A.Ü.F.F.

Döner Sermaye
Işletmesi Yayınları
No:32

VEKTÖREL ANALIZ

Doç. Dr. M. Kemal SAĞEL

Ankara Üniversitesi
Fen Fakültesi Ö ğretim Üyesi

Ankara 2006
(3. Baskı)
© Bu kitab ın bütün hakları saklıdır.

Yazarın yazılı iznini almaksızın bu kitabın herhangi bir

kısmı veya tamamı herhangi bir şekilde ve herhangi bir
anlamda, elektronik, mekanik, foto ğrafik olarak veya
xerografik, mikrofilm ve hatta teyp, fax veya video yoluyla
çoğaltılıp satılamaz veya kullanılamaz. Bu hallerde yazar
telif haklarını korumak için kanuni yolları takip edebilir.
Annem ve Rahmetli Babam için
 ÖNSÖZ

Bu kitap, Ankara Üniversitesi Fen Fakültesinin Lisans ve

Mühendislik Bölümlerinde öğrenim gören birinci ve ikinci s ınıf
öğrencilerinin program ında yer alan bir yany ıllık Vektörel Analiz dersi
için hazırlanmıştır.

Bu kitabı hazırlarken özellikle Eutiquio C. Young' ın Vector and

Tensor Analysis, B. Demidovich'in Problems in Mathematical Analysis
ve Lipman Bers and Frank Karar ın Caiculus kitaplarından geniş ölçüde
yararlanılmıştır.

Bu kitabın eksiksiz olmas ına gayret sarfettim. Fakat baz ı

eksikliklerin olabileceği düşüncesindeyim bu eksiklerin bildirilmesini
bekler, yardımlarınız için şimdiden teşekkür ederim.

M. Kemal SAĞEL
2006

IV
 İÇ İ NDEKİ LER

I, BÖLÜM : VEKTÖR CEB İ Rİ

1.1. Bir Vektörün Tan ı m ı 1

1.2. Vektörün Bile şenleri ve Büyüklü ğ ü 2
1.3. Vektörlerin Toplam ı ve Bir Skalerle Çarp ı m ı 6
1.4. Skaler Çarp ı m 8
1.5. iki Vektör Aras ı ndaki Aç ı 9
1.6. Vektörel Çarp ı m 12
1.7. Doğ ru ve Düzlem Denklemleri 15
• 1.8. Karma Çarp ı m 20

I. Bölüm ile ilgili Al ıştı rmalar 23

II. BÖLÜM : TEK DE ĞİŞ KENL İ VEKTOREL FONKS İ YONLAR

ÜZERİNDE Dİ FERENS İ YEL İŞ LEMLER

2.1. Tek Reel De ğ i ş kenli Fonksiyonlar 29

2.2. Vektör Fonksiyonlar ı n Cebiri 30
2.3. Limitler-Süreklilik ve Türevler 33
2.4. Uzay Eğ rileri ve Te ğ et Vektörler 37
2.5. Yay Uzunlu ğ unun Parametre Özelli ğ i 41
2.6. E ğ rilik "Esas Normal" ve "Binormal" Vektörler 43
2.7. Burulma ve FRENET-SERRET Formülleri 47
2.8. E ğ risel Hareketlere Uygulamalar 49
2.9. Kutupsal Koordinatlarda H ı z ve Ivme 53

II. Bölüm ile ilgili Al ışt ı rmalar 57

III. BÖLÜM : SKALER VE VEKTÖR ALANLARI ÜZERİNDE

D İ FERENS İ YEL İŞ LEMLER

3.1. Skaler ve Vektör Alanlar ı 63

3.2. Vektör Alanlar ı n ı n Cebiri 64
3.3. Bir Skaler Alan ı n Yönlendirilmi ş Türevi 64
3.4. Bir Skaler Alan ı n Gradiyenti 67
3.5. Bir Vektör Alan ı n ı n Yönlendirilmi ş Türevi 71
3.6. Bir Vektör Alan ı n ı n Divergensi 72
 3.7. Bir Vektör alan ı n rotasyoneli 75

III. Bölüm ile İ lgili Al ışt ı rmalar 77

IV. BÖLÜM: SKALER VE VEKTÖR ALANLARI ÜZERINDE

INTEGRAL I Ş LEMLERI

4.1. Skaler Alanlar ı n Eğrisel İ ntegralleri 82

4.2. Vektör Alanlar ı n Eğrisel İ ntegralleri 87
4.3. Eğrisel İntegralin Özellikleri 93
4.4. Yoldan Bağı ms ız E ğ risel İ ntegraller 95
4.5. Düzlemde Green Teoremi 98

IV. Bölüm ile ilgili Al ışt ı rmalar 102

V. BÖLÜM: YÜZEY İ NTEGRALLER İ

5.1. Yüzey Üzerinde Skaler ve Vektör Alanlar ı n ı n

İ ntegralleri 108
5.2. Divergens Teoremi 110
5.3. Stokes Teoremi 115

V. Bölüm ile İ lgili Al ıştı rmalar 119

Baz ı Sabitler 125

Trigonometrik Bilgiler 126
Trigonometrik Formüller 127
İ ntegral Alma Formülleri 128
Baz ı Metrik Sistem De ğerleri 130
Grek Alfabesi 131
İndex 132

VI
 I. BÖLÜM •

VEKTÖR CEB İRİ

1.0 GIRI Ş

Bilindiği gibi Fen ve Mühendislikte kütle, zaman, s ı cakl ı k, enerji ve daha

başka bazı niceliklerin yaln ız büyüklüğünü vermekle yetinebiliriz. Bunu bir örnekle
açı klarsak; kütlesi 1 kg olan bir cisimden söz etti ğimizde cismin kütlesi hakk ında
verilmesi gereken bütün bilgileri vermi ş oluruz. Bunun yan ı nda pek çok önemli
niceli ğin sadece de ğerini vermek yeterli de ğildir. Buna örnek olarak h ız, yer
değiş tirme, çizgisel ve aç ısal momentumlar ı , elektrik alan ı ve magnetik
alan ı gösterebiliriz.
Hareket halinde olan bir cismin h ızının 100 m/sn olduğu söylendiğinde
akl ım ıza hemen söz konusu cismin hangi do ğrultu ve yönde hareket etti ği gelir.
Bu çeşit büyüklüklerin yaln ız değeri değil aynı zamanda do ğrultusu ve yönününde
bilinmesi gerekir. O halde yaln ız değeri verilerek belirlenen niceliklere SKALER
BÜYÜKLÜKLER, değeri ile birlikte doğrultu ve yönüde belirtilen niceliklere
VEKTÖREL BÜYÜKLÜKLER ad ı verilir.
Skaler ve vektörel ifadeler ba şta fizik ve Mühendislikte olmak üzere
bilimlerin ve analizin bütün dallar ında geniş bir uygulama alan ı na sahiptir.

I.I. B İ R VEKTORÜN TANIMI

Genel olarak herhangi bir vektör için üç farkl ı biçimde tan ımlama
Bunlar GEOMETRIK, ANALITIK ve AKS İ YOMATİ K diyebilece ğ imiz
tan ı mlardan genellikle ilk ikisi ile ilgileneceğiz. Aksiyomatik olarak vektör tan ı mı
daha çok üçten büyük boyutlu uzâylarda vektörlerle ilgili gerekli bilgileri vermek
için yeterli olmaktad ı r.
P ve Q gibi iki nokta göz önüne alal ım. Bu iki nokta P'den Q'ya ya da
Q'dan P'ye gitmek suretiyle iki farkl ı şekilde bir do ğru boyunca birleştirilebilir.
P den ba şlayarak Q ya gidilirse pb, Q dan ba şlayarak P ye gidilirse (2>p vektörünü
elde ederiz. Bu da bize gösteriyor ki vektör iki noktay ı birleştiren doğru parças ıdır.

pb nün büyüklü ğ ü HPQ1 ile gösterilir. Herhangi bir vektör büyüklü ğü,
doğrultusu ve yönü ayn ı ka mak üzere kendisine paralel olarak uzay ı n neresine
götürülürse götürülsün yen . bir vektör elde edilemez. Ş ekil 1.1 de bu durum
görülmektedir.
 Ş ekil 1.1
Ş ekildeki vektörlerin hepsi birbirine e ş it olup ayn ı A vektörü ile
tan ımlanm ıştı r.
Üç boyutlu uzayda vektörleri gösterebilmek için önce uzay ı belirtecek
yönlendirilmi ş bir koordinat sistemine ihtiyaç vard ı r. Böyle bir koordinat sistemi
sağ elimizin baş parmağı yukar ı gelecek şekilde ve orta parma ğı n birlikte meydana
getirdi ği birbirine dik üçlü esas al ınarak olu ş turulmaktad ı r. Benzer olarak sol elin
üç parma ğı il40-,yönü değ işik başka bir koordinat sistemi olu ş maktad ır. Bu iki
koordinat sisttıi aş ağı daki ş ekilde görülmektedir.

Sağ el sistemi Sol el sistemi

Ş ekil 1.2
Bugün genellikle kullan ılan koordinat sistemi sağ el üçlüsü ile olu şturulan
sistemdir.
1.2. VEKTÖRÜN B İLE Ş ENLERİ VE BÜYÜKLÜ ĞÜ

Tan ı m 1.2.1 : Bir A vektörü a i , a2, a 3 reel say ılarından olu ş an bir üçlü olup
A= (a i , a2 , a3 ) olarak gösterilir.

a l 'e vektörün birinci ya da x bile ş eni

a2 'ye vektörün ikinci ya da y bile ş eni
a3 'e vektörün üçüncü ya da z bile şeni denir.

2
 Bir vektörün bütün bile şenleri sı fı r ise bu vektöre SIFIR VEKTORU denir
ve ö = (0,0,0) olarak gösterilir.
A nün negatifi —A olup = (—a.1,—a2,—a3) olarak ifade edilir.

= (2,-1,3) ise - Â = (- 2,1,-3) olur .

Tanım 1.2..2 : Bir A vektörünün büyüklüğü (normu), A ile gösterilen ve değeri

/ 2 2 ■ I İ2
A = + a2 a3 ) olarak ifade edilen bir reel say ıdır. Bu tanımdan görüyoruz ki

Ail = 0 olmas ı ancak A =0 olması halinde mümkündür. Aksi halde daima A > O dı r.
Büyüklüğü 1 'e e şit olan vektöre BIRIM VEKTÖR denii.
Bir vektörü geometrik olarak şu şekilde gösterebiliriz :
S ıfı rdan farkl ı bir A vektörü göz önüne alal ı m. P noktas ın ın koordinatlar ı
P (a ı ,a 2 ,a 3 ) olan bir nokta olmak üzere A
vektörünü daima ÖP yönlendirilmiş do ğru parças ı
ile gösterebiliriz. O'nun orijin noktalar ını belirttiği
bu durum yandaki şekilde gösterildi ği gibidir.

ÖP vektörünün do ğrultusu ve yönü DO ĞRULTMAN Kosinüsleri denilen

Cosa,CosP,Cosy say ı üçlüsü ile belirlenir.
a., as
Cosa Cosp
Cos3 = Cosy Y
A A

olup bu değerler öp vektörünün b ı leşenleri ile orant ıl ı dır. OP ye A vektörünün

Geometrik gösterimi diyece ğiz.

3
 ai a2 a3
1,1
A ile ayn ı yöndeki birim vektör 1 A IA A bile ş enlerine sahiptir.
ı1 l
Do ğ rultman kos nüsler için, Cos2a. 4- Cos2 j3 + Cos 2-y = 1 önemli eş itliğ i
vard ı r.
Bu durumda bize gösteriyor ki s ı fırdan farkl ı olan her vektör kendi do ğrultu
ve yönünde bir birim vektöre sahiptir.

Not : Uzayda bir vektör ba şlangı ç noktas ı keyfi al ındığı zaman bitim noktas ı
tarafı mızdan belirlenecek iki noktay ı birleştiren do ğru parças ı olarak bilinir.

Örnek 1.2.1 : P=(x i ,y ı ,z i ) baş lang ıç noktas ı olarak seçilirse bilim noktas ı Q olan
öyle bir noktan ı n koordinatlar ı Q=(x l +a i ,y i +a2 ,z 1 +a3 ) olup bu iki noktay ı birle ştiren
do ğru parças ı 1:, :r? vektörüdür.

Q=(x i +a p y i +a2 ,z i +a3)

Genel olarak uzay ı n herhangi bir noktas ı n ın koordinatlar ı (x i ,y ı ,z ı ) ve başka

bir noktas ı n ı n koordinatlar ı (x 2 ,y2 ,z2 ) ise bu iki noktay ı birle ş tiren vektörün
bile ş enleri
a i =x2-x i
a2=y 2-y i
elde edilir.

Vektörler üç boyutlu uzayda oldu ğu gibi düzlemde (iki boyutlu uzay) ya da

bir do ğ ru (bir boyutlu uzay) üzerinde göstermek veya koordinatlarm ı belirlemek
mümkündür.
üç,ten büyük (n > 3) boyutlu uzaylarda da vektörler bile şenleri ve di ğer
cebirsel özellikleri ile tan ı mlanabilirler. Fakat geometrik olarak Ş ekil üzerinde
gosterilemezier.

Örnek 1.2.2 : Düzlemde bir A vektörünü tan ı mlaylp, do ğrultman kosinüslerini

bulunuz ?
Çözüm :

A = OP = (ai ,a2 )

A =
Doğrultman Kosinüsler
a2
Cos8 = ai , Sin0 =
IIAII ilAii

Ş ekil 1.5

Örnek 1.2.3 : Bir A vektörü P(2,-1,3) ve Q(-1,-2,4) noktalar ı n! birle ştiren P-->Q
yönlendirilmiş do ğru parças ına kar şı gelmektedir. Bu vektörün bile ş enlerini ve
büyüklü ğünü bulunuz ?

Çözüm : A nı n bileş enlerine a i , a2 , a3 denirse

a i = q i -p i = -1-2 = -3
a2 = q2 -p 2 = -2-(-1) = -1
a3 = q3 - p3 = 4-3 = 1

O halde A>=(a i ,a2 ,a 3 )=(-3,-1,1) oldu ğ undan A nün büyüklü ğ ü,

A = N(-3) 2 + (-11 2 +12 = dir.

Örnek 1.2.4 : A=(2,-1,2) vektörünün do ğrultman kosinüslerini bulunuz ?

Çözüm :

A =N/2 2 + (-1) 2 +22 = =-3

aı az as 2
Cosot = =—2 Cos = 1 Cosy = =
A 3
3 3
eld ir.

Örnek 1.2.5 : -A> vektörünün büyüklü ğünü ve do ğrultman kosinüslerini

bulunuz ?
Çözüm :

A = ,Nj(-1)2 + (,(3) 2 = =2

al 1 a2 _
COSCC = = = Cos0, CosP = —„—,- — Sin0
A 2 A z

ise 0 = 120° olur.

1.3. VEKTORLERİN TOPLAMI VE B İR SKALERLE ÇARPIMI

Tan ı m 1.3.1 : A = (al,a2,a3) ve B = (bi ,b2,b3) vektörleri verilmi ş olsun.

A = B <=> al -= az =1)2 a3 = b3 dür.

Tan ım 1.3.2 : A = (al ,a2,a3) ve B = (bi ,b2,b3) vektörlerinin toplam ı

-4 -4
A+ B = (al + b ı ,a2 + b2 ,a3 + b3)
olarak toplan ı r. Bu tan ı ma göre
-4
A+ B = B+ A
e ş itli ği sağlan ır. Yani vektör toplam ı de ği şme özelli ğine sahiptir.

Vektörlerde toplama i ş leminin geçerli oldu ğu özellikler şunlard ır :

1 (Z+ + ( i3+ C) birleşme özelli ği

.-*
2. A+ 0 = A
r-k> + )=

Burada (—A) vektörü A ile ayni büyüklükte ve do ğrultuda fakat ters yönde olan

—A = , — a2, — a3) vektörüdür.

• •
A ve B gibi iki vektörün fark ın ı bulmak için A ile ( — İ3) vektörlerini

toplamak yeterlidir. Yani

A
-› — = 7k+ (—B>)

= (al — b ı ,a2 - b2 ,a3 - b3)

dir,
6
 A ve B gibi iki vektörün e şitliği, toplam ı ve fark ı aş ağı daki şekillerde
görülmektedir.

Ş ekil 1.7 Ş ekil 1.8

Tanım 1.3.3 : A = (a ı ,a2,a3) bir vektörü ve m bir say ı (skaler) olsun. m'nin A

vektörü ile çarp ı mı ınA ile gösterilir ve

m A = (ma ı ,ma2,ma3)
olarak tan ımlanan ba şka bir vektördür. Bir vektörün bir skalerle çarp ı mı olarak
ifade edilen özellikle ilgili aşağıdaki e şitlikleri yazabiliriz.

A ve B vektörler ve m, n reel say ı lar (skaler) olmak üzere,

1. m(n A) = (mn) A
-4 -4
2. m(A+B =mA+mB

3. (m + n)A = ırı A+ n A

4. 1. —A> =

— A A

2
Ş ekil 1.9

7
 (a ı ,a2,a3)= (a1,0,0)+ (0,a2,0)+ (0,0,a3)
=a1(1,0,0)+ a 2 (0,1,0) + a3(0,0,1)
Burada (1,0,0), (0,1,0), (0,0,1) vektörlerinin büyüklükleri 1 e e ş it olan uzay ı n
-¥ -› -->
birim vektörleridir. Bunlar ı s ı ras ıyla i , j, k olarak gösterece ğ iz. Bu tan ı ma göre

bileşenleri al, a2, a3 olan A vektörü her zaman,

A= + a2 j+ a3 k
şeklinde yaz ı labilir.

Örnek 1 3 1 A
-> = (1,-2,2) ve B = (2,4,-5) ise

i) 2 A+ B
1 -› -›
ii) - A- 2B vektörlerini bulunuz ?
2

Çözüm :

i) 2A+ B = 2(1,-2,2) + (2,4,-5)

= (2,-4,4) + (2,4,-5)
= (2+2,-4+ 4,4 -5)
= (4,0,-1)
1 1
ii) -A- 2 B = - (1,-2,2) - 2(2,4,-5)
2
= (1 ,-1,1)- (4,8,-10)

= ( 1 -1 1)1- (-4,-8,10)

= 1 - 4,-1 - 8,1+10)
(2

9 11
,

2'

1.4. SKALER ÇARPIM

İki vektör aras ı nda iki ayr ı çarpma i şlemi tan ı n-ı lanmaktad ı r. Bunlardan biri
skaler çarp ı m di ğeri ise vektörel çarp ı md ı r.

8
Tan ı m 1.4.1 : A = (a,,a 2 ,a3 ) ve B = (b,,b 2 ,b3 ) gibi iki vektörün skaler çarp ı mı

A . B = a lb, + a2b2 + a3b3

ile tan ımlanan bir skaler (reel say ı ) d ı r. Çarp ımı tammlayan nokta i şaretinden dolay ı
skaler çarp ıma bazen NOKTA ÇARPIMI ya da İÇ ÇARPIM da denilmektedir.
A,B,C vektörler ve m bir skaler olmak üzere skaler çarp ı ma ait e şitlikleri
aşağı daki ş ekilde yazabiliriz.
1) A.B=B.A (değişme özelli ği)

2) -IZ . (I3+ =Â.+. (dağı lma özelli ği)

3) in (A = (m A)13> = ;km B)

4 ) -A> . A> = ,1 2

İ ki vektörün skaler çarp ı m ın ı n geometrik bir anlam ı da vard ı r. Bunu

aç ı klamadan önce iki vektör aras ındaki açıyı tanı mlayal ım.

1.5. İKİ VEKTÖR ARASINDAK İ AÇI

Tan ım 1.5.1 : -Â> ve B gibi iki vektörü şekil 1.10 da görüldü ğü gibi OA ve OB

yönlendirilmiş doğru parçalar ı ile gösterelim. A ve B vektörleri aras ı ndaki aç ı

ile OA ve OB do ğru parçalar ı aras ındaki 0 (0 < t3 < it) aç ısı anla şı lacakt ı r.

A
Ş ekil 1.10

Eğ er iki vektör aras ındaki açı e ise

1) 0 = 0 veya 0 = 7Z radyan ise bu iki vektör birbirine paraleldir.

2) e = —7c ise vektörler birbirine diktir.

2

9
 Ş imdi de skaler çarp ım ın geometrik anlam ın ı verelim
Z

Ş ekil 1.11

Ş ekilden görüldü ğü gibi -A> .T3> = A

-> B Cos0 dir.
A
Ş ekil 1.11 deki vektör özelliklerini kullanarak, OAB üçgenine kosinüs
teoremini uygulayarak,
12 2 2
BA11 = OA + OB - 2 6A 6->B Cose
-4 -4 -›
yaz ılir. Burada BA = A- B, OA = A , OB = B olduğu dikkate al ınırsa,
-› 2 2 2 --> ->
A- B A B -2 A B C os 0 (1)
elde edilir. Skaler çarp ı n ın özellikler nden dolay ı ,
-4 -4 2
A- B = I A> - B ı.f A> - i3> )
-> --> -+ -› --> - ›
= A.A- A.B- B.A+ B.B
(2)
-› 2 -› 2
,'A + B -2A.B

(I) ve (2) e şitliklerinden

-,
A.B = A B Cose
eş itli ği elde edilir.
-4 -4
Burada B Cose ifadesine B nun A vektörü üzerine dik izdü şümü ad ı

verilir. Bu ayn ı zamanda B nün A üzerindeki izdü şüm vektörünün bile ş enine
(Cebirsel ölçüsüne) denktir. Ş ekil 1.12 ye bak ını z.

10
 CO50 <0 ligliebsO> O
11ZUCÖS9 <0

Ş ekil 1.12
S ıfırdan farkl ı A ve B gibi iki vektör aras ı ndaki aç ı , skaler çarp ı mdan elde
edilen eşitlikten
-->
B
Cos0 = A •
-A B
ifadesi ile verilebilir. Bu e şit iğı vektörlerin bile şenleri cinsinden
a llı! + a2b2 + a3b3
Cos0 -
.s/a21 +a22 +a32 ..â2i ba, b32
olarak yaz ılabilir.

Örnek 1.5.1 -A> = (2,-1,1) ve B = ( 1,2,-2) ise A n ı n B üzerine dik

izdü şümünün ve B nin A üzerine dik izdüşümünün bileş enlerini bulunuz ?

Çözüm :

IA =42 +(-1)2 +12 =,/4+1+1=-J6-

B =,112 ı-22 +(-2)2 =,/1+4+4=,/§. =3

Â.i>3 = 2. 1+ ( 1).2 + 1. ( 2) = 2 - 2 - 2 = 2
- - -

-4
A Cos0 =
A› .
- B =-2
IB
3
Bi1 Cos0 =
IA j6 3

olarak bulunur.

11
Örnek 1.5.2 : A = (2,-1,-2) ve B = (1,2,2) vektörleri aras ı ndaki açıyı bulunuz ?

Çözüm :

A* = -■/2 2 + (-1) 2 + (-2) 2 = +1+ 4 = ,rğ = 3

i3> =Nİ1 2 +2 2 +2 2 =-j1+4+4 =-,TŞ =3

II

2.1+ (-1).2 + (-2).2 = 2 — 2 — 4 = —4

Z.i3 —4 4
Cos9 =
AI ii3> 3.3 9

= ArcCos(— 9 J = 116' 23'

1.6 VEKTÖREL ÇARPIM

Tan ım1.6.1 : A = (a l ,a 2 ,a 3 ) ve B = (b i ,b 2 ,b 3 ) gibi iki vektörün vektörel çarp ım ı
-4 -4
Ax B =(a 2 b 3 — a 3 b 2 ,a 3 b i —a i b 3 ,a i tı 2 —a 2 b i )
olarak tan ı mlanan yeni bir vektördür. Vektörel çarp ıma bazen ÇAPRAZ ÇARPIM
ya da DI Ş ÇARPIM'da denilmektedir.
Vektörel çarp ım kolayca 3 x 3 tipindeki bir matrisin determinant ı şeklinde
ifade edilebilir.
-4
k
-4 -4
Ax B = a l a 2 a 3
dir.
ib 2b 3b

-4
Örnek 1.6.1 : = (2,1,3), -B = (1,-2,1) ise Ax B =?

Çözüm :

-4 -4
i j k
-4 -4
Ax B = 2 1 3
1 —2 1

= ( -2).3) —1(2,1 — 1. 3) + 1( (2. (-2 )- 1.1)

= -F 6) — —j> (2 — 3) + 1-÷c(-4 — 1 )
=7 i+ j-5 k olur,
12
 -

--> -4 -4
A,B,C vektörler ve m bir skaler olmak üzere vektörel çarp ı m için a şağı daki
eşitlikler vard ır,
i ) -A> x 3> = - x A
-> ) Ters değiş me özelli ği

Ax
-> =AxB+Axx C dağılma özelli ği

->) ( -
iı i) m(Ax B mA1 x B Ax(\mB)
-->
iv) Ax A = O

Skaler çarp ı mın tan ımı ndan dolayı aşağıdakileri yazabiliriz.

--> (.4 ->
i) A. A x B) = a i (a 2b 3 - a 3b 2 )+ a 2 (a 3 b i - ) a3 (a ı b 2 - a 2b i )

ayni şekilde

ii) }3.(Ax 0 d ır.

--> -4
Bu e şitlikler gösteriyorki Ax B vektörü hem A, hem de B vektörüne diktir.

A.

Ş ekil 1.13

8 X /4

--> ->
AxB A B ŞinO
Ş ekil 1.13 vektörel çarp ı m n n geometrik anlam ı nı verir.
--> ->
Ş ekilde görüldü ğü gibi A ve B gibi iki vektörün vektörel çarp ım ı, A ve B
i>
vektörlerinin her ikisinede dik ve A dan B ye do ğ ru çevrilmekte olan bir vidan ın
-->
ilerleme yönünde olan yeni bir vektördür. B x A vektörü ise, B den A ya do ğru
-4 .4
çevrilmekte olan bir vidan ı n ilerleme yönünde yani Ax B nin z ı t yönünde olan bir
vektördür.

13
 -

--*
Ş imdi de Ax B vektörünün büyüklü ğünü bulal ım :
Bunun için önce,
- _.> 1 2 _> 2 _> 2 _> 2
Ax1311 = A B —(A.B)
eşitliğini göstermek yetecektir.
---> --> 2 )2 )2 k
Ax B = (a 2b 3 — a 3 u 2) (a. 3 u i — kaiu 2 —. 2 u 1/ 2
ve
2 2 ..> _.> 2
2
AB -(A.B ) = (a 2I + a 22 +a 23 )(b 2I + b 22 +b)—(
gib
3 i +a 2 b 2 -4- 3a b 3 ,)

bu iki ifade aç ıld ığı nda ikinci taraflar birbirine e şit olduğundan birinci taraflar da
eş it olur. O halde
- 2 _> 2 -› 2 (_>.
Ax B = A B— ı A.B ı dir

Aralar ı ndaki aç ı e olan A ve B vektörlerinin skaler çarp ı m özelli ğ inden

( -A>. 13.

2 2
A B ( ı - cos2e)
2 2
A -1'>3 Sin 20

Buradan

Ax B A>
- B SinO
elde edilir.

Örnek 1.6,2 : A — i + 2 j — k ve -B> = 2 -:>1. + 2 j vektörlerine dik olan birim vektörleri

bulunuz ?

Çözüm :

Ax B = =2i— — 2 -1>c

-+
vektörü hem A, hem de B vektörüne diktir.

14
 -> -4 2(7 - 1-4( )
Ax B 2i" 2j-2k -
- --4 2 -14 +4+4
AxB ;12 + (-2) 2 + (-2) 2

r= (--i> = ( -i> i(

vektörü hem A, hem de B ye dik birim vektördür. Bu özelli ği sağlayan ikinci bir
- u birim vektörü vard ı r.
-)
--> 1(-.> -+
u=- - j-k

„.. ( +; + 1(
3
olur.

1.7. DO ĞRU VE DÜZLEM DENKLEMLER İ

DOĞRU DENKLEMİ : Düzlemde veya uzayda herhangi iki nokta verildi ği zaman
bu iki noktadan yaln ız bir do ğru geçti ğini biliyoruz. Sadece bir nokta verildi ğinde
bu noktadan sonsuz tane do ğru geçer. O halde, bir noktadan geçen do ğru denklemi
için sadece bu nokta yeterli de ğildir. Noktayla birlikte do ğrunun paralel oldu ğu
bir vektöründe verilmesi gerekir.
Vektörleri kullanarak bir do ğ ru denkleminin nas ı l elde edilece ğini
gösterece ğiz.

Uzayda bir Po = (x 0 ,y 0 ,z 0 ) noktas ı ve bir de A = (a l ,a 2 ,a3 ) vektörü verilmi ş

-4
olsun. Po noktas ı ndan geçen ve A vektörüne paralel olan bir tek do ğru vard ır.

15
Ş ekil 1.14 de bu do ğrunun dekleminin ne olacağı n ı görelim.
Po noktas ını n yer vektörü Ro olsun.
Ro =x ii i + y o j+ z o k
(d) do ğrusu üzerinde bulunan herhangi bir P(x,y,z) hareketli noktas ını göz önüne
al ırsak
-4 -4 -4 -›
OP=R=xi+yj+zk
-4
olup po p vektörü A ya paraleldir. O halde PoP = tA (t=skaler) yaz ı labilir. Di ğ er
4 -4 -4 -4 -4 -4 -4 -4
taraftan Po P = OP - OP0 = R- R o d ı r. O halde tA = R- Ro veya R = Ro+ tA olur.
Bu eş itlik (d) do ğ rusunun VEKTÖREL DENKLEM İNİ gösterir.

Bu denklemin koordinatlar ın ı yazarsak

(x,y,z)= (x„,y o ,z„)+t(a l ,a2 ,a3 )
= (x o + ta i ,yo +ta2 ,z 0 + ta3 )
olup,
x = + t al
y yo + t a 2
z = zo + t a3
bulunur. t parametresi -00 < t < +00 aral ığı nda de ğ i ştikçe (x,y,z) ler do ğ runun tüm
noktalar ı nı tarar. Bu e şitliklere (d) do ğrusunun PARAMETR İK DENKLEM İ denir.

Parametrik denklemdeki t'yi çekersek

t x - xo = y - yo = z - zo
ai a2 a3
elde edilir. Bu ş ekilde bulunan
x - xo = y - yo z - zo
ai a2 a3
denklemlerine de (d) do ğ rusunun S İ METRİK FORMU veya KARTEZYEN
(NOKTA KOORD İNATLARI CINSINDEN) DENKLEM İ denir.

Uyarı : Po = (x0 ,y 0 ,z0 ) ve Pi = (x i ,y 1 ,z i ) gibi iki noktadan geçen do ğru denklemini

bulmak için yukar ıda yap ılan i ş lemlerde P o yerine yine P o , A vektörü yerine de
-4 4
Pul), = A al ınması yeterlidir. O halde P o ve P ı den geçen do ğru denkleminin simetrik
formu,
x - x o = y - yo = z - z o
x i - xo y i - yo zı - zo
yazı labilir.
16
 -4
Örnek 1.7.1 : (-1,3,-2) noktas ı ndan geçen ve A=3i+4j+k ve B= i + 2 j
vektörlerine dik olan dogrunun parametrik denklemlerini bulunuz ?

Çözüm:

-> 1(c1) ve Bl(d) --A> x / / (d) dir

O halde

-4. -4 -4
Ax B = 3 4 1 =- -2 + +2 k
2O

vektörü (d) dogrusunun DOGRULTMAN VEKTORÜDÜR. Buna göre P(x,y,z)

dogru üzerinde herhangi bir nokta ise,
Po P = t(Ax B) d ı r. Bunuda koordinatlar cinsinden yazarsak,
(x-xo , y-yo , z-z0)= t(-2,1,2)
buradan
x-x O = -2t x+1 = -2t
-
y yo = t y-3 --- t
z-z= 2t ise z+2 =2t
olur. t ye göre çözülerek dogrunun parametrik denklemi
x= -1-2t
y= 3+t
z= -2+2t , -00 <t <00
olarak bulunur.
örnek 1.7.2 : P-(1,-2,1) ve Q-(3,1,1) noktalar ı ndan geçen dogru denkleminin
simetrik formunu bulunuz ?
Çözüm :
P->Q / / P-*R. > = t . P-+Q
R

(x -1,y + 2,z -1) = t ı 3 -1,1+2,1-1)

= t(2,3,0)

17
 x 2t
y +2 = 3t
z —1= O
buradan do ğru denkleminin simetrik formu ,
x —1_ y + 2
z = 1 bulunur.
2 3

DÜZLEM DENKLEM İ : Uzayda bir P0 (x o ,y0 ,z 0 ) noktas ı ve = (a i ,a 2 ,a3 )

vektörü verilmi ş olsun. Po dan geçen ve A ya dik olan bir tek düzlem vard ı r.

Ş ekil 1.15
Ş ekil 1.15 deki durumlar ı gözönüne alarak bu düzlemin denklemini bulal ı m:
Sözü edilen düzlemi D ile gösterelim. Po e D sabit bir nokta ve P E D gezici

bir nokta olmak üzere düzlem içindeki P O P vektörü A ya diktir. Çünkü A vektörü
D düzlemine dik olup D nin içindeki tüm vektörlere dik olacakt ı r.
-4 -4
po p = R_ R o vektörü A ya dik oldu ğundan skaler çarp ı mları sıfird ı r. Yani

=o

18
d ı r. Bu da D düzleminin VEKTÖREL DENKLEM İNİ gösterir.
A = (a t ,a2 ,a3 ) ve R— Ro = (x — x o ,y — y o ,z — z o )
oldu ğu gözönüne al ı nı rsa
a i (x — x o ) + a2 (y — y o ) + a3 (z — z o ) = O
düzlem denkleminin KOORD İNATLAR cinsinden ifadesi elde edilmi ş olur.

ÖZEL DURUMLAR :
1. XOY düzleminin denklemi : Bu düzlem (0,0,0) noktas ından geçen ve k = (0,0,1)
vektörüne dik olan bir düzlemdir. Bu düzlemin denklemi
0(x — O) + 0(y — 0)+1(z — O) = O
yani
z = 0 d ı r. Benzer ş ekilde
2. XOZ düzleminin denklemi
y=O
3. YOZ düzleminin denklemi :
x=O
dı r.

Örnek 1.7.3 : P=(-2,1,3), Q=(1,2,-1) ve R=(-3,-2,1) noktalar ından geçen düzlemin

denklemini bulunuz ?
Çözüm :
P, Q, R verilmi ş sabit noktalar ve S(x,y,z) E D gezici bir noktad ı r. pg ve PR

vektörleri D düzleminin içinde olup (P->Qx PR)1D düzlemidir. O halde düzlemin

N normal vektörü
-->
k -1+c

N=PQxPR= 1+2 2 —1 —1-3 = 3 1 —4

—3+2 —2-1 1-3 —1 —3 —2
-›
=-141+10j-8k
din
Diğer taraftan
FS = 6S— ÖP = (x +2,y —1,z —3)
vektörüde D düzlemi içinde olup N normaline diktir. 0 halde PS.N= 0 sa ğlan ır.

19
Bu da
—14(x + 2) +10(y —1)— 8(z — 3) = O
—14x —28+10y-10 — 8z +24 =O
—14x +10y — 8z-28-10 +24 =O
—14x +10y — 8z-14 = O
7x —5y + 4z 4- 7 = 0 düzlem denklemini verir.

1.8 KARMA Ç ARPIM

-+ --› -÷
Tan ım 1.8.1 : A,B,C gibi üç vektör verilmi ş olsun. A.( Bx C) çarp ı mı na bu üç
--Y --> -›
vektörün KARMA ÇARPIMI denir ve k ı saca (A,B,C) ile gösterilir. Bir karma
çarp ım içinde hem skaler hem de vektörel çarp ım bulunmaktad ı r.
Skaler ve vektörel çarp ımı n bilinen özellikleri gözönünde tutulursa, karma
çarp ım için aşa ğı daki e şitlikler yaz ılabilecektir.

(A,B,C)= (B,C,A)
(-4 -4)
= C,A,B

= dir.

Karma çarp ım ın koordinatlar cinsinden ifadesi :

A =- (a i ,a2 ,a3 ), B = (b l ,b2 ,b3 ) ve C= (c i ,c2 ,c3 ) ise
aı a2 a3
A.;( .4 \ (.4
Bx C); = A,B,C)= b i b2 b3
Ci C2 C3

determinant de ğ erine eş it olur. Yani sonuç skalerdir.

A,B,C vektörlerinin birbirlerine göre durumlar ı gözönüne al ındığı nda
görülüyorki bu üç vektörün karma çarp ım ın ı n mutlak değeri vektörler üzerine
kurulmu ş olan paralelyüzün hacmine e şittir. Bunun geometrik anlam ını şekil 1.16

da görüldü ğü gibi taban ı B ve C vektörleri üzerine kurulan bir paralelkenar

20
 olduğ undan T= Bx C ve yüksekli ğ i

1-›
11 = A CosO bu da A nün Bx C
üzerindeki izdü şümüdür. O halde paralel
yüzün hacmi
. V T.h
T sı l
= IBx . -A>

= -}>3 , , A
-> )

d ır.
Ş ekil 1.16
Ş ekil 1.16 da görülen A.(i3x C) > 0 d ır. Aksi halde Bx C ters yönde ise bu

takdirde -A> .(i3> x <O d ır.

Örnek 1.8.1 : A = (2,1,0), B = (-1,4,0) ve C = (1,1,2) vektörleri üzerine kurulan

paralel yüzün hacmi nedir ?

çözüm :

2 1 0
V= , , = -1 4 0 = 2(8- O) - 1(-2 - 0)+ 0(-1- 4)
I 1 1 2
= 2.8 -1.(-2)
=16 +2 =18 br 3 dur.
Örnek 1.8.2 : P(1,-2,3), Q(2,1,-2), R(-2,1,-1) ve S(2,2,3) bir paralel yüzün dört
kö şesi olsun. Bu paralel yüzün hacmini bulunuz.
Çözüm :

PQ = A, PR = B ve PS = C olsun .
O halde paralel yüzün hacmi

2 -1 1+2 -2-3
--> -* -->
V=( A,B,C)= -2 -1 1+2 -1-3
2 -1 2+2 3-3
1 3 -5
-3 3 -4 = 79 br3 dur
1 4 0

21
Uyarı : A,B,C gibi üç vektörün ayn ı düzlemde olması için gerek ve yeter şart bu
-*
üç vektörün karma çarp ı m ının sı fır olmas ı d ı r. Yani (A ,BC)=
, 0 d ı r.

Örnek 1.8.3 : A = (6,4,2), B = (0,3,5) ve C = (3,2,1) vektörlerinin ayn ı düzlemde

olduğunu gösteriniz ?

Çözüm
6 4 2
( -A>,i3>,)= O 3 5 = 6(3-10)— 4(0 — 15) + 2(0 9)
3 2 1
= 6.(-7)— 4(-15) + 2(-9)
= —42 +60 —18 = O dir.
-->
O halde A,B,C vektörleri ayn ı düzlemdedir.

22
 I. BÖLÜM İ LE ILGILI ALI ŞTIRMALAR

1- Aşağıda başlangıç ve bitim noktalar ı verilen 1(2 do ğru parçalarının büyüklük

ve bileşenlerini bulunuz.

a) P=(1,2), Q=(3,4)
b) P=(1,-1), Q=(-2,2)
c) P=(0,1),
d) P=(1,2,3), Q=(4,6,8)
e) P=(1,0,-1), Q=(2,3,-4)
f) P=(-1,2,-2), Q=(3,-2,5)
a) (2,2),2J b) (-3,3), c) (4,-3),5
[
d) (3,4,5), 5,././ e) (1,3,-37,-10 f) (4,-4,7), 9

2- Aşağıda başlangıç veya bilim noktası verilen PQ = A vektörünün di ğer noktas ını
bulunuz.
a) A = (7,8), P = (-1,2)
b) 1 = (3,-2), Q = (4,0)

c) = 43 Q + 1 ')
3
d) A = (2,-3,4), P = (1,2,-3)
e) -;)■ = (-8,1,-2), Q = (-7,1,3)
f) A = (1,0,2,5), P = (0,-1,3,-2)

ra.) Q = (6,10) b) P = (1,2) c) P = (— ---1

4 3)
[d) Q = (3,-1,1) e) P = (1,0,5) f) Q = (1,-1,5,3)_

3- A = (-3,4) vektörünün do ğrultman kosinüslerini bulunuz.

[cos0 = j-
5 sin 0 =

4- A = (5,2,-1) vektörünün do ğ rultman kosinüşlerini bulunuz.

5 2
[coscc = cosf3 = , cosy =

5- Uzunluğu 2 birim ve yönü 0 = 30° olan düzlemSel A vektörünün bile şenlerini

bulunuz. (x-ekseni ile yapt ığı açı 30° ).
(,/5,1)

23
6- A = (-3,1,-2) vektörü veriliyor.
a) A vektörü ile ayni yöndeki birim vektörü,
b) vektörü ile ters yöndeki birim vektörü bulunuz.
[
a) u =(
N/14 b)- u J
= (-4,3,-2) ve B = ( 1,-2,3) ise
a) Jk+ 413 b) 2A-}3) , c)
bulunuz.
I
4)311 , d) 112A1. -1 , e) 11Al
il iM
[a) (0,-5,10), b) (-9,8,-7), c)5Nr5-, d)Nif.9-4›, e)Nr-2- +-■/14]

8- B = (0,1,2) ve C = (3,4,5) ise 48>+ 5 4-k> = 3C bağintısını sağlayan A vektörünü

bulunuz.

=
9- A = ( - 5,6, - 7) , B = (2,-3,4) ve C = (-3,4,-5) ise  - = kB+sC bağı nt ı sı nı
sağlayan k ve s say ılarını bulunuz. (k ve s bir skalerdir.)
[ k=2 , s=3

10- tı
-". = (1,2,3) , B = (-5,1,-5) , C = (0,4,5) ve D = (2,3,6) ise

= m-Â+ bağı ntısin ı sağlayan m, k ve .s sayıların ı bulunuz.

[ m=1 , k=2 , s=-3
11- Her -A> ve i:3> vektörleri için
-4
a) A+ B A -13*

b) B—A
-4 -4
c) A- B IA
olduğunu gosteriniz.
-4 -4 • İ
12- Aş ağı da verilen A ve B vektörleri için A nın B üzerindeki dik izdü şümünün
-4
boyunu ve A ve B vektörleri aras ındaki aç ın ı n kosinüsünü bulunuz.
-4 -4 •-■ -4 -4 -4 -4 -4
a) A=.2i-2j+k, B=-1-2j+2k
-4 -4 -4 -4 -4
b) A= i-2j+3k, B=3i+ j-2k

24
 -› -›
c) A=3 i-5 j+4k, B=4 i+3 j-5k
--+
d) A=2 i+3 j-6k, B= i-2 j+4k

a)
4
, cose =
4
b)(o
5
, c s0 =
5)
c)
( 23_
5 ,r2 , cos0 =
14 50
28 4
d) ( , cos0 =
Nffi.)

13- 12 inci problemde verilen A ve B vektörlerini gözönüne alarak .13> nin A

üzerindeki dik izdüşümünün boyunu bulunuz.
23
[a) b)- ,- 5 d) - 4
3 N,I4 c) 5.12-
14- 2-k-> = (1,-2,1), B = (3,1,-1) ve C = (1,4,7) vektörlerinin birbirlerine dik
(ortogonal) olduklar ını gösteriniz.
15 - A
-> = -i>+ 2 -j>+ -1>c ve i3> = 2 -i>+ vektörlerini gözönüne alal ım. Hem Z. ya hem

de -B> vektörlerine dik olan bir vektör bulunuz. Bu vektör tek midir?

16- A= i+3 j-4k ve B=2 i-3 j+5k vektörlerini gözönüne alarak A- tB

vektörü
i) -A> vektörüne,

ii) i3> vektörüne dik olacak şekilde t sabitini , bulunuz.

[ 26 , 27) 1
38) J
17- A= 3 i j+ 5 k ve B=2 i- 4 j- 3k vektörlerini gözönüne alarak aA+ B
vektörü
i) -A> vektörüne,

ii) 13 vektörüne dik olacak şekilde a sabitini

bulunuz.

[ (;1-7 '
18- A = (1,-2,3) , i3 = (-3,4,-5) ve C = (5,-6,7) vektörlerini gözönüne alal ım.
A- kB+sC vektörü hem i3> ye hem de C ye dik olacak biçimde k ve s
sabitlerini bulunuz.
[ k = -2 , s = 1
25
 A .1 B cauchy-schwarz e şitsizli ğini ispatlay ınız.

I A
-4
BI üçgen e şitsizliğini ispatlay ı nız. (Not: Vektörler yard ı mıyla)

->t, ve B vektörünün paralel olduklar ı nı gösteriniz.

21- Aşağıdaki herbir P
--> -+ --> -3> --> -) -->
a) A=- i+2 j-3k, B=2 i-4 j+6k

b) A=3 i+6 j-9k, B= i+2 j-3k

22- Aşağıdaki vektörlerin her ikisine birden dik olan bir birim vektör bulunuz.
4 -4 -4 .4 -4 -4 -4
a) A= i-2 j+3k, B=2 i+ j-k
-4 -4 -i. -4 -4 -4 - 4
b) A=3 i- j+6k, B=1+4 j+k

15) b) 1—(-25,3,13)1
La)( 5
--4
23, A =2 i+ j- k , B=-i+3 j+4k ve C= i-3 j+5k olmak üzere a şağı daki
ifadeleri hesaplay ınız.

a) Ax B , b) Bx C , c) Cx A , d) -;\> • (3> x -C>) e) Ax( Bx C) ,

a)7 i-7j+7k b)27i+9 j c)-2 i.+11j+7k

d)63 e)9 i-27 j- 9k

24- Vektörel çarp ım ı kullanarak, a şağıda kö şe noktaları verilen üçgenlerin alanlar ın ı
.hesaplay ın ız. [Uyarı : üçgenin alan ı = 2]

a) P=(1,0,3); Q=(1,2,-1), R=(-2,1,3)

b) P=(-2,-1,3), Q=(1,2,-1), R=(4,3,-3)
c)P=(4,-2,3), Q=(-3,1,1), R-(1,1,1)
d) P=(-1,-3,1), Q=(2,2,-1), R=(-3,2,-2)

[a) 7 b)tii c) 2-J1-5 d) 2.- •51.]

2
-4 -4 -4
25- Do ğ rultman vektörü A= i+2j-k olan ve P 0=(1,2,0) noktas ı ndan geçen
doğrunun s ı metrik ve parametrik denklemlerini bulunuz.

[x 1= Y -2 = z x=l+X, y=2+2X, z=-X -1

L 2 J

26
26-
-4 -4, -4 -4 -4
L •R ı - - j + 2 k+ i + j + k) t

L2 :R2 37-3f+ 1C+ 31+ 2 -1C) t'

doğrular ının kesim noktaları n' bulunuz ve aralar ındaki açıyı belirleyiniz.
[P= (2,0,3) cos0 = 4 hsr4-
- 2-]

27- (-1,3,2) noktas ından geçen ve A =2 i -3 j +5 k vektörüne paralel olan

doğrunun parametrik denklemini bulunuz.
[x = -1+2X , y =3-3X , z =2+5X , - oo <X <00]

28- (3,-1,4) ve (-2,3,5) noktas ı ndan geçen do ğ runun simetrik formunu bulunuz.
[(x-3) İ -5=(y+1) İ 4=(z-4)]

29- (1,-2,1) noktas ından geçen ve 2x-3y+4z=5 düzlemine dik olan do ğrunun
parametrik denklemini bulunuz.
[x =1+2X , y = -2 - 3X , z =1+ 4X , - oo < X < ex ı]
-> -4
30- (3,4,6) noktas ından geçen i +2 j- k vektörüne dik ve 2x-3y+5z+4=0
düzlemine paralel olan do ğrunun parametrik denklemini bulunuz.
[x=3-72 ,y=4+7ıt, ı =6+7 2,]

31-

ı= 21+ 21+ 1C) t

R2 = 2i+ 1+21:+(7 - 3j+1c) t'

doğ ruları nı n kesim noktalar ı nı bulunuz ve aralarındaki açı nın kosinüsünü
belirleyiniz.
= (3,-2,3) cos0 = 46 / 33]

x-2_ y+4z-3 x-2_ y-5_ z- 3

32- 2 = ve
2 1 2
doğrulara aras ı ndaki açının kosinüsünü bulunuz.
[cos 0 = 3]

33- (1,-1,1), (-2,3,4) ve (-3,-2,1) noktalar ından geçen düzlemin denklemini

bulunuz.
[3x -12y +19z 34 = O]

27
34- Aşağı da verilen vektörlerin karma çarp ı mın ı bulunuz.
a) A
- * = (2,1,0), B = (-1,4,0), C = (1,1,2)

b) -A> = (-1,1,2), B = (1,2,0), C = (2,--1,4)

c) A = (2,1,3), B = (-3,0,2), -C> = (2,-1,4)

d) -A> = (3,1,2), -1-3> = (2,0,5), -C> = (1,6,3)

[a)18 b) - 22 c) 29 d) - 67]

35- P-=--(1,2,0), Q=(3,5,0), R=(4,3,0), ve S=(-1,-1,2) bir paralel yüzün dört kö şesi
olduğuna göre bu paralel yüzün hacmini bulunuz.
[ 14 ]

36- -A> = (1,2,m), B = (2,3,0) ve C = (1,1,-3) vektörlerinin ayn ı düzlemde olması

için m ne olmalıd ır.
[m=3]

->
37- Bir üçgenin kenarortaylarm ın kesim noktas ı H ise HA + HB + HC = 0 d ı r.
Gösteriniz.

38- Bir üçgenin kenar orta dikmeierinin kesim noktas ı 9+ olsun4Ayrı ca üçgenin
kenarortaylar ın ın kesim .noktas ı H ise QA + QB + QC = 3QH oldu ğuntı -
gösteriniz.

-1 --> --> --> --> --> --> -4 -4.

39- A = 4 i - 3 j k, B=-i-2 j+2k ve C = -7 - 4 j vektörlerinin ayn ı
düzlemde oldu ğunu gösteriniz.

-> -1 -> -1 -> -1 -1 -> -> -1 -> -1

40- A = i - 2 j -- k, B=2 i- j+3k ve C= i+2 j+4k olmak üzere a ş ağı daki
ifadeleri hesaplay ınız.

a) A> x (F1x C) b) ( A> x 3> ) x c) A* + 1 x - )

-›
[a)-15i+5j-25-›k b)-26i+31j-9k c)23i+15j-12k

28
 II. B ÖLÜ M

TEK DE ĞİŞ KENLİ VEKTÖREL FONKSİYONLAR

ÜZERINDE DİFERENSİYEL I Ş LEMLER

2.0. ÇIRI Ş

Bu bölümde, birinci bölümde gördüğümüz vektör cebirini tek de ğiş kenli

vektörel fonksiyonlara tatbik edece ğiz. Vektörel fonksiyonlarda türev kavram ı n ı
formüle ettikten sonra geometrik ve fiziksel yorumlar verece ğiz.

2.1. TEK REEL DE ĞİŞ KENL İ FONKS İ YONLAR

Tan ım 2.1.1 : Tan ım cümlesi D ve değer cümlesi R olan reel de ğerli bir f fonksiyonu
tanimlayal ı m.

D deki her P noktas ı na R'de bir tek f(P) reel say ıs ı karşı l ık geliyorsa f ye D den R
ye "REEL DE ĞERL İ FONKS İ YON" ya da k ısaca REEL FONKS İ YON denir.

Tan ı m 2.1.2 : D deki her bir P noktas ı na bir tek ra)) vektörü kar şı lık gelecek
ş ekilde tan ı mlanan bir -F bağınt ı sına D de tan ımlanm ış bir "VEKTÖR DE ĞERL İ
FONKS İ YON" ya da k ı saca bir VEKTÖR FONKS İYON denir.

Kı saca bir D bölgesinde tan ı mlanm ış ve de ğ er bölgesi vektörlerden olu ş an

bir F fonksiyonuna vektör fonksiyon ad ı verilir. Bu tip fonksiyonlarda de ği şken
genellikle t harfi ile gösterilir. Bir F fonksiyonunun t'deki de ğeri F(t) ile ifade
edilir.

a<t<b aç ı k aral ığı n ı (a,b) ile, a < t < b kapal ı aral ığı nı [a,b] ile gösterelim.
[a,b] kapal ı aral ığı nda tan ı mlanm ış bir F (t) vektör fonksiyonu,
F(t)= fl (t) + f2 (t) j+ f3 (t)1c , a<t<b
ile gösterelim. f i f2 , f3 ler t nin ayn ı aral ıkta tan ımlanm ış reel fonksiyonlar ı olup,
,

29
 vektör fonksiyonun bile şenleri olarak bilinirler. Vektör fonksiyonu bazen k ı saca,
F(t) [f; (t),f2 (t),f3 (t)]
şeklinde yaz ı l ı r.

örnek 2.1.1 : R(t) = Ro (t) + 7. A , — < t < Go denklemi R o noktas ı ndan geçen ve

vektörüne paralel olan bir do ğruyu gösteren

parametresinin bir vektör fonksiyonudur.

Ş ekil 2.1.

örnek 2.1.2 : R(t) = cos t i + sin t j , 0 5.2n vektör fonksiyonu xy-düzleminde

bir eğri tan ı mlar. t parametresi [0,2n] aral ıgında
degi şirken bu fonksiyonun tan ı mlad ığı vektörler
merkezi birim çemberi çizer.

Ş ekil 2.2.

2.2. VEKTOR FONKS İ YONLARININ CEB İRI

Bir [a,b] aral ı gı nda tan ı mlanm ış ve bileşenleri f(t),f2 (t),f3 (t) olan bir FW
vektör fonksiyonunun büyüklü ğü her t E[a,b] için
1-4 1 ,2 , 2
F(01 = (t) + f2 (t) + f 2 (t)] 112
ile verilir ki bu t nin reel de ğerli bir fonksiyonudur. Baz ı vektör de ğerli fonksiyonlar
için büyüklük sabit olabilir.

-+
Örnek 2.2.1 : R(t)= cos t + sin t j vektör fonksiyonunun büyüklü ğü her t E [0,2n;
için 1 dir.

Ş imdi de bir [a,b] aral ığinda tan ımlanm ış ,

-4
F(t) = fi (t) i + f2 (t) j + f3 (t) k

30
 Ğ (t) = g i (t) i + g 2 (0 j+ g3 W1-4(
vektör fonksiyonlar ı ile ayn ı aral ı kta tan ı mlanm ış h(t) skaler fonksiyonu (reel fonk.)
göz önüne alal ı m.

1. F ve Ğ nin toplam ı :

( -F+ Ğ> )(t) = F>(t)+ Ğ (t)

= [fı (t) g ı (t)j -i> .-1- [f2 (t) + g 2 (t)jj+ [f3 (t) + g3 W]1<

2. F in h ile çarp ı mı :

(11 -11(0= 11(t).F(t)

= h(t)fi (t) i + h(t)f2 (t) j + h(t)f3 (t)rc

3. F> ile Ğ nin skaler çarp ı mı :

F'.G)(t) = F(t).G(t)
= fi (Ogi (t)+ f2 (t)g2 (t) + f3 (t)g3 (t)

4.i7 ile Ğ nin vektörel çarp ımı :

(F> x Ğ
- > )(t)= F(t) x G(t)

i j k
= (t) f2 (t) f3 (t)
g i (t) g 2 (t) g 3 W1

= (f2Wg3(t) f3 (t)g 2 (0)7-(fi (Og3 (t) - f3(t)gi(0);

-1-(fi ffig2 (0- f2 Wgi (t)) -1c
Vektörlerdeki lineer ba ğı ml ılık ve diklik kavramlar ı vektör fonksiyonlara da ayn ı
şekilde uygulan ı r.

Tan ım 2.2.1 [o, b] de tan ımlı F , Ğ , i"i fonksiyonları her t e[a,b] için
› '(t).[ Ğ (t) x 0
eşitliği sağlaniyorsa L İNEER BAĞIMLIDIRLAR.
31
Tan ım 2.2.2 : Her t E[a,b] için
--*
F(t).G(t) = 0
oluyorsa F ve C.; fonksiyonlar ı [a, bi da dik (ortogonal) dir.

Örnek 2.2.2 = [t, 1 - t2 , Cost]

Ğ (t)= [Sin t, - In t t 2 ], t>O

olsun. -F*' + Ğ , -1+7 . Ğ , --F> x F(t)

- Ğ (t)
- yi hesaplay ı nı z ?

C F+ Gl(t)=[t+sint, ı - t2 - 111 t, COS t ± t 2 ]

(--> .)(t) = t sin t + (t 2 -1)1n t + t 2 cos t

x Ğ (t) = t ı - t2 COS t
t2
)

sin t - ln t

>
( ;< = Lt2 ,( ı - t 2 )4- cos t .1n tfi› - [t3 - sin t cos j

+ [-ün t - (1- t 2 )sinti -k>

= (t 2 - t4 + cos t In t) r+ (sin t cos t - t 3 ) -j>+ (t2 sin t - t In t - sin t) k

= It2 + (1 - t 2 ) 2 + cos2 t

= - t 2 + t4 + cos2 t

Ğ (t) -‘,/sin 2 t + (-In + t4

= Vsin2 t + In2 t + t 4

Örnek 2.2.3 : F(t) = atcost i +sin t j ve

Ğ (t) b(sin t i costj) )

fonksiyonlar ın ı n her t E [0,27c] için dik (ortogonal) oldu ğunu gösteriniz ?

32
 (F .L3)( t) = ab(cos t sin t — sin t cos t) O

oldu ğ undan Vt E [0,2n] için F ve G diktir.

2.3. L İ MİTLER-SÜREKL İL İK VE TÜREVLER

Tan ım 2.3.1 : a < t < b aral ıg ı nda tan ıml ı bir vektör fonksiyon F ve bu aral ıkta
belirli bir nokta t ip olsun. Eğer verilen herhangi bir e > O için bir S > O say ısı varsa
öyleki O < It — t o l < S için

F(t) <

eşitsizli ğ i sa ğlan ıyorsa t --> t o için -F nin limiti A sabit vektörüdür denir ve

lim F(t) = A

Ş ekil 2.3

Vektiir Fonksiyonlarda Limit Özellikleri :

F ve G vektör fonksiyonlar ve h, [a,b] aral ığı nda tan ı mlı bir skaler fonksiyon
olsun.
Kabul edelim ki
->
üm F(t) = A
—> -->
lim h(t) = m
Iim G(t) = B , t--➢to
33
 - -

olsun. Bu takdirde a şağıdakiler yaz ılabilir.

lim[F(0+ G(t) = A+ B

2. lim F(t).G(t)= A.B

3 lim F(t) x G(t) = Ax B

'

4 . lim h(t)F) (t) = m -A>

ı-440

Tanım 2.3.2 : E ğ er bir F vektör fonksiyonu tan ı m bölgesindeki bir to değ eri için

lim F ( t) = F( t o )
t -3.3

eş itliğini sağl ıyorsa F ye t o noktası nda SÜREKLID İR denir.

Bu tan ı m ı n bir sonucu olarak şunu yazabiliriz.

Sonuç 2.3.1 : E ğer F, G ve h belirli bir aral ıkta sürekli fonksiyonlar ise o takdirde,
i) F+ G
-+
ii) F .G
iii) -›
FxG
iv) h F fonksiyonlar ı da ayn ı aral ıkta süreklidir.
Örnek 2.3.1 : A ş a ğı da verilen fonksiyonlar kar şı lar ı nda belirtilen aral ı kta
süreklidirler.
-4 -4
a) F (t) = A sin t + B cos t , t E [0,2n], A ve B sabit vektör.

b) = (It ) -i>+ (t2 -1)1+ e t , t>O

,
H(t) = sin t i + t(In t) j + cos2t1->c , t>0
Tan ı m 2.3.3 : F, [a,b] arabg ı nda tan ımlanm ış bir vektör fonksiyon olsun. F nin
bir t e (a,b) noktas ı ndaki türevi
-› F(t + At) - F(t)
Fr(t) = lim
Ac-4.0 At
limitinin değeri olarak tan ımlanır. Eğer her t E (a,b) için F'(t) türevi varsa o takdirde
-->; ye (a,b) aral ı gı nda D İ FERENS İYELLENEB İLİR denir.

34
 Limit özellikleri göz önüne al ınarak F(t) fonksiyonunun bile ş enleri cinsinden
türevi,
-> f (t + At) - fl (t) -:> f2 ( t + At) - f2 (t) -.> f, (t + At) - f3 (t) ->
ki
F '(t) = 1im [ 1 1+ J + "" dir.
At-ı O At At At
Eğer fi , f2 , f3 bileş enleri diferensiyellenebilir fonksiyonlar ise, o takdirde
ı -+ r
F(t) = (t) + f2 (t) j + f3 (t) k
yazılabilir.
Bunun bir sonucu olarak,
Sonuç2.3.2 : F, (a,b) de diferensiyellenebilirdir ancak ve yaln ız F nin bile ş enleri
(a,b) de diferensiyellenebilir ise
Sonuç 2.3.3 : Bir vektör fonksiyon bir noktada diferensiyellenebilir ise o noktada
süreklidir.

NOT : Diferensiyellenebilirlik ile türevlenebilirlik ayn ı anlamda kullan ılmaktad ır.

Vektör fonksiyonlar ının türevi, skaler fonksiyonlar olarak bildi ğimiz türev
kuralları aynen geçerlidir.
F, G ve h fonksiyonlar ı t e (a,b) aral ığı nda türevlenebilir olsun. Bu
takdirde

i) [F(t) ± = F- ' (t) ± d'(t)

[h(OF(t)] = h'(01. (t)+ h(t) F"(t)

iii) [F(t). Ğ (t)] = F'(0.G(t)+F(t). Ğ'(t)

[F(t) x -d(t)] = Fr'(t) x G> (t)+F(t) x di(t)

dir.
Vektör değerli fonksiyonlar ın skaler çarp ımm ı n türevinden önemli bir
teorem şudur :
Teorem 2.3.1 : F, (a,b) de diferensiyellenebilir bir vektör fonksiyon olsun. Her
- büyüklü ğü sabit kals ın. O takdirde; F(t) ile ''(t) diktir
t e(a,b) için II >

(ortogonaldir)

ispat 2.3,1 : Her t E (a,b) için ). (t) sabit kald ığından

35
 2
F(t ) = F(t) • F(t)

AilF(t)
dt 12 = 2 .' +''(t). -F(t)
=0
olur.
-4, -4
Yani F(t).F'(t) = 0 d ı r. F(t) ile Fr(t) nin skaler çarp ı mlar ı t'ye ba ğ l ı
-4
olmaksı zı n s ıfı r oldu ğundan her t E (a,b) için bu F(t) ve F'(t) vektörleri birbirine
diktir.
Örnek 2.3.2 : F(t) = (acos t) i + (asin t) j vektörü F'(t) vektörüne diktir. Gösteriniz.

F(t) vektörü a yar ı çapl ı merkezcil çemberin vektörel denklemidir.

1 F(t) = •4 2 cos2 t + a2 sin 2 t = = a = sabittir

Diğer taraftan
F'(t) = (—asin t) i + (acos t) j dir.
-4 -4
F(t).F'(t) = (a cos t)(--a sin t) + (a sin t)(a cos t)
= —a 2 cos t sin t + a 2 cos t sin t
=0

Bu da gösteriyor ki F(t) yar ıçap vektörü F'(t) türev vektörüne diktir. E ğrimiz

çember oldu ğundan F(t) te ğ et vektördür.

Örnek 2.3.3 : = In t7+ (cost)rc t>O

G(t) =- t' j + e t k

ise [F(t).G(t)1 türevini bulunuz.

1. Yol :
-4 -4
F(t).G(t) = e t cost
r -4 d ,
[F(t).G(t) = --(e` cos t) = (cos t — sin t) dir.
dt

2. Yol :

[-F>( t). -d( t)1 = F'(t) .G(t) + F(t).G'(t)

36
 = (-1 — sin t -1) . (t 2 + e' 1- ) + (In t cos t rc).(2t --j> + 1-C)

= —e' sin t + cos t

= (cos t — sin t)
elde edilir.

2.4. UZAY E Ğ Rİ LERİ VE TE ĞET VEKTÖRLER

Tan ı m 2.4.1 : Üç boyutlu uzayda bir e ğri C olsun. (x,y,z) E C noktas ında, noktan ı n
koordinatlar ı bir t parametresine ba ğl ı sürekli fonksiyonlar ise, C e ğ risinde sürekli
bir eğri olacak ve
x = x(t), y = y(t), z = z(t)
denklemlerine C uzay e ğ risinin parametrik denklemleri denir.
Tan ı m 2.4.2 : Uzayda bir noktan ı n koordinatlar ı ile o noktay ı orjine birle ş tiren yer
vektörlerinin bile ş eni ayn ı oldu ğundan C e ğ risi üzerideki noktalar
R(t) = x(t) + y(t) j z(t) , a t Lz: b
vektörü yard ımiyle tan ımlan ır. Bu vektöre C uzay e ğrisinin vektörel denklemi denir.
Burada a ve b sabitler olup, C e ğrinin uç noktalar ı na karşıl ık gelen parametre
de ğerleridir.
Genel olarak uzay e ğ risi geometrik olarak şu ş ekilde gösterilir.

Bazen xy-düzleminde i şlem yapmam ız gerekebilir. 0 takdirde C e ğrisini

düzlemsel bir e ğ ri olarak al ırız. Böyle bir e ğrinin parametrik denklemleri
x = x(t), y = y(t) dir.
Vektörel denklemi ise,
-11(t) = x(t) i + y(t) j ,
şeklindedir. xz ve yz-düzlemlerindeki e ğ riler için vektörel denklemler s ı ras ıyla,

37
 R(t) = x(t) i + z(t) k
ii(t) = y(t) -j>+ z(t)c
ş eklinde tan ımlan ı r.
Örnek 2.4.1 : xy- düzleminde M(x o , y o ) merkezli ve a yançapl ı çemberin parametrik
ve vektörel denklemlerini bulunuz ?
P

P(x,y) çember üzerinde

herhangi bir nokta olsun.
I«)

Ş ekil 2,5

OP = OM + MP d ı r.
-4
MP = (a cos t) i + (a sin t) j
-4 -4
OM = x o + yo j
4 ,
OP=xi+yj
( 4 4
OP = R(t) = x o ı + yo j )+ [(a cos t) i + (a sin t) -j>1

R(t) = (x o + a cos t) i + (y o + a sin j

çemberin vektörel denklemidir. 0 < t 5 2 ıt dir.
Ayn ı çemberin parametrik denklemleri :
,
OP =xi+y j = (x o + acos t) i + (y o + asılı• t)
`j den
x = x o + a cos t
y = y o + asin t , 05t52n
parametrik denklemleri kullanarak, çember denkleminin simetrik formunu elde
ederiz.
2 0 2 2
(X - X 0 ) + (y - y ) = (a cos t) + (a sin
= a2
dir.

38
 -
- -

Tan ım 2.4.3 : x(t), y(t), z(t) ler t parametresinin türevlenebilir fonksiyonlar ı olmak
üzere,
R(t) = x(t) i + y(t) j + z(t) -k>
vektörel denklemi uzayda bir e ğri tannrilar. Öyleki bu e ğri üzerindeki her noktada
bir tek TE ĞET VEKTÖRE sahiptir. E ğri üzerindeki bir nokta t = t o parametre
değ erine kar şı l ı k gelsin. Eğ rinin bu noktadaki`teget vektörü,

dR
— (to ) = R'(t o ) türev vektörüdür.
dt

to 'a karşılı k gelen noktadaki birim te ğet vektörü t o ile gösterirsek,

to = R'(to)
R'(t o )

olup,

x'(t o ) + y'(t o ) j+ z'(t o )

t„ =
[(x'(t 0 ))2 (Y'(t„))2 +(z'(t o )) 2 1"2
dır. Teğet vektörünü geometrik olarak şu şekilde gösterebiliriz.

Örnek 2.4.2 : -12(t) = (e t cos t) -i>+ (e t sin , tO

vektör denkleminin tan ı mlad ığı eğrinin t o = 4 noktasındaki birim te ğet vektörünü
ve teğ et doğrusunun denklemini bulunuz ?
R '(t) = e t (cos t - sin t) i + (sin t + cos t) j

to = 4 noktas ı nda,

39
 --+n It 7t
R'( —
4 = e 4 cos— n — sin- i + e 4 sin- + cos- j
4 4 4 4
,
= e4 j
\4

bu to = — noktas ındaki te ğet vektördür.

4

-■ R'(to) .
Bu noktadaki birim te ğet vektör to = j dir.
R'(t o )

Ş ekil 2.7

Verilen eğrinin parametrik denklemi :

x = cos t
y = sin t , t > 0 olup x 2 + y 2 = e2t = r2 den bu e ğ rinin kutupsal denklemi r =
dir.
Bu noktadaki te ğet do ğrusunun denklemini bulal ı m :
2-t )--> IE re ) —>
R o = e 4 cos- + e 4 sin- j
4 4

=e4.
2

vektörünün belirtti ğ i noktadan geçen ve dö ğ rultman vektörü t o = j = (0,1)

vektörüdür. O halde
x -xo=
_ y - yo
den x = x o —2 e dogrusudur.
0 1

x =—
2 e 4 doğrusu (oy-eksenine paralel) olur.

40
2.5. YAY UZUNLUĞUNUN PARAMETRE ÖZELLI ĞI

Düzgün bir C e ğrisi

R(t) =x(t)i+y(t)j+z(t)k, a b

vektörel denklemi ile verilsin. E ğ rinin R(a) sabit ve R(t) de ğiş ken noktalar ı
aras ı nda kalan uzunlu ğuna s(t) dersek,
b
S(t) = j<(X'(t)) 2 (y'(t)) 2 + (z'(0) 2 dt

integrali ile hesaplar ız. İ ntegral içindeki ifade

dR dR
olup s(t) = dt dır.
dt dt
Bu bize yay uzunlu ğu ile t parametresi aras ı ndaki ilişkiyi verir. Her iki yan ı n türevi
al ı nırsa

ds dR
0 elde edilir.
dt dt
Buradan görülüyorki s yay uzunlu ğu t nin artan bir fonksiyonudur.
t parametresi s yay uzunlu ğu cinsinden ifade edilebildi ğine göre C e ğrisinin
R(t) vektörel denklemi de s 'ye ba ğl ı olarak R(s) şeklinde ifade edilebilir. Bu
durumda C e ğrisinin -->t birim teğet vektörü do ğrudan do ğruya

->, d R
=- —
ds
olarak yaz ı labilir.

41
 -

örnek 2.5.1 R(0=a cosi i+asint j+ k , t s2.7c

dairesel helis denklemini s yay uzunlu ğu cinsinden ifade ediniz ve dairesel helisin
birim teğet vektörünü bulunuz ?
-->
dR
- = -a sin t i + a cos t j
dt

dR
= -■/a2 sin2 t + a2 cos2 t = a
dt

dR 2n Z ıc
S(t) = 2n dt= jadt=atl =27-ca
0 dt 0 o

Böylece R vektörü s yay uzunlu ğu cinsinden t = - konularak

a
R(t) = a cos()i+ a sin(-s )j+ 1c.
yazılabilir.
t birim teğ et vektörü ise,
-->
- (sy
t = dR
— = -sı ıı - ı + cos, - j
ds a
olarak bulunur.
Uyar ı : t birim normal vektör
-->
dR -› -›
—> dt-asint i+acost j . -›
t = -› - = &ıl t ı +cost j
dR a
dt

dR
yolu ile elde edebilirdik. Bu ifadede t = konulacak, t nin — ile elde edilen
a ds
ifadesini verir.

42
2.6. E ĞRİLİK "ESAS NORMAL" ve "B İNORMAL" VEKTORLER

-9 -*
Bir C e ğ risi üzerindeki t = t (s) birim te ğ et vektörünü göz önüne alal ı m.

Ş ekil 2.9

-> • -> dt
t (s) birim oldu ğ undan büyüklü ğü sabit ve t ( s) = 1 dir. 0 halde t ve —
ds

-4 d t
vektörleri birbirine diktir. Yani t .— = 0 dı r.
ds
--+
dt
Eğ — = O ise, t sabit bir vektördür. Büyüklü ğü ve yönü de ğişmez. Bu
er ds
durumda C eğrisi bir doğ ru gösterir.
er d t dt dt
Eğ — ise — = K(s). yazı labilir. Burada n vektörü
ds ds ds
vektörü ile ayni do ğrultu ve yönde yeni bir birim vektör olup, t ye diktir.

rn(s)il = 1 oldu ğ undan K(s)=

dt
ds
elde edilir. K(s) ifadesi negatif

olmayan bir skaler olup, C e ğrisinin s paramet sresine karşılık gelen noktas ındaki
EĞRİLİĞİ adını alır. Eğriliği kısaca eğrinin teğet doğrultusundan ne kadar
ayrıldığını gösteren ölçüsü olarak ifade edebiliriz • s yay uzunlu ğu
değiştiğinde K=K(s) de e ğri üzerindeki noktalara göre de ğişir.

Doğru için K=0, R yarıçaplı çember için K= dir.

43
Tan ı m 2.6.1 : C e ğrisi üzerinde parametrenin s de ğerine karşı lı k gelen bir noktas ı nda
K(s) 0 olmak üzere,

p(s) =
K(s)
sayı sı na kar şıl ık gelen de ğere eğrinin o noktas ı ndaki E ĞRILİK YARIÇAPI adi
verilir,
Tan ı m 2.6.2 : E ğrinin her noktas ı nda e ğ ri ile ayn ı K(s) e ğriliğ ine sahip ve p(s)
yar ı çapl ı bir çember vard ı r. Bu çeinbere, e ğ rinin belirtilen noktadaki E ĞRİL İK
ÇEMBERİ denir.

ti(s)
Tan ı m 2.6.3 :
t'(s)

vektörüne C e ğ risinin s de ğerine karşı lık gelen bir noktas ı ndaki ESAS NORMAL
VEKTÖRÜ denir.
Tan ı m 2.6.4 : C e ğrisinin herbir noktas ı nda eğ rinin bir birim te ğ et vektör t ve
-9
bir de t ye dik n birim normal vektörü vard ı r.
b (s) = t (s) x n(s)
olarak tan ı mlanan b (s) vektörü hem t ye hem de ıı ye dik yeni bir birim vektördür.
Bu b vektörüne e ğrinin B İNORMAL VEKTÖRÜ denir.
Tan ı m 2.6.5 : C e ğrisinin herbir noktas ı nda birbirine dik t , n, b gibi üç vektör
tanımlanabilmektedir. Bu vektörlere FRENET VEKTÖRLER İ ya da FRENET
ÜÇLÜSÜ ad ı verilir.

Ş ekil 2.10
44
Tan ım 2.6.6 : t ve n vektörleri birbirine dik iki vektör olup her zaman bir
düzlem belirtirler. Bu iki vektörün içinde bulundu ğu düzleme OSKÜLATÖR
DÜZLEM İ denir.
Tan ım 2.6.7 : n ve b vektörleri birbirine dik iki vektör olup her zaman bir düzlem
belirtirler. Bu iki vektörün içinde bulundu ğ u düzleme NORMAL DÜZLEM İ denir.
-4 -4
Tan ı m 2.6.8 : t ve b vektörleri birbirine dik iki vektör olup her zaman bir düzlem
belirtirler. Bu iki vektörün içinde bulundu ğu düzleme REKT İF İYAN DÜZLEM İ
denir.

Ş ekil 2.11

Ş iımdide t ve n vektörleri ve K e ğrili ğini parametresi cinsinden veren

aşağı daki formülleri yazal ım.
-4
-4 -4 dt
dt t'(t) dt=dt
— — •dt—= dt
ds R'(t) buradan ds dt ds ds
dt

t '(t)
n(t)=
t'(t)
.

t'(t) R'(t) x dn(t)

K( t) = .ı =
3 dir.
R' ( t) R'(t)

45
 - -

Örnek 2.6.1 : R(t) = acos t i + a sin t j+bt k , tO

a,b > 0 vektörel denklemi ile verilen dairesel helis e ğ risinin eğ rili ğ ini, esas normal
ve binormal vektörlerini elde ediniz.

R'(t) = -asint +acost j+ b k

oldu ğ undan
-. -4 -> -4
--4 (O= R'(t) -asint i +acost j+ b k
t .
R '(t) (a 2 + b 2 ) 1/2

dir. t (t) nin türevini al ı rsak,

-acost - asin t j
C(t)= ( a 2 +b2) 1/2

-> a
t'(t)il = dir. Buradan
ı a 2 +b 2 \1/2

t' (t)
a
K(t) =
R'(t) a2 + b 2

olur. Bu gösteriyorki dairesel helis her noktas ı nda sabit e ğ rili ğ e sahiptir.

Ş imdide esas normal vektörünü bulal ı m.

--> t t) -4
n(t)= ,( = cost i-sint j dir.
t'(t)

Ş imdide binormal vektörü bulal ı m.

-4 -4
b(t) = t (t) x n(t)

1
a sin t a cos t b
2 +b 2 ) (a
1/2
-tost - sin t O

-4 -4
bsinti-bcostj+ak
b(t)= ( a2 b2)1/2

elde edilir.

46
 -
- -

2.7. BURULMA VE FRENET-SERRET FORMÜLLERİ

Tan ı m 2.7.1 : Uzayda düzgün bir C e ğrisi

-4 -4 .4
R (t) = x(t) i + y(t) j + z(t) k , a<t5b
vektörel denklemi ile verilmi ş olsun. b binormal vektörünün s yay uzunlu ğuna
göre türevini ald ığı m ızda

—db -->
= - -r(s) n(s)
ds
elde ederiz. Burada T(s) skaler çarpan ına eğrinin s parametresine kar şı lı k gelen
noktas ı ndaki BURULMASI denir. Burulmay ı kısaca eğrinin Oskülatör düzlemders
ayrılma miktar ı nı n ölçüsü olarak ifade edebiliriz. C e ğrisinin t parametresine ba ğlı
olarak verilmi ş olmas ı halinde,

(1-t>'(t) x 1-i*"(t))• R„ (t) (R.-->`(t) x 12÷."(0)• R ';"(t)

t(t) = 6 .~› 2
K2 (t)IIR'(t) R'(t) x R"(t)

dir.
C eğ risi s yay uzunlu ğ u cinsinden ifade edildi ğinde Frenet üçlüsü olarak
-4-4-4
bilinen t, n, b birim vektörleri a şağı daki önemli formülleri gerçeklemektedir.

dt -4
=Kn
ds

dn -4 -4
— = -K t + b
ds

db
— = -- T n
ds
denklemlerine FRENET-SERRET formülleri denir.
Örnek 2.7.1 : a ve b pozitif sabitler olmak üzere
-4 -4 -4
R (t) = acost i +asin t j+btk ,
vektörel denklemi ile verilen dairesel helis e ğrisinin herhangi bir t parametresine
karşı l ık gelen noktas ındaki eğrili ğini ve burulmas ını hesap ediniz ?
-R* (t)=
acost i+asint -j>+bt ıC
-4 .4
R'(t)=-asint i+acost j+bk

12-> ."(t) = -a cos t i - a sin t j

R"'(t)= asin t i - acost j

47
 1-+
1R'(t) x R"(t)
K(t) = - 3
formülünden K(t) e ğrili ğini hesaplayal ı m.
R'(t)

i j k
-> -4
W(t) x R" ( t) = —a sin t acos t b
—a cos t —a sin t 0

absint —abcost a` k

R'(t) x R"(t) Va2b2 sin2 t +a 2 b 2 cos2 t a 4

,,./a2b2 a4 = a-4 2 + b 2

R' (t) 2 sin2 t + a 2 cos2 t + b 2 =Nia

= .,1a 2 b2
bu ifadeler K(t) de yerine yaz ılırsa,

K(t) = e ş itli ğ i bulunur.

a` +

R'(t) x R"(t) ı • R'"(t)

Ş imdide t(t) = ,
R'(t) x d"(0,1 1 2

burulmas ın ı hesap edelim.

(12'(t) x R"(t))•R'"(t)=(absinti › — abcostj+a2 iC)•(asint -i* — acost

= a 2b sin2 t a2b cos2 t +O

= a 2b
Bu ifadeler t(t) de yerine konursa
a 2b
t(t) = b2 )2 a2 b2

elde edilir.
Not : Dairesel helis e ğrisi her noktas ında sabit e ğrili ğ e ve sabit burulmaya sahiptir.

48
2.8. EGRISEL HAREKETLERE UYGULAMALAR

Dik koordinat sistemimizde t zaman ı na ba ğl ı olarak hareket eden bir

partikülün yer vektörü R(t) ile tan ımlans ın. Bu partikülün herhangi bir t an ındaki
hı z ve ivmesi R(t) nin türevleri cinsinden ifade edilebilir. t an ında partikülün h ız
vektörünü V(t) ile gösterirsek, ( şekil 2.12),
-+
t) d R ,
V(t)= lim
At->0 M dt
yazıl ı r. t anındaki hı zın büyüklü ğü ise,

dR ds
V(0= V(t).- =—
dt dt
olur.
Eğ er R(t) = x(t) i + y(t)1+ z(t)rc
ise hız vektörü,
-+
V(t) = x'(t) i + y'(t) j+z'(0 -1c>
olup, t zaman ındaki hızın değeri

V(t) = -(/(x'(t)) 2 +(y'(0)2 +(zI (t))2 = ?t.

elde edilir.

49
 Eğer hareket esnas ında h ız ı ya da hareketin do ğrultusu (ya da her ikiside)
değişiyor iseler o zaman h ız vektörü de de ğişir. V nin değişimi onun türevi ile
ölçülür ve a ile gösterilir.
t zaman ında partikülün ivmesi olarak bilinen a vektörü,

-> dV d' R
a (t) = (t) = (t)
dt d t2
olarak tammlanmaktad ı r.
a (t) ivmesi kendi bile şenleri cinsinden,
--> d 2x -.> d 2y -.■ d 2z
a(t)=— ı J+ K
dt2 dt dt2
yazıhr. İ vmenin büyüklüğü ise,
►
a(t) = il(512±(y±(d2y)2±( d2z)2
t2 t2 ) , c1t2 )
dir.
Not : Hı z vektöründe oldu ğu gibi ivme vektörünün yönü hareketin yörüngesine
te ğet değildir.

--4

Gt

Ş ekil 2.13
X

a vektörü daima biri t te ğet birim vektörüne ve di ğeri lı birim normal

vektörüne paralel iki vektörün toplam ı olarak yaz ı labilir. Bu yaz ıl ış a şağıdaki
biçimdedir ( şekil 2.13).

50
 ı
-+ dV d dR
a=—=——
dt dt dt

d [dR ds
dt ds dt

d ds [dR ds
ds • dt ds dt

d ds (-t.
> ds )
ds dt dt

-> d t . (ds) 4. -t> d 2 S

ds dt dt 2
ayrıca,
-› ,
d t-> -> ds = V
v
— = t =K n , oldu ğundan.
ds dt
-> -> 2 -->dV
a =K n.V + t
dt
n+ dV --t>
= KV2
-----
a„
dt
, s,...1

a,

-> d V -> V 2 -> d V

a = rh.v 2 n+— t = —n+—
dt p dt
1
Burada p = — eğrilik yarıçap ıdır. Böylece a ivme vektörü birbirine dik iki vektörün
K
toplam ıdır. Bunlardan biri te ğet do ğrultusu olup büyüklüğü,
dV d 2 s
a t = —= 2
dt d t
dir. Diğeri ise normal do ğrultusunda olup büyüklü ğü,
2 ‘,2
ds
an = K( ) = KV 2 =
dt P
dir. Burada a t ye ivmenin teget bile şeni, a rt ye ise ivmenin normal bile şeni ad ı
verilir.
2
a2 = = at2 +a 2it
ıı
eşitliği sağlan ı r. i

51
 Eğer partikül e ğri üzerinde sabit h ızla hareket ediyorsa ivmenin te ğet bileşeni
sıfırd ır. E ğer partikül do ğrusal bir yol boyunca hareket ediyorsa K e ğrili ği sıfı r
olacağı ndan normal bile şeni sıfı rd ı r. Bu durumda sadece te ğetsel ivme vard ı r.

Örnek 2.8.1 : R(t) = (sin t – t cos t) i + (cos t + t sin t) j

vektörel denklemi ile tan ımlanan bir yörünge üzerindeki bir partikülün hareketi
gözönüne al ı nı yor.
i) h ı z,
ii) ivme,
ili) ivmenin teğet ve normal bile ş enlerini bulunuz ? (herhangi bir t an ında)

i) R(t) nin türevini alarak V(t) h ı z vektörü bulunur.

dR. -›
V(t) = d t -= t sm t ı + t cost j

dir. Buradan h ı z ı n değeri

s
V(t) = .\;(t) ı Vt2 sin 2 t + t2 cos2 t = t = -1-
(
dt
dir.
ii) R(t) nin ikinci türevini al ırsak a(t) ivme vektörü bulunur.
ı
d' R d d R
a (t) = , = = (sin t + t cos 0 -i++ (cos t – t sin
dt dt dt
ı J
dir. Buradan ivmenin de ğeri,

a(t) = a (t) = '(sin t + t cos + (cos t t sin t) 2

= t2
olur.
iii) İ vmenin teğet ve normal bile ş enlerini bulal ım.
İvmenin te ğet bileşeni,
d 2s d (ds) d ,
=— — =— =
dt2 =—
dt dt dt
İvmenin normal b ıle şeni,
a 2 = a2, + a2,, den a n = .42 – a2,

t2 ) -1
an = t
elde edilir.

52
2.9. KUTUPSAL KOORD İNATLARDA HIZ VE IVME

Bir partikül düzlemde hareket ediyorsa, dik koordinat sistemine göre bunun
yörüngesi
-4 -4
R(t) = x(t) i + y(t) j
denklemi ile verilebilir. Baz ı durumlarda böyle bir hareketi incelemek için kutupsal
koordinatlir ı kullanmak dik koordinatlardan daha uygun olur.
Düzlemde (x,y) koordinatlar ı n ı n r ve O kutupsal koordinatlar ı na,
x = r cos0 , y = r sinü denklemleri ile ba ğlı olduğunu dikkate al ırsak kutupsal
koordinatlardaki vektörel denklemi,

R(t) = r(t)[cos0(t) i + sinO(t) j]= r(t)i.J> ır

şeklinde ifade edilir. Burada,
U r = cos0 i +sin0 j
olup, r(t) ve 0(t) ler s ırasıyla partikülün t an ı ndaki kutupsal yar ıçap ve kutupsal
aç ıyı belirtmektedir. Ş ekil 2.14' e bak ınız.

Ş ekil 2.14

-->
Ur nin R(t) ile ayn ı yönde bir birim vektör oldu ğu açıktır. Ayrıca büyüklüğü
sabit ve bir'e (1) e şit olan U r nin türev vektörü kendisine dik olacakt ır. Bu vektörü

Uo ile gösterirsek,
-4
-> d Ur
Uo = dO = sinO i + cosO j

olup, Uo da bir birim vektördür. Di ğ er taraftan,

53
 d Ue
= cos0 —sin0 j — Ur
dO

olur. Dik koordinatlarda i , j birim vektörlerinin rolünü kutupsal koordinatlarda

Ur ,Ue birim vektörleri almaktad ı r.

Ş imdi,

R(t) = r(t) L cosO(0 + sinOW ji=

denkleminin tan ı mlachg harekete ait h ız ve ivmeyi bulal ı m
g açı sı zaman ın ya da t parametresinin bir fonksiyonu oldu ğundan, U,
birim vektörüde ayn ı değiş kenin fonksiyonudur. Böylece türevde zincir kural ın ın
uygulanmas ıyla,

_dR_ d r r d 1_1, dO dUr

dt dt dO dt dO
den
„ dr ;t,. dO
v= u r+ r — uo
dt dt
d ır. Bu denklem kutupsal koordinatlarda HIZ formülüdür. Böylece h ız vektörü
biri U, ye paralel di ğeri Ue ya paralel olan birbirine dik iki vektörün toplam ı olur.
(ş ekil 2.15)

54
 dr de
Ur ve U0 n ın katsay ı lar ı olan — ve r—
d t skaler çarpanlar ı na h ı zı n
dt
kutupsal bileş enleri adı verilir.
U r ve Uo birim vektörleri dik oldu ğundan

vi
2
2 "f
> ( d r ") + G dey
cit) k d t
yazılır. Böylece bir partikülün kutupsal koordinatlarda ( h ızı nı n ifadesi,
(drY + ( r d0)2
V---
kelt) dt)
olur.
Eğer partikül orjin merkezli bir çember üzerinde hareket ediyorsa o takdirde
dr
r=sabit olacağı ndan —= O olup V hız vektörü,
dt
de -->
d Un d ır.
V = r---
de
Hızın değeri ise V = V = r d e olur. Bu durumda w = — iifadesine AÇISAL
dt dt
HIZ ad ı verilir. Buna göre V = rw olurki dairesel harekette yörünge üzerindeki
hız, aç ısal hızın yarıçap ile çarp ı mına eşit olduğu ortaya ç ıkar.
Kutupsal koordinatlarda ivmeyi elde edebilmek için RW= r(t)iJr
denkleminin iki defa türevi al ınırsa,
2 --

a> , dr de dil, d ( de) --->„ (dey dUo

dt2 ri- dt dt de dt r dt) -°+r -dt de

--> [d 2r (12 ] -4 [ d 20 dr del /T

-->
r Ur+ r—
a = dt2 - dt dt 2 +2 dt dt

a = [r" - r(0') 2 1 I. .+J r + [re" + 2r'01110

dir. Bu denklem kutupsal koordinatlarda IVME VEKTÖRÜ dür. Bunun bile şenleri
sırasıyla,
r" - r(0') 2 ve re" + 2r'EY
olmaktad ır. Şekil 2.16 ya bak ınız.

55
 -

Ş ekil 2.16

Eğer partikül bir çember üzerinde sabit bir h ız ile hareket ediyorsa, r= sabit
olup,
dr d0 d2r d 20
= O ve — = sabit olup = O ve =O
dt dt dt 2 d t2
olacağından,
d0)2 ->
a= U,
d
şekline dönü şür ki bu çemberin merkezine do ğru yönelmi ş bir normal ivmedir.
İ vmenin de ğeri ise,
i d0 2
a= a =r = IW
dt
olarak bulunur.

56
 II. BÖLÜM İLE İLGİLİ ALIŞTIRMALAR

1. F(t)=(3t - J)
1) -1*-1- (t2 - 2) -S+ t -l+c ve Ğ (t)=2&7—costl+t 2 -14( , (t?-0)
.4 -4
olduğuna göre 3F— 2G , F•G , -F(t)+ -d(t)il ve Fx G bulunuz.

[CF. = 2eı (3t —1)—(t2 —2) cost + tl]

2. = + (I + t2 )1—sintrc ve Ğ (0= + j+rc (t z 0) olduğuna

göre 2F— G , F• Ğ , Fx Ğ , IF) ( t)!I ve Ğ(t)11 bulunuz.

(F. G = t In(' + et (1 + t 2 ) — sint)

(Fx G =1(1+ t') — sin IT— [t + sin t In(1+ t)] j— [t + (1+ t 2 )1n(1+ t31:

-4
3. F(t) = tcos2t i + tsin2t j+ e' k , (t z O) olsun. t z o için Ilh(t) - (t)1 1= 1 olacak
biçimde bir h skaler fonksiyonunu bulunuz.
ıni
[h(t) ,__ (t2 ÷e2T
-4 -4
4. Al ıştırma 3 'ü F(t) = e -1 cos t i+ e-t sin t j+tk (t O) için tekrar yap ınız.
[h(t) = (e- 2t t2)-1/21

S. F(t) = a(cos t i + sin + brc ve G(t) = ccis t j (O s t _s 2n) a, b

sabit, [0,2n) deki bütün t ler için F(t) ve Ğ (t) lerin dik olduklar ını gösteriniz.
Ayrı ca 0 5 t 527c için F(t) x G(t) ye paralel bir birim vektör bulunuz.

(—bcost -i›— bsintl+

+ b2

, -4
6. Alıştırma S'i *.(t) = (cos t — sin t) + (sm t + cos t) j + k
ve Ğ (t) = —(cos t + sin t) -i++ (cos t — sin t) , O 5 t 5 2n olmak üzere
tekrar çözünüz.

-° [(sin t — cos (cos t + sin t) -j>+ 2 rcr

57
 7. lim [1.1n(et + 07+ (cost) 1h2 ( 12 1
k] = ?
ı-›o t t t 2 sec t ı
[(2 T+ E"2 -1+ 1.
2 1:)]

-+
8. tim (2 t + 1) 1/' i + -2 tk -

t-->0 1 COS t-I

[(e2 7+ 27)-
ı •
sın2t -*
9. nın e -e i + j +k] = ?
ı-->o 2 sin t cos t

rsı n t -->
10. lim + cos t j + ln(1 + t) -->k] = ?

r ; :)]
ı-->0 i t

+- ,
t

11. limt( 1 + -1> . 1 ]

1.4,0 t g/ 1 3 +10
[(e k -i> +. 1)]

1 2-■ t-1 `-+

12 tim{ ) =-•
ı-+.3 (2 t + 1 +1

I- 3t2 + 2 1
13. 1143 , + 3 8+-1k] = ?
2- 5t 2 -2t +1 t

14. F(t) = A sin t + Bcos t olsun. Asa ğı dakileri lı esaplay ın ız.

(Burada A= - j ve B= dir.)
--+ -+
a) lim F(t) , b) lirr ı , c) lim+ j + k)• F(t) , d) lim (tan t)F(t)
t--> ıc1.3 t—>nI4 t—ııi16
1+
[a) 2 -:' 1 --15. ->
ı j b) V c) (14'1-56+3)T-43 ---j-3
6
1

58
 -› -+ --> 2
15. F(t)= t i + t 2 j+ t3 k ve G(t) 2t 1- j+3t k (t z O) olsun. Aşağıdaki liınitieri
hesaplay ınız.

a) lirnilF(0+ -Ğ (t) , b) lim F(t) • G(t) , c) lim F(t) x G(t) , d) lintrF(t) x d(t)1
1-4[

[a)5 b) 4 c) 47 1 3 -1->z d)J]

- -

16. Aşağıda verilen fonksiyonlar için F( t) • G(t) ve F( t) x G(t) nin türevierini bulunuz.

a) F(t)=ti+1- 2t 2 -1c ve Ğ (t)= cost1+ t 1C , t k 0.

b)F'(t)= -1› -t 2 "--j>+t 2-1c ve d(t)=-- t -i.) +(t+1) j+(t2 +1) -1C, t
-4 --4 -4
c) F(t) i - j + k)sin t + (2 - j k)cos t ve

Ğ (t) = -i*+ 1)e t - (1+ 2 1:)ln t , t > O

a)2t -sint - 6t 2 , (1+ 4t cost - 2t 2 sin t) --I>-(2t +6t 2 )1+(cost - t sint-1)1-

b) 1- 3t 2 + 4 t3 , 4t 3 3t 2 - 4t) --i>+ (.3t2 - 201+ (3t 2 +1) -1C

e'(-- 2 sin t + 4 cost)- (cos t + 3 sin t)In t + -ı (3 cos t - sin t),

t
F, • . 1 , .
[(3cost — sin t)hı t - 2e sın t + - k3sın t + cos t) ı - 2(2 sin t - cost)In t - s t - 2- ,tsm t + 2 cos t)] j
t t
+ tk2 suı t - cos Oln t + e t (7 cos t - sin t)-- -t-I (sırt
t + 2 cos t). k

17. F vektör değerli fonksiyon iki defa diferensiyellenebilir olsun. Bu takdirde

[F(t) x F.>'(t)1 = x F"(t) dir. Gösteriniz.

18. F vektör değerli diferensiyellenebilir bir fonksiyon olsun. F(t)=11F(011 ise

F(t) • F'(t) = F(t) F'(t) dir. Gösteriniz.

,
19. Eğer G(t) =1F(Oxlv(0) • F"(t) ise G'(t) =(F(t)xF'(t)) , Fm(t) dir. Gösteriniz.
20. F(0= a(coswt +sinwt j + b k 0 5 t < 2n / w olsun. Burada a,b ve w pozitif

sabitlerdir. F nin aşağıdaki teoremi gerçeklediğini gösteriniz.

59
 -
- -

(Teorem -F> , (a,b) üzerinde diferensiyellenebilir ve V t E (a,b) için lir:(t) sabit olacak

biçimde bir vektör fonksiyonu olsun. Bu durumda F(t) ile F'(t) ortogonaldir.)

21. R(t) = e t cost i + et sin t j , 0 S t S It ile verilen denklemin yan ında yazılı
parametrelere kar şılık gelen parças ının uzunluğunu bulunuz.
[s = -J2-(en
-4 -4
22. = a cos t i + asin t j+btk , (a ve b sabitler) 0 5 t 5 2 ic olan dairesel helisin
uzunluğunu bulunuz.
2ı
[s=21a2 +b 7cJ
23. Aşağı da vektorel denklemi verilen e ğrilerin yanlarında yazılı parametrelerine karşılık
gelen noktas ındaki, teğet, normal, binormal vektörlerini ayr ıca eğrilik ve burulmasını
bulunuz.
-4
a) R(t) = a(t - sin t) i + a(1 - cos t) j , a>0, OSt 27c

b) it( t) t 2 (1+ t) 7+ ,[3-t , (t O)

c/ R(t)
c) cos t i + e t sırt t j + e' k , (t O)

d) R (t) tcost + tsint j+ t k , (t

-4 .--,
e) R(t)= cosi.) ,->
t i + sinh t j + k , (t O)
--4 -4 --> t 2 -* ,,,
f) R(t) = (sin t - tcos t) i + (cost + tsin t) j + — k , (t 4 O)
2.

g) -R*. (t) --= t --i*. + at2 --j-ı- .--a2 t3 rc , (t k O) , a = sabit

3
-4 -4
11) R W=sint i+t j+(l-cost) -1*( , O

r a)K(0=
2"2 a(1-1 cost)" 2
(t 2 + 6) 1 2
../2>
b) t(t) = 0 c) K(t) = —e - t , t(t)=
3
1
e -t
3

d) t(t) = e) K(t) = sec h t , t(t) =

(t 4 4- 5t 2 -t- 8) 2 2cosh2 t
ı I 2 ,
f) KW = —t , T(t)_- -
2 2t g) t(t)= (2a2 t2a+1)2

(-- ■ 1( -› -.? --› -› -› -_> ..

— cos t i + j + sin t k) , n = -sin t i + cos t k ,
t = -,12
11)
.* .> ,. )
\ b =----- vos t ı, - j +n
sı t k

60
 - - - -
-

24. Aşağıda vektörel denklemi verilen e ğrilerin yanlar ında yazılı parametrelerine kar şılık
gelen noktas ındaki eğrilik merkezinin koordinatlar ı ve eğrilik yarıçapı nedir ?
--) ÷
a) R(t)= (t +sint) +(1- cost) j+ 4sin-t -›k t>0 ve t =-
-
'-'
7c
2 2

b) R(t) = cos t i + sin t j + cos tl-÷c , O 5 t < 27r ve t = 21

4

a) p 4,r1, • ( 1t -

sin2 0312 («■[/ •Nf - 1

b) p
L 8 4 8
25. Aşağıda vektörel denklemi ile tan ımlanan yörüngeler üzerindeki bir hareket göz önüne
alınıyor. Hız vektörü, hızın büyüklüğü, ivme vektörü, ivmenin büyüklüğü ve ivmenin
bileşenlerini bulunuz.
, ,
o) R(t)= 3t' i + 3t` j + 2t" k , (t = 1)

b) R(t) = m(sinh t - t) i + m(cosh t - 1) j (t = ln 2)

. -> t 2
c) R(t) -= t COS t i+tsınt +— k , (t=n)
2

d) iq.(t) --= m(1+ cost Şi>+ s sintl+ m costrc , (t = 3-)

3

e) R (t) = cosh t cos t i + cosh t sin t j + sinh t rc , (t = Tc)

- — -1j71
v 31 + 6j + 61-‘ , V = 9 b) a = m —(3+
-715 , a=
4 4
-4 -4 -4 -4 -4 -4
c)v=-i- ırj+Ick , a=Tti-2 j+k
a = 42111 2 3s2 ) ııı -4
d) v = ii6rn2 + s2 e) a = sinh j+k)
2

26. Aşağıda vektörel denklemi ile tan ı mlanan yörüngeler üzerindeki bir partikülün hareketi
göz önüne al ınıyor. Hız vektörünü, hızın büyüklüğ ünü, ivme vektörünü, ivmenin
büyüklüğünü, hızın kutupsal bileşenlerini hesaplay ınıı.
-4
a) R(t) = cosh w t(cos t i + sin t j ı , w > 0 sabit

b) R(t) = t2 (cosw t i + sin w t j) , w > 0 sabit

c) R(t) = r(t)(cos3t i + sin3t j , r(t) = a(1- cos3t) a > O sabit

d) 12.(t) = r(t)ijr , r(t) = a(1+ sin t) , O = 1- e -t

61
 -
-

e) R(t) = r(t) (cosw t i + sinw t j , r(t) = a>O

1+ cost
3a
t) R(t) = r(t)(cos sin t -j›) , r(1) (a > O)
2(2 + cos t)

a) v = w sinhwtijr+ cosh wtrJo b) a = ( 2 _ W X.Jr+ 4wtUo

2.2 \

-+ -+
c) v = r' Ur+ 3r U0 , r' = 3asin3t
d) a = (r" — r e -2i ) Ur + (2rte- t — re-t )b0 , r` = a cos t , r" = —a sin t
-+ asin t
e) v = r' Ur + rw , r' =
(1+ cost)2
 III. BÖLÜM

SKALER VE VEKTÖR ALANLAR ÜZERINDE

DİFERENS İYEL I Ş LEMLER

3.0. GIRI Ş

Bu bölümde çok değ işkenli reel ya da vektör fonksiyonlar ını n meydana

getirdiğ i uzaylar ı ve bu uzaylarda türev ve diferensiyele dayal ı i ş lemleri görece ğiz.

3.1. SKALER VE VEKTÖR ALANLARI

Üç boyutlu uzayda bir bölge D ve D de tan ı mlı skaler bir fonksiyon f olsun.
D deki her P(x,y,z) E D noktas ında f nin bir tek de ğeri vard ır. Bu de ğ er f(x,y,z) ya
da kısaca f(P) ile gösterilen bir reel say ıdır. f(P) ye f nin P noktas ındaki değeri
denir.

Tan ım 3.1.1 : D nin herbir noktas ı nda f ye kar şılık gelen değerler ile birlikte D
bölgesine bir SKALER ALAN ad ı verilir ve D deki skaler alan ı f fonksiyonu
tanıml ıyor denilir.

Örnek 3.1.1 : Atmosferin her P noktas ı na T deki sı caklığı gösteren bir T(P) say ısı
karşılı k getirilirse T fonksiyonu ile bir skaler alan tan ımlanm ış olur. Yani T bir
skaler alan gösterir ki buna SICAKLIK ALANI ad ı verilir.

Skaler alanlar için baz ı örnekler olarakta atmosferdeki havan ın yoğunluğu,

bir atmosferin bas ıncı ve uzaydaki yerçekimi potansiyeli gösterilebilirler.

Tan ım 3.1.2 : E ğ er D bölgemizin herbir (x,y,z) noktasına bir tek F(x,y,z) vektörü
karşı l ık getiriliyorsa o takdirde F ile birlikte D ye VEKTÖR ALANI denir. D deki
vektör alan ı F vektör fonksiyonu tarafı ndan tan ı mlan ı r. Bir vektör alan ı
tan ımlan ı rken D bölgesinin varl ığı bilindiğinden sadece F vektör fonksiyonundan
bahsedildi ğ inde ikisinin birlikte meydana getirdi ği alandan söz edildi ğ i
anlaşı lacaktır.
Örnek 3.1,2 : Atmosferin herbir P noktas ına o noktadaki rüzgar h ı zı n ı gösteren

bir V(p) vektör fonksiyonu kar şı l ık getirilsin. Böylece bir vektör alan ı tan ımlanm ış
olur ki buna HIZ ALANI denir.

Elektrik alan ı , magnetik alan ve yerçekimi alan ı da vektör alanlar ı için başka
örneklerdir.
63
3.2. VEKTOR ALANLARININ CEB İRİ

Vektör fonksiyonlarda oldu ğu gibi F vektör alan ı da

F(x,y,z)= P(x,y,z) i + Q(x,y,z) j + R(x,y,z) k

şeklinde analitik olarak ifade edilebilir. Burada P,Q,R ler F . ile ayn ı bölgede
tanımlanm ış skaler alanlar olup, F vektör alan ını n bileş enleri ad ı n ı al ı rlar.

II. Bölüm de vektörler üzerinde yapt ığımız i şlemler vektör alanlar ına da
olduğu gibi uygulanabilir.

D bölgesinde tan ı ml ı iki vektör alan ı

-4 -4 -›
F=Pi+Qj+Rk , G=Ui+Vj+Wk
ve ayn ı D bölgesinde tan ı mlı bir skaler alan f olsun. O takdirde a ş ağı dakiler
yazılabilir.
i) (F± G)(x,y,z)= [P(x,y,z)±U(x,y,z)] i + [Q(x,y,z) t V(x,y,z)] j

+ [R(x,y,z) t W(x,y,z)]

ii) (f -F)(x,y,z) = f(x,y,z) P(x,y,z) i + f(x,y,z) Q(x,y,z) j + f(x,y,z) R(x,y,z)

iii) (F. G)(x,y,z) = P(x,y,z) U(x,y,z)+ Q(x,y,z) V(x,y,z) + R(x,y,z) W(x,y,z)

-› --> -->
i j k
iv) CFx Ğ )(x,y,z)= P(x,y,z) Q(x,y,z) R(x,y,z)
U(x,y,z) V(x,y,z) W(x,y,z)

-› -4 -4 -4 -4
Ft G ile f F ve Fx G çarp ı mlar ı yine bir vektör alan oldu ğu halde F. G skaler
çarp ı m ı bir skaler aland ı r.

3.3. B İR SKALER ALANIN YÖNLEND İRİLMİŞ TÜREV İ

D bölgesinde tan ımlanm ış skaler bir alan,f olsun ve kabul edelim ki f, D de

Of Of Of
türevlenebilirdir. f nin —ex kı smi türevleri s ıras ıyla x,y,z eksenleri
yönündeki de ği şim oranlar ı n ı yani türevlerini göstermektedir. Baz ı durumlarda f
nin herhangi bir yöndeki de ğişim oranını n bilinmesi gerekir. Bu bizi yönlendirilmi ş
türevin tan ı mlanmas ına sevk eder. Ş imdi bu türevi tan ımlayalım.

64
Tan ım 3.3.1 : D deki bir Po (xo ,y0 ,z0 ) E D noktas ının yer vektörü R o olsun.

U = cam i + cos P j + cosy -1c>

birim vektörü Po da bir yön tan ımlamaktad ır. Ş ekil 3.1. de görülmektedir.

Ş ekil 3.1

U vektörü yönünde bulunan ve ba şlangıcı Po olan yar ı doğru üzerindeki

herhangi bir P(x,y,z) noktas ı R = Ro+ s U yer vektörü ile bellidir. Burada s, P o dan
P noktas ına olan uzakl ı ktı r. Bu yer vektörü koordinatlar cinsinden;
x = xo + s cosa y y o + s cosP , z = zo +s cosy
demektir.

Başlang ıcı Po noktasında ve U birim vektörü yönünde f nin yönlendirilmi ş

türevi şu şekilde tan ımlanı r.
df (po ) _ lim f(P) - f(P0 )
s
ds
Bu eşitliği açık şekilde yazarsak,
df(p0)_ Of af
— (Po )cosa +— (po )cosp +— (Po )cosy
ds Dx aY az
= fx(Po)cosec + fy (Po )cosp + fz (Po )cosy
olur.

Örnek 3.3.1 : f(x,y,z)= 2x 2 + xy + yz2 skaler alan ının (1,-1,2) noktas ındaki

A= i-2 j+2k vektörü yönündeki yönlendirilmi ş türevini bulunuz.

65
 Of
Çözüm :
-5; = fx =""
Of
— = fy = x + z2
ay
Of
= fz = 2yz olup, P0 (1,-1,2) noktas ındaki değerleri,

fx(P0)= 3 fy (Po) = 5 fz(Po) = -4 dür.

A 12 + (-2) 2 + 22 = Vi-+ 4 + 4 = 3 olup, -"Â ile ayn ı yöndeki birim vektör

A 1 -.> 2 -.> 2 -,
U = - = - ı - - j + - k dı r.
A 3 3 3

1 2
Burada cosot = - cosi3 = --
2 cosy = - dür. O halde vektörü yönündeki
3 3 3
yönlendirilmiş türev
df
= +5 - 4 . (2-3 )
3
10 8
= 1- -
3 3

Örnek 3.3.2 : f(x,y)-= x 2y + 21n y skaler alan ı nın (1,1) noktas ındaki ve ox-ekseni
ile pozitif yönde yapt ığı aç ı n ı n ölçüsü et -= 30° yani U = cos30 ° i +sin30° j
yönündeki yönlendirilmi ş türevi nedir ?

Çözüm :
Of Of 2
-a-x- = fx = 2xy = fy = x + y- dir.

Po (1,1) noktas ındaki değeri fx (P0 ) = 2 , fy (130 )= 3

Birim vektörü i*J = cos30° i +sin30° j dir.

O halde U yönündeki yönlendirilmi ş türevi,
df
(1,1) = 2.cos30° +3.sin 30°
ds
1
=2.—+3-
2 2

+ 2-
2

66
3.4. B İ R SKALER ALANİN GRAD İYENTİ

Tan ım 3.4.1 : D bölgesinde tan ıml ı f skaler alan ını n P(x,y,z) E D noktas ın ın
gradiyenti
Df
grad f(P) = —(P) I+
af (P) j +—(P)rc
°Y
olarak tan ımlanan bir vektördür.
-›
— i+—j+ a
V
ax ez
gösterimine Nabla operatörü ya da DEL operatörü ad ı verilir. Bu operatör
yardım ıyla,
grad f(P)= D f (P)
şeklinde yaz ılabilir.

Gradiyent tan ımın ı kullanarak f nin P noktas ında ve U birim vektörü

yönündeki yönlendirilmi ş türevi kısaca,
d
— (P)=gradf(P)• U
ds
=D f(P)• U
şeklinde ifade edilir.

Vektörel analizde önemli rol oynayan D operatörünün ve dolay ı sıyla

gradiyentin sa ğlad ığı bazı özellikleri verelim.

Teorem 3.4.1 : D bölgesinde diferensiyellenebilir iki skaler alan f ve g olsunlar.

Bu takdirde a ş ağıdaki e şitlikler yazılabilir.
1. ti7) (f+g)=f+Dg

2. ç(c f) = c V f , c bir sabit

3. Ğ'(f.g)=U-V> g+g'-V--> f

4. - ı( f )-= (g-7>f f g) , (D de g 0);

g) g

Ispat : Bu e şitliklerin herbiri P - n ın tan ımı kullanılarak kolayca ispatlanabilir.

Ş imdi 3. şı kkı n ispatını verelim.

67
 '-) (f.g)= (2-(f.g)7+---(f.g)1+--(f.g)
- -1c>
x ay

ax ax ay ay az
av.* ag ag [

+g —1+
af af
- -4-
ax ay az ax ay

=
elde edilir.

Ş imdi gradiyentin baz ı geometrik özelliklerine bakal ım :

Kabul edelim ki "--2v; f(P) 0 olsun ve ' 7> f(P) ile U vektörü aras ındaki aç ı 0
ile gösterilsin. Skaler çarp ımın geometrik özelli ğ inden,

(2 (P) = '- f(P)•

ds

O f(P) U cos

df
(P) = N7 f( P) cos0
- elde ederiz.
ds
Bu türev 0 5. 0 < 2 ise pozitif

TC ise negatiftir. Ş ekil 3. 2

2

Vf

ds Ş ekil 3. 2
68
 df
— ır ı = Of (P) cos0
ds
eşitliğinde cos0 = 1 0 = 0 iken yönlendirilmi ş türev maksimum de ğerini al ı r.
Bu değer Of olur. Bu durumda V f nin u ile ayn ı yönde olmas ı halinde doğrudur.

Örnek 3.4.1 : f(x,y,z) = x2y y2z 1 olsun. (2,1,3) noktas ında f nin yönlendirilmi ş
türevinin maksimum oldu ğu yönü belirleyiniz. Maksimum değeri bulunuz. Mini-
mum değ eri nedir ve hangi yönde olur.
Çözüm : f nin gradiyenti,
,
grad f = 2xy + (x 2 + 2yz) j + y 2 k dir.
df
O halde (2,1,3) noktas ında nin maksimum de ğeri gradiyenti vektörü yönünde
ds
yani,
grad f(2,1,3) = 4 i + 10 j + k yönündedir.
Maksimum de ğeri ise,
d ‘,
Imax = ilgrad f(2,1,3)11 = J4 2 +102 +12 = dir.
d s „,
-+
Minimum değer ise; gradiyent vektörün z ıt yönünde yani -4 i -10 j - k yönündedir
ve değeri -Nr1-1-7-7 dir.

Örnek 3.4.2 : Bir metal küre içindeki s ı cakl ık dağılımı f(x,y,z) = a(x 2 + y 2 + z2 )
ile veriliyor. Burada a pozitif bir sabittir. S ı cakl ığın yükselme oran ı nın hangi yönde
maksimum olduğunu ve bu maksimum de ğeri bulunuz. Minimum s ıcakl ık hangi
yöndedir.

j+zk)

= 2aR dir.
Burada R , (x,y,z) noktas ındaki
yer vektörüdür.
Burada s ı cakl ı k art ış oran ı R yer
vektörü boyunca orijinden uzak-
laştıkça artar ve maksimum de ğerini
R nin uç noktasında al ır. Bu sıcak-
lı k artış oranının maksimum değeri
Ş ekil 3.3 ligrad = 2ailx2 y+ 2 + z 2 ye eşittir.
Minimum s ıcakl ı k yönü orijine giden yöndedir. Yan ı R n ı n zıt yönündedir.
69
GRAD İYENT İN YÜZEY NORMAL ÖZELLIĞI

D bölgesinde diferensiyellenebilir bir f(x,y,z) skaler alan ı n ı göz önüne

alal ım. e sabit olmak üzere
f(x,y,z) =
denklemi S yüzeyini gösterir. Bu tip yüzeylere SEV İ YE YÜZEYLER İ
denir.

S seviye yüzeyi üzerindeki bir Po noktası nda f nin gradiyent vektörü yüzeye
diktir. Buna göre yüzeyin Po noktas ı ndaki birim normal vektörü,

-> V f(P„)
n olur.
f(Po )

Po noktas ı nda yüzey normal ı yüzeye dik o'du ğundan yüzeyin teğet düzlemine
de diktir. O halde S yüzeyinin Po noktas ı ndaki teğet düzleminin denklemi

(R- it0 ). f(P0 )= O

vektörel denklemi ile veya
af Of Of
— (Ptı )(x - x0)+ — (P„)(y — yo ) 1-- (P0 )(z
- — zo ) = O
ax az

70
kartezyen denklemi ile verilebilir. Burada Ro , Po (x0 ,y0 ,z0) noktas ı n ı n yer
vektörü, R ise te ğ et düzlem üzerindeki de ğ iş en bir P(x,y,z) noktas ı n ı n yer
vektörünü göstermektedir. ( Ş ekil 3.4 de).

Tanım 3.4.2 : Bir bölgeyi içine alan yüzeye KAPALI YÜZEY denir. Örnegin küre
yüzeyi bir kapal ı yüzeydir. Böyle bir
yüzey üzerinde yüzeye d ıştan normal
birim vektöre, DI Ş BIRIM NORMAL
VEKTÖR adı verilir. Yüzey üzerinde
tanımlı bir p skaler alan ının dış birim
normal vektörü yönündeki türevine DI Ş
dp
NORMAL TÜREV denir ve — olarak
dn
yaz ık. ( Ş ekil 3.5)

Ş ekil 3. 5

3.5. B İR VEKTÖR ALANIN YÖNLEND İRİLMİŞ TÜREVI

Tan ım 3.5.1 : Bir D bölgesinde P, Q, R ler diferensiyellenebilir fonksiyonlar olmak
-> --) --->
üzere, D de tan ı ml ı bir F = P i +Q j+ R k vektör alan ı n ı göz önüne alal ım.
Po (xo ,y 0 ,z0 ) E D noktas ında bir birim vektör
-+
U = cosct i + cosf3 j+ cosy -1-(> olsun.

F vektör alan ın ın Po noktas ında ve U vektörü yönündeki yönlendirilmi ş türevi,

dF F(x + scosa,y0 + scos(3,z o + scosy) – F(x 0 ,y0 ,z0 )

(P0)= Ilin °
ds
limit değeri olarak tan ımlan ır. Bu türev yine bir vektör aland ı r.

Yönlendirilmi ş türevini F nin bileşenleri cinsinden yazarsak,

d -F dP dQ .> dR
(Po) = —( 1>o) 1 + — (P0) J + — (Po) k
ds ds ds d
olur.

Not : Bir vektör alan ını n yönlendirilmiş türevinin bile şenleri o alan ı n bileşenlerinin
yönlendirilmiş türevlerine e şittir.
71
 Vektör alan ın yönlendirilmi ş türevinin ifadesi aşağıdaki gibi yaz ı labilir

5(pu ) '4)7+ ( -6vQ) -;>+ gR) 1t>

Di ğer taraftan,
-4
U. V = cosct— + cosp
a
— + cosy —

ax ay az
olduğundan,

d (po) =
ds
X p R -k›)

= (İ+J• ;> ) -4
F
şekilde ifade edilir.
Örnek 3.5.1 : F(x,y,z)= x - y i + yz j+ z 2 k vektör alan ının Po (1,1,1) noktas ında
•-* -+
ve A=2 i- j+3k yönündeki yönlendirilmi ş türevini bulunuz.

Çözüm : A = + ( _ 1) 2 + 32 = N/4+1+ 9 = Nr-

14 olduğundan A vektörü ile ayni

yöndeki birim vektör

->
11 2 1 3 ->fr
= Nr14 1 -

dır.

dF 2 8 1 a 3 D -p>=
d s ... -J-171- ax ,[14 ay + Nr1-4 az] "'
= 2( -.>) (2
14 x ı +zi• ) yj+2z1()
-- ,İf4.2xY i ) -r- Nr1-71:
olur. Bu ifadenin Po noktas ındaki değ eri

dF + 2 -> 6
— (1,1,1)= 3 ,/f74: K
ds
dı r.

3.6. B İR VEKTÖR ALANİN D İVERGENS İ

-4 -->
Tan ı m 3.6.1 : D bölgesinde tan ı mlanm ış bir vektör alan ı F =P i +Q j+R k

olsun. F vektör alan ı nı n divergensi,

divF = —M) +
ax ay az
şeklinde ifade edilir.
72
 -

Bir vektör alan ın divergensi bir skaler aland ı r. Nabla (P) operatörünü

kullanarak F vektör alan ın ın divergensi,

div F = V. F dir.
Not : Nabla (P) operatörü bir vektör olarak göz önüne al ınmas ı na rağmen bir

vektörün bütün özelliklerine sahip de ğildir. Örnek olarak,

•-›
V. F = div F bir skaler oldu ğu halde

=
ex .9y Dz
o
=P—+Q
—+ R—
a
Ox Dy Dz
ifadesi bir diferensiyel operatör gösterir. Bu da div F ile ayni de ğildir. Biz biliyoruz
ki skaler çarp ı m değişme özelli ğine sahiptir.

Divergens operatörünün

G) = div -F+ div

b) div(f • F) = f • div F+ (grad f)F

bu özellikler divergens tan ımı ve türevin bilinen kurallar ı yard ı mıyla kolayca
gösterilebilir.

f , diferensiyellenebilir bir skaler alan oldu ğundan ve 'Q. operatörü yard ımıyla
divergens operatörünün özellikleri şu ş ekilde yaz ı labilir.

a) VCF+ Ğ) = \5.

b) (f . =f -F> + V
- f • F>

Örnek 3 .6.1 : = x2y -i> + (x + y2 )1+ (zex + y)1: vektör alan ı nı n divergensi
nedir ?
Çözüm :
, N
div F = —(x 2yi + —(x + y 2 ) + +y)
Dx ay
= 2xy + 2y + ex dir.
[ x vektör alan ın ın divergensi nedir?
örnek 3.6.2 : F (x,y)= [ 2 Y 2] + 2
x +y x +y 2
73
Çözüm :

div -F> = (') ( 2

x
Dx x2 + ay + y2 )
O dı r.

Bir D bölgesinde tan ımlanm ış skaler alan f olsun. f nin gradiyenti,

--> Of -.> Of Of -->
gradf=Vf=-1-1--j+— k
ax Oy Dz
bir vektör alan ı d ı r. Bu vektör alan ı n ın divergensi

div(grad f) = 'Tç>/- =8
— 2f a2f a2f
Dx2 0y 2 OZ 2
02 02 02
0,x 2 0y 2 0z2 f =V2 f dir.
(

Bu ifade f skaler. alan ı n ı n LAPLAS İ YEN İ olarak bilinir.

">V« =V2,- ex 2 + ey2 + ez2

operatörüne ise LAPLACE OPERATÖRÜ ad ı verilir.

Matematiksel fızigin, kısmi türevli denklemlerinden önemli biri V 2 f = 0

Laplace denklemidir. Bu denklemin çözümü olabilen fonksiyonlar HARMON İK
FONKS İ YONLAR ad ı ile an ılmaktad ır.

-4 -■
Tan ı m 3.6.2 : D de tan ı m', bir vektör alan ı F olsun. Eğer D de V4) = F olacak

şekilde bir 4) skaler alan ı varsa, F vektör alan ı na KORUNUMLU ALAN denir.
skaler alan ı na ise F nin POTANSIYEL FONKSIYONU ad ı verilir.

Korunumiu bir alan ı n potansiyel fonksiyonu keyfi bir sabit fonksiyon fark ıyla
tekdir. Yani 4 1 ve 4 2 her ikisi de F nin potansiyel fonksiyonu iseler
49 1 - 4) 2 = sabittir. Gerçekten ep'= 4, - 4) 2 ise
-4 -4
V4>= V4), -V4) 2 = F- F =O
olur. Bu sonuçta 4 = sabit oldu ğunu gösterir. Pratikte bu sabit yerine s ı fı r al ı n ır.
Örnek 3.6.3 : Bir F korunumlu vektör alan ı

F(x,y, ı) = (yz + cosy) i + (xz - siny) + (xy + 2z) I:

ile veriliyor. Bu alan ı n potansiyel fonksiyonunu bulunuz ?

74
 ■
Çözüm : Istenen (5 potansiyel fonksiyonu ' 77(5 = F denklemini Sa ğlar.

F = (4,,,i5 y ,4 z ) olduğundan
„ = yz + cos y , (5 y = xz - sin y , = xy + 2z
denklemleri sa ğlanmas ı gerekir. Bu denklemlerin birincisini x'e göre integre
edersek,
= xyz + ex cos y + f(y,z)
dir. Burada f keyfi bir integrasyon sabitidir. 4) fonksiyonunun y'ye göre türevini

alır, F nin ikinci bile şeni ile e şitlersek,

y = XZ ex sin y + fy (y,z) = xz - sin y
olur. Buradan fy (y,z)= 0 dir. Bu da f , y den ba ğı msı zd ır. O halde 4 fonksiyonu
xyz + cos y + f(z)
biçimindedir. Bu ifadeyi z'e göre türevini al ır F nin üçüncü bile ş eni ile e şitlersek,
(50z xy + f(z)= xy +2z
olur. Buradan
f'(z) = 2z = f(z) = z 2 + c , (c keyfi bir sabit)
elde edilir. Böylece istenilen (5 potansiyel fonksiyonu,
= xyz + ex cos y + z 2 + c
olarak bulunur.

3.7. B İ R VEKTOR ALANIN ROTASYONEL İ (CURL)

Tan ım 3.7.1 : Bir .- vektör alan ı,

F(x,y,z)= P(x,y,z) i + Q(x,y,z) j + R(x,y,z)rc

verilsin. ''. nin Rotasyoneli
--> ap
00 aR DO ap -->
rotF. =( —
aR - + i+(---
-- - ) j+ k
ay az az ax ax ay
olarak tan ımlanan yeni bir vektör alan ına denir. Nabla (V) operatörünü kullanarak
rotasyon ifadesini

i j k
--> D
rot F = a
Dx ay -0Z
P Q R

biçiminde yazmak daha kullan ışl ı dır. Bu ifadeyi de

rot F = Vx F
ş eklinde yazabiliriz.

75
 - -

Rotasyonun
-4 -4
a) rot(F+ G) = rot F+ rot G

b) rot(f .F) = f rot F+ (grad f) x F

bu özellikler rotasyon tan ımı ve türevin bilinen kuralları yard ımı yla gösterilebilir.
Bu ifadeleri V operatörü yard ı m ıyla yazarsak,
a) ;ğ> x (F> + = '-V> x

b) "9' x f•F = fV xF+OfxF olur.

Örnek 3.7.1 :
-4 -4
F(x,y,z)= xy2 i + xsin(yz) j + eYz2 k vektör alan ı veriliyor. rot F y ı bulunuz.

Çözüm : Rotasyon tan ı mı ndan,

k
rot F =
ax ay az
xy 2 xsin(yz) eYz2

=[z2eY xy cos(yz)] 0 j + [sin(yz) -

= [z2e 3' - xycos(yz)] i + [sin(yz) - 2xy]-1C

dir.

76
 -
-

III. BÖLÜM ILE ILGILI ALI ŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki ifadelerde, f skaler alan ının Po noktasındaki A vektörü yönündeki

yönlendirilmi ş türevini bulunuz.
a) f(x,y)= x 2 — y 2 , P0 (2,-1) , A = i + j

b) f(x,y) = x 2 — 2xy + 3y2 , Po (-1,2) , 4k.> = —i+ 2j>

c) f(x,y) = ex cos y , P0 (1,;-) , A = i— j>

d) f(x,y)= x 3 — 3x2y — xy + y2 , Po (2,2) , A, := 27+j>

e) f(x,y,z)= xy +yz +zx , P0 (1,1,-1) , A=2 i+ j-2k

f(x,y,z)= xyez + z 2 , Po (-1,2,0) , A> = —i+ 21+ 21c

g) f(x, y,z) = xsinz — ycosz , P o (2,3, -j

7 , A =3i+2 j-2k

h) f(x,y,z)= ln(x 2 + y2 — , Po (2,2,-1) , A = i+ j—k

b) 2.1. -Nİ e) (1+ 3)

d 38
e)
4
f) —
8
h)
5 2,ri e -/ 3 3
g) —
34 3

2. a) f(x,y)-= xy 2 — lny skaler alan ının (,[3-,2) noktas ı ve

R(t) = 2cost i + 4sin, t j , t 0 eğrisi üzerindeki yönlendirilmi ş türevini

bulunuz.

b) f(x,y,z) = — 2xy -F z2 skaler alan ını n 5 ,1,1

(../ 3
noktas ı ve x = 2sin t
y = 2cost , z = t (t z 0) helisi üzerindeki yönlendirilmi ş türevini bulunuz.

rb)
a) (4 — e'rj In 2)(

4(,[3- —
COS t +
sin t
V1. +3cos2 t
)+(4,[5 1 e,(j) 2 cos t

sin t + ,
2 ir
3../5
2 + 3 cos2 t

3. Aşağıda, f skaler alan ı ve yanları nda yaz ılı olan noktalardaki gradiyentini
bulunuz.
a) f(x,y) = x 2 cos y + y , Po (1,0)

4)
4 ,11
b) f(x,y) = x sin y + ycosx , P0 (21

e) f(x,y)= arctan( 1) , P0 (1,-1)

77
 d) f(x,y,z) = x 2 + yz + z2 , Po (1,-1,1)
e) f(x,y,z) = ln(x 2 + y2 - 2z2 ) , Po (2,-2,1)
f) f(x,y,z) = xye x + y Inz , Po (-1,-1,1)

a) 2 i + j b) 13-- [(1- 7-1 -1> + + 1-c )1 c) 1 (i>+

2 4 4 2
d)21+ j+k e)
3
-+
4. Bir skaler alan ı n gradiyenti tan ımı nı yaptıktan sonra R = x i+y j+zk ve

r = fx2 + y 2 + z2 olmak üzere grad r" = nra -2 lı.< olduğunu gösteriniz.

5. Aşağı da, f skaler alan ı n ın yanlarında yazılı olan noktas ında f nin yönlendirilmi ş
türevinin maksimum oldu ğu değeri bulunuz.
a) f(x,y) = x 2y + (x - y)2 , Po (1,1)
b) f(x,y)= ln(x 2 +2y2 ) Po (-1,1)
f(x,y,z)= X2 + 2y2 3z2 , Po (2,-1,1)

d) f(x,y,z)= z arctan(-Y-) , Po (-1,1,2)

(32 +9 1c2)1121
— e) 2N/1:7 d)
[a) ,NR. b) 2 /-5-
3 4 J

6. Aşağıda, F vektör alan ını n yan ı nda yazı l ı Po noktası nda ve A vektörü yönündeki
yönlendirilmiş türevini bulunuz.
a) -F>(x,y)= y -i>- x -j> , Po (1,1) , -A> = 7+1

b) "F
- (x,y). ex(cosy i + sin y1) , Po (0,1 , A = i - j
3
e) F(x,y)= x2y i sin(xy) j , Po (1,-T-c ) , -A>. = 2 -1> -
-

4
d) F(x,y,z)= xy i + x 2y j + z2 k , Po (1,-1,1) = j+ IC

e) i>7(x,y,z) (x + y) -i> + xy -j> + yz , Po (2,1,-1) , -A> = 2 -1>- 2 -j> + -iC

f) F(x,y,z)= (x 2 + + (y2 + z) j + (z2 + x)i>c , Po (1,1,1) , -A> =(-1,1,-1)

a) 1> - J) b) 2 -3/2 [(...fi+ 1)7+ (Nrj" - 1)1]

e) (13) -1 "[(n - 3)7 - 3 )

2 -1C) e) - f)---(-1>--7j+31-+c)

78
7. Aşağı daki vektör alanlar ının divergensini bulunuz.
a) F(x, y) = ex (cos y i + siny j )

2 x 2 7+ 2 x 2 1.
b) F(x,y)=
x +y x +y

e) -- '(x,y,z)= (x 2 + y2 ) -i> + z e" 1

d) (x,y,z)= (1+ y 2 ) -i+ x eı j>

e) -F>'(x,y,z)= x y z eY 1-+c
f) -F(x,y,z)= x siny -i>+ y sin(xz) -j+ cos(ez)i c>

(x -i>+ y z -k>

1x 2 4. y 2 4. z2
g) F(x,y,z)=

(x2 — y2 —2xY)
a) 2e" cosy b) (x2 ± y2) 2 c) x(2 + ze") d) O

2
e) ex + eY + ez f) sin y + sin(xz) — sine z g)
V x2 + y2 + z2
8. Aş ağı daki vektör alanlar ının Rotasyonelini bulunuz.
a) = ex(sin y i + cosy j

xj›)
b) › (1<,Y)= 1/2
(X2 + y2 )

-F>'(x,y,z)= x 2y z3 (--i) +1+ -1(* )

, ,

d) F(x,y,z) (y z 2 — 2x) i +( z2 + 2y) j + (2xy + x 2 ) -1c

e) -Ft(x,y,z)=. xy z2 2x y3 j— x2y z
4
t) F(x,y,z) = (4xy z3 ) + 2x 2 j 3xz2

1 --> ,-+ .4
k c)( x2z3 3x2yz2) + (3x2yz2 2xyz3 ) j +(2xyz — x2z3) k-
Vx
a) O b) 2 + y2
,
d) 2x (1 — z) + 2(yz — x — y) j e) — x 2z i + 4xyz j + (2y3 — xz2 ) f) O

79
 -
-
-
- -
- z
-

9. u ve v diferensiyellenebilir iki fonksiyon olsun. Gösteriniz ki,

ç72 (uv)= u"V>2v +2 ğ) u • D v + v"ğ>2 u dur.
10. Aş ağı daki F korunumlu vektör alan ı veriliyor. Bu alan ın potansiyel
fonksiyonunu bulunu ı.

(x -1> + yl)
a) F'(x ' y) = (x2 + y2)

(-y i+x j)
b) F) (x,y) = ( x2 + y2)

-4 -4
c) F (x,y,z)=x i+y j+zk
,
d) F (x,y,z)= (2xy + z 2 ) i +(2yz + x 2 ) j +(2zx + y 2 ) k
-4 -4
e) F (x,y,z)= e x cosz i + 2y j- e x sinziC

2
a)«x,y) = —1 ln(x 2 + y )+ c b) 4)(x,y)= -arctan +c
2 Y
y 2+ z 2
c)(1)(x,y,z)= x + c d) 4)(x,y,z)= x 2y + xz2 + y2z + c
2
e) 4(x,y,z) = e x cosz + y2 + c

11. F(x,y,z)= y i + z j+ x k ve G (x,y,z)= x2z i + y 2x i + 2 y .K oldu ğuna göre

aş ağıdaki ifadeleri hesaplay ın ı z.

a) div(Fx Ğ) = ?

b) rot.Fx G) = ?

c) F x rot G = ?

d) (rot F) x (rot =?

a) - 2xy 2 - 2yz2 - 2x 2z
b) ( 3xy2 _ xi 2y2z) i - (y 3 - 2xz2 - 3yz2 ) j +(3x 2z - z 3 + 2x2 y) k

c)(y 2z - x 3 ) i + (xz 2 - y 3 ) j + (x 2y - z3 )1-C

d) ( x 2 _ y2) i + ( y2 _ z2) -+ + (z2 _ x2)-k>

80
12. Aşağıdaki ifadelerin do ğrulu ğunu gösteriniz.
a) div(grad f) =V2 f

b) rot(grad f) = Vx V f = 0
c) div(rotF) = 'V.(Vx F) = O

d) rot(rot
C
= '-V> x Öx F)

= O> . ) - V. )

= grad(div --F>) —02 F>

13 . i=x y z k ve r = ,V x 2 + y2 4. z2 olmak üzere r'nin türevlenebilir

herhangi bir fonksiyonu f olsun. Bu durumda a şağıdaki eşitliklerin do ğruluğunu
gösteriniz.
a) div(grad r") = n(n +1)1' 2 , n E I•1

b) Rx V f(r) = 0 d ır.

81
 IV. BÖLÜM

SKALER VE VEKTÖR ALANLAR ÜZERINDE

İNTEGRAL I ŞLEMLER

4.0. GIRI Ş

Bu bölümde skaler ve vektör alanlar üzerinde e ğrisel ve yüzeysel integralleri

inceleyece ğ iz.
tı
J f(x) dx ve jjg(x,y) dx dy
D
integralleri temel matematikten bildi ğ imiz tek ve çift katl ı integrallerin yap ı larının
doğal bir genelle ştirilmesidir. (Bu integraller xoy düzleminin bir bölgesinde ve x'
in bir aral ığı üzerinde f ve g fonksiyonlar ı tan ımlanı r).

E ğrisel integralde integrand fonksiyonu bir uzay e ğrisi üzerinde, yüzey

integrali de bir yüzey üzerinde tan ımlanm ış olacakt ır.

4.1. SKALER ALANLARIN E ĞRİSEL İNTEGRALLERİ

Uzayın D bölgesinde tan ımlanm ış bir düzgün e ğri C olsun.

R(t) = x(t) i y(t) j + z(t) k , a < t .1:1
olmak üzere C e ğ risinin yay uzunlu ğu
b
S(t) = J 121(t) dt
a

olduğundan

d s = R'(t) d t olacakt ı r.
f skaler alan ı D bölgesinde sürekli oldu ğunda f, C eğrisi üzerinde tan ımlı ve sürekli
olup, her a S t b için f[x(t),y(t),z(t)] de ğerlerini al ır.

f nin e ğrisel integrali C e ğrisi boyunca jf ds şeklinde gösterilir ve

J f(x,y,z)ds= i f[x(t),y(t),z(t)]-
b R'(t) dt

belirli integrali ile hesaplan ı r.

Eğer f =1 ise bu integral C e ğrisinin yay uzunlu ğ unu verir.

82
 - 1

Örnek 4.1.1 : C e ğrisi R(t) = cos sin tj+ t 1: , 0 S t 2n helis oldu ğuna göre
Jxyzds
integralini hesaplay ınız.

-->
Çözüm : R(t) = cost i + sin t j+tk
-+ --+
R'(t)= – sin t i + cost j + k

R>'(t) = [sin 2 t + cos2 t +11112 = dir.

Ayrı ca d s R'(t) d t = d t olacağından

zn
Jxyzds= jcost.sint.tfidt
0
2n
= jtsin t cost d t
o

= ,12-[1 sin2 t fn- 21x1 sin 2 t d tl

2 0 02

= — r2 2J°`sın
. 2
dt
2
Nr ' ]2n
1 sin t cos t
2 L2 2 o
7G ,
= dir.

Eğrisel integraller yay uzunluklar ına göre birçok mekanik problemlerinde

ortaya çıkar. Mesala; f(x,y,z), C uzay e ğrisinin üzerine yerle ştirilmiş bir telin (x,y,z)
noktası ndaki yo ğunluğu ise
M = jf ds
telin kütlesini verecektir.

Toplam kütlesi M olan bir telin ağırlık merkezinin koordinatlar ı

-x = Mı x f(x,y,z) ds

= M jyf(x,y,z)ds

z =- Jzf(x,y,z)ds
M
83
eğ risel integral yard ım ıyla hesaplan ı r.

Örnek 4.1.2 : y = x2 parabolünün (0,0) ve (2,4) noktalar ı aras ına yerle ştirilen bir
telin yoğunluğu f(x,y) = x ise bu telin kütlesini bulunuz.

Çözüm : Söz konusu parabolün vektörel denklemi

R(x)= x i +, j , O x <2 olup,

ds yay uzunlu ğu

ds = dx 4x 2 dx
dir. Böylece istenen telin kütlesi
2 2
M = x ds = jx <1+ 4x2 dx
o o

=1
12 (1 + 4x2)" 2 120
=F
12 (17,5.7 –1)
bulunur.

Örnek 4.1.3 : x2 + y2 = a2 (y > 0) çemberinin üst yar ısı üzerine yerle ştirilen bir
telin yo ğunluğu f(x,y) = y ise bu telin a ğı rl ık merkezini bulunuz.
Çözüm Çemberin üst yar ısını n vektörel denklemi
-+
R(0) = acos0 + asin0 j , O O
olup, ds yay uzunlu ğu

ds = R'(0 dO = ıi(–asin0) 2 + (a cos 0)2 dO = a dO

d ı r. 0 halde istenen telin kütlesi

M = ds
ly =1(asinO)ad0
o o
TI

= a2 f sin0 d0
o

= az (–cos0)1 = 2a 2
o
dir. Telin a ğı rl ı k merkezinin koordinatlar ı (x,y) ise simetriden dolay ı
x = O olur. y ise

=—
m
i y f(x,y)ds

84
 . 2
j(asınO) ad()
2a` o
ıta
=— bulunur. O halde kütle merkezinin koordinatlar ı (0,—
ira )
4 4
noktas ıdı r.

Tanım 4.1.1: C eğ risi üzerindeki herbir P(x,y,z) noktas ının sabit bir L do ğrusuna
uzaklığı d(x,y,z) olmak üzere telin L ye göre Eylemsizlik Momenti
I L = jc1 2 (x,y,z)• f(x,y,z) ds
e
dir. E ğer L do ğrusu z ekseni oldu ğunda d2 = x2 + y2 olacağı ndan eylemsizlik
momenti
Iz = J(x 2 + y 2 ) f(x,y,z) ds
C
dir.

Tan ım 4.1.2 : E ğ er f teldeki ısı değerini belirleyen bir fonksiyon ise o takdirde L
telin .uzunlugu olmak üzere

j f(x,y,z) ds
L
eğrisel integraline teldeki ortalama s ı cakl ık derecesi denir.
Örnek 4.1.4 : (t) = costt+ sin , O t S 2n helisin jxyz ds integralini
hesap ettikten sonra helisin ortalama s ıcakl ık derecesini bulunuz.

Çözüm : Helisin uzunlu ğu,

za
L = jds =
e o
j,rı
dt =

ve f(x,y,z) = x yz helisin (x,y,z) noktas ındaki ısı derecesini ifade eden bir
fonksiyon oldu ğundan, helisin ortalama s ı caklık derecesi
1 İ 2 Iz
—j f(x,y,z) ds = 2-V2 it jtsin t .cos t dt
L, o
1
4
dir.

Üç boyutlu uzayda f(x,y,z) in bir C e ğrisi boyunca x,y,z de ğ i şkenlerine göre

eğrisel integralleri de şu şekilde tan ı mlan ır.

J f(x,y,z)dx = jf[x(0,y(t),z(0]
h x'(t) dt
e

85
 J f(x,y,z) dy = f[x(t),y(t),z(t)] y'(t) dt
a

Jf(x,y,z) dz = Jf[x(t),y(t),z(t)] z'(t) dt

dir. E ğer f(x,y,z) = 1 al ın ı rsa s ı rasıyla integraller x(b)-x(a), y(b)-y(a), z(b)-z(a)

oldu ğu görülür.

Not : C e ğ risi boyunca hareket eden bir partikülün h ızı R'(t) oldu ğunda bu
partikülün yer de ğ işimi koordinat eksenleri üzerindeki izdü şümüdür.

İ ki boyutlu olduğunda, xoy düzleminde bir e ğri C olup, bu e ğri boyunca

f(x,y)..>: 0 olmas ı durumunda f nin eğrisel integrali geometrik bir anlama sahiptir.

Ş ekil 4.1

Geometrik olarak Ş ekil 4.1 den de görülüyorki C e ğ risi herbir (x,y) e C

noktası ndaki yüksekli ği f(x,y) olarak verilen dü ş ey bir silindir yüzeyini meydana
getirir.

Burada J f(x,y) ds e ğrisel integrali yüzey alan ını verir. Ayrıca jf(x,y) dx ve
e
J f(x,y) dy integralleri de silindir yüzeyinin xoz ve yoz düzlemlerindeki

izdüşümlerinin alan ın ı vermektedir.

86
 -
-

Örnek 4.1.5 : x 2 + 4y 2 = 4 (x > O , y > O) e ğrisi üzerinde dik duran ve (x,y)

taban noktasındaki yüksekli ği f(x,y) = xy olarak verilen bir duvar ın yüzey alan ı n ı
bulunuz.

Çözüm : E ğrinin parametrik denklemi

x = 2 cos0 , y = sin O ve 0<0<-7c

2
olduğundan eğ rinin vektörel denklemi
R (0) = 2 cos O i + sin0 j

R i(0) = —2 sine i + cos0 j

R'(0) = sin2 O + cos 2 O = J3 sin2 O + 1

ds = dO = + 3 sin2 O dO
dır. O halde istenen yüzey alan ı
n/2
jxy ds = f 2 cos0 sine 41+ 3 sin2 O dO
o
3/2 ıt/2
—2 (1 + 3 sin2 e) I
9 o
_ 14
9
bulunur.

4.2. VEKTÖR ALANLARIN E ĞRİS EL İNTEGRALLERİ

Şimdi, eğrisel integral tan ımı nı vektör alanlarına genişletelim ve fı zikteki i ş

konusunu göz önüne alal ım.

F uzayda bir kuvvet alan ı ve C de F nin etkisi alt ında hareket eden bir
partikülün yörüngesi olan düzgün bir e ğri olsun. D vektörünün temsil etti ği doğru
parças ı C ve F de sabit bir kuvvet ise F nin partikül üzerinde yapt ığı iş,
-4 -4
iş = F. D dir.

Eğ er genel olarak C e ğrisi,

R(t) = x(t) i + y(t) j+ z(t) k, a 5 t s b

denklemi ile verildi ğinde C e ğrisini sonlu sayıda Ci parçalar ını n birleşimi olarak
-4
ele alıp F nin yapt ığı işleri toplayarak C üzerinde F tarafından yap ılan i şi hesaplamış

87
oluruz. Bunu yapmak için [a,b] aral ığın' a = t o < t i < ...< t„, < t„ = b olacak şekilde

n-tane alt aral ığ a bölelim. Herbir C ; parças ı t; , i n için R(t)

-4 -4
tarafı ndan tan ı mlansı n ve AR; = R(t ; )— R(t ; ...1 ) olsun. R(t H ) ile R(t i ) aras ındaki
yay uzunlu ğunu AS ; ile gösterelim.

Ş ekil 4.2

Ş ekil 4.2 den görüldü ğü gibi n nin büyük değerleri için AS ; yay uzunlu ğu

küçülerek AR; ye eşit olacak şekilde yakla ş acakt ı r. Ayrı ca F kuvveti C; üzerinde

yaklaşık olarak sabit bir Fi kuvvetine e ş ittir. Burada

F; = F[x(C ; ),y(C ; ),z(C ; )] , t ;„ < C ; < t; , 1 i n

dir. Bu şartlar alt ında partikülün AS ; kadar hareket etmesi halinde F nin yapm ış
olduğu i ş yakla şık olarak
-4 -4
w ; = F; • A R;
dir.

Diferensiyel hesab ı n ortalama de ğ er teoreminden

-4 -4
AR; = R(t ; )— R(t ; _ ; )

= R'(ri ; ) At ; , t ve At ; = t ; •—

88
dir. O halde C eğrisi boyunca partiküle F kuvvet alan ı tarafından yap ı lan yakla şık i ş
n -> -›
iş = E Fi • R'(1-1; ) At;
ı=1
dir. n sayısı büyüdükçe iş gerçek de ğerine yaklaşacaktır. O halde limit n co giderken
b -> -+
F[x(t),y(t),z(t)] • R'(t) dt

integraline yaklaşı r. Bu da C e ğrisi boyunca hareket eden bir partiküle F taraf ından
yaptırılan i şi gösterir. F nin C boyunca integraline "E ğrisel integral" denir.

Tan ım 4.2.1 : D bölgesinde tan ımlı ve sürekli bir vektör alan ı

--> --> --> -+
F(x,y,z) = P(x,y,z) + Q(x,y,z) j + R(x,y,z) k
olsun. D bölgesinde sürekli türevlenebilen basit bir C e ğrisinin denklemi
-4 -4 -4
R(t) = x(t) i + y(t) j + z(t) k , a t b
4 -4
verilsin. C e ğ risi boyunca F nin integrali F.d R olarak tan ı mlan ı r ve

j -F.d it> = 1F[x(t),y( t), z(t)] •

dt cl
dt
dir. Bu e ğrisel integral genellikle C eğrisi üzerinde tan ımlı bir skaler alan ın da
integralidir. Gerçekten,

--> R'(t)
t
R'(t)

birim teğet vektör olmak üzere f(x,y,z) = F(x,y,z)• t dersek

IF.dR =J F R'(t) R'(t) dt

jFt R'(t) dt
br

= J f ds

dir. Bu integral C e ğrisi üzerinde F nin te ğ etsel bile şeninin yay uzunlu ğuna göre
eğrisel integralidir.

89
 Eğrisel integrallerin ba şka notasyonlarla gösterimi :
1. F nin e ğrisel integrali C e ğrisine de ğil de A ve B gibi uç noktalara ba ğlı olması
halinde
—> —> B —>
IF•dR= jF•dR
c A
şeklinde gösterilir.
2. Eğrisel integral F nin bile şenleri cinsinden

f -F•dR=j• Pdx•i-jQdy-FjRdz
e c e e
dir. Bunu kısaca
jP dx Q dy -1- R dz
e
şeklinde gösteririz. Burada P, Q ve R skaler alanlar, x, y ve z de de ğiş kenlerdir.
3. C nin basit kapal ı bir e ğri olmas ı halinde

e
şeklinde gösterilir. Burada ok, e ğri boyunca pozitif yön olarak al ı nacakt ı r.

Örnek 4.2.1 : C e ğrisi y = x2 parabolü boyunca, orjinden (2,4) noktas ı na kadar

•-*
F(x,y)= x 2y i + (x 2 y) j nin eğrisel integralini hesaplay ını z.

Çözüm : I. Yol :

t' 9'.°X
Verilen eğrinin vektörel denklemi
it(t)=ti+t' j , 0<t<2 dir.
<2.4') Eğri üzerinde
F•dR=rt 4 -i+ 2t2 • (7+ 2t1)

= t4 +4t3
ğundan eğrisel
oldu integral

J -).dR> =j(t4 +4t3 )dt

o e o
112 dir.
- 5

Ş ekil 4.3

II. Yol : y = x2 olduğ undan dy = 2x dx O < x < 2 den

90
 2
I X 2 y dx + (x 2 + dy = jx 4dx + (2x2 ) 2x dx
e o

= j(X 4 4x3 ) dx
o
112
5
bulunur.

Örnek 4.2.2 : C, orjin merkezli ve 2 yar ıçaplı çemberin üst yar ıs ı boyunca yönü
saatin dönme yönünün tersinde olan egrinin F(x,y)= X2 i + y j olmak üzere egrisel
integralini hesap ediniz.

x = 2 cos0
y = 2 sin0
0S0
olmak üzere
eğrinin vektörel denklemi

R(0) = 2 cos0 + 2 sin0 j ise

= 4 cos2 0i+ 2 sin0 -j> olur.

F• de = [4 cos2 0 --i+ 2 sin01• [-2 sin0T+ 2 cos01

= -8 sin0 cos2 O + 4 sin 0 cos0 dı r.

Eğrisel integral

J . d R = j[-8 sin0 cos 2 0 + 4 sin0 cos0] dO

e o
= 1-3» COS3 I- 2 sin2 0)1:
(3

= 16 bulunur.
3

Örnek 4.2.3 : Orjinden (1,-1,1) noktas ına kadar

91
 F(x,y,z)-= (x + y 2 ) i + (x + z) j+ xy k n ın
eğrisel integralini,
a) Bu iki noktay ı birle ştiren do ğru boyunca,
b) R(t) = t i - t 2 j + t3 k 0 t 5_1 eğrisi boyunca hesap ediniz.

Çözüm :
a) L yi orjinin (1,-1,1) noktas ına birleştiren do ğru parças ı olarak alal ı m. Parametrik
denklem x = t , y = -t , z = t , 0 .5_ t S 1 olmak üzere L üzerindeki e ğrisel integral
,
j F , d R = (x + y 2 ) dx + (x + z) dy + xy dz
L L

= f (t + t2 ) dt + (t + t)(-dt) + t(-0 dt
o

= I(-t) dt
o
1
bulunur.
2
-4
b) R(t) = t i j + t' k 0 S t :5_ 1 e ğrisi boyunca e ğrisel integral
(Burada x = t , y = -t 2 , z = t3 )
( t 4 ı +kt+ -› „ ->
JF.dR =I[(t+ /
t- ■) j- t' k]•[i- 2t j+3t 2 kjdt
o

= J(t + t 4 - 2t2 - 2t4 - 3t5 ) dt

0

= f (-3t 5 - t 4 - 2t2 + t) dt
0
13
= --
5
dir.

Örnek 4.2.4 : C, (0,0,0) noktas ını (1,2,3) noktasına birleştiren bir partikülün kuvvet alan ı
F(x,y,z)= xy i+ yz j + x ı k oldu ğuna göre, R(t)-= t i+ 2t` j + 3t' k , O t 1
eğrisi boyunca partikülün hareket etmesi halinde yap ılan i şi hesaplayın ı z.
Çözüm :

-> d R -4 , ,„ , „ -4 ,
F. — = [t.2t` i +12t113t') j + t(3t') k] [ i + 4t j + 9t 4 k]
dt
= 2t3 + 24t 6 + 27t 6
6 + 2t3 =51t
92
yap ılan i ş

W =1(51t 6 + 2t3 ) dt =-1-(2 birimdir.

14
4.3. E ĞRİ SEL İNTEGRALİN ÖZELLIKLERI

Eğrisel integralin de ğeri bölüm 4.2 deki örnek 1 ve 2 den de görüldü ğü gibi
eğrinin gösterim biçimine ba ğl ı değildir. Bunu şu şekilde aç ı klayabiliriz :

C e ğ risi R(t)= x(t) -i>ı + y(t) -j> +z(t)1: a_t.b ve

-+.
R (t') = x (t') I+ y (t') j + z (t') k c t' d gibi farkl ı iki şekilde ifade edilsin.

Her iki durumda da C nin hareket yönü ayn ı . Yani R(a) =R (c) R (b) =-R>* (d)
olsun. Bu durumda

SF. -4.cı ii+

veya

bf F[x(t),y(t),z(t)]-1i)'(t) dt = dj -F*,[x* (0,y . (t`),z* (01 (t') dt'

-› .
dır. E ğer C nin farkl ı yönlerindeki hareket farkl ı ise R(a) =R (d) "it(b) =1t .(c)
dir. O zaman eğ risel integralin de ğerinin i şareti de ğ işir. Yani

f•dR=--JF•dR *
e e
olur.

Skaler ve vektör alanlar ın eğrisel integrallerinin baz ı temel cebirsel özellikleri :

-4 -4
1. C, R = R(t) , a b eğrisi üzerinde tan ım!i ve sürekli olan f ve g skaler alanlar ı

ile F ve G vektör alanlar ı olsunlar. Bu durumda a ve b sabitler için

j(af bg) ds ds + tıf g ds

ve

j(aF+b Ğ)•dii
e\ e
dir. Bu özelliklere Lineerlik özelli ği denir.

2. C eğ risi, [a,c] ve [c,1)] aral ığı üstünde R(t) denklemi ile tan ıml ı Cı ve C 2 gibi
iki eğrinin birleşiminden meydana gelsin. O zaman
ff ds= Jf ds+ jf ds
e c, c2

93
 -

VC

jF•dR= jF•dR+ IF.dR

e, e2
dir. Bu özellik adi integraller için bildi ğimiz toplanabilme özelli ğidir. Yani

J f(l() dx = f(x) dx + tl f(x) dx

dir.

3.

Ş ekil 4.5
C eğrisi şekil 4.5 deki gibi parçal ı düzgün, sonlu sayıdaki eğrilerin
birleşimi olsun. Bu durumda
I f ds= ,ff ds + J f ds+...+ jf ds
e e, C2 ea

ve

IF•dR= jF.dR+
e C, e2 C.

dir. Burada Ri (t) ler t o = a ve t. = b olmak üzere S t :5_ t, de C i nin bir

gösterimi olup,
ds, = (t ) dt , 1 n dir.

Örnek 4.3.1 : C e ğ risi (0,0,0) noktas ın ı (1,1,0) ve (1,1,0) noktas ını (1,1,2)
noktalar ı na birle ş tiren iki do ğ ru parças ı n ı n toplam ı oldu ğ una göre
Ixdx—zdy+2ydz integralini hesap ediniz.
e
Ş ekil 4.6 dan da görüldü ğü gibi Ci eğrisi
x = y ,z =O oldu ğ unda dx = dy , dz =O
ve C2 ‘eğrisi x =1 , y = 1 oldu ğunda
dx = O , dy =O d ır. O halde
fxdx—zdy+2ydz= Jxdx+ J2ydz
e e, e2

Ş ekil 4.6

94
 ▪

4,4. YOLDAN BA ĞIMSIZ E ĞRİSEL İNTEGRALLER

F (x,y,z)= P(x,y,z) i + Q(x,y,z) j + R(x,y,z) -1c>

vektör alan ı bir D bölgesinde tan ıml ı ve sürekli olsun. D bölgesinde herhangi iki
nokta A ve B için
-›
IF.dR= JF-dR
e A
eğrisel integrali A ve B yi birle ştiren C e ğrisine bağlıdır.

Tanım 4.4.1 : E ğer eğrisel integral sadece A ve B noktalar ına ba ğlı , eğriye bağlı
değilse bu durumda integral yoldan ba ğı msızdır denir. Eğrisel integral basitçe A
dan B ye bir integral olarak yazar ız.

Ş imdi biz eğrisel integralin yoldan ba ğıms ızl ığı için gerekli ve yeterli
ko şulları arayacağı z :

İ lk olarak; F korunumlu bir alan olsun. Bu durumda \ -744) = F olduğunda D

de sürekli ve türevlenebilir bir ılı skaler alan ı vard ır. O halde

•=
D
Q=
, R = (52- dir.
ax aY az
D bölgesinde A ve B nin herhangi iki noktas ının koordinatlar ıda (x 0 ,y0 ,z0 ) ve
(x l ,yi ,z 1 ) ise bu noktalar ı birleştiren C e ğrisinin denklemi de

R(t) = x(t)7+ y(t) -j+ z(t) k a b dir.

O halde

IF.dR=IPdx+Qdy+Rdz
e
1 0(1) dx dy dz
= —• + — • — +—•— UL
dt ây dt az dt
b o
J— dt
dt
= ıtı(x,,y,,z,) —(5(x o ,y,,zo )
d ır. Bu sonuç C nin parçal ı düzgün bir eğri olması durumunda da geçerlidir.
Gerçekten C e ğrisi, [a,t 1 ],...,[t n_I M alt aral ıklarına karşıl ık gelen gibi
n-tane düzgün e ğri parçalar ı nın birleşimi ise
d (I) (14)
j—dt — dt = E(Iı[x(t),y(t),z(t)] I
a dt i=ı t „, dt i=ı 11-1
b
= (14x(t),y(t),z(t)]
95
 -4 -4
dir. Burada t o = a , t n = b dir. Böylece yine aynı sonuç elde edildi. O halde V(I) = F
in e ğrisel integralinin de ğeri eğrinin uç noktalar ında 43, nin ald ığı de ğerlerin fark ına

eşittir. Böylece F korunumlu bir vektör alan ı ise, eğrisel integral yoldan ba ğı msızdır.

-> -4
Tersine; J F. dR e ğrisel integrali yoldan ba ğı ms ız olsun. D de herhangi bir

sabit nokta (x o ,yo ,z0 ) ve değişken noktasıda (x,y,z) ise bu iki noktay ı birle ştiren
D de parçal ı düzgün eğri boyunca

4(x,Y,z)= JP( Şrl,C) d + (2(,r1,) dr1+ 1<(, 1"1,ç) dC

integrali ile tan ı mlı bir skaler alan meydana getirelim. Gösterelim ki;

grad d) = F ise P = 2-- Q =ay

- (1) ve R = 2- dir
ax az

04,4,1)
P, Q ve R de ayn ı yap ıya
sahip oldu ğundan biz
sadece
Oılı
r=
ax
eşitliğini gösterelim.

Ş ekil 4.7

(I) nin elde edildi ği integral yoldan ba ğımsız olduğundan, şekil 4.7 den de görüldü ğü
gibi D bölgesinde (x o ,yo ,zo ) dan (x i ,y,z) noktas ına giden herhangi bir yol
seçilebilir ve (x i ,y,z) ile (x,y,z) noktas ı n ı n aras ı n ı bir do ğru parças ı olarak
alabiliriz.

96
 Eğrisel integralin toplama özelli ğinden,
(xı ,Y,z). ı (x,y,z)-÷
4)(x,y,z)= J. F dR + J F- dR
(x03,0.zu) (x,,y,z)
(x,r.z)-›
= (1)(xl,Y,z) + J F. d R
(x,,y,z)

4)(x l ,y,z)+ 11)(,TI,C)c%

x,
yazabiliriz. Burada (x i ,y,z) noktas ını (x,y,z) noktas ına birle ştiren do ğru boyunca
y ve z sabit oldu ğ undan dy = 0 ve dz = 0 d ır. O halde Ili nin x'e göre k ısmi türevi
alınırsa,
04)
(x,y,z) = P(x,y,z)
ax
elde edilir. Benzer yolla,

= Q(x,y,z) ve (x,y,z) = R(x,y,z)

ay az
bulunur. Bu durumda 4) fonksiyonu F için bir potansiyel fonksiyondur. Dolay ısiyle
F bir korunumlu aland ı r.

Yukarı daki ifadelerin bir sonucu olarak şu teoremi verebiliriz.

Teorem 4.4.1 : F bir D bölgesi üzerinde tan ımlanm ış sürekli bir vektör alan ı ve bu
D bölgesinde herhangi iki nokta A ve B olsun. Bu takdirde e ğrisel integral

).( -F>. d -R> = 11P dx + Q dy + R dz

A A
-+
olması için gerek ve yeter şart F nin korunumlu bir alan olmas ıyla mümkündür.
Yani Vil) = F için gerek ve yeter şart (I) fonksiyonunun bir D bölgesinde sürekli
türevlenebilir olmas ıdır.

Eğer,

V(1) = F ise N.
d it.> =4(B) — (1)(A)
A
dı r.

Uyarı : Eğ er integral yoldan ba ğı ms ız ise her kapal ı eğri boyunca integralin de ğeri
sıfırd ı r. Bunu bir teorem ile verelim.

97
Teorem 4.4.2 : D bölgesinde sürekli vektör alan ı F olsun. D nin her kapal ı C
eğrisinde
d = o

olmas ı için gerek ve yeter ş art D bölgesinde F nin e ğrisel integralinin yoldan
bağıms ız olmas ıdır.

Örnek 4 4.1 : cli(x,y,z)= x 2y + yz + z2 ,

olmak üzere F nin e ğrisel integralini (1,-1,1) noktas ından (2,1,3) noktas ı boyunca
hesaplayı nız.

Çözüm :
F, korunumlu bir vektör alan ı oldu ğundan, e ğrisel integral yaln ız uç
noktalara bağlı olacakt ı r. 0 halde
(2,1,31-> (2,1,3) -> -›
f F•dR= J V4ı•dR
(1,-1,1)
= (5(2,1,3) – (5(1,-1,1)
=17
bulunur.

4.5. DÜZLEMDE GREEN TEOREMİ

(George Green bir Ingiliz matematikçisi olup 1793-1841 y ı lları aras ında
yaşam ış ve kendisine ait bu temel teoremi bulmu ştur).

Teorem 4.5.1 - (GREEN TEOREM İ) :

D, xoy düzleminde bir basit bölge, C de bu bölgeyi çevreleyen pozitif yönde
bir eğri olsun. E ğ er P ve Q, DUC de sürekli türevlere sahip fonksiyonlar ise
OP
P(x,y) dx + Q(x, y) dy = jJ(—
Q– dx dy ... I
C D aX aY
dir.

Ispat : Teoremin ispat ı nı yapmak için

J P dx = —Jf OF' dx dy
D OY
ve

Q dy = JJ— dx dy
D Dx
eş itliklerinin do ğ ru olduğunu göstermek yeterlidir.
98
 Ş ekil 4.8 Ş ekil 4.9

Şimdi bu e şitliklerin birincisinin do ğru olduğunu gösterelim:

Ş ekil 4.8 den de görüldü ğü gibi D bölgesinde C e ğrisi; C 1 , y = g(x)

(a < x < b) denklemli bir üst e ğri, C2 y = f(x) , (a x b) denklemli bir alt e ğri
ile x = a , x = b gibi doğrular tarafından smırlans ın ve x b için f(x) g(x)
şartını sağlasın. Ayrıca f ve g fonksiyonları aSx 5 b aral ığında birinci mertebeden
sürekli türevlere sahip olsun,
OP bs )
— jj — dx dy = —j[g(fx — dyidx
D ay a y=fix) aY
gY 0
= —f[P(x,y)]f(Ii )dx
a

= —j[P(x,g(x))—
b P(x,f(x))] dx

= 2:1 P(x,g(x)) dx j bP(x,f(x)) dx

= — jP dx + JPdx
02

= flidx+ JPdx
ci c2

bulunur.

Diğer taraftan x = a , x = b ise her iki e ğri üzerinde dx = p olaca ğından

eğrisel integralleri s ı fırdır. O halde

dx =
ap dx dy ...II
C D ay
dir. Benzer yolla şekil 4.9 dan faydalanarak

99
 Q dy =JJ dx dy ...III
Ox
olduğu görülür. Böylece elde edilen II ve III e şitliğin toplam ı ile istenen I e şitliği
elde edilir. Bu e şitliğe Green formülü ad ı verilir.

Teorem 4.5.2 : D, basit kapal ı parçal ı düzgün bir C e ğrisi tarafından s ını rlanm ış
bir bölge ve alan ı A olsun.
1
A=- dy - y dx
2
dir.
21>
Ispat : Greenteoreminden P = -y , Q = x oldu ğunda —= -1 = 1 olacağından
DY

Ijxdy-ydx= 1 0--'2P-)dxdv
2 D aX ay

jj[ı - (-D] dx dy

= JJ dx dy
D
=A
d ır.

Örnek 4.5.1 : C, x 2 + 4y2 = 4 elips eğrisi oldu ğunda

+ 2y) dx + (3x - y) dy
c
eğ risel integralini hesaplay ı nız.

DP
Çözüm Green teoreminden, P = x + 2y , Q = 3x - y oldu ğunda 931 = 2 , °Q
ax = 3

olacağından
f(x + 2y) dx + (3x - dy = jf (3 - 2) dx dy
C D
= j j dx dy
D
=A
dır. Bu da elipsin alan ıd ı r.

Efipsin parametrik denklemi,

x = a cos0 , y = b sin0 ve 0<0< 2 ıE
olmak üzere Green formülü yard ımıyla alan hesab ından

100
 A= dy— y dx
2c
1 2g
= — 1 (a cos8)(b cos0) de — (b sin OX—a sine) de
2
1 2n
f(a b cos2 + a b sin2 O) de
2
1. ın
= 2 fab de = 7Z ab bulunur.

Not : Verilen örnekte elipsin yar ı eksenleri a = 2 ve b = 1 oldu ğundan x2 + 4y2 = 4

elipsinin alan ı
A = 7C ab = 2 ır
dir.

101
 IV. BÖLÜM İLE ILGILI ALI ŞTIRMALAR

1. C eğrisi x2 + y2 = a2 çemberi olup yönü saatin dönme yönünün tersinde oldu ğuna
göre
(x 2 - y 2 ) ds
C

integralini hesaplay ın ı z.
[ s ıfı r ]

2. C eğrisi, kö şe noktalar ı (1,0) , (0,1) , (-1,0) ve (0,-1) olan karenin yönü saatin
dönme yönünün tersinde oldu ğuna göre
j(x y) ds
C

integralini hesaplay ın ı z.

-4 -4 —3.
ıt
3. C eğ risi, R(t) = a cost i + a sint j+ bt k , 0 <t S olduğuna göre (a,0,0) ile
4
3bn
2 ' 4 aral ığında
2
j(xy - z) ds
C

integralini hesaplaym ı z.
2 967r2
(a2 + b2 ) 1/2 ( a
4 32
4. C eğrisi, y = 24 parabolü boyunca, orjinden (1,2) noktas ına kadar

F(x,y)= (x 2 - y) i + (y 2 - x) -j> nin eğrisel integralini hesaplay ın ız.

[1]
5. C eğrisi, x2 + y2 = 4 çeyrek çemberi üzerindeki (2,0) dan (0,2) boyunca

F(x,y)= 2xy i + (x 2 - y 2 ) j nın eğrisel integralini hesaplay ını z.

- 4 --> --> -->

6. Orjinden (1,1,1) noktas ına kadar F(x, y,z) = ( ıı - z) i +(y - j+(z y)k n ın

eğrisel integralini R(t)=ti+t 2 j+t 3 k , DSt<1 e ğrisi boyunca hesaplay ın ız.

L 60
.4 4
7. (0,a,0) dan (a,0, ıc) noktas ı na kadar F(x,y,z)= (y -1) i + (x + 1) j + 2z k n ın

102
 eğrisel integralini R(t) = a sin t i + a cos t j+ 2t k , 0 5 t _5. - helisi boyunca
2
hesaplayınız.
- 2a + ıc2

8. Parametrik denklemi x = 2(cost + tsin t), y = 2(sin t - tcos t), 0 5 t < 2 ıt olan
eğri üzerine yerle ştirilen bir tel parças ı nın herhangi bir P(x,y) noktas ındaki
yo ğunluğu f(x,y) = (x 2 + y2 )112 ise bu telin kütlesini bulunuz.

[M= 43[(ı + 47t2 )"2 -

9. y = x2 parabolünün 0 < x < 3 aral ığındaki parçası üzerinde dik duran ve (x,y)
taban noktas ındaki yüksekli ğ i f(x,y) = x(1 + 4y)712 olarak verilen bir duvar ın
yüzey alan ını bulunuz.
1 (375 __
[A=
40
10. Aşağı da verilen F korunumlu vektör alanlar ının 4 potansiyel
fonksiyonunu bulunuz.
x -4;► Y
a) F(x,y)= 2
x + y2 I + X2 + y2 J

b) F(x,y)= (y 2 cosx + 2xeY) i + (2y sinx + x 2eY) j

, -4
c) (yz2e" - y sin x) i +(cosx + xz 2e") j+ (2ze" +1)1-C

d) F(x,y,z)= (yez - z) -i>+(xez + 2y) j + (xyez - x)1c

e) F(x,y,z) = (2xz - ye')i+[cos(z - 1) + e -1j+ Ex2 - y sin(z - 1)11(

a)-1 1n(x2 + y2 ) + c b) y 2 sin x + x 2eY + c c) z 2e" + y cosx + z + c

2
d) xyez - xz + y2 + c e) x2z + ye' + ycos(z - 1) + c

11. Aşağıda verilen iF vektör alanlar ı yoldan bağımsız ise bu vektör alanlarının
4 potansiyel fonksiyonunu bulunuz.

a) (2xy + x2 ) --i+ (x2 + y) --;

b) .(x,y)= (x 2y -1) --i) + (x3 - 2y)j?

c) F
'(x,y)= yY2i- X j , yO

103
 d) F(x,y)— xi+yj
+ y2 x2 , (x,y) (0,0)
i
j
e) F(x,y)= yi+x (x + y O)
(x + y)2
xy 2 +X -:› 1+X 2-.>
F(x,y)= 2 ı 3 ,
Y Y

g) ".>(,(,Y,Z)."= - 312i + x2i +2z1-: x 2 + y 2. 0

X 1- y

h) F(x,y,z)= (3xy 2 + y cosz) i + (2x 2y + x cosz) j - xy sinzrc

xi+yj+zk
i) F(x,y,z)= , (x,y,z) (0,0,0)
x2 + y2 + z2

F(x,y,z) (3e z +2xy) -i>+ (x2 + z sin y) -j> +(3xez - cos y)

3 ,2
a) clı(x,y)= x 2 y + + c b) yola bağımlıdır.
3
c) p(x,y)= + c y O d) clı(x,y)= i/x2 + y2 + c
Y
e) yola bağımlıd ı r. x2 1
f)(1)(x,y)= —+---i-(x2 +1) + c
2 2y
g) 4(x,y,z) = z 2 -arctan( ) + c h) yola bağı mlıdır.
Y
1
i)(5(x,y,z)= -ln(x 2 + y2 + z
2 ) + c (x,y,z) (0,0,0)
2
j)(1)(x,y,z)= 3xez + x 2y zcosy + c

12. Aşağı daki e ğrisel integralleri Green Teoreminden faydanalanarak, verilen

çevre eğrileri yard ı m ıyla hesaplayı n ız.
a) f(x 2 - y 2 ) dx +2xy dy , x=0, x=2, y=0, y=2

b) 2xy 2dx + x 2y dy , 4x2 + y 2 = 4 elipsi

c) cosx - eY) dx - (y 2 + xeY) dy

d) f-x 2y dx + xy 2dy , y = ıia2 x 2 , - a 5 x 5 a üst yar ı m dairesi için

e

104
 e) f (cos x — 3y) dx + (x 2 + 2eY) dy , merkezinin koordinatlar ı (1,2) ve yar ıçap ı
e
2 olan daire çevresi üzerinden
t) (3x3 — y3 ) dx + (x3 + 2y3 ) dy , Orjin merkezli birim çember üzerinden.
c

3n
[a) 16 b) O e) O d) =42= e) 20it f)- ]
2

13. Green teoremini kullanarak, verilen e ğri üzerinden a şağı daki eğrisel integralleri
hesaplay ın ı z.
a) f (xcosx eY) dx — (y 2 + xeY) dy , 4x 2 + y2 = 4 elipsi

b) Sex siny dx + ex cosy dy , + .,/rY = 5 eğrisiyle [0,251 aral ığı

[ a)0 b)0

105
 V. BÖLÜM

YÜZEY İ NTEGRALLERİ

5.0. G İ R İŞ

Bu bölümde yüzey integralleri olan Divergens (Gauss) teoremi ve Stokes

teoremini inceleyece ğiz.

Bir yüzey üzerinde integral i şlemini yaparken yüzeyi düzgün yüzey

parçalar ı na ay ı rmak gerekir. Düzgün yüzeyler küre, silindir ve koni gibi
yüzeylerdir. Düzgün yüzeylerde koordinatlar ı n değiştirilmesi ile yüzeyin x0y
düzlemi üzerindeki izdü şümünün kapal ı düzgün bir e ğri meydana getirdi ğini
kabul edelim. Bu yüzey z = f(x, y) denklemli, birinci mertebeden sürekli ve
diferensiyellenebilir olsun. Bu yüzeyler üzerindeki integral, yüzey parçalar ı
üzerindeki integrallerin toplam ı na e şit olduğundan burada bir yüzey parças ı
üzerinden integral almak yeterlidir. Şekil 5.1 den de görüldü ğü gibi z = f(x, y)
denklemli yüzeyin herbir noktas ı ndaki te ğet düzlemi ve do ğrultman
kosinüslerinin z„,z y ,-1 ile orant ı l ı olan normal bir doğrultusu vard ı r.

Şekil 5. I

106
Yüzeyin herbir noktas ı ndaki ds alan parças ı , teğet düzlem içinde olup, x0y
düzlemi üzerindeki izdü şümü dxdy olan yüzey parças ı d ı r.Burada

dxdy = cosads

dir. 0 halde a aç ı s ı yüzeyin herbir noktas ı ndaki normal vektör ile aras ı ndaki
aç ı d ı r ve

2 2
cos a Z + Z Y

olur.

T de S yüzeyinin x0y düzlemi üzerindeki izdü ş ümü olmak üzere yüzeyin

alan ı

A =ds + z,(2 + dxdy

T
dir.

Örnek 5.0.1: 6x + 3y + 2z = 6 düzleminin koordinat düzlemleri aras ı nda

kalan parças ı n ı n alan ı n ı bulunuz.

Çözüm:

Ş ekil 5,2

Ş ekil 5.2 den görüldü ğü gibi alan ı istenen düzlem parças ı n ı n

x0y düzlemi üzerindeki izdü şümü x +— Y =1 doğrusu ile koordinat eksenlerinin
2
s ı n ı rlad ığı T bölgesidir. O halde

6x+3y+2z=6z=3(1—x---Y2-)
olur.

107
 Burada
3 7
z x = -3 , z
Y
=- ve -\1/1+ x+ z 2y = -
2 2
olduğ undan,

A = fj.\11+ +zydxdy
T
de yerine konursa
Y
2
7
A = J j. 7 dxdy = J x dy
y , Ox=0 2
2y o

2
y2
A=—
7 1 1(1 - -1dy = Y-
2 2) 2 4 o

A=
-2-

elde edilir.

5.1. YÜZEY ÜZERINDE SKALER VE VEKTÖR ALANLARININ

İ NTEGRALLERİ

Tan ı m 5.1.1 : f,D bölgesinde sürekli bir skaler alan ve S de düzgün bir
yüzey. Bu yüzeyin vektörel denklemi

,
R(x, y) = ( y) + V(x, y) j + W(x, y)k

ayrı ca x0y düzleminin bir T bölgesinde sürekli diferensiyellenebilir

olsun. S üzerinde f nin yüzey integrali

ff fds

şeklinde tan ı mlan ı r. 0 halde

ff fds = y) V(x, y), W(x, R x xR y dxdy

S T jj

dir.

108
 Eğer S yüzey alan ı için f =1 ise yüzey alan ı

A= ff R x xR y izixdy
dir.

Örnek 5.1.1:

R(x,y). sinxcosy i+sinxsiny j+cosx k (0__7c , y2 ıt)

vektörel denklemli kürenin yüzey alan ı n ı bulunuz.

Çözüm :
2n n ,
A4 R x xR y dxdy
y -O x-.0

den

R x (x,y)= cosxcosyi +cosxsinyj -sinxk

R y (x, y). - sin x sin y i +sinxcosyj

ve

R x xR y = sin 2 xcosyi +sin2 xsinyj +sinxcosxk

> >
R, xR y = 1sin 2 xcos 2 y +sin4 xsin2 y +sin 2 xcos 2 x

=sinx

bulunucBu ifadeler yerine konursa,

2rt n

A = J fsinxdxdy
x,0

2n n 2n 2n
= cos dy =f2dy = 2y = 4n
O o O

bulunur.

109
 5.2. D İVERGENS TEOREM İ

Teorem 5.2.1 : D İVERGENS ( GAUSS ) TEOREMİ

D,S kapalı yüzeyinin çevreledi ği üç boyutlu uzay bölgesi ve ii de

yüzeye ait dışa doğru yönlendirilmi ş birim normal vektör olsun Eğer .b, D
bölgesinde sürekli k ısmi türevleri olan bir vektör alan ı ise

ff F• n ds = lif div dxdydz

s• D

dir.

ispat: y,z) = P(x, y, + Q(x, y, z) j + R(x, y,z)k olsun.

_> _>
aP OQ OR
.fi rP ı • n+ Q j• n+R k• n)ds = fjj(— + — + — dxdydz
s D ax ay az,

dir.

Teoremin ispat ı n ı yapmak için,

fjf `rx
:P dxdydz = SSP i , n ds 1
D s
r .(-.)Q 4 --->

SS 1 —dxdydz = if Q j • nds
D'' 2Y s
II

O
SIS --_-dxdydz = ff R k. n ds III
D (Z
S

esitliklerinin do ğru olduğunu göstermek yeterlidir.

Şekil 5.3 de görüldü ğü gibi,

110
 n

Ş ekil 5.3

S, koordinat eksenlerine paralel do ğrular ı n ı n kendisini ikiden fazla noktada

kesmedi ğ i kapal ı bir yüzey, yüzeyin üst k ı sm ı na S,, alt kı sm ı na S2 ve silindir
yüzeyineS 3 diyelim. Bunlar ı n denklemieri ise

: z =f1 (x,y), S2: z = f2 (x,y), S 3 : f2 (x,y)5.z.f,(x,y)

ve S yüzeyinin xOy düzlemindeki izdü ş ümüne T diyelim. Ş imdi de

e ş itliklerin ispat ı birbirinin benzeri oldu ğ undan, III .nün ispat ı n ı yapal ı m.

OR fi(x,y) oR
ffj-;: dxdydz = z dz dydx
Dz:---f,(y)

fi(x,y)
= ffR(x, y,z) ı dydx
T 2 ' 1.2( x.1.)

= ff [R(x, R(x, y, f2 (x, YDIJOX

T

dir. S, üst parças ı için k ile n, vektörü aras ı ndaki a açı s ı bir dar aç ı
olduğ undan

dydx = cos ads, = k- n i ds,

dir. S 2 alt parças ı için k ile n 2 vektörü aras ı ndaki p açı sı dar bir açı
olduğ undan

dydx = -cospds 2 = - n 2 ds 2

dir.

111
 Bu durumda ,

fj. R(x, y,f,(x,y))dydx = if R k- n, ds,

T s,
ve
ffR(x, y, f 2 (x, y))dydx = -SSR k. n, ds2
T s2

dir.

ff R(x, y,f,(x, y))dydx -ff R(x, y, f 2 (x, y))dydx =SSR n ds, + SIR 1c» "-->n 2 ds 2
T T S, S2

=SfRk.nds

olduğ undan

lif -dxdydz
°Z
= SIR k. nds

dir. Benzer şekilde S yüzeyinin di ğer koordinat düzlemleri üzerindeki

izdü şümleri al ı narak diğer eşitlikler ispatlan ı r. Böylece elde edilen
eşitli ğ inin toplam ı ile istenilen divergens teoremi ispat edilmi ş olur.

Örnek 5.2.1 :

x 2 + y 2 = 4 , z = O , z = 3 do ğ ruları tarafı ndan s ı n ı rlanan bölge üzerinde

al ı nan F(x,y,z) , 4x i - 2y 2 j + z 2 k vektör alan ı n ı divergens teoreminden

yararlanarak hesaplay ı nız.

112
Çözüm

ffF nds= iffdivdxdydz

S D

divF = — a°x (4x)+*) (-2y 2 )+-- (z 2 )= 4 - 4y + 2z

Oz
2 4;2 3
ff F. n ds = - 4y + 2z)dzdydx
S x--2 y,__ 1;4 x 2 2.0
2 N/4-x' , ‘3
=f f (4z - 4yz + z 2 dydx )I
r4
x--2 y =_, _x 2 0
2 ■ 4 x/2
= f f(12 -12y+ 9 )dydx
x- -2 j4 x 2

2 ,[4-x 2
j. f(21 - 12y)dydx
x2y r,, x 2
2 ■/4 -x 2
= f(21Y - 6Y 2 )1
x2 v'4 x 2

= jkl-\/ 4 - X 2 - 61/4- X 2 +211/4- X 2 +6(4- X 2 ) İX

x=-2
2
= f 42-J4 - x 2 dx
x= 2

X\i4 - X 2 + —4 arcsin—x
= 42[ 2 2 2 _

= 42 { 1- 2. -■/4 - 4 + 2 arcsin1 - 1 (-2). ,/4 - 4 + 2 arcsir(- 1)\

2 `-----'
ro .2 s---------' ı
=o

= 42(2 arcsin1 - 2 arcsin(- 1))

= 84(arcsin1- arcsin(- 1))
0A ıc 3 ıt \
— 09. — —
2 2 ,
= 84(— ıt)
= —84n

113
Diyen:lens teoreminin fizik aç ı s ı ndan izah':
F = Bir s ı v ı n ı n herhangi bir noktas ı ndaki h ı zı ,
At saniyede ds den geçen s ı v ı n ı n hacmi = taban ds ve eğik yüksekli ği
vAt olan silindirin hacmi
vAt -nds

= v- n dsAt

0 halde bir saniyede geçen s ı v ı n ı n hacmi

H = v- n ds
dir.

Akan bir ak ışkan ı n bir P(x,y,z) iç noktas ı ndaki h ızı F ve ak ışkan içindeki bir
D bölgesinin s ı n ı rı olan kapal ı yüzey S olsun. Bu durumda

jj•n ds

integrali birim zamanda bu bölgeden d ışar ı ya çı kan ak ışkan ı gösterir. E ğer

akışkan s ı k ışamaz ise içeri giren ak ışkan ile d ışar ı ç ı kan ak ışkan biribirine e şit
ve

ff F. n ds ffiV- Fdv = O
S
d ıv F

0 halde s ı k ışamaz bir ak ışkan ın h ı zı n ı n divergensi s ıfı rd ı r.

NOT:Akan bir ak ışkan ı n her noktadaki h ız ı , o noktadaki birim hacmin birim

zamandaki de ğ i şme miktar ı na eşit bir divergense sahiptir.

NOT: Bir F vektör alan ı n ı n birim normal vektörünün kapal ı bir yüzey üzerinde

hesaplanan yüzey integrali, bu vektörünün divergens ı söz konusu yüzey

tarafı ndan s ı n ı rlanan hacim üzerinden hesaplanan ihtegraline e şittir.

114
5.3. STOKES TEOREM İ

Teorem 5.3.1 : STOKES TEOREM İ

C, basit kapal ı , parçal ı düzgün , pozitif yönlü bir eğri ve bu eğrinin

çevreledi ğ i yüzey S olsun. Yüzey üzerinde pozitif tarafa yönlendirilmi ş birim
normal vektör n ve F nin bile şenleri S U C de sürekli ve diferensiyellenebilir
fonksiyonlar olmak üzere
F• d r = lirot nds

dir.

ispat : F(x, y, z) = P(x, y, z) i + Q(x, y, z)j + R(x, y, z)k olsun.

SPdx + Qdy + Rdz jfrot F• n ds

;;c(f:' i+ Q T+RIR)1• rı ds

dir. Buradan,
ı,
IPdx = ff V xP i • n ds
c s

„.
II SCIdy = jj(V x0 j ı • n ds

III fRdz = if(VxR i • nds

eş itliklerini hesaplayal ı m.
Ş ekil 5.4 de görüldü ğ ü gibi,

z•

►Y

şekil 5.4
115
 S yüzeyinin xOy düzlemindeki izdü şümüne T diyelim. f,g ve h tek de ğ erli,
sürekli ve diferensiyellenebilir fonksiyonlar olmak üzere S yüzeyinin
denkleminin z = f(x, y) veya x = g(y,z) veya y = h(x,z) ile gösterildi ğini kabul
edelim. Ş imdi, S yüzeyinin denklemi z = f(x, y) ve yer vektörü

r =x i+y j+zk =x i+yj+f(x,y)k

olduğ undan

a r -.>
= j+fy (x,y)k
ay

d ı r. Bu vektör S yüzeyine te ğet oldu ğ undan n 'ne diktir. O halde

„ , „
—•n= j•n+fy j•n=-fy k•n=-z y k•n
ay

ve S yüzeyi üzerinde P(x, y, z,) = P(x,y,f(x,y))= F(x, y)

olduğ undan

aF aP OP az
—= — +---
ay ay az ay
dir. Bunlar ı , 1 denkleminde yerine koyarsak,

aP .> OP ->
V xP • n ds = ff—k • nds
az ay ı

> -->
j• n- y k•n
s az

rr ı aP > -> OP -> ->

= z y )k• n- —k• n ds
s ay )

DP az_ ->
-k. nds
az ay Oy j
olur.

116
 Buradan da S yüzeyinin xOy düzlemi üzerindeki izdü şümü T olmak üzere,

dxdy
T aY
dir. Düzlemde Green teoremi gere ğ ince

= SFdx
c -

dir.

C* eğ risinin çevreledi ği yüzey T oldu ğundan, , F fonksiyonunun C*

eğrisinin her ( x,y ) noktas ı ndaki değeri, P fonksiyonunun C"eğrisinin her
( x,y,z ) noktas ı ndaki değere eşit olmas ı C ve C* eğrileri için dx ' in
değ i şmedi ğ inden dolay ı

JFdx = SPdx
c-

= jj V xP i • n ds
s

dir. Benzer şekilde yOz ve zOx düzlemleri üzerindeki izdü şüm yap ı larak,

SQdy = ff V xQ j •nds
s
ve
fRdz = ff V xR k •n ds
s

eşitlikleri elde edilir. Bu e şitlikler taraf tarafa toplan ı rsa

flpdx+Qdy +Rdz = ff oxI P i+Q j+Rk \ • nds

s_

V x F •nds

ff rotF•nds.
elde edilir.

117
 Not : Stokes teoreminin özel bir hali düzlemde Green teoremidir.

E ğer, yukar ı daki şartlar ı sağ lamayan yüzeyler için de teorem geçerlidir.
Bunun için yüzey S İ ,S 2 ,...,S n gibi alt yüzeylere ayr ı larak, yüzeylerin meydana
geldi ğ i C.,,C 2 ,...,C„ e ğ rileri şartlar ı sağ las ı n. Bu taktirde her yüzey için Stokes
teoremi geçerlidir. Bu durumda yüzey S İ ,S 2 ,...,S n yüzeylerinin integralleri
toplam ı al ı narak S yüzeyi üzerinden toplam integral bulunur.
eğ rileri boyunca hesaplanan e ğrisel integrallerin toplam ı al ı narak C e ğrisi
boyunca hesaplanan e ğ risel integral bulunur.

Örnek 5.3.1: z = ,‘Ia 2 —

2
X —y
2 yarı küresinin

F(x,y,z)= (1- z)y ı + zex j+ xsinzk

vektör alan ı n ı stokes teoreminden yararlanarak hesaplay ı n ı z.

Gözüm:

Stokes teoreminden

ff rot F. n ds = j. • r

= f(1 - z)ydx + zexdy + x sinzdz

dir. Burada

x = a cos0 yzasin O z = O ve dx = -asinBdA , O s A s 2n

olup,
ffrot F» n ds = fydx

2n

= f a sin0(- a sine):l0
o

2n

= — a z s s .ı n2 odo
o

= -7ra 2

bulunur.

118
 V. BÖLÜM iLE İ LG İ L İ ALI ŞTIRMALAR

1. F(x,y,z)= x 2 i+xy j+xzk ve S de z=0,z b= ,x 2 2 = a2

silindir yüzeyinin yüzey integralini bulunuz.

[o]
>
2. F(x, y,z) = xy i + z 2 j + 2yzk ve S de 0 x y 1,0 z 1
s ı n ı rl ı küp yüzeyinin yüzey integralini bulunuz.

3. F(x,y,z)= x i + y j+zk ve S de x2 +y2 4. z2 a2

küre yüzeyinin yüzey integralini hesaplay ı niz.

k nal
4. Aşağı da verilen vektör alanlar ı ile yüzeyler için divergens teoreminin
doğ ruluğunu gösteriniz.

a) F(x, y,z) = xz i +xy j+ yz k ve S de o= z,y+z = 2,x 2 + y 2 = 4 yüzeyi için,

b) F(x,y,z)= xy + y 2 j yzk ve S de z =0,z = \/4 - x 2 - y 2 yüzeyi için,

c) F(x,y,z)= x 3 i + x 2 y j+ x 2 z k ve S de z = 0,z = 4 düzlemi ve x 2 + y 2 =1

silindir yüzeyi için,

d) F)(x,y,z)= x2 i + y 2 z 2 k ve S de 0 x 1,0 y 5 Z 5_ 1
s ı n ı rl ı küp yüzeyi için,

e) F(x,y,z)=4xz i-y 2 j+yzk ve S de x=0,x=1,y=0,y=1,z=0,z=1

düzlemlerinin belirledi ğ i küp yüzeyi için,

f) F(x, y,z) =x i+y j+(z-1)k ve S de z = 0,z = 1ve) <. 2 y 2 =(z- 2) 2

yüzeiçn,

119
 g) y,z) = y 2 i + yz j + xz k ve S de x=0, y=0 ve x+y+z=1
tarafı ndan s ı n ı rlanan yüzeyi için

3 1
a)6n b)0 c) 5ıc d) 3 e) — f)7t g)
2 24

5. y,z) = sin y i + ex j+ z 2 iı ve S de z=0 ve z = , Nia 2 —x 2 — y 2

yüzeyinin sp•iids integralini hesaplay ı n ı z.
s
na 4 -
2

6.f f f D
x G dx dy dz = Ifri x Ğ ds e ş itli ğ inin do ğ rulu ğunu gösteriniz.
S

(Yol gösterme: I--1> sabit bir vektör olmak üzere

divergens teoreminde 17 = fl alal ı m)

7. Sir(i) dx dydz = jj(1) .n ds e ş itli ğ inin do ğ rulu ğ unu gösteriniz.

D S

(Yol gösterme: Ğ sabit bir vektör olmak üzere

divergens teoreminde F=GcI> alal ı m)

8. 1.11.(13,V 2 ııı ıtı V 2 (5) dx dy dz = fj( Iky — 11 .- (1)) ds e ş itli ğ inin

D S
do ğrulu ğunu gösteriniz.
(Yol gösterme: Divergens teoreminden = (1)5 7W
alal ı m)
9. (x,y,z)= 2x 2 y y 2 j+4xz 2 k ve S de y 2 + = 9, x = 2 ile
s ı n ı rlanan yüzeyin birinci bölgedeki k ı sm ı üzerinde
divergens teoreminin do ğ rulu ğunu gösteriniz.

[180]

120
 x2 + y
10. 2 + z2 1 küresinin üst yar ı s ı n ı n yüzeyi, C, bu
yüzeyin s ı n ı r ı ve (x, y,z) = (2x - y) T - yz 2 j- y 2 z k için
stokes teoreminin do ğrulu ğunu gösteriniz.

x2 _ 2
11. 1%, y,z) = yz - xz + xy k. S de z = -\/a.2 y yar ı m
küresi için stokes teoreminin do ğrulu ğunu gösteriniz.

[O]

12. F(x,y,z). y +z j+xk, S de y+z=2 ile x 2 + y2 = 4

silindiri için stokes teoreminin do ğrulu ğunu gösteriniz.

[ -8n]

13. P(x,y,z)= (x 2 + y- 4)7 +3xy j +(2xz + z 2 )ic , S de

x 2 + y 2 z 2 = 16 küresinin xoy düzleminin üstünde kalan
k ı sm ı için stokes teoreminin do ğrulu ğ unu gösteriniz.

14. Nx,y,z)= xz y j + xy İ(' , S de A(1,0,0),B(0,1,0),C(0,0,1)

noktalar ı üçgenin kö ş e noktalar ı ise stokes teoreminin do ğrulunu
gösteriniz.

1
6

15. ■
` 7)>< Ğ ds = .1-"Ğ x di- e ş itli ğ inin do ğ rulu ğunu gösteriniz.
s c
(Yol gösterme: H sabit bir vektör olmak üzere
stokes teoreminde F= G xfl alal ı m.)

121
16. Rx, y,z) = yz 7 — xz +1C- , S de x 2 ± y 2 = z (O z 1)
paraboloidi için stokes teoreminin do ğrulu ğ unu gösteriniz.

[ -27c ]

17. Nx, y, z) = (x 2 + y — 4)7 + 3xy j + (2xz + z 2 ) , S de

z = 4— (x 2 + y 2 ) paraboloidinin xoy düzleminin üstünde
kalan k ı sm ı n ı n yüzeyi oldu ğ una göre ffrot . ds integralini

hesaplay ı n ı z.

[ -47c]

18. Nx,y,z)=(y—z+2)7+(yz+ 4) j — xz 7S; , S de x=0, y--0, z=0,

x=2, y=2, z=2 e ş itlikleri ile belirlenen kübün xoy
düzleminin üstünde kalan k ı sm ı için stokes teoreminin
do ğrulu ğunu gösteriniz.

[ -4 ]

19. Nx, y,z) = y 2 + xy + xz ,S de z = a — x 2 — y 2 , z O

-

paraboloid yüzeyi için stokes teoreminin do ğ rulu ğ unu

gösteriniz.

[O]

20. Her kapal ı C e ğ risi için jrf'.d?' =O e ş itli ğ inin do ğ ru olmas ı

için .gerek ve yeter ş art ı n Q xf7 =O oldu ğ unu gösteriniz.

122
F, K_ L, 1-41 R_
ı

123
 BAZI SABITLER

Büyüklük x log x
7C 3,1415927 0,49715
2 ıt 6,2831853 0,79818
TC
1,57080 0,19612
2-
Tc
0,7853982 1,89509
4
-
ı 0,3183099 1,50285
iz
ıt 2 9,8696044 0,99430
Nrı-r 1,7724539 0,24857
3,,irre 1,4645919 0,16572
e 2,718282 0,43429
ı
- 0,367879 1,5657 1
e
e2 7,389056 0,86859
1
T 0,135335 1,13141
e
1,648721 0,21715
1,39561 0,14476
M = log e 0,43429 1,63778
= ln 10 2,30258 0,36222
M
1 radian 57° 17' 45"
arc 1° 0,01745 2,24188
g 9,81 0,99167
2 96,2361 1,98334
g
1 0,050968 2,70730
2g
ıri 3,1320919 0,49583
4,429447 0,64635
ıt
1,003033 0,00132

7C
0,709252 1,85080
125
 TR İ GONOMETR İ K BILGILER

Aç ı 00 30° 45° 60° 90° 180° 270° 360°

sin o ı. 0 -1 0
-i- 2 2
,..i- ,i2.- ı o 1
cos 1
2 2 2-
-
o —1

Itan o ı ı o, 00
o 0

cot °o 1 .../3
ir_
o Go 0 00

Açı - a 90 ±a 180 ta 270 t a 360 t a

sin -sina cos cf. tsina -coscc ±sina.

COS cosa ±sina - coscc tsinct cos ot.

tan -tana ±cota ± tana ±cota ± tana

cot -cota. ttana ±cota. ±tana ±cota
sec seca ± csca -seca ±csca. seca

126
 TR İ GONOMETRIK FORMÜLLER
a = b = c
Sinüs Teoremi sina13y
Kosinüs Teoremi a 2 = b2 + 2
c 2bc cosa
—

sin2 a + cos2 a = 1
sina
Lanet = —
cosa
cosa
cot OL =
sina
tana cot a = 1
1
seca =
cosa
coseca =
sın ct
sin(a T P) = sina cosf3 cosa sinj3
cos(ct cosa cosj3 ± sina sin p
tan(ct i3) = tana tan p
ı + tan cc tan f3
cot(a = cot a cot p ± 1
cot 13 -T- cota
T. a f3 a t f3
sina sin 13 = 2 sın cos
2 2
+a p a - p
cosa + cos 13 = 2 cos cos
2 2
a—p
cosa - cos 13 = -2 sın sırt
2 2
sin(a T 13)
tana tan 13 -= cosa cosf3

sin(13 a)
cot a T- cot f3 = sina sin 13

1
sin2 a = - (1 - cos 2a )
2
1 + cos 2a)
cos2 a = -(1
2
sin3 a = 1 (3 sin a - sin 3a)
4
3 ı 3
cos a = ! cos a + 3 cosa)
(

4 127
 İ NTEGRAL

• Eğ er F'(x) = f(x) ve c sabit olmak üzere

f(x) dx = F(x) + c
• a sabit olmak üzere ja f(x) dx = a Jf(x) dx
• J[f(x) F g(x)]dx = f f(x) dx 4 Jg(x) dx

• ff(ax+ b)dx = --1--F(ax+ b)+ c , a O

• Su dv = uv - jv du , u = f(x) v = g(x) (K ısmi integrasyon)

x"+I
• f x" dx = n +1 n -1

• f dx c
Jx
• ex dx = ex + c
ax
• f ax dx = — , (a > O , a 1)
In a
• i dx 1 x 1 x
j 2 = arctan- + c = -- arccot- + c , (a O)
x -i- a 2 a a a a
f x = 1 inix - a
• j 2d 2 a. 0)
x a 2a ix + a +c , (
i x 1 a+
• , = In a - x +c , ( a. 0)
J a2d x' 2a
• r dx
J .v x2 + a2 = 1+ + 4n i- a2 -I- C , (a O)

• i dx
- arcsin .?-1 + e = -arccos-x + c , (a > O)
J 42 - x 2 a a
• .1 sin x dx = -cosx + c
1 .
• jsin2 x dx = 1-x - -sınx cosx +.c
2 2
. İ
u _ x cosx +n-1
• f sinn x dx = -1-n' —ssın"
. -2
x dx
n n
• Scosx dx = sinx + c
I 1
• jcos2 x dx = - x + - sin x cosx + c
2 2
128
• SCOS n X dX =—cos n-I X Sİ I1X l iCOSn-2 x dx

• Scot x dx = -cot x - x + c

• secx dx = logisec x + tan +c

dx = x
• In tan- + c = lnIcos ec x - cot xl + c
J sinx 2
dx
= Initan(2!+ + c = InItanx + sec xl + c
J cosx I 2 4
dx
= cot x + c
J sin2 x
f dx
=tanx+c
cos x
sinh x dx = cosh x + c

• Scosh x dx = sinh x + c

• dx = coth x + c
J sinh2 x
f dx
• = tank x + c
cosh 2 x
cos(m + n)x cos(m - n)x
• sin mx cos nx dx = +C
2(m + n) 2(m -
sin(m + n)x + sin(m - n)x + c
• Ssin mx sin nx dx =
2(m + n) 2(m - n)
sin (m + n)x (m - n)x
• Scos mx cos nx dx = t +c
2(m + n) 2(in n)
• f arcsin x dx = x arcsin x + N/1- x2 + c

• farccos x dx = x arccosx - N/1 - x 2 + c

• arctan x dx = x arctan x - llogll + x 2 I + c

2
• farccot x dx = x arccot x + + x2 I + c
2
• J
xnex dx = xnex - n x"-1e" dx

• jlog x dx = x log x - x + c

• r1°g
— x dx = x)2 + c
2
129
 BAZ1 METRIK SISTEM DE Ğ ERLERI

Uzunluk Ölçüleri

inç = 2,54 cm
fut = 0,3048 m
yarda = 3 fut = 0,9144 m
kara mili = 1,60934 km

Alan Ölçüleri

1 inç kare (in2 ) = 6,4516 cm2

2 ) = 929,03 cm 21futkare(
1 yarda kare (yd 2 ) = 0,83613 m2
= 0,40468 ha 1acre
1 mil kare = 640 acres = 2,590 km 2

Hacim Ölçüleri

1 inç küp (ini ) = 16,387 cm3

1 fut küp (ft3 ) = 0,028317 m3
1 yarda küp (yd 3 )= 0,76455 m3

ı vılar için S

1 pint = 0,4732 It (Amerikan)

= 0,5682 It (İngiliz)
1 galon = 3,7853 It (Amerikan)
= 4,5418 It (İngiliz)

Ağı rl ı k Ölçüleri

1 Ounce = 28,35 gr
1 Pound = 0,45359 kg
1 Ton = 907,185 kg (Amerikan)
= 1016,048 kg ( İngiliz)

130
GREK ALFABESI

A oc Alfa

B P Beta

F Y Gamma

A g Delta

E e Epsilon

Z C Zeta

H 11 Eta

O 8 Teta

t İyota

K x Kapa

A 2. Lamda

M J-1 Mü

N v Nü
Ksi

O o Omikron
Iy it Pi

P p Ro
cs Sigma

T T To

Upsilon

cI3 (1> Fi

x x Şi
ıl/ Psi

S2 w Omega

131
 I N D E X
A Green Teoremi 98
Açı 9 Grek alfabesi 113
Aç ısal h ız 55
FI
B Harmonik fonksiyon 74
Birim vektör 3 Hız 49, 54
Bileşen 2
Binormal vektör 43, 44 İ
Burulma 47 İç çarp ım 9
İntegral alma formülleri 110
C İvme 50, 55
Curl 75 İvme vektörü 55

K
Ç
Çapraz çarpun 12 Kapalı yüzey 71
Karma çarp ı m 20
D Korunumlu alan 74
Del 67
D ış çarp ım 12 L
Diferensiyellenebilir 34 Laplace denklemi 74
Divergens 72 Laplace operatörü 74
Divergens teoremi 110 Limit 33
Do ğru denklemi 15
Doğ rultman kosinüsleri 3 M
Doğ rultman vektörü 17 Metrik sistem değerleri 112
Düzlem denklemi 18
E N
Eğ rilik 43 Nabla operatörü 67
Eğrilik çemberi 44 Nokta çarp ı m ı 9
Eğrilik yarıçap ı 44 Norm 3
Eğrisel integral 87 Normal düzleın 45
Esas normal vektör 43, 44 Normal vektör 44
Eylemsizlik momenti 85
O
F Ortogonal 32, 60
Frenet formülleri 47 Oskülatör düzlemi 45
Frenet üçlüsü 44
P
Frenet vektörleri 44
Paralel yüzün hacmi 21
G Paranıetrik denklem 16
George Green 98 Potansiyel fonksiyonu 74
Gradiyent 67
Green formülü 100

132
 R
Reel fonksiyon 29
Rektifiyan düzlern 45
Rotasyonel 75

S
Seviye yüzeyi 70
S ıfır vektörü 3
Simetrik form 16
Skaler alan 63
Skaler çarp ım 8
Süreklilik 33, 34
Stokes teoremi 115
T
Teğet vektörü 37, 39
Teğetsel ivme 52
Trigono ınetrik bilgiler 108
Trigonometrik formüller 109
Türev 33

U
Uzay eğrisinin vektörel
denklemi 37

V
Vektör 1
Vektör alan ı 63
Vektör değerli fonksiyon 2 9
Vektörel çarpim 12
Vektörel denklem 16
Vektörlerin bileşeni 2
Vektörlerin ç ıkarması 6
Vektörlerin toplam ı 6

Y
Yay uzunluğu 41
Yoldan bağımsız 95
Yüzey alan ı 86
Yüzey integrali 108

133