bihejvioralni,
farmakolo{ki, sociookupacioni:
1. Se po~nuva so navremena i precizna dijagnoza na osnovnata
pri~ina za bolesta i so etiolo{ko lekuvawe (ako e mo`no) ;
2. Sleduvaat odredeni aktivnosti vo sredinata vo koja ìvee
bolniot, kade {to treba da po~ne i (ili) da prodolì lekuvaweto
i mo`noto resocijalizirawe;
3. Edukacija na semejstvoto za podr{ka na bolniot (peer support),
obezbeduvawe pristap do organizaciite vo sredinata, podignuvawe
na voljata za ìvot;
4. Farmakolo{ki menaxment na psihijatriskite simptomi i
na odnesuvaweto:
• Psihoti~nite simptomi se tretiraat so mali dozi na

antipsihotici od vtorata generacija koi poseduvat minimalni
antiholinergi~ni efekti (osobeno risperidon od 1 do 3 mg na den
i olanzapin od 5 do 7, 5 mg na den) ;
• Afektivnite simptomi baraat antidepresivi od novata
generacija koi pomalku predizvikuvaat kardiotoksi~ni i
antiholinergi~ni efekti i ortostatska hipotenzija (selektivni
serotoninski riaptejk inhibitori, kako fluoksetin, paroksetin,
sertralin) ;
• Anksioznite simptomi se lekuvaat so anksiolitici:
benzodijazepini (osobeno so kratko dejstvo, kako lorazepam),
buspiron;
• Psihomotornata agitacija najdobro se povlekuva so visoki
dozi na benzodijazepini ili so alifati~ni nevroleptici (prazin
do 150 mg dnevno, tioridazin do 150 mg dnevno) Pri prolongirana
psihomotorna agitacija moè da se ordiniraat i litium karbonat
i karbamezapin;
• Kognitivni deficiti se lekuvaat so psihotropi koi ja
zgolemuvaat koncentracijata na acetilholinot vo mozokot, kako
{to se takrinot (Cognes), ~ija doza postepeno se zgolemuva (vo tekot
na prvite 6 nedeli 10 mg. ~etiri pati na den, a potoa dozata moè da

se zgolemi do 160 mg. dnevno) ; donepezilot (Aricept) so doza od 5 mg.
dnevno i dr. Moè da se ordiniraat i nootropi, kako piracetam
(Kalikor, Oikamid), gamaaminobuterna kiselina (Gammalon,
Aminalon), koi nemaat nekoi osobeni vidlivi efekti, pa zatoa vo
posledno vreme i ne se prepora~uvaat vo lekuvaweto na demenciite;
Sudsko-medicinsko zna~ewe na demenciite
Demenciite imaat mnogu pove}e gra|ansko-pravno otkolku

kriminalisti~ko zna~ewe. Poradi prirodata na svoite rastrojstva
(intelektualno propa|awe) dementniot bolen moè bez motivi da
se kara so doma{nite i so sosedite, da pobegne od doma, da bide
qubomoren na svojata sopruga, da bide iskoristen od nekogo za nekoja
sitna kra`ba i sli~no. Vo slu~aj na izvr{uvawe na nekoe krivi~no
delo sudskiot ve{tak e treba da gi proceni dlabo~inata na
intelektualnoto propa|awe, sposobnosta na obvinetiot da go sfati
zna~eweto na deloto {to go storil, mo`nosta za upravuvawe so
negovite postapki i povrzanosta na deloto i bolesta. Problemite
vo ve{ta~eweto nastanuvaat vo po~etnite stadiumi na
zaboluvaweto, koga dementnata simptomatologija moè da e
pritaena ili pak maskirana. Vo manifestniot oblik na bolesta
obvinetiot ne e presmetliv za storenoto delo.
Od sudskiot psihijatar naj~esto se bara procenka na delovnata

sposobnost, osobeno po napi{an testament. Ve{toto lice e dol`no
da ja egzaminira bolesta i da ja proceni teìnata na
intelektualnata deterioracija, {to ne e taka lesno, bidej}i mnogu
pati e soo~en samo so sudskite spisi (bolniot ve}e e po~inat) i
~esto so iskonstruirani izjavi na zainteresiranite stranki. Vo
manifestniot stadium na bolesta delovnata sposobnost celosno e
zagubena. Ako pak testamentot e napi{an koga bolniot pokaùval
minimalni psihi~ki rastrojstva i koga negovata volja i namera
bila formirana od porano (spored izjavite na svedocite), toga{
ne smee da se dovede vo pra{awe testatorskata sposobnost.
Pra{aweto za delovnata sposobnost moè da se postavi i za

bolni koi pretrpele mozo~en inzult, so celosna ili so delumna
odzemenost na ednata polovina na teloto. Ve{toto lice e dol`no
da ja proceni psihi~kata sostojba, osobeno intelektualnata, koja
ne mora da e rastroena, ili, pak, eventualnoto rastrojstvo da ne

vlijae vrz sposobnosta za rasuduvawe i za upravuvawe so postapkite.
Sekoga{ treba da se ima predvid praviloto deka delovnata
sposobnost se steknuva so polnoletstvoto i deka sekoj e delovno
sposoben dodeka ne se dokaè sprotivnoto.
AKUTEN ORGANSKI PSIHOSINDROM
Akutniot mozo~en organski psihosindrom pretstavuva grupa

rastrojstva usloveni od op{ta ili od fokalna infekcija ili od
nekoi somatski zaboluvawa koi direktno ili indirektno ja
o{tetuvaat funkcijata na mozokot i koi se karakteriziraat so
rastrojstva vo orientacijata i vo kognitivnite funkcii. Vo nego
se vklu~eni i slednive dijagnosti~ki entiteti koi bea popularni
vo postarite dijagnosti~ki klasifikacii: akutnata simptomatska
psihoza, akutnata egzogena psihoza i akutnata organska psihoza.
Epidemiologija
Epidemiolo{kite podatoci za incidencijata, prevalencijata

na akutniot mozo~en psihosindrom se siroma{ni i naj~esto
parcijalni bidej}i bolnite so vakvi rastrojstva mnogu pove}e se
hospitalizirani i tretirani vo nepsihijatriski ustanovi kade {to
se lekuva osnovnoto zaboluvawe koe ja o{tetilo i funkcijata na
mozokot. Spored nekoi statisti~ki podatoci incidencijata na
akutniot mozo~en psihosindrom vo vid na delirium se javuva vo 10
do 15% kaj hospitaliziranite bolni poradi nekoi organski
internisti~ki ili hirur{ki zaboluvawa. Kaj postarite bolni
procentite se mnogu povisoki.
Etiopatogeneza
Vo definicijata na akutniot mozo~en sindrom e definirana

i negovata etiologija: organsko rastrojstvo koe doveduva do
naru{uvawe na funkcioniraweto na centralniot nerven sistem.
Me|u naj~estite pri~initeli na simptomatskite psihozi se

fizi~kite, hemiskite i bakteriskite noksi, toksiko infekciite,
organskite o{tetuvawa na centralniot nerven sistem i
rastrojstvata vo metabolizmot, odnosno site faktori koi moàt
da gi promenat odnosite vo centralniot nerven sistem. Dodeka
etiolo{kite faktori moàt da bidat poznati, patogenetskite

mehanizmi se u{te ostanuvaat malku objasneti. Toa stanuva u{te
poaktuelno koga }e se ima predvid deka razli~nite noksi prediz-
vikuvaat pribli`no ednakva klini~ka slika. Se misli deka odre-
deni lu|e imaat pogolema predispozicija kon psihoti~no reagirawe
vo tekot na organskite rastrojstva i niv Bonhefer (K. Bonhoffer),
u{te vo po~etocite na minatiot vek, gi narekuva „akuten egzogen
reaktiven tip" i gi objasnuva so poseben konstitucionalen sklop
na centralniot nerven sistem i naslednite svojstva na mozokot.
Odredeno vlijanie imaat i premorbidnite karakteristiki na
li~nosta (introvertnost), ìvotnata vozrast (kriti~nite
biolo{ki periodi vo ìvotot-adolescencijata i involucijata),
odbranbenite mehanizmi na organizmot (rekovalescencijata,
pothranetosta), psihogenite faktori (stresot, konfliktot,
izolacijata), promenite vo metabolizmot, dehidratacijata i dr.
Patolo{ko-anatomski naod
Patoanatomskite istraùvawa zboruvaat za postoewe na

odredeni morfolo{ki promeni vo mozokot za vreme na akutniot
mozo~en sindrom koi bi bile direktna posledica na osnovnoto
organsko rastrojstvo. Me|u niv po~esto se sre}avale multipni
mikrokrvavewa, edem na mozokot, hiperemija i degenerativni
promeni na gangliskite kletki. Me|utoa, vo odreden procent, i
pokraj izrazenata klini~ka slika i letalniot kraj na bolniot
subjekt, ne bile pronajdeni nikakvi vidlivi promeni vo mozo~nite
strukturi.
Klini~ka slika
Klini~kata slika na mozo~niot organski psihosindrom moè

da bide so nepsihoti~ni i so psihoti~ni karakteristiki.
A. Psihoti~ni karakteristiki
Me|u naj~estite psihoti~ni sindromi koi se manifestiraat

vo tekot na akutniot mozo~en sindrom e akutniot delirium koj se
manifestira so rastrojstvo na svesta pridruèno so promena vo
kognicijata:
• rastrojstvo na senzoriumot {to se manifestira so amencija,

konfuznost, dezorientiranost, delirantnost i so samra~ni
sostojbi;
• o{tetuvawe na kognitivnite funkcii (pomnewe, u~ewe i
inteligencija), {to se reperkutira so te{kotii vo sfa}aweto i vo
rasuduvaweto i so zabavenost na site intelektualni operacii;
• psihomotoren nemir pridruèn so inteziven strav koj se
zgolemuva vo ve~ernite ~asovi;
• perceptivni rastrojstva, od iluzii do opti~ki, taktilni,
cenesteti~ki i poretko auditivni halucinacii koi naj~esto imaat
zastra{uva~ki karakter;
• amnezija (celosna ili delumna) za periodot od manifestnata
klini~ka slika koja nastanuva kako rezultat na alteriranata svest;
• konfabulacii;
• inkoherencija na misleweto.
Akutniot delirium se definira kako organsko mentalno

rastrojstvo predizvikano od disfunkcija na mozokot koe se
karakterizira so globalna kognitivna disfunkcija prosledena so
fluktuacija vo sposobnosta na bolniot da ja sfati sredinata.
B. Nepsihoti~ni karakteristiki
Akutniot mozo~en sindrom moè da se karakterizira i so

nepsihoti~ni sodrìni, me|u koi po~esti se:
• nevrasteni~ni simptomi: anksioznost, subdepresivnost,
hipohondri~nost, opsesivnost i fobi~nost...
• rastrojstva vo odnesuvaweto: agresivnost, impulsivnost,
nekriti~nost...
Klasifikacija
Vo MKB-10 akutniot organski psihosindrom e klasificiran

vo nekolku podgrupi:
1. Organski sindrom na amnezija, koj ne e predizvikan od
alkohol i od drugi psihoaktivni supstancii;
2. Delirium koj ne e predizvikan od alkohol i od drugi
psihoaktivni supstancii;
3. Drugi mentalni rastrojstva predizvikani od mozo~ni
o{tetuvawa i disfunkcija i od somatski zaboluvawa;
4. Rastrojstva na li~nosta i odnosite predizvikani od mozo~ni

zaboluvawa, o{tetuvawa ili od disfunkcii;
5. Nespecifizirani organski ili simptomatski mentalni
rastrojstva.
Vo DSM-IV ne postoi posebna dijagnosti~ka kategorija za

akutniot organski psihosindrom. Site rastrojstva koi vo svojata
etiopatogeneza imaat organski faktori DSM-IV gi klasificira
na delirium, demencii, amnesti~ki i drugi kognitivni rastrojstva.
Spored svojata fenomenologija i evolucija vo akutniot mozo~en
sindrom bi spa|ale deliriumot i amencijata.
Deliriumot, DSM-IV, go karakterizira so pomatuvawe na

svesta i so promena vo kognicijata koi se razvivaat vo kratok
vremenski period, dodeka amnesti~koto rastrojstvo kako
o{tetuvawe na pomneweto vo otsustvo na drugi kognitivni
rastrojstva.
1. ORGANSKI SINDROM NA AMNEZIJA KOJA NE E

PREDIZVIKANA OD ALKOHOL ILI OD DRUGI
PSIHOAKTIVNI SUPSTANCII
Organskiot amnesti~ki psihosindrom se karakterizira so

deficit vo novoto i vo staroto pomnewe, namalena sposobnost vo
u~eweto nov materijal i so vremenska dezorientacija. Mnesti~kite
nedostatoci najmnogu se manifestni pri zada~i koi vklu~uvaat
spontano potsetuvawe, a najmalku pri neposrednoto se}avawe.
Rastrojstvata predizvikuvaat vidlivi o{tetuvawa vo
op{testvenoto i vo profesionalnoto funkcionirawe. Ponekoga{,
pred pojavata na mnesti~kite te{kotii, se javuva zbunetost i
dezorientiranost ({to li~i na delirium). Prognozata zavisi od
vidot na osnovnoto zaboluvawe, kako {to se kranio-cerebralnite
traumi, intoksikaciite (osobeno so jaglenorodniot monoksid),
raznite somatski zaboluvawa koi predizvikuvaat i strukturalni
o{tetuvawa na mozokot (kako primarni ili sekundarni tumori,
subduralen hematom, hroni~en hidrocefalus), endokrinite
disfunkcii, nutritivnite sostojbi (dolgo gladuvawe), infekciite...
MKB-10
(a) O{tetuvawe na sveòto se}avawe (ote`nato u~ewe na nov

materijal), anterogradna i retrogradna amnezija i namalena sposobnost
za se}avawe na doìvuvawa od minatoto po obraten red od onoj po koj
se javuvaat;
(b) Anamneza ili objektiven dokaz za povreda ili za bolest na
mozokot (osobeno ako obostrano se zafateni diencefalnite i
medijalnite temporalni strukturi) ;
(v) Otsustvo na defekt na neposredno se}avawe ({to se testira
so neposredno povtoruvawe brojki), rastroeno vnimanie i svest i
globalno intelektualno o{tetuvawe.
DSM-IV
A. Razvoj na o{tetuvawe na pomneweto koe se manifestira so

o{tetuvawe na sposobnosta za usvojuvawe novi informacii ili
nesposobnost za potsetuvawe na porano nau~enoto;
B. Rastrojstvata na pomneweto predizvikuvaat bitni o{tetuvawa
na op{testvenite i na profesionalnite funkcionirawa i
pretstavuvaat zabele`liv pad na prethodniot stepen na
funkcionirawe;
C. Rastrojstvoto na pomneweto ne se pojavuva isku~itelno vo
tekot na deliriumot i na demencijata;
D. Dokazite koi proizleguvaat od anamnezata, telesniot pregled
ili od laboratoriskite naodi upatuvaat na pri~inska povrzanost so
nekoja op{ta zdrastvena sostojba.
Tipovi
Tranzitorni: ako o{tetuvaweto trae do eden mesec
Hroni~en: ako rastrojstvoto trae pove}e od eden mesec
2. DELIRIUM KOJ NE E PREDIZVIKAN OD ALKOHOL

ILI OD DRUGI PSIHOAKTIVNI SUPSTANCII
Deliriumot koj ne e predizvikan od alkohol ili od drugi

psihoaktivni supstanciii e etiolo{ki nespecifi~en organski
mozo~en psihosindrom koj se karakterizira so istovremeno
naru{uvawe na kvalitetot na svesta, vnimanieto, percepciite,

pomneweto, psihomotornoto odnesuvawe i na spieweto.
Epidemiologija
Deliriumot koj e predizvikan od nekoe somatsko, organsko

zaboluvawe obi~no se javuva vo srednata i vo ponaprednatata
vozrast (nad 60 godini). Se procenuva deka bolnite postari od 65
godini hospitalizirani poradi nekoe somatsko rastrojstvo vo
po~etokot okolu 10% manifestiraat delirantna psihoza, a u{te
10 do 15% od niv zapa|aat vo nea vo tekot na hospitalizacijata.
Klini~ka slika
Delirantnata psihoza se karakterizira so kvalitativni

rastrojstva na svesta (reducirana bistrina na svesta za okolinata,
avto i alopsihi~ka dezorientacija), pad na kognicijata i so razvoj
na perceptivni izmami vo vid na zastra{uva~ki, iskriveni iluzii
i (naj~esto) opti~ki halucinacii koi ~esto se nao|aat nadvor od
vidnoto pole (ekstrakampalni halucinacii) i koi na subjektot mu
go potenciraat stravot. Mnogu e o{tetena sposobnosta za
koncentracija, odrùvawe ili vigilnost na vnimanieto. Osobno e
o{teteno sveòto zapametuvawe i govorot (o{tetuvawe na
sposobnosta za imenuvawe na nekoi objekti i (ili) o{tetuvawe na
sposobnosta za pi{uvawe). Mislovniot tek e zabaven, nerazbirliv
i inkoherenten. Psihozata naj~esto e pridruèna so psihomotorna
agitacija koja se potencira vo ve~ernite ~asovi, koga i se zasiluva
stravot i perceptivnite izmami. Rastroen e ciklusot son-budnost
i pacientot moè da spie vo tekot na denot, a da bide buden cela
no}.
Tek i prognoza
Delirantnoto rastrojstvo se javuva vo kus period (za nekolku

~asa ili denovi) i ima tendencija kon dnevno fluktuirawe.
Fenomenologijata dobiva na intezitet osobeno vo ve~ernite
~asovi, koga se zgolemuva i psihomotornata agitiranost koja e
pridruèna so inteziven strav i so hiperaktivnost. Se rastrojuva
i ciklusot budnost-spiewe i bolniot ne moè da zaspiee po cela
no}. Psihomotornata aktivnost vo tekot na denot moè da se menuva
ekstremno: od intezniven nemir do inhibiranost ili stupor.

Bidej}i se doìvuvaat intenzivni zastra{uva~ki iluzii i
halucinacii, bolniot od strav za sopstvenata egzistencija moè da
napadne nekogo pred sebe kogo vo perceptivnite izmami go gleda
kako svoj neprijatel.
Simptomite se javuvaat akutno i za dva-tri dena se razvivaat

so poln intezitet. Obi~no traat nedela-dve i samo vo retki slu~ai
moàt da perzistiraat pove}e nedeli. Ako simptomati~niot faktor
brgu e korigiran, i deliriumot brgu se povlekuva. Deliriumot
obi~no zavr{uva so terminalen son, po koj postoi amnezija za
minatite doìvuvawa vo psihozata.
MKB-10
(a) Rastrojstvo na svesta od pomatuvawe na svesta i na

vnimanieto do koma; namalena sposobnost za upravuvawe, fokusirawe,
odrùvawe i prefrluvawe na vnimanieto;
(b) Globalno rastrojstvo na kognicijata;
(v) Psihomotorni rastrojstva;
(g) Rastroen ciklus na spiewe-budnost;
(d) Emocionalni rastrojstva
DSM-IV
A. Rastrojstvo na svesta (na pr. rastroena bistrina na svesta za

okolinata) so reducirana sposobnost za koncentrirawe, odrùvawe
ili za promena na vnimanieto;
B. Promena vo kognicijata (kako {to e deficitot vo pomne-weto,
dezorientacijata, rastrojstvo vo govorot) ili razvivawe na rastrojstva
na percepciite {to ne moè da se objasni so nekoj oblik na demencija;
C. Rastrojstvoto se razviva vo mnogu kratok vremenski period
(obi~no za nekolku ~asa ili denovi) i ima tendencija da fluktuira vo
tekot na svoeto traewe;
D. Evidentno e od istorijata na bolesta, telesnite pregledi i od
laboratoriskite naodi deka toa e pri~inski povrzano so nekoja op{ta
zdravstvena sostojba.
3. MENTALNI RASTROJSTVA PREDIZVIKANI OD

O[TETUVAWA I DISFUNKCII NA MOZOKOT ILI OD
NEKOI SOMATSKI RASTROJSTVA
Vo grupata "Drugi du{evni rastrojstva nastanati poradi

o{tetuvawe na mozokot, disfunkcija i somatski rastrojstva" se
vklu~eni raznovidni etiolo{ki sostojbi pri~inski povrzani so
mozo~noto rastrojstvo, kako {to se primarno mozo~nite rastrojstva
(epilepsijatata, encefalitisot, Hantingtonovata bolest,
povredite na ~erepot i mozo~nite neoplazmi), sistematskite
rastrojstva koi sekundarno go o{tetuvaat mozokot, egzogenite
intoksikacii (truewa so razni otrovi, otrovni bilki),
endokrinite i somatskite rastrojstva...
MKB-10
(a) Dokaz na cerebralna bolest, o{tetuvawe ili disfunkcija,

ili sistematska somatska bolest za koja se znae deka e zdruèna so
eden od navedenite simptomi;
(b) Vremensko rastojanie (nedela ili dva-tri meseci) me|u
razvojot na osnovnata bolest i po~etokot na mentalnoto rastrojstvo;
(v) Zakrepnuvaweto od mentalnoto rastrojstvo nastanuva po
izlekuvaweto ili po povlekuvaweto na osnovnata bolest;
(g) Otsustvo na dokazi koi ukaùvaat na alternativna pri~ina
za mentalnoto rastrojstvo.
Klasifikacija
Vo ovaa grupa spa|aat:
1) Organskata halucinoza,
2) Organskoto katatono rastrojstvo,
3) Organskoto ({izomorfno) rastrojstvo so naludni~avost,
4) Organskoto rastrojstvo na raspoloènieto,
5) Organskite anksiozni rastrojstva,
6) Organskite disocijativni rastrojstva,
7) Organskite rastrojstva so emocionalna labilnost i
8) Organskite blagi kognitivni rastrojstva.
ORGANSKA HALUCINOZA
Organskata halucinoza se karakterizira so perzistentni ili

so rekurentni halucinacii (obi~no opti~ki ili akusti~ki) koi se
pojavuvaat pri jasna svest, so relativno za~uvan uvid vo bolesta.
ORGANSKO KATATONO RASTROJSTVO
Organskoto katatono rastrojstvo se karakterizira so katatona

fenomenologija koja odi od stupor do katatona vozbuda i koi moàt
naizmeni~no da se menuvaat. Kako etiolo{ki faktor naj~esto se
sre}ava encefalitot i intoksikacijata so jagleroden monoksid.
ORGANSKO [IZOMORFNO RASTROJSTVO SO

NALUDNIÂVOSTI
Organskoto {izomorfno rastrojstvo so naludni~avosti se

karakterizira so perzistentni ili so rekurentni deluzivni idei
koi dominiraat so celokupnata klini~ka slika i koi moè da bidat
proprateni so halucinacii koi naj~esto ne gi sledat
naludni~avostite.
ORGANSKO RASTROJSTVO NA RASPOLO@ENIETO
Organskoto rastrojstvo na raspoloènieto se

karakterizira so promeni vo raspoloènieto, naj~esto vo pravec
na depresivnost ili na hipomani~nost (eufori~nost). Promenata
na afektivitetot direktno e predizvikana od nekoe mozo~no ili
od drugo somatsko rastrojstvo.
ORGANSKO ANKSIOZNO RASTROJSTVO
Organskoto anksiozno rastrojstvo se karakterizira so

generalizirana anksioznost i panika predizvikani od nekoja
mozo~na disfunkcija.
ORGANSKO DISOCIJATIVNO RASTROJSTVO
Organskoto disocijativno rastrojstvo se karakterizira so

disocijativna fenomenologija koja moè da imitira nevroti~no
(histeri~no) rastrojstvo.
ORGANSKO RASTROJSTVO SO EMOCIONALNA LABILNOST
Organskoto rastrojstvo so emocionalna labilnost, ili

asteni~noto rastrojstvo, se karakterizira so izrazena i
perzistentna emocionalna inkontinencija ili so labilnost, zamor
i neprijatni telesni senzacii i bolki koi se predizvikani od nekoe
organsko rastrojstvo. Naj~esto pri~inite za rastrojstvoto se vo
poka~eniot krven pritisok ili vo nekoi cerebro vaskularni
rastrojstva.
BLAGO KOGNITIVNO RASTROJSTVO
Blagoto kognitivno rastrojstvo se karakterizira so lesen

kognitiven deficit koj se manifestira so odredeni te{kotii vo
sfa}aweto, rasuduvaweto, odlu~uvaweto ili so snao|aweto.
Naj~esto e predizvikano od razni mozo~ni ili op{ti infekcii i
(ili) od somatski bolesti, kako mozo~ni, taka i sistemski.
Kognitivnite rastrojstva ne go nadminuvaat stepenot za da moàt
da se dijagnosticiraat kako dementni.
4. RASTROJSTVO NA LI^NOSTA I ODNOSITE PORADI

BOLEST, O[TETUVAWE I DISFUNKCIJA NA MOZOKOT
Rastrojstvoto na li~nosta i odnosite poradi bolest,

o{tetuvawe i disfunkcija na mozokot pretstavuva promena od
prethodno karakteristi~niot model na li~nosta.
Klini~ka slika
Klini~kata slika opfa}a afektivna nestabilnost, slaba

kontrola vrz impulsite, agresivnost, hostilnost, apati~nost,
somni~avost i nedoverlivost. Simptomatologijata ~esto zavisi i
od lokalizacijata na organskiot supstrat vo mozokot. Povredite
na frontalniot lobus se manifestiraat i so gubewe na sposobnosta
za procena ili za predviduvawe, provokativnost, dezinhibicija i
so euforija. Traumite na desnata hemisfera ~esto doveduvaat do
promena na li~nosta prosledena so unilateralno prostorno
zanemaruvawe, anozognozija (nesposobnost da se prepoznaat
fizi~kite ili funkcionalnite sopstveni nedostatoci), do
motori~ki ispadni i nadrazlivi fenomeni i dr.
Klasifikacija
Rastrojstvata na li~nosta poradi organska bolest MKB-10

gi klasificira vo:
a) Organsko rastrojstvo na li~nosta,
b) Postencefaliti~en sindrom i,
c) Postkomocionalen sindrom.
ORGANSKO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA
Organskoto rastrojstvo na li~nosta se karakterizira so

zna~ajni promeni vo voobi~aenite obrasci na premorbidnoto
odnesuvawe. Se manifestira vo sferata na emociite, potrebite,
impulsite, kognicijata. Rastrojstvoto e poznato i kako "sindrom
na frontalen lobus", "sindrom na li~nosta so limbi~ka epilepsija",
"organska pseudopsihopatska li~nost", "organska psevdoretardirana
li~nost" i "sindrom po leukotomija".
MKB-10
Osven dijagnosticirano organsko rastrojstvo na mozokot (bolest,

o{tetuvawe ili disfunkcii), potrebni se i slednive kriteriumi:
(a) Namaluvawe na sposobnosta da se istrae kon odredena cel,
osobeno koi
vklu~uvaat podolg vremenski period i odloèna gratifikacija;
(b) Promeneto emocionalno odnesuvawe (emocionalna labilnost,

eufori~nost, inkontinentnost, hostilnost i agresivnost) ;
(v) Manifestirawe na nekoi oblici na antisocijalno odnesuvawe
(kra`bi, neprimerno seksualno dodvoruvawe, nenasitnost,
zanemaruvawe na li~nata higiena) ;
(g) Kognitivni rastrojstva;
(d) Promeneta e brzinata i tekot na govorot (zaobikoluvawe,
preop{irnost, viskoznost) ;
(|) Promeneto seksualno odnesuvawe (hiposeksualnost ili
promena na seksualnata preferenca).
DSM-IV
A. Rastrojstvo na li~nosta pretstavuva promena od prethodniot

individualen model na li~nosta;
B. Od anamnezata, rezultatite na telesnite pregledi i od
laboratoriskite naodi postojat dokazi za pri~inska povrzanost so
op{tata zdravstvena sostojba;
C. Rastrojstvoto ne moè da se pripi{e na nekoe drugo mentalno
rastrojstvo;
D. Rastrojstvoto ne se pojavuva isklu~itelno vo tekot na
deliriumot i ne gi ispolnuva kriteriumite za demencija;
E. Rastrojstvoto predizvikuva klini~ki pre~ki i o{tetuvawa vo
socijalnoto i vo profesionalnoto funkcionirawe, kako i
funkcionirawe vo drugi podra~ja.
Tipovi
Labilen tip: dominanten simptom e afektivnata labilnost,

Neinhibiran tip: ako e slaba kontrolata vrz impulsite,
Agresiven tip: ako agresijata e dominanten sindrom,
Apati~en tip: ako apatijata i indiferentnosta se glavni
obele`ja,
Paranoiden tip: ako nedoverbata i paranojata se dominantni
simptomi,
Drug tip: ako dominantnoto obele`je ne e pogore opi{ano
Kombiniran tip,
Neodreden tip.
POSTENCEFALITIÊN SINDROM
Postencefaliti~niot sindrom se karakterizira so

rezidualni promeni vo odnesuvaweto koi go sledat zakrepnuvaweto
i rekovalescencijata od virusnite ili od bakteriskite encefaliti.
Simptomite se nespecifi~ni i variraat od edna do druga li~nost:
apati~nost ili razdrazlivost, namalena kognitivna sposobnost

(te{kotii vo u~eweto), promeni vo ciklusot son-budnost, promeni
vo seksualnata sfera. Mentalnite simptomi moàt da bidat
prosledeni so rezidualni ispadni nevrolo{ki znaci.
POSTKOMOCIONALEN SINDROM
Postkomocionalniot sindrom se manifestira so glavobolka,

objektivno ili subjektivno vertigo, zamor, razdrazlivost,
mnesti~ki te{kotii, slabost na koncentracijata, nesonica,
namalena sposobnost za stres, emocionalna tolerancija i so
alkohol. Simptomite moàt da bidat pridruèni so anksioznost,
so deprimiranost i strav sostojbata da ne bide dolgotrajna.
Rastrojstvoto e poznato i kako "encefalopatija" i "postraumatski
mozo~en sindrom".
5. ORGANSKI PSIHOSINDROM KAJ POEDINE^NI

ETIOPATOGENETSKI PRIÎNITELI
ORGANSKI PSIHOSINDROM PRI EGZOGENI

INTOKSIKACII
ORGANSKI PSIHOSINDROM PRI TRUEWE

SO JAGLERODEN MONOKSID
Trueweto so jagleroden monoksid se karakterizira so

inicijalna glavobolka, gadewe i povra}awe, zabavenost,
somnolencija, so dezorientacija. Ako bolniot navreme ne se spasi
i ne se iznese na ~ist vozduh, moè da nastapat ireverzibilni
promeni koi klini~ki se manifestiraat kako psihi~ki sindrom
na dekortikacija, so bradipsihi~nost, izgubeni kognitivni
funkcii, so dezorientacija. Trueweto naj~esto nastapuva vo
podzemnite rudnici, pri kopawe dlaboki bunari i sli~no.

SO CIJANIDI
Trueweto so cijanidi naj~esto se slu~uva vo suicidalni i

homicidalni celi po zemawe odredeno koli~estvo pesticidi koi
go sodràt ovoj otrov. Ako koncentracijata na cijanidot ne e
golema, trueweto se karakterizira so glavobolki, te{kotii vo
di{eweto, konvulzii i so gubewe na svesta. Pri pogolema
koncentracija cijanidot mnogu brzo doveduva do smrt.

SO OLOVO
Truewata so olovo naj~esto se profesionalni i se slu~uvaat

vo pe~atnici, vo podzemni kanalizacioni odvodi, vo fabriki za
akumulatori i dr. Sindromot se manifestira so bolki vo stomakot,
dijarei, povra}awa i encefalopatii, so zamor, sonlivost,
bradipsihi~nost, razrdazlivost, so vrtoglavici i glavobolki...

SO RAZNI MEDIKAMENTI
Klini~kata slika koja se pojavuva po truewa so nekoi

medikamenti i alkaloidi zavisi od hemiskiot sostav na
medikamentot koj go predizvikal trueweto. Taka, psihotropite }e
predizvikaat brzo gubewe na svest, kortikostereoidite, pak, moàt
da dovedat do vistinska simptomatska psihoza so konfuzno-
delirantna slika itn.
Od alkaloidite naj~esti truewa nastanuvaat so atropin koj

go ima vo bilkite od rodot “solanacae”, ili kako {to se poznati vo
narodot velebilje (Atropa belladona), tatula (Datura stra-monium) i
bunika (Hyosciamus niger).
Posledica na prekumerni dozi (ili truewe) so atropin e

inhibicija na normalnata holinergi~ka inervacija i pojava na
antimuskarinski efekti. Osven somatski rastrojstva vo vid na
rastroen govor, te{kotii pri goltaweto i pri mokreweto, suvost

na ligavicite i koàta se javuvaat i psihi~ki rastrojstva poznati
kako „atropinska psihoza", so izrazit psihomotoren nemir,
konfuzno-delirantno pomatuvawe na svesta i so obilnost na vidni
halucinacii. Pri terapijata se koristi fiziostigmin kako
atropinski antidot.

SO ALKOHOL
Me|u truewata so alkohol najopasni po ìvot se trueweta so

metilalkohol koi klini~ki se karakteriziraat so te{ki alteracii
na svesta, bolki vo stomakot, namaluvawe na krvniot pritisok,
tahikardii i dispnei.

SO ORGANO-FOSFORNI SOEDINENIJA
Organo-fosfornite soedinenija se upotrebuvaat vo sostavot

na pesticidite, insekticidite i na bojnite otrovi. Tie imaat
osobina da ja inhibiraat acetil-holinesterazata, a so toa da dovedat
do zgolemuvawe na koncentracijata na acetil-holinot vo tkivata,
{to se izrazuva so manifestacija na muskarinski efekti (zgolemeno
la~ewe na plunkovnite `lezdi, zgolemeno potewe, solzewe),
nikotinski efekti (fascikulacii i fibrilacii, krampi na
muskulite, rastroena akomodacija) i na centralni efekti (tremor
na racete, dispnea, glavobolki, konfuzno-delirantni sostojbi).
Antidot e atropinot koj se dava i. v. ili i. m.
ORGANSKI PSIHOSINDROM KAKO POSLEDICA OD NEDOSTIG NA

ODREDENI FAKTORI KOI SE POTREBNI
ZA FUNKCIONIRAWE NA MOZOKOT
ORGANSKI PSIHOSINDROM PRI NEDOSTIG NA

KISLOROD ILI HIPOKSIJA ILI ANOKSIJA NA MOZOKOT
Osven so op{tite simptomi rastrojstvoto se karakterizira i

so uporni i te{ki glavobolki, ~esto prosledeni so povra}awa, koi
naj~esto im prethodat na alteracijata na svesta i na kognitivnite
funkcii. Dlabo~inata na rastrojstvata direktno e uslovena od
koncentracijata na kislorodot vo vozduhot. Ako vozduhot sodrì
kislorod me|u 14 i 17%, se javuva psihi~ki i fizi~ki zamor,
bradipsihi~nost i bolki vo muskulite.
Padot na kislorodot me|u 9 i 14% dava pogolemi reperkusii

i vrz psihi~koto i vrz somatskoto zdravje. Po~nuvaat te{ki
frontalni glavobolki, povra}awa, motorni diskordinacii. Koga
koncentracijata na kislorodot }e se spu{ti me|u 6 i 9%, postoi
mo`nost za alteracija na svesta so delirantni i so samra~ni
rastrojstva. Terminalnata faza na hipoksijata e povrzana so
koncentracija na kislorod pod 6%, koga se javuvaat gr~evi na musku-
lite, te{kotii pri di{eweto, somnolencija, sopor i koma i zastoj
na rabotata na srceto.
ORGANSKI PSIHOSINDROM PRI NEDOSTIG

NA GLIKOZA
Akutniot mozo~en sindrom moè da nastane i po podolgotrajna

hipoglikemi~na sostojba bidej}i glikozata e glavna energetska
materija na mozokot. Rastrojstvoto se karakterizira so
psihomotoren nemir, gr~evi na muskulaturata, somnolencija, sopor
i koma. Psihi~kite rastrojstva se prosledeni so bledilo, potewe,
tremor, glad, zgolemuvawe na krvniot pritisok, bolki...
ORGANSKI PSIHOSINDROM PRI NEDOSTATOK

NA VITAMINI
Nedostigot na vitamini naj~esto vodi do adinami~ni sostojbi

prosledeni so anksioznost i so depresivnost.
ORGANSKI PSIHOSINDROM KAKO POSLEDICA NA

AKUTNI INFEKTIVNI ZABOLUVAWA
Infektivniot agens, bilo bakterija ili virus, moè direktno

da go ledira centralniot nerven sistem ili pak indirektno, preku
svoite toksini, predizvikuvaj}i hipoksija, alergi~ni reakcii ili
drugi o{tetuvawa. Klini~kata slika ne se razlikuva od eden do drug
infektiven agens i taa gi ima zaedni~kite karakteristiki na edna
simptomatska psihoza:
• alteracija na svesta (naj~esto vo vid na konfuznodelirantni

sostojbi),
• dezorientacija,
• psihomotoren nemir,
• vidni halucinacii i iluzii.
Teìnata na psihoti~nata fenomenologija mnogu ~esto

zavisi i od teìnata na infektivnoto zaboluvawe i od direktnata
lezija na mozokot. Pri vospalenie na meningitisot, a osobeno na
mozokot (encefaliti), klini~kata slika e bogata i trae podolgo
vreme.
Kako specifi~en klini~ki sindrom se opi{uva akutniot

azotemiski psihoencefalitis, koj odi pod slika na hipertermija,
oligurija, hiperazotemija, psihomotoren nemir i agitiranost,
mentalna konfuzija, opti~ki halucinacii i iluzii i apraksija pri
goltawe. Vo predantibioti~kata era rastrojstvoto mnogu ~esto
zavr{uvalo so smrt. Denes, so pravilen medikamentozen pristap,
re~isi i da ne doa|a do vistinska manifestacija na bolesta.
Sindromot zavr{uva vo abortivnata faza so celosno izlekuvawe i
bez nikakvi posledici.
ORGANSKI PSIHOSINDROM KAJ

EPILEPTI^NATA BOLEST
Epilepsijata e organsko zaboluvawe koe se karakterizira

so povremeni (paroksizmalni) napadi pridruèni so kriza na
svesta, konvulzii i so psihi~ki rastrojstva.
Me|u toni~no-kloni~nite krizi naj~esti se t. n. "golemi

napadi" (Grand mal epilepsija) koi se karakteriziraat so zaguba
na svesta i so toni~no-kloni~ni gr~evi. Po napadot bolniot
postepeno se osvestuva, izgleda zbuneto, dezorientirano, pospano
i za kratko vreme svesta odnovo mu se izbistruva. Pomneweto mu e
izbri{ano za celiot period na napadite (amnezija). Postojat formi
na epilepsija kade {to se javuvaat gr~evi na eden ekstremitet i
koga svesta ne se gubi (Xeksonova epilepsija), ili pak koga bolniot
za mnogu kratko vreme izgleda otsutno (apsansi). Mnogu ~esti se i
psihomotornite napadi koi moàt da imitiraat koe bilo du{evno
rastrojstvo (psihomotorna ili temporalna epilepsija).
Bolniot od epilepsija so ~esti epilepti~ni krizi ~esto

pokaùva i odredeni karakterni rastrojstva, kako psihomotorna
zabavenost, razdrazlivost, emocionalna labilnost, patolo{ka
op{irnost i leplivost (viskoznost). Spored klasifikacijata na
Bruns (Bruens), psihoti~nite sostojbi kaj epilepti~arite moè da
se grupiraat vo nekolku grupi:
1. Psihoti~ni epilepti~ni rastrojstva so rastrojstvo na

svesta. (samra~ni epilepti~ni sostojbi)
1. 1. Epilepti~nata psihoza kade {to dominanten simptom

e rastroenata (stesneta) svest se karakterizira so konfuznost i
oniroidnost i so amnezija za vreme na psihoti~noto rastrojstvo.
Psihozite moàt da bidat:
a) postparoksizmalni samra~ni sostojbi,
b) apsansi,
v) fugi i
g) samra~ni sostojbi koi vremenski ne se povrzani so napadite.
Vremeto na psihozata varira od nekolku ~asa do nekolku dena

i obi~no zavr{uva so terminalen son. Bolniot navidum ne e
vpe~atliv za okolinata, no ako podobro se opservira, }e se zabeleì
deka toj e konfuzen, delumno dezorientiran, bradipsihi~en, zbunet,
otsuten. Rastrojstvoto ima tendencija da recidivira ~esto so
identi~na klini~ka slika.
1. 2. Psihozi vo koi{to dominiraat konfuzno-delirantni

fenomeni, so opti~ki, gustativni, olfaktivni i (poretko) slu{ni
halucinacii, strav i so psihomotoren nemir. Po~nuvaat mo{ne
naglo, za nekolku ~asa i traat pove}e denovi. Zad sebe ostavaat
delumna ili celosna amnezija za vreme na psihozata.
2. Psihoti~ni epilepti~ni rastrojstva bez rastrojstvo na

svesta.
2. 1. Epizodi~ni psihozi koi se karakteriziraat so:

• disforija,
• psevdomani~ni sostojbi i
• psevdodepresivni sostojbi.
2. 2. Prolongirani ili hroni~ni sostojbi so:

• karakterni promeni,
• paranoidni sostojbi,
• psihozi so izrazena psihi~ka regresija,
• {izomorfni epilepti~ni psihozi i
• epilepti~na demencija.
Za sudskata psihijatrija od osobena va`nost se psihoti~nite

sostojbi so rastrojstvo na svesta (samra~nite sostojbi), bidej}i
bolnite so takvi rastrojstva, poradi zamra~enata svest, vo sostojba
se da izvr{at ubistva koi se odlikuvaat so surovost i so
nemotiviranost. Ovie samra~ni sostojbi naj~esto se javuvaat kako
ekvivalent na psihomotornata epilepsija ili, pak, rezultiraat od
afektivnata razdrazlivost na koja se skloni epilepti~arite.
Forenzi~ko zna~ewe na epilepti~nite psihi~ki

rastrojstva
U~estvoto na bolnite od epilepsija vo op{tiot kriminal,

spored odredeni avtori, ne ja nadminuva brojkata od zdravata
populacija. Me|utoa, opasnosta od epilepti~nata samra~na sostojba
e mo{ne golema za{to taa pretstavuva tranzitorno du{evno
rastrojstvo, so pomatena svest, rastroeno logi~ko rasuduvawe i so
izobilni iluzii i halucinacii.
Ve{takot vo po~etokot na ve{ta~eweto treba da gi re{i

slednive dilemi:
• Dali obvinetiot krivi~noto delo go izvr{il vo

epilepti~na psihoti~na tranzitorna sostojba?
• Dali psihoti~nata sostojba bila pridruèna so alteracija
na svesta?
• Dali deloto (na koj bilo na~in) e povrzano so osnovnata
bolest- epilepsijata?
• Vo koja mera osnovnata bolest- epilepsijata pridonela za
karakternite promeni na obvinetiot?
Generalno, presmetlivosta na bolnite od epilepsija se ocenuva

vo soglasnost so stepenot i so vidot na psihi~kata promena za vreme
na inkriminisaniot nastan i vrz osnova na op{tite kriteriumi za
ocena na presmetlivosta.
Postoi op{ta soglasnost deka bolniot za vreme na grand mal

napadot ne e vo sostojba da izvr{i nikakvo kriminalno delo. So
odredeni kriminogeni dejstva e povrzana epilepti~nata samra~na
sostojba vo koja postoi kvalitativna alteracija na svesta,
avtopsihi~ka i alopsihi~ka dezorientacija, perceptivni izmami
i ekstremna psihomotorna agitacija.
Ve{ta~eweto na samra~nata epilepti~na sostojba ne

pretstavuva nekoj pogolem problem bidej}i klini~kata slika, so
svoite karakteristiki, lesno se prepoznava. Presmetlivosta e
izgubena za{to obvinetiot vo takva sostojba se nao|a vo privremena
du{evna rastroenost koja ne mu dozvoluva da go sfati zna~eweto na
deloto (rastroena kognicija) i da moè da upravuva so svoite
postapki (rastroena konicija). Na sudot mu se predlaga da izre~e

merka na bezbednost- prisilno lekuvawe vo specijalizirana
psihijatriska ustanova.
Bolniot od epilepsija, kako i sekoj zdrav ~ovek, moè da

u~estvuva vo najrazli~ni kriminalni dejstva koi ne se povrzani so
negovata osnovna bolest. Vo takvi sostojbi tie odgovaraat za svoeto
delo i moàt da bidat upateni vo kazneno-popraven dom, kade {to
pod kontrola na lekar }e prodolàt so lekuvawe na svojata bolest.
Postojat odredeni dilemi koga se ve{ta~i bolen od epilepsija

so karakterni promeni i so antisocijalno odnesuvawe. Obvinetiot
e svesen za deloto {to go pravi, moè da upravuva so svoite
postapki, me|utoa kolku osnovnata bolest pridonesla kaj nego da
se javat antisocijalni karakterni promeni e pra{awe {to ~esto
mu se postavuva na sudot? êsto ve{tite lica prepora~uvaat
namalena presmetlivost (i pokraj toa {to vo Krivi~niot zakon
taa ve}e ne egzistira) i prodolèno lekuvawe (redovna
antiepilepti~na terapija) vo kazneno-popravnata ustanova.
ORGANSKI PSIHOSINDROM USLOVEN OD

CIRKULATORNI RASTROJSTVA
Psihi~kite rastrojstva vo tekot na cerebrovaskularnite

rastrojstva se karakteriziraat so razli~en stepen na konfuznost
i delirantnost i so psihomotoren nemir.
ORGANSKI PSIHOSINDROM PREDIZVIKAN OD

MOZO^NI NEOPLAZMI
Klini~kata slika na psihosindromot zavisi od prirodata na

neoplazmata, nejzinata lokalizacija i golemina i od poka~eniot
intrakranijalen pritisok. Intrakranijalnite tumori vo po~etokot
predizvikuvaat odredeni rastrojstva usloveni od regionot vo koj
se nao|aat, no podocna, so razvoj na mozo~niot edem i
intrakranijalniot pritisok, simptomite ve}e nemaat lokalno
zna~ewe.
Tumorite vo frontalniot i vo temporalniot lobus mnogu

po~esto predizvikuvaat psihi~ki (i psihoti~ni) reakcii, kako
dezorientacija, bradipsihi~nost, emotivna razdrazlivost,
ambivalentnost, anksioznost, nemir. So zgolemuvawe na
intrakranijalniot pritisok se prodlabo~uva kvalitativnata
alteracija na svesta (do akuten delirium). Tumorot na frontalniot
lobus se odlikuva i so edna specifi~nost nare~ena "morija" (so
euforija, sklonost kon nevkusni {egi, infantilizam, nezgodna
eroti~nost).
ORGANSKI PSIHOSINDROM PRI KRANIO-CEREBRALNI TRAUMI
Psihi~kite rastrojstva pri kranio-cerebralnite traumi

zavisat od teìnata na povredata i od lediranosta na mozokot i
tie moàt da se manifestiraat vo vid na encefalopati~ni
te{kotii (psihi~ki zamor, glavobolki, te{kotii vo
koncentracijata i zapomnuvaweto... ) do vistinski konfuzno-
delirantni sostojbi so psihomotoren nemir, dezorientacija,
perceptivni rastrojstva...
ORGANSKI PSIHOSINDROM PREDIZVIKAN OD

ENDOKRINI DISFUNKCII I METABOLI^KI RASTROJSTVA
Odredeni psihi~ki rastrojstva moè da se manifestiraat i

pri nekoi endokrini disfunkcii i metaboli~ni rastrojstva. Tie
imaat tranzitoren karakter i se karakteriziraat i so psihoti~ni
i, {to e po~esto, so nepsihoti~ni simptomi.
ORGANSKI PSIHOSINDROM PRI HIV- INFEKCIITE
Sindromot na steknata imunodeficiencija e najte{ka i

istovremeno terminalna klini~ka manifestacija na in-fekcijata
so virusot na humanata imunodeficiencija koja sekoga{ zavr{uva
so letalen ishod.
Istorijat
Prvite oficijalni medicinski prijavi za zaboluvawe od

SIDA se slu~ija vo juli 1981 godina, vo SAD, vo Centarot za
kontrola na bolesti, kade {to se prijaveni pet adolescenti "naglo"
zaboleni od vospalenie na belite drobovi predizvikani od
mikroorganizmot Pneumocystis carinii. Podocna, vo istiot centar,
stignale prijavi u{te za 26 adolescenti koi re~isi akutno zabolele
od Kapo{iev sarkom (koj obi~no se javuva kaj postari lu|e). Koga
zabolenite po~nale da umiraat, nau~nicite se setile da gi povrzat
ovie dve zaboluvawa (pnevmonijata i Kapo{ieviot sarkom) i da
baraat zaedni~ki nitki kaj site slu~ai. Za kratko vreme doznavaat
deka site zaboleni se homoseksualci i deka pred bolesta imale
aktivni vrski so li~nosti od istiot pol. Nekolku meseci potoa vo
Centarot se slevaat podatoci u{te za 2 000 zaboleni od istite
rastrojstva. Za kratko vreme zaboluvaweto dostiga epidemi~en
karakter i yvonata za trevoga po~nuvaat da bijat na sekoj ~ekor.
Nejzinoto brzo {irewe im bilo dopolnitelen motiv na nau~nicite
da tragaat po slu~ai pred 1981 godina, odnosno pred otkrivaweto
na bolesta. So analizi na HIV-antitela vo stari smrznati
primeroci na krv od pacienti koi umrele od "neobjasnivi pri~ini"
bilo utvrdeno deka najstarite slu~ai na SIDA poteknuvaat od 1960
godina.
Epidemiologija
SZO procenuva deka vo 2003 godina vo svetot ìveat okolu

42 miliona lu|e so HIV, od koi 38. 6 milioni vozrasni i 3. 2 miliona
deca pod 15 godini. Samo vo 2002 godina imalo 5 milioni novi HIV
infekcii, od koi 800. 000 deca pod 15 godini. Se misli deka na sekoi
5 sekundi edno lice vo svetot se zarazuva so HIV, od koi edna
tretina se na vozrast od 15 do 24 godini, a na sekoi 15 sekundi eden
bolen umira. Vo istata godina od bolesta umrele 3. 1 milion lu|e.
Site se soglasuvaat deka epidemijata e nadvor od kontrolata re~isi
vo site zemji vo svetot (V. Stefanovska).
Bolesta e registrirana vo site zemji vo svetot, no vistinski

epidemii doìvuva vo zemjite na Centralna i Ju`na Afrika i na
Karibite. Vo 16 zemji vo Afrika prevalencijata na HIV-
infekcijata kaj populacijata od 15 do 49 godini e me|u 10 i 20

procenti. Infekcijata e po~esta kaj devoj~iwata od 15 do 19 godini.
Vo rizi~nata grupa osven homoseksualcite se i zavisnicite

i hemofili~arite koi se prinudeni kon ~esti transfuzii na krv.
Osobena panika predizvika i ra|aweto na prvoto zaboleno
novoroden~e, so {to epidemijata dobiva u{te pogolemi razmeri.
Bidej}i glaven sindrom na bolesta e rastrojstvoto na normalniot
imunitet, taa e poznata kako AIDS (od angliskiot jazik Acquired
Immunodeficiency Syndrome ili steknat imunodeficitaren sindrom)
ili SIDA (od francuskiot jazik Syndrome d’immuno-deficitaire acquise,
so isto zna~ewe).
Sekoja godina brojot na zabolenite se zgolemuva re~isi za

dva pati. Bolesta se iska~uva na prvoto mesto po predizvikuvawe
smrt kaj lica pomladi od 44 godini. Spored nekoi statistiki, ~etiri
pettini od zabolenite se mla‘i koi imale homoseksualni ili
biseksualni vrski so eden ili so pove}e mla‘i.
SZO razlikuva tri tipa na zemji spored epidemiolo-{kite

karakteristiki na bolesta:
1) Zemji od I tip, vo koi spa|aat zemjite na Zapadna Evropa,

Severna Amerika, Meksiko, Avstralija i Nov Zeland, kade
pogolemiot broj na zabolenite se ma{ki homoseksualci i
biseksualci, a poretko zavisnici. Brojot na zarazenite naglo se
zgolemuva, osobeno me|u homoseksualcite. Vo ovie zemji, poradi
ekonomskite mo`nosti za koristewe skapi lekarstva, smrtnosta e
namalena, odnosno prodolèn e vekot na ìveewe na zabolenite;
2) Zemji od II tip, vo koi spa|aat zemjite na Supsaharska

Afrika, Latinska Amerika i osobeno Karibite, kade {to e
izedna~en brojot na zabolenite maì i èni. Interesno e deka vo
ovie zemji mnogu se retki slu~aite kade {to virusot se prenesuva
preku homuseksualen kontakt ili so intravensko v{pricuvawe na
droga. Osobeno golemi razmeri dobiva brojot na inficirani èni
vo reproduktivniot period, a so toa na i zarazeni novoroden~iwa.
Prose~niot broj na novoinficirani so HIV vo Supsaharska
Afrika e okolu 3. 5 milioni, odnosno vkupno inficirani okolu 29
milioni, od koi najgolemiot procent nema da preìveat pove}e od

narednive desetina godini.
3) Zemji od III tip, vo koi spa|aat zemjite na Isto~na Evropa,

Severna Afrika, Sreden Istok i na Azija (osven Japonija koja
pripa|a na prethodniot tip). Toa se zemji so niska prevalencija na
bolesta kade {to vo pogolem procent od zabolenite se zarazile
pri poseta na zemjite od prviot i vtoriot tip. Poslednive nekolku
godini i vo ovie zemji doa|a do naglo {irewe na brojot na
zarazenite, osobeno kaj zavisnicite.
Etiopatogeneza
Vo po~etokot od pojavata na bolesta okriveni se t. n. ci-

tomegalovirusite i Ep{tajn-Bar virusot, me|utoa podocna e
uvideno deka i dvata virusa mnogu malku gi napa|aat T-
limfocitite, {to e vo osnovata na imunolo{kiot deficit. Vo 1983
godina grupa francuski istraùva~i vo Pasteroviot institut vo
Pariz, na ~elo so Montawer (Montagneir), izoliraat T-
limfocitotropen retrovirus od zgolemenite limfni `lezdi na
zabolenite od SIDA. Virusot e nare~en LAV (Lymphadenopathy
associated virus). Slednata godina, 1984 godina, vo Amerika, vo
Institutot za rak vo Beteseda (Va{ington), Galo (Gallo) i
sorabotnicite izoliraat virus od perifernite limfociti kaj 50%
od zabolenite od SIDA za koj pretpostavuvaat deka so sigurnost ja
predizvikuva bolesta. Virusot go narekuvaat HTLV-III (ili Human
T leukemija virus). Nabrgu, vo 1986 godina, se potvrduva deka se
raboti za ist virus koj ja predizvikuva smrtonosnata bolest, no
epidemijata i ponatamu se {iri so alarmantni dimenzii. Istata
godina Kofin i sorabotnicite go predlagaat imeto HIV za virusot,
{to e skratenica od human imunodeficitaren virus.
HIV-virusot spa|a vo grupata na retrovirusite, od

semejstvoto na lentivirusite, baven virus so dolga latencija, so
genetski varijacii (HIV-1 i HIV-2) i so izrazit afinitet za T-
limfocitite koi pripa|aat na kleto~niot del na imunolo{kiot
sistem. Se vnesuva so virusen gen vo genot na doma}inot. Po
navleguvaweto vo organizmot, toj selektivno gi zarazuva T4
limfocitite koi imaat va`na uloga vo funkcioniraweto na
imunolo{kiot sistem na organizmot. Kako posledica na nivnoto
razorno dejstvuvawe vrz imunolo{kiot sistem na ~ovekot se javuva

namaluvawe na brojot na limfocitite, namaluvawe na T-helper
limfocitite i namaluvawe na odnosot me|u T-helper i T-
supresorite, {to kako posledica predizvikuva sklonost kon
banalni infekcii, sklonost kon neoplazmi i namaluvawe ili
otsustvo na kontaktnata alergija od docneèn tip. Razmnoùvaweto
na virusot se ostvaruva so pomo{ na enzimi preku koi naslednite
informacii na virusot se pretvoraat vo DNK koja potoa se vgraduva
vo genetskata osnova na T4 limfocitite na zaboleniot, {to za
posledica ima umirawe na limfocitite. Pojavata na nadvore{ni
manifestacii }e otsustvuva se do momentot koga brojot na
uni{tenite limfociti }e bide tolku golem {to organizmot ve}e
nema da bide sposoben da se bori protiv virusite.
Rasprostranetosta na tipovite i na pottipovite na HIV-

virusot e razli~na vo razli~ni delovi na svetot. Taka, HIV-1 e
prisuten vo celiot svet, dodeka HIV-2 vo Afrika, Zapadna Evropa
i vo SAD.
Virusot se prenesuva so inokulacija na telesnite te~nosti vo

krvotokot, kako {to se spermata, plazmata i krvnite kletki,
vaginalnite cervikalni sekreti, transplantiranite organi,
maj~inoto mleko i uterusot (vo tekot na bremenosta). Pati{tata
na transmisijata vodat preku seksualniot kontakt (naj~esto analen,
no mo`no e i vaginalen i oralen), inokulacija na krvta (so
zaedni~ki igli ili krv ili so nekoj transfuzionen krven derivat)
i so minuvawe niz placentata.
Viremijata se pojavuva od prvata do tretata nedela od

ekspozicijata na virusot, a razvojot na antitelata po 2 do 3 meseci
(kaj nekoi lica i do 12 meseci). Rizikot od razvoj na bolesta kaj
seropozitivnite se zgolemuva so traewe na seropozitivnosta i se
procenuva na 35% vo period od 7 godini.
Klini~ka slika
Spored Svetskata zdravstvena organizcija, razvojot na bolesta

se odviva po slednava {ema:
1. Od momentot na inficiraweto do pojavata na simptomite

minuvaat od nekolku meseci do pove}e godini (sredna inkubacija
okolu 11 godini) ;
2. Vo prodromalniot stadium se pojavuva temperatura,

zgolemuvawe na limfnite `lezdi, zamor, premalenost, prolivi,
gubewe na telesnata teìna, ka{lica, potewe...
3. Manifestniot stadium se karakterizira so:

• banalni infekcii na di{nite pati{ta i na belite drobovi
so pridru`ni simptomi;
• te{ki rastrojstva na centralniot nerven sistem kako
posledica na dejstvoto na toksoplazma gondii, kriptokokus,
citomegalovirus i drugi predizvikuva~i (meningitisi, encefalo-
mielitisi, cerebralni limfomi, krvavewa) ;
• infekcii vo gastrointestinalniot trakt predizvikani od
kriptosporidii i od drugi banalni bakterii so adekvatni
pridru`ni simptomi;
• mnogubrojni promeni na koàta predizvikani od infekcii
so kandida albikans, herpes simpleks i so herpes zoster;
• vospalenie na o~nata retina (horioretinitis) predizvikana
od citomegalovirus so soodvetni simptomi;
• neoplazmi vo vid na Kapo{ieviot sarkom i limfomi.
4. Vo terminalnata faza stradaat site organi i sistemi, {to

doveduva do letalen ishod na bolesta.
Centarot za kontrola na bolesti od Atlanta, SAD, ja
prepora~uva slednava klasifikacija na site simptomi i sindromi
na imunodeficitarnosta:
Grupa I: Akutna primarna infekcija, koja se pojavuva kako

rezultat na primarnata infekcija so HIV-virusot. Se
karakterizira so temperatura, potewe, slabost, pospanost, gubewe
na apetitot, bolki vo muskulite, so prolivi. Pojavata na antitelata
kon HIV-virusot obi~no se javuvaat od osmata do dvanaesettata
nedela od vlezot na virusot vo organizmot, no zabele`na e pojava
na antitela i pred 8 nedela. Se javuva izrazito namaluvawe na T-
helper limfocitite i zgolemen soodnos kon T-supresorite.
Simptomite traat nekolku nedeli, potoa se namaluvaat ili se gubat.
Grupa II: Asimptomatska infekcija, pri {to ne se

manifestiraat simptomite na primarnata infekcija, me|utoa vo
krvta moè da se dokaè prisustvoto na antitela (seropozitivnost)
na HIV virusot. Ovaa faza trae od 40 do 76 meseci (prosek 60
meseci).
Grupa III: Postojana generalizirana limfadenopatija, so

zgolemuvawe na limfnite `lezdi za pove}e od 1santimetar na pove}e
mesta.
Grupa IV: vo ofaa faza se razlikuvaat 5 podgrupi:
Podgrupa A: so op{ti simptomi, kako poka~uvawe na

telesnata temperatura, gubewe na teìnata, prolivi koi traat
pove}e od eden mesec, postojani glavobolki, no}ni potewa, gadewe
i povra}awe...
Podgrupa B: so rastrojstva na centralniot nerven sistem.
Podgrupa C: so razni sekundarni ili t. n. oportunisti~ki
infekcii, kako pnevmonii predizvikani od Pneumocystis carinii,
infekcii na intestinalniot trakt, promeni na koàta i dr.
Podgrupa D: so razni sekundarni neoplazmati~ni pro-
meni kako posledica na dlabokoto rastrojstvo na imunolo-{kiot
sistem. Me|u niv naj~esti se: Kapo{ieviot sarkom, limfomite i
drugi maligni tumori.
Podgrupa E: so nekarakteristi~ni simptomi (koi ne se
opfateni vo prethodnive podgrupi).
Oportunisti~ki infekcii
1. Pneumocystis carini pneumonia,

2. Tuberkuloza,
3. Nevrolo{ki manifestacii,
4. Promeni vo ustata i vo grloto,
5. Ko‘ni manifestacii,
6. Stafilokokni infekcii,
7. Bacilna angiomatoza,
8. Karcinomi (Hoxkin limfom, Kapo{i sarkom).
Nevropsihijatriski manifestacii
Nevropsihijatriskite manifestacii kaj zabolenite od SIDA

se posledica na razmnoùvawe na virusot vo nervnite kletki ({to
doveduva do vakuolarna degeneracija koja e najizrazena vo
lateralnite i vo zadnite koreni na medula spinalis), na fokalni
infekcii so razni mikroorganizmi ili na patolo{ki sostojbi so
difuzna simptomatologija od tipot na „AIDS dementia complex”.
Rastrojstvata se manifestiraat so najrazli~ni mozo~ni i
periferni simptomi i sindromi, me|u koi dominira sindromot na
kognitivna deficitarnost i nevropatii. Vo tekot na bolesta ~esti
se i anksiozni sostojbi, depresivni krizi i vistinski psihoti~ni
depresii.
Kako rezultat na infekciite od toksoplazma gondii,

kriptokokus i od drugi mikroorganizmi se pojavuvaat mozo~ni
vospalenija vo oblik na supakutni encefaliti. Ne retko se
razvivaat i tumori (limfomi) na mozokot.
So razvitok na virusot vo centralniot nerven sistem se

pojavuvaat encefalopatii, polinevropatii i vakuolarni
mielopatii, so soodvetni simptomi, vo vid na ataksija, dementna
slika, arefleksija, parezi ili paralizi, epilepti~ni napadi i
drugi nevrolo{ki i mentalni rastrojstva.
a. „AIDS dementia complex”
Demencijata e rezultat na encefalopati~ni rastrojstva na

mozokot pridruèni so mnogu brojni nevrolo{ki komplikacii od
subakuten ili hroni~en tek. Se javuva re~isi kaj dve tretini od
zabolenite vo terminalniot stadium na bolesta i se karakterizira
so:
1. kognitiven deficit;
2. nevrolo{ki nadrazlivi i ispadni fenomeni (parezi, para-
lizi, disfazii, afazii, inkontinencija) ;
3. konfuzno-delirantni sostojbi;
4. progredienten tek koj vodi do te{ka demencija.
b. Drugi psihijatriski rastrojstva
Vo tekot na bolesta, osven demencijata koja, kako {to vidovme,

se pojavuva vo terminalniot stadium, moè da se manifestiraat
slednive psihi~ki rastrojstva:
1. Delirantni sostojbi;
2. Anksiozni rastrojstva;
3. Rastrojstva vo prisposobuvaweto;
4. Depresii;
5. Samoubistvo.
v. Nevrolo{ki komplikacii
1. Primarni virusni infekcii (encefalopatii, asepti~en

meningitis, vaskularna mielopatija) ;
2. Sekundarni virusi (encefalitis, mielitis, retinitis,
vaskulitis) ;
3. Nevirusni infekcii (toksoplazma gonndi, kriptokokus,
kandida... ) ;
4. Neoplazmi (primaren limfom, metastatski limfom,
metastatski Kapo{iev sarkom) ;
5. Cerebrovaskularni inzulti (infarkti, hemoragii,
vaskuliti).
Dijagnoza
Dijagnozata na zaboluvaweto se postavuva vrz klini~kata

slika i vo laboratoriskite ispituvawa.
a) Klini~ka slika:
Posebni simptomi koi ukaùvaat na bolesta:

• neoplazmi (osobeno Kapo{iev sarkom kaj lu|e pomladi od
60 godini i limfom ograni~en na mozo~noto tkivo) ;
• infekcii (pnevmonija predizvikana od pnevmocistis karini,
toksoplazmoza, kriptosporidiozis intestinalis, gabi~ni
infekcii, banalni bakteriski infekcii, virusni infekcii so
citomegalovirus, herpes virus).
b) Laboratoriski naodi:
-Imunoenzimski test ELISA (Enzyme-Linked-Immunosorbet - Assay)

koj dokaùva prisustvo na antitela kon HIV vo serumot na
zaboleniot. Testot vo prosek e pozitiven od 55 do 88% od slu~aite.
-Imunofluoroscenten test IFT koj sluì kako indirekten test
za dokaùvawe.
-Western blot metod (analiza na serumot so elektroforeza) koj
dokaùva antitela kon proteinite na virusot i antitela kon
obvivkata na virusot. Koga se koristat ELISA i Western blot testot
~ustvitelnosta e nad 99%.
v) Visokorizi~ni grupi:
• ma{ki homoseksualci;
• ma{ki biseksualci koi odrùvale seksualni odnosi so obata
pola;
• lica koi ~esto gi menuvaat seksualnite partneri;
• narkomani;
• hemofili~ari koi imaat po~esti potrebi za transfuzija na
krvta;
• zdravstveni rabotnici koi rabotat so zaboleni od SIDA
(osobeno stomatolozi) ;
• ìtelite na centralna Afrika i na Karibite.
1) vroden imunolo{ki deficit;

2) steknat imunolo{ki deficit poradi:
a) dolgotrajno lekuvawe so visoki dozi na kortiko-

steroidi;
b) dolgotrajno lekuvawe so citostatici;
v) rak na limfati~nite ili na histocitarnite tkiva, Ho-
~kinov limfosarkom, limfati~na leukemija i multipen mielom;
g) patolo{ka sostojba predizvikana od nedovolna ishrana
(malnutricija) ili od nemo`nost za iskoristuvawe na hranata.
Tek i prognoza
Vo po~etokot na bolesta mo`ni se kratki podobruvawa, no

odredeni simptomi, kako temperaturi, prolivi, gubewe na telesnata
teìna i drugi ostanuvaat do kone~niot kraj na bolesta. Bolniot
umira od razni interkurentni zaboluvawa bidej}i negoviot
imunolo{ki sistem e izrazito deficitaren.
Terapija
Vo svetot denes najmnogu se traga po specifi~ni lekovi koi

bi moèle da ja pobedat bolesta na na~in da go uni{tat ili da go
blokiraat virusot. Me|utoa, do denes se u{te ne e pronajden takov
lek. Osnovnoto lekuvawe se sostoi vo podobruvawe na
deficitarniot imunolo{ki sistem koj e posledica na uni{tenite
T-helper limfociti koi ne se sposobni da produciraat gama-
interferon i interleukin-2, osobeno va`ni vo imunolo{kiot
sistem na ~ovekot. So davawe na gama-interferon i interleukin-2
(interferiraat so sintezata na virusnite belkovini) moè da dojde
do tranzitorni podobruvawa na imunolo{kiot status. Vo posledno
vreme vo terapijata se vovedeni lekovi koi se reverzibilni
inhibitori na transkriptazata (kako azidotimidin,
fosfonoformat, natrium suramin) ili pak koi interferiraat so
virusnata RNA, so {to se zabavuva tekot na bolesta, se smaluva
za~estenosta na simptomite i se prodolùva vremeto na
preìvuvawe. Postojat obidi (so privremeni podobruvawa) so
davawe na kletki na koskenata srcevina so ili zreli limfociti.
Preostanatata terapija vo osnova e simptomatska i taa moè da
vklu~i i sedativi, trankvilizeri, nevroleptici, kardiotonici,
antirevmatici i analgetici. Treba da se vnimava dozata na
psihotropite da e pomala, inaku moè da dojde do vlo{uvawe na
psihi~kata i na nevrolo{kata sostojba so pomatuvawe na
senzoriumot.
Poradi ~estite psiholo{ki i psihopatolo{ki komplikacii

vo tekot na celata bolest (koja kako {to vidovme moè da potrae i
so godini), bolnite od SIDA imaat golema potreba od psihijatar
koj }e gi lekuva sekundarnite reaktivni komplikacii i }e gi
poddrùva vo golemata borba za ìvot. Od osoben interes za
psihoterapijata e li~nosta na psihoterapevtot i negoviot stav kon
bolesta, homoseksualizmot i kon drugite seksualni perverzii. Ako

i samiot e optovaren od fobi~niot strav od SIDA-ta, toga{
negovata pomo{ e minimalna ili pak moè da dovede do vlo{uvawe
na depresivnata sostojba na bolniot. Naj~esto terapevtot gi
koristi metodite na logoterapijata za bolniot da ja pronajde
smislata na svoeto ìveewe so bolesta i smrtta.
Profilaksa
Na visokorizi~nite grupi (toa se onie lica koi se izloèni

so HIV-virusot ili se izloèni na mo`nosta da go dobijat ili da
go prenesat) Svetskata zdravstvena organizacija im prepora~uva:
• vedna{ da pobaraat pomo{ ako zabeleàt nekoi simptomi

koi upatuvaat na infekcija so HIV-virusot;
• najmalku dvapati godi{no da vr{at lekarski kontroli;
• da vodat smetka za opasnosta od mo`nosta da inficiraat
drugi, i toa so seksualni odnosi, koristewe igli i so oralen seks;
• da ne davaat krv, plazma, organi, tkiva ili sperma;
• da ne koristat tu|i ~et~iwa za zabi, noèvi i ma{inki za
bri~ewe ili drug pribor koj moè da bide inficiran so krv, niti
pak svoite da gi pozajmuvaat na drugi;
• site deca rodeni od majki koi se HIV-pozitivni da bidat
klini~ki ispitani;
• ènite od visokorizi~nite grupi treba da se predupredat
deka postoi mo`nost i nivnoto potomstvo da bide zarazeno od
istiot virus;
• vo slu~aj na krvavewe od nos ili drugi rani~ki treba mestoto
koe e zagadeno so krv dobro da se is~isti so jak dezificiens;
• vo slu~aj na potreba da se koristat igli za ednokratna
upotreba;
• sekoja li~nost so koja se imalo seksualen kontakt treba da ja
predupredat za mo`nostite od zaraza i za potrebata od lekarska
kontrola;
• upotrebata na kondomi vo seksualniot kontakt osobeno so
nepoznati ili so pomalku poznati lica da bide pravilo;
• dobra organizacija na centrite koi se zanimavaat so
preventiva i so lekuvawe na bolestite na zavisnost. Po mo`nost
besplatnno delewe na igli za endokratna upotreba na zavisnicite.
Mo`ni indikacii za testirawe na HIV
Bolni koi pripa|aat na visokorizi~na populacija:

• ma{ki koi imale polov odnos so drug ma` po 1977 godina,
• intravenski uìvateli na droga po 1977 godina,
• hemofili~ari i drugi bolni koi primale transfuzija na
krv koja ne e testirana na HIV po 1977 godina,
• seksualni partneri na koj bilo od ovie grupi,
• seksualni partneri na koj bilo od ovie grupi so rani, ~irevi
ili ubodi so igli,
• Bolni so simtomi na SIDA ili infekcija so HIV,
• @eni koi pripa|aat na rizi~nite grupi, a sakaat da ostanat
bremeni,
• Donatori na krv, seme ili na organi,
• Bolni so demencija koi pripa|aat na rizi~nite grupi.
Soveti pred testiraweto
• da se objasni deka pozitivniot test ne zna~i i bolest, tuku

izloènost na HIV,
• da se objasni deka i negativniot test ne zna~i sekoga{ i
nepostoewe na infekcija, bidej}i e potrebno odredeno vreme od
primarnata infekcija, i deka e potrebno povtoruvawe na testot po
nekoe vreme,
• da se razgovara za zna~eweto na testot i rizi~nosta na
grupata (koja nikoj ne ja priznava),
• prevencija na eventualni psiholo{ki reakcii vo slu~aj
rezultatot da e pozitiven,
• nekoi podatoci za bolesta treba da se dostavat i vo pismena
forma, bidej}i vo odredena psiholo{ka sostojba ne se percipira
se.
Soveti po testiraweto
• interpretacija na rezultatot so komentari ako e pozitiven

ili negativen,
• preporaka za prevencija,
• ako testot e pozitiven preporaka da ne se donira krv ili
organ,
• da se prepora~a psiholo{ko sovetuvali{te koe }e mu bide

mnogu potrebno vo tekot na ponatamo{niot ìvot (ako testot e
pozitiven).
Psihosocijalni aspekti
Kako {to raste brojot na zabolenite od ovaa se u{te

smrtonosna bolest, taka se manifestiraat i mnogubrojni socijalni
problemi i na samite zaboleni, na nivnoto semejstvo i na
op{testvoto koe treba da gi lekuva, da gi za{tituva od novi
infekcii i da se bori za novi soznanija za bolesta i za virusot koi
}e pridonesat eden den bolesta uspe{no da se lekuva i da se izlekuva.
Bolesta se pojavuva nasekade: vo u~ili{tata, fakultetite,
internatite, bolnicite, semejstvata. Taa e del od na{ata realnost
i eden od najgolemite problemi na poslednava decenija od ova
stoletie. Naedno, taa e i simbol na smrtta.
Psihosocijalnite problemi go optovaruvaat bolniot,

negovoto semejstvo i prijatelite i op{testvoto:
Bolniot od SIDA e izrazito teòk mlad bolen koj bara

specijalen tretman, nega i izolacija. U{te od po~etokot na bolesta
(koga za prvpat doznava deka e seropozitiven) toj e svesen za
smrtonosniot ishod na bolesta i negovata depresija e rezultat na
neuspe{nata borba za prodolùvawe na ìvotot i za mo`nostite
od zaraza na nekoj od negovoto semejstvo ili na partnerot so koj
imal seksualni kontakti. Poseben tovar im pretstavuva potrebata
od stroga izolacija i realnosta deka e otstranet od op{testvoto.
Stravot e u{te pogolem vo odredeni sredini kade {to se u{te ne
se veruva deka bolesta ne moè da se prenese so obi~en kontakt,
obi~no rakuvawe, posluùvawe i sli~no. Do krajot na svojot kratok
ìvot toj ìvee so bolkata, smrtta i so umiraweto. Napu{ten od
svoeto semejstvo, svojot quben, od se ona {to do v~era za nego
pretstavuvalo ìvot i egzistencija, preoptovaren so depresivni
idei koi mu sugeriraat ~uvstvo na vinovnost za prenesuvaweto na
infekcijata na seksualniot partner (ili partneri), bolniot vo
ve~en strav gi do~ekuva poslednite migovi na svojot ìvot. Vo takva
sostojba ne retko smoubistvoto se nametnuva i kako edinstven izlez
od ~ekaweto na prirodnata smrt. Vo retkite migovi koga bolniot
se ~uvstvuva podobro, èlbata za smrtta privremeno se namaluva,
za da porasne odnovo koga vo tie momenti toj e izrazito iznemo{ten.

Ako pak sobere hrabrost i sila da go povle~e orozot na izbranoto
oru`je kon sebe, psihijatrite vakvite samoubistva gi
klasificiraat vo grupata na t. n. "racionalni samoubistva" i pokraj
vlijanieto na depresivnosta (no i samata bolest), koja ne dozvoluva
misli za moèn izlez i za poubavite strani na ìvotot.
Psiholo{kata sostojba na zarazeniot mlad ~ovek e osobeno

te{ka bidej}i bolesta od vremeto na zarazuvaweto i od soznanieto
za zarazata (seropozitivni testovi) do manifestacija na
simptomite trae mo{ne dolgo vreme koe ne moè da se sporedi so
niedna druga organska bolest. Toa se meseci i godini na is~ekuvawe
i na neizvesnost i nerealno nadevawe deka serolo{kite reakcii
se la`ni ili pak deka bolesta tokmu kaj nego ne mora da se
manifestira. Naedno, se o~ekuva deka medicinata dotoga{ moèbi
}e najde siguren lek i deka smrtta tokmu nego }e go zaobikoli.
Seropozitivniot subjekt gi sledi site medicinski novini, se raduva
na prvite optimisti~ki izvestuvawa, se razo~aruva na sekoja nova
smrt, go ìvee sekoj nov den kako poseben podarok, ìvee so svojot
virus obiduvaj}i se da se odbrani od realniot strav.
Semejstvoto na zaboleniot i negovite prijateli i drugari koi

se seronegativni ìveat vo iscrpuva~ki strav od mo`nosta deka i
tie se zarazeni, ne veruvaj}i na faktot deka bolesta se prenesuva
na specifi~en na~in. Osven dolgotrajnata anksioznost, kaj niv se
mo`ni i pani~ni napadi, nevroti~ni stravovi, konverzivni
simptomi, hipohondrijaza, nesonici. Ovaa kolektivna fobija moè
da dovede i do pote{ki psihoti~ni komplikacii so suicidalni
razmisluvawa i so suicidalni realizacii. I semejstvoto i negovite
bliski prijateli na nekoj na~in se staveni vo eden vid izolacija
(socijalna izolacija i socijalna smrt), koga nikoj ne gi posetuva,
nikoj ne razgovara so niv, sekoj gi distancira na pristojna
oddale~nost (da ne se prenese zarazata). Izolacijata se odrazuva i
vrz nivnata ekonomska sostojba (nemo`nost za izvr{uvawe na
sekojdnevnite profesionalni aktivnosti), a mo`nostite od
ekonomsko propa|awe ne se taka retki.
I pokraj site psiholo{ki stradawa, semejstvoto na bolniot e

soo~eno so potreba od prezemawe merki za nega i za lekuvawe na
svojot zabolen ~len, od potraga po novi mo`nosti za pobeduvawe na
bolesta, i pokraj toa {to poradi realni ekonomski te{kotii te{ko

opstanuvaat i negovite zdravi ~lenovi koi trpat psiholo{ki
pritisoci od strana na okolinata.
Posebni problemi izniknuvaat so seropozitivnite subjekti

kade {to se u{te ne se manifestirala bolesta. Tie se prinudeni da
ìveat re~isi vo totalna izolacija, osobeno vo nekoi zemji kade
{to stravot od bolesta dostignuva nivo na kolektivna fobija. Za
niv se zatvoreni prodavnicite, ambulantite, stomatolo{kite
ordinacii, a za nivnite deca u~ili{tatata, gradinkite,
zabavi{tata. Tie sekojdnevno ìveat vo strav od bolesta i od
umiraweto. Vo po~etokot tie se luti na okolinata koja se obiduva
na sekoj na~in da gi izolira od sebe, a podocna lutinata se zamenuva
so ~uvstvo na bespomo{nost i vinovnost (osobeno kaj
homoseksualcite).
Op{testvoto soo~eno so problemot na ova smrtonosno

zaboluvawe koe ve}e dobi zastra{uva~ki epidemiski karakter,
izdvojuva mnogu sredstva vo potraga kon vistinskiot lek i izgradba
na novi specijalizirani ustanovi kade {to }e se lekuvaat (i
umiraat) zabolenite. Iljadnici bolni gi tro{at dràvnite
sredstva vo lekuvawe na bolesta koja i ne se lekuva. Milioni
rabotni ~asovi ostanuvaat neizraboteni i ogromni sredstva se
izdvojuvaat za socijalna i za zdravstvena pomo{ i na zabolenite i
na nivnite izolirani semejstva. Op{testvoto se soo~uva i so „SIDA-
fobija”, koja moè da dostigne i epidemiolo{ki razmeri.
Terapija na akutniot organski psihosindrom
Osnovni principi vo terapijata na akutniot organski

psihosindrom se:
• Rana hospitalizacija, dijagnosticirawe i lekuvawe na

osnovnoto (organskoto) zaboluvawe koe ja o{tetilo funkcijata na
centralniot nerven sistem;
• Stru~na primena na psihofarmaci, pri {to }e se vodi smetka
za izborot i za dozata na lekot spored somatskata sostojba i vozrasta
na bolniot. Naj~esto se primenuvaat bazi~ni nevroleptici (ili
trankvilizeri) koi gi reduciraat stravot, agitiranosta i drugite
psihoti~ni i nepsihoti~ni simptomi.
Sudsko-medicinsko zna~ewe na AOP
Bidej}i akutniot mozo~en psihosindrom se javuva vo sklop na

nekoe organsko o{tetuvawe, bolnite naj~esto nemaat pogolema
fizi~ka sposobnost za izvr{uvawe na nekoi kriminalni dejstva.
Vo samra~nata sostojba, koja e pridruèna so visoka agresivnost,
mo`ni se najrazli~ni dela, ~esto i ubistva (opi{ani vo poglavjeto
za rastrojstvata na svesta). Bidej}i se raboti za tranzitorni
du{evni rastrojstva, obvinetiot e nepresmetliv za storenoto delo.
DU[EVNI RASTROJSTVA I
RASTROJSTVA VO OBNOSKITE
NASTANATI PORADI UPOTREBA
NA PSIHOAKTIVNI
SUPSTANCII
(Georgi âdlovski, Slavica Gajdayis-Kneèvi})
DU[EVNI RASTROJSTVA I RASTROJSTVA VO

OBNOSKITE NASTANATI PORADI UPOTREBA NA
PSIHOAKTIVNI SUPSTANCI
Ovaa grupa gi opfa}a du{evnite rastrojstva i rastrojstvata

vo odnesuvaweto predizvikani od upotreba i/ili zloupotreba na
edna ili pove}e psihoaktivni supstanci, koi, pokraj ostanatoto,
imaat sposobnost da ja menuvaat i sostojbata na psihata, poradi {to
se narukuvaat psihoaktivni.
Klasifikacija
Klasifikacijata na ovie rastrojstva se odviva preku dvata

klasifikacioni sistemi: MKB-10 i DSM IV, koi vo poslednite
verzii na mnogu sli~en na~in gi definiraat istite. MKB 10 (1992)
gi definira kako {tetna upotreba/ zloupotreba na psihoaktivni
supstanci i sindrom na zavisnost od psihoaktivni supstanci;
dodeka DSM IV (1994) prepoznava samo zloupotreba na psihoaktivni
supstanci (Substance Abuse) i zavisnost od psihoaktivni supstanci
(Substance Dependance).
Spored MKB-10 tie se podeleni na:
• Du{evni rastrojstva i rastrojstva vo obnoskite nastanati

poradi upotreba na alkohol
poradi upotreba na opijati
poradi upotreba na kanabinoidi
poradi upotreba na sedativi ili hipnotici
poradi upotreba na kokain
poradi upotreba na drugi stimulansi vklu~uvaj}i kofein

poradi upotreba na halucinogeni
poradi upotreba na tutun
poradi upotreba na isparlivi rastvoruva~i
poradi upotreba na pove}e drogi i na drugi psihoaktivni
supstancii
Klini~ka slika
Sekoe od ovie rastrojstva moè da se javi vo forma na nekolku

klini~ki sostojbi:
1. Akutna intoksikacija
2. [tetna upotreba (zloupotreba)
3. Sindrom na zavisnost
4. Apstinencijalen sindrom
5. Apstinencijalna sostojba so delirium
6. Psihoti~no rastrojstvo
7. Amnesti~ki sindrom
8. Rezidualno i so docen po~etok psihoti~no rastrojstvo
1. AKUTNA INTOKSIKACIJA
Akutnata intoksikacija pretstavuva tranzitorna sostojba

nastanata po vnesuvawe na nekoja psihoaktivna supstancija, a kako
rezultat na nejzinite akutni farmakolo{ki efekti. Se
karakterizira so razvoj na specifi~en (za sekoja supstanca) i
reverzibilen sindrom so:
1. jasno postoewe na neodamne{na upotreba na psihoaktivni

supstanci vo zna~itelno visoki dozi koi moàt da
predizvikaat intoksikacija,
2. simptomi na rastrojstvo na svesta, kognitivnite funkcii,
percepciite, afekot i odnesuvaweto,
3. drugi simptomi koi nemoàt da se vbrojat vo nitu edno drugo
mentalno ili bihejvioralno rastrojstvo.
Rastrojstvoto e poznato i kako: Akutno pijanstvo kaj

alkoholizmot, Patolo{ka opienost, Lo{o patuvawe (ili "bed trip")
kaj halucinogenite drogi, Rastrojstvata na trans i opsednuvawe pri
truewe so psihoaktivna supstanca i dr.
2. [TETNA UPOTREBA (ZLOUPOTREBA)
Zloupotrebata na psihoaktivni supstanci e termin koj zna~i

nelegalno (nezakonsko) zemawe na razli~ni psihoaktivni supstanci
koi ne se proizveduvaat nitu prodavaat legalno i nivnata upotreba
e so zakon strogo zabraneta. Kupoproda`bata podlegnuva na
soodvetni zakonski sankcii. Za zloupotreba se smeta i sekoe
svoevolno koristewe na legalno proizvedeni lekovi koi vo sebe
sodràt psihoaktivni supstanci. So zloupotrebata se predizvikuva
o{tetuvawe bilo na telesnoto bilo na mentalnoto zdravje. Se
karakterizira so neprilagodeno odnesuvawe i klini~ki zna~ajni
o{tetuvawa ili subjektivni problemi. Manifestnite simptomi
nikoga{ ne gi zadovoluvaat kriteriumite za zavisnost.
3. SINDROM NA ZAVISNOST
Sindromot na zavisnost pretstavuva zbir na kognitivni,

bihejvioralni i fiziolo{ki simptomi koi se razvivaat pri
povtorna upotreba na psihoaktivnata supstancija, koj se
karakterizira so:
• silna èlba povtorno da se zeme psihoaktivnata supstancija,
• te{kotii vo kontrolata na nejzinata upotreba,
• istrajuvawe vo upotrebata nasproti {tetnite posledici po
psihi~koto i somatskoto zdravje,
• postojano zanemaruvawe na ostanatite interesi i
zadovolstva i nagolemuvawe na potrebnoto vreme za nao|awe i
upotreba na psihoaktivnata supstancija,
• prednost vo upotrebata na psihoaktivnata supstancija pred
drugite aktivnosti i obvrski,
• zgolemena tolerancija i
• apstinencijalna kriza dokolku ne se zeme psihoaktivnata
supstancija.
Psihoaktivnite supstancii koi sozdavaat zavisnost se:

1. Alkohol
2. Sedativi i anksiolitici: barbiturati, benzodijazepini,

meprobamat, i dr.,
3. Opijatni drogi: morfin, heroin, kodein i sintetici
(metadon, petidin),
4. Amfetaminski i amfetaminopodobni drogi,
5. Kokain i koka lisje,
6. Drogi od tipot kanabis: marihuana, ha{i{, gawa,
7. Halucinogeni drogi: LSD, meskalin, psilocibin,
8. Khat i preparati na Catha Edulis,
9. Isparlivi (inhalaciski) drogi: toluen, aceton, karbon
tetrahlorid i dr.
4. APSTINENCIJALEN SINDROM
Apstinencijalniot sindrom e specifi~en klini~ki entitet,

razli~en po obem i teìna, koj se karakterizira so kognitivni i
bihejvioralni, a vo mnogu slu~ai i psiholo{ki simptomi, koi se
javuvaat kaj lice kaj koe postoi sindrom na zavisnost od
psihoaktivna supstancija, a pri celosno prekinuvawe ili
namaluvawe na zemawe na psihoaktivnata supstancija.
Karakteristikite na apstinencijalniot sindrom ~esto se

sosema sprotivni so akutniot farmakol{ki efekt na
psihoaktivnata supstancija. Pojavata i dolìnata na negovoto
traewe e vremenski ograni~ena i e vo tesna vrska so vidot na
psihoaktivnata supstancija i dolìnata i koli~estvoto na nejzinata
upotreba neposredno pred nejzinoto prekinuvawe ili namaluvawe.
Sindromot na somatski plan se karakterizira so:
• vegetativni simptomi (kako {to se poteweto, eèweto,

solzeweto, te~eweto na sekret od nosot i dr.),
• bolki i gr~evi (do krampi) vo skeletnata muskulatura,
• tremor,
• stoma~ni tegobi sledeni so gadewe i povra}awe.
Na psihi~ki plan se karakterizira so:
• razdrazlivost, izbuvlivost, netrpelivost, napnatost,

hostilnost, agresivnost, anksioznost, depresivnost, naru{en son.
Dijagnosti~ki kriteriumi spored MKB-10
1. Postoi jasen podatok za neodamne{en prestanok ili namaleno

zemawe na psihoaktivni supstanci, a po povtorena i voobi~aeno
podolgotrajna i/ili vo povisoki dozi zemena supstanca.
2. Postojat znaci i simpomi karakteristi~ni za apstinenci-jalen
sindrom od odredena psihoaktivna supstancija.
3. Znacite ne se sodràni vo drugo medicinsko rastrojstvo koe
ne e povrzano so zemawe na psihoaktivna supstancija, nitu se posledica
na drugo mentalno rastrojstvo ili rastojstvo vo odnesuvaweto.
Dijagnosti~ki kriteriumi spored DSM-IV
A. Razvivawe na reverzibilen sindrom, specifi~en za dadenata

supstanca, predizvikan so namaluvawe ili prestanok na predhodno
znatno i dolgotrajno zemawe na psihoaktivni supstanci.
B. Sindromot predizvikuva klini~ki zna~ajni naru{uvawa na
socijalnoto, profesionalno ili drugi va`ni sferi na funkcionirawe.
C. Simptomite ne se usloveni od op{tata zdravstvena sostojba i
ne se rezultat na drugi mentalni rastrojstva.
5. APSTINENCIJALNA SOSTOJBA SO DELIRIUM
Apstinencijalnata sostojba so delirium se karakterizira so

pojava na konfuzno-delirantna sostojba vo tek na apstinencijalniot
sindrom. Tipi~en pretstavnik na rastrojstvoto e alkoholniot
delirium tremens.
6. PSIHOTI^NI RASTROJSTVA
Vo tekot na dolgogodi{nata upotreba ili posle prekinot

na upotrebata na psihoaktivnata supstancija moè da se
manifestiraat odredeni psihoti~ni rastrojstva koi nemaat
specifi~na klini~ka slika koja naj~esto ne zavisi od vidot na
psihoaktivnata supstancija. Spored manifestiranite znaci i
simptomi tie moàt da nalikuvaat na {izofrenija ({izomorfni
rastrojstva), moàt da bidat so predominacija na naludni~avosti
(idei na odnos ~esto so paranoidna sodrìna ili idei na
progonuvawe), na halucinacii (pred se auditivni, no naj~esto pove}e
od eden tip), na afektivna (depresivna, mani~na ili me{ana
simptomatologija), i (ili) so psihomotorni naru{uvawa
(voznemirenost ili stupor). Naj~esto senzoriumot ne e pomaten,

ili vo retki slu~ai se javuva lesno kvalitativno naru{uvawe na
svesta. Psihoti~noto rastrojstvo se javuva vo period od 48 ~asa do 2
nedeli po zemawe na psihoaktivnata supstancija, a moè da trae od
48 ~asa do 6 meseci.
7. AMNESTI^KI SINDROM
Amnesti~kiot sindrom predizvikan od upotreba na

psihoaktivni supstancii se karakterizira so:
• izrazito o{tetuvawe na pomneweto osobeno na sveì
nastani (neposredno memorirawe),
• pre~ki vo doìvuvawe na vremeto i redot na pojavata na
nastanite.
• otsustvo na defekti pri neposrednata reprodukcija i
• otsustvo na o{tetuvawe na svesta i generalnata kognicija.
Vo ovaa grupa spa|a Korsakovata psihoza predizvikana od

alkohol ili od druga psihoaktivna supstancija.
8. REZIDUALNO I SO DOCEN POÊTOK PSIHOTI^NO

RASTROJSTVO
Rezidualnoto i docnoto psihoti~no rastrojstvo koe se javuva

posle dolgogodi{na upotreba na psihoaktivni supstancii se
karakterizira so rastrojstva vo kognicijata, afektot, li~nosta i
odnosite. Psihoti~noto rastrojstvo trae podolgo vreme od
direktnoto (neposredno) dejstvo na tie supsancii vrz organizmot.
Vo ovaa grupa spa|aat:

• Fle{bekovi
• Rastrojstvo na li~nosta ili odnosite
• Rezidualno afektivno rastrojstvo
• Demencija
Terminolo{ko definirawe
Vo stru~nata literatura se sretnuvaat terminite: upotreba

na droga/psihoaktivni supstanci (drug/substance use), zloupotreba na
droga/psihoaktivni supstanci (drug/substance abuse/misuse) i zavisnost
od droga /psihoaktivni supstanci (drug/substance addiction/dependence),

pri {to terminot droga, vo golem broj zemji vo svetot se zamenuva
so zborot supstanca, kako edinstven i zaedni~ki imenitel za site
psihoaktivni supstanci, vklu~uvaj}i go alkoholot i drogite.
Terminot droga se definira na pove}e na~ini:
Spored SZO (1974) pod droga se podrazbira psihoaktivni

supstancii koi imaat sposobnost da vleguvaat vo interakcija so
ìvite organizmi, predizvikuvaj}i sostojba na psihi~ka ili
fizi~ka zavisnost ili, pak na dvete (Dependence Producing Drug).
Spored Zakonot za proizvodstvo i promet na opojni drogi od

1991 godina droga e sekoja supstanca od rastitelno ili sintetsko
poteklo, so ~ija upotreba moàt da se sozdavaat sostojbi na
zavisnost, {to moàt da predizvikaat o{tetuvawa na zdravjeto ili
na drug na~in da go zagrozat ~ovekoviot integritet vo fizi~ka,
psihi~ka ili socijalna smisla. Spored ovoj Zakon, za opojni drogi,
se smetaat site legalni i ilegalni psihotropni supstanci. Od
legalnite drogi naj~esto zloupotrebuvani se alkoholot i tutunot,
kako i golemata grupa lekovi koi legalno se proizveduvaat i
distribuiraat, a koi se lesno dostapni i ne se nao|aat pod posebna
kontrola (sedativi i benzodijazepinski anksiolitici i hipnotici,
morfium i heptanon (Metadon).
SZO (1964) zavisnosta od drogi ja definira kako sostojba na

periodi~na ili hroni~na intoksikacija, predizvikana so povtorno
zemawe na prirodna ili sintetska droga, a koja se karakterizira so
postoewe na silna, neodoliva i nesovladiva èlba ili potreba
(kompulzija) za nabavka i zemawe droga po sekoja cena; tendencija
kon postojano zgolemuvawe na koli~estvoto zemena droga (promena
na tolerancijata); pojava na psihi~ka i fizi~ka zavisnost, nasproti
{tetnite posledici po individuata i po celata op{testvena
zaednica.
Habituacija pretstavuva èlba, navika, a nekoga{ i

nesovladiva potreba da se prodolì so zemaweto na psihoaktivnata
supstanca, za da se postigne lagodno ~uvstvo. Pri toa, ne postoi
ili e mala tendencijata za zgolemuvawe na dozata na zemenata droga,
postoi odreden stepen samo na psihi~ka, no ne i fizi~ka zavisnost,
a {tetnite posledici, ako se javat, se reflektiraat samo vrz

li~nosta.
Psihi~ka zavisnost pretstavuva silna emocionalna i mentalna

potreba da se zeme droga, bilo so toa da se postigne zadovolstvo,
ili da se izbegne neprijatnoto ~uvstvo zaradi li{uvawe od istata.
Toa e rezultat na eden vid poseben odnos pome|u drogata i ~ovekot
i nabrgu stanuva uslov za normalno mentalno funkcionirawe na
li~nosta.
Fizi~ka zavisnost se definira kako sostojba na adaptacija

kon drogata, a se manifestira preku intenzivni fiziolo{ki
poremetuvawa (apstinencijalen sindrom), koi nastanuvaat koga }e
se prestane vnesot na drogata ili, pak, ako se zeme specifi~en
antagonist.
Tolerancija e adaptiven fenomen koj ja sledi zavisnosta od

mnogu drogi. Se karakterizira so smalena reaktivnost ili smalen
efekt pri povtorno zemawe na isto koli~estvo droga (kleto~na
adaptacija). Poradi toa, se javuva potreba za zgolemuvawe na dozata
na zemenata droga, za postignuvawe na ist efekt, koj porano se
postignuval so pomalo koli~estvo droga. Tolerancijata se razviva
osobeno brzo pri zloupotreba na nekoi drogi (opijati ili
amfetamini), no isto taka i brzo se namaluva ili gubi so prestanok
na zemawe na drogata.
Vkrstena tolerancija e pojava kaj koja zloupotrebata na edna

droga doveduva do pojava na tolerancija kon taa, no i kon druga droga
od ist ili soodveten vid ( na pr: heroin i metadon, alkohol i
barbiturati ili alkohol i trankilizeri, marihuana i heroin itn).
Pseudoapstinencijalen ili sekundaren apstinencijalen

sindrom e pojava kaj koja lekuvan zavisnik od droga po podolgo vreme
od lekuvaweto ima op{ta sklonost za poizrazeni vegetativni
reakcii vo situacii koi se provokativni, visoko rizi~ni i
asociraat na periodot na zloupotrebata na droga. Osobeno e izrazen
vo prvite 3-6 meseci od apstinencijata i e so visok rizik za povtorna
zloupotreba na droga (recidiv). Se manifestira so znaci tipi~ni
za apstinencijalen sindrom, no vo poblaga forma i trae 15-30
minuti. Osobeno e ~est kaj opijatnite zavisnici.
Psihoaktivnite supstancii moàt da se zemat vo

eksperimentalni i rekreativni celi, vo uslovno situacioni i
egzogeno-reaktivni sostojbi, vo vid na kompulsivna, povremena ili
intenzivna upotreba.
Istoriski razvoj na konceptot na zavisnost
Iako problemot na upotreba i zloupotreba na drogi i drugi

psihoaktivni supstancii stanuva aktuelen i zagriùva~ki duri vo
poslednite nekolku decenii, istoriskite zapisi za druèweto na
~ovekot so drogite ne vra}aat na periodot od pred pove}e
mileniumi (40 000 god.). Mitovite i legendite, kako i istoriskite
zapisi na raznite narodi od svetot davaat podatoci spored koi se
nasetuva praiskonskata ~ovekova potreba povremeno da otpatuva
od drugata strana na realnosta, da ja promeni svesta, da prodre vo
nejzinite dlabo~ini, postignuvaj}i go toa, vo drevnite op{testva,
so magiska i versko ritualna primena na prirodnite drogi. Osven
toa, tie bile upotrebuvani i vo le~ebni celi: afionot kaj
Sumercite pred pove}e od 5 000 god., i vo Stara Grcija pred 2 500
godini p.n.e., ha{i{ot bil zabeleàn vo farmakopejata na stara
Kina, halucinogenite gabi kaj Actekite, Majite i [amanite, pred
pove}e od 9 000 god., pejotlot i kokainot kaj Inkite vo Ju`na
Amerika.
Evropa se zapoznava so opojnite drogi vo 13-ot vek, koga

krstonoscite go prenele opiumot od Bliskiot istok. Evropa
beleì pomasovna primena na nekoi drogi (osobeno ha{i{), vo 18-
tiot vek, vo intelektualnite krugovi na pisatelite i umetnicite.
Duri i Sigmund Frojd kusotrajno go primenuval kokainot vo
periodite na svojata depresija.
Prviot medicinski preparat na baza na morfium bil
prepi{an vo 16-ot vek, a vo tek na 19-tiot i 20-tiot vek bile
izolirani morfinot kodeinot i papaverinot od opiumot,
komercijalno bil proizveden heroinot, sintetiziran LSD i
Metadonot. Krajot na 20-tiot vek e odbeleèn po masovnoto
proizvodstvo na sintetskite drogi za koi se pretpostavuva deka }e
bidat glaven problem vo ova stoletie.
Spored toa, drogata bila i e prisutna, kako vo klasi~nite

kulturi, vo modernite civilizacii, taka i me|u primitivnite
narodi od severnite tundri do ekvatorijalnite pra{umi. Me|utoa,

vo drevnite vremiwa drogata bila vklopena vo ìvotnata
filozofija na toga{nite narodi, a nejzinata primena poradi
zadovolstvo i euforija kako individualen ~in bila sporadi~na i
skoro sekoga{ vo funkcija na kolektiven hedonizam. Nasproti toa,
nivnata upotreba vo dene{no vreme su{testveno se razlikuva, so
toa {to ovie supstanci denes se zemaat na poseben na~in, taka da
za nekoi lu|e tie ja gubat svojata prvobitna cel i stanuvaat cel
samite za sebe.
Vo definiraweto na upotrebata i zloupotrebata na drogi, a

osobeno zavisnosta predizvikana pri toa, ~esto se odi vo krajnosti
i se insistira ili na medicinsko-psihijatriskiot koncept, spored
koj stanuva zbor za bolest, ili na socijalno-patolo{kiot, koj ovaa
pojava ja definira kako socijalno devijantna i kriminalna. Pokraj
niv, se javuva i tretiot koncept koj zloupotrebata na drogi i drugi
psihoaktivni supstancii ja definira kako nau~eno odnesuvawe, t.e.
stil na odnesuvawe i ìveewe. Sekako, sveduvaweto na ovoj
kompleksen socio-medicinski fenomen na bilo koj od ponudenite
koncepti povlekuva seriozna opasnost od globalnost vo pristapot
i ima za posledica neefikasnost vo negovoto prevenirawe i
tretirawe.
Epidemiologija
Zloupotrebata na psihoaktivni supstancii pretstavuva

globalen, sloèn i seriozen socio-medicinski i op{testven
problem, koj e so epidemiski dimenzii pred se me|u mladite, vo
najgolemiot broj zemji vo svetot. Toa e ~esta pojava nasekade vo
svetot i e glavna pri~ina za brojni zdravstveni, socijalni i
ekonomski zagubi. Zloupotrebata na psihoaktivni supstancii ~esto
vodi do razvivawe na zavisnost, koja po pravilo ima hroni~en,
recidivanten i progresiven tek. Naj~esto i najmasovno koristeni
legalni psihoaktivni supstancii se kofeinot, nikotinot i
alkoholot, kako i benzodijazepinskite anksiolitici, dodeka od
ilegalnite marihuanata.
Pu{eweto cigari e vtora po masovnost pojava na koristewe

na psihoaktivni supstancii (nikotin), vedna{ posle kofeinskata.
Vo poslednite nekolku dekadi vo SAD i vo zapadnite zemji se sledi
postapno no kontinuirano namaluvawe na brojot pu{a~i, od 38%

na 28%, dodeka vo nerazvienite zemji nivniot broj i ponatamu raste.
Pa sepak, vo razvienite zapadni zemji pu{eweto cigari ostanuva
naj~esta pri~ina za mortalitetot i morbiditetot. Spored SZO
(1995), upotrebata na tutun sekoja godina usmrtuva najmalku 3
miliona lica nasekade vo svetot. Prevalencijata na zavisnosta od
nikotin se procenuva na 20%. Najgolem broj pu{a~i imaat od 3 do
4% neuspe{ni obidi za prestanuvawe so pu{ewe, poradi toa {to
skoro 80% od onie koi prestanale so pu{ewe zapo~nuvaat povtorno
vo prvata godina od prekinot.
Zloupotrebata na ilegalni drogi e isto taka {iroko

rasprostraneta pojava, koja pridonesuva za zgolemuvawe na
kriminalot kako i na zdravstvenite, socijalnite i ekonomskite
posledici, osobeno po soznanijata za povrzanosta na infekciite
predizvikani od HIV i hepatitis C virusot so intravenskata
zloupotreba na drogi. Istraùvawa na op{tata populacija vo SAD
(NIDA, 1992)pokaàle deka okolu 2.500 000 lu|e, od koi 1,3% na
vozrast od okolu 12 godini, imaat upotrebeno heroin vo svojot
ìvot. Spored drugi, okolu 2.3 miliona Amerikanci (1% od
vozrasnata populacija) se zavisnici od drogi i imaat potreba od
lekuvawe (1988), sli~no na naodite vo nekoi evropski zemji (1994),
spored koi okolu 1% od op{tata populacija vo ìvotot imaat
upotrebeno heroin, so pogolema zastapenost srede pomladata
populacija i so pogolema koncentracija vo golemite gradovi.
Spored zvani~nite pretpostavki na programot za Kontrola na drogi
na Obedinetite nacii, okolu 3.1 % od svetskata populacija godi{no
upotrebuva nelegalni drogi, {to iznesuva vkupno 181 milion
korisnici, dodeka neoficijalno se spomenuva brojka od nad 4.1 %
od svetskata populacija, ili zastra{uva~ki 246 miliona, {to e
skoro celata populacija na SAD.
Spored istite izve{tai vo poslednata dekata od HH vek

najmasovno upotrebuvanite psihoaktivni supstancii vo svetot bile:
a) sedativite i anksioliticite (227.4 miliona ili 3.92% od
svetskoto naselenie),
b) marihuanata (141.2 miliona ili 2.45%);
v) sintetskite drogi (koi se vo porast), pred se stimulanti od
amfetaminski tip, “speed” i ekstazi (skoro 30.2 milioni ili
0.44%);
g) halucinogeni drogi koristele 25.5 miliona (0,44%);

d) kokain 13.3. miliona (0.23%);
|) dodeka 8 miliona zloupotrebuvale heroin i drugi opijatni
drogi (0,14%).
Od okolu 5.3 miliona lu|e vo svetot koi intravenski

zloupotrebuvaat drogi, okolu 200.000 umiraat poradi brojni
komplikacii. Spored odredeni procenki se smeta deka vo Evropa
40% od novite slu~ai na lica zarazeni so HIV virusot bile
povrzani so intra-venskata zloupotreba na drogi, a deka duri 70%
od site slu~ai na HIV inficirani bile vo nekakov kontakt so
intravenskite korisnici na drogi.
Zloupotrebata na psihostimulansite, osobeno na kokainot, e

vo progresiven porast, osobeno vo Severna i Ju`na Amerika i toa
kaj pobogatata populacija. Spored nekoi epidemiolo{ki
istraùvawa napraveni vo SAD (1982) re~isi 28% od mladata
populacija koristela kokain, dodeka 18% amfetamin. Tie brojki
denes sigurno se mnogu povisoki, osobeno za kokainot. Edna dràvna
studija rabotela vo SAD vo 1991 godina pokaùva deka 7% od
populacijata koristela amfetamin ili nemu sli~ni preparati vo
nemedicinski celi, edna{ ili pove}e pati vo ìvotot, 1,3% vo
tekot na poslednata godina i 0,3% vo tekot a posledniot mesec.
Spored nekoi epidemiolo{ki podatoci kulminacija vo

koristeweto na halucionogenite sredstva se slu~ilo vo
sedumdesettite i osumdesettite godini na XX vek. Taka vo SAD vo
1982 godina 21% od mladite koristele nekoi od ovie supstancii.
Tie mnogu pove}e se koristat povremeno i ednokratno, bidej}i brgu
razvivaat tolerancija. Epidemiolo{kite istraùvawa ukaùvaat
deka so stareeweto mnogu zavisnici se otkaùvaat od
halucinogenite drogi.
Zloupotrebata na drogi koi legalno se prepi{uvaat, pred se

sedativno-hipnoti~nite lekovi, e endemska pojava vo mnogu zemji
vo svetot i se smestuva na ~etvrtoto mesto, po zloupotrebata na
kofeinot, nikotinot i alkoholot. Zavisnosta od bariturati e
dokaàna u{te vo 1950 godina, dodeka zavisnosta od benzodiazepini
se spomenuva od pred 10-tina godini, bidej}i farmacevtskite ku}i
dolgo vreme go negiraa faktot za sozdavawe na fizi~ka zavisnost

po podolgo od dva meseci upotreba na ovie lekovi.
Spored Nacionalniot registar na lica {to upotrebuvaat

drogi pri MVR na Republika Makedonija prvite slu~ai bile
registrirani vo 1969. Vo izminatiot period nivnata brojka se
zgolemila od 314 (1990 god.) na 5.222 (2002 god.), so dominantno
pogolema zastapenost na ma{kiot (86%) od ènskiot pol i so
najgolema zastapenost na lica na vozrast pome|u 16-30 godini
(86,7%). Se pretpostavuva deka vkupniot broj lica {to koristat
nelegani drogi vo Republika Makedonija iznesuva od 20.000 do
30.000, od koi od 8.000 do 10.000 se zavisnici od heroin i lica so
seriozni zdravstveni i socijalni problemi.
Etiologija
Spektarot i obrascite na upotreba na psihoaktivni

supstancii vo sekoja zaednica e {irok, po~nuvaj}i od slu~ajno
eksperimentirawe ili rekreativna upotreba do seriozna zavisnost,
koga ìvotot celosno e centriran okolu drogata. Vo ìvotot na
eden zavisnik moè da se sledi cel repertoar na razli~ni obrasci
na upotreba na psihoaktivni supstancii, od periodi na
kontrolirana, preku periodi na intenzivna upotreba, se do periodi
na apstinencija.
Pri definirawe na faktorite koi se odgovorni za pojavata i

razvivaweto na zloupotrebata na drogi osobeno vnimanie treba da
se posveti na razgrani~uvaweto na pri~inite poradi koi li~nosta
zapo~nuva so koristewe na psihoaktivni supstancii i faktorite
koi pridonesuvaat za razvivawe na zavisnost kon istata. Mladata
li~nost moè da dojde vo prv kontakt so droga od qubopitnost,
imitirawe, potreba za grupna pripadnost i grupna identifikacija,
zdodevnost, buntovnost, vremenska neorganiziranost, vnatre{no
nezadovolstvo, èlba za pro{iruvawe na dimenziite na doìvuvawe
i ~uvstvuvawe i dr. Sepak toa ne e dovolno za da se pojasni sloèniot
proces na pojava i nastanuvawe na zavisnosta.
Spored medicinskiot model, zavisnosta e bolest so seu{te

neutvrdena etiopatogeneza, so primarni fiziolo{ki i metabolni
poremetuvawa i deficiti.
Spored medicinsko-epidemiolo{kiot model, t.e. “modelot na

o{tetuvawe”, zavisnosta od drogi pretstavuva lanec na interakcii
pome|u: li~nosta (kako bio-psiho-socijalna celina), agensot
(drogata so svoeto psiho-farmakolo{ko deluvawe) i sredinata
(semejna i po{iroko socijalna). Brojni avtori ovoj model go
prodlabo~uvaat, tolkuvaj}i go ~ove~koto odnesuvawe kako rezultat
na vzaemno dejstvo na pove}e faktori (psihi~ki, fiziolo{ki,
kulturni, istoriski i socijalni).
Spored bihejvioralniot model zloupotrebata na psihoaktivni

supstancii e nau~eno odnesuvawe kaj li~nosti koi vo nemo}ta da gi
razre{at sekojdnevnite ìvotni te{kotii, nesposobni da se soo~at
so ìvotnite predizvicite, a vo èlba da ja namalat vnatre{nata
neuskladenost i tenzija, pribegnuvaat kon specifi~ni formi na
adaptacija i rasteretuvawe, koi se vo sklad kako so nivnata
struktura na li~nosta, taka i so aktuelnite sostojbi vo kontekst
na ìveeweto.
So ogled na faktot deka koristeweto na psihoaktivni

supstancii so najgolema incidencija i prevalencija e vo
adolescentniot razvoen period, kako visoko rizi~ni etio-
patogenetski faktori treba da se zemat vo predvid i brojnite
specifi~ni promeni na li~nosta na biolo{ki, psiholo{ki i
socijalen plan vo toj razvoen period. Se misli na burnoto
biolo{ko sozrevawe, naglite i brzi telesni promeni, brzite
promeni vo raspoloènieto, novite doìvuvawa i ~uvstva koi go
sledat probudeniot seksualen nagon, promenlivoto odnesuvawe,
promenetiot odnos kon avtoriteti, kreiraweto na novi sistemi na
vrednosti i normi, razvivaweto na potreba za individuacija i
separacija i dr.
Od didakti~ni pri~ini etiolo{kite faktori moàt da se

grupiraat vo nekolku grupi:
Psiholo{ki faktori
Hipotezite koi se obiduvaat da gi objasnat psiholo{kite

faktori koi ja favoriziraat zavisnosta se baziraat vrz
psihodinamskite teorii, spored koi vo osnovata na zavisnosta se
nao|aat odredeni intrapsihi~ki problemi, kako {to se:
impulsivnosta, namalenata ego-kontrola i naru{enoto vnimanie,

niskiot verbalen IQ sleden so akademski neuspeh, problemite vo
kontrolata na emociite, anksioznite sostojbi, stravot i àlosta,
afektivnite rastrojstva, problemite vo povedenieto, namaleniot
prag na tolerancija na frustracii i agresivnoto reagirawe,
socijalnata neprilagodenost, devijantnoto odnesuvawe,
antisocijalnoto odnesuvawe, nesposobnosta za strukturirawe na
vremeto, gubeweto na interes i pojava na dosada i dr.
Klini~kite i psihometriski studii do denes ne uspeale da

dokaàt postoewe na edinstven tip na zavisni~ka li~nost, nitu
postoewe na tipi~na “predzavisni~ka” li~nost, iako toa vo najgolem
broj slu~ai se li~nosti koi se nesigurni, frustraciono
netolerantni i so nisko nivo na samopo~it, nisko samocenewe i
niska samodoverba li~nosti.
Biolo{ki faktori
Listata na biolo{kite teorii zapo~nuva so genetskite

istraùvawa, koi ~esto davaat dihotomni rezultati. Izvesno e deka
rizikot za razvivawe na zavisnost e pogolema vo semejstvata na
zavisnici, otkolku incidentnata zloupotreba. Se misli deka
vlijanieto na genetskite faktori e pointenzivno dokolku e
zdruèno so nepovolni vlijanija od opkruùvaweto. Nekoi avtori
smetaat deka golem del od hereditetot se dolì na vzamenoto
deluvawe na genetskite faktori so bihejvioralnite problemi vo
detstvoto, podvlekuvaj}i deka nasproti otsustvoto na sigurni znaci
za hereditet postoi semejna predispozicija, koja nosi visok stepen
na rizik za slednite generacii. I kone~no, grupa avtori zavisnosta,
pred se opijatnata, ja definiraat kako receptorsko, metabolno ili
kleto~no naru{uvawe koe e genetski determinirano.
Psihobiolo{ka razvojna teorija
Psihobiolo{kata razvojna teorija pretstavuva kombinacija

na psiholo{kite i biolo{kite teorii, so bazi~na pretpostavka
deka nedostigot na senzori~nite i afektivni stimulusi vo najranite
razvojni fazi doveduva do anatomonevrobiolo{ki poremetuvawa
na afektivitetot, sledeno so senzori~na glad, koja podocna se
manifestira na razli~ni na~ini, pokraj ostanatoto i niz “potraga
po senzacii” ("sensational seeking behavior"), koja kaj mladite vodi do

zloupotreba na psihoaktivni supstancii.
Socijalni (psihosocijalni) faktori
Sociolo{kite teorii ja istaknuvaat va`nosta pred se na

socijalnata sredina, tolkuvaj}i ja zloupotrebata na drogi kako
sociolo{ki fenomen, t.e. kako posledica na semejnite i faktorite
od neposrednoto i po{irokoto opkruùvawe: sosedstvo, vrsnici,
u~ili{te, po{iroki op{testveni sistemi. Za najzna~ajni se
smetaat: niskiot socio-ekonomski status, slabata socijalna
kontrola, visokata stapka na kriminalitet, zakonskata
nereguliranost, visokata socijalna tolerancija i permisivnost,
lesnata dostapnost, neorganiziranosta na zaednicata,
disfunkcionalnosta vo semejstvoto, golemata razdviènost i stres,
brzite i nagli promeni i dr.
Semejni faktori i ekosistemski model
Ekosistemskiot model e predizvik i ne pretstavuva samo

posloèn model, tuku konceptualno nov pristap vo razbiraweto
na semejnoto i individualnoto funkcionirawe. Proizleguva od
op{tata teorija na sistemi i pretstavuva pro{iruvawe na
horizontite na semejnata sistemskata teorija, vodej}i smetka za
kulturolo{kiot i po{irokiot socijalen kontekst na semejstvoto.
Toj ovozmoùva ednostaven na~in na razbirawe na integrativnoto
povrzuvawe na faktorite koi se vo postojana interakcija vo
edinstvena celina.
Iako po{iroko sistemski orientiran, ekosistemskiot model
vo fokusot na interesot go stava semejstvoto, kako osobeno vaèn
faktor vo procesot na sozrevawe na adolescentot. Vo centarot na
ekosistemskata mapa se nao|a adolescentot so sopstvenite
biolo{ki i intrapsihi~ki procesi. Sistemite se vo postojana
interakcija, vzaemno se preklopuvaat i nadopolnuvaat.
Ekosistemskata teorija ja prifa}a adolescencijata kako
intenzivna i burna faza vo individualnoto bio-psiho-socijalno
sozrevawe, formirawe i kristalizirawe na identitetot, no ja
nadopolnuva so sistemskata semejna teorija koja adolescentnoto
povedenie go gleda vo kontekst na sevkupniot razvitok na
semejstvoto, dodeka toa minuva niz svoite ìvotni razvojni fazi.
Adolescentnata semejna ìvotna faza e isklu~itelno provokativna

za pojava na problemi, pred se poradi svojata osobena sloènost vo
odnosite koi vladeat.
Za specifi~ni semejni faktori na rizik za pojava i

razvivaweto na zavisnosta od psihoaktivni supstancii se smetaat:
direktnata izloènost na dejstvoto na psihoaktivni supstancii (vo
prenatalna i perinatalna faza na razvitokot); pozitivniot odnos
i permisivniot stav na roditelite kon upotreba na psihoaktivni
supstancii, kako i pottiknuvaweto, soglasnosta, nagolemuvaweto
na dostapnosta kon istite, potoa modelirawe vo nasoka na upotreba
na psihoaktivni supstancii niz sopstvenata upotreba, poradi {to
roditelot dava pomala emocionalna i socijalna poddr{ka na svojot
adolescent.
Za nespecifi~ni semejni faktori na rizik se smetaat:

naru{enata semejna struktura (semejna dezorganizacija), bra~nata
nesloga vo kombinacija so nedostato~no ili nesoodvetno
roditelstvo, ~estite konflikt vo semejstvoto, izloènosta na
akuten i hroni~en stres (osobeno kumulativni stresni situacii),
postoewe na semejna psihopatologija (anksiozni i afektivni
rastrojstva), roditelska negrià, fizi~ka, seksualna i
emocionalna zloupotreba, èstoko fizi~ko kaznuvawe,
disfunkcija vo relacijata roditel-adolescent i dr. Vo po{iroka
smisla, semejni faktori na rizik se i nedovolnite ve{tini na
socijalizacija i nedostato~noto promovirawe na pozitivnite
moralni vrednosti, neefikasnite ve{tini vo vospituvaweto i
discipliniraweto, nerealnite o~ekuvawa za razvojnoto nivo na
deteto, semejnata izolacija i nedostatokot na pro{ireni semejni
mreì za poddr{ka, raznite semejni ìvotni nastani, promeni i
zagubi i dr.
1. DU[EVNI RASTROJSTVA I RASTROJSTVA VO

ODNOSITE NASTANATI PORADI UPOTREBA NA
ALKOHOL
Alkoholot e me|u naj~esto i najmasovno koristenite

psihoaktivni supstancii, a pri toa nastanatite rastrojstva spa|aat
vo naj~estite medicinski i psihijatriski sindromi.
Apsorpcija, metabolirawe i eliminacija na alkoholot
Alkoholot vnesen vo organizmot preku usta se apsorbira so

difuzija, naj~esto vo dvanaesetpala~noto i tenkite creva, a daleku
pomalku vo èludnikot. Alkoholnite pijaloci, op{to zemeno, se
hiperosmolarni. Vo normalni situacii, prazneweto na alkoholot
od èludnikot se odloùva se dodeka osmolarnosta na gastri~nata
sodrìna ne dostigne izotonicitet. Koga se zema vo koncentracija
od 30 gr. na 100 ml, etanolot moè da predizvika lokalna iritacija
na tkivoto, povr{ni erozii, krvarewe, vazokonstrikcija i paraliza
na maznite muskuli na èludnikot, {to doveduva do namaluvawe na
stepenot na apsorpcija na etanolot. Prisustvoto na hrana vo
èludnikot go odloùva prazneweto, a so toa go namaluva stepenot
na efikasnost na alkoholnata apsorpcija.
Alkoholot brzo i podednakvo se raspoloùva niz telesnata

te~nost, pobrzo postignuvaj}i visoka koncentracija kaj ènite
otkolku kaj maìte. O{tetuvaweto na crniot droba kaj ènata,
poradi alkoholnoto konsumirawe, nastanuva pobrzo i e so pote{ki
posledici otkolku kaj maòt.
Glavniot pat na metabolirawe na etanol alkoholot

pretstavuva oksidativniot proces preku alkohol-dehidrogenazata
(ADH) vo crniot drob, do acetaldehid, koj potoa se razgraduva so
pomo{ na aldehid-dehidrogenaza (ALDH), se do krajnite metabolni
produkti, jaglen dioksidot i vodata. Averzivnite lekovi koi se
koristat vo lekuvaweto na zavisnosta (kako {to e disulfiramot),
go blokiraat dejstvoto na ALDH, so {to go zapiraat metaboliraweto
na acetaldehidot, koj se kumulira vo organizmot i predizvikuva
brojni simptomi (poznati kako acetaldehiden sindrom), koi se

javuvaat i pri o{tetuvawe na crnodrobnata funkcija.
Krajnite metaboliti na etanolot se eliminiraat preku

ekspiriraniot vozduh i urinata, pomalku preku izmetot, potta i
dr.
AKUTNA ALKOHOLNA INTOKSIKACIJA
Akutnata alkoholna intoksikacija pretstavuva reverzibilen

sindrom nastanat kako rezultat na neposrednoto dejstvo na
alkoholot vrz centralniot nerven sistem, pri upotreba na pogolemo
koli~estvo alkohol, pri {to koncentracijata na alkohol vo krvta
gi nadminuva koncentraciite od 3 promili. Koncentraciite nad 4
promili moè da predizvikaat i smrt. Klini~kata slika zavisi
od koncentracijata na alkoholot vo krvta i moè da se dviì od
somnolentno-soporozna sostojba, do koma i smrt. Promenite na
svesta se proprateni so zbrkan govor, rastrojstvo vo koordinacijata,
nestabilen od, nistagmus, o{teteno vnimanie i pamtewe i somatski
pote{kotii od respiratorniot, gastro-intestinalniot i kardio-
vaskularniot sistem.
Koncentracija na alkoholot vo krvta (Blood alcohol levels)
Koncentracija Klini~ki simptomi

% mg./dl (na netolerantni pacienti)*
___________________________________________________________________________
0.05 50 dekoncentracija, psihomotoren nemir
0.10 100 mnesti~ki pote{kotii, Romberg + (zatv.o~i)
0.15 150 zabaven govor, Romberg + (otvor.o~i)
0.20 200 stupor
0.25 250 anestezija
>0.35 >350 respiratoren arest
___________________________________________________________________________
*Pacientite so zna~ajna alkoholna tolerancija minimalnite znaci pokaùvaat na
BAL>250
Akutnata intoksikacija e tesno povrzana so dozata na alkoholot.

1. Socijalna i mentalna dezinhibicija.
2. Tranzitorna sostojba.
3. Disfunkcionalno odnesuvawe, pretstaveno so najmalku edno

od slednite: dezinhibicija, raspravawe, agresija, nestabilno
raspoloènie, poremeteno vnimanie, poremeteno procenuvawe,
popre~eno individualno funkcionirawe.
4. Prisustvo na najmalku eden od slednite znaci: nestabilen od,
ote`nato stoewe, nerazbirliv govor, nistagmus, promeneta svest (od
somnolentnost do koma), zacrveneto lice, zakrvaveni kowunktivi.
5. Ako e akutnata intoksikacija izrazena moè da bide sledena
so hipotenzija, hipotermija i otsustvo na tetivni refleksi.
A. Nedamne{na upotreba na alkohol;

B. Klini~ki zna~ajno lo{o prilagodeno odnesuvawe ili
psiholo{ki promeni, kako na pr: nesoodvetno seksualno odnesuvawe,
agresivno odnesuvawe, promenlivo raspoloènie, poremeteno
procenuvawe, poremeteno socijalno i profesionalno funkcionirawe,
a koe se razviva vo tek ili kratko vreme po zemaweto alkohol;
C. Najmalku eden od slednite znaci, koi se razvivaat vo tek ili
kratko vreme po zemaweto alkohol: nestabilen od, nerazbirliv govor,
nistagmus, o{tetuvawe na vnimanieto ili pamteweto, stupor ili koma,
nekoordiniranost vo dvièwata.
Vklu~uva:
Akutno pijanstvo vo alkoholizmot.
SINDROM NA ZAVISNOST OD ALKOHOL (HRONIÊN

ALKOHOLIZAM)
Sindromot na zavisnost od alkohol (Alcohol dependance),

narekuvan i "hroni~en alkoholizam", e definiran kako zbir na
fiziolo{ki (telesni), bihevioralni i kognitivni rastrojstva
nastanati poradi konsumirawe na alkoholni pijaloci, pri {to
istoto za individuata ima mnogu povisok prioritet, otkolku
drugite vidovi koi vo minatoto za nego imale povisoki vrednosti.
Se karakterizira so kompulzivna potreba za redovna ili
periodi~na konsumacija (dipsomanija) na alkoholni pijaloci, za
da se doìveat negovite prijatni efekti ili pak da se odbegnat
neprijatnite simptomi na apstinencijalnata kriza.
Spored SZO za zavisnik od alkohol se smeta sekoe lice koe

prekumerno konzumira alkoholni pijaloci, poradi koe razviva
psihi~ka i fizi~ka zavisnost i pokaùva odredeni du{evni, telesni
i socijalni disfunkcii.
Amerikanskata medicinska asocijacija alkoholizmot go

definira kako bolest koja se karakterizira so zna~ajni
fiziolo{ki, psiholo{ki i socijalni disfunkcii koi se direktno
povrzani so perzistenta ili ekscesivna upotreba na alkohol.
Epidemiologija
Spored pove}e epidemiolo{ki istraùvawa, aloholizmot

kako bolest, e na treto mesto po svojata incidenca, vedna{ po
kardio-vaskularnite i malignite zaboluvawa. Rezultatite na
studijata sprovedena vo SAD (1991) pokaàla prevalenca kaj maìte
24%, a kaj ènite preku 14%. Ne{to podocna napravenata studijata
vo SAD (1994), sprovedena spored DSM IV kriteriumite, pokaàla
deka ednogodi{nata prevalenca na zloupotreba i zavisnost od
alkohol kaj populacija nad 18 godini iznesuva 8.6%, kaj maì
daleku pove}e (13.3%) otkolku kaj èni (4.3%), iako soodnosot maì-
èni vo poniskite vozrasni grupi bil pomal. Vo evropskite zemji
postoi razlika vo vidot i na~inot na konsumirawe alkoholni
pijaloci, zavisno od kulturolo{kite i tradicionalni obi~ai. Vo
vinskite regioni na Evropa 85% od populacijata pie alkohol
povremeno, 15% moàt da se opi{at kako apstinenti i nekade 4%
od vozrasnite se zavisnici od alkohol. Za razlika od niv vo
severnite regioni postoi epizodi~no konsumirawe na golemi
koli~estva alkohol vo kus vremenski period, naj~esto preku
vikendite, {to ~esto vodi do akutna intoksikacija.
Alkoholnata zavisnost e opi{ana kako samolimitira~ko

zaboluvawe, bidej}i go namaluva ìvotniot vek. Se procenuva deka
postoi zna~itelno namaluvawe na ìvotniot vek od prose~no 23.9
godini kaj licata zavisni od alkohol vo sporedba so kontrolnata
grupa. Vo princip, alkoholnata zavisnost pretstavuva sostojba na
hroni~no truewe, kaj koja namaluvaweto na ìvotniot vek e ~esto
rezultat na dopolnitelnoto vlijanie na vnesuvawe na nikotin
(pu{ewe) i promeni vo navikite za ishrana.
Klini~ki formi
Postojat brojni podelbi na klini~ki formi na zloupotreba

i zavisnost od alkohol, me|u koi postara e onaa na SZO (Jelinek,1960)
koja denes ima pove}e istorisko otkolku prakti~no zna~ewe. Spored
nea simptomite se grupiraat vo: alfa, beta, gama, delta, epsilon i
zeta alkoholizam.
Grupa avtori, predvodena od Lesch identifikuvaat 4 supgrupi

na potencijalni alkoholi~ari:
• Tip I se li~nosti koi ne manifestiraat izrazena èlba za

piewe vo tek na apstinencijata, nitu specifi~ni naru{uvawa
na li~nosta, iako silna i nezapirliva èlba i intenzivno
konsumirawe na golemi koli~estva alkohol se javuva pri
povtorno konsumirawe i na najmalo koli~estvo alkohol;
• Tip II se lica zavisni od alkohol koi alkoholot go konsumiraat
kako strategija za spravuvawe so anksioznosta, pasivnoto
odnesuvawe i dominantniot ìvoten partner, pri {to e
mo`no agresivno odnesuvawe pod dejstvo na alkohol;
• Tip III se individui koi alkoholot go koristat kako “samo-
medikacija” na problemi so spieweto i drugi psiholo{ki
pote{kotii;
• Tip IV alkoholi~ari kaj koi postoi podatok za prethodno
o{tetuvawe na mozokot, {to rezultira so bihejvioralni
problemi vo detstvoto, enureza, izrazito grickawe nokti i
dr.
Nekoi avtori alkoholizmot go delat na: primaren (70%) i

sekundaren (30%) kade alkoholizmot e pridruèn so izrazeni
psihijatriski sindromi koi se nezavisni od alkoholizmot.
Spored Cloninger (1987) podelbata na tip I (pojava na alkoholni

problemi posle 25-tata) i tip II alkoholizam (pojava na alkoholni
problemi na pomala vozrast, po~esti tepa~ki i kriminalni
aktivnosti, poverojaten po~etok na zloupotreba na drogi pred
alkohol) se dolì na razlika vo karakteristiki na li~nosta koi
se direktno povrzani so specifikite na neurohemiskiot sistem.
Dijagnoza
Za postavuvawe dijagnoza potrebno e prisustvo na tri ili

pove}e simptomi od vkupno sedum koi se javuvaat vo bilo koe
vreme vo tek na 12 mese~en period na konsumirawe na alkoholni
piojaloci:
1. tolerancija,
2. fiziolo{ki apstinencijalen sindrom,
3. silna èlba ili ~uvstvo na prinuda za zemawe na alkohol,
4. te{kotii vo kontrola na odnesuvaweto povrzano so
zemawe na alkohol,
5.progresivno zanemaruvawe na alternatvni zadovolstva i
interesi,
6.zgolemuvawe na vremeto potrebno da se nabavi ili zeme
alkohol ili da se postigne zazdravuvawe od negovite efekti,
7. prodolùvawe so konsumirawe na alkohol nasproti jasnite
znaci za {tetni posledici po zdravjeto.
Evolucija i prognoza
Voobi~aeno, zavisnosta od alkohol se razviva niz slednite

fazi:
• preadiktivna kade postoi postepeno zgolemuvawe na

tolerancijata kon alkohol,
• prodromalna kade postoi sokrieno piewe od okolinata i
semejstvoto i kade na sekakov na~in se pravi obid da se dojde
do alkohol. Pieweto e sledeno so povremeno ~uvstvo na vina,
no ne se pravat napori da se prestane so istoto,
• kriti~na kade postoi gubewe na kontrolata vo pieweto,
socijalna izolacija, profesionalna i semejna
kompromitacija, piewe na sekakov vid alkohol, seksualna
impotencija, qubomora, agresivnost i
• hroni~na kade postoi celokupno psihi~ko i fizi~ko
propa|awe.
Zavisnosta od alkohol se razviva vo tek na pove}e godini, a

dolìnata na razvivaweto, kako i ostrinata na zavisnosta, zavisi
od niza faktori: pol, vozrast pri prvo konsumirawe, ~estota i
na~in na konsumirawe, koli~estvo i vid alkoholni pijaloci, op{ta
psihofizi~ka kondicija, pozitivna semejna istorija za alkoholizam

i dr. Toa e sloèno rastrojstvo so hroni~en tek, kaj koe periodite
na apstinencija se zamenuvaat so periodi na povtorno konsumirawe
alkoholni pijaloci (recidiv), poradi {to prognozata za golem broj
lica zavisni od alkohol e krajno neizvesna. Spored nekoi
istraùvawa 30% od lekuvanite vospostavile trajna i stabilna
apstinencija, kaj 30% podolgite periodi na apstinencija povremeno
se prekinuvani so relativno kratki periodi na povtorno
konsumirawe, a za 30% se smeta deka, nasproti prevzemenite merki,
prodolùvaat so neumereno konsumirawe alkohol.
Dijagnoza
Dijagnozata “zavisnost od alkohol” se postavuva samo ako se

ispolnat tri ili pove}e od predloènite kriteriumi, a koi
perzistirale najmalku poslednite 12 meseci. Treba da se ima
predvid deka dijagnoza “zavisnost” nemoè da se postavi ako nema
izrazeni apstinencijalni pojavi (fizi~ki i psihi~ki), koj bolniot
saka da gi otstrani so novi koli~ini alkoholni pijaloci.
Alkoholot e na nekoj na~in povrzan so slednive rastrojstva:
1. Intoksikacija od alkohol
2. Sindrom po prekinuvawe - apstinencijalen sindrom
3. Wernicke-Korsakoff sindrom
4. Cerebralna kortikalna atrofija (demencija)
5. Cerebralna degeneracija
6. Polinevropatija
7. Miopatija
8. Pelagra
9. Gastro-intestinalni rastrojstva (ezofagit, gastrit,
pankreatit, ciroza, kancer)
10. Kardio-vaskularnirastrojstva (hipertenzija, kardio-
patija)
11. Hematolo{ki rastrojstva (trombocitipenija, anemija,
leukopenija)
12. Infekcii
13. Dehidratacija
14. Traumi (posledica na soobra}ajni nesre}i pod dejstvo na
alkohol)
15. Zgolemuvawe na mo~nata kiselina.
1. Silna èlba ili ~uvstvo da se zeme alkohol;

2. Naru{ena sposobnost za kontrola pri konsumirawe alkoholni
pijalaci;
3. Konsumirawe na alkohol za da se izbegnat alkoholnite krizi;
4. Fiziolo{ka sostojba na apstinencija;
5. Zgolemuvawe na tolerancijata, so {to se zgolemuva
koli~inata alkoholot za da se dobijat negovite efekti;
6. Vospostavuvawe na li~ni obrasci na konsumacija na alkohol,
a koi ne se vo vrska so socijalnite normi na sredinata za
upotreba na alkohol;
7. Progresiven pad na interes za drugi zadovolstva;
8. Prodolùvawe so konsumirawe alkohol i pokraj vidnite
psihi~ki, telesni i socijalni posledici.
APSTINENCIJALEN SINDROM
Znacite na apstinencijalniot sindrom se, op{to zemeno,

sprotivni na akutnite efekti na alkoholot vrz organizmot. So
ogled na faktot deka e alkoholot psihoaktivna supstanca so
relativno kus poluìvot, se o~ekuva simptomite da zapo~nat vo
tek na 4-8 ~asa od namaluvaweto na nivoto na alkoholot vo krvta,
da dostignat svoj najgolem intenzitet vo vtoriot den, za da
postepeno is~eznat do 5-tiot den.
A. (ili namaluvawe) na vnesuvawe alkohol koj bil izrazen i

dolgotraen.
B. Dve (ili pove}e) od slednive rastrojstva koi se razvivaat od
nekolku ~asa do nekolku dena po kriteriumot A:
1. avtonomna hiperaktivnost (na pr. potewe,tahikardija)

2. zgolemen tremor na racete
3. nesonica
4. ma~nina ili povra}awe
5. tranzitorni vizuelni, taktilni ili slu{ni halucinacii ili

iluzii
6. psihomotorna agitacija
7. anksioznost
8. grand mal napadi
C. Simptomite predizvikuvaat klii~ki zna~ajni rastrojstva ili

o{tetuvawa vo socijalnite, profesionalnite ili drugite bitni
podra~ja na funkcionirawe
D. Simptomite ne se posledica na op{ta zdravstvena sostojba i
ne moàt da bidat objasneti vo sklop na nekpe du{evno rastrojstvo.
Terapija na zavisnosta od alkohol
Terapijata na alkoholizmot e mo{ne kompleksen

sociopsihijatriski problem i se odviva niz pove}e fazi, vo
kombinacija na farmakolo{ki i psiho-socijalni metodi i
postapki. Taa, na po~etokot, sekoga{ vo sebe vklu~uva razre{uvawe
na apstinencijalniot sindrom, stabilizacija na postignatata
apstinencija, a potoa sledat programi za rehabilitacija i
resocijalizacija vo nasoka na podobruvawe na kvalitetot na
ìveewe.
1. Farmakolo{ko lekuvawe
Prv ~ekor vo razre{uvawe na apstinencijalniot sindrom

pretstavuva podobruvawe na nivoto na telesno funkcionirawe,
preku vnimatelna egzaminacija, po {to sledi detoksikacija i
rehidratacija na organizmot, nadopolneta so simptomatska
terapija (sedativi, hipnotici, hepatoprotektivi, po potreba
kardiotonici i dr.).
a) detoksikacijata i rehidratacijata se sproveduva so visoki

dozi vitamini od B grupata, vitamin E (tokoferol) i askorbit
(vitamin C), nootropi (oikamid, kalikor vo infuzii),
rehidratacija so dekstroza, fiziolo{ki rastvor, protektori na
crniot drob, kardiotonici;
b) anksioznosta i psihomotorniot nemir se lekuva so
anksiolitici od grupata na benzodijazepinite, kako {to e
dijazepamot (15-30 mg. dn.), klordiazepoksidot do 25 mg., aprazolamot
(0,5-4,0 mg.), lorazepamot (2,5-7,5), i dr. Od nebenzodijazepinskite
anksiolitici se koristi buspironot, a od nevrolepticite

tioridazinot, promazinot, hlorpromazinot i dr.
v) za avtonomnite i KVS simptomi beta blokatori, vo
posledno vreme se ordiniraat i antiepileptici (karbamazepin,
topamaks) koi ja namaluvaat èlbata za ponatamo{na upotreba na
alkoholot.
Prodolènoto farmakolo{ko lekuvawe e del od programite

za rehabilitacija i resocijalizacija i naj~esto podrazbira
vklu~uvawe na averzivni lekovi (Antabus, Disulfiram, Tetidis) preku usta,
vo tek na nekolku meseci, ili so potko`na implantacija (Esperal), a
vo nasoka na odrùvawe i stabilizacija na postignatata
apstinecija. Nivnata primena se temeli vrz fiziolo{ki
refleksnite koncepcii, no vo posledno vreme se izloèni na
kritiki poradi svojata toksi~nost (pred se vrz crniot drob i
mozokot) i poradi mo`nosta od intezivni efekti vo slu~aj na
povtorno vnesuvawe alkohol, osobeno od rapidno i brzo namaluvawe
na krvniot pritisok so mo`nost za {okova sostojba. Vo posledno
vreme se pogolem interes pretstavuva primenata na Acamprosate,
Naltrexone, Buspiron, no rezultatite seu{te se diskutabilni.
2. Psihoterapiski i socioterapiski metodi
Psihoterapiskite i socioterapiskite metodi se primenuvaat

posle detoksikacioniot tretman i tie moàt da bidat
individualni, grupni, semejni i edukativni. Iskustvata pokaùvaat
deka najgolem uspeh se postignuva so primena na semejna sistemska
terapija. Vo odrùvawe na apstinencijata golema uloga igraat i
klubovite na lekuvani alkoholi~ari.
ALKOHOLNI PSIHOZI
Alkoholnite psihozi pretstavuvaat specifi~ni du{evni

rastrojstva koi se predizvikani od dolgotrajno i prekumerno
konsumirawe na alkoholni pijaloci. Spored MKB-10 tie se
klasificirani vo nekolku podgrupi: delirium tremens, Korsakova
psihoza, alkoholna halucinoza, patolo{ko pijanstvo i alkoholna
paranoja. Tie se javuvaat vo tek ili neposredno po prestanok na
konsumiraweto na alkoholni pijaloci.
1. Delirium tremens alkoholikum
Delirium tremens (Delirium tremens alcoholicum) e naj~esta i

najte{ka akutna alkoholna psihoza opi{ana od angliskiot lekar
Sutton vo damne{nata 1813 godina. Naj~esto se javuva od 48 ~asa do 5
dena po prekinot na konsumirawe na alkoholonite pijaloci. Se
karakterizira so izrazen psihomotoren nemir, koj se razviva do
prav delirium, osobeno vo ve~ernite ~asovi. Se javuva po
pove}egodi{en alkoholi~arski sta`, obi~no 5 do 15 godini od
po~etokot na te{kata zloupotreba na alkohol, po~est e kaj maì
vo sredna vozrast (od 30 do 40 godini) i ima tendencija da
recidivira. Mnogu ~esto psihozata zapo~nuva so epilepti~en napad,
po koj sledi prava konfuzno-delirantna sostojba. Kaj subakutniot
po~etok na deliriumot prethodi odredena psihi~ka sostojba koja
moè da se okarakterizira kako predelirantna sostojba.
Vo fenomenologijata na alkoholniot delirium dominira:

konfuzno-delirantna sostojba, obilni opti~ki, taktilni i
cenesteti~ki halucinacii, iluzii, izrazen psihomotoren nemir,
tremor na ekstremitetite, rastrojstvo vo koordinacijata i brojni
vegetativni fenomeni. Vo tekot na rastrojstvoto ~esto doa|a do
respiratorni kardio-vaskularni komplikacii i bubre`na
insuficiencija. Deliriumot trae desetina dena i naj~esto zavr{uva
so terminalen son, po koj se zabeleùva razbistruvawe na svesta i
celosna ili delumna amnezija vo periodot na bolesta. Vo ve~ernite
~asovi re~isi sekoga{ doa|a do vlo{uvawe na psihi~kata i na
somatskata sostojba.
a) delirantno pomatuvawe na svesta sledeno so gubewe na

koncentracija i tenacitet na vnimanieto, avto i alopsi~ka
dezorientacija;
b) rastrojstvo na kognicijata (deficit vo pomneweto i govorot)
i vo perciptivnata sfera (bogatstvo na iluzii i opti~ki, cenesteti~ki
i taktilni halucinacii);
c) tekot na rastrojstvoto, koe se razviva vo kratok vremenski
period (obi~no za nekolku ~asa ili denovi) e so tendencija za dnevni
fluktacii vo simptomatologijata;
d) istorijata na bolesta vo koja e evidentna dolgotrajna i
prekumerna konsumacija na alkohol (zavisnost od alkohol).
Terapija
Do pojavata na modernata farmakolo{ka terapija smrtnosta

od delirium tremens se dvièla i do 70%. Najdobro e lekuvaweto
da se izveduva vo centri za intenzivno lekuvawe, bidej}i smrtta
nastapuva poradi popu{tawe na kardio-respiratorniot i
bubre`niot sistem. Dekompenziranata somatska sostojba se lekuva
so kardiotonici, vitamini, trankvilizeri ili anksiolitici od
grupata na benzodijazepinite. Posebno e efikasen heminevrinot
vo infuzii. Se soop{tuva i za dobri rezultati so golemi dozi na
vitamini i nootropi vo parentteralna (infuzivna) terapija
(Piracetam, Kalicor i Oikamid).
2. Korsakova psihoza
Korsakovata psihoza (Psychosis Korsakov) e poseben vid

alkoholna encefalopatija, opi{ana od Sergej Korsakov vo 1887
godina. Po~esto se javuva kaj èni na vozrast od 45 do 50 godini i
toa vo podocne`niot stadium na alkoholizmot. Se karakterizira
so bolki i parestezii po ekstremitetite (polinevropatija) i
rastrojstva vo pomneweto i se}avaweto, nadopolneti so
konfabulacii. Obi~no bolnite ne moàt dobro da se orientiraat
vo sredinata, bidej}i stradaat od te{kotii vo memorijalnite
fiksacii na doìveanite percepcii. Interesno e deka bolnite se
kriti~ni za mnesti~kiot deficit, pa prazninite vo svoeto se}avawe
gi nadopolnuvaat so konfabulkacii.
Korsakovata psihoza e ~esto so lo{a prognoza. Mnogu retko

se slu~uva da se reduciraat i nevrolo{kite i psihi~kite
rastrojstva.
Lekuvaweto e simptomatsko, anksiolitici, mali dozi na

antipsihotici od vtorata generacija i mega dozi na vitamini od
grupata B.
3.Alkoholna halucinoza
Alkoholnata halucinoza (Hallucinosis aethilica) se javuva kaj

relativno mladi lu|e, so kratok alkoholi~arski sta`. Se
karakterizira so slu{ni halucinacii koi naj~esto imaat
imperativen i neprijaten karakter i obi~no se pridruèni so

intenziven strav, hostilnost, psihomotoren nemir, a poretko i so
paranoidni sodrìni. Navedenite simptomi se javuvaat vo tek na
konsumirawe alkohol, no perzistiraat i po vospostavenata
apstinencijata. Karakteristi~no za ovaa psihoza e so~uvaniot
senzorium, {to ja odvojuva od ostanatite alkoholni psihozi i
alkoholni sostojbi.
Psihozata po~esto se javuva kaj lica so premorbidni {izoidni

karakteristiki, pa zatoa nekoi avtori smetaat deka alkoholnata
halucinoza e vsu{nost poseben tip na {izofrenija koja e
provocirana od prekumerno konsumirawe alkohol. Spored nekoi
avtori skoro 50% od zabolenite od alkoholna halucinoza
zavr{uvaat so {izofrenija.
Dijagnozata se postavuva ako psihozata trae pove}e od 48 ~asa,

no pomalku od 6 meseci. Vo sprotivno se dijagnosticira kako
{izofrenija.
Lekuvaweto e so konvencionalni i atipi~ni antipsihotici

i anksiolitici.
4. Patolo{ko pijanstvo
Patolo{ko pijanstvo (Delirium acutum alcocholicum) pretstavuva

akutna psihoti~na sostojba predizvikana od relativno mali
koli~ini alkohol, kako rezultat na idiosinkrazija na liceto kon
alkohol. Se karakterizira so neo~ekuvano, perakutno, pomatuvawe
na svesta, so mo{ne izrazen psihomotoren nemir, agresivno,
impulsivno i destruktivno odnesuvawe, halucinacii i iluzii i
rastrojstvo vo konceptualnoto razmisluvawe (sindrom na
delirium). Sostojbata trae nekolku ~asa i zavr{uva so terminalen
son, po koj nastapuva celosna amnezija za periodot na patolo{koto
pijanstvo. Vo takva sostojba mo`ni se najrazli~ni agresivni dejstva.
Za storenoto delo vo patolo{ko pijanstvo liceto e nepresmetlivo
(bidej}i se nao|a vo tranzitorno du{evno rastrojstvo). Me|utoa,
ako vo tekot na ìvotot liceto povtorno konsumira i mala
koli~ina na alkohol i odnovo zapadne vo patolo{ko pijanstvo, toa
}e se smeta za presmetlivo za storenoto delo, bidej}i znae deka
negoviot organizam reagira patolo{ki i na najmala koli~ina

alkohol.
5. Alkoholna paranoja
Alkoholnata paranoja (Paranoia aethylica) e hroni~na i

progredientna alkoholna psihoza, koja se razviva po podolg
alkoholi~arski sta`, obi~no vo srednata ìvotna doba. Se
karakterizira so razvoj na sistematizirani deluzivni idei na
qubomora, proprateni so hostilnost i naso~eni kon bra~niot
partner. Mnogu brgu qubomorata dobiva bizarni osobenosti koi
gi motiviraat patolo{ko-paranoi~nite odnosi na pacientot kon
sopstveniot bra~en partner, koj naj~esto e i objekt na negovata
qubomora i kon okolinata vo koja se somneva deka ima qubovna i
seksualna vrska so negoviot sakan objekt. Ubeden vo svoite idei
bolniot vo po~etokot insistira na dokaùvawe na “vistinata” za
odnosot na svojot partner so drug seksualen partner, bara detalno
da gi opi{e zamislenite relacii, a koga nema da gi dobie
o~ekuvanite informacii i priznanie, po~nuva i fizi~ki da ja
maltretira i napa|a, so visok rizik i smrtno da ja zagrozi.
Lekuvaweto e dosta te{ko, neizvesno, duri i nevozmo`no,

bidej}i otsustvuva kriti~nost za sopstvenoto rastrojstvo, bolniot
ne se soglasuva da bide hospitaliziran vo psihijatriska ustanova,
a vo doma{ni uslovi odbiva da gi prima ordiniranite lekarstva.
Se prepora~uvaat mali dozi na nevroleptici, trankvilizeri ili
anksiolitici i vklu~uvawe vo programa za lekuvawe na
alkoholi~ari.
6.Drugi rastrojstva kako posledica na alkoholizmot
1. Vernike-Korsakov sindrom
Vernike-Korsak-oviot sindrom (Wernicke – Korsakoff ) e

posledica na nedostig na B1 vitamin (tiamin) {to ~esto se javuva
vo tekot na dolgotrajnoto i intenzivno konzumirawe na alkoholni
pijaloci, kako posledica na teòk gastritis. Se karakterizira so
slednive simptomi:
• Konfuznost
• Oftalmoplegija
• Mnesti~ki pote{kotii
• Ataksija
Lekuvaweto na sindromot e so mega dozi na tiamin, folati,

klonidin, propranolol i dr.
2. Alkoholna demencija
Alkoholnata demencija se javuva vo krajniot stadium na

alkoholizmot i se karakterizira so kognitiven deficit i dementno
odnesuvawe.
3. Hepati~na encefalopatija
Hepatalnata encefalopatija se javuva kako posledica na

naru{ena funkcija na crniot drob, pri dolgotrajno i intenzivno
konsumirawe na alkoholni pijaloci. Crniot drob so toa ne e vo
sostojba da odgovori na funkcijata za razgradba ne toksini vneseni
vo organizmot, poradi {to doa|a do preplavuvawe na mozokot so
toksi~ni materii. Se karakterizira so brza progresija na konfuzno
delirantna sostojba do sopor i koma. Vo lekuvaweto se
prepora~uvaat visoki dozi vitamini, cerebroprotektivi,
nootropi, bromokriptin, hepatoprotektivi i dr.
4. Fetalen alkoholen sindrom
Se javuva kaj novoroden~iwa na majki koi vo tek na bremenosta

intenzivno i vo pogolemi koli~ini konsumirale alkoholni
pijaloci, nekolku ~asa po ra|aweto.
Se karakterizira so pomala porodilna teìna na bebeto,

hiperaktivnost i razdrazlivost, siroma{ni koordinacii na
dvièwata, a mo`na e i mentalna retardacija.

OPIJATI I OPIOIDI
Opijatnite drogi se ~esto zloupotrebuvani psihoaktivni

supstanci, a kako posledica na toa razvienata opijatna zavisnost
pretstavuva sloèn socio-medicinski problem so seriozni
reperkusii vrz psihofizi~koto zdravje, individualnoto,
profesionalnoto, semejnoto i socijalnoto funkcionirawe, neretko
povrzano so kriminal. So terminot opijati opfateni se site
prirodni i polusintetski derivati koi se dobivaat od opiumot,
ekstrahiran od afionot (Papaver somiferum), dodeka terminot opioidi
se odnesuva na mnogu poop{ta grupa na sintetski analgetici. Site
tie imaat silen analgeti~en efekt i vo po~etokot predizvikuvaat
~uvstvo na la`no zadovolstvo, bezgri`nost i radost. Supstanciite
i od dvete grupi naj~esto se koristat so intravensko injektirawe,
so v{mrkuvawe preku nosot, so pu{ewe ili vo vid na tableti,
pra{ok ili kapki za zemawe preku usta. Za razlika od marihuanata
i ha{i{ot koj se proglaseni za “lesni” drogi, opijatite, opioidite,
kokainot i LSD spa|aat vo grupata na t.n. “te{ki” drogi.
Klasifikacija na opijatnite i opioidnite drogi
Spored svoite hemiski svojstva tie moàt da se podelat na

tri grupi:
Prirodni derivati, sodràni vo alkaloidite na opiumot:
Morphin, Omnopon, Methylmorphin (Codein), Teophylin, Teobromin, Noscapin,
Papaverin i dr.
Polusintetski proizvodi na morfin i kodein: Diacethylmorphine
(Heroin), Ethylmorphin (Dionin);
Sintetski analgetici so morfinopodobno dejstvo: Lydol
(Pethydin, Dolantin, Dolargan), Phentanyl, Methadon (Heptanon, Phenadon).
Farmakolo{ki osobenosti
Opijatnite drogi imaat golemi strukturni i fiziolo{ki

sli~nosti so humanite endogeni opioidni peptidi (endorfini), i
deluvaat na specifi~nite opioidni receptori vo centralniot

nerven sistem. Od niv mu i delta receptorite se odgovorni za
fiziolo{kiot proces povrzan so odgovorot na bolka,
raspoloènie, respiracija, nevroendokrina i gastrointestinalna
funkcija. Vneseni vo organizmot tie se koncentriraat vo oblasta
na sinapsite vo centralniot nerven sistem, kade, preku
osloboduvawe na kateholaminite, gi obezbeduvaat prvi~nite
eufor~ni efekti, a potoa, so enzimatsko razgraduvawe na
prekumerno oslobodenite kateholamini se predizvikuva
depresivnost i bradipsihi~nost. Dolgotrajnoto zemawe na ovie
drogi vodi do trajno iscrpuvawe na nevralnite kateholaminski
rezervi, {to ima za posledica trajno namaluvawe na nivnata
koncentracija vo nevronot, a kako rezultat na toa se javuva mentalna
disfunkcija vo vid na depresivnost i neefikasnost, {to e naj~esta
pri~ina za povtorno zemawe na drogata.
Samo-administriraweto na opijatite, bilo so pu{ewe,

v{mrkuvawe preku nos, goltawe preku usta ili intravenski,
predizvikuva odredeni psiholo{ki i fiziolo{ki efekti: po~etna
euforija, sledena so sonlivost, opu{tenost, otsustvo na griì,
gubewe na strav, ~uvstvo na la`na sigurnost, bezbednost i
bezbolnost, namalena koncentracija i èlba za aktivnost.
Simptomite se sledeni so stesnuvawe (mioza) na zenicite,
ote`nato di{ewe, hipotenzija, ma~nina, gadewe i povra}awe.
Povtorenata administracija na opijatite vodi do porast na
tolerancijata i nevroadaptivni efekti, {to rezultira so pojava
na psihofizi~ka zavisnost, a pri prekin na nivno koristewe doa|a
do pojava na akuten apstinencijalen sindrom. Razvivaweto i
odrùvaweto na sindromot na opijatna zavisnost se dolì na
psiholo{kite, bihejvioralnite i fiziolo{ki faktori na
li~nosta, vo interakcija so farmakolo{koto dejstvo na opijatnata
droga i faktorite na opkruùvawe.
Vneseni vo organizmot opijatite metabolno se razgraduvaat

vo najgolema merka vo crniot drob i se eliminiraat preku
bubrezite, a mnogu pomalku preku izmetot, òl~kata,
ekspiracioniot vozduh i sosema malku preku solzite, plunkata,
potta i maj~inoto mleko.
Epidemiologija
Epidemiolo{kite podatoci za zavisnicite od opijatite i

opiodite ne se potpolni. Se smeta deka brojkata na registriranite
zavisnici treba da se pomnoì najmalku so 10 pa da se dojde do nekoja
relativna brojka. Sostojbata stanuva mnogu pokompleksna koga }e
se zeme predvid faktot {to od den na den nivnata prevalencija
rapidno raste (sostojba na epidemija). Spored nekoi citirani
podatoci deneska vo svetot bi imalo okolu 50 milioni zavisnici
od opijati ili opioidi, a samo vo Zapadna Evropa okolu 1.000.000.
Vo svetski razmeri se zabeleùva pogolemo zgolemuvawe na
zavisnici od kokain otkolku od opijatite, dodeka vo zemjite na
Isto~na Evropa i ponatamu dominira heroinot.
Spored edna studija rabotena vo SAD vo 1991 godina 1,3% od

populacijata nekoga{ vo ìvotot koristela heroin i 0,2% go
koristela heroinot vo tekot na poslednata godina.
Zavisnosta moè da zapo~ne vo koja bilo ìvotna doba, no

sepak naj~esto po~nuva vo docniot pubertet ili ranata
adolescencija. Karakteristi~no e deka pove}eto od zavisnicite od
opijati imaat po nekolku apstinencijalni periodi, no drogata
povtorno se konsumira, pa i posle nekolku godini pauza.
Klini~ka slika
Klini~kite manifestacii se delat na simptomi koi se

rezultat na akutna intoksikacija od ovie psihoaktivni supstancii,
na apstinencija od istite ili kako posledica na nivnoto
dolgotrajno (hroni~no) dejstvo vrz celokupniot organizam na
individuata, vo sostojba na razviena psiho-fizi~ka zavisnost.
Fenomenologijata vo golema merka zavisi kako od dozata i
dolìnata na zemawe na drogata, taka i od individualnite
karakteristiki na li~nosta (op{ta zdravstvena i somatska sostojba,
tolerancija, stepen na apsorpcija na drogata, hronicitet vo
zemaweto i dr.).
1. Akutna intoksikacija
Simptomite na akutnata intoksikacija nastapuvaat kratko

vreme po vnes na drogata vo organizmot i se manifestiraat so
po~etna euforija, vozbuda, psihomotorna relaksacija, a potoa se
javuva bezvolnost, ramnodu{nost, nezainteresiranost, bezbolnost,
ponekoga{ disforija, psihomotorna agitacija i pogre{no
rasuduvawe. Intoksikacijata e sledena so mioza na zenicite
(to~kasti kako vrv na {penadla) i zgasnat svetlosen refleks,
postapnost, nerazbirliv govor, slabost vo koncentracijata i
pamteweto. Ovaa sostojba nastanuva mnogu brzo pri intravenska
aplikacija na drogata, a trae kratko, prose~no 10-15 minuti. Iako
ne e karakteristi~no, postoi mo`nost za pojava na perceptivni
izmami (halucinacii) so so~uvan realitet (DSM IV ovaa pojava ja
odvojuva so poseben podznak vo poseben podtip).
2. Apstinencijalen sindrom
Apstinencijalniot sindrom nastanuva bilo pri nagol prekin

na vnes na opijatna droga predhodno podolgotrajno koristena ili
pri upotreba na opijatni antagonisti (Naloxon i Naltrexone).
Simptomite se javuvaat obi~no posle nekolku ~asa od poslednata
aplikacija na drogata (4-6 ~asa za morfin, 6-8 ~asa za morfin i 12-
14 ~asa za metadon), ja dostignuvaat svojata kulminacija vo slednite
36-48 ~asa, a niven prestanok se o~ekuva za 7-15 dena. Se javuva
neraspoloènie, nervoznost, namalena tolerancija na frustracija
i eksplozivnost, ~esto proyevawe, te~ewe na nosot, solzewe, potewe,
eèwe, nagli nevolni dvièwa na poedini grupi muskuli na raka/
noga, nemiren son, {iroki zenici, bolki vo grbot i vo koskite,
gadewe, povra}awe, mo`na e dijarea, poka~ena temperatura,
hipertenzija, bradikardija, disfori~no raspoloènie...
Simptomite se krajno neprijatni i bolni za individuata i se
prosledeni so intenzivna èlba drogata povtorno da se zeme za da
sostojbata se razre{i.
3. Hroni~na intoksikacija (Sindrom na zavisnost od opijati)
Hroni~nata intoksikacija od opijati se javuva mo{ne brzo

od prvata konsumacija, za morfinot po samo desetdnevna
sekojdnevna upotreba, a za heroinot po tri nedeli sekojdnevno
zemawe, {to zna~i deka stanuva zbor za visoko adiktivni drogi koi
sozdavaat te{ka fizi~ka i psihi~ka zavisnost.
Karakteristi~ni znaci za lica zavisni od opijatni drogi se:

podhranetost, op{ta telesna slabost, bledilo, suva koà, jade` po
koàta i ~e{awe, mioti~ni zenici, hroni~na hipotenzija,
bezinicijativnost, nezainteresiranost, psihofizi~ki zamor,
namaleno libido i impotencija, nagli promeni na raspoloènieto.
Mo`ni se i tragi od ubodi od igla po racete, vospalenie na venite
na racete i nozete i dr. Kaj niv e ~esta pojavata na kratkotrajni
lesni ili umereni depresivni epizodi, a poretko se javuvaat i
te{ki depresivni sostojbi. Vo obid da obezbedat sredstva za
nabavka na droga golem del od niv se storiteli na socijalno
neprifatlivi, kako i na zakonski kaznivi dela. Intravenskoto
avto-administrirawe na opijatnite drogi (naj~esto heroin), me|u
ostanatoto nosi i visok rizik od zarazuvawe i prenesuvawe na
virusite na HIV, Hepatitis B i C. Opijatnite zavisnici ~esto
zaboluvaat od TBC, endokarditi i drugi somatski zaboluvawa. Me|u
niv e visok rizikot od smrten ishod poradi predozirawe ili od
razni drugi incidenti vo vrska so drogata.
Neonatalen opijaten sindrom se javuva kaj okolu 50%

novoroden~iwa na majki zavisnici od opijatni drogi i bara
specifi~en pristap vo tretmanot za negovo nadminuvawe.
Rastrojstvata predizvikani od opijati MKB-10 i DSMIV gi
klasificiraat vo nekolku podgrupi:
• Intoksikacija so opijati
• Intoksikacija so pre~ki vo percepciite
• Apstinencija od opijati
• Delirium kaj intoksikacija so opijati
• Psihoti~ni rastrojstva predizvikani so opijati, so
naludni~avosti
• Psihoti~ni rastrojstva predizvikani so opijati, so
halucinaci
• Rastrojstvo na raspoloènieto
• Rastrojstva vo seksualnata sfera
• Rastrojstva vo ciklusot son-budnost
• Nespecificirano rastrojstvo predizvikano od opijati
Terapija
Tretmanot na akutnite intoksikacii i sostojbite na

predozirawe so opijati treba da se odviva vo specijalizirani
zdravstveni ustanovi vo uslovi na intenzivna nega, so primena na
antagonisti (Naloxon), kako i druga simptomatska terapija.
Tretmanot na opijatna zavisnost e dolg i sloèn proces i

pretstavuva kombinacija na farmako, psiho i socioterapija, pri
{to se o~ekuva podobruvawe na zdravstvenata, socijalnata i
profesionalnata sostojba, kako i podobruvawe na kvalitetot na
ìveewe
Terapijata zapo~nuva so razre{uvawe na apstinencijalniot

sindrom i moè da se odviva vo bolni~ki, dnevnobolni~ki i
vonbolni~ki uslovi, vo uslovi na doma{no opkruùvawe, vo
zatvorski uslovi i vo brojni drugi formi na organizirani
medicinski slu`bi. Se zapo~nuva so detoksikaciona i roborantna
terapija (polivitamini, fiziolo{ki rastvor, dekstroza,
analgetici, sedativi, hipnotici, antidepresivi...) ili agonisti~ka
(Metadon), vo progresivno namaluvani dozi. Tretmanot na
apstinencijalniot sindrom trae 14-21 den. Apstiencijata e sekoga{
prva cel vo tretmanot. Vospostavuvawe na celosna apstinencija e
mo`no, no nejzino trajno (doìvotno) odrùvawe e nedosti`na cel
za mnogu lica zavisni od opijatni drogi, poradi visokata stapka na
recidivnost (povtorno zapo~nuvawe so zloupotreba na droga), koja
kaj opijatnata zavisnost iznesuva okolu 80% vo prvata godina od
apstinencijata. Za stabilizacija na postignatata apstinencija
potreben e prodolèn tretman, koj treba da trae slednite godina
do dve. Toj moè da se organizira vo specijalizirani medicinski
institucii, terapevtski komuni, centri za socijalna rabota, no i
vo doma{na sredina, a celosno e posveten na programite za
habilitacija, socijalizacija i socijalna reintegracija. Kako
poddr{ka vo ovoj period ~esto se prepora~uva terapija so
antagonisti (Naltrexone).
Poseben vid tretman pretstavuva supstitucionata terapija so

agonisti (metadon, heptanon), osobeno vo forma na terapija na
metadonsko odrùvawe , koja se sproveduva spored postoe~kiot
protokol za tretman na lica zavisni od opijatni drogi vo koj jasno
se opredeleni kriteriumite za priem, sproveduvawe i prekinuvawe

na metadonskata terapija. Dnevnata doza na metadon i dolìnata
na negovata administracija se opredeluvaat individualno, a za 5 do
20% lica taa e so neograni~eno vremetraewe. Metadonot, iako del
od oficijalnata medicina, ima visok potencijal za zloupotreba,
poradi {to se prepi{uva pod posebni uslovi propi{ani so zakon
za narkoti~ni drogi.
Efikasnosta na metadonskata terapija se meri spored slednite

parametri: dolìna na retencija vo programot, redukcija na
kriminalnoto odnesuvawe, redukcija na heroinskata zloupotreba,
redukacija na upotrebata na igla, dostapnosta i ekonomi~nosta.
Spored ovie parametri metadonskiot tretman e najefikasen vid
tretman na heroinska zavisnost za najgolemiot broj heroinski
zavisnici. Toj e ednovremeno i integralen del na programite za
namaluvawe na {tetite od upotreba na drogi, vo nasoka na prevencija
na HIV/AIDS, Hepatitis C i drugi po krven pat prenoslivi infekcii.
Treba da se naglasi deka metadonot sam za sebe ne ja lekuva
kompleksnata sostojba na zavisnost, toj e uspe{na terapevtska
metoda samo dokolku e del od kompleksniot terapevtski pristap,
vo kombinacija so drugi psiho i socijalni intervencii.

KANABINOIDI (F 12.)
Kanabinoidite (62 supstanci so sli~na struktura na aktivnata

supstanca se produkti na indiskiot konop (Cannabis indica i Canabis
sativa) i po svoite psihostimulativni dejstva poznati se u{te od
drevnite vremiwa. Bilkata porano se odgleduvala vo predelite na
Sredna i Isto~na Azija, a denes se odgleduva re~isi nasekade, pa i
vo nekoi ju`ni predeli na na{ata zemja. Od isu{enite i zdrobeni
listovi i cvetovi na ènskata bilka se dobiva marihuana, a od
suviot smolest eksudat koj kapnuva od vrvot i od dolnata strana na
listovite ha{i{ot, koj ima od 6 do 10 pati pojako dejstvo od
marihuanata. Ha{i{ot moè da se najde i vo forma na ha{i{ovo
maslo koe e so najvisoka koncentracija na aktivna supstanca, duri
do 30 pati pove}e od marihuanata. Marihuanata (“trevka”, “joint”) e
najmasovno koristena ilegalna psihoaktivna supstancija vo svetot.
Aktivnata supstanca, odgovorna za psihostimulativnoto

dejstvo vrz centralniot nerven sistem, kaj marihuanata i ha{i{ot,
e delta 9-tetrahydrocannabinol (THC). Negovata sodrìna vo
marihuanata varira, no ima tendencija da se zgolemuva so
selektivnoto odgleduvawe na rasni bilki (obi~no od 3 do 5% , a vo
posebni sorti (kako nedervejt kanabisot vo Holandija) duri do 35%
THC).
Farmakologija
Marihuanata i ha{i{ot se vnesuvaat vo organizmot naj~esto

so pu{ewe i za 5 do 7 minuti aktivnata sostojka (10-50% od THC)
navleguva vo krvta, a po 20-30 minuti se javuvaat najsilnite efekti
vrz odnesuvaweto. Poretko se vnesuvaat so v{mrkuvawe, jadewe ili
piewe, koga se pome{uvaat so hranata i pijalocite. Iako plazma
nivoto na THC po pu{eweto postapno se namaluva, sporata
eliminacija od organizmot se dolì pred se na negovoto deponirawe
vo tkiva koi sodràt visoka koncentracija na masnotii, kako {to
e saloto ili mozokot. Zatoa, THC moè da se najde vo urinata i po

2-3 nedeli od konsumiraweto.
THC ja zgolemuva mozo~nata aktivnost preku poja~ano
osloboduvawe na dopaminot vo mozo~nite sinapsi, ednovremeno so
parcijalno blokirawe na dopaminskiot riaptejk. Osven toa,
postojat indicii za negovoto dejstvo i vrz mu i delta opioidnite
receptori, so {to se objasnuva ne samo razvivaweto na tolerancija
i psihi~ka zavisnost, tuku i pojavata na vkrestena tolerancija
pome|u kanabinoidite i opijatite.
Klini~ka slika
Intoksikacija so kanabis se razviva po nekolku minuti (ako

se koristi so pu{ewe) ili po nekolku ~asa (ako se koristi preku
usta). Simptomite traat 3 do 4 ~asa i zavisat od ja~inata na dozata,
na~inot na upotreba, individualnite karakteristiki i o~ekuvawa
na konzumentot (stepenot na resorpcija, osetlivost i tolerancija),
kako i od okolnostite vo koi se zema. Bidej}i pove}eto kanabinoidi
se toplivi vo lipidite i bavno se osloboduvaat od mastite, nivniot
u~inok moè da perzistira ili povtorno da se javi po 12 do 24 ~asa.
Za vreme na akutnata intoksikacija se opserviraat tri fazi:
1. faza: vo prvite triesetina minuti se ~uvstvuva glavobolka

i nesvestica, suvost na ligavicite, zacrvenetost na kowuktivite i
midrijaza na zenicite;
2. faza: malku podocna nastapuva eufori~no raspoloènie,
so ~uvstvo na blagosostojba, zborlivost i intenzivno komunicira
so okolinata, ìvi asocijacii, zabrzano mislewe, no ote`nato
vnimanie i o{teteno pamtewe. Prostornata i vremenska percepcija
se promeneti, poradi promeneta pretstava za sopstvenata li~nost,
se javuva sugestibilnost, zgolemuvawe na libidoto i apetitot.
Postoi mo`nost i za koloritni percepcii;
3. faza: faza na fizi~ka i psihi~ka relaksacija i apatija.
Od telesnite simptomi moè da se javi srcebiewe, tahikardija

i poka~en krven pritisok.
Kaj hroni~nite intoksikacii se manifestira naru{enost na

pove}e psihi~ki funkcii: pamtewe, vnimanie, mislewe i pojava na
~uvstvo na nerealnost. Mnogu golemi dozi na marihuana moàt da

dovedat do zaguba na kontakt so realnosta koja rezultira so
fenomeni na depersonalizacija i derealizacija, pojava na vidni i
slu{ni halucinacii, promena na telesnata {ema, t.e. do pojava na
tranzitorni psihoti~ni elementi. Kaj predisponirani li~nosti
marihuanata moè da deklan{ira razvivawe na psihoza so
{izofrena simptomatologija.
Pu{eweto marihuana doveduva do razvivawe na psihi~kata

zavisnost, no so tek na vreme moè da dojde i do personalni promeni
i zaguba na kontakt so realnosta i samonegrià. Istraùvawata
predupreduvaat i za hromozomski naru{uvawa, naru{ena hormonska
ramnoteà, naru{en kleto~en metabolizam, poremetuvawa na
imuniot sistem i o{tetuvawa na belite drobovi kako posledica
na intenzivna i dolgotrajna upotreba na marihuana.
Terapija
Akutnite intoksikacii ne baraat nekoi posebni medicinski

merki., dodeka hroni~nata zloupotreba se tretira kako i
ostanatite formi na zavisnost: simptomatska terapija (roboransi),
anksiolitici za poddrùvawe na apstinencijata, psiho i socio-
terapiski metodi. Rezultatite od tretmanot se ~esto neizvesni
kako poradi masovnosta na pojavata, taka i poradi visokata
socijalna tolerancija kon istata me|u mladite.

SEDATIVI I HIPNOTICI
Sedativite i hipnoticite spa|aat vo grupata na depresori na

CNS. Vo ovaa grupa spa|aat benzodijazepinite, karbamatite,
hloralhidratite, barbituratite i barbituropodobnite supstanci.
Naj~esto se zloupotrebuvaat benzodijazepinite i barbituratite,
koi se nao|aat na ~etvrto mesto na zloupotrebuvanite psihoaktivni
supstancii, vedna{ po kofeinot, nikotinot i alkoholot, a daleku
pred opijatite i psihostimulansite.
Barbituratite oficijalno vaàt za hipnosedativni lekovi,

no se primenuvaat i vo hirur{kite granki kako anestetici.
Nivnata podolgotrajna primena predizvikuva razvivawe na
psihi~ka i fizi~ka zavisnost, so brza pojava na navika, tolerancija
i apstinencijalni simptomi po nivniot prekin. Vo najgolem broj
slu~ai zavisnosta se razviva po po~etna medicinska preskripcija.
Se smeta deka po~esto se zloupotrebuvaat barbiturati so brzo i
kratko dejstvo, kako {to se pentobarbital i secobarbital, vneseni preku
usta ili parenteralno. Se razgraduvaat vo crniot drob, a se
eliminiraat preku bubrezite, so urina. Imaat golemo kumulativno
svojstvo, a poleka se izla~uvaat. Nabrgu po nivnata primena doa|aat
do izraz simptomi koi se rezultat na depresija na CNS, od lesno
sedativno do dlaboka koma. Barbituratite predizvikuvaat son za
20-60 minuti. Pri pojava na zavisnost od barbiturati se javuvaat
sledni simptomi: malaksalost, zabaveno mislewe, oslabnata
koncentracija i pamtewe, lesno rastrojstvo na senzoriumot,
poremetuvawe na koordinacijata, emocionalna nestabilnost,
iritabilnost i dr. Pri hroni~na intoksikacija se javuva i: ataksija,
dizartrija, nistagmus, smetenost, razdrazlivost, agresivnost,
emocionalna nestabilnost, mnesti~ki pote{kotii, oslaben
tenacitet na vnimanieto, tremor na racete, sledeni so disfori~no-
konfuzno odnesuvawe. Apstinencijalniot sindrom se javuva 3 do 7
dena po prekinuvawe na zemawe na barbituratite i se
karakterizira so voznemirenost, anksioznost, asteni~nost, zamor,
tremor, gadewe, povra}awe, zaguba na apetit, nesonica, tahikardija,

bolki vo stomakot, gr~evi. Mo`ni se i pravi psihoti~ni sostojbi.
Benzodijazepinite se ~esto prepi{uvani oficijalni lekovi,

lesno dostapni i relativno evtini. Nivno podolgo zemawe redovno
vodi do pojava na psihi~ka i fizi~ka zavisnost, sledena tolerancija
i apstinencijalni simptomi, pri naglo prekinuvawe.
Apstinencijalnite te{kotii se manifestiraat obi~no tretiot do
sedmiot den po prekinot, so pojava na zgolemena anksioznost,
psihomotoren nemir, depresivnost, gubewe na koncentracijata i
apetitot, uporni glavobolki, bolki vo muskulite, gadewe i
povra}awe.
Dijagnosticirawe na zloupotreba i zavisnost od barbiturati

i benzodijazepini se odviva spored istite kriteriumi kako i za
ostanatite psihoaktivni supstancii.
Terapija
Akutnite intoksikacii se ìvotno zagrozuva~ki, poradi

mo`na depresija na vitalnite centri, poradi {to e potrebna brza
intervencija so ispirawe na èludnikot ili predizvikuvawe na
povra}awe i reanimacija vo uslovi na intenzivna nega. Ako e
intoksikacijata predizvikana od benzodijazepini, se ordinira
niven antagonist (Anaxete). Nagloto odzemawe na psihoaktivnata
supstanca e kontraindicirano. Zatoa, kaj hroni~nite intoksikacii
od barbiturati ili benzodijazepini, se prepora~uva postapno
namaluvawe na dozata, bidej}i nagloto prekinuvawe moè da dovede
do pojava na epilepti~en napad. Anksioznosta, nemirot i
razdrazlivosta se lekuvaat so nebenzodijazepinski anksiolitici
(buspiron) ili mali dozi na bazi~ni antipsihotici (tioridazin,
promazin, hlorpromazin), iako osnovniot metod na lekuvawe e
psihoterapija.

ODNOSITE PREDIZVIKANI SO UPOTREBA NA KOKAIN
Kokainot e priroden alkaloid na koka rastenieto (Erytroxylon

coca), koe raste i tradicionalno se proizveduva vo Ju`na Amerika
i koe naselenieto na tie prostori, Inki, so desetici iljadi godini
go koristelo poradi negovata visoko kalori~na vrednosti. Od
listovite na rastenieto, so ekstrakcija se dobiva kokain
(kokainhidrohlorid), vo vid na bel do kremkast pra{ok so gor~eliv
vkus. Kokainot e poznat kako rekreativna droga i vo organizmot
obi~no se vnesuva preku so goltawe, v{mrkuvawe ili na igla, pri
{to za relativno kuso vreme doveduva do stimulacija na
centralniot nerven sistem, osobeno retikularnata formacija, {to
klini~ki se manifestira so zgolemuvawe na motornata i psihi~kata
aktivnost, perceptivni rastrojstva, pomatuvawe na senzoriumot i
kognicijata. Vo medicinata se primenuva kako lokalen anestetik.
Kokainot e ~esto i masovno zloupotrebuvana psihoaktivna

supstancija, osobeno na prostorite na Severna i Ju`na Amerika.
Intezivnite avtonomni i psihi~ki efekti se manifestiraat
vedna{ po v{mrkuvaweto. Tolerancija se razviva mnogu brzo, pa
zatoa (i poradi kratkiot poluìvot), potrebno e dozata da se zema
se po~esto i da se zgolemuva re~isi sekojdnevno, {to e mnogu skapo
i opasno po somatskoto i psihi~koto zdravje i ~esto vodi vo
kriminal. Po pove}ekratno zemawe na koakin doa|a do brzo
razvivawe na silna psihi~ka zavisnost. Kaj zavisnicite letalnata
doza na kokainot e 1,4 grama koga e zemen preku usta i 0,8 grama pri
venozna aplikacija.
Farmakolo{ki osobenosti
Dejstvoto na kokainot zemen preku nos nastapuva za 15-60 min.

Se javuva silno telesno i seksualno stimulativno dejstvo, sledeno
so ~uvstvo na mo} i superiornost, budnost i hiperaktivnost. Toj ja
zgolemuva mentalnata energija, predizvikuvaj}i euforija koja trae
najmnogu do 45 min. Na telesen plan ovaa sostojba e sledena so
poka~en krven pritisok, zabrzana rabota na srceto i di{eweto,
poka~uvawe na telesnata temperatura, midriati~ni zenici. Po

prestanok na dejstvoto nastanuva sprotivna sostojba: silen zamor i
sonlivost.
Hroni~no zloupotrebuvan kokainot predizvikuva i niza t.n.

strani~ni ili nesakani efekti: pospanost, iritabilnost, depresija,
hroni~en tremor, te{kotii vo pamtewe i koncentracija, naru{eni
relacii, paranoja, glavobolki, krvarewe od nos, namalena
rabotosposobnost, pa duri i smrt.
Krek se dobiva so me{awe na kokainot so soda bikarbona.

Smesata se su{i i taka se dobivaat tvrdi òltobeli kristali ili
tro{ki. Pred neposrednoto konsumirawe (preku v{mrkuvawe ili
so pu{ewe na lule) krekot se zagreva, pri {to go osloboduva
kokainot koj se vnesuva so inhalacija. Dejstvoto nastapuva mnogu
brzo, predizvikuvaj}i silna euforija, mnogu posilna od onaa na
kokainot, sledena so nekontrolirano violentno i agresivno
odnesuvawe. Po prestanuvawe na eufori~noto dejstvo se javuva silna
depresija. So ogled na toa deka e mnogu poeftin od kokainot i deka
po samo 1 do 2 zemawa sozdava tolerancija so razvivawe na
psihofizi~ka zavisnost sledena so ekstremna agresivnost i
violentnost, se smeta deka navleguvaweto na krekot vo zaednicata
pretstavuva seriozna zakana za socijalniot mir i sigurnost.
Pri akutnata intoksikacija so kokain ili krek dominira

zgolemena psihomotorna aktivnost i euforija, anksioznost,
zgolemena budnost, logoroi~nost, megalomanstvo, stereotipno i
hostilno odnesuvawe i poremeteno rasuduvawe.
Pri incidentno koristewe se javuva zabrzana rabota na srceto,

hipertenzija, midrijaza, perspiracija, anoreksija, insomnija,
hiperaktivnost, ote`nat govor, zabrzana misla, hiperrefleksija,
gadewe ili povra}awe, muskulna slabost, potewe ili treska i
ote`nato di{ewe. Na ova moè da se nadovrzat sostojbi so seriozni
medicinski konsekvenci: hiperpireksija, konvulzii, miokarden
infarkt, srcevi aritmii, mozo~no krvarewe, diskinezii, distonii
i koma. Ovaa sostojba e sledena i od akutnite psihi~ki simptomi,
vo vid na naru{ena kontrola na impulsivnost i naru{ena mo`nost
za procenuvawe, konfuzija, agitiranost, glavobolka i idei na odnos.
Vo slu~aj na intenzivna intoksikacija mo`ni se i pani~ni ataki,

paranoidni idei, auditivni i taktilni halucinacii, disforija.
Hroni~nite medicinski i psihi~ki efekti se pridru`ni

znaci na dolgotrajna zloupotreba: sinuzitis, iritacija i krvarewe
od nosnata sluznica, perforiran nazalen septum. Od psihi~kite
simptomi se manifestiraat auditivni i opti~ki halucinacii,
paranoidni deluzii, tendencija kon violentno odnesuvawe,
taktilni halucinacii, avtonomni pani~ni ataki, kognitivni
pote{kotii, depresivnost, anhedonija, anergija i dr.
Apstinencijalniot sindrom se karakterizira so disfori~no

raspoloènie, zamor, ìvi i neprijatni soni{ta, insomnija ili
hipersomnija, zgolemen apetit, psihomotorna agitacija ili
retardacija, suicidalni tendencii. Simptomite se krajno
neprijatni poradi {to e prekumerna èlbata za novi dozi kokain.
Terapija
Terapijata na akutnite intoksikacii e simptomatska i se

sostoi vo lekuvawe na anksioznosta, agitiranosta, nesonicata i
tranzitornite psihoti~ni sostojbi (naj~esto so paranoidna
fenomenologija). Se koristat anksiolitici (benzodijazepini) i
bazi~ni antipsihotici i druga simptomatska terapija.
Kaj hroni~nite intoksikacii terapijata se odviva vo fazi,

pri {to po~etnata sekoga{ e naso~ena kon razre{uvawe na
apstinencijalniot sindrom (simptomatska terapija). Se insistira
na naglo prekinuvawe na vnes na kokain, podràno so
farmakoterapija (sedativi i antidepresivi) i suportivna,
bihejvioralno orientirana psihoterapija. Dobri uspesi se
postignuvaat so semejnata terapija, dodeka vo tek na dolgotrajniot
rehabilitacionen proces se prepora~uva vklu~uvawe vo grupi za
poddr{ka, za samopomo{ i drugi formi na organizirano deluvawe.

ODNOSITE NASTANATI PORADI UPOTREBA NA DRUGI
PSIHOSTIMULANSI VKLUÛVAJ]I GO I KOFEINOT
Vo ova grupa spa|aat najraznovidni psihoaktivni supstancii

so stimulativno dejstvo vrz centralniot nerven sistem, kako
amfetamin, dekstroamfetamin, metilamfetamin, fenmetrazin, no
i novosintetizirani psihostimulansi, kako MDMA (3,4-
methylenedioxy-methamhetamine), poznati kako Exstasy, “XTC”, “Adam” i dr.
Vo ovaa grupa se smestuva i kofeinot.
Amfetamini i amfetaminopodobni supstancii
Amfetaminite pretstavuvaat sintetski farmakolo{ki

supstancii so supstituirana feniletilaminska struktura
(amfetamin, dekstroamfetamin i metamfetamin), koi vo
medicinski celi se upotrebuvaat nekade od tretata decenija na
XX vek, naj~esto za lekuvawe na nekoi psihi~ki i nevrolo{ki
rastrojstva, kako {to e narkolepsijata kaj vozrasnite i
hiperkineti~kiot sindrom vo detskata vozrast. êsto se
upotrebuvaat i kako supresori na apetitot (,,dietalni piluli,,).
Vo tek na Vtorata svetska vojna masovno bile primenuvani kaj
vojskata vo borba protiv zamor i iscrpenost. Postojat podatoci i
za nivno masovno koristewe od strana na studenti, poradi
otkritieto deka pottiknuvaat budnost, dobro raspoloènie,
~uvstvo na zgolemena sila i izdr`livost i zgolemena koncentracija
pred ispit. Sportistite gi upotrebuvaat za podobri rezultati vo
sportot (doping), a voza~ite na dolgi pateki da odràt budnost i
taka da stignat na vreme.Se proizveduvaat vo vid na tableti,
{e}erno prelieni tableti, kapki ili te~nost za injekcii, pra{ok
i dr.
Amfetaminopodobnite supstancii strukturalno se razli~ni
od amfetaminite me|utoa imaat sli~no dejstvo kako niv (osobeno
metilfenidatot).
Poradi mo`nost od sozdavawe na psihi~ka i fizi~ka

zavisnost, vo dene{no vreme pove}e psihijatriski {koli gi
odbegnuvaat kako terapiska mo`nost. Najzloupotrebuvani se

amfetaminot, benzedrinot, metadrinot i deksedrinot i toa vo vid
na tabletki, ampuli ili pak vo rastvori za v{mrkuvawe.
Dolgotrajnoto koristewe na ovie supstancii doveduva do
razdrazlivost, dolgotrajni i refrakterni na terapija nesonici,
tremor, hroni~en zamor i iscrpenost. îstata forma na
amfetaminot poradi svojot izgled na kristal od mraz nare~ena e
,,mraz,, koj ima relativno niski to~ki na isparuvawe, pa koga se
koristi so pu{ewe predizvikuva brzi i jaki stimulativni efekti
(kako ,,krekot,, kaj kokainot). Amfetaminskata psihoza po svojata
simptomatologija e {izomorfna. Vo po~etokot amfetaminot
naj~esto se zemal vo medicinski celi, za da podocna korisnicite
stanat zavisni od nego. Zavisnosta nastanuva mo{ne brzo ako
drogata se zema po intravenozen pat ili pak preku pu{ewe.
Eufori~kiot efekt se postignuva ve}e pri doza od 30 mg.
amfetamin, a letalnata doza e okolu 120 mg.
Kako i kaj zavisnici na kokain, upotrebata moè da bide

hroni~na ili epizodna. Karakteristi~no e deka pome|u epizodite
moè da postoi pauza, a potoa da se zeme pogolema doza na
amfetamin.
Kofein
Me|u ovie supstancii posebno se odvojuva kofeinot poradi

negovata ~esta upotreba vo medicinski celi (osobeno pri
glavobolki i kako sredstvo za slabeewe), lesnata dostapnost na
farmacevtskiot pazar (aptekite go izdavaat bez recept) i
konzumiraweto na nekoi pijalaci koi sodràt pogolemi
koncentracii na kofein, kako {to e kafeto, ~ajot, koka kolata i
dr. Me|u 50 i 100 mg. kofein (eden filxan kafe) predizvikuva
zgolemena budnost, ~uvstvo na dobro zdravje, podobruvawe na
verbalnite i emotivnite komunikacii. Poedine~na doza pogolema
od 100 mg. doveduva do nemir, vozbuda, nesonica, crvenilo na liceto,
stoma~ni te{kotii i tre{kotii vo mokreweto. Ako dozata e
pogolema od 1 gram, se predizvikuvaat muskulni krampi,
epilepti~ni napadi, mentalna konfuznost, srceva tahikardija ili
aritmija, psihomotorna ekcitacija i nesonica. Interesno e da se
odbeleì deka intoksikacijata ne mora da se manifestira i pokraj
visokite poedine~ni dozi na kofein poradi negovata osobina brgu
da dovede do tolerancija. Hroni~nata upotreba na pogolemi

koncentracii na kofein doveduva do potencirawe na anksioznosta
do sostojba na panika, koi spored DSM-IV se narekuvaat ,,kofeinski
anksiozni rastrojstva,,.
Klini~ka slika
Pri zloupotreba na psihostimulativnite supstancii vo

klini~kata slika se razlikuvaat tri stadiumi:
1. Stadium na euforija, so ~uvstvo na pogolema psihi~ka i

fizi~ka mo} i namaluvawe na fizi~kiot zamor;
2. Konfuzno-halucinatoren stadium, kade dominiraat ìvite
i koloritni liliputansi halucinacii. Ako drogata se zeme vo
pogolemi dozi mo`ni se i pravi psihoti~ni sostojbi so
nesistematizirani paranoidnosti;
3. Stadium na deprimiranost, koga se jvuva apatija, depresija
i psihomotorna zabavenost.
I vo trite stadiumi se javuvaat simptomi od dejstvoto na

psihostimulantot vrz vegetativniot nerven sistem, osobeno vrz
simpatikusot: zgolemuvawe na krvniot pritisok, zabrzuvawe na
srcevata frekfencija, pro{iruvawe na zenicite, relaksacija na
glatkata muskulatura i sekrecija na slina.
Terapija
Terapijata na akutnite intoksikacii se sostoi vo lekuvawe

na anksioznosta, agitiranosta i tranzitornite psihoti~ni sostojbi
(naj~esto so paranoidna fenomenologija). Se koristat
benzodijazepini i bazi~ni nevroleptici (trankvilizeri). Kaj
hroni~nite intoksikacii se prepora~uva naglo prekinuvawe na vnes
na drogata i suportivna psihoterapiska i sedativna terapija. Dobri
uspesi se postignuva i so semejnata terapija. Lekuvaweto na
apstinencijalniot sindrom e simptomatsko.

ODNOSITE PREDIZVIKANI SO UPOTREBA NA
HALUCINOGENI SUPSTANCII
Halucinogenite supstancii redovno predizvikuvaat

rastrojstva vo perceptivnata sfera i toa vo vid na ìvi, izrazito
koloritni i kineti~ki halucinacii, kako i pojava na fenomeni
od tipot na derealizacija i depresonalizacija. Poradi toa, poznati
se i kako supstanci koi predizvikuvaat tn. “model psihoza”.
Najtipi~en pretstavnik e LSD (dietil-amidon-lizergi~na
kiselina), derivatite na triptaminot kako {to e DMT (ili
dimetiltriptamin) i DET (dietiltriptamin), fenilalkilaminite
(meskalin) koi se nao|aat vo halucinogenite kaktusi, ,,STP,, (2,5-
dimtoksi-4-metilamfetamin), psilocibin vo halucinogenite
pe~urki, fenilciklidin (PCP), Sage i dr.
DMT se pu{i vo vid na cigara ili se aplicira intravenozno,

dodeka LSD na nelegalniot pazar se javuva vo forma na minitableti,
impregnirana meka hartija ili èlatinski folii, na koi se
naslikani Betmen, Supermen, Miki Maus i dr., a koi se stavaat na
jazik ili se potopuvaat vo voda, a vodata potoa se pie. Vneseni vo
organizmot predizvikuvaat niza telesni i psihi~ki promeni.
Klini~ka slika
Efektite zavisat od dozata, od o~ekuvaweto na subjektot i od

sredinata vo koja drogata se konsumira. Malite dozi predizvikuvaat
dejstva sli~ni na marihuana, pogolemi vodat do pojava na
halucinatorni doìvuvawa, dodeka enormno golemite dozi (nad 300
mikrograma LSD) doveduvaat do ,,kosmi~ko-magiski vizii" ili kako
{to nekoi gi narekuvaat ,,molekularni doìvuvawa,,. Po~etnite
efekti se so pojava na neprijatni ~uvstva na is~ekuvawe,
nemotiviran strav so tresewe, nagon za povra}awe, vrtoglavica,
glavobolka, srcebiewe, pro{ireni zenici. Potoa se javuva celosna
konfuzija na setilata, otsustvo na kontrola, nemo`nost za volevo
upravuvawe so postapkite, ~uvstvo na besteìnska sostojba. Kako
najdominanten znak se promenite na setilata, kako vizuelni
halucinacii vo forma na bogato kolorirani pejsaì, doìvuvawe

na bojata na zvukot, iskriveni doìvuvawa na vremeto, menuvawe
na vrednosnite sistemi i sl. Dejstvoto trae so ~asovi, a nekoga{ i
so denovi. Postefektite moàt da bidat mnogu seriozni i da
dovedat do razvivawe na psihoza.
Dejstvoto na LSD se sporeduva so “patuvawe” (trip) vo koj period

se slu~uvaat site navedeni promeni koi prose~no trajat 8-12 ~asa.
Sostojbata zavr{uva kako “dobro patuvawe” (celosno vra}awe vo
prethodnata sostojba) ili “lo{o patuvawe” (prolongirawe na
znacite za psihi~ko rastrojstvo). Imeno, nekoi subjekti pokaùvaat
opasni reakcii vo odnesuvaweto poradi gubewe na kriti~nosta i
rasuduvaweto, {to e pome{ano so prostornite dezorientacii, pa
zatoa skokaat od prozor (mislej}i deka ~ekorat vo prostorot ili
pak deka so silinata i snagata koja ja poseduvaat moàt da poletaat).
Upotrebata na halucinogenite supstancii kaj zavisnicite od drugi
psihoaktivni supstancii ne se sekojdnevni. Ova se objasnuva ne samo
so materijalnite izdatoci za nabavkata na drogata, tuku i so èlbata
da e potisne razvojot na tolerancijata na psiholo{kite efekti na
halucinogenite supsancii.
Akutnite intoksikacii nastanuvaat po upotreba na 50 do 80

mg LSD-25, 150 do 200 mg meskalin i 10 mg psilocibin. Se
manifestiraat vo vid na akutni pani~ni reakcii, so opti~ki
intezivno kolorirani halucinacii i iluzii, derealizacioni i
depersonalizacioni fenomeni, paranoidni idei i eufori~en afekt.
Od somatskite promeni se javuva midrijaza, tahikardija, potewe,
palpitacii, zamagluvawe na vidot, tremor i inkordinacija.
Hroni~nite intoksikacii nastapuvaat koga neredovno se

zemaat mali dozi na halucinogenite drogi i toga{ klini~kata slika
e vo vid na apati~nost, pasivnost, gubewe na interes i depresivni
epizodi. Mo`ni se i psihoti~ni epizodi od {izomorfniot krug,
ili pak sostojbi so oneiroidni karakteristiki.
Tolerancijata se javuva dosta brzo na eufori~nite i

psihodeli~ni efekti, dodeka pobavno na efektite od vegetativniot
avtonomen sistem (midrijaza, hipertenzija, hipertermija,
piloerekcija i tahikardija). Vo sporedba so ostanatite
psihoaktivni supstancii, halucinogenite sredstva se zemaat
poretko, pa zatoa i apstinencijalniot sindrom e mnogu blag ili go

nema So po~esto konsumirawe se namaluvaat efektite na akutnata
intoksikacija, bidej}i brzo se razviva tolerancijata. Poradi
nivniot dolg poluìvot (osven DMT) zavisnicite pominuvaat
~asovi i denovi za da se oporavat od nivnoto dejstvo. Predizvikuvaat
samo psihi~ka (a ne i fizi~ka) zavisnost.
Interesni se perzistentnite rastrojstva na percepciite

predizvikani so halucinogenite drogi (t.n. ,,flaschback,,-ovi), koi
se javuvaat odreden period po poslednata upotreba na drogata.
Obi~no toa se tranzitorni, recidivantni rastrojstva na
percepciite, koi po svojata fenomenologija nalikuvaat na onie
psihi~ki sostojbi koi neposredno se predizvikani od
halucinogenite supstancii. Opti~kite halucinacii moàt da imaat
geometriski oblici, bleskavi poliwa, sliki na rabovite od
vidnoto pole, svetli, pastelni boi i svetli krugovi okolu
objektite. Tranzitornite epizodi so vremeto se razret~uvaat, no
postoi mo`nost da gi doìvuvaat povremeno i pove}e od pet godini.
Kriti~nosta deka toa se nerealni doìvuvawa e so~uvana, osven
ako subjektot ne zapadne vo nekoja psihoti~na sotojba.
MKB-10 i DSM-IV rastrojstvata predizvikani od halucinogenite

sredstva gi klasificira vo nekolku podgrupi:
• Intoksikacija so halucinogeni sredstva

• Perzistentni rastrojstva na percepciite (flaschback-ovi)
• Delirium pri intoksikacija so halucinogeni
• Psihoti~ni rastrojstva predizvikani od halucinogeni, so
halucinacii
• Rastrojstva na raspoloènieto predizvikano od halucinogeni
• Anksiozni rastrojstva predizvikani od halucinogeni
Terapija
Posebno vnimanie se obrnuva na akutnata intoksikacija,

osobeno so pogolemi dozi na halucinogenite drogi, bidej}i postoi
mo`nost od te{ki kvantitativni i kvalitativni alteracii na
svesta, kardio-respiratorna i bubre`na insuficiencija. Zatoa se
predlaga akutnite intoksikacii da se tretiraat vo posebni centri
za intenzivna nega i detoksikacija. Pri izrazeni psihoti~ni
rastrojstva, po detoksikacijata se ordiniraat benzodijazepini i
mali dozi na nevroleptici. Podocna sledi psihoterapevtski

tretman vo koj e vklu~ena i semejnata terapija.

ODNOSITE PREDIZVIKANI SO UPOTREBA NA
NIKOTIN
Pu{eweto e masovna pojava vo svetot i vtor vid na zloupotreba

na psihoaktivni supstancii, (nikotin), vedna{ po kofeinot. Dolgo
vreme perzistira dilemata dali e pu{eweto bolest i dali
nikotinot moè da predizvika zavisnost, ili toa e samo obi~na
navika, koja ne e taka opasna po ìvotot na konsumentite, kako {to
se ostanatite psihoaktivni supstancii. Denes e dokaàno deka
nikotinot, koj se dobiva od listot na tutunot(Nicotiana tabacum), a se
osloboduva od toplinata pri paleweto cigara, razviva psihi~ka i
fizi~ka zavisnost i apstinencijalni krizi i toa dosta brzo, po
prvite iskustva so cigarite. Dimot od cigarata vo prosek sodrì
6-8 mg nikotin. Najgolemiot broj pu{a~i imaat nezapirliva
(kompulzivna) potreba da prodolàt so pu{ewe cigari.
Istraùvawata pokaàle deka maìte pove}e pu{at koga se
umorni, dodeka ènite pu{at vo stresni situacii.
Razvitokot na psihi~kata zavisnost zavisi od mnogu faktori:

~uvstvo na raspoloènost i smirenost po zapaluvawe na cigarata,
pu{ewe po nekoi tradicionalni rituali ili naviki (piewe kafe,
cigara po jadewe), refleksno zadovolstvo po stavawe na cigarata
vo ustata, odmor so cigara. Fizi~kata zavisnost doa|a ne{to
podocna i se manifestira so vegetativni fenomeni (vrtoglavica,
hipotenzija, bledilo), psihomotoren nemir i anksioznost,
razdrazlivost, lutina i silna èlba za nova cigara.
Apstinencijalniot sindrom se karakterizira so: silna èlba za
pu{ewe propratena so iritabilnost, hostilnost, anksioznost,
psihomotoren nemir, zgolemuvawe na apetitot i telesnata teìna,
depresivnost.
Dokaàno e deka pu{a~ite se pod pogolem rizik od pojava na

rak na belite drobovi i od srcevo-krvonosni zaboluvawa (infarkt
na srceto, mozo~en udar, poka~en krven pritisok i dr.). Osven toa,
smrtnosta kaj niv e pogolema od taa kaj nepu{a~ite.
Pu{eweto vo tekot na bremenosta go zgolemuva rizikot od

abortus ili predvremeno ra|awe i nedonosenost. Nikotinot kaj
ènite-pu{a~i se izla~uva preku mlekoto, a toa {tetno vlijae na
doen~eto. Dokaàno e deka kaj novoroden~e moè da nastane
intoksikacija so nikotin, ako majkata vo periodot koga go doi
novorodenoto vo prosek pu{i po 60 cigari na den.
Farmakokinetika
Nikotinot od cigarite brzo se resorbira i skoro za 1 minuta

dostignuva maksimalna koncentracija vo mozokot. Cigarite
sodràt od 6 do 11 mg. nikotin od koj se resorbira od 1 do 3 mg. Za
eden den ako se ispu{at 20 cigari (edno pakovawe) se resorbiraat
okolu 40 mg. nikotin, dostignuvaj}i ja plazma koncentracijata od
35 ng/ml vo popladnevnite ~asovi. Poluìvotot na nikotinot e
okolu 2 ~asa.
Efektite na nikotinot na somatskoto i psihi~koto zdravje

se sledni:
• skeletna muskulna relaksacija,
• mozo~na aktivacija so zgolemuvawe na serotoninot,
endogenite opioidi, kateholaminite i vazopresinot,
• direktno vlijanie vrz dopaminskite mezolimbi~ni pati{ta,
• zgolemuvawe na koncentracijata, memorijata i u~eweto,
• anksioliza,
• psihostimulacija koja e sli~na so onaa kaj kokainot, ako
pu{eweto e preterano,
• supresija na apetitot.
Etiopatogeneza
Rizikot se zgolemuva za tripati ako vo semejstvoto eden od

roditelite pu{i. Ima studii na posvoeni bliznaci koi go
potenciraat i genetskiot faktor (kako kaj zavisnosta od alkohol)
kako eden od etiopatogenetskite mehanizmi.
Klini~ka slika
Simptomite na akutnata intoksikacija so nikotin se gadewe,

povra}awe, glavobolka, vrtoglavica, tremor, bledilo, tahikardija,
prolivi i kolaps. I nikotinot moè da razvie tolerancija, pa i
pokraj koristewe na pogolemi koli~ini nikotin, otsustvuvaat

simptomite na intoksikacijata.
Terapija na nikotinizmot
Terapiskata programa ja kombinira psihofarmakologijata so

kognitivno-bihejvioralna i socijalna terapija:
1. Psihofarmakologija:
a)nikotin smola kompleks ili nikotin gumi (Nicorette ili nemu

sli~ni preparati), kako substitut na pu{eweto vistinski cigari,
b)antidepresivi (osobeno bupropionot vo vid na specijalni
tableti za odviknuvawe od pu{ewe od 150 mg.)
v)anksiolitici (benzodijazepini ili buspiron)
g)klonidin
2. Psihoterapija:
a)kognitivno-bihejvioralen tretman koj sodrì tri etapi:

-priprema za apstinencija (barawe na rezonot za
apstinencijata, precizirawe na datumot na prestanokot so pu{ewe)
-prestanok na pu{ewe (stimulirawe na akcijata, barawe na
substitut, razvivawe na averzivna strategija kon pu{eweto)
-poddr{ka na apstinencijata

ISPARLIVI RASTVORUVAÎ
Po hemiskiot sostav toa e mnogu raznorodna grupa supstanci,

so zaedni~ka osobina lesno da isparuvaat poradi {to se pogodni
za inhalacija t.e. vdi{uvawe. Spa|aat vo grupata na delirantni
drogi koi ~esto se koristeni od strana na deca pome|u 12-16 godini.
Nivnite negativni prednosti se {to se: vo legalna proda`ba, lesno
dostapni, {iroko primenuvani, redovno prisutni vo doma}instvata
i evtini. Vo proda`ba se nao|aat vo vid na: aerosoli, lepaci,
doma{ni dezinficiensi, insekticidi, dezodoransi, sredstvo za
polirawe name{taj, boi, aceton za nokti, rastvoruva~i, razreduva~i,
benzin, plinski rezervi za upaqa~i, laden sprej za rani i dr. Se
inhaliraat preku krpa natopena vo te~nost, so zagrevawe na smesata
ili se stavaat vo plasti~ni kesi i se vdi{uvaat pareite.
Klini~ki efekti
Nivnoto dejstvo vrz CNS e depresivno i deliratno. Vo prvite

10 minuti predizvikuvaat lesna euforija, dezinhibirano
odnesuvawe, ekscitacija, ~uvstvo na semo}nost, doìvuvawe na
vizuelni i auditivni halucinacii, zborlivost (no so pote{ko
izgovarawe na zborovite), pro{ireni zenici i dr. Edna od glavnite
karakteristkiki e pojava na agresivno i violentno odnesuvawe.
Podocna dominiraat simptomi na depresija na CNS: op{ta
muskulna slabost, pomatena svest, vrtoglavica, smatenost vo
glavata, glavobolka, dremlivost, tromavost i sonlivost,
dezorientacija. êsto se javuva bledilo okolu usnite so tragovi od
lepak, te{ka aplasti~na anemija i dr. Isparlivite rastvoruva~i
se toksi~ni i za bubrezite, crniot drob, kardiovaskularniot
sistem, belite drobovi i dr. Pri nivna povtorena zloupotreba se
javuva psiholo{ka zavisnost. Iako ne e dokaàna fizi~ka
zavisnost, pri prestanok na nivno zemawe mo`na e pojava na
vrtoglavica, ma~nina, povra}awe, parestezii, anoreksija,
agresivnost i delirantni sostojbi.
Akutnata intoksikacija klini~ki se manifestira so slika

na toksi~na, delirantna psihoza, sledena so diskoordinacija na
dvièwata, nesiguren i tetarav od, dizartri~en govor, zamaten vid,
dupli sliki, bu~ewe vo u{ite, psihomotoren nemir i dr. Pri
inhalacija na pogolemi koncentracii moè da nastapi i rastrojstvo
na senzoriumot, sopor i koma. Inhalantite se poznati kako drogi
koi predizvikuvaat te{ki organski o{tetuvawa na mozokot.
Pogolemiot del solvensi ne se metaboliraat i nepromeneti

se izla~uvaat od organizmot preku urinata.

BROJNI DROGI I DRUGI PSIHOAKTIVNI SUPSTANCI
Vo ovaa grupa spa|aat rastrojstva nastanati poradi vnesuvawe

vo organizmot na dve i pove}e psihoaktivni supstancii, vo razli~ni
kombinacii, a so cel da se promenat odredeni psihi~ki funkcii
ili aktivnosti na organizmot. Naj~esto stanuva zbor za kombinacija
na alkoholni pijaloci so benzodijazepini, barbiturati i alkohol
ili opijati i alkohol, a poretko halucinogeni vo kombinacija so
alcohol. Kako rezultat na ova nastanuva zabavuvawe na
metabolizmot na alkoholot i na psihoaktivnite supstancii, so {to
nivnoto dejstvo vrz CNS i vrz ostanatite organi se potencira i
prodolùva. Osven toa, ~esti se kombinacii na opijati i
benzodijazepini, so {to ne samo se potenira nivnoto dejstvo, tuku
~esto se sledat konfuzni sostojbi. Poznati se i kombinacii na dve
psihoaktivni supstancii so sprotivno dejstvo, kako kokain i
opijati, so cel da se iznivelira nivnoto dejstvo.
Poradi nivnata ~esta zloupotreba posebno se odvojuva

fenilciklidinot (PCP) i sli~nite nemu supstancii kako {to se
ketaminot (Ketalar,Ketaject) i tiofenskiot analog na
fenilciklidinot (TCP), koi predizvikuvaat eufori~ki efekti pa
zatoa ~esto razvivaat zavisnost. Interesen e podatokot koj doa|a
od SAD deka 3% od site umirawa predizvikani od zemawe na
psihoaktivni supstancii otpa|aat na fenilciklidinot.
Intoksikacijata so fenilciklidin se manifestira so

nistagmus, hipertenzija ili tahikardija, namalena osetlivost na
bolka, ataksija, dizartrija, muskulna rigidnost, gr~evi,
hiperakuzija ili koma.
Dijagnostikata i tretmanot na ovie sostojbi e osobeno sloèn

i neizvesen problem.
Op{ti prncipi vo lekuvawe na lica zavisni od psihoaktivni

supstancii
Zavisnostite od psihoaktivni supstancii se mo{ne sloèn

socio-medicinski problem vo ~ie lekuvawe se vklu~eni
multiprofesionalni timovi (psihijatar, po potreba i drugi
profili specijalisti, psiholog, socijalen rabotnik, med. sestra i
dr). Lekuvaweto moè da se organizira vo bolni~ki, vonbolni~ki
i doma{ni uslovi i se odviva vo fazi, sekoga{ maksimano
prilagodeno na postoe~kite resursi na individuata koja e vo
tretman. Lekuvaweto vo sekoja od fazite pretstavuva kombinacija
na farmako, psiho i socioterapija, vo razli~en soodnos. Po~etokot
e odbeleèn so terapevtski postapki za detoksikacija na
organizmot od psihoaktivni supstancii, koga e dominanten
farmakolo{kiot tretman, a slednite fazi na stabilizacija i
odrùvawe na postignatata apstinencija, kako i na procesite na
rehabilitacija i resocijalizacija, do celosna socijalna
reintegracija se odvivaat niz razli~ni formi na psiho i
socioterapija.
Prevencija
Programite za prevencijata na zloupotreba na psihoaktivni

supstancii se neodvoivo povrzani so programite za ~uvawe i
unapreduvawe na mentalnoto zdravje na mladite i op{tata
populacija, pri {to e vaèn niven {to poran po~etok, kontinuiran
i konzistenten priod vo realizacijata, kako i aktivno vklu~uvawe
na celnite grupi vo nivnoto plairawe i realizacija.
Ovie programi denes se delat na:
1. Programi za namaluvawe na proizvodstvoto na psihoaktivni

supstancii,
2. Programi za namaluvawe na dostapnosta na psihoaktivni
supstancii,
3. Programi za namaluvawe na {tetite od upotreba na
psihoaktivni supstancii.
Sudsko-psihijatriski aspekti na zloupotreba i zavisnost od

psihoaktivni supstancii
Poradi opi{anite dejstva na psihoaktivni supstancii vrz

CNS no i vrz sevkupnoto psiho-fizi~ko odnesuvawe na li~nosta,
storuvaweto na krivi~ni dela pod dejstvo na nekoja psihoaktivna
supstancija e ~est predmet na sudsko-psihijatriska ekspertiza. Pri
toa e osobeno zna~ajno razgrani~uvaweto na vremeto na upotrebata
na psihoaktivnata supstancija, odnosno dali taa e upotrebena pred,
vo tek ili po storenoto delo, i osobeno kakvo bilo nejzinoto
vlijanie vrza deluvaweto na storitelot, vo smisol na negovata
presmetlivost vo odnos na storenoto delo (dali moèl da go sfati
zna~eweto na storenoto delo i dali moèl da upravuva so svoite
postapki).
1. Alkohol
Alkoholot e prisuten i vo krivi~nata i vo parni~na postapka,

a osobeno ~est vo soobra}ajniot travmatizam. Za sudskata
psihijatrija e vaèn podatokot dali i kolkava bila
koncentracijata na alkoholot vo krvta za vreme na izvr{uvaweto
na deloto ("tempore criminis") kako kaj storitelot, taka i kaj `rtvata.
Za taa cel se opredeluva koncentracijata na alkoholot vo krvta
(alkoholemija) i urinata i se presmetuva spored oderedena
formuli.
• Lesnoto pijanstvo pretsvuva alkoholemija od 0.5-1.5 grama

promili i e osobeno rizi~na faza za storitelite, bidej}i se
eufori~ni, samouvereni, samozadovolni, a pri toa konfliktuozni,
so naru{eno vnimanie i refleksi i inkordinacija vo dvoèwata;
• Srednoto te{ko pijanstvo e pri alkoholemija od 1.5-2.5
grama promili. Prisutni se brojni naru{uvawa na telesnite i
psihi~ki funkcii;
• Te{koto pijanstvo pretstavuva alkoholemija od 2.5-3.5 gram
promili, koga nastanuva i alkoholnata intoksikacija;
• Alkoholemijata nad 3.5-5.0 gram promili moè da predizvika
te{ko somatsko naru{uvawe, nekoga{ koma i smrt.
Prisustvo na zavisnost od alkohol ne ja osloboduva li~nosta

apriori od krivi~nata odgovornost, tuku se ceni sostojbata vo
momentot na ~inewe na deloto, t.e. dali vo toj moment bil i vo kakva
akutno alkoholizirana sostojba, kako i brojni drugi podatoci.
Ottuka, ekspertizata pretstavuva sloèn proces vo koj osven
alkoholemijata se analiziraat i brojni drugi va`ni aspekti.
Ve{toto lice e dol`no da se izjasni za presmetlivosta na
storitelot, vo raspon od presmetliv, preku bitno namalena
presmetlivost do celosno nepresmetliv.
2. Drogi
Pra{aweto za sudsko-psihijatriski problemi povrzani so

zloupotrebata i zavisnosta od drogi e isto taka va`no i delikatno
pra{awe. Lica {to zloupotrebuvaat i/ili se zavisni od drogi se
~esti storiteli na razni krivi~ni dela. Kako i za alkoholot taka
i za drogata ne postoi odgovornost se dodeka odnesuvaweto na onoj
{to ja zema drogata ne stane opasno za okolinata. Zavisnici od droga
vo pove}e fazi od svoeto bolno odnesuvawe moàt da vr{at
krivi~ni dela. I tuka, kako i kaj alkoholizmot vaì praviloto
actions liberae in causa (li~nosta sama se stava vo nepresmetliva sostojba
zemaj}i droga). Pri ekspertizata va`no e utvrduvaweto na
prisustvoto i koncentracijata na drogata vo organizmot, kako i
ostanatite okolnosti vo vrska so zloupotrebata ili zaisnosta od
drogi. I tuka samo dijagnoza zavisnosta od drogi apriri ne odlu~uva
za presmetlivosta, tuku treba da se zemat i brojni drugi elementi.
Taka, zavisnik koj vo momentot na ~inewe na deloto apstinira,
razli~no }e bide cenet od zavisnik koj bil vo akutno intoksicirana
sostojba od droga, ili od zavisnik koj bil vo sostojba na ostar
apstinencijalen sindrom. I ovoj pat ekspertizata pretstavuva
sloèn i delikaten proces koj treba da dade odgovor za
presmetlivosta na storitelot na relacija od presmetliv, preku
bitno namaleno do nepresmetliv.
Delovna sposobnost
Odreduvawe na delovna sposobnost kaj alkoholiziranite

sostojbi i sostojbi na zemena droga e delikaten problem, se odlu~uva
za sekoj slu~aj zasebno kako i za dadenata li~nost vo momentot na
utvrduvawe na delovnata sposobnost. Delovna sposobnost skoro
nikoga{ ne bila predmet na ve{ta~ewe kaj lice vo patolo{ki

napiena sostojba ili delirium tremens. Me|utoa, predelirantnata
sostojba poradi prisutnata sugestibilnost, t.n. profesionalniot
delirium (vo so~uvana orientacija kon sebe, a poremetena
vremenska, prostorna i kon drugi lica, alkoholi~arot moè na
svoeto rabotno mesto da potpi{uva kakvi bilo dokumenti) ili
traumatskiot delirium tremens vo sebe sodràt elementi za koi
podocna se bara mislewe za delovna sposobnost. Pri site navedeni,
kako i vo ostanati situacii na psihoti~ni manifestacii povrzani
so alkoholizmot, ne e mo`no da se dade uniformno mislewe, tuku e
neophodno da se prosledat site promeni na li~nosta, potoa da se
prosledat site psihopatolo{ki manifestacii vo vreme na ~inewe
na aktot, pa potoa da se pristapi kon davawe na ekspertsko mislewe.
Sosema e identi~na postapkata i vo situacii na zloupotreba i
zavisnost od drogi.
[IZOFRENIJA, [IZOTIPNI I
NALUDNIÂVI RASTROJSTVA
(Georgi âdlovski)
[IZOFRENIJA, [IZOTIPNI I NALUDNIÂVI

RASTROJSTVA
Vo ovoj dijagnosti~ki blok MKB-10 ja kalsificira

{izofrenijata, {izotipnite i naludni~avite rastrojstva koi vo
klasi~nite psihijatriski koncepcii se sfa}aa kako {izomorfni
sostojbi od najrazli~na etiopatogeneza:
1. [izofrenija
Paranoidna {izofrenija,
Hebefrena {izofrenija,
Katatona {izofrenija,
Nediferencirana {izofrenija,
Post{izofrena depresija,
Rezidualna {izofrenija,
Ednostavna {izofrenija (Simpleks {izofrenija),
Druga {izofrenija,
[izofrenija, nespecifizirana.
2. [izotipsko rastrojstvo
3. Perzistentni rastrojstva so naludni~avosti
Rastrojstvo so naludni~avosti,
Drugi rastrojstva so naludni~avosti,
Perzistentno rastrojstvo so naludni~avosti, nespecifi-
zirani.
4. Akutni i tranzitorni psihoti~ni rastrojstva
Akutni polimorfni psihoti~ni rastrojstva bez simptomi na

{izofrenija,
Akutni polimorfni psihoti~ni rastrojstva so simptomi na

{izofrenija,
Akutno psihoti~no rastrojstvo sli~no na {izofrenija,
Drugo akutno psihoti~no rastrojstvo glavno so naludni-
~avosti,
Drugi akutni i tranzitorni psihoti~ni rastrojstva,
Drugi akutni i tranzitorni psihoti~ni rastrojstva,
nespecifizirani.
5. Inducirani rastrojstva so naludni~avosti
6. [izoafektivni rastrojstva
7. Drugi neorganski psihoti~ni rastrojstva
8. Nespecifizirana neorganska psihoza
Spored DSM-IV, vo ovaa grupa se klasificirani slednive

rastrojstva:
1. [izofrenija,
2. [izofreniformno rastrojstvo,
3. [izoafektivno rastrojstvo,
4. Naludni~avo rastrojstvo,
5. Kratko psihoti~no rastrojstvo,
6. Inducirano psihoti~no rastrojstvo,
7. Psihoti~no rastrojstvo poradi op{tata zdravstvena
sostojba,
8. Psihoti~no rastrojstvo predizvikano od psihoaktivni
supstancii,
9. Nespecifizirano psihoti~no rastrojstvo.
1. [IZOFRENIJA
[izofrenijata pretstavuva grupa mentalni rastrojstva koi

se karakteriziraat so klini~ki polimorfizam, raznoobraznost vo
strukturata na {izofrenite simptomi i so razli~na evolucija i
prognoza. Spored Kaplan, toa e rastrojstvo koe e predizvikano od
nepoznati pri~ini, koe se karakterizira so psihoti~ni simptomi
koi zna~itelno go o{tetuvaat funkcioniraweto na li~nosta i koi
gi popre~uvaat ~uvstvata, misleweto i odnesuvaweto.
Istorijat
Terminot {izofrenija e relativno nov vo psihijatriskiot

jazik, iako hroni~nite psihoti~ni rastrojstva najverojatno
postoele u{te od ranite po~etoci na civilizacijata. Vo
predistoriskite vremiwa aberentnoto odnesuvawe na nekoi lu|e
bilo prepi{uvano na ma|epsni~ki i nareligiozni pretstavi, kako
i na zli sili koi go napadnale i go naselile ~ove~koto telo. Vo
sklop na takvite sfa}awa i lekuvaweto se sostoelo od vra~awe,
ma|epsni~ki rituali ili pak od dup~ewe dupki na ~erepot na
bolniot "za da izlezat lo{ite duhovi od mozokot". Duri mnogu
podocna, vo Anti~ka Grcija, Hipokrat na du{evnoto rastrojstvo
mu dava nekoi medicinski dimenzii, smetaj}i go za posledica na
bolniot mozok i na vnatre{nata neramnoteà me|u telesnite
sokovi.
Vo istoriskiot razvoj na konceptot za {izofrenijata moàt

da se oddelat nekolku periodi. Taka, do 18. vek rastrojstvoto ne e
tretirana kako nekoj poseben medicinski problem. Psihoti~nite
rastrojstva se opi{uvaat so terminot “ludilo”. Francuskiot
psihijatar Filip Pinel (F. Pinel), poznat po svoite reformi vo
psihijatrijata, veruval deka ludiloto (folie) e rezultat na bolniot
mozok i deka toa e predizvikano i od hereditarni i od egzogeni
nepovolni psiholo{ki faktori. Toj gi pravi i prvite nozografski
obidi vo psihijatrijata, delej}i gi rastrojstvata na nekolku grupi:
rastrojstva so naru{en intelekt, so rastroeni emocii ili pak so
rastroena volja. Se misli deka toa se prvite nasoki za idnata
bazi~na konceptualizacija na {izofrenijata koja zapo~nuva vo

po~etocite na 19. vek so belgiskiot psihijatar Benedikt Morel (B.
Morel), koj vo 1852 godina opi{uva edna mentalna bolest koja se
karakterizira so simptomi koi brgu doveduvaat do celosna
dezintegracija na li~nosta. Ja narekuva demencio prekoks (“demence
precoce”) mislej}i deka nejzinata evolucija odi kon intelektualna
deteorizacija ili kon rana demencija. Vo 1871 godina Heker (Hecker)
opi{uva drugo psihoti~no rastrojstvo koe evoluira od
melanholi~nost kon inkoherentnost i koe go narekuva hebefrenija.
Tri godini podocna Kalbaum (Kahlbaum, 1874) opi{uva edna psihoza
koja ja narekuva katatonija, a se karakterizira so intezivni
melanholi~ni ili mani~ni simptomi, kombinirani so konfuznost
i so stupor, prosledeni so fenomeni na katalepsija.
Kon krajot na 19. vek germanskiot psihijatar Emil Krepelin

(E. Kraepelin, 1856-1926) go najavuva noviot moderen koncept za
{izofrenijata. Toj opi{uva edno mentalno rastrojstvo koe se javuva
vo mladata vozrast, a se odlikuva so kompletna dezorganiziranost
i koe brgu evoluira vo "demencija". Rastrojstvoto, sli~no na Morel,
go narekuva Dementio praecox. Vo ~etvrtata edicija na svojot
psihijatriski u~ebnik nasloven kako "Traite de Psychiatry", 1893 godina
(koj doìvuva pove}e od 20 izdanija i koj vo prvata ~etvrtina na
minatiot vek bil osnoven u~ebnik po psihijatrija vo Evropa), toj
klasificira pove}e mentalni rastrojstva vo edna grupa bolesti
koi gi narekuva "Degenerativni psihi~ki procesi" ("Processus
psychique degeneratifs"). Me|u niv se demencijata prekoks (koja
korespondira so hebefrenijata na Heker), katatonijata (na
Kalbaum) i paranoidnata demencija kako nov entitet. Ranata
demencija ja definira kako endogena bolest koja se karakterizira
so perturbacii vo emocionalniot ìvot i so rastrojstva vo
psihomotilitetot koja doveduva do brza deterioracija na li~nosta.
[vajcarskiot psihijatar Eugen Blojler (E. Bleuler, 1857-1939)

pravi revizija na Krepelinoviot koncept za ranata demencija,
somnevaj}i se vo homogenosta na entitetot i vo etiopatogenetskite
mehanizmi. Vo 1911 godina toj go predlaga terminot {izofrenija
vo koj bi bile opfateni i demencijata prekoks, hebefrenijata,
katatonijata, simpleks formata i paranoidnata psihoza. Vo
prvi~niot koncept toj ne zboruva za edna bolest, za {izofrenija,
tuku za grupa bolesti, odnosno za {izofrenii, bidej}i, spored nego,
toa e heterogena grupa bolesti so razli~ni fenomenologii,

evolucii i prognozi. Predloèniot termin e kovanica od gr~kata
terminologija "schizis" (rascep) i "phrenos" (du{a, um), so {to se
izrazuva osnovnata fenomenologija i ishodot na bolesta ("rascep
na umot"). Vo 1950 godina germanskiot psihijatar Kurt [najder (Kurt
Schneider, 1887-1967) terminot "grupa {izofrenii" go zamenuva so
{izofrenija. Se misli deka [najderoviot opis na psihoti~nite
simptomi go trasiraat patot kon modernite dijagnosti~ki
kriteriumi koi deneska se pretstaveni preku dijagnosti~ko-
klasifikacionite sistemi MKB-10 i DSM-IV.
Epidemiologija
Spored istraùvawata na SZO, {izofrenijata e univerzalna

bolest so relativno ednakvi frekfencii vo razli~nite
sociokulturni sredini. Prevalencijata na rastrojstvoto (broj na
slu~ai koi se prisutni vo edna specifi~na populacija vo dadeno
vreme ili vremenski interval) vo tekot na ìvotot e proceneta na
okolu 1% (od 1, 0% do 1, 9%), dodeka incidencijata (broj na novi
slu~ai vo dadena populacija, voobi~aeno na 1 000 lu|e) e mnogu
pomala od onaa na prevalencijata i se dviì me|u 0, 4 do 0, 7 promili
(i do 1, 5 promil ako se smeta samo populacijata nad 15-godi{na
vozrast). I pokraj izrazito smaleniot broj na hospitalizirani
bolni (kako rezultat na sovremenata farmakolo{ka terapija)
re~isi edna tretina od bolni~kiot psihijatriski postelen fond
otpa|a na {izofrenite bolni. Ednakvo e zastapena i kaj dvata pola
(1: 1), vo site sredini i kaj site rasi. Rastrojstvoto naj~esto se javuva
vo mladata vozrast, me|u 15 i 35 godini (50% pod 25 godini), dodeka
e mnogu retka pred 10 i po 40-godi{nata vozrast. Kaj maìte po~esto
po~nuva vo pomladata vozrast i toga{ rastrojstvoto ima polo{a
evolucija i prognoza.
Spored nekoi ekonomski presmetki, tro{ocite za lekuvaweto

na {izofrenijata bi bile {est pati pogolemi otkolku onie koi se
potrebni za lekuvawe na srceviot infarkt. Rastrojstvoto ima
hroni~en tek i premorbidnite disfunkcii, kognitivniot deficit
i negativnite simptomi ja onesposobuvaat li~nosta za nekoi
pogolemi socijalni funkcionirawa, {to pak se odrazuva vrz
finansiskite tro{oci potrebni za lekuvawe i za rehabilitacija
na bolnite. Vo sporedba so op{tata populacija i stapkata na
smrtnost kaj bolnite od {izofrenija e za dvapati pogolema (okolu

10% od mortalitetot otpa|a na suicid).
Etiopatogeneza
Etiolo{kite i patogenetskite hipotezi za mentalnite

rastrojstva otsekoga{ bile paralelni so mo`nostite za objektivno
ispituvawe na mozo~noto tkivo i na mozo~nite funkcii. Zatoa, se
u{te postojat mno{tvo etiopatogenetski hipotezi koi se obiduvaat,
sekoj na svoj na~in, da gi objasnat {izofrenite rastrojstva. Naj~esto
tie govorat za odredeni rizi~ni faktori koi bi moèle direktno
ili indirektno da pokrenat nekoi etiopatofiziolo{ki mehanizmi
koi }e dovedat do nekoe mentalno rastrojstvo.
Spored Kaplan, etiopatogenetskite hipotezi moàt da se

grupiraat vo dve grupi koi vsu{nost pretstavuvaat dva razli~ni
koncepta: {izofrenijata kako nevrorazvojno rastrojstvo i (ili)
{izofrenijata kako nevrodegenerativno rastrojstvo. Spored
prviot koncept, rastrojstvoto e gre{ka vo normalniot razvoj na
mozokot, a spored vtoriot, toa e posledica na nekoi patolo{ki
faktori koi go alteriraat dotoga{ zdraviot mozok.
Samo od didakti~ni pri~ini etiopatogenetskite mehanizmi

se grupiraat vo nekolku grupi: biolo{ki, psiholo{ki i
sociolo{ki koi zaemno vlijaat vrz subjektot i koi vo nekoi pogodni
konstelacii go predizvikuvaat rastrojstvoto:
I. BIOLO[KI KORELATI NA [IZOFRENIJATA
1. HIPOTEZI ZA GENETSKA USLOVENOST
Razmisluvawata za genetskata uslovenost na {izofrenijata

datiraat od poodamna. U{te Krepelin vo svoeto delo Dementia Praecox
et Paraphrenia (1919) pri~inite na zaboluvaweto gi bara vo naslednite
faktori. Podocne`nite studii, osobeno na semejstvata i
monozigotite, gi potvrduvaat negovite somnevawa i ja
reafirmiraat hipotezata za genetskata uslovenost na
rastrojstvoto. Hipotezata za genetskata uslovenost se proveruva
niz studiite na semejstva, bliznaci, adoptirani deca itn. "linkage"

studii:
a. Studii na semejstva
Studiite na semejstva ukaùvaat na mo{ne sloèn genetski

tip na nasleduvawe, pri {to genot moè da bide i recesiven i
dominanten. Verojatno se raboti za poligenetski tip na
nasleduvawe i pokraj toa {to do denes nieden poznat model na
nasleduvawe ne gi zadovoluva site objasnuvawa. Spored sovremenite
soznanija, {izofrenijata ne se nasleduva kako bolest, tuku so
nasledstvoto se prenesuvaat nekoi licani i nekoj poseben kvalitet
na li~nosta, koi vo zavisnost od konstelacijata na zafatenite geni
i od vlijanieto na sredinata moàt da predizvikaat rastrojstvo.
b. Studii na bliznaci
Mnogubrojnite istraùvawa pokaùvaat deka konkorda-

ntnosta kaj monozigotite e zna~itelno pogolema otkolku kaj
heterozigotite, so {to so sigurnost se potvrduva genetskata
uslovenost na rastrojstvoto. Spored istraùvawata na Gotsman (I.
Gottesman), rizikot od zaboluvawe od nekoj oblik na {izofrenija
vo tekot na ìvotot bi bil sleden:
Rizik na zaboluvawe od {izofrenija spored Gotsman

Op{ta populacija 1%
Treta generacija na srodstvo 2%
Vtora generacija na srodstvo
Tetki, strikovci 2%
Vnuci 4%
Polubra}a, polusestri 6%
Roditeli i prv stepen od srodstvo: deca - 13%, bra}a i sestri-

9% i bra}a i sestri i eden bolen roditel - 17%
Heterozigotni bliznaci 17%

Roditel 6%
Monozigotni bliznaci 48%
Konkordantnosta i kaj drugite istraùvawa se dviì od 38 do

82% kaj monozigotite i od 9 do 15% kaj heterozigotite. Me|utoa,
samiot fakt {to konkordantnosta kaj monozigotite ne e 100%,
govori za vlijanieto i na drugite negenetski faktori vo
patogenezata na rastrojstvoto.
v. Studii na adoptirani deca:
Studiite na adoptirani deca pokaùvaat deka rizikot od

zaboluvawe od {izofrenija e mnogu pogolem kaj adoptiranite deca
~ii biolo{ki roditeli boleduvale od istoto rastrojstvo, dodeka
rizikot od zaboluvawe na deca od zdravi roditeli, a adoptirani od
{izofreni roditeli e kako i kaj op{tata populacija.
g. "Linkage" studii:
Preku t. n. "linkage" studii se do{lo do zaklu~ok deka genite za

{izofrenija se nao|aat na pove}e aleli i nivnata ekspresija e
mo`na i pokraj parcijalnata rekombinacija na nizata od
geneti~kite parovi. Spored niv, nasleduvaweto e mo{ne
kompleksno i zavisi od pove}e receptorski suptipovi koi se
nasleduvaat so pove}e aleli.
2. HIPOTEZI ZA MORFOLO[KI PROMENI NA MOZOKOT
Razmisluvawata za odredeni morfolo{ki promeni kaj

bolnite od nekoi mentalni rastrojstva datiraat negde od krajot na
devetnaesettiot vek, a se intenziviraat vo prvata ~etvrtina od
dvaesettiot pod vlijanie na mo{ne vlijatelnite nevroanatomi kako
{to bile Grizinger, Virhov, Alchajmer i drugi. Golem kvalitet
vo nevroanatomskite istraùvawa donesuvaat novite rentgenski i
vizuelni tehniki (CT, MRI, PET, Single-photon emission computed
tomography, Functional MRI, MR spectroscopy) koi "in vivo" go prikaùvaat
mozokot i negovite strukturi vo poedine~ni specifi~ni mozo~ni
regioni i vo nivnata morfologija i vo nivnite nevrohemiski i
metaboli~ni aktivnosti:
a. Pro{iruvawe na komorniot sistem i na kortikalnite

sulkusi
Me|u prvite rezultati od nevroanatomskite istraùvawa bile

zapazuvawata za odredeni morfolo{ki anomalii na komorniot
sistem kaj bolnite od {izofreni rastrojstva. Taka, na{le
pro{iruvawe na mozo~nite komori kako rezultat na sekundarnata
atrofija na nevronite koi se nao|aat okolu niv ili pak na
generalizirana redukcija na mozo~noto tkivo. Promenite ne se
povrzani ni so vremetraeweto na bolesta, vremetraeweto na
nevrolepti~nata terapija, prethodnata elektrokonvulzivna
terapija, nitu pak so vozrasta na bolniot. Kaj bolnite kade {to se
najdeni takvi pro{iruvawa vo najgolem procent dominiraat
negativni (deficitarni) simptomi.
b. Anomalii na limbi~niot sistem
Istraùvawata ukaùvaat i na zgolemen procent na odredeni

anomalii na limbi~niot sistem, osobeno na hipokampusot,
entorinalniot korteks, amigdalniot kompleks, na predniot
cingularen i na parahipokampalniot region, strukturi koi se
mo{ne bitni vo fiziologijata na memoriraweto (hipokampusot),
vnimanieto (predniot cingularen region), emocionalnata
ekspresija i socijalnata komunikacija (amigdalniot kompleks).
Otkriena e abnormalna kleto~na orientacija i laminacija,
redukcija vo goleminata i vo brojot na kletkite (osobeno na
piramidalnite kletki), otsustvo na kleto~en polaritet, patolo{ka
orkestracija i kleto~na migracija od ventrikulite kon mozo~niot
korteks, redukcija na nevronalniot denzititet i dr. Interesno e
deka rastrojstvata se proporcionalni so stepenot na bogatstvoto
na {izofrenata simptomatologija.
v. Prefrontalen korteks
Kako {to e poznato prefrontalniot korteks e odgovoren za

mnogu soficitarni ~ove~ki funkcii. Vo nego se sodràni mno{tvo
heteromodalni asocijacii odgovorni za integracija na
pristignatite informacii od drugite kortikalni i supkortikalni
strukturi, za funkcijata na rabotnata memorija i za skladiraweto
na aktuelnite informacii, za odrùvaweto na vnimanieto i za
emocionalnata ekspresija.
Nekoi CT-studii pokaùvaat prefrontalna atrofija kaj

bolnite od {izofrenija, dodeka MRI istraùvawata indiciraat
odredeno namaluvawe na volumenot na prefrontalnite strukturi.
Studiite so "imaging" tehniki ukaùvaat na namaluvaweto na
perfuzijata vo frontalniot lobus, dodeka, pak, PET istraùvawata
pokaùvaat namaluvawe na koristewe na glikozata i redukcija na
krvniot protok vo prefrontalnite strukturi.
g. Striatum
Striatumot, koj e sostaven od kaudatum, putamen, globus

palidum, supstancija nigra i od akumbens, e odvoden centar na
korteksot koj ima primarna uloga vo egzekucijata na motornite
programi. Ponovite istraùvawa ukaùvaat i na odredena uloga
na ovie strukturi vo kognicijata. Disfunkcijata na bazalnite
ganglii fenomenolo{ki e povrzana so stereotipii, diskinezii,
katatoni fenomeni i so kognitiven deficit. Kaj postmortem
nevropatolo{kite studii kaj {izofreni subjekti pronajdeno e
namaluvawe na totalniot volumen na s. nigra, gl. palidum, redukcija
na nevronite vo n. akumbens i dr.
d. Nevronalni mreì
Kortikokortikalnite i kortikosupkortikalnite nevronalni

mreì se vklu~eni vo izvr{uvawe na bihejvioralnite programi koi
primarno se rastroeni kaj {izofrenijata, osobeno prefrontalnite
kortikalni internevroni i nevronskite kola koi gi povrzuvaat
strukturite od prefrontalniot korteks i od limbi~niot sistem.
Se misli deka koja bilo izolirana lezija vo nevronalnata mreà
se reperkutira vo nejzinoto celosno funkcionirawe. Postojat
istraùvawa koi tvrdat deka disfunkcijata vo nevronalnite mreì
vo prednite regii na bazalnite ganglii doveduvaa do psihoti~ni
simptomi, dodeka disfunkcijata vo dorzolateralnite
prefrontalni mreì e odgovorna za deficitarnite simptomi.
3. NEVROHEMISKI HIPOTEZI
Transmisijata na signalot niz sinapsite i negovata obrabotka

vo kletkata involvira kompleksni biohemiski slu~uvawa koi
tro{at golema energija, a vklu~uvaat i genetska ekspresija, sinteza

i degradacija na proteinite. Disfunkciite vo ovie biohemiski
procesi moè da se reperkutiraat vo manifestacija na psihoti~ni
sodrìni.
Site nevrohemiski hipotezi moàt da se klasificiraat vo

dve grupi:
1. hipotezi koi poa|aat od pretpostavkata deka {izofrenite
rastrojstva rezultiraat od odreden deficit ili pak od
hiperaktivnost vo nevrotransmiterskiot sistem, osobeno na nivo
na dopaminot, dopaminskite receptori i serotoninot i
serotonergi~nite receptori i
2. hipotezi koi smetaat deka {izofrenijata e provocirana od
nekoi rastrojstva na metaboli~kite procesi vo mozokot, od nekoi
metabolni patolo{ki nus produkti, nare~eni {izotoksini, koi bi
bile odgovorni za {izofrenata fenomenologija.
a. Dopaminska hipoteza
I najnovite egzaktni istraùvawa (“imiging” i “PET” studii) ja

potvrduvaat sega ne ba{ novata hipoteza za zgolemenata aktivnost
na dopaminergi~kiot sistem vo poedine~ni regioni na centralniot
nerven sistem, osobeno vo mezolimbi~nite i vo mezokortikalnite
dopaminergi~ki strukturi kaj bolnite od nekoe {izofreno
rastrojstvo. Hiperdopaminergijata nastanuva od zgolemuvawe na
osetlivosta na postsinapti~kite dopaminski D2 receptori
(hipersenzibilnost), od zgolemuvawe na nivniot broj na
postsinapti~kata membrana (zgolemena gustina na receptorite) ili
pak od ekcesivno osloboduvawe na dopaminot od aksonskite
zavr{oci na dopaminergi~nite nevroni. Hiperdopaminergijata e
vo pozitivna korelacija so floridnosta na {izofrenata
fenomenologija i so terapiskite efekti na antipsihoticite od
dvete generacii. Vo ponovo vreme istraùva~ite go naso~uvaat
vnimanieto i kon dopaminskite D4 receptori, bidej}i nekoi
antipsihotici od vtorata generacija, kako klozapinot, golem del
od svoeto antipsihoti~no dejstvo go ostvaruvaat i preku nivnata
inhibicija.
Klasi~nata dopaminska hipoteza za hiperergija na

dopaminergi~niot sistem vo ponovo vreme trpi odredeni izmeni
so noviot t. n. dvonaso~en model za dopaminergi~nata disfunkcija

kaj {izofrenijata. Hipotezata govori za moèn deficit na
dopaminot vo prefrontalniot korteks (hipodopaminergija) i
dopaminska hiperergija vo striatumot. Dopaminergi~niot deficit
vo prefrontalniot korteks bi bil involviran vo produkcijata na
negativnite simptomi, dodeka zgolemenata dopaminergi~na
aktivnost vo striatumot i vo mezolimbi~niot sistem so
pozitivnite ili produktivni {izofreni simptomi. Smalenata
dopaminergi~ka aktivnost vo prefrontalniot korteks doveduva do
zgolemena dopaminergi~ka aktivnost vo supkorteksot.
b. Serotoninska hipoteza
Povrzanosta me|u serotonergi~nata nevrotransmiterska

aktivnost i {izofrenijata e od postar datum, od po~etocite na
pedesettite godini na minatiot vek, otkako se zapazeni
psihodeli~nite efekti na nekoi psihozomimetici koi imaat
indolaminska (LSD) ili feniletilaminska gradba (kako {to e
meskalinot), mo{ne sli~na na serotoninot, koi se vrzuvaat za
serotoninskite 5-HT2 receptori. I nekoi transmetilacioni
produkti koi spored strukturata se mnogu sli~ni so serotoninot
moàt da predizvikaat psihozi koi po svojata fenomenologija li~at
na {izofrenijata.
Bogatata inervacija na frontalniot korteks i

nalimbi~niot sistem so serotonergi~ni nevroni i involviranosta
na ovie pati{ta vo regulacijata na mno{tvo kompleksni funkcii
pridonesuva za aktualizacija na hipotezata vo etiopatogenezata na
{izofrenijata, osobeno po voveduvaweto na antipsihoticite od
vtorata generacija vo terapijata na {izomorfnite psihozi koi za
razlika od konvencionalnite nevroleptici dosta uspe{no vlijaat
i vrz neproduktivnite formi na rastrojstvoto reduciraj}i gi
negativnite simptomi. Bidej}i tie efikasno gi blokiraat 5-HT2A
receptorite vo prefrontalnite kortikalni strukturi na mozokot,
bi bilo logi~no da se postavi i hipotezata za zgolemenata
serotoninska receptorska senzibilnost na 5-HT2A i 5-HT2C
receptorite kaj bolnite od {izofrena psihoza, osobeno pri
neproduktivnite psihozi, kade {to glavno dominiraat negativnite
simptomi.
v. Noradrenergi~na hipoteza
Noradrenergi~nata hipoteza pretpostavuva deka kaj

{izofreni-jata postoi hiperaktivnost i na noradrenergi~niot
nevrotransmiterski sistem vo proekciite koi poa|aat od lokus
ceruleus do mozo~noto steblo, korteksot i cerebelumot, pri {to
doa|a do preosetlivost na senzornite stimulsi i do
iskrivolo~uvawe na realnite senzorni percepcii, {to rezultira
so floridna {izofrena simptomatologija. Pove}eto
konvencionalni i re~isi site antipsihotici od vtorata generacija
vlijaat inhibitorno i vrz -1 i pomalku vrz -2 noradrenergi~kite
receptori, so pozitivna korelacija me|u inhibicijata i
antipsihoti~niot u~inok.
g. Gabaergi~na hipoteza
Idejata za vlijanieto na GABA-ergi~niot sistem vo

patogenezata na {izofrenijata poa|a od nejzinata inhibitorna
uloga vo centralniot nerven sistem, odnosno od pretpostavkata deka
kaj {izofrenijata moèbi ne postoi mo`nost dovolno da se
inhibiraat nekoi patolo{ki ekcitatorni procesi koi
pridonesuvaat za pojavata na psihoti~ni {izomorfni pozitivni
simptomi. Somnevaweto go zgolemuva i relativnata terapiska
uspe{nost na benzodijazepinite vo redukcijata na nekoi psihoti~ni
simptomi kaj nekoi podgrupi na {izofrenija. Tie, kako {to e
poznato, se agonisti na GABA so ~ii receptori i hlorniot kanal
go so~inuvaat t. n. BZD-GABA-jonski kanal kompleks.
d. Nevropeptidna hipoteza
Vrz baza na pove}e eksperimentalni i klini~ki iskustva so

mozo~nite peptidi moè da se postavat hipotezite za zgolemena
aktivnost na endogenite opijati vo centralniot nerven sistem kaj
bolnite od {izofrenija i (ili) rastrojstva na ²-endorfinata
fragmentacija.
|. Glutamat i N-Methyl-D-aspartate receptor hipoteza
Povrzuvaweto na glutamatot i na NMDA receptorot vo

patogenezata na {izofrenijata proizleguva od sli~nosta me|u
fenilcikladinot (PCP) psihozite i psihoti~nite fenomeni kaj

{izofrenijata. Poznato e deka PCP e nekompetitiven antagonist
na NMDA receptorite i deka predizvikuva psihoti~ni sostojbi so
konceptualna dezorganizacija, auditivni halucinacii, deluzivni
idei i sonegativni simptomi (koi se karakteristi~ni i za
{izofrenijata). Kaj odreden procent na bolni od {izofrenija
pronajdeno e namaluvawe na koncentracijata na glutamatot vo
cerebrospinalniot likvor i zgolemuvawe na brojot na NMDA
receptorite, kako i namaluvawe na glutamatot vo neokorteksot vo
postmortem studiite.
4. NEVROIMUNOVIRUSNI HIPOTEZI
Spored nevroimunovirusnata hipoteza, ranite virusni

infekcii za vreme na perinatalniot ili na raniot postnatalen
razvoj doveduvaat do razli~ni morfolo{ki promeni na nivo na
mozo~nite nevroni koi vodat kon mozo~na disfunkcionalnost koja
podocna moè da se manifestira so {izofreni simptomi. Se misli
deka infekcijata so retrovirus A moè da se nadgradi na genomot
i da ja promeni ekspresijata na genite i da gi svrti kon {izofren
razvoj. Ako subjektot e genetski determiniran za {izofreno
rastrojstvo, imunulo{kiot odgovor moè da rezultira so voved vo
{izofrenata psihopatologija.
5. INTEGRATIVEN PSIHOBIOLO[KI MODEL NA [IZOFRENIJATA
Najnovite istraùvawa vo domenot na biolo{kata

psihijatrija se naso~eni kon mo`nata integracija na
nevroanatomskite i nabiohemiskite hipotezi vo eden seopfaten
model koj bi moèl da odgovori na pove}e pra{awa koi ostanuvaat
neodgovoreni zad sekoja hipoteza koga etiopatogenetskiot problem
se posmatra samo od nejzin agol. Spored modelot na Mirski i na
Dankan (Mirsky, Duncan, 1986), {izofrenoto rastrojstvo e rezultat
na interreakcijata me|u genetskite faktori, razvojot i stresot:
1. Genot ja kreira vulnerabilnosta za {izofrenija menuvaj}i

go najraniot embrionalen razvoj, formiraj}i nevrobiolo{ki
supstrat na nivo na mozo~niot nevron koj pretstavuva fundament

za podocne`noto {izofreno rastrojstvo;
2. Razvojot na subjektot vlijae na pove}e na~ini:

komplikaciite vo tekot na bremenosta i pri poroduvaweto (koi
spored epidemiolo{kite studii se slu~uvaat ~esto kaj bolnite od
{izofrenija) ednakvo moàt da pridonesat vo formiraweto na
mozo~ni anomalii, bidej}i vodat do hipoksija na odredeni
strukturi vo mozokot, osobeno vo hipokampusot;
3. Stresot se interponira vo sloènite interreakcii me|u

biolo{kiot supstrat i razvojnite specifi~nosti. Amplitudata na
mozo~nite anomalii kaj vulnerabilniot subjekt go determinira
kvantitetot na stresot koj e potreben da deklan{ira edno
{izofreno rastrojstvo.
6. NEVRORAZVOJNA HIPOTEZA
Hipotezata na Mirski i na Dankan posluìla za razvoj na t.

n. "nevrorazvojna hipoteza" za {izofrenijata, spored koja (sli~no
na prethodnata) genetskite specifi~nosti, zdruèni so prenatalni,
perinatalni i so neonatalni faktori, provociraat patogenetski
procesi koi gi o{tetuvaat mozo~nite strukturi. Patogenetskite
dejstva se slu~uvaat vo najranata faza na razvojot na centralniot
nerven sistem i tie provociraat odredeni morfolo{ki o{tetuvawa
na mozo~noto tkivo. Spored postarite hipotezi, morfolo{kite
anomalii, so tekot na vremeto, nemaat tendencija kon progresivno
vlo{uvawe (t. n. "stati~en razvoj" na o{tetuvawata), dodeka spored
ponovite, strukturalnite lezii vo mozokot nastanati za vreme na
razvojot na centralniot nerven sistem podocna, so razvojot,
pretrpuvaat odredeni progresivni promeni.
II. PSIHOSOCIJALNI KORELATI

NA [IZOFRENIJATA
Spored psihosocijalnite teorii, psiholo{kite traumi vo

tekot na ìvotot, osobeno vo detstvoto, doveduvaat do neuspe{na
organizacija na li~nosta i vlijaat vrz nejziniot razvoj i vrz

nejzinata dinami~na povrzanost. Me|u niv najaktuelni se onie
koncepcii koi rastrojstvata gi posmatraat niz sloèniot
psihodinami~en razvoj, preku deficitot vo doverbata i sigurnosta,
preku vlijanieto na semejnata situacija i na strukturata na
semejnite odnosi:
1. Psiholo{ki faktori
a. Deficit na psihi~kite funkcii

Kaj bolnite od {izofrenija rastroena e sposobnosta za
koncentrirawe kon nadvore{nite stimulsi koi baraat odgovor.
Zatoa tie komuniciraat so neadekvatni i bizarni odgovori koi ne
se vo soglasnost so stimulsot i so negovata sodrìna. Za da se
odbranat od vnatre{nata nesigurnost i anksioznost koi se
predizvikani od mno{tvo irelevantni sodrìni, bolniot se
koristi so slednive mehanizmi:
1. ne vodej}i smetka za realnosta, odgovara neadekvatno na
nadvore{nite stimulsi ili pak
2. se povlekuva vo sebe, vo svojot vnatre{en (siguren) svet, vo
svoite psihoti~ni imaginacii i doìvuvawa i vo sostojba na
apati~nost, abuli~nost i autizam si go ìvee svojot bolen ìvot.
b. Psihodinamski koncepcii
Spored Frojd, se raboti za celosna regresija na libidoto od
nadvore{nite objekti i toa do stadium na primarniot narcizam,
vo koj seu{te ne e dojdeno do diferencirawe na poedine~nite
instanci ili sistemi na mentalnata struktura, niti pak e izvr{ena
diferencijacija me|u li~nosta i sredinata (me|u vnatre{noto i
nadvore{noto). Kaj {izofrenijata Egoto celosno se povlekuva od
nadvore{niot svet i nastojuva na eden sosema drug na~in povtorno
da vospostavi objektivni odnosi so realnosta.
v. Deficit na doverba i sigurnost

Spored ovie teorii, {izofrenite rastrojstva rezultiraat od
nemo`nosta da se razvijat ~uvstvata na sigurnost i doverba, bidej}i
u{te vo najranoto detstvo, od nekoi nepoznati pri~ini, do{lo do
zabavuvawe ili do stopirawe na normalniot psihodinami~en razvoj.
g. Koncepcii za semejna uslovenost

Semejstvoto vlijae na nekolku na~ini:
Preku deprivacija od strana na majkata ili neadekvatno

maj~instvo, osobeno vo raniot oralen razvitok, {to bi dovelo do
fiksacija na toj stadium. Ottamu i nazivot „narcisti~ka nevroza",
bidej}i taa bi bila rezultat na regresijata na narcizam, koga se
izgubeni sposobnostite za objektalni odnosi, {to doveduva do
dezintegracija na Egoto. Istite odnosi moàt da dovedat i do
odredeni te{kotii za vreme na falusnata faza, pa ottamu i
podocne`nite psihoti~ni nastranosti vo seksualnoto odnesuvawe
na bolniot;
• Obratna uloga na roditelite, odnosno silna i posesivna
majka i slab i nezrel tatko;
• Negativna (patogena) uloga na celoto semejstvo koe ja
izgubilo svojata integrativnost i harmoni~nost. Pove}eto stu-
dii na semejstva na bolni od {izofrenija pokaùvaat golem pro-
cent na haoti~ni i rigidni semejstv koi ne se sposobni za
prenesuvawe na pozitivnite emotivni naboi na sopstvenite deca.
2. Sociolo{ki faktori
I sociolo{kite faktori moàt da se grupiraat vo nekolku

grupi:
a. Semejni faktori
Spored nekoi epidemiolo{ki studii, bolnite ~ii roditeli
pokaùvaat silna ekspresija na emociite imaat pove}e stapki na
relaps od onie ~ii roditeli imaat poslaba ekspresija (Kaplan)
b. Ekolo{ki faktori
Ekolo{kite faktori gi opfa}aat ~ovekovite ìveali{ta. Vo
pra{awe se takvi specifi~nosti na prirodnite faktori koi moàt
direktno da predizvikaat odredeni mentalni rastrojstva. Me|u niv
se spomenuva kvalitetot na ishranata (nejzinoto siroma{tvo so
minerali i so vitamini).
v. Socijalna struktura
Pod ovoj poim se podrazbiraat site institucii vo op{testvoto
vo koi se grupiraat poedincite. Me|u tie institucii primarna
uloga igra semejstvoto vo koe li~nosta go izgraduva sopstveniot
identitet. Poseben akcent se stava vrz necelosnata i izopa~ena

bra~na zaednica vo koja dominiraat disharmoni~ki odnosi vo koi
li~nosta treba da sozreva. Se naglasuva patogenata uloga na
preterano dominantnata majka i pasivniot tatko, roditelskite
konflikti, nekompletno semejstvo i dr. Od golema va`nost e i
profesionalnata sredina vo koja poedinecot minuva golem del od
svojot ìvot, od negovoto zanimawe od koe zavisi negovata
ekonomska egzistencija i od mnogu drugi socijalni parametri. Taka,
postojat odredeni zapazuvawa za pogolema frekvencija na bolesta
kaj posiroma{nite semejstva. Objasnuvawata se vo nemo`nosta (ili
vo pomalata mo`nost) na majkata, poradi siroma{tijata, da se griì
za svoite deca, za pogolema frekvencija na mentalni rastrojstva
pri odredeni profesii i sli~no.
g. Antropolo{ko-kulturni faktori
Ovie faktori gi opfa}aat odnosite vo supkulturata, nejzinata
tradicija, obi~aite, tabuata i feti{izirawata.
Klini~ka slika
[izofrenijata se karakterizira so rastrojstvo skoro na site

psiholo{ki funkcii, osven na inteligencijata (koja dolgo vreme
ostanuva intaktna), pameteweto i na svesta:
1. Vo mislovnata sfera dominira konkretno, simboli~no,

regresivno, disocirano i haoti~no mislewe. Poedine~ni pottipovi
se karakteriziraat i so najraznovidni deluzivni idei.
a) Vo formalniot del na mislovniot proces se opservira:

• o{tetuvawe na sposobnosta za apstrakcija i za generali-
zacija (konkretno, simboli~no, regresivno, infantilno ili ha-
oti~no mislewe) ;
• disociranost (dezorganiziranost) na mislite od
razli~en stepen, so slabost vo kontiutetot na ideite i so ~esto
prefrlawe od edna na druga misla;
• raspad na mislite („salata od zborovi") ili t. n.
"ideaciska disocijacija";
• zabavuvawe na mislovniot proces i blokirawe na
mislite;
• siroma{tvo vo sodrìnata na govorot i ~udno

(bizarno) verbalno odnesuvawe ili agramatizam ili telegramsko
mislewe, so gubewe na sposobnosta za vodewe na ideite do
krajnata cel; •odzemawe na sopstvenite misli (eho na mislite) i
~uvstvo deka nekoj ot strana mu gi „~ita" mislite;
• neologizmi.
b) Sodràjnite promeni se manifestiraat so:

• deluzivni (naludni~avi) idei so paranoidni, religi-
ozni ili so interpretativni sodrìni.
2. Vo emocionalno-afektivnata sfera po~esto se zabeleùva

atimija, anhedonija, emocionalna ambivalencija, autizam,
mislovno-afektivna disocijacija (paratimija), afektivno-mimi~ka
disocijacija (paramimija) ;
3. Vo volevonagonskite dinamizmi se opservira:

• slabeewe na volevonagonskite dinamizmi (hipo i
abulija) ;
• namaluvawe na incijativata;
• stereotipii;
• negativizam;
• nepredvidlivo odnesuvawe i impulsivnost;
• ambivalentnost i ambitendentnost;
• zgolemena sugestibilnost;
• katatoni rastrojstva (svojstveni samo za katatonata
{izo-frenija, kako {to e voso~na svienost, katalepsija, eholalija
i ehopraksija, kataton stupor) ;
• oslabuvawe na nagonite, osobeno na onie koi se
povrzani so osnovnite ìvotni dinamizmi (ishrana, socijalnost,
seksualnost).
4. Iskrivenoto doìvuvawe na sopstvenoto Ego (rascep na

Egoto) klini~ki se manifestira preku promenetiot odnos kon
realnosta i kon sopstvenoto doìvuvawe (autisti~nata li~nost
edinstveno e pot~ineta na sopstvenite psihopatolo{ki i
autisti~ni fantazmi bidej}i go izgubila realitetot me|u nejziniot
vnatre{en psihi~ki ìvot i nadvore{niot realitet).
5. Od rastrojstva na percepciite za {izofrenijata se karakte-

risti~ni halucinaciite (naj~esto slu{ni, no mo`ni se i taktilni,
olfaktivni i gustativni, osobeno ako se povrzani so odredeni
naludni~avi paranoidni idei). Prisutnosta na olfaktivni i na
gustativni halucinacii bez akusti~ki treba da dovede do somnenie
za simptomatska psihoza.
MKB-10 simptomite gi deli vo dve grupi vo koi simptomite

se grupirani na tri nivoa:
A. Prva grupa:
1. emitirawe misli (eho na misli) i halucinacii
2. naludni~ava kontrola vrz odnesuvaweto
3. slu{ni halucinacii koi go komentiraat odnesuvaweto na
bolniot ili diskutiraat me|u sebe za nego.
B. Vtora grupa:
1. neadekvaten ili ugasen afekt (atimija)
2. prekin na mislite ili ufrluvawe tu|i misli
3. naludni~avi idei so ili bez slu{ni haluinacii
Me|u najprakti~nite podelbi na {izofrenite simptomi vo

klini~ki i vo terapiski celi e onaa koja {izofrenata
fenomenologija ja klasificira vo t. n. pozitivni i negativni
simptomi:
1. Pozitivni (produktivni) simptomi
Od patofiziolo{ki aspekti pozitivnite simptomi

poteknuvaat od hiperaktivnosta na dopaminergi~kiot
nevrotransmiterski sistem vo mezolimbi~nite mozo~ni strukturi
(hiperdopaminergija), pa zatoa i terapiski dobro reagiraat na
klasi~nite antipsihotici. Za pozitivni simptomi se smetaat:
• psihomotornata vozbuda i agitiranost,
• perceptivnite rastrojstva, odnosno halucinaciite,
• deluzivnite idei i
• bizarnoto odnesuvawe.
2. Negativni (reduktivni, deficitarni) simptomi

Negativnite simptomi poteknuvaat od hiperaktivnosta na

serotonergi~kiot nevrotransmiterski sistem i od hipoaktivnosta
na dopaminergi~niot sistem vo frontalniot korteks
(hipodopaminergija) , pa zatoa terapiski mnogu podobro reagiraat
na antipsihoticite od vtorata generacija koi se antagonisti na
serotonergi~nite receptori. Kako negativni simptomi se smetaat:
• namaluvawe (ispraznuvawe), odnosno celosno otsustvo na
znaci na afektivno izrazuvawe ili atimija,
• gubewe na interesiraweto ili anhedonija,
• nesposobnost za inicijativnost i dokraj doveduvawe do
celnite aktivnosi ili avolicija,
• redukcija na nagonskovolevite dinamizmi (anhormija,
abulija i autizam).
• osiroma{uvawe na procesot na razmisluvawe so
ograni~uvawe na spontaniot govor ili alogija.
Spored dominacijata na pozitivni ili na negativni

simptomi, Kru (Crow) razlikuva dva tipa {izofrenija:
Tip I so predominacija na pozitivni simptomi koi

poteknuvaat od hiperdopaminergi~nata aktivnost i
Tip II koja e pobogata so negativni simptomi, so pogolema
hroni~nost i so pozna~ajni kortikalni atrofii i promeni na
lateralnite komori.
Spored pove}e avtori, {izofrenijata e fenomenolo{ka

dijagnoza koja se temeli vrz posmatrawe i opis na simptomite koi
gi manifestira bolniot. Do sovremenite dijagnosti~ki sistemi
dojdeno e i preku klasi~nite kriteriumi opi{ani od
psihijatriskite klasici Krepeil, Blojler, [najder, Kre~mer.
1. Dijagnosti~ki kriteriumi na Krepelin
Spored Krepelin, za postavuvawe na dijagnozata potrebno e

subjektot da gi prezentira slednive simptomi:
• Rastrojstvo vo vnimanieto i razbiraweto
• Halucinacii (osobeno akusti~ni glasovi)
• Ozvu~uvawe na mislite ("Gedankeniautwerden")
• Iskustva od nametnuvaweto tu|i misli

• Rastrojstvo vo tekot na mislite, osobeno gubewe na
asocijaciite
• O{tetuvawe na kognitivnoto funkcionirawe
• Nivelirawe (zatapuvawe) na emociite
• Pojava na rastroeno odnesuvawe, oslabuvawe na nagonite,
avtomatska poslu{nose, eholalija, ehopraksija, Acting aut, katatona
pomama, stereotipii, negativizam, autizam, pre~ki vo verbalnoto
izrazuvawe
2. Dijagnosti~ki kriteriumi na Blojler
Eugen Blojler {izofrenata fenomenologija ja klasicifira

vo dve grupi: bazi~ni (osnovni) i dopolnitelni simptomi. Za
postavuvawe na dijagnozata potrebno e prisustvo na 4 bazi~ni
simptomi (Blojlerovi ~etiri A):
A. Bazi~ni simptomi
• Formalno rastrojstvo vo misleweto (ili rastroeni
Asocijacii) (1)
• Rastrojstva vo Afektot (2)
• Pre~ki vo subjektivnoto doìvuvawe na samiot sebe
(ili na sopstvenoto Ego)
• Rastrojstva vo voljata i odnesuvaweto
• Ambivalencija (3)
• Autizam (4)
II. Dopolnitelni simptomi

• Rastrojstva vo percipiraweto (halucinacii)
• Deluzivni idei
• Odredeni pre~ki vo pameteweto
• Promena na li~nosta
• Promena vo govorot i vo pi{uvaweto
• Somatski simptomi
• Katatoni simptomi
• Akuten simptom (kako {to e melanholi~na, mani~na,
katatona i druga sostojba)
3. Dijagnosti~ki kriteriumi na [najder

Kurt [najder {izofrenite simptomi gi grupira vo dve

gategorii: simptomi od prv i od vtor red:
I. Simptomi od prv red

• Ozvu~uvawe na mislite
• Glasovi koi se karaat i (ili) se raspravaat
• Glasovi koi komentiraat
• Somatska pasivnost
• Odzemawe na mislite i drugi iskustva steknati so
tu|i vlijanija vo misleweto
• Emitirawe misli
• Deluzivni percepcii
• Drugi iskustva koi proizleguvaat od nametnuvawe na
voljata, emociite i na porivi
II. Simptomi od vtor red

• Drugi rastrojstva na percepciite
• Nenadejni deluzivni idei
• Smetenost
• Depresivno i eufori~no raspoloènie
• ûvstvo na emocionalno osiroma{uvawe
4. Dijagnosti~ki kriteriumi na MKB-10 i na DSM-IV
Denes postojat dva op{toprifateni dijagnosti~ki sistemi

spored koi se dijagnosticiraat mentalnite rastrojstva, pa i
{izofrenijata. Ednite se vo sklop na ICD-10 (International Classification
of Diseases) ili MKB-10 (Me|unarodna klasifikacija na bolesti) na
SZO i DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) na
Amerikanskata psihijatriska asocijacija (APA).
Vo MKB-10 za {izofrenijata se predvideni slednive

kriteriumi:
(a) eho na mislite, ufrluvawe ili odzemawe na mislite i

emitirawe na mislite;
(b) deluzivni (naludni~avi) idei za vlijanie, upravuvawe ili za
pasivnost koi jasno se odnesuvaat na teloto ili na dvièwata na
ekstremitetite ili pak na specifi~nite misli, postapki ili ~uvstva;
i naludni~avi zapazuvawa;
(v) halucinatorni glasovi koi gi komentiraat obnoskite na

pacientot ili pak me|u sebe se raspravaat za nego, ili pak drugi vidovi
na glasovi koi poteknuvaat od nekoj del na teloto;
(g) postojani naludni~avi idei od drug vid, kulturno neprimerni
i sosema nevozmo`ni, kako na primer za verski i za politi~ki
identitet, za nat~ove~ka mo} i sposobnost (na primer, sposobnost da
se upravuva so meteorolo{kite vlijanija ili pak komunicirawe so
nat~ove~ki su{testva;
(d) postojani halucinacii od koj bilo modalitet, koi se
prosledeni so minlivi ili si poluoblikuvani naludni~avi idei bez
jasna afektivna sodrìna, preceneti idei, ili pak koga uporno
sekojdnevno se javuvaat, so nedeli ili so meseci;
(|) prekin na mislite ili ufrluvawe vo tekot na mislite, {to
za posledica ima nepovrzan ili irelevanten govor ili neologizmi;
(e) katatono odnesuvawe, kako na primer vozbuda, voso~na

sovitlivost, negativizam, mutizam i stupor;
(`) negativni simptomi, kako {to se apatija, siroma{en govor,
tapost ili disharmonija na emociite, {to obi~no doveduva do socijalno
povlekuvawe i do pad na socijalnata efikasnost. Ovaa fenomenologija
ne e posledica na depresija ili pak na nevrolepti~na terapija; i
(z) promena na celokupniot kvalitet na nekoi aspekti od li~noto

odnesuvawe {to se manifestira kako zna~aen gubitok na interesite,
bescelnost, mrzlivost, preokupiranost so sam sebe i povlekuvawe od
dru{tvoto.
Dijagnozata se postavuva so prisustvo na minimum eden mo{ne

jasen simptom (a obi~no dva ili pove}e ako se pomalku jasni) od (a)
do (d), ili pak simptomi barem od dve grupi ozna~eni pod (e) do (`)
i tie da bidat jasno prisutni najmalku eden mesec ili pove}e. Ako
simptomite traat pomalku od eden mesec, toga{ se dijagnosticira
kako akutno {izofrenimorfno psihoti~no rastrojstvo, odnosno
ako simptomite prodolàt podolgo vreme, }e se dijagnosticira
{izofrenija. Zna~i, za dijagnoza {izofrenija treba subjektot da
ima barem eden [najderov simptom od prv red ili bizarni
naludni~avosti, ili da ima barem dva drugi karakteristi~ni
simptomi (halucinacii prosledeni so naludni~avosti, rastrojstvo
na misleweto, katatoni simptomi i negativni simptomi) i so
ednomese~no traewe.
Spored DSM IV za postavuvawe dijagnoza potrebno e postoewe

na:
A. Karakteristi~ni simptomi: dva (ili pove}e) od slednive, od

koi sekoj zazema zna~aen del od vremeto vo tekot na eden mesec (ili
pokratko ako uspe{no e lekuvan):
(1) deluzivni idei
(2) halucinacii
(3) disociran (smeten) govor
(4) naglaseno
(5) smeteno ili katatono odnesuvawe
(6) negativni simptomi, t. e. ~uvstvitelna atimija, alogija
(siroma{tvo vo govorot) ili avolicija (nesposobnost odnesuvaweto
da zapo~nuva i da se odrùva kon odredena cel)
Napomena: dostato~en e samo eden od simptomite od kriteriumot
A ako naludni~avostite se bizarni ili ako se prisutni halucinacii
koi se sostojat od glasovi koi postojano stavaat zabele{ki na
odnesuvaweto na bolniot, ili dva ili pove}e glasa koi razgovraat eden
so drug.
B. Socijalni pre~ki: edno ili pove}e va`ni podra~ja na

dejstvuvawe kako {to se rabotata, me|u~ove~kite odnosi ili griàta
za sebe, zna~ajno se pod stepenot pred rastrojstvoto (ili ako bolesta
po~nala vo detstvoto ili vo adolescencijata, nemo`nost da se
postignat o~ekuvanite stepeni na me|u~ove~kite, {kolskite ili na
rabotnite dostigawa).
C. Traewe: trajnite znaci na rastrojstvoto se javuvaat barem {est

meseci, vo koi mora da se vklu~at najmalku eden mesec (ili pokratko
ako uspe{no e lekuvan) simptomi koi gi zadovoluvaat kriteriumite A
(t. e. simptomite na aktivniot stadium) i moè da vklu~uva stadium
na prodromalni ili na rezidualni simptomi. Vo tekot na ovie
prodromalni ili rezidualni periodi znacite na rastrojstvoto moè
da se o~ituvaat samo so negativni simptomi ili so dva (ili so pove}e)
simptomi koi se navedeni od kriteriumite A, no vo poslab oblik.
D. Isklu~uvawe na {izoafektivnoto rastrojstvo i rastrojstvata

na raspoloènieto so psihoti~ni simptomi: bidej}i ili
(1) Major depresijata, Mani~nata ili Me{anata epizoda ne se
javuvaat istovremeno so simptomite na aktivniot stadium ili
(2) ako simptomite od strana na raspoloènieto se pojavuvaat za
vreme na aktivniot stadium, nivnoto vkupno vremetraewe e kratko vo
odnos na traeweto na aktivniot i na rezidualniot stadium.
E. Isklu~uvawe na psihoaktivnite supstancii ili na op{tata

zdravstvena sostojba:
Rastrojstvata ne nastanuvaat poradi neposredno vlijanie na

psihoaktivnite supstancii ili od op{tata zdravstvena sostojba.
Vrska so pervazivnite rastrojstva: Ako postoi anamneza za
autisti~no rastrojstvo ili drugo pervazivno rastrojstvo,
dopolnitelnata dijagnoza na {izofrenija se dodava edinstveno ako
se upadlivi naludni~avostite ili halucinaciite koi treba da se
prisutni barem eden mesec.
Klasifikacija na {izofrenijata
Spored MKB-10, se razlikuvaat slednivte klini~ki tipovi

koi me|u sebe se razlikuvaat po fenomenologijata, evolucijata i
prognozata:
1. Paranoidna {izofrenija,
2. Hebefrena {izofrenija,
3. Katatona {izofrenija,
4. Nediferencirana {izofrenija,
5. Post{izofrena depresija,
6. Rezidualna {izofrenija,
7. Ednostavna {izofrenija,
8. Druga {izofrenija i
9. Nespecifizirana {izofrenija.
Spored DSM-IV postojat slednive suptipovi:
2. Dezorganizirana {izofrenija,
3. Katatona {izofrenija,
4. Nediferencirana {izofrenija,
5. Rezidualna {izofrenija.
PARANOIDNA [IZOFRENIJA
Paranoidnata {izofrenija spa|a vo grupata na po~estite

{izofreni rastrojstva i se karakterizira so naludni~avi
nesistematizirani paranoidni i interpretativni idei, eho na
sopstvenite misli, slu{ni, gustativni i cenesteti~ki halucinacii
koi go sledat mislovniot proces, so ~ist senzorium i so
nepromeneta kognicija. Paranoidniot sistem naj~esto e sostaven
od deluzivni idei na progonuvawe, golemina, odnos i interpretacii
i re~isi sekoga{ ima tendencija za pro{iruvawe kon drugi lu|e i
drugi objekti i nastani. Za razlika od drugite podtipovi, osobeno
od hebefrenijata, kaj nea se sre}ava vo pomal obem i intenzitet
disociran (dezorganiziran) govor, dezorganizirano odnesuvawe i
zatapuvawe na afektot. Po~etokot na rastrojstvoto naj~esto e me|u
28 i 35 godini. Tekot na bolesta moè da bide epizodi~en, so
delumni ili so celosni remisii ili pak progredientno hroni~en,
no sepak, podolgo vreme li~nosta e so relativno za~uvana fasada.
Spored MKB-10, paranoidnata {izofrenija, osven op{tite

kriteriumi za {izofrenija, se karakterizira so:
(a) naludni~avi idei na progonuvawe, odnos, interpretacii,
vozvi{eno poteklo, mesijanstvo, telesni promeni ili qubomora;
(b) halucinatorni akusti~ki doìvuvawa naj~esto vo vid na
glasovi koi pretat ili nareduvaat, ili pak neverbalni auditivni
halucinacii, kako {to e svirkawe, peewe ili smeewe;
(v) halucinatorni doìvuvawa vo vid na olfaktivni i
gustativni halucinacii ili pak seksualni ili drugi telesni
senzacii. Moàt da se javat i vizuelni halucinacii, no tie retko
preovladuvaat vo klini~kata slika.
Spored DSM-IV, taa se karakterizira so:
A. Preokupiranost so edna ili so pove}e naludni~avi idei

ili so za~esteni slu{ni halucinacii
B. Ne se karakteristi~ni: smeten govor, smeteno ili katatono
odnesuvawe, ~uvstvitelna tapost ili neadekvatni ~uvstva.
HEBEFRENIJA
Hebefrenijata (ili dezorganiziranata {izofrenija spored

DSM-IV) zapo~nuva vo pubertetskata ili vo ranata adolescentna
vozrast i se karakterizira so izrazeno regresivno, dezorganizirano
i dezinhibirano odnesuvawe, neadekvatni emocii (inkongruenten
afekt) i disociran (dezograniziran) govor koj e prosleden so
neadekvatno smeewe i so blokirawe na mislite. Deluzivnite idei
i halucinaciite, koi ~esto se prisutni, isto taka imaat tendencija
da bidat dezorganizirani i ne se odnesuvaat na nekoja osobena i
edinstvena tema. Rastroenoto odnesuvawe vidno ja popre~uva
sekojdnevnata obi~na i profesionalna aktivnost i protekuva so
brza i progredientna evolucija, so egzacerbacii i so necelosni
remisii i za relativno kratko vreme moè da dovede do
definitiven rascep na li~nosta.
Od {izofrenite simptomi dominiraat:
• afektivni promeni (afektivna tapost ili disfori~en

afekt),
• naludni~avi i dezorganizirani idei,
• disociran misloven proces,
• bizarnost i manirovnost vo odnesuvaweto i vo govorot,
• pad vo volevo-nagonskite dinamizmi i
• slu{ni halucinacii.
Spored MKB-10, za postavuvawe na dijagnozata potrebno e:

(a) da se po~ituvaat op{tite kriteriumi za {izofrenija
(b) i period od dva do tri meseca neposredno opservirawe za
da se utvrdi deka prisutnata fenomenologija e trajna.
Spored DSM-IV, dijagnozata se postavuva ako bidat zadovoleni

slednive kriteriumi:
A. Da bidat prisutni slednive simptomi:

(1) smeten (dezorganiziran) govor
(2) smeteno (dezorganizirano) odnesuvawe
(3) afektivna tapost ili neadekvatni ~uvstva
B. Ne se zadovoleni kriteriumite za katatoniot tip
KATATONA [IZOFRENIJA
Katatonata {izofrenija naj~esto se javuva me|u 20 i 30-

godi{na vozrast i se karakterizira so tipi~ni katatoni fenomeni,
kako {to se katalepsijata, voso~nata svienost, mutizmot,
negativizmot, eholalijata i ehopraksijata, psihomotornata
retardacija ili silnata psihomotorna agitacija (katatoni stupor
ili kataton bes) i bizarnost i manirnost vo govorot i vo obnoskite.
katatonite fenomeni re~isi sekoga{ se pridruèni i so mnogu
vegetativni i vazomotorni simptomi (osobeno cijanoza na
ekstremitetite, hipersalivacija i edemi). Vo pogolem procent
svesta e za~uvana i bolniot po izleguvaweto od psihozata se se}ava
na se {to se slu~uvalo so nego i okolu nego. Vo pomal procent taa
moè da bide oneiroidna i se}avawata za vreme na psihozata da se
bledi i nesigurni. Oneiroidnata forma e pobogata so psihoti~ni
fenomeni, no evolucijata i e pobenigna. Rastrojstvoto naj~esto
po~nuva akutno, za nekolku dena ili za edna do dve nedeli, no mo`ni
se i perakutni po~etoci. Vo po~etokot subjektot e povle~en,
zamol~en i neaktiven za po nekolku dena da se manifestira
vistinski kataton stupor. Postoi mo`nost (denes se slu~uva
poretko) od takva stuporozna sostojba bolniot da pomine vo kataton
bes (ili raptus), so izrazena psihomotorna agitacija i jarost. Obete
formi, katatoniot stupor i katatonata agresivnost, moàt da se
javat edna po druga, bez remisija ili so remisija me|u niv, ili i
dvete fenomenologii da se me{aat vo tekot na eden den.
Evolucijata na bolesta e remitentna (periodi~na), so

relativno dobri remisii i egzacerbacii. Me|utoa, po pove}e
egzacerbacii i remisiite moàt da bidat so deficitarna
simptomatologija.
Spored pove}eto epidemiolo{ki istraùvawa, katatonata

{izofrenija re~isi nasekade e vo opa|awe. Za razlika od
preostanatite formi na {izofrenija, taa dobro reagira i na
antipsihoti~nata i na elektrokonvulzivnata terapija.
Spored MKB-10, katatonijata se karakterizira so:

(a) stupor (naglaseno opa|awe na psihomotornata aktivnost i
redukcija na spontanite dvièwa i aktivnosti) ili mutizam;
(b) vozbuda (bescelna motorna aktivnost koja ne e predizvikana
so nadvore{ni stimulsi) ;
(v) zazemawe specijalna telesna polo`ba (dobrovolno zazemawe
i odrùvawe nezgodni ili bizarni polo`bi) ;
(g) negativizam (bespri~inen otpor na site barawa ili obidi
bolniot da se pokrene) ;
(d) rigidnost (odrùvawe rigidna polo`ba nasproti obidite
bolniot da se pokrene) ;
(|) voso~na sovitlivost (odrùvawe na ekstremitetite ili na
teloto vo prisilni polo`bi) ;
(e) drugi simptomi, kako {to se avtomatskata poslu{nost i
perseveracijata na zborovi i frazi.
Spored DSM-IV toa e:
A. Tip na {izofrenija vo koja preovladuvaat barem dva od

slednive simptomi:
1. motori~ka nepodvi`nost koja se projavuva kako katalepsija
(vklu~uvaj}i ja i voso~nata sovitlivost) ili stupor
2. zgolemena motori~ka aktivnost (koja e besmislena, bescelna i
ne e predizvikana od nadvore{ni stimulsi)
3. izrazen negativizam (otpor na site barawa ili odrùvawe na
stalna polo`ba i pokraj obidite da se razdviàt)
4. neobi~ni volevi dvièwa koi se odvivaat vo zazemawe polo`bi
(volevo zazemawe na neadekvatni i bizarni polo`bi), stereotipni
dvièwa, upadlivi manirovnosti
5. eholalija i ehopraksija
NEDIFERENCIRANA [IZOFRENIJA
Nediferenciranata {izofrenija e poseben fenomenolo{ki

oblik predviden i so MKB-10 i so DSM-IV, rezerviran za onie
oblici na {izofrenija kade {to perzistiraat psihoti~ni
simptomi koi gi zadovoluvaat kriteriumite za {izofrenija,
me|utoa ne bi moèle da se vklopat vo preostanatite
klasifikacioni oblici i na dvata dijagnosti~ko-klasifikacioni
sistema, odnosno nejzinata fenomenologija ne odgovara na profilot
za paranoidna, dezorganizirana ili katatona {izofrenija, ili pak

psihozata gi ima karakteristikite od pove}eto pottipovi.
Spored MKB-10, taa se karakterizira so:

(a) dijagnosti~kite kriteriumi za {izofrenija;
(b) ne se ispolneti kriteriumite za paranoidna, hebefrena ili
za katatona {izofrenija;
(v) ne se ispolneti kriteriumite za rezidualna {izofrenija ili
post{izofrena depresija.
Spored DSM-IV toa e:

Tip na [izofrenija kaj koja se prisutni simptomi koi gi
zadovoluvaat kriteriumite A za {izofrenija, no ne se zadovoleni
kriteriumite za paranoiden, dezorganiziran ili za kataton tip.
POST-[IZOFRENA DEPRESIJA
Post{izofrenata depresija, spored MKB-10, e poseben pottip

na {izofrenija kade {to depresivnata fenomenologija se
nadovrzuva nad {izofrenata fenomenologija (koja perzistirala
minimum 12 meseci) i se javuva neposredno po akutnata {izofrena
epizoda. [izofrenite simptomi se vo povlekuvawe zad
depresivnite koi dominiraat vo celokupnata klini~ka slika. Tie
moàt da bidat pozitivni ili negativni ili pak da se vo
rudimentiran oblik (kako kaj rezidualnata {izofrenija).
Vo odnos na nejzinata patogeneza prisutni se dve

razmisluvawa:
a) post{izofrenata depresija e rezultat na dolgotrajnata

farmakolo{ka antipsihoti~na terapija (osobeno so
konvencionalnite nevroleptici)
b) ili pak taa e samo eden oblik vo {izofrenata evolucija.
Spored MKB-10, dijagnozata se postavuva ako se:

(a) ispolneti op{tite kriteriumi za {izofrenija vo tekot na

poslednite 12 meseci;
(b) nekoi {izofreni simptomi se prisutni i ponatamu i
(v) depresivnite simptomi gi ispolnuvaat kriteriumite za
depresivna epizoda, a prisutni se najmalku dve nedeli.
Ako bolniot pove}e nema nikakvi {izofreni simptomi, se

postavuva dijagnoza depresivna epizoda. Ako pak {izofrenite
simptomi i ponatamu se dosta floridni, se zadrùva dijagnozata
na {izofrenijata.
DSM-IV ne ja tretira post{izofrenata depresija kako pottip

na {izofrenijata, me|utoa ja priznava kategorijata postpsihoti~no
{izofreno depresivno rastrojstvo. Za nego gi predlaga slednive
kriteriumi:
A. Ispolneti kriteriumi za Major depresivna epizoda
napomena: Major depresivna epizoda gi vklu~uva
kriteriumite
A1. Ne gi vklu~uva simptomite koi moàt da se objasnat kako
posledica od dejstvoto na lekovi ili, pak, negativni {izofreni
simptomi.
B. Major depresivnata epizoda se superponira i se pojavuva samo
vo tekot na rezidualnata faza na {izofrenija.
C. Major depresivnataepizoda ne e predizvikana od neposrednoto
vlijanie na nekoi materii ili od op{tata zdravstvena sostojba.
REZIDUALNA [IZOFRENIJA
Rezidualnata {izofrenija pretstavuva hroni~en stadium na

eden od {izofrenite pottipovi vo koi dominiraat rudimentirani
i rezidualni, naj~esto, negativni {izofreni simptomi koi izgubile
od svojot intezitet, kako {to se ~udno i nevoobi~aeno odnesuvawe,
psihomotorna zabavenost, smalena psihi~ka i fizi~ka aktivnost,
tapost na afektot, gubewe na incijativata i pasivnost,
osiroma{uvawe na govorot i na negovite sodrìni (avolicija) ili,
pak, nekoi abnormalnosti vo mislovnite procesi, osiroma{uvawe
na mimi~kata ekspresija i na neverbalnata komunikacija
(disocijacija me|u afektot i misleweto), modulacija na glasot i
na stavot, izbegnuvawe na pogledot na sogovornikot vo me|usebnite
komunikacii, zanemaruvawe na izgledot i oslabuvawe na site

socijalni performansi. Pozitivnite simptomi ili ne se prisutni
ili pak se mo{ne oslabeni: povremeni slabointenzivni slu{ni
halucinacii i deluzivni idei bez cvrst afektiven odnos kon niv.
Spored kriteriumite na DSM-IV, evolucijata na rastrojstvoto ima
nepredvidliv i varijabilen tek koj moè da bide vremenski
ograni~en, so egzacerbacii i so remisii, ili pak hroni~en, so trajno
prisutni rezidualni simptomi vo tekot na mnogu godini, so ili
bez akutni egzacerbacii. Za postavuvawe dijagnoza potrebno e da
postoi barem edna epizoda na {izofrenija vo minatoto, a
aktuelnata klini~ka slika e bez upadlivi pozitivni psihoti~ni
simptomi, kako {to se deluziite, halucinaciite, disociranoto
mislewe i rastroenoto odnesuvawe.
Spored MKB-10, potrebnite kriteriumi za postavuvawe na

dijagnozata se:
(a) izrazeni negativni {izofreni simptomi, kako na primer
psihomotorna zabavenost, smalena aktivnost, tapost na afektot,
pasivnost ili gubewe na incijativata, osiroma{uvawe na govorot ili
na negovata sodrìna, siroma{na neverbalna komunikacija so
mimi~kata ekspresija, izbegnuvawe na pogledot, modulacija na glasot
i na stavot, zanemaruvawe na izgledot i slabi socijalni performansi;
(b) dokaàno porane{no postoewe barem na edna psihoti~na
epizoda koja gi ispolnuvala kriteriumite za {izofrenija;
(v) period od najmalku edna godina vo koj intenzitetot i
za~estenosta na floridnite simptomi, kako {to se halucinaciite i
deluzivnite idei, bile minimalni ili bitno smaleni, a negativnite
simptomi prisutni;
(g) otsustvo na demencija ili drugo organsko o{tetuvawe na
mozokot;
(d) otsustvo na hroni~na depresija ili institucionalizam koi
moàt da gi objasnat negativnite simptomi.
Spored DSM-IV, toa bi bilo tip na {izofrenija kade {to se

zadovoleni slednive kriteriumi:
A. Otsutnost na upadlivi deluzii, halucinacii, disociran govor

i manifestno smeteno ili katatono odnesuvawe.
B. Postoewe na negativni simptomi ili postoewe na dva ili

pove}e simptomi navedeni vo kriteriumot A za {izofrenija koi se
prisutni vo blag oblik.
EDNOSTAVNA [IZOFRENIJA
Ednostavnata {izofrenija (Schizophrenia simplex) pretstavuva

eden od pomalignite pottipovi na rastrojstvoto koe se
karakterizira so podmolen, brz i so progresiven razvoj na
{izofrenite simptomi, me|u koi dominiraat onie od negativnata
grupa, kako {to se: povlekuvaweto vo sebe i prekin na kontaktot
so okolinata (izolacija i autizam), negrià za sopstvenata higiena
i za sopstvenite naviki, opa|awe na profesionalnoto ili na
akademskoto funkcionirawe, zatapuvawe na emociite i gubewe na
volevonagonskite dinamizmi (atimija i abulija), osiroma{uvawe
i zbavenost na govorot i disociranost na mislite. Rastrojstvoto
se pojavuva vo ranata adolescentna vozrast, pominuva obi~no bez
remisii i brzo doveduva do kompletna dezorganizacija na li~nosta.
MKB-10 nema izgradeni konkretni dijagnosti~ki kriteriumi za
rastrojstvoto, no prepora~uva da se vnimava na postepeniot razvoj
na negativnite simptomi na rezidualnata {izofrenija bez
predistorija na halucinacii, naludni~avi idei ili drugi
manifestacii vo nekoja porane{na psihoti~na epizoda.
DSM-IV ne go tretira rastrojstvoto kako poseben pottip,

odnosno negovite oblici gi klasificira vo nediferenciranata
{izofrenija, no vo negovite t. n. istraùva~ki kriteriumi za
slednata revizija predviduva izdvojuvawe na poseben {izofren
entitet koj bi gi zadovoluval slednive kriteriumi:
A. Progresiven razvoj na slednive karakteristiki vo tekot

na najmalku edna godina:
• uo~liv pad na profesionalnoto i na akademskoto
funkcionirawe,
• postepeno pojavuvawe i prodlabo~uvawe na negativnite
simptomi, kako {to seemocionalna tapost, alogija i avolicija,
slabi me|u~ove~ki odnosi, op{testvena izolacija ili povlekuvawe
od op{testvoto.
Kriteriumite od A za {izofrenijata ne bile nikoga{

ispolneti.
Simptomite ne odgovaraat na {izotipnoto ili {izoidnoto

rastrojstvo na li~nosta, psihoti~no rastrojstvo, rastrojstvo na
raspoloènieto, anksiozno rastrojstvo, demencii ili mentalna
retardacija.
Evolucija i prognoza na {izofrenijata
Tekot na rastrojstvoto e razli~en i individualen, bidej}i

nekoi bolni pominuvaat niz akutni egzacerbacii, necelosni
remisii i rezidualni disfunkcii me|u oddelnite epizodi, dodeka,
pak, drugi vleguvaat vo hroni~na i deficitarna evolucija.
Celosnite remisii se dosta retki. Edna tretina od bolnite vo
relativni remisii i vo blagi i kratkotrajni egzacerbacii go
minuvaat svojot akademski i profesionalen vek, drugata tretina
minuva niz podolgotrajni relapsi i delumni remisii so rezidualni
(negativni) simptomi, dodeka poslednata tretina od bolnite,
poradi floridni {izofreni simptomi, doìvotno e onesposobena
za samostojno ìveewe i podolgotrajno (ili trajno) e smestena vo
psihijatriski ustanovi. Spored nekoi epidemiolo{ki istraùvawa,
10 do 15% od lekuvanite bolni imaat po nekolku recidivi vo edna
godina. Produktivnite formi koi po~nuvaat naglo imaat podobra
prognoza i podobro reagiraat na psihofarmakolo{kata terapija
dodeka onie formi koi se karakteriziraat samo so negativni
(neproduktivni) simptomi i koi po~nuvaat neprimetno imaat
polo{a prognoza.
Rastrojstvoto evoluira niz tri mo`nosti:
1. So periodi~no-fazen tek, koga po povlekuvaweto na

{izofrenata epizoda bolniot e bez (ili so malku) {izofreni
simptomi;
2. So periodi~no-progredienten tek, koga remisiite nikoga{
ne se kompletni i
3. So procesualen tek, koga bolesta kontinuirano evoluira
do definitivnoto osiroma{uvawe na li~nosta.
1. Povolni prognosti~ki faktori

• akuten po~etok na rastrojstvoto;
• pojava na rastrojstvoto vo podocne`nata vozrast;
• postoewe na provokativni psihotraumi pred po~etokot na
rastrojstvoto;
• povolna premorbidna struktura (bez {izoidni crti na
li~nosa) ;
• prisustvo na rastrojstva na svesta vo klini~kata fenome-
nologija;
• pikni~ka konstitucija;
• povolna semejna situacija, osobeno kriti~nost i angaìra-
nost na semejstvoto vo lekuvaweto i vo rehabilitacijata na bolniot;
• afektivni rastrojstva vo klini~kata slika;
• afektivni rastrojstva vo potesnoto ili vo po{irokoto
semejstvo;
• podolgotrajnost na prvata remisija;
• ne postoewe na hereditarna optovarenost so {izomorfni
rastrojstva;
• brza dijagnostika i navremeno adekvatno lekuvawe.
2. Nepovolni prognosti~ki faktori:

• hereditarna optovarenost vo potesnoto semejstvo;
• lo{a premorbidna struktura;
• podmolen po~etok na bolesta;
• ran po~etok na bolesta;
• leptosomna konstitucija;
• nenavremena dijagnostika i zadocneto adekvatno lekuvawe
Objektivna laboratoriska dijagnostika
1. Kompjuterizirana tomografija na mozokot (CT)

Vo odreden procent kaj bolnite se nao|a kortikalna atrofija
(od 10 do 35%), zgolemuvawe na lateralnata i na tretata komora
(od 10 do 50%), atrofija na cerebelarniot vermiks i namalena
gustina na mozo~niot parenhim.
2. Pozitronska emisiska tomografija (PET)

Pozitronskata emisiska tomografija e od ponov datum i zasega
nema dovolno istraùvawa za nekoj pokonkreten zaklu~ok. Nekoi
avtori referiraat za smaluvawe na metabolizmot vo frontalniot
i vo parietalniot lobus i za lesno zgolemuvawe na metabolizmot

vo zadnite delovi na mozokot.
3. Mozo~en protok na krvta

I istraùvawata na mozo~niot protok na krvta se u{te se vo
eksperimentalni celi. Se referira za odredeno smaluvawe na
protokot na krvta vo celiot mozok, osobeno vo frontalniot lobus
i vo miruvawe i zgolemuvawe vo parietalniot lobus.
4. Elektroencefalografija
Vo pomal procent kaj bolnite se sretnuva smaluvawe na alfa
i zgolemuvawe na teta i na delta aktivnostite, na paroksizmalnite
nenormalnosti i zgolemena osetlivost kon nekoi nevrofiziolo{ki
postapki, kako {to e deprivacijata na spieweto.
5. Evocirani potencijali
Kaj nekoi bolni e opi{ana zgolemena po~etna osetlivost na
senzornite podraài so podocne`no kompenzatorno zabavuvawe na
podatocite vo vi{ite kortikalni centri.
6. Imunolo{ki ispituvawa
Vo odreden procent pronajdeni se netipi~ni limfociti i
smaluvawe na brojot na t. n. "natural killer cells".
7. Endokrinolo{ki ispituvawa
Nekoi avtori referiraat za smaluvawe na koncentracijata
na LH i na FSH, smaluvawe na prolaktinot i na hormonot na rastot
koga se stimulirani so TRH.
8. Nevropsiholo{ko testirawe
Na Ror{ah i na TAT se dobivaat bizarni i stereotipni
odgovori, osiroma{uvawe na vnimanieto, te{kotii vo re{avawe
na problemite i sl. Padot na IQ se javuva so tekot na bolesta.
Psihoza so {izomorfni simptomi moè da se sretne i kaj drugi

psihoti~ni rastrojstva od druga ne{izofrena etiopatogeneza. Ako
terapevtot gi po~ituva dijagnosti~kite kriteriumi na MKB-10 i
na DSM-IV i mu posveti vnimanie na bolniot, dijagnozata i ne e
taka te{ka. I pokraj se, treba da se isklu~at slednive rastrojstva
koi ponekoga{ moàt da simuliraat klini~ka slika na

{izofrenija:
1. Organski mentalni rastrojstva, osobeno toksi~ni psihozi
(so PCP, LSD, amfetamin... ) ;
2. Afektivni psihozi;
3. Tranzitorni (reaktivni) {izomorfni psihozi;
4. [izoidno rastrojstvo na li~nosta;
5. Grani~ni sostojbi (Border line) ;
6. Adolescentni krizi;
7. Hipohondrijaza vo sklop na nevrozite;
8. Simulacija.
Terapija
Lekuvaweto na {izofrenijata opfa}a farmakolo{ki,

psihoterapevtski i socioterapevtski metodi.
1. Psihofarmakolo{ko lekuvawe
Farmakolo{koto lekuvawe na {izofrenite psihozi ja opfa}a

antipsihoti~nata terapija koja za prvpat e vovedena vo 1952 godina
od francuskite psihijatri Delej (J. Delay) i Deniker (P. Deniker) koi,
koristej}i gi farmakolo{kite iskustva na svoite prethodnici, go
voveduvaat hlorpromazinot (fenotijazinski nevroleptik) vo
lekuvaweto na triesetina bolni so akutni i so hroni~ni psihoti~ni
rastrojstva (so {izomorfna fenomenologija). Ohrabreni od
prvi~nite, re~isi odli~ni rezultati, farmacevtite za desetina
godini sin-tetiziraat mno{tvo psihotropi koi se koristat vo
lekuvaweto na psihoti~nite sostojbi i koi gi narekuvaat
„nevroleptici" bidej}i predizvikuvaat nevrolepti~en efekt.
Klasi~nite nevroleptici ili antipsihoticite od prvata

generacija svoite terapiski, antipsihoti~ni efekti gi ostvaruvaat
so blokirawe na postsinapti~kite dopaminski D2 receptori vo
mezolimbi~nite i vo mezokortikalnite mozo~ni strukturi. Od
pove}eto hemiski grupi denes od niv po~esto se koristat
fenotijazinite (hlorpromazin, levopromazin, promazin,
flufenazin), tioksanteinite, butirofenonite (haloperidol),
benzamidite (sultoprid i sulpirid).
Me|u psihoti~nite simptomi koi najdobro reagiraat na

konvencionalnite antipsihotici se psihomotornata vozbuda,
agitiranosta, halucinaciite i deluzivnite idei, dodeka mnogu
poslabo negativnite (deficitarni) simptomi.
Izborot i dozata se strogo individualni i zavisat od

prirodata na bolesta, li~nosta na bolniot i od osobenostite na
psihofarmakot. Denes od niv naj~esto se koristi haloperidolot
vo dnevni (trikratni) dozi do 30 mg (optimalni dnevni dozi od 7, 5
do 15 mg. ) i flufenazinot vo dnevni dozi od 7, 5 do 15 mg (optimalni
dnevni dozi od 5 do 7, 5 mg). Vo odrùva~ki celi (prevencija na
relaps) moàt da se koristat oralnite antipsihotici koi se
primale vo akutnata faza samo vo pomali dozi ili pak
parenteralnite depo i retard oblici na flufenzinot (moditen depo
25 mg i. m. na sekoi 3 nedeli) i haloperidolot (haloperidol depo od
100 do 200 mg na 4 nedeli).
Osven terapiski efekti, nevrolepticite od prvata generacija

predizvikuvaat i nesakani sporedni i toksi~ni pojavi, me|u koi
naj~esti se:
• ekstrapiramidnite simptomi (distonija, rigor, parkinsoni-

zam, akatizija, tardivna diskinezija;
• hiperprolaktinemijata (galaktorea, ginekomastija) ;
• antimuskarinski-holinergi~ki efekti (zamaglenost na
vidot, glaukom, gastrointestinalni te{kotii, kardiovaskularni
rastrojstva) ;
• antihistaminski efekti (sedacija, hipotenzija, zgolemuvawe
na telesnata teìna) ;
• antialfa 1-adrenergi~ki efekti (posturalna hipotenzija,
refleksna tahikardija) ;
• hematolo{ki rastrojstva (agranulocitoza) ;
• ko`ni promeni (foto~uvstvitelnost) ;
• alergiski reakcii.
Vodej}i se od klini~kite iskustva so konvencionalnite

antipsihotici, a so cel da se podobri nivnata terapiska efikasnost
i da se namalat sporednite i toksi~nite efekti, farmacevtskata
industrija uspea da sintetizira nova generacija antipsihotici so
razli~ni farmakodinami~ki mehanizmi od svoite prethodnici.
Bidej}i do redukcija na psihoti~nite sodrìni tie doa|aat po drugi

netipi~ni farmakodinami~ki pati{ta, niz drugi receptorski i
nevrotransmiterski sistemi, vo po~etokot bea nare~eni atipi~ni
nevroleptici ("Atypical Drugs") koi vo mnogu ne{ta ne gi zadovoluvaa
klasi~nite kriteriumi za nevroleptik. Bidej}i novite klini~ki
soznanija i iskustva gi razni{aa prvobitnite koncepcii za
"tipi~no" i za "atipi~no" vo psihofarmakologijata, po preporaka
na Svetskata psihijatriska asocijacija, denes, tie se narekuvaat
"antipsihotici od vtora generacija" ("Second generation antipsychotic
medications"). Svoite antipsihoti~ni akcii tie gi ostvaruvaat preku
dejstvuvawe na pove}e receptorski i nevrotransmiterski sistemi,
me|u koi od posebna va`nost e dejstvuvaweto vrz serotoninskite 5-
HT2A receptori vo prefrontalniot korteks i vrz dopaminskite
D2 i D4 suptipovi vo mezolimbi~nite strukturi. Se misli deka
farmakolo{kata akcija vrz serotoninskite 5-HT2A e bitna za
nivnata efikasnost kon negativnite simptomi.
Spopred klini~kite i farmakolo{kite efekti tie se delat

na antipsihotici so klozapinski farmakodinammi~ki profil
(Clozapine, Olanzapine, Zotepine, Quetipine) i na antipsihotici so
risperidonski farmakodinami~ki profil (Risperidone, Perospirone,
Sertindol, Ziprasidone). Od niv naj~esto se koristi risperidonot vo
dnevni dozi do 6 mg (optimalni dozi od 4 do 6 mg dvapati na den) i
olanzapinot vo dnevni poedine~ni dozi do 15 mg (optimalni od 7, 5
do 10 mg).
2. Psihoterapija
I pokraj odredeni protivre~ni sfa}awa za efikasnosta na

psihoterapijata vo lekuvaweto na bolnite od {izofreni
rastrojstva (bidej}i tie glavno ne se sposobni da vospostavat
emocionalen transfer), vo posledno vreme taa se pove}e se
primenuva kako terapiski metod, osobeno po smiruvawe na akutnata
faza.
Od psihoterapiskite metodi najmnogu se koristat

bihejvioralnata terapija, grupnata psihoterapija, semejnata
psihoterapija, suportivnata psihoterapija i psihodramata, {to ne
zna~i deka ne moè da se primenat i nekoi drugi oblici na
psihoterapijata (kako individualnata terapija) i pokraj toa {to
vospostavuvaweto na transferot so bolniot e mo{ne

problemati~en.
a. Bihejvioralnata terapija ima za cel da go vrati

odnesuvaweto na bolniot na nivo na zdrava li~nost. Naj~esto se
koristat tehniki na nagraduvawe ("tehnika na ètoni") kako {to se
nekoi privilegii;
b. Grupnata terapija gi potkrepuva oslabenite (ili

izgubenite) socijalni komunikacii i sekojdnevnite ve{tini i
aktivnosti i go vra}a bolniot vo svetot na realnosta i grupata.
v. Semejnata terapija gi vra}a oslabenite (ili izgubenite)

semejni relacii namaluvaj}i gi zgolemenite afektivni ekspresii.
g. Suportivnata psihoterapija gi vklu~uva tehnikite na

sovetuvawe, potkrepa, razuveruvawe, u~ewe i sl.
3. Socioterapija
Najva`no mesto vo socioterapijata e -rabotnata terapija, koja

ima za cel da gi povrati zagubenite profesionalni aktivnosti, da
gi podobri emocionalnite odnosi i da gi stimulira
volevonagonskite dinamizmi.
Rabotna sposobnost
Rabotata e biolo{ko-sociolo{ka karakteristika a rabotnata

sposobnost e tesno povrzana so fizi~koto i so psihi~koto zdravje
na individuata. Za da se utvrdi rabotnata sposobnost pot-rebno e
da se utvrdi opsegot na psihi~kite i na fizi~kite promeni i da se
oceni dali postojat mo`nosti so ponatamo{en tretman da se razvie
preostanatata rabotna sposobnost. Ako bolniot ne pokaùva nekoi
pogolemi o{tetuvawa na li~nosta i ako se nao|a vo relativno dobra
remisija, toj moè i ponatamu da ja izvr{uva svojata rabota ako taa
ne e povrzana so pogolem intelektualen napor. Ako pak bolesta
~esto recidivira ili pak se razviva bez remisii, bolniot se
proglasuva za rabotonesposoben i se upatuva na ponatamo{no
lekuvawe koe zadolìtelno treba da ja opfati i rabotnata terapija.
Sudsko-medicinsko zna~ewe
I pokraj lai~koto uveruvawe za golemoto u~estvo na du{evno

bolnite vo vr{eweto na krivi~nite dela, site statis-ti~ki analizi
pokaùvaat deka u~estvoto na bolnite od {izofrenija vo vr{eweto
ubistva e relativno malo.
Bolnite od {izofrenija vo tekot na bolesta moàt da izvr{at

najrazli~ni krivi~ni dela, od kra`bi i tepa~ki, do ubistva.
Psihijatriskata ekspertiza naj~esto ne e te{ka bidej}i dijagnozata
na {izofrenijata za iskusen psihijatar ne e nekoj pogolem problem.
Problemite moàt da bidat pogolemi ako kriminalnoto dejstvo e
napraveno vo po~etokot na zaboluvaweto, koga se u{te simptomite
ne se manifestni i uo~livi za okolinata vo vremeto na remisijata
ili pri t. n. latentna {izofrenija. Vo manifestnata psihoza
krivi~noto delo naj~esto e izvr{eno pod dejstvo na naludni~avi
idei ili na imperativni halucinacii. Bidej}i bolniot od
{izofrenija ne moè da go sfati deloto {to go storil i ne moè
da upravuva so svoite postapki, ne e presmetliv za izvr{enoto delo
i se upatuva na prinudno lekuvawe vo psi-hijatriska ustanova.
Vo po~etokot na bolesta kriminalniot akt ~esto moè da bide

me|u prvite psihoti~ni simptomi („inicijalen {izofren delikt"
od E. Stransky). Na islednikot mu pa|a v o~i nelogi~nosta i
nemotiviranosta na kriminalnoto dejstvo i toj moè da bide prv
koj }e obrne vnimanie deka ne{to se slu~uva so subjektot.
Problemite stanuvaat pogolemi ako deloto se stori vo

sostojba na remisija (pri vremeno podobruvawe) i ako postoi
odreden realen motiv da se izvr{i deloto. Nekoi sudski psihijatri
zboruvaat i za namalena presmetlivost ili, pak, za celosna
presmetlivost (Langeluddeke A., Bresser P., 1976). Sepak, pove}eto
avtori se soglasuvat deka moè da se zboruva za celosna
presmetlivost ako remisijata e ramna na celosno ozdravuvawe i
ako taa e dovolno dolga, {to pak e te{ko da se proceni, bidej}i vo
na~elo {izofrenite remisii se privremeni i necelosni, odnosno
optovareni so rezidualni {izofreni simptomi.
Odredeni te{kotii vo sudskite ekspertizi moè da predizvika

simptomatskiot alkoholizam, osobeno kaj bolni vo re-misija. Zatoa
e potrebna studiozna analiza i psihijatriska ek-spertiza.
Simulacijata ne e karakteristi~na za ova du{evno zaboluvawe.

Vpro~em vo sostojbi koga bolnite se ~uvstvuvaat podobro i koga
im se vra}a kriti~nosta za nivnata bolest, mo`ni se disimulacii,
odnosno prikrivawe na {izofrenite simptomi za da izlezat od
bolnica.
2. [IZOTIPNI RASTROJSTVA
Spored MKB-10, vo ovaa grupa bi spa|ale site onie

psihoti~ni rastrojstva koi se karakteriziziraat so ekcentri~no
odnesuvawe, so rastrojstva vo misleweto i vo emocionalnata sfera
(sli~ni na onie {to se opserviraat i kaj {izofrenijata), no vo
nieden stadium na rastrojstvoto ne se zabeleùvaat
karakteristi~ni i za {izofrenijata specifi~ini definitivni
simptomi.
Od fenomenolo{ki aspekt {izotipnite rastrojstva se
karakteriziraat so:
1. neadekvaten i (ili) ograni~en afekt koj ne gi dostignuva
vistinskite {izofreni kvaliteti kako {to se atimijata i
anhedonijata,
2. tendencija kon povlekuvawe od sredinata i slabi socijalni
kontakti,
3. ~udni ili ekcentri~ni obnoski vo sekojdnevnite relacii,
4. naglasena socijalna anksioznost,
5. ~udni veruvawa ili ma|epsi~ki razmisluvawa koi ne se vo
soglasnost so kulturno-eti~kite normi vo koi ìvee subjektot,
6. nejasen, zaobikolen, preop{iren, metafori~en i
stereotipen govor, no sepak koherenten,
7. paranoidni ili bizarni idei koi ne dostignuvaat nivo na
vistinska naludni~avost,
8. opsesivni ruminacii bez vnatre{en otpor, so
dismorfobi~ni, seksualni ili so agresivni sodrìni,
9. neobi~ni perceptivni iskustva, kako somatosenzorni ili
drugi iluzii i halucinacii,
10. depersonalizacija i derealizacija koi go nemaat
kvalitetot i kvantitetot koga se manifestiraat kaj {izofrenijata,
11. povremeni preodni kvazi-psihoti~ni epizodi so intezivni
iluzii i
12. auditivni ili drugi halucinacii sli~ni na naludni~avite
misli {to obi~no se javuvaat bez nadvore{na provokacija.
Rastrojstvata nemaat jasen po~etok i nivnata evolucija e

sli~na na rastrojstvata na li~nosta. Ponekoga{ moè da se razvie
i vistinsko {izofreno rastrojstvo. Bidej}i po~esto se javuvaat kaj

lica koi genetski se optovareni so {izofrenija, se misli deka i
{izotipnite rastrojstva se nao|aat vo genetskiot krug na
{izofrenijata. Od definicijata i od kriteriumite na MKB-10 se
gleda deka vo ovaa grupa bi spa|ale onie {izomorfni rastrojstva
koi ja nemaat vistinskata fenomenologija i vistinskata evolucija
na {izofrenijata, kako {to se grani~nata {izofrenija, latentnata
{izofrenija, predpsihoti~nata {izofrenija, prodromalnata
{izofrenija, psevdonevroti~nata {izofrenija, psevdopsiho-
patskata {izofrenija i {izotipskite rastrojstva na li~nosta, koi
vo minatite revizii na MKB-10 i na DSM-IV bea grupirani kako
podtipovi na {izofrenijata.
Za razlika od MKB-10, kade {to rastrojstvoto e

klasificirano vo dijagnosti~kiot blok za {izofrenijata, DSM IV
{izotipnite rastrojstva gi vbrojuva vo grupata na "Rastrojstva na
li~nosta", imenuvaj}i gi kako {izotipno rastrojstvo na li~nosta
(razlikuvaj}i go od "{izoidno rastrojstvo na li~nosta"). DSM-IV
razlikuva i druga dijagnosti~ka kategorija koja ~esto be{e
upotrebuvana i kaj nas vo minatoto: {izofrenimorfno rastrojstvo.
Toa bi bilo psihoti~no rastrojstvo koe e mo{ne sli~no so
{izofrenijata (gi ispolnuva kriteriumite A od {izofrenijata,
no o{tetuvawata na socijalnoto, akademskoto i na profesionalnoto
funkcionirawe ne e zasegnato vo takov obem), no koe so site svoi
evolutivni stadiumi (prodromalni, aktivni i rezidualni) trae od
eden do {est meseci. Obi~no dijagnozata e privremena i se
postavuva kaj {izofrenite rastrojstva vo prvite {est meseci. Ako
rastrojstvoto trae pove}e od {est meseci, se postavuva dijagnozata
{izofrenija.
Spored DSM-IV, bitno obele`je na rastrojstvoto e

pervazivniot model na socijalen i na interpersonalen deficit
izrazen so akutna nelagodnost vo bliskite odnosi (i smalen
kapacitet za niv), kako i iskriveni kognitivni i perceptivni
poimawa i ekcentri~no odnesuvawe. Ovoj model po~nuva do ranata
vozrasna doba i se manifestira vo razli~ni situacii. Evolucijata
mu e stabilna, so mal procent, pri {to rastrojstvoto preo|a vo
{izofrenija ili vo nekoe drugo psihoti~no rastrojstvo.
Epidemiologija
Se procenuva deka {izotipnite rastrojstva se pojavuvaat vo

okolu 3% od op{tata populacija.
MKB-10
Za postavuvawe na dijagnozata {izotipno rastrojstvo spored

MKB-10, potrebno e da se ispolnat slednive kriteriumi:
(a) neprimeren ili vozdràn afekt (liceto izgleda ladno i
odsutno) ;
(b) odnesuvaweto i nadvore{niot izgled na bolniot e ~uden,
ekcentri~en ili neobi~en;
(v) slab kontakt so drugite i tendencija kon socijalno
povlekuvawe;
(d) ~udno veruvawe ili ma|epsni~ko mislewe koi vlijaat vrz
obnoskite i ne se vo sklad so kulturnite normi;
(|) somnitelnost ili paranoidni idei;
(e) opsesivni ruminacii bez vnatre{en otpor, ~esto so
dismorfobi~ni, seksualni ili agresivni sodrìni;
(`) neobi~ni perceptivni iskustva, vklu~uvaat somato-senzorni
(telesni) ili drugi iluzii i iskustva na depersonalizacija ili na
derealizacija;
(z) nejasen, zaobikolen, metafori~en, zapletkan i ~estopati
stereotipen na~in na mislewe i govor, no bez naglasena
inkoherentnost;
(y) povremeni tranzitorni kvazi-psihoti~ni epizodi so
intenzivni iluzii, auditivni ili drugi halucinacii, idei bliski so
naludni~avite, koi obi~no nastanuvaat bez nadvore{na provokacija.
DSM-IV
A. Pervaziven model na socijalen i na interpersonalen deficit

izrazen kako akutna neprijatnost vo bliskite odnosi (i smalen
kapacitet za niv) kako i iskriveni kognitivni i perceptualni poimawa
i ekcentri~nost vo odnesuvaweto, koj po~nuva do ranata vozrasna doba
i se projavuva vo razni situacii, so pet (ili so pove}e) od slednive
obele‘ja:
(1) idei na odnos (se isklu~uvaat naludni~avite idei na odnos)
(2) ~udni veruvawa ili ma|epsni~ko razmisluvawe koe vlijae vrz
odnesuvaweto i ne e adekvatno na kulturnite normi (na pr. veruvawe
vo magii, vidovitost, telepatija i sl. )
(3) neobi~ni perceptualni iskustva (vklu~uvaj}i i promenlivo
doìvuvawe na sopstvenoto telo)
(4) ~udno razmisluvawe ili govor (op{iren, metafori~en,
predetalen)
(5) somnitelnost i paranoidni idei
(6) neadekvaten ili ograni~en afekt
(7) ekcentri~no ili ~udno odnesuvawe
(8) bez bliski prijateli ili doverlivi lica
(9) preterana socijalna anksioznost koja ne se smaluva so
zapoznavawe i pove}e e povrzana so paranoidnite strahuvawa otkolku
so negativnata ocenka na sebesi.
B. Ne se javuva vo tekot na {izofrenijata i na drugi du{evni
rastrojstva.
Terapija
Terapijata na {izotipnite rastrojstva e sli~na so onaa od

{izofrenijata i taa vklu~uva farmakolo{ki, psihoterapiski i
socioterapiski metodi. Farmakoterapijata e so anksiolitici
(benzodijazepini) i so pomali dozi na antipsihotici, po mo`nost
od vtorata generacija, koi se pomalku toksi~ni i imaat po{irok
terapiski spektar.
3. PERZISTENTNI NALUDNIÂVI RASTROJSTVA
Vo ovaa grupa MKB-10 vklu~uva mnogubrojni rastrojstva vo

koi dolgotrajnite naludni~avi idei pretstavuvaat edinstveni ili
najvpe~atlivi klini~ki karakteristiki koi ne moàt da bidat
klasificirani vo grupata na organskite psihozi, {izofreniite i
na afektivnite rastrojstva. Za onie sli~ni rastrojstva koi traat
pomalku od nekolku meseci MKB-10 prepora~uva da se
klasificiraat kako akutni tranzitorni psihoti~ni rastrojstva
(F23). Vo DSM IV rastrojstvata se obfateni pod terminot
naludni~avi rastrojstva, pri {to rastrojstvoto se karakterizira
so prisutnost na edna ili na pove}e bizarni naludni~avi idei koi
traat najmalku eden mesec.
Rastrojstvata se karakteriziraat so razvoj na edna edinstvena

naludni~ava idea ili so niza povrzani naludni~avi idei koi obi~no
se perzistentni i ponekoga{ traat i cel ìvot. Sodrìnata na
deluzivnata ideja (ili idei) e mnogu promenliva i ne e pridruèna
so jasni i perzistentni auditivni halucinacii, {izofreni
simptomi i so manifestno otapuvawe na afektot. Prisustvoto na
povremeni ili na tranzitorni auditivni halucinacii, osobeno kaj
povozrasni pacienti, e vozmo`no, no tie ne dominiraat so
celokupnata deluzivna fenomenologija i nemaat bizarni
karakteristiki.
Kako {to ne se znae vistinskata etiopatogeneza na du{evnite

rastrojstva, taka ne se poznavaat i vistinskite pri~ini za pojavata
na simptomite i na sindromite na tie zaboluvawa. Problemot
stanuva u{te pogolem koga se ima predvid i faktot deka
naludni~avite idei se simptom i na endogenite i na egzogenite
psihozi, pa zatoa i ne moè da se okrivat samo edni pri~ini. Zna~i,
ostanuvaat otvoreni pra{awata kako i pod koi uslovi site tie
endogeni ili egzogeni faktori vo eden moment go rastrojuvaat
logi~noto razmisluvawe i toa dobiva oblik na paranoi~nost ili
pak paranoidnost? ôvekot koj do odreden moment razmisluval
sosema normalno odedna{ (ili postepeno, seedno) misli deka
okolinata mu misli lo{o ili pak stanuva patolo{ki qubomoren?
Dali pri~inite se ~isto psihodinamski ({to e mnogu polesno za

skolasti~ki {pekulacii) ili pak biolo{ki ({to e pote{ko za
nau~no dokaùvawe) ?
Vo ovaa grupa se klasificirani slednive rastrojstva:

paranojata, paranoidnite psihozi i parafrenijata.
PARANOJA
Paranojata e hroni~no, progresivno du{evno rastrojstvo vo

~ija osnova postojat naludni~avi sistematizirani i na prv pogled
logi~ki paranoidni idei od najrazli~en vid. Imeto poteknuva od
latinskite kovanici para (pokraj) i nous (jadro, razum) ili „pokraj
razumot", {to simboli~no i ja ozna~uva seta fenomenologija na
bolesta. DSM-IV ja opi{uva pod terminot naludni~avo rastrojstvo.
Istorijat
Me|u prvite psihijatri koi ja opi{uva bolesta e Laseg

(Lasegue), koj vo 1852 godina opi{uva edno du{evno rastrojstvo koe
se karakterizira so prisustvo na naludni~avi idei na somnevawe i
progonuvawe i koe go narekuva „Delire de persecution”. Podocna
germanskite psihijatri Hof, Snel i Vestfal (Hoff, Snell, Westphal) go
izdvojuvaat Lasegovoto „ludilo na progonuvawe” kako poseben
nozolo{ki entitet pod imeto „Verrucktheit”, pri {to primarno
rastrojstvo e naludni~avosta. Imeto na psihozata poteknuva od
Mandel, 1868 godina, koj germanskiot poim go zamenuva so „paranoja".
Krepelin vo svojot psihijatriski u~ebnik gi diferencira
paranoidnite sostojbi me|u sebe, go potencira nozolo{kiot
entitet na paranojata i ja odvojuva parafrenijata kako zasebno
paranoidno rastrojstvo. Paranoidnite psihozi gi deli vo tri grupi:
rana (prekoks) paranoidna demencija, paranoja i parafrenija.
Samata paranoja isto taka ja deli na tri podgrupi: pereskutorna,
kverulantna i interpretativna paranoja.
Vo opisot na paranoidnite psihozi predni~i francuskata

psihijatriska {kola koja voveduva novi termini i podgrupi koi po
mnogu raboti se razlikuvaat od standardnite evropski
klasifikacii i nomenklaturi.
Epidemiologija
Paranojata i ne e taka retko mentalno rastrojstvo kolku {to

pokaùvaat statisti~kite podatoci, bidej}i mnogu bolni od nea
poradi nekriti~nost, ne baraat psihijatriska po-mo{. Spored ne-
koi epidemiolo{ki studii, samo 1 do 2% od zabolenite pobarale
psihijatriska pomo{ i bile staveni pod psihijatriski tretman.
Naj~esto paranoikot, vo dekompenzirana sostojba ili po nekoj
incident nastanat pod dejstvo na negovata naludni~avost, prisilno
se smestuva vo psihijatriska ustanova. Zaboluvaweto e po~esto kaj
ma{kiot pol i po~nuva vo srednata ili vo postarata vozrast.
Prevalencijata se procenuva na okolu 0. 03%.
Etiopatogeneza
1. Genetski hipotezi:
Spored klasi~nite sfa}awa, bolesta spa|a vo grupata na t. n.

endogeni du{evni rastrojstva, kade {to „vnatre{niot" endogen
(hereditaren) faktor bi igral dominantna uloga vo sloèniot
etiopatogenetski mehanizam. Studiite na semejstva prezentiraat
sprotivni podatoci: spored nekoi rastrojstvoto e po~esto kaj
rodninite na bolnite od {izofrenija, dodeka spored drugi, ne e
najdena nekoja pozna~ajna semejna povrzanost me|u dvete rastrojstva.
Postojat ograni~eni podatoci za za~estenosta na paranoidni
sostojbi vo semejstvata na bolnite od paranoja. Genetskite
ispituvawa pokaùvaat deka paranojata ne e podtip ni ran ili
prodromalen stadium na {izofrenijata ili pak na afektivnite
rastrojstva. Rizikot od {izofrenija i od afektivni rastrojstva
ne e zgolemen kaj rodninite od prv stepen.
2. Morfolo{ki hipotezi
Istraùvawata za odredeni nevroanatomski, morfolo{ki

promeni na mozokot na bolnite, do deneska ne dovele do nekoi
pozna~ajni rezultati. Nekoi avtori referiraat za minimalni
o{tetuvawa na limbi~kite strukturi i na bazalnite ganglii.
3. Psihosocijalni hipotezi
Vo klasi~niot opis na paranojata od Krepelin se naglasuvaat

i egzogenite vlijanija kako mo`ni etiolo{ki pri~ini i toa vo vid
na doìveani realni stres situacii ili konflikti. Osobeno
kverulantnata paranoja moè da bide pottiknata od nekoi realni
psihotraumi koi subjektot gi doìvuva kako situacii koi se
vpereni kon uni{tuvawe na negoviot ekonomsko-socijalen status
(konflikti na rabotnoto mesto so pretpostavenite okolu procesite
na trudot, konflikti so sosedite ili so rodninite okolu nekoi
neras~isteni imotn-pravni odnosi... ).
Denes postoi uveruvawe deka paranojata primarno e inicirana

od nekoi psihosocijalni faktori. Mnogu avtori koi tragale po
etiopatogenezata na rastrojstvoto opi{uvaat emocionalni
zloupotrebi na bolnite od strana na nivnite roditeli za vreme na
nivniot razvoj, grubi, hostilni, perfekcionisti~ki, ekcentri~ni
i nedoverlivi roditeli, neprijatna i somnitelna semejna atmosfera
vo koja se razvivala individuata. Spored Erikson, deteto e rasteno
vo roditelsko opkruùvawe koe ne mu nudelo sigurnost, toplina,
razbirawe i doverba. Od nego roditelite postojano baraat ne{to,
a ne nudat ni{to. Ottamu, kaj nego u{te vo ranoto detstvo po~nuva
da se razviva ~uvstvo deka okolinata vo koja raste e neprijatelski
raspoloèna kon nego, deka taa potencijalno e opasna i po~nuva da
razviva mehanizmi da se odbrani od nea. Opi{ani se i drugi
psihosocijalni faktori koi moàt da pridonesat za razvoj na
rastrojstvoto, kako gluvost, slepilo, socijalna izolacija i
osamenost, imigracija, nenadejni socijalni promeni vo okolinata,
ponaprednata vozrast i dr.
4. Psihoanaliti~ki hipotezi
Spored psihoanaliti~kata teorija, paranojata e sublimat na

potisnatite homoseksualni èlbi i pulsii. Spored Frojd, vo
patogenezata se koristat mehanizmite na odrekuvawe, reaktivna
formacija i osobeno na proekcija i toa po slednava {ema:
1. „Jas go sakam, me|utoa toa treba da go otfrlam bidej}i toa

ne e op{testveno prifatlivo" (odrekuvawe) ;
2. „Jas go mrazam, no i toa treba da go otfrlam bidej}i bara da

bidam agresiven" (reaktivna formacija) ;
3. „Ne go mrazam jas nego, tuku toj mene me mrazi i zatoa me
progonuva" (proekcija).
Kako {to moè da se vidi, glavnata odbrana e proekcijata i

simptomite na paranojata pretstavuvaat odbrana od neprifatlivite
idei i ~uvstva. Bolnite po mehanizmite na reaktivnata formacija
go menuvaat ~uvstvoto na sram, poniùvawe i na inferiornost vo
nivna sprotivnost i podocna gi proektiraat na drugi lu|e.
5. Premorbidna struktura
Re~isi site psihijatri se soglasuvaat deka vo premorbidnata

struktura na bolnite od paranoja se sre}avaat nekoi zaedni~ki
karakteristiki:
• hipertrofija na Egoto;
• nedoverlivost, nesigurnost i narcisoidnost;
• psihi~ka rigidnost i preosetlivost;
• paralogi~no mislewe (ili sklonost kon pogre{no
rasuduvawe) ;
• opsesivnost i preciznost.
Spored MKB-10, paranojata gi zadovoluva slednive kriteriumi:

(a) Prisutnost na naludni~avi idei,
(b) Nivna prisutnost najmalku od tri meseci,
(v) Naludni~avite idei treba da bidat li~ni, a ne kulturelni
Spored DSM-IV, potrebni se slednive kriteriumi:

A. Nebizarni naludni~avi idei (t. e. sodràt okolnosti koi
moàt da se slu~at vo realniot ìvot vo traewe najmalku od eden
mesec).
B. Kriteriumot A za {izofrenija nikoga{ ne e zadovolen.
(napomena: ako postojat taktilni ili mirisni halucinacii, tie se
odnesuvaat na temata na naludni~avite idei).
C. Bez ogled na bogatstvoto na naludni~avite sodrìni,
dejstvuvaweto na bolniot ne e zna~ajno o{teteno i odnesuvaweto ne e
vidlivo ~udno ili bizarno.
D. Ako istovremeno se javat i epizodi na rastroeno raspoloènie,
nivnoto vkupno traewe mora da bide relativno kratko vreme.
E. Rastrojstvoto ne e predizvikano od neposrednoto fiziolo{ko
dejstvuvawe na psihoaktivnite supstancii ili od op{tata zdrastvena
sostojba.
Treba da se odredi tip vrz baza na dominantnata fenomenologija:
Erotomanski tip: naludni~avost deka nekoja druga li~nost, obi~no

so pogolema socijalna polo`ba, e zaqubena vo bolniot,
Grandiozen tip: naludni~avost na zgolemeni vrednosti, zgolemena
snaga, znaewe, poseben odnos kon boèstvoto ili, pak, kon nekoja va`na
li~nost,
Qubomoren tip: naludni~avost deka seksualniot partner go
izneveruva,
Progonuva~ki tip: naludni~avost deka kon nego (ili kon nekoj
negov blizok) na nekoj na~in zlonamerno se odnesuvaat,
Somatski tip: naludni~avost deka subjektot ima nekoja telesna
mana ili lo{a somatska zdravstvena sostojba,
Me{an tip: naludni~avost so obele`ja od prethodno navedenive
tipovi, no ne dominira niedna ideja,
Neodreden tip: kako {to moè da se vidi, razlikata me|u dvete
dijagnosti~ki institucii e vo vremetraeweto na rastrojstvoto: MKB-
10 bara traewe minimum tri meseci, dodeka DSM IV minimum eden
mesec.
Klini~ka slika
Paranojata se karakterizira so naludni~avi idei na

somnevawe ili ekspanzivnost, me|u koi dominiraat ideite za
sopstvenata golemina, qubomorata, obespravenosta, progonuvaweto,
eroti~nosta, inovatorstvoto. Ideite se navidum logi~ni, sistema-
tizirani i cvrsto vrzani za afektivitetot na subjektot. Spored
Krepelin, tie se sistematizirani bidej}i se pretopeni so
karakterot i so li~nosta na bolniot i se razvivaat po odreden red,
koherentnost i jasnost.
Optovaren so takvite idei, bolniot postepeno stanuva

somnitelen, nedoverliv, upla{en, se povlekuva vo sebe i go namaluva
ili prekinuva kontaktot so okolinata. Podocna, paranoi~niot
sistem se razviva i postoi golema mo`nost bolniot od subjekt koj e
progonet od strana na negovite neistomislenici i neprijateli da

stane progonuva~ i da bara na~in da im se odmazdi.
Paranoi~nata struktura na naludni~avite idei se

karakterzira so:
• izrazita sistematiziranost
• cvrst ideoafektiven odnos
• paranoi~niot sistem go diktira psihi~koto i fizi~koto
odnesuvawe
• nepodlo`nost na logi~ka korekcija
• psevdologi~nost
• uverlivost za okolinata
• sistemot evoluira po odreden red
• naludni~avosta zema hroni~en tek
Tek i prognoza
Vo najgolem procent evolucijata na paranojata e hroni~na i

progredientna. Paranoi~niot sistem se razviva kako dobro
reìran film. Vo po~etokot bolniot so svoeto odnesuvawe malku
e uo~liv za okolinata bidej}i toj se u{te e vo sostojba da gi pri-
kriva ili da gi kamuflira svoite deluzivni, paranoi~ni
preokupacii. Me|utoa, za kratko vreme naludni~aviot sistem }e
go preplavi celokupnoto negovo odnesuvawe i toj ve}e ne }e moè
da gi krie svoite paranoi~ni imaginacii. Vo zavisnost od tipot
na rastrojstvoto toj postojano }e se àli deka e obespraven, }e
poveduva sudski obvinenija, materijalnite bogatstva }e gi tro{i
za dokaùvawe na svojata pravda, }e se somneva deka negoviot bra~en
drugar go izneveruva so negovite najbliski ili pak }e zboruva deka
odreden poznat subjekt e zaquben vo nego, pa zatoa sekojdnevno }e
mu pra}a pismeni poraki, }e telefonira i sli~no.
Klasifikacija
Re~isi site podelbi na paranojata se baziraat vrz

dominantnosta na naludni~avite sodrìni i vrz patogenetskiot
mehanizam koj go razvil paranoi~niot sistem.
Krepelin razlikuval tri formi:

1. Persekutorna paranoja, kade {to dominiraat naludni~avi

idei na progonuvawe;
2. Kverulantska paranoja, kade {to dominiraat deluzivni idei
na obespravenost i
3. Interpretativna paranoja, kade {to dominira hroni~na
interpretativna naludni~avost i somnenie za se ona {to se slu~uva
okolu nego.
DSM IV razlikuva nekolku podtipovi:
1. Erotomanski tip, pri {to sredi{na tema na naludni~avosta

e mislata deka nekoe drugo lice (obi~no so mnogu povisok
op{testven status) e zaqubeno vo nego. Toa e pove}e naludni~ava
misla za idealizirana romanti~na qubov i za duhovno soedinuvawe
otkolku seksualno privlekuvawe. Bolniot se obiduva da vospostavi
vrska so imaginarnata qubov preku pisma, telefonski povici,
poseti, podaroci;
2. Grandiozen tip, pri {to sredi{na tema na naludni~avosta
e verbata deka bolniot ima golemi mo`nosti, golem talent, deka e
zna~ajna li~nost i sli~no. Ideite moàt da imaat i religiozen
karakter;
3. Qubomoren tip, pri {to sredi{na tema na naludni~avosta
e mislata za nevernost na bra~niot drugar ili na qubovniot
partner, bez vistinska pri~ina i povod. Somnevaweto dobiva
bizarni karakteristiki;
4. Somatski tip, pri {to sredi{na tema na naludni~aviot
sistem se odredeni telesni funkcii ili oseti (bolniot misli deka
od nego se {irat neprijatni mirisi, deka e zagaden so nekoja
bakterija, deka ima nekoi vnatre{ni paraziti, deka odredeni
delovi na negovoto telo ne funkcioniraat uredno;
5. Progonuva~ki tip, pri {to sredi{na tema na naludni~avosta
e mislata deka nekoj go progonuva, sledi, true, drogira, kleveti...
6. Me{an tip, koga vo sistemot se me{aat pove}e deluzivnosti
bez dominacija;
7. Neodreden tip, koga sodrìnite na sistemot ne moè da se
klasificirat vo prethodnive tipovi.
Francuskata psihijatriska {kola paranojata ja smeta za

intuitivna naludni~avost bidej}i mehanizmot na nastanuvaweto na
paranoi~niot sistem ima intuitiven karakter, a naludni~avite
idei se sekundarni i poteknuvaat od bolnata intuicija. Taa

razlikuva nekolku tipovi:
1. Patolo{ka qubomora, koja se odlikuva so takva qubomora
koja gi nadminuva site realni granici, bidej}i bolniot se vodi od
deluzivniot sistem na neverstvo i rivalstvo. Bolesta e po~esta
kaj ma{kiot pol i kaj dolgogodi{nite alkoholi~ari.
2. Erotomanija, koja se odlikuva so naludni~avost vo oblik na
uveruvawe deka toj e sakan od nekoja mnogu poznata i popularna
li~nost.
3. Senzitivna naludni~avost na odnosi, se karakterizira so
paranoi~en sistem vo koja dominiraat pogre{ni interpretacii na
odnosi.
4. Iterpretativna naludni~avost, koja odgovara na
persekutornata forma na Krepelin i vo koja dominiraat
sistematizirani idei na progonuvawe.
REVANDAKCIONA PARANOJA
Imeto poteknuva od latinskiot izraz revandictio {to moè da

se protolkuva kako barawe na bolniot da mu se vrati nazad ona {to
mu e odzemeno. Se razlikuvaat tri podgrupi: procesni kverulanti,
naludni~avi pronao|a~i i fanati~ni idealisti:
PROCESNI KVERULANTI (KVERULANTNA PARANOJA)
Imeto na bolesta poteknuva od latinskiot izraz kverulant

{to zna~i kavgaxija. Bolniot ima ~uvstvo deka e obespraven i
svojata “izgubena" pravda postojano ja bara na sud („postojani
parni~ari") ili pak pi{uva pisma do najvisokite organi vo
dràvata baraj}i da im se re{i pozitivno nivnoto barawe ili pak
da se dokaè nivnata pravdina (ili u{te pove}e nepravdata {to mu
e storena od drugite... ). Bidej}i naj~esto sudot i dràvata ne se
proiznesuvaat vo negova korist, bolniot po~nuva da ~uvstvuva deka
protiv nego e skovan zagovor i malku po malku vo svojot sistem
vklu~uva pove}e lu|e. Vo borbata za svojata pravda toj ne gi àli
materijalnite sredstva i moè da se slu~i da go potro{i celiot
svoj imot na razni àlbi, tu`bi, sudski tro{oci, o{teti i sli~no.
Ako vo po~etokot na bolesta paranoi~niot sistem imal nekoja
logika i bil pomalku uverliv za okolinata, podocna toj tolku se

razviva bizarno {to naludni~avosta gi gubi site realni parametri.
êsto se slu~uva vo po~etokot sistemot da se razviva po nekoj
aktuelen i realen konflikt so {to subjektot e dlaboko povreden i
navreden, za podocna, so razvitokot na sistemot, od obespraven
progonuvan da stane progonuva~.
NALUDNIÂVI PRONAO\AÎ
Vo sistemot na ovoj tip paranoja se nao|aat naludni~avi idei

na pronao|awe so izrazit cvrst odnos kon afektivitetot i kon
odnesuvaweto na bolniot. Bolniot subjekt (so karakteristi~ni
premorbidni paranoi~ni crti) vo eden moment po~nuva da
razmisluva za odreden „epohalen" pronajdok za koj obi~no i nema
nekoi prethodni intelektualni i obrazovni podgotovki. Po~nuvaat
da komponiraat odredeni supstancii koi }e gi izlekuvaat rakot,
}elavosta ili drugi neizle~ivi bolesti. Tie ne se izmamnici
bidej}i i samite veruvaat vo toa {to go prona{le (pa zatoa i
naj~esto ne baraat materijalna korist). Vo drug slu~aj se obiduvaat
da konstruiraat nekoja ma{ina ili aparat koj }e bide
"iznenaduvawe za ~ove{tvoto". Za taa cel bolnite se izoliraat so
meseci i so godini vo svojata „laboratorija", prekinuvaat da
kontaktiraat i so potesnoto semejstvo, ja zapostavuvaat svojata
li~na higiena i na svojot „pronajdok" go tro{at celiot svoj
materijalen imot. Naj~esto toa {to se obiduvaat da go konstruiraat
ve}e e konstruirano i funkcionira so godini, no tie i ponatamu
prodol-ùvaat so svojot anga`man.
FANATI^NI IDEALISTI
Paranoikot od ovoj tip se karakterizira so eden naludni~av

fanatizam kon nekoja ideja, bilo religiozna ili politi~ka, na koja
im se posvetuva so celoto svoe bitie i celoto svoe odnesuvawe go
naso~uva kon nea. Religioznite paranoici naj~esto go prekinuvaat
kontaktot so sopstvenoto potesno ili po{iroko semejstvo i site
svoi relacii i kontakti gi naso~uvaat kon naludni~avata
religioznost. Ostatokot od ìvotot go pominuvaat vo osameni
manastiri i isposni~ki ìvot, tro{ej}i go svoeto (i semejnoto)
materijalno bogatstvo. Obrasnati vo brada, so asketski isposni~ki

izgled, so ideja deka tie se "gospodovi lu|e" (mesii ili proroci)
koi na ovoj svet se dojdeni edinstveno da ja pro{irat verbata kon
gospoda, {etaat po svetot propagiraj}i ja svojata naludni~ava ideja.
Paranoikot so politi~ki (naludni~avi) idei se

karakterizira so golem imaginativen i afektiven odnos kon nekoja
politi~ka ideja poradi koja naj~esto strada ne samo toj tuku i
negovoto semejstvo. Vo propagiraweto na idejata se sluì so
najrazli~ni celi (pi{uva pamfleti, sobira lu|e za da im drì
govori, rastura propagandni letci) koi moàt da go dovedat vo sudir
so dràvnite strukturi vo koi ìvee i da se najde vo zatvor.
Naj~esto toj e hostilen, verbalno i fizi~ki agresiven, neelasti~en
i drzok.
STRASNA NALUDNIÂVOST
Imeto poteknuva od francuskata psihijatriska {kola koja

ovie psihozi gi narekuva „Les psycoses passionnelles”, od izrazot passionne
{to moè da se prevede kako strast. Glavna karakteristika e
prisustvoto na tipi~ni premorbidni paranoi~ni crti na
karakterot i na paranoi~en sistem vo koj centralno mesto zazema
afektivnata strast, izrazena bilo vo oblik na qubomora bilo vo
forma na erotsko ludilo. Vo ovaa grupa francuskata psihijatriska
{kola razlikuva dve rastrojstva: patolo{kata qubomora i
erotomanskata naludni~avost:
PATOLO[KA QUBOMORA
Patolo{kata qubomora se karakterizira so qubomora koja

gi nadminuva site realni granici bidej}i bolniot subjekt se vodi
od naludni~aviot sistem na neverstvo i rivalstvo. Bolesta e mnogu
po~esta kaj maìte i kaj alkoholi~arite.
Rastrojstvoto zapo~nuva postepeno (poretko akutno) so pojava

na qubomora kon svojata sopruga (ili soprug). Postepeno
qubomorata gi nadminuva realnite granici i gi dobiva dimenziite
na naludni~avost, so apsurdni psevdokonstrukcii, interpretacii,
la`ni se}avawa, pa i so perceptivni iluzii. Vo po~etokot bolniot

stanuva somni~av kon svojot bra~en drugar mislej}i deka toj go
izneveruva so drug subjekt. Qubomorata se u{te ja prikriva vo sebe,
no stanuva mnogu anksiozen, nervozen, sklon kon konflikti i za
pomali sitnici. Zapo~nuva da ja raspra{uva za nejzinite
sekojdnevni aktivnosti i obvrski. Se somneva za sekoe nejzino
zadocnuvawe i gi prebaruva ~antite i garderobata baraj}i dokaz za
neverstvoto.
Kako {to se razviva bolesta, taka se {iri i sistemot na

somnevawe koj se pove}e i pove}e stanuva apsurden. Naludni-~avite
interpretacii doveduvaat i do fizi~ki presmetki, so cel da se
iznudi priznanie za neverstvoto. Qubovnikot na negovata sopruga,
ako bolniot e od ma{ki pol ({to e naj~esto), moè da e i dete ili
starec, a ne retko i nejzin blizok rodnina. Bolniot prestanuva da
odi na rabota, se krie vo ku}ata ili vo sosedstvoto so cel da go
fati bra~niot partner na delo. Ne i dozvoluva da se oblekuva ili
da ja menuva garderobata bidej}i toa go pravi za da mu se dopadne na
qubovnikot. Gi prebaruva nejzinite intimni zdolni{ta za da moè
da go najde dokazot za nejzinoto seksualno neverstvo. Izma~uvan od
sekojdnevnite naludni~avi misli na neverstvo, od den na den
bolniot stanuva se pove}e anksiozen i agresiven. Vo nekoj konflikt
predizvikan od pogre{nite interpretacii mo`no e da posegne raka
po bra~niot drugar i da izvr{i ubistvo.
EROTOMANSKA NALUDNIÂVOST
Erotomanskata naludni~avost se karakterizira so misli deka

bolniot e sakan od nekoja li~nost, naj~esto koja li~no ne ja poznava,
no koja e mo{ne popularna i aktuelna vo dadeniot moment vo gradot,
dràvata ili pak vo svetot na biznisot, filmot ili politikata.
Bolesta zapo~nuva dosta naglo, so odredeni interpretacii deka vo
nego se zaqubila nekoja slavna li~nost. Vo po~etokot okolinata
toa i ne go sfa}a seriozno (duri go sfa}a {egovito i zabavno), no
otkako subjektot }e stane izrazito uo~liv so tie interpretacii,
taa }e pobara pomo{ od psihijatar. Bolniot po~nuva sekojdnevno
da i pi{uva pisma, da i se obra}a preku razni sredstva za komuni-
kacija, a podocna i da ja sledi, da ja presretnuva i da ja maltretira
so razni qubovni ponudi. Sekojdnevnite aktivnosti se naso~eni
kon edinstvenata cel objektot da sfati deka i toj ja qubi, odnosno

deka i ja vozvra}a qubovta. Naludni~avosta moè da zeme i takvi
dimenzii koga bolniot ne vospostavuvaj}i komunikacii da se re{i
na napad koj moè da zavr{i so ubistvo. Ako qubovniot objekt e
oddale~en od nego i ne postoi mo`nost da go vidi i da ostvari
fizi~ki kontakt, vo sostojba na depresivnost moè da se slu~i da
izvr{i i samoubistvo.
SENZITIVNA NALUDNIÂVOST
Senzitivnata naludni~avost na odnosi za prvpat ja opi{uva

Kret~mer vo 1918 godina, predlagaj}i bolesta da se tretira kako
poseben nozolo{ki entitet. Za razlika od nego, druga grupa
psihijatri na ~elo so Xaspers, Blojler, Majer Gros (Jaspers, Bleuler,
Mayer-Gross... ) smetaat deka ovaa sostojba ne e nekoj poseben entitet,
tuku odredena fenomenologija vo sklop na najrazli~ni
psihijatriski dijagnozi, no naj~esto vo sklop na paranojata.
Rastrojstvoto se karakterizira so naludni~av paranoi~en

sistem vo koja dominiraat pogre{ni interpretacii na odnosi.
Bolesta naj~esto zapo~nuva po nekoj realen konflikt ili neuspeh
i za kratko vreme kaj bolniot se razviva ~uvstvo deka e faten vo
zamka. Se {to se slu~uva okolu nego se doìvuva kako da e vpereno
protiv negovata li~nost. Toj stanuva anksiozen i depresi-ven. Se
povlekuva vo sebe i izbegnuva dopir so site onie za koi misli deka
se obiduvaat da mu na{tetat. Za razlika od prethodnite oblici na
paranoja, bolniot nikoga{ ne preo|a vo napad, tuku reagira
depresivno i hipobuli~no.
Se misli deka od ovaa bolest naj~esto zaboluvaat senzibilni

(emotivni), ambiciozni i narcisoidni li~nosti koi mnogu raboti
{to se slu~uvaat okolu niv si gi prepi{uvaat na sebe.
INTERPRETATIVNA NALUDNIÂVOST
Paranojata od ovoj tip se odlikuva so naludni~avi idei na

progonuvawe (pereskutivni idei), pri {to bolniot vo po~etokot e
subjekt koj e progonuvan, za podocna, so razvoj na sistemot, od
progonet da stane progonuva~. Pogre{nite interpretacii na seto

ona {to se slu~uva okolu nego go doveduvat bolniot da se krie od
okolinata za podocna da ja zapo~ne svojata borba protiv
imaginarnite (irealni) neprijateli. Za razlika od prethodnite
oblici na paranoja, paranoi~niot sistem kaj interpretativnata
paranoja e pomalku sistematiziran i koherenten i ~esto se razviva
od pove}e to~ki kon edna cel. Bolesta ima hroni~na evolu-cija,
bez remisii, a na krajot sistemot se oblikuva vo edna odre-dena tema
koja ne trpi nikakvi promeni.
Tek i prognoza na paranojata
Tekot na psihozata naj~esto e hroni~en, iako povremeno se

javuvaat zasiluvawa i oslabuvawa na simptomite. Vo nekoi slu~aevi
bolesta moè da se povle~e za odreden vremenski period i potoa da
nastapi nova egzacerbacija. Qubomorniot tip ima relativno
podobra prognoza od interpretativniot i od paranoidniot.
1. Psihoti~no rastrojstvo so deluzivni idei poradi op{ta

zdravstvena sostojba (hipo i hipertireoidizam, Parkinsonova
bolest, multipla skleroza, Alchajmerova bolest, mozo~ni tumori);
2. Psihoti~no rastrojstvo so deluzivni idei koe e
predizvikano od psihoaktivni supstancii;
3. Paranoidno (paranoi~no) rastrojstvo na li~nosta,
5. Bipolarno rastrojstvo.
Terapija
Lekuvaweto glavno e psihofarmakolo{ko i toa ima za cel

da dovede do namaluvawe na anksioznosta, hostilnosta i na
psihoti~nata agitiranost. Paranoi~nite idei mnogu malku
reagiraat na psihofarmakolo{kata i na psihoterapiskata
terapija. Vo dekompenziranite formi se ordiniraat
konvencionalni antipsihotici vo niski ili vo sredni dnevni dozi
(flufenzin, haloperidol, hlorpromazin, promazin, levopromazin,
sultoprid) i antipsihotici od vtorata generacija koi se mnogu
pomalku toksi~ni i mnogu podobro se podnesuvaat od bolnite
(risperidon, olanzapin, zotepin, klozapin). Za namaluvawe na

anksioznosta se ordiniraat anksiolitici od benzodijazepinskata
grupa.
Hospitalizacijata e neophodna vo slu~aj na dekompenzacija

i na realna opasnost od homicid ili suicid. Obi~no taa e prisilna
bidej}i re~isi nikoga{ bolnite ne sakaat da bidat hospitalizirani
za{to tie i ne se ~uvstvuvaat bolni.
Psihoterapijata te{ko se izveduva bidej}i ne moè da se

vospostavi pozitiven transfer. Vo slu~aj bolniot da se soglasi da
sorabotuva, psihoterapevtot treba da bide mnogu vnimatelen so
svoite interpretacii, bidej}i moè da vlijae i sprotivno vo
zacvrstuvawe na somnevaweto.
PARANOIDNI PSIHOZI
Vo ovaa podgrupa na perzistentnite naludni~avi rastrojstva

se klasificiraat onie paranoidni psihozi koi imaat hroni~en tek
i koi po svojata fenomenologija ne moàt da se klasificiraat vo
drugite dijagnosti~ki kategorii (kako {to se paranoidnata
{izofrenija ili paranojata). Se karakteriziraat so deluzivni
paranoidni idei na progonuvawe, odnos i (ili) interpretacii koi
se javuvaat po odredeni nagli promeni vo na~inot na bitisuvaweto
na subjektot (vojska, preseluvawe vo druga zemja i sl. ).
Paranoidnite rastrojstva vo MKB-10 se smesteni vo tretata

grupa bolesti (po {izofrenijata i {izotipalnite rastrojstva). Za
ovaa grupa rastrojstva bi bile karakteristi~ni paranoidnite idei
na progonuvawe, hipohondriskite naludni~avi idei, ideite na
golemina, qubomora. Biten kriterium e traeweto na rastrojstvata
najmalku tri meseci za paranoidnite sodrìni da bidat povrzani
so samata li~nost. Vo ovaa grupa ne smeat da se klasificiraat
rastrojstvata so perzistentni halucinacii, so {izomorfni
simptomi i organskite o{tetuvawa na mozokot.
DSM-IV paranoidnite psihozi ne gi tretira kako poseben

entitet. Vo kategorijata "Naludni~avo i drugo psihoti~no
rastrojstvo " razlikuva dve podgrupi: “naludni~avo rastrojstvo” i

"{izofreniformno rastrojstvo". Dijagnozata naludni~avo
rastrojstvo e nameneta za paranojata, dodeka dijagnozata
"{izofreniformno rastrojstvo" za paranoidnite sostojbi koi ne
moàt da se klasificiraat kako paranoidna {izofrenija ili pak
paranoja i koi vo tekot na svojata celokupna evolucija traat od 1
do 6 meseci.
Spored Blojler, naludni~avite idei se rezultat na

rastroenite emocii koi go naru{uvaat logi~noto rasuduvawe.
Postojat razmisluvawa i za patogenetska povrzanost so rastroenost
na percepciite, oslabuvawe na mo}ta za rasuduvawe, za mentalen
avtomatizam (na Klerambo) i dr.
Klini~ka slika
Paranoidnata struktura na naludni~avite idei se

karakterizira so:
• nesistematiziranost,
• nelogi~nost,
• ne postoi ideo-afektiven odnos ili pak toj e mo{ne labav,
• bizarnost za okolinata.
Klasifikacija
Postojat pove}e klasifikacii na hroni~nite paranoidni

psihozi koi se odlikuvaat so odredeni osobenosti na svojata
psihijatriska {kola. Najednostavna e internacionalnata
klasifikacija koja glavno gi razlikuva paranoidnata {izofrenija
i paranojata. Klasi~nata francuska klasifikacija, koja se u{te e
mo{ne aktuelna vo Francija (i pokraj MKB-10), razlikuva nekolku
vidovi paranoidni sostojbi nadvor od paranoidnata {izofrenija.
Psihozite od ovoj vid gi narekuva “delirantni psihozi” (Psychosis
delirantes), koristej}i go terminot „delire" za naludni~avost (za razlika
od evropskata terminologija koja pod istiot termin podrazbira
rastrojstvo na svesta pridruèno so psihomotoren nemir i so
konfuznost). Spored nea, postojat pove}e paranoidni i paranoi~ni
rastrojstva:
I. Akutni delirantni psihozi („Bouffees delirantes polymorphes")
Akutnoto bife za francuskite avtori e dobro definirana

sostojba koja se karakterizira so akuten nastap na tranzitornata
polimorfna paranoidna naludni~avost koja se doìvuva kako
vistinsko doìveano iskustvo (ottamu i sporedbata so oniroidnite
sostojbi koi subjektot gi ~uvstvuva me|u sonot i javeto). Vo
evropskata terminologija psihozata se sretnuva pod dijagnozite
"akutni halucinatorni psihozi" ili "oniroidni sostojbi".
II. Hroni~ni delirantni psihozi
A. Bez deficitarna evolucija
1. Sistematizirani delirantni psihozi (paranoja) kade {to:

a) naludni~avosta ja karakterizira patolo{ka strast ili
b) naludni~avosta ja karakterizira patolo{ka in-
terpretacija.
2. Lo{o sistematizirani psihozi (hroni~ni halucinatorni

psihozi).
3. Nesistematizirani psihozi (so imaginativna, fantasti~na

struktura kako {to e parafrenijata).
B. So deficitarna evolucija
1. Psihozi od {izofreniot krug

2. Psihozi od psihoorganski karakter
PARAFRENIJA
Parafrenijata e du{evno rastrojstvo koe spored

fenomenologijata i sistematiziranosta na psihopatolo{kiot
sistem se nao|a me|u paranojata i paranoidnata {izofrenija. Se
pojavuva vo podocne`nata vozrast (pettata ili {estata decenija od
ìvotot) i toa po~esto kaj ènite. Se karakterizira so
fantasti~no bogatstvo na naludni~avi produkcii koi se vo
sprotivnost so relativno dobrata adaptabilnost na subjektot kon
realnosta i so bavna, dolgogodi{na evolucija. Vo francuskata

literatura bolesta e poznata pod sinonimite „Les delires fantastiques”,
„Delires d'imagination”, „Psychoses imaginatives”, dodeka vo evropskata
nomenklatura go zadrùva staroto ime na Krepelin „ Paraphrenia”
koj prv ja izdvojuva i kako poseben nozolo{ki entitet za da ja
akcentira specifi~nosta na nejzinata fenomenologija i evolucija
koja naj~esto ne zavr{uva so definitiven rascep na li~nosta.
Krepelin opi{uva ~etiri formi: sistematska, ekspanzivna,
konfabulatorna i fantasti~na parafrenija.
Vo mnogu psihijatriski {koli parafrenijata ne se deli od

psihozite od {izofreniot krug. Naprotiv, se misli deka toa e
forma na {izofrenija koja se javuva vo ponaprednatata vozrast, pa
ottamu i specifi~nostite vo nejzinata fenomenologija. Mejer
(Mayer) me|u prvite go negira postoeweto na parafrenijata kako
poseben nozolo{ki entitet, dokaùvaj}i deka dve tretini od
opi{anite parafrenii od Krepelin zavr{ile kako {izofrenijata.
Podocna negovoto mislewe go prifa}aat i Blojler i Kret~mer (i
mnogu drugi sovremeniici). Taka, spored Hof (Hoff), vo
podocne`nata evolucija parafrenijata vo 40% vodi do terminalen
raspad na li~nosta koj ne se razlikuva od {izofreniot terminalen
stadium. Privrzanicite na ovie idei naveduvaat odredena genetska
optovarenost vo potesnoto i vo podale~noto semejstvo so bolni od
{izofrenija.
Spored MKB-10, parafrenijata e smestena vo grupata

"Perzistentni naludni~avi rastrojstva" zaedno so paranojata i
paranoidnite sostojbi.
Klini~ka slika
Bitni fenomenolo{ki karakteristiki na parafrenijata bi

bile:
• Paralogi~no mislewe (naludni~avo mislewe) koe li~i na
ma|epsni~ko, fantasti~no mislewe koe francuskite psihijatri go
sporeduvaat so fantazmagorii;
• Prisutnost na konfabulacii koi dominiraat vrz
halucinaciite koi se so bogata imaginativna sodrìna i koi
bolniot gi doìvuva kako ~ist realitet;
• Raznovidni halucinacii (naj~esto akusti~ki) koi naj~esto

se podredeni na bujnite konfabulacii;
• Lesno povi{en (eufori~en ili hipomani~en) afekt;
• Prisutnost na megalomanski idei;
• Erotska oboenost na mislovnite sodrìni;
• Otsustvo na deficitarna simptomatologija;
• Paradoksalen integritet na li~nosta (relativno zapazena
fasada na li~nosta) koj iznenaduva nasproti bogatstvoto na
fantasti~ni naludni~avi paralogi~ni i misti~ni fenomeni. Se
misli deka Egoto na bolniot dolgo vreme ostanuva integrirano vo
realitetot, za razlika od {izofrenijata - kade {to toa strada me|u
prvite instanci. Bolniot dolgo vreme dobro funkcionira vo so-
cijalnite relacii. Psihoanaliti~arite mislat deka kaj bolniot
od parafrenija nema {izoidni rastrojstva vo negovoto Ego, pa
bolniot bi moèl da se vrati kon zdraviot del na li~nosta i da
napravi stabilna bariera sprema naludni~aviot sistem koj se nao|a
na negovata periferija.
Tek i prognoza
Po~etokot na bolesta e mo{ne varijabilen: postepen, vo tekot

na nekolku godini ili pak akuten, za eden do dva meseca.
Evolucijata e mo{ne bavna, pove}e godini, za na krajot da se

etablira vo eden hroni~en, ireverzibilen i nesistematiziran
naludni~av sistem.
Klasifikacija
Denes me|u psihijatrite se u{te e aktuelna klasifikacijata

na Krepelin koja e dosta prakti~na i ednostavna.
1. Sistematska parafrenija
Sistematskata parafrenija (Paraphrenia systematica) e najbliska

do paranojata i se karakterizira so naludni~avi sistematizirani
paranoidni idei (bliski do paranoi~nite) i halucinacii. Spored
fenomenologijata i evolucijata, mnogu korespondira so hroni~nite
halucinatorni psihozi od francuskite avtori @ilber i Bale
(Gilbert, Ballet). Se razviva mo{ne bavno, paranoidniot sistem
perzistira dolgo vreme, me|utoa bez pogolemi reperkusii vrz

drugite psiholo{ki funkcii i vrz integritetot na li~nosta.
2. Ekspanzivna parafrenija (Paraphrenia expansiva)
Ekspanzivnata parafrenija se pojavuva kaj ènite i se

karakterizira so ekspanzivni naludni~avi idei pome{ani so mnogu
bogati konfabulacii i so lesno poka~en hipomani~en afekt.
Mislovnite sodrìni ~esto imaat erotomanski sodrìni.
3. Konfabulatorna parafrenija (Paraphrenia confabulans)
Konfabulatornata parafrenija se karakterizira so

naludni~avi paranoidni idei i so idei na golemina koi se bazirani
vrz konfabulatorni (izmisleni) doìvuvawa koi se mo{ne mobilni
i koi go upravuvaat celokupnoto povedenie na bolniot.
Rastrojstvoto korespondira so "Delire d'imagination fantastique" na Dipre
i na Lor` (Dupre, Lorge). Se narekuva i "delirantna mitomanija"
bidej}i naj~esto evoluira vrz primarniot mitomanski fond.
Evolucijata e mnogu bavna i re~isi nikoga{ ne zavr{uva kako
demencija.
4. Fantasti~na parafrenija (Paraphrenia phantastica)
Fantasti~nata parafrenija se karakterizira so

nesistematizirani naludni~avi paranoidni idei, fantasti~ni
(izmisleni) doìvuvawa i halucinacii (glasovi, ego na sopstvenite
misli, telepatija). Naludni~aviot sistem kompletno e alogi~en,
ekstravaganten, megalomanski i povrzan kon subjektot.
Diferencijalna dijagnoza na paranoidnite sostojbi
Pri pojava na edna paranoidna psihoza koja trae relativno

podolgo vreme, dijagnosti~kite razmisluvawa odat kon
razgrani~uvawe na slednive nozolo{ki entiteti: paranoidna
{izofrenija, paranoja, parafrenija, reaktivna paranoidna sostojba
ili psihozi od simptomatski ili od psihoorganski karakter?
Diferenciraweto od paranoidnata {izofrenija odi preku

prisustvoto (otsustvoto) na kapitalnite {izofreni simptomi,
evolucijata na bolesta, hereditetot i dr.
Paranoidniot sistem ima posebni karakteristiki kaj site

nozolo{ki edinici. Kako {to ve}e vidovme, kaj paranoidnata
{izofrenija toj e lo{o strukturiran, nesistematiziran i
optovaren so mno{tvo drugi {izofreni simptomi, me|u koi
naj~esto so perceptivni rastrojstva (akusti~ki, gustativni i
olfaktivni halucinacii), atimhormija, negativizam i dr. Kaj
paranojata toj e dobro konstruiran, logi~en (poto~no
psevdologi~en) i naj~esto monosimptomatski. Kaj parafrenijata
sistemot e na granicata me|u paranoidnata {izofrenija i
paranojata, ~esto pati zbogaten i so konfabulacii i so drugi
simptomi karakteristi~ni za taa bolest.
Paranoi~nata simptomatologija moè da se javi i vo tekot na

alkoholizmot, vo vid na alkoholna paranoja, so manifestni i so
bizarni naludni~avi idei na qubomora. Koga }e se zemat predvid
anamnezata na premorbidniot ìvot, dolgogodi{niot
alkoholi~arski sta`, somatskite rastrojstva karakteristi~ni za
alkoholizmot i drugo, dijagnozata i ne e taka te{ka.
Paranoidnata simptomtologija vo sklop na nekoe organsko

zaboluvawe naj~esto e pridruèna i so drugi simptomi od
primarnoto zaboluvawe. So odredeni medicinski istraùvawa
nabrgu se dijagnosticira osnovnata bolest i so nejzinoto lekuvawe
se povlekuvaat i sekundarnite paranoidni fenomeni.
Odreden dijagnosti~ki problem pretstavuva prisustvoto na
paranoidnata simptomatologija vo sklop na bipolarnite
rastrojstva. Vo klasi~nite u~ebnici re~isi isklu~itelno se negira
postoeweto na paranoidni fenomeni vo tekot na bolesta, me|utoa
klini~kata praktika, osobeno vo ponovo vreme, pokaùva deka
vakvite kombinacii ne samo {to se mo`ni, tuku se i dosta ~esti,
osobeno vo sklop na psihoti~nata (delirantna) manija i depresija
(major). Diferenciraweto }e se vodi preku premorbidnata
struktura, hereditetot, biolo{kite markeri, specifi~nosta na
fenomenologijata i osobeno preku cikli~nosta na bolesta.
Terapija na paranoidnite sostojbi
Lekuvaweto na paranoidnite sostojbi zavisi od nozolo{kiot

entitet i od nivnata spontana evolucija. Vo po~etokot, vo zavisnost
od intezitetot na simptomite, se prepora~uva hospitalizacija so
cel bolniot da se za{titi od nekoi nepredvideni dejstva koi se
vodeni od psihopatolo{kite fenomeni i da se ovozmoì podobra
psihijatriska dijagnosti~ka i terapiska psihijatriska opservacija.
Lekuvaweto vo po~etokot e so psihofarmakolo{ki metodi i

so dobar izbor na antipsihotik koj vlijae vrz redukcijata na
psihoti~nite simptomi. Mo`na e (i se prepora~uva) kombinacija
na antipsihotik, anksiolitik i na hipnotik. Podocna, otkako }e
se reducira floridnata psihoti~na fenomenologija, mo`ni se i
odredeni psihoterapiski i socioterapiski proceduri.
Forenzi~ko zna~ewe
Paranoidnite sostojbi imaat osobeno zna~ewe vo

kriminalistikata i vo sudskata psihijatrija bidej}i, spored
statisti~kite podatoci, od site mentalni rastrojstva tie najmnogu
u~estvuvaat vo razni kriminalni dejstva. Vpro~em, i samata
simptomatologija e povrzana so nekoj kriminalitet: nekoj go
progonuva, saka da go ubie, go sledi, go goni policija, {pionska
organizacija, CIA itn. Ne retko bolniot svojata somnitelnost
kako realitet ja prijavuva vo policija i bara da se prezemat
konkretni za{titni merki. Incidentot e blisku koga bolniot od
progonuvan preo|a vo progonuva~ i koga, voden od psihopatolo{kite
sodrìni, vo obid da se za{titi, }e ja prezeme pravdata vo svoi
race i }e se presmeta so svojot imaginaren progonuva~, odnosno so
svojot soprug (a) koj go izmamuva so drug qubovnik...
Procenata na presmetlivosta za bolnite od paranoja,

parafrenija ili od druga paranoidna psihoza e inidividualna od
slu~aj do slu~aj. Ako deliktot e napraven pod dejstvo na
psihoti~nata naludni~avost, obvinetiot ne e presmetliv za
storenoto delo i se ispra}a na prinudno lekuvawe vo psihijatriska
ustanova. Ako, pak, deloto e storeno koga bolniot e vo remisija
ili, pak, toa nema nikakva vrska so paranoidnata sodrìna, doa|a
predvid i bitno namalena presmetlivost, a merkite za bezbednost

se predlagaat od eden do drug slu~aj.
RASTROJSTVA NA
RASPOLO@ENIETO
(Georgi âdlovski, Branislav Stefanovski)
RASTROJSTVA NA RASPOLO@ENIETO
Rastrojstvata na raspoloènieto (ili afektivnite

rastrojstva) se golema grupa psihi~ki rastrojstva kaj koi osnovnoto
rastrojstvo e promena na raspoloènieto (ili afektot) koe ne e
vo soglasnost so objektivnite okolnosti, koi imaat tendencija za
rekurentnost, protekuvaj}i vo fazi na depresivnost ili na
mani~nost so apsihoti~ni (ili lucidni) intervali me|u niv.
Promenite vo afektivitetot odat kon namaluvawe na
raspoloènieto (ili kon depresivnost) so ili bez pridruèna
anksioznost i mnogu poretko kon zgolemuvawe na raspoloènieto
(ili kon mani~nost), pridruèno so promeni vo celokupnata
aktivnost na bolniot. I pokraj pove}eto epizodi bolesta ne
doveduva do nekoi bitni promeni vo strukturata na li~nosta.
Istoriski razvoj
Afektivnite rastrojstva bile poznati i izu~uvani u{te vo

anti~kiot period. Hipokrat vo 4. vek pred n. e. dal dosta dobar opis
na depresijata narekuvj}i ja kako melanholija, bidej}i mislel deka
bolesta se razviva koga crnata òl~ka }e se izlie vo krvta i }e
stigne vo mozokot (od gr~kite zborovi melanos-crn i chole-òl~).
U{te od tie vremiwa poteknuvaat i nekoi opisi vo gr~kata
mitologija koi li~at na mani~nite sostojbi. Vo 2. vek od na{ata
era Areteus (Araeteus) od Kapadokija navestuva povrzanost na
melanholijata i manijata, odnosno mo`nost tie du{evni rastrojstva
da moàt da se pojavat kaj isto lice, no vo razli~en vremenski
period. Vo medicinskite enciklopedii na drevniot Rim se nao|aat
podatoci i opisi za melanholijata i mo`nosti za nivno lekuvawe.
Kako {to e poznato, sredniot vek, pod silno vlijanie na

crkvata i na inkvizicijata, e obeleàn kako mra~en vek za naukata
i medicinata. Animisti~kite aktivnosti na sve{tenicite go ko~at
razvojot na naukata za prirodata i za ~ovekot. Odnosot kon

psihijatriskite bolni e nehuman, surov, hostilen, kazniv. Bolnite
se smestuvani i okovuvani vo podrumite na manastirite kade {to
ostanuvale pogolem del od ìvotot.
Prvite jasni koncepcii za depresijata i za manijata kako dve

rastrojstva na ista bolest poteknuvaat od francuskite psihijatri
Bajarè i Falre Baillarger, Falret), koi vo 1849 godina opi{uvaat edna
bolest kaj koja fazite na depresijata i na manijata se menuvaat vo
tekot na ìvotot kaj eden subjekt. Bajarè za bolesta go koristi
terminot “ludilo so dvokraten oblik” (Folie a double forme), dodeka
Falre “ludilo so cirkularen tek” (Folie circulaire). Nivniot
sovremenik Morel (Morel) podocna se soglasuva so nivniot koncept
za edna bolest so dve lica, naglasuvaj}i go nejziniot nasleden
karakter i narekuvaj}i ja kako "nasledno ludilo” (Folie hereditaire).
Vo vtorata polovina na 19. vek germanskiot psihijatar

Kalbaum, (Kalbaum) inspiriran od poznatiot psihijatar i nau~nik
Grizinger (Grisinger), za polesnite formi na istata bolest go predlaga
imeto “ciklotimija” (Cyclothimia), a za pote{kite “cirkularna
tipi~na vezanija” (Vesania typica circularis), koristej}i go terminot
“vezanija” (ludost) za du{evno rastrojstvo. Germanskite psihijatri
zapazile deka afektivnite zaboluvawa obi~no zavr{uvaat so
spontano ozdravuvawe dodeka bolestite so kognitiven deficit
imaat hroni~na evolucija.
Emil Krepelin (E. Kraepelin) vo 1896 godina ja opi{uva

predvremenata demencija (Dementio praecox) koja brgu evoluira do
dezintegracija na li~nosta i depresijata i manijata vo edno isto
“endogeno” rastrojstvo go naslovuva “mani~no-depresivna psihoza”
(Psychosis maniaco-depressiva), koe se karakterizira so rastrojstvo vo
afektot, recidiven tek i so relativno dobra prognoza, bez razvoj
na demencija. Terminot “endogeno” Krepelin go rezervira za onie
psihozi koi ne se predizvikani od nadvore{nite stres traumatski
faktori i kaj koi naslednosta ima dominantna uloga.
[vajcarskiot psihijatar Eugen Blojler (E. Bleuler), koj

demencijata prekoks ja preimenuva kako {izofrenija, go potvrduva
Krepelinoviot koncept za depresijata i za manijata kako edna
bolest so dva sprotivstaveni fenomenolo{ki pola. Vo svoite
statii toj dava precizen opis na mani~no-depresivnata

fenomenologija i evolucija na bolesta i nea strogo ja razgrani~uva
od drugite du{evni rastrojstva.
Vo 10-tata revizija na Me|unarodnata klasifikacija na

bolesti (MKB) se voveduva sosema nova terminologija za
afektivnite rastrojstva, imeto mani~no-depresivna psihoza go
zamenuva so “bipolarno afektivno rastrojstvo”, depresijata ja deli
na depresivna epizoda i na rekurentna depresija, na manijata i na
depresijata im dozvoluva psihoti~ni fenomeni svojstveni za drugi
psihozi, a afektivnite rastrojstva na li~nosta gi imenuva kako
“distimija” i “ciklotimija” i gi vklopuva vo krugot na
rastrojstvata na raspoloènieto.
Epidemiologija
Op{t zaklu~ok e deka vo poslednive dve-tri decenii

afektivnite rastrojstva se vo zna~itelen podem. Spored nekoi
istraùvawa na SZO, okolu 3% od svetskata populacija (nad 100
milioni lu|e) strada od nekoe afektivno rastrojstvo. Spored Oxford
Textbooc of Psychiatry (1991), momentalnata prevalencija (point prevalence)
na depresivnite rastrojstva vo razvienite zemji na Evropa se dviì
od 1, 8 do 3, 2% za maìte i od 2, 0 do 9, 3% za ènite. Godi{nata
incidentnost (annual incidence) se dviì od 0, 8 do 2, 0 promili za
maìte i od 2, 5 do 7, 8 promili za ènite. Rizikot od zaboluvaweto
(lifetime risk) bi bil od 3, 3 do 12, 0% kaj maìte i od 20, 0 do 26, 0% kaj
ènite. Spored istite podatoci, bipolarnite rastrojstva se
poretki, odnosno momentalnata prevalencija (point prevalence) bi bila
od 0, 4 do 0, 9%, godi{nata incidentnost (annual incidence) od 0, 09 do 0,
15 promili za maìte i 0, 07 do 0, 3 promili za ènite, a rizikot od
zaboluvaweto (lifetime risk) od 0, 6 do 0, 9%.
Etiopatogeneza
Etiopatogenezata na afektivnite rastrojstva do denes ostanuva

nedorazjasneta. Se spomenuvaat mnogu hipotezi koi pri~inskite
mehanizmi gi posmatraat sekoj od svojot agol na gledawe. Od
didakti~ki pri~ini bitnite hipotezi }e gi prezentirame odvoeno,
so napomena deka afektivnoto rastrojstvo e rezultat na sloèni
interakcii me|u biolo{kite, psiholo{kite i socijalnite
pri~initeli.
1. BIOLO[KI HIPOTEZI
Hipotezite koi se obiduvaat da ja objasnat etiopatogenezata

na afektivnite rastrojstva vo sklop na biolo{kite soznanija,
moàt da se grupiraat vo nekolku podgrupi, spored dominacijata (a
ne i edinstvenosta) na patogenetskiot faktor:
1. Genetska determiniranost na depresivnite rastrojstva;

2. Biohemiski promeni na nivo na mozo~nata nevro-
transmisija, odnosno deficit na noradrenalinskata i (ili)
serotoninskata nevrotransmisija vo poedine~ni podra~ja na
centralniot nerven sistem;
3. Nevroendokrini disfunkcii;
4. Eloktroliten disbalans na nivo na mozo~nata kletka;
5. Nevrofiziolo{ki promeni;
6. Rastrojstva vo sistemot son-budnost;
7. Kognitivni disfunkcii;
8. Nevroimunolo{ki rastrojstva;
9. Nevroanatomski abnormalnosti vo mozo~nite strukturi i
10. Sezonski varijacii.
HIPOTEZI ZA GENETSKA USLOVENOST
Genetskite istraùvawa na afektivnite rastrojstva osobeno

se naso~eni kon semejstvata na bolnite, kon zabolenite
monozigotni ili heterozigotni bliznaci, kon adoptiranite deca
i kon mo`nite genetski varijacii pome|u monopolarnite i
bipolarnite formi na bolesta:
a. Genetski istraùvawa na semejstva
Istraùvawata na semejstvata na bolnite od depresivni

rastrojstva naj~esto se so pomo{ na genealo{ko-statisti~ki metodi
koi imaat cel da ja otkrijat incidencijata na zaboluvaweto vo
potesnoto i vo po{irokoto semejstvo i da ja kompariraat so
incidencijata na istite rastrojstva vo op{tata (uslovno zdrava)
populacija. Rezultatite od vakvite istraùvawa mnogu ~esto
variraat od eden do drug istraùva~, ne tolku od razli~nata
incidencija na bolesta vo poedine~nite geografski {iro~ini, tuku

pove}e od razli~niot metodolo{ki pristap kon problematikata
na istraùvaweto, od neizedna~enite dijagnosti~ki kriteriumi
ili pak od razli~niot broj na ispituvanata populacija koja e
opfatena so istraùvaweto.
U{te Emil Krepelin, koj ja zadolìl psihijatrijata so

mnoèstvo lucidni klini~ki opservacii i klasifikacioni {emi,
vo po~etocite na dvaesettoto stoletie, vo svojot klasi~en
psihijatriski u~ebnik pi{uva za visokiot rizik na decata da
zabolat od nekoe du{evno rastrojstvo ako nekoj od nivnite roditeli
boleduva od istata bolest. U{te vo toa vreme ova go sfa}a kako
mo`nost za genetska transmisija na bolesta. Toj citira edna studija
za 197 mani~no-depresivni semejstva, pri {to pove}e od 50% od
nivnite deca pokaùvale simptomi na “psihi~ka degeneracija”, a
30% “abnormalna depresivna tendencija”.
Ako rizikot od nasleduvawe na bipolarnata bolest vo op{tata

populacija se dviì od 0. 4% (Mayer-Gross, Anglija, 1961), 1, 0%
(Stensted, Rot, [vedska, 1959, 1963), 2, 0% (Winokur, Pitts, SAD, 1965, Lin,
Danska, 1969) i do 2, 5% (Slater, 1971), rizikot vo semejstvata na
zabolenite e mnogu pogolem i toj rapidno raste so stepenot na
srodstvoto. Taka, spored Zerbin-Rudin (Zerbin-Rudin, 1968), rizikot
se dviì od 12 do 16%, a spored Kalman (Kalman, 1954), i do 23 %.
Spored Zerbin-Rudin (1971), rizikot na zaboluvawe od

mani~no-depresivna psihoza vo semejstvoto na bolniot bi bil
sleden:
- ako e bolen eden roditel, rizikot da zaboli bi bil od 10 do

15%,
- ako se bolni dvajcata roditeli rizikot da zaboli bi bil od
40 do 50%,
- ako pak se bolni negovite bra}a ili sestri, rizikot da zaboli
bi bil od 10 do 15%.
- ako e bolen edniot bliznak, heterozigot rizikot da zaboli
drugiot bliznak bi bil do 20%,
- ako e bolen edniot bliznak, monozigot rizikot da zaboli
drugiot bliznak bi bil do 70%.
Amerikanskiot psihijatar Entoni (Anthony) go istraùval

razvojot na potomstvoto so visok genetski rizik kon bipolarnite
i na monopolarnite afektivni rastrojstva na zaboleni semejstva
vo tekot na deset godini (sledeni se 22 mani~no-depresivni
probanti i nivnite semejstva). Avtorot doa|a do soznanie deka
klini~ki rastroenoto potomstvo imalo 62% bipolarni i 34%
monopolarni probanti. Najgolemi korelacii nao|a me|u bolnata
majka i nejzinite }erki. Brojot na psihoti~nite majki bil dvapati
pogolem vo odnos na tatkovcite, a mnogu bil pogolem i brojot na
bolnite }erki otkolku na sinovite. Golem broj od zabolenite deca
vo premorbidnata struktura na li~nosta pokaùvale ekstrovertni
crti.
Vrz osnova na svoite genetski istraùvawa Angst (Angst)

razlikuva tri tipa cikli~na depresija so razli~en stepen na
genetska determiniranost:
1. Tip I, koga vo evolucijata na zaboluvaweto glavno se

manifestiraat depresivni fazi;
2. Tip II, koga vo evolucijata na zaboluvaweto ednakvo se

javuvaat i depresivni i mani~ni fazi i
3. Tip III, koga vo evolucijata na zaboluvaweto glavno se

javuvaat mani~ni fazi.
Spored istiot avtor, najgolema genetska determiniranost pokaùva

vtorata grupa (bipolarnite formi), dodeka najniska tretata grupa
(glavno mani~ni bolni).
b. Genetski istraùvawa na bliznaci
Vo genetskite istraùvawa na afektivnite rastrojstva

osobeno mesto zazemaat specifi~nostite vo nasleduvaweto me|u
ednojajcevite i dvojajcevite bliznaci (monozigoti i heterozigoti),
koristej}i go nivniot konkordanten odnos, odnosno tendencijata
na dvata bliznaka da boleduvaat od istata bolest ako ve}e edniot
od niv boleduva od nejze. Re~isi vo site publicirani studii za
nasleduvaweto na mani~no-depresivnata bolest kaj bliznacite se
govori za tri i pol pati pogolemiot stepen na konkordantnost na
cikloidnite psihozi me|u monozigotite, {to nedvosmisleno ja

potvrduva hipotezata za genetskata obuslovenost na toa mentalno
rastrojstvo. Podatokot stanuva pojasen koga se ima predvid deka
monozigotite imaat ista genetska osnova i deka dvata bliznaka se
kontrolirani od ist dominanten gen. Za razlika od niv,
heterozigotnite bliznaci nemaat zaedni~ka genetska osnova i tie
vo odnos na konkordantnosta se odnesuvaat kako obi~ni bra}a ili
sestri.
Postojat obidi vakvite genetski sogleduvawa da se osporat so

nekoi socio-kulturelni teorii spored koi zgolemenata
konkordantnost me|u ednojajcevite bliznaci ne e determinirana
od genetskite faktori, tuku od sociolo{kite i od kulturelnite
uslovi vo koi bliznacite zaedno rastele i se razvivale. Ovie
hipotezi ne se vo mo`nost da ni objasnat ako toa e taka i ako
egzogenite vlijanija dominiraat vo etiopatogenezata na
rastrojstvoto, toga{ zo{to rizikot od zaboluvaweto kaj
heterozigotnite bliznaci e nekade do 20% dodeka kaj monozigotite
i nad 70%, koga i monozigotite i heterozigotite rastele pod ist
pokriv, so ednakva maj~inska i tatkovska nega i vo ednakvi semejni
uslovi? Sakaj}i da gi razubedi privrzanicite na vakvite
sogleduvawa, Schelds sledel 44 monozigotni bliznaci koi bile
odvoeni eden od drug od najranoto detstvo, nekoi od niv oddale~eni
me|u sebe i so iljadnici kilometri, vo razli~ni sociokulturni
sredini i ista tolkava grupa monozigoti koi se razvivale zaedno,
pod eden pokriv. Avtorot doa|a do soznanie deka stepenot na
konkordantnosta i kaj dvete grupi na bliznaci bil re~isi
identi~en, {to nedvosmisleno govori za dominantnoto vlijanie na
genetskite faktori vo konkordantnosta na nasleduvaweto. Na Schelds
mu se pridruùvaat i drugi istraùva~i koi ja potvrduvaat istata
hipoteza (Slater, Kallman, Harvald, Hauge, Rosanoff, Price, Winokur, Da Seneza,
Moldin). Spored niv, konkordantniot odnos kaj mono i kaj
heterozigotnite bliznaci bi bil sleden:
Konkordanten odnos kaj mono i kaj heterozigotnite

bliznaci
Spored avtor monozigoti vo % heterozigoti vo %
Slater (1953) 50 23
Kallmann (1954) 93 24
Harvald i Hauge (1963) 67 5
Rosanoff (1935) 70 16
Price (1968) 67
Winokur 100 26
Da Seneza 60 21
v. Genetski istraùvawa na adoptirani deca
Studiite na decata koi bile adoptirani vo drugi semejstva

u{te od najranata vozrast pokaùvaat deka stepenot na
konkordantnost od afektivni rastrojstva e mnogu pogolem kaj
biolo{kite roditeli otkolku kaj adoptivnite roditeli.
Zaklu~ok od genetskite istraùvawa
Me|u postarite hipotezi za genetskata obuslovenost na

afektivnite rastrojstva se onie koi govorea za dominantnoto
nasleduvawe i toa za dominanten gen koj bi bil svrzan za desettiot
hromozom i koj ima smalena penetrantnost (avtosomno-dominanten
gen). Podocna nekoi istraùva~i ve}e zboruvaat za dva dominantni
gena, odnosno za nasleduvawe po poligenetski ili po heterogenetski
tip, kade {to edniot gen bi bil svrzan za desettiot hromozom. Drugi
istraùva~i nao|aat odredeni anomalii (pokus krak) na 11
hromozom ({to se reperkutira vrz zgolemenata vulnerabilnost kon
bipolarnoto rastrojstvo) ili pak na metacentri~niot hromozom
broj 1 i na mozaicizam ili X-linked ({to uslovuva dominantno ili
avtosomno dominantno nasleduvawe). Ponovite studii ukaùvaat
na mo`nosta za odredeni regioni na hromozomite 18, odnosno 21 da
igraat bitna uloga vo nastanuvaweto na depresivnoto rastrojstvo.
Vo site slu~ai genot nema kompletna penetrantnost i postoi
mo`nost nasleduvaweto da preskokne nekoe koleno ili pak cela
generacija. Sepak, soznanijata za etiopatogenetskata uloga na nekoj
specifi~en hromozom ne se potvrdija so sigurnost, bidej}i, barem
dosega, ne se uspeaa da se identificira genskiot lokus.
Sive ovie hipotezi govorat deka kaj afektivnite rastrojstva

postoi visok stepen na naslednost, no taa ne se odviva po
voobi~aenite zakoni na Mendelev, tuku vo pra{awe se mnogu
posloèni interakcii i interreakcii na genetskite faktori i na
nadvore{nata sredina. Kako se nasleduva bolesta, koi se
mahanizmite na nasleduvaweto, kakov e vidot na nasleduvaweto i
do denes ne se znae so nekoja pogolema preciznost.
NEVROHEMISKI HIPOTEZI
Vo istraùvawata na biohemiskite patogenetski mehanizmi

na afektivnite rastrojstva dominiraat nekolku pravci:
1. prou~uvawe na nevrotransmiterskiot i na receptorskiot

sistem na centralniot nerven sistem;
2. prou~uvawe na elektrolitniot balans na nivo na nervnata
kletka vo centralniot nerven sistem i
3. prou~uvawe na nevroendokrinata regulacija na ~ove~kiot
organizam.
Vrz osnova na ovie istraùvawa postaveni se nekolku

biohemiski hipotezi za mo`nite etiopatogenetski pri~initeli
na afektivnite rastrojstva:
1. Afektivnite rastrojstva se posledica na rastroenata

mozo~na nevrotransmisija, osobeno na biogenite amini (hipotezite
se poznati pod terminite ”kateholaminska hipoteza", ”monoaminska
hipoteza”, ”nevromonoaminergi~ka hipoteza”, ”indolaminska
hipoteza” i sli~no) ;
2. Afektivnite rastrojstva se posledica na odredeni promeni

vo nevroendokrinata regulacija, osobeno vo hipotalamo-
hipofizarnata oska (nevroendokrina hipoteza) ;
3. Afektivnite rastrojstva se posledica na odredeni

elektrolitni promeni vo nivoto na centralniot nevron i na
negovite sinapsi (elektrolitna hipoteza).
AFEKTIVNITE RASTROJSTVA KAKO BOLEST NA MOZO^NATA

NEVROTRANSMISIJA I RECEPTORSKIOT SISTEM
A. Afektivnite rastrojstva kako bolest na mozo~nata

nevrotransmisija
Me|u hipotezite za afektivnite rastrojstva kako rezultat

na odreden deficit na mozo~nata nevrotransmisija, po svojata
nau~na i klini~ka serioznost se izdvojuvaat monoaminskata, G-
proteinskata, feniletilaminskata, acetilholinergi~kata, gaba-
ergi~kata i opioidnata hipoteza:
a. Monoaminska hipoteza na depresijata
Razmisluvawata za povrzuvaweto na akcijata i na

koncentracijata na biogenite amini vo mozo~nite nevroni i
mo`nata patogeneza na afektivnite rastrojstva datira od
pedesettite godini na minatiot vek i toa, kako {to ~esto se slu~uva,
ne poradi nekoe posebno otkritie vo pri~inskite mehanizmi na
zaboluvaweto, tuku kako rezultat na odredeni psihofarmakolo{ki
zapazuvawa vo tekot na terapijata na depresivnite bolni so prvite
vistinski antidepresivi. Taka, mnogu kratko vreme po
voveduvaweto na inhibitorite na MAO i na tricikli~nite
antidepresivi vo terapijata na depresivnata bolest, po~nalo da se
razmisluva i za mehanizmite na nivnite dejstva i za na~inot na koj
tie evidentno go podobruvaat raspoloènieto. Posle izvesno vreme,
preku izdràni klini~ki i eksperimentalni ispituvawa, uspevaat
da se dokaàt inhibitornite mehanizmi na MAO inhibitorite vrz
enzimot monoaminoksidaza (koj gi razgraduva kateholaminite vo
mozo~niot nevron) i na tricikli~nite antidepresivi vrz ko~eweto
na nevrotransmiterskiot riaptejk na biogenite amini. Otkritijata
gi trasiraa pati{tata kon ponatamo{noto izu~uvawe na sloènite
patogenetski mehanizmi na depresivnite rastrojstva.
Vo 1960 godina Karlson, Glovinski i Ekselrod (Karlson,

Glowinski, Axelrod) prvi javno soop{tuvaat za mo`nite mehanizmi na
antidepresivnoto dejstvo na tricikli~nite antidepresivi (TCA)
koi go inhibiraat riaptejkot na monoaminite na sinapti~kata
membrana. Pet godini podocna [ildkraut (J. Schildkraut, 1965) gi
potvrduva nivnite somnevawa i prv ja afirmira i ja publicira t. n.

kateholaminskata hipoteza na depresijata vo koja ukaùva na
mo`nosta depresijata da e predizvikana od nedostig na noradrenalin
vo poedine~ni podra~ja na mozokot, {to se odrazuva vrz
namaluvaweto i oslabnuvaweto na noradrenergi~kata
nevrotransmisija. Dve godini podocna Kopen (Koppen, 1967) ukaùva
i na ulogata na serotoninot i na serotonergi~kata
nevrotransmisija vo patogenezata na afektivnite rastrojstva. Po
podolgo prou~uvawe toj ja postavuva hipotezata za moèn deficit
i na serotoninot i na mozo~nata serotonergi~na nevrotransmisija,
koja stana poznata kako indolaminska hipoteza na depresijata.
Bidej}i i noradrenalinot i serotoninot spa|aat vo grupata

na biogenite amini, Pran` (Prange, 1974) dvete hipotezi gi spojuva
vo edna koja ja narekuva “monoaminergi~na hipoteza na
depresivnata bolest” ("Permissive amine hypotesis of affective disorders"),
spored koja depresijata rezultira od nedostig ili na
noradrenergi~kata ili na serotonergi~kata nevrotransmisija ili
pak ({to e po~esto) i na dvete.
Poa|aj}i od tie soznanija, avtorot depresivnite rastrojstva

gi klasificira spored deficitot na nevrotransmiterot vo dva tipa
I i II:
Tip I: vo koj depresivnite rastrojstva bi bile posledica na

deficit na noradrenalinot i na noradrenergi~nata mozo~na
nevrotransmisija. Od fenomenolo{ki aspekt tipot I bi se
karakteriziral so slednive dominantni simptomi: depresivno
raspoloènie pridruèno so psihomotorna inhibicija i pad na
kognicitivnite funkcii.
Tip II: vo koj depresivnite rastrojstva bi bile posledica na

nedostig na serotoninot i na serotonergi~nata mozo~na
nevrotransmisija. Ovoj tip bi se odlikuval so depresivno
raspoloènie pridruèno so psihomotorna agitacija, nemir,
anksioznost, pani~ni ataci i so insomnija.
Monoaminskata hipoteza na depresijata deneska ne se sfa}a

edinstveno kako deficit samo na noradrenergi~nata i na
serotonergi~nata nevrotransmisija, tuku taa se odnesuva i vrz
vlijanieto na drugite nevrotransmiterski sistemi vo sloènite

mozo~ni procesi koi me|u sebe, spored svoite funkcii, i ne se taka
oddelni i ne se taka samostojni. Nivnata me|uzavisnost osobeno vo
regulacijata na nivnata koncentracija vo sinapti~kiot prostor
deneska ve}e ne e diskutabilna. Deneska intenzivno se raboti na
prou~uvaweto na ulogata na fenil-etilaminot, acetilholinot,
GABA i opioidite vo afektivnite rastrojstva, bidej}i, spored
nekoi soznanija, tie igraat posebna uloga vo funkcionalnoto
balansirawe me|u dvata monoaminski transmiterski sistemi
(noradrenergi~niot i serotonergi~niot), osobeno kaj depresivnite
sosotojbi.
b. Ulogata na G proteinot vo depresivnite rastrojstva
Tragaweto po involviranosta na G proteinot i na negovite

suprasemejstva vo patogenezata na depresijata se pottiknati od
odredeni eksperimentalni otkritija za vlijanieto na klasi~nite
TCA na G proteinot. Bidej}i so eksperimentite e dokaàno deka
TCA se integriraat so proteinot G, moè da se izvede i hipoteza
za mo`nostite depresijata da e rezultat i na odredeni rastrojstva
na supersemejstvoto na G proteinite vrzani za receptor.
Spored hipotezata depresivnoto rastrojstvoto koe vo odreden

procent e genetski determinirano e obusloveno i od odreden defekt
vo vrzuvaweto me|u receptorot i G proteinot, {to pak se odrazuva
vrz promenata vo transdukcijata na signalot.
Promenite vo suptipovite na G proteinite moàt da bidat

predizvikani ili deklan{irani i od nekoi hormoni ili pak od
stres-faktori. Ovie otkritija bi moèle da pomognat vo
razjasnuvaweto na zgolemenata incidencija na depresivni
rastrojstva vo odredeni kriti~ni momenti vo ìvotot, kako {to
se pubertetot, predmenstraulniot period, periodot po
poroduvaweto i menopauzata.
v. Ulogata na feniletilaminot (feniletilaminska hipoteza)
Spored feniletilaminskata hipoteza, za patogenezata na

afektivnite rastrojstva nekoi oblici na depresivnoto rastrojstvo
bi moèle da bidat posledica na smalenata koncentracija na

fenilalaninot vo onie mozo~ni strukturi kade {to toj prete`no
e nevromodulator. Spored nekoi istraùvawa, fenilalaninot bi
imal osobeno zna~ewe vo procesite koi ja odrùvaat budnosta na
~ovekot. Interesno e deka po svojata hemiska struktura fenil-
alaninot mnogu li~i na amfetaminot i donekade na kateholaminite.
g. Ulogata na acetilholinot (Acetilholinergi~ka hipoteza)
Acetilholinergi~kata hipoteza za etiopatogenezata na

depresivnite rastrojstva e razviena od Janovski (Janowsky, 1972) i
od negovite sorabotnici, spored koi afektivnite rastrojstva bi
bile rezultat na nastanatiot disbalans me|u monoaminergi~kiot
i holinergi~kiot nevrotransmiterski sistem, pri {to doa|a do
prevlast na holinergi~kata aktivnost kaj depresivnite sostojbi,
odnosno na monoaminergi~kata kaj mani~nite bolni. Se misli deka
acetilholinergi~kiot transmiterski sistem bi moèl da igra
odredena uloga vo funkcionalnoto balansirawe me|u dvata
monoaminski sistema (serotonergi~kiot i noradrenergi~kiot),
osobeno kaj depresivnite bolni. Taka, so namaluvawe na
noradrenergi~kata aktivnost bi nastanala dominacija na
holinergi~kata aktivnost, {to se odrazuva so potencirawe na
depresivnoto raspoloènie ili pak so zgolemuvawe na
noradrenergi~kata aktivnost bi se namalila holinergi~kata
akcija, a toa bi rezultiralo so mani~no raspoloènie. Ottamu se i
razmisluvawata za dobriot antidepresiven efekt na tricikli~nite
antidepresivi koi, kako {to e poznato, imaat silen
antiholinergi~en efekt.
d. Ulogata na GABA (Gaba-ergi~ka hipoteza)
Modernata biolo{ka psihijatrija ima osoben interes vo

izu~uvaweto na gabaergi~kite funkcii, bilo nevrotransmiterski
bilo receptorski, bidej}i taa e glaven inhibitor na mozo~nite
procesi i verojatno ima golema uloga vo patogenezata na mnogute
mentalni rastrojstva. Vakvite somnevawa se potvrduvaat i so
soznanijata deka gabaergi~kiot sistem vlijae vrz harmonizacijata
na drugite nevrotransmiterski sistemi, osobeno na monoaminskite.
Istraùvaj}i vo toj pravec Peti i [leser (Petty, Schlesser, 1981)
nao|aat poniski koncentracii na GABA vo plazmata na
depresivnite bolni. Poa|aj}i od svoite zapazuvawa, tie tretiraat

200 depresivni bolni so GABA agonisti koi pokaàle odredeni
antidepresivni efekti. Spored ovaa hipoteza, nekoi od
depresivnite rastrojstva bi moèle da bidat i posledica od
smalenata gabaergi~ka nevrotransmisija vo poedine~ni mozo~ni
strukturi.
|. Ulogata na opioidite (Opioidna hipoteza)
Nekoi avtori opioidite gi povrzuvaat i so patogenezata na

depresivnite rastrojstva, pritoa vodej}i se od nivniot
farmakolo{ki efekt vrz hroni~niot sindrom na bolkata koj pak
na svoj na~in e povrzan so depresivnite emocii. Spored Pikar, kaj
bolnite so bipolarna mani~no-depresivna psihoza koncentracijata
na beta-endorfinite e zgolemena vo mani~nata faza (Pickar i
sorabot., 1980). Mnogu avtori ne se soglasuvaat so ovaa hipoteza
bidej}i ne nao|aat potvrda vo svoite nau~ni istraùvawa.
B. Afektivnite rastrojstva kako bolest na receptorskiot

sistem (“Receptor senzitivity hypothesis of Depression”)
Deneska mnogu istraùva~i razmisluvaat dali nevro-

transmiterskiot deficit kaj depresivnoto rastrojstvo e primaren
defekt ili, pak, posledica od zgolemenata osetlivost na
presinapti~kite i na postsinapti~kite receptori na koi
dejstvuvaat tie transmiteri koi po fitbek (feet-back) mehanizmite
go reguliraat koli~estvoto na sintetiziraniot i na oslobodeniot
transmiter? Poznato e deka so zgolemenata osetlivost na
receptorite doa|a do zgolemuvawe na nivniot broj i na nivnata
gustina, pa preku kompenzacionite negativni fitbek mehanizmi,
aktivirani preku alfa-2 presinapti~kite receptori, se namaluva
i koli~estvoto na sintetiziraniot i osloboden nevrotransmiter,
{to kako kone~na posledica vodi kon zabavuvawe i (ili) namaluvawe
na transmiterskata akcija vo presuvaweto na impulsite od
presinapti~kiot na postsinapti~kiot nevron. Ili pak so
namaluvawe na brojot na postsinapti~kite beta receptori se
aktivira t. n. dolna regulacija ("down –regulation"} i se zgolemuva
sintezata i osloboduvaweto na nevrotransmiterot od negovite
vezikuli.
NEVROENDOKRINA HIPOTEZA
Psiho-nevro-endokrinolo{kiot pristap kon afektivnite

rastrojstva dobi novi dimenzii so sovremenite soznanija za ulogata
na biogenite amini vo produkcijata na hormonite od hipotalamo-
hipofizo-adrenalnata oska. Po svojata fenomenologija
afektivnite rastrojstva mnogu li~at na nekoi rastrojstva koi se
predizvikani od odredeni disfunkcii na hipotalamusot,
hipofizata ili na tireoidnata `lezda, kako {to se gubewe na
apetitot, rastrojstva pri spieweto, vegetativnite simptomi i
dnevnite varijacii vo raspoloènieto. Se misli deka
hiperaktivnosta na hormonalniot sistem e rezultat na opa|aweto
na noradrenalinskata inhibicija vo limbi~kiot sistem i
hipotalamusot.
Me|u nevroendokrinolo{kite hipotezi po svojata nau~na

serioznost se izdvojuvaat onie koi pri~inite na zaboluvaweto gi
baraat vo disregulacijata na hipotalamo-hipofizo-adrenalnata
oska ili vo rastrojstvata na hipotalamo-hipofizno-tireoidnata
oska. Odredeno zna~ewe i se pridava i na hipotalamo-hipofizno-
gonadalnata oska.
a. Hipotalamo-hipofizno-adrenalna oska (HPA)
Hipotalamo-hipofizno-adrenalnata oska (HPA) e mo{ne

sloèn kontrolen sistem na mnogu ~ovekovi funkcii. Nejzinata
aktivnost indirektno se procenuva spored nivoto na kortizolot
ili spored dinamikata na sekrecijata na ACTH od hipofizata.
Hipotalamusot e del od limbi~niot sistem i e vklu~en vo
kontrolata na emociite. Negovata aktivnost, me|u drugoto, e
regulirana i od centralnite nevrotransmiteri koi se deficitarni
kaj depresijata.
Aktivnosta na hipotalamo-hipofizno-adrenalnata oska, od

didakti~ki pri~ini, moè da se simplificira vo slednava {ema:
• osloboduvawe na kortikotropniot - rilizing hormon (CRH)

vo hipotalamusot;
• vlijanie na CRH na predniot rezen na hipofizata i
osloboduvawe na ACTH;
• vlijanie na ACTH vrz nadbubre`nata `lezda i osloboduvawe

na kortizol od nejzinata kora;
• proces na negativni povratni spregi me|u kortiko-
stereoidite i ACTH.
Rastrojstvoto na HPA-oskata kaj depresivnite bolni se sre}ava

vo mo{ne golem procent, i toa na nejzinite razli~ni nivoa:
zgolemuvawe na koncentracijata na kortizolot vo mo~ta, plazmata
ili vo likvorot na bolniot, zgolemuvawe na koncentracijata na
CRH, zgolemuvawe na nadbubre`nata `lezda, izostanok na
supresijata na la~eweto kortizol po primenata na deksametazon
(DST) i dr. Pozitivniot DST se dolì na relativnata
hiposenzibilnost na HPA-oskata, koja nastanala poradi
hipersenzibilnost na centralnite receptori za gliko-
kortikoidite.
b. Hipotalamo-hipofizno-tireoidna oska
Hipotalamo-hipofizno-tireoidnata oska igra mo{ne zna~ajna

uloga vo mnogu ìvotni procesi. Nejzinite disfunkcii moàt da
dovedat i do seriozni naru{uvawa vo ~ovekoviot afektivitet preku
namaluvawe na funkcijata na tireoidnata `lezda. Hipotezata
delumno nao|a potvrda i vo t. n. TRH-TSH test, ~ija su{tina e vo
smaluvawe na odgovorot na tireostimulativniot hormon pri
primena na tireotropniot rizling hormon (TRH). Testot e
pozitiven vo okolu 35% od ispituvanite slu~ai na bolni od
depresivni rastrojstva.
Nejzinoto funkcionirawe moè da se {ematizira vo

nekolkufazi:
• osloboduvawe na tireotropniot rilizing hormon (TRH) vo
hipotalamusot, proces vo koj odredena uloga imaat i mozo~nite
nevrotransmiteri noradrenalinot, dopaminot, serotoninot i
histaminot;
• vlijanie na oslobodeniot TRH vrz predniot rezen na
hipofizata, {to kako posledica go ima la~eweto na tireotropin
stimulativniot hormon (TSH) ;
• vlijani na TSH vrz tireoidnata `lezda i osloboduvawe na
nejzinite hormoni T3 (trijodtironin) i T4 (tiroksin).
Spored nekoi avtori, denes depresijata e konceptualizirana

kako bolest koja vklu~uva relativen hipotireidizam vo
centralniot nerven sistem koj e prosleden so sistemski
eutireodizam. Vo prilog na ovaa hipoteza se podatocite za
zgolemeni koncentracii na TRH i za negativen odgovor na TSH na
administracija na TRH.
v. Hipotalamo-hipofizno- gonadalna oska
Hipotalamo-hipofizno- gonadalnata oska direktno i

indirektno ima odredena uloga i vo manifestacijata na
afektivnite rastrojstva. Nejzinata funkcija moè da se
simplificira vo slednava {ema:
• vlijanieto na nevrotransmiterskiot sistem vo sekrecijata

na gonadotropnite riziling hormoni od hipotalamusot (GnRH) ;
• nivno vlijanie na hipofizata vo sekrecijata na
luteotropniot hormon (LH) i na folikulo-stimulativniot hormon
(FSH) ;
• vlijanieto na LH i na FSH na testisot i osloboduvawe na
testosteron i na estradiol;
• procesot na povratnite negativni spregi na testikularnite
hormoni so sekrecijata na gonadotropinite.
ELEKTROLITNI HIPOTEZI
Elektrolitite igraat mo{ne zna~ajna uloga vo nevro-

transmisijata na signalot od presinapti~kiot vo sinapti~kiot
nevron i vo metabolizmot na samite nevro-transmiteri. Akcioniot
potencijal, predizvikan od nervniot impuls, po zakonot na "se ili
ni{to", se {iri po dolìnata na nervnoto vlakno do membranata,
so ista nasoka kako i depolarizacijata, predizvikuvaj}i
osloboduvawe na nevrotransmiterot od negovite magacini
(vezikuli) smesteni vo presinapti~kiot nevron. Vo reakcijata me|u
nevrotransmiterot i postsinapti~kiot receptor nastanuvaat
promeni vo postsinapti~kata membrana, so {to se predizvikuvaat
promeni me|u vnatre{nite i nadvore{nite kleto~ni elektroliti
natriumot i kaliumot, {to pak doveduva do depolarizacija na
membranata i ekcitacija na nevronot, odnosno do
hiperpolarizacija so inhibicija. Vo hemiskata transmisija osven

jonite na natriumot i na kaliumot od bitno zna~ewe se i jonite na
kalciumot i na hlorot. Po pristignuvaweto na akcioniot
potencijal do presinapti~kata membrana na nevronot, se otvoraat
istorodnite membranski kanali na membranata za da moè
kalciumot da vleze vo presinapti~kiot del na nevronot, {to
najverojatno ima re{ava~ka uloga vo samoto osloboduvawe na
nevrotransmiterot. Se smeta deka pod dejstvo na kalciumot
nastanuva fuzija me|u sinapti~kite vezikuli vo koi e skladiran
transmiterot i presinapti~kata membrana, preku aksonalniot
transport, pri {to se osloboduva transmiterot vo sinapti~kata
puknatina i ponatamu se povrzuva so specifi~nite postsinapti~ki
receptori koi se smesteni na postsinapti~kata membrana.
Me|u prvite istraùva~i koi ukaàle na mo`nosta

afektivnite rastrojstva da imaat etiopatogenetska podloga i vo
nekoi elektrolitni disfunkcii se Kopen (1965) i Sku (1966), koi
obrnuvaat vnimanieto na odredeni rastrojstva vo normalnata
distribucija na natriumot i na kaliumot vo (i nadvor) od kletkata,
a koi gi sretnale kaj odreden procent od bolnite so depresivni
rastrojstva. Bidej}i elektrolitnite procesi se odvivaat na (i
preku) kleto~nata membrana, hipotezata ja narekuvaat “membranska
hipoteza”. Spored dvata avtori, kaj depresivnite bolni doa|a do
zgolemuvawe na natriumot vo intracelularniot prostor so {to se
menuva elektrolitniot balans me|u ekstra i intracelularniot
prostor, {to se odrazuva i vrz namaluvaweto na "resting" potencijalot
vo nevronot, pri {to kako posledica doveduva do izrazita
nevronska razdrazlivost. Se veruva deka promenite vo
membranskiot potencijal i deficitot na edna ili na pove}e
transportski funkcii bi bile genetski usloveni.
NEVROFIZIOLO[KI HIPOTEZI
Me|u nevrofiziolo{kite procesi koi, na koj bilo na~in,

igraat uloga vo patogenezata ili vo patoplastikata na afektivnite
rastrojstva e bihejvioralniot sistem na "nagrada i kazna", sistemot
"budnost-son" i kognicijata:
a. Hipoteza za vlijanieto na bihejvioralniot sistem "nagrada

i kazna"
Hipotezata za vlijanieto na bihejvioralniot sistem "nagrada

i kazna" nao|a potkrepa i vo nekoi aktuelni razmisluvawa za
nevroanatomskiot supstrat na,, nagradata” i na,, kaznata", koi se
povrzani so kateholaminite i so indolaminite, osobeno dopaminot.
Spored ovie teorii, biogenite amini, osobeno dopaminergi~kite
proekcii, igraat zna~ajna uloga vo modulacijata na funkcijata na
medijalniot snop na predniot mozok i na periventrikularniot
sistem, koi bi bile nevroanatomski supstrat na ovoj bihejvioralen
sistem. Hipofunkcijata na dopaminergi~kata nevrotransmisija vo
ovie pati{ta doveduva do nemo`nost da se doìvuva zadovolstvo,
da se ima interesirawe kon odredeni aktivnosti ({to e i vaèn
simptom vo depresivnoto rastrojstvo) i da go spre~uva kapacitetot
na individualniot odgovor na iskustvoto, zadovolstvoto i
nagradata. Hipotezata vle~e koreni i od fenomenolo{kite
karakteristiki na depresijata (~uvstvo na taga, àlost, nesre}a) i
na manijata (zgolemeno raspoloènie i sre}a), so {to se
pretpostavuva deka kaj afektivnite rastrojstva odredena
patogenetska uloga igra sistemot na nagrada i kazna koj e va`na
komponenta vo generiraweto na bihejvioralnite i na emocio-
nalnite komponenti na motivacijata.
b. Hipotezata za vlijanieto na sistemot "budnost-son"
Hipotezata za vlijanieto na sistemot "budnost-son" doa|a od

opservaciite za majorniot simptom na depresiite povrzan so
zaspivaweto i sonot: te{kotiite vo zaspivaweto, ~estite no}ni
budewa i ranoto utrinsko budewe. Kaj bolnite od depresii naj~esto
se sre}avaat redukcii na sporobranovoto spiewe (vo 3 i 4 stadium),
porast na REM fazata i smalen i docen odgovor na evociranite
potencijali. Sive ovie otstapuvawa ukaùvaat na smalenata uloga
na centralniot sistem vo regulacijata na sistemot "son-budnost"
("arousal" sistemot). Promenite vo paradoksalniot son se
karakteriziraat so eden mo{ne kratok vremenski interval vo
zaspivaweto i vo prvite epizodi na sonuvaweto, so kvantitativno
zgolemuvawe na spieweto vo prvata polovina na no}ta i namaluvawe
kon nejziniot kraj.
NEVROIMUNOLO[KI HIPOTEZI
Nevroimunolo{kite istraùvawa vo psihijatrijata mnogu

pove}e se aktuelni vo patogenetskite procesi na {izofrenijata
otkolku kaj afektivnite rastrojstva. Od mnogubrojnite
imunolo{ki ispituvawa kaj depresivnite bolni postojat
izvestuvawa za supresija na limfocitnite funkcii i za smaluvawe
na brojot na perifernite limfociti vo podolgotrajni sostojbi na
àlost i depresija, neutrofilija i (ili) limfocitopenija, osobeno
kaj stresot, redukcijata na aktivnosta na NK kletkite, promena vo
reakciite na docnata ko`na hipersenzibilnost, promena vo
proliferacijata na limfocitite in vitro i dr.
HIPOTEZA ZA NEVROANATOMSKI ABNORMALNOSTI VO

MOZOKOT
Poslednive nekolku godini psihijatriskite istraùvawa bilo

kaj afektivnite bilo kaj {izofrenite rastrojstva se naso~eni kon
odredeni nevroanatomski i nevrohemiski abnormalnosti vo
mozo~nite strukturi na bolnite. Vakvite istraùvawa gi
ovozmoìja sovremenite dijagnosti~ki pomagala koi gi
vizueliziraat mozo~nite strukturi (t. n. vizuelni tehniki).
Rezultatite se re~isi za~uduva~ki vo odnos na dosega{nite sfa}awa
i za {izofrenijata i za afektivnite rastrojstva koi do pred kuso
vreme se smetaa za strogo funkcionalni zaboluvawa bez
morfolo{ki promeni vo mozo~noto tkivo.
Spored istraùvawata na Posner i na Raichle, vo 1994 god. kaj

depresivnite bolni pogolem e procentot na zgolemen protok na
krv vo frontalniot korteks vo sporedba so zdravata populacija.
Krvniot protok se namaluva vo parietalnite regii i vo
posteriornite delovi na temporalniot lobus, a e zgolemen vo
amigdalnite strukturi koi, kako {to e poznato, se najodgovorni za
patogenezata i za kontrolata na stravot. Interesno e deka vakvite
anomalii perzistiraat u{te dolgo vreme i po redukcijata na
depresivnata fenomenologija. Drugi avtori opi{uvaat i
hiperdenzni zoni vo subkortikalnite sivi masi i redukcija na
volumenot na nekoi mozo~ni strukturi, osobeno hipokampusot.
HIPOTEZI ZA SEZONSKITE VLIJANIJA
Sezonskite vlijanija vrz pojavata i vrz evolucijata na

afektivnite rastrojstva se poznati u{te od po~etocite na minatiot
vek, me|utoa tolkuvawata za nivnata povrzanost bile mo{ne
razli~ni i zavisele ne samo od stepenot na tehnolo{kiot napredok
na epohata tuku i od profesionalniot odnos na interpretatorot.
Zapazuvawata govorat deka vo zimskite meseci pove}eto lu|e se
~uvstvuvaat depresivno, tromo, dremlivo i so zgolemen apetit.
Naprotiv, lete pove}eto se veseli, razigrani, vitalni i gubat od
svojata teìna. Nekoi avtori ova go narekuvaat sezonski afektivni
rastrojstva koi se po~esti kaj ènskiot pol. Dolgo vreme, pod
vlijanie na pro~ueniot sociopatolog Emil Dirkem, sezonskite
varijacii bile objasnuvani so odredeni sociolo{ki promeni vo
sezonite. Podocna biolozite se obiduvaat da gi objasnat preku
inhibitornoto dejstvo na svetlosta vo la~eweto na hormonot
melatonin od epifizata, koj vlijae vrz sekrecijata na
gonadotropinite koi pak igraat odredena uloga vo kontrolata na
spieweto. Drugi pak istraùva~i smetaat deka vo zimskata i vo
proletnata sezona, od razli~ni biolo{ki pri~ini, kaj lu|eto se
namaluva koncentracijata na mozo~niot serotonin. Vrz baza na
klini~kite opservacii za za~estenosta na depresiite vo temnite
zimski meseci ili vo zemjite kade {to no}ite se podolgi, vovedena
e t. n. svetlosna terapija na depresiite koja dava odredeni pozitivni
rezultati, osobeno kaj refrakternite formi na hemiskata terapija.
2. PSIHOLO[KI HIPOTEZI
Psiholo{kite teorii se pod vlijanie na klasi~nite

psihoanaliti~ki i na ponovite na psihodinami~ki u~ewa na Frojd,
Abraham, Klajn i drugi. Spored ovie teorii, bolesta gi vle~e korenite
od najranoto detstvo na li~nosta, pri odredeni emocionalni
te{kotii vo raniot psihosocijalen razvoj (fiksacija na nivo na
oralnata faza), kako rezultat na skratena qubov, gubewe na zna~ajna
li~nost (osobeno smrt na eden od roditelite), golema zavisnost od
druga li~nost so preterana potreba za poddr{ka, nega, qubov i za
pofalba. Ovaa zavisnost e element na fiksacija na oralniot stadium
na razvoj koga i biolo{ki e zgolemena potrebata za zavisnost od
nekoj objekt koj obi~no ovozmoùva oralna gratifikacija.
Mnogu psihodinami~ki u~ewa pri~inite na depresijata gi

baraat vo naru{eniot odnos me|u Egoto i Superegoto, odnosno vo
strogiot i rigiden Superego koj pred Egoto postavuva visoki normi
i barawa koi toa ne moè (ili ne e sposobno) da gi ispolni.
Rigidnoto Superego ne dozvoluva manifestacija na natrupanata
anksioznost i agresivnost kon nadvor, gi naso~uva kon sebe ili pak
vo avtodestruktivnost.
Bihejvioristite pri~inite gi baraat vo promenata na

socijalnite pozitivni stimulacii vrz li~nosta (gubewe na sakana
li~nost, nedorazbirawe so potesnata okolina, problemi vo
profesionalnata dejnost i sl. ).
3. SOCIOLO[KI HIPOTEZI
Sociolo{kite hipotezi gi potenciraat egzogenite vlijanija

na sredinata, osobeno akutnite i hroni~nite stres situacii,
reakciite na dezadaptacija, te{kite ekonomski sostojbi i krizi,
samotijata i bezraboticata. Spored niv, depresijata bi bila
priroden oblik na reakcija na mnogu psihotraumi koi moàt da
provociraat i endogen proces usloven od biolo{ki mehanizmi.
Praveni se i sociolo{ki studii na semejstvata na bolni od ovaa
bolest i najden e pogolem procent na evidentni razliki vo soci-
jalniot status i vo obrazovnoto nivo me|u roditelite na bolniot.
Se misli deka postoi ambivalenca kaj bolniot vo pozitivnata iden-
tifikacija so roditelot, osobeno ako toj e so povisok socijalen
(materijalen) status, bidej}i toj }e ima postrogi normi za isto takov
socijalen uspeh od negovoto dete. Psihosocijalnite faktori imaat
odredeno vlijanie i vrz vremenskata manifestacija i vrz teìnata
na epizodite.
Klasifikacija
Spored MKB-10, afektivnite rastrojstva se klasificirani

spored fenomenologijata, teìnata i spored vremetraeweto na
rastrojstvoto (bez akcentirawe na etiolo{kiot i na patogenetskiot
faktor). MKB-10 gi sfa}a kako rastrojstva kade {to osnovnoto
naru{uvawe e promenata na raspoloènieto koe obi~no e
pridruèno i so promena na vkupnoto nivo na psihomotornata
aktivnost. Preostanatite simptomi se ili sekundarni ili pak

posledica na smenetoto raspoloènie i na smenetata psihomotorna
aktivnost. Pove}eto od ovie rastrojstva imaat tendencija kon
recidivantnost, a po~etokot na poedine~nite epizodi moè ~esto
da bide povrzan so stresni nastani ili situacii.
Spored MKB-10, afektivnite rastrojstva se klasificirani

vo slednive grupi:
1. Mani~na epizoda
• Hipomanija,
• Manija bez psihoti~ni simptomi,
• Manija so psihoti~ni simptomi,
• Nespecifizirana mani~na epizoda.
2. Bipolarno afektivno rastrojstvo
• Bipolarno afektivno rastrojstvo, sega{nata epizoda hipo

mani~na,
• Bipolarno afektivno rastrojstvo, sega{nata epizoda
mani~na, bez psihoti~ni simptomi,
• Bipolarno afektivno rastrojstvo, sega{nata epizoda
mani~na so psihoti~ni simptomi Bipolarno afektivno
rastrojstvo, sega{nata epizoda blaga ili umereno jaka depresija,
• Bipolarno afektivno rastrojstvo, sega{nata epizoda te{ka
depresija bez psihoti~ni simptomi,
• Bipolarno afektivno rastrojstvo, sega{nata epizoda te{ka
depresija so psihoti~ni simptomi,
• Bipolarno afektivno rastrojstvo, sega vo remisija
• Drugi bipolarni afektivni rastrojstva
• Nespecifizirano bipolarno afektivno rastrojstvo
3. Depresivna epizoda
• Blaga depresivna epizoda,

• Umereno jaka depresivna epizoda,
• Te{ka depresivna epizoda bez psihoti~ni simptomi,
• Te{ka depresivna epizoda so psihoti~ni simptomi,
• Drugi depresivni epizodi,
• Nespecifizirana depresivna epizoda.
4. Rekurentno depresivno rastrojstvo
• Rekurentno depresivno rastrojstvo, sega{nata epizoda so

blaga ja~ina
• Rekurentno depresivno rastrojstvo, sega{nata epizoda so
umerena ja~ina
• Rekurentno depresivno rastrojstvo, sega{nata epizoda te{ka
bez psihoti~ni simptomi
• Rekurentno depresivno rastrojstvo, sega{nata epizoda te{ka
so psihoti~ni simptomi
• Rekurentno depresivno rastrojstvo, sega vo remisija
• Drugo rekurentno depresivno rastrojstvo
• Nespecifizirano rekurentno depresivno rastrojstvo
5. Perzistentno rastrojstvo na raspoloènieto
• Ciklotimija,
• Distimija,
• Drugo perzistentno rastrojstvo na raspoloènieto,
• Nespecifizirano perzistentno rastrojstvo na
raspoloènieto.
Klasifikacijata na rastrojstvata na raspoloènieto. DSM-

IV gi organizira vo nekolku podgrupi:
1. *Epizodi na rastroeno raspoloènie
• Golema depresivna epizoda,

• Mani~na epizoda,
• Me{ana epizoda,
• Hipomani~na epizoda.
2. *Depresivni rastrojstva
• Golemi depresivni rastrojstva,

• Distimi~ni rastrojstva,
• Depresivni rastrojstva, nespecifizirani.
3. *Bipolarni rastrojstva
• Bipolarni (I) rastrojstva,

• Bipolarni (II) rastrojstva,
• Ciklotimi~ni rastrojstva,
• Bipolarni rastrojstva, nespecifizirani.
4. *Drugi rastrojstva na raspoloènieto
• Rastrojstvo na raspoloènieto poradi... (se naveduva

op{atata zdrastvena sostojba),
• Rastrojstva na raspoloènieto poradi psihoaktivni
supstancii,
• Rastrojstva na raspoloènieto, nespecifizirano.
*Odrednici koi ja opi{uvaat poslednata epizoda

Te{ka, umerena, te{ka bez psihoti~ni obele`ja, te{ka so
psihoti~ni obele`ja, vo delimi~na remisija, vo celosna remisija,
hroni~na.
*Odrednici koi ja opi{uvaat sega{nata epizoda so sezonski

obrasci i so brzi izmeni.
1. MANI^NA EPIZODA
Sporedo teìnata na rastrojstvoto, MKB-10 razlikuva tri

podtipa na mani~no raspoloènie koi imaat zaedni~ka
karakteristika vo vid na zgolemeno raspoloènie i zgolemuvawe
vo kvantitetot i vo brzinata na telesnata i namentalnata
aktivnost.
Prose~niot po~etok na prvata epizoda se ranite dvaeset

godini, iako rastrojstvoto moè da zapo~ne i vo adolescencijata i
po pedesettite godini. Po~esto po~nuva akutno, so brz razvoj na
mani~nata fenomenologija. Epizodite traat od nekolku nedeli do
nekolku meseci i vo odnos na depresivnite epizodi tie se kratki i
poakutni.
Se karakterzira so zgolemeno (ekspanzivno) ili razdrazlivo

raspoloènie, so deluzivni idei na grandioznost, naglaseno
samopo~ituvawe, smalena potreba za spiewe, logoroi~nost i buica
idei, zgolemena vigilnost na vnimanieto, intenzivirawe na
aktivnostite ili psihomotorna agitacija, so preterano vklu~uvawe
vo odredeni aktivnosti koi se vodeni od ekspanzivnite idei
(nekontrolirano kupuvawe se i se{to, seksualni nepromislenosti,
lo{i investicii). Rastrojstvoto predizvikuva zna~ajni o{tetuvawa
vo profesionalnite i vo socijalnite aktivnosti.
Spored bogastvoto na simptomite manijata moè da se javi vo

nekolku formi:
HIPOMANIJA
Hipomanijata pretstavuva najblag oblik na mani~na epizoda

i se karakterizira so umereno zgolemuvawe na raspoloènieto,
zgolemuvawe na psihomotornata aktivnost, ~uvstvo na dobra
psihofizi~ka kondicija i efikasnost i zgolemeno raspoloènie.
Rastrojstvoto se razlikuva od ciklotimijata po toa {to ima posebno
vreme na traewe (minimum nekolku dena) i po toa {to simptomite
se pove}e akcentirani. Hipomanijata ne e prosledena ni so

naludni~avi idei, niti pak so halucinacii.
MANIJA BEZ PSIHOTI^NI SIMPTOMI
Manijata bez psihoti~ni simptomi pretstavuva afektivno

rastrojstvo, pri {to raspoloènieto e izrazito i uporno zgolemeno
bez nekoi vidlivi motivi i evoluira od bezgri`na veselost do
nekontrolirana vozbuda. Sostojbata e pridruèna so zgolemena
fizi~ka i mentalna energija koja klini~ki se manifestira so
hiperaktivnost, logoroi~nost i so smalena potreba za spiewe.
Postoi i gubewe na socijalnata inhibicija i namaluvawe na
tenacitetot na vnimanieto za smetka na raseanosta. Se zabeleùva
i nerealno i optimisti~ko zgolemuvaweto na samodoverbata.
Mo`ni se i pojavi na perceptivni rastrojstva, kako {to e
doìvuvaweto na ìvi boi. Odnesuvaweto na bolnite e
ekstravagantno i nesoodvetno za dadenata situacija. Tie tro{at
golema suma pari za nepotrebni ne{ta, kaùvaat nevkusni vicevi,
zapo~nuvaat no i ne dovr{uvaat novi raboti, se interesiraat za se
i se{to i sl. Prvata epizoda naj~esto po~nuva me|u 15 i 30-godi{na
vozrast, no moè da se slu~i da se pojavi na koja bilo vozrast, od
docnoto detstvo do sedmata ili osmata decenija od ìvotot. Za
posigurno postavuvawe dijagnoza epizodata treba da trae najmalku
edna nedela.
MANIJA SO PSIHOTI^NI SIMPTOMI
Manijata so psihoti~ni simptomi e poteòk oblik na manija

bidej}i ideite na preterana samodoverba i grandioznost se
razvivaat do ekspanzivna naludni~avost, a iritabilnosta i
somnitelnosta evoluiraat do naludni~av paranoiden sistem.
Te{kata i neprekinata fizi~ka aktivnost moè da rezultira so
agresivnost, hostilnost i so nasilstvo, a zapostavuvaweto na
ishranata, napivkite i na li~nata higiena doveduva do seriozna
dehidratacija i zapu{tenost.
2. BIPOLARNO RASTROJSTVO
Bipolarnoto rastrojstvo se karakterizira so povtoreni

(najmalku dve) epizodi vo koi raspoloènieto i aktivnosta se
zna~ajno rastroeni. Vo nekoi slu~ai toa se sostoi od zgolemuvawe
na raspoloènieto i na psihomotornata aktivnost (manija i
hipomanija) , a vo drugi od namaluvawe na raspoloènieto i na
psihomotornata aktivnost (depresija). Mani~nite epizodi obi~no
po~nuvaat naglo, traat od dve-tri nedeli do ~etiri-pet meseci,
dodeka depresiite traat podolgo vreme, a napati podolgo i od edna
godina. Mani~nite i depresivnite epizodi ~esto se povrzani so
stresni situacii, no prisustvoto ili otsustvoto na psihotraumite
ne e obvrzano za dijagnozata. Prvata epizoda moè da se slu~i vo
koj bilo period, od detstvoto do seniumot. Za~estenosta na
epizodite i obrazecot na remisiite i vlo{uvawata se mnogu
varijabilni, iako remisiite so tekot na vremeto pokaùvaat
tendencija kon skratuvawe, a depresiite stanuvaat po~esti i
podolgi osobeno po srednata ìvotna vozrast.
Terminot “mani~no-depresivna psihoza” se koristi kako

sinonim za bipolarnoto rastrojstvo.
Spored fenomenologijata, MKB-10 razlikuva:
BIPOLARNO RASTROJSTVO, SEGA[NATA EPIZODA

HIPOMANI^NA
Rastrojstvoto se karakterizira so hipomani~na

fenomenologija. Za dijagnoza e potrebno vo minatoto da postoi
barem edna epizoda na hipomanija, manija, depresija ili pak me{ana
forma.

MANI^NA BEZ PSIHOTI^NI SIMPTOMI
Epizodata gi zadovoluva kriteriumite za manija bez

psihoti~ni simptomi i vo minatoto postoela barem edna afektivna
epizoda, bilo hipomani~na, mani~na, depresivna ili me{ana.

MANI^NA SO PSIHOTI^NI SIMPTOMI
Epizodata gi ispolnuva site kriteriumi za mani~na epizoda

so psihoti~ni simptomi i vo minatoto postoela barem edna
afektivna epizoda, bilo hipomani~na, mani~na, depresivna ili
me{ana.

BLAGA ILI UMERENO JAKA DEPRESIJA
Epizodata gi ispolnuva site kriteriumi za blaga ili za

umereno jaka depresija i vo minatoto postoela barem edna
me{ana.

TE[KA DEPRESIJA BEZ PSIHOTI^NI SIMPTOMI
Epizodata gi zadovoluva site kriteriumi za te{ka depresija

bez psihoti~ni simptomi i vo minatoto postoela barem edna
me{ana.

TE[KA DEPRESIJA SO PSIHOTI^NI SIMPTOMI
Epizodata gi zadovoluva kriteriumite za te{ka depresija so

psihoti~ni simptomi i vo minatoto postoela barem edna afektivna
epizoda, bilo hipomani~na, mani~na, depresivna ili me{ana.

ME[ANA
Epizodata se karakterizira so me{avina ili so brzo

smenuvawe na mani~nite, hipomani~nite i depresivnite simptomi
i vo minatoto postoela barem edna afektivna epizoda, bilo
hipomani~na, mani~na, depresivna ili me{ana.
BIPOLARNO RASTROJSTVO, SEGA VO REMISIJA
Dijagnozata se postavuva koga pacientot vo minatoto imal

barem edna dobro definirana afektivna epizoda (bilo mani~na,
hipomani~na ili me{ana) i dopolnitelno najmalku u{te edna
afektivna epizoda od hipomani~en, mani~en, depresiven ili od
me{an tip, no aktuelno ne strada od kakvo bilo zna~ajno rastrojstvo
na raspoloènieto.
3. DEPRESIVNA EPIZODA
Depresivnata epizoda se karakterizira so tri glavni i so

sedum sporedni simptomi:
I. Glavni simptomi
(1) namaluvawe na raspoloènieto,
(2) gubewe na interesiraweto i na zadovolstvo,
(3) namaluvawe na psihi~kata i na fizi~kata energija i
aktivnost i umstven i telesen zamor.
II. Sporedni simptomi
(1) namaluvawe na vnimanieto i na koncentracijata;

(2) namaluvawe na samodoverbata i na samopo~ituvaweto;
(3) ~uvstvo na krivica i na bezvrednost;
(4) pesimisti~en pogled na idninata;
(5) idei za samopovreduvawe i za samoubistvo;
(6) rastroen son i
(7) namalen apetit.
Namalenoto raspoloènie varira od den na den, a ima

tendencija i kon dnevni varijacii. Klini~kata slika (kako kaj
manijata) pokaùva individualni varijacii i atipi~ni
prezentacii, osobeno vo adolescentniot period. Vo nekoi slu~ai
anksioznosta, voznemirenosta i motornata agitacija moè da
dominiraat i nad depresivnata fenomenologija ili pak
depresivnoto raspoloènie da bide maskirano so nespecifi~ni
nedepresivni simptomi, kako {to e iritabilnosta, ekcesivnata
upotreba na alkohol, histeri~noto odnesuvawe, opsesivno-
fobi~nite sodrìni i hipohondriskite preokupacii. Za
postavuvawe dijagnoza potrebno e depresivnite epizodi da traat
pove}e od dve nedeli.
Me|u pottipovite na depresivnata epizoda, MKB-10 razlikuva:

BLAGA DEPRESIVNA EPIZODA
Depresivnata epizoda gi ima karakteristikite za blaga

depresija. Od depresivnite simptomi treba da postojat najmalku
dva od trite glavni simptomi i u{te dva od preostanatite
(sporedni) sedum. Nieden od tie simptomi ne treba da e intenziven
i minimalnoto traewe na epizodata e okolu dve nedeli. Epizodata
moè da se manifestira bez i so somatski simptomi.
UMERENO JAKA DEPRESIVNA EPIZODA
Umereno jakata depresivna epizoda se karakterizira so

postoewe na najmalku dva od glavnite depresivni simptomi i u{te
so tri (poèlno e ~etiri) od drugite depresivni simptomi, so
traewe najmalku dve nedeli. I taa moè da bide bez i so somatski
simptomi.
TE[KA DEPRESIVNA EPIZODA BEZ PSIHOTI^NI

SIMPTOMI
Te{kata depresivna epizoda bez psihoti~ni simptomi se

karakterizira so tri glavni depresivni simptomi i u{te so
najmalku ~etiri od drugite simptomi. Vo odnos na psihomotornata
aktivnost, se manifestira vo dve formi: so mo{ne zgolemena
psihomotorna agitacija i voznemirenost ili pak so nazna~ena
psihomotorna retardacija. Kaj bolnite postoi ~uvstvo na
bezvrednost i krivica i suicidalni razmisluvawa. Somatskite
subjektivni te{kotii re~isi stalno se prisutni.
TE[KA DEPRESIVNA EPIZODA SO PSIHOTI^NI

SIMPTOMI
Te{kata depresivna epizoda so psihoti~ni simptomi se

karakterizira so glavnite kriteriumite za te{kata depresija i so
mno{tvo naludni~avi idei za gre{nost, siroma{tvo i za
katastrofa za koja bolniot se ~uvstvuva odgovoren. Se javuvaat i
halucinacii vo vid na neprijatni mirisi ili obvinitelni glasovi

so ili bez deluzivni paranoidni idei. Psihomotornata aktivnost
se dviì od te{ka psihomotorna retardacija do vistinski
depresiven stupor.
Dijagnosti~ki kriteriumi za Golemata depresivna

epizoda po DSM IV:
A. Pet (ili pove}e) od slednive simptomi se prisutni vo tekot

na dve nedeli i pretstavuvaat promena od porane{noto odnesuvawe;
barem eden od simptomite e ili
(1) depresivno raspoloènie ili
(2) gubewe na zanimawa ili uìvawa.
Napomena: Ne se vklu~uvaat simptomite koi se jasna posledica

od op{tata zdrastvena sostojba ili od naludni~avostite ili pak
od halucinaciite soodvetni na raspoloènieto.
(1) Depresivno raspoloènie vo pogolem del od denot, re~isi

sekoj den, {to se naveduva kako subjekektivna àlba (na pr. se
~uvstvuvaat ta`no ili prazno) ili drugite gi gledaat deka se
deprimirani.
Napomena: Kaj deca i adolescenti moè da bide prisutno i

razdrazlivo raspoloènie.
(2) Zna~ajno namaluvawe na interesiraweto i zanimaweto ili

na uìvaweto vo site ili re~isi vo site aktivnosti vo tekot na
denot ({to se naveduva kako subjektivna àlba ili go gledaat drugi).
Zna~ajno gubewe na telesnata teìna bez dieta ili dobivawe

teìna (na pr. promena pove}e od 5% od telesnata teìna vo tekot
na ednen mesec), smaluvawe ili zgolemuvawe na apetitot.
Napomena: Kaj deca gubeweto se smeta kako nemo`nost za

dostignuvawe na o~ekuvanata teìna.
(3) Nesonica ili hipersomnija re~isi sekoj den

(4) Psihomotorna agitacija ili retardacija re~isi sekoj den
(5) Zamor ili gubewe na energija gotovo sekoj den

(6) ~uvstvo na bezvrednost ili na samoobvinuvawe
(7) smalena sposobnost za mislewe i koncentrirawe ili
nere{itelnost re~isi sekoj den
(8) po~esti razmisluvawa za smrtta (a ne samo strav od smrt),
povtoruva~ki suicidalni idei bez specifi~en plan ili obidi za
samoubistvo ili specifi~en plan za samoubistvo.
B. Simptomite ne gi zadovoluvaat kriteriumite za me{ana

epizoda.
C. Simptomite predizvikuvaat klini~ki zna~ajni pre~ki ili

o{tetuvawa vo socijalnite i vo profesionalnite aktivnosti.
D. Simptomite ne nastanuvaat poradi neposredno dejstvo na

psihoaktivnite supstancii ili poradi op{ta zdrastvena sostojba.
E. Simptomite ne moàt da se prepi{at na @aluvawe, odnosno

ne nastanuvaat zaradi zaguba na sakanata li~nost, simptomite traat
podolgo od dva meseci i obeleàni se so zna~ajni o{tetuvawa, bolna
preokupiranost so bezvrednosta, suicidalni idei, psihoti~ni
simptomi ili so psihomotorna zabavenost.
4. REKURENTNO DEPRESIVNO RASTROJSTVO
Rekurentnoto depresivno rastojstvo se karakterizira so

depresivni epizodi, bilo lesni, umereni ili te{ki, koi se
povtoruvaat vo tekot na ìvotot na bolniot. Prvata epizoda
po~nuva podocna otkolku kaj bipolarnite rastrojstva, obi~no vo
pettata decenija od ìvotot. Poedine~nite epizodi traat me|u tri
i dvanaeset meseci (sredno okolu {est meseci) i poretko
recidiviraat. Iako zazdravuvaweto me|u epizodite e kompletno,
kaj pomal broj pacienti, glavno vo ponaprednatata vozrast,
depresijata moè da evoluira vo hroni~na. Poedine~nite epizodi
od koja bilo teìna moàt da bidat deklan{irani od odredeni
stresni situacii koi ja pogoduvaat emotivnata sfera na subjektot.
Rastrojstvoto se sretnuva dvapati po~esto kaj ènite otkolku kaj
maìte.
Rizikot od pojava na mani~na epizoda nikoga{ ne moè da se

isklu~i, bez ogled na brojot na depresivnite epizodi i vozrasta na
bolniot. Ako vo evolucijata na bolesta se pojavi i mani~na epizoda,
dijagnozata treba da se preina~i vo bipolarno afektivno
rastrojstvo.
5. PERZISTENTNI RASTROJSTVA NA
RASPOLO@ENIETO
Vo ovaa dijagnosti~ka grupa bi spa|ale onie dolgotrajni

afektivni rastrojstva koi ~esto fluktuiraat i koi gi nemaat site
atributi za da se sfatat kako hipomani~ni ili blagi depresivni
epizodi. Bidej}i traat so godini, a ponekoga{ i vo tekot na
pogolemiot del od ìvotot na vozrasnite, tie predizvikuvaat
zna~itelni pote{kotii koi moàt da dovedat i do trajna
invalidnost. Ponekoga{ na vakvoto osnovno raspoloènie moàt
da se superponiraat i mani~ni epizodi ili blagi ili te{ki formi
na depresija. Klasifikacijata na vakvite rastrojstva vo grupata na
afektivnite rastrojstva, a ne vo rastrojstvata na li~nosta,
poteknuva od hipotezite za odredeni genetski povrzanosti me|u
afektivnite rastrojstva i dolgotrajnite rastrojstva na
raspolo‘enieto i poradi faktot {to ~esto se podlo`ni i na
farmakolo{kata antidepresivna terapija.
Vo ovaa grupa se razlikuvaat slednive pottipovi:
CIKLOTIMIJA
Ciklotimijata pretstavuva perzistentna nestabilnost na

raspoloènieto koe sodrì mnogubrojni periodi na blaga depresija
i blaga hipomanija, me|utoa koi po svojata teìna ili vremeto na
traewe ne odgovaraat na dijagnozata bipolarno afektivno
rastrojstvo. Nestabilnosta na raspoloènieto obi~no zapo~nuva
vo triesettite godini od ìvotot i u{te od po~etokot zema
hroni~en tek, iako se slu~uvaat kratki periodi na podobruvawe.
Vo pobliskoto i vo podale~noto semejstvo na bolniot moàt da se
sretnat bolni so bipolarno ili so rekurentno afektivno
rastrojstvo. Vo starite klasifikacii rastrojstvoto be{e poznato
kako afektivno rastrojstvo na li~nosta, cikloidna li~nost,
ciklotimna li~nost.
DISTIMIJA
Distimijata pretstavuva hroni~no depresivno raspoloènie,

koe ne gi zadovoluva kriteriumite za rekurentno (blago ili
umereno) depresivno rastrojstvo (bilo po svojata teìna bilo po
vremeto na traewe). So meseci i so godini bolnite se ~uvstvuvaat
umorni i neraspoloèni, iako ponekoga{ opi{uvaat odredeni
kratki periodi koga se ~uvstvuvale zdravi. Rastrojstvoto ima mnogu
zaedni~ki crti so depresivnata nevroza.
Spored nekoi epidemiolo{ki istraùvawa, prevalencijata

na distimi~noto rastrojstvo vo tekot na ìvotot e okolu 6%.
Rastrojstvoto ima ran i podmolen po~etok i hroni~en tek.
DSM-IV
A. Postoi depresivno raspoloènie vo pogolemiot del od denot,

pogolem broj denovi, najmalku dve godini.
B. Prisutnost (dodeka liceto e depresivno) na dva (ili na pove}e)

od slednive simptomi:
(1) slab apetit ili prejaduvawe,
(2) nesonica ili hipersomnija,
(3) gubewe na energija ili zamor,
(4) malo samopo~ituvawe,
(5) gubewe koncentracija ili te{kotii pri donesuvawe odluka,
(6) ~uvstvo na beznade`nost.
C. Vo tekot na dvegodi{niot period na pre~ki, liceto nikoga{

ne bilo bez simptomi od kriteriumite A i B podolgo od dva meseca.
D. Ne se slu~ila niedna golema depresivna epizoda vo tekot na

prvite dve godini od rastrojstvoto.
E. Nikoga{ ne se slu~ila mani~na epizoda, me{ana epizoda ili

hipomani~na epizoda ili ne bile zadovoleni kriteriumite za
ciklotimnite rastrojstva.
F. Simptomite ne se javuvaat isklu~itelno vo tekot na hroni~nata

psihoti~na epizoda, kako {to se {izofrenijata ili naludni~avite
rastrojstva.
G. Simptomite ne nastanuvaat kako posledica na vlijanieto na

psihoaktivnite supstanci ili pak od lo{ata zdravstvena sostojba.
H. Simptomite predizvikuvaat klini~ki zna~ajni pre~ki vo

socijalnite, profesionalnite ili vo nekoi drugi aktivnosti.
Tipovi
Ran po~etok (pred 21 godina)

Docen po~etok (po 21 godina)
Dijagnoza
Koristewe na standardizirani skrining skali za depresija:
Bek-ova skala za samoprocena (Beck Depression Inventory) koja

koristi 21 ajtem. Skorot od 18 ajtemi (ili pove}e) ukaùva na te{ko
depresivno rastrojstvo.
Hamiltonova skala (Hamilton Depression Scale) so 21 ajtemi.
Zungova depresivna skala (Zung Depression Scale) so 20 ajtemi.
Gerijatriska depresivna skala (Geriatric Depression Scale) so 30
ajtemi.
Terapija na afektivnite rastrojstva
I. Terapija na depresivnite sostojbi
Terapijata na depresivnite sostojbi sodrì biolo{ki,

psihoterapevtski i socioterapevtski metodi:
1. BIOLO[KA TERAPIJA
Biolo{kata terapija zasega se u{te e lek na izbor kaj site

te{ki i dolgotrajni depresii. Kaj nea se razlikuvaat dva pristapa:
farmakolo{ki i elekrokonvulziven.
A. Psihofarmakolo{ka terapija:
Psihofarmakolo{kiot tretman se izveduva so farmakolo{ki

supstancii koi poradi svoeto antidepresivno dejstvo se narekuvaat
i antidepresivi. Nivnata klasifikacija se bazira vrz mehanizmot
na nivnoto antidepresivno dejstvo i vrz hemiskiot sostav:
a. klasi~ni inhibitori na MAO

b. novi selektivni inhibitori na MAO
v. monocikli~ni i bicikli~ni antidepresivi
g. klasi~ni tricikli~ni antidepresivi (TCA)
d. tetracikli~ni antidepresivi
|. selektivni serotonergi~ki riaptejk inhibitori (SSRI)
e. selektivni noradrenergi~ki riaptejk inhibitori
`. antidepresivi so dvojna akcija
Vo zavisnost od klini~kata slika vo koja osven depresivnata

simptomatologija moè da dominira i anksioznost, agitiranost ili
pak psihomotorna retardacija, antidepresivite se ordiniraat
spored nivniot efekt vrz depresivnite target simptomi:
(a) antidepresivi so stimulativno dejstvo vrz motorikata

(dezipraminski model), kako {to se moklobemidot (Moclobemid) do
3oo mg dnevno, fluvoksaminot (Avoxin) do 100 mg dnevno vo edna doza,
dezipraminot i dr.
(b) antidepresivi so lesno anksioliti~ko dejstvo
(imipraminski profil) kako: imipramin (Imipramin, Tofranil) do 150
mg dnevno (3h5o mg) , hlorimipramin (Anafranil) do 150 mg dnevno (3h50
mg), fluoksetin (Fluoxetine, Prozac) od 20 do 4o mg dnevno vo poedine~na
doza, paroksetin (Seroxat) od 20 do 40 mg edna{ dnevno, obi~no nautro,
sertralin (Asentra) od 100 do 150 mg dnevno, maprotilin (Ladiomil) do
2h50 mg i dr.
(v) antidepresivi so izrazito anksioliti~ko dejstvo
(amitriptilinski profil) kako: amitriptilin (Amyzol, Tryptizol) do
150 mg dnevno (3h50 mg), doksepin (Sinequan) do 150 mg (3h25 do 3h50

mg), mianserin (Miansan) do 3h30 mg, trazodon (Devidon) do 3h100 mg i
dr.
B. Elektrokonvulzivna terapija
Indikacii
Elektrokonvulzivnata terapija (EKT) se ordinira koga:
1. postoi slab terapiski uspeh so antidepresivnite

supstancii,
2. pacientite pokaùvaat slaba tolerantnost na antidepresi-
vite i brgu razvivaat sporedni efekti,
3. postoi potreba od brz antidepresiven odgovor bidej}i se
zakanuva realna opasnost od suicid, malnutricija, akutni psihozi
so izrazena agitiranost,
4. postoi prolongirana katatonija.
Vo odnos na dijagnozite EKT e indiciran kaj:
1. Major depresii
2. Bipolarni rastrojstva
3. Afektivna i katatona {izofrenija, {izofrenija so
afektivni rastrojstva
4. Nekoi akutni organski psihozi so izrazena psihomotorna
agitacija
5. Delirium
6. Nevrolepti~en malignen sindrom
Kontraindikacii
Ne postojat apsolutni kontraindikacii,

1. Relativni kontraindikacii:
a) poka~en intrakranijalen pritisok

b) skora{na miokardijalna insuficiencija
c) skora{na intracerebralna hemoragija
d) anurizmi ili arteriovenski malformacii
e) retinalni infekcii
f) feohromocitom
g) ventrikularna aritmija
h) bremenost: vo konsultacija so ginekolog-aku{er EKT
moè da se ordinira vo tekot na celata bremenost
2. Osobena pretpazlivost kaj:
a) hroni~ni opstruktivni pulmonalni rastrojstva

b) astma
c) hipertenzija
d) srceva aritmija
e) istorija za cerebrovaskularen inzult
f) drugi srcevi rastrojstva
g) zna~ajna osteoporoza i frakturi
Tehnika na aplikacija
Denes EKT se ordinira zaedno so anesteziolog, so grià za

preoksigenacija, kratka anestezija, muskulna relaksacija, so
fiziolo{ka i kardiolo{ka opservacija.
1. Pacientot treba da se informira za intervencijata, za
nejzinite pozitivni efekti i relativnata bezopasnost,
2. Da se informira semejstvoto i da se bara negova
soglasnost za intervencijata.
3. Proverka na somatskoto zdravje, osobeno srcevata,
pulmonalnata i renalnata funkcija (EKG, elektroliti,
kretinin),
4. Konsultacija so anesteziolog,
5. Isklu~uvawe na psihotropi najmalku 12 ~asa pred
intervencijata,
6. Isklu~uvawe na MAOI, rezerpin i na litium najmalku 2
nedeli pred prvata EKT aplikacija i za celo vreme dodeka
se ordiniraat EKT.
Samata tehnika vklu~uva:

1. i. v. aplikacija na barbiturat so kratko dejstvo,
2. koga pacientot zaspiva mu se ordinira muskulen
relaksant (i. v. aplikacija na sukcinilholin 0, 5 mg/kg)
3. ventilacija so Ambu
4. aplikacija na elektrodite (bilo unilateralno bilo

bilateralno). Bilateralnata aplikacija ima podobri
efekti, no ostava pove}e kognitivni te{kotii.
Komplikacii
Se procenuva deka samo vo 0, 3 do 0, 4% se javuvaat poseriozni

medicinski komplikacii, me|u koi po~esti se:
1. srceva aritmija
2. tranzitna benigna aritmija
Mnogu poretko moè da se slu~i:
1. miokarden infarkt
2. koronarna insuficiencija
3. egzacerbacija na hipertenzija (hipertenzivna kriza)
4. prolongirani konvulzii
5. pulmobalna aspiracija
6. pulmonalen edem
7. laringospazam
8. prolongirana apnea
Mortalitetot iznesuva okolu 0, 9 na 10. 000 slu~ai i toa

naj~esto poradi kardiorespiratorni komplikacii.
Kognitivni efekti:
1. postiktalna konfuzija
2. retrogradna amnezija
3. anterogradna amnezija
4. podolgotrajni mnesti~ki te{kotii
Kognitivnite pote{kotii se po~esti kaj bilateralniot EKT,

visokiot intenzitet, ~estite EKT, visokite dozi na anestetici,
kaj asocijacijata so nekoi psihotropi.
2. PSIHOTERAPIJA
Psihoterapijata ne ja isklu~uva upotrebata na farmakolo{ki

sredstva. Se koristi suportivna povr{na, kognitivno-bihejvior
terapija, kratkotrajna i analiti~ka psihoterapija, interperso-
nalna psihoterapija, semejna terapija i dr. Izborot na
psihoterapevtskiot metod e spored procenkata na terapevtot, a vo
zavisnost od fenomenologijata, etiopatogenezata i od
vremetraeweto na bolesta.
3. SOCIOTERAPIJA
Socioterapiskite metodi imaat za cel da go potpomognat i

da go potkrepat ~uvstvoto na bolniot deka toj i ponatamu e potreben
na op{testvoto vo koe pripa|a i koe i ponatamu go saka vo svoite
ramki. Vklu~uva nekoi oblici na rabotna (okupaciona) terapija.
Terapija na mani~nite sostojbi
Vo terapijata na mani~nite sostojbi se upotrebuvaat

antipsihoticite od prvata i od vtorata generacija i vo poedine~ni
slu~ai (kako anksiolitici i sedativi) benzodijazepinite.
Od konvencionalnite antipsihotici naj~esto se primenuva

haloperidolot (Haldol) do 30 mg dnevno (3h10 mg), levopromazinot
(Nozinan) do 300 mg dnevno (3h100 mg), promazinot (Prazine) do 300 mg.
dnevno, tioridazinot (Melleril) do 300 mg dnevno (3h100) i dr. Dozite
zavisat od floridnosta na mani~nata simptomatologija,
psihoti~nosta na epizodata, od psihomotornata agitacija i sl. I
za terapijata na mani~nite sostojbi treba da vaì maksimata:
postepeno zgolemuvawe i namaluvawe na dozite i koga }e nastapi
evidentno podobruvawe na mani~nata sostojba u{te odredeno vreme
se ordinira doza na odrùvawe so osnovniot antipsihotik koj bil
upotreben vo lekuvaweto na akutnata faza. Primenata na
konvencionalnite antipsihotici, poradi mo`nosta od
ekstrapiramidni simptomi (EPS), naj~esto bara dopolnitelna
antiparkinsonova profilaksa so antiholinergici, kako
biperidenot (Akineton, Mendilex) i triheksifenidilot (Artane,
Parcopan).
Profilaksa na afektivnite rastrojstva
Vo profilakti~ki celi naj~esto se koristat solite na

litiumot, osobeno litium karbonatot, osobeno kaj bipolarnite
oblici i kaj manijata, karbamazepinot (tegretol), natrium
valproatot (apilepsin), topamaksot i dr. antiepileptici.
Litium karbonatot (Lithii carbonas) se ordinira od 2h3oo do

3h300 mg, vo zavisnost od koncentracijata na litiumot vo serumot,
koj vo terapiski celi se dviì od 1 do 1, 5 mEq/l, (okolu 12 ~asa posle
no}nata doza), a vo profilakti~ki celi od 0, 6 do 1, 2 mEq/l.
Koncentraciite nad 2, 0 mEq/l se izrazito toksi~ni. Ima izvestuvawa
deka litiumot e efikasen i vo profilaksata na rekurentnite
depresivni epizodi.
Sporedni (toksi~ni) efekti:
1. Tremor (okolu 5%),

2. Nefrogen dibetes insipidus (so poliurija i polidipsija).
Me|u 10 do 40% od pacientite mokrat okolu 3 litra urina vo tekot
na denot. So prekratuvawe na litiumot poliurijata se
normalizira;
3. Hipotireoidizam (vo okolu 8%) ;
4. Gastrointestinalni te{kotii;
5. Od kardiolo{kite komplikacii po~esti se T-bran
inverzijata i poretko sinus disfunkcijata;
6. Cerebelarni i abnormalni dvièwa koga se nadmine
dozvolenata koncentracija vo serumot;
7. Lekocitoza;
8. Teratogen efekt (litiumot e kontraindiciran osobeno vo
prvite tri meseci od bremenosta). Odredeni studii ukaùvaat na
mo`nostite od kongenitalni malformacii na plodot;
9. Kalcium abnormalnosti kako rezultat na paratireoidna
disfunkcija;
Pacientite koi se redovno pod profilakti~en dolgogodi{en

tretman so litium potrebno e redovno da se podlegàt na slednive
laboratoriski analizi:
a. TSH (na sekoj 6 do 12 meseci) ;
b. Kreatinin (na sekoj 6 do 12 meseci) ;
c. Elektroliti;
d. EKG;
Karbamazepinot (Tegretol, Epial) ima terapiski profil sli~en

na litium karbonatot. Osobeno se prepora~uva vo lekuvaweto na
mani~nite sostojbi zaedno so preostanatata nevrolepti~na
terapija. Nekoi avtori smetaat deka e poefikasen od litiumot kaj
bipolarnite oblici kade {to mo{ne brzo se smenuvaat fazite.
Dozvolena e i kombinacijata so litiumot, osobeno kaj
refrakternite oblici na mani~nite i na bipolarnite rastrojstva.
Vo profilakti~ki dozi se prepora~uva dozata od 2h200 mg, koja
moè da se zgolemi i do 3h200 mg. Vo terapiski celi dozata moè da
se dviì i do 1. 600 mg na den. Koncetracijata na tegretolot vo
plazmata se meri najmalku 12 ~asa po poslednata doza.
Sporedni i toksi~ni efekti:

a. Letargija, nauzea, tremor, ataksija i diplopii;
b. Hiponatriemija (od direktnite efekti vrz bubre`nite
tubuli) ;
c. Leukopenija;
d. Aplasti~na anemija;
e. Hepatalni reakcii;
f. Kardiotoksi~nost;
Natrium valproatot (Apilepsin) se koristi kako alternativen

lek vo profilaksata na afektivnite rastrojstva, odnosno toga{
koga litiumot i karbamezapinot nema da pokaàt zadovolitelna
efikasnost. Lekuvaweto po~nuva so doza od 250 mg prviot den, 500
vtoriot den, do 1200 mg dnevno, podeleno vo nekolku dozi. Vo
odredeni slu~ai dozata moè postepeno da se zgolemi i do 2. 000 mg
dnevno.
Sporedni i toksi~ni efekti:

a. Gadewe i povra}awe i drugi gastrointestinalni te{kotii;
b. Tremor;
c. Letargija;
d. Hepatalna disfunkcija;
e. Alopecija;
f. Tranzitorna amenorea;
g. Trombocitopenija.
Bidej}i site tri preparata moàt da bidat toksi~ni, osobeno

ako se predoziraat, se prepora~uva pred po~etokot na terapijata i
za vreme na terapijata kontrola na crniot drob (hepatalni probi),
EKG, diferencijalna krvna slika, analiza na bubre`nite funkcii
i sli~no.
NEVROTSKI, SO STRES
POVRZANI I SOMATOFORMNI
RASTROJSTVA
(Georgi âdlovski, Antoni Novotni, Vitomir
Micev)
NEVROTSKI, SO STRES POVRZANI I

SOMATOFORMNI RASTROJSTVA
(Georgi âdlovski, Antoni Novotni, Vitomir Micev)
Nevrotskite, so stres povrzanite i somatoformnite

rastrojstva MKB-10 gi klasificira vo edna grupa poradi nivnata
istoriska povrzanost so konceptot na nevrozite i so zaedni~kiot
etiopatogenetski faktor. Za razlika od prethodnite klasifikacii
kade {to pove}e se po~ituva{e tradicionalnata podelba na
nevroti~no-psihoti~no, vo novata klasifikaciona {ema
rastrojstvata se klasificirani spored osnovnite zaedni~ki
fenomeni ili deskriptivnata sli~nost, pa taka, edinstveno
depresivnata nevroza e smestena me|u rastrojstvata na
raspoloènieto, a ne me|u nevrozite, kade {to spored etiologijata
i pripa|a i mestoto. Poimot nevroza kako posebna nozolo{ka
kategorija vo psihijatrijata prv ja voveduva Vilijam Kulen (William
Cullen, 1769) , koja ja definira kako "nervno sistematsko zaboluvawe
kaj koe doa|a do rastrojstvo na senzaciite, osetite i na nervnite
impulsi, odvoeni i nezavisni od lokalnite bolesti na nervniot
sistem, bez temperatura". Poimot e izvle~en od gr~kiot zbor neuron
{to vo izvornoto tolkuvawe na Kulen, bi zna~elo deka
"nervoznosta" bi bila posledica od "bolesta na nervite".
Interesna e dosetkata na Karen Hornej (1937 godina) koja za

nevrozite veli deka "poimot nevroza od poodamna gi nadminal
granicite na medicinata i deka na svojot pat toj do{ol do apsurd
i stanal sosema nejasen". Ot tamu, i pokraj popularnosta na poimot
vo lai~kiot, medicinskiot i vo psiholo{kiot svet, sovremenite
klasifikacioni sistemi (DSM-IV i MKB-10) koristat mnogu
pojasni i poprecizni termini za nevroti~nite rastrojstva koi ja
odrazuvaat psihopatolo{kata sostojba na samoto rastrojstvo, a
samiot termin "nevroza" se ~ini deka popoleka }e otide vo

istorijata.
Definicija
Obidot da se definiraat nevrozite e povrzan so mnogu

te{kotii bidej}i postojat mnogu teoretski hipotezi za nivnata
priroda i edna definicija ne moè da gi zadovoli site kriteriumi.
Taka, edna definicija se zadovoluva so nivnata distinkcija od
psihozite, pa "nevrozite bi bile grupa mentalni naru{uvawa koi
se smesteni me|u razli~nite adaptivni kreacii koi nesvesno gi
koristi li~nosta na edna strana i na psihoti~nite, na druga strana".
Spored taa definicija, nevroti~nata li~nost nikoga{ ne pokaùva
prekin na vrskata so realnosta, bez ogled kolku nejzinoto
povedenie se razlikuva od sredinata. Vsu{nost, nevroti~arot ne
go negira postoeweto na realnosta, toj samo ja ignorira.
Nevrozata se definira i kako sostojba vo koja postojat

psihi~ki promeni kaj li~nosta kaj koja ne postoi patolo{ki
organski supstrat, kaj koja se javuva {arenilo od psihi~ki stradawa
od subjektiven karakter, so reperkusija vrz funkcioniraweto i
adaptacijata na intimen, profesionalen i na socijalen plan. Toa
zna~i deka nevrozata e specifi~en oblik na biopsihi~ki i
socijalen deran`man.
Belgradskiot psihijatar Qubomir Eri}, od didakti~ki

pri~ini, pove}eto definicii od teoretskite sistemi za nevrozite
gi sintetiziral vo nekolku grupi:
1. Nevrozite se psihi~ki rastrojstva kaj koi osnovnata

karakteristika e postoewe na patolo{ki strav koj moè da bide
jasno manifestiran ili pak skrien, da ima razli~ni oblici i
intenzitet, da se javuva kako zbir na simptomi ili da uslovuva razvoj
na drugi psihopatolo{ki sodrìni, telesni reakcii i oblici na
odnesuvawe so {to se osiroma{uva li~niot, semejniot,
profesionalniot i op{testveniot ìvot na zabolenite lica.
2. Nevrozite se na~in na manifestirawe na patolo{kiot strav

i psiholo{kite odbrani koi se aktiviraat vo toj moment i koi
direktno go uslovuvaat oblikot na nevrotskoto rastrojstvo koe

zavisi od karakteristikite na li~nosta na zabolenite lica.
3. Nevrozite se rastrojstva vo ~ija osnova leì posebna

struktura ili rastrojstvo na li~nosta koe e postojan izvor od kogo
nastanuvaat specifi~ni simptomi, so {to se odreduva karakterot
na nivnata hroni~nost, iako ne e retko i kratkotrajno
manifestirawe na nevrotskite simptomi.
4. I pokraj mnogubrojnite istraùvawa koi imale za cel

utvrduvawe na biolo{ki supstrat koj }e go objasni rastrojstvoto,
do denes ne e utvrdeno ni{to patognomoni~no, pa zatoa se smeta
deka stanuva zbor za funkcionalno rastrojstvo, iako se poznati
vlijanijata na nasledstvoto kako predispozicija, crtite i
karakterot na li~nosta, semejnoto grupirawe, temperamentot i dr.
5. I na krajot, i pokraj toa {to nevroti~nite lica ponekoga{

manifestiraat dramati~ni simptomi i oblici na odnesuvawe, tie
nikoga{ trajno ne go gubat odnosot sprema realnosta i ne se skloni
kon razvoj na psihoti~ni rastrojstva.
Istoriski razvoj na konceptot "nevrozi"
Istorijata na nevrozite vsu{nost e istorija na histerijata,

koja kako bolest bila poznata u{te od anti~kiot period. Vo toa
vreme primitivniot ~ovek bil vo postojan strav od prirodnite sili
od koi se branel so ma|epsni~ki rituali i molitvi koi bi bile i
prvi oblici na psihoterapijata. Prvite pi{ani zapisi za
histerijata datiraat od stariot Egipet (Kahun Papyrus, 1900 god. p. n.
e. ), pri {to e opi{ano deka rastrojstvoto se sre}ava samo kaj ènite,
poradi nenormalnata polo`ba na matkata koja "{eta" niz teloto.
Tegobite na bolesta, spored zapisite, {etale po celoto telo, a
bolnite ~esto gubele svest ili pak pa|ale vo golem zanes. Pod
impresii na egipetskata medicina Hipokrat (460 - 377 p. n. e. ) na
rastrojstvoto i go dal imeto “histerija”, od zborot “hystera” (matka),
mislejki deka toa e bolest na seksualno nezadovoleni èni, devojki
i vdovici poradi {to nivnata matka se otkinuva od ligamentite i
luta niz teloto, pritiskajki gi i ma~ejki gi drugite organi. Spored
Hipokrat, kade }e se stacionira matkata tamu se razvivaat
odzemenosti ili pak se predizvikuvaat silni bolki. Interesna e i
bele{kata za histerija od starogr~kiot filozof Platon (427 - 347

p. n. e. ) vo koja, me|u drugoto, se veli: "... Matkata e ìvotno koe
posakuva potomstvo. Ako po pubertetot podolgo vreme ostane
neplodna, stanuva krajno voznemirena, pa taka lutaj}i niz teloto
vr{i pritisok na di{nite pati{ta, ja naru{uva respiracijata,
predizvikuva ekstremna bolka, stradawe i drugi pridru`ni
zaboluvawa. Ovie pre~ki postojat se dodeka matkata ne bide
zadovolena so strast i so qubov... ".
Starite Rimjani iako vo mnogu ne{ta ja prezemaat

starogr~kata medicina, vo odnos na “histerijata” se ~ini deka imale
ponaprednat stav, smetaj}i deka taa e predizvikana od nekoi
"organski sostojbi".
[est veka posle Hipokrat, Galen (131 - 201) se proiznesuva

deka histerijata ne e "privelegija" samo na ènite, deka ~esto se
sre}ava i kaj maìte i deka taa kaj niv e proizvod na nekoi seksualni
rastrojstva, osobeno na seksualnoto vozdrùvawe od koi bilo
pri~ini, {to doveduva do nasobirawe na semenata te~nost vo
organizmot koja podocna gi true organite. Na sli~en na~in Galen
ja objasnuva i histerijata kaj ènite, velej}i deka i matkata la~i
odredena supstancija koja e sli~na na semenata te~nost i ako ne e
potro{ena vo seksualen ~in, }e gi true organite.
Vo sredniot vek pod vlijanie na crkvata i nejzinata

inkvizicija seksualnoto zadovolstvo se smetalo za grev, pa
histeri~nite fenomeni, kako i drugite nevrotski simptomi, se
pripi{uvani na vlijanieto na razni natprirodni sili. Javnoto
mnenie, pod vlijanie na crkvata, gi osuduvalo bolnite èni od
histerija smetaj}i deka vo niv e |avolot, pa ne retko tie bile
osuduvani na smrt i zapaluvani na kladi na plo{tadi pred masa
lu|e. Posebna antipatija kon zabolenite od histerija predizvikala
knigata "Malleus Maleficarum" od dominikanskite kalu|eri Kremer i
Spregler, koja bila propagirana kako vodi~ za prepoznavawe
ve{terki koi predizvikuvale bolesti, me|u koi i histerija. Spored
nea, sekoj zabolen od histerija e opsednat od ve{terki i negovoto
prisustvo me|u lu|eto e mnogu opasno bidej}i postoi mo`nost
ve{terkite da se naselat i kaj drugite lu|e. Zatoa se prepora~uvalo
zabolenite ili da se zapalat na kladi ili pak da se izoliraat
doìvotno vo nekoj nemliv podrum podaleku od naseleniete mesta.
Kako se blièl krajot na demonskoto razbirawe na

histerijata, po~etocite na sedumnaesettiot vek, taka se javuvale
novi koncepcii za bolesta koi gi spomenuvale konstitucijata,
vi{okot na animalna du{a, op{tata nervoznost i sl. Duri na krajot
od vekot zaìvuva hipotezata za bolest na mozokot, iako vo toa
vreme postoele i mislewa deka krizite moàt da bidat posledica
od socijalnite uslovi na ìveewe, dominacija na maìte, {to vo
sekoj slu~aj e mo{ne napredno vo odnos na prethodnite animisti~ki
sfa}awa. Taka, Vilis (Thomas Willis, 1682) histerijata ja povrzuva so
mozokot i so nervniot sistem, a Sandeham (Thomas Sydenham, 1689) go
dava prviot poizdràn klini~ki opis na ova zaboluvawe.
Imeto "nevrozi", kako {to e re~eno, poteknuva od Vilijam

Kulen (1769) koj dava i precizen opis na nivnata simptomatologija.
Interesno e deka Kulen bil zastapnik na "uterusnata" teorija na
nevrozite, iako daleku pred nego imalo mnogu ponau~ni mislewa
za nivnata etiopatogeneza koja ja povrzuvale so bolest na mozokot
i na duhot. Mnogu nevrotski rastrojstva podocna bile
klasificirani vo nevrolo{ki ili vo sistemtski zaboluvawa.
Francuskiot reformator Filip Pinel (Philippe Pinel, 1745-1826)

prv po Kulen pi{uva za nevrozite za koi smeta deka tie ne se samo
nervno tuku i moralno rastrojstvo. Pinel se obidel da gi
klasificira nevrotskite rastrojstva i vo ramkite na histerijata
gi klasificiral satrijazata, nimfomanijata, amenorejata i
seksualnata apstinencija. Se misli deka toj e prviot psihijatar
koj uspe{no go prebroduva jazot me|u organi~arite i psihologistite
vo odnos na sfa}aweto za etiologijata na nevrotskite rastrojstva.
Prvoto nau~no objasnuvawe na histerijata poteknuva od Pol Brike
(1858), a francuskiot nevropsihijatar [arko ja afirmira bolesta
kako medicinski i psiholo{ki problem koj treba da se lekuva so
posebni metodi. [arko e prviot u~itel na dvajcata
osnovopolo`nici na nau~nite hipotezi za nevrozite, Frojd i @ane,
~ii u~ewa i denes i pripa|aat na sovremenata psihijatrija. Sepak,
najzasluèn za sovremenoto razbirawe na nevrozite e Sigmund
Frojd koj zaedno so Broer (J. Breuer) ja objavuvaat studijata za
histerijata koja i denes pretstavuva osnovno ~etivo za problemot
na nevrozite.
Epidemiologija
Spored site epidemiolo{ki istraùvawa, nevrozite se

naj~esti psihi~ki rastrojstva. Se procenuva deka re~isi edna
dvanaesetina od vkupnata populacija vo svetot, vo nekoj period od
svojot ìvot, stradala od nekoe pote{ko nevrotsko rastrojstvo.
Spored epidemiolo{kite istraùvawa na Nacionalniot institut
za mentalno zdravje na Amerika, nevrotskite rastrojstva naj~esto
se pojavuvaat me|u 20 i 30-godi{na vozrast, po~esti se kaj ènskiot
pol, nema razlika vo obrazovnata, socioekonomskata i religioznata
struktura me|u zdravata i bolnata populacija, zabolenite od
nevrotsko rastrojstvo imaat zgolemen rizik da zabolat i od nekoe
drugo psihi~ko ili psihosomatsko rastrojstvo i re~isi kaj site
zaboleni doa|a do pomalo ili do pogolemo osiroma{uvawe na
li~niot, semejniot, profesionalniot i na op{testveniot ìvot.
Etiopatogeneza
Mnogu e te{ko da se govori za etiologijata i za patogenezata

na nevroti~nite rastrojstva bidej}i tie ne moàt da se objasnat so
nekoi nevrolo{ki ili organski o{tetuvawa. Se dodeka ne se
otkrijat nekoi organski pri~initeli (ako postojat), edinstveno
dinamskiot pristap moè da frli svetlina za pri~inite na
nevroti~noto povedenie. Toa zna~i deka mora da se analizira
konkretnata situacija, so site mo`ni aktuelni konflikti i so
odgovorite na li~nosta kon taa situacija, no pritoa mora da se vodi
smetka i za afektivnata sostojba na pacientot i za koristenite
modeli na odbrana. Mnogu polesno e otkrivaweto na aktuelnite
momenti vo realnoto ìveewe kako faktor za naru{uvawe vo
odnesuvaweto, za razlika od otkrivaweto na silno potisnatite
sodrìni od minatoto koi moàt da bidat razbudeni od
asocijativniot moment na sega{niot konflikt. Taka na primer,
separacijata od sakana èna moè da go aktualizira separaciskiot
strav koj dobro bil ~uvan i koj sekoga{ bil latentno aktuelen od
mnogu ranata vozrast. Vo drug slu~aj, impotentnoto seksualno
povedenie moè da bide aktualizirano so èna koja mnogu li~i na
majkata na pacientot, pri {to se budi i se aktualizira nere{enata
Edipova situacija. Eve zo{to e nevozmo`no da dopreme do dlaboko
potisnatite konfliktni situacii koi se prisutni kaj li~nosta so
nevroti~no povedenie ako se potpreme samo vrz klini~kata
opservacija.
Postojat pove}e teorii koi se obiduvaat da go osvetlat

etiolo{kiot moment zanastanuvaweto na nevroti~nite zaboluvawa,
no nie }e se osvrneme samo na biolo{kata, analiti~kata i na
bihejvioralnata teorija.
I. BIOLO[KI TEORII
Zasega biolo{kata teorija ne moè da ni ponudi prifatlivo

objasnuvawe za etiologijata na nevrozite. Vo 19. i vo po~etokot na
20. vek praveni se obidi da se vgradi biolo{ka sodrìna vo osnovata
na nevrozite, no so podocne`nite soznanija o~igledno e deka ovaa
teorija ostanuva neizdràna. Vistina e deka istraùvawata vo
smisla na nasleden faktor prisuten kako predisponira~ki faktor
vo pojavata na nevroti~noto povedenie postoi vo nekoi semejstva,
no te{ko e da se razgrani~i dali nasledniot faktor e edinstven vo
pojavata na vakvite zaboluvawa ili faktorot sredina e re{ava~ki
vo kreiraweto na manifestnoto rastrojstvo. Te{ko e da se odgovori
na pra{aweto dali nevroti~noto dete ne go prifatilo
nevroti~noto odnesuvawe na majkata po pat na imitacija i
modelirawe, {to zna~i po pat na u~ewe.
Ulogata na biogenite amini, limbi~niot sistemi

benzodijazepinskite receptori vo formiraweto na anksioznosta e
nediskutabilna, me|utoa pra{aweto e okolu primarnosta na
biolo{koto nad psiholo{koto ili pak obratno?
Sepak, dosega{nite soznanija za biolo{kiot priod kon

nevroti~nite zaboluvawa ne se kompletni i se u{te ostanuvaat
neubedlivi.
II. PSIHOANALITI^KI TEORII
Psihoanaliti~kite teorii na nevrozite, spored Eri}, imaat

najdolga tradicija, naj{iroko se prifateni i najmnogu se
dobliùvaat do razbiraweto na su{tinata na nevrotskiot proces.
Svoite teorii i zaklu~oci tie gi baziraat vrz teoriite na
li~nosta.
Nevrozite, spored Frojd, bi bile funkcionalni rastrojstva

koi se posledica od neuspe{niot proces na prisposobuvawe i
re{avawe na ìvotnite problemi vo ~ie nastanuvawe u~estvuvaat
intrapsihi~kite konflikti, silite na egoto, to~kite na razvojniot
proces vo koi do{lo do fiksacija ili do regresija i nivniot sloèn
me|uodnos. Nevrozata toj ja povrzuva so stravot, psihoseksualniot
razvoj, so nesvesnite intrapsihi~ki procesi, konflikti i
psiholo{ki odbrani. Zna~i, tie bi bile produkt na nevroti~niot
konflikt, odnosno kompromis nastanat vo borbata me|u trite
instanci na li~nosta (Ego, Superego i Id), a nevroti~nite
simptomi bi bile samo izraz na konfliktot, a ne i su{tina i
sodrìna na rastrojstvoto.
Nevroti~nata li~nost se pojavuva poradi konfliktot na

dlabokite li~ni èlbi i potrebi i poradi nadvore{nata situacija
koja pretstavuva specifi~en stres i koja ne moè da se nadmine bez
odredeno ~uvstvo na ankioznost i nemir. Se smeta deka tokmu
anksioznosta i nejzinata dinamika se primarni vo kreacijata na
simptomatologijata na nevrozata, zavisno od odbranbeniot
mehanizam (ili mehanizmi) koi }e bidat odbrani. Taka na pr.,
potisnuvaweto i nadgradbata so reakcija-formacija se mnogu ~esto
koristeni odbrani koi ovozmoùvaat li~nosta da se spravi so
~uvstvata i so situaciite koi doveduvaat do anksioznost. Mnogu
retko se koristi samo eden odbranben mehanizam. Po~esto se
koristat pove}e odbranbeni mehanizmi, pa zatoa i nevroti~noto
povedenie pokaùva tolku razli~ni klini~ki sliki koi mnogupati
pretstavuvaat i patokaz kon prepoznavawe na osnovniot problem.
Zatoa, za da se razbere nevrozata (a ne samo da se prepoznae), mora
da se dopre do potsvesnite konfliktni sodrìni na li~nosta.
Vo sodrìnite na nesvesnoto, kaj nevroti~arot, sekoga{

centralno mesto zazema emotivniot konflikt koj e te{ko
prepoznatliv i za samata li~nosta, a mnogu pati moè da bide i
sosema nepoznat za nea. Pacientot moè da go po~uvstvuva svoeto
povedenie za neadekvatno, no toj nema logi~no opravduvawe za nego.
Nema opravduvawe ni za neo~ekuvanite ataci na panika ili za
~uvstvoto na strav od grmotevica ili za drugi sli~ni socijalni
fobi~ni situacii.
Interesen e sklopot na mentalnite mehanizmi koi

nevroti~arot gi koristi i koi na negovata li~nost i obezbeduvaat
odredeni zadovolstva koi se sre}avaat vo porane{niot proces na
razvojot. Naj~est mehanizam koj se koristi za vakva cel e
regresijata. Iako obidot bi trebalo da dovede do sosema
zadovolitelna adaptacija, toa ne e taka za{to li~nosta sepak
~uvstvuva neadekvatnost koja nosi so sebe i ~uvstvo na krivica.
Kako {to moè da se vidi, vo osnovata na nevroti~noto

odnesuvawe leì konfliktot. Toj pretstavuva bazi~en element vo
nevroti~noto odnesuvawe. ôvekot e raspnat me|u dve emocii koi
proizleguvaat od borbata na dva motiva. Vo ovaa situacija,
prikle{tena pome|u dvata motiva, li~nosta se sluì so
psevdore{enija i so psevdoodluki. Ponekoga{, koga frustracijata
stanuva neizdr`liva, prepoznatlivo e begaweto vo bolest.
Ras~ekorot me|u èlbite i mo`nostite ili me|u mo`nostite i
sekojdnevnite pre~ki mora da bide re{en so begstvo vo bolest za da
se za~uva integritetot na psiholo{koto funkcionirawe. Taka,
~ovek koj sekojpat me~tael da bide direktor, a vo sebe nema
sposobnosti za tolku odgovorna funkcija, vo momentot koga }e mu
se realizira èlbata se razboluva. Novonastanatata situacija mu
nudi prifatlivo opravduvawe, zatoa {to porakata e: "Ne e to~no
deka ne sum sposoben da bidam direktor, tuku jas sum bolen i ne
moàm da odgovoram na direktorskata funkcija". Vo druga situacija,
impotentniot ma` vo krevet so svojata èna ne moè da kaè: "Jas
sum impotenten", me|utoa ènata mora da: "razbere" deka toj e
stra{no umoren, silno go boli glavata, deka ima bolki vo ki~mata,
itn. Na toj na~in ja re{ava bolnata situacija vo negova korist.
PSIHOANALITI^KI POSTULATI POTREBNI ZA RAZBIRAWE

NA PRIRODATA NA NEVROZITE
Za da se razbere podobro dinami~kata komponenta vo

etiopatogenezata na nevrozite mora da se prosledi li~nosta niz
nejziniot razvoj i da se razberat osnovnite sodrìni koi se
nerazdvojni i neophodni za dinami~niot soodnos me|u nesvesnite i
svesnite nivoa na li~nosta. Ne moàt da se razberat nevrozite ako
ne se prepoznaat mo`nite konflikti, ako ne se razotkrijat
psiholo{kite traumi od najranoto detstvo koi imaat reperkusii
vo podocne`nata vozrast. Ne moè da se razbere nevrozata ako ne

se prepoznaat motivite za angaìrawe na odredeni odbranbeni
mehanizmi. So drugi zborovi, bez poznavawe na dinami~kite
procesi vo funkcioniraweto na li~nosta, nevroti~noto
odnesuvawe ostanuva samo kako zabeleàn fenomen na nezdravo
odnesuvawe bez mo`nost da se prepoznaat osnovnite pri~ini za
negovoto postoewe. Toa zna~i deka e nevozmoèn kauzalen pristap
vo tretmanot na ovie zaboluvawa.
1. OSNOVNI PRINCIPI
Osnovnite principi pretstavuvaat psihi~ki odredi{ta za koj

Frojd velel deka upravuvaat so psihi~kiot ìvot na ~ovekot. Me|u
niv pobitni se: principite na konstantnost, psihi~kata
determiniranost i principot na zadovolstvo i nezadovolstvo.
a. Princip na konstantnost
Psihi~kiot aparat e vo sostojba da primi onolku drazbi kolku

{to moè da tolerira. Toa zna~i deka se trudi da gi drì na nivo
na postojanost - konstantnost.
b. Psihi~ka determiniranost
Ovoj termin ozna~uva deka psihilo{kite zbidnuvawa se ve}e

odnapred opredeleni i deka ni{to ne se slu~uva slu~ajno vo
psihilo{koto ìveewe na ~ovekot. Taka na primer, Frojd smeta
deka i krucijalnite momenti kako {to se Edipoviot i Elektra
kompleksot, kako i prethodnite fazi na razvojot na li~nosta se
odnapred odredeni i tie mora da se sretnat nekade. Niv ni{to ne
moè da gi spre~i da se pojavat, bez ogled na nivnoto adekvatno ili
neadekvatno re{avawe. Ottuka poteknuva veruvaweto deka
najbitnite raboti se slu~uvaat vo razvojot na li~nosta do negovata
petta godina, a potoa sleduva samo povtoruvawe na onie reakcii
koi ve}e bile doìveani. Taka na primer, prvata anksioznost e
doìveana pri ra|aweto, a sekoja druga anksioznost e samo
povtoruvawe na ve}e doìveanata.
v. Principot na zadovolstvo i nezadovolstvo

Principot na zadovolstvo i nezadovolstvo e vo neposredna

povrzanost so principot na konstantnosta.
Primarnite psihilo{ki procesi upravuvaat so principot na

zadovolstvo dodeka sekundarnite procesi upravuvaat so principot
na realnost. Za primarnite procesi znaeme deka se nesvesni. Toa
se misli i èlbi koi baraat ispolnuvawe. No tie ne vodat smetka
za realnosta i za ona {to gi opkruùva. Toa zna~i deka ovie èlbi
nemaat uvid za nivnoto mo`no realizirawe. Vo vakviot ras~ekor
me|u èlbite i mo`nostite vozrasniot otkriva mehanizmi da go
izbegne neprijatnoto ~uvstvo i odi vo son. Sonot ovozmoùva
ispolnuvawe na èlbite so toa {to ja otfrla realnosta.
Principot na realnosta nastanuva so postignuvawe na

zadovolitelno re{enie me|u principot na zadovolstvoto i realnata
situacija. Toa zna~i deka ovaa funkcija mu pripa|a na Egoto, koe
koristejki razni mehanizmi ne go otfrla principot na zadovolstvo
tuku samo go prisposobuva na realnosta. Vo ovaa psiholo{ka
aktivnost u~estvuvaat i drugi psihiolo{ki funkcii. Od ova moè
da se razbere deka psihilo{kite pojavi se produkt na konfliktite
me|u biolo{kite sili (seksualniot i agresivniot nagon) i
op{testvenite sili (eti~kite i moralnite normi, zabrani itn. ).
2. ZNAÂJNI PSIHOLO[KI PROCESI VO RAZVOJOT NA LI^NOSTA
Li~nosta e produkt na biolo{kite, psiholo{kite i na

socijalnite faktori koi me|usebno se vo konstanten interplej i
koj vo taa igra permanentno vklu~uvaat èlbi i ispolnuvawe na
tie èlbi. Ovie faktori po~nuvaat da vlijaat vrz li~nosta u{te
od najranoto detstvo, a kone~no strukturata na li~nosta vo svoeto
definitivno oblikuvawe }e zavisi i od izvesni razvojni procesi
koi moàt da ostavat i definitivni tragi vo ponatamo{noto
funkcionirawe na li~nosta.
a. Introekcija
Procesot na introekcija e moèn samo ako postojat uslovi na

dvete strani. Toa pretstavuva inkorporirawe ili vgraduvawe na
vrednosti, glavno emocii od objektot na qubov. Naj~esto toj objekt

na qubov e majkata i toa dozvoluva i ovozmoùva li~nosta da
prodolì da vleguva vo drugi razvojni procesi.
Frojd prvpat ja opi{uva introekcijata vo sostojbata na taga i

melanholija. Toj go razbira ovoj proces kako narcisti~ka
identifikacija vo koja izgubeniot objekt e integriran ili
internaliziran vo psihi~kata struktura. Istiot proces e biten
vo strukturiraweto na Superegoto. Po pat na ovoj mehanizam
kvalitetot na li~nosta koj nekoga{ pretstavuval objekt na
gratifikacija e internaliziran i izgraden vo strukturata na
li~nosta. Introekcijata neposredno e svrzana so nagonskite
komponenti, pa ottuka e i nejzinata va`na uloga vo sozdavaweto i
vo koristeweto na odbranbenite mehanizmi.
Introekcijata moè da dovede do patolo{ka psiholo{ka

organizacija, no isto taka moè da dovede do razvitok na osnovna
struktura koja e kompatibilna so eden zdrav razvoj na planot na
objekt-relacii.
b. Identifikacija
Identifikacijata pretstavuva aktiven psiholo{ki

mehanizam, pokonkretno kaàno, eden aktiven strukturalen proces
koj se slu~uva vnatre vo Egoto. So toa li~nosta gradi svoj
specifi~en obrazec na povedenieto. Vakvoto odnesuvawe e odredeno
od konstrukcijata na Egoto koja e izgradena od selektivnite
komponenti na odbraniot model. Ovoj proces e moèn samo po
zavr{uvawe na procesot na introekcija. Pritoa se poddrùva ne
samo povedenieto na model-li~nosta tuku i negovite afektivni
relacii, na~inot na razmisluvawe, na~inot na vrednuvawe itn. Da
go zememe deteto za primer. Toa sedi vo kolata do tatkoto i
nabquduvaj}i gi negovite reakcii moème da najdeme sli~nost so
reakciite na tatkoto, i toa ne samo vo nivnata fizi~ka eksporesija,
vo verbalnata ekspresija, tuku isto taka i vo emotivnata.
Izborot na model za identifikacija moè da bide

najrazli~en. Moàt da bidat odbrani za model onie koi se vo
najbliskata sredina na ìveewe na deteto. Model za identifikacija
moàt da bidat vrednostite na edna grupa ili vrednostite na edna
kulturna grupa. So ova {to go kaùvame sakame da ja potencirame

neophodnosta za jasnoto odvojuvawe na introekcijata od
identifikacijata.
Introjekcijata e indirektno vklu~ena vo transformacijata

na nagonskite sili za{to pretstavuva funkcija na ovie sili
(libidinoznata i agresivnata), pa ottamu proizleguva i spremnosta
kon regresivniot fenomen. Identifikacijata za razlika od
introekcijata funkcionira relativno nezavisno od nagonskite sili
i zatoa taa e mo{ne rezistentna na regresivniot fenomen.
3. STRUKTURA NA LI^NOSTA
Li~nosta, spored Frojd se sostoi od tri instanci-Id, Ego i

Superego:
Frojd go opi{uva Idot kako neorganiziran segment na

li~nosta koj vo sebe gi sodrì nagonskite porivi. Toa se biolo{ki
primitivni impulsi, me|utoa ne prifa}ame deka tie se apsolutno
potsvesni sodrìni. Ova go velime za{to odredeni funckii na
Egoto se isprepletuvaat so Idot, a toa e mnogu jasno vidlivo niz
odbrenbenite mehanizmi.
Deteto se ra|a so ve}e prisuten Id koj sodrì nagonski

supstrat, a ovie nagonski sodrìni se stremat kon gratifikacija-
zadovoluvawe. Deteto ne moè da gi odloì svoite potrebi i bara
nivno neodlo`no zadovoluvawe. Vo takva situacija deteto e sosema
zavisno od Egoto na li~nosta {to se griì za nego. Koga funkcijata
na Egoto ne e adekvatna, toga{ sodrìnite na Id se javuvaat vo
svesniot del na psihi~koto ìveewee vo oblik na fantazmi ili
kako erupcija stanuvaat sodrìna na edno neadekvatno povedenie.
Egoto pretstavuva eksponat na li~nosta i vrska so realniot

svet. Toa e vo kontakt so realnosta preku svesnoto (percepcija,
mislewe itn. ), a so procesite na sinteza, pametewe, evaluacija i
testirawe na realnosta dejstvuva kako medijator me|u vnatre{niot
i nadvore{niot (realen) svet. Negovoto zadolènie e na racionalen
na~in da gi zadovoli potrebite na realnosta, taa da go adaptira
povedenieto i da ja zadrì harmonijata me|u nagonskite potrebi
na Id i strogite cenzuri na Superegoto. Vo ovoj slu~aj, toj e

prekrasen medijator i go naso~uva odnesuvaweto kon prifatlivi
(zadovolitelni) kompromisi, nasproti silite koi baraat
neodlo`no zadovoluvawe na potrebite i dejstvuvaat po principot
na zadovolstvo-sega i tuka. Egoto se vklopuva vo funkcioniraweto
po principot na realnost. Odnesuvaj}i se kako {to nalaga
realnosta, Egoto gi kanalizira nagonskite potrebi koi vo dogledno
vreme }e i donesat na li~nosta maksimalno zadovolstvo. Ovie
procesi na adaptacija na Egoto glavno se odvivaat na svesno nivo,
no ne i apsolutno.
Frojd funkcijata za odrùvawe kontakt so realnosta sekoga{

ja smetal kako primarna funkcija na Egoto i ovaa funkcija moè
da se podeli na 3 komponenti: ~uvstvo na realnost, testirawe na
realnosta i adaptacija na realnosta
a. ûvstvoto na realnost zapo~nuva so razvojot na infantot i

negovoto Ego. Prvo infantot stanuva svesen za svoeto telo i za
senzaciite za postepeno da se razvie ~uvstvoto i sposobnosta da se
podeli nadvore{noto od sopstvenoto telo;
b. Testiraweto na realnosta pretstavuva sposobnost za

objektivna evaluacija na nadvore{niot svet i za dobivawe uvid.
Sposobnosta za testirawe na realnosta koja e neposredno svrzana
so menuvawe na principot na zadovolstvo vo princip na realnosta
i toa se razviva postepeno. Postepeno se razviva i mo`nosta za
podelba i za razlikuvawe na fantazmot od ona {to e aktuelno.
Me|utoa, koga edna{ }e se razvie sposobnosta za testirawe na
realnosta, toa ne zna~i deka ne sledime i fluktuacii. Toa osobeno
e uo~livo kaj decata se do {kolskata vozrast. Tranzitorni
naru{uvawa na sposobnosta za testirawe na realnosta sre}avame i
kaj silnite konfliktni situacii, vo slu~aj na intenzivni
anksiozni doìvuvawa, krizi vo razvojniot period itn. Vakvite
tranzitorni deterioracii ne smeat vo nikoj slu~aj da se zamenat so
prekin na kontaktot so realnosta {to se sre}ava kako
psihopatolo{ki fenomen vo vozrasnata doba.
v. Adaptacijata na realnosta pretstavuva sposobnost za
koristewe na li~nite mo`nosti vo izborot na adekvatna solucija
koja }e ovozmoì harmoni~na komunikacija so realnosta. Sekako,
deka ova e edinstveno mo`no so prethodna dobra procena na
realnosta. Nesomneno e deka vo ovaa situacija osnovno e

majstorstvoto na Egoto da gi usoglasi nadvore{nite pre~ki so
instinktivnite potrebi. Toa zna~i deka funkcijata na
adaptiraweto na realnosta mnogu e tesno povrzana so odbranbenite
mehanizmi na Egoto.
Li~nosta so dobro razvieno Ego pokaùva mo`nost za

fleksibilen odnos kon razli~ni stresni situacii vo ìvotot, bez
da se fiksiraat za edna edinstvena grupa na odbranbeni mehanizmi
kako za{tita ili da se potprat na eden edinstven odbranben
mehanizam. Vakvoto fiksirawe ili ograni~enost vo odbranata e
mo{ne karakteristi~no za nevroti~noto povedenie, za
psihoti~nite simptomi ili za defektite vo karakterot.
Ako Egoto ne e dobro koheziono strukturirano, a potsvesnite

sili dominiraat, toga{ e mo`na dezintegracija na Egoto. Vakvata
dezintegracija ja sledime kako rezultat na nemo`nosta na Egoto da
go izdrì naporot na kontinuiranoto potisnuvawe na nesvesnite
pulsii, pa zatoa se javuvaat psihoti~ni simptomi ili vo najmala
mera defekti vo karakterot.
Superegoto e tretiot segment na strukturata na li~nosta vo

kogo se sobrani site zabrani, dozvoli, moralni i eti~ki standardi
i toa e vo postojan soodnos so Egoto i Idot. Toa se odnesuva kako
nabquduva~ i kako cenzor na odnesuvaweto i na aktivnostite na
Egoto. Negovite standardi poteknuvaat od inkorporiranite
vrednosti na roditelite, u~itelite i od drugi lica koi vo
rasteweto na deteto zna~ele mnogu. Vo Egoto e vgraden i Ego-
idealot, odnosno slikata za ona {to samata li~nost posakuva da
bide i kon koja se stremi.
Konceptot za Superegoto poteknuva od analizata na Frojd na

psihoti~nite deluzii kade {to postoi fenomenot deka nekoj gi
nabquduva. Ottamu proizleguva i ovoj del na li~nosta koj postojano
go nabquduva i go opservira odnesuvaweto na li~nosta.
Me|u 5-ta i 6-ta godina, so zavr{uvawe i so re{avawe na

Edipoviot kompleks, zapo~nuva nagloto pro{iruvawe na
sodrìnite na Superegoto so {to se namaluva negovata rigidnost
i se dobiva sposobnost za fleksibilen odnos. Ova stanuva vidlivo
po latentniot period koga moralnite sodrìni i kriteriumite za

odnesuvawe se pro{iruvaat niz kontaktite so profesorite, so
posebni li~nosti na koi im se voshituva i koga kulturata so site
svoi vrednosni sistemi ima intenzivno vlijanie.
Standardite koi se vgradeni vo psihata na deteto i koi

ozna~uvaat zabrani, kazni, stavovi i sudovi go naso~uvaat
povedenieto na deteto i koga roditelite ne se prisutni.
Ako tretmanot na deteto vo analniot period bil mo{ne

agresiven, a sodrìnata na Superegoto ne uspeala da se zbogati vo
ponatamo{nite kontakti, toa }e zadrì mo{ne rigidni, strogi i
agresivni kvaliteti. So drugi zborovi, Superegoto }e zadrì
sadisti~ki elementi. Ako ostanat potrebite Superegoto da go
zadrì svojot avtoritativen stav vo situacija koga Egoto }e se
obide da gi prifati barawata na Id, toga{ toj }e bide èstoko
kaznuvan. Vakviot odnos na Superegoto kon Egoto predizvikuva
anksioznost i ~uvstvo na vina. Strogite kriteriumi za ~istota koi
ponekoga{ gi sre}avame kaj nekoi rigidni li~nosti i kaj opsesivni
nevrozi se ~esto posledica na vgradenite moralni kriteriumi od
analniot period vo razvojot na li~nosta. Ako Superegoto e strogo
i nefleksibilno i ako od nego zra~i zakanuvawe, toga{ li~nosta
doìvuva ~uvstvo na strav, vo osnova stanuva rigidna, a celo vreme
dominira ~uvstvoto na nezadovolstvo.
Koga Egoto funkcionira zadovolitelno i koga "procenata"

na Superegoto e pozitivna i smeta deka aktivnosta se dviì kon
odredena cel (se dviì kon zadovoluvawe na potrebite na Id),
toga{ li~nosta ~uvstvuva zadovolstvo. O~igledno deka vo taa
situacija postoi idealno harmonija me|u barawata na Id i
kriteriumite na Superegoto koi se realiziraat niz medijatorskata
uloga na Egoto na obostrano zadovolstvo.
4. PSIHOSEKSUALEN RAZVOJ
Vo prvite razmisluvawa na Frojd za nastanuvaweto na

nevrozite osnovnata pri~ina se barala vo seksualnata trauma
doìveana vo ranoto detstvo isprovocirana od strana na
roditelite. Vakviot nastan bil dobro skrien vo nesvesnosta na
li~nosta, a istiot bil nesoobrazen so tendencijata na li~nosta,

zna~i ne bil vo soglasnost so normite i sopovedenieto na li~nosta.
Vakvite potisnati se}avawa moèle povtorno da se doìveat po
pat na abreakcija i po toj pat doa|alo do izlekuvawe na
nevroti~noto povedenie. Spored vakvite sfa}awa, nevroti~nosta
bila tretirana pove}e kako lokalno naru{uvawe, a ne kako
nevroti~na reakcija. Podocna, vo prvite godini na 20. vek bilo
zabeleàno deka vo analizata na nevroti~noto povedenie ne moèle
da se otkrijat seksualni "atentati" vrz deteto i deka vakvite
sodrìni bile fabrikuvani i plod na imaginacija od strana na
pacientot. Jasno se pokaàlo deka vakvite slu~ki ne bile vistiniti
i deka nikoga{ konkretno ne se slu~ile. Vakvite otkritija go
naterale Frojd da po~ne da razmisluva za druga pri~ina za pojava
na nevroti~na reakcija kaj vozrasnite i vo toj period sleduva
soznanieto deka ni{to ne se slu~uva bez da ima svoja sodrìna ili
poraka, so drugi zborovi ni{to ne se slu~uva slu~ajno. Kako osnova
za vakvoto tolkuvawe mu posluìle slu~ajnite verbalni gre{ki,
zaboravenosta, ne pameteweto imiwa itn. Ako vaka gi tolkuvame
odnesuvawata na nevroti~arite, toga{ mora da imame objasnuvawe
zo{to tolku mnogu pacienti imaat la`ni se}avawa za doìveani
seksualni traumi od ranoto detstvo. Vo svoite opservacii toj
zabeleàl deka stravot e samo ekspresija na potsvesnite èlbi, a
sevo ova upatuvalo kon eden karakteristi~en period vo razvojot na
seksualnosta koj go narekuva infanti~na seksualnost i na dve
situacii koi se mo{ne bitni za razvojot na li~nosta vo ovaa sfera,
a koi gi narekuva Edipov i Elektra kompleks.
Vo ~ovekovata aktivnost mo{ne silni razdviùva~ki faktori

se nagonot za samoodrùvawe i nagonot za odrùvawe na vidot. Ovie
dve sili prisustvuvaat kako generatori, me|utoa vtorata na koja
Frojd i pripi{al seksualna energija e kontinuirano vo sudir so
nadvore{niot faktor niz ekspozicijata na dejstvoto na Egoto.
Vakvite blokirawa na ovaa sila ne se nevoobi~aeni i zatoa moème
da pretpostavime deka vakvite pre~ki nema da ostanat bez
posledica vo povedenieto na vozrasniot ~ovek. Toa e razbirlivo
koga znaeme deka silata na zadovoluvaweto na ovie potrebi
permanentno bara na~in za realizirawe, a toa }e mora da se preto~i
vo komunikacija so objekt-realnost.
Vo po~etokot zborot seks se razbiral vo sekojdnevnata

voobi~aena smisla, no podocna ovoj termin dobil mnogu po{iroko
zna~ewe i naj~esto se tolkuva kako èlba (èlba za prijatni
doìvuvawa vo sekoja smisla, kako {to se prijatelstvoto, ne`nosta,
prijatnite senzacii koi se doìvuvaat po teloto, zadovolstva koi
se doìvuvaat po pat na sublimacija, zadovolstvo pri rabota, itn).
Kako {to se gleda, seksualnite èlbi ne se sekoga{ svrteni kon
lice od sprotivniot pol, nitu sekoga{ se vrzani so genitalnoto
soedinuvawe. Seksualnata èlba moè da bide svrtena kon lica od
istiot pol, kon ìvotni itn. Genitalnite organi ne se sekoga{
primarna cel. I ustata i anusot moàt da bidat eksponati na
seksualnata èlba. Vo seksualnata igra na decata ne se vklu~eni
elementi na seksualnost od vozrasnite, me|utoa zabele`livo e deka
infantilniot na~in na dobivawe zadovolstvo ima svoj odblesok vo
povedenieto na vozrasnite koi pokaùvaat seksualni devijacii
(pokaùvawe golo telo, cicawe prst). Zabele`livo e deka ustata,
anusot i genitaliite se vklu~eni vo libidinoznoto zadovoluvawe,
taka {to interesiraweto za niv se razviva po definitivno
prepoznatliv hronolo{ki red. Vo nieden slu~aj ne postoi i ne se
identifikuva seksualnosta kaj vozrasnite i infantilnata
seksualnost. Vo vtoriot slu~aj govorime za ~uvstvo na zadovolstvo
kaj decata koe vo osnova ne e obezbedeno preku genitalnite organi
tuku, preku senzacii na teloto koi podocna moàt da imaat svoja
asocijativna vrska so seksualnosta na vozrasniot (prijatnoto
~uvstvo na dopir po koàta koe go ~uvstvuva deteto ne retko se
sre}ava kako izvor na prijatno ~uvstvo i kaj vozrasnite). Dopirot
na sluzokoàta na usnite na deteto so gradata na majkata podocna
se sre}ava kako izvor na prijatno doìvuvawe i pri baknuvaweto
na vozrasnite itn.
Psihoseksualniot razvoj minuva niz nekolku fazi:
a. Oralna faza
Deteto svojot prv kontakt i prvoto zadovolstvo go ostvaruva

so gradata na majkata. Ako majkata ja trgne gradata od ustata na
bebeto, toga{ toa }e bara zadovolstvo vo cicaweto palec, par~e
}ebe i sl., {to pretstavuva mehanizam na supstitucija na
primarnoto zadovolstvo. Interesiraweto okolu ustata nikoga{ ne
zgasnuva kompletno i vakvoto interesirawe go sre}avame i kaj

vozrasnite (jadewe, pu{ewe, baknuvawe itn. ).
Iskustvoto od nezadovolenata potreba i ~uvstvoto na

frustracija zaedno so napnatosta koga otsustvuva gradata na majkata,
sozdava osnova za prvo prepoznavawe na nadvore{en objekt. Za
prvpat deteto stanuva svesno, vo psiholo{ka smisla, za objekt koj e
ve}e poznat, koj nosi zadovolstvo i gi zadovoluva potrebite, me|utoa
ne e tuka vo dadeniot moment. Doìvuvaweto na difuzno
libidinoznoto zadovolstvo postepeno se koncentrira kon
sluzokoàta na ustata. Vo taa prva faza od 6 meseci intenzivno e
prisutna erotizacijata svrzana so ustata i toa pretstvuva eden
pasiven period po koj sleduva aktiven period na agresivnost so
sadisti~ki elementi. Ovoj period nastanuva so pojavata na prvite
zabi, koga deteto ja grize gradata i bradavicata na majkata. Koga
vakvite impulsi se mo{ne prisutni, a se javuvaat vo situacija koga
majkata gi odbiva ili e nezainteresirana za niv, tie moè da stanat
osnova vrz koja }e se nakalemi naru{uvaweto na objekt-relacija.
b. Analna faza
Iako oralnata faza na nekoj na~in pretstvuva pasivna faza,

sepak toa ne e apsolutno taka. Vo toj period se vospostavuva
interakcija me|u majkata i deteto, no o~igledno deteto nema golemo
vlijanie vrz taa interreakcija i majkata e taa od koja zavisat
zadovoluvawata na potrebite na deteto.
Na pat kon analnata faza deteto se zdobiva so nekoi

sposobnosti za kontrola na svoeto povedenie, a osobeno so kontrola
nad funkcijata na sfinkterite, no toa nametnuva i izvesni barawa
od nego, kako kontrolirawe na sfinkterite, koristewe na toaletot
itn. Taka i zapo~nuva analniot erotizam. ûvstvo na prijatnost se
doìvuva koga deteto defecira. Podocna, pri zadrùvawe na
fekaliite doa|a do rastegnuvawe na sluzokoàta na rektumot {to
na deteto mu nosi posebno zadovolstvo. Vo osnova fecesot stanuva
zna~aen objekt so koj se manipulira. Ovoj period, koj trae od prvata
do tretata godina, nametnuva mo`nost koga i kako }e se doìvee
analnoto zadovolstvo.
Defekacijata moè da se smeta za prv analno-sadisti~ki ~in.

ûvstvoto na socijalna snaga koja proizleguva od kontrola na
sfinkterite deteto ja iskaùva bilo so zadr{ka na fekalnite masi
(so {to ja kaznuva majkata) ili so nekontrolirawe na sfinkterite
{to mu nosi ~uvstvo na sram. Vo toj period deteto moè da napravi
regresija na ponizok stepen na nivo objekt-relacija so majkata, a
toa zna~i da napravi regresija na oralno nivo.
Analnata faza pretstavuva avtoerotska faza, bidej}i

eliminacijata, a podocna i zadr{kata na fecesot ne se zavisni od
pomo{ od nadvor.
Treningot od strana na majkata vo ovoj period e mnogu vaèn

za{to moè da dovede do pomestuvawe na stavot kon fecesot kon
nekoi nadvore{ni objekti. Na pr. kaj opsesivnata nevroza
kompulsivnata ~istota i pedantnost se rezultat na regresivniot
fenomen na analno nivo so {to se izrazuva potrebata za dominacija.
Ambivalaentnosta kako karakteristika na opsesivnata nevroza
proizleguva od analniot erotizam, koj e prisuten vo razvojot na
deteto koga odnosot kon fecesot e ambivalenten.
v. Falusna faza
Ova e kriti~na faza vo razvojot na osnovnoto formirawe na

detskiot stav kon op{tiot i seksualniot identitet. Ova se zasnova
vrz anatomskoto otkritie na razlikata me|e ma{koto i ènskoto.
Ona {to se slu~uva vo ovoj period moè da sozdade predispozicii
kon razli~ni nevrotski povedenija. Me|u tretata i pettata godina
od razvojot na deteto smesten e Edipoviot kompleks, so {to e
ozna~ena intenzivnata emotivna vrska me|u deteto i roditelite
zaedno so neprijatelstvata, rivalstvoto i identifikacijata.
Kaj ma{koto dete ovoj razvoj ima poblag tek. Od vrskata so

majkata, kako primaren objekt na qubov od koja zavisi negoviot
opstanok, deteto razviva silen erotski interesirawe i ja posakuva
samo za sebe. Ova ~uvstvo zapo~nuva od tretata godina i stanuva se
poaktuelno vo ~etvrtata i vo pettata. Deteto saka da ja dopira, da
ja gleda kako se oblekuva i se odnesuva kako vistinski "qubovnik".
Prepoznatliva e negovata èlba da go zameni svojot rival-tatkoto.
Nabrzo, so zbogatuvawe na moralniot inventar, toa zapo~nuva da
doìvuva strav od kazna poradi svojata qubov kon majkata, a toa

zna~i kaznuvawe da bide kastriran. Ovoj vid anksioznost kaj deteto
vo psihoanaliti~kiot re~nik e poznat kako kastrativna
anksioznost. Zapla{en od mo`nata kazna poradi incestuoznite
èlbi deteto ja napu{ta qubovta kon majkata, se svrtuva kon tatkoto
so kogo se identifikuva, vgraduvaj}i gi vo sebe site zabrani i
ograni~uvawa. Naru{uvawata vo razvrskata na Edipovata situacija
moè da imaat seriozni posledici vo ponatamo{niot razvoj na
li~nosta. Toa moè da rezultira so pojava na razli~ni oblici na
nevroti~no povedenie. Taka na primer, histeri~niot karakter e
rezultat na nere{ena Edipova situacija so prepoznatlivi
karakteristiki na neiskrenost, emotivna povr{nost,
dramatizacija na nastanite, sklonost kon iracionalnosta itn. Vo
nekoi situacii vra}aweto na klasi~niot Edipov triagolnik moè
da bide pri~ina za homoseksualen razvoj. Pri~inite se
prepoznavaat vo silnata identifikacija so majkata i nikoga{
neostvarenite topli relacii so tatkoto.
Maloto devoj~e formira inicijalna vrska so majkata kako

objekt na qubov i objekt koj gi zadovoluva vitalnite potrebi. Za
ma{koto dete majkata ostanuva objekt na qubov niz negoviot razvoj,
no devoj~eto ja prefrla svojata vrska od majkata kon tatkoto so
namera da se podgotvi za ponatamo{nata seksualna uloga.
Koga devoj~eto }e otkrie deka nema penis, doìvuva

intenzivno ~uvstvo na zaguba i narcisti~ka povreda i stanuva
qubomorno na majkata. Smetaj}i ja majkata za vinovnik, a soznavaj}i
deka i taa nema penis, po~nuva se pomalku da ja ceni. So cel da go
namali ~uvstvoto na inferiornost, taa ja bara qubovta od tatkoto
koj moè da i podari penis-bebe. Bidej}i majkata e taa koja e sakana
i na koja tatkoto i podaruva penis-bebe, devoj~eto se obiduva da se
identifikuva so majkata. Me|utoa, mora da go napu{ti tatkoto za
da go upati svoeto libido kon poadekvaten objekt koj ne pretstavuva
incestoiden objekt na qubov.
Vo odnos na nevrozite, Frojd veruval deka tie se rezultat na
regresijata na libidoto koe bilo turnato vo dlabo~inite na
minatoto na li~nosta kako rezultat od frustraciite na realnoto
bitisuvawe na nivo na koe vo svojot razvoj se ima zadràno ili
fiksirano. Taka, nevrozata se smeta za regresivno povedenie, pri
{to libidoto ostanuva fiksirano na odreden punkt (histeri~nata
regresija se smeta deka libidoto e zadràno na falusnoto nivo,

dodeka opsesivnata nevroza e regresija na analno nivo).
Vo Frojdovata teorija se sre}avaat dva osnovni nagona:

nagonot za ìvot ili Eros i nagonot za smrt ili Tanatos. Nagonot
za ìvot e glavno konceptot za libidoto i del za preìvuvaweto.
Me|utoa, nagonot za smrt e od ponov datum i toj e sosema odvoen od
libidoto. Vsu{nost, toj pretstavuva destruktivnost i agresivnost
primarno naso~ena protiv sebe. Toa e sila koja vodi kon
avtodestrukcija i kon prvobitnata sostojba na neorgansko, {to
anatomski nosi kompletno osloboduvawe od napnatosta.
Agresivnosta svrtena kon sebe, bez ogled na nejziniot izvor

doveduva do konstantna potreba da se namali nejzinata
avtodestruktivnost, a toa moè da se napravi na dva na~ina: edniot
na~in e da se erotizira, {to bi zna~elo da se kombinira
agresivnosta so libidoto koe moè da se javi vo forma na mazohizam
i na sadizam ili vtoriot na~in e da se svrti kon nadvor i
agresivnosta da se naso~i kon drugi.
5. MEHANIZMI NA ODBRANA
Vo ranata faza na razvojot odbranbenite mehanizmi se

pojavuvaat kako rezultat na obidot na Egoto da gi usoglasi barawata
na Id i barawata na nadvore{nata sredina. Vo razli~nite fazi na
razvojot na libidoto negovite aktuelni sili provociraat pojava
na odredeni mehanizmi na odbrana. Na primer, vo oralnata faza
naj~esto se koristat negacijata i proekcijata, dodeka vo periodot
na analnata faza se koristat reakcija-formacija kako rezultat na
pritisokot na analnite impulsi i zadovolstvata. Vo vozrasniot
period dokolku se javat odbranbeni mehanizmi koi se povrzani so
pregenitalnata faza, tie se so poadekvaten mehanizam kako {to se
sublimacijata ili potisnuvaweto. Dokolku ovie mahanizmi ne se
adekvatni i ne se rezultat na povisok stepen na funkcionirawe na
li~nosta, toga{ li~nosta gi zadrùva infantilnite crti.
Mehanizmite na odbrana ne smeat da se razberat kako

patolo{ki sodrìni, toa se zreli, zdravi i najdobronamerno
izbrani na~ini koi gi koristi Egoto za da zadrì harmoni~no
funkcionirawe i psiholo{ki integritet na li~nosta. No toa ne

zna~i deka so nivnata promena tie nema da dobijat psihopatolo{ko
zna~ewe. Taka na primer, kaj psihozite ~esto sre}avame negacija i
proekcija kako naj~esto upotrebuvani mehanizmi. Kako nezdrav
mehanizam se spomnuva i hipohondrijazata koja pretstavuva
svrtuvawe na na{iot strav od drugite (reakcija na taga, osamenost)
kon sebe. Pritoa li~nosta po~nuva da se àli na bol, razni somatski
te{kotii, na nevrasteni~ni problemi itn. Proekcijata e u{te edna
forma na nezrel mehanizam.
Kaj nevrozite se sretnuva i pomestuvawe ili disocijacija, {to

pretstavuva dramati~en napor da se sovlada eden prisuten i mnogu
intenziven emotiven konflikt. Intelektualizacijata e u{te eden
od mnogute koristeni mehanizami kaj nevroti~arite kaj koi
procesot na mislewe go zamenuva procesot na doìvuvawe, {to
zna~i deka emocijata e stavena nastrana.
III. NEOANALITI^KI TEORII NA NEVROZITE
Frojdovata koncepcija za nevrozite so tekot na vremeto

pretrpuva mnogu kritiki i promeni. I golem del od negovite
sovremenici gi korigiraat negovite stavovi, smetaj}i deka se mnogu
biolo{ki i seksualni.
1. INDIVIDUALNATA PSIHOLOGIJA I NEVROZITE
Alfred Adler (1870-1937), sovremenik i sorabotnik na Frojd,

malku se distancira od klasi~nata psihoanaliza i od nejzinoto
tolkuvawe na nevrozite i ja afirmira individualnata psihologija
koja se bazira vrz op{toto ~ove~ko ~uvstvo na pomala vrednost,
~ii koreni se vo bespomo{nosta na deteto. ûvstvoto na
bespomo{nost, spored Adler, nastanuva kako rezultat na
neuspe{nata kompenzacija na telesniot nedostatok ili na odredena
socijalna situacija, èlba za dominacija i mo} i se preobratuva vo
streme` za superiornost i vo ~uvstvo na pogolema vrednost. Adler
vo razbiraweto na nevrozite mesto seksualnosta gi afirmira
socijalnite i interpersonalnite odnosi. Nevrozite nastanuvaat
pod vlijanie na imaginarnite i fiktivni celi i na univerzalniot

nagon koj se stremi za poseduvawe i manifestirawe na mo}.
2. SOCIOPSIHOLO[KI TEORII
Sociopsiholo{kite teorii za nastanuvaweto na nevrozite gi

instaliraat Frojdovite u~enici Karen Hornaj, Hari Saliven i
Erih From koi se soglasuvaat deka stravot e centralna poenta vo
etiopatogenezata na nevrozite, no negovite koreni ne bi bile vo
intrapsihi~kite konflikti, kako {to smetal Frojd, tuku kako
posledica od vlijanieto na semejstvoto, op{testvoto i kulturata.
Spored Hornaj, stravot (koj e vo centarot na nevrozite)

nastanuva kako posledica od nedostigot na emocionalna toplina
vo tekot na detstvoto {to pridonesuva za pojava na ~uvstvoto na
bespomo{nost i agresivnost kaj deteto, {to e temel za idnoto
nevroti~no reagirawe.
Spored Saliven, stravot e posledica od nesoglasuvaweto na

interpersonalno nivo i se javuva vo situacii koga nekoja zna~ajna
li~nost go osuduva negoviot na~in so koj postignuva zadovolstvo.
Intrapsihi~kata disharmonija nastanuva poradi napnatosta koja
doa|a od telesnite potrebi i napnatosta koja doa|a od stravot.
Erih From nevrozata ja povrzuva so borbata na deteto so

iracionalnite avtoriteti koi od nego baraat apsolutna poslu{nost,
a mu se nametnati od strana na vozrasnite i na op{testvoto. Vo
po~etokot na razvojot deteto ~uvstvuva sigurnost koga e so majkata
bidej}i taa primarna vrska go {titi od stravot. No podocna, so
separacijata od nea, vo procesot na individualiza-cijata toa se
soo~uva so mnogu problemi i predizvici koi treba da gi re{i i da
gi nadmine.
3. EGZISTENCIJALISTI^KI TEORII
Spored Mej (Rollo May, 1909-1994), najzna~ajniot pretstavnik

na egzistencijalnata psihoanaliza, nevrozata e rezultat na spre~ena
ili na zagrozena egzistencijalna pozicija vo op{testvoto.
Nevrotskite simptomi bi imale funkcija da gi za{titat bitnite

vrednosti na li~nosta od egzogenite vlijanija koi go popre~uvaat
nejziniot egzistencijalen razvoj.
IV. BIHEJVIORALNO-KOGNITIVNI TEORII
Bihejvior-kognitivnite teorii na nevrozite se baziraat vrz

u~ewata na Pavlov, Votson, Skiner, Bek, Marks (i dr. ) koi
nevrotskoto odnesuvawe go posmatraat kako oblik na pogre{no
nau~eno i neprisposobeno odnesuvawe (mala adaptativna reakcija)
koe postojano se povtoruva vo razli~ni situacii, a osobeno vo
interpersonalnite odnosi koi se pridruèni so stalni konflikti
i stradawa.
V. TEORII ZA SEMEJNITE I ZA PARTNERSKO-

BRA^NITE ODNOSI
Spored ovie teorii (~ii protagonisti se Holms, Hafner,

Eri}), vo etiopatogenezata na nevrozite golema uloga igra
kvalitetot na me|usebnite odnosi vo semejstvoto i na bra~nite
partneri koi imaat zada~a da ja odrùvaat i individualnata i
grupnata ramnoteà. Ako nekoj ~len na semejstvoto ne moè ili
pak e spre~en da gi manifestira svoite ~uvstva i stavovi, toj gi
pokaùva preku nevroti~ni simptomi.
Klasifikacija na nevrozite
Spored MKB-10, nevrotskite rastrojstva se klasificirani vo

nekolku podgrupi:
1. Fobi~ni anksiozni rastrojstva

• Agorafobija,
• Socijalna fobija,
• Specifi~na fobija,
• Drugi fobi~no anksiozni rastrojstva,
• Nespecifizirani anksiozni rastrojstva;
2. Drugi anksiozni rastrojstva

• Pani~no rastrojstvo (epizodi~na paroksizmalna
anksioznost),
• Generalizirano anksiozno rastrojstvo,
• Me{ovito anksiozno i depresivno rastrojstvo,
• Drugi me{oviti anksiozni rastrojstva,
• Drugi specifizirani anksiozni rastrojstva,
• Nespecifizirani anksiozni rastrojstva;
3. Opsesivno-kompulsivni rastrojstva
• Opsesivni misli ili ruminacii
• Kompulzivni postapki (opsesivni rituali)
• Me{ani opsesivni misli i postapki
• Drugi opsesivno-kompulzivni rastrojstva
• Nespecifizirani opsesivno-kompulzivni rastrojstva
4. Reakcija na teòk stres i rastrojstva vo prisposobuvaweto
• Akutna reakcija na stres,

• Posttraumatsko stresno rastrojstvo,
• Rastrojstvo vo prisposobuvaweto,
• Drugi reakcii na teòk stres,
• Nespecifizirana reakcija na teòk stres;
5. Disocijativni (konverzivni) rastrojstva

• Disocijativna amnezija,
• Disocijativna fuga,
• Disocijativen stupor,
• Sostojba na trans i opsednuvawe,
• Disocijativni motorni rastrojstva,
• Disocijativni konvulzii,
• Disocijativna anestezija i senzorna zaguba,
• Me{ani disocijativni (konverzivni) rastrojstva,
• Drugi disocijativni (konverzivni) rastrojstva
(Ganzerov sindrom, rastrojstva vo vid na multiplicirawe na
li~nosta, tranzitorni disocijativni rastrojstva koi se javuvaat vo
detstvoto i adolescencijata, drugi specifizirani disocijativni
rastrojstva),
• Nespecifizirano disocijativno (konverzivno)

rastrojstvo;
6. Somatoformno rastrojstvo
• Somatizaciono rastrojstvo,
• Nediferencirano somatoformno rastrojstvo,
• Hipohondrisko rastrojstvo,
• Somatoformna avtonomna disfunkcija (srceto i
kardiovaskularniot sistem, gorniot del na gastrointestinalniot
trakt, dolniot del na gastrointestinalniot trakt, respiratorniot
sistem, urogenitaleniot sistem, drugi organi i sistemi),
• Perzistentno somatoformno bolno rastrojstvo,
• Drugi somatoformni rastrojstva,
• Nespecifizirano somatoformno rastrojstvo.
7. Drugi nevrotski rastrojstva

• Nevrastenija,
• Sindrom na depersonalizacija-derealizacija,
• Drugi specifizirani nevrotski rastrojstva,
• Nespecifizirani nevrotski rastrojstva;
Spored DSM-IV, anksioznite rastrojstva (sinonim za

nevrotskite rastrojstva) se klasificirani vo slednive podgrupi:
1. Pani~ni rastrojstva bez agorafobija,

2. Pani~ni rastrojstva so agorafobija,
3. Agorafobija bez prethodna anamneza za pani~no rastrojstvo,
4. Specifi~na fobija,
5. Socijalna fobija,
6. Opsesivno-kompulzivni rastrojstva,
7. Post-traumatski stres rastrojstva
8. Akutni stres rastrojstva,
9. Generalizirano anksiozno rastrojstvo,
10. Anksiozno rastrojstvo poradi op{ta zdrastvena sostojba,
11. Anksiozno rastrojstvo predizvikano od deluvawe na
psihoaktivni supstancii,
12. Anksiozno rastrojstvo, nespecifizirano;
FOBI^NI ANKSIOZNI RASTROJSTVA
(Antoni Novotni)
Fobi~nite rastrojstva se karakteriziraat so intenzivno

~uvstvo na strav koe gi nadminuva granicite na potrebite na
dadenata situacija i koe predizvikuva povedenie na izbegnuvawe
na anksiozno provokativnite situaci. Pacientot e kriti~en za
iracionalnosta i za bezosnovnosta na stravot, no sam ne moè da go
prebrodi, pa zatoa gi odbegnuva tie situacii i objekti koi se dobro
i jasno definirani. Kako posledica na stravot i anksioznosta (ako
li~nosta ne uspee da gi odbegne), taa gi podnesuva i po cena na
neprijatno i ma~no doìvuvawe koe ne se otstranuva ni od
sopstvenoto soznanie, niti pak od ukaùvawata na lu|eto deka taa
situacija ili toj objekt ne se opasni. Pacientot vleguva vo eden
ma|epsan krug, bidej}i i samata pomisla za vleguvawe vo nekoja
fobi~na situacija predizvikuva anticipatorna anksioznost koja
~esto koegzistira so deprimiranost.
Fobiite otsekoga{ go privlekuvale vnimanieto na stru~nata,

nau~nata, pa i na {irokata kulturna javnost bidej}i ~ovekovoto
ìveewe e tesno isprepleteno so stravot, ~uvstvo koe e odraz na
negovata zavisnost od prirodata koe go soo~uva so sopstvenite
ograni~uvawa.
Epidemiologija
Fobiite se mnogu rasprostraneti oblici na strav kako vo

op{tata populacija, osobeno kaj decata i kaj mladite, taka i vo
populacijata na psihi~ki rastroenite lica. Spored nekoi
epidemiolo{ki istraùvawa, nivnata prevalencija se dviì od 2
do 4%, so pogolema ~estota kaj ènskiot pol i kaj pomladata vozrast
(osven socijalnata fobija). Spored ECA studijata, prevalencijata
na agorafobijata bi bila od 2, 7% do 5, 8%, na socijalnite fobii
od 1. 2% do 2. 2% i specifi~nite fobii od 4. 5 do 11. 8%. Spored
nekoi avtori, od 20% do 40% od site psihijatriski pacienti
manifestiraat odredeni fobi~ni simptomi.
Etiopatogeneza
Etiologijata na fobiite ne e vo celost poznata, {to e pri~ina

za postoewe na golem broj teorii. Najdolga tradicija imaat
psihoanaliti~nite, bihejvioralno-kognitivnite, a vo poslednive
godini i biolo{kite tolkuvawa.
1. Psihoanaliti~ki teorii
Frojd u{te vo po~etokot na svojata bleskava psihoanaliti~ka

kariera se zanimaval so nevroti~niot strav. Vo svojot trud
"Analiza na fobijata na petgodi{no dete" stravot go stava na
centralno mesto vo strukturata na egoto, i kako afekt i kako
simptom i kako sila koja razdviùva mnogu psihi~ki mehanizmi i
procesi koi leàt vo zadninata na drugite nevroti~ni simptomi.
Fobiite, spored nego, bi bile poseben oblik na strav, signal na
Egoto koj predupreduva na postoewe na opasnost od naru{uvawe na
psihi~kata ramnoteà poradi navleguvawe na zabranetite
potsvesni sodrìni od Id vo svesniot del na psihata. Vo takvi
situacii Egoto gi aktivira specifi~nite psihopatolo{ki
mehanizmi na odbrana, so ~ija pomo{ gi svrtuva i gi naso~uva vo
drug pravec potisnatite mehanizmi, kon nadvore{ni objekti,
situacii, dejnosti i funkcii na organizmot od koi subjektot
po~nuva da ~uvstvuva fobi~en strav. Zna~i, fobi~niot objekt ili
situacija e samo odbranben mehanizam na li~nosta koj doveduva do
pomestuvawe na neprijatnite impulsi na Id koi slaboto Ego ne
moè da gi asimilira kon drugi neva`ni situacii ili objekti.
"Formiraweto na simptomite" kako mehanizam na odbrana e mo{ne
specifi~en i karakteristi~en proces kaj fobiite. Mehanizmite
na proekcija zaedno so mehanizmite na simbolizacija i na
kondenzacija gi formiraat fobi~nite simptomi kako zamena za
intrapsihi~kiot konflikt. Na toj na~in potsvesnite opasni
tendencii ili zabranetite fantazmi se zamenuvaat so nekoi
fobi~ni situacii koi doa|aat od nadvore{niot svet.
2. Bihejvioralni teorii
Spored bihejvioralnite teorii, fobiite bi bile prost

primer za steknata uslovena bihejvioralna reakcija na odredeni
konfliktni situacii. Bihejvioristite tragaat po specifi~nite
pri~initeli od nadvore{nata sredina koi vlijaat vrz razvojot,
odrùvaweto i vrz modifikacijata na kognitivnite, fiziolo{kite

i na bihejvioralnite komponenti na fobi~nata reakcija. Me|u niv
se razlikuvaat teoriite za traumatsko usloven strav i teoriite za
stravot kako nagon:
a. Teoriite za traumatski usloven strav (Wolpe, 1958; Eysenck i

Rachman, 1965) fobiite gi posmatraat niz nekolku postulati:
• kako nau~eni odgovori;

• kako stimulusi koi razvivaat fobi~ni kvaliteti koga
prostorno i vremenski bile povrzani so situacii i
slu~uvawa koi doveduvaat do strav;
• kako neutralni stimulusi;
• kako povtoreni vrski pome|u situacii vo koi se javuva strav;
• kako odgovor (izbegnuvawe) koi go ublaùva ili go
otstranuva stravot.
b. Teoriite za stravot kako nagon (ili teoriite za dva

pri~initela) postaveni od Mowrer (1939) i od Miller (1948) smetaat
deka stravot e uslovena reakcija na bolkata i deka ima sila i na
nagon i na potkrepuva~.
3. Kognitivni teorii
Spored kognitivnite teorii, razvojot na stravot ne uslovuva

nekoja posebna situacija ili slu~uvawe samo po sebe, tuku gi
interpretira tie situacii ili slu~uvawa koi kaj subjektot so
fobija sekoga{ se pogre{ni.
4. Biolo{ki teorii
Biolo{kite teorii za etiopatogenezata na stravot se

baziraat vrz nevroanatomski, geneti~ki, nevrofiziolo{ki, psiho-
fiziolo{ki i vrz psihoendokrinolo{ki parametri koi moàt da
ja objasnat prirodata na rastrojstvoto. Zasega mnogu malku
potvrdeni pri~initeli moàt da dadat nekoi nau~ni sogleduvawa.
Tek i prognoza
Klini~kata praktika i istraùvawata pokaùvaat deka

fobiite imaat hroni~en tek, osobeno koga so zaboluvaweto
dominira visokiot intenzitet na strav i negovata generalizacija,

kako i posebnata organizacija ili naru{uvawata na li~nosta.
Prognozata na fobi~nite sostojbi zavisi od pove}e grupi na
faktori. Najlo{a prognoza ima socijalnata fobija, potoa
agorafobijata so pani~no naru{uvawe i na kraj specifi~nata
fobija.
Klasifikacija
Spored MKB-10, fobiite se klasificirani vo nekolku

podgrupi:
1. agorafobija,
2. socijalni fobii i
3. specifi~ni (ili izolirani ili prosti) fobii.
AGORAFOBIJA
Agorafobijata se karakterizira so intenziven fobi~en strav

od javni mesta i od mesta na koi dobivaweto medicinska pomo{, vo
slu~aj na potreba, e ote`nato ({iroki i otvoreni prostori, kako
{to se plo{tadite, mostovite, avtopati{tata ili pak golemite
zatvoreni prostorii kako {to se trgovskite ku}i, prodavnicite,
kinata, teatrite, koncertnite sali i sl. ). Posebnosta na
rastrojstvoto go pravi i postoeweto na intenziven strav od vozewe
so sredstvata na javniot soobra}aj, osven taksi. Najposle, zabolenite
manifestiraat i edna specifi~nost koja ne se sre}ava kaj drugite
fobi~ni rastrojstva, a toa e neodlo`nata potreba pokraj sebe da
imaat pridru`nik - edna ili pove}e li~nosti od doverba koi imaat
uloga na za{titnici.
Samiot termin agorafobija poteknuva od gr~kite zborovi agora

(plo{tad) i phobos (strav) i do pred izvesno vreme pod toj termin se
podrazbiralo strav od pominuvawe na plo{tadi i na otvoreni
mesta, dodeka denes agorafobijata vo svojata psihopatologija se
poima mnogu po{iroko. I pokraj toa {to stepenot na fobi~niot
strav moè da bide razli~en, toa e takvo rastrojstvo koe najmnogu
go onesposobuva subjektot vo normalnite profesionalni i
socijalni relacii bidej}i bolniot od agorafobi~nite strahuvawa
se brani so neizleguvawe od svojot dom. Stravot re~isi sekoga{
ima dimenzii na panika i e pridruèn so mnogubrojni vegetativni
fenomeni. Mo`ni se i superpozicii (ili kombinacii) so nekoi

oblici od socijalnite fobii ili so depresivnite rastrojstva.
Epidemiologija
Rezultatite od epidemiolo{kite istraùvawa pokaàle deka

prevalencijata na agorafobijata se dviì od 2, 7% do 5, 8%, deka
zna~itelno e po~esta kaj ènite, deka e po~esta me|u 20 i 30-godi{na
vozrast i deka mnogu retko se javuva vo detskata vozrast. Retko se
javuva vo detstvoto, a prvite simptomi se manifestiraat vo ranite
godini na pubertetot. Rastrojstvoto sekoga{ doveduva do pad na
kvalitetot na ìveewe re~isi vo site domeni, osobeno vo
partnersko-bra~niot, semejniot, profesionalniot i vo socijalniot
ìvot. Najnovite istraùvawa govorat deka zabolenite imaat
pogolema smrtnost od subjektite vo kontrolnata grupa, najmnogu
poradi toa {to razvivaat sekundarna depresija i alkoholizam. Vo
ispituvanata grupa pogolema e i stapkata na samoubistva. Vo
klini~ki uslovi re~isi 95% od zabolenite od agorafobija imaat i
pani~no rastrojstvo.
Etiopatogeneza
Etiologijata na fobi~nite rastrojstva se objasnuva so {irok

spektar na teorii: psihoanaliti~ki, bihejvioralni, kognitivni,
biolo{ki koi ne se razlikuvaat od onie {to se opi{ani vo vovedot
za nevrotskite rastrojstva.
Klasifikacija
Vo odnos na prisustvoto (otsustvoto) na pani~ni rastrojstva,

agorafobijata moè da se podsistematizira vo:
(a) agorafobija bez pani~no rastrojstvo i

(b) agorafobija so pani~no rastrojstvo
Klini~ka slika
Po~etok na rastrojstvoto
Iako zabolenite u{te od ranoto detstvo manifestiraat niza

karakteristi~ni (premorbidni) osobini, kako {to se
pre~uvstvitelnost, pla{livost, enureza, no}ni stravovi, odbivawe

da odi na u~ili{te, strav od odvojuvawe od roditelite, izrazeni i
specifi~ni simptomi na rastrojstvoto retko se javuvaat vo
detstvoto. Rastrojstvoto naj~esto po~nuva me|u 18 i 30 godini,
odnosno prose~no okolu 26-ta godina od ìvotot na bolniot.
Tipi~en po~etok e postepeno javuvawe na nespecifi~ni nevrotski
simptomi pove}e meseci, pa i godini pred definitivnoto
manifestirawe na bolesta, na koi bolnite ne im pridavaat nekoe
osobeno zna~ewe. Poretko rastrojstvoto zapo~nuva naglo i
neo~ekuvano. Razvojot na agorafobijata naj~esto se povrzuva so
nekoja slu~ka ili so situacija od ìvotot na zaboleniot
(percipira~ki faktori) (razvod, seriozna somatska bolest, smrt
na sakanata li~nost, doìveana soobra}ajna nezgoda, dolgi otsustva
na roditelite... ), no ne e retko tie slu~uvawa i da gi nema.
Razviena klini~ka slika
Klini~kata slika e mnogu specifi~na za agorafobiite.

Zaboleniot doìvuva napadi na panika, strav od stravot i fobi~no
odnesuvawe na izbegnuvawe, kako i drugi karakteristi~ni simptomi
i oblici na odnesuvawe.
Napadot na panika e strav so mnogu golem intenzitet poradi

neposrednoto doìvuvawe na vitalna zagrozenost i na zakanuva~ka
smrt. Trae nekolku minuti, poretko nekolku ~asa i ima tendencija
da se povtoruva. Site obidi na zaboleniot da ja razbere svojata
sostojba ostanuvaat bez rezultat bidej}i naj~esto smetaat deka se
razbolel od te{ka, ìvotno opasna bolest. Manifestiraweto
telesni simptomi i znaci na stravot e va`na karakteristika na
napadite na panika. Tie moè da se javat samo vo eden funkcionalen
sektor od organizmot, naj~esto kardiovaskularniot, no i vo pove}e
funkcionalni sistemi, {to e po~esto. Intenzitetot na telesnite
simptomi e vo direktna zavisnost od toa dali napadot na panika
nastanuva naglo i neo~ekuvano (koga simptomite se mnogu
intenzivni i raznovidni), od situacioni pri~ini ili kako
posledica na anticipacijata, koga simptomite se poblagi. Pokraj
karakteristi~nite telesni i psihi~ki simptomi, napadot na
panika go sledat i specifi~ni oblici na odnesuvawe: psihomotorna
voznemirenost, odnesuvawe na izolacija, "apel odnesuvawe", kako
i odnesuvawe vo koe se manifestira potrebata da se dokaè
prisustvoto na te{ka bolest. Psihomotornata agitacija e naj~est
oblik na odnesuvawe vo momentot koga se doìvuva napadot na

panika. Pacientot ~uvstvuva golema voznemirenost i napnatost,
postojano e vo dvièwe, podgotven e da bega od mestoto na koe se
~uvstvuva zagrozen. "Apel odnesuvaweto" e mnogu karakteristi~no
vo fazata na doìvuvawe na napadot na panika. Bolniot povikuva
brza pomo{ ili li~no odi tamu ili pak se upatuva na pregled vo
urgentnite centri, no najretko vo psihijatriskite ustanovi.
Anticipatorniot strav, ili strav od stravot, se javuva kako

posledica od doìveanite napadi na panika - poradi predviduvawe
deka napadite moè povtorno da se javat. Postoeweto na ovoj strav
ja zgolemuva verojatnosta deka napadot na panika }e se javi vo onie
situacii koga li~nosta nema da bide vo sostojba da bara pomo{, pa
i samoto zamisluvawe na takvi situacii moè da dovede do razvoj
na napadi na panika.
Intenzivnoto doìvuvawe strav od stravot doveduva do razvoj

na drug specifi~en fenomen karakteristi~en za agorafobijata -
odnesuvawe na odbegnuvawe. Toa moè da bide aktivno, koga se
manifestira so begstvo od izvorot na zakana i pasivno, koga doa|a
do inhibicija na reakcijata i odnesuvaweto na li~nosta. Se razviva
postepeno, taka {to prvo se odbegnuvaat mestata i situaciite kade
{to pacientot ja doìveal prvata neprijatnost, a potoa se pogolem
broj mesta i situacii za {to na kraj da stane glaven oblik na
odnesuvawe. Odnesuvaweto na odbegnuvawe go spre~uva razvojot na
stravot, no doveduva do pad na kvalitetot na ìvotot na zaboleniot.
Razvienata klini~ka slika na agorafobija ja karakteriziraat

i specifi~ni oblici na strahuvawe: da se ostane i da bide sam, od
patuvawa, od kapewe vo kada, od zatvoreni prostorii
(klaustrofobija), vozewe so lift, letawe so avion, poseta na
frizer, ~ekawe vo red, od razdvojuvawe so bliska li~nost i dr.
Osnovna karakteristika na odnesuvaweto na zabolenite od

agorafobija e da obezbedi za{tita, sigurnost i da gi izbegne stravot
i napadot na panika. Aktivnosta, navikite i se drugo se podredeni
na taa cel, {to podrazbira specifi~ni oblici na odnesuvawe na
ovie pacienti (dvièwe samo po poznati delovi od gradot pri
nevreme, izbor na ìveali{te na prizemje, izbegnuvawe na
sredstvata za javen prevoz, ~uvstvo na sigurnost vo sopstveniot
avtomobil). Tie imaat potreba od postojan pridru`nik bez koj ne
se vo sostojba nitu da bidat sami vo ìveali{teto niti pak na ulica.

Naj~esto pridru`nikot e postojana li~nost, no ne retko i pove}e
razli~ni lica koi moè da gi obezbedi kako pridru`nici (partner,
roditel, deca). Vo tekot na rastrojstvoto, kako posledica na
invaliditetot, ~esto se opserviraat i depresivni krizi.
Komorbiditetot me|u agorafobijata i rastrojstvoto na

li~nosta ne e redok i agorafobijata naj~esto se povrzuva so
histrioni~no, pasivnozavisno, narcisti~ko i so borderlajn
rastrojstvo na li~nosta. Vo tie slu~ai agorafobijata dobiva
karakteristi~ni klini~ki oblici koi rastrojstvoto go pravat
kompleksno.
MKB-10
(a) Psiholo{kite ili vegetativnite simptomi se primarni

manifestacii na anksioznosta, a ne sekundarni vo odnos na drugite
simptomi kako {to se naludni~avite idei ili opsesivnite misli;
(b) Anksioznosta mora da bide ograni~ena najmalku na dve od
slednive situacii (ili glavno da se javuva samo kaj niv): meteì, javni
mesta, patuvawe od domot ili patuvawe bez pridru`ba od drugo lice;
(v) Izbegnuvawe na fobi~nata situacija.
DSM-IV
A. Anksioznost koga subjektot e na nekoe mesto ili situacija od

koi begstvoto bi bilo te{ko (ili spre~eno) ili kade {to pomo{ta ne
bi bila dostapna, ako slu~ajno se slu~i pani~na ataka ili simptomi
sli~ni na panika. Agorafobi~nite stravovi se javuvaat vo
karakteristi~ni situacii koi vklu~uvaat koga subjektot e: sam nadvor
od domot, se nao|a vo mete` ili vo redici so lu|e, na most, patuva vo
avtobus, voz ili vo avtomobil.
Napomena:
Ako izbegnuvaweto na fobi~nite situacii ili mesta e ograni~eno
samo na nekolku specifi~ni socijalni situacii, se postavuva dijagnoza
socijalna fobija
B. Fobi~nite situaciite se izbegnuvaat ili subjektot gi trpi so

zna~ajni tegobi ili so strav deka }e dobie pani~en napad ili simptomi
sli~ni na panika, ili pak bara prisutnost na drugi lu|e.
C. Anksioznosta ili fobi~noto izbegnuvawe ne moè podobro da

se objasni vo sklop na nekoe du{evno rastrojstvo, socijalna fobija
(izbegnuvaweto e ograni~eno na poedine~ni situacii), opsesivno-
kompulzivni rastrojstva, posttraumatski stresni situacii ili
anksiozno rastrojstvo poradi separacija.
Diferencijalnata dijagnoza na agorafobiite e delikatna,

osobeno koga stanuva zbor za razdvojuvawe od depresiite,
alkoholizmot, drugite fobi~ni rastrojstva, socijalnite fobii,
prisilnite nevrozi, hipohondrijazata, rastrojstvata na li~nosta,
od generaliziranata sostojba na anksioznost.
Tek i prognoza
Agorafobijata e hroni~no zaboluvawe koe ima tendencija da

trae dolgo vreme i da pominuva niz razli~ni fazi. I pokraj burniot
i dramati~en tek, rastrojstvoto neposredno ne go zagrozuva ìvotot
na zabolenite.
SOCIJALNI FOBII
Socijalnite fobii se karakteriziraat so izrazen pani~en

strav, pridruèn so vegetativni fenomeni vo situacii na socijalni
kontakti, odnosno vo situacii koga subjektot doìvuva strav deka
na nekoj na~in }e bide ponièn i zasramen od drugi lu|e, osobeno
koga tie mu se nepoznati. Izbegnuvaweto na takvite kontakti
ponekoga{ doveduva do negova celosna samoizolacija. Rastrojstvoto
e poznato i kako socijalna nevroza i antropofobija.
Poimot socijalna fobija, od jazi~en aspekt, se sostoi od dva

zbora: "socijalna" {to implicira op{testvena okolnost i "fobija"
{to zna~i strav. Po{iroko gledano, socijalnata fobija ozna~uva
strav koj se javuva vo op{testveni okolnosti. Od klini~ko
gledi{te, socijalnata fobija spa|a vo fobi~nite sostojbi na strav
i se definira kako oblik na postojan, intenziven i na nelogi~en
fobi~en strav predizvikan od pojava, stavovi i od odnesuvawe na
drugite lu|e koi moè da poniàt i da navredat ili pak vo ~ie
prisustvo li~nosta }e stori ne{to {to e nepristojno ili
neprijatno.
Epidemiologija
Epidemiolo{kite istraùvawa ukaùvaat deka socijalnata

fobija po svojata zastapenost kaj fobi~nite nevrozi se nao|a vedna{
po agorafobijata. Nejzinata prevalencija vo Evropa i vo SAD se
dviì od 1 do 5, 3%, dodeka vo Azija i vo Afrika e mnogu poretka.
Rastrojstvoto po~esto se javuva kaj pripadni~kite na ènskiot pol,
no taa polova razlika ne e tolku izrazena kako {to e toa slu~aj kaj
drugite sostojbi na strav. Socijalnata fobija se manifestira rano,
naj~esto vo preadolescentniot ili vo adolescentniot ìvoten
period. Sepak, definitivnoto manifestirawe na socijalnata
fobija se povrzuva so periodot pred i okolu dvaesettata godina.
Klini~kata praktika pokaà deka socijalnata fobija ~esto
komorbiditetno se zdruùva so drugite oblici na psihijatriski
rastrojstva: agorafobija i pani~no rastrojstvo, generalizirana
sostojba na anksioznost, depresija, specifi~na fobija, kako i
rastrojstvata na li~nost (anksiozna li~nosta, pasivno-zavisna
li~nost).
Etiopatogeneza
Etiologijata na socijalnata fobija se obiduvaat da ja objasnat

pove}e teorii: psihodinami~kite, bihejvioralno-kognitivnite,
kako i biolo{kite.
Klini~ka slika
Od klini~ki aspekt, sekoja socijalna fobija se karakterizira

so pomalku ili so pove}e izrazeni simptomi koi moè da se
klasificiraat vo 4 grupi:
1. Simptomi na strav - koi sekoga{ se povrzani so kontaktot
so drugi lica i so prisustvoto vo odredeni socijalni situacii (ne
moàt da zboruvaat, da jadat ili da pi{uvaat pred drugi lica) ;
2. Telesni simptomi - kako posledica od hiperaktivniot

avtonomen nerven sistem: srcebiewe, potewe, tresewe itn. ;
3. Karakteristi~ni odnesuvawa - kaj koi dominira fobi~no
izbegnuvawe na sredbi so drugi lica i na socijalni situacii koi
zapla{uvaat, vo najte{kite slu~ai doa|a do celosna socijalna
izolacija so eventualno za~uvan kontakt vo semejniot krug;
4. Simptomi koi poteknuvaat od specifi~nite osobini ili

crti na li~nosta. Bolnite se mnogu nezadovolni od sebe, od svojot
udel vo osnovnite aktivnosti i od ìvotnite zada~i voop{to.
Pokraj neprijatnoto doìvuvawe na strahuvawe, ovie li~nosti
postojano se àlat na mala samodoverba i samopo~it.
Klini~ki oblici
Socijalnata fobija, spored svojata fenomenologija, moè da

se manifestira vo 4 pogolemi grupi:
1. Op{ti socijalni fobii,

2. Socijalni fobii od gubewe na kontrola,
3. Socijalni fobii od pogled i od kriti~ki proceni na drugite
4. Socijalni fobii od javen nastap.
1. OP[TI SOCIJALNI FOBII
Vo grupata socijalni fobii koi se karakteriziraat so op{t

socijalen strav spa|aat: ekstremna socijalna srame`livost, strav
od lu|e, strav od li~nosti od sprotivniot pol, strav od li~nosti
od avtoritet, strav od li~nosti koi kritikuvaat itn.
2. SOCIJALNI FOBII OD GUBEWE KONTROLA
Naj~esti fobii od ovaa grupa se: strav deka }e se izgubi svesta

i }e padne na ulica, strav da ne se doìvee telesna slabost na javni
mesta, strav deka }e se izgubi kontrola vrz odredeni fiziolo{ki
aktivnosti i sl.
3. SOCIJALNI FOBII OD POGLED I OD KRITI^KI PROCENI
Fobijata e rezultat od anticipiraniot strav deka nekoj gi

posmatra i kriti~ki gi procenuva (dali se ubavi, neubavi i sl. )
4. SOCIJALNI FOBII OD JAVEN NASTAP
Vo osnovata na ovoj oblik leàt dva negovi aspekta: strav od

pasivno pokaùvawe na li~nosta pred drugi li~nosti (pr. strav od
nesakano crveneewe, strav deka ne{to ne e vo red so nivniot
nadvore{en izgled) i aktivno pokaùvawe na nekoja aktivnost ili

izveduvawe nekoja umetni~ka sodrìna ili aktivnost pred publika
(pr. strav od teatarska bina, govorewe i pi{uvawe pred drugi).
Fobi~nite strahuvawata moàt da se javat vo slednive

situacii:
1. Koga subjektot se nao|a vo mali i diskretni grupi i koga

ima ~uvstvo deka tie go gledaat kako jade, kako odi, kako zboruva,
kako nastapuva i sl. Fobi~niot strav e predizvikan od
iracionalnata mo`nost od pocrvenuvawe pred grupata lu|e, od
tremor na racete, od povra}awe po jadeweto, od gr~ na vilicite
koga bi zboruval, od nemo`nosta da dade dobar odgovor na kakov i
da e ispit bidej}i ne bi moèl da go raskaè toa {to go nau~il...
2. Koga re~isi site socijalni situacii nadvor od semejniot
krug sevklu~eni kako fobogen faktor.
Socijalnata fobija e vo tesen komorbiditeten odnos so

pani~noto rastrojstvo, agorafobijata, specifi~nite ili
ednostavnite fobii, rastrojstvoto na li~nosta vo odnesuvaweto,
so {izoidnoto i so paranoidnoto rastrojstvo na li~nosta ili pak
se komplicira so alkoholizam, endogena depresija i so zloupotreba
na drogi i lekovi.
Diferenciraweto e so specifi~nostite vo po~etokot na

rastrojstvoto, klini~kata fenomenologija i evolucija. Po~etokot
na razvojot na socijalnata fobija e tipi~en i se povrzuva so
preadolescentniot ili so adolescentniot period vo ìvotniot
ciklus. Postepeno doa|a do manifestirawe na karakteristi~ni
simptomi i oblici na odnesuvawe so tendencija da trae dolgo i da
premine vo hroni~no rastrojstvo bez spontani podobruvawa.
Tek i prognoza
Prognozata na socijalnite fobii naj~esto ne e povolna. Ranata

pojava na simptomite i konstituiraweto na rastrojstvoto nema
dobra prognoza. Postoi visok rizik za razvoj i na drugi oblici na
psihi~ki rastrojstva, osobeno agorafobija ili pak zavisnost od
alkohol, droga, lekovi. Pacientite koi vedna{ manifestiraat

komorbiditetna zdruènost so drugi psihi~ki rastrojstva imaat
polo{a prognoza.
MKB-10
(a) Psiholo{kite, bihejvioralnite ili vegetativnite simptomi

mora da bidat primarni manifestacii na anksioznosta, a ne sekundarni
vo odnos na drugite simptomi kako {to se naludni~avite idei ili
opsesivnite misli; (b) Anksioznata
situacija mora da bide ograni~ena na posebni socijalni situacii ili
glavno da e vrzana za niv;
(v) Izbegnuvawe na fobi~nata situacija
DSM-IV
A. Zna~aen i traen strav poradi edna ili pove}e socijalni

situacii ili javni nastapi, pri {to subjektot e vo krug na nepoznati
lu|e ili e izloèn na nivno vnimanie. Subjektot se pla{i deka so
svoeto odnesuvawe }e bide ponièn ili deka }e doìvee drugi
neprijatnosti.
B. Izlagaweto pred socijalnata situacija sekoga{ provocira
anksioznost, koja moè da dostigne oblik na situaciski ograni~en ili
na situaciski predispoziciski pani~en napad.
C. Subjektot prepoznava deka stravot e preteran ili nerazbirliv.
D. Situaciite ili nastapite koi moàt da mu predizvikaat strav
ili pani~en napad se izbegnuvaat ili pak se preìvuvaat so intenzivna
anksioznost ili so pre~ki.
E. Izbegnuvaweto, anksioznata anticipacija ili pre~kite vo
zastra{uva~kite situacii ili kaj javnite nastapi zna~ajno ja
popre~uvaat sekojdnevnata aktivnost na subjektot, kako i
funkcioniraweto na rabotnoto mesto, socijalnata aktivnost,
emocionalnite vrski ili postoeweto na pre~ki poradi prisutnosta na
fobijata.
F. Kaj pomladite od 18 godini simptomite mora da traat barem 6
meseci.
G. Rastrojstvata ne se posledica od vlijanieto na psihoaktivni
supastancii ili odop{tata zdrastvena sostojba ili pak ne se vbrojuvaat
vo nekoe drugo du{evno rastrojstvo.
H. Ako postoi lo{a op{ta zdrvastvena sostojba ili drugo
du{evno rastrojstvo, stravot od kriteriumot A ne e vrzan za tie
sostojbi.
SPECIFI^NI FOBII
Specifi~nite fobii se karakteriziraat so fobi~en strav

od strogo specifi~ni i jasno definirani objekti ili situacii
(monosimptomatski fobii) kako {to se: blizina na poedine~ni
ìvotni ili insekti, viso~ina (vertigofobija), grmotevici,
temnica, letawe so avion, zatvoren prostor (klaustrofobija),
ispiti, za{ileni predmeti (akrofobija), zemawe odredena hrana,
zemawe krv, primawe injekcii, odewe kaj zabar, gledawe na krv ili
rana, strav od razboluvawe od nekoja bolest (posebno od veneri~ni
bolesti, kancer ili od HIV-infekcija), strav od prevoz so javen
soobra}aj, vozewe so avtomobil, avion ili so lift, preminuvawe
preku most, minuvawe niz tunel ili strav od mali zatvoreni
prostorii (klaustrofobija)...
Vo zavisnost od objektot, specifi~nata fobija e poznata i

pod terminot akrofobija (strav od za{ileni predmeti), zoofobija
(fobija od ìvotni), klaustrofobija (strav od zatvoren prstor),
eritrofobija (strav od zacrvenuvawe), fobija od ispiti, ednostavna
fobija i dr.
Epidemiologija
Prevalencijata na specifi~nite fobii vo op{tata

populacija se dviì od 4, 5% do 118% kaj maìte i od 8, 5 do 25, 9%
kaj ènite. Spored pove}e studii, specifi~nite fobii se naj~esti
psihi~ki rastrojstva kaj ènite, a pak vtori po red kaj maìte po
zloupotrebata na drogi. Specifi~nite fobii obi~no po~nuvaat
vo detstvoto ili vo ranata adolescencija i naj~esto traat so
decenii.
Etiopatogeneza
Specifi~nite fobii nemaat edinstvena etiologija. Se smeta

deka bihejvioralno-kognitivnite teorii, zasnovani na teoriite na
u~ewe, nudat najdobri objasnuvawa za prirodata na specifi~nite
fobii. Biolo{kite teorii, koi vo centarot gi stavaat genetskite
faktori, sugeriraat deka specifi~nata fobija e semejno
rastrojstvo ~ie prenesuvawe se razlikuva od prensuvaweto na

drugite sostojbi na strav.
Klini~ka slika
Specifi~nite fobii se karakteriziraat so prisustvo na

glaven ili specifi~en strav, napad na panika, strav od stravot,
odnesuvawe na izbegnuvawe i grupa na pridru`ni simptomi.
Doìvuvaweto na specifi~niot strav, ograni~en i povrzan so
objekti, situacii ili so odredeni aktivnosti, e izrazena
komponenta kaj ovie fobii vo site situacii koga li~nosta e soo~ena
so mo`nosta za sredba so fobi~en objekt ili situacija.
Izloùvaweto na fobi~niot stimul neposredno provocira
reakcija na strav koja moè da dobie razmeri na panika. Stravot
od strav sekoga{ dominira so klini~kata slika i toj se javuva i
pri pomislata na bolniot da se soo~i so fobi~niot objekt.
Odnesuvaweto na izbegnuvawe e tolku izrazeno {to doveduva do
poseben stil na ìveewe kaj takvite pacienti. Pridru`nite
simptomi naj~esto poteknuvaat od hiperaktivniot avtonomen
nerven sistem: srcebiewe, tresewe, potewe i sl.
Naj~esti fobii se od ìvotni i od insekti, od krv, injekcii i

povredi, kako i od nekoi posebni situacii (strav od prevoz so javen
soobra}aj, strav od vozewe so avtomobil i so avion, strav od
minuvawe niz tunel, strav od minuvawe preku most, strav od mali i
zatvoreni prostori i dr. )
MKB-10:
(a) Psiholo{kite ili vegetativnite simptomi mora da bidat

primarni manifestacii na anksioznosta, a ne sekundarni vo odnos na
drugi simptomi kako {to se naludni~avite idei ili opsesivnite misli;
(b) Anksioznosta mora da bide ograni~ena na prisustvoto na
odredeni fobi~ni objekti ili situacii; i
(v) Fobi~nata situacija se izbegnuva sekoga{ koga e mo`no.
DSM-IV
A. Vidliv i traen strav koj e preteran ili nerazbirliv,

predizvikan so prisutnost ili od o~ekuvawe na spefi~niot objekt ili
situacija (na pr. letawe, viso~ina, ìvotni, primawe injekcii,
gledawe krv).
B. Izlagaweto na fobi~nite podraài provocira anksiozen

odgovor koj moè da dobie oblik na situaciono predizvikan pani~en
napad.
C. Subjektot prepoznava deka stravot e preteran i nerazbirliv.
D. Fobi~nata situacija ili se izbegnuva ili se trpi so intezivna

anksioznost ili so drugi pre~ki.
E. Izbegnuvaweto, anksioznata anticipacija ili pre~kite vo

zastra{uva~ki situacii zna~ajno gi popre~uvaat normalnite
aktivnosti na subjektot, rabotnoto i socijalnoto funkcionirawe,
emocionalnite vrski ili postoeweto na drugi pre~ki poradi fobijata.
F. Kaj subjektite pomladi od 18 godini traeweto na rastrojstvoto

e najmalku 6 meseci.
G. Anksioznosta, pani~nite napadi ili fobi~nite izbegnuvawa

povrzani so specifi~nite objekti ili situacii ne odgovaraat na nekoi
drugi rastrojstva, kako {to se opsesivno-kompulzivniot strav,
postraumatskoto stresno rastrojstvo, Anksiozni rastrojstva poradi
separacija, socijalna fobija, pani~ni rastrojstva so agorafobija.
Tipovi:
Od ìvotni
Od prirodna okolina (viso~ina, bura, voda)
Od krv-injekcii-rani
Od situacii (avion, lift, zatvoren prostor)
Drug tip (izbegnuvawe na situacii koi bi dovele do gu{ewe,
povra}awe, razvoj na bolest, izbegnuvawe na glasni zvuci i
kostimirani likovi).
Tek i prognoza
Specifi~nite fobii imaat tendencija kon dolga evolucija i

hronicitet bez golemi fluktuacii vo svojot tek. Ako ne se prezemat
terapevtski merki, doveduvaat do zna~ajno osiroma{uvawe na

ìvotot.
Terapija na anksiozno- fobi~nite sostojbi
Terapijata na anksiozno-fobi~nite sostojbi e edna od

pokompleksnite terapiski metodi koja ne sekoga{ doveduva do
nekoe poizrazeno podobruvawe i pokraj toa {to se raboti samo za
nevroti~no rastrojstvo. Se primenuvaat farmakolo{ki i
psihoterapiski metodi:
A. Psihofarmakolo{ki supstancii
1) Anksiolitici:
a) benzodijazepini,
b) buspiron,
v) trankvilizeri (meleril do 3h5o mg),
2) Antidepresivi:
a) Tricikli~ni antidepresivi so izrazito dejstvo vrz

serotonergi~kiot nevrotransmiterski sistem (serotonin riaptejk
blokeri):
-imipramin (tofranil, eupramin),
-hlorimipramin (anafranil),
Imipraminot i hlorimipraminot se ordiniraat preku usta

vo doza do 3h50 mg dnevno. Terapiski mnogu poefikasna e
perfuzionata aplikacija i toa vo dozi koi sekojdnevno se
zgolemuvaat po 25 mg, do 250 mg, so bavno protekuvawe od 18 do 20
kapki vo minuta. Istovremeno se ordinira i nekoj benzodiazepin,
obi~no dijazepam, vo dozi od 3h5 do 3h10 mg, ne samo kako ansiolitik
tuku i kako profilakti~en faktor od komicijalnoto dejstvo na
visokite dozi na tricikli~nite antidepresivi. Se prepora~uva
pretpazlivost i vo odnos na kardiovaskularniot sistem i na
sostojbata na crniot drob.
b) SSRI:
-fluohetin (Fluoxetine, Prozac) vo visoki dozi do 80 mg dnevno-

paroksiten (Seroxat) vo visoki dozi od 60 do 80 mg dnevno-
fluvoksamin (Avoxin) od 100 do 200 mg dnevno-sertralin (Asentra) do
200 mg dnevno-citalopram.
B. Psihoterapija:
Od psihoterapevtskite metodi se prepora~uva analiti~ka

(bilo individualna bilo grupna) psihoterapija i kognitivno-
bihejvioralna terapija vo kombinacija so relaksacioni ve`bi
(autogen trening) koi imaat za cel da go desenzibiliziraat
subjektot od fobi~nata situacija i da go relaksiraat od
anksioznata sostojba. I dvete psihoterapiski metodi se
kombiniraat so farmakoterapijata.
ANKSIOZNI RASTROJSTVA
(Antoni Novotni)
Vo ovaa grupa se klasificirani odredeni rastrojstva kade

anksioznosta e glaven simptom i ne e ograni~ena na nekoja posebna
situacija vo okolinata.
Anksioznosta pretstavuva patolo{ka sostojba koja e

odbeleàna so ~uvstvo na stra{livo is~ekuvawe pridruèno so
somatski znaci koi upatuvaat na hiperaktivnost na vegetativniot
nerven sistem. Se razlikuva od stravot koj pretstavuva odgovor na
odredena situacija, odnosno e predizvikan od odredena pri~ina.
Anksioznite rastrojstva se edni od naj~estite rastrojstva vo

psihijatrijata i predizvikuvaat zna~itelno naru{uvawe na
psihosocijalnoto funkcionirawe na edinkata.
Ponovite istraùvawa ukaùvaat na mnogubrojni faktori koi

vlijaat vrz pojavata na ovie zaboluvawa, kako i na faktori koi
vlijaat vrz specifi~niot odgovor na terapija.
Vo ovaa grupa se klasificirani slednive rastrojstva:
1. Pani~no rastrojstvo,
2. Generalizirano anksiozno rastrojstvo,
3. Me{ovito anksiozno i depresivno rastrojstvo.
PANI^NO RASTROJSTVO
Pani~noto rastrojstvo, istoriski gledano, e ponov nozolo{ki

entitet, izdvoen od nevrozata na stravot, koj pretstavuval nevrotski
entitet opi{an od Frojd vo 1895 godina i koj ja opfa}al
fenomenologijata na sega{noto pani~no i generalizirano
anksiozno rastrojstvo.
Rastrojstvoto se definira kako specifi~na sostojba na strav

koja e odredena so povtoruva~ki, neo~ekuvani pani~ni napadi koi
se karakteriziraat so kratkotraen nastap na silno izrazen
eskalira~ki strav vo oblik na stra{livo is~ekuvawe (anksioznost),
koj dosega razmeri na panika i e pridruèn so somatski i so
kognitivni simptomi. Pani~niot strav ne e predizvikan od nekoja
opasna situacija ili, pak, od nekoi drugi somatski ili
psihijatriski rastrojstva. Vo po~etokot napadite se javuvaat
iznenadno, nepredvidlivo, a podocna moè da se isprovociraat od
nekoja situacija ili od nekoj objekt. Obi~no traat nekolku minuti,
no se slu~uva da se prodolàt i do nekolku ~asa. Tie re~isi sekoga{
se pridruèni so vegetativen distres vo vid na palpitacii, bolki
vo gradite, ~uvstvo na zadu{uvawe, nesvestici, potewe, gadewe,
tremor, ~uvstvo na depersonalizacioni i derealizacioni
doìvuvawa i strav od smrt ili pak od poluduvawe. Povtoruvaweto
e bez opredelena periodi~nost, no naj~esto se slu~uvaat po nekolku
napadi mese~no.
Epidemiologija
Vo poslednive dve decenii pani~nite rastrojstva dobivaat se

pogolemo zna~ewe ne samo vo psihijatrijata tuku i vo somatskata
medicina, bidej}i so svojata ~estota i so svojata specifi~na
fenomenologija koja go doveduva pacientot vo sostojba da bara itna
medicinska intervencija, tie se ~esti pacienti po urgentnite i po
kardiolo{kite oddelenija.
Epidemiolo{kite studii pokaùvaat deka prevalencijata na

pani~nite rastrojstva vo op{tata populacija vo tekot na ìvotniot
vek (so ili bez agorafobija) e me|u 1, 5 i 3%, a ednogodi{nata
prevalencija okolu 1 do 2%. Odnosot maì: èni e 1: 1 za pani~noto
rastrojstvo bez agorafobija, odnosno 1: 2 kaj pani~noto rastrojstvo
so agorafobija. Bolesta vo docnite dvaesetti godini od ìvotot
na individuata.
Vo semejnata anamneza na pacientite so pani~no rastrojstvo

so agorafobija okolu 20% od rodninite od prvo koleno stradaat od
agorafobija.
Etiopatogeneza
Vo etiopatogenezata na pani~noto rastrojstvo se

prepletuvaat biolo{kite, psiholo{kite i socijalnite faktori.
Me|u nevrotskite rastrojstva pani~nite ataki imaat najgolemi
privrzanici koi mislat deka biolo{kite faktori igraat posebna
uloga, osobeno vo patoplastikata na pani~nata fenomenologija.
A. Biolo{ki teorii
a. Kateholaminska teorija
Pove}e istraùvawa ukaùvaat na povrzanosta me|u

anksioznosta i kateholaminite, osobeno na adrenalinot. Studiite
na normalni subjekti podloèni stres pokaùvaat poka~uvawe na
nivoto na plazma kateholaminite, no toa ne e sekoga{ pridruèno
i so pani~ni ataki. Do denes eksperimentalno ne e dokaàno dali
administracijta na kateholamini moè da predizvika anksioznost
i ako predizvika, dali toa e specifi~na reakcija na pacientite so
anksiozno rastrojstvo?
Mnogu istraùvawa govorat deka pani~nata ataka e rezultat

na naglata stimulacija na beta adrenergi~niot nerven sistem, pa
zatoa i beta blokatorite (kako propranololot) imaat
ameliorativni efekti vrz pani~nite napadi i vrz anksioznosta.
b. Lokus ceruleus teorija
Lokus ceruleus (jadro smesteno vo ponsot) sodrì pove}e od

50% od site noradrenergi~ni nevroni na CNS. Od nego se {irat
aferentni proekcii do pove}e podra~ja na mozokot, vklu~uvaj}i gi
amigdalata, hipokampusot, limbi~niot sistem i cerebralniot
korteks. Spored hipotezata, postoi mo`nost od poka~eno pukawe
na noradrenergi~nite jadra vo CNS, {to pak vodi do pretpostavka
deka lokus ceruleus moè da bide generator na pani~nite napadi.
v. Laktat (metabolna) teorija
Eksperimentalno e dokaàno deka aplikacijata na natrium

laktatot kaj pacienti so prethodna istorija za pani~ni napadi
predizvikuva pani~ni napadi koi po svojata simptomatologija se
sli~ni so prethodnite i moàt da bidat blokirani so istite lekovi

kako i "prirodnite" napadi. Mehanizmot e nejasen i postoi mo`nost
za predizvikuvawe metaboli~na alkaloza, hipokalcemija i
tranzientna intracerebralna hiperkapnija.
g. Teorija za hipersenzitivnosta na jaglerodniot dioksid
Kontroliranata hiperventilacija i respiratornata alkaloza

rutinski ne predizvikuvaat pani~en napad. No ako se dodade 5%
jagleroden dioksid, vo sobniot vozduh se inducira pani~en napad
kaj pacienti teso pani~no rastrojstvo, isto kako i administracijata
na natrium laktatot. Se pretpostavuva deka toa e rezultat na
pogolemata reaktivnost (odnosno hipersenzitivnost) na SO2
hemoreceptorite vo mozo~noto steblo.
Hiperkapnijata gi stimulira hipersenzitivnite SO2

hemoreceptori vo mozo~noto steblo i predizvikuva
hiperventilacija i pani~en napad.
d. GABA - benzodijazepinska teorija
Spored ovaa hipoteza, kaj pacientite so pani~no rastrojstvo

postoi hiposenzitivnost na benzodijazepinskite receptori vo
mozokot {to vodi do namaluvawe na inhibitornata aktivnost na
GABA sistemot.
|. Genetska hipoteza
Nekoi istraùva~i (Crowe i sorabotnici) na{le zgolemuvawe

na rizikot za rastrojstvoto kaj 24, 7% od rodninite na pacienti so
pani~no rastrojstvo nasproti rizikot kaj op{tata populacija od 2,
3%. I ranite studii na bliznaci indiciraat pogolema zastapenost
na rastrojstvoto kaj monozigotnite otkolku kaj dizigotnite
bliznaci, {to ukaùva na predominacijata na genetskite faktori
nad faktorite na sredinata. Vo studijata na Torgersen (1983) najdena
e pet pati pogolema za~estenost na pani~nite napadi kaj
monozigotnite bliznaci. Sepak, se u{te ne postojat validni dokazi
za jasna genetska determiniranost na ova zaboluvawe.
B. Psiholo{ki hipotezi
Otkako na pani~noto rastrojstvo se gleda kako na prete`no

biolo{ka disfunkcija, psiholo{kite teorii postepeno go gubat
svojot primat vo etiologijata na ovaa psihijatriska sostojba. Sepak,
psihodinami~kite teorii dosega najseopfatno gi pojasnuvaat
potekloto i prirodata na stravot, kako i specifi~nite na~ini na
izrazuvawe na istiot.
a. Psihodinami~ki teorii
Vo svojot po~eten koncept, Frojd postuliral deka

anksioznosta derivira od direktnata transformacija na
libidinalnata energija, odnosno deka anksioznata nevroza nastanuva
so direktna fiziolo{ka transformacija na neispraznetata
seksualna energija bez medijacija na psiholo{ki mehanizmi. Spored
ovaa teorija na transformacija na libidoto vo strav, vakviot strav
se javuva pri skratuvawe na osloboduvaweto na seksualnata energija
po pat na orgazam, bez razlika dali e vo pra{awe seksualna
apstinencija ili pak primena na koitus interuptus. Vakvata
anksioznost, poradi nedostigot na psihi~ki procesi vo nejzinata
geneza, Frojd ja narekol "aktuelna nevroza" razlikuvaj}i ja od
psihonevrozata. Prevedeno vo re~nikot na sega{nata psihijatriska
literatura, anksioznosta koja poteknuva od preplavuva~kite
nagonski potrebi bi moèla da se nare~e id ili impulsivna
anksioznost.
Spored Frojd, onevozmoùvaweto na libidinalnoto praznewe

ne e tolku posledica od nadvore{nite okolnosti kolku {to e
posledica od potisnuvawe na neprifatlivite libidinalni barawa.
Toa bi zna~elo deka koga na seksualnite potrebi ne im e ovozmoèno
prirodno da se iskaàt i da se zadovolat na direkten na~in, taa
energija se potisnuva i na toj na~in se transformira vo nevroti~en
strav.
So razvojot na psihoanaliti~kata teorija i so vtemeluvaweto

na strukturnata teorija na li~nosta i Frojdovata teorija na
aksioznost pretrpuva bitna promena. Spored ponoviot koncept
nare~en "signalna teorija na stravot", anksioznosta e emocija na
Egoto i kako signal koj go predupreduva za postojnata vnatre{na
opasnost koja poteknuva od intrapsihi~kiot konflikt me|u
nagonite od Idot, zabranite na Superegoto i odbarawata na

nadvore{nata realnost. Anksioznosta kako signal emocija koj go
predupreduva egoto i go vodi kon mobilizacija na potisnuvaweto
ili kondrugi odbrani koi, pak, bi se spravile so zakanata za
naru{uvawe na intrapsihi~kiot ekvilibrium. Spored ovaa teorija,
stravot e pove}e pri~ina otkolku posledica na potisnuvaweto.
Inhibiciite i nevrotskite simptomi se razvivaat kako merki
odredeni za izbegnuvawe na opasnata situacija, odnosno davawe
dozvola samo zaparcijalna gratifikacija na nagonskite potrebi.
Neoanaliti~kite teorii, osobeno na Melani Klajn i na Fle{er
(Melanie Kleine, Joachim Flesher), go razvivaat modelot na anksioznost
kako posledica na intrapsihi~kiot konflikt, no za razlika od
Frojd koj se koncentrira na ulogata na seksualnite impulsi i
naedipalnite konflikti, tie i pridavaat pogolema va`nost na
ulogata na agresivnite impulsi i na preedipalnata dinamika vo
genezata na anksioznosta.
Vo sredinata na {eesettite godini D. F. Klein (1964) ja

razviva teorijata deka agorafobijata so pani~nite ataki
pretstavuva aberantna funkcija na biolo{kiot supstrat koj leì
vo osnovata na normalnata ~ovekova separaciona anksioznost. Toj
naveduva deka duri 20-50% vozrasni so pani~no rastrojstvo se
se}avaat na simptomite na patolo{kata separaciona anksioznost
koja naj~esto bila vo forma na u~ili{na fobija koga tie bile deca.
Vo prilog na vakvata teorija odi i podatokot deka na prvata
pani~na ataka ~esto i prethodi realna zaguba ili zakana zazaguba
na va`na interpersonalna relacija.
b. Teorii na u~ewe
Spored ovie teorii, anksioznosta e uslovena od stravot od

odreden nadvore{en stimul. Vo literaturata se dadeni mnogubrojni
primeri na animalni modeli za predizvikuvawe, odnosno za
uslovuvawe anksioznost i posledovatelno izbegnuva~ko odnesuvawe
po aplikacijata na zastra{uva~ki stimul. Analogni na ovie
animalni modeli se primerite vo humanata patologija na stravot.
Na primer, koga edna li~nost }e se najde vo nekoja ìvotno-
zagrozuva~ka situacija (kako soobra}ajnata nesre}a ili sl. ), me|u
drugoto doìvuva i zabrzano srcebiewe (kako usloven stimul) i
zna~itelno zgolemena anksioznost. Dolgo po taa slu~ka, po nekoi
lesni ve`bi ili lesna emocionalna voznemirenost, moè da se
provocira usloven odgovor vo vid na ataka na anksioznost i na

srcebiewe.
v. Kognitivni teorii
Kognitivnite teorii vo sredi{teto na pani~noto rastrojstvo

mesto nadvore{nite stimuli i situacii gi stavaat kognitivnite
procesi povrzani so niv. Spored niv, za ova naru{uvawe ne se bitni
samite slu~uvawa tuku interpretacijata na tie slu~uvawa, koja po
pravilo e pogre{na. Bek (Beck, 1976) naveduva 4 osnovni gre{ki vo
kognitivniot proces na licata koi doìvuvaat strav:
• precenuvawe na mo`nostite deka }e se slu~i opasna situacija;

• precenuvawe na stepenot na samata opasnost;
• potcenuvawe na sopstvenite mo`nosti za snao|awe vo takva
situacija i
• potcenuvawe na mo`nosta za pomo{ od drugi lica od
okolinata.
Kaj ovie lica koga edna situacija }e se percipira kako opasna,

se aktivira cela"anksiozna programa" koja se sostoi od
bihejvioralni, kognitivni, afektivni i od fiziolo{ki promeni.
Kaj "normalnite" individui ovaa program a e evolucionisti~ko
nasledstvo za za{tita od povreda, no kaj li~nostite koi
manifestiraat patolo{ki strav istata programa nema za{titna
uloga, tuku koga edna{ }e se ustanovi, pretstavuva izvor na novi
stravovi. Taka, zabrzanata rabota na srceto se interpretira kako
znak na zakanuva~ki infarkt, {to pak predizvikuva strav od smrt,
po {to magi~niot krug na strahuvawa se zatvora i se oformuvavo
vistinsko pani~no rastrojstvo.
Klasifikacija
Vo zavisnost od postoeweto, odnosno od nepostoeweto na

sekundarna pojava na fobi~no izbegnuvawe na odredeni situacii
(osobeno izleguvawe od doma sam ili nao|awe vo mete` ili na
otvoren prostor), pani~noto rastrojstvo, kako nozolo{ka edinica,
se deli na dva podtipa:
1. Pani~no rastrojstvo so agorafobija

2. Pani~no rastrojstvo bez agorafobija
Klasifikaciite na psihijatriskite bolesti (MKB-10 i DSM-

IV) precizno gi definiraat pani~nite napadi kako osnova na
pani~noto rastrojstvo, no pritoa napomenuvaat deka pani~nite
ataki moàt da se pojavat i kaj drugi nozolo{ki entiteti (kako kaj
specifi~nata fobija, socijalnata fobija i posttraumatskoto
stresno rastrojstvo).
Premorbidna struktura
Karakternata organizacija specifi~na za licata so

predispozicija za razvoj na pani~no rastrojstvo se narekuva
"anksiozen karakter". Nivnata osnovna karakteristika e
postojanoto strahuvawe i voznemirenost, {to ìvotot im go
pretvora vo "postojano ìveewe vo strav".
Klini~ka slika
Obi~no pani~noto rastrojstvo se javuva vo momentot koga

subjektot e angaìran so nekoi voobi~aeni aktivnosti. Odedna{
subjektot ~uvstvuva intenzivno srcebiewe prosledeno so ~uvstvo
na nedostig na vozduh i intenziven strav. Fenomenologijata se
zbogatuva so subjektivnoto ~uvstvo na nestabilnost, praznina vo
glavata, vrtoglavica i nesvestica i so strav od smrtta. Vo pomal
procent od slu~aite postoi i prodromalen period, so po~eten strav
i so pridru`nisomatski i psiholo{ki simptomi koi spontano i
brzo se povlekuvaat, a se pojavuvaat vo situacii koga licata bile
zamoreni, iscrpeni, intoksicirani so kofein ili soalkohol ili
koga se nao|ale vo zatvoreni prostori (kino, teatar), vo golema
navalica, vo avtobus itn.
Iako prviot pani~en napad voobi~aeno se slu~uva za vreme na

nekakva rutinska aktivnost, pove}eto nastani ~esto se povrzuvaat
so po~etokot na pani~noto rastrojstvo. Ne retko, pojavata na prviot
pani~en napad moè da bide povrzana so zastra{uva~ka bolest ili
so nesre}a, potoa so zaguba (smrt ili simboli~na zaguba) na blisko
lice ili so separacija od semejstvoto i od drugi emotivno bliski
lica.
Pojavata na prvite pani~ni napadi moè vremenski da

koincidira i so razvoj na hipo i na hipertiroidizam, so raniot
postpartalen period, so zemawe psihoaktivni supstancii, osobeno
marihuana, LSD, sedativi, kokain i amfetamini. Ova e vo prilog

na hipotezata deka nekoi stresovi imaat uloga na trigeri koi
provociraat pojava na izrazita anksioznost so site pridru`ni
znaci na vegetativna hiperstimulacija. Pani~nite napadi
prodolùvaat da se pojavuvaat i otkako}e se re{at vakvite
konkomitantni uslovi.
Za vreme na pani~niot napad pacientot doìvuva nenadejna

pojava na preplavuva~ki strav i ~uvstvo na prestojna (zakanuva~ka)
nesre}a, odnosno ~uvstvo na vitalna zagrozenost. Vakvite ~uvstva
se pridruèni od mnogubrojni telesni simptomi i znaci na strav,
kako dispnea, palpitacii, gradna bolka ili stegawe vo gradite,
zadu{uvawe, vrtoglavica ili ~uvstvo na nestabilnost, ~uvstvo na
nerealnost (derealizacioni i depersonalizacioni fenomeni),
parestezii, ladni i topli branovi, prepotuvawe, nesvestica,
tresewe i treperewe, strav od smrtta, strav od ludilo ili od gubewe
kontrola. Telesnite simptomi moàt da se javat samo vo eden sistem
(pr. kardiovaskularniot), no ~esto se javuvaat i vo pove}e
funkcionalni sistemi na organizmot.
Na psihi~ki plan pacientite doìvuvaat strav od smrtta i

strav od gubewetokontrola, odnosno od ludilo. Tie ne moàt da si
ja objasnat sopstvenata sostojba i imaat samo dve pretpostavki: ili
deka }e poludat ili deka }e umrat. Ova e vsu{nost i
intelektualnata sodrìna na pacientite pri pani~niot napad,
naj~esto zbogatena so detali za tipot na smrtta koja gi o~ekuva (pr.:
od miokarden infarkt, krvavewe vo mozokot, zadu{uvawe itn. ).
Pacientite strahuvaat deka }e padnat na javno mesto, deka }e storat
ne{to nepristojno, deka }e ja izgubat kontrolata na sopstvenoto
odnesuvawe, }e go izgubat razumot i }e poludat.
Na planot na nivnoto odnesuvawe za vreme na pani~niot

napad karakteristi~no e razdrazlivo i nervozno odnesuvawe,
psihomotoren nemir i agitacija ili celosno umrtvuvawe (do
stupor), vnimatelno i ispituva~ko povedenie, nere{itelnost,
odnesuvawe so naklonetost kon lica koi im potpora i sigurnost i
izbegnuvawe na sekakvi stimuli i situacii koi moàt da dovedat
do novi napadi na panika.
Napadite voobi~aeno traat od 5 do 20 minuti, a vo mnogu retki

slu~ai moàt da potraat i do 1 ~as. Pacientite koi naveduvaat deka
nivnite pani~ni napadi traat po cel den moàt da se klasificiraat

vo edna od slednive kategorii:
• Pacienti kaj koi zaostanuvaat agitiranosta i zamorot
nekolku ~asa po napadot, na koja sostojba se nadovrzuva nov napad
(branovidna pojava na napadi) ;
• Pacienti koi imaat druga forma na patolo{ka anksioznost
od tipot na izrazita generalizirana anksioznost, agitirana
depresija ili opsesivni sostojbi;
• Pacienti so izrazena anticipatorna anksioznost koja se
pretvora vo postojano is~ekuvawe na nov pani~en napad i se me{a
pri opisot so samiot pani~en napad.
Klini~kata slika me|u napadite na panika odgovara na

slikata na generalizirano anksiozno rastrojstvo so dominantni
simptomi vo vid na anticipatorna anksioznost i so povedenie
karakterizirano so fobi~no izbegnuvawe na "zastra{uva~ki"
stimuli i situacii. Telesnite simptomi poretko se sre}avaat
nadvor od napadite.
Tek i prognoza
Tekot na bolesta, bez terapija, e mnogu promenliv, so

povremeni spontani proret~uvawa, pa i so izostanok na napadite i
povtorna pojava na istite. Vo nekoi ekstremni slu~ai pacientite
so godini ne izleguvaat od doma pla{ej}i se od slednata pani~na
ataka.
Kaj tretiranite pacienti, i pokraj burnata i dramati~na

klini~ka slika, rastrojstvoto ima relativno dobar ishod. Ova
osobeno se odnesuva na pani~noto rastrojstvo bez agorafobija.
Lo{i prognosti~ki faktori se:
• izrazito te{ki i poza~esteni pani~ni napadi i agorafobija

na samiot po~etok na bolesta,
• podolgo traewe na bolesta,
• komorbiditet so Major depresija,
• premorbiden anksiozen karakter,
• lo{ odgovor na inicijalniot tretman.
• smrt na bliska li~nost ili razvod,
• hipersenzitivnost vo interpersonalnite relacii.
Edna petgodi{na "folow-up" studija za evolucija na rastrojstvoto

dava optimisti~ki rezultati: kaj 34% od pacientite do{lo do
kompletno povlekuvawe na simptomite, 46% od niv imale samo
minimalni te{kotii, a samo 20% ostanale so umereni do te{ki
simptomi.
Pacientite so podolgotrajno i nelekuvano pani~no

rastrojstvo ~esto posegnuvaat kon alkohol, a u{te po~esto
stanuvaat zavisni od lekovi, naj~esto benzodijazepini. Razvojot na
sekundarna depresivna sostojba e ~esta pojava. Povrzanosta so
samoubistvo i so psihoti~na dekompenzacija e izvonredno retka
pojava.
Kaj odreden procent pacienti ne doa|a do progredirawe na

bolesta i tie ostanuvaat so povremeni pani~ni napadi. Mnogu od
niv sepak razvivaat odreden tip na anticipatorna anksioznost kako
konsekvencaod iskustvoto so repetitivni pani~ni napadi.
Pacientite se prestra{eni od pojavata na napadite i sostojbata
moè da progredira do vegetativnata hiperstimulacija vo
intervalite me|u dva napada, {to e podednakvo lo{o za pacientot
kako i za vreme na napadot.
MKB-10
(a) najmalku vo eden mesec da se slu~at pove}e napadi so

vegetativna anksioznost i toa vo prigodi kade {to ne postoi objektivna
opasnost,
(b) pani~nite nastapi se bez ograni~uvawe na poznati i
predvidlivi situacii;
(v) postoi sporedliva sloboda od simptomite na anksioznost
izme|u napadite (makar da e ~esta anksioznosta).
DSM-IV
Kratkotraen vremenski period na intenziven strav ili

neprijatnost vo koj se razvivaat 4 (ili pove}e) od slednive simptomi
vo tekot na 10 minuti:
(1) palpitacii, srcebiewe ili zabrzan puls,
(2) potewe,
(3) tremor,
(4) ~uvstvo na nedostig na vozduh,
(5) ~uvstvo na zadu{uvawe,
(6) bolka ili nelrijatnost vo gradite,
(7) ma~nina ili tegobi vo èludnikot,
(8) ~uvstvo na vrtoglavica, nesigurnost, za{ematenost ili
nesvestica,
(9) derealizacija ili depersonalizacija,
(10) strav od gubewe na kontrola ili ~uvstvo deka }e zbudali,
(11) strav od smrtta,
(12) parestezii,
(13) toplina ili studenilo po teloto.
Dijagnoza
Dijagnoza na pani~no rastrojstvo se postavuva koga kaj

pacientot se ustanovi postoewe na neo~ekuvani rekurentni pani~ni
napadi me|u koi se javuva anticipatorna anksioznost i so
izbegnuva~ko povedenie prisutno barem eden mesec. Pani~nite
ataki se karakteriziraat so nenadejno kre{~endo na anksioznost i
so strahuvawe pridruèni barem so ~etiri fizikalni simptomi
(od navedenite vo dijagnosti~kite kriteriumi). Uslov za
dijagnosticirawe na ova rastrojstvo e vakvite pani~ni napadi da
ne se javuvaat sekundarno vrz osnova na nekoe drugo organsko ili
mentalno rastrojstvo. Zna~i, dijagnozata se postavuva samo koga
napadite se povtoruvaat, odnosno koga se javuvaat povremeno ili
so odredena regularnost i so odredena frekventnost pove}e nedeli
i meseci.
Vo diferencijalnata dijagnoza najnapred treba da se isklu~at

site organski sindromi i bolesti na koi nali~at telesnite
simptomi prisutni kaj pani~noto rastrojstvo (kardiopulmonalni,
endokrini, nevrolo{ki i toksi~no-metaboli~ni rastrojstva).
Osobeno vnimanie treba da se posveti na dijagnosticiraweto na
eventualno postojni sostojbi na hiper i na hipotireoidizam,
hiperparatiroidizam, prolaps na mitralnata valvula, srcevi
aritmii, koronarna insuficiencija, feohromocitom,
hipoglikemija, kako i na sindromite na zavisnost i apstinencija
od lekovi i od alkohol.
Diferencijalno dijagnosti~ki problem moè da pretstavuva

i distinkcijata na ova zaboluvawe od generaliziranoto anksiozno
rastrojstvo, atipi~nite formi na depresija, somatoformnoto
rastrojstvo, depersonalizacionite sindromi i od nekoi drugi
psihijatriski zaboluvawa.
Edna od va`nite diferencijalno dijagnosti~ki

determinanti na pani~noto rastrojstvo nasproti depresijata e deka
simptomite na anksioznost sekoga{ muprethodat na kakvo bilo
naru{uvawe na afektivitetot kaj ovie pacienti. Sekoga{ e prva
pojavata na pani~ni ataki i naanksioznost, a eventualno sekundarno
moè da se pojavat depresivni znaci i simptomi. Dnevnite
fluktuacii na raspoloènieto i gubeweto na apetitot i na
kapacitet za radost ne se simptomi specifi~ni za pani~noto
rastrojstvo za razlika od depresivnite rastrojstva.
Za razlika od pacientite so pani~no rastrojstvo, pacientite

so somatoformno rastrojstvo prezentiraat telesni simptomi koi
ne se javuvaat vo epizodi~ni napadi, tuku se relativno konstantni
preokupacii.
Pacientite so depersonalizaciono rastrojstvo imaat epizodi

na depersonalizacija/derealizacija koi ne se pridruèni so telesni
simptomi ili so drugi simptomi specifi~ni za pani~nite napadi.
Kone~no, kaj generaliziranoto anksiozno rastrojstvo

pacientite doìvuvaat hroni~na napnatost, hiperaktivnost,
preterana zagriènost i perzistentna, kontinuirana anksioznost
koja se razlikuva od anticipatornata anksioznost {to kaj
pani~noto rastrojstvo e derivat na pani~nite napadi, bivaj}i
postojano isprekinuvana od povtornata pojava na istite.
Terapija
A. Psihofarmakolo{ki supstancii
Centralna uloga vo lekuvaweto na pani~noto rastrojstvo ima

farmakolo{kata blokada na spontanite pani~ni ataki.
Najdolgo i naj{iroko upotrebuvani, so najmnogu prou~uvawa,

se tricikli~nite antidepresivi, osobeno imipraminot i
hlorimipraminot, a pomalku dezimipraminot i nortriptilinot.
Po~etnite dozi na imipraminot i na hlorimipraminot se

dviàt od 10 do 50 mg, po {to treba da sleduva postepeno
zgolemuvawe po 25 mg na tri dena ili po 50 mg nedelno do doza od
150 do200mg/dnevno. Maksimalno upotrebuvanite dozi se 300 mg
imipramin, no voobi~aeno dozite od 150 do200mg davaat dobar
odgovor i blokada na pani~nite napadi kaj pacientite.
Vo poslednive petnaesetina godini se pobrojni se uspe{nite

studii so selektivni serotoninski riaptejk inhibitori (SSRI), i
toa fluvoksaminot vo dozi do 150 mg/dnevno, paroksetinot vo dozi
od 20 do60mg/dnevno i fluoksetinot vo dozi od 20mg dnevno.
Iako upotrebata na benzodijazepinite ne pokaàla osobena

efikasnost vo blokadata na pani~nite napadi, visokopotentnite
benzodijazepini se upotrebuvaat kako antipani~ni lekovi. Ova
osobeno se odnesuva na alprazolamot koj administriran vo povisoki
dozi dava umereno podobruvawe na pani~nite simptomi. Pomalku
se ispituvani efektite na klonazepamot i na lorazepamot, koi isto
taka se upotrebuvaat vo akutniot tretman na pani~nite ataki.
Mo`nosta od razvoj na tolerancija i zavisnost, kako i te{kotiite
koi moàt da se javat pri prekin na terapijata so benzodiazepini,
se glavni griì pri odreduvaweto na tretmanot na pani~noto
rastrojstvo so benzodiazepini. Nivnata upotreba e poopravdana
kako konkomitantna terapija zaedno so antidepresivnata
medikacija, vo slu~ai kade {topostoi visok stepen na
anticipatorna anksioznost. Po nekolkunedelna upotreba i
postignuvawe zadovolitelna anksioliza, upatno e postepeno
namaluvawe i celosen prekin na benzodijazepinite se so cel
izbegnuvawe na prethodno spomenatite rizici za razvoj na
tolerancija i zavisnost.
B. Psihoterapija
a. Psihodinami~ka psihoterapija
Primenata na tradicionalnata psihodinamska psihoterapija

moè da bide od pomo{ kaj pacientite so pani~no rastrojstvo,
osobeno vo razrabotkata na nesvesnite sodrìni i konflikti
povrzani so realna ili so simboli~na separacija vo detstvoto.
Ednovremeno, kaj golem broj pacienti, i po blokadata na pani~nite
napadi zaostanuvaat nesigurnosta, zavisnosta i niskata
samodoverba, elementi na koi moè da se vlijae so strukturiran

psihodinamski pristap. Psihoterapijata i psihofarmakoterapijata
i kaj ovie pacienti se komplementarni pristapi
b. Suportivna psihoterapija
Suportivnata psihoterapija i psihoedukacijata za bolesta se

neophodni za pacientot da se soo~i so fobi~nite situacii.
Suportiven faktor moè da bide i rabota vo grupa na pacienti so
pani~no rastrojstvo.
v. Kognitivno-bihejvioralna terapija
Bihejvioralniot tretman e fokusiran na fobi~noto

izbegnuvawe odredeni situacii, no vo ponovo vreme postojat i
tehniki koi se zanimavaat so samite pani~ni ataki. Relaksira~kiot
trening, potoa treningot na di{ewe, kontrolata na akutnata i na
hroni~nata hiperventilacija, sozdavaweto hierarhiska skala na
zastra{uva~ki situacii i postepenoto bihejvioralno izloùvawe
na pacientot na istite niz imaginacii i bihejvioralni ve`bi,
moè da bide od golema pomo{ kaj pacientite so pani~no
rastrojstvo. Kognitivnata restrukturacija na "iskrivenite" misli
i katastrofi~nite preokupacii na pacientot vrzani za simptomite
na bolesta, odnosno pojasnuvaweto na negovite neprijatni afekti
i somatski senzacii asocirani so pani~nite napadi, moè
postepeno da dovede do namaluvawe na anksioznosta i do op{to
podobruvawe na sostojbata. Grupnata kognitivno-bihejvioralna
terapija na ovie pacienti isto taka pokaùva dobri rezultati.
GENERALIZIRANO ANKSIOZNO RASTROJSTVO
Generaliziranoto anksiozno rastrojstvo se karakterizira

so intenziven, mnogu ~est ili so traen neodreden i so ni{to vidlivo
ne predizvikan strav vo vid na zagriènost, stra{livo is~ekuvawe,
napnatost, ~uvstvo na bliska nesre}a, zamor, dekoncentracija,
iritabilnost, muskulna napnatost, hiperaktivnost na
vegetativniot nerven sistem, pridru`ni promeni vo povedenieto
i te{kotii pri spieweto. Anksioznosta koja "lebdi" vo bolniot e
pridruèna so vegetativni rastrojstva i so specifi~no odnesuvawe.
Bolniot te{ko ja kontrolira anksioznosta i ne moè da se oslobodi

od nea. Taa se razviva postepeno, i toa naj~esto me|u 20 i 30- godi{na
vozrast i po~esto kaj ènite, i trae najmalku 6 meseci.
Ovie simptomi se javuvaat nezavisno od odredeni situacii koi

predizvikuvaat i koi moàt da go objasnat ovoj strav i ne se
povrzani so drugi somatski i psihijatriski bolesti. Vo
porane{nite klasifikacii rastrojstvoto be{e poznato pod
slednive termini: "anksiozna nevroza", "anksiozna reakcija" i
"anksiozna sostojba".
Epidemiologija
Ednogodi{nata prevalencija za ova rastrojstvo, spored

epidemiolo{ki istraùvawa vo SAD, e od 3 do 8%. Odnosot maì
sprema èni e 1: 2. Naj~esto zapo~nuva vo ranata adultna vozrast
(do 26- godi{na vozrast, retko po 30-ta godina). Vo semejnata
anamneza se dobivaat podatoci duri za35% od rodninite od prvo
koleno so sli~ni te{kotii i simptomi.
Etiopatogeneza
a. Biolo{ki teorii
Biolo{kite teorii koi bea eksplicirani vo poglavjeto za

pani~no rastrojstvo delumno vaàt i za generaliziranoto
anksiozno rastrojstvo. Imeno, i kaj ovaa nozolo{ka edinica, a so
ogledna toa deka anksioznosta e glaven klini~ki supstrat,
hipoteti~ki moè da se zboruva za etiolo{kata povrzanost so:
1. zgolemena vegetativna reakcija so poka~en tonus na

simpatikus;
2. zgolemeno otpu{tawe na kateholamini;
3. zgolemuvawe na noradrenalinskite metaboliti;
4. namaleno nivo na GABA-ta koja predizvikuva
hiperaktivnost na centralniot nerven sistem poradi otsustvo na
inhibira~kata aktivnost na ovoj nevrotransmiterski sistem;
5. zgolemeno nivo na serotonin i zgolemena dopaminergi~na
aktivnost;
6. hiperaktivnost na temporalniot lobus na mozo~nata kora;
7. hiperaktivnost na locus ceruleus, odnosno nanoradrene-

rgi~nite nevroni;
8. skratena latenca na spieweto na REM fazata i na~etvrtiot
stadium na spieweto (sli~no kako vo depresijata).
b. Psiholo{ki teorii
Od psiholo{kite teorii i ovde svoe mesto si imaat

psihoanaliti~kata teorija (anksioznosta kako rezultat na
neuspe{niot obid za potisnuvawe na nesvesnite libidinalni ili
agresivni pulzii i na nere{enite konflikti) i teorijata na u~ewe
(anksioznosta kako rezultat na stresot ili na edna{ doìveanata
frustracija, stanuva usloven odgovor i na drugi poslabi
frustrira~ki i stresni situacii).
Klini~ka slika
Se manifestira so generalizirana anksioznost vo vid na

strahuvawa, is~ekuvawa, napnatost, pla{livo is~ekuvawe,
zagriènost, slaba koncentracija, psihi~ki i fizi~ki zamor,
razdrazlivost, nemir, insomnija.
Anksioznosta se manifestira vo nekolku oblika: kako nejasno

doìvuvawe na strav ("slobodno lebde~ki strav"), stra{livo
is~ekuvawe i op{t difuzen strav:
Nejasnoto doìvuvawe strav koj ja preplavuva li~nosta na

pacientot i koja "lebdi" vo nego (bez da znae od kade i zo{to toj
strav se pojavuva) se narekuva "slobodno lebde~ki strav" ili
anksioznost.
Stra{livoto is~ekuvawe, pak, pretstavuva kompleksno

subjektivno doìvuvawe na strav koe te{ko precizno se opi{uva.
Pacientite go opi{uvaat kako nekoe ma~no pret~uvstvo deka }e
iim se slu~i ne{to lo{o ili neprijatno, nekoja nesre}a, bilo nim
li~no bilo na nivnoto semejstvo. Od vakvoto ~uvstvo tie ne moàt
da se oslobodat bidej}i toa celosno gi obzema i giparalizira, a
sledeno e i od zagriènost za idninata.
Op{tiot difuzen i seopfaten strav se definira kako

~uvstvo na celosna preokupiranost so stravot. Licata koi
doìvuvaat vakov strav soop{tuvaat deka se celosno paralizirani,

bespomo{ni, obeshrabreni, deka ne moàt da vladeat so ìvotot,
odnosno deka ìvotot "im se slu~uva". Tie se vnimatelni,
nesigurni, somnitelni, ne uspevaat da se organiziraat i da ìveat
smisleno i organizirano, da realiziraat nekoi svoi osnovni
ìvotni celi. Imaat nisko samopo~ituvawe i isklu~itelno niska
samodoverba i za sebe postojano zboruvaat najlo{o. ûvstvuvaat
deka postojano ìveat na rabot na propasta, gi prenaglasuvaat
sekojdnevnite sopstveni problemi, mnogu se razdrazlivi,
konfliktni, povremeno depresivni, imaat te{kotii vo
interpersonalnite komunikacii, vo koncentracijata i vo
kognicijata. Psiholo{kite tegobi ~esto gi opi{uvaat deka imaat
~uvstvo na "prazna glava". êsto imaat i te{kotii so spieweto,
te{ko zaspivaat, a sonot im e kratok i isprekinat ili pak mnogu
rano se budat.
Pokraj ovie razli~ni vidovi strav, specifi~ni za

rastrojstvoto se i simptomite na motornata i na psihi~kata
napnatost. Pacientite referiraat za "vnatre{en pritisok", za
~uvstvoto deka }e eksplodiraat bidej}i ne{to gi pritiska odnatre.
Se àlat na tresewe na odredeni delovi ili pak na celoto telo, na
treperewe na grupa muskuli, osobeno na liceto i na o~nite kapaci,
~uvstvuvaat bolki vo muskulite. Postojano se vo dvièwe (motoren
nemir), ne moàt da zastanat na edno mesto, se zamoruvaat i sl.
Motornata napnatost ~esto se izrazuva i niz zategnatost na
muskulite na vratot, tilot, na ramewata i taa doveduva do
neprijatni i bolni senzacii vo vid na glavobolki i te{kotii so
di{eweto.
Simptomite na hiperaktivnost na vegetativniot nerven

sistem se re~i si po pravilo prisutni, no ne se tolku izrazeni kako
kaj pani~noto rastrojstvo.
Promenite na povedenieto specifi~ni za ova rastrojstvo se:

zgolemenoto nivo na predostro`nost, nestabilnost, somnevawe,
ispituva~ki stav kon okolinata i kon sebesi. Ili kako {to veli
francuskiot psihijatar Ej, nivnoto ìveewe stanuva "ìveewe vo
strav i ìveewe so strav" (Ey, 1963).
MKB-10
Za postavuvawe dijagnoza "generalizirano anksiozno

rastrojstvo" potrebno e da postoi anksioznost pove}e denovi vo tekot
na nekolku nedeli i obi~no vo tekot na pove}e meseci. Simptomite
treba da vklu~uvaat:
(a) strav, zagriènost poradi mo`na nesre}a koja moè da se slu~i

vo idnina, ~uvstvo deka ìvee na rabot od ìvotot, te{kotii vo
koncentracijata,
(b) motorna napnatost (postojana voznemirenost, glavobolki,

tremor, nesposobnost da se opu{ti) i
(v) preterana vegetativna aktivnost (vertigo, potewe,

tahikardija ili tahipnea, epigastri~ni te{kotii, nesvestica, suva
usta).
DSM-IV
A. Preterana anksioznost ili zagriènost koja se javuva pove}e

denovi vo poslednite 6 meseci vo vrska so razni nastani ili aktivnosti.
B. Liceto so te{kotija ja kontrolira zagriènosta.

C. Anksioznosta i zagriènosta se povrzani so tri (ili so
pove}e) od slednive simptomi (kaj decae potrebeneden simptom):
(1) nemir ili ~uvstvo na napnatost,
(2) brz zamor,
(3) te{kotii vo koncentracijata,
(4) razdrazlivost,
(5) rastrojstvo vo spieweto.
D. Fokusot na anksioznosta ne e naso~en kon drugi rastrojstva,

kako {to se pani~niot napad, psesivno-kompulzivnite rastrojstva,
telesnite te{kotii i dr.
E. Anksioznosta, zagriènosta ili telesnite simptomi

predizvikuvaat zna~ajni pre~ki ili o{tetuvawa vo socijalnite,
profesionalnite ili vo drugite podra~ja na funkcionirawe.
Dijagnoza
Rastrojstvoto se dijagnosticira koga e prisutna hroni~na

anksioznost i preterana zagriènost pove}e od {est meseci. Za
dijagnoza na ova rastrojstvo potrebno e ispolnuvawe na
dijagnosti~kite kriteriumi propi{ani od MKB-10 ili od DSM-
IV, me|u koi e i postoewe barem na tri od {est somatski simptomi
specifi~ni za ova rastrojstvo. Kone~no, vaka prisutnata hroni~na
anksioznost ne treba da bide pri~ineta od drugo somatsko ili
psihijatrisko zaboluvawe.
Diferencijalno dijagnosti~ki te{kotii moè da sozdade

razlikuvaweto na generaliziranoto anksiozno rastrojstvo od
pani~noto rastrojstvo, opsesivno-kompulzivnite sindromi,
depresivnite sostojbi i od fobi~noto rastrojstvo.
Razlikuvaweto so depresivnite sostojbi glavno e vrz osnova

na predominacijata na anksioznite simptomi, odnosno simptomite
na strav, nad depresivnite simptomi, kako i poranoto javuvawe na
generaliziranoto anksiozno rastrojstvo vo odnos na vozrasta na
pojavata na depresijata. Vo diferencijalnata dijagnoza, nasproti
pani~noto rastrojstv, od pomo{ sekako e otsustvoto na pani~nite
napadi i specifi~niot hroni~en tek na bolesta koj ponekoga{
stanuva "zakon na ìveewe" na pacientite so generalizirano
anksiozno rastrojstvo.
Tek i prognoza
Po~etokot na rastrojstvoto naj~esto e vo detstvoto i vo

adolescencijata i obi~no tekot e hroni~en, so povremeni
fluktuacii vo vid na podobruvawa i vlo{uvawa (osobeno na novi
stres situacii), so menuvawe na vode~kite simptomi i nivniot
intenzitet. Prognozata zavisi od intenzitetot na rastrojstvoto,
strukturata na li~nosta na pacientot i odnegovata izloènost na
negativni nadvore{ni vlijanija i stresovi.
Terapija
A. Psihofarmakoterapija
Medikamentite koi ja reduciraat anksioznosta se narekuvaat

i anksiolitici ili trankvilizeri. Vo upotreba bea mnogu
farmacevtski supstancii koi imaa mo} da anksioliti~ki deluvaat,
kako glicerol i propenediol derivatite, karbamatite,
alkinoloite, urea i difenilmetan derivatite, koi denes otidoa
vo istorijata za da im go otstapat mestoto na benzodijazepinite
(dijazepamot, alprazolamot, lorazepamot... ) i na
nebenzodijazepinskite supstancii (buspironot). Odredeno
anksioliti~no dejstvo imaat i antidepresivite, osobeno od
tricikli~nata grupa.
B. Psihoterapija
Psihodinami~kata psihoterapija moè da bide efikasna kaj

pacienti so generalizirano anksiozno rastrojstvo niz razrabotka
na nesvesnite konflikti koi se generatori na hroni~nata
anksioznost.
Kognitivno-bihejvioralnata terapija i relaksira~kite

tehniki isto taka se od golema korist vo tretmanot na
generaliziranoto anksiozno rastrojstvo.
Komplementarnosta na psihofarmakoterapijata i na
psihoterapijata treba da bide istaknata i vo tretmanot na ova
psihijatrisko zaboluvawe.
ME[ANO ANKSIOZNO I DEPRESIVNO RASTROJSTVO
Toa e dijagnosti~ka kategorija rezervirana za sostojba koja se

karakterizira so prisustvo na blaga anksioznost i depresivnost,
me|utoa koi ne se taka osobeno naglaseni za da se izdiferenciraat
vo posebni dijagnozi. Ovaa sostojba vo svojata dijagnosti~ka
kategorija ja vklu~uva i anksioznata depresija koja se karakterizira
so neperzistentnost i e blaga po intenzitet.
OPSESIVNO-KOMPULZIVNI RASTROJSTVA
(Georgi âdlovski)
Va`na karakteristika na opsesivno-kompulzivnite

rastrojstva se rekurentnite opsesivni (nametnati) misli,
pretstavi ili prisilni dejstvuvawa- vo vid na idei, sliki, impulsi
ili emocii so neprijatna sodrìna-za koi li~nosta e svesna deka
se nelogi~ni, aktivno se bori da se oslobodi od nivniot pritisok,
no ne moè toa da go napravi.
Epidemiologija
Spored nekoi epidemiolo{ki istraùvawa, frekfencijata na

opsesivno-kompulzivnite rastrojstva se dviì okolu 0, 05% od
celokupnata populacija, odnosno okolu 1% od site bolni koi imaat
potreba od psihijatriska pomo{. Spored epidemiolo{kite
istraùvawa vo SAD, nivnata prevalencija vo tekot na ìvotot
iznesuva okolu 2, 5%, a ednogodi{nata prevalencija me|u 1, 5 i 2,
1%.
Rastrojstvoto obi~no zapo~nuva vo detstvoto, ednakvo kaj

ma{kiot i kaj ènskiot pol i ima tendencija kon hroni~na
evolucija so nijansirawe vo ja~inata na opsesivno-kompulzivnata
fenomenologija.
Klini~ka slika
Opsesivnite idei se perzistentni idei, misli, pottiknuvawa,

predo~uvawa, koi se doìvuvaat kako tu|i i nametnati, vrz koi nema
kontrola i koi sekoga{ predizvikuvaat anksioznost i neprijatnost.
Tie sekoga{ odnovo se vra}aat na stereotipen na~in vo svesta
na li~nosta i sekoga{ odnovo nosat pregolema voznemirenost,
anksioznost i vegetativni te{kotii, osobeno ako se povrzani so
agresivni tendencii. Intruzivnosta i neadekvatnosta na opsesiite
se opi{uvaat kako "Ego-distoni~ni".
Sodrìnite na opsesiite naj~esto se povtoruva~ki misli za

zaraza (na pr. mo`nosta da se zarazi ako se rakuva so drugo lice),
povtoruva~ki somnenija (na pr. dali vratata ostanala otklu~ena,
{poretot neisklu~en, svetilkitene zgasnati), potreba za odreden
raspored na predmetite od doma}instvoto (na pr. neprijatnost i
anksioznost ako predmetite i ne{tata se vo nered ili asimetri~no
rasporedeni), agresivni i zastra{uva~ki pottiknuvawa (na pr.
misla da se udri nekoe dete ili da se vikne na glas ne{to
nepristojno), seksualni fantazii (na pr. povratni pornografski
me~taewa i sl. ). Opsesivnite misli ne pretstavuvaat voobi~aena
grià za sekojdnevnite problemi i ne se vrzani za realnite ìvotni
problemi.
Kompulziite se povtoreni dejstva koi se javuvaat kako

neodlo`na potreba za akcija, koja moè da pretstavuva samo edno
dvièwe ili dopir, ili pak nekoi stereotipni (nekoga{ i magi~ni)
rituali koi postojano se povtoruvaat, a koi imaat za cel da ja
spre~at ili da ja namalat anksioznosta ili nelagodnosta, a ne da
sozdadat zadovolstvo ili gratifikacija. Tie se izvr{uvaat so
strogo opredelena posledovatelnost, so opredelen broj povtoruvawa
i ako ritualot, na nekoj na~in, bide prekinat, se po~nuva odnovo i
bez mo`nost za odloùvawe. Vo sprotivno, anksioznosta }e porasne
do neizdr`livi granici, i pokraj toa {to li~nosta gi sfa}a kako
iracionalni. I opsesivnite i kompulzivnite dejstva subjektot gi
prima kako bolest, se obiduva (bezuspe{no) da se bori so niv i na
krajot kako gubitnik ~esto zapa|a vo depresivna sostojba. Kaj decata
moè da postoi nedostatok na kognitivno soznanie koe im
ovozmoùva uvid vo racionalnosta (odnosno vo iracionalnosta) na
opsesivno-kompulzivnite sodrìni.
Tek i prognoza
Obi~no po~etokot na rastrojstvoto e postepeno, so mo`nost

za zbogatuvawe na opsesivno-kompulzivnite sodrìni i so hroni~na
evolucija. Mo`ni se i spontani podobruvawa i vlo{uvawa na stres
sostojbite. Vo 15% rastrojstvoto doveduva do progresivno
propa|awe vo profesionalnoto i vo socijalnoto funkcionirawe i
5% ima epizodi~na evolucija so minimalni simptomi me|u
epizodite.
MKB-10
Dijagnozata se postavuva ako opsesivno-kompulzivnite postapki

se prisutni najmalku dve nedeli i tie mora da bidat izvor na stradawe
na subjektot i da ja popre~uvaat negovata sekojdnevna aktivnost.
(a) pacientot mora da gi prepoznava mislite kako sopstveni misli

i impulsi;
(b) mora da postoi barem edna misla ili postapka koja i pokraj
otporot se povtoruva;
(v) mislata ili postapkata koja se povtoruva ne smee sama po sebe
da bide prijatna;
(g) mislite, slikite ili impulsite mora neprijatno da se
povtoruvaat.
DSM-IV
A. Ili opsesija ili kompulzija

Opsesija kako {to e definirana pod (1), (2), (3), (4)
(1) Povratni i perzistentni misli, pottiknuvawa ili
predo~uvawa koi se doìvuvaat kako neprijatni, nezgodni i koi
predizvikuvaat zna~ajni pre~ki i anksioznost.
(2) Misli, pottiknuvawa i predo~uvawa koi ne pretstavuvaat
voobi~aena grià za sekojdnevnite ìvotni problemi.
(3) Subjektot se obiduva da gi zanemari i da gi potisne mislite,
pottiknuvawata, predo~uvawa ili pak da gi neutralizira so drugi
misli ili postapki.
(4) Subjektot prepoznava deka opsesivnite sodrìni se negovi
(a ne nametnati kako kaj nametnuvawa na misli).
Kompulzii kako {to se definirani pod (1), (2)

(1) Povtoruva~ko odnesuvawe (na pr. miewe race, podgotvuvawe,
proveruvawe) ili mentalni aktivnosti (na pr. molewe, broewe, tiho
povtoruvawe na zborovi) koi subjektot gi ~uvstvuva kako prisileni i
koi mora da gi izvr{uva kako odgovor na opsesijata ili za rigidno
zadovoluvawe na pravilata.
(2) Odnesuvaweto ili psihi~kite aktivnosti se naso~eni kon
prevencija ili smaluvawe na neprijatnostite ili kon spre~uvawe na
opasnite situacii ili slu~ki.
B. Vo tekot na rastrojstvoto subjektot spoznava deka opsesiite i

kompulziite se preterani ili iracionalni (napomena: toa ne se
odnesuva na decata).
C. Opsesiite i kompulziite predizvikuvaat zna~ajna
neprijatnost, odzemawe vreme ili pak zna~ajno gi popre~uvaat
sekojdnevnite socijalni relacii.
D. Ako e prisutno drugo rastrojstvo, sodrìnata na opsesijata i
nakompulzijata ne se ograni~eni na niv.
E. Rastrojstvoto ne nastanuva kako rezultat na fiziolo{koto
vlijanie na psihoaktivnite materii ilina op{tata lo{a zdravstvena
sostojba.
Da se odredi:
So slab uvid vo sostojbata: ako za vreme na aktuelnata epizoda
pogolemiot del od vremeto subjektot ne gi prepoznava opsesiite i
kompulziite kako preterani i nerazbirlivi.
Vo diferencijalnoto dijagnosticirawe treba da se ima

predvid deka odreden procent na opsesivno-kompulsivni sodrìni
moàt da se sretnat i kaj afektivnite rastrojstva i kaj po~etnite
stadiumi na {izofrenijata.
Tek i prognoza
Prognozata na opsesivno-kompulsivnite rastrojstva e

relativno dobra. Spored odredeni iskustva, re~isi vo dve tretini
od slu~aite (osobeno vo mladata vozrast) opsesivno-kompulzivnite
fenomeni podocna postepeno izbleduvaat. Preostanatata edna
tretina ima recidivanten i fluktuitiven tek.
Klasifikacija
Spored sodrìnata na opsesivnata simptomatologija,

opsesivno-kompulsivnite rastrojstva MKB-10 gi deli na:
1. Prete`no opsesivni misli ili ruminacii,

2. Prete`no kompulzivni postapki,
3. Me{ani opsesivni misli i postapki.
PRETE@NO OPSESIVNI MISLI ILI RUMINACII
Rastrojstvoto se karakterizira prete`no so opsesivni misli

ili ruminacii vo oblik na idei, mentalni sliki ili impulsi za
odredeni postapki koi se mo{ne razli~ni, no sekoga{ neprijatni
za subjektot.
PRETE@NO KOMPULZIVNI DEJSTVA (OPSESIVNI

RITUALI)
Rastrojstvoto se karakterizira so odredeni kompulzivni

dejstva ili rituali naj~esto povrzani so ~istewe (miewe race),
za~esteno proveruvawe na nekoi situacii koi bi moèle da
predizvikaat nekoja opasnost (kontrolirawe dali se isklu~eni
{poretot, svetlata, ma{inata za perewe i sl. ) ili pak naru{uvawe
na redot ili na urednosta.
ME[ANI OPSESIVNI MISLI I DEJSTVA
Rastrojstvoto se karakterizira so opsesivno mislewe i so

kompulzivno odnesuvawe.
Terapija na opsesivno-kompulzivnite rastrojstva
Terapijata na opsesivno-kompulzivnite rastrojstva ima za cel

da gi namali anksioznosta, opsesivnosta i kompulzivnosta. Se
prepora~uvaat konvencionalni ili novi antipsihotici vo pomali
dozi (promazin, levopromazin, tioridazin, haloperidol,
risperidon, olanzapin), antidepresivi od grupata na TCA
(amitriptilin, imipramin, hlorimipramin) vo dozi do 3h50 mg,
benzodijazepini (aprazolam, lorazepam, dijazepam).
Zaedno so farmakolo{kite supstancii se primenuva i

bihejvioralna i analiti~ka (individualna ili grupna)
psihoterapija.
REAKCIJA NA TE@OK STRES I RASTROJSTVA VO

PRISPOSOBUVAWETO
(Georgi âdlovski)
Spored MKB-10, vo ovaa kategorija se vklu~eni odredeni

rastrojstva koi moàt da se identificiraat ne samo po
simptomatologijata tuku i po pri~inskata povrzanost so odredeni
stresogeni ìvotni situacii koi sozdavaat akutna stresna reakcija
ili pak zna~ajni ìvotni promeni, odnosno kontinuirano
neprijanti okolnosti, {to doveduva do rastrojstva vo
prisposobuvaweto. Rastrojstvata (ili maladaptivnite odgovori)
nastanuvaat kako direktna posledica od akutniot teòk stres ili
pak na kontinuirana trauma. Samiot naziv poteknuva od angliskiot
zbor stres {to zna~i golem pritisok ili napregnuvawe, a vo
medicinskata terminologija go voveduva Hans Selye (vo triesettite
godini na vekov) za da gi objasni efektite na dolgotrajnoto vlijanie
na razni pri~initeli na ìviot organizam. Spored Selye, stresot e
op{ta reakcija, odnosno zbir nespecifi~ni reakcii na organizmot
na koe bilo barawe za prisposobuvawe na izmenetite uslovi na
nadvore{nata sredina. Celta bi bila odrùvawe na vnatre{nata
homeostaza koja e neophodno potrebna za preìvuvawe. Ovaa
reakcija toj ja narekuva i "op{t adaptacionen sindrom", koj sodrì
stadium na alarm (po~nuva od vlijanieto na stimulsot na koi
organizmot ne e adaptiran), stadium na otpor (vo koi organizmot
se adaptira na novonastanatite uslovi) i stadium na iscrpuvawe,
odnosno kr{ewe na odbranbenite sili na organizmot (koga moè
da dojde do razvoj na bolesta, pa duri i do smrt). Zna~i, pod stres
Selye podrazbira proces koj se odigruva vo organizmot koga toj e
izloèn na kakva bilo agresija (bilo traumatska, infektivna,
toksi~na, psihi~ka itn. ), koja vo takva mera ja zagrozuva i ja naru~uva
negovata dotoga{na sostojba, {to odbranata od taa agresija so
koristewe samo na poedine~ni specifi~ni odbranbeni
(adaptativni) mehanizmi ne e mo`na.
Spored fenomenologijata, MKB-10 razlikuva:

1. Akutna reakcija na stres
2. Posttraumatsko stresno rastrojstvo
3. Rastrojstvo vo prisposobuvaweto
AKUTNA REAKCIJA NA STRES
Akutnata reakcija na stres (ili akutnoto stresno rastrojstvo,

spored DSM-IV) pretstavuva akutno tranzitorno rastrojstvo koe se
javuva kako reakcija na li~nosta na isklu~itelen silen fizi~ki
ili mentalen stres koe se karakterizira so karakteristi~ni
anksiozni, disocijativni i drugi simptomi i koe trae nekolku ~asa
ili nekolku dena. Stresnata situacija (stresor) moè da bide
porazitelno traumatsko iskustvo koe vo sebe vklu~uva seriozna
zakana za sigurnosta ili za fizi~kiot integritet na subjektot ili
na sakanata li~nost (kako teroristi~ki akt, voeni dejstva,
nasilstvo, prirodna katastrofa, nesre}a, siluvawe) ili
nevoobi~aena promena na socijalnata pozicija i (ili) na na~inot
na ìvot na li~nosta (pove}e smrtni slu~ai, poàr i sl. ). Rizikot
od razvoj na rastrojstvoto se zgolemuva so fizi~ka iscrpenost,
bolest i starost na subjektot. Rastrojstvoto e poznato i pod slednive
termini: akutna krizna reakcija, borben zamor, krizna sostojba,
psihi~ki {ok.
Epidemiologija
Prevalencijata na rastrojstvoto kaj populacija izloèna na

seriozen traumatski stres zavisi od teìnata, traeweto na
traumata, kako i od stepenot na izloènosta na traumata.
Klini~ka slika
Simptomatologijata pokaùva golemi varijacii, sepak so

dominacija na disocijativni simptomi od lesno pomatena svest
(zbunetost, ote`nato sfa}awe i dezorientacija) i psihomotorna
aktivnost (od povlekuvawe do stupor ili psihomotorna agitiranost
do haoti~no begstvo). êsto se prisutni i vegetativni fenomeni
pridruèni so pani~na anksioznost. Klini~kata slika se
manifestira nekolku minuti po dejstvoto na stresnata situacija i
obi~no trae nekolku dena. Po izleguvaweto od takvata mentalna
sostojba subjektot moè da ima parcijalna ili celosna (psihogena)
amnezija. Spored DSM-IV, rastrojstvoto se javuva vedna{ po
stresnata trauma, trae najmalku 2 dena i celosno se povlekuva po 4

nedeli. Ako pak rastrojstvoto trae podolgo od eden mesec, toga{
dijagnozata pove}e odgovara na " posttraumatsko stresno
rastrojstvo".
MKB-10
Za postavuvawe na dijagnozata potrebno e rastrojstvoto

vremenski neposredno i jasno da e povrzano so stresnata situacija
(naj~esto nekolku minuti). Simptomite se karakteriziraat so:
(a) me{ana i obi~no promenliva slika, vo po~etokot so

"v~udovidenost", depresivnost, anksioznost, lutina, o~aj, preterana
aktivnost ili so povlekuvawe;
(b) simptomite brgu se gubat koga subjektot se oddale~uva od
stresnata sredina. Ako stresot e prodolèn, simptomite se gubat vo
rok od 24 do 48 ~asa.
DSM-IV
A. Subjektot bil izloèn na traumatski nastan vo koj se prisutni

slednive karakteristiki:
(1) liceto go iskusilo, bilo prisutno ili bilo soo~eno so nastanot
koj pretstavuval realna ili potencijalna smrtna opasnost, opasnost
od ranuvawe ili drugo naru{uvawe na sopstveniot ili na tu|iot
fizi~ki integritet.
(2) liceto reagiralo so intneziven strav, ~uvstvo na
bespomo{nost i so~uvstvo na uàs.
B. Za vreme na stresniot nastan ili po nego, liceto ima tri (ili

pove}e) od slednive disocijativni simptomi:
(1) subjektivno ~uvstvo na tapost, ramnodu{nost ili izostanok
na emocionalen odgovor
(2) derealizacija
(3) depersonalizacija
(4) disocijativna amnezija
C. Traumatskiot nastan povtorno se preìvuva najmalku na eden

od slednive na~ini: povratni sliki, misli, idei, soni{ta, iluzii,
fle{bek epizodi, ~uvstvo na oìvuvawe na iskustvata, distres pri
potsetuvawe na nastanot.
D. Postoi o~igledno izbegnuvawe na se {to bi go potsetilo na

traumatskiot nastan (misli, lu|e, mesta, razgovori, aktivnosti).
E. Vidlivi simptomi na anksioznost ili zgolemena vozbudenost

(pre~ki pri spiewe, razdrazlivost, oslabena koncentracija,
hipervigilitet, motoren nemir).
F. Pre~kite predizvikuvaat zna~ajni pre~ki vo socijalnite,

rabotnite ili vo drugite vidovi funkcionirawa.
G. Pre~kite traat najmalku 2 dena, odnosno najmnogu 4 nedeli i

prisutni se vnatre vo tie 4 nedeli od traumatskiot nastan.
H. Pre~kite ne nastanuvaat kako posledica na neposrednoto

fiziolo{ko vlijanie na psihoaktivnite supstancii ili naop{tata
lo{a zdravstvena sostojba.
POSTTRAUMATSKO STRESNO RASTROJSTVO
Rastrojstvoto po~nuva kako odloèn i (ili) prodolèn

odgovor na stresna situacija koja silno ja zagrozuva li~nosta ili
pak e od katastrofalna priroda za koja moè da se pretpostavi deka
moè da predizvika pervazivno stradawe re~isi kaj site lu|e. Se
karakterizira so epizodi na povtorno preìvuvawe na stresnata
situacija vo se}avaweto fle{bekovi (flashbacks-ovi), lo{i soni{ta
i no}ni mori. Anksioznosta i depresivnosta se ~esti simptomi koi
se pridruèni i so vegetativni fenomeni. Po~etokot e nekolku
nedeli od stresnata situacija koja vlijaela kako mo}en
psihotraumatski faktor i trae odredeno vreme. Samo vo mal
procent moè da razvie hroni~en oblik so pominuvawe vo trajni
promeni na li~nosta. Rastrojstvoto e poznato i pod terminot
"traumatska nevroza".
Epidemiologija
Spored studii raboteni vo op{tata populacija,

prevalencijata na rastrojstvoto vo tekot na celiot ìvot iznesuva
od 1 do 14%, zavisno od metodite na statisti~kite studii i od
mostrata na ispituvaweto. Studiite raboteni na rizi~ni mostri
pokaùvaat prevalencija od 3 do 58%.
MKB-10
(a) Rastrojstvoto ne smee da se dijagnosticira ako ne postoi dokaz

deka toa se pojavilo vo rok od {est meseci od traumatskoto doìvuvawe
koe bilo isklu~itelno silno.
(b) Povtoruva~ki i nametlivi se}avawa za doìvuvawata, dnevni
sonuvawa.
(v) Evidentno emocionalno odvojuvawe, zatapuvawe na ~uvstvata
i izbegnuvawe stimulsi koi moàt da gi povikaat neprijatnite
se}avawa na stres traumata.
DSM-IV
A. Subjektot bil izloèn na traumatska slu~ka:

(1) Subjektot doìveal, prisustvuval ili se soo~il so slu~ki ili
so doìvuvawa koi pretstavuvale potencijalna opasnost za smrt,
ranuvawe ili za zagrozenost na sopstveniot ili na tu|iot fizi~ki
integritet.
(2) Kako odgovor na traumatskata situacija se javil intenziven
strav, ~uvstvo na bespomo{nost ili uàs. Napomena: kaj decata mesto
ovie ~uvstva moè da sepo javi dezorganizirano ili agitirano
odnesuvawe.
B. Traumatskata slu~ka postojano se preìvuva na eden (ili na

pove}e od slednive na~ini:
(1) Povratni i nametnati se}avawa na slu~kata, vklu~uvaj}i i
sliki, misli, percepcii. Napomena: Kaj mali deca moè da se javi
povtoruvawe na igrata vo koja e izrazena temata na traumata.
(2) Povtoruvawe na voznemiruva~ki soni{ta. Napomena: kaj
decata moàt da se javat zastra{uva~ki soni{ta so neprepoznatliva
sodrìna.
(3) Subjektot se odnesuva i se ~uvstvuva kako traumatskata slu~ka
povtorno da se slu~uva (~uvstvo na povtorno proìvuvawe na
situaciite, iluzii, halucinacii, epizodi na disocijativni “flaschback-
ovi", vklu~uvaj}i gi i onie koi se javuvaat za vreme na budewe ili
intoksikacija). Napomena: Kaj mali deca moè da se javi igrawe koe ja
imitira traumata.
(4) Intenziven psiholo{ki distres za vreme na izloènosta na
vnatre{ni ili na nadvore{ni podraài koi simboliziraat ili
potsetuvaat na traumatskata slu~ka.
(5) Psiholo{kata reaktivnost na izloùvawe na internalni ili

na eksternalni podraài koi pretstavuvaat ili se sli~ni po nekoj
aspekt na traumatskite slu~ki.
C. Postojano izbegnuvawe na pottiknuvawa vrzani za traumata i

otapenost na op{tata reaktivnost (koja ne bila prisutna pred
traumata) indicirana so tri (ili so pove}e) od slednive simptomi:
(1) nastojuvawe da se izbegnat mislite, ~uvstvata ili razgovorite
vrzani za traumata
(2) nastojuvawa da se izbegnat aktivnostite, mestata i licata
koi bi potsetuvale na traumata
(3) nesposobnost da se potseti na nekoj vaèn element od traumata
(4) smalen interes i u~estvuvawe vo sekojdnevni aktivnosti
(5) ~uvstvo na otu|enost od drugi lica
(6) reduciranost na afektivitetot (na pr. nesposobnost nekoj da
se saka)
(7) ~uvstvo na besperspektivnost
D. Dva (ili pove}e) od slednive simptomi:

(1) ote`nato zaspivawe ili odrùvawe na sonot
(2) razdrazlivost i hostilnost
(3) ote`nata koncentracija
(4) hipervigilitet
(5) preterana pla{livost
E. Traewe na pre~kite (simptomi od B, C i D) podolgo od eden

mesec.
F. Rastrojstvoto predizvikuva klini~ki pre~ki ili o{tetuvawa

na socijalnoto, profesionalnoto ili na drugoto funkcionirawe
Da se odredi dali rastrojstvoto e: Akutno-ako traeweto na

simptomite e pokratko od tri meseci; Hroni~no- ako traeweto na
simptomite e pove}e od tri meseci;So odloèn po~etok: ako
simptomite se pojavat najmalku 6 meseci po stresot.
RASTROJSTVO VO PRISPOSOBUVAWETO
Rastrojstvoto se karakterizira so sostojba na subjektivno

stradawe i emocionalno rastrojstvo koe go naru{uva socijalnoto
prisposobubawe na subjektot, a nastanuva vo tekot na
prisposobuvaweto na nekoi zna~ajni ìvotni promeni ili pak kako
posledica na stresni situacii (vklu~uva i te{ko somatsko

rastrojstvo). Stresnata situacija (stresorot) moè da go pogodi
integritetot na li~nosta na edinkata (àl poradi smrten slu~aj,
separacija, bra~ni problemi) ili pak gi pogoduva semejstvoto ili
po{irokiot sistem na socijalni vrednosti (migracija, begstvo,
prirodni katastrofi). DSM-IV rastrojstvoto go definira kako
klini~ki zna~ajni emocionalni simptomi ili simptomi vo
obnoskite koi nastanuvaat kako odgovor na poznat psihosocijalen
stresor ili stresori. Simptomite moraat da se razvijat vo tekot
na 3 meseci od po~etokot na dejstvuvaweto na stresorot i traat
okolu 6 meseci ili pove}e ako se javuvaat kako rezultat na hroni~en
stresor (hroni~no lo{a zdravstvena sostojba).
Se misli deka i vo razvojot na rastrojstvata vo
prisposobuvaweto vo golema mera igraat uloga i predispozitivnite
faktori so koi raspolaga li~nosta.
Rastrojstvoto e poznato i pod terminite: "kulturen {ok",

"reakcija na taguvawe", "ospitalizam kaj deca".
MKB-10
Dijagnozata zavisi od preciznata procena na odnosite me|u:

(a) formata, sodrìnata i teìnata na simptomite;
(b) prethodna istorija na li~nosta i
(v) stresno doìvuvawe, situacija ili ìvotna kriza.
DSM-IV
A. Razvoj na klini~ki zna~ajni emocionalni simptomi ili

simptomi vo odnesuvaweto kako odgovor na poznati psihosocijalni
stresni situacii koi nastanuvaat do 3 meseci od po~etokot na
vlijanieto na stresorot.
B. Tie simptomi ili na~ini na odnesuvawa klini~ki se zna~ajni,

na {to upatuva eden od slednive obele`ja:
(1) izraziti pre~ki koi se preterani vo odnos na o~ekuvanite posle

izloènosta na stresorot
(2) zna~ajno o{tetuvawe na socijalnoto i na rabotnoto
funkcionirawe
C. Rastrojstvoto ne gi zadovoluva kriteriumite za nekoi drugi

specifi~ni rastrojstva na Oskata 1 i ne pretstavuvaat samo
egzacerbacija na prethodnoto rastrojstvo na Oskata 1 ili 2.
D. Simptomite ne prestavuvaat taguvawe.
E. Po prestanot na vlijanieto na stresorot (ili na negovite

posledici), simptomite ne traat podolgo od 6 dopolnitelni meseci.
Da se odredi dali rastrojstvoto e:
Akutno-ako rastrojstvoto trae pokratko od 6 meseci i

Hroni~no- ako rastrojstvoto trae 6 meseci ili podolgo
Spored fenomenolo{kata dominacija, MKB-10 razlikuva

nekolku pottipovi:
KRATKA DEPRESIVNA REAKCIJA
Tranzitorno, blago depresivno rastrojstvo koe trae najmnogu

do eden mesec.
PRODOL@ENA DEPRESIVNA REAKCIJA
Se karakterizira so prodolèna blaga depresivna reakcija

koja trae najmnogu do 6 meseci.
ME[OVITA ANKSIOZNO-DEPRESIVNA REAKCIJA
Me{ana anksiozno-depresivna reakcija koja ne dostignuva

ja~ina za da bide klasificirana kako afektivno rastrojstvo.
REAKCIJA SO PRETE@NO RASTROJSTVO

NA DRUGITE EMOCII
Rastrojstvoto se karakterizira so blago izrazena anksioznost,

depresivnost, zagriènost i lutina.
REAKCIJA SO PRETE@NO RASTROJSTVO

VO ODNESUVAWETO
Glavnite simptomi se vo rastrojstvata na obnoskite, kako

adolescentna reakcija na àlost so agresivnost ili antisocijalno
odnesuvawe.
Terapija na stresnite sostojbi
Vo terapijata na stresnite sostojbi se koristat

psihofarmakolo{ki i psihoterapiski metodi.
Od psihofarmakolo{kite sredstva naj~esto se koristat

anksiolitici od benzodijazepinskata grupa i anksiolitici so blagi
antidepresivni svojstva (alprazolam). Pri stresnite sostojbi so
depresivna fenomenologija se ordiniraat i antidepresivi od
grupata na tricikli~nite i naselektivnite serotoninski
antidepresivi.
Od psihoterapiskite metodi se koristat analiti~ki, povr{ni

i kognitivno - bihejvioralni metodi.
DISOCIJATIVNI (KONVERZIVNI) RASTROJSTVA
(Antoni Novotni)
Disocijativnite rastrojstva se grupa nevrotski rastrojstva

od psihogeno poteklo koi se karakteriziraat so nenadejna i minliva
izmenetost na normalnata integriranost na funkcijata na svesta,
identitetot i na motornoto odnesuvawe.
Spored MKB-10, zaedni~ka karakteristika na disocijativnite

(ili konverzivnite) rastrojstva e parcijalnata ili celosnata
zaguba na normalnata integracija me|u se}avawata na minatite
slu~uvawa, sopstveniot identitet i neposrednite senzacii, kako i
volevata kontrola vrz telesnite dvièwa. Postoi i zna~aen stepen
na svesna kontrola na se}avawata i na senzaciite koi se odbiraat
za neposrednoto vnimanie i za nesposrednata kontrola vrz odredeni
dvièwa. Ovaa sposobnost za svesna i selektivna kontrola varira
od den na den, pa i vo tekot na nekolku ~asa. Obi~no e te{ko da se
proceni obemot do koga nekoja zaguba na funkciite moè da bide
pod svesna i slobodna kontrola.
Vo starata psihijatriska terminologija rastrojstvoto be{e

poznato i pod terminite "konverzivna histerija", "konverzivna
reakcija", "histerija" i "histeri~na psihoza".
Epidemiologija
Spored mnogu epidemiolo{ki i klini~ki istraùvawa,

disocijativnite rastrojstva, poznati pod terminot histerija, bile
naj~esti mentalni rastrojstva i centralna preokupacija na
psihijatrite. Vpro~em, i Frojd svojata psihijatriska kariera ja
zapo~nuva kaj francuskiot psihijatar [arko koj celiot svoj
ìvoten vek go posvetil na prou~uvaweto i na lekuvaweto na
histerijata. Celi psihijatriski oddelenija i bolnici bile
okupirani so histeri~ni pacienti koi bile "paralizirani, gluvi,
slepi, pa|ale vo nesvest", a sepak ne bile zagrièni za sopstvenoto
fizi~ko zdravje ("La belle indiferance"). Denes situacijata e sosema
razli~na. Vo zemjite na razvieniot Sever ova zaboluvawe e mnogu

retko, a vo svoite motorni oblici i isklu~itelno, dodeka na Jug,
vo zemjite so nerazvieno stopanstvo i so primitivna kultura se
u{te e mnogu ~esto. I vo na{ava zemja rastrojstvoto i ponatamu e
~esto, no sepak poretko vo oblicite na motornite i na senzornite
rastrojstva.
Interesno e deka i pokraj op{tata soglasnost za ~estotata na

rastrojstvoto epidemiolo{kite istraùvawa za histerijata se
retki. Spored nekoi proceni, se smeta deka 2 % od ènskata
populacija go manifestira ova naru{uvawe. Ponovite istraùvawa
soop{tuvaat deka disocijativnite naru{uvawa se po~esti od ona
{to dosega se mislelo i deka nivnata zastapenost vo populacijata
se dviì od 5 do10 %.
Rastrojstvoto naj~esto (vo 50 % od slu~aite) se pojavuva me|u
15-25 godini, iako za prv pat moè da se javi vo srednite, pa i vo
zrelite godini (10 % od slu~aevite razvivaat simtomi po 45 godina).
Simptomite na histerija (krizi, krivewe, gr~evi, neobjasniva
groznica) moè da se manifestiraat i kaj desetgodi{ni deca i tie
obi~no ja preslikuvaat semejnata atmosfera i naj~esto ne se voved
vo tipi~nata histeri~na nevroza.
Disocijativnite (konverzivnite) rastrojstva po~esto se

zastapeni kaj ènskiot pol i kaj pomalku obrazovani, primitivni
individui. U{te Frojd zabeleùva deka na dvaeset zaboleni èni
doa|a eden ma`. Denes se smeta deka zastapenosta se dviì vo razmer
od 3: 1. Prvoto koleno na ènskite potomci deset pati e posklono
kon razvojot na ova zaboluvawe vo odnos na ènite vo op{tata
populacija.
Od predisponira~kite faktori koi vlijaat vrz

manifestacijata na rastrojstvoto se odbeleùva semejnata
predisponiranost, posebnata organizacija na karakterot
(histeri~en karakter, histrioni~na li~nost), minatite somatski
zaboluvawa koi pretstavuvaat prototip za razvoj na histeri~nite
simptomi, telesnite bolesti i prisustvoto na konverzivni
simptomi kaj drugi va`ni li~nosti od okolinata, ekstremniot
psihosocijalen stres (smrt na sakana li~nost) i dr.
Etiopatogeneza
Po svojata etiopatogeneza, disocijativnite rastrojstva imaat

psihogeno poteklo i tie vremenski se povrzani so psihotraumata.
Terminot "disocijativno-konverzivno" poteknuva od
psihodinamskata koncepcija koja disocijacijata ja poima kako
pojava na dezintegrativno funkcionirawe na psihata i na
konverzivnosta kako regresivno nevrotsko prestrukturirawe na
li~nosta, odnosno kako transformirawe na psiholo{koto vo
somatski simptomi.
Psihodinamski teorii
Prvite idei za prirodata na disocijativnite (konverzivni)

rastrojstva poteknuvaat od francuskiot psiholog @ane (1894 - 1907)
koj prv go voveduva terminot disocijacija. Spored nego,
disocijativnite rastrojstva nastanuvaat poradi stesnuvawe na
poleto na svesta i tendencijata kon osloboduvawe na ideite i
funkciite koi ja konstituiraat li~nosta. Disociranite idei i
funkcii, iako pove}e ne i se dostapni na svesta, prodolùvaat da
bidat aktivni i avtonomno da funkcioniraat, sozdavajki simptomi
koi vo svesta na individuata se povtoruvaat kako ne{to
misteriozno, nastanato bez voleva kontrola.
Frojd vo sorabotka so Broer go prefrla teì{teto od

organsko na psihi~ko i gi postavuva temelite na teorijata na
konverzijata. Pod ovoj poim toj podrazbiral potisnuvawe na
neprifatlivite afekti vo potsvesniot del na psihata. Koga
nivnoto prirodno praznewe e onevozmoèno, ekscitacijata koja
proizleguva od afektivnata ideja preminuva (konvertira) vo
somatski simptom.
Spored psihoanaliti~kite sfa}awa, konverzivnite simptomi

bi bile simboli~no re{avawe na nesvesniot psiholo{ki
konflikt, koi imaat cel da ja namalat anksioznosta i da go zadràt
konfliktot nadvor od svesniot del na li~nosta ("primarna
dobivka"). Liceto moè da izvle~e i "sekundarna dobivka" od
konverzivnite simptomi ako poradi "somatskata bolest" ne odi na
rabota (boleduvawe), po{teden e od te{ki fizi~ki ili umstveni
raboti, soàluvan e od semejstvoto i od okolinata, moè da dobie
finansiska ili drug vid poddr{ka i sl.... Za razlika od

simulacijata, kaj konverzivnoto rastrojstvo se raboti za potsvesni
mehanizmi, pa i sekundarnata dobitvka nema svesni nameri.
Denes se smeta deka najgolem del od disocijativnite

rastrojstva se posledica od vlijanietona hroni~nite i na akutnite
stres traumi. Spored ovie teorii, disocijacijata se javuva kako
odbrana od stresogenata trauma.
Bihejvioralni teorii
Spored bihejvioralnite teorii, konverzivnite simptomi

nastapuvaat kako reakcija na intenziven stres i tie nemaat za cel
prisposobuvawe na situacijata, tuku pretstavuvaat nau~eni obrasci
na odnesuvawe koi imaat uloga da gi namalat napnatosta i stravot.
Manifestacijata na telesnite simptomi se objasnuva niz
psiholo{kite mehanizmi i potisnuvaweto.
Socijalni i komunikaciski teorii
Vo pogled na histerijata Frojd bil mnogu avangarden i kaj nego

moàt da se zabeleàt znaci na idnite socijalno - komunikaciski
teorii. Toj smetal deka sekoja individua ne treba da bide
nabquduvana kako pacient tuku kako li~nost koja{to pra}a signali
na opasnost izrazeni preku simptomi. Sledbenicite na Frojd,
Hornaj, Saliven, Erikson zna~ajno pridonesle za objasnuvawe na
zna~eweto na socijalnata sredina na odnesuvaweto. Taka
socijalnite faktori dobile ogromno zna~ewe za nastanuvawe na
histerijata i za nejzino razbirawe. Histerijata bila sfatena kako
naru{uvawe koe se javuva vo socijalniot kontekst. Telesnite
simptomi i voop{to telesnite manifestacii, govorot na teloto,
imaat op{t izvor-telesnite senzacii. Vsu{nost, simptomite na
konverzijata se neizre~eni poraki koi imaat vrednost na socijalno
- komunikativni faktori: "Griì se za mene, so mene ne{to ne e vo
red". Edipoviot konflikt, kako i oralnata zavisnost se najzna~ajni
dinamski faktori koi ja objasnuvaat prirodata na ovie zaboluvawa.
Biolo{ki teorii
Misleweto deka histerijata e biolo{ko rastrojstvo provejuva

u{te od vremeto na Hipokrat. Kre~mer e prviot nevropsihijatar
koj nasproti dinamskoto tolkuvawe na histerijata tvrdel deka taa
e hereditarno i biolo{ko rastrojstvo. Spored nego, histeri~nite
simptomi se obrasci na odbrana koi se svojstveni na strukturata i
na funkcijata na CNS vo procesot na preìvuvawe.
Karl Jaspers imal sli~no mislewe, naglasuvajki deka "toa"

{to se narekuva histeri~en mehanizam postoi kaj site lu|e vo
odreden stepen. Kaj nekoj lu|e e porazvieno i dominira so
odnesuvaweto i so ìvotot na individuite, dodeka kaj drugi se
pojavuva samo koga boleduvaat od organska bolest ili koga se nao|aat
vo sostojba na prinuda.
Geneti~kata teorija e prodolènie na sfa}awata za

hereditarnata i za biolo{kata osnova na histerijata.
Istraùvawata ne pokaàle postoewe na predisponira~ki faktori
za nejzino nastanuvawe, no ukaàle na drugi va`ni faktori, kako
na primer, deka pove}e od polovina zaboleni od histerija umrele
od razli~ni zaboluvawa na CNS, {to pak dovelo do zaklu~ok deka
histeri~nite simptomi se rezultat na organsko zaboluvawe na
mozokot.
Semejnite studii pokaàle deka disocijativnite rastrojstva

familijarno se grupiraat. Utvrdeno e deka 20% od ènskite
rodnini po prvo koleno imaat isto naru{uvawe, {to e deset pati
pove}e od zastapenosta kaj op{tata populacija. Istite studii
ukaùvaat i na povrzanosta me|u disocijativnoto (konverzivno)
rastrojstvo i rastrojstvoto na li~nosta.
Klini~ka slika
Klini~kata slika na disocijativnite (konverzivni)

rastrojstva e kompleksna i polisimptomatska i se sostoi od
rastrojstva na svesta, mnogubrojni telesni simptomi i od
specifi~ni oblici na odnesuvawe zad koi naj~esto stoi specifi~na
organizacija ili rastrojstvo na li~nosta (histeri~na li~nost).
Simptomite se manifestiraat dramati~no, postojano se
povtoruvaat vo razli~ni kombinacii i ne moàt da se objasnat so

organski pri~initeli i pokraj toa {to gi imitiraat site poznati
medicinski, a osobeno nevrolo{ki zaboluvawa.
Konverzivnite simptomi po~nuvaat da se razvivaat tivko,

poretko dramati~no, i imaat tendencija da traat dolgo vreme.
Sprotivno od niv, disocijativnite simptomi po~nuvaat naglo i
isto taka naglo zavr{uvaat. Tipi~no e toa {to poedine~nite
konverzivni simptomi traat kratko vreme, no vra}aweto na
simptomite e mo{ne ~esto i toa vo tekot na edna godina.
Simptomite na paraliza, afonija i na amauroza imaat podobra
prognoza otkolku rastrojstvata pridruèni so tremor i so gr~evi.
Konverzivnite simptomi gi imaat karakteristikite na

deficit na motornata, volevata i na senzornata funkcija {to
upatuva na nekoe nevrolo{ko ili somatsko rastrojstvo
("psevdonevrolo{ko" i "psevdosomatsko" rastrojstvo). Naj~esto tie
ne se vo soglasnost so anatomskata i so fiziolo{kata funkcija na
organizmot.
Od motori~kite simptomi po~esti se: diskoordinacija,

vertigo, parezi ili paralizi, afonija, disfagija, retencija na
urinata, gr~evi;
Od senzornite simptomi po~esti se: gubewe na taktilniot uset

(anestezija), analgezija, diplopii, amauroza, surditas.
Spored Perley i Guze (1962), naj~esto zastapeni disocijativni i

konverzivni simptomi se: nervoza, vrtoglavica, glavobolka, bolki
vo ekstremitetite, zamaglenost pred o~ite, nesvestica, afonija,
fobii, anestezija, slepilo, konvulzii, paraliza, gluvost, povra}awe.
MKB-10
(a) Klini~ki karakteristiki {to se specificirani za poedine~ni

rastrojstva predvideni so podgrupite;
(b) Nepostoewe na dokazi za somatsko rastrojstvo koe bi moèlo
da gi objasni simptomite.
DSM-IV
A. Eden ili pove}e simptomi na deficit od slobodnata, motornata

ili od senzornata funkcija, {to upatuva na nevrolo{ka ili na druga
op{ta zdravstvena sostojba.
B. Se procenuva deka psiholo{kite pri~ini se etiopato-genetski
faktor na ovie deficiti bidej}i nim im prethodat konflikti ili
stresori.
C. Simptomite ne se namerno (svesno) predizvikani.
D. I pokraj vnimatelniot pregled, ne se nao|aat pri~ini vo
op{tata zdravstvena sostojba ili pak od neposrednoto vlijanie na
psihoaktivnite supstancii ili pak od nekoe kulturolo{ko prifatlivo
objasnuvawe.
E. Simptomite predizvikuvaat zna~ajni pre~ki vo socijalnite i
vo profesionalnite aktivnosti.
F. Simptomite ili deficitot ne e ograni~en na bolka ili
seksualni pre~ki, ne se javuva za vreme na somatizacija i ne moè da
se objasni so drugo du{evno rastrojstvo.
Tipovi:
So motori~ki simptomi ili deficit
So senzori~ki simptomi ili deficit
So napadi na gr~evi ili konvulzii So me{ana klini~ka slika
Kako {to moè da se vidi, starite klasifikacii za ovie

rastrojstva naj~esto go koristele terminot histerija, koj ve}e otide
vo istorijata na psihijatrijata
1. Objektivni somatski rastrojstva

2. Psihijatriski rastrojstva
Tek i prognoza
1. Vo pove}eto slu~ai konverzivnite rastrojstva se

tranzitorni, osobeno po psihijatriskata intervencija;
2. Kaj odreden broj pacienti rastrojstvoto ima tendencija kon
recidivnost, osobeno na novi stres situacii ili pak odi vo
hroni~nost.
Klasifikacija
Histerijata nikoga{ ne moèla da se smesti vo odreden

entitet poradi polisimptomatskata klini~ka ekspresija, taka {to
vo tekot na istorijata e klasificirana na razli~ini na~ini. @ane
i Frojd gi klasificirale vo dve grupi: konverzivni i disocijativni
rastrojstva koi pravat edinstvena celina.
Denes disocijativnoto (konverzivno) rastrojstvo se
klasificira spored dijagnosti~kite kriteriumi na MKB-10 i na
DSM-IV. Vo MKB - 10 disocijativnite (konverzivni) rastrojstva se
klasificirani vo ramkite na posebna grupa nevrotski rastrojstva,
dodeka vo DSM-IV se smesteni vo somatoformni i vo disocijativni
rastrojstva.
Spored MKB -10, rastrojstvata se klasificirani vo slednive

podgrupi:
1.. Disocijativna amnezija,

2. Disocijativna fuga,
3. Disocijativen stupor,
4. Sostojba na trans i sostojba na opsednatost,
5. Disocijativno rastrojstvo na dvièwata i na senzibili-
tetot (disocijativno rastrojstvo na motorikata, disocijativni
konvulzii, disocijativna anestezija i senzorna zaguba),
6. Me{ano disocijativno (konverzivno) rastrojstvo,
7. Drugi disocijativni (konverzivni) rastrojstva (Ganzer ov
sinrom, rastrojstvo na multipna li~nost, minlivi disocijativni
(konverzivni) rastrojstva vo detstvoto i adolescencijata).
Klacifikacija na disocijativnoto rastrojstvo spored DSM-

IV:
1. Disocijativna amnezija,
2. Disocijativna fuga,
3. Disocijativno rastrojstvo na identitetot,
4. Depersonalizira~ko rastrojstvo,
5. Disocijativni rastrojstava koi ne se specificirani na
drugo mesto,
6. Disocijativno rastrojstvo na identitetot,
7. Derealizacija koja ne e prosledena so depersonalizacija,
8. Disocijativno rastrojstvo kaj individui izloèni na prolo-

ngirana intenzivna persuazija ("perewe na mozok"),
9. Disocijativni sostojbi na trans,
10. Disocijativen stupor,
11. Ganserov sindrom.
DISOCIJATIVNA AMNEZIJA
Disocijativnata amnezija se karakterizira so gubewe na

pameteweto, obi~no za va`ni i skore{ni slu~ki, {to ne e
predizvikano od organski faktor niti pak od zamor ili od obi~na
zaboravenost. Amnezijata e centrirana okolu neprijatniot
psihotraumatski faktor koj li~nosta treba da go zaboravi preku
konverzivnite odbranbeni mehanizmi. Interesno e da se odbeleì
deka opsegot i kompletnosta na amnezijata moàt da variraat od
den na den, pa duri i vo tekot na psihijatriskoto opservirawe. Kako
i kaj drugite disocijativni rastrojstva pri~inata e psihogena
trauma vo oblik na sveì stresni situacii ili pak izrazeni
interpersonalni ili socijalni problemi.
Epidemiologija
Disocijativnata amnezija pretstavuva naj~esto disocijativno

rastrojstvo, osobeno vo uslovi na vojna i pri elementarni nepogodi.
Rastrojstvoto e po~esto vo adolescencijata i kaj ènskiot pol, no
i kaj mladi maì vo uslovi na vojna. Vo starost rastrojstvoto se
javuva isklu~itelno retko.
Klini~ka slika
Disocijativnoto gubewe na pameteweto obi~no po~nuva

nenadejno- po nekoj seriozen psihosocijalen stres (smrt, fizi~ka
povreda, vonbra~na vrska, subjektivno neprifatliva ìvotna
situacija - napu{tawe od strana na bra~en partner i sl. ). Centralna
psihopatolo{ka sodrìna e gubeweto na pameteweto koe e mnogu
karakteristi~en i specifi~en simptom. Kako pridru`ni simptomi
moàt da se javat i bescelno lutawe (koe retko trae podolgo od
eden do dva dena), zbunetost, patewe, razli~ni formi na odnesuvawe
i sl.
Klini~arite razlikuvaat ~etiri oblici na gubewe na

pameteweto: ograni~en, selektiven, op{t i postojan:
• Ograni~eniot oblik e naj~est. Individuata ne moè da se

seti na site slu~uvawa povrzani za odreden vremenski period,
naj~esto na prvite migovi koi prethodat na neprijatnite momenti;
• Selektivniot oblik se karakterizira so nemo`nost
individuata da se seti na nekoi, no ne i na site slu~uvawa koi se
slu~ile vo odreden vremenski period;
• Op{tiot oblik na gubewe na pameteweto e najredok.
Individuata zaborava se {to dotoga{ i se ima slu~eno vo nejziniot
ìvot i
• Postojano gubewe na pameteweto e ona kaj koe individuata
ne se se}ava od odreden moment vo nejziniot ìvot se do momentot
na ispra{uvaweto.
Za vreme na amnezijata liceto e zbuneto, dezorientirano i

zagrièno. Po vra}aweto na pameteweto, toa e svesno za
rastrojstvoto koe postoelo. Obi~no amnezijata prestanuva naglo,
zakrepnuvaweto e kompletno i bez komplikacii i mnogu retko se
povtoruva.
MKB-10
(a) Amnezija, parcijalna ili celosna, za sveì slu~uvawa koi se

od traumatska ili od stresna priroda; i
(b) Otsustvo na organski mozo~ni rastrojstva, intoksikacii ili
na ekcesiven zamor.
DSM-IV
A. Rastrojstvoto se karakterizira so edna ili so pove}e epizodi

na nesposobnost za se}avawe na nekoi va`ni podatoci, obi~no od
traumatska ili od stresna priroda, koi se pogolemi od onie koi moàt
da se objasnat so voobi~aena zaboravenost.
B. Rastrojstvoto ne se javuva isklu~itelno vo tekot na
isocijativnoto rastrojstvo na identitetot, disocijativnata fuga,
posttraumatskoto stresno rastrojstvo ili pri somatizacijata.
C. Simptomite predizvikuvaat zna~ajni pre~ki vo socijalnite,
profesionalnite i vo drugite aktivnosti.
Disocijativnoto gubewe na pameteweto bara vnimatelno

razgrani~uvawe od mnogu medicinski i psihijatriski rastrojstva
i bolesti, me|u koi od organskite rastrojstva na CNS (osobeno od
demenciite, mozo~nite inzulti, mozo~nite hematomi), vlijanieto
na nekoi psihoaktivni supstancii (osobeno hroni~niot
alkoholizam), postkomocionalnite i posttraumatskite sostojbi,
epilepti~ni teekvivalenti, svesnata simulacija i dr.
Tek i prognoza
Gubeweto na pameteweto zapo~nuva naglo i isto taka naglo

zavr{uva. Zakrepnuvaweto e celosno, a povtornoto javuvawe retko.
Vo nekoi slu~ai, osobeno ako postoi sekundarna dobivka,
rastrojstvoto moè da trae dolgo.
Terapija
Prva zada~a na terapevtot e da gi otstrani site

precipitira~ki i traumatski faktori.
Od psihofarmakolo{kite supstancii se prepora~uvaat

benzodijazepinite koi dadeni intravenozno moè da go povratat
pameteweto. Hipnozata moè da go relaksira pacientot i da gi
vrati vo se}avawe zaboravenite sodrìni. Koga pacientot }e se
dovede vo hipnoti~ka (somnolentna) sostojba, postoi mo`nost
psihi~kata inhibicija da se namali i amnesti~kiot materijal da
se vrati vo svesta.
Psihoanaliti~kiot tretman se naso~uva vo potraga po

zaboraveniot materijal.
DISOCIJATIVNA FUGA
Fugata gi ima site karakteristiki na disocijativnata amnezija

i pokraj prividnoto celishodno patuvawe od domot ili od
rabotnoto mesto za koe vreme subjektot si ja odrùva li~nata
higiena. Se karakterizira so nenadejno, neo~ekuvano lutawe,
oddale~uvawe od domot ili od voobi~aenite mesta na dnevnite

aktivnosti i so nesposobnost za se}avawe na nekoi delovi ili na
celokupnoto sopstveno minato. Vo nekoi slu~ai subjektot moè da
prezeme nov identitet, obi~no za nekolku dena. Patuvaweto
naj~esto e na nekoe mesto koe za subjektot ima posebno emotivno
zna~ewe. I pokraj toa {to postoi amnezija za vreme na fugata,
subjektivnoto odnesuvawe vo toj period moè da izgleda sosema
normalno za posmatra~ite.
Epidemiologija
Zaboluvaweto se javuva mnogu retko vo normalni uslovi, pa

zatoa nema podatoci za zastapenosta na rastrojstvoto, niti za
distribucija po pol i vozrast. Po~esto se pojavuva za vreme na vojna
ili pri elementarni nepogodi.
Klini~ka slika
Klini~kata slika ja karakterizira o{tetuvawe na svesta,

zbunetost i dezorientacija, kako i postoewe na specifi~en impuls
za lutawe koj nastanuva po dejstvoto na nekoj provokativen faktor,
kako na pr. upotreba na golemi koli~estva alkohol, seriozen
psihosocijalen stres, postoewe na drugi medicinski zaboluvawa.
Klini~kata slika e mnogu pokompleksna koga individuata

prezema nov identitet za vreme na rastrojstvoto. Moè da se slu~i
dotoga{ mirna i povle~ena taa da stane mnogu pootvorena i
pokomunikativna, da go smeni svoeto ime i mestoto na ìveewe i
da se vklu~i vo novi socijalni aktivnosti bez znaci na psihi~ko
rastrojstvo. No naj~esto taa e pomalku integrirana vo socijalnata
sredina, socijalnite kontakti se minimalni ili duri se
izbegnuvaat, a ponekoga{ postojat i ispadi na bes naso~eni kon
odredeni individui od svoeto semejstvo ili od okolinata.
Rastrojstvoto prestanuva naglo i retko se povtoruva.

Komplikacii nema.
MKB-10
(a) Karakteristiki na disocijativna amnezija;

(b) Prividno celishodno patuvawe nadvor od normalnite
sekojdnevni aktivnosti i celi;
(v) Odrùvawe na li~nata higiena za vreme na fugata (ishrana,

~istota) i na obi~nite socijalni komunikacii (kako kupuvawe bilet
za patuvawe, razgovor so nepoznati, nara~uvawe hrana i dr. ).
DSM-IV
A. Nenadejno i neo~ekuvano lutawe od domot ili od voobi~aeno-

to mesto kade {toraboti so nesposobnost za se}avawe na sopstvenoto
minato.
B. Zbrkanost okolu sopstveniot identitet ili prezemawe nov
identitet (delumno ili celosno).
C. Rastrojstvoto ne se javuva za vreme na disocijativnoto
rastrojstvo na identitetot poradi vlijanieto na psihoaktivnite
supstancii ili poradi op{tata zdravstvena sostojba.
D. Simptomite predizvikuvaat zna~ajni pre~ki vo socijalnite,
Vo razgrani~uvawe na disocijativnata fuga od drugite

psihogeni i organski rastrojstva mora da se vodi smetka za mnogu
psihopatolo{ki sostojbi. Organskite psihi~ki rastrojstva
vklu~uvaat pre~ki vo pameteweto poizrazeni za ponovi otkolku za
postari slu~ki. Se}avaweto retko se obnovuva vo celost.
Postiktalnata fuga koja obi~no se gleda kaj psihomotornata

epilepsija glavno e jasna poradi postoeweto na istorija za
epilepsija i poradi nedostigot na stresni slu~uvawa.
Simulacijata i ovde e najgolema te{kotija vo

diferencijalnoto dijagnosticirawe. Se prepora~uva koristewe na
hipnoza i narkoanaliza so barbiturati, iako postojat individui
koi i toga{ simuliraat.
Tek na bolesta
Rastrojstvoto obi~no trae kratko vreme, nekolku ~asa ili

denovi, a poretko nekolku meseci, pri toa vklu~uvaj}i patuvawa od
nekolku iljadi kilometri od mestoto na ìveewe. Rastrojstvoto
naglo se prekinuva i subjektot se vra}a vo normalnite relacii bez

nikakvi posledici.
DISOCIJATIVEN STUPOR
Disocijativniot stupor se definira kako sekoj stupor koj odi

pod klini~ka slika na namaluvawe ili na gubewe na
psihomotilitetot, no vo negovoto nastanuvawe ne u~estvuva
organski faktor. Kako i kaj drugite disocijativni rastrojstva,
postoi podatok za psiholo{ki faktor vo oblik na sveì stresni
doìvuvawa i izrazeni socijalni ili interpersonalni problemi.
Klini~ka slika
Klini~ki se manifestira so silno namaluvawe ili so otsustvo

na volevi dvièwa i so normalno reagirawe na nadvore{nite
stimuli: svetlost, dopir, zvuk. Idividuata glavno leì bez dvièwa
vo podolgi vremenski intervali. Govorot i spontanite i
celishodni dvièwa se skoro ili celosno otsutni. Iako moè da
postoi odreden stepen na o{tetuvawe na svesta, muskulniot tonus,
polo`bata, di{eweto, a ponekoga{ i otvoraweto na o~ite i
koordiniranite dvièwa na o~ite se takvi {to e jasno deka
pacientot ne e nitu vo son nitu vo nesvest.
MKB-10
(a) Postoewe na stupor;

(b) Otsustvo na somatski ili nadrugi psihijatriski rastrojstva
koi bi moèle da go objasnat stuporot;
(v) Podatok za sveì stresni slu~ki ili zatekovni problemi.
Disocijativniot stupor mora da se razlikuva od katatoniot i

od depresivniot.
Kaj katatoniot stupor prethodat simptomi ili odnesuvawe koi

ukaùvaat na {izofrenija, dodeka depresivniot stupor se razviva
pobavno i postojat amnesti~ki podatoci za depresivno rastrojstvo.
SOSTOJBA NA TRANS I OPSEDNUVAWE
Sostojbite na trans i opsednuvawe se karakterziraat so

privremeno gubewena li~niot identitet pri polna svesnost kon
okolinata. Ponekoga{ vnimanieto i svesnosta moè da bidat
ograni~eni ili koncentrirani kon eden ili kon dva aspekta na
okolinata i toa da bide prosledeno so nekoi ograni~eni dvièwa
na teloto i na ekstremitetite. Vo nekoi slu~ai li~nosta izgleda
kako da e opsednata od druga li~nost, od gospod, duh ili od drugi
natprirodni sili. Vnimanieto i svesnosta moàt da bidat
ograni~eni i koncentrirani na eden ili na dva aspekta od
neposrednata okolina i postoi ograni~ena, no povtoruva~kia niza
na dvièwa, polo`bi i naiskazi.
Vo rastrojstvoto se vklu~eni samo sostojbite na trans koi

nastanuvaat nesvesno i se slu~uvaat nadvor od religiozni i od drugi
kulturno prifatlivi situacii.
Epidemiologija
Vo raspolo`livata literatura ne moàt da se najdat

epidemiolo{ki podatoci za rasprostranetosta na ova zaboluvawe,
no postoi uveruvawe deka toa e mnogu retko. Nekoi antropolozi i
etnolozi sostojbata na trans duri ne ja ni stavaat vo patolo{ki
sostojbi.
Etiologija
Nastanuvaweto na rastrojstvoto se objanuva so strukturata na

li~nosta na zaboleniot i so negovoto veruvawe deka e opsednat so
natprirodno su{testvo koe bukvalno upravuva so nego.
Psihoanaliti~arite mislat deka transot i sostojbata na

opsednatost, iako na izgled banalni i bezna~ajni, vsu{nost se
nesvesni simboli~ki dejstva so nepoznato zna~ewe i imaat
odbranbena i za{titna uloga od nekoi isku{enija. Frojd (1909)

mislel deka " ispolnuvaweto na nagonot koj na ~ovekot mu e skraten
e otstapeno na bogovite, onie koi ja opsednuvaat individuata, a na
koi im e dozvoleno bez kazna da go pravat ona {to na smrtnicite
im e zabraneto". I Jung imal interesno tolkuvawe za ovie zagado~ni
fenomeni. Mislel deka transot i sostojbata na opsednatost e
arhetip, produkt na kolektivnoto nesvesno koe kako ve~no
bogatstvo e nasleduvano iljadnici godini so razvojot na ~ovekot.
Klini~ka slika
Klini~kata slika na ova retko disocijativno rastrojstvo se

sostoi od specifi~ni simptomi i formi na odnesuvawe. Naj~esti
i karakteristi~ni simptomi se: razli~ni formi na o{tetuvawe
na svesta, pa|awe na zemja, nesvestica, gr~evi, iskokorenost na
o~ite, ~uvstvo na trpki po teloto, odzemenost na edniot ili na
drugiot ekstremitet, naru{uvawe na termi~kata homeostaza,
studeni ili topli ekstremiteti {to ne soodvetstvuvaat so
nadvore{nata temperatura, neosetlivost na bolka, tresewe na
celoto telo, vko~anet pogled, pla~ewe, dlaboki vozdi{ki i lipawe,
~uvstvo na voshit. Liceto ostava vpe~atok kako da e celosno
angaìrano vo svojot trans, deka ima drug identitet i zatoa ne moè
spontano da se vrati vo svojata avtohtona sostojba.
Formata na odnesuvawe vo transot simbolizira kulturni

obrasci. Vo sostojba na trans i opsednatost individuata moè da
odi po àr, a da ne se izgori, da bode delovi od svoeto telo bez da
pote~e krv, da im prkosi na razli~ni opasnosti bez ni malku strav
(da zema otrovni zmii vo raka), da lekuvabolni, da ja gleda idninata,
da zboruva na nerazbirlivi jazici, da ispu{ta ne~ove~ki krici,
nekontrolirano da pee i da igra, da manifestira ogromna sila i
izdr`livost, da se onesvestuva ili pak da umira. Postoi celosno
gubewe na pameteweto za vreme na transot.
DSM IV razrabotuva istraùva~ki kriteriumi za

disocijativno rastrojstvo so trans koe vo nejzinata klasifikacija
se grupira vo disocijativno nespecifizirano rastrojstvo:
A. Ili (1) ili (2)

(1) trans, t. e. privremena zna~itelna promena na sostojbata na
svesta ili gubewena voobi~aeno ~uvstvo za li~niot identitet, bez
zamena so nekoj alternativen identitet, povrzano najmalku so eden od
slednive 2 simptoma:
(a) stesnuvawe na svesta za neposrednata okolina ili neobi~no
tesno i selektivno fokusirawe na okolnite podraài;
(b) stereotipno odnesuvawe ili dvièwe koe se doìvuva kako
da e nadvor od kontrolata;
(2) opsesiven trans, t. e. ednokratna ili epizodi~na promena na
sostojbata na svesta karakteristi~na po zamenata na voobi~aenoto
~uvstvo na li~niot identitet so nov identitet. Mu se pripi{uva kako
vlijanie na duhot, mo}ta, gospod ili na drugo lice i se objasnuva kako
edno od slednive:
(a) stereotipno ili kulturolo{ko odredeno odnesuvawe ili
dvièwe koi se doìvuvaat kako da se kontrolirani od drugi
su{testva.
(b) Celosno ili delumna amnezija za slu~uvaweto.
B. Trans ili opsesivna sostojba na trans koja ne e prifatena kako

normalen del na kolektivni kulturolo{ki ili verski obi~ai.
C. Trans ili opsesivna sostojba na trans koja predizvikuva

klini~ki zna~ajni pre~ki i o{tetuvawa vo podra~jeto na op{testvoto,
profesionalnoto i drugoto funkcionirawe.
D. Transot ili opsesivnata sostojba na trans ne se pojavuva

isklu~itelno vo tekot na psihoti~noto rastrojstvo.
Diferencijalna dijagnoza:
Vo ramkite na ova rastrojstvo ne se vklu~eni transot kaj

{izofrenijata, akutnite psihozi so halucinacii ili so
naludni~avi idei, a ne e vklu~en ni transot kaj pove}ekratnata
li~nost. Istoto se odnesuva za sostojbite na trans i opsednatost
kaj somatskite zaboluvawa kako {to se temporalnata epilepsija,
povredata na glavata ili intoksikacija so psihoaktivni supstancii.
DISOCIJATIVNI RASTROJSTVA NA DVI@EWATA I

SENZIBILITETOT
Rastrojstvoto se sostoi od gubewe ili od promena vo

funkcioniraweto na dvièwata ili senzibilitetot {to li~i na
nekoe somatsko zaboluvawe. Rastrojstvata se takvi kako {to
zamisluva laikot deka treba da izgleda du{evna bolest i tie ne se
vo sklad so fiziolo{kite i so anatomskite principi na normalnite
i na bolesnite funkcionirawa. Kaj nekoi pacienti simptomite se
vo nekakva vrska so stresot, dodeka kaj drugi ne e najdena takva
povrzanost. I kaj ovoj oblik na disocijativno rastrojstvo ~est
simptom e "la belle indifference".
Klini~ka slika
Rastrojstvoto se karakterizira so motorni i so senzitivni

simptomi koi obi~no go prikaùvaat poimaweto na pacientot za
bolesta koe ~esto ne e vo sklad so fiziolo{kite i anataomskite
principi. Ova mu pomaga na pacientot da izbegne neprijaten
konflikt ili da izrazi zavisnos ili lutina na indirekten na~in.
Kaj nekoi pacienti simptomite se otkrivaat koga se vo tesna vrska
so psihilo{kiot stres, dodeka kaj nekoi ovaa alka nedostiga.
Obi~no kaj bolnite od ova rastrojstvo se nao|aat i
premorbidni abnormalnosti na li~nosta i na interpersonalnite
odnosi, a bliskite rodnini i prijateli moàt da boleduvaat od
fizi~ki bolesti so simptomi koi gi pokaùva pacientot.
Blagi i minlivi varieteti na ova rastrojstvo obi~no se

sre}avaat vo adolescencijata, glavno kaj devojki, a dolgotrajni
slu~ai kaj mladi i vozrasni individui.
Klini~ki formi
Vo ovaa grupa disocijativni rastrojstva se opi{uvaat:

disocijativnoto rastrojstvo na motorikata, disocijativnite
konvulzii i disocijativnata anestezija i senzornata zaguba.
1. Disocijativno rastrojstvo na motorikata
Toa e funkcionalno (psihogeno) rastrojstvo vo motorikata

na pacientot, naj~esto vo oblik na motorni parezi ili paralizi,
razni oblici na ataksija, apraksija, akinezija, afonija, dizartrija
i nadiskinezii. Vo postarata psihijatriska terminologija
nominirano e kako psihogena afonija i sihogena disfonija.
Funkcionalnite parezi ili paralizi se atipi~ni i

nesodejstvuvaat so anatomskite {emi na ~ovekot. Se sre}avaat i
razli~ni i promenlivi nivoa na nekoordiniranost (ataksii) na
ekstremitetite, osobeno na nozete, doveduvaj}i do bizarni dvièwa
i do nemo`nost za stoewe bez poddr{ka na druga individua (astazija
i abazija). Postoi sli~nost so site oblici na ataksija, apraksija,
akinezija, afonija, dizartija, diskinezija, paraliza. afonija i
disfonija.
Vo klini~kata praktika naj~esti se parezite, paralizite,

rastrojstvata vo koordinacijata, tikovite i profesionalniot gr~
na prstite ili na rakata.
• Parezite i paralizite moàt da se javat kako monoplegija,

hemiplegija i paraplegija. Zafatenite ekstremiteti se flakcidni.
Paralizite ne odgovaraat na anatomskata inervacija tuku ja
pretstavuvaat idejata na pacientot za {emata na negovoto telo. Pri
nevrolo{kiot pregled miotati~nite refleksi se zapazeni,
patolo{ki refleksi nema, a elektromiogravskiot naod e normalen.
Dokolku traat dolgo vreme, ovie paralizi, poradi neaktivnost,
moàt da imaat seriozni posledici vo vid na atrofii i ankiloza.
• Rastrojstvata vo koordinacijata se vo vid na astazija i
abazija.. Iako pacientot ima te{kotii pri stoeweto i pri odeweto,
retko pa|a, a koga pa|a, gi izbegnuva povredite.
• Eden od relativno ~estite motorni konverzivni simptomi
se tikovite koi naj~esto se dramatizacija na nekoe psihi~ko
iskustvo.
• Profesionalen gr~ na prstite ili na rakata e simptom na
disocijativno rastrojstvo na motorikata. Zaboleniot probuva da
izvede specifi~no dvièwe koe bara koordinacija na odredena
grupa muskuli, no doìvuva spazam i ne moè da go izvede.
Rastrojstvoto naj~esto se sretnuva kaj umetnici (pijanisti, ~elisti,

violinisti) i daktilografi i sl.
• Konverzivnata afazija, afonija i mutizam se relativno ~esti
rastrojstva na motorikata. Tie imaat svoe simboli~no zna~ewe i
obi~no nastanuvaat naglo.
• Rastrojstvoto vo govorot vo vid na pelte~ewe (dysarthria
syllabaris spastica) ~esto e od konverzivna priroda, pa taka, pokraj
logopedski potreben e psihoterapiski tretman.
• Vo motornite konverzivni manifestacii spa|aat i
kompleksnite formi na odnesuvawe ("disocijativna gluma"),
nerazbirlivi za pacientot i za okolinata, koi se pojavuvaat na
nesvesni emocionalni potrebi.
2. Disocijativni konvulzii
Disocijativnite konvulzii pretstavuvaat takvi rastrojstva

kade {to doa|a do pojava na napadi sli~ni na epilepsijata
(pseudoepilepsija), bizarni dvièwa (polo`ba "peta- teme"),
dramati~en i glasen govor, vikawe i pla~ewe koi moàt da traat
so ~asovi. Ovie rastrojstva ne se prosledeni so seriozna povreda,
urinirawe, defekacija, grizewe na jazikot i celosno gubewe na
svesta kako {to e slu~aj kaj epilepsijata.
Golemiot histeri~en napad ima tipi~en razvoj i zapo~nuva so

afektivni predznaci, zadu{uvawe, so senzorni izmami po koi se
pojavuvaat nekontrolirani dvièwa i konvulzii. Napadot e
prosleden so formi na klovnovsko krivewe (izvivawe na teloto vo
kruèn lak), strasni sostojbi (ekstaza, trans, pantomima,
uàsuvawe, lutewe) vo koi se iskaùva se ona {to zaboleniot go
doìvuva vo sostojba na polusvesnost, so silen emocionalen i
dramski naboj. Napadot trae pomalku od eden ~as, no moè da se
javuva vo serii i da se menuva so paralizi i sogr~evi.
3. Disocijativna anestezija i senzorna zaguba
Disocijativnata anestezija i senzornata zaguba se

karakteriziraat so rastrojstva vo senzibilitetot, naj~esto
povr{inskiot, poretko dlabokiot, vo vid na anestezija, analgezija
ili pak hiperestezija za bolka i za dopir na odredeni delovi na
teloto.
O{tetuvaweto na senzibilitetot moè da bide razli~en i so

~udna distribucija ~ii granici na zafatenite regii se ostri i ne
odgovaraat na anatomskite inervacioni podra~ja. Anesteziite
moè da bidat distribuirani na ednata polovina od teloto ili pak
da bidat raseani vo ostrov~iwa vo vid na rakavica ili ~izma. Moàt
da ja zafatat i sluzokoàta na grloto i (ili) vaginata i da se
menuvaat so hiperestezii.
Mnogu ~esto se javuva i bolka na razli~ni delovi od teloto

koja moè da bide izolirana ili da se menuva so motorni te{kotii.
Bolkata moè da bide fiksna ili da {eta od edno mesto na drugo,
privremena ili trajna. Nejzina glavna karakteristika e
onevozmoùvawe na site aktivnosti: glavobolkata ja spre~uva
intelektualnata rabota, karli~nite bolki se prepreka za seksualni
odnosi. Poradi prolongirani i nejasni bolki, osobeno vo stomakot,
moè da dojde do nepotrebni hirur{ki intervencii.
Ponekoga{ se zafateni i senzornite funkcii: ~uden miris i

vkus, gluvost, rastrojstvo na vidot (duplo gledawe, gubewe na
ostrinata na vidot, tunelski vid, fotofobija, minlivo ili trajno
slepilo). I pokraj ovie simptomi podvi`nosta kaj pacientite i
motornata sposobnost iznenaduva~ki dobro se podnesuvaat.
MKB-10 a) Ne smeat da postojat znaci za postoewe na fizi~ka

bolest i b) Za pravilen zaklu~ok za pri~inite na rastrojstvoto
potrebno e da se otkrijat psiholo{kite i socijalnite pri~ini i
personalnite odnosi.
DRUGI DISOCIJATIVNI RASTROJSTVA
Vo ovaa dijagnosti~ka grupa spa|aat: Ganzeroviot sindrom i

rastrojstvoto vo vid na multiplicirawe na li~nosta:
GANZEROV SINDROM
Ganzeroviot sindrom (ili Ganzerovata psevdodemencija) se

karakterizira so puerilno odnesuvawe, lesno pomatuvawe na svesta
(histeri~na samra~na sostojba) i so"pribli`ni odgovori" ili

"odgovor na strana" i se javuva vo uslovi na istra`na postapka (koja
vsu{nost e psihotraumatskiot faktor). Sindromot go opi{uva
germanskiot psihijatar S. Ganzer vo 1897 godina. Bolniot vo eden
moment po~nuva da se odnesuva kako "izvetrean" ~ovek, kako da ne
razbira {to se slu~uva so nego i okolu nego, ne odgovara to~no na
postavenite pra{awa ili pak dava pribli`no to~ni odgovori.
Mo`ni se i motorni i senzitivni histeri~ni simptomi, kako
motorna odzemenost, slepilo ili pak analgezija. Rastrojstvoto ima
ireverzibilen karakter i trae onolku kolku {to trae i sudsko-
istra`nata postapka.
RASTROJSTVO VO VID NA MULTIPLICIRAWE

NA LI^NOSTA
Multipliciraweto na li~nosta (ili "disocijativno

rastrojstvo na identitetot" spored DSM IV) se karakterizira so
postoewe na dve ili na pove}e razli~ni sostojbi na li~nosti ili
razli~ni identiteti kaj edna ista li~nost, a koi sekoj za sebe se
dominantni vo odredeno vreme i prostor. Se sre}ava pove}e kaj
ènskiot pol i kaj lica koi vo detstvoto bile dosta tormozeni i
kaznuvani od strana na roditelite. Rastrojstvoto trae relativno
podolgo vreme, no se slu~uva dobro da reagira na farmakolo{ka
(anksioliti~ka) i na analiti~ka psihoterapija.
DSM-IV
A. Prisutnost na dve ili napove}e zasebni identiteti ili

sostojbi na li~nosta (od koi sekoja ima sopstveni, relativno trajni,
obrasci na percipirawe, odnosi i razmisluvawa za okolinata i za
sebe).
B. Barem dva od tie identiteti ili sostojbi na li~nostite
naizmeni~no prezemaat nadzor vrz odnesuvaweto na li~nosta.
C. Nesposobnost za se}avawe na nekoi va`ni podatoci, a e
pogolemo od ona {to moè da se objasni so obi~na zaboravenost.
D. Rastrojstvoto ne nastanuva poradi neposredno vlijanie na
psihoaktivnite supstancii ili poradi op{ta zdravstvena sostojba.
Terapija na disocijativnite rastrojstva
Terapijata na disocijativnite rastrojstva zavisi od

dominantnosta na disocijativnata fenomenologija. Glavno se
ordiniraat sedativi i anksiolitici od grupata na
benzodijazepinite, a vo pote{ki slu~ai i trankvilizeri.
Farmakoterapijata se kombinira so povr{na sugestivna i so
dlabinska analiti~ka (grupna ili individualna) psihoterapija.
Relativno dobar uspeh se postignuva so hipnoza so amobarbital
(Amytal) za {to e potreben poseben trening na terapevtot.
SOMATOFORMNI RASTROJSTVA
(Georgi âdlovski)
Vo grupata na somatoformnite rastrojstva MKB-10 gi

klasificira site onie rastrojstva vo ~ija klini~ka slika
dominiraat somatski subjektivni tegobi bez postoewe na organsko
somatsko zaboluvawe. Bolniot e preokupiran so razni poplaki od
somatski karakter i so postojani barawa za medicinski ispituvawa
pri {tobi se potvrdila, odnosno bi se isklu~ila nivnata "bolest",
bidej}i ni po opse`nite objasnuvawa pacientite ne go prifa}aat
psiholo{kiot faktor kako etiolo{ka pri~ina za nivnite tegobi,
iako toj e vidliv za site. Ako istovremeno slu~ajno i objektivno
postoi nekoja somatska bolest, taa ne moè da gi objasni prirodata
na simptomite, fiziologijata na iscrpenosta i preokupiranosta
na bolniot so niv.
Spored fenomenologijata, vo ovaa grupa spa|aat:

1. Somatizaciono rastrojstvo,
2. Nediferencirano somatoformno rastrojstvo,
3. Hipohondri~no rastrojstvo,
4. Somatoformna avtonomna disfunkcija,
5. Perzistentno somatoformno bolno rastrojstvo.
SOMATIZACIONO RASTROJSTVO
Somatizacijata moè da se definira kako manifestacija na

psiholo{kiot stres vo somatski simptomi. Se javuva kako
pove}ekratno, rekurentno i za~esteno menuvawe na fizi~kite
simptomi koi obi~no se prisutni pove}e godini. Bolnite podolgo
vreme se ~esti pacienti po internisti~kite ambulanti i imaat
napraveno bezbroj paraklini~ki ispituvawa, koi se glavno vo
fiziolo{ki granici. Vo potraga po svojata "bolest, " tie minuvaat
denovi i meseci po ~ekalnicite i ambulantite bez da im zdodee
bolni~kata atmosfera i ~ekaweto. Naj~esto simptomite
poteknuvaat od:
1. gastrointestinalniot trakt (bolki vo stomakot, povra}awe,

gadewe, regurgitacii),
2. seksualnata sfera (namaluvawe na libidoto i na
potencijata, menstrualni tegobi, ekscesivni menstrualni
krvavewa).
3. nenormalni senzacii po koàta (jade`, àrewe, trpki). Tie
~esto se pridruèni so izvesna doza na deprimiranost i na
anksioznost.
4. psevdonevrolo{ki tesimptomi (disfonija, diplopii,
urinarna retencija)
Tekot na bolesta e hroni~en i promenliv i obi~no e pridruèn

so dolgotrajno rastrojstvo vo socijalnoto, interpersonalnoto i vo
semejnoto odnesuvawe. Rastrojstvoto po~esto se javuva kaj èni te i
obi~no po~nuva vo ranata sredna doba. Diferencijalnata dijagnoza
se grani~i so somatsko rastrojstvo, so anksiozno-depresivno
rastrojstvo, hipohondri~no rastrojstvo i so rastrojstva so
naludni~avosti.
Rastrojstvoto e poznato i pod terminite "pove}ekratno

somatsko rastrojstvo" i "sindrom na pove}ekratni àlbi"
Epidemiologija
Prevalencijata se dviì od 0, 2 do 2% kaj ènite i pomalku od

0, 2% kaj maìte.
MKB-10
(a) Vo poslednive dve godini postojat pove}ekratni i promenlivi

fizi~ki simptomi za koi nema adekvatno fizi~ko objasnuvawe;
(b) Uporno neprifa}awe na mislewa od pove}e lekari deka nema
fizi~ko objasnuvawe za simptomite;
(v) Izvesen stepen na naru{enost na socijalnoto i na semejnoto
funkcionirawe {to se objasnuva so prirodata na simptomite i so
odnesuvaweto spored niv.
DSM-IV
A. Anamneza za mnogubrojni telesni tegobi, so po~etok pred 30-

ta godina, koi se prisutni pove}e godini, barawe lekarska pomo{ i
zna~ajno o{tetuvawe na socijalnata, profesionalnata ili na druga
aktivnost.
B. Zadovoluvawe na slednive kriteriumi, so pojava na poedine~ni

simptomi vo koe bilo vreme vo tekot na rastrojstvoto:
(1) ~etiri bolni simptomi: anamnesti~ki podatoci za bolki koi
zafa}aat ~etiri razli~ni mesta ili funkcii (na pr. grb, zglobovi,
ekstremiteti, gradi, rektum, seksualen odnos, mokrewe)
(2) dva gastrointestinalni simptoma: anamneza najmalku za dva
gastrointestinalni simptoma (ma~nina, poduenost, povra}awe, proliv,
gadewe)
(3) eden seksualen simptom: najmalku eden seksualen ili
reproduktiven simptom, osven bolka (seksualna nezainteresiranost,
pre~ki vo erekcijata ili ejakulacijata, neredovni menstruacii,
zgolemeno menstrualno krvavewe, povra}awe vo tekot na bremenosta)
(4) eden psevdonevrolo{ki simptom: najmalku eden od slednive
simptomi koi ukaùvaat na nevrolo{ka bolest (konverzivni simptomi,
kako rastrojstvo na kordinacijata, paralizi, afonija, ote`nato
goltawe, retencija na urinata, gubewe na usetot).
C. (1) ili (2)

(1) po odredeni ispituvawa, nieden od kriteriumot B ne moè da
se objasni so fizi~ka bolest,
(2) ako postoi telesna bolest, tegobite koi gi ~uvstvuvaat
pacientite se preterani vo odnos na ona {to go pokaùvaat anamnezata,
telesnite ispituvawa ili laboratoriskite naodi.
D. Simptomite ne se namerno sozdadeni ili predizvikani (kako

kaj simulacijata).
A. Somatski rastrojstva
1. Hiperparatireoidizam,
2. Porfirija,
3. Multipla skleroza,
4. Sistemska lupus ertematoza,
5. Fibromialgija,
6. Endometrioza,
7. Miastenija gravis,
8. Ran stadium na malignost,
9. HIV- infekcija,
10. Hroni~en zamor sindrom.
B. Psihijatriski rastrojstva
1. [izofrenija so multipli somatski deluzii,

2. Pani~no rastrojstvo,
3. Depresija,
4. Generalizirana anksioznost.
NEDIFERENCIRANO SOMATOFORMNO RASTROJSTVO
Dijagnozata e rezervirana za edna klini~ka slika vo koja se

prisutni mnogubrojni promenlivi i perzistentni fizi~ki poplaki,
no po svojot kvantitet i kvalitet ne se kako kaj somatizacionoto
rastrojstvo i traat 6 meseci ili podolgo. Naj~esti simptomi se
hroni~en zamor, gubewe na apetitot, gastrointestinalni i
genitourinarni subjektivni tegobi.
Rastrojstvoto e poznato i pod terminot "nediferencirano

psihosomatsko rastrojstvo"
HIPOHONDRI^NO RASTROJSTVO
Toa e rastrojstvo vo koe bolniot e postojano preokupiran so

mo`nosta deka e zabolen od edno ili od pove}e seriozni i
progresivni somatski zaboluvawa. Se manifestira so postojani
somatski i subjektivni poplaki i site normalni senzacii na
organizmot gi tolkuva kako izraz (ili simptom) na negovata te{ka
bolest. Tekot na rastrojstvoto obi~no e promenliv i hroni~en.
Rastrojstvoto e poznato i pod terminite: "telesno dismorfi~no
rastrojstvo", "dismorfofobija" (Rastrojstvo na {emata na
sopstvenoto telo), "hipohondri~na nevroza", "hipohondrijaza",
"nozofobija", "dermatolo{ka hipohondrijaza", "hipohondrija na
ubavina" i dr.
Prviot opis na rastrojstvoto e od pred pove}e od sto godini
od italijanskiot psihijatar Enriko Morseli koj vaka go opi{uva
bolniot: "... dismorfofobi~arot e navistina mnogu nesre}en

poedinec koj{to vo negovite sekojdnevni slu~uvawa, vo
konverzaciite, dodeka ~ita, dodeka sedi na masa, vsu{nost nasekade
i vo koe bilo vreme vo denot, odedna{ stanuva preplaven od stravot
od nekoj moèn deformitet na sopstvenoto telo. Stravot moè da
dostigne mnogu bolen intenzitet, duri do panika i do depresija... "
Epidemiologija
Toa e relativno ~esto mentalno rastrojstvo koe se pojavuva

nasekade vo svetot i koe predizvikuva zna~itelen distres i
naru{uvawe vo funkcioniraweto.
Spored nekoi epidemiolo{ki studii, prevalencijata na

rastrojstvoto bi se dvièla od 0, 7% do 1, 1%, no sepak se smeta
deka toa e mnogu po~esto otkolku {to pokaùva statistikata
bidej}i, kako {to rekovme, dijagnozata ~esto se gre{i, bilo vo odnos
na {izofrenijata ili pak na grani~nite slu~ai. Spored nekoi
studii, rastrojstvoto se javuva pribli`no ednakvo vo odnos na
polot, dodeka pak drugi izvestuvaat za predominantnost kaj maìte
ili pak kaj ènite. Pove}eto pacienti nikoga{ ne bile vo brak i
relativno e visok procentot na nevrabotenost. Klini~kite
manifestacii na rastrojstvoto glavno se sli~ni kaj maìte i kaj
ènite.
Rastrojstvoto voobi~aeno zapo~nuva vo ranata adolescencija,

no moè da se pojavi i vo detstvoto.
Pove}eto pacienti so dismorfofobija imaat i drugi

komorbidni rastrojstva, kako {to se depresijata, zavisnosta od
psihoaktivni supstancii, socijalnata fobija, opsesivno-
kompulzivnite rastrojstva i rastrojstvata na li~nosta.
Klini~ka slika
Klini~kata slika na dismorfofobi~noto rastrojstvo e dosta

specifi~na, iako mnogu ~esto i ne se prepoznava vo ambulantski
uslovi. Pacientite, koi vo realnosta izgledaat sosema normalno i
ubavo, veruvaat deka izgledaat grdi ili deformirani, deka imaat
golem i grd nos ili koà koja e prepokriena so te{ki luzni, deka
imaat golemi i napadni u{i, o~i, vrat i sl. Kako rezultat na

nivnite griì za sopstveniot izgled, tie ~esto go prekratuvaat
svojot profesionalen i socijalen ìvot, prestanuvaat da odat
u~ili{te, na fakultet, na rabota, prestanuvaat da se druàt so
svoite prijateli, se osamuvaat vo svoite domovi, pa|aat vo depresija
i ~esto vr{at samoubistvo.
Griìte naj~esto se fokusirani na liceto ili na glavata, no

moàt da vklu~uvaat i koj bilo del od teloto. Preokupaciite so
nivniot izgled se te{ki, traat od 3 do 8 ~asa dnevno i tie naj~esto
ne moàt da im se sprotivstavat ili da gi kontroliraat. Tie ~esto
se asocirani so stravovi od otfrlawe i so ~uvstvo na niska
samodoverba, zasramenost, bezvrednost i neposakuvanost. Uvidot i
kriti~nosta se voobi~aeno siroma{ni i re~isi kaj polovinata od
pacientite ideite stanuvaat deluzivni (sigurni deka tie izgledaat
abnormalno i deka nivniot pogled na "defektot" e normalen).
Pove}eto pacienti imaat repetitivni, kompulzivni

odnesuvawa koi se naso~eni kon medicinski pregledi "za da se
korigira, podobri ili da se skrie defektot". Tie golem del od
vremeto go minuvaat vo proveruvawe vo ogledaloto, vo ekscesivno
{minkawe "za da se maskira defektot", vo kamuflaì so {apka,
obleka ili so {minka, vo ~esto menuvawe obleka, vo barawe potvrdi
od drugi deka izgledaat dobro i sl.
MKB-10:
(a) Postojano uveruvawe deka postojat edno ili pove}e seriozni

somatski zaboluvawa koi se krijat zad postojnite simptomi, pa duri i
popove}ekratnite ispituvawa koi ne na{le adekvatno fizi~ko
objasnuvawe;
(b) Postojano odbivawe na soveti ili razuveruvawa od pove}e
lekari deka zad subjektivnite simptomi ne se krie fizi~ka bolest.
DSM-IV
A. Preokupiranost so strav deka }e se razboli ili deka ve}e e

bolen od nekoja seriozna bolest. Misleweto go temeli vrz pogre{no
tolkuvawe na telesnite simptomi.
B. Preokupiranosta trae i pokraj pravilnite medicinski

ispituvawa i povtorenite negativni rezultati.
C. Veruvaweto od kriteriumot A nema naludni~av intenzitet i

ne e ograni~eno na opi{uvawe na sopstvenite griì za telesniot
izgled.
D. Preokupiranosta predizvikuva zna~ajni pre~ki vo

funkcionalnite, profesionalnite i vo drugite aktivnosti.
E. Rastrojstvoto trae najmalku 6 meseci.
F. Preokupiranosta ne moè da se objasni so generaliziranoto

anksiozno rastrojstvo, opsesivno-kompulzivnoto rastrojstvo,
pani~nite rastrojstva, golemata depresivna epizoda, somatoformnoto
rastrojstvo.
Da se odredi dali rastrojstvoto e so:

Slab uvid: ako subjektot vo pogolemiot del od vremeto nema
uvid vo preteranosta na sopstvenite griì i stravovi.
Terapija
Denes kako lek za izbor se serotonin riaptejk inhibitorite

(SSRI) , i toa vo relativno visoki dozi i najmalku dvanaeset nedeli
tretman. Osven psihofarmakolo{kite supstancii se prepora~uva
i psihosocijalen tretman, odnosno kognitivno-bihejvioralna
terapija koja se sostoi od izloùvawe i prevencija na odgovorot,
bihejvioralni eksperimenti i od kognitivno restruktuirawe.
SOMATOFORMNA DISFUNKCIJA NA VEGETATIVNIOT

NERVEN SISTEM
Rastrojstvo vo koe bolniot se àli na mnogu tegobi koi se

povrzani so funkcioniraweto na nevrovegetativniot sistem i toa
od kardiovaskularniot sistem ("srceva nevroza"), gastro-
intestinalniot trakt ("nevroza na èludnikot", singultus,
"nervozna dijarea"), respiratorniot sistem (psihogena
hiperventilacija) i urinarniot trakt (za~esteno mokrewe,
dizurija).
MKB-10
(a) Simptomi na iritacija na avtonomniot sistem, kako {to se
palpitacii, potewe, tremor, crvenilo, koi se neprijatni za subjektot;
(b) Dopolnitelni subjektivni simptomi koi pripa|aat na
specifi~en organ ili sistem;
(v) Preokupacija i stravovi poradi mo`nosta od seriozno (obi~no
nespecifizirano) rastrojstvo na navedenive organi ili sistemi koi
ne reagiraat na povtoreni objasnuvawa ili razuveruvawa od lekarite;
(d) Nepostoewe na zna~ajni rastrojstva na strukturata ili na
funkcijata na navedenive sistemi ili organi.
PERZISTENTNO SOMATOFORMNO
BOLNO RASTROJSTVO
Se karakterizira so poplaki na trajna, iscrpuva~ka i

intenzivna bolka koja ne moè da se objasni so paraklini~kite
ispituvawa. Se javuva po psiholo{ki konflikt ili po drugi semejni
ili profesionalni problemi.
Rastrojstvoto e poznato i pod terminot: "psihalgija",

"psihogena bolka", "somatoformno bolno rastrojstvo"
DRUGO SOMATOFORMNO RASTROJSTVO
Vo ovaa podgrupa se klasificiraat onie rastrojstva vo koi

somatskite tegobi ne poteknuvaat od vegetativniot nerven sistem
i ne se ograni~eni na odredeni sistemi ili na delovi od teloto.
Rastrojstvoto e poznato i pod terminite: "globus histerikus"
"psihogen tortikolis", "psihogen jade`", "psihogena dismenoreja"
i "~krtawe so zabi".
DRUGI NEVROTSKI RASTROJSTVA
(Georgi âdlovski)
Spored MKB-10, vo ovaa grupa se klasificirani slednite

rastrojstva:
1) Nevrastenija,
2) Sindrom na depersonalizacija-derealizacija i
3) Nespecifizirano nevrotsko rastrojstvo.
NEVRASTENIJA
Nevrastenijata e mo{ne ~esto nevroti~no rastrojstvo koe

se karakterizira so raznoobrazna nevroti~na fenomenologija, vo
koja obi~no dominiraat dva tipa simptomi: vo prviot dominira
~uvstvoto na psihi~ki zamor, namaluvawe na koncentracijata,
interesirawata, incijativite i èlbite, osobeno po nekoj mentalen
napor, dodeka vo vtoriot tip vo prv plan se telesnata i fizi~kata
slabost i zamor (i po minimalen fizi~ki napor) pridruèni so
muskulni bolki, nemo`nost za muskulna relaksacija i so
iritabilnost. I vo dvata tipa ~esti se mnogubrojni subjektivni
poplaki na somatski plan (vrtoglavica, glavobolki, naru{en son
son, dispepti~ni te{kotii i dr. ) i uporna nesonica koja u{te
pove}e gi prodlabo~uva simptomite. Rastrojstvoto prv go opi{uva
Bird (Bierd, 1870) po negovite psihijatriski iskustvata so
mnogubrojnite iselenici vo Amerika koi vo vremeto na nivnata
adaptacija vo novite ekonomski, socijalni i politi~ki uslovi
stradale od dolgotraen psihi~ki i fizi~ki zamor bez da boleduvaat
od nekoe somatsko zaboluvawe koe moè da gi objasni simptomite.
Nevrasteni~niot sindrom se sre}ava i kaj drugi nozolo{ki

edinici, kako {to se afektivnite rastrojstva (depresijata) i nekoi
oblici na demencijata (osobeno arterioskleroti~nata). Za
postavuvawe na dijagnozata potrebno e da se isklu~i kakvo bilo
somatsko ili mentalno rastrojstvo.
MKB-10
(a) Perzistentni i iscrpuva~ki àlbi na pacientite za zgolemen

zamor pomentalen napor ili perzistentni i iscrpuva~ki àlbi za
telesna slabost i zamor po minimalen napor;
(b) Postoewe najmalku na dva od slednive simptomi:
-~uvstvo na muskulni bolki,
-vrtoglavica,
-tenzioni glavobolki,
-rastrojstvo na spieweto,
-nemo`nost za relaksacija,
-iritabilnost,
-dispepsija.
(v) Vegetativnite ili depresivnite simptomi ne se dovolno
postojani i silni za da ispolnat kriteriumite za nekoi specifi~ni
rastrojstva vo ovaa oblast.
SINDROM NA DEPERSONALIZACIJA-DEREALIZACIJA
Toa e retko rastrojstvo vo koe se doìvuvaat odredeni

depersonalizacioni i derealizacioni fenomeni, kako {to e
~uvstvoto deka negovata mentalna aktivnost, negovoto telo ili
okolinata se izmeneti vo svojot kvalitet, pa taka tie stanale
nerealni, dale~ni i avtomatizirani. Taka, bolniot po~nuva da
misli deka negovoto odnesuvawe ne e negovo, deka negovite dvièwa
se tu|i, deka teloto mu e bezìvotno i sli~no. Kaj nego postoi jasen
senzorium i otsustvo na konfuzno-delirantni fenomeni.
Doìvuvaweto samo na ovie fenomeni e mnogu retko, no zatoa pak
moè da se sretne kaj drugi mentalni rastrojstva vo ramkite na
depresivnata bolest, fobiite ili opsesivno-kompulzivnite
rastrojstva.
MKB-10
(a) Simptomi na depersonalizacija, odnosno subjektot ~uvstvuva

deka negovite ~uvstva i (ili) iskustva se odvoeni, tu|i, izgubeni;
(b) Simptomi na derealizacija, odnosno objektite, lu|eto i (ili)

okolinataizgledaat nerealno, oddale~eno, ve{ta~ki, bezbojno,
bezìvotno;
(v) Subjektot prifa}a deka se {to se slu~uva e spontana promena,
deka ne enametnata od nadvore{ni sili ili od drugi lu|e;
(g) Nepomaten senzorium i otsustvo na konfuzni sostojbi ili
epilepsija.
Za kone~na dijagnoza potrebno e postoewe na simptomite od (a) i

od (b), plus (c) i (d).
DSM-IV
A. Trajni ili povtoreni doìvuvawa na ~uvstvata na odvoenost

ili na~uvstvata kako da e nadvore{en posmatra~ na sopstvenite
du{evni zbidnuvawa ili na sopstvenoto telo (na pr. ~uvstvo kako da e
vo son).
B. Vo tekot na depersonalizacijata sposobnosta da se proveri
realnosta e za~uvana.
C. Depersonalizacijata predizvikuva klini~ki zna~ajni
rastrojstva vo socijalnite, profesionalnite i vodrugite aktivnosti.
D. Doìvuvawata na depersonalizacijata ne se slu~uvaat
isklu~itelno vo tekot na nekoe drugo du{evno rastrojstvo, vlijanieto
na psihoaktivnite supstancii ili pak na op{tata zdravstvena sostojba.
NESPECIFIZIRANO NEVROTSKO RASTROJSTVO
Vo ovaa grupa MKB-10 vklu~uva nekoi me{oviti rastrojstva

na obnoskite, emociite ili naveruvawata koi se so nejasna
etiopatogeneza i soproblemati~en nozolo{ki status, a koi se dosta
zastapeni vo poedine~ni kulturi. Me|u niv relativno po~esti se:
Dhat- sindromot (preterana zagriènost od mo`nosta deka
isfrluvaweto na spermata vlijae vrz telesnoto slabeewe), Koro-
sindromot (strav deka penisot }e se povle~e vo stomakot i }e
predizvika smrt) i Latah-sindromot (avtomatizirano ili
imitativno povtoruvawe na odnesuvaweto). Vo ovaa grupa se
vklu~uvaat i okupacionata nevroza (grafospazmot), psihastenijata,
psihasteni~nata nevroza i psihogenata sinkopa.
OP[TI PRINCIPI VO TERAPIJATA NA NEVROTSKITE

RASTROJSTVA
(Georgi âdlovski, Antoni Novotni)
Vo op{tite principi vo terapijata na nevrotskite i na

somatoformnite rastrojstva oglavno se kombiniraat
farmakolo{ki supstancii i psihoterapija:
1. Psihofarmakologija
Psihofarmakoterapijata gi reducira anksioznosta, stravot,

hostilnosta, agitiranosta i mislovnata preokupacija. Naj~esto se
upotrebuvaat anksiolitici od benzodijazepinskata grupa, a od
nebenzodijazepinite buspironot i alprazolamot. Anksioliticite
imaat brzi efekti i vo optimalni dozi ne predizvikuvaat nekoi
pogolemi pridru`ni toksi~ni sporedni efekti. Terapijata ne smee
da bide podolga od 6 meseci bidej}i postoi golema mo`nost za
sozdavawe psiholo{ka (pa i fizi~ka) zavisnost. Od
benzodijazepinite kaj nas vo po~esta upotreba se:
hlordijazepoksidot (Librium), Dijazepam ot (Diazepam, Apaurin, Valium),
medazepamot (Ansilan, Nobrium), bromazepamot (Lexilium, Lekotam,
Lexaurin), prazepamot (Demetrin), oksazepamot (Adumbran), lorazepamot
(Loram, Lorsilan, Tavor), dipotazium hlorazepatot (Tranex),
alprazolamot (Helex) i od nebenzodijazepinite buspironot (Buspiron).
Od hipnoticite se ordiniraat benzodijazepini so kratko i so

ultrakratko dejstvo, kako flunitrazepamot (Benzosan),
flurazepamot (Fluzepam), midazolamot (Dormicum), nitrazepamot
(Cerson, Mogadon) i nebenzodijazepinskite hipnotici koi ne
sozdavaat tolerancija i zavisnost i podobro se podnesuvaat, kako
zolpidemot (Sanval).
2. Psihoterapija
Psihoterapijata se smeta deka e lek za izbor kaj nevrotskite

rastrojstva. Osven povr{nata i suportivna psihoterapija koja moè
da ja izveduva sekoj terapevt, psihoanaliti~kata i psihodinamskata
psihoterapija treba da ja prakticira samo dobro educiran
psihoterapevt. Od psihoanaliti~kite metodi psihoterapevtot

moè da gi koristi individualnata psihoanaliti~ka psihoterapija,
kratkata dinami~ka psihoterapija, grupnata analiti~ka
psihoterapija i analiti~kata psihodrama. Od povr{inskite
psihoterapiski metodi terapevtot moè da gi koristi: sugestivnata
terapija, persuazijata, larviranata sugestivna psihoterapija,
suportivnata psihoterapija, hipnozata i avtogeniot trenig.
Osven psihoanaliti~kata psihoterapija, denes mnogu se

prakticiraat i kognitivno - bihejvioralnata terapija, Ge{tald
terapijata, terapijata na realnost, transakcionata analiza i
logoterapijata.
SUDSKO PSIHIJATRISKI ASPEKTI NA NEVROZITE
(Antoni Novotni)
Sudsko-psihijatriskoto zna~ewe na nevrozite vo krivi~nata

postapka e relativno malo bidej}i tie ne se inkorporirani vo
biolo{kite sostojbi na ~l. 12 od KZ na RM koj gi predviduva
trajnata ili privremenata du{evna bolest, privremenata du{evna
rastroenost ili zaostanatiot du{even razvoj. Toa zna~i deka
generalno nevroti~arite za vreme na vr{eweto na krivi~nite dela
bile sposobni da go sfatat zna~eweto na deloto i bile sposobni da
upravuvaat so svoite postapki (kognitivna i konitivna sposobnost),
odnosno bile presmetlivi za storenite dela.
Vo krivi~no-pravnata postapka nevroti~arite se sre}avaat

vo mal procent, a me|u niv po~esto se onie so disocijativni i so
konverzivni rastrojstva, i toa ili kako obvineti ili kako svedoci.
Vo zavisnost od slu~ajot, ako toj e nepovolen za niv, tie moàt da
se branat so "nese}avawe" ili so"zbunetost". Za sekoj slu~aj,
osobeno ve{toto lice treba da oceni dali se raboti za amnezija
koja moè da bide disocijativna ili pak za obi~na disimulacija
ili laga. Od toa zavisi i ponatamo{nata ocena za presmetlivosta,
bidej}i i psihogenata amnezija sepak e amnezija, samo {to e
nastanata po pat na psiholo{ki mehanizmi. Zna~i, od sudsko-
psihijatriski aspekt treba da postoi nekoe razgrani~uvawe me|u
nevrotskite rastrojstva od tipot na anksioznite rastrojstva,
rastrojstva na prisposobuvaweto, akutnata reakcija na stres,

posttraumatskoto stresno rastrojstvo, od edna strana i
disocijativnite (ili konverzivni) rastrojstva (kako
disocijativnata amnezija, disocijativnata fuga i disocijativniot
stupor) od druga strana. Kaj vtorata grupa se raboti za delumna ili
za celosna zaguba na normalnata integracija me|u se}avaweto za
minatoto, svesnosta za identitetot i za neposrednata kontrola na
odnesuvaweto. Vakvite sostojbi obi~no se povrzani so teòk
traumatski nastan (ubistvo, siluvawe i sl. ), pakoga }e se procenuva
krivi~nata odgovornost "tempore cryminis", mo`no e i mislewe za
naru{ena presmetlivost. Toa }e se re{ava od slu~aj do slu~aj.
Osobeni te{kotii na sudot mu sozdavaat sostojbite na

histeri~nata amnezija (disocijativna amnezija) koja vo sudsko-
psihijatriskata praktika e neophodno da se razlikuva od amnezijata
pri~ineta od trauma na CNS, odnosno od amnezija pri~ineta od
infektivno, metaboli~no ili toksi~no o{tetuvawe na mozokot.
Neophodno e i razlikuvawe na histeri~nite sostojbi od sostojbite
na stesneta ili pomra~ena svest, kade {to isto taka moè da imame
nese}avawe za nastanite.
Opsesivno-kompulsivnoto rastrojstvo isto taka moè da bide

predmet na sudsko-psihijatrisko ve{ta~ewe, osobeno
kleptomanijata, pri {to "kra`bata" moè da bide kompulsiven
sindrom na rastroenata konicija. Prisilnata simptomatologija vo
sklop na ova rastrojstvo mu onevozmoùva na nevroti~arot
(kleptomanot) da moè da upravuva so sopstvenite postapki koi se
pod prisila na negovite opsesivno-kompulsivni sodrìni.
Kleptomanot e svesen za asocijalnosta i za neeti~nosta na
postapkata, no poradi nevroti~noto rastrojstvo koe ja lediralo
negovata sposobnost za konicija (volevata dejnost), toj ne moè da
vospostavi kontrola vrz svoite postapki. Po izvr{uvaweto na
"kra`bata" kaj nego doa|a do rastovaruvawe na anksioznosta.
Sudsko-psihijatriskoto zna~ewe na nevrozite e daleku

pogolemo vo parni~nata i vovonparni~nata postapka, osobeno koga
se odreduva delovnata sposobnost, procesnata ili strane~kata
sposobnost, roditelskata sposobnost itn. I tuka vaì istoto
pravilo kako i za presmetlivosta (zatoa {to presmetlivosta i
delovnata sposobnost se identi~ni pravni institucii vo dve
razli~ni postapki - krivi~nata i gra|anskata). Povtorno, vo ovie

postapki "problem" }e pravat samo disocijativnite rastrojstva,
zatoa {to delovnata sposobnost kaj drugite nevrotski rastrojstva
sekoga{ e zapazena.
BIHEJVIORALNI SINDROMI
(Georgi âdlovski, Viktorija Vujovi},
Antoni Novotni)
BIHEJVIORALNI SINDROMI
Vo blokot "Bihejvioralni sindromi so fiziolo{ki

naru{uvawa i fizikalni faktori" ({ifriran od F50 do F59) MKB-
10 gi klasificira rastrojstvata vo ishranata, spieweto,
seksualnite funkcii, puerperiumot i zloupotrebata na odredeni
supstancii koi ne predizvikuvaat zavisnost.
Klasifikacija
1. Rastrojstva vo ishranata
• Anoreksija nervoza
• Atipi~na anoreksija nervoza,
• Bulimija nervoza,
• Atipi~na bulimija nervoza,
• Preterano zemawe hrana zdruèno so drugi psihi~ki
pre~ki,
• Povra}awe zdruèno so drugi psihi~ki pre~ki,
• Drugi rastrojstva vo ishranata,
• Nespecifizirani rastrojstva vo ishranata.
2. Neorganski rastrojstva na spieweto

• Neorganska insomnija,
• Neorganska hipersomnija,
• Neorganski rastrojstva vo ritamot na spiewe - budna
sostojba,
• Odewe vo son,
• No}ni stravovi,
• No}ni mori,
• Drugi neorganski rastrojstva na spieweto,
• Nespecifizirano rastrojstvo na spieweto.
3. Seksualni disfunkcii
• Nedostig ili gubewe na seksualnata èlba,
• Seksualna averzija i otsustvo na seksualno uìvawe,
• Neuspe{nost na seksualniot odgovor,
• Orgazmi~ki disfunkcii,
• Predvremena ejakulacija,
• Vaginizam bez organska pri~ina,
• Dispareunija bez organska pri~ina,
• Preteran seksualen nagon,
• Drugi seksualni disfunkcii koi ne se predizvikani od
organsko rastrojstvo ili od bolest,
• Nespecifizirani seksualni disfunkcii.
4. Mentalni puerperalni rastrojstva
• Blagi mentalni rastrojstva i rastrojstva na

odnesuvaweto zdruèni so puerperiumot koi ne se
klasificirani na drugo mesto;
• Te{ki mentalni rastrojstva i rastrojstva na
• Drugi mentalni rastrojstva i rastrojstva na
• Puerperalni mentalni rastrojstva, nespecifizirani.
5. Psiholo{ki ili bihejvioralni pri~initeli zdruèni so

rastrojstva ili so bolesti koi se klasificirani na drugo mesto
6. Zloupotreba na supstancii koi ne predizvikuvaat zavisnost

1. RASTROJSTVA VO ISHRANUVAWETO
(Viktorija Vujovi})
Vo ovoj dijagnosti~ki blok se klasificirani dve grupi

rastrojstva koi me|u sebe se dobro izdiferencirani na
fenomenolo{ki, no ne i na etiopatogenetski plan: anoreksijata i
bulimijata. Dodeka vo devetata revizija na MKB figurira{e samo
anoreksijata i toa vo grupata "Rastrojstvata vo detskata i vo
adolescentnata vozrast", vo desetata revizija na MKB vo grupata
"Bihejvioralni naru{uvawa" klasificirana e anoreksija
nervozata, bulimija nervozata, preteranoto konsumirawe hrana
zdruèno so drugi psiholo{ki rastrojstva i povra}awata zdruèni
so drugi psiholo{ki rastrojstva. Zaedni~ka karakteristika na site
rastrojstva vo ishranuvaweto e rastrojstvoto vo percepciite na
oblikot na sopstvenoto telo.
Istoriski razvoj
Rastrojstvata vo ishranuvaweto bile poznati u{te mnogu

odamna. Prvite pi{ani dokumenti za odredeni manipulacii so
hranata i so ishranuvaweto se od 9. vek, koga sledbenicite na redot
"St. Jerome" gladuvale vo imeto na religijata i koga ènite so
prestanuvawe na menstrualniot ciklus, dobivale vita stava.
Vistinskiot medicinski opis na anoreksija nervozata datira od
krajot na 17. vek, koga Ri~ard Morton (R. Morton, 1694) go prezentiral
prviot medicinski slu~aj na anoreksija i gi definiral nejzinite
simptomi: svesno gladuvawe, insistirawe na vita stava, odbivawe
da se dobie na teìna, naru{eno doìvuvawe na izgledot na svoeto
telo, hiperaktivnost, negirawe za postoewe na bolesta i slabi
rezultati pri tretmanot. Podocna sleduvaat opisi od Laseg (Lasegue,
1873) koj ja opi{uva bolesta vo sklop na histerijata ("Histerija
povrzana so hipohondrijaza"), Vilijam Gul (V. Gull, 1874) koj ukaùva
na mentalniot stres kako etiolo{ki faktor i koj na rastrojstvoto
mu go dava imeto anoreksija mentalis, Pjer @ane koj govori za
seriozno psiholo{ko rastrojstvo, od Moris Simon koj za
rastrojstvoto govori kako za pituitarna insuficiencija itn.
Interesno e deka bulimijata kako poseben sindrom e opi{ana

mnogu podocna, duri od polovinata na minatiot vek. Krisp me|u
prvite ja opi{uva bulimo-anoreksijata kako regres kon
predpubertetskiot period, De Kosta i Halmi rastrojstvoto go delat
na bulimi~en i na restriktiven pottip, dodeka Rusel ukaùva na
vlijanieto na sociokulturelnite faktori vrz rastrojstvoto itn.
ANOREKSIJA NERVOZA
Spored MKB-10, anoreksijata e rastrojstvo koe se

karakterizira so namerno gubewe na telesnata teìna koja
pacientot ja odrùva podolgo vreme i ja predizvikuva so uporno
volevo gladuvawe, so te{ki fizi~ki ve`bi ili pak so namerno
predizvikuvawe na povra}awe ili ~esti stolici (so redovno i so
prekumerno zemawe laksativi).
Spored DSM IV, toa e rastrojstvo koe se karakterizira so

odbivawe na subjektot da ja zadrì normalnata telesna teìna,
zagriènost da ne se zdebeli i so rastrojstvo vo percepciite na
oblikot i goleminata na sopstvenoto telo. Samiot termin “anorexia”
naj~esto e pogre{en bidej}i gubeweto na apetitot kaj rastrojstvoto
e mnogu redok.
Epidemiologija
Rastrojstvoto po~esto se javuva kaj mladi devojki (odnosot

maì: èni e okolu 1: 9) me|u 13 i 23-godi{na vozrast (prose~no 17
godini), no moè da se javi i vo poranata (od 9 do 10 godini) i vo
postarata vozrast (tardiven oblik), a spored nekoi avtori, duri i
do menopauzata (sepak, pove}eto podatoci govorat deka mnogu retko
nad 40 godini). Podatocite za nejzinata incidencija se razli~ni
za{to samo pomal broj pacienti baraat psihijatriska pomo{, i toa
duri otkako }e izgubat pove}e od 15% od telesnata teìna. Spored
nekoi epidemiolo{ki istraùvawa izvr{eni vo SAD, okolu 1%
od ènskata adolescentna populacija boleduva od anoreksija.
Istraùvawata na prevalencijata na rastrojstvoto kaj èni vo
docnata adolescencija i vo ranata vozrasna doba vo SAD pokaùvaat
deka od 0, 5 do 1% od ispituvanite lica gi zadovoluvaat site
kriteriumi za ova rastrojstvo. Istraùvawata govorat i za

slednive epidemiolo{ki parametri: 95% od zabolenite se
pripadnici na belata rasa, tri ~etvrtini se adolescenti vo
periodot na prvi~noto javuvawe na bolesta i pove}eto od niv
pripa|aat na srednite socioekonomski sloevi. Rastrojstvoto se
nao|a na treto mesto od naj~estite hroni~ni zaboluvawa kaj ènskata
adolescentna populacija, so mortalitet kaj nelekuvanite slu~ai
od 5 do 10%.
Etiopatogeneza
Vo etiopatogenezata na ova rastrojstvo najgolema uloga ima

interakcijata na sociokulturelnite i nabiolo{kite
(konstitucionalni) pri~initeli, a pomalku na specifi~nite
psiholo{ki mehanizmi i na vulnerabilnosta na li~nosta. Me|u
sociokulturelnite faktori se istaknuvaat odredeni etablirani
normi za estetskite vrednosi na slabite devojki i sekojdnevnite
(pa i komercijalizirani) dieti so koi se preplaveni mediumite.
Me|u po~estite karakteristiki na li~nosta se opi{uva preterana
ambicioznost, egocentri~nost, asketstvo, introvertnost. Opi{an
e i zgolemen rizik za rodninite od prv red, a ispituvawata na
bliznaci pokaùvaat zgolemena konkordantnost kaj monozigotite.
Klini~ka slika
Klini~kata slika naj~esto se razviva postepeno i vo po~etokot

nezabeleìtelno od okolinata na pacientot. Obi~no po~nuva po
nekoi nesmasni zabele{ki od semejstvoto ili od drugarite za
pogolema teìna, za debelina i sli~no ili posle odredeni stresni
doìvuvawa (kako {to e odvojuvawe od semejstvoto i odewe vo
kolex). Pacientot po~nuva da drì dieta koja so sekoj nov den
stanuva se porigorozna, iako, spored site psihi~ki i fizi~ki
kriteriumi, nema potreba od nea. I pokraj fizi~kata isto{tenost
od dolgoto gladuvawe, liceto po~nuva da se izma~uva so preterani
i sote{ki fizi~ki ve`bi po koi naj~esto dehidrira. Interesno e
deka postignatata telesna teìna ve}e ne gi zadovoluva negovite
strogi (i nevroti~ni) kriteriumi i tie i ponatamu mislat deka se
debeli i prodolùvaat so dietite za slabeewe i pokraj toa {to ve}e
se javuvaat i odredeni sekundarni endokrini i metaboli~ki
promeni, kako i promeni na telesnite funkcii, me|u koi naj~esto
e naru{uvaweto na menstrualniot ciklus (podolgotrajna amenorea),

{to niv voop{to ne gi zagriùva. Dolgotrajnoto gladuvawe,
fizi~kata i psiholo{kata nemo} se odrazuva i vrz rezultatite vo
u~ili{teto. Pacientite ne gi prifa}aat dobronamernite soveti
od svoite roditeli da prestanat so dietite i tie i ponatamu go gubat
apetitot, a pri pomislata na hrana ~uvstvuvaat gadewe. Ako vo toj
period ne se prezemat soodvetni medicinski merki, rastrojstvoto
moè da dovede do vistinski telesen marazam i do smrt.
Vo zavisnost od na~inot na koj pacientite ja kontroliraat

telesnata teìna, se razlikuvaat dva pottipa na rastrojstvoto:
a. Restriktiven tip koj se karakterizira so vnesuvawe malo

koli~estvo niskokalori~na hrana i so gubewe na telesnata teìna
po pat na ve`bawe i
b. Bulimi~en tip koj se karakterizira so naizmeni~ni epizodi
na preterano jadewe i periodi na gladuvawe, zgolemena upotreba
na namerno predizvikani povra}awa i so redovna upotreba na
laksativi i na diuretici.
Najkarakteristi~ni simptomi na rastrojstvoto se:

• Prekumeren strav od dobivawe na teìna koj se razviva do
stepen na fobi~nost, pri {to hranata e objekt na fobijata. Fobijata
e zdruèna so izmeneta telesna slika za sopstveniot telesen izgled,
pa mnogu pacienti smetaat deka se debeli duri i koga upadlivo se
slabi;
• Prisustvo na opsesivno- kompulsivno i perfekcionisti~ko
odnesuvawe koe vodi do rastrojstvo na li~nosta, koe moè da se
nijansira kako grani~no, narcisti~no ili histerioni~no ;
• Lo{a seksualna i socijalna prisposoblivost koja ~esto e
sprotivna na nekoi osobeni bilo akademski ili sportski (naj~esto
atletski) dostignuvawa, koi se mo`ni blagodarenie na
perfekcionizmot i na vi{okot energija koj ~esto se sre}ava kaj
ovie pacienti;
• ûdno odnesuvawe vo odnos na hranata, nejzino opsesivno
planirawe, prigotvuvawe i kriewe;
• Rastrojstvo na sonot i na raspoloènieto (depresivnost) ;
• Prisilno povra}awe koe se sre}ava najmalku kaj 20% od
restriktivnite anoreksi~ni pacienti i kaj 70 % od bulimi~niot
podtip;
• Hiperaktivnost vo dnevnoto odnesuvawe, osobeno naporno

fizi~ko ve`bawe.
Diferencijalno-diagnosti~ki anoreksijata treba da se

razlikuva od:
• niskata telesna teìna od druga neanoreksi~na etiologija,
• niskata telesna teìna od organski rastrojstva koi
predizvikuvaat gubewe na apetitot i na telesnata teìna (kako {to
se hroni~nite iscrpuva~ki telesni zaboluvawa, tumorite na
mozokot, crevnite bolesti) i
• niskata telesna teìna predizvikana od gubewe na apetitot
kaj nekoi drugi psihijatriski rastrojstva od tipot na konverzivnata
nevroza, rastrojstvata na raspoloènieto, {izofrenijata i dr.
MKB-10
(a) telesnata teìna se odrùva najmalku na 15% pod

o~ekuvanata teìna, odnosno Quetelet-oviot indeks na telesnata masa e
17, 5 ili ponisko (teìnata vo kilogrami podelena so visinata vo
kvadratni metri) ;
(b) gubeweto na teìnata e induciran od strana na pacientot po
pat na izbegnuvawe na "hranata koja goi" i so primena na slednive
oblici na odnesuvawe: predizvikuvawe na povra}awe po jadewe,
predizvikuvawe prolivi, preterano fizi~ko ve`bawe, upotreba na
lekovi koi go suprimiraat apetitot ili pak ja zgolemuvaat diurezata
i sl. êstite povra}awa i prolivi moè da predizvikaat i seriozni
metaboli~ni disfunkcii poradi dehidratacija i poradi gubitok na
elektrolitite;
(v) rastrojstvo na telesnata {ema vo forma na specifi~na
psihopatologija preku strav od debeleewe, stavawe standardi za niska
telesna teìna;
(g) difuzni endokrini rastrojstva koi ja vklu~uvaat hipotalamo-
hipofizno - gonadnata oska, a koi kaj ènite se manifestira so
dismenorea ili so amenorea, dodeka kaj maìte so gubewe na
seksualnoto interesirawe i napotencijata;
(d) ako po~etokot na rastrojstvoto e pred pubertetot, pubertetot
se zabavuva ili se prekinuva (se prekinuva telesniot rast, kaj
devoj~iwata ne se razvivaat gradite, postoi primarna amenorea, kaj
ma{kite genitaliite ostanuvaat detski i dr. ). So izlekuvaweto

pubertetot normalno prodolùva da se razviva, no menarhata i
ponatamu docni.
DSM-IV
A. Odbivawe da se odrì telesnata teìna na ili nad

minimalnata teìna za vozrasta i za visinata (gubeweto na teìnata
dovel o do odrùvawe na telesnata teìna na stepen pomal od 85% od
o~ekuvaniot; ili smaleno dobivawe na teìna vo tekot na rastot {to
doveduva do telesna teìna koja e pomala od 85% od o~ekuvanata).
B. Silen strav od dobivawe na teìna ili debeleewe duri i vo
slu~aj na smaluvawe na teìnata.
C. Rastroeno doìvuvawe na oblikot i teìnata na teloto so
preterano samoprocenuvawe ili so odbivawe da se prifati
serioznosta na malata telesna teìna.
D. Kaj ènite vo generativnata faza postoi amenorea (otsutnost
na tri posledovatelni ciklusa)
Da se odredi tip:
Restriktiven tip: vo tekot na aktuelnata epizoda liceto ne se
prejaduva ili ne se prazni (predizvikano povra}awe ili zloupotreba
na laksativi, diuretici, klizmi).
Purgativen tip: liceto se prejaduva, predizvikuva povra}awa,
upotrebuva laksativi, diuretici, klizmi.
Tek i evolucija
Evolucijata na rastrojstvoto e raznolika. Nekoi lica so

anoreksija celosno zakrepnuvaat po prvata epizoda, nekoi pak
pokaùvaat flukturira~ki oblik na gubewe na teìnata
proskedeno so relapsi, dodeka drugi razvivaat hroni~en oblik i
rastrojstvoto perzistira so godini. Hospitalizacijata e potrebna
za vra}awe na teìnata ili za vospostavuvawe ramnoteà me|u
elektrolitite i vodata. Spored nekoi epidemiolo{ki
istraùvawa, 20% od anoreksi~nite pacienti so hroni~en tek na
rastrojstvoto umiraat vo period od 20 godini od po~etokot na
zaboluvaweto, dodeka 60% od zabolenite zakrepnuvaat, odnosno
postignuvaat zdrava telesna teìna i se vklu~uvaat vo
sekojdnevnite ìvotni aktivnosti. Spored istite istraùvawa, i
pokraj adekvatno sprovedeniot tretman, okolu 20% od niv

funcioniraat so povtorna reaktualizacija na simptomatologijata
i so ~esti prestoi vo oddelite za intenzivno lekuvawe i vo
psihijatriskite kliniki.
Procesot nazakrepnuvawe e dolgoro~en i toj podrazbira

kontinuirano lekuvawe i sledewe vo site fazi na bolesta, osobeno
vo periodot na remisiite, kalendarski od tri do pet godini, so
mnogubrojni podemi i padovi.
Laboratoriski ispituvawa
Poradi mo`nosta od naru{uvawe na somatskoto zdravje se

prepora~uvaat slednive laboratoriski analizi: kopletna krvna
slika, glikemija, elektroliten status (osobeno kalcium, magnezium,
fosfati), kreatinin, hepatalni probi, enzimi, EKG, tireoidna
funkcija.
Mo`ni somatski komplikacii
a) Hematolo{ki rastrojstva: anemija, leukpopenija,

trombocitopenija, koagulopatii;
b) Gastrointestinalni rastrojstva: pankreatit, steaotopatii;
v) Endokrini rastrojstva: hipotalami~na amenorea,
eutiroiden sindrom, osteoporoza, abnormalno nivo na LH i na FSH;
g) Bubre`ni i elektrolitni rastrojstva: hiponatremija,
hipokalemija, dijabetes inzipidus, metaboli~na acidoza i (ili)
alkaloza, azotemija;
d) Kardiovaskularni rastrojstva: nespecifi~ni EEG
promeni, bradikardija, aritmija.
Terapija
Otkako }e se postavi dijagnozata (so isklu~uvawe na site

organski faktori koi moàt da dovedat do rastrojstva vo
hraneweto) pacientot se hospitalizira i se postavuva na
psihijatrisko-internisti~ki tretman koj ima za cel povtorno
vospostavuvawe normalna ishrana, vra}awe na telesnata teìna na
nivo od pred rastrojstvoto i vospostavuvawe na metaboli~kata
ramnoteà koja bila izmeneta poradi gladuvaweto i ~estite
povra}awa.
Kriteriumi za hospitalizacija:
1. Anoreksijata pretstavuva seriozna zakana za somatskoto

zdravje,
2. Psihi~ki rastrojstva, kako suicidalni tendencii i obidi,
te{ka depresija, psihoti~na dekompenzacija,
3. Gubewe na telesnata teìna za 30% vo poslednite 6 meseci,
4. Hipokalemija ili drugi elektrolitni disturbanci koi ne
se korigiraat so oralna terapija,
5. Prolongirana hipotermija i dehidratacija,
6. EEG promeni, osobeno aritmija.
Terapiska intervencija:
1. Internisti~ki monitoring na vitalnite znaci (EKG,

hidratacija, elektroliti),
2. Aplikacija na infuzii ili na hranitelni sondi bogati so

vitamini i so minerali,
3. Insistirawe na hrana bogata so kalorii: ishranuvaweto

po~nuva so 30-40 kkal /kg t. t. (me|u 1. 000 - 1. 600 kkal) dnevno i se
zgolemuva postepeno se do 70-100 kkal /kg t. t. ,
4. Adaptacija na telesnata aktivnost na somatskata sostojba i

na vnesuvaweto na prehranbenite produkti,
5. Tretman na specifi~nite interpersonalni relacii vo

semejstvoto od tipot na psihosomatsko semejstvo so niza
specifi~nosti na semejnoto funkcionirawe,
6. Farmakolo{ki tretman:
a) tricikli~ni antidepresivi (imipramin ili
hlorimipramin) ili antidepresivi od grupata na SSRI (kako
fluoksetin ili paroksetin) vo tretmanot na depresivnoto
raspoloènie i kako stimulanti vo zgolemuvawe na apetitot;
b) anksiolitici od grupata na benzodijazepinite vo
tretmanot na anksioznosta i na insomnijata;
v) preparati za zgolemuvawe na apetitot, kako:

-inzulin vo doza od 6 do 8 edinici vo dekstroza ili pak s. k. (so
site merki na pretpazlivost, bidej}i moè da ja smali glikozata
na nisko nivo i pacientot da reagira so komicijalni krizi),
-Cyproheptadine so inicijalna doza od 8 mg na den, so mo`nost
za zgolemuvawe do 32 mg,
g) mali dozi na antipsihoticipri psihoti~ni
dekompenzacii,
7. Psihoterapija: po zgolemuvaweto na telesnata teìna i po

stabilizacijata na somatskoto zdravje, terapevtot treba da go
korigira rastroenoto odnesuvawe vo pogled na ishranata. Vo
tretmanot naj~esto se primenuva:
a) semejna psihoterapija
b) kognitivno-bihejvioralna terapija
v) programa na modifikacija na odnesuvaweto i
g) individualna psihoterapija.
BULIMIJA NERVOZA
Bulimija nervoza (Bulimia nervosa) e rastrojstvo koe se

karakterizira so posledovatelni nastapi na preterano zemawe
hrana (prejaduvawe) i so neadekvatni kompenzaciski metodi aa
prevenirawe na zgolemuvaweto na telesnata teìna so koja
subjektot preterano e preokupiran. Za postavuvawe na dijagnozata
(spored dijagnosti~kite kriteriumi na DSM IV) prejaduvaweto i
neadekvatnoto kompenzaciono odnesuvawe mora da bide prisutno,
vo prosek, najmalku dvapati nedelno vo period od tri meseci.
Rastrojstvoto moè da se smeta za posledica od perzistentnata
anoreksija nervoza (moè da se pojavi i po obraten redosled).
Epidemiologija
Rastrojstvoto e mnogu po~esto kaj mladite devojki (odnos

èni: maì do 10: 1), so po~etok naj~esto vo docnata adolescencija
ili vo ranata vozrasna doba (od 15 do 30 godini). Prevalencijata
me|u ènskite adolescenti i mladite èni se dviì od 2 do 4%.
Nekolku semejni studii raboteni vo SAD kaj biolo{kite srodnici
od prv red na licata so bulimia nervoza pokaùvaat zgolemena
za~estenost na bulimia nervoza, rastrojstva na raspoloènieto i

zloupotreba i zavisnost od psihoaktivni supstancii. Re~isi
polovina od bulimi~nite i od anoreksi~nite pacienti naizmeni~no
minuvaat niz edna ili druga faza, pa ottamu se po~esto se koristi
terminot bulimo-anoreksija. Pacientite pripa|aat na heterogenata
socijalna struktura.
Etiopatogeneza
Etiopatogenezata na rastrojstvoto e re~isi ednakva so onaa

od anoreksijata. Rastrojstvoto moè da se posmatra i kako
posledica od perzistentnata anoreksija nervoza ili obratno.
Klini~ka slika
Prejaduvaweto (kako eden od bitnite kriteriumi za

rastrojstvoto) se definira kako jadewe, vo odredeni vremenski
periodi (obi~no pokratkiod 2 ~asa), na preterano zgolemeni
koli~estva hrana koi se pogolemi od onie koi bi gi izele vo eden
obrok pove}eto lu|e vo sli~ni okolnosti. Kontinuiranoto zemawe
mali koli~estva hrana vo tekot na denot ne se smeta za prejaduvawe.
Obi~no hranata e visokokalori~na i naj~esto se sostoi od kola~i,
sladoled, specijaliteti i sli~no.
Obi~no pacientite se kriti~ni za sopstvenoto rastrojstvo

i od sram se obiduvaat da gi skrijat svoite simptomi od bliskite i
od prijatelite. Prejaduvaweto go pravat vo tajnost ili onolku tajno
kolku {to ovozmoùvaat okolnostite. Se prejaduvaat do momentot
koga }e im stane mnogu te{ko, pa duri i bolno.
Koristeweto na neadekvatnite kompenzacioni metodi so cel

da se prevenira zgolemuvaweto na teìnata se sostoi od
predizvikuvawe na povra}awe po prejaduvaweto, upotrebuvawe
laksativi i diuretici i sli~no. Predizvikanoto povra}awe so
tekot na vremeto stanuva refleksno, {to posebno gi zagriùva i
gi pottiknuva da pobaraat pomo{ (za razlika od anoreksi~nite lica
koi odbivaat da prifatat deka ne{to ne e vo red so niv).
Kriti~nosta za rastrojstvoto gi pravi depresivni.
Osnovni karakteristiki na klini~kata slika se:

• intermitentni i na izgled nekontrolirani epizodi na brzo

vnesuvawe golemi koli~estva hrana vo kratok vremenski period;
• hranata koja naj~esto se vnesuva e visokokalori~na, lesno
dostapna i prethodno prigotvena;
• vnesuvawe na kalorii nad 5. 000, pa duri i 20. 000 vo tekot na
edna epizoda na prekumerno vnesuvawe hrana;
• epizodite na prekumerno jadewe osobeno se manifestni vo
ve~ernite ~asovi;
• pogolemiot broj pacienti sekoe vnesuvawe na hrana go
zavr{uvaat so predizvikano povra}awe koe so tekot na vremeto
stanuva refleksno;
• emocionalni te{kotii od tipot na depresivnost,
impulsivnost, anksioznost i socijalno povlekuvawe.
Spored telesnata teìna, bulimijata moè da se podeli na:
1. Bulimija so teìna pod normalata, pri {to pacientite

moàt da zadovoluvaat kriteriumi za anoreksija nervoza;
2. Bulimija so normalna telesna teìna;
3. Bulimija so prekumerna telesna teìna, pri {to pacientite
ne koristat prisilno povra}awe za kontrolirawe na telesnata
teìna.
Diferencijalno-dijagnosti~ki potrebno e podvojuvawe od:

• anoreksija nervoza,
• pote{ka depresija,
• distimija i ciklotimija,
• rastrojstva vo prisposobuvaweto i
• nekoi nevrolo{ki rastrojstva koi odat so zgolemen apetit
i so zgolemena telesna teìna,
• rastrojstva na gorniot del na gastrointerstinalniot sistem
koi predizvikuvaat povtoruvano povra}awe.
Tek i prognoza
Tekot na bulimijata moè da bide hroni~en ili

intermitenten, so periodi na remisii koi se menuvaat so periodi
na prejaduvawe, a vo odredeni slu~ai i so anoreksi~ni epizodi.
Intervalot me|u porane{nata anoreksija nervoza i aktuelnata

bulimija obi~no e od nekolu meseci do nekolku godini.
MKB-10
(a) postojana preokupacija so hrana, nezapirliva èlba za zemawe

hrana, konsumacija na hrana vo kratki vremenski intervali;
(b) pacientot se obiduva da se sprotivstavi na goeweto preku
predizvikano povra}awe, primena na laksativi i na diuretici,
gladuvawe i upotreba na medikamenti koi go namaluvaat apetitot;
(v) psihopatologijata se karakterizira so morbiden strav od
debeleewe i pacientite si postavuvaat idealna telesna teìna koja
treba da ja dostignat. Vo anamnezata ~esto postojat podatoci za
porane{ni epizodi na anoreksija nervoza.
DSM-IV
A. Povtoruva~ki epizodi na prejaduvawe. Poedine~nata epizoda

na prejaduvawe se karakterizira so:
(1) jadewe vo odredeni vremenski periodi (na pr. vo period od
dva ~asa), a koli~estvoto na izedenata hrana zna~ajno e pogolema
otkolku {to pogolem broj na lu|e bi ja izela za isto vreme i vo sli~ni
okolnosti
(2) ~uvstvo na gubewe kontrola vrzzemaweto hrana vo tekot na
epizodata (na pr. ~uvstvo deka ne moè da se prestane so jadewe ili
pak da ne moè da se kontrolira {to i kolku se jade)
B. Povtoreno neadekvatno kompezacisko odnesuvawe so cel da se
prevenira zgolemuvawe na telesnata teìna, kako {to e:
samopredizvikano povra}awe, zloupotreba na laksativi, diuretici,
sredstva za klistirawe ili drugi lekovi i preterano ve`bawe.
C. Prejaduvaweto i neadekvatnoto kompenzaciono odnesuvawe
sepo javuvaat vo prosek najmalku dvapati nedelno vo tekot na tri
meseci.
D. Samoprocenata zavisi od oblikot i od teìnata na teloto.
E. Rastrojstvoto isklu~itelno ne se javuva vo tekot na epizodata
na anoreksija nervoza.
Da se odredi tip: purgativen ili nepurgativen tip

Terapija na bulimijata
Lekuvaweto podrazbira postignuvawe medicinska

stabilizacija, primena na kognitivno-bihejvioralna terapija,
nutritivna edukacija, grupna psihoterapija, semejna terapija i
psihofarmakolo{ki tretman:
Pogolemiot del pacienti so bulimija ne prifa}aat hospitalen

tretman. Indikacii za hospitalno lekuvawe se:
• metaboli~ni abnormalnosti,
• hematemeza,
• nekontrolirano povra}awe,
• suicidalnost,
• pridru`na zloupotrba na alhohol i na drogi.
Efikasniot psihijatriski tretman vklu~uva:
• koordiniranost i sorabotka so drugite kliniki,

• monitorirawe na simptomatologijata i na odnesuvaweto,
• sledewe na op{tata telesna sostojba,
• sledewe na psihijatriskiot status na pacientot i negovata
bezbednost,
• ovozmoùvawe semejna poddr{ka i tretman,
• internisti~ki servis
1. Od psihofarmakolo{kite supstancii naj~esto se koristat:

a) anksiolitici za tretman na anksioznosta,
b) antidepresivi vo lekuvaweto na depresivnosta i vo
normalizacijata na ishranata. Od niv naj~esto se upotrebuvaat
tricikli~nite antidepresivi (vo dozi koi zavisat od somatskata
sostojba) i SSRI (fluoksetin i paroksetin do 60 mg na den, sertralin
do 200 mg),
v) karbamezapin, osobeno pri abnormalnosti na EEG i
pri komicijalni komplikacii,
g) nekoi avtori go prepora~uvaat i naltrexone za redukcija
na prekumernoto konsumirawe hrana,
2. Od psihoterapiskite metodi se koristat:

a) psihoanaliti~ki (grupni ili individualni)
psihoterapiski metodi,
b) kognitivno-bihejvioralni psihoterapiski metodi,
kombinirani so nutritivna edukacija,
v) semejna terapija.
PREKUMERNO ZEMAWE HRANA PRIDRU@ENO

SO DRUGI PSIHOLO[KI RASTROJSTVA (OBESITAS)
Vo ovaa dijagnosti~ka kategorija se rasporeduvaat onie slu~ai

kade {topostoi prekumerno hranewe koe doveduva do debeleewe, a
se javuva kako reakcija na nekoi neprijatni doìvuvawa, osobeno
kaj lica so individualna vulnerabilnost kon ovoj tip rastrojstva
vo ishranuvaweto (taga po zagubata na sakana li~nost, nesre}en
slu~aj, hirur{ki operacii i emocionalni slu~ki koi ja
voznemiruvaat li~nosta).
Vo ovoj dijagnosti~ki entitet vklu~eno e i psihogenoto

preterano zemawe hrana, no ne i debelinata koja se javuva kako
nesakan efekt pri dolgotraen antipsihoti~en i antidepresiven
farmakolo{ki tretman i debelinata ~ii pri~initeli se
endokrinolo{kite zaboluvawa.
Epidemiologija
Prevalencijata na zgolemenata telesna teìna e vo porast vo

site socioekonomski i etni~ki grupi, vklu~uvaj}i gi decata i
pomladite adulti na vozrast me|u 25 i 44 godina.
Poznato e deka debelinata se zgolemuva so godinite, odnosno

taa e od 2 do 3 pati povisoka na vozrast od 24 do 64 godini.
Epidemiolo{ki, studiite raboteni vo SAD potvrduvaat deka
re~isi 60% od vozrasnite amerikanci (od dvata pola) se so
prekumerna telesna teìna, dodeka 35% se so lesna ili so umereno
poka~ena telesna teìna. Re~isi 13% od decata vo SAD se so
prekumerna telesna teìna. Mladite lica so teòk stepen na
debeleewe pokaùvaat stopa na mortalitet 12 pati pogolema vo
sporedba so mladite lica so normalna telesna teìna.
Etiopatogeneza
Vo etiologijata na debelinatase spomenuvaat organskite

pri~initeli, genetskite faktori (semejna predisponiranost), kako
i nedostig na fizi~ka aktivnost. Psiholo{kite faktori te{ko se
razgrani~uvaat od posledicite na samata debelina. Nekoi lica
jadat pove}e i dobivaat na teìna koga se anksiozni i depresivni
ili koga im e namalena sposobnosta za reakcija na stres.
Klasi~nite psiholo{ki teorii govorat za adiktivnoto

odnesuvawe, vklu~uvaj}i ja i debelinata, doveduvaj}i gi vo vrska
crtite na li~nosta-kako {to se introverzija-nevroticizam, ili
posebni afektivni sostojbi -kako {to se anksioznosta, depresijata,
pa i agresivnosta. Sepak, pogolemo prakti~no zna~ewe ima
individualnoto odnesuvawe vrzano za ishranata.
Odnosot na kulturata sprema hranata i ishranata e tretiot

vaèn faktor od koj posredno i neposredno zavisi brojot na debeli
lica vo edna populacija. Debelinata moè da pretstavuva
motivacionen pri~initel na dietite koi, od druga strana, moè da
predizvikaat blagi afektivni simptomi (anksioznost,
voznemirenost, razdrazlivost) ili, mnogu poretko, pote{ki
depresivni rastrojstva.
Klini~ka slika
Debelinatakonvencionalno se dijagnosticira koga telesnata

teìna se zgolemuva najmalku za 20% od onaa koja e predvidena vo
odnos na polot, visinata i telesnata struktura.
Spored Stunkardovata klasifikacija, debelinata se deli na

nekolku grupi:
• mala debelina koga telesnata teìna e od 20% do 40% nad
normalnata,
• umerena debelinakoga telesnata teìna e od - 40% do 100%
nad normalnata,
• te{ka debelina koga telesnata teìna e nad 100% nad
normalnata.
Glavni simptomi se:

• nedostig na adekvatni mehanizmi da se prekine so vnesuvawe

na hranata;
• nemo`nost da se odolee na vkusot na hranata;
• no}ni nastapi na jadewe;
• negativno doìvuvawe na sopstvenoto telo;
• konsumacija na pogolema kalori~na vrednost od potro{enata
niz rabota, ve`bi i drugifizi~ki aktivnosti.
Debelinata pretstavuva i seriozen medicinski problem

bidej}i so nea se smaluva respiratorniot kapacitet, se vlo{uva
hipertenzijata, se pottiknuvaat kardiovaskularnite, malignite i
endokrinolo{kite zaboluvawa i sl. Stigmatizacijata i
diskriminacijata vo potesnata i vopo{irokata sredina vodi kon
neuspeh vo interpersonalnite relacii.
Terapija
Od psihoterapiskite tehniki naj~esto (i so relativen uspeh)

se primenuva kognitivno - bihejvioralnata terapija, vo kombinacija
so nutricionoto obrazovanie i programata na ve`bi. Obi~no ne se
prepora~uva primena na nieden lek za da se izbegne pasivniot stav
vo lekuvaweto. Psihoanaliti~kata psihoterapija se stremi kon
otkrivawe na specifi~nite konflikti koi dovele do debeleewe.
Site psihoterapiski metodi vklu~uvaat kognitivna programa
naso~ena kon korekcija na negativnite pretstavi koi pacientite
gi imaat za sebe i za svoeto telo. Se prepora~uva posetuvawe na
grupi na poddr{ka, kako i vklu~uvawe na semejstvoto vo
terapevtskata programa. Vo tretmanot na ekstremnata debelina
pacientite se vklu~eni vo restriktivna programa individualno
podgotvena za sekoj poedinec.
2. NEORGANSKI RASTROJSTVA NA SPIEWETO
(Georgi âdlovski)
Fiziologija na sonot
Sonot e kompleksna funkcionalna sostojba na mozokot za ~ie

vreme se odvivaat odredeni fiziolo{ki promeni re~isi vo site
delovi na centralniot nerven sistem, me|u koi dominira negovata
cikli~nost koja se odrazuva preku “bavnata” i “brzata” faza na sonot
vo koja vsu{nost i se odviva sonuvaweto. “Brziot son” pretstavuva
edna ~etvrtina od celokupniot son i se odlikuva so muskulna
atonija, brzo dvièwe na o~nite jabolkca, lesni miokloni~ni
treperewa, sonuvawe i so desinhronizacija na elektro-
encefalogramot {to li~i na desinhronizacija vo aktivna budnost.
Dokaàno e deka spieweto ne e ednostaven i monoton proces.

Naprotiv, vo tekot na spieweto se slu~uvaat zna~ajni promeni vo
fiziolo{kata sostojba na organizmot, osobeno vo somatskite i bo
visceralnite funkcii. Vo odredeni intervali dlabo~inata na sonot
varira, se menuva tonusot na somatskata muskulatura, se menuva
statusot na visceralnite organi, a se menuva i spontanata
bioelektri~na aktivnost na korteksot na telencefalonot.
U{te Aserinski i Klejtman (Aserinski, Kleitman, 1955) ja

opi{uvaat REM fazata ("rapid eye movement") vo koja se odviva
sonuvaweto i koja se karakterizira so brzi dvièwa na o~nite
jabolkca. Ako liceto se razbudi za vreme na taa faza, toa moè da
ja raskaè sodrìnata na sonot, ako pak se razbudi za vreme koga
prestanuvaat brzite dvièwa na o~nite bulbusi, toa ne se se}ava
{to sonuvalo. Bidej}i vo REM fazata postoi desinhronizacija na
EEG-to koja potsetuva na onaa vo budna sostojba, taa faza se narekuva
paradoksalno spiewe.
Polisomnografski spieweto e pretstaveno vo pet fazi:
1. Spiewe so brzi dvièwa na o~ite (REM faza): ili faza na

sonot bidej}i vo nea se slu~uvaat najgolem procent na soni{tata

vo oblik na prikazni, so~inuva okolu 20 do 25% od vkupnoto spiewe.
2. Spiewe bez brzi dvièwa na o~ite (NREM faza) se deli vo

4 fazi:
1. NREM faza: preod od budnost vo spiewe i so~inuva
okolu 5% od vremeto pominato vo spiewe na vozrasno zdravo lice;
2. NREM faza: se odlikuva so specifi~ni EEG branovi
(vretena na sonot i K kompleksi) i so~inuva okolu 50% od vremeto
pominato vo spiewe;
3 i 4 NREM faza: poznati i kako “sporo” spiewe, se
najdlaboki fazi na spieweto i so~inuvaat okolu 10 do 20% od
vremeto pominato vo spiewe.
Fazite imaat karakteristi~en vremenski raspored vo tekot

na no}ta:
*NREM fazite 3 i 4 se javuvaat vo prvata tretina do prvata

polovina na no}ta. So deprivacija na sonot se prodolùvaat ovie
fazi.
*REM sonot se javuva cikli~no vo tekot na no}ta, smenuvaj}i
se so NREM fazite, otprilika na sekoi 80 do 100 minuti. REM fazata
se prodolùva sprema utroto.
ôve~koto spiewe se menuva vo tekot na negoviot ìvot. Vo

detstvoto i vo adolescencijata preovladuva sporobranovoto
spiewe, a so tekot na stareeweto se reducira kontinuitetot i
negovata dlabo~ina.
Somnografska terminologija
Vo standradiziranata nevrofiziolo{ka somnografska

terminologija se izdvojuvaat nekolku termina so koi se ozna~uvaat
odredeni polisomnografski karakteristiki:
Kontinuiranost na spieweto: ozna~uva op{ta ramnoteà me|u

spieweto i budnosta vo tekot na no}noto spiewe. “Dobra
kontinuiranost” na sonot upatuva na trajno spiewe so malku budewa.
“Lo{a kontinuiranost” na sonot upatuva na isprekinato spiewe so
pove}e budewa.
Latencija na spieweto: ozna~uva vreme potrebno da se zaspie

(izrazeno vo minuti).
Povtoreno budewe: vreme pominato vo budna sostojba po
po~etnoto zaspivawe (izrazeno vo minuti).
Izvr{eno spiewe: vkupno vreme pominato vo spiewe sprema
vremeto pominato vo krevet (se izrazuva vo %).
Arhitektura na spieweto: ozna~uva koli~estvo i raspored na
specifi~nite stadiumi na spieweto (se merat fazite na spieweto).
Rastrojstva na sonot
Rastrojstvata na sonot spa|aat me|u naj~estite simptomi pri

mnogu mentalni zaboluvawa i rastrojstva. Se misli deka edna
tretina do edna petina od naselenieto vo zrelata vozrast ima
odredeni problemi so spieweto {to se odrazuva vo enormnata
upotreba na hipnotici.
DSM IV rastrojstvata na spieweto gi deli vo 4 grupi:
1. Primarni rastrojstva na spieweto koi ne se predizvikani

od du{evnite rastrojstva, op{tata zdravstvena sostojba ili od
psihoaktivnite supstancii. Tie se javuvaat kako rezultat na
endogenite nenormalnosti vo mehanizmite koi se odgovorni za
po~nuvaweto ili za vremenskoto usoglasuvawe me|u budnosta i
spieweto, a ~esto se komplicirani i so drugi pri~initeli. Tie
ponatamu se podeleni na:
a) Disomnii: nenormalnosti vo koli~estvoto, kvalitetot
ili vo vremeto na spieweto i
b) Parasomnii: kade {to postoi nenormalno odnesuvawe
ili fiziolo{ki doìvuvawa koi se javuvaat vo vrska so spieweto,
specifi~nite stadiumi na spieweto ili vo preodot spiewe-budnost.
2. Rastrojstva na spieweto povrzani za drugi du{evni

rastrojstva (naj~esto rastrojstva na raspoloènieto i anksiozni
rastrojstva).
3. Rastrojstva na spieweto poradi op{tata zdravstvena
sostojba
4. Rastrojstva na spieweto predizvikani od psihoaktivni
supstancii.
MKB-10 gi klasificira samo onie rastrojstva vo spieweto

koi se predizvikani od odredeni psiholo{ki pri~ini i koi
pretstavuvaat poseben klini~ki entitet. Kako i DSM-IV, i taa gi
deli na disomnii i parasomnii.
1. Disomnii: toa bi bile takvi psihogeni rastrojstva kade {to

postoi rastrojstvo vo dolìnata, kvalitetot ili vo ciklusot na
spiewe-budnost i tie moàt da bidat vo vid na insomnija,
hipersomnija i rastrojstvo vo ciklusot spiewe-budnost;
2. Parasomnii: pretstavuvaat nenormalni epizodi~ni zbivawa

koi se slu~uvaat vo tekot na spieweto, koi vo detstvoto naj~esto se
povrzani so razvojot, a kaj vozrasnite so odredeni psihogeni traumi
(somnabulizam, no}ni stravovi i no}ni mori).
DISOMNII
Disomniite moè da se manifestiraat kako: insomnija,

hipersomnija i rastrojstvo vo ciklusot spiewe-budnost:
NEORGANSKA INSOMNIJA
Neorganskata insomnija (ili “primarnata insomnija” spored

DSM-IV) se karakterizira so nezadovolitelen kvantitet i (ili)
kvalitet na spieweto koe trae vo podolg vremenski period.
Rastrojstvoto naj~esto e vo oblik na pote{ko zaspivawe, ~esto
no}no budewe i rano utrinsko budewe. Po~esto se javuva za vreme
na odredeni psiholo{ki krizi, stresni situacii ili pak aktuelni
konflikti. Pridruèno e so strav od nesonica, anksioznost i so
mislovni preokupacii koi se intenziviraat so doa|aweto na no}ta
(“moàm li da zaspijam?”). Naredniot den, od dolgite nesonici,
pacientite se ~uvstvuvaat umorni i napnati. Insomnijata mnogu
pove}e e prisutna kaj ènskiot pol, vo ponaprednatata vozrast i
kaj lu|eto {to se hroni~no izloèni na stresni i krizni situacii.
MKB-10
(a) te{kotii pri zaspivawe ili odrùvawe na spieweto, ili slab

kvalitet na spieweto;
(b) simptomite se javuvaat najmalku tripati nedelno i najmalku
vo tekot na eden mesec;
(v) preokupacija so nesonicata i preterana zagriènost za
nejzinite posledici i vo tekot na denot i vo tekot na no}ta;
(g) nezadovolitelniot kvantitet i (ili) kvalitet na spieweto
predizvikuva neraspoloènie ili go popre~uva socijalnoto i
profesionalnoto funkcionirawe.
DSM-IV
A. Poplaki za te{ko zaspivawe ili odrùvawe na spieweto, ili

spiewe koe pove}e zamoruva otkolku {to odmora, najmalku eden mesec.
B. Pre~kite vo spieweto (ili pridruèniot dneven zamor)
predizvikuvaat zna~ajni te{kotii vo socijalnite, profesionalnite i
vo drugite va`ni aktivnosti.
C. Pre~kite vo spieweto ne se javuvaat isklu~itelno vo tekot
na narkolepsijata, rastrojstvata vo spieweto povrzani so di{eweto,
rastrojstva na cirkadijalniot ritam na spieweto i na parasomniite.
D. Pre~kite vo spieweto ne se javuvaat vo tekot na nekoe drugo
du{evno rastrojstvo.
E. Pre~kite ne nastanuvaat kako rezultat na vlijanieto na
psihoaktivnite supstancii ili na op{tata zdravstvena sostojba.
Laboratoriski naodi
Polisomnografijata moè da pokaè slaba kontinuiranost

na spieweto (na pr. zgolemuvawe na latencata na spieweto,
zgolemuvawe na povtornite budewa, smaleno vreme na spiewe),
prodolùvawe na prvata faza na spieweto, skratuvawe na tretata
i na ~etvrtata faza, zgolemena muskulna napnatost ili zgolemena
alfa aktivnost vo tekot na spieweto.
NEORGANSKA HIPERSOMNIJA
Neorganskata hipersomnija (ili “primarnata hipersomnija”

spored DSM-IV) se karakterizira bilo so preterana pospanost vo
tekot na denot i potrebata od spiewe (koe ne moè da se objasni so
nedovolno no}no spiewe) bilo so prolongirano vreme od budeweto
do celosnata budnost. Hipersomnijata e mnogu ~est simptom na
pove}e du{evni rastrojstva koi se {ifriraat spored osnovnata

bolest.
Kaj licata so hipersomnija traeweto na golemata epizoda na

spiewe varira od 8 do 12 ~asa i po nea ~esto sleduva te{ko utrinsko
budewe. Vistinskiot kvalitet na no}noto spiewe e ureden.
Preteranata pospanost preku den ima kvalitet na podolgotrajni
dremewa ili na nenamerni epizodi na spiewe (osobeno ako se slu{a
predavawe, se ~ita, se gleda televizija, ili se vozi vo avtomobil).
Niskiot stepen na budnost dodeka subjektot se bori da ne zaspie
moè da dovede do mnogu nesakani posledici.
MKB-10
(a) Preterana dnevna pospanost ili napadi na spiewe koi ne

moàt da se objasnat so nedovolno spiewe i (ili) so prolongiran preod
do celosna budnost po budeweto;
(b) rastrojstvoto se manifestira sekoj den, pove}e od eden mesec,
ili se pojavuva vo rekurentni periodi so kratko vreme na traewe i
predizvikuva stradawe ili go naru{uva socijalnoto i
profesionalnoto funkcionirawe na pacientot;
(v) otsutni se dopolnitelni simptomi na narkolepsija
(katapleksija, paraliza vo spiewe, hipnagogni halucinacii) ili
klini~ki dokazi za no}na apnea (no}no prestanuvawe na di{eweto,
tipi~ni intermitentni zvuci na `r}awe) ;
(g) otsustvo na kakva bilo nevrolo{ka ili op{ta bolest, pri
{to hipersomnijata bi bila samo simptom.
DSM-IV
A. Poplaki za preterana pospanost koja trae najmalku eden mesec,

a se objasnuva kako epizoda na prodolèno spiewe ili epizoda na dnevno
spiewe koi se javuvaat re~isi sekoj den.
B. Preteranata pospanost predizvikuva klini~ki zna~ajni pre~ki
ili o{tetuvawa vo socijalnite, profesionalnite i vo drugite
aktivnosti.
C. Preteranata pospanost ne moè da i se prepi{e na nesonicata
i ne se javuva isklu~itelna kaj drugite rastrojstva na spieweto
(narkolepsija i dr. )
D. Pre~kite ne se javuvaat vo tekot na drugo du{evno rastrojstvo.

E. Pre~kite ne se rezultat na neposrednoto vlijanie na
Da se odredi dali rastrojstvoto e:

Povratno: ako preteranata pospanost od najmalku tri dena se
javuva pove}e pati vo tekot na godinata, najmalku dve godini.
Laboratoriski naodi
No}nata polisomnografija ne e karakteristi~na i taa moè

od slu~aj do slu~aj da bide razli~na: vo fiziolo{ki granici, so
prodolèno vreme na spieweto, so kratka latencija na spieweto,
so normalna do prodolèna kontinuiranost na spieweto, normalen
raspored na spieweto so brzi dvièwa na o~ite (REM faza) i so
spiewe bez brzi dvièwa na o~ite (NREM). Nekoga{ moè da se
manifestira i zgolemeno koli~estvo na sporobranovo spiewe.
Testot na multiplata latencija na spieweto (MSLT) pokaùva

preterana dnevna pospanost koja obi~no se gleda spored srednite
vrednosti na latencijata na spieweto od 5 do 10 minuti. REM sonot
ne se javuva vo tekot na dnevnoto spiewe.
NEORGANSKO RASTROJSTVO NA RITAMOT SPIEWE-BUDNOST
Neorganskoto rastrojstvo na ritamot spiewe-budnost (ili

rastrojstvo na cirkadijurniot ritam na spiewe spored DSM-IV) e
otsustvo na sinhronizacija me|u obrazecot “spiewe-budna sostojba”
{to doveduva do hipersomnija ili do insomnija, a se predizvikani
od psiholo{ki traumi. DSM-IV rastrojstvoto go definira kako “
traen ili povtoruva~ki model na isprekinato spiewe koe e
posledica na disharmonijata me|u posebniot endogen cirkadijuren
sostav spiewe-budnost, od edna strana i egzogenite barawa vo vrska
so vremeto i so traeweto na spieweto, od druga strana“. Kako
posledica od ova rastrojstvo subjektot koj pati od nego se àli na
nesonica vo odredeno vreme od denot i na prekumerna pospanost vo
drugi prgodi {to doveduva do odredeni rastrojstva vo socijalnite
i vo profesionalnite aktivnosti (zaspivawe na rabota ili vo tekot
na vozeweto avtombil).
Rastrojstvoto obi~no trae pove}e godini i moè nekoga{ da

se normalizira samo od sebe poradi sklonosta fazite na endogeniot
cirkadijuren ritam da se zgolemuvaat poradi vozrasta.
MKB -10
(a) Obrazecot na spieweto ne e vo soglasnost so sakaniot obrazec

na spiewe koj go nametnuva sredinata vo koja ìvee taa li~nost i koj e
usvoen od najgolem broj lu|e vo taa sredina;
(b) subjektot ja doìvuva insomnijata vo voobi~aenoto vreme za
spiewe, a hipersomnijata vo tekot na denot, re~isi sekojdnevno
najmalku eden mesec ili povtoruvawe vo tekot na kratok vremenski
period;
(v) nezadovolitelniot kvantitet, kvalitet i vremeto na spiewe
predizvikuvaat izrazena nelagodnost ili go naru{uvaat socijalnoto
ili profesionalnoto funkcionirawe na subjektot.
DSM-IV
A. Traen ili povtoruva~ki model na pre~ki vo spieweto koe

doveduva do prekumerna pospanost ili do nesonica, a nastanuva poradi
disharmonija me|u rasporedot na spiewe-budnost koe go bara okolinata
od subjektot i poradi nejziniot cirkadijalen model na spiewe-budnost.
B. Pre~kite vo spieweto predizvikuvaat klini~ki zna~ajni

pre~ki ili o{tetuvawa vo socijalnite, rabotnite i vo drugite va`ni
podra~ja na dejstvuvawe.
C. Pre~kite ne se javuvaat isklu~itelno vo tekot na nekoe drugo

rastrojstvo na spieweto ili pri drugo du{evno rastrojstvo.
D. Pre~kite ne se neposredna fiziolo{ka posledica na

Da se odredi tip:
Tip na odloèna faza na spiewe: traen model na docno odewe na
spiewe i docno budewe so nesposobnost za zaspivawe i za budewe vo
sakanoto vreme.
Tip na promena na vremenskata zona: pospanost i budnost koi se

pojavuvaat vo odredeno neadekvatno vreme vo tekot na denot (prema
lokalnoto vreme), a se javuva kako posledica na povtoreni patuvawa
niz pove}e vremenski zoni.
Tip na smenska rabota: nesonica vo tekot na glavnoto vreme za
spiewe ili prekumerna pospanost vo tekot na vremeto {to treba da
bide prosledeno so budnost (rabota vo no}na smena ili ~esti promeni
vo rabotata vo smeni).
Terapija na disomniite
A. Terapija na insomnijata:
1. Higiena na spiewe (t. n. “sleep” higiena) se prepora~uva pred

psihofarmakoterapijata:
a. da se legnuva i da se stanuva vo isto vreme
b. ve~erata da bide posiroma{na i koli~inski i so kalorii i
da ne se ve~era vo docnite ~asovi,
v. redovni popladnevni sportski aktivnosti,
g. izbegnuvawe na stres situacii, fizi~ki ve`bi, dolgotrajno
~itawe vo docnite popladnevni ili ve~erni ~asovi,
d. izbegnuvawe dnevni prespivawa,
|. poèlna upotreba na lesni relaksira~ki ve`bi pred
zaspivawe,
e. sozdavawe prijatna atmosfera za zaspivawe vo ve~ernite
~asovi.
2. Farmakoterapija:
Hipnoticite doveduvaat do privremeni podobruvawa, dodeka

na dolgi pateki ne samo {to ostanuvat bez efekt, tuku poradi
sozdavaweto tolerancija i zgolemuvaweto na dozata brgu doveduvaat
do sozdavawe na psihi~ka i na fizi~ka zavisnost. Od hipnoticite
se koristat benzodijazepinite so kratko i so ultrakratko dejstvo i
nebenzodijazepinskite hipnotici (kako zolpidemot) koi imaat
podobri terapiski efekti bidej}i pomalku sozdavaat sporedni
efekti i pomalku doveduvaat do fizi~ka zavisnost.
a. Benzodijazepinskite hipnotici glavno predizvikuvaat:

• skratuvawe na vremeto za zaspivawe,
• namaluvawe na no}nite budewa,

• zgolemuvawe na vremeto na totalniot son,
• namaluvawe na paradoksalniot son,
• rezidualni efekti vrz kognicijata,
• vlo{uvawe na no}nite apnei,
• antiholinergi~ni efekti,
• dnevni somnolencii,
• somatski te{kotii (muskulni bolki, ishemi~na
kardiopatija, insomnija, no}ni budewa, te{kotii pri mokreweto),
• tolerancija,
• zavisnost,
Od niv naj~esto se upotrebuvaat:

1. Estazolam so kratko dejstvo,
2. Flurazepam so dolgo dejstvo,
3. Quazepam so dolgo dejstvo,
4. Temazepam so kratko dejstvo,
5. Triazolam so kratko dejstvo,
6. Midazolam.
b. Nebenzodijazepinskite hipnotici od novata generacija

(zolpikon i zolpidem) gi imaat slednive karakteristiki:
• Go namaluvaat no}noto budewe,
• Ne vlijaat vrz ramnoteàta me|u bavniot i parado-
ksalniot son,
• Go reduciraat vremeto na dremeweto i na te{koto
zaspivawe,
• Mnogu malku sozdavaat tolerancija i zavisnost.
B. Terapija na hipersomnijata
1. Soveti za normalizacija na ritamot spiewe-budnost

2. Mali dozi na psihostimulansi, kako {to se amfeta-minite
(Benzedrine), deksamfetaminot (Dexedrine) ili metilfenidatot
(Centedrine, Ritalin), koi poradi kratkiot poluìvot se davaat vo
pove}e dnevni dozi. Odredeni rezultati se postignuvaat i so
dolgodejstvuva~kiot psihostimulans Pemoline (Revibol).
PARASOMNII
Parasomni~ni rastrojstva se: somnabulizmot, no}nite

stravovi i no}nite mori:
ODEWE VO SON (SOMNABULIZAM)
Odeweto vo son (ili somnabulizmot ili mese~arstvoto) e

sostojba na izmeneta svest vo koja se kombinirani fenomenite na
spiewe i na budnost. DSM-IV rastrojstvoto go definira kako
povtoruva~ki epizodi na sloèno motori~ko odnesuvawe koe
zapo~nuva vo tekot na sporobranovoto spiewe, a vklu~uva stanuvawe
od krevet i odewe vo son. Za vreme na somnabulizmot subjektot e so
nizok stepen na svesnost, reaktivnost i motorna ve{tina: stanuva
od krevet obi~no vo prvata tretina od spieweto i {eta po sobite
vo domot ili pak izleguva nadvor, na ulica, so {to se izloùva na
rizik od mo`ni povredi (tipi~na kineti~ka parasomnija so
relativno dobri koordinirani dvièwa, pa duri i so odgovori na
pra{awa). Epizodata trae od 15 do 30 minuti i vo edna tretina od
slu~aite zavr{uva so spontano budewe ili pak so povtorno
zaspivawe i razbuduvawe utredenta bez se}avawa za
somnabulisti~kata epizoda (amnezija).
Epizodite na somnabulizmot moàt da vklu~uvaat razli~ni

kvantiteti i kvaliteti na odnesuseuvawe: vo lesnite epizodi
subjektot moè samo da sedne na krevetot, da gleda okolu sebe ili
da gi kube pokriva~ot ili kosata. êsto se slu~uva subjektot da stane
od krevet i da vleze vo ormanot ili da se simne po skalite, pa duri
i da izleze na ulica. Za vreme na epizodata moè da se obavuvaat
fiziolo{kite potrebi, da se jade i da se zboruva, pa duri i da se
odgovara na pra{awa. Vo najsloènite epizodi moè da se upravuva
so vozilo, da se otklu~uva i da se zaklu~uva vrata i sli~no.
Somnabulizmot e relativno ~esto rastrojstvo do 16-godi{na

vozrast. Spored nekoi epidemiolo{ki istraùvawa, re~isi 15%
od taa populacija vo tekot na svojot ìvot imala edna ili pove}e
somnabulisti~ki epizodi.
Misleweto deka somnabulizmot vo najgolem procent e izraz

na psihomotornata epilepsija denes e nadminato. Vo

etiopatogenzata dominiraat psiholo{kite faktori.
Epilepti~niot napad retko se javuva samo no}e, pacientite ne
reagiraat na nadvore{nata stimulacija i pravat perseverativni
dvièwa so racete. EEG naodot e pozitiven za temporalnata
epilepsija.
MKB-10:
(a) Dominanten simptom e edna ili pove}e epizodi na stanuvawe

od krevet i {etawe vo tekot na spieweto. Obi~no se slu~uva vo prvata
tretina od spieweto;
(b) vo tekot na odeweto vo son pogledot i izrazot na liceto na
subjektite izgledaat prazno. Tie obi~no ne reagiraat na naporite na
drugite da vlijaat vrz niv ili pak da komuniciraat so niv. Moàt da
se razbudat so golemi te{kotii;
(v) po budeweto (bilo od epizodata bilo slednoto utro) postoi
amnezija vo odnos na epizodata na somnabulizmot;
(g) nekolku minuti po budeweto od epizodata ne se registriraat
kakvi bilo rastrojstva na mentalnata aktivnost ili na odnesuvaweto,
iako inicijalno moè da postoi kratok period na konfuzija i na
dezorientacija;
(d) otsutni znaci za organsko mentalno rastrojstvo, kako {to se
demencijata ili epilepsijata.
DSM-IV
A. Povtoreni epizodi na stanuvawe od krevet i {etawe vo tekot

na spieweto {to se javuvaat vo tekot na prvata tretina na golemata
epizoda na spiewe.
B. Dodeka mese~ari, subjektot ima prazen pogled, ne odgovara na
pra{awa i ne komunicira so drugi lica i moè da se probudi samo so
te{ki napori.
C. Kaj budeweto (bilo od epizodata bilo nautro) subjektot ima
amnezija na epizodata.
D. Nekolku minuti po budeweto od epizodata ne e o{tetena
du{evnata aktivnost ili odnesuvaweto (iako moè da bide prisutna
kratkotrajna smetenost i dezorientacija).
E. Mese~areweto predizvikuva klini~ki zna~ajni pre~ki ili

o{tetuvawa vo socijalnite, rabotnite i vo drugite aktivnosti.
F. Rastrojstvoto ne nastanuva poradi neposredno vlijanie na
NO]NI STRAVOVI
No}nite stravovi se povtoruva~ki sostojbi na no}ni epizodi

na ekstremen strav i panika povrzani so intenzivna vokalizacija
i so motalitet, kako i so visoko nivo na avtonomno praznewe.
Li~nosti koi stradaat od vakvo rastrojstvo vo tekot na prvata
tretina od spieweto naglo stanuvaat od krevet so pani~en vrisok i
pla~, ~esto tr~aj}i kon vratata kako da sakaat da pobegnat od domot,
iako toa retko se slu~uva. Epizodite traat od 1 do 10 minuti i za
toa vreme te{ko se vospostavuva kontakt so subjektot i voop{to ne
gi prima sugestiite da ne se pla{i ili pak da se osvesti od sonot.
Po budeweto subjektot ne se se}ava na epizodata, niti pak na
sodrìnite na stravovite. Rastrojstvoto mnogu ~esto e povrzano
so somnabulizmot, zatoa {to postojat i zaedni~ki genetski,
razvojni, organski i psiholo{ki pri~initeli, pa i klini~ki i
patofiziolo{ki karakteristiki.
Se procenuva deka od 1 do 6% od decata stradaat od ova

rastrojstvo i pomalku od 1% vozrasnite.
No}nite stravovi obi~no po~nuvaat me|u 4 i 12-godi{na

vozrast i spontano pominuvat vo tekot na adolescencijata. Kaj
vozrasnite rastrojstvoto po~nuva me|u 20 i 30-godi{na vozrast i
~esto imaat hroni~en tek, so toa {to nivnata ~estota i vremeto na
traewe se menuvaat od edna do druga epizoda.
MKB-10
(a) Dominanten simptom se edna ili pove}e epizodi na budewe

od son koi po~nuvaat so pani~en vrisok i so intenzivna anksioznost, so
telesen motalitet i avtonomna hiperaktivnost, kako {to se
tahikardija, dispnea, dilatirani zenici i potewe;
(b) epizodite traat od edna do deset minuti i glavno se javuvaat

vo tekot na prvata tretina od spieweto;
(v) ne postoi mo`nost na nadvore{ni vlijanija vrz
manifestaciite na no}niot strav i re~isi sekoga{ takvite obidi se
pridruèni so dezorientacija i so perseverantni dvièwa vo traewe
od nekolku minuti;
(g) se}avaweto za epizodata, dokolku postoi, e mnogu ograni~eno
(obi~no na eden ili na dva fragmenta od mentalnata pretstava) ;
(d) postoi otsustvo na kakvi bilo znaci na organska bolest, kako
{to se tumor na mozokot ili epilepsija.
NO]NI MORI
Bitno obele`je na no}nite mori se povtoruva~kite

zastra{uva~ki soni{ta ispolneti so ekstremna anksioznost ili
strav koi doveduvaat do kompletno budewe od sonot i na ~ija
sodrìna liceto se se}ava vo sitnici. Soni{tata se mo{ne jasni,
~esto se povtoruvaat i obi~no vklu~uvaat temi koi se odnesuvaat
na zapla{uvawa vo odnos na ìvotot, sigurnosta ili
samopo~ituvaweto. Vo tekot na no}nite mori postoi anga`man i
na vegetativniot sistem, no bez vidliva vokalizacija ili telesen
motilitet. Po budeweto liceto nabrgu stanuva svesno i uredno
orientirano vo site pravci i dobro gi opi{uva zastra{uva~kite
sodrìni na sonot. Kaj decata ne postoi konzistentna vrska me|u
no}nite mori i psiholo{kite te{kotii bidej}i na taa vozrast tie
naj~esto se povrzani so specifi~nite fazi na emocionalniot razvoj,
dodeka kaj vozrasnite tie se rezultat na odredeni psihi~ki
rastrojstva, naj~esto vo oblik na rastrojstva na li~nosta. Potvrdeno
e deka odredeni psihofarmakolo{ki supstancii moàt da
predizvikaat no}ni mori, osobeno rezerpinot, tioridazinot,
tricikli~nite antidepresivi i benzodijazepinite. Do vakvi
sostojbi doveduva i nagliot prekin na terapijata so
nebenzodijazepinskite (osobeno barbituratnite) hipnotici koi ja
suprimiraat REM fazata na sonot (faza koja e povrzana so
sonuvaweto) ili pak poradi reaktivnoto intenzivizirawe na taa
faza.
MKB-10
(a) Budewe od no}no ili od dnevno spiewe so detalni i jasni

se}avawa za sodrìnite na soni{tata. Temite na sonot obi~no se
odnesuvaat na zapla{uvawa vo odnos na ìvotot, sigurnosta ili
samopo~ituvaweto. Budeweto moè da se slu~i vo koja bilo faza,
iako naj~esto vo vtorata polovina na spieweto;
(b) po budeweto subjektot nabrgu stanuva svesen i uredno
orientiran;
(v) no}nite mori i rastrojstvoto vo spieweto koe nastanuva
poradi predvremenoto budewe predizvikuvaat zna~ajni tegobi na
li~nosta.
DSM-IV
A. Povtoruva~ki budewa od glavnoto vreme na spiewe ili od

dremeweto so precizni se}avawa na prodolènite i izrazito
zastra{uva~ki soni{ta koi obi~no vklu~uvaat napadi na ìvotot,
sigurnosta ili na samopo~ituvaweto. Ova budewe obi~no se javuva vo
tekot na drugata polovina na spieweto.
B. Za vreme na budeweto od zastra{uva~kite soni{ta licata brgu
stanuvaat svesni i orientirani (za razlika od no}nite stravovi i od
nekoi oblici na epilepsija kade{to smetenosta i dezorientacijata
traat podolgo vreme).
C. Rastrojstvoto doveduva do seriozni pre~ki vo socijalnite,
rabotnite i vo drugite aktivnosti.
D. No}nite mori ne se javuvaat isklu~itelno kaj nekoi drugi
du{evni rastrojstva (na pr. delirium, posttravmatsko stresno
rastrojstvo) i ne nastanuvaat kako posledica na neposrednoto vlijanie
na psihoaktivnite supstancii ili na op{tata zdravstvena sostojba.
Terapija na parasomniite
Terapijata na parasomniite e mo{ne sloèn terapevtski

proces vo koj ramnopravno se vklu~eni psihoterapijata i
farmakoterapijata. Od psihoterapiskite metodi se koristat
povr{nata (sugestivna i suportivna psihoterapija), dlabinskata i
bihejvioralnata terapija, dodeka od psihofarmakolo{kite
supstancii naj~esto se koristat benzodfijazepinskite
anksiolitici.
3. SEKSUALNI DISFUNKCII
(Georgi âdlovski, Antoni Novotni)
Seksualniot ìvot na ~ovekot pretstavuva kompleksna

fiziolo{ka funkcija vo ~ie etablirawe i funkcionirawe golema
uloga igraat biolo{kite, psiholo{kite i socijalnite procesi koi
zaemno se povrzani so odredeni kulturolo{ki, religiozni, obi~ajni
i moralni sistemi na potesnata i na po{irokata sredina vo koja
ìvee liceto. Seksualniot (polov) nagon e mo{ne vulnerabilen za
pove}eto nepovolni psihotraumi i sugestivni vlijanija.
Seksualniot ìvot ne e isto {to i qubovniot, no sepak toj e
najbitna i osnovna sodrìna na qubovniot ìvot na ~ovekot. Po~iva
na polniot motiv ili na nagonot za odrùvawe na vrstata, {to
govori za biolo{kata priroda na negovoto poteklo. Vo negovata
uspe{na izgradba u~estvuvaat mnogu anatomski, fiziolo{ki i
psiholo{ki pri~initeli koi mu ovozmoùvaat pravilen i ne
popre~en razvoj niz site negovi etapi. Podocna celokupnite
obnoski koi imaat za cel zadovoluvawe na psihobiolo{kite
seksualni potrebi imaat posebni karakteristiki: biolo{ki (ili
reproduktivni), psiholo{ki (ili hedonisti~ki za zadovoluvawe na
sopstvenite zadovolstva) i socijalni (ili komunikativni me|u
partnerite koi imaat cel izbor na partner). Seksualnata
motivacija vo obnoskite se dviì vo dva pravca: obnoski koi sodràt
del od povedenieto koe ima cel da bara seksualen partner
(apetencija) i obnoski koi direktno se manifestiraat od
iskoristuvaweto na najdeniot partner (ili konsumacija).
Fiziologija na seksualnoto funkcionirawe
Seksulanoto funkcionirawe na lu|eto bara kompleksna

interakcija na nervniot, vaskularniot i na endokriniot sistem za
da se predizvika nadrazba i orgazam.
Seksualnata vozbuda kaj maìte se javuva vo prisustvo na

vizuelni stimulusi, fantazii i fizikalna stimulacija koi vodat
kon nevolno otpu{tawe vo parasimpati~kite nervi koi{to gi
kontroliraat dijametarot i valvulite na krvnite sadovi vo

penisot. Toga{ nastanuva zgolemen protok na krv vo kavernoznoto
telo vo penisot (corpora cavernosa) koe pretstavuva dva cilindri na
specijalizirano tkivo koi se distendiraat so nadojdenata krv i taka
ja ovozmoùvaat erekcijata. Kontinuiranata stimulacija vodi kon
emisija ili ispu{tawe na semeto i ejakulacija, procesi koi{to se
kontrolirani preku simpati~kite vlakna i nervus pudendusot.
Dopaminergi~nite sistemi vo CNS ja zabrzuvaat vozbudata i
ejakulacijata, dodeka pak serotoninergi~nite sistemi gi
inhibiraat ovie funkcii. Dopolnitelno, androgenite hormoni go
zabrzuvaat seksualnoto nadraznuvawe (i do izvesen stepen i
erekcijata i ejakulacijata).
Kaj ènite se pova`ni fizikalnata stimulacija i fantazmite

otkolku vizuelnite stimulusi i tie doveduvaat do otpu{tawe na
parasimpati~nite nervi, pri {to se zgolemuva krvniot protok vo
ènskite genitalii {to pridonesuva za lubrikacija
(podma~kuvawe) na vaginata i za malo zgolemuvawe na klitorisot.
Kontinuiranata stimulacija na klitorisot ili direktno ili preku
seksualen odnos rezultira so orgazam. Estrogenite i progestinite
igraat uloga vo seksualnoto funkcionirawe na ènite, dodeka
androgenite se va`ni vo odrùvaweto na seksualnata vozbuda. Kako
i kaj maìte, dopaminergi~nite sistemi go zabrzuvaat
nadraznuvaweto kaj ènite i orgazmot, dodeka pak
serotoninergi~nite sistemi gi inhibiraat ovie funkcii.
O~igledno e deka normalnoto seksualno funkcionirawe bara

intaktni (zdravi, neo{teteni) nevralni i vaskularni vrski so
genitaliite zaedno so normalnoto endokrino funkcionirawe.
Sekoja bolest koja{to interferira so ovie sistemi moè da vodi
kon seksualna disfunkcija: nevrolo{ki zaboluvawa (na pr.
multipna skleroza, trauma-povreda na lumbalniot ili na
sakralniot del na rbetniot stolb, diskus hernija), trombozi na
arteriite ili na venite na penisot, dijabetes melitus (koja
pri~inuva i nevrolo{ki i vaskularni o{tetuvawa), endokrini
rastrojstva (hiperprolaktinemija), bolesti na crniot drob (koi
vodat kon natrupuvawe na estrogeni hormoni) itn. I lekovite koi
gi afektiraat ovie sistemi isto taka moàt da go naru{at
seksualnoto funkcionirawe. Taka, antihipertenzivite, poradi
nivnite antiadrenergi~ni efekti, moàt da ja naru{at
erektilnata funkcija kaj maìte i lubrikacijata kaj ènite.

Antipsihoticite, tricikli~nite antidepresivi i MAO
inhibitorite moàt da gi inhibiraat ovie isti funkcii preku
nivnite antiholinergi~ni efekti. Antipsihoticite moàt da gi
naru{at vozbudata i orgazmot poradi nivniot efekt na blokirawe
na dopaminot, dodeka antidepresivite od grupata na SSRI moàt da
gi inhibiraat vozbudata i orgazmot preku nivnite serotonergi~ni
efekti. Spironolaktonot, steroidite i estrogenite moàt da ja
namalat seksualnata èlba preku nivnite antiandrogeni efekti
itn.
Ciklusot na zreliot na~in na seksualnite obnoski koi se

odvivaat niz genitalno-genitalnata kopulacija, koi imaat vrv me|u
20 i 25-godi{na vozrast kaj maìte i 30-godi{na vozrast kaj ènite,
spored Masters i Jonson (1970), se sostoi od 4 stadiumi: apetitiven,
vozbuda, kulminacija i orgazam i rezolucija:
1. Apetitiven stadium koj se karakterizira so seksualni

fantazii ili so èlba da se stapi vo seksualen odnos;
2. Stadium na vozbuda so erotski ~uvstva koi{to vodat kon
vaginalna lubrikacija kaj ènite i erekcija na penisot kaj maìte;
3. Stadium na kulminacija na seksualnata vozbuda i orgazam
koj kaj maìte e so ejakulacija na semeto, dodeka kaj ènite so
refleksni ritmi~ki kontrakcii na cirkumvaginalnite muskuli.
4. Finalen stadium (ili stadium na rezolucija i na psiholo{ka
i fizi~ka relaksacija) koj se sostoi od odmor ili od miruvawe. Kaj
maìte postoi refraktoren period po orgazmot za vreme na koj {to
ne e mo`no da se ima druga erekcija (dolìnata na ovoj period
varira me|u lu|eto i se zgolemuva so vozrasta), dodeka kaj ènite
postojat varijabli, odnosno nekoi imaat refraktoren period po
orgazmot dodeka pak drugi nemaat i moàt da imaat multipni
posledovatelni orgazmi.
Seksualnite disfunkcii se slu~uvaat toga{ koga ima

disrupcija na koj bilo od ~etirite stadiumi na seksualniot odgovor
poradi anatomski, fiziolo{ki ili psiholo{ki faktori.
Seksualnata orientacija ne e determinira~ki faktor i
heteroseksualni, biseksualni ili homoseksualni individui moàt
da iskusuvaat seksualna disfunkcija vo nekoj moment od svojot
ìvot.
Seksualnite disfunkcii moàt da bidat prisutni vo tekot

na celiot ìvot ili moàt da se razvijat po periodot na normalno
seksualno funkcionirawe. Tie moàt da bidat prisutni vo site
seksualni aktivnosti ili samo vo odredeni situacii.
Epidemiologija
To~nata prevalencija na seksualnite disfunkcii te{ko se

determinira. Jasno e deka zna~aen procent na maì i èni vo
op{testvoto se soo~uvaat so seksualni problemi vo izvesen period
od nivniot ìvot. Spored nekoi epidemiolo{ki istraùvawa,
prevalencijata na seksualnite disfunkcii bi bila sledna:
• Rastrojstvo na orgazmot kaj ènite od 5 do 30%;

• Rastrojstvo na orgazmot kaj maìte od 4 do 10%;
• Predvremena ejakulacija od 35 do 38% ;
• Rastrojstvo na erekcijata od 4 do 20%.
Etiopatogeneza
Spored Kaplan (1974), etiopatogenezata na seksualnite

disfunkcii bi bila multikauzalna i uslovena od mnogu
intrapsihi~ki, interpersonalni i bihejvioralni faktori.
Avtorot naveduva ~etiri faktori koi igraat bitna uloga vo
razvitokot na rastrojstvata:
1. Pogre{na informacija ili neznaewe vo odnos na seksu-
alnite i na socijalnite interakcii;
2. Nesvesna vina i anksioznost vo vrska so seksot;
3. Zgolemena anksioznost za vreme na seksualniot ~in ili na
predigrata (naj~esta zaedni~ka pri~ina za erektilni i za
orgazmi~ki disfunkcii) ;
4. Neuspeh na partnerite me|usebno da komuniciraat i da gi
spodeluvaat nivnite seksualni ~uvstva i seksualni igri vo koi tie
sakaat da se vpu{tat.
Mnogu seksualni disfunkcii se povrzani so ranite seksualni

traumi (kako incest, seksualna zloupotreba vo detstvoto, siluvawe)
i so psihijatriskite rastrojstva ({izofrenija, depresija i te{ki
rastrojstva na li~nosta).
Pacientite so seksualna disfunkcija najnapred treba da bidat

medicinski evaluirani od ginekolog ili od urolog za da se isklu~i
organska etiologija koja moè da bide adekvatno tretirana
(lokalni bolesti na genitaliite, vaskularni ili nevrolo{ki
bolesti, endokrini rastrojstva ili sistemski bolesti i dr. ).
Sekoga{ treba da se vodi smetka i za nesoodvetnata upotreba na
nekoi medikamenti koi moàt da vlijaat i vrz seksualnoto
funkcionirawe ili pak za upotrebata na lekovi koi se nabaveni
od crniot pazar, kako i za nelegalnite drogi.
Klasifikacija
MKB-10 seksualnite rastrojstva gi klasificira vo dva

dijagnosti~ki bloka:
1. Bihejvioralni sindromi zdruèni so fiziolo{ki

rastrojstva i so somatski faktori i tuka bi spa|ale:
(1) Nededostig ili gubewe na seksualnata èlba,

(2) Seksualna averzija i otsustvo na seksualno uìvawe,
(3) Neuspe{nost na genitalniot odgovor,
(4) Orgazmi~ki disfunkcii,
(5) Predvremena ejakulacija,
(6) Vaginizam,
(7) Dispareunija,
(8) Preteran seksualen nagon,
(9) Drugi seksualni disfunkcii,
(10) Nespecifizirani seksualni disfunkcii.
2. Seksualni rastrojstva vo sklop na rastrojstva na li~nosta

i obnoskite (opi{ani vo Rastrojstva na li~nosta)
DSM-IV seksualnite rastrojstva gi grupira vo eden

dijagnosti~ki blok: seksualni rastrojstva i rastrojstva na poloviot
identitet. Tie ponatamu se klasificirani vo tri grupi:
1. Seksualni pre~ki: rastrojstva vo poloviot odgovor ili

pojava na bolka za vreme na seksualniot odnos,

• Rastrojstvo na seksualnata èlba
• Rastrojstvo na seksualnoto vozbuduvawe
• Rastrojstvo na orgazmot,
• Dispareunija (bolka za vreme na seksualniot kontakt),
• Seksualni pre~ki poradi op{tata zdravstvena sostojba,
• Seksualni pre~ki predizvikani od psihoaktivnite
supstancii.
2. Parafilii: rastrojstva so silni seksualni porivi,

me~taewa ili so odnesuvawe koe vklu~uva nevoobi~aeni predmeti,
aktivnosti ili okolnosti {to preduzvikuvaat klini~ki zna~ajni
rastrojstva i nedostatoci vo socijalnata, profesionalnata i vo
drugata sfera na dejstvuvawe. Me|u niv spa|aat: egzibicionizmot,
feti{izmot, froterizmot, pedofilijata, seksualniot mazohizam,
seksualniot sadizam, transvestitskiot feti{izam i voajerizam.
3. Rastrojstva vo poloviot identitet: silno i trajno

poistovetuvawe so sprotivniot pol zdruèno so trajna neprijatnost
od sopstveniot pol.
NEDOSTIG ILI GUBEWE NA SEKSUALNATA @ELBA
Toa e rastrojstvo vo koe osovniot problem e proret~uvawe na

seksualnite odnosi koi se sosema normalni poradi nedostig ili
gubewe na seksualnata èlba. Rastrojstvoto e poznato i pod
terminite “frigidnost” i “hipoaktivna seksualna èlba” i toa
moè da predizvika zna~aen distres ili interpersonalni te{kotii.
Rastrojstvoto zapo~nuva vo adolescentniot period, no naj~esto

e vo podocne`nata vozrast, po normalen seksualen ìvot, kako
posledica na odredeni psiholo{ki rastrojstva, stresni doìvuvawa
ili na vlo{eni me|u~ove~ki odnosi. Dijagnozata se postavuva ako
disfunkcijata ne se pojavuva ekskluzivno i edinstveno za vreme na
tekot na nekoe drugo mentalno rastrojstvo (na pr. depresija major),
ako ne e rezultat na direktni efekti na nekoi psihoaktivni
supstancii koi gi konsumira liceto (alkohol, nelegalni drogi ili
lekovi) ili pak ne e rezultat na vlo{ena op{ta zdravstvena
sostojba. Kako i kaj drugite disfunkcii, rastrojstvoto moè da trae
vo tekot na celiot ìvot, moè da se pojavi po periodot na dobar

seksualen ìvot ili pak, moè da se pojavi samo vo odreden kontekst
(na pr. so momentalniot partner).
Od site disfunkcii ova rastrojstvo e najte{ko za tretman. Vo

terapijata bil koristen hormonot testosteron (i kaj maì i kaj
èni), me|utoa negovite maskulinizira~ki nesakani efekti ja
pravat negovata upotreba problemati~na kaj ènite, a opasnosta
od deklan{irawe na karcinom na prostatata kaj maìte. Spored
nekoi avtori, nema konzistentni dokazi deka toj e korisen vo
zgolemuvaweto na seksualnoto interesirawe kaj maìte duri i
toga{ koga serumskite nivoa na testosteron se niski (O’Carroll i
Bancroft, 1984). Najefektivnite tretmani vklu~uvaat kombinacija
na kognitivna terapija za da se spravi so maladaptivnite veruvawa,
bihejvioralniot tretman so i bra~nata terapija.
DSM-IV
A. Trajno ili privremeno smaluvawe (ili nedostig) na

seksualnite me~taewa i na èlbite za seksualni aktivnosti. Ocenkata
za rastrojstvoto ja dava lekar vrz baza na pri~inite koi vlijaat vrz
seksualnata aktivnost, kako {to se vozrasta i sredinata vo koja {to
ìvee subjektot.
B. Rastrojstvoto predizvikuva zna~ajni pre~ki vo me|u~ove~kite
odnosi.
C. Seksualnite pre~ki ne moè podobro da se objasnat so nekoi
drugi mentalni rastrojstva i ne se rezultat na direktnoto dejstvo na
Da se odredi tip:
Primaren oblik, steknat oblik, generaliziran oblik, situacionen
oblik kako posledica na psiholo{ki pri~ini i kako posledica na
kombinirani pri~ini.
SEKSUALNA AVERZIJA I OTSUSTVO NA

SEKSUALNO U@IVAWE
Rastrojstvoto se karakterizira so silno negativno ~uvstvo i

so anksioznost i pri samata pomisla za mo`nosta za ostvaruvawe
seksualen odnos so partnerot i toa vo takva mera {to doveduva do
redovno izbegnuvawe na seksualnata aktivnost.
Se razlikuvaat dva oblika: seksualna averzija i otsustvo na

seksualno uìvawe:
a. Seksualna averzija
Rastrojstvoto se karakterizira so silni negativni ~uvstva kon

partnerot i so ~uvstvo na strav ili anksioznost vo tolkava mera za
da se izbegnuva seksualniot kontakt.
b. Otsustvo na seksualno uìvawe (ili seksualna anhedonija)
Rastrojstvoto (koe e po~esto kaj ènite) se karakterizira so

normalen seksualen kontakt i so orgazam, no bez vistinsko uìvawe
vo seksot. Za vreme na seksualniot ~in subjektot ~uvstvuva
anksioznost, strav ili gadewe.
Dijagnosti~kite kriteriumi gi zemaat predvid bitnite

obele`ja na rastrojstvoto: averzija kon seksualniot ~in, zna~ajni
pre~ki ili me|u~ove~ki te{kotii i rastrojstvoto da ne e
predizvikano od drugi mentalni rastrojstva.
NEUSPE[EN GENITALEN ODGOVOR
Rastrojstvoto e specifi~no i za ma{kiot i za ènskiot pol.

Kaj maìte osnoven problem e erektilnata disfunkcija, odnosno
te{kotii vo postignuvaweto i vo odrùvaweto na erekcijata koja
e potrebna za normalen seksualen odnos. Ako vo odredeni situacii
moè i da se postigne normalna erekcija (vo tekot na
masturbacijata, pri spiewe ili so drug partner), toga{ pri~inite
najverojatno se od psihogeno poteklo. Ako pak erekcijata ne se
postignuva ni vo tie momenti, ovaa dijagnoza se postavuva so posebni
ispituvawa koi }e go isklu~at organskiot faktor (merewe na

tumescencijata na penisot vo tekot na spieweto) ili pak reakcijata
na psiholo{kiot tretman.
1. Kaj ènskiot pol problemot naj~esto e vo:
a. vaginalnata suvost (koja moè da bide predizvikana od

psiholo{ki pri~ini ili pak od organski faktori, kako {to se
vaginalnata infekcija ili estrogeniot deficit koj nastapuva vo
postmenopauzata),
b. atrofi~niot vaginit,
v. dijabetes melitusot,
g. pelvi~nata terapiska radijacija,
d. reduciranata lubrikacija predizvikana od laktacija,
antihipertenzivi ili od antihistaminici,
|. upotrebata na tricikli~ni antidepresivi, SSRI,
e. psihijatriskoto rastrojstvo
`. situacionata disfunkcija predizvikana od aktuelen stres
2. Kaj ma{kiot pol erektilnite rastrojstva naj~esto se

predizvikani od:
a) medicinski somatski problemi: dijabetes melitus, multipla

skleroza, radijacija, periferni vaskularni rastrojstva, renalni
zaboluvawa, podolgotrajna upotreba na antihipertenzivi,
antidepresivi, nevroleptici)
b) situaciona tranzitorna impotencija.
Terapija
1. Farmakoterapija:
a) oralna medikacija:
-Sildenafil (Viagra) koj predizvikuva dilatacija i pogolem
protok na krv vo krvnite sadovi na penisot,
-Apomorphin koj ima efekt na mozo~niot centar za
erekcija,
-Phentolamine koj predizvikuva muskulna relaksacija i
dilatacija na arteriite.
b) penilni supozitorii:
-Alprostadil
v) injekcii vo penis:
-Alprostadil (Caverject)
2. Vakuum pumpi
3. Hirur{ka intervencija
ORGAZMI^NA DISFUNKCIJA
Orgazmi~nata disfunkcija e rastrojstvo vo koe orgazmot ili

ne se doìvuva ili pak e zna~itelno odloèn. Problemot moè da
se pojavi samo vo odredeni situacii (psihogena etiopatogeneza) ili
pak disfunkcijata e konstitucionalno ili organski uslovena.
Rastrojstvoto po~esto se sre}ava kaj ènskiot pol.
Odredeni psihofarmakolo{ki supstancii moàt da

predizvikaat tranzitorni orgazmi~ki disfunkcii (tricikli~nite
antidepresivi, SSRI, benzodijazepinite, antipsihoticite,
antihipertenzivite, narkoticite).
a. @ensko orgazmi~no rastrojstvo
Ova rastrojstvo (poznato i kako "inhibiran ènski

orgazam") se karakterizira so perzistentno ili so rekurentno
odloùvawe ili so otsustvo na orgazam sledej}i ja normalnata faza
na seksualnata vozbuda. Klini~arite treba da go zemat predvid toa
{to ènite pokaùvaat golema varijabilnost i vo tipot i vo
intenzitetot na stimulacijata koja e potrebna za da trigerira eden
orgazam. Drugi faktori koi treba da bidat evaluirani gi
vklu~uvaat i vozrasta na ènata i seksualnoto iskustvo i
adekvatnosta na seksualnata stimulacija koja{to taa ja dobiva.
Kako i kaj drugite disfunkcii, dijagnozata se postavuva ako
rastrojstvoto predizvikuva zna~aen distres ili me|upersonalna
te{kotija, ako ne se pojavuva isklu~itelno za vreme na tekot na
drugo mentalno rastrojstvo i ako toa ne e rezultat na direktni
efekti od nekoi supstancii ili na op{ta zdravstvena sostojba.
Najverojatniot na~in za èna so generalna anorgazmija (bez

orgazam) da stane orgazmi~na e preku programa na ve`bi so

direktirana masturbacija (LoPiccolo i Stock, 1986). Koga }e gi sovlada
ve`bite, taa se postavuva na masturbatorna programa koja{to
zapo~nuva so postepena vizuelna i taktilna eksploracija na
nejzinoto telo i se dviì kon fokusirano genitalno dopirawe.
Ve`bite se pridruèni so seksualni fantazii koi se kombinirani
so fizi~ka stimulacija. Klini~arot moè da prepora~a upotreba
na vibrator ako ènata ne e sposobna da ima orgazam koga e
angaìrana vo fokusiranoto genitalno dopirawe. Koga ve}e edna{
stanuva sposobna da ima eden orgazam niz sebestimulacijata, taa go
u~i svojot seksualen partner (koristej}i senzitivni fokusirani
ve`bi) za tipot i za vidot na genitalnata stimulacija {to i e
potrebna za da ima uspe{en orgazam.
b. Ma{ko orgazmi~no rastrojstvo
Ova rastrojstvo (isto taka poznato i kako ”inhibiran ma{ki

orgazam” ili ”zadocneta ejakulacija”) se karakterizira so
perzistentno ili so rekurentno odloùvawe ili pak so otsustvo
na orgazam, so normalna faza na seksualna vozbuda za vremetraeweto
na seksualnata aktivnost. Vo postavuvaweto na dijagnozata mora da
bidat zemeni predvid vozrasta na pacientot kako i fokusot,
intenzitetot i vremetraeweto na seksualnata stimulacija. Kako i
kaj drugite rastrojstva, i ova rastrojstvo moè da predizvika
zna~aen distres vo semejnite odnosi.
Tretmanot e sli~en so onoj koj{to se koristi za inhibiraniot

orgazam kaj ènite. Na pacientot treba da mu se kaè deka koga
masturbira, treba da masturbira {to pobrzo za da moè da ejakulira
dodeka fantazira deka negoviot penis e vnatre vo vaginata na
negovata partnerka. Vtorata tehnika e da se nau~at pacientot i
negovata partnerka na senzitivni fokusirani ve`bi. Ako pacientot
e sposoben da masturbira vo prisustvo na negovata partnerka, nemu
mu se davaat instrukcii da ja stavi rakata na negovata partnerka
preku negovata, taka {to taa }e moè da vidi kolku mu e potrebno
dopirawe. Toga{ toj treba da ja stavi negovata raka preku nejzinite
race dodeka taa masturbira mesto nego, vodej}i go do ejakulacija.
Kone~no, taa treba da sedne vrz nego javaj}i go i stimuliraj}i go za
na kraj da go stavi negoviot penis vo nejzinata vagina koga toj }e ja
dostigne to~kata na ejakulatorna neminovnost (neizbe`nost). Ako
na maòt mu e neprijatno da ejakulira vo prisustvo na negovata

partnerka, se koristi sistematska desenzitizacija za da mu se
pomogne da stane pokomforen vo nejzino prisustvo.
PREDVREMENA EJAKULACIJA
Toa e nesposobnost da se kontrolira ejakulacijata vo dovolna

mera za da moè da uìvaat dvata partnera vo seksualniot odnos.
Vo pote{ki slu~ai ejakulacijata se slu~uva i pred penetracijata
vo vaginata ili pak pred erekcijata. Ponekoga{ e potrebna
prolongirana stimulacija za da se postigne zadovolitelna erekcija.
Tretmanot na predvremenata ejakulacija vklu~uva trenirawe

na individuata za da tolerira visoki stepeni na vozbuda bez
ejakulirawe i bez reducirawe na anksioznosta asocirana so
seksualnoto nadraznuvawe. Me|u pouspe{nite intervencii e
metodot na t. n. "start-stop" ve`ba (Semans, 1956). Ovaa procedura
vklu~uva pacientot da legne na grb dodeka negovata partnerka go
miluva negoviot penis. Pacientot se fokusira na ~uvstvata na
zadovolstvo koi{to rezultiraat od penilnata stimulacija i od
senzaciite koi{to i prethodat na negovata potreba da ejakulira.
Koga }e po~uvstvuva deka }e ejakulira, toj i signalizira (i dava
znak) na negovata partnerka da ja zapre stimulacijata. Pacientot
treba da zapo~nuva i da zapira najmalku 4 pati pred ejakulacijata.
Vtorata procedura e t. n. “squeeze” tehnika na Masters i na Johnson,
koja moè da se povrze so "start-stop" tehnikata. So ovaa tehnika
partnerkata se podu~uva da go stavi nejziniot palec na frenulumot
na penisot, a nejziniot prv i vtor prst na sprotivnata strana od
glavata na penisot. Koga pacientot }e po~uvstvuva deka }e
ejakulira, partnerkata go stega za vreme od 5 sekundi i potoa go
pu{ta penisot za vreme od 30 sekundi. Ovaa tehnika e kontinuirana
se dodeka poedinecot ne e pove}e na rabot na ejakulirawe i toga{
partnerkata ja obnovuva ili ja prodolùva (po prekinot) penilnata
stimulacija.
Farmakolo{kiot tretman vklu~uva intrakavernozna

injekcija od papaverin i od fentolamin (Fein, 1990) i oralna
medikacija so lekovi od grupata na tricikli~nite antidepresivi
(klomipramin i SSRI).
VAGINIZAM BEZ ORGANSKA PRIÎNA
Rastrojstvoto se karakterizira so spazam na vaginalnata

muskulatura koja pravi okulzija na vaginalniot otvor, so {to e
onevozmoèna penetracijata na penisot vo vaginata ili pak aktot
e mo{ne bolen. Rastrojstvoto e poznato i pod imeto ”psihogeni
vaginizam“.
Nekoi èni koi se anksiozni okolu (za) seksot, moàt da

iskusat muskularno zategnuvawe i nekoja bolka za vreme na
penetracijata, no toa sepak ne e vaginizam. Va`no e da se isklu~at
drugite rastrojstva od oskata 1 (na pr. somatsko rastrojstvo),
rastrojstva inducirani od supstancii ili od op{ta zdravstvena
sostojba.
Za tretman na vaginizmot kako najefektiven metod se

pokaàla sistematskata desenzitizacija koja vklu~uva sistematska
insercija na dilatatori od razli~ni zgolemuva~ki golemini, bilo
vo ordinacijata na lekarot ili vo privatnosta na domot na
pacientkata. Nekoi klini~ari im davaat na pacientkata ili na
nejziniot partner postepeno da vnesuvaat tamponi ili prsti se
dodeka penilnata penetracija moè da bide efektivna (Kaplan,
1974). Klini~arot moè da i sugerira na pacientkata nae‘no da gi
miluva i da gi gali svoite genitalii i klitorisot za vreme na
procedurata so insercija. Dopolnitelno, penilnata penetracija
treba da bide efektuirana so partnerot koj sega leì na grb i
sopartnerkata koja ja kontrolira aktuelnata insercija i
posledovatelnoto dvièwe za vreme na odnosot. Follow-up studiite
pokaàle deka pridobivkite od tretmanot se odràle so tekot na
vremeto kaj pove}eto èni (Scholl, 1988).
NEORGANSKA DISPAREUNIJA
Dispareunijata ili bolkata za vreme na seksualniot odnos se

pojavuva i kaj dvata pola. Kaj ènite bolkata se ~uvstvuva za vreme
na penetracijata na penisot vo vaginata. Rastrojstvoto
predizvikuva zna~ajni pre~ki vo semejnite odnosi. Poznato e i pod
imeto ”psihogena dispareunija”.
PREKUMEREN SEKSUALEN PORIV
Prekumerniot seksualen poriv se javuva kaj dvata pola, obi~no

vo docnata adolescencija ili vo preseniumot. Rastrojstvoto e
poznato i pod imeto ”nimfomanija” i ”satirijaza”.
Forenzi~no zna~ewe na seksualnite delikti
Seksualnite delikti naj~esto se provocirani od

psihopatolo{ki i od sociopatolo{ki pri~ini. Site organizirani
op{testva preku svoeto zakondavstvo se obiduvaat da se za{titat
od nasilnicite koi im se predavaat na svoite nagonski pulzii bez
da razmislat za posledicite od svoite akti vrz `rtvite. Zakonite
gi sankcioniraat onie seksualni delikti koi atakuvaat vrz li~nata
sloboda na drugiot (`rtvata), odnosno nasilno prinuduvawe na seks
(vo site negovi oblici) i vrz mladosta, odnosno seksualen delikt
vrz maloletno lice koe se u{te ne umee zrelo da rasuduva za svojata
seksualnost. Nekoi seksualni igri koi li~at na perverzni dejstva
i koi porane{nite zakonodavstva gi sankcioniraa, denes so
napredokot na kulturata i na standardot, ne se pod lupa na zakonot
bidej}i, kako {to veli Kobe "... toa {to dvajca vozrasni lu|e
me|usebno i dobrovolno rabotat vnatre, me|u ~etiri yida- toa e
nivna privatna rabota"... Pod dejstvo na tie progresivni sili
pove}eto zakonodavstva ja namaluvaat granicata na seksualnata
zrelost, gi izedna~uvaat polovite vo svoite prava i gi namaluvaat
represivnite stavovi kon homoseksualnosta.
Spored pove}e statisti~ko-epidemiolo{ki studii, vo

vkupniot kriminalitet seksualnite delikti u~estvuvaat samo so 2
do 3%, {to i ne e mnogu. Kapamaxija naveduva procent od 5. 1% koj
otpa|a na seksualnite delikti vo odnos na 1274 slu~ai koi gi
ve{ta~el vo tekot na svojata praktika.
Me|u najzna~ajnite seksualni delikti za koi naj~esto se bara

sudsko-psihijatrisko ve{ta~ewe se pedofilijata i
egzibicionizmot. Spored Kapamaxija, istaknat sudski psihijatar
od Novi Sad, seksualnite delikventi nad deca (pedofili) moàt
da se grupiraat vo 4 grupi:
1. ”Vistinski pedifili”, na koi otpa|a re~isi polovina od

site pedofili i koi naj~esto go povtoruvaat deloto;
2. Mentalno retardirani pedofili (okolu 25%) ;
3. Maì koi ni socijalno ni seksualno ne se dovolno razvieni
i
4. Alkoholi~ari (okolu 10%).
Heterseksualnite `rtvi naj~esto se deca od 6 do 11 godini,

dodeka homoseksualnite od 12 do 15-godi{na vozrast. Samite
pedofili, spored svojot psiholo{ki profil, naj~esto se nezreli
(i psiholo{ki i seksualno) sociopatski li~nosti (naj~esto maì)
koi poteknuvaat od site sloevi na op{testvoto. Nivnata
presmetlivost ne e dovedena vo pra{awe bidej}i se smeta deka
rastrojstvata na li~nosta ne ja tangiraat ni kognicijata ni
konicijata, pa spored toa, tie treba da go sfa}aat zna~eweto na
deloto {to go pravat i da umeat da upravuvaat so svoite postapki.
Egzibicionistite isto taka poteknuvaat od grupata rastrojstva koi
ja tangiraat li~nosta i spored toa se presmetlivi za deloto. Drugo
e pra{aweto ako i pedofilot i egzibicionistot boleduvaat od
nekoe poseriozno psihoti~no rastrojstvo ({izofrenijata) i ako
nivnite seksualni delikti se rezultat na poseriozni
psihopatolo{ki rastrojstva. Samo toga{ nivnata presmetlivost e
dovedena vo pra{awe.
Homoseksualcite ne se predmet na sudsko-psihijatrisko

ve{ta~ewe re~isi vo niedno zakonodavstvo vo svetot
(dekriminalizacija na homoseksualnosta koja e izedna~ena so
hetersoseksualnosta vo site pravni oblici).
Se misli deka siluvaweto e eden od najte{kite pravni i

sudsko-psihijatriski problemi bidej}i treba da se razgrani~i
vistinskata volja na `rtvata, nejziniot otpor (koj moè da e del i
od qubovnata igra), ambivalencata i ambitendencata vo odredena
seksualna situacija (seksualniot kontakt da po~ne nasilno, a da
zavr{i dobrovolno). Sepak, siluvaweto e akt na nasilstvo i
potcenuvawe nad `rtvata. Psihi~kite posledici od aktot se
dalekose`ni. Nasilnikot po pravilo e presmetliv, osven ako ne e
bolen od nekoe te{ko du{evno rastrojstvo ({izofrenija) i ako
aktot ne go napravil pod dejstvo na svoite psihopatolo{ki
sodrìni.
Incestot, vo po{iroka smisla, e seksualen akt me|u rodnini,

dodeka vo potesna me|u roditel-dete, bra}a-sestra. Spored pove}e
epidemiolo{ki studii, naj~est incest e me|u tatkoto i }erkata i
re~isi nieden tatko ne bil psihoti~en.
êdoubistvo vo site zakonodavstva se kaznuva navistina
poblago od drugite vidovi na ubistva (t. n. ”privilegirano ubistvo”)
bidej}i e izvr{eno za vreme na poroduvaweto ili neposredno po
toa, koga majkata se u{te bila pod dejstvo na porodilniot akt, koga
nastanuvaat golemi hormonalni i psiholo{ki promeni kaj nea.
Sekoj seksualen delikt pred sudsko-psihijatriskiot ve{tak

gi postavuva slednive pra{awa:
• dali deliktot e rezultat na psihopatolo{ki sodrìni od
nekoja psihoza ili od psihoorganski sindrom?
• dali storitelot na seksualniot delikt e rastroena li~nost
(sociopat, psihopat) ili pak zdrava, normalna li~nost?
Ako ve{toto lice proceni deka seksualniot delikvent e zdrava

ili sociopatska li~nost, toga{ toj pred zakonot e odgovoren za
svoeto delo. Ako pak e pod dejstvo na alkohol, odnosno vo
alkoholizirana sostojba, toga{ se ve{ta~i kako i za akutniot i za
hroni~niot alkoholizam, so kvantitativnata i so kvalitativna
procena na alkoholiziranata sostojba. Kombinacijata od nekoi
konstelativni faktori, kako mentalna retardacija i
alkoholizirana sostojba, moè da ja namali presmetlivosta.
4. MENTALNI RASTROJSTVA POVRZANI SO

GENERATIVNATA FAZA NA @ENATA
(Georgi âdlovski)
Odredeni psihi~ki rastrojstva moè da se manifestiraat vo

tekot na generativnata faza na ènata, kako {to se ovulacijata,
menstruacijata, bremenosta, poroduvaweto i klimakteriumot.
Rastrojstvata nemaat nekoi posebni klini~ki specifi~nosti
spored koi bi se razlikuvale od drugite endogeni ili egzogeni
psihozi, pa moèbi ottamu i dvata klasifikacioni sistema i ne gi
klasificiraat vo posebni grupi. Vo MKB-10 vo blokot posveten
na bihejvioralnite rastrojstva so fizikalni naru{uvawa vo
~etvrtata podgrupa se smesteni mentalnite rastrojstva zdruèni
so puerperiumot koi ne se klasificirani na drugi mesta koi se
podeleni na blagi, te{ki, drugi i na nespecifizirani mentalni
rastrojstva. Toa bi bile mentalni rastrojstva koi se povrzani so
puerperiumot (koi po~nuvaat vo prvite {est nedeli od
poroduvaweto) i koi ne gi zadovoluvaat kriteriumite da se
klasificiraat vo drugite klasifikacioni grupi. Spored
simptomatologijata, moàt da bidat depresivni i psihoti~ni. Vo
DSM-IV postpartalnite psihozi se klasificirani vo grupata na
deluzivni i drugi psihoti~ni rastrojstva {to se definirani kako
“sindrom koj se javuva po poroduvaweto i koj se karakterizira so
te{ka depresija i so naludni~avosti, a koj se javuva kako del od
rastroenoto raspoloènie, kratkotrajnoto psihoti~no rastrojstvo
ili sekundarnoto psihoti~no rastrojstvo. ”
Epidemiologija
Incidencijata na postpartalnite psihozi vo odnos na site

poroduvawa varira od 0, 14 do 0, 50%, dodeka procentot na ovie
rastrojstva vo odnos na site èni primeni vo psihijatriskite
ustanovi varira od eden do drug avtor i toa od 2, 5 do 8%.
Etiopatogeneza
Generativnite psihi~ki rastrojstva mu bile poznati u{te na

Eskirol koj prv opi{uva puerperalni i gravidni psihozi. Podocna
se praveni obidi da se dade odgovor na pra{aweto pod koi uslovi i
zo{to edna èna }e reagira so psihoti~na sostojba za vreme na
bremenosta ili pri poroduvaweto? Spored Blojler, naj~esto se
raboti za akuten egzogen reakcionen tip ili pak za deklan{irana
{izofrenija. Prvata hipoteza za etiopatogenezata na rastrojstvata
e infektivna (Campbell, Clark, 1886). I navistina, po voveduvaweto
na asepti~kite principi vo medicinskite ustanovi, osobeno vo
hirur{kite sali, naglo opa|a brojot na vakvite rastrojstva. Mawan
i Tuluz (1893) smetaat deka puerperalnite i laktacionite psihozi
ne pretstavuvaat nekoj poseben nozolo{ki entitet, tuku tie se
konstitucionalno usloveni psihozi, a laktacijata i puerperiumot
se samo faktori koi ja zabrzuvaat pojavata na rastrojstvoto.
Podocna se pojavuvaat endokrinolo{ki teorii spored koi
pri~inite na rastrojstvata bi bile odredeni endokrini disfunkcii
i rastrojstva (Sivadon 1993, Hass 1993). Francuskiot psihijatar Delej
gi naglasuva psihosocijalnite faktori (te{kotii vo bra~niot
ìvot, socijalnite te{kotii) koi vo sodejstvo so drugi organski
ili konstitucionalni faktori moàt da predizvikaat
postpartalni psihozi.
Spored najnovite istraùvawa, postpartalnite psihozi

nemaat posebni etiopatogenetski mehanizmi koi bi gi izdvojuvale
od preostanatite mentalni rastrojstva kakvi {to se {izofrenijata
i rastrojstvata na raspoloènieto. Se misli deka poroduvaweto,
so svoite specifi~nosti (naglite promeni vo nivoto na hormonite,
psihodinamskite konflikti povrzani so maj~instvoto, nesakanata
bremenost, nesre}niot brak, stravovite povrzani so maj~instvoto)
e samo provokativen faktor na odredeni genetski predispozicii.
Klini~ka slika
Spored vremeto na pojavuvaweto na rastrojstvoto vo odnos

na generativnata faza, rastrojstvata se delat na:
a. rastrojstva pred i za vreme na menstruacijata,
b. rastrojstva za vreme na bremenosta,
v. puerperalni ili postpartalni rastrojstva.
a) Predmenstrualen i menstrualen sindrom
Pred i vo tekot na menstruacijata naj~esto se izrazeni

nevrasteni~ni te{kotii pridruèni so emocionalna
razdrazlivost, taga, anksioznost, lutina, netolerantnost,
labilnost, namaluvawe na koncentracijata, nesonica, anoreksija,
zamor, promena vo libidoto, glavobolki, vrtoglavica, tremor...
Sindromot pretstavuva konstelacija na reakcii koi se razvivaat
me|u ovulacijata i po~etokot na menstruacijata, kako disharmonija
na ovarijalnite hormoni, disbalans me|u te~nostite i
elektrolitite, disbalans na drugi hormoni, hipovitaminoza i dr.
Pri ~esti menstrualni te{kotii potrebno e da se isklu~i
endometriozata na matkata ili nekoi drugi anomalii vo pozicijata
na matkata koi ja spre~uvaat normalnata cirkulacija na krvta. Vo
terapijata na predmenstrualniot sindrom odreden uspeh
postignuvaat antidepresivite od grupata na SSRI (selektivni
serotoninski riaptejk inhibitori).
b) Mentalni rastrojstva za vreme na bremenosta
Vo tekot na bremenosta mnogu se retki psihoti~nite rastrojstva.

Ako se manifestiraat, tie naj~esto se so nevrotska ili so blaga
depresivna simptomatologija koi mnogu brgu se povlekuvaat i na
blaga anksioliti~na, antidepresivna terapija, a osobeno na
kognitivno-bihejvioralna i na semejna psihoterapija.
v) Postpartalni ili puerperalni rastrojstva
Samiot termin „postpartalni psihozi” se u{te predizvikuva

odredeni dilemi vo odnos na etiopatogenetskiot faktor i na
nozolo{kiot entitet. Vo postarite u~ebnici po psihijatrija tie
naj~esto se klasificirani vo grupata na simptomatskite psihozi
i pokraj faktot {to organskoto rastrojstvo (vo ovoj slu~aj
endokriniot disbalans) ne e edinstven faktor. Ottamu i
najprifateno e misleweto deka pod ova ime treba da se smestat site
onie mentalni rastrojstva (i psihoti~ni i nepsihoti~ni) koi se
pojavuvaat kaj ènata vedna{ po poroduvaweto, a koi se povrzani
so nekoi postpartalni fiziolo{ki promeni ili so problemite na
prisposobuvaweto kon maj~instvoto. Spored ovaa definicija kako
postapartalno mentalno rastrojstvo moè da se javi koe bilo
psihi~ko rastrojstvo, bilo usloveno od biolo{ki bilo od

psiholo{ki ili od sociolo{ki faktori.
Epidemiologija
Spored nekoi epidemiolo{ki podatoci rastrojstvoto se

pojavuva od 1 do 2 slu~aja na 1000 poroduvawa i naj~esto kaj
prvorotki.
Etiopatogeneza
Etiopatogenezata moè da bide povrzana za slednive:
• biolo{ki faktori koi se vrzani so endokrinite promeni

koi nastanuvaat za vreme na bremenosta, a osobeno za vreme na
porodu-vaweto (rastrojstvo vo endokrino-vegetativnata hormonalna
ramnoteà) ;
• biolo{ki faktori koi se vrzani za ona {to se narekuva
predispozicija ili konstitucija na li~nosta;
• psiholo{ki faktori koi se vrzani za zrelosta na li~nosta
koja stanuva majka;
• psiholo{ki faktori koi se povrzani so mnogu stres- situacii
koi vlijaat kako psihotrauma (nesakano dete, o{tetuvawe ili smrt
na plodot, predvremeno poroduvawe i strav od negoviot ishod,
nesre}en brak, bolest na doen~eto... ) ;
• sociolo{ki faktori koi se vrzani za potesnoto i za
po{irokoto semejstvo, kako i za socijalnata sredina vo koja ìvee
rodilkata.
Klini~ka slika
Postpartalnite ili puerperalnite mentalni rastrojstva

naj~esto se javuvaat akutno ili supakutno od 2 do 3 dena po
poroduvaweto. Vo klini~kata slika moè da dominira nesonica,
psihomotoren nemir, emocionalna nestabilnost, konfuznost,
deluzivnost i opsesivna zagriènost za bebeto (kratkotrajni
psihoti~ni rastrojstva) ili pak blaga, umerena i te{ka depresija
bez i so psihoti~ni sodrìni.
Tek i prognoza
Rastrojstvoto naj~esto ima tranzitorna evolucija, osven ako

ne e provocirana {izofrenija ili pak bipolarno rastrojstvo. Za
vreme na rastrojstvoto postoi realna opasnost od ~edoubistvo i od
samoubistvo. So dobrata prognoza se povrzani slednive faktori:
dobra semejna poddr{ka, dobra premorbidna li~nost, otsustvo na
hereditet vo potesnoto i vo po{irokoto semejstvo i adekvaten
farmakolo{ki i psihoterapiski tretman.
Terapija
Farmakolo{koto lekuvawe e simptomatsko. Za depresivnite

rastrojstva se ordiniraat antidepresivi i anksiolitici, za
konfuzno-delirantite antipsihotici i anksiolitici, za
bipolarnite i psihostabilizatori. Od psihoterapijata se
primenuva i individualnata i semejnata psihoterapija, osobeno ako
postojat realni konflikti vo potesnoto semejstvo.
RASTROJSTVA NA LI^NOSTA I
ODNESUVAWETO KAJ VOZRASNI
(Kamka Paket~ieva, Antoni Novotni, Georgi
âdlovski)
RASTROJSTVA NA LI^NOSTA I ODNESUVAWETO KAJ

VOZRASNI
(Kamka Paket~ieva)
Poslednive godini vpe~atlivo raste interesiraweto za

rastrojstvata na li~nosta. Imeno, op{ta e konstatacijata deka
profilot na nepsihoti~nite psihijatrijski pacienti poleka
po~nuva da se menuva, odnosno se poretko se sre}avaat t. n. ”klasi~ni
nevrozi” so dobro poznata psihodinamika i simptomi. Nasproti
niv, se po~esti se t. n. ”te{ki” pacienti koi svoite simptomi ne se
vo sostojba precizno da gi opi{at, koi se pove}e napnati od
anksioznite, kaj koi go prepoznavame dolgotrajniot maladaptiven
odnos i sprema sebe i sprema okolinata, a koi se pak dosta
rezistentni kako na psiho taka i na farmakoterapija. Naj~esto
vakvite pacienti pripa|aat na grupata rastrojstva na li~nosta.
Vo klini~ka i vo nau~no-istraùva~ka smisla, ovaa kategorija

ima predispozicija da gi pomiri psihijatrite koi se zanimavaat so
psihodinami~ka i so biolo{ka psihijatrija, a potoa ovie i so
psiholozite. Vo nivnoto izu~uvawe ramnopravno se vklu~eni
hereditetot, temperamentot i konstitucijata, osnovnite
motivacioni sistemi, zakonitostite na razvojot i adaptivnoto
u~ewe, psihofiziologijata, kako i patomorfolo{kiot supstrat na
mentalnoto funkcionirawe.
Istoriski razvoj na konceptot
Rastrojstvata na li~nosta verojatno postoele otkako postoi

svetot, me|utoa vo istoriskite zapisi prvpat se spomenuva vo
po~etocite na 19 vek, koga francuskiot psihijatar-reformator
Filip Pinel opi{uva edno psihi~ko rastrojstvo koe po svojata
grani~na fenomenologija me|u bolest i karakter odgovara na
dene{noto poimawe na rastrojstvo na li~nosta i odnesuvaweto.
Rastrojstvoto go imenuva kako ”manija bez delirium”, so potrebnata
napomena deka klasi~nata francuska psihijatriska {kola od

osumnaesettiot i od devetnaesettiot vek poimot manija ne go
poimala vo dene{novo klini~ko zna~ewe na manija kako
rastrojstvo na raspoloènieto vo sklop na bipolarnite rastrojstva,
odnosno mani~no-depresivna psihoza. Podocna Morel i negovite
sovremenici rastrojstvata povrzani so funkcioniraweto na
li~nosta gi narekuvaat ”Moralno ludilo” (bidej}i vo srcevinata
na rastrojstvata bil moralot i etikata na subjektot, pa zatoa
nivnoto odnesuvawe bilo asocijalno). ”Du{evna degeneracija kako
posledica od intoksikacija i na socijalen konflikt” ili ”mentalen
dezikvilibrium proizlezen od asinergijata na razli~ni nervni
centri”. Izrazot ”dezikvilibrium” i denes e omilen i ~esto
upotrebuvan me|u francuskite psihijatri za da ozna~at odredeni
rastrojstva koi ja rastrojuvaat sposobnosta na li~nosta da se vklopat
vo grupata, semejstvoto i vo {irokata socijalna zaednica.
Terminot ”psihopatija” prv go upotrebuva Koh vo 1881 godina

za edno rastrojstvo koe nema karakteristiki ni na psihoti~nost
ni na vistinsko du{evno rastrojstvo, koe pove}e e kako nekoja
vrodena aberacija na li~nosta koja po~nuva od ranoto detstvo i trae
do krajot na ìvotot. Xaspers (1910) prv ja istaknuva razlikata me|u
abnormalniot razvoj na li~nosta (psihopatija) i bolniot proces,
odnosno psihozite, a Krepelin (1912) govori za psihopatskite
li~nosti kako za nerazvieni formi na psihozi koi se
karakteriziraat so rastrojstva na voljata i na afektot i koi se
posledica na nekoi nasledeni faktori ili na organski promeni vo
centralniot nerven sistem. Za razlika od niv Kre~mer, (1921) tvrdi
deka postojat konstantni odnosi me|u psihozite i psihopatiite i
deka ovie entiteti ne se strogo diferencirani. Toj govori za
razli~ni formi na psihopatsko manifestirawe koe e zavisno od
telesnata kosntitucija. Gi imenuva kako {izoidni, cikloidni i
epileptoidni psihopati koi vo odredena situacija, pod dejstvo na
nekoi provokativni faktori, moàt da preminat vo psihoti~ni
rastrojstva (na pr. {izoidnata psihopatija vo {izofrenijata).
Vo sredinata na minatiot vek, [najder (1950) za psihopatot

govori kako za ”nenormalna li~nost koja trpi poradi svojata
abnormalnost ili poradi negovata abnormalnost trpi optestvoto,
odnosno potesnata ili po{irokata sredina vo koja ovaa li~nost
dejstvuva) ”. Toj opi{uva 10 varijanti na psihopatska li~nost:
depresivna, hipertimna, nesigurna, eksplozivna, èlna za vnimanie,

fanati~na, bes~uvstvitelna, bezvolna, labilna i asteni~na.
[najderovata klasifikacija so mali modifikacii e prezemena vo
MKB-9 klasifikacijata vo delot nominiran kako ”rastrojstvo na
li~nosta” vo koja se opi{uvaat slednive entiteti: paranoidno,
afektivno, {izoidno, eksplozivno, anankasti~no, histeri~no,
asteni~no rastrojstvo na li~nosta i rastrojstvo na li~nosta so
dominantnost na sociopatski ili asocijalni manifestacii.
Amerikanskata psihijatriska {kola psihopatite gi imenuvala

kako “sociopatski li~nosti” bidej}i psihopatskata li~nost e
defektna pred se vo moralnata i vo socijalnata sfera i poradi toa
ne e vo sostojba da se pridrùva do pravilata za odnesuvawe vo
sredinata vo {to koja ìvee. Terminot sociopatija podocna, vo
DSM-III klasifikacijata (1980), e zamenet so terminot ”rastrojstvo
na li~nosta”. Treba da se spomene deka psihodinami~ko
orientiranite psihijatri pod impresija na Aleksandrovoto u~ewe
dolgo vreme psihopatijata ja narekuvale jadrovna nevroza ili
karakter nevroza.
Denes i dvata sovremeni kalsifikacioni sistema MKB-10 i

DSM-IV za ovie rastrojstva go rezerviraat terminot ”rastrojstva
na li~nosta i odnesuvaweto na vozrasnite” so pove}e
klasifikacioni podgrupi koi se razlikuvaat me|u sebe.
Definicija
Vo grupata ”Rastrojstvata na li~nosta i odnesuvaweto kaj

vozrasni” se klasiicirani mnogu brojni trajni sostojbi i
rastrojstva na li~nosta i odnesuvaweto na vozrasnite {to imaat
odredeno klini~ko zna~ewe i se izraz na karakteristi~niot
ìvoten stil na li~nosta i na na~inot na nejziniot odnos i sprema
sebesi i sprema drugite. MKB-10 gi definira kako ”te{ki
rastrojstva na strukturata na karakterot i na obnoskite, koi
obi~no opfa}aat nekolku sferi na li~nosta i re~isi sekoga{ se
svrzani so asocijalnoto funkcionirawe”. Nekoi od ovie sostojbi
se javuvaat vo ranoto detstvo, vo tekot na razvojot na li~nosta, kako
rezultat i na konstitucionalnite faktori i na socijalnoto
iskustvo, dodeka drugi se manifestiraat vo adolescencijata, a site
ostavaat trajni posledici i vo zrelata vozrast. Spored DSM-IV, tie
pretstavuvaat ”dolgotraen model na razmisluvawe, ~uvstvuvawe,

vnatre{no doìvuvawe i na odnesuvawe koj izrazito otstapuva od
o~ekuvaniot vo odnos na kulturnata pripadnost na subjektot, koj e
pervaziven i nefleksibilen, koj po~nuva vo adolescencijata ili
vo ranata vozrast i e stabilen so tekot na vremeto, pa zatoa doveduva
do pre~ki do o{tetuvawa”.
Rastrojstvata na li~nosta treba da se razlikuvaat od

promenite na li~nosta i po vremeto i po na~inot kako nastanale.
Dodeka rastrojstvata na li~nosta se razvojni sostojbi, promenite
pak na li~nosta se ste~eni sostojbi koi nastanuvaat vo
podocne`nata vozrast i se posledica na te{ki i (ili) prolongirani
stres situacii na odredeni mentalni rastrojstva ili na povredi na
mozokot.
Psiholo{ki aspekti na rastrojstvata na li~nosta
So cel za natamo{na podobra prakti~na orientacija i za podobro

razbirawe, }e se obideme nakuso da povtorime nekolku poznati
fakti vo vrska so li~nosta, temperamentot i so karakterot so {to
}e se olesni nivnoto me|usebno razlikuvawe i izu~uvawe:
Li~nost
Spored Olport, li~nosta pretstavuva ”dinami~en sklop na

onie psihofizi~ki sistemi koi vo poedinecot go odreduvaat
negovoto edinstveno prisposobuvawe kon sredinata”.
Spored dosega{nite sogleduvawa, prifateno e deka razvojot

na li~nosta se ostvaruva niz interakcijata na nasledtsvoto i na
okolinata. Vo brojni adoptivni studii i vo studii na bliznaci
utvrdeno e deka nasledstvoto e odgovorno za okolu 60% od
karakteristikite na li~nosta na poedinecot (Tellegran 1988). Vo
sozdavaweto na preostanatite 15 do 20% varijacii na li~nosta
odogovorni se individualno-specifi~nite iskustva. Sprotivno na
ra{irenoto veruvawe, nedvosmisleno e pokaàno deka semejstvoto
mnogu malku (ili voop{to) pridonesuva vo modeliraweto na
krakteristikite na li~nosta (Holden, 1987). Zna~i, genetskite
osobini kako i (pomalku) sredinata ja determiniraat li~nosta kako
da go ìvee svojot ìvot.
Taa e nevropsihi~ki sklop i karakteristi~en na~in na koj edna

individua razmisluva, ~uvstvuva, donesuva odluki i prezema akcii,
odnosno nejzin individualno specifi~en na~in na odnesuvawe kon
sebe i kon okolinata. Funkcionalnite edinici na li~nosta niz koi
se izrazuva specifi~nosta vo motivacijata i odnesuvaweto se t. n.
crti na li~nosta koi pretstavuvaat traen i stabilen obrazec po
koi taa funkcionira i po koi se “prekr{uva” patologijata, odnosno
nejzinata normalnost. Sekoga{ treba da se ima predvid deka
normalnosta i patologijata na li~nosta se relativni koncepti
bidej}i pretstavuvaat arbitrarni to~ki na kontinuumot na
~ovekovoto odnesuvawe. Klini~kite proceni vo razlikuvaweto na
normalnata li~nost od onaa so rastrojstvo na li~nosta }e se zasnova
na subjektivnite ili na socio-profesionalnite posledici na
maladaptacijata. Taka, zdravata li~nost e sposobna da se spravi so
normalniot stres i taa nema te{kotii vo relaciite so semejstvoto,
prijatelite, kolegite i so drugata okolina.
Voobi~aeno e sostavot na li~nosta da se razgleduva vo ramkite

na dve dimenzii:
1. spored bitnite funkcii na li~nosta, koga e prifateno deka

li~nosta se sostoi od nagonski, emocionalen i od kognitiven del i
2. spored fenomenologijata, pri {to li~nosta se sostoi od
temperament, karakter i od inteligencija (Cloninger, 1987, Ignjatovic i
sor. 1987).
Osnovnite funkcii na li~nosta (temperamentot, karakterot

i inteligencijata) i ovozmoùvaat ~uvstvuvawe, percipirawe,
mislewe i dejstvuvawe.
Temperamentot gi opfa}a genetsko-biolo{kite komponenti

na li~nosta, karakterot vlijanieto na u~eweto, kulturata i na
internalizacija na moralot, dodeka inteligencijata genetskite i
socijalnite faktori i celokupnata ekspresija na li~nosta.
Temperament
Pove}eto avtori se soglasuvaat deka temperamentot e zbiren

izraz za grupa globalni tendencii na odnesuvawe i deka pred se se
odnesuva na individualnite razliki. Spored niv, specifi~nosta
na temperamentot e pod silno vlijalnie na naslednite osobini,

odnosno vlijanieto na roditelite i na okolinata vrz negovoto
oblikuvawe e minimalno. Kako elementi na temperamentot se
naveduvaat motornata aktivnost, ritmi~nosta na dvièwata,
adaptabilnosta, pragot na razdrazlivosta, intenzitetot na
reagirawe, kvalitetot na raspoloènieto i sposobnosta za
naso~uvawe i za odrùvawe na vnimanieto.
Iako osnosvnite karakteristiki na temperamentot se

relativno stabilni i dolgotrajni, temperamentot e sepak
promenliva edinica, odnosno so vreme stanuva modificiran so
iskustvoto.
Naru{uvawata na temperamentot, kako entitet za sebe, ne se

rasporedeni vo klasifikacijata na mentalnite bolesti, pa sepak
empiriski e dokaàno deka temperamentot ima va`na uloga vo
normalniot ili vo devijatniot razvoj na li~nosta. Va`no e da se
napomene deka osnovnite odliki na temperamentot pretstavuvaat
fundament na idnata li~nost.
Karakter
Karakterot pretstavuva potesen poim od poimot li~nost,

odnosno izrazuva eden od nejzinite aspekti koj se odnesuva na
direktnoto odnesuvawe. Zna~i, rastrojstvata na karekterot ne
pretstavuvaat i rastrojstva na li~nosta.
Vo formiraweto na karakterot najva`na uloga imaat slednive

tri elementi:
• Repertoarot na odbranbenite mehanizmi koi nekoga{

li~nosta gi koristela vo konfliktnite situacii. Karakternite
crti izrasnuvaat od ovie odbrani, no bitno se razlikuvaat od niv
bidej}i se provlekuvaat vo sekojdnevnoto funkcionirawe na
li~nosta, odnosno i vo situacii koi ne se vrzani za konfliktot;
• Naso~uvaweto, kanaliziraweto i konstruktivnoto
organizirawe na nagonite i na afektite kako vospostaveni modeli
na aktivnosta na edna li~nost;
• Formiraweto na sistemot na vrednosti i na eti~ki
principi.
Karakternite crti, kako prodolùvawe na nekoga{nite

odbrani, vo odredena konfliktna situacija go naso~uvaat
odnesuvaweto na li~nosta vo pravec koj ne doa|a vo kontakt so taa
i so sli~na situacija. Po svojata priroda karakternite crti se ego-
sintoni, odnosno li~nosta gi doìvuva kako svoi, sami po sebe
razbirlivi nejzini delovi.
Normalniot karakter izrasnuva od zrelite mehanizmi na

odbranata (sublimacija, anticipacija, altruizam), od
vospostavenite modeli na konstruktivni aktivnosti i od usvoenite
eti~ki principi. Normalniot karakter prvenstveno ja {titi
li~nosta od konflikti, no naedno i gi oblikuva nejzinite postapki
vo stremeweto kon nekoja cel.
Spored Mejsner (1980), za patologija na karekterot govorime

toga{ koga edna karakterna crta }e se razvie nesrazmerno pove}e
od drugite i }e dominira vo profilot na li~nosta (kako nezrelite
nevroti~ni mehanizmi na odbrana: potisnuvaweto, izolacijata i
poni{tuvaweto koi stanuvaat trajni karakterni crti kaj t. n.
”nevroti~en karakter”, koj e nefleksibilen i krut, ili pak
karakternite crti na opsesivnata li~nost koi se odlikuvaat so
preterana urednost, opsednatost so detali i sl. ).
Rastrojstva na li~nosta
Subjektite koi stradaat od nekoe rastrojstvo na li~nosta

pokaùvaat dlaboko vkoreneti, nefeleksibilni, maladapativni
obrasci na odnesuvawe koi gi ~uvstvuva i okolinata i samite.
Simptomite na rastrojstvata se aloplasti~ni (sposobni da se
adaptiraat i da se menuvaat vo nadvore{nata okolina) i ego-sintoni
(prifateni i sploteni so egoto). Li~nostite ne ~uvstvuvaat niti
anksioznost niti pak odgovornost poradi svoeto maladaptivno
odnesuvawe.
Rastrojstvata na li~nosta treba da se razlikuvaat od

promenite na li~nosta i po vremeto i po na~inot kako nastanale.
Dodeka rastrojstvata na li~nosta i odnosite pretstavuvaat razvojni
sosotojbi, promenite na li~nosta se steknati sostojbi koi
nastanuvaat vo podocne`nata vozrast i se posledica na te{ki i na
prolongirani stres sostojbi, na odredeni mentalni rastrojstva ili

povredi na mozokot.
Epidemiologija
Spored nekoi sovremeni epidemiolo{ki istraùvawa od 10

do 13% od celokupnata populacija manifestira nekoi rastrojstva
na li~nosta (De Girolamo i Dotto, 2000). Rastrojstvata bi bile po~esti
kaj pomladite vozrasni grupi (obi~no od 25 do 44 godini) i
podednakvo kaj dvata pola. Odredeni tipovi rastrojstva kako
antisocijalniot, paranoidniot, narcisti~niot i opsesivno-
kompulzivniot tip se mnogu po~esti kaj ma{kiot pol, dodeka
grani~niot tip kaj ènskiot pol. Ednakva zastapenost se beleì
kaj histrioni~niot tip na rastrojstvo.
Etiopatogeneza
Postojat pove}e hipotezi koi sekoja na svoj na~in se obiduvaat

da gi objasnat etiopatogenetskite mehanizmi na rastrojstvata. Me|u
niv dominiraat biolo{kite, biosocijalnite, psiholo{kite i
sociolo{kite teorii.
I. BIOLO[KI HIPOTEZI
Od biolo{kite hipotezi koi vlijaat vrz etiopatogenezata na

rastrojstvata na li~nosta poizdràni se genetskite, biohemiskite,
nevroendokrinolo{kite i metaboli~nite teorii:
1. Genetski faktori
a. Konstitucija i fizi~ki stigmati
Me|u najstarite biolo{ki hipotezi za pri~inite na odredeni

rastrojstva se onie na Kre~mer i na [najder koi se obiduvale da gi
objasnat preku konstitucijata i predispozicijata na li~nosta kako
odredeni biolo{ki stigmati koi imaat nasledni komponenti.
Poznato e deka Kre~mer gi tipiziral li~nostite na astenici,
piknici, introvertni, ekstrovertni, {izotimni, cikloidni, koi
bile popodobni za odredeni mentalni rastrojstva. Ako ne se
nasledela bolesta, se nasleduvale nekoi patolo{ki crti na

li~nosta koi go popre~uvale nejzinoto normalno socijalno
funkcionirawe.
b. Istraùvawa na semejstva
Studiite na semejstva sugeriraat pogolem rizik na

rastrojstvata na li~nosta vo semejstvata so asocijalni roditeli
otkolku vo preostanatata populacija. I najsovremenite semejni
istraùvawa nedvosmisleno ja potvrduvaat visokata intrasemejna
incidencija na rastrojstvata na li~nosta. Spored nekoi genetski
studii, bi se nasleduval genot za impulsivnost i za antisocijalno
funkcionirawe.
v. Studii so bliznaci
Ispituvawata so bliznaci pokaùvaat visok procent na

vlijanie na genetskite faktori vo funkcioniraweto na li~nosta,
iako molekularnite genetski ispituvawa za aktuelnite geni
pokaùvaat nekonzistentni rezultati.
Te{kotiite vo genetskite istraùvawa se predizvikani i od

faktot {to i do denes se u{te ne e definiran fenotipot na
li~nosta preku soodvetni skali koi }e gi reflektiraat
specifi~nite genetski i egzogeni vlijanija bez istite da imaat
kompetitiven odnos (vo postjnite klasifikacioni sistemi
fenotipot e nekompleten i siroma{en bidej}i e limitirano
vlijanieto na genetskite ispituvawa).
Spored nekoi avtori, nasledstvoto ima osobeno golemo

vlijanie vo genezata na introverzijata i ekstroverzijata (Eysenck),
na impulsivnosta ( (Holden), antisocijalnite i histeri~nite crti
(Gottesman, Crowe), kako i na somnitelnosta.
2. Biohemiski hipotezi
Biohemiskite istraùvawa vo psihijatrijata se naso~eni kon

nevrotransmiterskite sistemi koi pokraj drugite funkcii
u~estvuvaat i vo modulacuijata na afektite, impulsivnosta,
agresivnosta i dr. Odredeni rastrojstva vo nivnoto funkcionirawe
ne se sfa}aat kako etiologija na rastrojstvoto, tuku kako indikator

na patofiziolo{kata zadnina na specifi~noto odnesuvawe
(biohemiskata aktivnost go sledi sekoe odnesuvawe).
Spored pove}e avtori, impulsivnoto i agresivnoto se povrzani

so serotonergi~nata nevrotransmisija. Vo pove}e studii nivoto
na 5-HIAA, metabolit na serotoninot, e ponizok kaj li~nosti koi
imale obid za samoubistvo i kaj li~nosti so agresivno i impulsivno
odnesuvawe. Kloninger ja povrzuva niskata aktivnost na
serotonergi~niot sistem so eksplozivna, a visokata aktivnost so
anksiozna li~nost.
So imixing studii kaj li~nosti so impulsivno i agresivno

odnesuvawe se pokaùva namalen serotonergi~en odgovor vo
kortikalnata inhibicija na limbi~niot sistem vklu~itelno so
orbitalniot frontalen i so ventralniot medijalen korteks i girus
cinguli koi imaat zna~ajna uloga vo procenkata na ascedentnite
afektivni stimuli, {to moè da predizvika kortikalna
dezinhibicija na agresijata.
Noradrenergi~niot sistem najverovatno e modulator na

~ovekovoto odnesuvawe vo zavisnost od nagrada-kazna, a u~estvuva
i vo afektivnata stabilnost. Spored istraùvawata na Kloninger,
postoi nisko nivo na bazalna noradrenergi~na aktivnost kaj
histrioni~noto rastrojstvo na li~nosta, dodeka normalno kaj
{izoidnoto i kaj antisocijalnoto rastrojstvo.
Za dopaminergi~niot sistem se smeta deka e modulator na

mozo~niot sistem za aktivirawe na odnesuvaweto (aktivno
izbegnuvawe kazna i begstvo od opasnost). Niskata bazalna
dopaminergi~na aktivnost se povrzuva so impulsivnosta i so
baraweto novi stimulusi. Nekoi ispituvawa ukaùvaat deka
zgolemuvaweto na dopaminergi~nata aktivnost moè da asocira so
psihoti~nite dekompenzacii kaj rastrojstvata na li~nosta (osobeno
kaj grani~nata struktura), {to upatuva na efikasnosta na
antipsihoticite vo medikacijata na ovie simptomi kaj grani~noto
rastrojstvo.
Nekoi ispituvawa pokaùvaat deka nivoto na vazopresinot

vo cerebrospinalniot likvor e vo direktna korelacija so
agresijata kaj li~nosti so rastrojstvo na li~nosta.
3. Nevroendokrini hipotezi
U{te od poodamna agresivnosta se povrzuvala so

testosteronot, pa ottamu na agresivnite ìvotni im se vr{ela
kastracija na testisite. Mnogu studii izvr{eni na agresivni i na
impulsivni li~nosti, na seriski ubijci pokaùvaat zgolemeno nivo
na testosteronot, 17-estradiolot i na estronot. Ulogata na
testosteronot vo agresivnosta kaj lu|eto ne e dovolno jasna. Sepak,
ponovite istraùvawa govorat deka violentnoto odnesuvawe pove}e
korelira so naru{uvaweto na serotonergi~nata funkcija otkolku
so testosteronot.
4. Metaboli~ni hipotezi
Nekoi avtori agresivnoto odnesuvawe go povrzuvaat so

metabolizmot na glikozata, odnosno so hipoglikemijata. Se smeta
deka hipoglikemijata ja oslabuva (ili ja o{tetuva) funkcijata na
CNS, konsekutivno kognitivniot proces i procenuvaweto, {to
moè da rezultira so rizik za agresivnost i impulsivnost vo
odnesuvaweto.
5. Elektrofiziolo{ki hipotezi
Elektroencefalografskite ispituvawa na lica so rastroeno

odnesuvawe glavno se nespecifi~ni. Vo pomal procent kaj
antisocijalnite naru{uvawa na li~nosta e najdena sporobranova
aktivnost so pojava na {ilci vo fronto-temporalnite regii, so
skratena REM latenca kaj grani~noto rastrojstvo na li~nosta itn.
II. BIOSOCIJALEN MODEL
Kloninger (1993) go formulira biosocijalniot model na

li~nosta koj e postuliran vrz rezultatite na bihejvioralnite,
genetskite i na biohemiskite istraùvawa i vrz teorijata na
u~eweto. Spored modelot, li~nosta se sostoi od ~etiri odliki na
temperamentot i od tri dimenzii na karakterot koi se odredeni

niz genetskite i nevrobiolo{kite mehanizmi na funkcionalnata
organizacija na mozokot koi se vo postojana interakcija me|u sebe
i adaptivnoto u~ewe. Za procena na li~nosta avtorot konstruira
i specifi~na skala koja ~esto se koristi vo prakti~ni i vo
istraùva~ki celi.
III. PSIHOLO[KI HIPOTEZI
Psiholo{kite hipotezi gi zemaat predvid vlijanijata na

psiholo{kite traumi vo ranoto detstvo i semejnite relacii
(gubewe ili razvod na roditelite, neadekvaten odnos na roditelite
kon decata, mentalni problemi na roditelite... ).
Posebno zna~ewe vo psihologijata ima Frojdovata

psihoanaliti~ka koncepcija za li~nosta koja rastrojstavata na
li~nosta gi objasnuva preku:
1. mehanizmite na zadrùvawe ili zapirawe vo razvojot na

libidoto bez mo`nost li~nosta da evoluira vo slednata razvojna
faza (za razlika od nevrozite kade {to postoi regresija na fazata
koja vo razvojot se minuvala so te{kotii) i
2. preku modelot na identifikacija (na pr. kaj deca so
agresiven i asocijalen tatko, se sledat istite osobini kaj decata,
mehanizam na “ identifikacija so agresorot”) ;
Psihodinamskata koncepcija nao|a poddr{ka vo u~ewata na

Jung, Mejer, Adler, kako i vo eklekti~niot pristap na Kernberg,
Kohut, Masterson. Vo osnova, ovie gledi{ta se temelat vrz
pre‘iveanite psihotraumi vo najranoto detstvo (li{uvawe od
maj~ina qubov, rana separacija, semejni konflikti, necelosno
semejstvo... ).
Sovremenata razvojna koncepcija pri~inite za razvojot na

rastrojstvo na li~nosta gi bara vo te{kite psihi~ki traumi vo
ranoto detstvo (gubewe ili razvod na roditelite, neadekvaten odnos
na roditelite, emocionalno maltretirawe ili zapostavuvawe,
fizi~ko ili seksualno maltretirawe), pri {to doa|a do
zaostanuvawe na primitivnite mehanizmi na odbrana (kako
rascepot) koi ne se zamenuvaat so pozrelite mehanizmi (kako

potisnuvaweto), {to onevozmoùva:
• razvoj i sozrevawe na objektnite odnosi (istiot objekt se

doìvuva kako isklu~itelno dobar ili isklu~itelno lo{, a
zaostanuvaat parcijalnite objektni odnosi;
• neutralizacija na nagonite i na afektite (dominira
agresijata vo vnatre{niot svet) ;
• depersonalizacija na misleweto (perzistira mislewe po
logika na ‘elbite) ;
• dostignuvawe na stadium na celosen identitet.
Opi{anata primitivna struktura vleguva vo procesot na

adaptacija so koja treba da gi usoglasi svoite bazi~ni potrebi so
potrebite na okolinata. Vo zavisnost od izrazenosta na bazi~nite
potrebi (na pr. za za{tita ili za zna~ewe), niz procesot na
adaptacija vo okolinata se formiraat specifi~nite patolo{ki
crti na li~nosta, odnosno simptomite na razli~nite rastrojstva
na li~nosta.
Op{to e prifateno deka razvojnite te{kotii vo genezata na

rastrojstvata na li~nosta imaat pomalo vlijanie otkolku
genetskite faktori, {to zna~i deka rastrojstvoto nema da se razvie
ako nema genetska predispozicija.
IV. SOCIOKULTURNI HIPOTEZI
Klu~na pretpostavka na sociokulturelniot model na

Benedikt e deka ~ovekot e avtonomna i kon celta naso~ena
individua ~ija li~nost se strukturira niz procesot na socijalnoto
u~ewe. Psihopatologijata na poedinecot e neuspe{nosta vo
socijalnoto u~ewe i nevklopuvawe vo standardite na sredinata.
V. MATURACIONI FAKTORI
Faktot deka site rastrojstva na li~nosta, osobeno grani~noto

i antisocijalnoto rastrojstvo, vo mnogu pomala incidencija se
javuvaat vo postarata vozrast i deka so tekot na godinite simptomite
se ublaùvaat, govori za ulogata na maturacionite faktori vo

nivnata etiopatogeneza.
Klasifikacija
Konceptot za rastrojstvata na li~nosta, nivnite

karakteristiki i dijagnosti~ki kriteriumi se dadeni vo
konceptite na dvata vode~ki klasifikacioni sistema za
mentalnite naru{uvawa: MKB-10 i DSM-IV, odnosno DSM-IV TR
(revizija na DSM-IV od 2000 godina).
Spored MKB-10, rastrojstvata na li~nosta i odnosite na

vozrasnite se klasificirani spored zbirot na crtite na li~nosta
koi odgovaraat na bihejvioralnite manifestacii na ovie sostojbi:
Specifi~ni promeni na li~nosta
• Paranoidno rastrojstvo na li~nosta

• [izoidno rastrojstvo na li~nosta
• Disocijalno rastrojstvo na li~nosta
• Emocionalno nestabilni rastrojstva na li~nosta
• Impulsiven tip
• Grani~en tip (Borderline)
• Histrioni~no rastrojstvo na li~nosta
• Anankasti~no rastrojstvo na li~nosta
• Anksiozno rastrojstvo na li~nosta
• Zavisno rastrojstvo na li~nosta
• Drugi specifi~ni rastrojstva na li~nosta
• Nespecificirano rastrojstvo na li~nosta.
Me{ani i drugi rastrojstva na li~nosta
• Me{ani rastrojstva na li~nosta

• Neprijatni promeni na li~nosta
Trajni promeni na li~nosta koi ne se posledica od nekoe o{tetuvawe na

mozokot
• Trajni promeni na li~nosta po katastrofalno doìvuvawe

• Trajni promeni na li~nosta po psihijatriska bolest
• Drugi trajni promeni na li~nosta
• Trajna promena na li~nosta, nespecifizirana
Rastrojstvo vo navikite i impulsite
• Patolo{ko kockawe
• Patolo{ko podmetnuvawe poàri (piromanija)
• Patolo{ko kradewe (kleptomanija)
• Trihotilomanija
• Drugi rastrojstva na navikite i impulsite
• Nespecifizirano rastrojstvo na navikite i impulsite
Rastrojstvo na poloviot identitet:
• Transeksualizam
• Transvestizam so dvojna uloga
• Rastrojstvo na poloviot identitet vo detstvoto
• Drugi rastrojstva na poloviot identitet
• Nespecifizirano rastrojstvo na poloviot identitet
Rastrojstva na seksualnata preferencija
• Feti{izam
• Feti{isti~ki transvestizam
• Egzibicionizam
• Voajerizam
• Pedofilija
• Sadomazohizam
• Multipli rastrojstva na seksualnata preferencija
• Drugi rastrojstva na seksualnata preferencija
• Nespecifizirani rastrojstva na seksualnata preferencija
Psiholo{ki rastrojstva i rastrojstva na odnosite povrzani so seksualniot

razvoj i orientacijata i so drugi rastrojstva
• Rastrojstva na seksualnoto sozrevawe

• Ego-distona seksualna orientacija
• Rastrojstva na seksualnite odnosi
• Drugi rastrojstva na seksualnata preferencija
• Nespecifizirano rastrojstvo na seksualnata preferencija
• Heteroseksualnost
• Homoseksualnost
• Biseksualnost
Drugi rastrojstva na li~nosta i odnesuvaweto na vozrasnite
• Razrabotka na somatski simptomi

• Namerno predizvikuvawe na simptomi ili simulirawe na simptomi ili
simulirawe na nesposobnost, bilo somatski bilo psihi~ki (ve{ta~ki rastrojstva)
• Drugi specifizirani rastrojstva na li~nosta i odnosite na vozrasnite
Nespecifizirano rastrojstvo na li~nosta i odnesuvaweto na

vozrasnite
Specifi~nite i me{anite rastrojstva na li~nosta i

postojanite promeni na li~nosta se dlaboko vkoreneti i postojani
promeni na odnesuvaweto koi se javuvaat kako nefleksibilni
reagirawa na mnogubrojni li~ni i socijalni situacii. Tie
pretstavuvaat ili ekstremni ili zna~ajni devijacii na na~inot na
koj edna prose~na li~nost vo odredeno kulturno miqe percipira,
misli, ~uvstvuva i (osobeno) komunicira so drugite. Takvite
obrasci na odnesuvawe se stremat kon stabilnost i opfa}aat
mnogubrojni oblasti na odnesuvaweto i na psihi~koto
funkcionirawe.
Toa se seriozni rastrojstva na karakterolo{kata konstitucija

i na bihejvioralnite tendencii na li~nosta koi obi~no vklu~uvaat
nekolku aspekti na li~nosta, a koi re~isi sekoga{ se vo vrska so
nekoi zna~ajni li~ni i socijalni problemi. Rastrojstvata se
javuvaat vo docnata detska vozrast ili vo adolescencijata i
prodolùvaat da se manifestiraat i vo podocne`nata vozrast so
tendencija na ublaùvawe vo docnite sredni i povozrasni godini.
So ogled na ova, dijagnozata ne bi trebalo da se postavuva pred 16-
godi{na vozrast.
DSM-IV dijagnosti~kata klasifikacija e koncipirana na

multiaksijalen sistem (kako i prethodnata DSM-III, po ~ij primer
e sozdadena i MKB-10). Psihijatriskite bolesti se grupirani vo 2
oski:
1. Axis I - za Majornite psihijatrijski rastrojstva (ego-distoni
rastrojstva) i
2. Axis II - za razvojnite rastrojstva i za rastrojstvata na
li~nosta (ego-sintoni rastrojstva)
DSM-IV rastrojstvata na li~nosta gi klasificira vo tri grupi, i

toa spored sli~nosta vo nivnata fenomenologija:
Grupa A: Paranoidno rastrojstvo na li~nosta

[izoidno rastrojstvo na li~nosta
[izotipno rastrojstvo na li~nosta
Grupa B: Antisocijalno rastrojstvo na li~nosta

Grani~no rastrojstvo na li~nosta
Narcisti~no rastrojstvo na li~nosta
Grupa C: Izbegnuva~ko rastrojstvo na li~nosta

Zavisno rastrojstvo na li~nosta
Opsesivno- kompulzivno rastrojstvo na li~nosta
Za dijagnozata na podtipovite potrebno e prisustvo najmalku

na tri osobini ili odnosi koi se dadeni vo zaedni~kite kriteriumi
na rastrojstvoto (podolu vo tekstot).
1. SPECIFI^NI RASTROJSTVA NA LI^NOSTA
(Kamka Paket~ieva)
Op{ti dijagnosti~ki kriteriumi
Vode~kite op{ti odliki na rastrojstvata na li~nosta se:
1. stereotipno repetirawe na maladaptivno odnesuvawe.

Subjektot prodolùva da go povtoruva maladaptivniot na~in na
odnesuvawe, iako toj rezultira so lo{i socijalni i profesionalni
konsekvenci. Vo osnova, tie li~nosti ne se vo sosojba da ja nau~at
lekcijata od iskustvoto kako normalnite li~nosti;
2. rigidnost vo razvojot na mal-adaptivnoto odnesuvawe.

Subjektot se potpira na svoite sopstveni iskriveni percepcii i
pogre{ni pretpostavki za oblikuvawe na svoeto odnesuvawe mesto
realnite socijalni formi. Negovoto odnesuvawe gi zastra{uva
drugite i tie reagiraat na svoj na~in. Reakcijata go zgolemuva
nivniot bazi~en strav i taka se formira eden ma|epsan krug.
Dijagnozata se postavuva otkako }e se detektiraat

maladaptivnite obrasci na odnesuvaweto koi naj~esto ne moàt da
bidat soznaeni vo edno psihijatrijsko intervju.
Spored MKB-10, op{tite kriteriumi se opi{ani vo 6 grupi

i se odnesuvaat na sostojbi koi ne se direktno odgovorni za
serioznite mozo~ni o{tetuvawa ili bolesti ili za drugite
psihijatriski rastrojstva:
a) izrazeni disharmoni~ni stavovi i odnosi koi obi~no

vklu~uvaat nekolku oblasti vo funkcioniraweto: afektot,
razdrazlivosta, kontrola na impulsite, na~inot na mislewe i
percipiraweto, kako i stilot na komunicirawe so drugite;
b) maladaptivniot obrazec na odnesuvaweto e postojana i
dolgotrajna sostojba koja ne e ograni~ena na nekoja epizoda od
mentalna bolest;
v) abnormalniot (maladaptivniot) obrazec na odnesuvawe e
seopfatna i jasno neprisposobena sostojba vo {irokiot opseg
na li~nite i na socijalnite naru{eni relacii;
g) ovie manifestacii sekoga{ se pojavuvaat za vreme na
detstvoto ili vo adolescencijata i prodolùvaat vo
podocne‘nata vozrast;
d) rastrojstvoto predizvikuva zna~ajni li~ni te{kotii koi
podocna stanuvaat o~igledni, manifestiraj}i se vo vid na razni
rastrojstva;
|) rastrojstvoto obi~no, ne i zadolìtelno, e povrzano so
zna~ajni te{kotii vo profesionalnoto i vo rabotnoto
funkcionirawe.
Spored DSM-IV (TR), op{tite dijagnosti~ki kriteriumi za sekoe

rastrojstvo na li~nosta se:
A. Dolgotraen model na vnatre{no doìvuvawe i odnesuvawe koe

zna~itelno otstapuva od o~ekuvaniot model koj bi bil vo vrska so
negovata kulturna pripadnost. Modelot se manifestira na dve (ili
na pove}e) od slednive podra~ja:
1. kognitivno (percipirawe i interpretirawe na samiot sebe, na
drugite lu|e ili na nastanite)
2. emotivno (raspon, intenzitet, labilnost i sposobnost na
emotivniot odgovor)
3. funkcionalno (vo interpersonalnite funkcionirawa)
4. kontrolno (vo kontrola na impulsite).
B. Dolgotrajniot model e nefleksibilen i pervaziven vo {irok

raspon na li~nite i na socijalnite situacii.
C. Dolgotrajniot model doveduva do zna~ajni klini~ki

o{tetuvawa na socijalnite, rabotnite ili na drugite va`ni oblasti
na funkcioniraweto.
D. Modelot e stabilen i dolgotraen, a po~etokot moè da se sledi

nanazad do adolescencijata ili do ranata vozrast.
E. Dolgotrajniot model ne e posledica na drugo du{evno

rastrojstvo.
F. Dolgotrajniot model ne nastanuva poradi dejstvuvawe na

psihoaktivnite supstanci ili na op{tata zdravstvena sostojba (na pr.
trauma na glava).
Dimenziski model za rastrojstvo na li~nosta spored

DSM-IV
Postojat dva pristapa kon modelot na rastrojstvoto:

kategoriski i dimenziski. Spored kategoriskiot pristap kon
modelot, rastrojstvata na li~nosta pretstavuvaat kvalitatativno
razli~ni klini~ki sindromi. Alternativno na kategoriskiot
pristap e dimenziskoto viduvawe na rastrojstvoto, spored koe toa
pretstavuva neprisposobeni crti na li~nosta koi se stopuvaat so
normalitetot i edna so druga.
Podtipovi:
Za dijagnoza na podtipovite potrebno e prisustvo najmalku
na tri osobini ili odnosi koi se vo zaedni~kite kriteriumi na
rastrojstvoto.
Spored MKB- 10, specifi~nite rastrojstva na li~nosta se
delat na 9 podtipovi vo zavisnost od glavnite fenomenolo{ki
karakteritiki:
PARANOIDNO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA
Karakteristika na rastrojstvoto e pervazivno somnevawe i

nedoverba kon site lu|e ~ii motivi i postapki se tolkuvaat kako
zlonamerni. Tie odbivaat da bidat odgovorni za svoite ~uvstva i ja
prenesuvaat odgovornosta na drugite. Obi~no tie se hostilni,
iritabilni, kverulentni i ekstremno ~uvstvitelni na kakva bilo
kritika od drugite. Me|u po~estite simptomi e i qubomorata koja
gi tera kon postojana proverka na lojalnosta na prijatelite,
kolegite i na rodninite, kon barawe ”skrieno zna~ewe” za nekoja
sosema naivna i benigna situacija. Ottamu, tie se poznati kako
“sobira~i” na nepravdi, parni~ari, moralisti i patolo{ki
qubomorni lu|e. Me|u drugoto, tie se so emocionalna krutost i
distanciranost, so slaba smisla za humor, nepodgotveni za
kompromisi, osameni, emotivno ladni i racionalni, sekoga{ vo
odbranben stav (somnevawe deka sekoj i sekoga{ se napadnati).
Poradi tie svojstva naj~esto kaj drugite lu|e predizvikuvaat
neprijatnost i strav.
Modelot po~nuva od ranata vozrast i se manifestira vo

razli~ni situacii.
Epidemiologija
Prevalencijata na rastrojstvoto se dviì od 0, 5 do 2, 5% vo

op{tata populacija, odnosno od 10 do 30% vo psihijatrijskite
bolnici. Po~esto e kaj ma{kiot pol. Nekoi studii sugeriraat
genetska povrzanost so {izofrenite rastrojstva.
Tek i prognoza
Se u{te nema adekvatni i sistematski studii na podolg period

za sledewe na ova rastrojstvo na li~nosta. Generalno kaàno, ovie
li~nosti cel ìvot imaat problemi vo relaciite so drugite, vo
semejstvoto i vo brakot.
MKB-10
(a) preterana ~uvstvitelnost pri odbivawe i spre~uvawe, lesno

reagira impulsivno i toga{ reagira so bes ili so kontranapad,
(b) tendencija kon postojana lutina, nezaboravawe na navredi,
povredi ili na omalova‘uvawa,
(v) somni~avost i izrazena tendencija da se iskrivi doìvuvaweto
so pogre{no sfa}awe na neutralnite i na dobronamernite postapki
na drugite kako neprijatelski i zlonamerni, nema doverba vo drugite
poradi (neopravdaniot) strav deka }e bide izigran,
(g) borbenost i uporno insistirawe na sopstvenite prava,
neprimerno za aktuelnata situacija,
(d) ~esta patolo{ka qubomora kon bra~niot drugar ili kon
seksualniot partner,
(|) tendencija kon doìvuvawe na sopstvenata va`nost koja se
manifestira so postojana egocentri~nost,
(e) preokupiranost so nepotvrdeni konspirativni objasnuvawa za
odredeni nastani okolu sebe ili voop{to vo svetot.
Spored DSM-IV (TR) (301. 0), kriteriumite za ova rastrojstvo na

li~nost se:
A. Pervazivna nedoverba i somnitelnost kon drugi lica, nivnite

motivi se tolkuvaat kako zlonamerni. Rastrojstvoto po~nuva od ranata
vozrast i se manifestira so niza razni situacii so 4 ili so pove}e od
slednive odliki:
1) pretpostavki, bez dovolno dokazi, deka drugite lu|e }e gi
iskoristat, }e gi izlaàt ili }e im na{tetat,
2) preoptovarenost so sopstvenoto somnevawe kon lojalnosta i
doverlivosta na svoite prijateli ili sorabotnici,
3) odbivawe da se doverat na svoi prijateli od strav deka toa
{to }e go kaàt }e se zlupotrebi protiv niv,
4) na dobronamerni zabele{ki reagiraat neprijatelski,
procenuvaj}i go toa kako potcenuva~ki stav kon niv,
5) postojano ne{to zameruvaat, ne prostuvaat navredi ili
odredeni {teti {to im se naneseni,
6) zabeleùvaat napad na nivniot karakter ili reputacija koe
ne e zabeleàno od drugite i reagiraat so bes ili minuvaat vo
kontranapad,
7) postojano se somnevaat, bez pri~ina, vo vernosta na svojot
bra~en drugar ili seksualen partner.
V. Rastrojstvoto ne se javuva vo tekot na {izofrenijata,

rastrojstvoto na raspoloènieto so psihoti~ni ekvivalenti ili pri
drugo psihoti~no rastrojstvo i ne nastapuva poradi neposrdeno
fiziolo{ko dejstvuvawe na op{tata zdravstvena sostojba.
Zabele{ka: ako kriteriumite se sretnat kaj prethodno postavena
po~etna {izofrenija, se dodava pr. paranoidno rastrojstvo na li~nost
(premorbidno).
Vklu~uva:
Ekspanzivno paranoidna, fanati~na, kverulentna i senzitivna
paranoidna li~nost.
Paranoidnite rastrojstva na li~nosta treba da se razlikuvaat

od:
• Naludni~avite rastrojstva (kaj paranoidnoto rastrojstvo
na li~nosta otsutni se fiksnite deluzivni idei) ;
• Paranoidnata {izofrenija (kade {to postoi produktivna
psihoti~na simptomatologija) ;
• [izoidnoto rastrojstvo na li~nosta (bolnite se povle~eni
i distancirani, no nemaat paranoidna ideacija).
[IZOIDNO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA
Osnovnite klini~ki odliki na ova rastrojstvo se izrazena (i

postojana) nezainteresiranost za interpersonalni kontakti, laden
i zaramnet afekt. Ovie li~nosti nitu sakaat bliski odnosi so
prijateli i so kolegi, nitu pak ~uvstvuvaat zadovolstvo vo istite.
Indiferentni se kon kritikite i kon pofalbite, izgledaat ladno
i nezainteresirano i ne manifestiraat nitu pozitivni emocii nitu
hostilnost ili agresivnost. Naj~esto odbiraat aktivnosti koi
moàt da gi izvr{uvaat sami, pa ottamu se poznati i kako
”samotnici”. Nivniot seksualen ìvot naj~esto postoi vo
fantaziite. Tie se sposobni da investiraat ogromna afektivna
energija vo nekoi nehumanitarni interesi kako {to se
matematikata, astronomijata i drugite oblasti koi ne baraat
individualno i emotivno zalagawe), a moàt da dadat izvonredni
originalni i kreativni idei i vo umetnosta, koja moè da go zameni
mestoto na relaciskite odnosi. êsto se pobliski so ìvotnite
otkolku so lu|eto. Izgledaat kako da se “samoabsorbirani” i
zaneseni vo ekscesivni dnevni me~taewa, no ne ja gubat sposobnosta
za prepoznavawe na realnosta. Drugite naj~esto gi opi{uvaat kako
“emocionalno ladni samotnici “.
Rastrojstvoto po~nuva vo ranata vozrast i se manifestira vo

razli~ni situacii.
Epidemiologija
Prevalencijata na {izoidnoto rastrojstvo na li~nosta ne e

dovolno istraèna, no se smeta deka ne e ~esto vo klini~ki uslovi.
Vo odnos na polot nekoi studii pokaùvaat 2: 1 zastapenost kaj
ma{kata vo odnos na ènskata populacija.
Tek i prognoza
Rastrojstvoto na li~nosta (kako i drugite rastrojstva od ovaa

klasifikaciona grupa) po~nuva vo ranoto detstvo i trae obi~no
cel ìvot. Naglaseno e socijalnoto i profesionalnoto
o{tetuvawe, osobeno ako profesionalnata aktivnost nalaga
potreba od interpersonalni komunikacii.
Spored MKB-10:
(a) mnogu malku aktivnosti im predizvikuvaat zadovolstvo ;

(b) emocionalna tapost i ramnodu{nost (laden i zaravnet afekt);
(v) nesposobnost vo izrazuvaweto topli i ne`ni ~uvstva, kako i
~uvstvoto na lutina kon drugite (retko se nasmevnuva ili se luti);
(g) o~igledna ramnodu{nost na pofalbi ili na kritiki;
(d) namaleno interesirawe za seksulani iskustva;
(|) re~isi sekoga{ odbira aktivnosti vo koi e sam (obi~no sakaat
no}ni smeni ili rabota za da izbegnat kontakti so drugi lu|e) ;
(e) preterana preokupacija so fantazii i introspekcija;
(`) nema bliski prijateli (ili najmnogu eden), osven ~lenovite
na semejstvoto, nitu ima èlba za takvi relacii;
(z) izrazena neosetlivost za vaè~ki socijalni normi i pravila.
Spored DSM-IV (TR) klasifikacijata (301. 20), osnovnite

kriteriumi za ova rastrojstvo se:
A. Prevaziven model na nezaintersiranost za socijalni relacii

i ograni~en raspon vo izrazuvaweto na emociite vo interpersonalni
situacii koj zapo~nuva vo ranata vozrast i se manifestira vo razni
situacii so 4 ili so pove}e od slednive odliki:
1) nitu sakaat nitu pak uìvaat vo bliski odnosi so lu|eto,
vklu~uvaj}i gi i semejnite.
2) re~isi sekoga{ odbiraa same~ki aktivnosti
3) mnogu malku (ili nikako) se zainteresirani za seksulani
aktivnosti
4) ne uìvaat (ili mnogu malku) vo aktivnosti
5) nemaat prijateli ili doverlivi lica, osven rodninite od prvo
koleno
6) indiferentni se na kritiki ili na odobruvawa
7) emocionalno ladni, nezainteresirani i bez~uvstvitelni
V. Simptomite ne se vrzani za pojavata i za tekot na

{izofrenijata, rastrojstvata na raspoloènieto so psihoti~ni
obele`ja ili za pervazivnite razvojni rastrojstva.
[izoidnoto rastrojstvo na li~nosta treba da se razlikuva od:

• [izotipalnoto rastrojstvo koe se karakterizira so

bizarnost vo komunikacijata, misleweto, percepciite i vo
odnesuvaweto (golema sli~nost so {izofrenoto rastrojstvo) ;
• Paranoidnoto rastrojstvo na li~nosta vo koe se sledi
pogolemiot socijalen anga`man, istorijata na verbalnoto
agresivno odnesuvawe, prisustvoto na idei na odnos na nivoto na
precenetost i naglasenata tendencija kon proekcija na ~uvstvata
kon drugite;
• Anksioznoto rastrojstvo na li~nosta, kade {to isto taka
postoi izoliranost, no i èlba za kontakti koi ne gi ostvaruva
poradi prisutnata anksioznost.
DISOCIJALNO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA
Disocijalnoto (ili antisocijalnoto) rastrojstvo na li~nosta

pretstavuva pervaziven model na zanemaruvawe i nepo~ituvawe na
pravata na drugite lu|e koj po~nuva vo detstvoto i vo
adolescencijata i prodolùva vo podocne`nata vozrast (po~etokot
e obi~no pred 15 godina, a kaj ma{kite deca i porano). Rastrojstvoto
e poznato i kako amoralna li~nost, antisocijalna li~nost,
asocijalna li~nost, psihopatska li~nost, psihopatija, sociopatska
li~nost.
Za dijagnoza potrebno e pacientot da bide postar od 18 godini

i vo anamnezata da se otkrie asocijalnoto odnesuvawe vo detstvoto
(laèwe, begawe od doma, kra`bi, tepa~ki, zloupotreba na
supstancii, ilegalni aktivnosti i sl. ) koe prodolùva i vo
adultniot period.
Rastrojstvoto seriozno go naru{uva profesionalnoto i

socijalnoto funkcionirawe bidej}i tie naj~esto ne ja govorat
vistinata, nemaat doverba vo nikogo, ne se griàt za kakvi bilo
zada~i i obvrski od konvencionalen moralen standard, ne se dobri
i odgovorni roditeli, zavisnici se od alkohol ili od drugi
psihoaktivni supstancii. Ottamu tie naj~esto se ìteli na razni
popravno-vospitni ili kazneni ustanovi.
Klu~en problem i perspektiva na ispituvawata e

definiraweto na razlikite na ova rastrojstvo od odnesuvaweto na
li~nostite skloni kon kriminal. Izvesno e deka mnogu (no ne i

site) antisocijalni li~nosti se skloni kon kriminal, kako {to e
izvesno i toa deka mnogu (ama ne site) kriminalci se istovremeno
i so antisocijalni rastrojstva na li~nosta.
Epidemiologija
Spored nekoi ispituvawa, se procenuva deka op{tata

prevalencija e 3% kaj ma{kiot pol i 1% kaj ènskiot.
Rastrojstvoto ima hroni~en tek, no mo‘e da bide pomalku izrazeno
vo sredinata i vo ponaprednata vozrast.
Tek i prognoza
Nekoi studii referiraat deka simptomite na rastrojstvoto

se namaluvaat so vozrasta. Mnogu od pacientite imaat somatski i
multipli organski te{kotii. Depresivnoto rastrojstvo,
zloupotrebata na alkohol i na drugi supstancii e ~esta pojava kaj
ovie li~nosti. Socijalnoto o{tetuvawe e naglaseno.
Spored MKB-10:
(a) nezainteresiranost za ~uvstvata na drugite

(b) izrazen i perzistenten stav na neodgovornost i nepo~ituvawe
na socijalnite normi, pravila i obvrski
(v) nemo`nost da se odràt trajni vrski, iako ne postoi te{kotija
tie da se vospostavat
(g) mnogu niska tolerancija na frustracii i nizok prag za
manifestirawe agresivnost, vklu~uvaj}i i nasilstvo
(d) izrazena sklonost da se obvinat drugi lica, {to ~esto vodi
do razni konflikti
Spored DSM-IV (TR):
A. Pervaziven model na zanemaruvawe i nepo~ituvawe na pravata

na drugi lu|e koe se javuva od 15-godi{na vozrast i se manifestira so
3 ili so pove}e od slednive odliki:
1) ne se pokoruvaat na socijalnite normi povrzani so zakonskoto
odnesuvawe
2) ~esto laèwe poradi sopstvena dobivka
3) impulsivnost i nedostatok na prethodno planirawe
4) razdrazlivost i agresivnost
5) zanemaruvawe na sopstvenata i na tu|ata sigurnost
6) dosledna neodgovornost
7) bez grià na sovest
B. Subjektot ima najmalku 18 godini
S. Postojat dokazi za rastrojstvo vo odnesuvaweto so po~etok

pred 15-ta godina
D. Antisocijalnoto odnesuvawe ne se pojavuva vo tekot na

{izofrenijata ili na mani~nata epizoda.
EMOCIONALNO NESTABILNA LI^NOST
Emocionalno nestabilnata li~nost e rastrojstvo vo koe e

izrazena tendencijata kon impulsivnost (bez razmisluvawe za
posledicite) i afektivna nestabilnost. Namalena e sposobnosta
za predhodno planirawe, a nenadejniot izliv na intenziven bes
moè da dovede do nasilno i eksplozivno odnesuvawe koe lesno se
precipitira koga neadekvatnite postapki se kritikuvani od
drugite.
Se razlikuvaat dva podtipa na ova rastrojstvo, a i dvata gi

sodràt op{tite karakteristiki za impulsivnost i nemo`nost za
samokontrola: impulsiven i grani~en:
IMPULSIVNO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA
Impulsivnoto rastrojstvo na li~nosta se karakterizira so

emocionalna nestabilnost i so nedostig na kontrola na impulsite.
Izlivite na nasilno ili na zakanuva~ko odnesuvawe se voobi~aeni,
osobeno kako odgovor na kritika od drugite. Rastrojstvoto e
poznato i kako eksplozivna i agresivna li~nost i treba dobro da
se diferencira od disocijalnoto rastrojstvo na li~nosta.
GRANIÊN (BORDERLINE) TIP
Grani~niot (Borderline) tip se karakterizira so

fenomenolo{ka raznovidnost i generalizirani poplaki {to pravat
li~nosta da izgleda deka sekoga{ e vo krizna sostojba. Prisuten e
pozitiven kompromis me|u nepostojanite nevrotski simptomi,
psihoti~nite dekompenzacii (od nekolku ~asa do nekolku dena) i
modelot na odnesuvaweto svojstven za rastrojstvoto na li~nosta.
Dvete karakteristi~ni oznaki za psihobiolo{kata vulnerabilnost
ili predispozicija se afektivnata nestabilnost i nastapite na
impulsivnost so agresija. Li~nostite so ova rastrojstvo se
ekstremno afektivno ~uvstvitelni na promenite vo okolinata
(osobeno ako se slu~at vo nivnata interpersonalna sfera), koga
reagiraat so bes i so o~aj pri separacijata, ponizno ili so gnev pri
neuspehot na rabota i sl. Se smeta deka ovaa visoka afektivna
senzitivnost (ili kako {to nekoi avtori plasti~no ja narekuvaat
”nisko postaven afektiven termostat”) e prisutna u{te od
najranoto detstvo i moè da ima genetska osnova, no i prethodni
rani vlijanija od okolinata (na primer, edno bebe koe e mnogu
~uvstvitelno na separacija ili na telesna bolka, moè da pla~e
silno i neprekinato koga majkata podolgo vreme go ostava samo,
{to predizvikuva zagriènost i strav kaj roditelite koi se
depresivni ili afektivno ~uvstvitelni. Koga deteto }e porasne,
ova pla~ewe moè da premine vo ”temper tantrum”, a ova moè da bide
prethodnica na emocionalnite buri koi se gledaat kaj grani~noto
rastrojstvo na li~nosta vo adultniot period, koga se soo~eni so
potencijalno gubewe ili koga imaat ~uvstvo na napu{tawe vo
interpersonalnite relacii).
Vo klini~kata slika na rastrojstvoto celo vreme dominiraat

fantaziski ili realen strav od napu{tawe, ambivalentnost,
nepredvidlivo odnesuvawe, nestabilnost vo interpersonalnite
odnosi i promenlivo raspoloènie. Tie se sposobni da sozdadat
silni i burni vrzuvawa (kon ~lenovite na semejstvoto ili
prijatelite) koi se odlikuvaat so idealizacija i so voshit za pri
mal konflikt ili malo odvojuvawe da ja devalviraat nivnata qubov,
pa vo lutina i bes da gi obvinat deka tie ne se griàt za niv.
Tipi~ni se i pervazivnite ~uvstva na praznina i dosada i nastapite
na nekontroliran gnev, zakanuvawa, povtoruvani obidi za suicid
(ili realiziran suicid) i sebepovreduvawe. Afektivnata
nestabilnost se izrazuva preku lesno i kratkotrajno zapa|awe vo

depresija, anksioznost ili vo iritabilnost.
Poradi ~esto koristewe na odbranbeniot mehanizam koj se

narekuva “rascepuvawe” (“splitting”), svetot okolu sebe tie go gledaat
ili ”crn” ili “bel”, ili “dobar” ili “lo{”. Nivnata impulsivnost
se reflektira i vo sekojdnevnoto odnesuvawe vo koe e prisutno i
kockaweto, promiskuitetot, rizi~noto vozewe, zloupotrebata na
psihoaktivni supstancii i sl.
Po ekstremniot stres moè da nastapi i kratkotrajna

psihoti~na dekompenzacija (t. n. “mikropsihoti~ni epizodi”), so
izguben kontakt so realnosta i so bizarno odnesuvawe.
Naru{uvaweto vo identitetot se manifestira so nesigurnata
pretstava za sebe, svoite celi, seksualnata orienatcija, so izborot
na profesijata, sozdavaweto prijatelstva.
Epidemiologija
Epidemiolo{kite studii pokaùvaat deka ova rastrojstvo na

li~nosta e me|u naj~estite dijagnozi vo psihijatrijata. Me|u
psihijatriskite pacienti toa e zastapeno so 15 do 20%, a vo op{tata
populacija so 2 do 3%. Po~esto e kaj ènskiot pol (odnosot èni-
maì e 2: 1).
Etiologija
Vo etiopatogenezata na rastrojstvoto se prepletuvaat

biolo{ite i psihosocijalnite faktori, kako ranata trauma
(odvojuvawe ili prekinuvawe na vrzuvaweto so primarnite objekti,
fizi~ko i seksualno maltretirawe i dr. ).
Kaj pove}eto lica so vakvo rastrojstvo na li~nosta se sre}ava:
• fizi~ko i/ili seksualno maltretirawe

• funkcionalna semejna dinamika
• emotivno nestabilni ili depresivni majki
• otsutni tatkovci so seriozni karakterni problemi
• rana zaguba
• konsitucionalni predispozicii.
1. Biolo{ka vulnerabilnost
Postojat mnogu brojni studii deka rastrojstvoto e genetski

determinirano. Kaj semejstvata na pacientite so ova rastrojstvo,
spored nekoi avtori, se sre}avaat 5 pati pove}e od drugata
populacija isti rastrojstva vo prvo koleno (na pr. majkite na ovie
pacienti i samite se so grani~na struktura na li~nost) i drugi
rastrojstva vo prvo i vtoro koleno, kako rastrojstva vo afektot,
zavisnosti ili drugi rastrojstva na li~nosta.
Postoi mislewe deka genetskata povrzanost e mnogu po~esta

me|u grani~nata struktura na li~nosta i bipolarnite rastrojstva.
2. Psihosocijalna vulnerabilnost
a. Odvojuvawe i prekinuvawe na vrskata so primarniot objekt
Hipotezite imaat psihodinami~ka podloga i se baziraat vrz

trudovite na Bolbi i na Spitc za ranite vrzuvawa (“attachment”) vo
detstvoto. Spored niv, vulnerabilnosta poteknuva od patolo{kite
iskustva vo ranoto detstvo koi nastanale so vrzuvawata za
primarnite objekti (majkata ili subjektot koj se griì za nego).
Grani~nite strukturi na li~nosta vo pogolem procent doìveale
neprijatni iskustva vo ranoto detstvo so traumatska separacija od
edniot ili od dvata roditela (napu{tawe, razvod, smrt). Me|utoa,
se misli deka edinstvena pri~ina ne e samata separacija tuku
nestabilnite relacii so roditelite koi postojano gi navestuvaat
odvojuvaweto, emocionalnoto maltretirawe ili zapostavuvawe i
dolgata istorija na konfuzni i bolni doìvuvawa vo vrzuva~kite
relacii.
Spored psihoanaliti~kata teorija, postojat ~etiri stadiumi

vo razvojot na objektnite odnosi. Vo prviot mesec od ìvotot ne se
diferencirani relaciite dete-objekt (majka) i relaciite se
odvivaat pod vlijanie na zadovolstvo i blagodarnost. So razvojot
na fazite, zavisno od relaciite, postepeno se odvojuvaat
strukturite na sopstvenata li~nost i na objektot, formiraj}i vo
se}avaweto slika za ”dobar” i ”lo{” objekt (za sopstvenata li~nost
i za objektot), koi do 12-tiot mesec se odvoeni, a potoa od 12-ot do
18-ot mesec (vo 4-ta faza na objektnite odnosi) se soedinuva slikata
za ”dobriot i lo{iot objekt”. Ova soedinuvawe e va`no za

natamo{niot razvoj na Egoto, Superegoto i za vospostavuvaweto
relacii so drugite li~nosti. Su{tinata na te{kotijata kaj
grani~nite strukturi e nesposobnosta da se zadràt aspektite na
”dobroto i lo{oto” na ”qubovta i omrazata”, koi poradi
deficienten razvoj na vnatre{nite objektni odnosi, na
libidinozniot i na agresivniot nagon ostanuvaat difuzni vo
psihi~kiot aparat. Zna~i, grani~nata struktura se formira po
diferenciraweto na selfot od objektot, no pred razvojot na
postojanosta na objektot.
Vo ramkite na konstitucionalnata etiologija, Kernberg

ukaùva na ekscesivnata oralna agresivnost kaj ovie li~nosti i na
nedostigot na tolerantnost na frustraciite. Kernberg smeta deka
preku “proektivnata identifikacija” (mehanizmot na odbrana), koj
~esto e upotrebuvan od li~nostite so grani~no rastrojstvo na
li~nosta, neprifatlivite delovi od sebe se proektiraat na drugi
li~nosti, a potoa se identificiraat so drugite bidej}i gi imaat
atributite na sopstveniot self. Upotrebata na ovoj mehanizam go
slabee Ego-funkcioniraweto i doveduva do necelosen razvoj na
internaliziranite standardi.
b. Fizi~ko i seksualno zlostavuvawe
Edno od zna~ajnite vlijanija na okolinata vrz formiraweto

na grani~nata struktura na li~nosta e fizi~koto ili seksualnoto
zlostavuvawe i emocionalnoto zapostavuvaweto. Seksualnoto
zlostavuvawe obi~no e od bliskite rodnini (od prvo koleno) i
naj~esto se slu~uva vo sredinata i vo podocne`noto detstvo. Zatoa
mnogu avtori sugeriraat deka grani~nata struktura na li~nosta e
kompleks na hroni~na forma na posttraumatsko stresno
rastrojstvo, nastanato od silni traumi vo detstvoto poradi
seksualno maltretirawe.
3. Interakcija na psihosocijalnite i na biolo{kite faktori:
Pove}e godini nanazad postojat istraùvawa koi ja pokaùvaat

povrzanosta na vlijanieto na okolinata vrz psihobiolo{kiot
odgovor na li~nosta, na nejzinoto razmisluvawe i ~uvstvuvawe.
Nivniot zaklu~ok e deka socijalnata deprivacija moè da
predizvika trajni o{tetuvawa vo nevralniot sistem. Repetitivnata

separacija, koja se doìvuva kako hroni~en stres, predizvikuva
namaluvawe na nivoto na serotoninot vo mozokot, koj od svoja strana
e odgovoren za modulirawe na afektite i na agresijata.
Namaluvaweto na nivoto na serotoninot kaj grani~nite rastrojstva
na li~nosta moè da se povrze so prisustvo na naleti na ekscesivna
lutina i disforija. Interesen e podatokot deka,
nevrohormonalnite efekti pri separacijata se sli~ni so
biolo{kite sekveli predizvikani od postraumatskoto stresno
rastrojstvo. Novite ispituvawa sugeriraat deka maltretiraweto
moè da ja zgolemi osetlivosta ili da ja promeni aktivnosta na
stres sistemot kako {to e hipotalamo-pituitarno-adrenalnata oska
(HPA), so dolgoro~no vlijanie na monoaminskiot sistem. Nekoi
studii sugeriraat deka nekoi vidovi trauma (me|u niv i ranoto
maltretirawe) moàt da predizvikaat strukturalni promeni vo
hipokampusot koj e odgovoren za emocionalnoto memorirawe.
4. Psihodinami~ki tolkuvawa
Od pove}eto psihodinamski teorii za pri~inite, klini~kata

slika i za preovladuva~kite mehanizmi na odbrana kaj
rastrojstvoto se odvojuvaat onie na Kenberg, Kohut, Spitc, Boulbi
i na Mehler. Spored Kenberg stravot e od gubewe na objektot i
osnovnata odbrana od nego e splitingot (rascepuvawe na objektot),
spored Boulb, i stravot e od odvojuvawe od roditelite, dodeka
Mehler govori za individuacija-separacija itn.
Tek i prognoza
Se smeta deka ova rastrojstvo e dosta stabilno. Realna

opasnost e repetitivnoto suicidalno odnesuvawe, a so toa i
realizacijata na suicid. Dijagnozata obi~no se postavuva pred 40-
godi{na vozrast. Longitudinalnite studii ne pokaùvaat razvoj
na {izofrenija za razlika od visokiot procent na li~nosti kaj koi
se registrirani depresivni epizodi (obi~no psihoti~ni).
Socioprofesionalnata funkcija e seriozno kompromitirana

osobeno vo periodot na psihoti~nata (depresivna) dekompenzacija.
Spored MKB-10:
a) emocionalna nestabilnost
b) nejasni ili problemati~ni pretstavi za sebe si, za sopstvenite
vnatre{ni sklonosti (vklu~uvaj}i i seksualni), za sopstvenite celi
v) hroni~no ~uvstvo na praznina
g) sklonost za vklu~uvawe vo intenzivni i nestabilni odnosi
d) ~esti suicidalni zakani ili samopovreduvawe (re~isi bez
opravdana pri~ina)
Spored DSM-IV i DSM -IV (TR) :
A. Pervaziven model na nestabilnost vo interpersonalnite

odnosi, vo slikata za sebe, vo emociite, izrazena impulsivnost koja
po~nuva od ranata vozrast i se manifestira vo razni situacii so 5 ili
so pove}e od slednive odliki:
1) napori da se izbegne vistinskoto ili zamisleno napu{tawe,
naglasen strav od otfrluvawe
2) model na nestabilni i intenzivni interpersonalni odnosi so
izmeneta krajna idealizacija i obezvrednuvawe.
3) pre~ki vo identitetot: izrazena i perzistentno nestabilna
slika ili doìvuvawe na sebesi.
4) impulsivnost najmalku na 2 podra~ja koi se {tetni za sebesi
(na pr. tro{ewe pari, upotreba na psihoaktivni supstancii),
5) povratno suicidalno odnesuvawe, zakani, gestovi ili
samokaznuva~ko odnesuvawe
6) emocionalna nestabilnost (na pr. intenzivna epizodi~na
disforija, razdrazlivost ili anksioznost i koja retko trae nekolku
~asa i nekolku dena),
7) hroni~no ~uvstvo na praznina
8) neprimeren, intenziven bes ili te{kotii vo kontro-liraweto
na besot
9) minlivi, za stres vrzani, paranoidni idei ili te{ki
disocijativni simptomi.
Rastrojstvoto treba da se diferencira od:

• ciklotimi~noto rastrojstvo na li~nosta,
• {izofrenijata i {izotipalnoto grani~no rastrojstvo na
li~nosta,
• paranoidnoto rastrojstvo na li~nosta

• histrioni~noto i antisocijalno rastrojstvo na li~nosta.
Vo diferencijacijata treba da se ima predvid deka grani~noto

rastrojstvo na li~nosta se odlikuva so hroni~no ~uvstvo na
praznina, impulsivnost, nestabilen i difuzen identitet i so slika
za sebe, so silni i ekstremni promeni na raspoloènieto,
manipulativno rekurentno suicidalno odnesuvawe, kratki
psihoti~ni epizodi, strav od napu{tawe i so burni interpersonalni
relacii.
HISTRIONI^NO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA
Osnovnite klini~ki odliki na ova rastrojstvo se naglasenata

i teatralna ekspresija na emociite, so postojano barawe da im se
obrnuva vnimanie i da im se dava priznanie i poddr{ka. Iako
nastojuvaat da bidat blizu do lu|eto, emociite (koi se intenzivni
i neadekvatno burni) pove}e gi izrazuvaat so zborovi ili so
naglaseni gestikulacii otkolku so vnatre{no doìvuvawe.
Relaciite se povr{ni, kontaktite se obi~no so zavodlivost i so
erotizacija a ~esti se i romanti~ni zaqubuvawa, promiskuitet ili
pak celosna seksualna naivnost. Klini~kata slika ja kompletira
razvivaweto zavisni odnosi, sugestivnost, somatizacija i
depersonalizacija. Sekojdnevnite obi~ni zbidnuvawa (vo
privatniot ìvot ili na rabota) im se nametnuvaat kako dosadni,
no ne nao|aat vistinski i zreli re{enija za promena, pa zatoa ~esto
pribegnuvaat kon me~taewa, pri {to vo fantaziranite ulogi gi
postignuvaat sakanite re{enija.
Modelot na rastrojstvoto po~nuva pred ranata zrelost i se

manifestira niz razni situacii vo ìvotot. Moèn e i
homoseksualen izbor, osobeno kaj ma{kite lica.
Rastrojstvoto e poznato i so terminite ”histeri~na li~nost”

i ”psihoinfantilna li~nost”.
Epidemiologija
Se smeta deka prevalencijata na rastrojstvoto vo op{tata

populacija e od 2 do 3%, i toa zna~itelno po~esto kaj ènskiot pol
(8: 1).
Etiopatogeneza
Postojat studii koi se bazirani vrz istraùvawa na semejstva

i koi sugeriraat nasledna konstitucija. Psihosocijalnite faktori,
osobeno vo ranoto detstvo, moàt da provociraat manifestacija
na rastrojstvoto.
Psihodinamsko tolkuvawe
Psihoanaliti~arite mislat deka fiksacijata na libidoto kaj

histrioni~noto naru{uvawe na li~nosta e vo fali~nata faza na
psihoseksualniot razvoj, no sekoga{ so vidlivi i so prisutni
fiksacii na oralnata faza. Za niv e karakteristi~na ranata
frustracija ili deprivacija na qubov i vnimanie od strana na
majkata. Dokolku e deprivacijata ponaglasena, dotolku zastapenosta
na oralnite, zavisnite i na pregenitalnite crti na li~nosta }e
bidat ponaglaseni. Devoj~iwata, bidej}i majkata ne im dava dovolno
qubov i vnimanie, se pove}e se svrtuvaat kon tatkoto. Tie go
privlekuvaat negovoto vnimanie so naglaseno, teatralno i so
erotsko odnesuvawe so cel da go vrzat za sebe. Bidej}i majkata e
slab model na identifikacija, ènskata uloga se prifa}a preku
socijalnite stereotipi i preku tatkovata potkrepa na ènskata
uloga.
Glavnite odbranbeni mehanizmi se odrekuvaweto (negacijata)

od vnatre{nite nagonski potrebi i potisnuvawe i disocijacija. So
nadvore{nite informacii se postapuva so pomo{ na negacijata.
Li~nostite ne se svesni za svoite vistinski ~uvstva i ne se sposobni
da ja objasnat svojata motivacija. Pod stres, realnosta lesno moè
da bide namalena i na nejzina smetka da se manifestira kusa
psihoti~na epizoda.
Tek i prognoza
Rastrojstvoto po~nuva vo detstvoto, a se tekot na godinite se

namaluva negoviot intenzitet.
Spored MKB-10
a) samodramatizacija, teatralnost, prenaglaseno izrazuvawe na
emociite;
b) sugestibilnost, lesno podlegnuvawe na vlijanija
v) povr{en i labilen afekt
g) kontinuirano barawe vozbudi, priznanija i èlba da se bide
vo centarot na vnimanieto
d) neadekvatna zavodlivost vo odnesuvaweto i vo izgledot
|) preterana zainteresiranost za fizi~ka privle~nost
Spored DSM-IV i DSM-IV (TR)
A. Pervaziven model na preterana emocionalnost i barawe

vnimanie koe po~nuva od ranata vozrast i se manifestira vo razni
situacii so 5 ili so pove}e od slednive odliki:
1) na liceto mu e neprijatno vo situacii koga ne e vo centarot na
vnimanieto
2) interakcijata so drugi lica ~esto se karakterizira so
nepristojni, seksualno zavodlivi ili so predizvikuva~ki odnesuvawa
3) brzi promeni i povr{no izrazuvawe na emociite
4) dosledno go koristat fizi~kiot izgled za da privle~at
vnimanie
5) govorot i procenata se celosno impresionisti~ki, gi
zanemaruvaat detalite, na govorniot stil mu nedostiga individualnost
6) pokaùvaat samodramatizacija, teatralnost i preterano
izrazuvawe na emocii
7) sugestibilnost
8) gi sfa}aat odnosite mnogu pove}e intimno otkolku {to se vo
stvarnosta.
Rastrojstvoto treba da se diferencira od: narcisti~koto

rastrojstvo na li~nosta (kako kriteriumi za razlikuvawe treba da
se navedat grandioznosta, gordelivosta i zavista na narcisti~nata
li~nost), grani~noto, zavisnoto i od disocijativnoto rastrojstvo

na li~nosta.
ANAKASTI^NO (OPSESIVNO-KOMPULZIVNO)
RASTROJSTVO NA LI^NOSTA
Osnovnata klini~ka odlika na ova rastrojstvo e

prekumerniot perfekcionizam i rigidnost na emociite,
misleweto i na odnesuvaweto. Bolnite se preokupirani so detali,
pravila i so formi, se stremat kon perfekcija vo najobi~ni raboti
i uporno insistiraat drugite da se prsposobat na nivniot na~in na
ìveewe. Obi~no imaat problemi so vremeto (postojano se vo
zadocnuvawe i zavr{uvawe na rabotite vo posleden ~as), rabotat
bez zadovolstvo, ne se tolerantni kon {egite ili kon afektite na
drugite, imaat preteran strav od sopstvenite gre{ki vo relaciite
ili vo raboeweto. Se odlikuvaat so hipermoralnost,
nefleksibilnost, sovr{enstvo, kritizerstvo, {tedlivost (i
emocionalna i materijalna), konvencionalna krutost i so
introvertnost. Modelot na rastrojstvoto po~nuva od ranata vozrast
i se manifestira niz razli~ni situacii.
Epidemiologija
Se procenuva deka prevalencijata na rastrojstvoto se dviì

okolu 1% vo op{tata populacija i od 3% do 10% vo ustanovite za
mentalno zdravje. Naru{uvaweto e po~esto kaj ma{kiot pol.
Etiopatogeneza
Etiopatogenetskite koncepcii se sovpa|aat so onie koi bea

izloèni za celata grupa rastrojstva. Semejnite studii govorat
deka rastrojstvoto e po~esto me|u najbliskite rodnini na bolniot
otkolku vo op{tata populacija.
Psihodinamski tolkuvawa
Spored Frojd, rastrojstvoto e asocirano so odredeni rastrojstva

koi se slu~uvaat vo analnata faza na psihoseksualniot razvoj,
odnosno okolu vtorata godina od ìvotot. Vo tekot na u~eweto za

kontrola na sfinkterite deteto doa|a vo situacija da gi koristi
mehanizmite na odbrana od vidot na reaktivna formacija: urednosta
e sprotivna na valkanoto (izedna~ena so defekacijata ili
mokreweto), skràvosta e sprotivna na davaweto (defekacija ili
mokrewe), tvrdoglavosta e sprotivna na pokoruvaweto na naredbite
da se defecira vo odredeno vreme i na odredeno mesto. Na deteto ne
mu e dozvoleno otvoreno da gi izrazuva svoite ~uvstva i toa go pravi
po zaobikolen pat, bidej}i ako agresijata ja pokaè otvoreno, se
izloùva na opasnost da bide op{testveno izolirano i kritizirano.
Naso~uvaweto na vnimanieto na detali, kontrolata na vnatre{nite
~uvstva, potisnuvaweto i premestuvaweto na lutinata na neutralni
objekti, moè da stane i obrazec na odnesuvawe koj }e go sledi
podocna vo tekot na celiot ìvot.
Odbranbenite mehanizmi koi gi koristi Egoto se:

racionalizacija, izolacija, intelektualizacija, premestuvawe,
reaktivna formacija i poni{tuvawe.
Tek i prognoza
Tekot na opsesivno- kompulzivnoto rastrojstvo na li~nosta e

varijabilen i ~estopati ne moè da se predvidi. Nekoga{ opsesiite
ili kompulziite moàt da se razvijat do stepen koj na li~nosta mu
ja popre~uva sekojdnevnata komunikacija. Nekoga{ tie moàt da
bidat prethodnica na {izofrenoto ili na depresivnoto
rastrojstvo ({to e po~esto).
Spored MKB-10, kriteriumite za ova rastrojstvo se:
a) somnitelnost i vnimatelnost
b) preokupiranost so detali, pravila, listi, red, organizacija
v) perfekcionizam koj go popre~uva zavr{uvaweto na rabotite
g) preterana sovesnost, skrupuloznost, preokupiranost so
produktivnost do isklu~uvawe na zadovolstvata i na
interpersonalnite odnosi.
d) preterana pedantnost i prifa}awe na socijalnite pravila
|) neumereno insistirawe drugite da gi prifatat negovite
principi
e) nametnuvawe uporni i neprijatni misli ili impulsi
Spored DSM- IV i DSM-IV (TR), kriteriumite se:
A. Pervaziven model preokupiran so red, sovr{enstvo, so

mentalna i interpersonalna kontrola, po cena na fleksibilnost i
otvorenost, koj po~nuva vo ranata vozrast i se manifestira vo razni
situacii so 4 ili so pove}e od slednite odliki:
1) preokupiranost so detali, pravila, propisi, red, organizacija,

raspored i so dr., i toa do taa mera {to se gubi celta na aktivnosta
2) perfekcionizam koj gi popre~uva vo zavr{uvawe na rabotite
(zada~ite)
3) preterana posvetenost na rabotata, taka {to voop{to nemaat
slobodni aktivnosti
4) preterano sovesni, skrupulozni i nefleksibilni vo moralnite,
eti~kite ili vo vrednosnite pra{awa
5) nesposobni da otfrlat nepotrebni ili bezvredni predmeti,
iako nemaat sentimentalna vrednost
6) ne doveruvaat na drugi zada~i ili rabota, osven ako tie ne im
vetuvaat deka }e gi napravat kako {to saka toj
7) skràvi se i sprema sebe i sprema drugite, smetaat deka parite
treba da se {tedat poradi mo`ni krizi vo idnina
8) rigidni i tvrdoglavi
Opsesivno-kompulzivnoto rastrojstvo na li~nosta treba da se

razlikuva od:
• Opsesivno-kompulzivnite nevrotski rastrojstva (kaj koi
postoi rekurentna pojava na opsesii i na kompulzii) ;
• [izoidno rastrojstvo na li~nosta.
Vo nekoi slu~ai moè da koegzistira i deluzivnoto

rastrojstvo zaedno so rastrojstvoto na li~nosta.
ANKSIOZNO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA
Osnovnite klini~ki odliki na rastrojstvoto se naglasena

neprijatnost vo interpersonalnite relacii, strav od negativna
ocenka od okolinata, srame`livost, osetlivost (osobeno na
kritiki), ~uvstvo na pomala vrednost, permanentna anksioznost,

fobi~nost. Ovie li~nosti ekstremno gi povreduva i najmal znak
na neodobruvawe na nivnite akcii od okolinata. Tie ne vleguvaat
vo interpersonalni kontakti dodeka prethodno ne obezbedat
bezrezervno prifa}awe na nivnite idei. Kopneat da bidat
prifateni, no se pla{at od sopstvenata neadekvatnost i od mo`noto
otfrlawe od okolinata. Zatoa tie gi izbegnuvaat javnite nastapi
glavno pravdaj}i se so eritrofobija. Ako simptomite ne se mnogu
izrazeni stanuva zbor za srame`liva li~nost, no ako tie se
ekstremni, stanuva zbor za rastrojstvo na li~nosta.
Modelot na rastrojstvoto po~nuva vo ranata vozrast i se

manifestira vo razli~ni situacii. Socijalnite relacii se te{ko
o{teteni.
Epidemiologija
Nema precizni podatoci, no se smeta deka prevalencijata vo

op{tata populacija e od 0, 5% do 1%.
Tek i prognoza
Odbegnuvaweto komunikativni i javni situacii,

srame`livosta, izolacijata i drugite simptomi koi se javuvaat vo
ranoto detstvo moè vo tekot na razvojot da se namalat vo
intenzitetot (srame`liva li~nost), no moè i da se zgolemat do
celosna inhibiranost (rastrojstvo na li~nosta).
Mnogu od ovie li~nosti uspe{no funkcioniraat koga

okolinata e za{titni~ka, glavno vo krugot na semejstvoto. Koga
potporniot sistem nedostiga, tie stanuvaat depresivni, anksiozni
i luti. Fobi~noto izbegnuvawe e dosta ~esto i tie moè da imaat
prethodna istorija na socijalna fobija ili pak vo tekot na ìvotot
da odat kon nea.
Spored MKB-10, kriteriumite se:

(a) perzistentna i seopfatna napnatost i strav
(b) veruvawe za sebe deka e neprostoen, neprivle~en i inferioren
vo odnos na drugite lica
(v) preterana preokupiranost so kritikite ili otfrlenosta vo
socijalni situacii
(g) nedovolno ostavruvawe kontakti so drugi lu|e, osven ako e
siguren deka na drugite im se dopa|a
(d) ograni~en ìvoten stil poradi potrebite za fizi~ka
sigurnost
(|) izbegnuvawe na rabotnite ili na profesionalnite
aktivnosti, osobeno od strav deka }e bide kritikuvan, neodobren ili
otfrlen.
Spored DSM-IV i DSM-IV (TR) klasifikacija:
A. Pervaziven model na socijalna inhibiranost, ~uvstvo na

pomala vrednost i pregolema osetlivost na negativni ocenki koj
po~nuva od ranata vozrast i se manifestira vo razni situacii so 4 ili
so pove}e od slednive obele`ja:
1) izbegnuvawe na rabotni aktivnosti kade {to postoi
zna~aen me|u~ove~ki kontakt poradi strav od kritika,
neodobruvawe ili od otfrluvawe.
2) Izbegnuvawe da se druì so lu|e ako ne se sigurni deka
se sakani
3) Vozdrànost vo intimnite odnosi poradi strav deka }e
bidat osramoteni ili ismeani
4) Inhibiranost vo novi interpersonalni situacii bidej}i
se ~uvstvuvaat pomalku vredni
5) Preokupiranost deka }e bidat kritikuvani ili otfrleni
vo socijalni situacii
6) Za sebe mislat deka se socijalno nepristojni, neprivle~ni
ili inferiorni vo odnosite so drugite
7) Neprezemawe rizici ili novi aktivnosti.
ZAVISNO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA
Karakteristika na ova rastrojstvo e izrazenata zavisnost od

drugi lu|e, submisivnost i strav deka }e bide separiran. Site svoi
potrebi gi podreduvaat na drugite od koi se zavisni i postojano se
vo strav da ne bidat napu{teni, pa go podnesuvaat nivnoto
odnesuvawe koe ne retko moè da bide grubo, poniùva~ko i
iskoristuva~ko. Tie ne podnesuvaat da bidat sami bidej}i se

postojano so ~uvstvoto na bezpomo{nost.
Zavisnata li~nost te{ko donesuva odluki bez sovetuvawe ili

bez uveruvawe deka tie se ispravni i niv gi prepu{ta na drug i pokraj
toa {to tie se odnesuvaat za nea. Kaj niv se prisutni pesimizmot,
pasivnosta, ~uvstvoto na pomala vrednost i somnevaweto vo svoite
sposobnosti. Svoite seksualni potrebi gi izrazuvaat so strav.
Nivnite sposobnosti ne doa|aat do izraz poradi zavisnosta od drugi
lu|e. Poradi stravot od odgovornost ~esto i ne napreduvaat na
rabotnoto mesto, osobeno ako toa bara samostojno donesuvawe na
odluki. Postoi mo`nost nivnite sposobnosti da gi koristat drugi
i preku niv da pravat profesionalni karieri. Prisutni se
socijalnoto i profesionalnoto o{tetuvawe bidej}i tie naj~esto
se ograni~eni vo site relacii na licata od koi se zavisni.
Modelot po~nuva od ranata vozrast i se manifestira vo razni

situacii. Poznat e i pod terminite asteni~na li~nost, neadekvatna
li~nost, pasivna li~nost i samoporazitelna li~nost.
Epidemiologija
Spored nekoi ispituvawa, prevalencijata iznesuva okolu 2,

5%. Semeen obrazec ne e poznat. Rastrojstvoto e po~esto kaj
ènskiot pol.
Frojd opi{uva oralno- zavisna dimenzija na li~nosta koja se

karakterizira so zavisnost, pasivnost, sugestibilnost, strav od
seksualnosta, nemawe samodoverba, pesimizam i so nepostojanost.
Vo semejstvoto moè da postoi obrazec na odnesuvawe preku koj
roditelot go kaznuva deteto koga ova }e saka da napravi ne{to
samostojno. Koga deteto po~nuva da ja pokaùva svojata samostojnost,
moè prikrieno ili otvoreno da mu se zakanuva deka }e mu bide
skratena qubovta. Na ovoj na~in moè da se zacvrsti uveruvaweto
deka samostojnosta vo interakcijata so sakanata li~nost i so
li~nosta od koja vo eden period se zavisi (za deteto toa se
roditelite) podrazbira i gubewe na natamo{nata poddr{ka ili na
qubovta na taa li~nost. Se sozdava nesvesen obrazec na
razmisluvawe spored koj podobro e da se bide zavisen i da se

prepu{ti donesuvaweto odluki na drugite otkolku da se bide
samostoen, a poradi toa i sam.
Zavisnata li~nost e svesna za svojata slabost i poradi toa e

~esto razdrazliva i so namaleno raspoloènie koe se pojavuva kako
posledica na toj uvid.
Tek i prognoza
Tekot i prognozata na rastrojstvoto ne se poznati i ne se

dovolno sledeni. Postoi rizik za depresija ako ja izgubat li~nosta
od koja bile zavisni.
Spored MKB-10:
(a) pottiknuvawe ili dozvoluvawe na drugite da donesuvaat

va`ni odluki mesto niv
(b) podreduvawe na sopstvenite potrebi kon potrebite na drugite
i preterano zadovoluvawe na site nivni barawa
(v) doìvuvawe neprijatnost ili bezpomo{nost koga e sam poradi
preterano strahuvawe deka ne moè da se griì za sebe
(g) preokupiranost so strav deka }e bide napu{ten od licata koi
gi ceni i gi saka i deka }e bide ostaven sam na sebe
(d) ograni~ena sposobnost da se donesuvaat sekojdnevni odluki
bez mnogu brojni soveti i razuveruvawa od drugite.
Spored DSM-IV i DSM-IV (TR), kriteriumite za ova rastrojstvo

se:
A. Pervazivno preterana potreba nekoj da se griì za niv, {to

doveduva do submisivno odnesuvawe i do postojano drèwe za nekogo,
strav od separacija od taa li~nost {to po~nuva od ranata vozrast i se
manifestira niz razni situacii so 5 ili so pove}e od slednive odliki:
1) golemi te{kotii vo donesuvawe na sekojdnevni odluki bez
sovet od drugi
2) baraat drugi za prezemawe na odgovornosta
3) te{kotii da iskaàt nesoglasuvawe so drugi
4) te{kotii so zapo~nuvawe proekti ili samostojno vr{ewe na
raboti ili aktivnosti
5) pominuvaat golemi dale~ini za poddr{ka i za pofalba od drugi

6) ako prekinat nekoj odnos so prijatel ili so kolega, vedna{
baraat nekoj drug zara‘i uteha ili poddr{ka
7) se ~uvstvuvaat neprijatno i bezpomo{no ako se sami
8) nerealno se preokupirani so strav deka }e moraat da se griàt
za sebesi (strahuvawe deka ne moè da se griì za sebe).
Crtite na zavisna li~nost se javuvaat vo mnogu psihijatriski

rastrojstva, pa ottamu i proizleguvaat dijagnosti~kite te{kotii.
Zavisnosta e eden od glavnite faktori kaj histrioni~noto
rastrojstvo na li~nosta i kaj grani~noto rastrojstvo na li~nosta,
me|utoa kaj zavisnata li~nost postoi stabilna i dolga relacija so
li~nosta od koja tie se zavisni bez tendencija za manipulativno
odnesuvawe. Zavisnata crta na li~nosta moè da se pojavi i kaj
li~nosti so agorafobija, no ovie pacienti se so visok stepen na
anksioznost ili panika i pacientot aktivno insistira na za{tita
NARCISTI^NO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA
Poradi svojata specifi~na fenomenologija i prevalencija

DSM-IV i DSM-IV (TR) ova rastrojtvo go klasificiraa vo vtorata
(B) grupa zaedno so antisocijalnoto rastrojstvo i so grani~nata
li~nost. Se definira kako pervaziven model na grandiozno ~uvstvo
na golemina i na sopstvena va`nost, ~uvstvo na edinstvenost,
potreba za voshituvawe i nedostig na zaemni ~uvstva. Po~nuva pred
ranata zrelost i se manifestira vo razni situacii vo tekot na
ìvotot.
Vnatre{niot svet na li~nostite so narcisti~no rastrojstvo

e preplaven so ~uvstvoto na sopstvenata va`nost i vrednost i so
prijatni fantazii. Nivnata aktivnost e naso~ena kon barawe
poddr{ka i kon voshituvawe. Tie se pre~uvstvitelni na ocenki i
kritiki od drugite i na niv reagiraat so lutina, navredenost i so
bes. Tie simuliraat simpatija kon drugite lica samo za potvrduvawe
na sopstvenata golemina. Se odnesuvaat kako samo tie da imaat
bezgrani~no pravo da baraat i da dobivaat ne{to, a za vozvrat ni{to
da ne dadat. êsto manifestiraat egzibicionisti~ko odnesuvawe
koe e motivirano od zadovolstvoto da se bide nabquduvan i da se
bide vo centarot na vnimanieto. Tie postojano se nadmeni i vo

potraga po novi uspesi i o~ekuvawa na specijalni povlastici.
Navidum izgledaat samouveremno, no toa e samo maska zad koja se
krie “dvoslojna organizacija na li~nosta” koja poteknuva od
stvarnoto sepstvo: nisko samopo~ituvawe (koe isklu~itelno se
odrùva so pofalbi od okolinata), nesigurnost i ~uvstvo na
inferiornost.
Epidemiologija
Se procenuva deka prevalencijata na rastrojstvoto vo

klini~kata populacija e od 2% do 16%, dodeka vo op{tata
populacija pomalku od 1%.
Spored psihoanaliti~arite, ~ovekot doa|a na svet so odreden

energetski potencijal nare~en narcisti~ko libido. Deteto vo
po~etokot ne gi prepoznava objektite od nadvore{niot svet, no so
tekot na vremeto toa poleka gi otkriva, pretvoraj}i go
narcisti~koto libido na svoeto Jas i na svoite organi (primaren
narcizam, simbiotska faza) vo objekt- libido (sekundaren
narcizam). Primarniot narcizam, iako e prvobitna sostojba, ne e i
trajna sostojba. Toj se sfa}a kako odnos me|u Jas i libidoto i vo
nekoja smisla toa e traen odnos vo na{iot ìvot.
Frojd smetal deka li~nosta ne saka da se oslobodi od

narcisti~koto sovr{enstvo na svoeto detstvo i koga taa ne moè
da go odrì poradi postojanite opomeni od realnosta vo tekot na
razvojot (no i podocna), taa bara povtorno da go dostigne, no vo
nova forma na Ego-ideal. Razvojot na Egoto treba da se sostoi vo
oddale~uvawe od primarniot narcizam, no vo isto vreme i vo
intenzivna tendencija ovoj povtorno da se pridobie. Eden del od
~uvstvoto na sopstvenata vrednost e primaren (ostatok od detskiot
narcizam), drugiot del se postignuva so zadovoluvawe na Ego-
idealot, a tretiot niz zadovoluvawe na objektnoto libido.
Narcisti~koto rastrojstvo na li~nosta se razviva vo ranata

interakcija na deteto i negovite roditeli (primarni objekti).
Razvojot prete‘no se sfa}a kako longitudinalna obrabotka na
dejstvoto na primarnite objekti kon primatelot (deteto).

Britanskata {kola ukaùva na toa deka objektnite odnosi se
neizbe`ni, odnosno deka narcizmot se smeta sekoga{ za sekundaren
(dekatektirawe posle vospostaveni objektni odnosi). Denes
narcizmot polesno se razbira niz odnosot na elementite vo
strukturata na li~nosta: pretstava za objektite i za sebe, Ego-
idealot i samodoverbata.
Vnatre{niot svet na narcisti~nata li~nost e ozna~en so

aktivnosta na grandiozniot self za ~ija {to priroda postojat
razli~ni tolkuvawa:
• Spored Kohut, grandiozniot self e normalen razvoen pat
kon normalniot / zdrav self (predstava ili reprezentacija na
sebesi). Pri narcisti~koto rastrojstvo na li~nosta doa|a do
fiksacija na razvojnata faza vo koja bil dominanten grandiozniot
self;
• Spored Kernberg, grandiozniot self e posledica od
poseben patolo{ki razvoj, a ne fiksacija ili regresija na normalna
razvojna faza.
Vo sklop na narcisti~kata struktura na li~nosta se koristat

primitivni mehanizmi na odbrana: rascepuvawe (splitting), negacija,
proekcija. Motivot na odbrana ne e konfliktot so ~uvstvo na vina,
tuku strav od odvojuvawe i od gubewe na samopo~ituvaweto.
Spored DSM-IV i DSM- IV (TR) :
A. Pervaziven model na ~uvstva na golemina (vo fantaziite i vo

odnesuvaweto), potreba da mu se voshituvaat drugite i nedostig na
zaemni ~uvstva, koj po~nuva pred ranata zrelost i se manifestira niz
razni situacii so 5 ili so pove}e od slednive odliki:
1) grandomansko ~uvstvo na sopstvena va`nost

2) preokupiranost so fantazii za neograni~en uspeh, mo}, ubavina
ili idealna qubov
3) verba deka se posebni i edinstveni pa zatoa treba da
kontaktiraat so lu|e so takvi kvaliteti
4) baraat preterano voshituvawe
5) imaat ~uvstvo na posebni prava, t. e. neopravdano o~ekuvaat
osobeno povolen tretman ili avtomatski da im se prifa}aat nivnite
prava
6) interpersomalno iskoristuvawe za sopstveni celi
7) ne so~uvstvuvaat so drugi, odnosno ne sakaat da gi prepoznaat
tu|ite ~uvstva
8) ~esto se zavidlivi na tu|ite uspesi
9) arogantno odnesuvawe
Narcisti~noto rastrojstvo na li~nosta treba da se razlikuva

od grani~noto, histrioni~noto i od antisocijalnoto rastrojstvo
na li~nosta.
Pacientot so narcisti~no rastrojstvo na li~nosta poseduva

struktura na grani~na organizacija na li~nosta, no so pomalku
specifi~ni simptomi koi bi ukaùvale na slabost na Egoto. Toj e
pomalku anksiozen i negoviot ìvot e pomalku haoti~en.
2. ME[ANI RASTROJSTVA NA LI^NOSTA
(Kamka Paket~ieva)
Ovaa kategorija e nameneta za odredeni rastrojstva i

abnormalnosti na li~nosta koi se bez specifi~en obrazec na
simptomi koi gi karakteriziraat rastrojstvata od grupata. Naj~esto
tie se so belezi na pove}eto od rastrojstvata na li~nosta, bez
predominanten zbir na simptomi {to bi ovozmoìlo pospecifi~na
dijagnoza.
3. TRAJNI PROMENI NA LI^NOSTA
(Kamka Paket~ieva)
Vo ovaa grupa MKB-10 gi klasificira rastrojstvata na

li~nosta koi se javile vo podocne`nata vozrast i koi se rezultat
na nekoj prolongiran stres ili pak na nekoja poseriozna
psihijatriska bolest. Dijagnozata se postavuva ako promenite na
li~nosta imaat traen karakter. Opisot na ovie promeni e od ponov
datum i ne su{testvuva vo postarite psihijatriski klasifikacii.
Golemoto psihijatrisko iskustvo steknato vo tekot na
dolgogodi{nite opservacii na lu|e koi preìveale te{ki
katastrofi, koncentracioni logori i sli~no, se materijalizira
so novi psihijatriski dijagnozi so cel za podobra profilaksa i za
lekuvawe na ovie sostojbi.
Promenite na li~nosta treba da se zna~ajni i pridruèni so

neelasti~no i so lo{o odnesuvawe koe ne postoelo pred da bide
li~nosta izloèna na patogenoto dejstvo i tie ne treba da bidat
direktna manifestacija na drugo du{evno rastrojstvo ili
rezidualen simptom na koe bilo prethodno du{evno zaboluvawe.
Vo ovaa grupa ne se opfateni rastrojstvata na li~nosta i

odnesuvaweto poradi bolest, o{tetuvawe i disfunkcija na mozokot.
TRAJNI PROMENI NA LI^NOSTA PO KATASTROFALNO

ISKUSTVO
Vo ovaa dijagnosti~ka kategorija se vklu~uvaat promeni na

li~nosta po nekoi ekstremno stresni sostojbi kako {to se
iskustavata od koncentracionite logori, ma~ewata, prirodnite
katastrofi, prolongiranoto izloùvawe na opasnosti po ìvot,
terorizam, zalo`ni{tvo i dr. Postraumatskoto stresno rastrojstvo
moè da im prethodi na trajnite (ireverzibilni) promeni na
li~nosta.
Rastrojstvata moraat da bidat prisutni najmalku 2 godini i

ne treba da bidat prepi{ani na prethodno postojano rastrojstvo
na li~nosta ili na nekoe drugo mentalno rastrojstvo. Se
isklu~uvaat mozo~no o{tetuvawe ili bolest koi moàt da dovedat
do razvoj na sli~na klini~ka slika i do dolgotrajni promeni na
li~nosta koi se javuvaat po kratko izloùvawe na ìvotno-
zagrozuva~ko iskustvo (kako na pr. soobra}ajna nezgoda).
MKB-10
(a) neprijatelski i nedoverliv stav s prema svetot

(b) socijalno privlekuvawe
(v) ~uvstvo na praznina ili na bespomo{nost
(g) hroni~no doìvuvawe na zakanuva~ki poraz, kako da postoi
postojana zagrozenost
(e) otu|enost
TRAJNI PROMENI NA LI^NOSTA PO PSIHIJATRISKA

BOLEST
Ovie sostojbi treba da se diferenciraat od rezidualnite

oblici na {izofrenija ili pak od necelosnoto zakrepnuvawe od
prethodnata mentalna bolest, treba da traat najmalku 2 godini i
ne moàt da bidat objasneti so prethodno rastrojstvo na li~nosta.
Promenata na li~nosta se razviva po klini~koto

zakrepnuvawe od mentalnoto zaboluvawe koe e doìveano kako
ekstremno stresogeno i koe pridonelo za namaluvawe na
samodoverbata na li~nosta. Promenite ne moàt sosema da se
objasnat ako ne se zemat vo predvid subjektivnoto emocionalno
iskustvo i prethodnata struktura na li~nosta, nejzinata
prisposobenost, kako i specifi~nata vulnerabilnost. Promenata
treba da bide trajna i da se manifestira niz nefleksibilen i
maladaptiven obrazec na doìvuvawe i nafunkcioniraewe, {to
doveduva do dolgotrajni problemi vo interpersonalnite relacii,
socijalnoto i rabotnoto funkcionirawe, kako i vo subjektivnata
neprijatnost.
MKB-10
(a) ekcesivna zavisnost i posesiven stav prema sdrugi;
(b) uverenost za promena ili stigmatizacija od prethodnata
bolest, {to doveduva do nemo`nost za vospostavuvawe i za odrùvawe
na bliski i doverlivi li~ni odnosi i do socijalna izolacija;
(v) pasivnost, reducirano interesirawe i smalena slobodna
aktivnost;
(g) postojani àlbi na bolest koi moàt da bidat povrzani so
hipohondrijaza i so bolno odnesuvawe;
(d) disfori~no ili labilno odnesuvawe koe ne e posledica na
sega{noto mentalno rastrojstvo, niti pak na prethodnoto mentalno
rastrojstvo so rezidualni afektivni simptomi
(|) zna~ajno rastrojuvawe na socijalnoto i na rabotnoto
funkcionirawe vo sporedba so premorbidnata situacija.
4. RASTROJSTVA NA NAVIKITE I NA IMPULSITE
(Kamka Paket~ieva)
Vo ovaa kategorija se vklu~uvaat nekoi rastrojstva vo

kontrola na impulsite (porivite) i na navikite koi ne moàt da
bidat klasificirani vo drugite grupi kako: rastrojstva vrzani za
psihoaktivni te supstancii; parafilii; antisocijalno rastrojstvo
na li~nosta; rastrojstva na odnesuvaweto; {izofrenija ili
rastrojstva na raspoloènieto.
Rastrojstvata se karakteriziraat so povtoruvawe na

postapkite koi nemaat jasna racionalna motivacija i nanesuvaat
{teta na sopstvenite interesi kako i na in teresite na drugite
lu|e. Samiot pacient naveduva deka ne moè da gi kontrolira i da
im se sprotivstavuva na svoite porivi, nagoni i isku{enija i deka
tie mu se nametnuvaat impulsivno, pa zatoa mora da gi izvr{i. Pred
realizacija na ~inot li~nosta ima izrazena anksioznost koja se
zgolemuva do neizdr`livi granici, pa zatoa preo|a na izvr{uvawe
na svoite porivi za koe vreme ~uvstvuva golemo zadovolstvo i
olesnuvawe. Po ~inot moè da se javi ~uvstvo na kaewe i na
vinovnost koe trae do sledniot porast na anksioznosta i povtorno
nemo`nost da gi kontrolira impulsite i navikite.
MKB-10 razlikuva nekolku podtipovi: patolo{ko kockawe,

patolo{ka kradlivost, trihotilomanija i drugi nespecifizirani
rastrojstva na navikite:
PATOLO[KO KOCKAWE
Patolo{koto kockawe (ili kompulzivno kockawe)

pretstavuva ~esti, povtoreni i neprisposobeni epizodi na kockawe
koi dominiraat so ìvotot na li~nosta se do o{tetuvawe na
socijalnite, rabotnite, materijalnite i na semejnite vrednosti i
angaìrawa. Treba da se razlikuva od zadovolstvoto za kockawe
kaj asocijalnite li~nosti, od potrebata na nekoi bogati lu|e da se
vpu{taat vo rizi~ni igri. Kaj kompulzivnoto kockawe se raboti

za nezadr`liv nastap”, za potreba da se kocka, koj trae odredeno
vreme i ~esto znae da se povtori. @elbata za kockawe nastapuva
brzo i e prosledena so silno izrazena anksioznost i so nemir koj
preo|a vo zadovolstvo za vreme na kockaweto i pokraj mo`nosta da
se izgubi pogolema suma pari.
Patolo{koto kockawe tipi~no po~nuva vo ranata

adolescencija kaj ma{kite, a podocna kaj ènite. Tekot na
rastrojstvoto e hroni~en.
MKB-10
(a) Perzistentno povtoruvawe na kockaweto koe prodolùva i

pokraj serioznite socijalni posledici (osiroma{uvawe, rastroeni
semejni odnosi i rastrojuvawe na li~niot ìvot.
DSM-IV
A. Trajno i povratno neprisposobeno kockawe koe se manifestira

so pet (ili sopove}e) od slednive simptomi:
(1) preokupiranost so kockaweto,
(2) zgolemuvawe na pari~nite vlogovi i rizici za da se postigne
pogolemo zadovolstvo,
(3) neuspe{ni napori da se kontrolira, da se namali ili da se
prestane so kockaweto,
(4) nemir ili razdrazlivost pri obid ot da se namali ili da se
prestane so kockaweto,
(5) kockaweto e na~in da se pobegne od problemite ili da se smali
disfori~noto raspoloènie (na pr. ~uvstvo na bespomo{nost, krivica,
anksioznost ili depresija).
(6) Po gubeweto pari na kockaweto, utredenta vedna{ se vra}aat
za da gi “povratat parite”.
(7) ~esto laèwe na semejstvoto, terapevtot i drugite deka
prestanal da se kocka,
(8) ~esta potreba za falsifikati, kra`bi, proneveri za da se
zarabotat par i da moè da se kocka.
(9) gubewe na rabotata, parite i dr. poradi kockawe,
(10) ~esto oslonuvawe na onie koi treba da mu pozajmat ili da mu
podarat pari poradi negovata te{ka materijalna polo`ba.
PATOLO[KO PODMETNUVAWE PO@ARI
Patolo{koto podmetnuvawe poàri ili piromanijata se

karakterizira so multipno podmetnuvawe poàri (ili so obidi da
se podmetnat) na imoti ili naobjekti na drugi lica bez o~igleden
motiv i so preokupiranost i zainteresiranost za temi so sli~ni
sodrìni (protivpoàrni opremi, povikuvawe protivpoàrni
slu`bi i sl. ). Pred podmetnuvaweto na poàrot se javuva intenzivna
anksioznost koja is~eznuva, poto~no se zamenuva so zadovolstvo
otkako }e se predizvika i }e se nabquduva poàrot. Obi~no
poàrite gi organiziraat sami, bez ni~ija pomo{ i bez nekoe
posebno prikrivawe.
Piromanijata ne se dijagnosticira koga podmetnuvaweto poàr

e del od drug psiholo{ki problem, kako t. n. “Conduct disorder” kaj
decata, ili del od psiholo{kiot proces kaj {izofrenijata ili
afektivnoto rastrojstvo.
MKB -10:
(a) Povtoreno podmetnuvawe poàr bez o~igleden motiv, kako

{to se materijalna korist, odmazda ili politi~ki ekstremizam;
(b) Intenzivna zinteresiranost za posmatrawe na oginot koj gori;
(v) ûvstvo na napnatost koja raste pred da se podmetne poàrot
i intenzivna prijatna vozbuda neposredno popodmetnuvaweto na
poàrot.
DSM IV
A. Namerno i smisleno podmetnuvawe poàri pove}epati,
B. Napnatost ili emotivno vozbuduvawe pred ~inot,
C. Op~inetost, zanimawe, znati‘elnost i privle~nost kon po‘ari

i so niv povrzani okolnosti.
D. Uìvawe, zadovolstvo ili popu{tawe na napnatosta za vreme

na podmetnuvaweto na poàrot, posmatrawe na ognot ili u~estvuvawe
vo gaseweto.
E. Poàrot ne se podmetnuva poradi materijalna dobivka, kako

izraz na op{testveno-politi~ka ideologija, poradi prikrivawe na
krivi~na aktivnost, kako izraz na bes ili odmazda, poradi podobruvawe
na svoite sopstveni ìvotni uslovi, kako odgovor na naludni~avost i
halucinacii, ili kako rezultat na o{tetena mo`nost za rasuduvawe
(mentalna retardacija, demencii).
F. Podmetnuvaweto na poàrot ne e rezultat na rastrojstvata

na obnoskite, mani~nata epizoda ili na antisocijalnoto rastrojstvo
na li~nosta.
PATOLO[KO KRADEWE
Patolo{koto kradewe ili kleptomanijata se karakterizira

so povtoreni impulsi na pacientite da im se sprotivstavat da
ukradat nekoi raboti koi naj~esto ne se za li~na upotreba, nemaat
materijalna vrednost, nitu pak sluàt za steknuvawe materijalna
korist. Ukradenite raboti se otfrlaat ili im se davaat na drugi
ili pak se sobiraat bez da se koristat. Potrebata da se ukrade ne{to
se javuva mo{ne brzo, naglo, kako napad prosleden so izrazena
anksioznost (dosta silna) koja se zamenuva so zadovolstvo po
uspe{no izvedenata kra`ba.
MKB-10
(a) Zgolemuvawe na napnatosta pred izveduvaweto na postapkata

i doìvuvawe na gratifikacija za vreme i odma po nea.
(b) Kra`bata ja izveduva sam, bez drugari i bez ortaci.
(v) Subjektot moè da doìvuva anksioznost, neraspoloènie i
krivica me|u epizodite na kra`bi, no toa ne gi spre~uva da ja povtorat
postapkata.
DSM-IV
A. Povratno izostanuvawe na otpor protiv kra`ba na predmeti

koi ne se potrebni za li~na upotreba i koi nemaat golema upotrebna i
materijalna vrednost.
B. Porast na subjektivnoto ~uvstvo na anksioznost neposredno

pred kra`bata.
C. Uìvawe, zadovolstvo ili olesnuvawe za vreme na kra`bata.
D. Kra`bata ne e napravena kako izraz na bes ili na odmazda i ne

e odgovor na naludni~avost ili halucinacii.
E. Kra`bata ne e rezultat na rastrojstvata na obnoskite,

mani~nata epizoda ili na antisocijalnoto rastrojstvo na li~nosta.
Kleptomanijata treba da se diferencira od:
• rekurentnite kra`bi po prodavnicite, bez manifestacija

na psihijatrisko rastrojstvo (kade{to postoi plan za kra`ba i
motiv) ;
• organskite mentalni rastrojstva, koga stokata od magazinite
ne se pla}a na kasa poradi intelektualno-mnesti~ki deterioracii;
• depresivnoto rastrojstvo so kra`ba.
TRIHOTILOMANIJA
Trihotilomanijata se karakterizira so zabeleìtelno gubewe

na kosata poradi povtoren neuspeh na sprotivstavuvawe na
impulsite da se skube kosata. Na ova odnesuvawe mu prethodi
progredientnata anksioznost, a po s kubeweto nastanuva olesnuvawe
i zadovolstvo. Treba da se ima predvid deka stereotipnoto skubewe
na kosata moè da se sretne i kaj {izofrenijata i kaj dementnite
sostojbi {to ne spa|aat vo ovaa kategorija.
Rastrojstvoto obi~no po~nuva vo ranoto detstvo, me|u 4 i 8 godini.
DSM-IV
A. Povratnoto skubewe na sopstvenite vlakna od kosata koe

rezultira so gubewe na kosmatosta.
B. ûvstvo na napnatost se javuva pred kubeweto na vlaknata ili
pri obidot da se spritivstavi na tie impulsi.
C. ûvstvo na zadovolstvo ili olesnuvawe za vreme na skubeweto

na vlaknata.
D. Rastrojstvoto ne e rezultat na drugo du{evno rastrojstvo ili
na op{tata zdravstvena sostojba.
E. Rastrojstvoto predizvikuva zna~ajni pre~ki vo socijalnite,
rabotnite i vo drugite va`ni aktivnosti.
5. RASTROJSTVA NA POLOVIOT IDENTITET
(Kamka Paket~ieva, Antoni Novotni)
Polova i seksualna diferencijacija
Genetski polot na poedinecot e opredelen u{te za vreme na

koncepcijata (za~nuvaweto), no razvojot od taa to~ka ponatamu e
pod vlijanie na mnogu faktori. Za vreme na prvite nekolku nedeli
od gestacijata, gonadite se nediferencirani. Ako Y hromozomot e
prisuten vo embrionot, gonadite }e se diferenciraat vo testisi.
Edna supstancija referirana kako H-Y antigen e odgovorna za ovaa
transformacija. Ako Y hromozomot ili H-Y antigenot ne e prisuten
vo razvojniot embrion, gonadite }e se razvijat vo ovariumi.
Kako i gonadite, i vnatre{nite i nadvore{nite genitalni

strukturi prvi~no se nediferencirani vo fetusot. Ako gonadite
se diferenciraat vo testisi, fetalniot androgen (t. e.
testosteronot) se sekretira i ovie strukturi se razvivaat vo ma{ki
genitalii (epididimitis, vas deferens, ejakulatorni kanali, penis,
i skrotum). Vo otsustvo na fetalen androgen, ovie strukturi se
razvivaat vo ènski genitalii (falopievi tubi, uterus, klitoris,
i vagina). Va`no e da se odbeleì deka razvojot na genitaliite “in
utero” zavisi od prisustvoto ili od otsustvoto na fetalniot
androgen, od koj i da e izvor. Spored toa, ako fetalniot androgen e
prisuten vo genetski determinirano ènsko (na pr. adrenalna
hiperplazija), }e se razvijat ma{ki genitalii, duri i vo prisustvo
na ovariumi, i deteto }e se rodi bilo so dvojni (i ma{ki i ènski)
ili samo so ma{ki genitalii. Sli~no, ako fetalniot androgen
nedostiga (na pr. deficit na enzim) ili receptorite za androgen
se defektni (na pr. testikularna feminizacija), }e se razvijat
ènski genitalii duri i ako poedinecot gi ima Y hromozomot i
testisite.
Psihoseksualniot razvoj e pod vlijanie na kompleksna

interakcija na prenatalni i postnatalni faktori. Poloviot
identitet e percepcijata na poedinecot i samosvesnosta da se bide
ma{ko ili ènsko. Polovata uloga e odnesuvaweto vo koe{to

poedinecot se vklu~uva i koe{to go identifikuva nego ili nea kon
drugite kako ma{ko ili ènsko (na pr. nosewe fustani i
{minkawe). Seksualnata orientacija e erotskata privle~nost
(atrakcija) {to poedinecot ja ~uvstvuva (na pr. vozbuda za maì,
èni, deca, neseksualni objekti, itn. ).
Poloviot identitet se ~ini deka se razviva vo ranite godini

od ìvotot i generalno se formira do 3-godi{na vozrast. Toj zavisi
od polot vo koj{to poedinecot e odgledan, bez ogled na biolo{kite
faktori. Dokazite za ova doa|aat od studiite na deca rodeni so
genitalii koi{to se dvojni ili sprotivni od nivniot genetski pol.
Kaj ovie deca bilo pronajdeno deka razvivaat polov identitet
konzistenten so polot koj im bil dodelen pri ra|aweto od nivnite
roditeli. Podocna se pravat hirur{ki i hormonalni korekcii.
Spored toa, dete so testikularna feminizacija }e izrasne so ènski
polov identitet, iako ima testisi, ako i bil dodelen takov polov
identitet pri ra|aweto i ako bila odgledana kako devoj~e. Sli~no,
genetsko ènsko so dvojni genitalii kako rezultat na kongenitalna
adrenalna hiperplazija, ako e opredeleno kako mom~e, }e razvie
ma{ki polov identitet; ako e odgleduvano kako devoj~e, poedinecot
}e razvie ènski polov identitet.
Vo postavuvaweto na dijagnozata za rastrojstvo na poloviot

idenitet, potrebno e da se zadovolat dva kriteriuma:
1. Mora da postoi dokaz za trajno i silno poistovetuvawe so

sprotivniot pol
2. Mora da postoi dokaz za trajna neprijatnost od seksualnata
uloga od sopstveniot pol.
Kaj ma{kite deca poistovetuvaweto so sprotivniot pol se

manifestira so preokupiranost so tradicionalno ènski
aktivnosti, oblekuvawe vo ènski ali{ta, pu{tawe na kosata,
crtawe devoj~iwa, princezi i sli~no. Devoj~iwata pak silno se
sprotistavuvaat koga treba da se oble~at vo fustan ili vo drugi
ènski ali{ta bidej}i pove}e sakaat ma{ki ali{ta, kratka kosa,
ma{ki igri i grubi sportovi. Vozrasnite se preokupirani so
èlbata da ìveat kako lica od sprotivniot pol, prifa}aj}i ja
nivnata socijalna uloga, ili imitiraj}i go ili pottiknuvaj}i go
nivniot telesen izgled so pomo{ na hormoni ili so hirur{ki

postapki. Vo sopstveniot stan ovie lica pominuvaat mnogu vreme
presoblekuvaj}i se kako licata od sprotivniot pol.
Dijagnosti~ki krietriumi
DSM-IV
A. Silno i trajno poistovetuvawe so sprotivniot pol (koe ne e

samo èlba za postignuvawe na nekoi kulturolo{ki prednosti na
sprotivniot pol).
Kaj decata rastrojstvoto e obeleàno so 4 (ili so pove}e) od slednive
obele`ja:
(1) neprikladna èlba da se bide ili uporno da tvrdi deka pripa|a
na sprotivniot pol
(2) kaj ma{kite deca dominira presoblekuvaweto vo ènski
ali{ta ili simulirawe na takvi ali{ta; kaj devoj~iwa dominira
insistiraweto na oblekuvawe isklu~itelno vo stereotipni ma{ki
ali{ta
(3) trajno i silno interesirawe za ulogata od sprotivniot pol
vo igri i me~taewa i trajno me~taewe da se bide vo sprotivniot pol
(4) silna èlba za igrawe igri koi se stereotipni za sprotivniot
pol
(5) silna èlba za prijatelite od sprotivniot pol
Kaj adolescentite i kaj vozrasnite rastrojstvoto e obeleàno

so simptomi kako {to e postojanata èlba da se bide vo sprotivniot
pol, ~esto minuvawe kaj drugite kako lica od sprotivniot pol, èlba
da se ìvee i da bide tretiran kako lice od sprotivniot pol ili
uveruvawe deka sopstvenite ~uvstva ili reakcii se tipi~ni za
sprotivniot pol.
B. Trajna neprijatnost poradi sopstveniot pol ili ~uvstvo na

neadekvatna polova uloga od sopstveniot pol.
Kaj decata rastrojstvoto e obeleàno so:
Kaj ma{kite deca somislewe deka negoviot penis i testisite se
odvratni ili deka }e gi snema, uveruvawe deka e podobro da nema penis,
so odbojnost sprema grubite i opasni igri i so odbojnost sprema tipi~no
ma{ki igra~ki, igri i aktivnosti;
Kaj devoj~iwata so odbivawe da se mokri vo ~u~nata polo`ba,
uveruvawe deka ima ili deka }e i porasne penis, ‘elba da ne i porasnat
gradite ili da dobie menzis ili pak so zna~ajna odbivnost kon ènskite
ali{ta.
Kaj adolescentite i kaj vozrasnite so interesirawe kako da se

oslobodat od primarnite seksualni i polovi obele`ja ili so uveruvawe
deka e roden so pogre{en pol.
C. Rastrojstvoto ne e identi~no so telesnite me|upolovi sostojbi.
D. Rastrojstvoto predizvikuva zna~ajni klini~ki pre~ki vo

socijalnite, rabotnite i vo drugite aktivnosti.
Posebno se {ifrira:
Rastrojstvo na poloviot identitet kaj deca
Rastrojstvo na poloviot identitet kaj adolescenti i vozrasni
Se odreduva:
Seksualna sklonost sprema ma{ki
Seksualna sklonost sprema èni
Seksualna sklonost sprema obata pola
Seksualna sklonost ni kon eden pol
Klasifikacija
Vo rastrojstvata na poloviot identitet MKB-10 razlikuva:

1. Transeksualizam
2. Transvestizam so dvojna uloga
3. Rastrojstva na poloviot identitet vo detstvoto
4. Drugi rastrojstva na poloviot identitet
5. Rastrojstva na poloviot identitet, neozna~eno
TRANSEKSUALIZAM
Transeksualzimot se karakterizira so èlba da se ìvee i da

se bide prifaten kako lice od sprotivniot pol, so ~uvstvo na
neprijatnost ili neadekvatnost so sopstveniot anatomski pol i so
èlba preku hormonska i hirur{ka terapija (“sex reassignment”) da
se usoglasi teloto so preferiraniot pol. Rastrojstvoto moè
klini~ki da predizvika signifikanten distres ili naru{uvawe vo
socijalnite, okupacionite ili vo drugite va`ni oblasti na
funkcionirawe.
Iskustvata pokaùvaat deka re~isi site èni koi baraat sex

reassignment imaat seksualna orientacija kon ènite, dodeka
ma{kite transseksualci se predominantno homoseksualni vo
orientacijata, no pribli`no 25% se seksualno privle~eni od
ènite.
Odreden procent od onie vozrasni koi se dijagnosticiraat

kako da imaat rastrojstvo na poloviot identitet imaat visok stepen
na konkomitantno psihijatrisko rastrojstvo, naj~esto borderline,
antisocijalno ili narcisti~ko rastrojstvo na li~nosta, zavisnici
i li~nosti so suicidalno ili so samodestruktivno odnesuvawe.
Terminot “polova disforija” se koristi za da se

okarakterizira ~uvstvoto na diskomforot na li~nosta ili
neprijatnosta za negoviot ili zanejziniot status kako ma{ko ili
kako ènsko. Taa e klasificirana kako primarna ili sekundarna
vo zavisnost od toa kako e povrzana so transseksualizmot.
Primarnite transseksualci imaat dolgotrajno (vo tekot na

ìvotot) dlaboko rastrojstvo na jadreniot polov identitet. Tie
kako deca se oblekuvale vo obleka od drugiot pol, no nikoga{ ne
bile vozbudeni od toa. Za razlika od niv, sekundarnite
transseksualci isto taka moàt da imaat dolga istorija za konfuzija
na poloviot identitet; no kako i da e, kaj niv rastrojstvoto na
identitetot go sledi drugoto odnesuvawe karakteristi~no za
sprotivniot pol kako {to e transvestizmot ili ènstveniot
homoseksualizam (feminiziranost).
Dijagnoza i evaluacija
Individuite koi postavuvaat barawe za sex reassignment imaat

potreba od vnimatelna evaluacija od strana na psihijatar ili
psiholog koi imaat iskustvo vo spravuvaweto so rastrojstva na
poloviot identitet, bidej}i, kako {to vidovme, i pacienti so drugi
primarni psihijatriski dijagnozi moàt da se prezentiraat kako
transseksualci. Psihoti~nite pacienti moàt da imaat deluzii
koi se centrirani okolu nivnite genitalii (na pr. deka nekoj gi
zamenil nivnite so nekorektni genitalii, deka gospod im kaùva
nim da si go smenat svojot pol itn. ).
Individuite so grani~ni rastrojstva moàt da imaat minlivi

èlbi da go promenat polot bidej}i tie bile samo del od nivnata
difuzija na identitetot za vremetraeweto na periodite na stres.
@enstvenite homoseksualci moàt da posakaat da go promenat polot
so cel da bidat poatraktivni za maìte, me|utoa voobi~aeno ovaa
‘elba fluktuira so vremeto. Transvestitite se vozbuduvaat od (so)
nosewe na ènski poedine~ni delovi od oblekata, iako tie moàt
da bidat so (od) homoseksualna ili od heteroseksualna orientacija.
Adolescentite ponekoga{ stanuvaat polovo disfori~ni poradi toa
{to razvivaat homoseksualni ~uvstva koi ima potreba da bidat
re{eni. Vo sekoj od ovie slu~ai, indicirana e psihoterapija za da
se spravat so soodvetnite problemi koi{to vsu{nost vodat kon
nivnoto barawe za sex reassignment.
Tretman
Bidej}i pove}eto polovo disfori~ni individui imaat cvrsti

i postojani barawa za sex reassignment (mnogu od niv ~esto ve}e zemaat
hormoni od sprotivniot pol obezbedeni od drugi lekari),
ekstremno e te{ko da se angaìraat ovie pacienti vo tretmanot so
{to drugo osven hirur{ki sex reassignment kako cel. Ovie pacienti
psihoterapijata ja gledaat kako sredstvo {to bi tebalo da gi
obeshrabri niv i da gi odvrati od operacija. Kako i da e, bidej}i
operacijata e nepovratna, va`no e da se angaìraat ovie pacienti
vo psihoterapijata duri i ako operacijata e indicirana. Terapevtot
treba da bide vnimatelen i da ja postavi osnovata na celite na
terapijata na ona {to e èlba od strana na pacientot. Ovie celi
treba da bidat identifikuvani na po~etokot od terapijata,
vklu~uvaj}i i diskusija za informiranata soglasnost za mo`nite
ishodi i komplikacii koi{to moàt da proizlezat sekundarno od
upotrebata na psihoterapijata.
Bihejvior terapijata se koristi so uspeh kaj ego-distoni~nite

ma{ki transseksualci vo nekolku slu~ai. Tretmanot moè da bide
od pomo{ za onie koi sakaat da gi smenat i da gi preina~at nivnite
ènstveni odnesuvawa, vklu~uvaj}i ènski obrasci na odnesuvawe
(na pr. sedewe, odewe, socijalno odnesuvawe i vokalni
karakteristiki na glasot). Ovie odnesuvawa se menuvaat koristej}i
videolenti i modelirawe na maskulino odnesuvawe vo koe{to
pacientite se treniraat da se angaìraat. Obidite isto taka moàt
da bidat napraveni za da se izmeni obrazecot na vozbuda kaj

pacientot od homoseksualen kon heteroseksualen. I povtorno,
va`no e da se obide so terapijata da se promeni obrazecot na vozbuda
samo ako toa e èlba ili cel na pacientot, a ne na terapevtot.
Seksualniot reassignment kon sprotivniot pol bil i se u{te e

naj{iroko upotrebuvan, koristen i najdobro prou~en tretmanski
modalitet za vozrasnite so rastrojstvo na poloviot identitet.
Ranite izve{tai za ishodot bile ekstremno pozitivni, so
dramati~ni promeni vo socijalnoto funkcionirawe i vo
satisfakcijata. Hormonalniot tretman i operacijata stanaa
polesno i pobrzo dostapni za vozrasnite so rastrojstvo na poloviot
identitet, ~estopati so mala podgotovka poinakva otkolku kratka
konsultacija so psihijatar.
MKB-10
(a) Dijagnozata se postavuva vrz prisustvo na transeksualniot

identitet koj trae najmalku 2 godini
(b) Otsustvo na kakvo bilo drugo mentalno rastrojstvo (kako {to
e {izofrenijata)
(v) Rastrojstvoto ne e povrzano so interseksualna ili so genetska
abnormalnost, ili pak so nekoja abnormalnost na polovite hromozomi.
Terapija
Psihoanaliti~kiot pristap vo lekuvaweto na ova rastrosjtvo

e neuspe{en bidej}i licata ne se motovirani za lekuvawe od toj
vid. Tie o~ekuvaat promena na fizi~kite seksualni znaci za teloto
da gi dobie onie karakteristiki koi }e bidat vo soglasnost so
negoovoto psiholo{ko doìvuvawe na sopstveniot pol.
Od farmakoterapijata za redukacija na anksioznosta se

prepora~uvaat anksiolitici, za depresivnosta antidepresivi. Ima
obidi i za hormonalen tretman, i toa estrogeni hormoni kaj
ma{kiot i testosteron kaj ènskiot pol.
Fizi~kata promena na polot naj~esto ne gi zadovoluva

negovite estetski kriteriumi.
TRANSVESTIZAM SO DVOKRATNA ULOGA
Transvestizmot so dvokratna uloga e rastrojstvo kade {to

postoi silna i neodlo`na èlba za oblekuvawe so obleka od
sprotivniot pol i uìvawe vo privremenoto doìvuvawe vo ulogata
na pripadnik na sprotivniot pol, no bez èlba za postojana promena
na polot, nitu so hormonska terapija nitu so hirur{ka
intervencija.
RASTROJSTVO NA POLOVIOT IDENTITET VO DETSTVOTO
Rastrojstvoto za prvpat se manifestira za vreme na ranoto

detstvo (sekoga{ pred pubertetot) i se karakterizira so postojana
i intezivna neprijatnost okolu sopstveniot pol i so èlba da ìvee
i da bide tretiran kako lice od sprotivniot pol, ili so uveruvawe
deka sopstvenite ~uvstva i reakcii se tipi~ni za sprotivniot pol.
Deteto postojano se oblekuva vo ali{ta od sprotivniot pol ili
pak go negira sopstveniot pol.
Rastrojstvoto te{ko se diferencira od rastrojstvata na

polovata uloga i polovoto odnesuvawe kaj decata na taa vozrast. Na
primer, nekoi ma{ki deca so normalen polov identitet se
interesiraat za ènski igra~ki, nekoi ma{ki deca oblekuvaat
ènska obleka, a nekoi devoj~iwa ma{ka. Ovie i sli~ni pojavi kaj
decata se u{te ne se znak deka se raboti za transeskualizam, no
ponatamo{noto sledewe doveduva do soznanie deka kaj niv e
pogolema incidencijata na homoseksulanost i nabiseksualnost vo
adultniot period.
Dijagnozata na rastrojstvoto podrazbira dlaboko rastrojstvo

na normalnoto doìvuvawe na ma{kosta ili na ènstvenosta.
Dijagnozata ne se postavuva koga deteto vleguva vo pubertet. Treba
da se vodi smetka za toa deka osnovna dijagnosti~ka karakteristika
e perzistira~kata èlba na deteto da pripa|a na sprotivniot pol,
ili negovo insistirawe deka e toj/taa, od sprotivniot pol, so
intenzivno otfrlawe na odnesuvaweto, osobinite i na oblekata na
polot na koj mu pripa|a. I kaj dvata pola retko se slu~uva da postoi
negacija na anatomskite strukturi na sopstveniot pol.
Oblekuvaweto ali{ta od drugiot pol ne predizvikuva seksualna

vozbuda, za razlika od feti{isti~kiot transvestizam kaj
vozrasnite. Ma{kite deca moàt da pokaùvaat silna èlba za
u~estvuvawe vo igrite i vo zabavite na devoj~iwata, da igraat so
kukli. Nivnoto odnesuvawe e zabele`livo za okolinata vo ranite
godini na {koluvaweto, koga ~esto predizvikuvaat podsmev i
dofrluvawa od strana na drugite deca. Otvorenoto feministi~ko
odnesuvawe moè da se namali vo tekot na ranata adolescencija, no
longitudinalnite studii ukaùvaat deka sepak od 1/3 do 2/3 na ovie
deca so rastrojstvo na poloviot identitet manifestiraat
homoseksualna orientacija za vreme na adolescencijata i po nea, a
mal procent transseksualizam vo adultniot period.
Terapija
Tretmanot na deca so rastrojstvo na poloviot identitet se

nudi vo obid da mu se pomogne na deteto da gi izbegne ostracizmot i
poniùvaweto od vrsnicite, da im bide udobno so nivniot sopstven
pol i da go izbegne mo`niot razvoj na adultna polova disforija.
Bihejvior terapijata bila koristena za da se modificiraat
specifi~nite odnesuvawa od sprotivniot pol na na~in sli~en na
onoj opi{an za vozrasnite i za da se zajakne spravuvaweto so
nepredvidlivi situacii. Analiti~ki orientiraniot tretman se
spravuva so semejnata dinamika (pr. mo}na maskulina devalvira~ka
majka; neefektiven emocionalno otsuten tatko) i so individualnata
dinamika (pr. strav od kastracija koj ja sledi operacijata) na deteto.
Za eklekti~en pristap kon tretmanot bilo sovetuvano da vklu~uva
razvoj na bliska doverliva vrska me|u ma{kiot terapevt i mom~eto;
da gi zapre roditelskite ohrabruvawa za ènsko odnesuvawe; da go
prekine premnogu bliskiot odnos me|u majkata i sinot; da ja zajakne
ulogata na tatko i sin i da gi zajakne ma{kite odnesuvawa (Green,
1974).
6. RASTROJSTVA NA SEKSUALNATA PREFERENCA

(PARAFILII)
(Kamka Paket~ieva, Antoni Novotni)
Rastrojstvata na seksualnata preferenca (parafilija) se

karakterizaraat so silni povtoruva~ki seksualni me~taewa, so
seksualni potrebi ili odnesuvawa-za vreme od najmalku 6 meseci,
koi sodràt:
a) ne~ove~ki seksualni objekti,

b) stradawe ili poniùvawe na seksualniot partner,
v) deca ili drugi lica kako seksualen partner koi ne go sakaat
toa.
Terminot ”parafilii“ e kovanica od latinskite izrazi Philia

{to bi zna~elo deka li~nosta ja privlekuva i para ne{to {to e
nadvor od voobi~aenite (ovde seksualni) aktivnosti.
Parafili~noto odnesuvawe za ovie li~nosti e biten (ako ne

i edinstven) oblik na seksualno odnesuvawe so koe dostignuvaat
seksualno zadovolstvo i ne moè da se zameni so drugi oblici na
seksualno odnesuvawe. Rastrojstvoto vo 50% se javuva pred
18- godi{na vozrast i re~isi vo 90% se lica od ma{kiot pol.
Pove}eto imaat nekriti~en stav kon svoeto odnesuvawe i ne se
doìvuvaat sebesi nitu bolni nitu vo vistinska smisla vinovni i
kaznuvaweto na ova odnesuvawe vo najgolem procent ne gi odvra}a
od parafili~noto odnesuvawe.
Epidemiologija
Parafiliite retko predizvikuvaat personalen distres, a

poedincite so ovie rastrojstva obi~no doa|aat za tretman poradi
pritisok od strana na nivnite partneri ili od vlastite. Spored
toa, ima malku podatoci za prevalencijata i za tekot na mnogu od
ovie rastrojstva. Rastrojstvata moàt da zapo~nat vo detstvoto ili
vo ranata adolescencija, no stanuvaat podobro definirani i

razraboteni za vreme na adolescencijata i mladata vozrast.
Ogromno mnozinstvo na poedinci so ovie rastrojstva se maì.

Na pr., me|u izvestenite slu~ai na seksualna zloupotreba, nad 90%
od prekr{itelite se maì (Finkelhor, 1986). Kako i da e, interesno e
da se notira deka edna studija (Risin i Koss, 1988) izvestuva deka 42,
7% od ma{kite na kolex bile seksualno viktimizirani i
zloupotrebeni od èni. Tradicionalno e misleweto deka
li~nostite so parafilii se angaìraat samo vo eden tip na
devijantno seksualno odnesuvawe, me|utoa epidemiolo{kite studii
govorat deka ovie poedinci ~estopati imaat multipni parafilii.
Etiopatogeneza
Nivnata etiopatogeneza e nepoznata za pove}eto slu~ai. Se

opi{uvaat mikrocerebralni traumi vo najranoto detstvo,
prenatalna hormonalna deficitarnost i perzistentni psihotraumi
vo raniot razvoj od najrazli~en vid. Rastrojstvata se rezultat na
prekin na normalniot i zrel seksualen sinxir koj gi sledi
adekvatnite seksualni obnoski: biolo{ka reprodukcija,
psiholo{ko zadovolstvo i socijalnite potrebi (komunikacii).
Devijaciite gi isklu~uvaat normalnite obnoski bidej}i ne se
ispolnuvaat zrelite seksualni i normalni potrebi: se isklu~uva
mo`nosta za ispolnuvawe na biolo{ko-reproduktivnata funkcija
i psiholo{koto zadovolstvo e vo opozicija i so ednata i so drugata
osnovna funkcija.
Va`no e da se razgrani~at parafiliite, kako {to se

feti{izmot i transvestizmot, od normalnite varijacii na
seksualno odnesuvawe. Nekoi parovi povremeno gi zgolemuvaat
nivnite voobi~aeni seksualni aktivnosti so aktivnosti kako
zarobuvawe ili oblekuvawe vo sprotivniot pol. Transvestizmot
bi bil dijagnosticiran edinstveno ako heteroseksualen ma`, za
vreme od najmalku 6 meseci ima rekurentni intenzivni seksualni
potrebi i seksualno vozbuduva~ki fantazii so vklu~uvawe na
oblekuvawe kako sprotivniot pol i ako li~nosta e vo distres od
potrebite ili vlijaela vrz niv. Toa e samo koga ovie aktivnosti se
ekskluzivni ili preferirani sredstva za postignuvawe seksualna

vozbuda i orgazam ili koga seksualnoto odnesuvawe ne e so
soglasnost od site strani. O~igledno, seksualnite aktivnosti za
koi{to ne postoi soglasnost od site strani, kako {to e seksualniot
kontakt so deca ili egzibicionizmot, nikoga{ ne moàt da bidat
soodvetni bidej}i decata nikoga{ ne moàt da dadat soglasnost za
seksualna aktivnost so vozrasen.
Vo evaluiraweto na poedinecot za parafili~no odnesuvawe

potrebna e vnimatelna psihijatriska evaluacija za da se isklu~at
drugite mo`ni pri~ini za ova odnesuvawe.
I spored MKB-10 i spored DSM- IV, mora da se ispolnat

slednive kriteriumi:
• Specifi~nost na rastrojstvoto (opis vo definicijata na

rastrojstvoto),
• Da trae najmalku 6 meseci,
• Rastrojstvoto da predizvika zna~ajni pre~ki vo socijalnite,
Klasifikacija
Vo parafiliite spa|aat feti{izmot, feti{isti~kiot

transvestizam, egzibicionizmot, voajerizmot, pedofilijata,
sadomazohizmot i multipnite rastrojstva na seksualnata
preferencija.
FETI[IZAM
Rastrojstvoto se sostoi vo potpirawe na subjektot vrz nekoi

neìvi objekti (“feti{i”) kako stimulansi za negovoto seksualno
vozbuduvawe i seksualna gratifikacija. Se javuva isklu~itelno kaj
ma{kiot pol. Feti{ite moè da bidat razli~ni ekstenzii na
~ove~koto telo (delovi na obleka, ~evli), razli~ni materijali
(guma, plastika, koà). Feti{isti~kite objekti imaat razli~no
zna~ewe za subjektot: ponekoga{ tie sluàt samo za zgolemuvawe
na seksualnoto vozbuduvawe koe se postignuva na voobi~aen na~in
(na pr. èlba partnerot da se oblekuva vo specijalni ali{ta), no
po~esto toj se samozadovoluva dodeka gi drì, trie i gi mirisa

feti{nite objekti i bara od seksualniot partner da gi nosi za
vreme na seksualniot ~in.
Pri dijagnozata mora da se vodi smetka feti{ot da e najbiten

izvor na seksualnata stimulacija ili pak e neophoden za
zadovoluvawe na seksualnata reakcija. Rastrojstvoto mora da trae
najmalku 6 meseci i da predizvikuva zna~ajni pre~ki vo socijalnite,
profesionalnite i vo drugite aktivnosti. Feti~nite objekti ne
se ograni~eni na delovi od ènskata obleka vo koja subjektot se
oblekuva (kako vo transvestitskiot feti{izam) ili napravi
nameneti za taktilno podraàvawe na ènskite genitalii
(vibrator).
Za razlika od feti{izmot kako seksualno rastrojstvo,

feti{isti~kite fantazii se ~esti i kaj zdravi lica se dodeka tie
ne stanat rituali koi se prisilni i neprifatlivi i dodeka ne go
popre~uvaat normalniot seksualen ~in..
FETI[ISTI^KI TRANSVESTIZAM
Rastrojstvoto se karakterizira so oblekuvawe ali{ta od

sprotivniot pol so cel da se postigne seksualno uìvawe. Od
obi~niot feti{izam se razlikuva po toa {to feti{isti~kite
predmeti ne samo {to se oblekuvaat, tuku se oblekuvaat taka za da
predizvikaat izgled na lice od sprotivniot pol. Od
transeksualniot transvestizam se razlikuva po silnata povrzanost
so seksualnoto vozbuduvawe, po koe se oblekuvaat i ali{tata.
EGZIBICIONIZAM
Toa e rekurentna ili perzistentna tendencija kon pokaùvawe

na sopstvenite genitalii na nepoznati lu|e (obi~no od sprotivniot
pol) ili na lu|e na javni mesta, bez potreba ili bez povik da se
napravi poblizok kontakt so nekoj od niv. Obi~no, no ne i sekoga{,
postoi seksualno vozbuduvawe za vreme na toj ~in, koj naj~esto e
pridruèn so masturbacija.
Egzibicionizmot prakti~no e ograni~en na hetero-

seksualnite maì koi se pokaùvaat na vozrasni ili na
adolescentni èni, a toa go pravat od pristojna oddale~enost, na
nekoe javno mesto. Obi~no ne pravat nasilni dela, tuku samo
nezadr`livo gi povtoruvaat egzebicionisti~kite aktovi.
Rastrojstvoto ne e registrirano kaj ènskiot pol (ili ne vo takov
oblik), bidej}i na ènata i stojat na raspolagawe dovolno
op{testveno prifatlivi na~ini na zadovoluvawe. Za dijagnozata
potrebno e rastrojstvoto da trae najmalku 6 meseci i da predizvika
zna~ajni pre~ki vo socijalnite, profesionalnite i vo drugite
aktivnosti.
Etiologija
Spored psihoanaliti~kite teorii, egzibicionsiti~kiot akt

e eden vid borba protiv sopstveniot ”strav od kastracija “.
Psihodinami~arite, pak, smetaat deka kaj rastrojstvoto do{lo do
spre~uvawe na normalnata faza na razvojniot egzibicionizam vo
psihoseksualniot razvoj na deteto (me|u 3-ta i 5-ta godina od
ìvotot), kako i do tabuizacija na seksualnosta.
Terapija
Vo terapijata se koristat razli~ni psihoterapiski metodi,

no samo ako li~nosta go prifa}a lekuvaweto.
VOAJERIZAM
Toa e rekurentna ili perzistentna tendencija za posmatrawe

drugi lica vo tekot na seksualniot ~in ili na intimnoto
odnesuvawe (soblakawe, {etawe goli vo sopstveniot stan), koga tie
ne go o~ekuvaat toa. Voajerizmot ima za cel postignuvawe seksualna
vozbudenost i obi~no ne se bara seksualna aktivnost so
posmatraniot subjekt. Orgazmot se javuva kako rezultat na
samozadovoluvaweto, bilo za vreme na gledaweto bilo podocna, koga
voajerot se se}ava na videniot nastan. Po~etokot na voajeristi~kata
aktivnost naj~esto e pred 15 godi{na vozrast. Tekot na rastrojstvoto
e hroni~en.
PEDOFILIJA
Rastrojstvo vo seksualnata preferencija, pri {to izbor na

seksualniot objekt se deca, obi~no od predpubertetskata ili od
ranata pubertetska vozrast (pomladi od 13 godini). Nekoi pedofili
gi privlekuvaat devoj~iwa, drugi pak ma{ki deca, a nekoi se
zainteresirani i za dvata pola. Onie koi oboàvaat ènski deca
obi~no gi odbiraat od 8 do 10- godi{na vozrast, dodeka onie koi
sakaat ma{ki deca gi odbiraat postarite. Nekoi pedofili se
zadovoluvaat i so posmatrawe na decata, izloùvawe na nivnoto
telo pred decata, so samozadovoluvawe pred niv i sli~no.
Pedofilijata retko se sre}ava kaj èni. Naj~esto

rastrojstvoto po~nuva vo adolescencijata. Postoi mo`nost
pedofilot da go zadrì vozrasniot seksualen partner kako
prioriteten izbor, a decata da gi ima za supstitutivna èlba. Se
slu~uva pedofilite za svoite seksualni celi da gi koristat i
sopstvenite predpubertetski deca i povremeno da im prio|aat i na
drugi deca. Tekot na rastrojstvoto e hroni~en, osobeno kaj onie koi
se vozbuduvaat od ma{ki deca.
Spored DSM- IV, pedofilite mora da bidat postari od 16 godini

i barem 5 godini postari od deteto. Za pedofilite vo docnata
adolescencija ne e jasno odredena vozrasnata granica i mora da se
ceni klini~kata procena, koja ja zema predvid i seksualnata zrelost
na deteto i vozrasnata razlika.
SADOMAZOHIZAM
Rastrojstvo vo koe prioriteten izbor na seksualnata aktivnost

e predizvikuvawe bolki, poniùvawe ili pot~inuvawe na svojot
seksualen partner (sadizam) ili pak samiot toj da bide predmet na
takva stimulacija (mazohizam). Naj~esto edno isto lice postignuva
seksualno zadovoluvawe so dvete aktivnosti.
Ne treba da se previdi faktot deka blag stepen na

sadomazohisti~ka stimulacija ~eto se koristi i za stimulacija na
normalnata erotska aktivnost koja prodolùva i se zadovoluva so
normalna seksualna igra i so odnos. Za psihopatolo{ko rastrojstvo

moè da se zboruva samo ako vakviot na~in na odnesuvawe e
edinstven izvor na stimulacija.
MULTIPLI RASTROJSTVA NA SEKSUALNATA

PREFERENCIJA
Toa e pojava na pove}e rastrojstva od seksualnata preferencija

kaj eden ist subjekt, pri {to niedno rastrojstvo ne dominira nad
drugoto. Naj~esta e kombinacijata me|u feti{izmot,
transvestizmot i sadomazohizmot.
Terapija na parafiliite
Terapijata na parafiliite e dosta kompleksen medicinski i

socijalen problem koj naj~esto ostanuva terapiski neuspe{en. Se
pravi obid za kombinacija na psihoterapija i farmakoterapija. Od
terapijata se prepora~uva:
1. Hirur{ka intervencija kaj lica koi imaat silna èlba da

go promenat polot (otkako psihijatrijskata i spihiolo{kata
eksploracija }e potvrdat deka rastrojstvoto ne e simptom na nekoja
podlaboka mentalna bolest) ;
2. Psihoterapija: semejna psihoterapija, individualna

analiti~ka psihoterapija, grupna analiti~ka psihoterapija,
kognitivno bihejvioralna terapija;
3. Simptomatska farmakoterapija koja pomaga vo

namaluvaweto na pridru`nite simptomi kako {to se anksioznosta
ili depresijata (anksiolitici, trankilizeri, antidepresivi) ;
Hormonalna terapija so antiandrogeni supstancii (kako

dekapeptil) koi moàt da ja namalat seksualnata tendencija kaj
maìte
7. PSIHOLO[KI RASTROJSTVA I RASTROJSTVA VO

ODNOSITE POVRZANI SO SEKSUALNIOT RAZVOJ I SO
ORIENTACIJATA
(Kamka Paket~ieva)
Vo ovaa dijagnosti~ka kategorija spa|aat:
RASTROJSTVO VO SEKSUALNOTO SOZREVAWE
Rastrojstvo koe se karakterizira so nesigurnost na subjektot

za svojot polov identitet ili za svojata seksualna orientacija, {to
posebno go pravi anksiozen ili depresiven. Rastrojstvoto naj~esto
se javuva kaj adolescenti koi ne se sigurni dali imaat
homoseksualna, heteroseksualna ili biseksualna orientacija ili
pak kaj povozrasni lica koi po stabilnata seksualna orientacija,
~esto vo ramkite na dolgotraen odnos, otkrivaat deka nivnata
seksualna orientacija se menuva.
EGO-DISTONI^KA ORIENTACIJA
Se slu~uva koga subjektot ne se somneva vo sopstveniot polov

identitet ili vo svojata seksualna preferencija, no sepak, toj bi
sakal tie da se poinakvi i zatoa bara pomo{, odnosno medicinski
tretman za ispolnuvawe na sopstvenite èlbi.
RASTROJSTVA NA SEKSUALNITE ODNOSI
Rastrojstva koi se pojavuvaat koga abnormalniot polov

identitet ili seksualnata preferencija mu sozdavaat na subjektot
problemi vo vospostavuvaweto i vo odrùvaweto na seksualnite
kontakti.
8. DRUGI RASTROJSTVA NA LI^NOSTA I

ODNESUVAWETO NA VOZRASNITE
(Georgi âdlovski)
OBRABOTKA NA TELESNITE SIMPTOMI PORADI

PSIHOLO[KI PRIÎNI
Nekoi somatski simptomi koi nastanuvaat kako posledica od

ledirano somatsko zdravje i od posebna psiholo{ka sostojba
stanuvaat prenaglaseni i prolongirani. Se razviva bihejvioralen
sindrom na privlekuvawe vnimanie (histrioni~en sindrom) koj
moè da sodrì i dopolnitelni (obi~no nespecifi~ni) àlbi koi
ne se od somatsko poteklo. Rastrojstvoto vo postarite
klasifikacioni sistemi be{e poznato pod terminot “rentna
nevroza”.
NAMERNO PREDIZVIKUVAWE ILI SIMULIRAWE NA

SIMPTOMI ILI ONESPOSOBENOST
Rastrojstvoto se karakterizira so postojano simulirawe ili

predizvikuvawe simptomi bez vidliva pri~ina, duri do nanesuvawe
samopovreda za da predizvika simptomi i znaci na bolest.
Motivacijata e nejasna i se vodi od nekoi psiholo{ki konflikti
so cel da se prifati ulogata na bolen.
Rastrojstvoto vo postarite klasifikacioni sistemi be{e

poznato pod terminot “sindrom na ve~en pacient” (“Hospital hopper
syndrome”), “sindrom na Minhauzen”, “pacient {to talka”.
DSM-IV
A. Slobodno predizvikuvawe na telesni ili psiholo{ki znaci

ili simptomi.
B. Motivacija za takvo odnesuvawe e prezemawe uloga na bolen.
C. Nadvore{ni pottiknuvawa za takvo odnesuvawe (pari~na

dobivka, izbegnuvawe pravna odgovornost i sl. ) ne se prisutni.
TERAPIJA NA RASTROJSTVATA NA LI^NOSTA
(Kamka Paket~ieva)
Imaj}i gi pred sebe rastrojstvata na li~nosta i odnesuvaweto

na vozrasnite so nivnata fenomenologija i klasifikacionite
osobenosti, potrebno e da se navedat nekoi karakteristiki na
istite, koga stanuvaat psihijatrijski pacienti, bidej}i ovie
li~nosti, poradi toa {to karakteristikite koi gi poseduvaat ne
gi ~uvstvuvaat kako simptomi, prirodno e da ne baraat lekarska
pomo{. Tie naj~esto baraat psihijatriska pomo{:
• koga stanuvaat zavisnici,

• koga imaat problemi vo brakot, vo semejstvoto, na rabota
ili vo socijalnoto funkcionirawe (koga naj~esto doa|a pod
pritisok na okolinata) i koga pri~inite za problemite sekoga{
se nao|aat vo drugite,
• koga }e se pojavat nekoi psihijatriski dekompenzacii,
• pri dekomponirawe na maladaptivniot model na
odnesuvawe.
Terapiskata postapka vklu~uva: psihoterapija, bihejvioralen

pristap, ergoterapija, socioterapija i farmakoterapija.
• Od psihoterapiskite metodi naj~esto se koristi

individualnata i grupnata psihoterapija,
• Bihejvioralnite metodi vlijaat vrz uslovuvaweto na
adekvatnoto socijalno odnesuvawe i imaat podobar uspeh kaj
seksualnite aberacii (feti{izam, pedofilija),
• Socioterapijata ima za cel da pokaè deka li~nosta e se
u{te integralen del na op{testvoto i deka toa ne se otkaùva od
nea i pokraj antisocijalnoto odnesuvawe,
So farmakoterapijata se tretiraat trite glavni simptomi koi

se naj~esto zasegnati kaj rastrojstvata na li~nosta: rastroenoto
raspoloènie (primena na antidepresivi naj~esto od grupata na
SSRI), anksioznosta (benzodijazepinski i nebenzodijazepinski
anksiolitici), psihoti~nite dekompenzacii (konvencionalni

antipsihotici i antipsihotici od vtorata generacija),
impulsivnosta (antipsihotici vo pomali dozi i so {irok spektar
na vlijanie ili benzodijazepini vo pogolemi dozi). Za tretman na
odredena cikli~nost vo raspoloènieto i nagonskite impulsi se
upotrebuvaat i solite na litiumot i karbamezapinot.
Forenzi~ko zna~ewe na rastrojstvata na li~nost
Sledej}i gi dosega navedenite karakteristiki na rastrojstvata

na li~nosta, se gleda deka rastrojstvata nemaat poseben evolutiven
tek, deka kaj niv postojat nekoi oscilacii vo odnesuvaweto koi
zavisat od vlijanieto na pove}e vnatre{ni i nadvore{ni faktori,
a koi od svoja strana imaat osobeno sudsko- psihijatrisko zna~ewe.
Forenzi~noto zna~ewe na rastrojstvata na li~nosta e golemo

bidej}i toa se li~nosti koi re~isi cel ìvot se vo nekoj konflikt
so op{testvoto poradi svoeto antisocijalno odnesuvawe koe
naj~esto e vo korelacija so crtite na nivnata li~nost koi imaat
odreden kvalitet i kvantitet na destruktivnost, agresivnost,
razdrazlivost, afektivna labilnost, arogantnost, nepokornost,
surovost, egocentri~nost i nemo`nost za sozdavawe emotiven
kontakt. Destruktivnoto i antisocijalno odnesuvawe, koe vo
detstvoto naj~esto se manifestira niz kra`bi i skitni{tvo,
podocna, vo adolescencijata i vo zrelata vozrast, mo‘e da prerasne
vo poseriozni antisocijalni konflikti, so {to psihopatskite
li~nosti stanuvaat op{testven i semeen problem. Sklonosta kon
alkohol i kon drugi psihoaktivni supstancii u{te pove}e ja
uslo`nuva nivnata sostojba vo odnos na op{testvoto vo koe {to
ìveat i so koe se vo postojan sudir.
Vode~kite rastrojstva kaj ovoj kategoriski entitet, kako {to

ve}e vidovme, se vo afektivnata, nagonskata i vo volevata sfera,
koi naj~esto istovremeno i ne se ednakvo naru{eni, {to od svoja
strana go modelira nivnoto odnesuvawe. Na primer, ako e
dominantno naru{uvaweto vo nagonskata sfera, ovie li~nosti
naj~esto }e pravat seksualni delikti, ako dominira afektivnoto
rastrojstvo, po~esti se krvnite delikti, eksplozivnite i
impulsivnite psihopati se skloni kon delikti vo koi dominira
agresijata i sl.
Za sudskata psihijatrija rastrojstvata na li~nosta se vistinski

problem ne samo od teoretski tuku i od prakti~en aspekt.
Rastrojstvoto na li~nosta gi vodi kon kriminogenost koja
proizleguva od lo{ata strukturiranost, kolebliviot afekt (koj
mo‘e da odi do granici na patolo{ka razdrazlivost), naru{enata
kontrola na nagonskite impulsi, od slabosta vo volevite
dinamizmi. Naj~esto kaznite za storenite dela nemaat korektivno
vlijanie, pa recidivite se re~isi redovni.
Sekako, ne se site rastrojstva na li~nosta kriminogeni i ne

se site psihopati i delikventi. Za niv obi~no se veli deka
rastrojstvoto ne gi zagriùva mnogu, odnosno tie ne stradaat od
nego, tuku strada potesnata i po{irokata zaednica.
Vo site psihijatriski {koli i zakonodavstva rastrojstvata

na li~nosta spa|aat vo kategorijata presmetlivi za delata koi gi
storile i za koi se obvineti, bidej}i rastrojstvoto ne im
onevozmoùva sfa}awe na posledicite od storenoto delo, odnosno
ne im ja rastrojuva voljata do nivo da ne moàt da upravuvaat so
svoite postapki. Biolo{kite komponenti na presmetlivosta,
kognitivnosta i kontivinosta (rasuduvaweto i mo`nosta za
upravuvawe so svoite postapki), po pravilo (i generalno), se
za~uvani. Ili kako {to obi~no velat forenzi~arite (bilo
psihijatrite bilo sudiite), ”kako“ i da se etiketirani ovie
li~nosti, toa ne ja namaluva nivnata presmetlivost.
Poa|aj}i od prifatenite psihijatriski i pravni postulati

deka odnesuvaweto na ovie li~nosti, koe e relativno stabilen
model na odnesuvawe koj onevozmoùva prisposobuvawe vo
socijalnata sredina i vo ostvaruvaweto emotivni odnosi so drugi
lica, ne proizleguva direktno od du{evnata bolest ili od
mentalnata zaostanatost, rastrojstvata na li~nosta gi nemaat
biolo{kite elementi na presmetlivost spored Krivi~niot zakon.
Ve{toto lice vo ekspertizata procenuva dali obvinetiot

(liceto so rastroena li~nost) go sfa}a deloto koe go storil i dali
moèl da upravuva so svoite postapki. Zna~i, ekspertizata ne se
vrzuva direktno samo so dijagnozata, tuku so mentalnata sostojba
pred i vo tekot na inkriminiranoto delo, so motivite koi liceto
go vodele vo kriminalnoto dejstvo, so analizata na
inkriminiraniot nastan (predmet na ekspertizata). Se procenuva

kognitivnata i konitivnata sfera na subjektot, negovata afektivna
ili impulsivna sostojba.
Vo nekoi slu~ai presmetlivosta moè da bide dovedena vo

pra{awe ako rastroenata li~nost (pod dejstvo na razli~ni
provokativni faktori) se dekompenzira vo nekoja psihoti~na
epizoda (t. n. dekompenzacija na li~nosta). Vo tie slu~ai se
procenuva sodrìnata na psihoti~nosta i nejzinata povrzanost so
inkriminiraniot nastan. Ako ve{toto lice oceni deka postoi
zaemna vrska me|u deloto i psihozata i deka poradi toa negovata
presmetlivost e izgubena ili bitno namalena, toj predlaga merka
na zadolìtelno lekuvawe se dodeka psihozata ne se povle~e.
Drugo e pra{aweto za ulogata na licata so rastrojsvo na

li~nosta kako svedoci vo sudskata praktika, bidej}i, kako {to ve}e
kaàvme, tie se skloni kon lagi, zgolemuvawa, iskriveno viduvawe
na fakti~kata sostojba, podmituvawe i sl. Ve{toto lice, so
sopstvenoto iskustvo, mora da go proceni nivniot iskaz i da se
proiznese za realnosta na istiot.
DU[EVNA ZAOSTANATOST
(Georgi âdlovski)
DU[EVNA ZAOSTANATOST
Mentalnata retardacija, spored MKB-10, e sostojba na zapren

ili necelosen psihi~ki razvoj, osobeno na onie sposobnosti koi se
pojavuvaat vo tekot na razvojniot period i koi pridonesuvaat za
op{toto nivo na inteligencija, kako {to se kognitivnite,
govornite, motornite i socijalnite sposobnosti.
Spored DSM-IV, bitno obele`je na mentalnata retardacija e

potprose~noto intelektualno funkcionirawe definirano so
koeficientot na inteligencija (IQ), prosledeno so zna~ajni
ograni~uvawa na adaptivnoto funkcionirawe najmalku na dve od
slednive ve{tini: komunicirawe, grià za sebesi, ìvot vo
sopstveniot dom, socijalni/interpersonalni ve{tini, upotreba na
zaedni~ki ve{tini i sredstva, samonaso~enost, funkcionalni
akademski ve{tini, sposobnost za rabota, sposobnost za
organizacija na slobodnoto vreme, zdravje i sigurnost. Rastrojstvoto
se manifestira so ili bez (ili so minimalni) rastrojstva na
odnesuvaweto i po~nuva pred 18-ta godina.
Definicija na inteligencijata
Spored pove}e avtori, inteligencijata e sposobnost za

prisposobuvawe, u~ewe, za apstraktno mislewe i globalna
sposobnost za celishodno, racionalno i za uspe{no funkcionirawe
so svojata okolina. Samiot zbor inteligencija poteknuva od
latinskiot zbor “inteligere” {to se preveduva so sfa}am, razbiram:
1. Prisposobuvawe
• prisposobuvawe vo i kon okolinata,
• op{to mentalno prisposobuvawe kon novite
problemi i barawa od ìvotot,
• prisposobuvawe kon novi situacii i novi uslovi;
2. U~ewe
• sposobnost za u~ewe i za steknuvawe znaewe,

• sposobnost za u~ewe i za koristewe iskustva,
• sposobnost za steknuvawe sposobnost;
3. Apstraktno mislewe
• sposobnost za mislewe vo re{avaweto na problemite,

• sposobnost za apstraktno mislewe i za razbirawe na
pri~inite i odnosite me|u predmetite i pojavite,
• uviduvawe na va`ni i bitni odnosi;
4. Celishodnost, racionalnost i uspe{nost
Inteligencijata se meri so pomo{ na pove}e testovi preku

koi matemati~ki se presmetuva koli~nikot na inteligencija (QI):
kalendarska vozrast
IQ = ------------------------------ x 1OO
mentalna vozrast
Normalniot koli~nik na inteligencijata se dviì od 90 do

110.
Istorijat
Prvite seriozni ~ekori vo prou~uvaweto na du{evnata

zaostanatost se napraveni duri vo polovinata na XIX vek, iako ova
~ovekovo rastrojstvo, spored nekoi zapisi, verojatno postoi od
postoeweto na ~ovekoviot vid. Prvite nau~ni soznanija se vo sklop
na toga{nite sfa}awa za prirodata na du{evnata bolest, no sepak,
duri i vo toa vreme mentalnata retardacija e odvoena od {iro-kata
lepeza du{evni rastrojstva, a mentalno retardiranite li~nosti se
izdvojuvaat od drugite du{evni bolni i se smestu-vaat vo posebni
ustanovi za ~uvawe, lekuvawe i za edukacija.
Poseben pottik vo nau~noto prou~uvawe na ovie sostojbi dava

Felingovoto otkritie na fenilketonurijata. Ottoga{ se
intenziviraat istraùvawata na metabolizmot, mozokot i na
drugite organski sistemi na mentalno retardiranite li~nosti, so

cel da se pronajdat osnovnite etiopatogenetski pri~initeli na
du{evnata zaostanatost. Od toga{ datiraat i prvite klasifikacii
spored etiolo{kite pri~initeli.
Epidemiologija
Spored SZO, zastapenosta na mentalnata retardacija vo

vkupnata ~ove~ka populacija e od 1 do 3%. Vo Republika Makedonija
procentot na mentalno retardiranite lica so koeficient pod 70
iznesuva 0, 86%. Procentite se mnogu povisoki ako istraùvawata
se pravat samo na u~ili{nata populacija. Site epidemiolo{ki
istraùvawa govorat deka ednakvo e zastapena na site meridijani
vo svetov.
Etiopatogeneza
Pri~inite za nastanuvaweto i za razvojotj na mentalnata

retardiranost se mnogubrojni i naj~esto e te{ko da se obvini samo
eden faktor koj pridonel inteligencijata da zapre vo nejziniot
razvoj. Globalno, tie moàt da bidat primarni i steknati.
Etiolo{kite faktori glavno moàt da bidat biolo{ki,

psihosociolo{ki ili kombinacija me|u niv. Obi~no pote{kite
oblici so IQ pod 50 se predizvikani od eden faktor, dodeka
polesnite od pove}e. Taka, trizomijata na 21 hromozom koja doveduva
do Daun sindromot e me|u naj~estite pri~ini za pote{kite oblici
koi vo minatite klasifikacii bea imenuvani kako ”imbecili”.
Glavnite faktori koi ja predisponiraat bolesta moè da se
klasificiraat na:
1. Naslednost (okolu 5%) koja opfa}a:

a) prirodni gre{ki vo metabolizmot koi se nasleduvaat
glavnom avtosomno recesivno (kako Taj-Saksovata bolest) ;
b) drugi abnormalnosti na edniot gen koi se nasleduva po
Mendeleoviot tip so razli~na ekspresija (kako Tuberozna
skleroza);
v) hromozomski aberacii (kako translokacijata kaj Daun
sindromot).
2. Rani alteracii vo embrionalniot razvoj (okolu 30%):

a) hromozomski promeni (Daun sindrom poradi trizomija na
21 hromozom) ili
b) prenatalni o{tetuvawa poradi toksini (alkoholizam i
infekcii kaj majkata) ;
3. Graviditet i perinatalni problemi (okolu 10%):

a) fetalni malnutricii
b) prematurnost
v) hipoksija
g) virusni i drugi infekcii
d) traumi.
4. Op{ta zdravstvena sostojba steknata vo ranata doene~ka

vozrast ili vo ranoto detstvo (okolu 5%):
a) infekcii
b) traumi
v) intoksikacii.
5. Vlijanie na okolinata i na drugi mentalni rastrojstva

(okolu 15 do 20%):
a) slaba ishrana
b) socijalni i jazi~ni stimulacii
v) te{ki mentalni rastrojstva (autizam).
Vo odnos na vremeto koga vlijaat vrz subjektot koj ja gubi

inteligencijata, etiopatogenetskite faktori se klasificirani vo
tri podgrupi:
1. Faktori koi vlijaat pred poroduvaweto
Spored statisti~kite analizi, toa se naj~estite pri~ini koi

na razli~ni na~ini go o{tetuvaat centralniot nerven sistem i ne
im dozvoluvaat normalen razvoj na intelektualnite i na kog-
nitivnite funkcii. Me|u niv po~esti se:
1. 1. rastrojstva vo metabolizmot na aminokiselinite,
jaglenite hidrati i na mastite,
1. 2. hromozomski aberacii,
1. 3. rastrojstva koi go stopiraat normalniot razvoj na mozo-
kot i na ~erepot,
1. 4. rastrojstva vo endokriniot sistem,

1. 5. toksoinfekcii koi go o{tetuvaat plodot,
1. 6. inkompatibilnost na Rh-faktorot,
1. 7. traumatski o{tetuvawa na plodot.
1. 1. Rastrojstva vo metabolizmot na aminokiselinite,

jaglenite hidrati i na lipidite
Metaboli~nite rastojstva se temelat vrz nedostigot na nekoi

enzimi, so {to se onevozmoùva normalniot metaboli~en sinxir
na plodot. Bolestite naj~esto se genetski determinirani i se
nasleduvaat po recesiven pat.
Vo po~etokot na razvojot bebeto moè i da nema nekoi

pomanifestni nedostatoci bidej}i se u{te vlijaat enzimite na
majkata. Podocna tie stanuvaat se povidlivi, osobeno me|u 2 -ta i
4-ta godina od ìvotot, koga e i maksimalniot razvoj na inte-
lektualnite funkcii.
1. 1. 1. Rastrojstva vo metabolizmot na aminokiselinite

a) Fenil-ketonurija
b) Leucinosis ili familijarna infantilna cerebralna
disfunkcija so leucinurija
v) Hartnupova bolest ;
1. 1. 2.. Rastrojstva vo metabolizmot na jaglenite hidrati

a) Galaktozemija,
b) Fruktozurija,
v) Bolesta na Von Gierke ili glycogenosis;
1. 1. 3. Rastrojstva vo metabolizmot na lipidite

a) Bolesta na Tay Sachs,
b) Bolesta na Gaucher (lipoidoza so cerebrozidoza),
v) Bolesta na Neimann-Pick (esencijalna lipoidna histiocitoza),
g) Bolesta na Shuller-Christian (ksantomatoza).
1. 2. Hromozomski aberacii
Hromozomskite aberacii se genetsko determinirani

rastrojstva koi se nasleduvaat naj~esto po avtosomnen pat. Osven
so mentalna retardacija, se karakteriziraat i so mnogu telesni

anomalii. Me|u niv po~esti se:
a) Sindromot na Down,
b) Sindromot na Klinefelter,
v) Sindromot na Turner;
1. 3. Rastrojstva vo razvojot na mozokot i na ~erepot
Rastrojstvata vo normalniot razvoj na mozokot i na ~erepot

se genetski determinirani i se nasleduvaat po recesiven pat.
Razli~nite oblici na mentalnata retardacija se pridruèni so
razni anomalii na ~erepot, kako mikrocefalija, anencefalija,
porencefalija, hidrocefalija. Me|u tie anomalii naj~esto ras-
trojstvo e sindromot na Borjeson-Forsman-Lehman koj odi so mik-
rocefalija, hipogonadizam, nizok rast i so te{ka mentalna retar-
dacija.
1. 4. Rastrojstva vo funkcijata na endokrinite `lezdi
Me|u po~estite rastrojstva na endokriniot sistem koi za

posledica ja imaat mentalnata retardacija e hipotireoidizmot ili
miksedemot.
1. 5. Toksi~ni infekcii i egzogeni intoksikacii
• Virusni infekcii (kongenitalna rubeola),

• Bakteriski infekcii (encefaliti),
• Kongenitalen sifilis,
• Toksoplazmoza,
• Alkoholizam, narkomanija,
• Razni lekovi koi gi zema majkata za vreme na bremenosta i
koi minuvaat vo fetusot. Tie moàt da go o{tetat plodot direktno
(talidomid, citostatici) ili indirektno, preku o{tetuvawe na
placentata ili na uterusot.
1. 6. Rh-inkompatibilija
Kako rezultat na Rh-inkompatibilnosta se zgolemuva kon-

centracijata na bilirubinot vo krvta i vo tkivata na deteto i pos-
toi opasnost od bilirubinska encefalopatija so posledi~na
mentalna retardacija.
1. 7. Traumatski faktori
Razli~ni fizi~ki traumi koi gi doìvuva majkata za vreme

na bremenosta moàt da go povredat plodot i da go zabavat negovoto
sozrevawe ili pak da predizvikaat pogolemi rastrojstva vo
pravilniot anatomsi razvoj. Site organi na fetusot, osobeno
centralniot nerven sistem, se vulnerabilni i na najmali
traumatski povredi.
2. Faktori koi vlijaat za vreme na poroduvaweto
Tuka spa|aat najrazli~ni mehani~ki o{tetuvawa na plodot koi

nastanuvaat poradi nestru~no vodeno poroduvawe, ab-normalni
polo`bi na plodot vo matkata i dr. Denes porodu-vawata se
izveduvaat vo ginekolo{ko-aku{erski ustanovi i vakvite
o{tetuvawa se minimalni.
3. Faktori koi vlijaat po poroduvaweto
Me|u faktorite koi vlijaat po poroduvaweto i vo prvite

nekolku godini od ìvotot (koga e i maksimalniot razvoj na
intelektualnite funkcii), po~esti se:
• Razni virusni i bakteriski infekcii (encefaliti,
meningiti) ;
• Postvakcinalni komplikacii (postvakcinalni encefaliti)
;
• Kranio-cerebralni traumi, politraumatizam;
• Epilepsija i
• Socijalni faktori: nezainteresiranost na roditelite za
pravilno vospituvawe na nivnoto dete; odredeni faktori koi go
spre~ile ranoto {koluvawe; nedostig na odredeni op{testveni
kontakti so sredinata i nedovolna emocionalna i senzorna
stimulacija.
MKB-10
a) Procena na intelektualnoto nivo preku site raspoloìvi

informacii, vklu~uvaj}i klini~ki naodi, adaptivno odnesuvawe i
psihometriski naodi;
b) Za dijagnozata e potrebno namaluvawe na nivoto na
intelektualnoto funkcionirawe koe doveduva do smalena sposobnost
za prisposobuvawe kon socijalnite potrebi;
v) Zdruènite psihi~ki ili telesni rastrojstva imaat golemo
vlijanie vrz klini~kata slika i koristeweto na koi bilo sposobnosti;
g) I. Q. treba da e samo patokaz koj ne smee rigidno da se tolkuva;
d) Klasifikacionite podelbi se proizvolni podelbi od
sloèniot kontinuum i ne smeat da se definiraat so apsolutna to~nost.
DSM -IV
A. Zna~ajno potprose~no intelektualno funkcionirawe

(IQ pod 70) ;
B. Zna~ajno ograni~uvawe na adaptivnoto funkcionirawe barem

na dve od slednive podra~ja na ve{tinite: *komunicirawe *grià za
sebe *ìvot vo svojot dom *socijalni (interpersonalni) ve{tini
*koristewe zaedni~ki sredstva *samonaso~enost *funkcionalni
akademski ve{tini *rabota *slobodno vreme *zdravje i sigurnost
C. Po~etokot mora da bide pred 18-ta godina.
Klasifikacija:
1. Lesna mentalna retardacija,
2. Umerena mentalna retardacija,
3. Te{ka mentalna retardacija,
4. Dlaboka mentalna retardacija;
Evaluacija
1. Fizi~ki pregled:
a) nevrolo{ka egzaminacija (nevrolo{ki abnormalnosti)

b) somatska egzaminacija (fizi~ki stigmati, dismorfologija);
2. Standardizirani psiholo{ki testovi za inteligencija

LESNA MENTALNA RETARDACIJA
Toa e najlesen stepen na intelektualen deficit, so koli~nik

od IQ od 50 do 70 i so mentalna vozrast na 11- godi{no neo{teteno
dete. Edukativnata kategorija "moàt da nau~at" opfa}a mo`nost
licata da moàt da nau~at da zboruvaat i da se griàt za sebe, pa
re~isi se i nezavisni vo prakti~nite i vo doma{nite raboti.
Rastrojstvoto e poznato i pod slednive termini: "slaboumnost",
"lesna mentalna subnormalnost", "lesna oligofrenija" i "moron".
Pretstavuvaat 85% od site oblici na mentalna retardacija.
Glavnite te{kotii se jpoavuvaat okolu {koluvaweto, bidej}i

pote{ko sfa}aat od normalnite deca i pote{ko nau~uvaat da ~itaat
i da pi{uvaat. Onie koi se nao|aat na pogornoto skalilo so
koeficientot, so pove}e trud moè da dostignat i povisok stepen
od {koluvaweto. Glavno, tie se lica so zabaveno percipirawe,
zabaveno rasuduvawe, so te{kotii vo anga`manot na minatoto
iskustvo, so te{kotii vo pomneweto, vo vodeweto na mislovniot
proces (osobeno vo sposobnostite za sinteza, analiza, apstrakcija
i za generalizacija), siroma{ni so znaewe, so emocionalna
labilnost, nesigurnost i razdrazlivost, so siroma{en i
stereotipen govor i so zgolemena sugestivnost.
So vakov intelektualen razvoj decata ne se sposobni da go

sledat redovniot obrazoven sistem i nastavata im se izveduva po
posebna programa, razviena za nivnoto mentalno nivo. So golem
individualen i kolektiven (semeen i vospituva~ki) trud, licata
moàt da se osposobat za odredeni zanimawa (na nivo na polu-
kvalifikuvan rabotnik). Poradi nivnata podzasilena sugesti-
bilnost, tie moàt da bidat iskoristeni od razni kriminalci za
izveduvawe kriminalni ili nedozvoleni dejstva. Spored nivniot
temperament, se razlikuvaat:
-ereti~ni, koi se vo postojan psihomotoren nemir, impulsivni
i nepredvidlivi i
-torpidni, koi se povle~eni, zavisni i sugestivni.
UMERENA MENTALNA RETARDACIJA
Umerenata mentalna retardacija se karakterizira so zadocnet

psihomotoren razvoj, siroma{tvo vo govorot, nesposobnost za
apstrakcija i za generalizacija, fizi~ki stigmati (motorna
insuficientnost, telesni abnormalnosti i kongenitalni
malformacii), bezvolnost, apati~nost, torpidnost ili pak so
ereti~nost i so agresivnost. IQ od 35 do 49 i mentalna vozrast na
8- godi{no neo{teteno dete. Rastrojstvoto e poznato i pod slednive
termini: "imbecilnost", "umerena mentalna subnormalnost",
"umerena oligofrenija".
Prepoznavaweto na ovie deca e mnogu polesno od prethodnata

kategorija bidej}i, kako {to se gleda, nivnite simptomi se mnogu
povidlivi vedna{ po poroduvaweto. Procesot na edukacija se
izveduva vo posebni u~ili{ta, organizirani vo vid na zavodi so
specijalna namena. Edukativniot proces e dolgotraen, naporen i
sistemati~en i odgovara na edukativnata kategorija “moè da
izve`ba”. I pokraj celiot trud, deteto moè da se educira za
ednostavni raboti vo za{titni rabotilnici. Pretstavuvaat 10%
od vkupniot broj na mentalno retardiranite lica.
TE[KA MENTALNA RETARDACIJA
Te{kata mentalna retardacija se karakterizira so izrazito

zabaven psihomotoren razvoj, mnogubrojni fizi~ki stigmati,
rastrojstva vo lokomotorniot sistem, nerazvien govor i so ~esti
epilepti~ni napadi. Nivniot IQ iznesuva od 24 do 34, a mentalnata
vozrast na deca od 5- godi{na vozrast. Rastrojstvoto e poznato i
pod terminot "te{ka oligofrenija".
So uporna edukacija vo specijalizirani ustanovi, tie moàt

da se osposobat za najednostavni fizi~ki raboti koi gi izvr{uvaat
pod zasilen nadzor. Licata so vakva mentalna retardiranost ne
moàt da ìveat samostojno i do krajot na svojot ìvot imaat
potreba od staratel. So uporni ve`bi vodeni od stru~ni profili,
tie moàt da nau~at elementaren govor i da gi kontroliraat
higienskite naviki. Opfa}a 3 do 4% od licata so mentalna
retardacija.
DLABOKA MENTALNA RETARDACIJA
Dlabokata mentalna retardacija odgovara na mentalna vozrast

od 2 do 3 godini, so IQ do 20. Toa se deca so te{ki fizi~ki stigmati
kako posledica na kongenitalni malformacii, so siroma{en i
nerazbirliv govor, so nemo`nost da gi kontroliraat higienskite
naviki, izrazito ereti~ni i agresivni, so nekoordiniran i
nesiguren od i so ~esti epilepti~ni napadi. Rastrojstvoto e poznato
i pod slednive termini: "idiotija", "dlaboka mentalna
subnormalnost" i "dlaboka oligofrenija".
Licata so vakva retardiranost naj~esto se smesteni vo

specijalni socio-medicinski ustanovi i tamu ostanuvaat da
vegetiraat do krajot na ìvotot, pod specijalen i zasilen nadzor,
bidej}i se nesposobni i za najednostaven samostoen ìvot i za
najednostavna fizi~ka i avtomatizirana rabota. Bidej}i se mo{ne
podlo`ni na razni interkurentni zaboluvawa, nivniot ìvoten vek
e mnogu pokus od drugite kategorii. Opfa}a 1-2% od mentalno
retardiranite lica.
Dijagnoza i kategorizacija na mentalnata retardacija
Dijagnozata na mentalnata retardacija se bazira vrz:
• dobrata anamneza (so podatoci za hereditetot, bolest na

majkata za vreme na graviditetot, perinatalniot period,
neonatalniot period, raniot psihomotoren razvitok, ranoto
detstvo, za prvite godini vo u~ili{te... ) ;
• somatskiot, nevrolo{kiot i psihi~kiot status;
• psiholo{kata (psihometriska) eksploracija na intelige-
ncijata i na adaptivnoto odnesuvawe. Pogre{noto merewe na IQ
moè da bide samo za 5 boda, {to zavisi od iskustvoto na
egzaminatorot i od testot;
• rutinskite i specifi~nite laboratoriski isleduvawa;
• oftalmolo{kiot pregled;
• radiolo{kite ispituvawa;
• elektroencefalografijata;
• genetskite i citogenetskite ispituvawa (hromozomski
aberacii) ;
• biohemiskite (op{ti i specifi~ni) ispituvawa

(metaboli~ni rastrojstva) ;
Kategorizacijata ja vr{at specijalni komisii vo centrite za

socijalni raboti koi davaat predlog i za potrebnite merki {to
treba da se prezemaat: ispra}awe vo specijalni u~ili{ta ili vo
specijalni ustanovi koi se griàt za mentalno retardiranite lica.
Dijagnozata na mentalnata retardacija ne smee da pretstavuva

nekoj pogolem dijagnosti~ki problem, osobeno ne te{kite formi
koi se pridruèni i so telesni rastrojstva. Odredeni dijagnosti~ki
te{kotii se sre}avaat vo najranata vozrast (edna do dve godini), a
podocna so zadocnetiot psihomotoren razvoj i osobeno vo
u~ili{nata vozrast, diferencijacijata i kategorizacijata se mnogu
polesni.
Me|u rastrojstvata koi moàt da predizvikaat odredeni

dijagnosti~ki problemi po~esti se:
• Grani~noto intelektualno funkcionirawe (so raspon na IQ

od 71 do 84) ;
• Pervazivnite rastrojstva vo detskata vozrast (osobeno
raniot infantilen autizam i atipi~niot autizam koi se
karakteriziraat so zabaven psihomotoren razvoj, govorni te{kotii,
stereotipi i bizarnosti vo odnesuvaweto, so socijalna izolacija) ;
• Rastrojstvata vo u~eweto;
• Rastrojstvata vo komuniciraweto;
• Anakliti~kata depresija koja se javuva vo najranata vozrast
i e posledica od nedostigot na topli emocionalni odnosi koi se
mnogu potrebni za pravilniot psihofizi~ki razvoj na doen~eto.
Decata se pla~livi, nezainteresirani, ne napreduvaat;
• Detskata {izofrenija koja vo ranata vozrast moè da imi-
tira intelektualna inferiornost. Se manifestira so emocionalna
tapost, anksioznost, atimhormi~nost, negativizam, mutizam, so
regresija;
• Epilepsijata e ~est pridru`nik na te{kite formi na
mentalnata retardiranost. Se postavuva pra{aweto za primarnosta
ili za sekundarnosta na epilepsijata i na mentalnata retardacija,
odnosno dali vo osnova se raboti za mentalna retardiranost so

~esti epilepti~ni napadi ili pak za epilepsija so ~esti napadi i
so posledi~na retardacija na intelektualnite funkcii?
• Minimalnite cerebralni disfunkcii ~esto se prosledeni
so mentalna retardiranost, psihomotoren nemir, so
nezainteresiranost...
Terapija
Lekuvaweto na mentalno retardiranite lica e mnogu sloèn

i naj~esto neblagodaren terapiski proces bidej}i, vo najgolem
procent, ne postoi mo`nost za povtorna reparacija na izumrenoto
ili o{teteno mozo~no tkivo, odnosno za vra}awe na
inteligencijata na normalno nivo, no zatoa pak so odredeni
korektivni i edukativni metodi moè da se korigiraat mnogu
psihi~ki i (osobeno) fizi~ki nedostatoci i liceto so lesna ili
so umerena mentalna retardiranost da se osposobi duri i za
samostoen ìvot.
Terapiskiot proces naj~esto se sostoi vo:
• lekuvawe na pridru`nite somatski ili psihi~ki tegobi,

• dietalen reìm kaj posebni vidovi oligofreni (kako
fenilketonurijata),
• fizikalen tretman (kaj oligofreni so motorni ispadi),
• hirur{ka intervencija kaj hidrocefalusi, epilepsii i kaj
drugi organski o{tetuvawa na mozokot,
• uporna edukacija vo specijalizirani ustanovi, po specijalna
programa, osobeno vo periodot me|u tretata i {estata godina od
ìvotot,
• rabotna terapija preku profesionalna orientacija i
profesionalno osposobuvawe do vistinsko vrabotuvawe,
• socio-psihoterapiski metodi vo koi se opfateni i
roditelite.
Preventiva
Ako terapiskite merki ne moàt objektivno da donesat nekoi

pogolemi i frapantni rezultati, preventivata na site onie
pri~ini koi pridonesuvaat za nastanuvawe i za razvoj na
menatalnata retardacija moàt da pridonesat za namaluvawe na

procentot na oligofrenite lica.
Primarnata preventiva gi opfa}a site onie merki koi bi

pridonesle vo spre~uvaweto na mentalnata retardacija. Toa se site
merki vo prenatalnata za{tita, kako sovetuvali{ta za trudnici,
genetski ispituvawa vo genetski sovetuvali{ta, rutinski pregledi
na amnionskata te~nost, izbegnuvawe rentgenski zra~ewa za vreme
na bremenosta...
Sekundarnata prevencija go opfa}a raniot tretman na

mentalno retardiranite lica.
Tercijalnata preventiva gi opfa}a metodite na okupacionata

terapija, profesionalnata preobuka i edukacijata.
Za vreme na bremenosta majkata treba da se za{titi od razni

infekcii koi moàt da go o{tetat plodot (osobeno toksi~ni
infekcii i rubeola). Taa treba da bide svesna ili da se podu~i deka
za vreme na bremenosta, osobeno vo prvite tri meseci, ne smee da
konsumira pogolemi koli~estva alkohol, da pu{i ili da koristi
drugi drogi. Potrebna e golema pretpazlivost i pri primaweto
razni lekarstva, osobeno psihotropni supstancii, radioizotopi (vo
dijagnosti~ki celi), vo toj period.
Poroduvaweto da se izvr{i vo medicinski ustanovi pod

stru~en aku{erski i pedijatriski nadzor.
Izbegnuvawe ili stru~no lekuvawe na site mo`ni bakteriski

i virusni infekcii na doen~eto koi moàt da dovedat do vospalenie
na meningite i na mozokot.
Za vreme na laktacijata majkata ne smee da prima psihotropni

supstancii ili drugi lekarstva koi moàt da minat vo mlekoto od
majkata.
Doen~eto treba da se vardi od mo`ni traumi na ~erepot koi

naj~esto doveduvaat do o{tetuvawe na mozo~noto tkivo.
Forenzi~no zna~ewe
Krivi~no - pravnoto zna~ewe na mentalno retardiranite lica

e golemo bidej}i zaedno so psihopatite tie go so~inuvaat
pogolemiot procent od prekr{itelite na zakonot. Spored
pro~ueniot sudski psihijatar Jefti} kako kradci tie se vo 31%,
kako seksualni prestapnici 36, . 5%, a me|u prostitutkite okolu
30%. I drugi epidemiolo{ki istraùvawa govorat deka vo op{tiot
kriminalitet mentalno retardiranite lica u~estvuvaat najmalku
so edna tretina.
Za sudskata psihijatrija va`na e podelbata na torpidni i na

ereti~ni oligofreni. Torpidnite oligofreni se mirni,
povle~eni, zabaveni, dodeka ereti~nite se vo postojano dvièwe,
nervozni, razdrazlivi i eksplozivni. Statistikata govori deka vo
op{tiot kriminalitet ereti~nite se daleku pozastapeni.
Od forenzi~en aspekt, dlabokata i te{kata mentalna

retardacija nemaat nekoe osobeno zna~ewe, bidej}i so svojot
koeficient do 20 (dlabokata) i od 24 do 34 (te{kata) tie te{ko se
dviàt i rasuduvaat, pa mnogu retko se direktni izvr{iteli na
nekoe krivi~no delo. Po~esto se `rtva na nekoj kriminalec koj
saka da se stekne so nivnata imotna sostojba.
Vo op{tiot kriminalitet najgolem procent otpa|a na lesno

mentalno retardiranite so IQ od 50 do 70 i so umstvena vozrast na
11- godi{no dete. Poradi nivnata zgolemena sugestibilnost tie
naj~esto se koristeni od drugi kriminalci koi preku niv steknuvaat
imotna korist. Osven sugestibilnosta, kaj niv nedostiga sposobnost
za dobro procenuvawe na korisnosta na deloto, sposobnosta za
predviduvawe na posledicite i sl. Moàt da bidat zloupotrebeni
i za pote{ko krivi~no delo, duri i za ubistvo. Ereti~nite
oligofreni se skloni kon kavgi i ~esto vleguvaat vo fizi~ki
konflikt so drugi lica, od {to moè da proizleze te{ka telesna
povreda ili ubistvo.
Presmetlivosta e zavisna od koeficientot na

inteligencijata, odnosno od sposobnosta da go sfati zna~eweto na
deloto i od sposobnosta da upravuva so svoite postapki
(kognitivnost i kontivnost). Kolku {to e ponizok IQ, tolku e
namalena sposobnosta za rasuduvawe i za upravuvawe i tolku e

dovedena vo pra{awe i presmetlivosta.
Odgovorot na pra{aweto koj e stepenot na IQ koj na
oligofrenot mu dozvoluva dobar kognitiven i konitiven kvalitet
e dosta diskutabilen i naj~esto promenliv i zavisen od mnogu drugi
faktori koi sodejstvuvaat so inteligencijata (kako osnovnoto
zaboluvawe koe dovelo do mentalna retardacija, nekoi sekundarni
telesni komplikacii, psihoti~ni dekompenzacii i sl. ). Spored
bugarskiot sudski psihijatar profesorot [ipkovenski, site
debili (lesno mentalno retardirani) bi bile presmetlivi. Sepak,
ovoj stav ne e prifaten me|u forenzi~arite bidej}i e isklu~itelen.
Sekoj slu~aj treba da se posmatra individualno i da se oceni deloto,
motivite, korista od deloto, sugestibilnosta i iskoristenosta od
drugi kriminalci, op{tata fizi~ka sostojba, hormonalniot status
i dr.
Generalno, se misli deka lesno mentalno retardiranite lica

(debilite) koi ìveat vo organizirano op{testvo treba da umeat
da gi sfatat op{tite op{testveni zabrani, kako kra`bata,
siluvaweto, ubistvoto. I ako nema nekoi posebni konstelativni
okolnosti (alkoholizirana sostojba, maloletnost) ili pak posebni
pri~ini koi gi ocenuva ve{toto lice, tie se presmetlivi za
storenoto delo. Ocenata na motivite e dali tie doa|aat od nekoi
psihopatolo{ki pri~ini ili pak od koristoqubie. Ako vrz deloto
vlijaat i nekoi konstelativni faktori, presmetlivosta moè da
dojde vo pra{awe (bitno namalena presmetlivost).
Kaj umerenata mentalna retardacija so IQ od 35 do 49 i so

psihi~ka vozrast na 6-godi{no dete (polesni imbecili)
presmetlivosta e mnogu posloèna, pa ottamu sekoj slu~aj se
procenuva individualno. Za{titnite merki ~esto imaat i
preventiven karakter i go za{tituvaat op{testvoto, bidej}i tie
se i naj~estite recidivisti. Pra{aweto e kakva merka za za{tita
da se izre~e koga se znae deka vo na{ava zemja nekoi posebni
ustanovi od takov vid ili ne postojat ili se mnogu retki. Ako
oligofrenot se smesti vo nespecijalizirana psihijatriska ustanova
zaedno so hroni~ni psihoti~ni bolni, postoi mo`nost psihoti~no
da dekompenzira. Korektivnite merki vo kazneno-popravnite
ustanovi ne ostavaat nikakvi pozitivni posledici vrz imbecilite,
dodeka vrz debilite tie moàt pozitivno da vlijaat vrz
ponatamo{nata egzistencija.
Gra|ansko-pravni aspekti na du{evnata zaostanatost
Te{kata i dlabokata mentalna retardacija trajno go

onesposobuvaat pacientot za nekoja profesionalna dejnost, dodeka
polesnite imbecili i debili so odreden napor moàt i samostojno
da rabotat na nekoi posimplificirani rabotni zada~i ili pak vo
za{titni rabotilnici, no naj~esto pod staratelstvo na drug. Edna{
ocenetata rabotna sposobnost moè so vreme da bide preoceneta.
@enskite oligofreni se ~esta cel na siluvawe i toga{ se

postavuva pra{aweto na verodostojnosta na nivniot iskaz
(svedo~ewe). Sekoj slu~aj se procenuva individualno, so dobra
procena na intelektualnoto i na emotivnoto nivo, na samiot akt i
sl.
POSEBNI OBLICI NA MENTALNA RETARDACIJA
Vo ovaa grupa spa|aat razni rastrojstva, heterogeni i po

svojata etiopatogeneza i po fenomenologijata, so zaedni~ka
klini~ka slika: mentalna retardacija od razli~en stepen. Me|u niv
po~esti se Daunoviot sindrom, Felingovata fenilketonurija, Taj-
Saksovata bolest, Niman-Pikovata bolest, tuberoznata skleroza
na mozokot, mukopolisaharidozata, Tarneroviot sindrom,
KlineFelteroviot sindrom, toksoplazmozata i kretenizmot:
DAUNOV SINDROM (MONGOLOIDNA IDIOTIJA)
Sindromot za prv pat e opi{an od Daun (Down) vo 1866 godina.

Deteto so vakvo rastrojstvo spored crtite na liceto li~i na
Mongol, pa zatoa i bolesta e nare~ena mongoloidna idiotija (so
ova ime prv ja narekuva Fraser-Mitchell). Poradi speci-fi~niot izgled
dijagnozata se postavuva u{te od samoto ra|awe.
Etiologija
Se raboti za kongenitalna hromozomska aberacija koja e

otkriena od Le‘en vo 1956 godina (triozomija na 21 hromozom).

Podocna se otkrieni slednive aberacii:
• triozomija na 21 hromozom, pa bolniot mesto 46 ima 47
hromozomi;
• translokacija me|u edniot hromozom, naj~esto 13-15, grupa D
i eden hromozom na 21-22 grupa, no i ponatamu ostanuvaat 46
hromozomi;
• otsustvo na delba po oploduvaweto {to rezultira so
mozaicizam vo kletkite na razli~nite tkiva.
Postojat odredeni hipotezi za vlijanieto na raznli~ni

nadvore{ni faktori koi doveduvaat do hromozomski aberacii, kako
intoksikacii so razni otrovi, virusni infekcii, radijacija. Ne e
poznato dali ma{kite bolni od ovoj sindrom imaat potomstvo,
dodeka ènskite mongoloidi imale porod. Zabeleàno e deka
postarite majki (osobeno prvorotki na postari godini) po~esto
ra|aat mongoloidni deca.
Epidemiologija
Spored pove}e statisti~ki podatoci, na 600-700 novorodeni

se ra|a eden mongoloid. Verojatnosta edna majka pod 30 godi{na
vozrast da rodi takvo dete e 1: 3. 750, me|u 30 i 40 godini 1: 580, me|u
35 i 39 godini 1: 70 i nad 45 godini 1: 40.
Patoanatomski naod
Kaj mongoloidite e najdeno op{to namaluvawe na mozo~nata

masa, osobeno na maliot mozok i na mozo~noto steblo, anomalii na
hipofizata i dr.
Biohemiski naod
Vo golem procent e zgolemena aktivnosta na galaktoza -

1uridil - transferazata.
Klini~ka slika
Deteto so vakva mentalna retardacija ima specifi~en izgled

na liceto koe li~i na Mongol, debelo i kuso telo, mikrocefali~na
glava, zgolemen jazik koj postojano e nadvor od ustata i naj~esto

izbrazden vo vid na skrotum („lingua scrotalis”), strabizam, kosi ve|i,
kratkovidost, modrikava koà i in-telektualno nivo na stepen na
umerena ili te{ka du{evna zaostanatost so nivnite
karakteristiki.
Terapija
Ne postoi nekoe specifi~no i uspe{no lekuvawe na

sindromot. Terapijata edinstveno e simptomati~na (kontrola na
epilepti~nite napadi, smiruvawe na agresivnosta).
FELINGOVA BOLEST (FENILKETONURIJA)
Felingovata bolest, koja u{te se narekuva i "fenilpiruvi~na

oligofrenija", za prvpat e opi{ana od norve{kiot biohemi~ar
Feling (Folling) koj vo 1934 godina go zapazil zgolemenoto izla~uvawe
na fenilpiruvi~nata kiselina vo urinata na decata.
Bolesta spa|a vo grupata vrodeni metaboli~ni oligofrenii,
pri {to osnovnoto rastrojstvo e vo metabolizmot na ami-no-
kiselinite.
Etiologija
Bolesta ja predizvikuva vrodenoto o{tetuvawe na onie geni

koi ja kontroliraat produkcijata na enzimite koi se potrebni za
odvivawe na normalniot metaboli~ni ciklus na fenil-alaninot.
Se nasleduva avtosomno recesivno, {to zna~i deka dvajcata
roditeli bi trebalo da bidat heterozigotni nositeli na
o{teteniot gen. Se procenuva deka pribli`no 1% od op{tata
populacija e heterozigoten nositel na genot za fenilketonurija.
Ako dvajcata roditeli se nositeli na genot, {ansata nivnite deca
da zabolat od ovaa bolest e 1: 4.
Epidemiologija
Se procenuva deka na 15 000 ‘ivorodeni deca se ra|a edno koe

zaboluva od fenilketonurija.
Patoanatomski naod
Patoanatomskiot naod ne e karakteristi~en za ovaa bolest.
Biohemiski naod
Bidej}i vo osnovata na bolesta e prekinuvawe na

metaboli~niot pat vo razgradbata na fenil-alaninot vo tirozin,
doa|a do zgolemuvawe na koncentracijata na fenil-alaninot vo
tkivnata te~nost, {to doveduva, me|u drugoto, i do o{tetuvawe na
mozokot. Vo urinata na bolniot postoi fenilketonurija, obi~no 1
gram dnevno.
Klini~ka slika
Dlabo~inata na mentalnata retardacija e razli~na: vo 60%

odgovara na najte{kata mentalna retardiranost, vo 30% te{ka i
umerena i samo vo 10% lesna mentalna retardiranost. Na somatski
plan se zabeleùva nedovolna pigmentacija, ~esti epilepti~ni
napadi, ekstrapiramidna simptomatologija, kongenitalni
anomalii, motorna slabost, mal rast, mala glava.
Terapija
Ako bolesta se dijagnosticira vo nejziniot po~etok, postoi

mo`nost za zabavuvawe na mentalnoto propa|awe ako se prepora~a
dieta so minimalni belkovini, a kako nivna zamena dodatok od
kazein. Vakvata dieta ne e bezopasna bidej}i aminokiselinite se
mnogu potrebni za normalniot metabolizam. Se misli deka so vakva
dieta moè da se prekine po 6-godi{nata vozrast.
TAJ-SAKSOVA BOLEST (SEMEJNA AMAVROTI^NA

IDIOTIJA)
Taj-Saksovata bolest (Tay-Sach) spa|a vo grupata nasledni

oligofrenii kaj koi e rastroen metabolizmot na lipidite. Ottamu
nekoi ja narekuvaat i "cerebralna lipidoza". Bolesta za prvpat e
opi{ana od amerikanskiot oftalmolog Tay vo 1881 godina i od
nevrologot Sach vo 1887 godina.
Etiologija
Bolesta e po~esta kaj evrejskite semejstva (kaj Evreite vo SAD

incidencijata na ova rastrojstvo e 1 sprema 6000 ‘ivoro-deni). Se
nasleduva recesivno. Vo nejzinata osnova se nao|a nedostigot na
odredeni enzimi (hiksominidaza A) koi u~estvuvaat vo
metabolizmot na cerebralnite lipidi.
Patoanatomski naod
Vo mozokot i vo retinata na bolnite se nao|a lipoidna

degeneracija na gangliskite kletki i atrofija na nervnite vlakna.
Biohemiski naod
Vo amnionskata te~nost na majkata se otkriva nedostigot na

ornitin-ketoacidna- transaminaza, {to e mnogu bitno za preventiva
na bolesta.
Klini~ka slika
Bolesta se karakterizira so progresivno intelektualno

propa|awe, gubewe na vidot, ~esti epilepti~ni napadi, spasticitet
i so hiperkinezii. Bolesta e izrazito progresivna i obi~no decata
ìveat nekolku godini. Specifi~no za ova rastrojstvo e crvenata
makularna to~ka („cherry red spot”) koja se razviva po 3 mesec od
ìvotot i atrofijata na opti~kiot nerv.
Se razlikuvaat tri oblici na istoto rastrojstvo:

1. infantilen oblik (tipi~en Taj-Saksov sindrom) ;
2. juvenilen oblik ([pilmejer-Foktov tip) koj se sre}ava kaj
neevrejskite deca na vozrast od 5 do 10 godini, so ista klini~ka
fenomenologija, no bez specifi~niot naod na o~nite makuli;
3. docen oblik (Mejer-Kufsov tip) koj se sre}ava kaj vozrasnite
(nad 20 godini) i se karakterizira so progresivna demencija (bez
atrofija na opti~kiot nerv i bez epilepti~ni napadi).
NIMAN-PIKOVA BOLEST
Bolesta e opi{ana od Niman (Niemann) vo 1914 godina i odPik

(Pick) vo 1927 godina. Se narekuva u{te i ”sfingomielinska
lipoidoza” bidej}i postoi akumulacija na sfingomielini vo
tkivata, kako posledica na rastroeniot metaboli~en sinxir na
lipidite, koj e genetski determiniran i se nasleduva po avtosomen
recesiven pat. Mnogu po~esta e kaj evrejskite semejstva vo SAD.
Rastrojstvoto ima mo{ne brz i progresiven tek i decata so

ovaa bolest ìveat maksimalno do vtorata godina. Se karakterizira
so zabaven psihomotoren razvoj, hipotonija, gluvost,
splenomegalija, zgolemeni limfni jazli, so slab vid (do slepilo).
TUBEROZNA SKLEROZA NA MOZOKOT (MORBUS BOURNEVILLE)
Bolesta za prvpat e opi{ana od Burnevil (Bourneville) vo 1881

godina. Se misli deka se raboti za embriopatija koja se nasleduva
po recesiven tip.
Se karakterizira so:
• mentalna retardiranost (naj~esto na nivo na debilnost, no
moè i do nivo na idiotija;
• epilepti~ni napadi, bilo parcijalni bilo generalizirani;
• razni promeni na koàta vo vid na adenoma sebaceum (ili t.
n. "Pringlovi jazli") koi se lokalizirani na liceto, fibromi,
pigmentirani nevusi, teleangiektazii, so leukomi i dr. Vakvi tu-
morozni promeni moàt da se sretnat i na miokardot, na mozokot i
na drugite visceralni organi.
MUKOPOLISAHARIDOZA
Bolesta e opi{ana od Hunter vo1917 i od Hurler vo1919 godina.

Duri vo 1952 godina e dokaàno deka vo tkivata na bolnite se
nao|aat pogolemi koncentracii na mukopolisaharidi.
Mukopolisaharidozata e podelena na 6 suptipovi koi se

razlikuvaat vo odnos na klini~kata slika i vo odnos na tekot i
evolucijata.
Sindromot na Hurler ili "gargoilizmot" spa|a vo prvata grupa

koja se odlikuva so specifi~en izgled na glavata i na teloto
(~erepot na glavata e pogolem od normalata, so izdadeni i
pro{ireni povr{ni veni, zadebeleni usni, otvorena usta, so {irok
vrat), zgolemena slezinka i crn drob, torakalen gibus, so zabaven
psihomotoren razvoj. Intelektualnoto nivo odgovara na dete do
2 -godi{na vozrast, koe ne moè da gi kontrolira svinkterite i
koe ima siroma{en i neartikuliran govor.
Sindromot na Hunter spa|a vo vtorata grupa i od sindromot na

Hurler se razlikuva so podocne`niot po~etok i so pobavniot razvoj.
TARNEROV SINDROM
Tarneroviot sindrom e hromozomska aberacija, odnosno

monozomija so X hromozom. Spored statisti~kite podatoci, na 3.
000 ìvorodeni se ra|a edno dete so ovoj sindrom.
Decata so ovaa bolest vo 10% imaat umerena ili te{ka

mentalna retardiranost, specifi~en izgled (nizok rast, splesnat
nos, ptoza na o~nite kapaci, nagluvost, nerazvieni seksualni
organi), kongenitalni anomalii...
KLINEFELTEROV SINDROM
Klinefelteroviot sindrom e posledica na hromozomskata

aberacija, kariotip XXY, odnosno eden prekubroen X hromozom. Se
pojavuva eden slu~aj na 500 ìvorodeni deca.
Bolesta se otkriva duri vo pubertetot i se manifestira so

gracilen izgled, ginekomastija, nerazvieni seksualni organi, slaba
kosmatost i so mentalna retardiranost od lesen i od umeren stepen.
TOKSOPLAZMOZA
Toksoplazmozata e predizvikana od parazitska infekcija na

plodot so Toxoplasma Gondii. Prvi ja opi{uvaat Nikol i Manso vo 1908
godina. Infekcijata se prenesuva preku doma{ni ìvotni (naj~esto

ku~iwa). Bolesta se karakterizira so:
• mentalna retardiranost od najrazli~en stepen;
• hidrocefalus;
• intrakranijalni kalcifikati ra{trkani po mozo~noto
tkivo i
• horioretinitis.
KRETENIZAM
Kretenizmot e relativno ~esto zaboluvawe od endemski

karakter koe e predizvikano od kongenitalniot hipotireodizam.
Se karakterizira so:
• mentalna retardacija od lesen do najteòk oblik;

• hipotireoidizam;
• specifi~en telesen izgled: nizok rast, hipolazija na
genitalnite organi, kretenski izraz na liceto, deformirani kos-
ki, kus i debel vrat, splesnat nos...
Se razlikuvaat tri oblici na kretenizam:
1. Kreteni, so koeficient na inteligencija do 20 (stepen na

idiotija ili dlaboka mentalna retardiranost) ;
2. Polukreteni (semikreteni), so intelektualno nivo na
stepen na imbecilnost;
3. Kretenoidi, so intelektualno nivo na stepen na debilnost
i generativna sposobnost.
RASTROJSTVA VO
PSIHOLO[KIOT RAZVOJ
(Stojan Aleksievski, Georgi âdlovski)
RASTROJSTVA VO PSIHOLO[KIOT RAZVOJ
Rastrojstvata vo psiholo{kiot razvoj gi imaat slednive

karakteristiki:
• sekoga{ po~nuvaat vo tekot na detstvoto;

• sekoga{ imaat o{tetuvawe ili zabavuvawe vo razvojot na
funkciite koi se tesno povrzani so biolo{koto sozrevawe na CNS
i
• stabilen tek bez remisii i bez recidivi.
Vo pove}eto slu~ai zafateni se i funkciite na govorot,

vizuelno - spacijalnite sposobnosti i (ili) motornata
koordinacija. So vozrasta na deteto se smaluvaat simptomite od
o{tetuvaweto. Mnogu po~esto se javuva kaj ma{kite deca. Vo
semejnata anamneza se otkrivaat sli~ni rastrojstva, {to govori za
genetska povrzanost na rastrojstvoto.
Epidemiologija
Ne postojat precizni epidemiolo{ki podatoci za

incidencijata i za prevalencijata na ovie rastrojstva me|u op{tata
ili detskata populacija. Spored nekoi istraùvawa, se misli deka
od 3 do 7% od detskata populcija stradaat od nekoi od ovie
rastrojstva.
Klasifikacija
1. Specifi~ni razvojni rastrojstva na govorot i jazikot

• Specifi~no rastrojstvo na artikulacijata,
• Rastrojstvo na ekspresivniot govor,
• Rastrojstvo na reciptivniot govor,
• Steknata afazija so epilepsija,
• Drugi razvojni rastrojstva na govorot i jazikot,
• Nespecifizirani rastrojstva na govorot i jazikot;
2. Specifi~ni razvojni rastrojstva na {kolskite ve{tini

• Specifi~ni rastrojstva vo ~itaweto,
• Specifi~ni rastrojstva vo speluvaweto,
• Specifi~ni rastrojstva vo smetaweto.
• Me{oviti rastrojstva vo {kolskite ve{tini,
• Drugi razvojni rastrojstva vo {kolskite ve{tini,
• Nespecifizirani rastrojstva vo {kolskite ve{tini;
3. Specifi~ni razvojni rastrojstva na motornata funkcija
4. Me{oviti specifi~ni razvojni rastrojstva
5. Pervazivni razvojni rastrojstva

• Detski autizam,
• Atipi~en autizam,
• Rett-ov sindrom,
• Drugi dezintegrativni rastrojstva vo detstvoto,
• Hiperkineti~ki rastrojstva zdruèni so mentalna
retardacija i so stereotipni dvièwa,
• Asperger-ov sindrom,
• Drugi pervazivni razvojni rastrojstva,
• Nespecifizirani pervazivni razvojni rastrojstva.
6. Drugi rastrojstva na psihi~kiot razvoj
7. Nespecifizirani rastrojstva na psihi~kiot razvoj

1. SPECIFI^NI RAZVOJNI RASTROJSTVA NA GOVOROT

I JAZIKOT
Specifi~nite razvojni rastrojstva na govorot i jazikot se

karakteriziraat so o{tetuvawe na normalnite obrasci za steknuvawe
na govorot od raniot stadium na razvoj koi ne se rezultat na razni
abnormalnosti na nevrolo{kite i na govornite mehanizmi, na
senzornite o{tetuvawa, mentalnata retardacija ili na nekoi
nadvore{ni faktori. Rastrojstvata ja onevozmoùvaat govornata
komunikacija koja e osnovna komunikacija vo mnogute ~ove~ki
dejnosti i deteto koe ne e vo sostojba da komunicira ne e sposobno
celosno i kompetentno da participira vo mnogu li~ni,
op{testveni, {kolski i rekreativni dejnosti (Kaplan).
Treba da se naglasi deka ne postoi to~no vreme koga deteto

treba da prozbori. Postojat mnogu individualni varijacii koi
zavisat od genetskite sklonosti na deteto ili pak od mo`nostite
od nadvore{nata (naj~esto roditelska) stimulacija za pobrzo
prozboruvawe. No ako prozboruvaweto docni i pokraj site
dozvoleni varijacii, a ne postojat znaci za zaostanat du{even razvoj
ili pak za nekoe nevrolo{ko zaboluvawe, toga{ moè da se kaè
deka se raboti za specifi~no razvojno rastrojstvo na govorot i
jazikot i da se zapo~nat terapiski logopedski proceduri koi, ako
se po~nat navreme, pokaùvaat solidni rezultati.
Klasifikacija:
Spored MKB-10, specifi~nite razvojni rastrojstva na govorot

i jazikot se klasificiranivo slednive dijagnozi:
1. Specifi~ni rastrojstva na govornata artikulacija,

2. Rastrojstva na ekspresivniot govor,
3. Rastrojstva na receptivniot govor,
4. Steknata afazija so epilepsija,
5. Drugi razvojni rastrojstva na govorot i jazikot;
Rastrojstvata od ovoj vid DSM-IV gi opfa}a vo poglavieto

Rastrojstva vo komuniciraweto, pod koi gi klasificira:
-rastrojstva na jazi~noto izrazuvawe,

-me{ani rastrojstva na jazi~noto izrazuvawe,
-fonolo{ko rastrojstvo,
-pelta~ewe,
-rastrojstvo vo komuniciraweto, neodredeno.
SPECIFI^NI RASTROJSTVA VO GOVORNATA

ARTIKULACIJA (DIZLALIJA)
Toa e specifi~no razvojno rastrojstvo kade {to upotrebata

na govornite glasovi e pod o~ekuvanoto nivo za negoviot umstven i
fizi~ki razvoj, so normalno nivo na govorni sposobnosti.
Rastrojstvoto e poznato i pod slednive termini: "razvojno

rastrojstvo na artikulacijata", "razvojno fonolo{ko rastrojstvo",
"dizlalija", "funkcionalno rastrojstvo na artikulacijata",
"lalacija".
Epidemiologija
Zasega ne postojat to~ni epidemiolo{ki procenki za

incidencijata i za prevalencijata na rastrojstvoto. Se misli deka
ne e retko i deka pove}e e zastapeno kaj ma{kite deca otkolku kaj
devoj~iwata.
Etiopatogeneza
Preciznite etiopatogenetski mehanizmi na rastrojstvoto ne

se poznati. Postojat hipotezi za odredeni nasledni osobenosti (vo
golem procent i vo semejstvata na zabolenite se sretnuva nekoe
fonolo{ko rastrojstvo), psiholo{ki vlijanija na potesnoto
semejstvo, nevrolo{ka nezrelost na centralniot nerven sistem,
problemi so senzornite akusti~ki organi ili pak jazi~ni
problemi.
Klini~ka slika
Vo normalniot razvoj deteto od 4 godini moè da pravi

odredeni gre{ki vo produkcijata na glasovite, no negoviot jazik
sepak e razbirliv za drugite. Do 6-7 godi{na vozrast obi~no se
nau~uvaat site glasovi i ako postojat te{kotii kaj nekoi odredeni
kombinacii na glasovi, tie ne sozdavaat poseriozni problemi vo
komunikaciite. Ve}e na 11-12- godi{na vozrast deteto treba da gi
sovlada site glasovi.
Kaj specifi~noto rastrojstvo na govornata artikulacija vo

pogolem procent razvojot na govornite ve{tini e zabaven.
Govornite gre{ki se sli~ni kako i kaj decata so normalen razvoj,
no nivnata zastapenost e po~esta.
Deteto ima te{kotii pri proizveduvawe na odredeni glasovi

koi bi trebalo da bidat usvoeni na negova vozrast. Rastrojstvoto e
vo vid na ispu{tawe ili zamenuvawe na poedine~ni slogovi
(fonemi), so {to se menuva zna~eweto na zborot, izvrtuvawe na
slogovite i na zborovite izgovaraj}i gi na nevoobi~aen na~in,
nepostojanost vo izgovorot i sl. Abnormalnostite vo razvojot na
govornata artikulacija doveduvaat do te{kotii vo razbiraweto za
vreme na verbalnata komunikacija, {to se odrazuva i vrz
psiholo{kiot razvoj na deteto. Rastrojstvoto naj~esto se otkriva
u{te na dvegodi{na vozrast, no to~na dijagnoza se postavuva duri
otkako deteto }e nepolni 4 godini.
Mnogu ~esto decata so ova rastrojstvo imaat i drugi

specifi~ni razvojni rastrojstva na govorot i komunikaciite, kako
rastrojstva vo ~itaweto, rastrojstva vo jazi~noto izrazuvawe,
rastrojstva vo koordinacijata i dr.
Tek i prognoza
Tekot i prognozata na rastrojstvoto e razli~en i zavisi od

teìnata na rastrojstvoto i od vozrasta na deteto. Spored Kaplan,
20% od decata so vakvo rastrojstvo go normaliziraat svojot govor
so tekot na vremeto (8-9-godi{na vozrast). Ako rastrojstvoto
perzistira vo {kolskata vozrast, ima golem rizik za lo{ ishod.
Terapija
Terapiski se intervenira na koja bilo vozrast. Tretmanot e

vo racete na logopedite koi imaat specifi~ni tehniki so koi go
podobruvaat rastrojstvoto.
RASTROJSTVO NA EKSPRESIVNIOT (MOTOREN) GOVOR
Rastrojstvoto na ekspresivniot govor se karakterizira so

te{kotii vo izrazuvaweto na svoite potrebi, misli i nameri preku
govorniot jazik. Deteto vo koristeweto na ekspresivniot govor e
pod o~ekuvanoto nivo za vozrasta i za umstveniot razvoj koj e
normalen. Govorot mu e so ograni~en fond na zborovi,
dezorganiziran, konfuzen i kratok.
Rastrojstvoto e poznato i pod terminot "razvojna disfazija

ili afazija od ekspresiven tip".
Epidemiologija
Spored nekoi epidemiolo{ki studii, prevalencijata na

ekspresivnoto i na receptivnoto rastrojstvo me|u decata e
zastapeno od 3 do 13% vo zavisnost od nivnata vozrast.
Rastrojstvoto e mnogu po~esto kaj ma{kite deca.
Etiopatogeneza
Etiopatogenezata na rastrtojstvoto ne e poznata.

Biolo{kite hipotezi govorat za nekoi nasledni predizpozicii,
dodeka psiholo{kite za vlijanijata na okolinata.
Klini~ka slika
Deteto koe e so normalna inteligencija, normalen

receptiven govor i so normalen sluh zboruva siroma{no, so kusi
re~enici, ograni~eni poimi i so gramati~ki gre{ki (me{awe
ednina-mnoìna, glagolski vremiwa i sl. ).
Tek i prognoza
Pove}eto deca so vakvo rastrojstvo so tekot na vozrasta

steknuvaat dobri jazi~ni sposobnosti do {kolskata vozrast. Ako
rastrojstvoto i ponatamu perzistira, prognozata e nepovolna.
Terapija
Terapiskata intervencija e opravdana samo ako rastrojstvoto

perzistira i nad 5-godi{na vozrast. Tretmanot e logopedski,
me|utoa potrebna e i psiholo{ka potkrepa.
RASTROJSTVA NA RECEPTIVNIOT (SENZOREN) GOVOR
Rastrojstvoto na receptivniot (senzoren) govor se

karakterizira so namalena sposobnost na deteto da go razbira
govorot pod o~ekuvanoto nivo za vozrasta i umstveniot razvoj koj e
normalen. êsto e zdruèno i so rastrojstva na ekspresivniot govor.
Rastrojstvoto e poznato i pod terminite: "kongenitalno

auditivno rastrojstvo na percepciite", "razvojna afazija ili
disfazija, receptiven tip", "razvojna Wernicke-ova afazija" i
"gluvost za zborovi".
Epidemiologija
Prevalencijata na rastrojstvoto se dviì od 3 do 13% i

po~esto se javuva kaj ma{kite deca.
Etiopatogeneza
Etiopatogenezata na rastrojstvoto e sostavena od vlijanieto

na pove}e faktori, me|u koi dominiraat odredeni abnormalnosti
vo razvojot na centralniot nerven sistem ili negova nezrelost,
genetski vlijanija, te{kotii vo kognitivniot razvoj, psiholo{ko
vlijanie na okolinata, specifi~ni lingvisti~ki i auditivni
faktori i dr.
Klini~ka slika
Bidej}i rastrojstvoto naj~esto e ekspresivno-receptivno,

decata imaat siroma{en i dezorganiziran govor i imaat problemi
vo razbiraweto na tu|iot govor i vo u~eweto novi zborovi i poimi.
Bidej}i ne moàt da gi razberat posloènite re~inici koi gi
zboruva sogovornikot, tie izgledaat zbuneto, upla{eno i davaat
neadekvatni ili neumesni odgovori ili interpretacii.
Tek i prognoza
Tekot i prognozata na rastrojstvoto se identi~ni so

ekspresivnoto rastrojstvo na govorot.
STEKNATA AFAZIJA SO EPILEPSIJA

(LANDAU-KLEFFNER SINDROM)
Deteto koe dotoga{ imalo normalen razvoj na govorot gi

gubi i receptivnite i ekspresivnite govorni sposobnosti, a ja
zadrùva op{tata inteligencija. Rastrojstvoto e pridruèno so
abnormalnosti na EEG re~isi sekoga{ vo predelot na obata
temporalni lobusa i so epi -napadi. Se javuva me|u 3 i 7 godina.
Etiologijata e nepoznata, no se misli deka se raboti za
inflamatoren proces na CNS. Tekot na rastrojstvoto e mo{ne
promenliv i dve tretini od decata ostanuvaat so trajni posledici,
dodeka edna tretina celosno ozdravuva.
2. SPECIFI^NI RAZVOJNI RASTROJSTVA NA

[KOLSKITE VE[TINI
Toa se relativno ~esti rastrojstva vo detskata populacija,

pri {to u{te vo raniot stadium na razvoj se o{teteni normalnite
obrasci za steknuvawe na {kolsko znaewe, i toa ne kako posledica
na nekoe steknato zaboluvawe, mozo~na trauma ili pak nemawe
mo`nosti za u~ewe, tuku kako rezultat na nekoi abnormalnosti vo
kognitivnite procesi poradi odredeni nevrobiolo{ki
disfunkcii. Pedago{kiot i logopedskiot uporen i navremen
tretman dava odredeni zadovolitelni rezultati.
MKB-10
(a) klini~ko o{tetuvawe na odredena {kolska sposobnost;

(b) isklu~uvawe na du{evna zaostanatost, emocionalna
potisnatost, prodolèno otsustvo od u~ili{te, na somatska
astenizacija;
(v) o{tetuvaweto mora da bide razvojno, a ne da bide steknato
vo tekot na obrazovniot proces;
(g) otsustvo na nadvore{ni faktori koi bi moèle da
predizvikaat odredeni problemi vo u~eweto.
Klasifikacija
Vo ovaa grupa spa|aat slednive rastrojstva:
1. Specifi~ni rastrojstva vo ~itaweto,

2. Specifi~ni rastrojstva vo speluvaweto,
3. Specifi~ni rastrojstva vo smetaweto,
4. Me{oviti rastrojstva vo {kolskite ve{tini,
5. Drugi razvojni rastrojstva vo {kolskite ve{tini
(razvojni rastrojstva vo pi{uvaweto),
6. Nespecifizirani rastrojstva vo {kolskite ve{tini.
SPECIFI^NI RASTROJSTVA VO ÎTAWETO

(DIZLEKSIJA)
Toa e specifi~no i zna~itelno o{tetuvawe vo razvojot na

sposobnostite za ~itawe (to~nost vo ~itawe, brzina ili razbirawe
na pro~itanoto mereno so standardizirani testovi) koe ne moè
da se objasni so mentalnata vozrast, so problemite vo vidot,
neadekvatnoto {koluvawe, so nekoe emocionalno rastrojstvo ili,
pak, so kulturnite i so ekonomskite nepovolnosti.
Rastrojstvoto e poznato i pod terminite "razvojna disleksija",

"~itawe nanazad" i "specifi~no zaostanuvawe vo ~itaweto".
Epidemiologija
Spored nekoi epidemiolo{ki studii vo SAD, okolu 4% od

{kolskite deca imaat odredeni problemi so ~itaweto. Zabeleàno
e deka rastrojstvoto po~esto se javuva vnatre vo semejstvoto, a
prevalencijata e po~esta kaj biolo{kite rodnini od prvo koleno.
Mnogu po~esto se javuva kaj ma{kite deca. Rastrojstvoto e
pridruèno i so drugi oblici na rastrojstva na {kolskite ve{tini,
kako so te{kotii vo speluvaweto i vo smetaweto.
Etiopatogeneza
Kako i kaj drugite rastrojstva vo psiholo{kiot razvoj

etiopatogenetskite mehanizmi i na ova rastrojstvo ne se poznati.
Se citiraat biolo{kite faktori (genetski faktori, biolo{ki
disfunkcii vo razvojot na kognitivnite sposobnosti, rastrojstva
vo jazikot), nepovolnite vlijanija na semejstvoto i sl.
Klini~ka slika
Vo klini~kata slika dominira trijasot:
1. Te{kotii vo razbiraweto na pro~itanoto (nemo`nost

pro~itanoto da se raskaè i da se izvede zaklu~ok od pro~itanoto);
2. Te{kotii vo prepoznavaweto na ~itaniot zbor i

3. Te{kotii vo ~itaweto na glas (izostavuvawe, zamena,

izvrtuvawe ili dodavawe zborovi ili delovi na zborovi; neto~no
i bavno ~itawe).
MKB-10
(a) Izostavuvawe, zamena, izvrtuvawe ili dodavawe zborovi ili

delovi na zborovi;
(b) Bavno ~itawe
(v) Pogre{ni po~etoci, gubewe na "mestoto" vo tekstot i pogre{ni
frazi;
(g) Prevrtuvawe na zborovite vo re~enicite ili na bukvite vo
zborovite.
Mo`no e da postoi i:
(d) Nemo`nost pro~itanoto da se raskaè;
(|) Nemo`nost da se izvede zaklu~ok od pro~itanoto;
(e) Pove}e upotreba na op{to znaewe otkolku na informacii od
odreden tekst za da se odgovori na pra{aweto za pro~itaniot tekst.
DSM-IV
A. Dostignatiot stepen na ~itawe, merena individualno so

standardizirani testovi za to~nost i za razbirawe na pro~itanoto, e
pod o~ekuvaniot stepen za vozrasta, za izmerenata inteligencija i za
soodvetnata edukacija;
B. Pre~kite od kriteriumot A zna~ajno vlijaat vrz dostignatiot

akademski stepen ili vrz sekojdnevnata aktivnost vo koja se bara
ve{tina vo ~itaweto;
Ako postoi senzoren deficit, te{kotiite so ~itaweto se

zna~itelno pote{ki od onie koi voobi~aeno se pojavuvaat so takov
deficit.
Tek i prognoza
Rastrojstvoto se zabeleùva otkako deteto }e trgne na

u~ili{te, i pokraj toa {to se javuva dve-tri godini porano.
Rastrojstvoto e pridruèno so neuspeh vo u~ili{teto,
razo~aruvawe, begstvo, so kompenzatorno devijantno odnesuvawe i

sl. Zakrepnuvaweto ne e celosno. Vo adultnata vozrast se prisutni
odredeni rezidualni te{kotii.
Terapija
Vo terapijata se vklu~eni edukativni, psihosocijalni i

farmakolo{ki proceduri.
SPECIFI^NI RASTROJSTVA VO SPELUVAWETO
Specifi~noto rastrojstvo vo speluvaweto se karakterizira

so specifi~no i so zna~itelno o{tetuvawe na razvojot na
sposobnostite za speluvawe vo otsustvo na podatoci za postoewe
na specifi~no rastrojstvo vo ~itaweto, a koe ne moè da se objasni
so mentalna retardacija, so problemi vo vidot ili so neadekvatno
{koluvawe. O{teteno e oralnoto speluvawe i pravilnoto
pi{uvawe zborovi.
Rastrojstvoto e poznato i pod terminot "specifi~na

retardacija na speluvawe (bez rastrojstvo vo ~itaweto) ".
SPECIFI^NI RASTROJSTVA NA SPOSOBNOSTITE ZA

SMETAWE (DISKALKULIJA)
Diskalkulijata e specifi~no o{tetuvawe na sposobnostite

za smetawe koe ne moè da se objasni so mentalna retardacija,
neadekvatno {koluvawe ili pak, so vidni, slu{ni ili so fizi~ki
rastrojstva. Deficitot e obi~no vo sobiraweto, odzimaweto,
mnoèweto i vo deleweto (a mnogu pomalku vo apstraktnite
matemati~ki operacii) i seriozno gi kompromitira {kolskiot
uspeh i sekojdnevnoto ìveewe.
Rastrojstvoto e poznato i pod terminite "razvojna akalkulija",

"razvoen Gertsman-ov sindrom", . "razvojni rastrojstva vo smetaweto".
Epidemiologija
Spored nekoi amerikanski epidemiolo{ki studii, re~isi 6%

od decata na {kolska vozrast imaat seriozni te{kotii vo
smetaweto koi ne se objasnuvaat so zastoj vo intelektualniot razvoj
ili pak so drugi kognitivni i senzorni disfunkcii. Pove}e se
sre}ava kaj ènskite deca.
Etiopatogeneza
Kako i kaj site razvojni rastrojstva i kaj ova rastrojstvo

etiopatogenezata e hipoteti~na. Se obvinuvaat nekoi biolo{ki
faktori, kako genetskata predispozicija (po~esta zastapenost na
rastrojstvoto vo semejstvata na zabolenite), zastojot vo
kognitivniot razvoj (razliki vo kognitivniot razvoj {to
rezultiraat so deficit vo strategijata za u~ewe na smetaweto),
nezrelosta na centralniot nerven sistem, vlijanieto na egzogenite
pri~initeli i sl.
Klini~ka slika
I pokraj toa {to rastrojstvoto moè da se pojavi na

5-6-godi{na vozrast, redovno se otkriva vo prvo i vo vtoro
oddelenie, koga vpro~em deteto intenzivno go u~i smetaweto. Toa
te{ko se snao|a i vo najprostite matemati~ki operacii, ne gi
razbira matemati~kite znaci, izrazi i numeri~ki simboli, ne moè
da ja nau~i tablicata za mnoèwe i sl. Te{kotiite se tolku
vpe~atlivi {to se srami od drugar~iwata, izbegnuva da gi posetuva
~asovite po matematika, bega od u~ili{te, se pravi bolno, doìvuva
emotivni stravovi i pri spomenuvaweto na matematikata. Deteto
~esto ne gi prepoznava i parite, pa izbegnuva da odi vo kupovina,
{to gi naru{uva celokupnite negovi socijalni relacii. Kako
kompenzacija za rastrojstvoto, mo`ni se i devijantni (kriminalni)
odnesuvawa, so koi saka da se dokaè pred drugar~iwata deka i toa
vredi vo nekoi drugi vrednosti.
MKB-10
(a) Sposobnostite na deteto da smeta se pod o~ekuvanoto nivo

spored negovata vozrast, op{tite intelektualni sposobnosti i
{koluvaweto.
(b) Toa se procenuva so standardizirani aritmeti~ki testovi.
(v) Problemite so smetaweto ne smeat da bidat rezultat na
neadekvatnoto {koluvawe ili pak na o{tetuvaweto na vidot, sluhot
ili na nevrolo{koto funkcionirawe.
DSM-IV
A. Matemati~kite sposobnosti, mereni individualno so

primeneti standardizirani testovi, se pod o~ekuvanoto nivo za
vozrasta, pod intelektualnoto nivo i edukacijata;
B. Pre~kite od kriteriumite pod A zna~ajno vlijaat vrz

akademskiot stepen ili vrz sekojdnevnite aktivnosti vo koi se potrebni
matemati~ki operacii;
C. Ako postoi senzoren deficit, te{kotiite so matemati~kite

sposobnosti se mnogu pote{ki od onie koi voobi~aeno se javuvaat kaj
takvite rastrojstva.
Tek i prognoza
Tekot i prognozata na rastrojstvoto e mo{ne varijabilna i

nejasna: od hroni~na evolucija, preku delumno, do kompletno
zakrepnuvawe.
Terapija
Najuspe{na terapija e sistemstkoto obu~uvawe vo smetaweto,

preku balansirana programa vo smetaweto i vodewe smetka za
slabosta i ja~inata na li~nosta na deteto.
ME[ANI RASTROJSTVA NA [KOLSKITE SPOSOBNOSTI
Vo ovaa dijagnosti~ka kategorija se klasificirani

rastrojstva so o{tetuvawe na ~itaweto i smetaweto ili pak
speluvaweto, pri {to ovie rastrojstva ne bi bile rezultat na
mentalnata retardacija ili na neadekvatnoto {koluvawe.
RAZVOJNI RASTROJSTVA VO PI[UVAWETO
Razvojnite rastrojstva vo pi{uvaweto se karakteriziraat so

zna~ajno zasegawe vo pi{uvaweto koe ne e rezultat na mentalnata
retardacija, nedovolnata edukacija, drugi te psihi~ki rastrojstva
ili na vidnite, slu{nite i na fizi~ki te rastrojstva.
Epidemiologija
Prevalencijata na rastrojstvoto me|u {kolskite deca e okolu

4% i 3 do 4 pati po~esto kaj ma{kite deca.
Etiopatogeneza
Etiopatogenetskite faktori se re~isi identi~ni kako kaj

rastrojstvata na ~itaweto i govorot.
Klini~ka slika
Pojavata na rastrojstvoto e vo {kolskata vozrast i po

zadovolitelniot motoren razvoj za koordinirawe na dvièwata na
rakata, rakata i ramoto, koi se potrebni za kontrola na pi{uvaweto
i drèweto na molivot, a koi se steknuvaat po {estata godina od
ìvotot na deteto. Detekcijata e obi~no od strana na nastavnikot
koj otrkiva deka deteto te{ko u~i da pi{uva. Pismeniot sostav na
deteto e kratok, dezooragniziran, siroma{en so poimi i
soapstrakcii i bez konkretna cel. Rakopisot e so gramati~ki
gre{ki, iskriven, so zamena na bukvite i na znacite za
interpunkcija. Rastrojstvoto obi~no e pridruèno i so drugite
rastrojstva vo psiholo{kiot razvoj, kako rastrojstva vo u~eweto,
smetaweto, vo ekspresniot govor i sl.
Tek i prognoza
Spored nekoi avtori, tekot na rastrojstvoto moè da bide

hroni~en i da trae celiot ìvot. So dobar tretman koj vklu~uva
uporni ve`bi, moè da se postigne odreden napredok vo pi{uvaweto.
Terapija
Postojat mnogubrojni edukativni metodi koi se obiduvaat da

go podobrat pi{uvaweto. Vo posledno vreme, za taa namena se
upotrebuvaat komjuteri i specijalni softferi.
3. SPECIFI^NO RAZVOJNO RASTROJSTVO NA

MOTORNOTO FUNKCIONIRAWE
(RASTROJSTVA VO MOTORNATA KOORDINACIJA)
Osnovna karakteristika na ova rastrojstvo e seriozno

o{tetuvawe na razvojot na motornata koordinacija koe ne moè da
se objasni so intelektualna retardacija ili bilo so koja vrodena
ili steknata nevrolo{ka bolest. Motornata nespretnost ~esto e
zdruèna so vizuelno-spacijalnite koordinativni mehanizmi.
Rastrojstvoto za prvpat e opi{ano vo 15. vek. Vo 1939 godina se
narekuva "motoren deficitaren sindrom", a podocna e poznato i
pod terminite: "sindrom na neve{to dete", "kongenitalna
neve{tina", "psihomotoren sindrom", "razvojna apraksija" i dr.
Epidemiologija
Spored odredeni epidemiolo{ki istraùvawa vo SAD,

prevalencijata na rastrojstvoto e proceneta na 5 do 6% kaj deca od
5 do 11 godini.
Etiopatogeneza
Kako i kaj site razvojni rastrojstva, etiopatogenezata na ova

rastrojstvo e nepoznata. Se prepletuvaat biolo{ki i kognitivno-
razvojni faktori, me|u koi se spomenuvaat nekoi prenatalni
pri~ini (mala telesna teìna na plodot, prematurnost, hipoksija
i neonatalna malnutricija), jazi~no-govorni rastrojstva,
hiperaktivnost, impulsivnost i dr.
Klini~ka slika
Vo klini~kata slika dominira oslabena motorna

koordinacija od najranoto detstvo koja se manifestira so neve{t
od, govorni te{kotii, te{kotii vo tr~aweto i so neve{tina vo
finite dvièwa koi baraat specifi~na koordinacija (kako {to
se rakopisot, otkop~uvaweto i zakop~uvaweto). Poradi vakvite
rastrojstva deteto naj~esto e otfrleno od svoite drugar~iwa i vo
igrite i vo {koloto, {to mu sozdava dopolnitelni emocionalni

problemi. Rastrojstvata na finata motorika se dijagnosticiraat
niz specijalizirani psihotestovi. Obi~no se otkriva koga deteto
po~nuva da tr~a, da drì pribor za jadewe (no`, viqu{ka, laìca),
sam da si gi zakop~uva ali{tata ili da igra so topka.
Spored vozrasta, Kaplan rastrojstvata gi klasificiral vo

nekolku podgrupi:
1. Grubi motorni aktivnosti:
a) pret{kolska vozrast: docnewe vo sposobnosta za sedewe,

polzewe, odewe...
b) rana {kolska vozrast: neve{to odewe, te{kotii pri vozewe
velosiped, tr~awe, skokawe...
v) naprednata vozrast: te{kotii pri praktikuvaweto sportski
igri...
2. Fini motorni aktivnosti:
a) pret{kolska vozrast: te{kotii pri oblekuvawe,

zakop~uvawe, vrzuvawe vrvci, drèwe pribor za jadewe...
b) rana {kolska vozrast: te{kotii pri manipulacija so
noìci, redewe kocki, crtawe...
v) naprednata vozrast: te{kotii pri praktikuvaweto na
higienata (~e{lawe, se~ewe nokti, {minkawe, svirewe klavir)...
Tek i prognoza
Evolucijata na rastrojstvoto e varijabilna. Vo poedine~ni

slu~ai nedostigot na koordinacijata prodolùva i vo
adolescencijata i vo srednata vozrast.
MKB-10
(a) Motornata koordinacija na deteto, na fini ili na grubi

motorni zada~i, e bitno pod o~ekuvanoto nivo vo odnos na vozrasta
na deteto i negovata op{ta inteligencija, {to se dijagnosticira
so primena na standardizirani testovi za fina i op{ta motorna

koordinacija.
(b) Problemite vo koordinacijata se prisutni od najranoto
detstvo i ne se posledica od o{teteni senzorni organi (vid, sluh)
ili od drugo nevrolo{ko rastrojstvo.
DSM-IV
A. Manifestnite sposobnosti vo sekojdnevnite aktivnosti

koi baraat motorna koordinacija se bitno poslabi od o~ekuvanite
za vozrasta na deteto i izmerenata inteligencija. Moàt da se
manifestiraat kako zna~itelno docnewe na va`nite motorni
razvojni nastani (na pr. odewe, polzewe, sedewe), pa|awe predmeti
od racete, nespretnost, slabi rezultati vo sportot, lo{ rakopis;
B. Pre~kite od kriteriumite A bitno vlijaat na dostignatoto

akademsko nivo ili sekojdnevnata aktivnost;
C. Pre~kite ne nastanale poradi nekoja op{ta zdravstvena
sostojba (na pr. cerebralna paraliza, hemiplegija, muskulna
distrofija) i ne gi zadovoluvaat kriteriumite za pervazivnite
razvojni rastrojstva.
D. Ako postoi mentalna retardacija, motori~kite te{kotii
se zna~itelno poizrazeni od onie koi obi~no se javuvaat kaj toa
rastrojstvo.
4. PERVAZIVNI RAZVOJNI RASTROJSTVA
Pervazivnite razvojni rastrojstva se te{ki i pervazivni

o{tetuvawa na nekolku podra~ja na detskiot razvoj:
1. Ve{tinite (obrascite) na recipro~nite socijalni

interakcii,
2. Ve{tinite (obrascite) na komuniciraweto i (ili)
3. Postoewe na stereotipno odnesuvawe i reciptivnost vo
negoviot repertoar na interesirawe i aktivnosti.
Vo pogolem broj slu~ai razvojot e promenet vo prvite godini

na ìvotot, a rastrojstvoto stanuva dobro izrazeno okolu
petgodi{nata vozrast. Me|u drugite rastrojstva po~esto postoi i
o{tetuvawe na kognitivnite funkcii {to na izrazenata klini~ka
slika i dava mo{ne seriozni dimenzii. Vo izvesen broj na slu~aevi
rastrojstvata se povrzni so nekoi somatski medicinski sostojbi,
kako {to e infantilniot spazam, kongenitalnata rubeola,
tuberoznata skleroza i cerebralnata lipoidoza.
Etiopatogeneza
Za pervazivnite razvojni rastrojstva imalo mnogu

kontroverzni sfa}awa okolu etiopatogenetskata su{tina na
rastrojstvoto:
• dali se toa rastrojstva na razvojot na deteto ili pak
procesualni zaboluvawa koi se manifestirale vo ranata detska
vozrast, pa zatoa imaat specifi~ni fenomenolo{ki
karakteristiki?;
• dali rastrojstvoto primarno go zasega normalniot razvitok
ili pak rano po~natata psihoza go popre~ila razvojot na deteto?;
• dali se raboti za edno rastrojstvo ili za grupa rastrojstva
ili pak toa e specifi~en sindrom pri razni du{evni zaboluvawa?
Klasifikacija
Pervazivnite razvojni rastrojstva, spored MKB-10, se

klasificiraat vo nekolku podgrupi:
1. Detski autizam,
2. Atipi~en autizam,
3. Rett-ov sindrom,
4. Drugi dezintegrativni rastrojstva vo detstvoto,
5. Hiperkineti~ko rastrojstvo zdruèno so mentalna retarda-
cija i so stereotipni dvièwa,
6. Asperger-ov sindrom,
7. Drugi pervazivni rastojstva i
8. Nespecifizirani pervazivni rastrojstva:
DETSKI AUTIZAM
Detskiot autizam e pervazivno razvojno rastrojstvo koe se

definira kako postoewe na abnormalen i (ili) o{teten razvoj, koe
se manifestira pred 3-godi{na vozrast i se karakterizira so
specifi~en oblik na patolo{ko funkcionirawe vo site tri oblici
na socijalnite interakcii, kako {to se:
• recipro~ni socijalni interakcii,

• ograni~eni komunikacii i
• ograni~eno, stereotipno i povtoruvano odnesuvawe.
a. Rastrojstvoto na recipro~nite socijalni interakcii e

mo{ne te{ko i trajno. Se manifestira preku o{tetuvawe na
neverbalnite na~ini na odnesuvawe (kako {to e pogledot o~i v o~i,
izrazot na liceto, drèweto na teloto i gestikulaciite) preku koi
se vospostavuvaat socijalnite interakcii i komunikacii. êsto
izostanuva razvojot na odnosite so vrsnicite, vospostavuvaweto
prijatelstva, podelbata na zaedni~kite interesirawa,
vospostavuvawe zaemni socijalni i emocionalni vrski;
b. Ograni~enite komunikacii se mo{ne manifestni i trajni

i vlijaat vrz verbalnite i vrz neverbalnite ve{tini. Docni (ili
pak voop{to ne se razviva) razvojot na govorot. Konverzacijata e
zna~itelno o{tetena, stereotipna i siroma{na. Koga }e se razvie
govorot, negovata visina, intonacija, brzina, ritam ili akcentot
naj~esto se abnormalni. Gramati~kite strukturi se nezreli i
metafori~ni. Izostanuva spontanosta i imaginativnosta vo
detskite igri;
v. Autisti~nite deca imaat restriktivni, repetitivni i

stereotipni modeli na obnoski, interesirawa i na aktivnosti.
Naj~esto deteto e preokupirano so edni stereotipni i restriktivni
modeli na intersirawe, koi se abnormalni i so pokaàniot
intenzitet vo interesiraweto ili so celodnevnata naso~enost kon
niv. êsto se priklonuvaat kon nekoi specifi~ni, nefunkcionalni
rutini ili rituali, kon stereotipni i repetitivni motori~ki
manirizmi. Tie cel den se preokupiraat so ednostavni i samo za
niv razbirlivi igri ili pak so odredeni delovi na ali{ta i so
predmeti (kop~iwa, trkala na igra~ki, otvorawe ili zatvorawe na
vratata, vrvki i sl. ).
Okolu 70% od autisti~nite deca se mentalno retardirani i

mentalnata retardacija e komorbidna dijagnoza.
Rastrojstvoto e poznato i pod terminite "autisti~no

rastrojstvo", "infantilen autizam", "infantilna psihoza",
"Kanerov sindrom" i dr.
Istorijat
Prviot opis na rastrojstvoto poteknuva od Leo Kaner (1943)

koj opi{uva 11 slu~ai na autisti~ni deca koi go prekinale
afektivniot kontakt so nivnata okolina. Vo po~etokot
rastrojstvoto go narekuva " autisti~no rastrojstvo vo afektivniot
kontakt", a podocna "ran infantilen autizam", ime koe se zadrùva
do denes. So izborot na imeto "autizam" (koj e eden od glavnite
Blojlerovi osnovni {izofreni simptomi) Kaner kako da se
predodredil za blizinata na rastrojstvoto do {izofrenite psihozi.
Toj akcentira dve osnovni karakteristiki na rastrojstvoto:
• "isklu~itelna samotnost" (autizam) koja na deteto mu
onevozmoùva kontakt i so negovite najbliski i
• "streme` kon neizmenlivost", koga sekoja promena na kojbilo
predmet koj se nao|a vo negovata okolina i na koj e naviknat kaj
nego predizvikuva bes i agresija.
Samiot Kaner smetal deka emocionalnite faktori se

pri~ina za pojava na detskiot autizam, osobeno "ladnata" majka koja
ne gi zadovoluva detskite emocionalni potrebi, pa zatoa taa treba
da se odvoi od bolnoto dete.
Epidemiologija
Rastrojstvoto se pojavuva tri do ~etiri pati po~esto kaj

decata od ma{kiot pol. Spored odredeni epidemiolo{ki proceni
raboteni vo Anglija, negovata ~estota bi bila od 2, 5 do 4 na 10. 000
od detskata populacija.
Etiopatogeneza
Etiologijata i patogenezata na rastrojstvoto i do denes ne e

poznata. Se misli deka toa e sindrom na pove}e mo`ni pri~ini:
genetski vlijanija (zgolemen rizik kaj bra}a i sestri kaj licata
koi go imaat ova rastrojstvo, {izoidni karakteristiki na
roditelite), perinatalni povredi, rubeola za vreme na
graviditetot na majkata i dr. Genetskta predispozicija kon
autisti~noto rastrojstvo vo kombinacija so nekoi perinatalni
faktori pridonesuva za pojava na rastrojstvoto.
Klini~ka slika
Klini~kata slika se manifestira u{te od najranata vozrast,

koga majkata zabeleùva deka nejzinoto bebe ne se smee, ne ja sledi
so pogled, niti pak pokaùva interesirawe ili radost koga }e ja
vidi. Podocna deteto dolgotrajno i stereotipno igra so nekoj
predmet i se povlekuva samo vo nekoj agol od sobata, ne obiduvaj}i
se da napravi kakov bilo emotiven ili verbalen kontakt so negovite
bliski (autizam). Toa ne gi sfa}a i ne gi prima emocionalnite i
socijalnite poraki od negovata majka, ne gi prepoznava nejziniot
topol glas i neèn dopir i ne vozvra}a so kakov bilo emocionalen
odgovor.
Se zabeleùvaat abnormalnosti vo motornoto odnesuvawe:

stereotipno i bizarno pleskawe so racete, klatewe so teloto,
bescelni motorni manirizmi kako {to e odeweto na prsti i sl.
Od abnormalnite odgovori na senzornite stimulsi naj~esta e

preosetlivosta na zvuk, svetlost i na dopir. Deteto gi zatnuva
u{ite, se brani od pointenziven dopir, gi zatvora o~ite, ~esto se
budi, odbiva odredena hrana, bespri~inost pla~e ili se smee, se
luti, udira so racete po sidovite, ja skube kosata i sl.
Govorot osetno docni i stanuva siroma{en i ~esto prosleden

so gre{ki, pa se ima ~uvstvo kako toj da ne e sredstvo za razbirawe.
Postoi lo{a sinhronizacija i nedostig na verbalno vozvratuvawe
vo tekot na konverzacijata i lo{a fleksibilnost vo govornata
ekspresija. Se zabeleùva i relativen nedostig na kreativnost i
fantazija vo mislovnite procesi i nedostig na emocionalen
odgovor na verbalni i na neverbalni poraki od drugite lu|e.
O{tetena e varijacijata na tonot ili postoi nekoe ~udno
naglasuvawe kako sopstven na~in na odrùvawe na govornite
modulacii vo komunikaciite so siroma{tvo vo pridru`nite
gestikulacii koi go obezbeduvaat naglasuvaweto i razjasnuvaweto
na govorot.
Celokupnoto odnesuvawe na deteto e siroma{no, so

repetetivni i so stereotipni obrasci na obnoskite,
interesiraweto i aktivnostite koi se rigidni, rutinirani i ~esto
ritualni. Postoi ~udna privrzanost kon nekoi neobi~ni, obi~no
cvrsti predmeti, ili kon nekoi necelishodni rituali koi nemaat
funkcionalen karakter.
Socijalnoto interesirawe so vreme moè da se zgolemi, no

autisti~nite deca sekoga{ imaat te{kotija vo vklu~uvaweto vo
socijalniot ìvot, {to doveduva do nevoobi~aeno i do
ekscentri~no odnesuvawe. Moè da postoi "malo ostrov~e na nekoi
specijalni sposobnosti", kako pametewe na nekoi slu~uvawa,
smetawe na kalendarot, vizuelno-prostorni ve{tini (kako
crtaweto) ili muzi~ki sposobnosti, no sepak, toa se samo
"ostrov~iwa" na kognitivnite ve{tini koi vo globala se mnogu
o{teteni.
Spored MKB-10, postojat specifi~ni i nespecifi~ni

simptomi:
1. specifi~ni simptomi
• ne postoi period na normalen razvoj pred po~etokot na

rastrojstvoto, odnosno ako postoi, decata se uo~livi pred tri
godi{nata vozrast;
* postojat kvalitativni o{tetuvawa na recipro~nite

socijalni interakcii;
• ne postoi adekvatno sfa}awe na socijalnite i na
emocionalnite poraki ({to se prepoznava po nedostigot na
emocionalen odgovor na emociite od drugite i po nedostigot na
emocionalnite modulacii vo soglasnost so socijalniot kontekst;
• postoi siroma{na upotreba na emocionalnite signali i
slaba integracija na socijalnoto, emocionalnoto i na
komunikativnoto odnesuvawe;
• postoi nedostig na emocionalen reciprocitet i na
socijalnite govorni sposobnosti, {to se odrazuva vrz kvalitetot
na komunikaciite;
• rastrojuvawe vo fantazmatskata i vo socijalno imitativnata
igra;
• lo{a sinhronizacija i nedostig na verbalno vozvratuvawe
vo tekot na konverzacijata i lo{a fleksibilnost vo govornata
ekspresija,
• relativen nedostig na kreativnost i fantazija vo mislovnite
procesi i nedostig na emocionalen odgovor na verbalnite i na
neverbalnite poraki od drugite lu|e;
• o{tetena e varijacijata na tonot ili postoi nekoe ~udno
naglasuvawe kako sopstven na~in na odrùvawe na govornite
modulacii vo komunikaciite so siroma{tvo vo pridru`nite
gestikulacii koi go obezbeduvaat naglasuvaweto i razjasnuvaweto
na govorot;
• siroma{ni, repetetivni i stereotipni obrasci na obnoski,
interesi i naaktivnosti koi se rigidni, rutinirani i ~esto
ritualni. Postoi ~udna privrzanost kon nekoi neobi~ni, obi~no
cvrsti predmeti, ili kon nekoi necelishodni rituali koi nemaat
funkcionalen karakter;
2. nespecifi~ni simptomi
• razni strahuvawa, rastroeno spiewe, napadi na bes i na

agresivnost, samopovreduvawe (ako rastrojstvoto e zdruèno so
mentalna retardacija) ;
• nedostig na spontanost, inicijativnost i na kreativnost vo
organzirawe na slobodnoto vreme;
• site nivoa na mentalna retardiranost moàt da bidat
zdruèni so autizmot, a naj~esto, vo tri ~etvrtini od slu~aite,
postoi zna~ajna mentalna retardacija.
DSM-IV
A. Vkupno {est (ili pove}e) pra{alnici pod (1), (2), (3) , i toa
najmalku dva pod (1) i po eden pod (2), odnosno pod (3):
(1) kvalitativno o{tetuvawe na socijalnite interakcii koi se
manifestiraat kako najmalku od slednive:
(a) zna~itelno o{tetuvawe na neverbalnite na~ini na
odnesuvawe kako {to se pogledot o~i v o~i, izrazot na liceto,
drèweto na teloto i gestikulaciite so koi se vospostavuvaat
socijalni interakcii;
(b) ne se razvivaat odnosite so vrsnicite koi odgovaraat na
vozrasta i narazvojniot stepen;
(c) nema spontana podelba na uìvawe, interesirawe ili
dostignuvawa so drugi lu|e (na pr. ne davaat do znawe, ne nosat i ne gi
pokaùvaat predmetite koi gi smetaat za zanimlivi) ;
(d) nema socijalna i emocionalna zaemnost.
(2) kvalitativno o{tetuvawe na komuniciraweto koe se
manifestira kako najmalku dve od slednive:
(a) docni ili sosema izostanuva razvojot na govorniot jazik
(ne e sleden so obidi za kompenzacija na alternativnite na~ini na
komunicirawe kako {to se gestot i mimikata) ;
(b) kaj decata so primerno razvien govor, izrazito
o{tetuvawe na sposobnostite za zapo~nuvawe i za odrùvawe na
konverzacijata;
(c) stereotipna i repetitivna upotreba na jazikot ili
idiosinkratski jazik;
(d) izostanuvaat razli~ni spontani oblici na igri soodvetni
za stepenot na razvojot.
(3) ograni~eni, repetitivni i stereotipni modeli na obnoski,

interesi i na aktivnosti koi se manifestiraat kako najmalku eden od
slednive:
(a) preokupiranost so eden ili so pove}e stereotipni i
restriktivni modeli na intersirawe, koi se abnormalni i so svojot
intenzitet ili so svojata naso~enost;
(b) uo~livo nefleksibilno priklonuvawe kon specifi~ni,
nefunkcionalni rutini ili rituali;
(c) stereotipni i repetitivni motori~ki manirizmi;
(d) trajna preokupiranost so delovi na nekoi predmeti.
B. Docnewe ili abnormalno funkcionirawe barem na eden od

slednive podra~ja pred 3 godina od ìvot:
(1) socijalni interakcii,
(2) jazikot kako sredstvo za socijalna komunikacija i
(3) simboli~ki ili imaginativni igri.
C. Pre~kite ne moàt da se objasnat kako Rett-sindrom ili kako

dezintegrativno rastrojstvo vo detstvoto.
Tek i prognoza
Prognozata e dosta pesimisti~ka. Mnogu bolni deca (re~isi

dve tretini) ostanuvaat nesposobni za samostoen ìvot i baraat
semejna ili op{testvena poddr{ka ili institucionalizacija. So
uporen tretman koj trae mnogu godini i ako autizmot e od polesen
stepen, vo tekot na rasteweto na deteto autizmot moè da bledee i
deteto da go zbogati svojot fond na zborovi, da gi podobri
komunikaciite i emocionalnite kontakti. Se smeta deka nekolku
faktori go odreduvaat tekot i prognozata: prisustvo na
komunikativen govor na vozrast od 5 do 6 godini, neverbalno
intelektualno nivo, teìna na sostojbata i odgovor na obrazovnite
napori.
Terapija
Terapijata naj~esto ne e efikasna. Se prepora~uva, kolku

moè porano, da se po~ne so pedago{ko-socijalen tretman so cel da
se sozdadat odredeni naviki vo obnoskite. Terapijata treba da bide
uporna, dolgotrajna i polna so entuzijazam, pozitivna potkrepa i
qubov kon tie deca. Nejzinata cel e da go namali disruptivnoto
odnesuvawe, da go vovede u~eweto vo sovladuvaweto na govorot i
komunikaciite i da gi razvie preostanatite sposobnosti.
Individualnata edukativna programa ja sproveduvaat iskusni
profesionalci vo specijalizirani ustanovi. Kolku porano po~nuva
tretmanot, tolku pove}e ima {ansi za relativno podobruvawe.
Edukativnite programi koristat intenzivna, specijalizirana
edukacija, govorna terapija, bihejvioralna terapija i psihoterapija.
Od psihofarmakolo{kite supstancii se koristat

antipsihotici od vtorata generacija vo mali dozi koi imaat cel da
gi namalat stereotipnoto odnesuvawe, agitacijata i povremenata
hostilnost. Ima obidi stereotipnite odnesuvawa da se lekuvaat i
so antidepresivi od grupata na SSRI, klonidin i beta-blokatori.
ATIPIÊN AUTIZAM
Atipi~niot autizam se razlikuva od Kaneroviot autizam po

po~etokot na rastrojstvoto (po tretata godina) ili po
neispolnuvaweto na nekoj od trite bitni dijagnosti~ki kriteriumi
(recipro~ni socijalni interakcii, ograni~eni komunikacii i
ograni~eno, stereotipno i povtoruvano odnesuvawe).
Rastrojstvoto naj~esto se pojavuva kaj dlaboko mentalno

retardiranite lica, pri {to niskoto nivo na funkcionirawe ne
dava dovolno zmo`nosti za manifestirawe na specifi~nite
izmeneti obnoski koi se neophodni za postavuvawe na dijagnozata
autizam.
RETOV SINDROM
Ret-oviot ( (Rett) sindrom e pervazivno rastrojstvo koe se

pojavuva po eden normalen ili re~isi normalen ran razvoj na deteto
i se karakterizira so:
• delumi~no ili celosno gubewe na steknatite ve{tini na
racete (stereotipni dvièwa na prstite na racete koi potsetuvaat
na stiskawe ili na miewe na racete),
• te{ko o{tetuvawe na receptivniot govor,
• zabaven rast na glavata,
• problemi vo koordinacijata na odot ili vo dvièwata na
teloto
• mentalna retardacija.
Epidemiologija
Rastrojstvoto se manifestira samo kaj devoj~iwata na vozrast

od 7 do 24 meseci, so prevalencija 1 na 15 do 20. 000 devoj~iwa.
Etiopatogeneza
Etiopatogenezata na sindromot e sosema nepoznata. Se misli

deka osnovata e nevrobiolo{ka, no mehanizmite se u{te ne se
poznati.
Klini~ka slika
Po eden normalen prenatalen i perinatalen razvoj vo tekot

na prvite pet meseci od ìvotot se razvivaat slednive simptomi:
se zabavuva rastot na glavata, se gubat ve}e usvoenite celishodni
ve{tini na rakata, se razvivaat stereotipni dvièwa na rakata, se
javuvaat problemi so koordinacijata na odot ili so dvièwata na
teloto, se o{tetuva razvojot na jazi~noto razbirawe i izrazuvawe,
izostanuvaat socijalnite interakcii i zabavuva intelektualniot
razvoj.
DSM-IV
A. Se manifestiraat site sledni simptomi:

(1) normalen prenatalen i perinatalen razvoj;
(2) normalen psihomotoren razvoj vo tekot na prvite 5 meseci od
ìvotot;
(3) normalen opseg na glavata pri ra|aweto.
B. Po periodot na normalen razvoj, se razvivaat site sledni

simptomi:
(1) rastot na glavata se zabavuva vo periodot od 5 do 48 meseci;
(2) se gubat ve}e usvoenite celishodni ve{tini na rakata na
vozrast od 5 do 30 meseci, po {to se razvivaat stereotipni dvièwa
na rakata;
(3) izostanuvawe vo socijalnite interakcii
(4) problemi so koordinacijata na odot ili so dvièwata na
teloto;
(5) te{ko o{teten razvoj na jazi~noto razbirawe i izrazuvawe
so te{ka psihomotorna zaostanatost.
Tek i prognoza
Tekot i prognozata na rastrojstvoto e mnogu polo{ od onoj na

autisti~noto rastrojstvo.
Terapija
Bidej}i ne postoi efikasen adekvaten tretman, terapijata e

simptomatska. Edukativnata programa e sli~na so onaa od autisti~noto
rastrojstvo, no rezultatite se minimalni.
DEZINTEGRATIVNO RASTROJSTVO VO DETSTVOTO
Dezintegrativnoto rastrojstvo vo detstvoto se karakterizira

so postoewe na odreden period na normalen razvoj (najmalku dve
godini), po koj za nekolku meseci nastapuva definitivno gubewe
na porano steknatite sposobnosti vo nekolku oblasti na razvojot.
Rastrojstvoto go opi{uva Teodor Heler vo 1908 godina, pa zatoa se
narekuva i "Helerov sindrom". Poznato e i pod terminite
"demencija infantilis", "dezintegrativna psihoza", "simbiotska
psihoza".
Epidemiologija
Prevalencijata na rastrojstvoto e mo{ne niska 1: 100. 000 deca.
Etiopatogeneza
Se misli deka nekoi nevrobiolo{ki faktori pridonesuvaat

za razvoj na bolesta.
Klini~ka slika
Obi~no po eden o~igleden normalen razvoj najmalku od 2

godini se javuva prodromalen period na nejasna bolest, koga deteto
stanuva nemirno, razdrazlivo, pla~livo. Psihomotorniot razvoj na
deteto postepeno zabavuva, govorot osiroma{uva i po~nuvaat da se
gubat i drugite porano steknati psihomotorni sposobnosti.
Dlabokata regresija koja nastanuva za godina-dve odi so
osiroma{uvawe ili so gubewe na govorot, regresija vo oblasta na
detskite igri, osiroma{uvawe na socijalnite sposobnosti i na
adaptivnoto odnesuvawe, gubewe kontrola vrz sfinkterite i
izmeneto socijalno funkcionirawe. Rastrojstvoto e pridruèno
so gubewe na interesiraweto za okolinata, stereotipni i
repetitivni motorni manirizmi i so rastrojstva vo socijalnite

relacii sli~no kako kaj autizmot.
MKB-10
1. Dijagnozata se postavuva samo po o~igledniot normalen razvoj

najmalku do 2 godini;
2. Rastrojstvoto e prosledeno so definitivena zaguba na porano
steknatite sposobnosti;
3. Kvalitativno izmeneto socijalno funkcionirawe;
4. Dlaboka regresija ili gubewe na govorot, regresija vo oblasta
na igrata, socijalnite sposobnosti i na adaptivnoto odnesuvawe, a
~esto i gubewe kontrola vrz sfinkterite;
5. Rastrojstvata se pridruèni so gubewe na interesiraweto za
okolinata, so stereotipni i so repetitivni motorni manirizmi;
6. Rastrojstva vo socijalnite relacii sli~no kako kaj autizmot.
DSM-IV
A. Postoi normalen razvoj najmalku vo prvite dve godini od

ìvotot koi se manifestira so primerna verbalna i neverbalna
komunikacija, so socijalnite odnosi, igrata i so adaptivnoto
odnesuvawe;
B. Postoi klini~ki zna~ajno gubewe na ve}e usvoenite ve{tini

(pred 10 godini) na najmalku dve od slednive podra~ja:
(1) jazi~no razbirawe ili izrazuvawe,
(2) socijalni ve{tini ili adaptivno odnesuvawe,
(3) kontrola na crevata i na sfinkterite,
(4) igra,
(5) motori~ki ve{tini.
C. Abnormalnost vo funkcioniraweto na najmalku dve od slednive

podra~ja:
(1) kvalitativno o{tetuvawe na socijalnite interakcii (na
pr. o{tetuvawe na neverbalniot na~in na obnoski, izostanuva razvojot
na odnosite so vrsnicite, nema socijalna ili emocionalna zaemnost;
(2) kvalitativno o{tetuvawe vo komuniciraweto (na pr.
docni govorniot jazik, nesposobnost za po~nuvawe ili za odrùvawe
na konverzacija, stereotipna i repetitivna upotreba na jazikot,

izostanuvaat razni igri) ;
(3) ograni~eni, repetitivni i stereotipni modeli na
odnesuvawe, interesirawe i na aktivnosti, vklu~uvaj}i motori~ki
stereotipii i manirizmi.
D. Pre~kite ne se opi{ani kako drugo pervazivno razvojno

rastrojstvo ili kako {izofrenija.
Tek i prognoza
Prognozata vo najgolem broj slu~ai e dosta lo{a.
Terapija
Ne postoi adekvaten tretman koj }e dade nekoi rezultati.

Obidite se so edukativni programi kako i kaj utisti~noto
rastrojstvo.
HIPERKINETI^KO RASTROJSTVO PRIDRU@ENO SO

DU[EVNO RASTROJSTVO I SO STEREOTIPNI DVI@EWA
Toa e lo{o definirano rastrojstvo so nesigurna nozolo{ka

vrednost. Kategorijata e nameneta da vklu~i deca so te{ka mentalna
retardacija, preterana hiperaktivnost i so stereotipni obnoski.
ASPERGEROV SINDROM
Aspergeroviot sindrom e rastrojstvo so nesigurna nozolo{ka

vrednost, so karakteristiki na autizmot, zaedno so ograni~en,
stereotipen i povtoruva~ki repertoar na interesirawe i na
aktivnosti. Od autizmot se razlikuva po toa {to nema op{t zastoj
ili zabavuvawe na razvojot na ekspresivniot i na receptivniot
govor, na kognitivniot razvoj i sposobnostite za sopstveni potrebi
i na interesiraweto za opkruùvaweto.
Rastrojstvoto e opi{ano od Hans Asperger vo 1944 godina pod

imeto "autisti~na psihopatija". Poznato e i pod terminite
"autisti~ka psihopatija"i "{izoidno rastrojstvo vo detstvoto".
Epidemiologija
Prevalencijata na rastrojstvoto e 1 na 10. 000 deca.
Etiopatogeneza
Etiopatogenetskite faktori se nepoznati.
Klini~ka slika
Rastrojstvoto se karakterizira so kvalitativno o{tetuvawe

na socijalnite interakcii koi se manifestiraat so izrazito
o{tetuvawe na neverbalniot na~in na obnoskite (kako {to se
pogledot o~i v o~i, izrazot na liceto, drèweto na teloto,
gestovite so koi se vospostavuvaat socijalnite interakcii) i so ne
razvivawe na odnosite so vrsnicite. Deteto ne u~estvuva i ne gi
spodeluva detskite igri so vrsnicite i ne razviva socijalni i
emocionalni zaemni odnosi.
Odnesuvaweto mu e so ograni~eni, repetitivni i so

stereotipni modeli, interesirawa i aktivnosti koi se
manifestiraat kako preokupacija so eden ili so pove}e stereotipni
i ograni~eni modeli na interesirawe koi se abnormalni i po
intenzitetot i po naso~enosta. Uo~livo e i nefleksibilnoto
priklonuvawe kon nekoi specifi~ni, nefunkcionalni rutini ili
rituali, stereotipni i repetitivni motori~ki manirizmi i kon
trajna okupiranost so nekoi delovi od predmeti.
Simptomite na rastrojstvoto predizvikuvaat zna~ajni

klini~ki o{tetuvawa na socijalnite, rabotnite ili na drugite
va`ni podra~ja vo funkcioniraweto.
Za razlika od preostanatite pervazivni rastrojstva, nema

klini~kio docnewe vo razvojot na ekspresivniot i nareceptivniot
govor i docnewe na kognitivniot razvoj ili na ve{tinite koi se
primerni za taa vozrast.
MKB-10
1. Dijagnozata se bazira vrz kombinacijata na nedostigot na

klini~ki zna~aen op{t zastoj vo razvojot na govorot ili na kognitivnite
sposobnosti;
2. Prisustvo na (kako kaj autizmot) kvalitativno o{tetuvawe
na recipro~nite socijalni interakcii i siroma{ni, repetitivni i
stereotipni oblici na obnoski, interesi i na aktivnosti;
3. Zna~ajnoto docnewe na govorot ja isklu~uva ovaa dijagnoza.
DSM-IV
A. Kvalitativno o{tetuvawe na socijalnite interakcii koi se

manifestiraat kako barem dve od slednive:
(1) izrazito o{tetuvawe na neverbalniot na~in na obnoski, kako
{to se pogledot o~i v o~i, izrazot na liceto, drèweto na teloto,
gestovite so koi se vospostavuvaat socijalnite interakcii;
(2) ne se razvivaat odnosi so vrsnicite;
(3) nema spontana podelba na uìvawata, interesirawata ili na
dostignuvawata so drugite deca;
(4) nema socijalni i emocionalni zaemni odnosi.
B. Ograni~eni, repetitivni i stereotipni modeli na obnoski,

interesirawa i naaktivnosti koi se manifestiraat najmalku kako edno
od slednive:
(1) preokupacija so eden ili so pove}e stereotipni i ograni~eni
modeli na interesirawe koi se abnormalni i po intenzitetot i po
naso~enosta;
(2) uo~livo nefleksibilno priklonuvawe kon specifi~ni,
nefunkcionalni rutini ili rituali;
(3) stereotipni i repetitivni motori~ki manirizmi;
(4) trajna okupiranost so nekoi delovi od predmeti.
C. Pre~kite predizvikuvaat klini~ki zna~ajni o{tetuvawa na

socijalnite, rabotnite ili na drugite va`ni podra~ja vo
funkcioniraweto.
D. Nema klini~ki zna~ajno docnewe vo razvojot na jazikot.
E. Nema klini~ki zna~ajno docnewe na kognitivniot razvoj ili
na ve{tinite koi se primerni za taa vozrast.
F. Ne se zadovoleni kriteriumite za nekoe drugo pervazivno
rastrojstvo ili {izofrenija.
Tek i prognoza
So dopolnitelna poddr{ka mnogu deca so ova rastrojstvo

moàt da posetuvaat redovno u~ili{te. Poradi socijalnite i
bihejvioralnite te{kotii nekoi deca posetuvaat specijalni
u~ili{ta. Ekcentri~nosta i socijalnata neadaptacija se
dolgotrajni.
Terapija
Terapijata, kako i kaj autisti~nite deca, e simptomati~na i

potkrepuva~ka.
RASTROJSTVA VO ODNOSITE I
EMOCIITE KOI OBI^NO
PO^NUVAAT VO DETSTVOTO I
VO ADOLESCENCIJATA
(Georgi âdlovski, Stojan Aleksievski)
RASTROJSTVA VO ODNOSITE I EMOCIITE KOI

OBI^NO PO^NUVAAT VO DETSTVOTO I VO
ADOLESCENCIJATA
Vo ovoj dijagnosti~ki blok MKB-10 gi klasificira slednive

rastrojstva:
1. Hiperkineti~ki rastrojstva
Rastrojstva na aktivnosta i na vnimanieto,
Hiperkineti~ki rastrojstva vo obnoskite,
Drugi hiperkineti~ki rastrojstva,
Nespecifizirani hiperkineti~ki rastrojstva.
2. Rastrojstva vo odnesuvaweto
Rastrojstvo vo odnesuvaweto koe e ograni~eno na semejnata
sredina,
Nesocijalizirano rastrojstvo na odnesuvaweto,
Socijalizirano rastrojstvo na odnesuvaweto,
Rastrojstvo vo vid na protivewe i prkos,
Drugi rastrojstva na odnesuvaweto,
Rastrojstvo na odnesuvaweto, nespecifizirano.
3. Me{oviti rastrojstva na obnoskite i emociite

Depresivni rastrojstva na odnesuvaweto,
Drugi me{oviti rastrojstva na odnesuvaweto i emociite,
Nespecifizirano rastrojstvo na odnesuvaweto.
4. Emocionalni rastrojstva so po~etok specifi~en za

detstvoto
Rastrojstvo na separaciona anksioznost vo detstvoto,
Rastrojstvo na fobi~ka anksioznost vo detstvoto,
Rastrojstvo na socijalnata anksioznost vo detstvoto,
Rastrojstvo na rivalitet me|u brat i sestra,
Drugi emocionalni rastrojstva vo detstvoto,
Emocionalni rastrojstva vo detstvoto, nespecifizirani.
5. Rastrojstva na socijalnoto funkcionirawe so po~etok

specifi~en za detstvoto
Elektiven mutizam,
Reaktivno rastrojstvo na vrzuvawe vo detstvoto,
Dezinhibirano rastrojstvo na vrzuvawe vo detstvoto,
Drugi rastrojstva vo socijalnoto funkcionirawe vo detstvoto,
Nespecifizirano rastrojstvo vo socijalnoto funkcionirawe
vo detstvoto.
6. Tik rastrojstva
Tranzitorni tik rastrojstva,
Hroni~ni motorni ili glasovni tik rastrojstva (de la Tourette-
ov sindrom),
Drugi tik rastrojstva,
Nespecifizirani tik rastrojstva.
7. Drugi rastrojstva vo obnoskite i emocionalni rastrojstva

so po~etok obi~no vo detstvoto i vo adolescencijata
Neorganska enureza,
Neorganska enkopreza,
Ratrojstvo vo ishranata vo detstvoto,
Pica vo detstvoto,
Stereotipni rastrojstva na dvièwata,
Pelta~ewe,
Eksploziven govor so prekini,
Drugi specifizirani rastrojstva na obnoskite i emociite
so po~etok obi~no vo detstvoto i voadolescencijata,
Nespecifizirano rastrojstvo na obnoskite i emociite so
po~etok obi~no vo detstvoto i vo adolescencijata.
8. Mentalni rastrojstva koi na ne se specifizirani na drug

na~in
1. HIPERKINETI^KI RASTROJSTVA
Toa se grupa rastrojstva koi se karakteriziraat so ran po~etok

(vo tekot na prvite pet godini od ìvotot), so nedostig na istrajnost
vo aktivnostite {to baraat kognitivno angaìrawe i so tendencija
da se preo|a od edna na druga aktivnost bez da se zavr{i prethodnata,
zaedno so dezorganizirana, lo{o regulirana i prekumerna
aktivnost. Bidej}i vo centarot na rastrojstvoto se problemite so
(ne) vnimanieto, vo posledno vreme rastrojstvoto se narekuva
“rastrojstvo so deficit na vnimanieto” ("Attention deficit hyperactivity
disorder") ili " deficit na vnimanieto" (spored DSM IV). Vakvoto
odnesuvawe trae re~isi vo tekot na celoto {kolovawe, za podocna
da se javi postepeno podobruvawe i na aktivnosta i na vnimanieto.
Epidemiologija
Hiperkineti~kite rastrojstva relativno se dosta ~esti.

Spored nekoi epidemiolo{ki istraùvawa vo SAD, od 3 do 5% od
u~ili{nite deca pokaùvaat hiperaktivitet. Po~esto se javuvaat
vo ranata detska u~ili{na populacija, so maksimalna
simptomatologija po 7-godi{nata vozrast (i ako prvite
prepoznatlivi simptomi se ve}e vo predu~ili{nata vozrast). Mnogu
po~esto se javuva kaj deca od ma{kiot pol (4: 1).
Etiopatogeneza
Se misli deka konstitucionalnite faktori imaat zapazena

uloga vo etiopatogenezata na rastrojstvoto. Semejnata anamneza
pokaùva pogolema incidencija na hiperkineti~ki rastrojstva,
etilizam, sociopatii ili na konverzivni rastrojstva vo potesnoto
semejstvo. Ima izvestuvawa za intra i za perinatalni povredi ili
bolesti (toksikoza za vreme na bremenosta, neuspe{en obid za
abortus, odlepuvawe na placentata, Rh inkompatibilnost, asfiksija
pri poroduvaweto, stafilokokova infekcija vo prvite denovi i
meseci po poroduvaweto) i zanepovolni prolongirani psihotraumi.
Podolgo vreme bea aktuelni i teoriite za “minimalna mozo~na
disfunkcija” koi objasnuvaa odredena mozo~na disfunkcionalnost
bez zasegawe na mozo~nite nevroni. Spored najnovite istraùvawa

kaj rastrojstvoto se sre}avaat rastrojstva vo regulacijata na
monoaminite vo frontostrijalnoto nevronalno kolo.
Klini~ka slika
Klini~kata slika vo najgolem procent doa|a do izraz vo

situacii koga deteto se nao|a vo nekoja pogolema grupa kako {to e
u~ili{nata sredina. Vo preden plan e hiperaktivnosta na deteto
(nespokojstvo vo dvièweto) i rastroeniot tenacitet na
vnimanieto (raseanost) {to ne mu dozvoluva vnimatelno da ja sledi
nastavata ili pak razgovorot vo grupata. Ottamu i prvi~nite
impresii na okolinata deka se raboti za nemirno i neposlu{no
dete koe ~esto e kaznuvano i od pedagogot i od svoite vrsnici.
a) rastroeniot tencitet na vnimanieto se karakterizira so:
• te{kotii vo odrùvaweto na koncentracijata na vnimanieto,

• nevnimatelni gre{ki,
• nedovolno sledewe na nastavata ili pak na razgovorot vo
grupata (deteto kako da ne slu{a {to se slu~uva okolu nego).
b) hiperkinezijata se karakterizira so:
• tropkawe so racete ili sonozete ili so krckawe so stolot

na koj sedi,
• nemo`nost na deteto da sedi podolgo vreme na edno isto
mesto,
• tr~awe ili skokawe vo neadekvatni situacii,
• grubost i bu~nost vo detskite igri,
• postojano dvièwe (“deteto kako da se dviì so pomo{ na
motor”),
• brzo zboruvawe i so visok ton.
v) impulsivnost:
• odgovara pred da go doslu{a pra{aweto,

• te{kotii vo ~ekaweto red,
• natraplivost,
• agresivnost,
• nediscipliniranost i neposlu{nost,
• nepokornost.
Amerikanskata psihijatrija razlikuva tri suptipovi:
1. Kombiniran tip (raseanost i hiperaktivnost-

impulsivnost),
2. Predominanten rasean tip i
3. Predominantnost na hiperaktivnost-impulsivnost.
MKB-10
(a) o{tetuvawe na vnimanieto koe se manifestira so

prekinuvawe na zada~ite i so napu{tawe na nedovre{enite aktivnosti;
(b) hiperaktivnost vo vid na neprekinat nemir, osobeno vo
situaciite koi podrazbiraat mir i ti{ina;
(v) zdruènite rastrojstva ne se neophodni za postavuvawe na
dijagnozata. Tie se manifestiraat so dezinhibicija vo socijalnite
odnosi, so nemir i so impulsivnost;
(g) u~eweto ~esto e naru{eno, no toa ne treba da e del od
dijagnozata.
DSM-IV
A. Ili (1) ili (2):

1. {est (ili pove}e) od slednive simptomi na nevnimanieto
koi traat najmalku 6 meseci, i toa do taa mera {to se maladaptativni
i nekonzistentni so razvojot na stepenot:
nevnimanie:
(a) ne se posvetuva vnimanie na odredeni detali ili rabotat
pogre{no na {kolskite zada~i, na rabota ili na drugi aktivnosti;
(b) ~esto ~uvstvuvaat te{kotii za da ja odràt koncentracijata
na vnimanieto vo detskite igri;
(c) ne slu{aat vnimatelno i koga nekoj li~no im se obra}a;
(d) ne gi slu{aat sovetite i ne gi rabotat {kolskite zada~i,
doma{nite zada~i;
(e) postojat te{kotii so organiziraweto zada~i i aktivnosti;
(f) izbegnuvawe na zada~i koi baraat pogolem mentalen napor;
(g) ~esto gubat odredeni predmeti za ispolnuvawe na zada~ite
ili na drugite aktivnosti;
(h) ~esto gi popre~uvaat nadvore{nite podraài;

(i) ~esto gi zaboravaat dnevnite aktivnosti.
2. {est (ili pove}e) od slednive simptomi na
hiperaktivnost-impulsivnost, koi traat najmalku 6 meseci, i toa do
taa merka {to se maladaptativni i nekonzistentni so razvojniot
stepen:
hiperaktivnost:
(a) ~esto tresewe na racete ili na nozete ili vrtewe stol;
(b) stanuvawe od stol vo u~ilnicata i premestuvawe na druga;
(c) preterano tr~awe ili ka~uvawe po skali i toa vo nezgodni
situacii;
(d) nemo`nost da se igra spokojno ili da se izvr{uvaat drugi
aktivnosti;
(e) dvièweto li~i kako da se "vo pogon" ili kako da gi
"razdviùva motor";
(f) preterano zboruvawe; impulsivnost:
(g) ~esto "istr~uvawe" so odgovori pred da bidat pra{ani;
(h) te{kotii so ~ekaweto red;
(i) ~esto prekinuvawe ili popre~uvawe na drugite deca vo razni
aktivnosti;
A. Nekoi simptomi od hiperaktivnosta-impulsivnosta ili od

nevnimanieto postoele i pred 7-godi{nata vozrast.
B. Nekoi o{tetuvawa, kako posledica na simptomite, se
manifestiraat vo dve ili vopove}e sredini (na pr. u~ili{te, rabota,
dom).
C. Postojat jasni dokazi za zna~ajni klini~ki o{tetuvawa na
socijalnoto, akademskoto ili narabotnoto funkcionirawe.
D. Pre~kite ne se javuvaat isklu~itelno vo tekot na pervazivnoto
razvojno rastrojstvo, {izofrenija ili na drugo psihoti~ko rastrojstvo.
Tek i prognoza
So vozrasta hiperkineti~kite dvièwa se namaluvaat, dodeka

rastrojstvata na vnimanieto perzistiraat podolgo vreme.
Klasifikacija
MKB-10 hiperkineti~koto rastrojstvo go deli vo dve podgrupi:
1. Rastrojstvo vo aktivnosta i vnimanieto kade {to dominira

hiperaktivnost, no ne i rastrojstva vo odnesuvaweto.
2. Hiperkineti~ko rastrojstvo vo odnesuvaweto kade {to

osven hiperaktivnosta na deteto postojat rastrojstva i na
odnesuvaweto.
Terapija na hiperkineti~kiot sindrom
Terapijata i pokraj toa {to e multimodalna, taa ~esto e

neuspe{na. Vklu~uva:
1) u~ili{na menaxment programa,
2) regularen monitoring na pacientot i na negovoto semejstvo,
3) pribliùvawe kon sorabotka so u~ili{teto,
4) farmakolo{ki tretman na pacientot: od farmakolo{kite
supstancii se koristat odredeni psihostimulansi od grupata na
feniletilaminskite derivati (amfetaminopodobni supstancii)
koi za kratko vreme ja podobruvaat koncentracijata na vnimanieto:
• metilfenidat (Centedrine, Methiadate, Rilatin, Ritalin) nad 6- godi{na
vozrast,
• dekstroamfetamin (Dexedrine, Dextrostat) nad 3-godi{na vozrast,
• magnezium pemolin (Cyleret) koj e izrazito hepatoksi~en,
• antidepresivi (dezipramin, nortriptilin, bupropion),
• benzodijazepini,
• alfa-2 agonisti (Clonidine) i guanfacine (Tenex) ;.
5) individualna psihoterapija,
6) semejna terapija.
2. RASTROJSTVA VO ODNOSITE
Rastrojstvata vo odnosite se karakteriziraat so povtoruvani

i so postojani primeri na disocijalni, agresivni i na
predizvikuva~ki odnesuvawa. Subjektite so vakvi rastrojstva mnogu
malku imaat razbirawe i grià za tu|ite ~uvstva, èlbi i
blagosostojbi. Tie nepravilno gi interpretiraat namerite na
drugite kako neprijatelski, zastra{uva~ki i zakanuva~ki.
Izgledaat bes~uvstvitelno, hostilno i agresivno. Simptomite se
grupiraat vo ~etiri grupi:
a. agresija kon lu|eto i kon ìvotnite,
b. uni{tuvawe na bogatstvata,
c. kra`bi i
d. seriozni nepo~ituvawa na op{testvenite normi.
Rastrojstvata koi moàt da bidat blagi, sredni i te{ki ~esto

se povrzani so raniot po~etok na seksualniot ìvot,
konsumiraweto alkohol, pu{eweto, zloupotrebata na
psihoaktivnite supstancii i sl.
Pri postavuvaweto na dijagnozata treba da se ima predvid

vozrasta na deteto, bidej}i odredeni manifestacii (kako na primer,
napadot na bes) se normalni za nivo do 3-godi{na vozrast. Vo
soglasnost so kriteriumite na DSM IV za du{evnoto rastrojstvo,
dijagnozata rastrojstvo vo odnesuvaweto se postavuva samo toga{
koga rastrojstvoto vo odnesuvaweto e simptomatsko za postojnata
disfunkcija na subjektot, a ne e rezultat na reakcijata na subjektot
za nekoe neposredno socijalno opkruùvawe (vo odredeni
siroma{ni i kriminogeni sredini i kulturi takvoto povedenie se
smeta za za{titno). Obi~no simptomite zavisat od vozrasta na
subjektot, negovata telesna konstitucija, kognitivnite funkcii i
od polovata zrelost. Sostojbata treba da trae najmalku 6 meseci.
Rastrojstvata na odnesuvaweto vo odredeni slu~ai moè da im

prethodat na disocijalnite rastrojstva na li~nosta.
Epidemiologija
Spored pove}e epidemiolo{ki istraùvawa, rastrojstvoto

beleì porast vo poslednive desetina godini. Se procenuva deka
negovata zastapenost kaj pomladite od 18 godini varira od 6 do 16%
kaj maìte i od 2 do 9% kaj ènite. Rastrojstvoto e naj~esta
dijagnoza koja se postavuva vo instituciite koi se griàt za
mentalnoto zdravje na decata. Zastapenosta me|u mom~iwata i
devoj~iwata e vo odnos 5: 1.
Etiopatogeneza
Od mo`niteetiopatogenetski pri~ini (biolo{ki,

psiholo{ki i sociolo{ki) najgolema va`nost im se dava na socio-
kulturelnite faktori, od koi posebna uloga imaat necelosnite i
disharmoni~ni semejstva i te{kite ekonomski uslovi.
Spored nekoi najnovi istraùvawa, se raboti za kombinacija

na genetskata predispoziicija i na nepovolnite faktori na
opkruùvaweto (neuspehot vo u~ili{teto, problemi so vnimanieto,
lo{o semejno funkcionirawe, alkoholizam vo potesnoto semejstvo,
psihijatriski problemi vo potesnoto semejstvo, bra~ni
nedorazbirawa me|u roditelite, lo{a roditelska grià) zaedno so
nesposobnosta na li~nosta da se nosi so problemite.
Kako faktori na rizik za pojava na rastrojstvoto se:

nepovolnoto opkruùvawe, konstitucijata (problemati~en
temperament) i nepovolniot roditelski odnos (maltretirawe).
Od protektivnite faktori koi go namaluvaat rizikot od

rastrojstvoto se nabrojuvaat: "lesniot" temperament i stabilnata
funkcija na avtonomniot nerven sistem, sposobnosta za
komunikacija, dobrite rabotni naviki vo u~ili{te, primernoto
odnesuvawe nadvor od u~ili{teto, visokata inteligencija, dobrite
semejni odnosi i odnosite so vrsnicite, dobrata samoodgovornost
i samodisciplina i dobriot izbor na drugari i na dru{tvo.
Klini~ka slika
Vo po~etokot izmenetite obnoski se manifestiraat

edinstveno vo potesnoto semejstvo. Deteto stanuva poagresivno,
razdrazlivo i sklono kon kavgi i za najmali sitnici. Podocna
asocijalnoto odnesuvawe stanuva poizrazeno vo asocijalnite grupi
na svoite vrsnici, so manifestacija na agresivnost, grubost i na
hostilnost. Rastrojstvoto moè da se manifestira ve}e od 5-6
godi{na vozrast, no po~esto se javuva vo docnoto detstvo ili vo
ranata adolescencija. Mnogu e redok po~etokot nad 16-godi{na
vozrast. Vo pogolem broj slu~ai rastrojstvoto se povlekuva vo
vozrasniot period. Raniot po~etok ima polo{a prognoza i pogolem
rizik za preod vo antisocijalno rastrojstvo na li~nosta.
MKB-10
Dijagnozata se postavuva vrz klini~kite manifestacii na

asocijalnata fenomenologija koja treba da trae podolgo vreme, bidej}i
vo ovaa kategorija ne spa|aat tranzitornite i kusi antisocijalni
postapki na nekoi deca, naso~eni sprema nekoi prenaglaseni avtoriteti
ili pak sprema nekoi lica od koi tie doìvuvaat prolongirani
frustracii.
(a) preterano u~estvo vo tepa~ki i vo zastra{uvawa;

(b) surovost kon okolinata (bilo kon lu|eto bilo kon ìvotnite);
(c) destruktivnost kon imotot;
(d) u~estvo vo kra`bi, podmetnuvawe poàri, vo begawe od
u~ili{te;
(e) ~esti napadi na bes i provokativno odnesuvawe.
DSM-IV
A. Traen model na odnesuvawe koj gi povreduva praata na drugite

i op{testvenite normi, a se manifestira so postoewe na 3 ili na
pove}e od slednive kriteriumi vo tekot na poslednite 12 meseci, so
toa {to barem eden kriterium mora da postoi vo poslednite 6 meseci:
Agresija sprema lu|eto i sprema ìvotnite

1. ~esto ma~ewe, zakanuvawe i zastra{uvawe na drugite,
2. ~esto predizvikuvawe borbi i tepa~ki,
3. upotreba na oru`je koe moè da predizvika seriozni
telesni povredi
4. fizi~kasurovost sprema lu|eto,
5. fizi~ka surovost sprema ìvotnite,
6. kra`bi, pri {to se soo~uva so `rtvata,
7. prisiluvawe na seksualni aktivnosti.
Uni{tuvawe na imotot
8. podmtnuvawe poàri i
9. namerno uni{tuvawe tu| imot.
Izmami ili kra`bi

10. nasilno vleguvawe vo drugi ku}i, zgradi ili vo
avtomobili
11. ~esto laèwe za da se dobie materijalna dobivkaili da
se izbegnat nekoi obvrski,
12. kra`ba na vredni ne{ta bez soo~uvawe so `rtvata.
Seriozni naru{uvawa na pravilata

13. ~esto ostanuvawe nadvor od domot do docnite àsovi,
iako toa mu e zabraneto od roditelite,
14. begawe od doma preku no},
15. ~esto markirawe od u~ili{teto pred 13-godi{na vozrast.
B. Pre~kite vo odnesuvaweto predizvikuvaat klini~ki zna~ajno

o{tetuvawe na socijalnoto, akademskoto ili na rabotnoto
funkcionirawe.
V. Ako liceto e postaro od 18 godini i ako ne se zadovoleni

kriteriumite za antisocijalno rastrojstvo na li~nosta.
Tipot na rastrojstvoto se odreduva spored slednive kriteriumi:
1. Spored vozrasta:
a. So po~etok vo detstvoto: pojava barem na eden kriterium
karakteristi~en za ova rastrojstvo pred 10-godi{na
vozrast,
b. Tip so po~etok vo adolescencijata: nepostoewe na koj bilo
od navedenive kriteriumi pred 10-godi{na vozrast
2. Spored teìnata:
a. Blag: samo nekolku problemi od navedenive kriteriumi,
ili problemite na obnoskite ne im nanesuvbaat {teta
na drugite,
b. Umeren: brojot na problemite na obnoskite i vlijanieto

kon drugite se me|u ”blag” i ”teòk”.
v. Teòk: mnogu pove}e problemi vo obnoskite od onie
potrebni za da se postavi dijagnozata ili problemite im
predizvikuvaat zna~itelan {tetra na drugite.
Tek i prognoza
Sovremenite istraùvawa pokaùvaat deka okolu 40% od

decata so rastroeno odnesuvawe i vo povozrasnite godini }e
prodolàt so antisocijalnoto odnesuvawe. I golem del od
preostanatite }e prodolàt so problemati~niot ìvot i so
naru{enite interpersonalni relacii, so nesposobnosta za zdravi
ìvotni naviki i so nemo`nosta za samopotkrepa.
Terapija
Klasi~noto i farmakolo{koto lekuvawe, so pomo{ na

anksiolitici i na trankvilizeri, ne pokaùvaat nekoi osobeni
rezultati, osven {to doveduvaat do privremeno smiruvawe na
anksioznosta i na agresivnosta. Podobri rezultati se postignuvaat
so semejnata terapija i so vospostavuvaweto dobri odnosi me|u
deteto i socijalniot rabotnik koj moè da obezbedi potkrepa od
vrsnicite na deteto za adekvatni socijalni obnoski.
Klasifikacija
Vo odnos na nadvore{nata eksploracija na asocijalnite

obnoski, MKB-10 razgrani~uva nekolku podgrupi:
1. Rastrojstvo vo odnosite ograni~eno na semejnata sredina,

pri {to promenetoto antisocijalno i (ili) agresivno odnesuvawe
e ograni~eno samo vo semejniot krug;
2. Nesocijalizirano rastrojstvo na odnosite, pri {to postoi

kombinacija na trajno prisutno antisocijalno odnesuvawe so
zna~ajno o{tetuvawe na odnosite so drugite deca i so nemo`nost
da se integrira vo drugarskite relacii;
3. Rastrojstvo na socijaliziranoto povedenie, pri {to

potojano e zastapeno ntisocijalno i agresivno odnesuvawe kaj deca
koi inaku se relativno dobro integrirani vo grupata na vrsnicite.
4. Rastrojstvo okarakterizirano so protivewe i so prkos, koe

se javuva kaj deca pomladi od 10 godini i koe se karakterizira so
nazna~eno nepokorno, neposlu{no, negativisti~no, hostilno i so
provokativno odnesuvawe, vo eden od trite domeni na
funkcionirawe ({kolsko, okupaciono ili socijalno), koe trae
najmalku {est meseci i koe se javuva vo otsustvo na antisocijalni i
na agresivni dejstva. Vakvoto odnesuvawe obi~no e naso~eno kon
avtoriteti. Dijagnozata ne e ograni~ena so vozrasta, no naj~esto se
javuva vo periodot me|u pret{kolskata i {kolskata vozrast.
3. ME[ANI RASTROJSTVA VO ODNOSITE I EMOCIITE
Me{anite rastrojstva na odnesuvaweto i emociite se

karakteriziraat so kombinacija na trajno antisocijalno, agresivno
ili prkosno odnesuvawe so naglaseni simptomi na depresija,
anksioznost ili na drugi emocionalni te{kotii.
4. EMOCIONALNI RASTROJSTVA SO POÊTOK

SPECIFIÊN ZA DETSTVOTO
Vo detkata psihijatrija se diferenciraat emocionalnite

rastrojstva koi po~nuvaat vo detstvoto i se specifi~ni za nego i
za nevrotskite rastrojstva na vozrasnite. Mnogu deca so vakvi
te{kotii, podocna, vo zrelata vozrast ne moraat da manifestiraat
nevrotski tegobi, a i mnogu nevrotski rastrojstva po~nuvaat vo
zrelata vozrast bez zna~ajni psihopatolo{ki karakteristiki vo
detstvoto.
Klasifikacija
Spored MKB-10, vo ovaa grupa se klasificirani slednive

rastrojstva:
1. Separaciona anksioznost vo detstvoto,

2. Fobi~ko- anksiozno rastrojstvo vo detstvoto,
3. Socijalno- anksiozno rastrojstvo vo detstvoto i
4. Rastrojstva na rivalitet so bratot ili so sestrata.
SEPARACIONA ANKSIOZNOST VO DETSTVOTO
Separacionata anksioznost vo detstvoto se dijagnosticira

edinstveno koga stravot od separacija go ~ini fokusot na
anksioznosta i koga anksioznosta za prvpat se javuva vo detstvoto.
Se razlikuva od normalnata separaciona anksioznost po
vremetraeweto i po popre~uvaweto vo normalnoto socijalno
funkcionirawe (normalni i kratkotrajni stravovi na deteto pri
pomislata deka negovite roditeli nema da se vratat doma, strav od
odewe vo {kolo bidej}i postoi mo`nost koga }e se vrati doma da ne
gi najde roditelite i sl. ). Vo nekoi slu~ai vakvite strahuvawa
prodolùvaat da go optovaruvaat ve}e povozrasnoto dete i da go
popre~uvaat vo normalnit razvoj. Stravot obi~no e pridruèn so
bolki vo stomakot, gadewe i so povra}awe.
Epidemiologija
Rastrojstvoto ne e retko. Se procenuva deka negovata

prevalencija e okolu 4% kaj decata i kaj mladite adolescenti.
Etiopatogeneza
Rastrojstvoto e rezultat na konstelacija na biolo{kite,

psiholo{kite i na sociokulturnite faktori. Biolo{kite faktori
kako konstelacija na li~nosta, psiholo{kite kako struktura na
li~nosta i egzogenite vlijanija vo vid na psihotrauma poradi
stravot od separacija.
Klini~ka slika
Rastrojstvoto se karakterizira so nerealni i so postojani

griì vo vrska so mo`nata povreda na liceto so koe deteto najmnogu
emocionalno e povrzano ili so strav deka toa }e zamine nekade i
pove}e nema da mu se vrati; nerealni i postojani griì deka nekoja
slu~ka }e go odvoi od svoite najbliski (deka }e bide kidnapirano,
}e se izgubi, }e bide primeno vo bolnica i sl). Poradi postojanata
zagriènost deteto odbiva da odi na u~ili{te bidej}i se pla{i
deka }e bide razdeleno od svoite najbliski. Naedno, odbiva da ostane
sam vo domot, odbiva da spie sam, no}e doìvuva no}ni mori. Se
àli na bolki vo stomakot, glavata, teloto. Vo situacii koga treba
da otide nekade od domot, povra}a, pla~e, dobiva napadi na bes ili
pak se povlekuva i stanuva apati~no.
Decata so vakvo rastrojstvo naj~esto poteknuvaat od semejstva

koi se tesno emotivno sploteni.
Tek i prognoza
Rastrojstvoto moè da se razvie posle nekoj ìvoten stres,

obi~no vo pret{kolskata vozrast ili vo koe bilo vreme pred 18
godini. Vo tipi~ni slu~ai negovata evolucijata e so periodi na
vlo{uvawe i remisii, no moè da trae so godini.
MKB-10
(a) Nerealni i postojani griì vo vrska so mo`nata povreda na

liceto za koe deteto najmnogu emocionalno e povrzano ili strav deka
toa }e zamine nekade i pove}e nema da mu se vrati;
(b) Nerealni i postojani griì deka nekoja slu~ka }e go odvoi od
svoite najbliski (da bide kidnapirano, da se izgubi, da bide primeno
vo bolnica) ;
(v) Postojano odbivawe da odi na u~ili{te od strav od
razdvojuvawe od negovite najbliski;
(g) Postojano odbivawe da odi da spie sam od strav da ne bide
napu{teno dete;
(d) Postoajan strav da ostane sam vo domot i preku den;
(|) Postojani no}ni mori poradi strav od separacija;
(e) Pojava na fizi~ki simptomi (bolki vo stomakot, glavobolki,
povra}awe) vo situacii koi podrazbiraat odvojuvawe od bliskite lica;
(`) Preterana voznemirenost (anksioznost, pla~, napadi na bes,
apatija ili socijalno povlekuvawe) pri separacija od sakanata osoba.
DSM-IV
A. Razvojno neprimerna i preterana anksioznost vrzana za

separacija od doma ili od svoite bliski, {to se projavuva kako tri
(ili pove}e) od slednive simptomi:
(1) povraten preteran distres za vreme na separacijata ili koga
se predividuva separacijata;
(2) trajna i preterana grià deka }e gi izgubi ili pak deka ne{to
}e im se slu~i lo{o na lu}eto od koi se separira;
(3) trajna i preterana grià deka nekoj nepovolen nastan }e dovede
do separacija;
(4) trajno dvoumewe ili odbivawe da odi vo u~ili{te ili na nekoe
drugo mesto od strav od separacija;
(5) traen i preteran strav da ostanat sami ili da spijat nadvor
od domot;
(6) ~esti no}ni ko{mari;
(7) àlbi na telesni simptomi koga se slu~uva ili se predviduva
separacijata;
B. Pre~kite traat najmalku 4 nedeli;
C. Po~etok na rastrojstvoto pred 18 godini

D. Pre~kite predizvikuvaat zna~aen distres ili o{tetuvawe na
socijalnoto, profesionalnoto ili na drugi va`ni podra~ja na
funkcionirawe;
E. Pre~kite ne se javuvaat vo tekot na pervazivnoto razvojno

rastrojstvo, {izofrenijata ili na nekoe drugo psihoti~no rastrojstvo
i kaj vozrasnite ne e opi{ana kako pani~no rastrojstvo so agorafobija.
Tipovi:
Ran po~etok: ako se pojavi pred 6-ta godina od ìvotot.
FOBI^NO - ANKSIOZNO RASTROJSTVO VO DETSTVOTO
Vo ovaa podgrupa se klasificiraat samo onie fobi~no

anksiozni sostojbi koi se javuvaat vo tekot na razvojot na deteto.
Me|u niv naj~esta e specifi~nata fobija (fobija od krv, injekcija
i dr. ) koja e pridruèna so intenzivna anksioznost i so somatski
simptomi.
MKB-10
a) Po~etok vo tekot na razvojot;

b) Nenormalen stepen na anksioznost;
c) Anksioznosta ne e del od generaliziranoto odnesuvawe.
Terapija
1. Kognitivno-bihejvioralna terapija so sistemska

desenzitizacija;
2. Farmakoterapija na fobii (so zapazuvawe na principite za
terapija vo detskata vozrast).
SOCIJALNO ANKSIOZNO RASTROJSTVO VO DETSTVOTO
Socijalnata anksioznost koja se javuva pred 6-godi{na vozrast

e pridruèna so odredeni problemi vo socijalnoto funkcionirawe,
a ne pretstavuva del od nekoe generalizirano emocionalno
rastrojstvo.
RIVALSTVO ME\U BRAT I SESTRA
Vo odreden procent ovaa pojava i ne e patolo{ka koga }e se

pojavi rivalitet so novorodenoto brat~e ili sestri~e, osobeno ako
mu|u decata postoi pogolema vremenska razlika. Se manifestira
po ra|aweto na pomladiot brat ili sestra i se karakterizira so
jasno manifestirani negativni ~uvstva i so qubomora, a vo
pote{ki slu~ai i so otvoreno neprijatelstvo i fizi~ko
povreduvawe.
MKB-10
a) Vidliv rivalitet so bratot ili so sestrata i (ili) qubomora;

b) Po~etokot e nabrzo po ra|aweto na pomladiot brat ili sestra;
v) Emocionalno rastrojstvo koe e patolo{ko po stepenot i (ili)
po trajnosta i e pridruèno so psihosocijalni problemi.
5. RASTROJSTVA VO SOCIJALNOTO FUNKCIONIRAWE

SO POÊTOK SPECIFIÊN ZA DETSTVOTO I ZA
ADOLESCENCIJATA
Toa e heterogena grupa rastrojstva so zaedni~ka

karakteristika: abnormalnost vo socijalnoto funkcionirawe koe
po~nuva vo razvojniot period, no koi (za razlika od pervazivnite
rastrojstva) ne se karakterizirani so konstitucionalna
nesposobnost ili so deficit vo site sferi na funkcionirawe.
Klasifikacija
Vo ovaa grupa MKB-10 razlikuva nekolku rastrojstva:

1. Selektiven mutizam,
2. Reaktivno rastrojstvo na povrzuvaweto vo detstvoto,
3. Dezinhibirano rastrojstvo na povrzuvaweto vo detstvoto,
4. Drugi rastrojstva vo socijalnoto funkcionirawe:
SELEKTIVEN MUTIZAM
Selektivniot mutizam e rastrojstvo koe se karakterizira so

celosno otsustvo na verbalna komunikacija vo specifi~ni
(selektivni) situacii, iako deteto ima uredna sposobnost za
verbalna komunikacija vo drugi obi~ni, semejni uslovi.
Emocionalnata selektivnost na govorot se manifestira samo vo
odredeni za nego neprijatni socijalni situacii. Rastrojstvoto se
pojavuva vo ranoto detstvo, ednakvo kaj obata pola i so zaedni~ka
premorbidna karakteristika: socijalna anksioznost, povlekuvawe,
senzitivnost i otpor.
Epidemiologija
Selektivniot mutizam e prili~no retko rastrojstvo i se

sre}ava vo pomalku od 1% slu~ai vo instituciite koi se griàt za
mentalnoto zdravje na decata ili od 3 do 8 na 10. 000 deca. Po~esto
se sre}ava kaj ènskite deca od 4 do 8- godi{na vozrast.
Etiopatogeneza
Etiopatogenetskite faktori se mnogubrojni i vo niv se

vbrojuvaat razvojnite i socio-kulturelnite pre~ki, hroni~nata
anksioznost na deteto i na roditelite, sposobnosta za receptiven
i zaekspresiven govor.
Klini~ka slika
Deteto vo odredeni za nego neprijatni i specifi~ni socijalni

situacii (vo u~ili{te, pred nepoznati) prestanuva da zboruva,
dodeka nivoto na razbirawe na jazikot e normalno (ili re~isi
normalno). Vo tie momenti komuniciraat so kimawe so glavata, so
nasmevnuvawe ili so lutewe i sl. Pre~kite vo govorot traat
najmalku eden mesec i tie interferiraat so edukativnite ili so
rabotnite dostreli ili so socijalnite komunikacii. Osven
selektivnost na govorot vo odredeni situacii, decata so ova
rastrojstvo se srame`livi, pla{livi, povle~eni, ~esto neprijatno
akcentirani vo svoeto dru{tvo. Vo svoeto potesno semejstvo tie
napati se i mo{ne zborlesti.
MKB-10
a) Normalno ili re~isi normalno nivo na razbirawe na jzikot;

b) Nivoto na sposobnosta na jazi~koto izrazuvawe e dovolen za
socijalna komunikacija;
v) Dokaàna mo`nost deteto da moè da zboruva normalno ili
re~isi normalno vo nekoi situacii.
DSM-IV
A. Dosledno izostanuvawe na govorot vo specifi~ni socijalni

situacii;
B. Pre~kite interferiraat so edukativnite ili so rabotnite
dostreli ili pak so socijalnite komunikacii;
C. Pre~kite traat najmalku eden mesec (i ne se ograni~eni samo
na prviot mesec od po~etokot na {koluvaweto) ;
D. Govorot ne izostanuva samo poradi nepoznavawe ili
neprijatnost pri upotrebata na jazikot so koj se zboruva vo tie socijalni
situacii;
E. Pre~kite ne moàt da se opi{at kako rastrojstvo na
komunicirawe (na pr. pelta~ewe) i ne se javuvaat isklu~itelno vo tekot
na pervazivnoto razvojno rastrojstvo, {izofrenija ili na drugi
psihoti~ni rastrojstva.
Pred da se postavi dijagnozata selektiven mutizam, treba da

se isklu~at slednive rastrojstva koi moàt da odat se sli~na
fenomenologija: mentalna retardacija, pervazivni razvojni
rastrojstva, provokacija od akutna stres situacija, ekspresivni
govorni rastrojstva, socijalna fobija, konverzivni rastrojstva,
depresivno rastrojstvo.
Tek i prognoza
Selektivniot mutizam obi~no se javuva me|u tretata i

{estata godina i dostignuva kulminacija vo {kolskata vozrast. Vo
golem procent rastrojstvoto spontano se podobruva, dodeka kaj
pote{kite slu~ai toa moè da trae od nekolku meseci do nekolku
godini.
Terapija
Vo terapijata se koristat bihejvioralni, psihodinami~ki,

semejni i psihofarmakolo{ki tehniki. Od lekovite naj~esto se
upotrebuvaat antidepresivite od grupata na SSRI (fluksetin,
paroksiten, sertralin).
RASTROJSTVO NA REAKTIVNA PRIVRZANOST VO

DETSTVOTO
Bitnite karakteristiki na rastrojstvata na reaktivna

privrzanost vo doene~kata vozrast ili vo ranoto detstvo se
izrazito rastroeni i razvojno neprikladni socijalni odnosi koi
se manifestiraat vo mnogu situacii, a po~nuvaat pred 5 godi{na
vozrast i se vrzani za izrazito patolo{ko obele`je na griàta na

majkata.
Epidemiologija
Rastrojstvoto e dosta retko i ako se manifestira obi~no ima

kontinuiran tek.
Etiopatogeneza
To~nite etiopatogenetski mehanizmi ne se poznati, no se

pretpostavuva deka se javuva kako rezultat na zapostavuvawe na
deteto od strana na roditelite, nivna zloupotreba ili, pak, lo{o
postavuvawe kon deteto.
Klini~ka slika
Rastrojstvoto se karakterizira so trajni nenormalnosti vo

obrascite na socijalnite odnosi na deteto {to se povrzani so
emocionalnoto naru{uvawe i {to reagiraat na promeni vo
sredinata (na pr. ispla{enost, prekumerna budnost, lo{i socijalni
interakcii so vrsnicite, agresija sprema sebe i sprema drugite).
Tek i prognoza
Tekot varira vo zavisnost od individualnite pri~initeli kaj

deteto i od davatelite na griàta, od teìnata i traeweto na
pridru`nite psihosocijalni deprivacii i od prirodata na
intervencijata. Se postignuvaat odredeni zadovolitelni
podobruvawa (ili remisii) ako se osigurat soodvetni suportivni
opkruùvawa.
Razlikata vo dijagnosti~kite kriteriumi me|u MKB-10 i DSM-

IV se minimalni. Vo MKB-10 se razlikuvaat dva vida rastrojstva:
reaktivno rastrojstvo na vrzuvawe vo detstvoto i dezinhibirano
rastrojstvo na vrzuvawe vo detstvooto, dodeka vo DSM IV toa e edno
isto rastrojstvo so dva podtipa: inhibiran i dezinhibiran.
DSM-IV
A. Izrazito rastroeni i razvojno nezgodni socijalni odnosi koi

se javuvaat vo pogolem broj situacii, a po~nuvaat pred
5-godi{na vozrast i se manifestiraat kako (1) ili kako (2)
(1) trajno izostanuvawe na razvojno soodvetno inicirawe
ili na odgovori vo pogolemiot broj socijalni interakcii koi se
manifestiraat kako preterano inhibirani, hipervigilni ili silno
ambivalentni odgovori,
(2) dufuzno vrzuvawe koe se manifestira so nekriti~no
socijalno izrazuvawe ili so nesposobnost za ostvaruvawe na soodvetni
selektivni vrski,
B. Pre~kite ne predizvikuvaat docnewe vo razvojot i ne gi
zadovoluvaat kriteriumite za pervazivno razvojno rastrojstvo,
C. Postoi patolo{ka grià koja se projavuva najmalku kako edna
od slednive:
(1) trajno zanemaruvawe na temelnite emocionalni potrebi
na deteto za te{ewe, stimulacija i za qubov,
(2) trajno zanemaruvawe na temelnite telesni potrebi na
deteto,
(3) promena na primarnite davateli na grià koi ne
ovozmoùvaat vospostavuvawe stabilni vrski,
D. Postoi pretpostavka deka griàta od kriteriumite C se
odgovorni za rastrojstvata na obnoskite od kriterium A
Tipovi:
Inhibiran tip: ako vo klini~kata slika dominiraat kriteriumite
A (1)
Dezinhibiran tip: ako vo klini~kata slika dominiraat
kriteriumite A (2)
DEZINHIBIRANO RASTROJSTVO NA PRIVRZANOST VO

DETSTVOTO
Toa e nenormalno socijalno funkcionirawe koe se javuva vo

prvite pet godini od ìvotot i koe ima tendencija da trae podolgo
vreme, iako moàt da se promenat uslovite na sredinata.
Rastrojstvoto e poznato i pod imiwata "es~uvstvitelna psihopatija"
i "institucionalen sindrom".
6. TIKOVI
Tik rastrojstvata se nenajdeni, brzi, nevolni, bescelni,

recidivantni, neritmi~ki muskulni kontrakcii (na ograni~eni
muskulni grupi) ili glasovni produkcii (vokalizacii). Tie imaat
tendencija da se doìvuvaat kako nezadr`livi, no obi~no moàt da
bidat zapreni za izvesno vreme. Se vlo{uvaat so stres, stimulacija
ili so prisila, a se namaluvaat za vreme na profesionalnata
aktivnost i se gubat za vreme na spiewe.
Epidemiologija
Po~esto se javuvaat kaj ma{kite deca, me|u 6 i 8-godi{na

vozrast (moè i porano, moè i podocna) vo incidencija od 5% me|u
detskata populacija.
Etiopatogeneza
Etiopatogenezata na rastrostvata ne e dovolno poznata. Se

misli deka golema uloga igraat odredeni predispozitivni faktori,
osobeno za hroni~nite tikovi (voobi~aena e semejna anamneza za
sli~ni rastrojstva), egzogeni psihotraumi, individualni
psiholo{ki karakteristiki, potisnata aktivnost, anksioznost.
Samite tikovi se dolàt na abnormalna dopaminergi~na
ekscitatorna interakcija na aminokiselinite vo nevralniot krug
koj gi povrzuva frontalniot korteks, bazalnite ganglii i
talamusot.
Klini~ka slika
Spored svojata fenomenologija, tikovite moàt da bidat

ednostavni i sloèni:
1. Ednostavni (prosti) tikovi:
a. Ednostavnite motorni tikovi opfa}aat ograni~eni

muskulni grupi i se vo vid na trepkawe, miùrkawe, podigawe na
usniot agol, otvorawe na ustata, potkrenuvawe na ve|ite, nenadejni

dvièwa na vratot, spu{tawe ili podigawe na ramenicite i
grimirawe so liceto. Naj~esto tie is~eznuvaat spontano po 12-
godi{na vozrast.
b. Ednostavnite glasovni tikovi se vo vid na naglo ispu{tawe

na nekoj neartikuliran glas koj li~i na ku~e{ko laewe, na
potka{luvawe, {mrkawe i na {u{kawe.
2. Sloèni tikovi:
a. Op{tite sloèni motorni tikovi opfa}aat pogolema

muskulna grupa, ili pove}e muskulni grupi i naj~esto se vo vid na
udirawe, potskoknuvawe i skokawe.
b. Op{tite sloèni glasovni tikovi vklu~uvaat povtoruvawe

na nekoi zborovi, a napati i povtoruvawe na nekoi socijalno-eti~ki
neprifatlivi i sramni zborovi, kako i povtoruvawe na sopstvenite
zborovi (palilalija).
Postojat golemi varijacii vo ja~inata na tikovite.

êstopati vo klini~kata slika dominiraat komorbidni
psihijatriski rastrojstva kako {to se: opsesivno-kompulzivnite i
ADHD. Taka, Turetovoto rastrojstvo e vo komorbiditet so
opsesivno-kompulzivnoto rastrojstvo vo 20-40%, a so ADHD vo 40-
60%.
Vo dijagnostikata treba da se vodi smetka za fenomenologijata

na tikot, otsustvoto na nevrolo{ko zaboluvawe, nivnoto
povtoruvawe i gubewe za vreme na spiewe i za vlijanieto na
sugestiite za nivno zasiluvawe, odnosno namaluvawe.
Dijagnosti~kite kriteriumi na MKB-10 i naDSM IV se

identi~ni.
1. Abnormalni dvièwa koi moàt da sledat pove}e op{ti

zdravstveni sostojbi: (bolesta na Hantigton, cerebrovaskularni
inzulti, Vilsonova ciroza, Sidenhajmova horea i dr. ) ;
2. Rezultat na intoksikacija (nevrolepti~en sindrom) ;
3. Horeiformni, distoni~ni i atetoni~ni dvièwa;
4. Miokloni~ni dvièwa;
5. Spazmi.
Klasifikacija
Spored fenomenologijata i evolucijata na tikovite, MKB-10

gi deli na slednive podgrupi:
1. tranzitoren tik,
2. hroni~en motoren ili glasoven tik i
3. kombiniran glasoven i mnogukraten motoren tik.
TRANZITOREN TIK
Tranzitorniot tik se karakterizira so postoewe na eden ili

na pove}e motori~ki i (ili) vokalni tikovi koi se javuvaat pove}e
pati dnevno, re~isi sekoj den, najmalku 4 nedeli, no ne pove}e od 12
meseci. Se javuvaat kaj deca od 4 ili od 5- godi{na vozrast i se vo
vid na miùrkawe, grimirawe ili nagli dvièwa so glavata.
HRONIÊN MOTOREN ILI GLASOVEN TIK
Hroni~niot motoren ili glasoven tik se karakterizira so

glasovni ili somotorni op{ti tikovi koi moàt da bidat edine~ni
ili multipli i traat pove}e od edna godina.
KOMBINIRAN GLASOVEN I MNOGUKRATEN MOTOREN TIK

(SINDROMOT NA JILLES DE LA TOURETTE)
Kombiniraniot glasoven i mnogukraten motoren tik ili

sindromot na @il d`la Turet (Jilles de la Tourette) e najteòk oblik od
tik rastrojstvata koj se karakterizira so multipli motorni tikovi
ili soeden ili pove}e glasovni tikovi, iako motornite i glasovnite

tikovi ne moraat da se javuvaat istovremeno. Rastrojstvoto se javuva
naj~esto vo detstvoto, okolu sedmata godina, no moè i podocna (no
ne po 18 godini) i obi~no se vlo{uva vo adolescencijata so
tendencija da trae i vo zrelata vozrast. Anatomskata lokacija,
brojot, frekfencijata, sloènosta i teìnata se menuvaat so tekot
na vremeto.
Epidemiologija
Se procenuva deka se javuva kaj 4 do 5 lica na 10. 000 i deka

po~esto e kaj ma{kiot pol.
Etiopatogeneza
Se misli deka Turetovoto rastrojstvo e nasledno i bolesta se

prenesuva po avtosomno- dominanten na~in i deka deteto primilo
genetski i konstitucionalen temel za razvoj na tikot.
Klini~ka slika
Motornite tikovi obi~no ja zafa}aat glavata i drugite delovi

na teloto, kako {to se gradite, ekstremitetite. Glasovnite tikovi
se vo vid na glasovna eksplozija, prosledena so potka{luvawe,
grovtawe i so gestikulacii i glasovi koi moàt da bidat i
nepristojni (kopropraksija i koprolalija). Za postavuvawe na
dijagnozata potrebno e tikovite da se javuvaat pove}e pati dnevno
i najmalku edna godina.
Turetovoto rastrojstvo moè da bide pridruèno so opsesivni

i kompulzivni simptomi, hiperaktivnost i so impulsivnost.
Socijalnoto i profesionalnoto nivo e dosta naru{eno bidej}i
pacientite naj~esto se sramat od svoite tikovi.
DSM-IV
A. Eden pove}ekraten motori~ki i eden ili pove}e vokalni tikovi

se javuvaat vo nekoja vremenska instanca vo tekot na zaboluvaweto,
iako ne mora da bidat istovremeno.
B. Tikovite se javuvaat pove}e pati dnevno (obi~no vo napadi)

re~isi sekoj den ili intermitentno najmalku edna godina i vo toa
vremensko rastojanie ne postoi period bez tikovi koi bi trael pove}e
od 3 meseci pored.
C. Pre~kite predizvikuvaat izrazit distres ili zna~ajno

o{tetuvawe na socijalnite, profesionalnite i na drugite va`ni
podra~ja na funkcionirawe.
D. Po~etokot e pred 18 godini.
E. Tikovite ne nastanuvaat poradi dejstvoto na nekoi supstancii

(na pr. psihostimulansi) ili na op{tata zdravstvena sostojba
(Hantigtonovata horea, postvirusen encefalit i dr. ).
Terapija na tik-rastrojstvata
Lekuvaweto na tik-rastrojstvata e raznovidno i toa vklu~uva

farmakoterapija, bihejvior-kognitivna terapija, psihoterapija,
edukativni intervencii (psihoedukacija) i semejna terapija.
Tranzitornite i ednostavni motorni tikovi naj~esto se

lekuvaat so povr{na psihoterapija i so sovetuvawe, osobeno na
roditelite koi se mo{ne upla{eni za sudbinata na svoite deca,
koi poradi rastrojstvoto ~esto se izolirani od svoite drugar~iwa.
Posebno im se objasnuva deka toa se kozmeti~ki nedostatoci koi
imaat tranzitorna evolucija i deka vo najgolem broj slu~ai ne
baraat farmakolo{ko lekuvawe.
Kaj hroni~nite tikovi, osobeno kaj sindromot na de la Tourette

se ordinira (so relativno dobar uspeh) incizivniot nevroleptik
haloperidol, i toa vo mali dozi od 1 do 2 mg na den, i pimozid od 2
do 4 mg edna{ na den ({to govori za vlijanieto na dopaminot vo
genezata na tikovite). Ponekoga{ se efikasni i tricikli~nite
antidepresivi (osobeno imipraminot) i klonidinot. Vo posledno
vreme se ordiniraat i antipsihoticite od vtorata generacija vo
mali dozi (risperidon, olanzapin).
7. DRUGI RASTROJSTVA VO ODNESUVAWETO I

EMOCIITE KOI PO^NUVAAT VO DETSTVOTO I VO
ADOLESCENCIJATA
Toa e heterogena grupa rastrojstva ~ija zaedni~ka

karakteristika e po~etok vo detstvoto. Nekoi od niv pretstavuvaat
dobro definirani sindromi, dodeka drugite ne se pove}e od
kompleks simptomi, ~esto pridruèni so psihosocijalni problemi.
MKB-1o gi klasificira rastrojstvata na:
1. Neorganska enureza,
2. Neorganska enkopreza,
3. Rastrojstva vo ishranata vo detstvoto,
4. Pika vo detstvoto,
5. Stereotipni rastrojstva vo dvièwata,
6. Pelta~ewe,
7. Eksploziven govor so prekini.
NEORGANSKA ENUREZA
Neorganskata enureza i neorganskata enkopreza spa|aat vo

grupata na Rastrojstva na eliminacijata.
Poznato e deka volevata kontrola na muskulnite sfinkteri i

detrusori, koi imaat najgolema uloga vo mikcijata, pri pravilen
razvoj se vospostavuva najdocna do vtorata godina za dnevnoto
zadrùvawe i od 2 do 3 godina za no}noto. Za neorganska enureza se
zboruva ako nastapi nevolevo ispu{tawe mo~ka, bilo dewe bilo
no}e, na nesoodvetni mesta (vo ali{ta, vo krevet) {to ne e normalno
za vozrasta (koga se o~ekuva vospostavuvawe na voleva kontrola
(kontinencija), a toa e okolu 5-ta godina, ili za deca koi docnat so
mentalniot razvoj mentalnata vozrast za 5 godini. Rastrojstvoto
ne smee da bide posledica na nekoe organsko zaboluvawe.
Dijagnozata se postavuva na deca nad 5- godi{na vozrast i ako
enurezata se javuva najmalku dvapati nedelno vo tekot na tri meseci

i ako predizvika zna~aen klini~ki distres ili o{tetuvawe na
socijalnoto, profesionalnoto ili na drugite podra~ja na
funkcionirawe.
Epidemiologija
Enurezata e relativno ~esto rastrojstvo. Se procenuva deka

kaj 7-godi{ni deca nejzinata prevalencija e okolu 15%, kaj 10-
godi{nite 6, 1%, dodeka kaj 18 -godi{nite 1%. Po~esta e kaj
ma{kite deca.
Etiopatogeneza
Etiologijata i patogenzata na rastrojstvoto i do denes e

nepoznata. Postojat teorii koi enurezata ja objasnuvaat kako
proizvod na nekoe organsko rastrojstvo (anomalii vo normalnite
fazi na sonot, namalen tonus na muskulaturata na mo~niot meur,
spina bifida) i kakohipotezi koi pri~inite gi baraat vo
psiholo{kite konflikti (stroga majka koja ja kaznuva sekoja
gre{ka na svoeto dete ili pak preterano tolerantna majka na koja
ne i pre~i nekontroliranoto mokrewe na deteto). Aktuelni se i
pretpostavkite za ulogata na roditelite koi ne uspeale da mu
pomognat na deteto da go izgradi uslovniot refleks. Ponovite
istraùvawa na bliznacite pokaùvaat pogolema konkordantnost
kaj monozigotite. Okolu 75% od decata so enureza imaat rodnini
od prvo koleno so istoto rastrojstvo. Kaj sekundarnata enureza
dominiraat psiholo{kite faktori (zaguba na roditel,
prolongirani stres sostojbi i sl. ). Decata so enureza zna~itelno
zaostanuvaat vo razvojot vo odnos na drugite deca.
Klini~ka slika
Enurezata moè da bide primarna-koga se javuva od po~etokot

na razvojot (se javuva na 5-godi{na vozrast) i sekundarna koga se
razviva podocna, po normalnata kontrola na mokreweto (obi~no
me|u 5 do 8 godini). Kaj najgolem procent od niv rastrojstvoto se
gubi do adolescencijata i samo 1% od slu~aite prodolùvaat so
enureza i vo srednata vozrast.
I pokraj toa {to se raboti za lesno rastrojstvo, enurezata,

osobeno vo u~ili{nata vozrast, mu sozdava mnogu socijalni
problemi na deteto, koe moè da bide izloèno na potsmev ili pak
izolirano od vrsnicite.
MKB-10:
(a) Najmalku dvapati mese~no za deca pomladi od 7 godini i najmalku

edna{ mese~no za deca postari od 7 godini.
(b) Dijagnozata ne smee da se postavi ako postojat dokazi deka
enurezata e vo sklop na nekoe drugo mentalno rastrojstvo.
DSM-IV
A. Mokrewe vo krevet ili vo ali{ta (bilo nevolno ili namerno).
B. Takvoto odnesuvawe e klini~ki zna~ajno za{to se slu~uva

dvapati nedelno vo tekot na najmalku tri meseci pored ili klini~ki
predizvikuva distres ili o{tetuvawe na socijalnoto, akademskoto ili
na drugite va`ni podra~ja na funkcionirawe.
C. Hronolo{kiot period e najmalku 5 godini (ili ekvivalenten

razvoeni stepen).
D. Takvoto odnesuvawe ne nastanuva kako rezultat na dejstvoto na

nekoja supstancija (na pr. diuretik) ili na op{tata zdravstvena
sostojba (na pr. dijabetes, spina bifida, gr~evi).
Tipovi:
1. samo no}na enureza
2. samo dnevna enureza
3. no}na i dnevna enureza
Tek i prognoza
Prognozata e relativno dobra. Pove}e od 90% od tie deca nad

16 godi{na vozrast ve}e nemaat takvi problemi.
Terapija
Lekuvaweto se sostoi vo preporaki za ~esto mokrewe vo tekot

na denot, sozdavawe usloven refleks za no}no budewe (bilo so zvuk
ili so budewe od strana na roditelite), dietalen reìm
(ograni~uvawe na te~nosti nave~er i pogolemi koli~estva sol vo
ve~erniot obrok). Od farmakoterapijata se ordiniraat ve~erni
dozi na tricikli~en antidepresiv (imipramin) koj go zgolemuva
tonusot na sfinkterite na mo~niot meur i sonot go pravi povr{en
za da moè deteto {to polesno da se razbudi. Se prepora~uva i
psihoterapiski tretman.
NEORGANSKA ENKOPREZA
Volevata kontrola na defekacijata vo normalniot razvoj se

izgraduva me|u 2 i 2, 5 godini. Za neorganska enkopreza zboruvame
ako nastapi povtoruvano, volevo ili nevolevo ispu{tawe izmet so
normalna konzistencija, na nesoodvetni mesta (na pr. vo ali{tata,
na podot) , a {to ne odgovara na vozrasta (nad 4 godini) i ne e
rezultat na nekoe organsko rastrojstvo. Ispu{taweto izmet
naj~esto e preku den i vo pomali koli~estva.
Epidemiologija
Se procenuva deka okolu 1% od petgodi{nicite go imaat ova

rastrojstvo. Po~esta e kaj ma{kite deca.
Etiopatogeneza
Vo etiologijata na enkoprezata bitna uloga imaat

psihotraumatskite faktori vo vid na prolongirani stres
slu~u~uvawa, strog i distanciran tatko, nevroti~na majka,
predvremeno vospostavuvawe toaleten trening i dr.
Klini~ka slika
Kako i enurezata i enkoprezata moè da bide primarna i

sekundarna, koja e po~esta i se javuva okolu 7-godi{nata vozrast.
Se karakterizira so nevolno praznewe na fecesot na nesoodvetni

mesta, i toa najmalku edna{ mese~no, minimum vo tekot na 3 meseci.
Tek i prognoza
So vozrasta i so sozrevaweto kaj pogolem procent na deca so

enkopreza doa|a do spontano izlekuvawe.
DSM-IV
A. Nevolno praznewe na fecesot na nesoodvetni mesta;

B. Se slu~uva najmalku edna{ mese~no, vo tekot najmalku na3
meseci.
C. Deteto e staro najmalku 4 godini.
D. Rastrojstvoto ne nastanuva poradi dejstvoto na nekoi supstancii
(laksativi), ili na op{tata zdravstvena sostojba.
Terapija
Vo terapijata glavno se primenuva bihejvioralniot pristap,

so edukativna i so fiziolo{ka komponenta, so cel da se namali
anksioznosta vo semejstvoto. So dnevno dozirawe na laksativi,
moè da se vospostavi redoven ritam na praznewe. Nekoi psihijatri
primenuvaat imipramin, so promenlivi rezultati.
RASTROJSTVO VO ISHRANATA VO RANOTO DETSTVO
Rastrojstvoto na ishranata vo doene~kata vozrast ili

voranoto detstvo se karakterizira so trajni pre~ki vo hraneweto
i zemaweto hrana, vo oblik na odbivawe hrana i (ili) ekstremna
kapricioznost vo prisustvo na hrana, najmalku eden mesec. Kako
posledica na toa deteto ne dobiva vo teìna ili, pak, zna~itelno
ja gubi teìnata. Rastrojstvoto ne e posledica od nekoi somatski,
medicinski zaboluvawa ili od nekoe drugo mentalno rastrojstvo,
nitu, pak, na nedostig na hrana. Se javuva vo doene~kata vozrast ili
vo ranoto detstvo (pred 6-godi{na vozrast).
Epidemiologija
Spored nekoi amerikanski istraùvawa, me|u 15 i 30% od

bebiwata i od malite deca imaat nekoi problemi vo hraneweto, od
koi naj~esti se: nedovolno jadewe, odbivawe nekoi vidovi hrana,
odbivno odnesuvawe za vreme na obrocite i bizarni naviki vo
ishranata.
Etiopatogeneza
Rastrojstvata vo hraneweto moàt da se javat poradi nedostig

na potrebnata povrzanost me|u majkata i deteto ili pak od nekoi
drugi zasega nepoznati pri~ini. Nekoi avtori rastrojstvoto go
narekuvaat "deprivacija na majkata", bidej}i zad nego se krie akutna
i hroni~na depresija na majkata, zavisnost od psihoaktivni
supstancii ili psihosocijalen stres.
Tek i prognoza
Modelot na interakcija majka-dete se vospostavuva u{te vo

prviot mesec od ìvotot na bebeto. Bebiwata so problemi vo
hraneweto predizvikuvaat anksioznost kaj majkata i ~esto imaat
te{kotii za samoregulacija na ishranata.
Terapija
Tretmanot e individualen i moè da bide naso~en kon deteto,

majkata ili kon dvajcata. Ako deteto zna~itelno ja gubi telesnata
teìna, toga{ se primenuva ishrana so nazogastri~na sonda, a se
primenuva medikamentozna terapija na majkata ako taa stane
anksiozna ili depresivna.
PIKA VO RANOTO DETSTVO
Bitna karakteristika na rastrojstvoto e postojano jadewe

nehranlivi produkti (zemja, lu{pi, yid, hartija, platno i sl. )
najmalku eden mesec. Odnesuvaweto mora da e razvojno, nesoodvetno,
kulturelno nesankcionirano i dovolno izrazeno da pottikne
klini~ko interesirawe. Se dijagnosticira duri i toga{ koga e
simptom na drugi rastrojstva, kako {to se autisti~koto rastrojstvo,

{izofrenijata i Klein-Levinoviot sindrom.
Subjektot nema averzija kon normalnata hrana. Fenomenot e

naj~est kaj mentalno retardiranite lica. Misleweto deka na decata
so vakvi rastrojstva im falat nekoi minerali ili vitamini (pa
zatoa go jadat ona {to ne e za jadewe) ne e to~no, bidej}i mnogubrojni
biolo{ki istraùvawa dokaàle deka problemite ne se od toj vid.
Za pika ne se smetaat nekoi primeri vo posebni kulturi i etnikosi
kade {to jadeweto na takvi supstancii e del od nivnite kulturi i
naviki. Naj~esto rastrojstvoto trae nekolku meseci i potoa se
povlekuva.
Epidemiologija
Rastrojstvoto se dijagnosticira kaj deca nad 12-godi{na

vozrast bidej}i, spored nekoi istraùvawa, 75% od decata od 12-
mese~na vozrast i 15% od decata od 2 do 3 godi{na vozrast
konsumiraat nehranlivi produkti.
Etiologija
Vo etiopatogenezata se naveduvaat organski, psihodinami~ki,

socioekonomski i kulturelni faktori (siroma{tija,
zapostavuvawe i maltreirawe od strana na majkata, dezorganizirano
semejstvo so nesoodvetna ishrana, nadgleduvawe na deteto).
Klini~ka slika
Decata so pika po~nuvaat da jadat malter, go grebat malterot

od sidovite od stanot, grickaat i goltaat novini i druga hartija, gi
grickaat i gi jadat molivite, tkaeninite, kosata, insektite, pesokot
i dr. Poradi nehigienskite produkti, decata ~esto stradaat od
dijarei, stoma~ni bolki, a ne se retki ni intoksikaciite so site
pridru`ni simptomi.
Tek i prognoza
Pikata obi~no trae nekolku meseci, no moè da trae i do

adolescencijata, pa duri i do adultniot period. Nekoi avtori
nao|aat bliska relacija me|u pikata i bulimijata.
DSM-IV
A. Perzistentno jadewe nejadlivi materii najmalku eden mesec.
B. Jadeweto na nejadlivite materii ne e soodvetno za negoviot

razvoen stepen.
C. Takvoto odnesuvawe ne e del od kulturolo{kite normi kade

{to ìvee subjektot.
D. Ako rastrojstvoto se javuva isklu~itelno vo tekot na nekoe

drugo du{evno rastrojstvo (na pr. mentalna retardacija, {izofrenija),
dovolno e seriozno da se posveti na posebna klini~ka grià.
Terapija
Vo terapijata se koristat raznovidni terapiski priodi,

po~nuvaj}i od fizi~ko ograni~uvawe, bihejvioralno-kognitivna
terapija, individualna i grupna terapija za deca i majki.
RUMINACISKI RASTROJSTVA VO RANOTO DETSTVO
Spored DSM- IV , rastrojstvoto se karakterizira so

povtoruva~ka regurgitacija i so dolgotrajno xvakawe na hranata
po periodot na normalno funkcionirawe, {to trae najmalku eden
mesec, i ne e predizvikano od drugi somatski pri~ini. Obi~no se
javuva po 3- mese~na vozrast. Po regurgitacijata hranata moè da se
goltne ili da se ispluka.
Epidemiologija
Rastrojstvoto e vo najranata vozrast i retko se sre}ava kaj

postarite deca, kaj adolescentite i kaj vozrasnite. Po~esto se javuva
kaj mentalno retardiranite mom~iwa.
Etiologija
Vo etiopatogenezata na rastrojstvoto se naglasuva

psihopatolo{kata relacija me|u majkata i deteto.
Klini~ka slika
Decata dolgo ja xvakaat hranata, go stavaat palecot ili celata

raka vo ustata i ritmi~ki go cicaat jazikot. Se slu~uva da ja
povratat hranata ili, pak, da ja zadràt vo ustata, da ja prexvakat i
povtorno da ja goltnat.
Tek i prognoza
Po~etocite na rastrojstvoto naj~esto se vo prvata godina od

ìvotot, no toa moè da se javi i podocna. Kaj nekoi deca
rastrojstvoto spontano se povlekuva, no kaj drugi se javuvaat
seriozni komplikacii vo vid na elektroliten disbalans,
dehidracija i gubewe vo teìna.
Tretman
Vo terapijata se koristat razli~ni terapiski modeli koi se

primenuvaat vo zavisnost od etiolo{kite faktori. Dominira
bihejvioristi~kiot pristap (averzivni metodi, oralna higiena, pa
duri i elektri~ni {okovi).
STEREOTIPNI DVI@EWA
Toa se volevi, povtoruva~ki, stereotipni, nefunkcionalni

(i ~esto ritmi~ki) dvièwa {to ne pretstavuvaat simptom na nekoja
poznata psihijatriska ili nevrolo{ka bolest (osven mentalnata
retardacija). Se javuvaat vo vid na klatewe na teloto, klatewe na
glavata, vitkawe na kosata, s kubewe na kosata i dr.
Se procenuva deka 2 do 3% od lesno i od umereno mentalno

retardiranite lica go imaat ova rastrojstvo, odnosno 25% od onie
so te{ka retardacija.
DSM-IV
A. Prisilno i nefunkcionalno motori~ko odnesuvawe (na pr.

tresewe ili lulawe so racete, ni{awe na teloto, lupawe na glavata,
stavawe razni predmeti v usta, samogrizewe, kornewe na koàta ili
natelesnite otvori, udirawe po sopstvenoto telo),
B. Takvoto odnesuvawe gi popre~uva normalnite aktivnosti i

rezultira so nanesuvawe samopovredi koi baraat medicinski tretman,
C. Ako postoi mentalna retardacija, stereotipnoto odnesuvawe i

samopovredite se dovolno te{ki za da stanat sredi{te na tretmanot,
D. Rastrojstvoto ne e del od opsesivno-kompulzivnite rastrojstva,

tikovite, pervazivnite rastrojstva ili od trihotilomanijata,
E. Odnesuvaweto mora da trae najmalku 4 nedeli.
PELTAÊWE
Pelta~eweto (Dysarthria sylabaris spastica) e specifi~no

rastrojstvo vo govornata artikulacija koe se karakterizira so
pre~ki vo normalnata fluentnost na govorot i so vremenski model
na govor koj ne e vo soglasnost so vozrasta na deteto. Govorot e
isprekinat so nevolni motorno-govorni pre~ki koi se manifestira
so povtoruvawe slogovi, prolongirani glasovi, zabavuvawe ili
kompletna blokada na govorot ili pak so nevoobi~aeni pauzi kako
me|u fonemite, taka i me|u slogovite vo zborot.
Epidemiologija
Prevalencijata kaj deca pred pubertetot e 1% i 0, 8% vo

adolescencijata. Odnosot me|u ma{kiot i ènskiot pol e 3: 1.
Obi~no se javuva od 2 do 7-godi{na vozrast, so vrv vo 5. godina.
Etiopatogeneza
Postojat pove}e hipotezi, i biolo{ki i psiholo{ki, koi se

obiduvaat da gi objasnat pri~inite i razvojot na rastrojstvoto.
Semejnite studiite na bliznaci zboruvaat za vlijanieto na
genetskite faktori kako mo`ni pri~initeli. Studiite pokaùvaat
deka pelta~eweto kaj rodninite od prvo koleno se tripati po~esti
od op{tata populacija. Se misli deka postoi kompleksna
interakcija me|u naslednite faktori i vlijanijata na potesnoto
opkruùvawe.
Klini~ka slika
Deteto vo govorot nevolno i ~esto povtoruva fonemi, slogovi

i prolongirani glasovi koi mu pre~at vo konkretnoto oformuvawe
na re~enicata. Govorot mu e zabaven, isprekinat i so dolgi pauzi
me|u slogovite i zborovite. Deteto e zasrameno, upla{eno i
povle~eno i kolku {to moè ja izbegnuva komunikacijata so drugite
deca ili so vozrasnite. Pote{kite formi se pridruèni i so
te{kotii pri di{eweto i goltaweto, trepkawe so o~ite, grimirawe
so liceto, klatewe so glavata i nevoobi~aeno dvièwe na teloto.
Pelta~eweto ja kompromitira socijalnata integracija na deteto i
toa kompenzatorno moè da pribegne do nekoi drugi asocijalni
na~ini na izrazuvawe na svojata sposobnost.
Nekoga{ postojat i lesni klini~ki formi koi gi ~uvstvuva

samo deteto, a ne i okolinata. Odredeni situacii, kako glasnoto
~itawe, glasnoto peewe, svirkawe, zboruvawe, moàt da go namalat
pelta~eweto, dodeka zboruvaweto po telefon, kaùvaweto na
sopstvenoto ime (osobeno pri novo pretstavuvawe), zboruvaweto
so avtoriteti, raznite stres sostojbi (i dr. ) moàt da go zgolemat
do stepen da ne moè da se izgovori i re~enicata.
Moè da se slu~i pelta~eweto da se pojavi okolu trigodi{na

vozrast, koga deteto po~nuva da teptavi, bidej}i se u{te kaj nego ne
se dobro razvieni sloènite koordinacii na artikulacioniot
sistem. Roditelite ne smee da gi fati panika bidej}i toa nabrgu
is~eznuva. Rastrojstvoto moè da ostane i trajno, {to sozdava
dopolnitelni psiholo{ki problemi vo socijalizacijata na
individuata. Vo odredeni slu~ai odredena uloga moè da odigra i
imitacijata na nekoj blizok so isto rastrojstvo.
Logopedite razgrani~uvaat tri vida pelta~ewe:
1. kloni~no pelta~ewe (povtoruvawe na nekoj slog od

zborovite),
2. toni~no pelta~ewe (prodolùvawe na prviot zvuk od zborot,
{to drugiot zbor se izgovara normalno) i
3. toni~no-kloni~no pelta~ewe.
DSM-IV
A. Pre~ki vo normalnata fluentnost i vo vremenskiot model na

govorot (ne e vo soglasnost so vozrasta na subjektot), se karakterizira
so ~esti pojavi na edno ili na pove}e od slednive obele`ja:
(1) povtoruvawe glasovi i slogovi,
(2) odoùvawe na glasovite,
(3) interjekcii,
(4) razbieni zborovi,
(5) ~ujno ili tiho blokirawe,
(6) cirkumlokcija (zamena so poprosti zborovi mesto onie koi mu
se problemati~ni),
(7) produkcija na zborovi so telesen napor,
(8) povtoruvawe na ednoslo`ni zborovi,
B. Pre~kite vo fluentnosta vlijaat na akademskata ili na

profesionalnata uspe{nost, odnosno na socijalnata komunikacija;
C. Ako postoi motori~ki ili senzoren govoren deficit, govornite

te{kotii zna~itelno se pojaki od onie koi obi~no se pojavuvaat so tie
problemi.
Tek i prognoza
Pelta~eweto se pojavuva me|u 2 i 7-godi{na vozrast, so vrv vo

5-ta godina. Vo po~etokot rastrojstvoto ne e mnogu manifestno, za
so vreme da ostane vpe~atlivo. Okolu 60% od decata koi pelta~at
spontano se zakrepnuvaat, obi~no pred 16-godi{na vozrast.
Terapija
Terapiskite postapki se kombinirani logopedski i

psihotrerapiski intervencii. Vo po~etokot moè da se ordiniraat
i sedativi od benzodijazepinskata grupa vo mali dozi, no ne pove}e
od eden mesec.
EKSPLOZIVEN I ZABRZAN GOVOR SO PREKINI
Rastrojstvoto se karakterizira so zabrzan govor i so prekini

me|u asocijaciite, no bez povtoruvawa ili kolebawa. Govorot e
nepravilen, disritmi~en, so nagli zabrzuvawa {to obi~no doveduva
do pogre{en izgovor i do nerazbirlivost.
Sodrìna
ORGANSKI MENTALNI RASTROJSTVA ............................................... 7

HRONIÊN ORGANSKI PSIHOSINDROM ................................................. 10
DEMENCII .......................................................................................................... 10
1. ALCHAJMEROVA DEMENCIJA .......................................................... 16
2. VASKULARNI DEMENCII .................................................................. 28
3. DEMENCII KAJ DRUGI ZABOLUVAWA ......................................... 32
Demencii kaj Pikovata bolest ............................................................... 33
Demencii kaj Krojcfeld-Jakobsovata bolest .................................... 35
Demencii kaj Hantingtonovata bolest ................................................. 37
Demencii kaj Parkinsovata bolest ...................................................... 38
Demencii kaj HIV- infekciite ............................................................. 39
Demencii kaj drugite zaboluvawe ......................................................... 39
AKUTEN ORGANSKI PSIHOSINDROM ....................................................... 43
1. Organski sindrom na amnezija koja ne e predizvikana od
alkohol ili od drugi psihoaktivni supstancii ............................. 46
2. Delirium koj ne e predizvikan od alkohol ili od drugi
psihoaktivni supstancii ................................................................. 47
3. Mentalni rastrojstva predizvikani od o{tetuvawa i
disfunkcii na mozokot ili od nekoi somatski rastrojstva .. 50
Organska halucinoza ...................................................................................... 51
Organsko katatono rastrojstvo ................................................................... 51
Organsko {izomorfno rastrojstvo so naludni~avosti .......................... 51
Organsko rastrojstvo na raspoloènieto ................................................. 51
Organsko anksiozno rastrojstvo .................................................................. 51
Organsko disocijativno rastrojstvo .......................................................... 52
Organsko rastrojstvo so emocionalna labilnost .................................... 52
Blago kognitivno rastrojstvo ...................................................................... 52
4. Rastrojstvo na li~nosta i odnosite poradi bolest,
o{tetuvawe i disfunkcija na mozokot ............................................ 52
Organsko rastrojstvo na li~nosta ............................................................... 53
Postencefaliti~en sindrom ........................................................................ 54
Postkomocionalen sindrom .......................................................................... 55
5. Organski psihosindrom kaj poedine~ni etiopatogenetski
pri~initeli ............................................................................................... 55
Organski psihosindrom pri egzogeni intoksikacii ................................ 55
Organski psihosindrom kako posledica od nedostig na odredeni
faktori koi se potrebni za funkcionirawe na mozokot ........................ 58
Organski psihosindrom kako posledica na
akutni infektivni zaboluvawa ................................................................... 59
Organski psihosindrom kaj epilepti~na bolest ...................................... 60
Organski psihosindrom usloven od cirkulatorni rastrojstva ............. 63

Organski psihosindrom predizvikan od mozo~ni neoplazmi ................. 63
Organski psihosindrom pri kraniocerebralni traumi .......................... 64
Organski psihosindrom predizvikan od endokrini disfunkcii i
metaboliti~ki rastrojstva ........................................................................... 64
Organski psihosindrom pri HIV- infekcii ............................................. 64
DU[EVNI RASTROJSTVA I RASTROJSTVA

VO OBNOSKITE NASTANATI PORADI
UPOTREBA NAPSIHOAKTIVNI SUPSTANCI ............................. 83
1. Akutna intoksikacija ...................................................................................... 84
2. [tetna upotreba ............................................................................................... 85
3. Sindrom na zavisnost ....................................................................................... 85
4. Apstinencijalen sindrom ............................................................................... 86
5. Apstinencijalna sostojba so delirium ........................................................ 87
6. Psihoti~ni rastrojstva .................................................................................. 87
7. Amnesti~ki sindrom ........................................................................................ 88
8. Rezidualno i so docen po~etok psihoti~no rastrojstvo ........................... 88
1. Du{evni rastrojstva i rastrojstva vo odnosite nastanati
poradi upotreba na alkohol..................................................................... 100
poradi upotreba na opijati i opioidi .................................................. 115
poradi upotreba na kanabinoidi ............................................................ 122
poradi upotreba na sedativi i hipnotici ........................................... 125
poradi upotreba na kokain ....................................................................... 127
poradi upotreba na drugi psihostimulansi vklu~uvaj}i go i
kofeinot ....................................................................................................... 130
poradi upotreba na halucinogeni supstancii.................................... 133
poradi upotreba na nikotin..................................................................... 137
poradi upotreba na isparlivi rastvoruva~i ..................................... 140
poradi upotreba na brojni drogi i drugi
psihoaktivni suptancii ............................................................................ 142
[IZOFRENIJA, [IZOTIPNI I NALUDNIÂVI

RASTROJSTVA ............................................................................................... 149
1. [IZOFRENIJA ................................................................................................ 151
I. Biolo{ki korelati na {izofrenijata .................................................. 154
1. Hipotezi za genetska uslovenost ................................................................... 154
2. Hipotezi za morfolo{ki promeni na mozokot ........................................ 156
3. Nevrohemiski hipotezi ................................................................................... 158
4. Nevroimunovirusni hipotezi ....................................................................... 162
5. Integrativen psihobiolo{ki model na {izofrenijata ....................... 162
6. Nevrorazvojna hipoteza ................................................................................... 163
II. Psihosocijalni korelati na {izofrenijata ...................................... 163
PARANOIDNA [IZOFRENIJA .............................................................................. 175
HEBEFRENIJA ................................................................................................................ 176
KATATONA [IZOFRENIJA ..................................................................................... 177
NEDIFERENCIRANA [IZOFRENIJA ............................................................... 178
POST-[IZOFRENA DEPRESIJA ........................................................................... 179
REZIDUALNA [IZOFRENIJA ............................................................................... 180
EDNOSTAVNA [IZOFRENIJA .............................................................................. 182
2. [IZOTIPNI RASTROJSTVA ...................................................................... 192
3. PERZISTENTNI NALUDNIÂVI RASTROJSTVA ............................. 196
PARANOJA ........................................................................................................................ 197
PARANOIDNI PSIHOZI ......................................................................................... 210
PARAFRENIJA ................................................................................................................ 212
RASTROJSTVA NA RASPOLO@ENIETO .......................................... 221

1. Biolo{ki hipotezi ..................................................................... 224
Hipotezi za genetska uslovenost ......................................................... 224
Nevrohemiski hipotezi ......................................................................... 229
Nevroendokrini hipotezi ..................................................................... 235
Nevrofiziolo{ki hipotezi .................................................................. 238
Nevroimunolo{ki hipotezi .................................................................. 240
Nevroanatomski hipotezi ..................................................................... 240
Sezonski hipotezi ................................................................................... 241
2. Psiholo{ki hipotezi ................................................................. 241
3. Sociolo{ki hipotezi ................................................................. 242
1. MANI^NA EPIZODA ..................................................................................... 246
HIPOMANIJA ................................................................................................................. 246
MANIJA BEZ PSIHOTI^NI SIMPTOMI ........................................................ 247
MANIJA SO PSIHOTI^NI SIMPTOMI .......................................................... 247
2. BIPOLARNO RASTROJSTVO ....................................................................... 248
HIPOMANI^NA ............................................................................................................ 248
MANI^NA BEZ PSIHOTI^NI SIMPTOMI ................................................... 249
BLAGA ILI UMERENO JAKA DEPRESIJA ......................................................... 249
TE[KA DEPRESIJA BEZ PSIHOTI^NI SIMPTOMI ................................ 249
BIPOLARNO RASTROJSTVO, SEGA[NATA EPIZODA TE[KA
DEPRESIJA SO PSIHOTI^NI SIMPTOMI ................................................... 249
ME[ANA ............................................................................................................................ 250
3. DEPRESIVNA EPIZODA ............................................................................... 251

BLAGA DEPRESIVNA EPIZODA ........................................................................... 252
UMERENO JAKA DEPRESIVNA EPIZODA ........................................................ 252
TE[KA DEPRESIVNA EPIZODA BEZ
PSIHOTI^NI SIMPTOMI ..................................................................................... 252
TE[KA DEPRESIVNA EPIZODA SO
PSIHOTI^NI SIMPTOMI ..................................................................................... 252
4. REKURENTNO DEPRESIVNO RASTROJSTVO ....................................... 255
5. PERZISTENTNI RASTROJSTVA
NA RASPOLO@ENIETO .................................................................................... 256
CIKLOTIMIJA .............................................................................................................. 256
DISTIMIJA ..................................................................................................................... 257
TERAPIJA NA AFEKTIVNITE RASTROJSTVA
1. Biolo{ka terapija ...................................................................... 259
2. Psiholo{ka terapija .................................................................. 263
3. Socioterapija ............................................................................... 263
NEVROTSKI, SO STRES POVRZANI I

SOMATOFORMNI RASTROJSTVA ....................................................... 269
I. Biolo{ki teorii .......................................................................... 275
II. Psihoanaliti~ki teorii .......................................................... 275
Psihoanaliti~ki postulati .................................................................. 277
1. OSNOVNI PRINCIPI ............................................................................... 278
2. ZNAÂJNI PSIHOLO[KI PROCESI VO
RAZVOJOT NA LI^NOSTA ............................................................................ 279
3. STRUKTURA NA LI^NOSTA ..................................................................... 281
4. PSIHOSEKSUALEN RAZVOJ ................................................................... 284
5. MEHANIZMI NA ODBRANA .................................................................... 290
III. Neoanaliti{ki teorii na nevrozite .................................. 291
1. INDIVIDUALNATA PSIHOLOGIJA I NEVROZITE.........291
2. SOCIOPSIHOLO[KI TEORII.......................................................292
3. EGZISTENCIJALISTI^KI TEORII...........................................292
IV. Bihejvioralno-kognitivni teorii ........................................ 293
V. Teorii za semejnite i za partnersko-bra~nite odnosi .... 293
FOBI^NI ANKSIOZNI RASTROJSTVA ................................................... 296
AGORAFOBIJA ................................................................................................................ 299
SOCIJALNI FOBII ................................................................................................... 304
SPECIFI^NI FOBII ............................................................................................... 309
ANKSIOZNI RASTROJSTVA .......................................................................... 314
PANI^NO RASTROJSTVO .......................................................................................... 314
ME[ANO ANKSIOZNO I DEPRESIVNO RASTROJSTVO .......................... 334
OPSESIVNO-KOMPULZIVNI RASTROJSTVA ........................................ 335
PRETE@NO OPSESIVNI MISLI ILI RUMINACII ................................ 339
PRETE@NO KOMPULZIVNI DEJSTVA ............................................................... 339
ME[ANI OPSESIVNI MISLI I DEJSTVA .................................................... 339
REAKCIJA NA TE@OK STRES I RASTROJSTVA VO
PRISPOSOBUVAWETO ...................................................................................... 340
AKUTNA REAKCIJA NA STRES ............................................................................... 341
POSTTRAUMATSKO STRESNO RASTROJSTVO ................................................ 343
RASTROJSTVO VO PRISPOSOBUVAWETO ....................................................... 345
DISOCIJATIVNI (KONVERZIVNI) RASTROJSTVA .......................... 349
DISOCIJATIVNA AMNEZIJA ............................................................................... 357
DISOCIJATIVNA FUGA ........................................................................................... 359
DISOCIJATIVEN STUPOR ...................................................................................... 362
SOSTOJBA NA TRANS I OPSEDNUVAWE ......................................................... 363
DISOCIJATIVNI RASTROJSTVA NA DVI@EWATA I
SENZIBILITETOT ...................................................................................................... 366
DRUGI DISOCIJATIVNI RASTROJSTVA .......................................................... 369
SOMATOFORMNI RASTROJSTVA ................................................................ 372
SOMATIZACIONO RASTROJSTVO ....................................................................... 372
NEDIFERENCIRANO SOMATOFORMNO RASTROJSTVO .......................... 375
HIPOHONDRI^NO RASTROJSTVO ........................................................................ 375
SOMATOFORMNA DISFUNKCIJA NA VEGETATIVNIOT NERVEN
SISTEM .............................................................................................................................. 378
PERZISTENTNO SOMATOFORMNO BOLNO RASTROJSTVO .................... 379
DRUGO SOMATOFORMNO RASTROJSTVO ........................................................... 379
DRUGI NEVROTSKI RASTROJSTVA ............................................................. 380
NEVRASTENIJA ............................................................................................................. 380
SINDROM NA DEPERSONALIZACIJA-DEREALIZACIJA ...................... 381
NESPECIFIZIRANO NEVROTSKO RASTROJSTVO ..................................... 382
BIHEJVIORALNI SINDROMI ............................................................. 389

1. RASTROJSTVA VO ISHRANUVAWETO .................................................... 391
ANOREKSIJA NERVOZA ............................................................................................. 392
BULIMIJA NERVOZA .................................................................................................. 399
PREKUMERNO ZEMAWE HRANA PRIDRU@ENO
SO DRUGI PSIHOLO[KI RASTROJSTVA .......................................................... 404
2. NEORGANSKI RASTROJSTVA NA SPIEWETO .................................... 407
DISOMNII ...................................................................................................................... 410
NEORGANSKA INSOMNIJA ..................................................................................... 410
NEORGANSKA HIPERSOMNIJA ............................................................................ 411
NEORGANSKO RASTROJSTVO NA
RITAMOT SPIEWE-BUDNOST ................................................................................ 413
PARASOMNII ................................................................................................................ 417
ODEWE VO SON (SOMNABULIZAM) ................................................................... 417
NO]NI STRAVOVI ....................................................................................................... 419
NO]NI MORI .................................................................................................................. 420
3. SEKSUALNI DISFUNKCII ....................................................................... 422
NEDOSTIG ILI GUBEWE NA SEKSUALNATA @ELBA .............................. 427
SEKSUALNA AVERZIJA I OTSUSTVO NA ........................................................ 429
SEKSUALNO U@IVAWE ............................................................................................ 429
NEUSPE[EN GENITALEN ODGOVOR ................................................................. 429
ORGAZMI^NA DISFUNKCIJA ............................................................................... 431
PREDVREMENA EJAKULACIJA .............................................................................. 433
VAGINIZAM BEZ ORGANSKA PRIÎNA .......................................................... 434
NEORGANSKA DISPAREUNIJA ............................................................................. 434

PREKUMEREN SEKSUALEN PORIV ..................................................................... 435
4. MENTALNI RASTROJSTVA POVRZANI SO GENERATIVNATA
FAZA NA @ENATA .............................................................................................. 438
RASTROJSTVA NA LI^NOSTA I ODNESUVAWETO

KAJ VOZRASNI ............................................................................................. 445
I. Biolo{ki hipotezi ...................................................................... 452
II. Biosocijalen model .................................................................... 455
III. Psiholo{ki hipotezi .............................................................. 456
IV. Sociokulturnihipotezi ........................................................... 457
V. Maturacioni faktori ................................................................ 457
1. SPECIFI^NI RASTROJSTVA NA LI^NOSTA .................................. 462
PARANOIDNO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA ............................................... 464
[IZOIDNO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA ..................................................... 467
DISOCIJALNO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA ............................................. 469
EMOCIONALNO NESTABILNA LI^NOST ..................................................... 471
HISTRIONI^NO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA .......................................... 478
ANAKASTI^NO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA ............................................ 481
ANKSIOZNO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA .................................................. 483
ZAVISNO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA ......................................................... 485
NARCISTI^NO RASTROJSTVO NA LI^NOSTA ............................................. 488
2. ME[ANI RASTROJSTVA NA LI^NOSTA .............................................. 491
3. TRAJNI PROMENI NA LI^NOSTA ......................................................... 492
TRAJNI PROMENI NA LI^NOSTA PO
KATASTROFALNO ISKUSTVO ............................................................................... 492
TRAJNI PROMENI NA LI^NOSTA PO
PSIHIJATRISKA BOLEST ....................................................................................... 493
4. RASTROJSTVA NA NAVIKITE I NA IMPULSITE ........................... 495
PATOLO[KO KOCKAWE ........................................................................................... 495
PATOLO[KO PODMETNUVAWE PO@ARI ....................................................... 497
PATOLO[KO KRADEWE ............................................................................................ 498
TRIHOTILOMANIJA ................................................................................................... 499
5. RASTROJSTVA NA POLOVIOT IDENTITET ........................................ 501
TRANSEKSUALIZAM .................................................................................... 504
TRANSVESTIZAM SO DVOKRATNA ULOGA ......................................... 508
RASTROJSTVO NA POLOVIOT IDENTITET VO DETSTVOTO ..... 508
6. RASTROJSTVA NA SEKSUALNATA PREFERENCA ........................... 510
FETI[IZAM ................................................................................................................... 512
FETI[ISTI^KI TRANSVESTIZAM .................................................................. 513
EGZIBICIONIZAM .................................................................................................... 513
VOAJERIZAM ................................................................................................................... 514
PEDOFILIJA .................................................................................................................. 515
SADOMAZOHIZAM ....................................................................................................... 515
MULTIPLI RASTROJSTVA NA
SEKSUALNATA PREFERENCIJA ................................................................. 516
7. PSIHOLO[KI RASTROJSTVA I RASTROJSTVA
VOODNOSITE POVRZANI SO SEKSUALNIOT
RAZVOJ I SO ORIENTACIJATA .................................................................. 517
RASTROJSTVO VO SEKSUALNOTO SOZREVAWE ........................................... 517
EGO-DISTONI^KA ORIENTACIJA ..................................................................... 517
RASTROJSTVA NA SEKSUALNITE ODNOSI ................................................... 517
8. DRUGI RASTROJSTVA NA LI^NOSTA I ODNESUVAWETO NA
VOZRASNITE ......................................................................................................... 518
OBRABOTKA NA TELESNITE SIMPTOMI PORADI PSIHOLO[KI
PRIÎNI .......................................................................................................................... 518
NAMERNO PREDIZVIKUVAWE ILI SIMULIRAWE NA SIMPTOMI
ILI ONESPOSOBENOST .......................................................................................... 518
TERAPIJA NA RASTROJSTVATA NA LI^NOSTA ................................. 520
DU[EVNA ZAOSTANATOST ................................................................... 527

LESNA MENTALNA RETARDACIJA ............................................................. 535
UMERENA MENTALNA RETARDACIJA ...................................................... 536
TE[KA MENTALNA RETARDACIJA ............................................................ 536
DLABOKA MENTALNA RETARDACIJA ....................................................... 537
POSEBNI OBLICI NA MENTALNA RETARDACIJA ........................... 543
DAUNOV SINDROM ...................................................................................................... 543
FELINGOVA BOLEST ................................................................................................ 545
TAJ-SAKSOVA BOLEST .............................................................................................. 546
NIMAN-PIKOVA BOLEST ........................................................................................ 548
TUBEROZNA SKLEROZA NA MOZOKOT .............................................................. 548
MUKOPOLISAHARIDOZA ........................................................................................ 548
TARNEROV SINDROM .................................................................................................. 549
KLINEFELTEROV SINDROM .................................................................................. 549
TOKSOPLAZMOZA ........................................................................................................ 549
KRETENIZAM .................................................................................................................. 550
RASTROJSTVA VO PSIHOLO[KIOT RAZVOJ ............................. 553

1. Specifi~ni razvojni rastrojstva na govorot i jazikot ............. 555
SPECIFI^NI RASTROJSTVA VO GOVORNATA
ARTIKULACIJA ............................................................................................................. 556
RASTROJSTVO NA EKSPRESIVNIOT GOVOR .................................................. 558
RASTROJSTVA NA RECEPTIVNIOT GOVOR ..................................................... 559
STEKNATA AFAZIJA SO EPILEPSIJA ........................................................... 560
2. Specifi~ni razvojni rastrojstva na {kolskite ve{tini ........ 561
SPECIFI^NI RASTROJSTVA VO ÎTAWETO ............................................... 562
SPECIFI^NI RASTROJSTVA VO SPELUVAWETO ..................................... 564
SPECIFI^NI RASTROJSTVA NA SPOSOBNOSTITE
ZA SMETAWE ................................................................................................................... 564
ME[ANI RASTROJSTVA NA [KOLSKITE SPOSOBNOSTI ................... 567
RAZVOJNI RASTROJSTVA VO PI[UVAWETO ................................................ 567
3. Specifi~norazvojno rastrojstvo na
motornoto funkcionirawe ...................................................................... 569
4. Pervazivni razvojni rastrojstva ...................................................... 572
DETSKI AUTIZAM ....................................................................................................... 573
ATIPIÊN AUTIZAM ................................................................................................ 580
RETOV SINDROM ........................................................................................................... 580
DEZINTEGRATIVNO RASTROJSTVO VO DETSTVOTO ................................. 582

HIPERKINETI^KO RASTROJSTVO PRIDRU@ENO SO
DU[EVNO RASTROJSTVO I SO STEREOTIPNI DVI@EWA ................... 584
ASPERGEROV SINDROM ............................................................................................ 584
RASTROJSTVA VO ODNOSITE I EMOCIITE KOI OBI^NO

PO^NUVAAT VO DETSTVOTO I VO ADOLESCENCIJATA .... 591
1. HIPERKINETI^KI RASTROJSTVA ........................................................ 593
2. RASTROJSTVA VO ODNOSITE .................................................................... 598
3. ME[ANI RASTROJSTVA VO
ODNOSITE I EMOCIITE ................................................................................ 603
4. EMOCIONALNI RASTROJSTVA SO POÊTOK
SPECIFIÊN ZA DETSTVOTO ...................................................................... 604
SEPARACIONA ANKSIOZNOST VO DETSTVOTO ....................................... 604
FOBI^NO - ANKSIOZNO RASTROJSTVO VO DETSTVOTO ....................... 607
SOCIJALNO ANKSIOZNO RASTROJSTVO VO DETSTVOTO .................... 607
RIVALSTVO ME\U BRAT I SESTRA ..................................................................... 608
5. RASTROJSTVA VO SOCIJALNOTO FUNKCIONIRAWE
SOPOÊTOK SPECIFIÊN ZA DETSTVOTO I ZA
ADOLESCENCIJATA .......................................................................................... 609
SELEKTIVEN MUTIZAM ........................................................................................... 609
RASTROJSTVO NA REAKTIVNA PRIVRZANOST
VO DETSTVOTO .............................................................................................................. 611
DEZINHIBIRANO RASTROJSTVO NA PRIVRZANOST
VO DETSTVOTO .............................................................................................................. 613
6. TIKOVI ................................................................................................................ 614
TRANZITOREN TIK ...................................................................................................... 616
HRONIÊN MOTOREN ILI GLASOVEN TIK ................................................... 616
KOMBINIRAN GLASOVEN I MNOGUKRATEN MOTOREN TIK ................ 616
7. DRUGI RASTROJSTVA VO ODNESUVAWETO I
EMOCIITE KOI PO^NUVAAT VO
DETSTVOTO I VO ADOLESCENCIJATA .................................................... 619
NEORGANSKA ENUREZA ............................................................................................ 619
NEORGANSKA ENKOPREZA ...................................................................................... 622
RASTROJSTVO VO ISHRANATA VO RANOTO DETSTVO ............................. 623
PIKA VO RANOTO DETSTVO ................................................................................... 624
RUMINACISKI RASTROJSTVA VO RANOTO DETSTVO ............................. 626
STEREOTIPNI DVI@EWA ...................................................................................... 627
PELTAÊWE .................................................................................................................... 628
EKSPLOZIVEN I ZABRZAN GOVOR SO PREKINI ....................................... 631
Indeks
A
Adolescencija 294
Afazija 23, 30
Agnozija 23, 30
Agorafobija 293, 295, 295
AIDS dementia complex 71
Akumbens 158
Akuten organski psihosindrom 43
Akutna 340
Akutna reakcija 340
Akutna reakcija na stres 340
Akutni polimorfni psihoti~ni rastrojstva 149
Akutni stres rastrojstva 295
Alchajmerova demencija 16
Amnesti~koto rastrojstvo 8
Amnezija 294
Analna faza 287
Anankasti~no rastrojstvo 458
Anestezija 294, 368
Anksiozni rastrojstva 294
Anksiozno i depresivno 294
Anksiozno rastrojstvo 294, 295, 458
Anksiozno rastrojstvo na li`nosta 483
Anksioznost 375
Anoreksija 391, 395
Anoreksija mentalis 391
Anoreksija nervoza 392
Anoreksijata 392
Antisocijalno rastrojstvo 461
Antropolo{ko-kulturni faktori 166
Apraksija 23
Apraksija 30
Arhitektura na spieweto 409
Arterioskleroti~nata demencija 28
Asperger-ov sindrom 554
Atipi~en autizam 554
Atipi~na 395
Atipi~na anoreksija nervoza 389
Averzija 395, 431
Avolicija 173
B
Bihejvioralna 328
Biosocijalen model 455
Bipolarni rastrojstva 244, 245
Bipolarno afektivno rastrojstvo 243
Biseksualnost 459
Blaga depresivna epizoda 243
Blaga ja~ina 244
Bolno 295
Bolno rastrojstvo 379
Borderline 458, 472
Bouffees delirantes polymorphes 212
Bourneville 548
Budewe 409
Budna 395
Bulimija 395, 401
V
Vaginizam 395, 426, 434
Vaskularna demencija 29
Vaskularni demencii 28
Verrucktheit 197
Voajerizam 459
Von Gierke 531
G
GABA 233
GABA-ergi~ki sistem 20
Gabaergi~na hipoteza 161
Galaktozemija 531
Ganzerov sindrom 294, 369
Gaucher 531
Generaliziran 294, 295, 375
Glasoven tik 616
Glasovi koi se karaat 171
Globus palidum 158
Glutamat 161
Glutamat N-Methyl-D-aspartate receptor hipoteza 161
Glutamatergi~en kompleks 21
Glycogenosis 531
Golema depresivna epizoda 244
Golemi depresivni rastrojstva 244
Grandiozen tip 201, 203
Grani~en tip 458
Grani~no rastrojstvo 461
D
Daun 543
Daunov sindrom 543
De la Tourette-ov sindrom 592
Deficit 164
Deficit na doverba i sigurnost 164
Deficit na psihi~kite funkcii 164
Delimi~na remisija 245
Delire de persecution 197
Delires d'imagination 213
Delirium 8
Deluzii 31
Deluzivni idei 170
Deluzivni percepcii 171
Demencii 8, 10
Demencio prekoks 152
Depersonalizacija 295
Depresija 375
Depresivna epizoda 243
Depresivni rastrojstva 244
Depresivni rastrojstva na odnesuvaweto 591
Derealizacija 295
Detski autizam 554, 573
Dezinhibirano rastrojstvo na vrzuvawe vo detstvoto 592
Dezintegrativnoto rastrojstvo 582
Dezorganizirana{izofrenija 174
Dijagnosti~ki 354
Dijagnoza 355
Disfunkcii 426
Diskalkulija 564
Disleksija 562
Disocijalno rastrojstvo 458
Disocijalno rastrojstvo 469
Disocijativna 294, 368
Disocijativna anestezija 368
Disocijativni konvulzii 368
Disocijativni(konverzivni) rastrojstva 294
Disociran govor 173
Disomnii 409, 410
Dispareunija 395, 426, 434 427
Distimi~ni rastrojstva 244
Distimija 244
Dizleksija 562
Dlaboka mentalna retardacija 534, 537
Dopaminska hiperergija 160
Dopaminska hipoteza 159

Down 543
Druga{izofrenija 149, 174
Drugi bipolarni afektivni rastrojstva 243
Drugi depresivni epizodi 243
Drugi dezintegrativni rastrojstva 554
Drugi emocionalni rastrojstva vo detstvoto 591
Drugi hiperkineti~ki rastrojstva 591
Drugi me{oviti rastrojstva na odnesuvaweto i emoci 591
Drugi neorganski psihoti~ni rastrojstva 150
Drugi pervazivni razvojni rastrojstva 554
Drugi rastrojstva 459, 591
Drugi rastrojstva na raspoloènieto 245
Drugi rastrojstva vo obnoskite i emocionalni rastr 592
Drugi rastrojstva vo socijalnoto funkcionirawe vo 592
Drugi razvojni rastrojstva na govorot i jazikot 553
Drugi razvojni rastrojstva vo {kolskite ve{tini 554, 561
Drugi seksualni disfunkcii 395
Drugi specifizirani rastrojstva na obnoskite i emo 592
Drugi tik rastrojstva 592
Drugi trajni promeni 458
Drugo perzistentno rastrojstvo 244
Drugo rekurentno depresivno rastrojstvo 244
DSM-IV 30, 295, 324, 477
Du{evna zaostanatost 527
Dvonaso~en model 160
E
Ednostavna {izofrenija 182
Ednostavna{izofrenija 149, 174
Ego-distona seksualna orientacija 459
Ego-distoni`ka orientacija 517
Egzibicionizam 459, 513
Ejakulacija 395, 426
Ekolo{ki faktori 165
Ekspanzivna parafrenija 215
Eksploziven govor so prekini 592, 619
Elektiven mutizam 592
Elektroencefalografija 185
Elektrolitni hipotezi 237
Eloktroliten disbalans 224
Emitirawe misli 171
Emocionalni rastrojstva so po~etok specifi~en za d 591
Emocionalni rastrojstva vo detstvoto 591
Emocionalno nestabilna li~nost 471
Emocionalno nestabilni rastrojstva 458
Endometrioza 374
Epizodi na rastroeno raspoloènie 244
Epizodi~ni psihozi 61
Erotomanija 204
Erotomanska naludni~avost 207
Erotomanski tip 201, 203
Evocirani potencijali 185
@
@elba 395
Z
Zaguba 294
Zamor 375
Zavisno rastrojstvo 458, 461
I
Identifikacija 280
Impulsiven tip 458
Indolaminska hipoteza 231
Inducirani rastrojstva 150
Infantilna cerebralna disfunkcija 531
Infekcija 375
Insomnija 395
Interpretativna naludni~avost 208
Interpretativna paranoja 203
Introekcija 288
Intuitivna naludni~avost 203
Ishranata 395
Iterpretativna naludni~avost 204
Izbegnuva~ko rastrojstvo 461
Izvr{eno spiewe 409
K
Kalbaum 222
Karakter 450
Katastrofalno doìvuvawe 458
Katatona {izofrenija 177
Katatona{izofrenija 149, 174
Katatoni simptomi 170
Katatonija 152
Katatono odnesuvawe 173
Kaudatum 158
Klasifikacija 356
Kleptomanija 459
Klinefelterov sindrom 549
Kognicija 48
Kognitivni disfunkcii 224
Kognitivni teorii 320
Kognitivnite deficiti 30
Kognitivno 328
Kognitivno-bihejvioralna terapija 328
Kompulzivni postapki 294
Koncepcii za semejna uslovenost 164
Konfabulatorna parafrenija 215
Konstantnost 287
Kontinuiranost na spieweto 408
Konverzivni 294
Konvulzii 294, 368
Kortikalna 29
Kortikalna i supkortikalna vaskularna demencija 29
Kretenizam 550
Krojcfeld-Jakobova bolest 35
Kverulantska paranoja 203, 204
L
Latencija na spieweto 409
Les delires fantastiques 213
Les psycoses passionnelles 206
Lesna mentalna retardacija 534
Leucinosis 531
Leucinurija 531
Li~nost 448
ludilo na progonuvawe 197
Ludilo so cirkularen tek 222
Ludilo so dvokraten oblik 222
Q
Qubomoren tip 201, 203
M
Mani~na epizoda 243, 244, 246
Mani~no-depresivna psihoza 222
Manija bez psihoti~ni simptomi 243
Manija so psihoti~ni simptomi 243
Mazohizam 515
Me{an tip 201, 203
Me{ana epizoda 244
Me{ana i supkortikalna kortikalna vaskularna demen 29
Me{ani rastrojstva 458
Me{ani rastrojstva na li~nosta 491
Me{oviti 294
Me{oviti rastrojstva na obnoskite i emociite 591
Me{oviti rastrojstva vo {kolskite ve{tini 554, 561
Mentalis 391
Mentalni puerperalni rastrojstva 390
Miastenija gravis 375
MKB-10 29, 324
Mongoloidna idiotija 543
Monoaminska hipoteza 230
Morbus Huntington 37
Morbus Parkinson 38
Motoren 558
Mukopolisaharidoza 548
Multipla skleroza 374
Multipli 375
Multipli rastrojstva 459
N
Nagon 426
Naludni~avi pronao|a~i 205
Naludni~avo rastrojstvo 197
Namerno predizvikuvawe na simptomi 460
Narcisti~no rastrojstvo 461
Nasledno ludilo 222
Nediferencirana {izofrenija 178
Nediferencirana{izofrenija 149, 174
Nediferencirano somatoformno rastrojstvo 295, 375
Negativni simptomi 173
Neimann-Pick 531
Neodreden tip 201, 203
Neorganska 395
Neorganska enkopreza 592, 619
Neorganska enureza 592, 619
Neorganska insomnija 410
Neorganskata hipersomnija 411
Neprijatni promeni 458
Nervoza 395
Nesocijalizirano rastrojstvo 591
Nespecificirano rastrojstvo 458
Nespecifizirana depresivna epizoda 244
Nespecifizirana mani~na epizoda 243
Nespecifizirana neorganska psihoza 150
Nespecifizirana{izofrenija 149
Nespecifizirana{izofrenija 174
Nespecifizirani 244, 294, 295
Nespecifizirani hiperkineti~ki rastrojstva 591

Nespecifizirani pervazivni razvojni rastrojstva 554
Nespecifizirani rastrojstva 459, 553
Nespecifizirani rastrojstva vo {kolskite ve{tini 554, 561
Nespecifizirani seksualni disfunkcii 395
Nespecifizirani tik rastrojstva 592
Nespecifizirano bipolarno afektivno rastrojstvo 243
Nespecifizirano perzistentno rastrojstvo 244
Nespecifizirano rastrojstvo na navikite 459
Nespecifizirano rastrojstvo na obnoskite i emociit 592
Nespecifizirano rastrojstvo na odnesuvaweto 591
Nespecifizirano rastrojstvo vo socijalnoto funkcio 592
Nespecifizirano rekurentno depresivno rastrojstvo 244
Nespecifizirano somatoformno rastrojstvo 295
Nevrastenija 295, 380
Nevrodegenerativno rastrojstvo 154
Nevroendokrina hipoteza 235
Nevroendokrini disfunkcii disfunkcii 224
Nevrofiziolo{ki promeni 224
Nevroimunolo{ki rastrojstva 224
Nevroimunovirusni hipotezi 162
Nevron 269
Nevronalni mreì 158
Nevropeptidna hipoteza 161
Nevrorazvojna hipoteza 163
Nevrorazvojno rastrojstvo 154
Nevrotski 295
Nevroza 269
Niemann 548
Niman-Pikova bolest 548
N-Methyl-D-aspartate 161
No}ni mori 395, 420
No}ni stravovi 395, 419
Noradrenergi~en sistem 20
Noradrenergi~na hipoteza 161
NREM 408
NREM faza 408
O
Obesitas 404
Odewe vo son 395
Odrednici koi ja opi{uvaat poslednata epizoda 245
Odzemawe na mislite 171
Op{ti 306
Op{ti socijalni fobii 309
Opioidna hipoteza 234
Opsednuvawe 363, 294
Opsesivni misli 294
Opsesivno- kompulzivno rastrojstvo 461
Opsesivno-kompulsivni rastrojstva 294, 295
Oralna faza 286
Organska halucinoza 51
Organska pri~ina 395
Organsko {izomorfno rastrojstvo 51
Organsko atipp~no rastrojstvo 51
Organsko disocijativno rastrojstvo 52
Organsko katatono rastrojstvo 51
Organsko rastrojstvo na li~nosta 53
Organsko rastrojstvo na raspoloènieto 51
Orgazmi~ki 395
Orgazmi~ki disfunkcii disfunkcii 395, 426
Orgazmi~na disfunkcija 431
Otsustvo na seksualno uìvawe 429
Ozvu~uvawe na mislite 171
P
Pani~ni rastrojstva 295
Pani~no 375
Pani~no rastrojstvo 294, 375, 295
Parafilii 427, 510
Parafrenija 212
Paranoidna{izofrenija 149, 174
Paranoidno rastrojstvo 458, 461
Paranoidno rastrojstvo na li~nosta 458
Paranoja 197
Paraphrenia 213
Paraphrenia confabulans 215
Paraphrenia expansiva 215
Paraphrenia phantastica 215
Parasomnii 409, 417
Parkinsonova bolest 38
Patolo{ka qubomora 204, 206
Patolo{ko kockawe 459
Patolo{ko kradewe 459
Patolo{ko podmetnuvawe poàri 459, 497
Pedofilija 459, 515
Pelta~ewe 592, 619
Perceptivni izmami 48
Persekutorna paranoja 203
Pervazivni razvojni rastrojstva 554, 572
Pervazivno razvojno rastrojstvo 573
Perzistentni naludni~avi rastrojstva 196
Perzistentni rastrojstva so naludni~avosti 149
Perzistentno 295, 379
Perzistentno rastrojstvo 244

Perzistentno somatoformno rastrojstvo 379
Pika vo detstvoto 592, 619
Pikovata bolest 33
Pikovi inkluzioni telca 34
Piromanija 459
Polov identitet 427, 459
Polov identitet vo detstvoto 459
Porfirija 374
Post{izofrena depresija 149, 174, 179
Postapki 294
Postencefaliti~en sindrom 53, 54
Postkomocionalen sindrom 53, 55
Post-traumatski stres rastrojstva 295
Posttraumatsko 340
Posttraumatsko stresno rasrojstvo 343
Povra}awe 395
Povtoreno bolest 409
Predvremena ejakulacija 395, 426
Prefrontalen korteks 157
Premorbidna struktura 200
Preteran seksualen nagon 426
Preterano zemawe hrana 395
Princip na konstantnost 278
Principot na zadovolstvo i nezadovolstvo 287
Procesni kverulanti 204
Progonuva~ki tip 201, 203
Psihi~ka 287
Psihi~ka determiniranost 287
Psihi~ki pre~ki 395
Psihijatriska bolest 458
Psihijatriski 375
Psihoaktivni 295
Psihobiolo{ki integrativen model 162
Psihodinami~ka psihoterapija 327
Psihodinami~ki teorii 318
Psihodinamski koncepcii 164
Psihomotorna agitacija 48
Psihopatija 446
Psihoti~ni epilepti~ni rastrojstva 61
Psihoti~ni obele`ja 245
Psihoti~ni simptomi 243
Psychoses imaginatives 213
Psychosis maniaco-depressiva 222
Putamen 158
R
Ran stadium na malignost 375
Rapid eye movement 407
Rastrojstva 372
Rastrojstva na aktivnosta i na vnimanieto 591
Rastrojstva na navikite i impulsite 459
Rastrojstva na poloviot identitet 501
Rastrojstva na socijalnoto funkcionirawe so po~eto 592
Rastrojstva na spieweto 395
Rastrojstva vo ishranata 395
Rastrojstva vo ishranata vo detstvoto 619
Rastrojstva vo odnesuvaweto 591
Rastrojstva vo poloviot identitet 427
Rastrojstvata na seksualnata preferenca 510
Rastrojstvo 340
Rastrojstvo na ekspresivniot govor 553, 558
Rastrojstvo na fobi~ka anksioznost vo detstvoto 591
Rastrojstvo na li~nosta 460
Rastrojstvo na odnesuvaweto 591
Rastrojstvo na orgazmot 427
Rastrojstvo na poloviot identitet 459
Rastrojstvo na raspoloènieto 245
Rastrojstvo na reciptivniot govor 553
Rastrojstvo na rivalitet me|u brat i sestra 591
Rastrojstvo na seksualnata èlba 427
Rastrojstvo na seksualnoto vozbuduvawe 427
Rastrojstvo na separaciona anksioznost vo detstvot 591
Rastrojstvo na socijalnata anksioznost vo detstvot 591
Rastrojstvo vo navikite 459
Rastrojstvo vo odnesuvaweto 591
Rastrojstvo vo prisposobuvaweto 341, 345
Rastrojstvo vo vid na protivewe i prkos 591
Rastrojstvoto na ishranata 623
Ratrojstvo vo ishranata vo detstvoto 592
Reaktivno rastrojstvo na vrzuvawe vo detstvoto 592
Receptor 161
Rekurentno depresivni rastrojstvo 244
REM 407
REM faza 407
Remisija 243
Rett-ov sindrom 554
Revandakciona paranoja 204
Rezidualna {izofrenija 180
Rezidualna{izofrenija 149, 174
Ritamot na spiewe 395
Rituali 294
Ruminacii 294
S
Sadizam 515
Sadomazohizam 459, 515
Samra~nata epilepti~na sostojba 62
Seksualen nagon 395
Seksualna 395
Seksualna averzija 395, 429
Seksualna preferencija 459
Seksualnataèlba 426
Seksualni 426
Seksualni disfunkcii 395, 422
Seksualni pre~ki 427
Seksualniot odgovor 395
Seksualnite odnosi 459
Seksualno 395
Seksualno sozrevawe 459
Semejna amavrostska idiotija 546
Semejna uslovenost 164
Semejni faktori 165
Senzitivna naludni~avost 208
Senzitivna naludni~avost na odnosi 204
Senzoren 559
Senzorna 294
Senzorna zaguba 368
Serotonergi~en sistem 20
Serotoninska hipoteza 160
Shuller-Christian 531
Simpleks{izofrenija 149
Simulirawe 460
Sindrom 294, 295
Sindromot na Down 532
Sindromot na Jilles de la Tourette 616
Sindromot na Klinefelter 532
Sindromot na Turner 532
Sistematska parafrenija 214
Sistemska lupus ertematoza 374
Smetenost 171
Socijalizirano rastrojstvo 591
Socijalna fobija 293, 295, 309
Socijalna struktura 165
Somatizaciono rastrojstvo 295
Somatoformna avtonomna disfunkcija 295
Somatoformni rastrojstva 295, 372
Somatoformno 295, 372, 379
Somatoformno rastrojstvo 295
Somatska pasivnost 171
Somatski 374, 375
Somatski simptomi 460
Somatski tip 201, 203
Somnabulizam 417
Specifi~na fobija 293, 295
Specifi~ni rastrojstva 458
Specifi~ni rastrojstva vo ~itaweto 554, 561
Specifi~ni rastrojstva vo smetaweto 554, 561
Specifi~ni rastrojstva vo speluvaweto 554, 561
Specifi~ni razvojni rastrojstva 554
Specifi~no rastrojstvo 553
Specifizirani 294
Spiewe 395, 409
Steknata afazija so epilepsija 553
Stereotipni rastrojstva na dvièwata 592
Stereotipni rastrojstva vo dvièwata 619
Strasna naludni~avost 206
Stravot 48
Stres 294
Stresno 340
Striatum 158
Stupor 294
Supkortikalna vaskularna demencija 29
Suportivna psihoterapija 328
Supstancii 295
Supstancija nigra 158
T
Taj-Saksova bolest 546
Tarnerov sindrom 549
Tay Sachs 531
Te{ka 245
Te{ka bez psihoti~ni obele`ja 245
Te{ka depresivna epizoda 243
Te{ka mentalna retardacija 534
Temperament 449
Teorii na u~ewe 319
Tik rastrojstva 592
Tikovi 614
Toksoplazmoza 549
Trajni promeni 458
Trajni promeni na li~nosta 492
Trans 294, 363
Transeksualizam 459
Transvestizam 459
Tranzitorni tik rastrojstva 592

Trihotilomanija 459
Tuberozna skleroza 548
U
Uìvawe 395
Umerena 245
Umerena ja~ina 244
Umerena mentalna retardacija 534
Umereno jaka depresija 243
Umereno jaka depresivna epizoda 243
F
Falusna faza 288
Fanati~ni idealisti 205
Fantasti~na parafrenija 215
Felingova bolest 546
Fenil-ketonurija 531
Fenilketonurija 545
Feti{isti~ki transvestizam 459
Feti{izam 459, 513
Fibromialgija 374
Fobi~ni anksiozni rastrojstva 293
Fobi~no anksiozni rastrojstva 293
Fobii 309
Folie a double forme 222
Folie circulaire 222
Folie hereditaire 222
Fruktozurija 531
Fuga 294
H
Halucinacii 173
Hantingtonovata demencija 37
Hartnupova bolest 531
Hebefrena{izofrenija 149, 174
Hebefrenija 152, 176
Heteroseksualnost 459
Hiperdopaminergija 168
Hiperkineti~ki rastrojstva 554, 591, 593
Hiperkineti~ki rastrojstva vo obnoskite 591
Hiperparatireoidizam 374
Hipersomnija 395
Hipodopaminergija 160, 169
Hipohondrisko rastrojstvo 295
Hipomani~na epizoda 244
Hipomanija 243, 246
Hipotalamo-hipofizno- gonadalna oska 237
Hipotalamo-hipofizno-adrenalna oska 235
Hipotalamo-hipofizno-tireoidna oska 236
Histrioni~no rastrojstvo 458
HIV 39, 375
HIV-demencija kompleks 39
Holinergi~ki sistem 19
Homoseksualnost 459
HPA 235
Hroni~en zamor 375
Hroni~na 245
Hroni~ni delirantni psihozi 212
Hroni~ni motorni ili glasovni tik rastrojstva 592
C
Celosna remisija 245
Cerebrozidoza, so 531
Ciklotimi~ni rastrojstva 245
Ciklotimija 244
[
[izoafektivni rastrojstva 150
[izofrenija 149, 151, 375
[izofrenimorfno rastrojstvo 198
[izoidno rastrojstvo 458, 461, 467
[izotipni rastrojstva 192
[izotipno rastrojstvo 461
[izotipno rastrojstvo na li~nosta 198
[izotipsko rastrojstvo 149
Literatura
1. Abraham, W.C. , Goddard, G.V. : Multiple traces of neural activity in the hippocapmus,
Memory sistem of the brain, 62-67, Guilford, New York, 1985
2. Ackertman, S.: Siscovering the brain, National Academy Press, Waschington, D.C. 1985
3. Ackova,M. i sor.: Psihijatrija, Blgarska nacionalna akademija po medicina, Znanie OOD,
Sofija, 1996
4. Aggleton, J.P.: The contribution of the amygdala to normal and abnormal emotional states.
Trends in Neurosciences, 16: 328-333, 1993
5. Aitchison, K., Meehan, K., Murray, M.R.: First Epizode Psychosis, Martin Dunitz,
London,1999
6. Ajuriaguerra,J.: Manuel de Psychiaatrie de l’enfant, Masson, Paris, 1971
7. Aldrich, M.A.: The neurobiology of narcolepsy-cataplexy. Progress in Neurobiology, 41:
533-541, 1993
8. Alexander G.F. and Selesnick S.T.: The history of psychiatry, Haper and Row pub., New
York, 1966.
9. Alexander,F.: Psychosomatice medicine, Norton, New York, 1980
10. Alkon, D.: Memory traces in the brain, Cambridge University Press, New York, 1988
11. American Psychiatric Press, inc. Waschington, DC, London, 1995
12. American Psychiatrice Association: Practice Guidelines for eating disorders, Amer.J.
Psyciatry, 150,1993
13. Andersen,A.E.: Practical Comprehensive Treatment of Anorexia Nervosa and Bulimia,
Baltimor MD, Johns Hopkins, University Press, 1985
14. Anderson H. W., Kuehnle C. J.: Treatment of Psychosis by Rapid Neuroleptization: Update
1980, Haloperidol update 1958-1980, Baltimor, Ayd Medical comunications, 31-40, 1980.
15. Andreasen, N.C., Black,D.W.: Introductory Textbook of Psychiatry, Second Edition,
American Psychiatric Press, Inc. Waschington,DC, London, 1995
16. Arieti, S.,Meth,J.M.: American Haendbook of Psychiatry, Basic Books, New York, 1959
17. Arnold, A.P. Schlinger, B.A. Sexual differentiation of brain and behavior. Brain, Behavior
and Evolution, 42: 231-241
18. Arnold,A.P.: Sexual differences in the brain, American Scietist,68:165-173
19. Arnold,A.P.Schlinger,B.A. Sexual differentiation of brain and behavior. Brain,Behavior
and Evolution,42:231-241
20. Avalske sveske: Normalnost i psihijatrija,2-79

21. Avruckii, G.A. Neduva, A.A.: Lecenie psihiceski bolnih, Medicinaa, Moskva, 1988
22. Ax, A.F.: The physiological differentation between fear and anger in humans.
Psychosomatic Medicine, 15: 433-442, 1953
23. Ayd J.F.: Depot Fluphenazines: Twelve Years' Experience, Baltimore, The Medical-Moral
Newsletter, 1977
24. Ayd J.F.: Haloperidol update 1958-1980, Baltimore, Ayd Medical comunications, 1980.
25. Baddeley, A: Human memory: Theory and practice. Allyn and Bacon, Needham Heigts,
MA., 1990
26. Ballenger, j.C.: Pharmacotherapy of the Panic Disorders, J. of Clinical Psyciatry, 47 (suppl.),
27, 1986
27. Barker, P.: Basic Child Psyciatry, Blackwell Scientific Publications, Oxford, 1994
28. Barker,P.: Basic Child Psychiatry, Blackwell Scientific Publications, Oxford, 1994
29. Beach, F.A.: Human sexuuality in four perspectives. Johns Hopkins University Press,
Baltimore, 1977
30. Bear, D.: Hemispheric specialization and the neurology of emotion. Archives of Neurology,
40: 195-202.
31. Becker, J.B., Breedlove, S.M. and Crews, D. Behevioral endocrinology, MIT Press,
Cambridge, MA., 1992
32. Bellak, L.: Le concept de psychoses comme resultat et dans le contexte des modalites de
traitement au long cours, Traitements au long cours des etats psychotiques, Colloque
international de Paris, Privat, 1972.
33. Benkert, 0., Hippius H.: Psychiatrische Pharmakotherapie, Berlin-Heidelberg-New York-
Tokyo, Springer-Verlag, 1986.
34. Berger, A.P., Dunn J.M.: Tardive dyskinesia, Antipsychotics, Amsterdam, New York Oxford,
Elsevier, 185-212, 1985.
35. Berger, A.P., Rexroth K.: Tardive Dyskinesia, Haloperidol update 1958-1980, Baltimor, Ayd
Medical comunications, 174-196, 1980.
36. Berger,J.: Psihodijagnostika, Nolit, Beograd, 1997
37. Berman, K.F. and Weinberger, D.R.: The prefrontal cortex in schizophrenia and other
neuropsyciatric diseases: In vivo physiological correlates of cognitive deficits.
38. Bernstein, J.G.: Handbook of Drug Therapy in Psychiatry, Littleton, Massachusetts, PSG
Publishing Company, Inc., 1988
39. Bigelow, L, Nasrallah H.A. and Rauscher F.P.: Corpus callosum thickness in chronic
schizophrenia. Britsh Journal of Psychiatry, 142: 284-287, 1983
40. Birnbaumer, L., Abramowitz J. and Brown A.M.: Receptor-effector coupling by G proteins.
Biochim-ica et Biophysica Acta, 1031: 163-224, 1990
41. Bisio B.: Psiha i droga, Zagreb, 1977.
42. Blanck, G., & Blanck, R., (1985) Ego-Psihologija, Naprijed: Zagreb
43. Bochereau D, Clervoy P, Corcos M, Girardon N. Eating disorders. Anorexia nervosa in
adolescents Presse Med 1999; 28: 89-99..
44. Bojanin,S.,Radulovic,K.:Socijalna psihijatrija razvojnog doba, Naucna Knjiga, Beograd,
1989
45. Bojanin,S.: Neuropaihologija razvojnog doba i opsti reedukativni metod, Privredna stampa,
Beograd,1979
46. Bourin, M.: Les antidepresseurs, Ellipses, Paris, 1983
47. Bourin, M.: Les benzodiazepines, Ellipses, 2 edit.,Paris,1989
48. Bowlby, J. (1969) Attachment and Loss: Vol I. Attachment. New York: Basic Books
49. Bowlby, J. (1980) Attachment and Loss: Vol III. Loss: Sadness and Depression. New York:
Basic Books
50. Brain Reesearch, 85: 521-536, 1990
51. Brajsa, P.: Banjski dvori-neobican razvoj jedne obicne psihijatrije, Varazdin, 1986
52. Brajsa, P.: Sto je to sveobuhvatna psihijatriska zastita u zajednici, I Svezak, Varazdin,
53. Brambilla, F., Genazzani, A., Facchinetti, F.: Endogenous opiod peptides in Schizophrenia
and Affective Disorders, Psychoneuroendocrine Dysfunction, New York-London,
Plenum Medical Book Company, 309-330, 1984.
54. Briley, M., Montgomery, S.: Antidepressant Therapy, Martin Dunitz Ltd, London,1998
55. Brodie DA, Bagley K, Slade PD. Body Image Perception In Pre- and Postadolescent
Females. Perceptual and Motor Skills 1994, 78, 147-154.
56. Bukelic J.: Droga, mit ili bolest, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1981.
57. Bulletin. 94: 239-264, 1983
58. Bunney, S.B., Sesack, R.S., Silva, L.N.: Midbrain Dopaminergic Systems,
Psychopharmacology, The Third Generation of Progress, New York, Raven Press, 113-
126, 1987.
59. Burnazan, G.A.: Psihofarmakoterapia, Erevan, Aiastan, 1985
60. Burrows D.G.: Handbook of studies on depression, Excerpta Medica, Amsterdam-London-
New York, 1977.
61. Burrows, D.G., Davies, B.: An introduction to the use of antipsychotic drugs,
Antipsychotics, Amsterdam-New York-Oxford, Elsevier, 3-10, 1985.
62. Burrows, D.G., Norman, R.T., Davies, B.: Antipsychotics, Amsterdam-New York-Oxford,
Elsevier, 1985
63. Butler-Bezchlibnyk Z.K.: Clinical Handbook of Psycotropic Drugs, Toronto-Lewiston,
N.Y.-Bern-Gottingen-Stuttgart, Hogrefe-Huber Publishers, 1990
64. Buturovic J.,Stefanovic M.: Psihijatrisko vestacenje u krivicnom postup-ku, Jugoslovenska
revija za kriminalogiju i krivicno pravo, 18,1971.
65. Cadlovski G.: Etiopatogeneza na samoubistvoto, Studentski zbor, Skopje, 1985.
66. Cadlovski G.: Refleksii vrz prevencija na samoubistvoto, Studentski zbor, Skopje,1987.
67. Cadlovski G.:Antidepresivi, Prosvetno delo,Skopje, 1990
68. Cadlovski G.: Reaktivna stanja, Manicno depresivna psihoza, grupa autora, Psihijatrija za
studente stomatologije, Medicinska knjiga Beograd, 1992.
69. Cadlovski G.: Nevroleptici, Koniks, Skopje, 1993.
70. Cadlovski G.: Kriminalisticka psihopatologija, Koniks, Skopje, 1993.
71. Cadlovski, G., Micev, V.: Psihijatrija 2, Prosvetno delo, Skopje, 1994
72. Cadlovski, G.: Psihijatrisko-dijagnosticki priracnik, Prosvetno delo, 2000
73. Cadlovski, G.: Psihijatrija (za studenti po stomatologija), Studentski zbor,2001
74. Cadlovski,G.: Psihobiologija, STV Prizma, Skopje, 2002
75. Cadlovski,G.: Klinicka psihofarmakologija, Sofija, Bogdanci, 2003
76. Cadlovski,G.: Psihofarmakoloski vademekum, STV Prizma, Skopje, 2003
77. Cahill. L., Babinsky, R., Marcowitsch, H.J. and McGaugh, J.L.: The amygdala and emotional
memory, Nature, 377: 295-296, 1955
78. Campbell M., Deutsch, S.: Neuroleptics in children, Antipsychotics, Amsterdam New
York Oxford, Elsevier, 213-238, 1985.
79. Carlton,P.L., and Manowitz,P.: Dopamine and schizophrenia: An analysis of the theory.
Neuroscience and Biobrhavioral Reviews,8:137-153
80. Caron C.M., Dearry, A., Gingrich, A.J.: Molecular Characterization of the Receptors for
Dopamine, Clinical Neuropharmacology, Vol. 13, Supl. 2, Raven Press, 122-124, 1990.
81. Carskadon, M.A.: Encyclopedia of sleep and dreaming, Macmillan, New York, 1993
82. Casey E.D.: Clozapine: neuroleptic-induced EPS and tardive dyskinesia,
Psycopharmacology, 99, 47-53, 1989.
83. Changeax,J.P.: L¢homme neuronal, Fayard, Paris,1983
84. Charney,D.S.,Deutch,A.Y., Krystal,J.H.,Southwick,S.M. and Davis,M.:Psychobiologic
mechanisms of posttraumatic stress disorder.Archives of General Psyciatry,50:295-
305,1993
85. Cheng To.: Eating disorders revisited. 1: Anorexia nervosa. Med J Aust 1999; 170: 399..
86. Christodoulou,G.: Advances in Psychiatry, Beta, Athens,2002
87. Chrzanowski A. and Arieti S.: New dimensions in psychiatry, John Wiley and Sons, New
York, 1977.
88. Chui,H.C., and Damasio,A.R. Human cerebral asymmetries evaluated by computerized
tomography, Journal of Neurology, Neurosugerery, and Psychitry, 43: 873-878
89. Collegium Internationale Neuro-Psychopharmacologicum Congres: Clinical
Neuropharmacology, Vol. 13, Sup. 2, Raven Press, Paris, 1990
90. Colonna, L.: Les indications et l' efficacite des neuroleptiques, Psyciatrie biologique,
Gennevilliers, Pharmuka SF, Lab. Fournier Freres, Tome 8, 39-48, 1958.
91. Conrad, A.J., Abebe, T., Austin, R., Forsythe, S., and Scheibel, A.B.: Hippocampal pyramidal
cell disarray in schizophrenia as a bilateral phenomenon. Archives of General Pschiatry,
48: 413-417.
92. Coopen, A.: Indolamines and affective disorders, J. Psyciat. Res., 9, 163, 1972
93. Cooper,D.: Psihijatrija i antipsihijatrija,Naprijed, Zagreb,1980
94. Costentin, J., Petit, M., Dollfus, S.: Les neeuroleptiques, Ellipses, Paris, 1987
95. Costin C. The Eating Disorder Sourcebook Lowell House, Lincolnwood, Illinois; 1999.
96. Crees, I.: Biochemical Properties of CNS Dopamine Receptors, Psychopharmacology,
The Third Generation of Progress, New York, Raven Press, 257-265, 1987.
97. Culture and eating disorders. Harv Ment Health Lett 1999; 15: 7..
98. Cumming, J.L., Benson D.F.: Dementia: A Clinical Approach, Boston, Butterworth, 1983
99. Daly, M., and Wilson, M.: Sex, evolution and behavior. Duxbury Press, North Scituate,
MA., 1978
100. Damasio, H., Grabowski, T., Frank, R, Galaburda, A.M.: The return of Phineas Gage: Clues
abaut the brain from the skull of a famous patient, Science, 1994
101. Damasio, H.: The brain binds entites and events by multiregional activation from
convergence zones. Neural Computation, 1: 123-132, 1989
102. Damasio,H.,Grabowski,T., Frank,R,Galaburda,A.M.: The return of Phineas Gage:Clues
abaut the brain from the skull of a famous patient, Science,1994
103. Davidson H.A. Forensic Psychiatry. The Ronald Press Company, New York, 1965.
104. Davis, J., Janicak P., Linden, R., Moloney, J., Pavkovic, I.: Neuroleptics and Psychotic
Disorders, Neuroleptics: Neurochemical, Behavioral and Clinical Perspectives, New
York, Raven Press, 15-64, 1983.
105. Davis, M.J., Javaid, I.J., Janicak G.P., Mostert, A.M.: Anipsychotics: Plasma levels and
clinical response, Antipsychotics, Amsterdam New Jork Oxford, Elsevier, 57-70, 1985
106. De Zwaan M. Anorexia and bulimia--limits and options in clinical practice Wien Med
Wochenschr 1999; 149: 326-30.. Eskert At Al.
107. Delay,J., Deniker,P.:Methodes chimiotherapeutiques en psychiatrie, Masson et Cie, Paris,
1961
108. Delay,J.: Aspecte de la Psychiatrie moderne, PUF, Paris, 1961
109. Delini-Strula, A.: new Phramacological Finfings in Depression, Psychophology, suppl., 2,
pp. 94-103
110. Dencker, J.S.: The Safety of High-Dose Depot Fluphenazine Therapy, Depo Fluphenazines,
Baltimore, The Medical-Moral Newsletter, 100-110, 1977.
111. Deniker, P.: Histoire des neuroleptiques, Psychiatrie biologique, Gennevilliers, Pharmuka
SF, Lab. Fournier Freres, Tome 8, 103-120, 1985
112. Deniker, P.: La depression, Plon, Paris, 1987
113. Deniker, P.: Psychopharmacologie, Paris, Ellipses, 1987.
114. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition, DSM-IV,
International Version wuith ICD-10 Codes, American Psychiatric Association,
Washington, DC, 1995
115. Djuric, S.D. i sarad.: Osnovi neuroendokrinologije, Beograd, Zavod za ud•benike i nastavna
sredstva, 1985
116. Doncev P.: Sdbena psihiatria, Medicina i fiskultura, Sofija, 1987.
117. Donlon, T.P.: Long-Acting Injectable Neuroleptics and Community Psychiatry, Depo
Fluphenazines, Baltimore, The Medical-Moral Newsletter, 1-12, 1977
118. Eaton M.T. and col.: Psychiatry, Medical Examination pub. com. New York, 1976.
119. Emotional aspects of obesity Medical Clinics of North America. 1951, (35):483-499.
120. Emrich, M.H.: Possible role of opioods in mental disorders, Psychoneuroendocrine
Dysfunction, New York-London, Plenum Medical Book Company, 193-308
121. Enna J.S., Coyle, T.J: Neuroleptics: Neurochemical, Behavioral, and Clinical Perspectives,
New York, Raven Press, 1983
122. Ercegovac D.: O psihomotornoj epilepsiji, Beograd, 1980.
123. Eric, Lj.: Panicna stanja, Medicinska knjiga, Beograd-Zagreb, 1991
124. Erikson, E. H. (1958) Identification and the Life Cycle, I.U.P., New York,
125. Erikson, E. H. (1980) Identity and the life cycle, New York, London, Norton & Co
126. Eriº, Lj., (ur.) (2002) Psihoterapija, Medicinski Fakultet u Beogradu: Beograd
127. Ey,H.,Bernard,P.,Brisset,Ch.: Traite de Psychiatrie-5 editionn, Masson, Paris,1973
128. Fairburn CG, Cooper PJ. The clinical features of bulimia nervosa. Br J Psychiatry.
984;144:238-246. Flacherty J
129. Feighner, J.P., Boyer, W.F.: Selectivee Serotonin Re-uptake Inhibitors, Perspective in
psychiatry, Vol. 5, Second Edition, Wiley&Sons, Chichester, New York, Brisbane,
Toronto, Singapore, 1996
130. Flaherty A J.,Channon A.R., Davis M.J.: Langeob klini~ki priru~nik, Psihi-jatrija, Savremena
adminsitracija, Beograd, 1992.
131. Folnegovic-Smalc, V., Korbar, M., Loos-Vranc, V.: Maligni neurolepti~ni sindrom,
Psihofarmakoterapija, Zagreb, Klinicka psihijatriska bolnica Vrapce, 192-195, 1987.
132. Folnegovic-Smalc, V.: Klasifikacija psihofarmaka, Psihofarmakoterapija, Zagreb, Klinicka
psihijatriska bolnica Vrapce, 5-7, 1987
133. Folnegovic-Smalc, V.: Psihofarmakoterapija shizofrenih bolesnika, Psihofarmakoterapija,
Zagreb, Klinicka psihijatriska bolnica Vrapce, 26-41, 1987.
134. Freud, A., (1936) The Ego and the Mechanisms of Defence, International University
Press: New York
135. Freud, S., (1953-64) Three Esseys on Sexuality, Vol.7, The Standard edition of the Complete
Psychological Work of S. Freud, J. Starchey (ur.), Hogarth Press: London
136. Freud,S.: Odbrana dela, Matica srpska, Novi Sad, 1977
137. Fridman, A., Kaplan, H., Sadock, B.:Modern Synopsis of Comprehsensive Textbook
Psychiatr/II, Baltimor, 1976
138. Frojd, S., (1976) Tuma¹enje snova, Odabrana dela I-VIII, Matica Srpska: Novi Sad
139. From E. Anatomija ljudske destruktivnosi, I i II, Naprijed, Zagreb, 1975.
140. Gaillot, J.: Metabolisme, pharmacocinetique et surveillance des niveaux plasmatiques des
neuroleptiques, Psyciatrie biologique, Gennevilliers, Pharmuka SF, Lab. Fournier Freres,
Tome 3, 115-138,
141. Ganev, G.: Klinicna elektrofiziologia, Drzavno izdatelstvo Medicina i fiskultura, Sofia, 1970
142. Garner DM, Garfinkel PE. Socio-Cultural Factors in the Development of Anorexia Nervosa
Psychological Medicine, 1980, 10, 647-656.
143. Garner, D.M. (1997) Psychoeducational principles in the treatment of eating disorders. In:
Handbook for Treatment of Eating Disorders. (145-177). D.M. Garner & P.E. Garfinkel
(Eds)
144. Garret C, Debarre F.: Classification chimique et relation structure-activite des
neuroleptiques, Psyciatrie biologique, Gennevilliers, Pharmuka SF, Lab. Fournier Freres,
Tome 7, 5-56, 1984.
145. Gaszner, P., Halbreich, U.: Training in Psychiatry and Psychopharmacology, A Central
European Perspective, Budapest, 1998
146. Gelder, M.,Gath,D.,Mayou,R.: Oxford Textbook of Psychiatry, Second Edition, Oxford
Medical Publication, 1991
147. Gelzer, J.: Limits to Chemotherapy of Depression, Psychophology, suppl. 2, pp. 108-118
148. Georgiev, I.: Klinicka nevrofarmakologia, Sofia, Medicina i fiskultura, 1982.
149. Georgiev, I.: Klinicka nevrologija, Sofija, Medicina i fiskultura, 1982
150. Geschwind, N.: Les specialisations du cervau humain.Pour la Science, 25, 124-135, Paris,
1979
151. Ginestet, D., Kapsambelis,V.: Therapeutique Medicamenteuse des Troubles
Psychiatriques de l¢Adulte, Medecine-Sciences, Flammarion, Paris, 1996
152. Ginestet, D.: Classification therapeutiques des neuroleptiques, Psychiatrie biologique,
153. Ginestet,D.,Kapsambelis,V.: Therapeutique Medicamenteuse des Troubles Psychiatriques
de l¢Adulte, Medecine-Sciences, Flammarion,Paris,1996
154. Glaister, T.D.: The Use of Long-Acting Neuroleptics, Use of Drugs in Psyciatry, Hans
Huber Publishers, 39-48, 1986.
155. Gold, M.S.: Good news about Depression, Bantam Books, Toronto, New York, London,
Sydney, Auckland, 1988
156. Goldman,H.: Review of General Psychiatry, Prentis Holl International Inc., New York-
London,1992
157. Gordon, M.: Phenothiazines, Psychofarmalogical Agents, New York-London, Academic

Press, Volume II, 1967
158. Gordon, M.: Psychopharmacological agents, Vol.I, Academic Press, New York-London,1964
159. Gordon, M.: Psychopharmacological agents, Vol.II, Academic Press, New York-
London,1967
160. Gottesman, I.I.: Schizophrenia genesis, W.H. Freeman, New York, 1991
161. Graham, P., (ur.) (1998) Cognitive-Behavior Therapy for Children and Families, Cambridge
University Press
162. Graham,P.: Child Psychiatry. A developmental Approach, Oxford: Oxford University Press,
1991
163. Gray, J.A.G.: The neurobiological of anxiety, Oxford, New York, 1982
164. Graybiel, A.M.: The basal ganglia. Trends in Neurosciences, 1888: 60-62. 1995
165. Green, S.: Benzodiazepines, putative anxiolytics and animal models of anxiety.
166. Guelfi, D.J.: Les phases de developpement des neuroleptiques en clinique, Psychiatrie
biologique, Gennevilliers, Pharmuka SF, Lab. Fournier Freres, Tome 7, 107-114, 1984.
167. Gur, R.E.: Cognitive concomitants of hemispheric dysfunction in schizophrenia, Archives
of General Psychiatry, 44: 119-125
168. Guyton, C.A. : Textbook of Medical Physiology, Fifth edition.1981
169. Hajdukovic C.: Sudska psihijatrija, Medicinska biblioteka Zajecar, 1981.
170. Hartman, H., (1987) "Psihologija ja i prilago>avanje", vo Psihologija Ja, Kondiº, K., (ur.)
Nolit: Beograd. (str. 91-137 )
171. Henderson D.,Gillespie R.D.: Psihijatrija, Medicinska knjiga, Beograd, 1951
172. Hille, B.: Ionic channels of exitabile membranes, 2nd ed.Sinauer Associates, Sunderland,
MA, 1992
173. Hippiuss, H.,Matussek, N.: Remarks on the Therapy of Depressions with Amine
Precurssors, Psychopathology, 19, S2, 1986
174. Hodoba, D.: Primjena psihofarmaka kod starijih ljudi, Klinicka psihofarmakologija, Beograd-
Zagreb, Medicinska knjiga, 307-328, 1990.
175. Holley, A.: Sensibilites chimiques. Traite de Psychologie experimentale, Tome 1, Presse
Universitaires de France, Paris, 1994
176. Hollister, L.E.: Choice of antipsychotic drugs, Antipsychotics, Amsterdam New York
Oxford, Elsevier, 141-146, 1985.
177. Hopkinson,G.,Ley,P.:A genetic study of affective disorder. Br.J. Psychiatry,115.917.1969
178. Horne, J.A.: The effects of exercise upon sleep: A critical review. Biological Psychology,
12: 241-290, 1986
179. Hristov, H.: Psihiatria, Medicina i fiskultura, Sofia, 1988
180. Hudolin V.: Psihijatrija, Stvarnost, Zagreb,1984.
181. Hudson JI, Pope HG, Jonas JM, Yurgelun-Todd D. Family history study of anorexia nervosa
and bulimia. Br J Psychiatry. 1983;142:133-138.
182. Hyde, T.M., Weeinberger, D.R.: The brain in schizophrenia. Seminars in Neurology, 10:
276-286, 1990
183. Ignjatovic, M.: Normalnost i psihijatrija, avalske sveske 2-79
184. Ilankovic, N. i sorad.: Svest, spavanje, snovi, Institut za psihijatriju Klinickog Centra,
Beograd, 1999
185. Insel,T.R.:Toward a neuroanatomy of obsessive-compulsive disorder. Archives of General
Psychiatry, 49:739-744, 1992
186. Jacobson, E., (1964) The Self and the Object World, International Universities Press: New
York
187. Jakovljevic, M., Paunovic, V.: Neurološke osnove psihofarmakoterapije, Klinicka
psihofarmakologija, Beograd-Zagreb, Medicinska knjiga, 11-56, 1990.
188. Jakulic, S., Desimirovic, V.: Bioloske osnove psihijatrije, Zavod za udcebnike i nastavna
sredstva, Beograd, 1990
189. Janssen, A.J.P.: Haloperidol and Related Butyrophenones, Psychofarmacological Agents,
New York-London, Academic Press, Volume II, 199-231, 1967
190. Janssen, A.J.P.: The Butyrophenone Story, Haloperidol update 1958-1980, Baltimor, Ayd
Medical comunuications, 1-14, 1980.
191. Jeannerod, M.: Le cerveau machine, Fayard, Paris, 1983
192. Jeffrier, J.J.: Use of Neuroleptics, Use of Drugs in Psychiatry, Hans Huber Publishers, 1-
16, 1986.
193. Jellinek E.M.: The Disease Concept of Alcoholism, College and University Press, New
Haven, 1986.
194. Jenner, P., Marsden, D.C.: Neuroleptics and Tardive Dyskinesia, Neuroleptics:
Neurochemical, Behavioral and Clinical Perspectives, New York, Raven Press, 223-253,
1983
195. Jevtic D.: Sudska psihopatologija, Medicinska kwiga, Beograd-Zagreb, 1959.
196. Jouvet, M.: Le sommeil et le reve, O. Jacob edt., Paris, 1992
197. Jovev J.: Bolesti na zavisnosti
198. Jovev J.: Psihopatologija so mentalna retardacija,Zdruènie za mentalno retardirani lica na
Republika Makedonija, Skopje, 1993.
199. Jovev, J.: Psihopatologija i mentalna retardacija, Sistem 21, Skopje, 1992
200. Kalicanin, P, : Psihijatrija , Etiopatogeneza, Medicinski fakultet u Beogradu, Beograd,
2002
201. Kalicanin, P, Ercegovac,D..: Psihijatrija , Dijagnostika, Medicinski fakultet u Beogradu,
Beograd, 2003
202. Kalicanin, P, Eric Lj..: Psihijatrija , Okviri, Medicinski fakultet u Beogradu, Beograd, 2002
203. Kalicanin, P, Eric Lj..: Psihijatrija , Posebne teme 1 Medicinski fakultet u Beogradu, Beograd,
2002
204. Kalicanin, P, Eric Lj..: Psihijatrija , Posebne teme 2, Medicinski fakultet u Beogradu, Beograd,
2002
205. Kalicanin, P. Anksiozni poremecaji, “Velarta”, Beograd, 1991
206. Kalicanin, P., Paranosik,V.: Psihijatrija buducnosti, Beograd 1992
207. Kalicanin, P., Tosevski-Lecic, D.: Knjiga o stresu, Medicinska knjiga, Beograd, 1994
208. Kalicanin, P.: Anksiozni poremecaji, Velarta,1996
209. Kalicanin, P.: Medicinska etika i medicinsko pravo,Kramer-print -Zemun, Beograd,1999
210. Kalicanin, P.: Psihijatrija 1, Velarta, Beograd,1997
211. Kalicanin, P.: Psihijatrija 2, Velarta, Beograd,1997
212. Kalicanin, P.: Psihijatrija, Zastita mentalnog zdravlja, MFB, Beograd, 2002
213. Kalicanin,P.,Lecic-Tosevski ,D.: Depresije, Medicinska knjiga, Beograd, 1995
214. Kalicanin,P.,Lecic-Tosevski,D.: Knjiga o stesu, Medicinska knjiga ,Beograd,1994
215. Kandel, E.R., Hawkins, R.: Les bases biologiques de l¢apprentissage, pour la Science,
181, 70-79
216. Kandel, E.R.: Cellular basis of behavior. W.H. Freeman, San Francisco, 1976
217. Kane J., Honigfeld G., Singer J., Meltzer H.: Clozapine for the Treatment-Resistant
Schizophrenic, Arch. Gen. Psychiatry-Vol 45, Sept, 789-797, 1988.
218. Kapamaxija B.: Ubistvo- psihopatologija i sudska psihijatrija, Matica srpska, Novi Sad,
1981.
219. Kapamaxija B.: Ubistvo u afektu, Jugolsovenska revija za kriminologiju i krivicno pravo,
18, 1, 1980.
220. Kapamaxija,B.: Forenzicna psihijatrija, Dnevnik, Novi Sad,, Medicinska knjiga Beograd-
Zagreb, 1989
221. Kaplan H., Sadock B.: Comprehensive Textbook of Psychiatry, Vol.I. Baltimore:
Williams,Wilkins, 1989
222. Kaplan, H., & Sadock, B.(1994) (Eds.) Kaplan and Sadock’s Synopsis of Psychiatry, 7th
Edition, Baltimore: Williams & Wilkins
223. Kaplan, H., Sadock B.: Comprehensive Textbook of Psychiatry, Vol.I. Baltimore: Williams,
Wilkins, 1989
224. Kaplan, H., Sadock, B.: Compprehensive Textbook of Psyciatry, Second Edition, Oxford
Medical Publication, 1991
225. Kaplan,H. Sadock, B.: Prirucnik Klinicke psihijatrije, Naklada Slap, Jastrebarsko,1998
226. Kaplan,H.,Sadock,B.: Comprehensive Textbook of Psychiatry, i and II Vol. Williams and
Wilkins, Baltimor-London, 1983
227. Ka•ic, T., Martinovic, •.: Klinicka neurofarmakologija, Medicinski fakultet, Beograd, 1984
228. Kecmanovic D.: Psihijatrija 1,2, Medicinska kwiga Beograd-Zagreb, 1989.
229. Kecmanovic D.: Psihijatrija, Medicinska kniga Beograd-Zagreb, 1986.

230. Kecmanovic, D.: Izmedu normalnog i patoloskog, Mala edicija ideja, Beograd, 1973
231. Kecmanovic, D.: Psihijatrija, Medicinska knjiga , Beograd-Zagreb, 1986
232. Kecmanovic,D.: Psihijatrija, Medicinska knjiga Beograd-Zagreb, Svijetlost,1989
233. Kernberg, O., (1987) "Strukturna analiza" vo Psihologija Ja, Kondiº, K., (ur.) Nolit: Beograd.,
273-305.
234. Kielholz, P.: Etats depressifs, Editions Hans Huber, Berne, Stuttgart, Vienne, 1972
235. Kielholz, P.: La depression masquee, Masson, Cie, Editeeurs, Paris, 1973
236. Kielholz, P.: Tretmant for Therapy-resistant Depression, Psychopathology, 19, S2, 1986
237. Kirovski P.: Psiho-socijalni i psihijatriski aspekti na zavisnostite na drogi vo Republika
Makedonija, doktorska disertacija, Medicinski fakultet vo Skopje, 1990.
238. Klajn,V.: Neuroze, Nau~na knjiga, Beograd, 1962
239. Kohut, H., (1987) "Analiza selfa" vo Psihologija Ja, Kondiº, K., (ur.) Nolit: Beograd.,235-
273
240. Kolle K.: Psychiatrie, Urban and Schwarzenberg, Berlin, Wien, 1943.
241. Korbar, M.: Ekstrapiramidni poremecaji uzrokovani djelovanjem lijekova,
Psihofarmakoterapija, Zagreb, Klinicka psihijatriska bolnica Vrapce, 165-191, 1987.
242. Korvath, T., Siever, L., Mohs, R., Davis, K.: Organic mental syndromes and disorders.
243. Kosanovic-Cetkovic D.: Akutne infektivne bolesti, Decje novine, Gornji Milanovac, 1990.
244. Krec D.,Kracfild R.: Elementi psihologije, Naucna kwiga Beograd, 1980.
245. Krstic B.: [izofrenija i ubistva, Institut za pravna i drustvena istrazivanjnja Pravnog fakulteta
u Ni{u, Ni{, 1978.
246. Krstic B.: Sudska psihijatrija, Kulturni centar, Gorwi Milanovac, 1987.
247. Krstic, D., (1988) Psiholoski Recnik, Vuk Karadjic: Beograd
248. Krupp, P., Barnes, P.: Management of Agranulocytosis Risk, Psychopharmacology Suppl.,
99, 118-121, 1989.
249. Laliberte M, Boland FJ, Leichner P. Family climates: family factors specific to disturbed
eating and bulimia nervosa. J Clin Psychol 1999; 55: 1021-40..
250. Langer, Z.S., Galzin M.A., Arbilla, S.: Presynaptic Receptors in Psychopharmacology,
Clinical Neuropharmacology, Volume 13, Supl. 2, Raven Press, 7-9, 1990.
251. Lechtenberger, R.: The Psychiatrist¢s Guide to Diseasses of the Nervous Sustem, New
York, John Wiley, Sons, 1982
252. Lipowski, Z.J: Delirium in the elderly patient. N. Engl. J. Med. 1989320: 578-582
253. Lipowski, Z.J: Delirium: Acute Confusionel States. New York, Oxford University Press,
1990
254. Loga, S.: Antipsihotici, Nuspojave antipsihotika, Klinicka psihofarmakologija, Beograd-
Zagreb, Medicinska knjiga, 141-146, 1990.
255. Lokar, J.: Klinicka psihofarmakologija, Beograd-Zagreb, Medicinska knjiga, 1990
256. Lopasic R.,Betlheim S.,Dogan S.: Psihijatrija, Medicinska knjiga. Beograd-Zagreb,1965.

257. Lopasic R.: Psihijatrija, Medicinska kwiga Beograd-Zagreb, 1959.
258. Losonczy, F.M., Davidson, M., Davis, L.K.: The Dopamine Hypothesis of Schizophrenia,
726, 1987.
259. Lukic M.,Pejakovic S.,Maric J.: Pravna medicina, Naucna knjiga, Beograd,1987.
260. Lunnch, G.,Baudry, M.: The biochemistry of memory: A new and specific hypothesis.
Science 224: 1057-1063
261. Lunnch,G.,Baudry,M.: The biochemistry of memory: A new and specific hypothesis. Science
224: 1057-1063
262. Luria,A.R.:Osnovi neuropsihologije, Nolit,Beograd,1776
263. Magnan-Peron, P.: Conduite d' un traitement neuroleptique, Psychiatrie biologique,
264. Mahler, M., (1963) "Thoughts about Development and Individuation", The Psycho-
Analytic Study of the Child, New York: International Universities Press, 18, 307-324
265. Mahler, M., (1965) "On the significance of the normal separation-individuation phase" vo
M. Schur (ur.), Drives, Affects and Behavior, band II, str 161-168. New York: International
Universities Press
266. Mahler, M., (1972) "On the first theree subphases of the separation-individuation process"
International Journal of Psycho-Analysis, 53, 333-38
267. Maj,M.:Lithium prophylaxia in schizoaffective disorder-a prospective study.
J.Affect.Disord.,14, 129-135, 1988
268. Maltbie, A.A., Cavenar 0.J., Sullivan, L.J., Hammett, B.E., Zung, W.K.W.: Analgesia and
Haloperidol: A Hypothesis, Haloperidol update 1958-1980, Baltimore, Ayd Medical
comunications, 110-116, 1980
269. Maric J.: Klinicka psihijatrija, Savremena administracija, Beograd,1993.
270. Maric, J.: Klinicka psihijatrija, Megraf, Beograd, 2001
271. Marin, R.S., Tucker, G.J.: Psychopathology and hemipspheric dysfunction. Journal of
Nervous and Mental Disease, 169: 546-557
272. Marinkovic, S., Ilic, A., Milisavljevic, M, Kostic, V.: Funkcionalna i topografska
neuroanatomija, Savremena administracija, Beograd, 1988.
273. Mark, V.H., Ervin, F.R.: Violence and the brain, Harper-Row, New York, 1970
274. Marriott, P.F., Norman, T., Burrows, G.: The long-acting neuroleptic drugs and their
treatment systems, Antipsychotics, Amsterdam New York Oxford, Elsevier, 173-184,
1985.
275. Marx, J.: “Anxiete peptide” found in brain, Science, 227:934
276. Marx,J: Boring in on beta-amyloid¢s role in Alzheimer¢s. Science,255:688-689
277. Masters, W.H., Johnson, V.E., Kolodny, R.C.: Heterosexuality. Harper Collinns, New York,
1994
278. Matussek, N.: Biological Aspects of Depression, Psychophology, suppl., 2, pp. 66-71,
1986
279. Mayer-Gross,W.,Slater,E.,Roth,M.:Clinical Psychiatry, Cassel and
ompany,Ltd.,London,1960
280. Medicinsko vestacenje u sudskoj praksi, Centar za forenzicku psihijatriju Psihijatriske
bolnice "Vrapce", Zagreb, 1970.
281. Meltzer, Y.H.: Psycopharmacology, The Third Generation of Progress, New York, Raven
Press, 1987.
282. Mertens H.G., Rohkamm, R.: Therapie neurologischer Krankheiten und Syndrome, Georg
Thieme Verlag Stuttgart-New York, 1990
283. Micev, V., Cadlovski, G.: Psihijatrija 1, Prosvetno delo, Skopje, 1994
284. Mijan de la Torre A, Velasco Vallejo JL. Nutrition and behavioral eating disorders: anorexia
and bulimia nervosa Nutr Hosp 1999; 14 Suppl 2: 81S-91S..
285. Milev V.: Psihopatologia, Medicina i fiskultura, Sofija, 1976.
286. Milicinski L.: Poslovna sposobnost sa psihijatriskog gledista, II Savetovanje o forenzickoj
psihijatriji, Zagreb, 1974.
287. Milovanovic D.,Sternic,M.: Uvod u klinicku psihijatriju, Medicinska biblioteka, Zajecar,
1983.
288. Milovanovic, D. Klinicka psihofarmakologija, RO za graficku i izdacacku delatnost,
Zajecar,1983
289. Milovanovic, D., Zivkovic, G.: Bioloska psihijatrija, Anksiozni, depresivni i psihosomatski
poremecaji, Interpregled-Beograd,1990
290. Milovanovic, D.: Klinicka psihofarmakoterapija, Ljubljana, Lek, 1972
291. Moric-Petrovic S.: Psihijatrija, Medicinska knjiga, Beograd-Zagreb, 1987.
292. Moric-Petrovic, S.: Nasledgivanje mentalnih obolenja, Nolit, Beograd, 1982
293. Moric-Petrovic, S.: Psihijatrija, Medicinska knjiga Beograd-Zagreb, 1987
294. Myre S. and Gordon E.B.: Basic Psychiatry, Churchill Livingstone, Edin-burg, 1972.
295. Myre S.: Guide to psychiatry, Livingstone LTD., Edinburgh, 1963.
296. Nastovic,I.:Ego-psihologija psihopatije,Medicinski svet, Beograd, 1982
297. Nathan, R.S., Kammen, D.: Neuroendocrine effects of antipsychotic drugs, Antipsychotics,
Amsterdam New York Oxford, Elsevier, 11-26, 1985.
298. Neurosciences, 14: 101-104, 1991
299. Nicholi M.A. The Harvard guide to Modern Psychiatry, Belknap Press of Harvard Unierstity
Press, Cambridge, 1978.
300. Nickevic K.,Kolarova D.: Medicinska psihologia, Medicina i
301. Nissen, G.: Treatment for Depression in Children and Adolescents, Psychopathology, 19,
S2, 1986
302. North C, Gowers S. Anorexia nervosa, psychopathology, and outcome. Int J Eat Disord
1999; 26: 386-91..
303. Novotni Lj.: Medicinski vestacenja po parni~nata postapka, Nasa Kniga, Skopje, 1981.
304. Novotni Lj.: Sudska psihijatrija. NIO Studentski zbor,Skopje, 199O.
305. Novotni Lj.: Sudsko-psihijatriski vestacenja- delovna sposobnost, NIP Nova Makedonija,
Skopje, 1984.
306. Ogren, O.S.: Role of D1 and D2 Receptors in Behaviour, Clinical Neuropharmacology, Vol.
13, Supl. 2, Raven Press, 130-132, 1990.
307. Ontiveros, A., Fontaine, R., Breton, G., Elie, R., Fontaine, S., Dery, R.: Corelation of severity
of panic disorder and neuroanatomical changes on magnetic resonance imaging. Journal
of Neuropsychiatry and Clinical Neuroscience, 1: 404-408
308. Pandey, N.G., Ali, I.S., Casper, R., Davis, M.J.: Neuroendocrine studies in Schizophrenia,
Psychoneuroendocrine Dysfunction, New York-London, Plenum Medical Book Company,
503-516, 1984.
309. Pare, C.M.B. New Phramcological developments in Antidepressants, Psychophology,
suppl., 2, pp. 193-108
310. Paunovic, V.,Babinski T.: Bioloska psihijatrija 1, Medicinski fakultet u Beogradu, Beograd,
1995
311. Paunovic, V.,Babinski T.: Bioloska psihijatrija 1, Medicinski fakultet, Univerziteta u
Beogradu, Beograd, 1955
312. Paunovic, V.: Sveske iz klinicke psihofarmakologije, Antipsihotici, Medicinski fakultet u
Beogradu, Beograd, 1996
313. Paunovic,V.:Bioloska psihijatrija 1,Molekularna osnova mentalnih procesa, Medicinski
fakultet, Beograd,1995
314. Paykel, E.: Handbook of Affective Disordes, Guilford Press, New York-London, 1992
315. Pearlson G., Coyle, T.J.: The Dopamine Hypotesis and Schizophrenia, Neuroleptics:
1983.
316. Persad, E., Rakoff, V.: Use of Drugs in Psychiatry (A Handbook), Toronto-Lewiston N. Y.-
Bern-Stuttgart, Hans Huber Publishers, 1986.
317. Persic, N.: Socijalna psihijatrija, Pliva, Zagreb, 1971
318. Peschanski, M.: Le cerveau repare, Plon edt, Paris, 1989
319. Petersen, V.P., Nielsen, M.: Thiaxanthene Derivatives, Psychofarmacological Agents, New
York-London, Academic Press, Volume I, 301-324, 1967.
320. Peterson, O.H.: Ion channels. Ten years of patch-clamp studies.
321. Petrie, M.W., Ban, A.T.: The use of antipsychotic agents in the elderly, Antipsychotics,
Amsterdam New York Oxford, Elsevier, 239-252, 1985.
322. Petrovic,D.:Depresije u starosti, Institut za stru~no usovr{avanje i specijalizaciju
zdrastvenih radnika, Beograd, 1975
323. Pharmacology, 43: 1-3, 1992
324. Philips I.: Prevention and treatment of mental retardation, Basic Books., pub. New York,
1966.
325. Piaget, J., (1954) Language and Thought of Children, London: Penguin books
326. Pichot, P., Berner, P., Wolf, R., Thau, K.: Psychiatry, The State of the Art, 3
Pharmacoopsychiatry, Plenum Press, New York, London, 1983
327. Pichot, P., Berner, P.,Wolf, R., Thau, K.: Psychiatry, The State of the Art, 6 Drug Dependence
and Alcoholism, Plenum Press, New York, London, 1983
328. Pijaze, i Inhelder, B. (1986): Intelektualni razvoj deteta, Zavod za udzbenike i nastavna
sredstva, Beograd
329. Pitts, J.W. and McClure, J.N. Lactate metabolism in anxiety neurosis, New England Journal
of Medicine, 277: 1329-1336
330. Plunkett,R., and Gordon,J.E. Epidemiology and mental illness, New York, Basic
Boocs,Inc.,1960
331. Poldinger W., Wider F.: Index Psychopharmacorum, Bern Stuttgart Toronto, Hans Huber,
1990.
332. Poleksic, J., Milovanovic, D.: Terapija depresivnih stanja, Zorka, Sabac
333. Poremecaji ishrane Langeov prirucnik, 1988.
334. Poro A.: Enciklopedija psihijatrije, Nolit, Beograd,1985.
335. Poro A.:Enciklopedija psihijatrije, Nolit, Zagreb, 1984.
336. Psihofarmakoterapija, Klinicka psihijatriska bolnica, Zagreb, 1987
337. Psychiatry, 115, 917, 1969
338. Psychiatry/II, Baltimor 1976
339. Putten, T., May, P., Marder, S.: Prediction of response to antipsycotic drugs,
Antipsychotics, Amsterdam New York Oxford, Elsevier, 47-56, 1985.
340. Radanov S.: Sdbeno-medicinska ekspertiza na Zivilic, Medicina i fiskultura, Sofija, 1986.
341. Radojcic B.:Bolesti nervnog sistema, Medicinska knjiga Beograd-Zagreb, 1986.
342. Rapoport, J.L. La biologies des obsessions.Pour la Science, 139:32-39, Paris,1989
343. Rapoport, L.J.: Pediatric Psychopharmacology: The Last Decade, Psychopharmacology,
The Third Generation of Progress, New York, Raven Press, 1211-1214, 1987.
344. Rawnsley,K.:Epidemiology od affective disorders, Br.J.Psychiatry, Spec.Public.,2,1968
345. Ree, J.M., Verhoeven W., Wied, D.: Antipsychotic actions of the endorphins,
Antipsychotics, Amsterdam New York Oxford, Elsevier, 27-46, 1985
346. Reisenzein,R.: The Schachter theoryb of emotion,Two decades later. Psychobiological
347. Rosenvienge JH, Borgen JS. Eating disorders--how is treatment organized? Tidsskr Nor
Laegeforen 1999; 119: 21-3..
348. Rosenzweig, Leiman, Breedlove : Psychobiologie, De Boeck Universite,Paris, 1998
349. Roth, H.R., Wolf, E.M., Deutch, Y.A.: Neurochemistry of Midbrain Dopamine Systems,
94, 1987.
350. Saletu, B.: Therapy for Sleep Disorders in Depressives, Psychopathology, 19, S2, 1986
351. Scatton, B.: Effets biochimique des neuroleptiques, Psychiatrie biologique, Gennevilliers,
Pharmuka SF, Lab. Fournier Freres, Tome 7, 127-157, 1984.
352. Schou, M.: New Developements in Long-term Prreeventive Therapy, Psychopathology,
19, S2, 1986
353. Schulte W. and Tolle R.: Psychiatrie, Springer-Verlag, Berlin, New York, 1979.
354. Senon, J.L., Sechter, D., Richard, D.: Therapeutique psychiatrique, Science et pratique
medicales, Hermann editeurs des sciences et des arts, Paris, 1995
355. Seron, X., Jeeannerod, M.: Neuropsychobiologie humaine, Mardaga, Liege, 1994
356. Shah, S.N., Donald, G.A.: Psychoneuroendocrine Dysfunction, New York-London, Plenum
Medical Book Comany, 1984.
357. Sila A.: Psihopatologijska obiljeà po~initelja krivi~nog djela ubojstva, Socijalna psihijatrija,
5, 1977.
358. Simon, P., Faure, C.: Les neurpleptiques de a-z, Specia, 1985
359. Singh, M.M., Kay, R.S.: Exogenous peptides and Schizophrenia, Psychoneuroendocrine
Dysfunction, New York-London, Plenum Medical Book Company, 517-548, 1984.
360. Smith.L.W. and Kinsbourne,M.: Aging and dementia, Spectrum pub., New York, 1977.
361. Snyder, H.S.: Molecular Strategies in Neuropsychopharmacology: Old and New,
22, 1987.
362. Sprague, L.R., Newell M.K.: Toward a Movement Control Perspective of Tardive
Dyskinesia, Psychopharmacology, The Third Generation of Progress, New York, Raven
Press, 1233-1238, 1987.
363. Starcevic-•ivkov, M., Guzina-Kraiger A., Tadic, N.: Psihofarmakoterapija u psihijatriji
razvojnog doba, Klinicka psihofarmakologija, Beograd-Zagreb, Medicinska knjiga, 286-
304, 1990.
364. Stefanis, C.N., Kokkevi, A.: Depression and Drug Use, Psychopatology 19: suppl. 2, pp.
124-131, 1986
365. Stefanovska,V.: SIDA,MIA, Skopje, 2003
366. Stoilkovic S.:Psihijatrija sa medicinskom psihologijom, Medicinska knjiga, Beograd-Zagreb,
1975.
367. Stojilkovic,S.:Psihijatrija sa medicinskom psihologijom, Medicinska knjiga Beograd-Zagreb,

1977
368. Stunkard, A. J. (1993) Introduction and overview. In A. J. Stunkard & T. A. Wadden (Eds.)
Obesity: Theory and therapy (2nd Ed., pp. 1-10) New York: Raven Press.
369. Sverdlov, L.S.: Psihopatologiceskie i psihologiceskie predposilki vibora terapevticeskoi
taktiki pri endogenih psihozah, Farmakoterapevticeski osnovi reabilitacii psihiceski
bolnih, Moskva, Medicina, 1989.
370. Svetska Zdrastvena organizacija: ICD-10 Klasifikacija mentalnih poremecaja i poremecaja
ponasanja, Zavod za ucebnike i nastavna sredstva, Beograd, 1992
371. Szasz S.T.: Proizvodnha ludila, Biblioteka Teka, Zageb, 1982
372. Tadcer, I. i saradnici: Specijalna patoloska fiziologija, Medicinska knjiga Beograd, zagreb,
1990.
373. Tadic N Poremecaji hranjenja, Psihijatrija detinjstva i mladosti Naucna knjiga, Beograd
1992.
374. Tamminiga, A.C.: Atypical Neuroleptics and Novel Antipsychotic Drugs, Neuroleptics:
1983
375. Tasman, A., Kay, J., Lieberman, J., (1997) Psychiatry, Vol. I, W.B. Saunders Company:
Philadelphia
376. Tasman, Kay, Lieberman: Psychiatry, vol.1, W.B. Saunders company, Philadelphia,
London,Toronto,Montreal, Sydney, Tokyo, 1998
377. Tasman, Kay, Lieberman: Psychiatry, vol.2, W.B. Saunders company, Philadelphia,
London,Toronto,Montreal, Sydney, Tokyo, 1998
378. Tasman, L., Kay, K., Lieberman, J.: Psychiatry, vol.1, W.B. Saunders Company, Harcourt
Brace & Company, Philadelphia, London, Toronto, Montreal, Sydney, Tokyo
379. Tasman, L., Kay, K., Lieberman, J.: Psychiatry, vol.2, W.B. Saunders Company, Harcourt
Brace & Company, Philadelphia, London, Toronto, Montreal, Sydney, Tokyo
380. Temkov, I., Ivanov, V., Tasev, T.: Psihiatria, Medicina i fiskultura, Sofia, 1973
381. Temkov, I., Kirov, K.: Klinicka psihofarmakologija, Sofija, Medicina i fiskultura, 1976
382. Ten year follow-up of anorexia nervosa Psychological Medicine 1995; 25(1):143-156.
383. Terry, R.D, Katzman, R., Bick, K.L.: Alzheimer¢s Disease, New York: Raven Press, 1994
384. Timotievic, I., Kalicanin, P.: Principi psihofarmakoterapije, Institut za mentalno zdravlje,
Beograd, 1998
385. Tissot, R.: Therapeutique medicamenteuse au long cours des psychoses, Traitments au
long cours des etats psychotique, Colloque internationale de Paris, Privat, 1972
386. Tomic, D.: Farmakoterapija, Mediicinska knjiga, Beograd-Zagreb, 1969
387. Turcin R.: Aktuelni psihijatriski problemi vestacewa sposobnosti testatora, Engrami,
2,Beograd, 1979.
388. Turcin R.: Aktuelni psihijatriski problemi vjestacenja sposobnost

389. Vodinelic V.: Alkohol i kriminalitet, Alkoholizam, 1, 1966.
390. Voineskos, G.: Rapid Neuroleptization: A Clinical Guide, Use of Drugs in Psychiatry, Hans
Huber Publishers, 17-38, 1986
391. Vovin, P.A., Kuine, G.E.: Farmakoterapevticeski osnovi reabilitacii psihiceski bolnih,
Moskva, Medicina, 1989.
392. Vovin, P.A., Sverdlov, S.L.: Farmakoterapija na razlicnih etapah postgospitalnoi readaptacii
psihiceski bolnih, Farmakoteraevticeski osnovi reabiltacii psihihiceski bolnih, Medicina,
Moskva, 1989
393. Vovin, P.A.: Kliniceskie efekti pri psihofarmakologiceskom lecenii, Farmakoterape-vticeski
osnovi reabilitacii psihiceski bolnih, Moskva, Medicina, 1989.
394. Vujic F.V.: Medicinska psihologija i opsta psihopatologija, Medicinska knjiga, Beograd-
Zagreb, 1952.
395. Wyatt, J.R.: Side Effects, The Third Generation of Progress, New York, Raven Press, 1987
396. Zavodnick, S.: Comparison of Neuroleptics, Haloperidol update 1958-1980, Baltimor, Ayd
Medical comunications, 15-30, 1980.
397. Zeparovic Z.: Viktimologija, ROGD "Zagreb" i Pravni fakultet, Zagreb, 1985

II Tom 2 Gotova

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

II Tom 2 Gotova

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GEORGI ^ADLOVSKI

Prof. d-r Georgi ^adlovski i sorabotnici

Izdava~: Prosvetno delo

Prof. d-r Georgi ^ADLOVSKI, direktor na Klinikata za

Prof. d-r Stojan Aleksievski, rakovoditel na oddelot za

Prof. d-r Vitomir Micev, rakovoditel na oddelot za

Doc. d-r Antoni Novotni, rakovoditel na otsekot za sudska

Doc. d-r Marija Raleva, {ef na oddelot za detska i

Doc. d-r Viktorija Vujovi}, rakovoditel na otsekot za

As. d-r Branislav Stefanovski, rakovoditel na otsekot za

d-r Kamka Paket~ieva, rakovoditel na otsekot za psihoti~ni

Prim. d-r Slavica Gajdayis-Kne`evi}, direktor na

ORGANSKI (SIMPTOMATSKI) MENTALNI

Vo ovoj dijagnosti~ki blok MKB-10 gi klasificira site onie

Mozo~nite disfunkcii mo`at da bidat primarni, koga

Organskite mentalni rastrojstva, spored po~etokot i

Psihopatolo{kite manifestacii vo ovie dijagnosti~ki

(naludni~avi idei) i raspolo`enieto koi pripa|aat na akutniot

1. Delirium, demencija, amnesti~ki i drugi kognitivni

Kako {to mo`e da se zabele`i, DSM IV ne go koristi terminot

1. Deliriumot, vo DSM-IV, e definiran kako rastrojstvo na

• op{tata zdravstvena sostojba,

2. Demenciite se definirani kako hroni~ni rastrojstva so

3. Amnesti~koto rastrojstvo e definirano kako rastrojstvo

• poradi op{tata zdravstvena sostojba i

4. Nespecifiziranoto kognitivno rastrojstvo se karakteri-

Organskite mentalni rastrojstva MKB-10 gi klasificira vo

HRONI^EN ORGANSKI PSIHOSINDROM

Vo hroni~niot organski psihosindrom spa|aat demenciite od

Pod poimot “demencija” se podrazbira steknata intelektualna

Spored MKB-10, demencijata e sindrom predizvikan od nekoe

Ne postojat nekoi precizni statisti~ki pokazateli za

statisti~ka metodologija, socio-kulturnite vlijanija vo sredinata

Vo etiopatogenezata na demenciite mo`at da u~estvuvaat

1. Metaboli~ki (i endokrini) faktori:

2. Mozo~ni elektri~ni aktivnosti:

4. Dolgotrajna konsumacija na nekoi lekovi:

9. Degenerativni mozo~ni rastrojstva:

Ako demencijata se manifestira vo ponaprednatata vozrast

Zaedni~ka klini~ka slika

Dementnite simptomi naj~esto zapo~nuvaat bavno, so meseci,

1. pomneweto, i toa primarnata i sekundarnata memorija,

do`ivuvawa), so konfabulacii i so vremenska i prostorna

2. op{tite intelektualni sposobnosti, koi progresivno

3. misleweto, osobeno produktivnoto i apstraktno

4. nagonsko-afektivnata sfera, so dezinhibicija na nagonite

5. li~nosta, koja postepeno propa|a zaedno so raspa|aweto na

6. kortikalnite motorni i senzorni centri i pati{ta, so

Op{ti dijagnosti~ki kriteriumi

(a) Opa|aweto na sposobnostite za pomnewe i za mislewe se do

(v) Postoi o{tetuvawe na sposobnosta za rasuduvawe,

Za postavuvawe na dijagnoza potrebni se slednive subjektivni

I pokraj toa {to samata dijagnoza demencija podrazbira

Na evolucijata vlijaat slednive faktori:

• stepenot na psihosocijalna poddr{ka na bolniot.

Pove}eto reverzibilni slu~ai na demencija se asocirani so

MKB-10 gi klasificira demenciite vo slednive podgrupi:

1. Demencii kaj Alchajmerovata bolest,

Klasifikacijata na DSM-IV e sli~na i taa razlikuva:

1. Demencija od Alchajmerov tip,

Alchajmerovata demencija (Morbus Alzheimer) e primarno

Vo 1906 godina breslavskiot psihijatar Alojz Alchajmer prv

Se procenuva deka na Alchajmerovata bolest otpa|aat od 55