UDC 005.41:338.

33

M.Sc. Andrijana Tomić1, Docent dr Mladen Đurić2

PRIMENA STANDARDA
U OCENJIVANJU
ŽIVOTNOG CIKLUSA PROIZVODA

N
apredovanjem tehnologije i industrije, zagađenje životne okoline je
postalo sve intenzivnije, a posledice se osećaju godinama unazad. Po-
slednjih par godina, podizanje svesti o negativnim posledicama ljud-
skih aktivnosti na održivost životne sredine, podstaklo je stručnjake iz različi-
tih područja nauke i tehnike da se detaljno pozabave posledicama koje poje-
dine industrijske delatnosti imaju na smanjenje prirodnih resursa, klimatske
promene, zagađenje zemlje, vode i vazduha, i ugrožavanje biološkog sveta.

UVOD
Ekološke performanse proizvoda i
procesa postaju ključno pitanje, zbog
čega neke kompanije istražuju načine
da se smanji njihov uticaj na životnu
sredinu. Naime, korisnici su posled-
njih decenija postali svesni nagomila-
nih problema vezanih za životnu sre-
dinu, ali i potencijalnih problema koji
mogu nastati ako se ne promeni odnos
prema zaštiti životne sredine. Iz tog ra-
zloga, poraslo je interesovanje za ku-
povinu proizvoda koji ne zagađuju ži-
votnu sredinu i koji se na kraju svog
životnog veka mogu reciklirati. To je
predstavljalo podstrek proizvođačima
da proizvode i prodaju tzv. „zelene
proizvode”, u cilju postizanja konku-
rentske prednosti na tržištu, a kompa-
nije su počele da analiziraju životni ci-
klus proizvoda kako bi proizveli proi-
zvod sa niskim troškovima proizvod-
nje koji ne zagađuje životnu sredinu.
Ekološke posledice celog lanca
snabdevanja proizvoda, roba i uslu-
ga, njihova upotreba kao i upravljanje
otpadom je potrebno sagledati kroz
ceo njihov životni ciklus radi posti-
zanja održive proizvodnje i potrošnje.
Kao rezultat toga razvijena je oblast
koja se bavi ocenom uticaja proizvo-
da ili sistema na životnu sredinu koja
se naziva Life Cycle Assessment (LCA).
Ovaj koncept uzima u obzir celokupni
1 M.Sc. Andrijana Tomić, dipl. inž.zaš.živ.
sred.;
2 Docent dr Mladen Đurić, FON, Katedra
životni ciklus proizvoda, „od kolev-
ke pa do groba” (from cradle to gra-
ve). LCA metodom se sagledava uticaj
proučavanog sistema na životnu sre-
dinu i zdravlje ljudi. Radi sprovođenja
adekvatne LCA studije moraju se pra-
titi odgovarajući koraci. Ovi koraci su
predstavljeni u skladu sa preporukama
iz relevantnih ISO standarda.
Prema međunarodnoj organizaci-
ji za standardizaciju LCA je definisa-
na kao: „Tehnika za ocenjivanje apeka-
ta životne sredine i potencijalnih uti-
caja povezanih sa proizvodom putem:
– izrade inventara relevantnih ula-
za i izlaza sistema proizvoda;
– vrednovanja potencijalnih uticaja
na životnu sredinu povezanih sa
ulazima i izlazima;
– interpretacije rezultata analize in-
ventara i faze ocenjivanja uticaja
u odnosu na ciljeve studije” (ISO
14040).
Razmišljanje o životnom ciklusu
Razmišljanje o životnom ciklusu
LCT (Life Cycle Thinking) i ocenjiva-
nje životnog ciklusa (LCA) su ključ-
ni elementi u integrisanoj proizvodnoj
politici. Paralelno sa ovim postoji po-
treba za jednostavnim i lako razumlji-
vim metodama koje podržavaju LCT
[6]. Na taj način se proizvodi ili usluge
ocenjuju ili projektuju sa ciljem sma-
njenja potencijalnih uticaja na život-
nu sredinu tokom čitavog životnog ci-
klusa, zato što proizvodi mogu da ima-
ju potpuno različite uticaje na život-
nu sredinu tokom različitih faza život-
nog ciklusa (od eksploatacije sirovina
kroz preradu, proizvodnju,korišćenje

za menadžment kvaliteta i standardizaciju Slika 1. Faze ocenjivanja životnog ciklusa [7]

3–4/2018 Kvalitet & izvrsnost 45

 vremena i prostora, tako da rezulta-
Standard Naziv Opis
ti uticaja mogu da imaju globalnu pri-
ISO 14040 Upravljanje zaštitom životne sredine - Postavlja opšte okvire i suštinske principe za sprovođenje menu [8,9,10, 11]. Ocenjivanje život-
Principi i okvir i izveštavanje o LCA studiji. Sve do trenutka kada otpočne nog ciklusa datira od ranih šezdese-
primena kritičnog procesa preispitivanja LCA studije, tih godina, kao posledica zabrinuto-
u tumačenju rezultata studije koriste se razmatranja
i viđenja zainteresovanih strana.
sti naučnika zbog ograničenja sirovi-
na i energetskih resursa. Godine 1969,
ISO 14041 Upravljanje zaštitom životne sredine - Opisuje kako za sprovođenje analize inventara podesiti
naučnici su pokrenuli internu studi-
Definisanje područja primene i ciljeva razmere i ciljeve. Ovim se obuhvata podešavanje
i analiza inventara granica Sistema, razvoj Sistema prikupljanja podataka ju za Coca - Colu kako bi se odredile
i transparentnost u izveštavanju rezulatata. relativne vrednosti plastičnih i stakle-
ISO 14042 Upravljanje zaštitom životne sredine- Opisuje okvire, osnovne principe i zahteve za ocenu nih boca i procenile pogodnosti njiho-
Ocena životnog ciklusa - Analiza uticaja uticaja životnog ciklusa. ve reciklaže, tako da je studija za Co-
životnog ciklusa ca-Colu postavila temelj za sadašnje
ISO 14043 Upravljanje zaštitom životne sredine- Daje opšte okvire za tumačenje analize inventara metode analize životnog ciklusa.
Ocena životnog ciklusa - Tumačenje i rezultata ocene uticaja LCA studije. Ovim je obuhvaćena Asocijacija za toksikologiju i he-
životnog ciklusa i provera osetljivosti i kompletnosti. miju životne sredine (SETAC) za ovu
ISO 14044 Upravljanje zaštitom životne sredine- Ovaj nacrt međunarodnog standarda pokriva ocenu oblast dala je sledeću definiciju: Oce-
Ocena životnog ciklusa - životnog ciklusa i inventar životnog ciklusa. na životnog ciklusa uključuje tehnike
Zahtevi i smernice ocene aspekata životne sredine i po-
ISO 14047 Ilustrativni primeri o načinu primene Ovaj tehnički izveštaj (TR) sadrži ilustrativne primere tencijalnih uticaja proizvoda ili proce-
ISO 14042 – Ocena životnog ciklusa – o načinu primene standarda ISO 14042 o oceni uticaja sa tokom čitavog njihovog životnog ci-
Ocena uticaja životnog ciklusa životnog ciklusa. klusa „od kolevke pa do groba” (from
ISO 14048 Upravljanje zaštitom životne sredine Ovaj document će opisivati zahteve za formate cradle to grave) [12]. Termin životni
- Ocena životnog ciklusa - Format dokumenata sa podacima u cilju primene razmene LCA ciklus se odnosi na glavne aktivnosti u
dokumentacije LCA podataka podataka između različitih korisnika. toku životnog veka proizvoda od nje-
ISO 14049 Ilustrativni primeri o načinu primene Ovaj tehnički izveštaj sadrži ilustrativne primere o načinu gove proizvodnje, korišćenja i održa-
ISO 14041 – Ocena životnog ciklusa - primene standarda ISO 14041 o definisanju područja vanja, do konačnog odlaganja, uklju-
Definisanje područja primene i ciljeva primene i ciljeva i analize inventara. čujući i nabavku sirovina potrebnih za
i analiza inventara proizvodnju proizvoda [1].
Tabela 1. Standardi koji se primenuju u ocenjivanju životnog ciklusa Proces LCA je sistematski, fazni
proizvoda [1-5] pristup, nalazi značajnu primenu u in-
dustriji, i sadrži četiri osnovne kom-
ili potrošnju, reciklažu ili odlaganje) upravo ocena uticaja na životnu sre- ponente definisane od strane Asoci-
(kao sto je prikazano na slici 1.), tako dinu (LCIA) i odgovarajuće tehničke jacije za toksikologiju i hemiju život-
da pojedinci moraju da budu svesni specifikacije 14047. ne sredine (SETAC), i od strane Među-
uticaja određenih proizvoda ili pro- Ocenjivanje životnog ciklusa je pr- narodne organizacije za standardizaci-
cesa na životnu sredinu i pokušaju da vobitno razvijeno radi ocene indu- ju (ISO 14040) a to su: definisanje ci-
smanje taj uticaj što je više moguće. strijskih proizvoda čiji uticaji mogu lja i predmeta studije, analiza inventa-
Ključni cilj Razmišljanja o život- biti efikasno modelovani nezavisno od ra, ocenjivanje uticaja životnog ciklusa
nom ciklusu jeste da se izbegne pre-
nos opterećenja iz jednog medijuma
u drugi, tokom faza životnog ciklusa,
geografskih područja i npr. uticaja na
životnu sredinu kao i na zdravlje lju-
di kao što su klimatske promene, kise-
le kiše, eksploatacija resursa, kancero-
geni efekti. Budući da odluke global-
nih preduzeća i međunarodnih orga-
nizacija imaju veliki uticaj na životnu
sredinu, uvođenje Razmišljanja o ži-
votnom ciklusu pomaže stručnjacima
da pronađu nove načine poboljšanja
ekoloških performansi proizvoda, kao
i ekonomskih benefita, što dovodi do
poboljšanja održivosti.

Metodologija LCA
Jedna od osnovnih i danas najčešće
primenjivanih metodologija za ocenu
uticaja na životnu sredinu je ocena ži-
votnog ciklusa. Metodologija koju de-
finiše serija ISO LCA standarda, po-
sebno ISO 14042 čiji je ključni deo Slika 2. Faze Životnog ciklusa proizvoda (LCA)

46 Kvalitet & izvrsnost 3–4/2018


LCA okvir
Definicija cilja
i predmeta
(ISO 14041)
Analiza
inventara Interpretacija
(ISO 14041) (ISO 14043)
Ocenjivanje
uticaja
(ISO 14042)
Slika 3. Okvir ocenjivanja životnog ciklusa (ISO 14040)
i interpretacija rezultata [13] kao što
je objašnjeno u nastavku i prikazano
na slici 3.
Definisanje ciljeva i predmeta studije
Ovo je prva, subjektivna faza pri-
mene LCA i u ovoj fаzi sledeće stаv-
ke trebа dа se odrede: tip informаci-
jа koje je potrebno dа se dodele pro-
cesu donošenjа odlukа, kаkve vred-
nosti tаčno rezultаti treba da dobiju,
i kаko bi trebаlo da se rezultаti tumа-
če i prikаzuju kаko bi imali smisla i
bili upotrebljivi. Definisanje predme-
ta postavlja granice procene, različite
elemente razmatranja u cilju pravilnog
preciziranja predmeta ili obima: funk-
ciju sistema, funkcionalnu jedinicu
(pažljivim odabirom funkcionalne je-
dinice se mere i prikazuju LCA rezul-
tati koji će poboljšati tačnost istraži-
vanja i korisnost rezultata), koja pred-
stavlja kvantifikovani prikaz sistema
proizvoda za upotrebu kao referentna
jedinica u studiji LCA [17], uključuje
crtanje dijagrama za sistem što dovo-
di do definisanja granica sistema, za-
tim vrste uticaja, metodologiju ocene
Slika 4. Inventar životnog ciklusa (ISO/TR 14062:2002)
Direktna primena
- Razvoj proizvoda
i poboljšanje
- Strateško planiranje
- Javna polisa
- Marketing
- drugo
uticaja i interpretacija koja će se kori-
stiti, potrebne podatke, pretpostavke i
ograničenja, potrebni kvalitet podata-
ka, vrstu kritičke revizije i vrstu i for-
mat završnog izveštaja. Definisanje ci-
lja treba da jasno navede i bez dvosmi-
slenosti definisanje svrhe LCA, koji su
razlozi zašto se studija sprovodi, na-
meravanu upotrebu rezultata i kori-
snike rezultata. Neki primeri cilja su:
– uporediti dva ili više proizvoda
koji imaju istu funkciju, sa ciljem
korišćenja informacija pri rekla-
miranju proizvoda ili regulisanja
njegove upotrebe;
– utvrđivanje mogućnosti unapre-
đenja u daljem razvoju postoje-
ćeg proizvoda ili projektovanju
novog itd.
Definisanje sistema granica (ula-
zi i izlazi) su od ključnog značaja kako
bi se odredila količina posla koja treba
da se uradi. Procena granica će takođe
ograničiti kategorije koje će se razma-
trati tokom studije. Cilj i predmet oce-
ne životnog ciklusa moraju biti jasno
definisani i u skladu sa planiranom
primenom u procesu projektovanja.
Analiza inventara
Druga faza u oceni životnog ciklu-
sa je analiza inventara - LCI (Life-Cyc-
le Inventory). Analiza inventara pred-
stavlja sakupljanje podataka jedinič-
nog procesa sistema proizvoda (tra-
žene vrednosti tokom LCI su izvede-
ne korišćenjem bilansa količine mate-
rijala i energije) i povezuje ih na funk-
cionalnu jedinicu. Ostali podaci su
više subjektivni i zavise od pretpostav-
ki koje su izvršene u toku ocene. Pri-
kupljanje podataka je najčešće najzah-
tevniji deo ocene životnog ciklusa, po-
gotovo ako se zahtevaju specifični po-
daci za sve jedinične procese. Podaci
mogu biti specifični (za proces, kom-
paniju, kao i geografsko područje) ili
više generički (na primer, iz trgovin-
skih organizacija ili vladinih instituci-
ja). Početni podaci mogu da se koriste
za pregled granica sistema.
Ako je sistem veoma složen, mož-
da će biti potrebno da se preispitaju
granice sistema kako bi uključili više
podataka ili da se izdvoje relevantna
opterećenja životne sredine na sistem,
uverivši se da ste približno koliko god
je to moguće postigli karakteristič-
nu vezu ulaz-izlaz [17]. Nivo tačnosti
i prikupljeni podaci se ogledaju kroz
ostatak LCA procesa. Praćenje toko-
va materijala svih faza životnog ciklu-
sa je potrebno za sveobuhvatni inven-
tar životnog ciklusa kao što je prikaza-
no na slici 4.
Ovo uključuje nabavku sirovina,
nabavku energenata, preradu sirovi-
na u upotrebljive komponente, proi-
zvodnju proizvoda, transport materi-
jala, distribuciju proizvoda, upotrebu
proizvoda, i konačno razlaganje (koje
može da uključi reciklažu, ponovnu
upotrebu, insineraciju otpada kao je-
dan od tretmana ili deponovanje ot-
pada). Analiza inventara predstavlja
listu koja sadrži količine zagađujućih
supstanci emitova-
nih u životnu sredi-
nu i utrošenu koli-
činu energije i ma-
terijala u vidu ta-
bele inventara. Svi
podaci prikupljeni
u fazi inventara tre-
ba da budu izraženi
kroz funkcionalnu
jedinicu, odnosno
u odnosu na nju se
normalizuju ula-
zni i izlazni poda-
ci, koja na odgova-
rajući način opisuje
funkciju proizvoda
3–4/2018 Kvalitet & izvrsnost 47

Slika 5. Okvir LCIA
ili procesa koji se proučava, tačnost
istraživanja i korisnost rezultata. Ana-
liza inventara se smatra najobjektivni-
jom komponentom metode LCA, jer
je zasnovana na podacima koji se do-
bijaju merenjem količine energije i si-
rovina, merenjem emisije u vazdu-
hu, tečnih efluenata, čvrstog otpada
i svih ostalih procesa u životnom ci-
klusu proizvoda, podacima vezanih za
tehnologiju.
Ocenjivanje uticaja životnog ciklusa
Nakon kvantifikovanja ulaza i izla-
za iz sistema u fazi inventara, može se
izvršiti treća faza LCA. Ocenjivanje
uticaja životnog ciklusa (LCIA) je treća
faza ocene životnog ciklusa opisana u
standardu ISO 14042 i dalje definisa-
na sa primerima u ISO TR 14047, čiji
je cilj rаzumevаnje i vrednovаnje veli-
čine i znаčаja potencijаlnih uticаjа nа
životnu sredinu određenog proizvod-
nog sistemа.
ISO 14042 je međunarodni stan-
dard za ocenjivanje uticaja životnog
ciklusa (LCIA) i definiše ocenjivanje
uticaja sa ciljem da se prouči sistem
proizvoda sa stanovišta životne sredi-
ne, pomoću kategorija uticaja i indi-
katora kategorije [14] povezanih sa re-
zultatima LCI. ISO 14040 i ISO 14044
ograničava LCIA na uticaje po životnu
sredinu i ne bavi se drugim dvema di-
menzijama održivosti - socijalnim uti-
cajima i ekonomskim aspektima u ži-
votnom ciklusu (koriste se druge me-
tode LCC – analiza troškova životnog
ciklusa)
48 Kvalitet & izvrsnost 3–4/2018
Zašto sprovoditi LCIA i šta znače
rezultati LCIA?
Rezultati LCIA pokazuju relativne
razlike u potencijalnim uticajima na
životnu sredinu za svaku opciju. Ana-
liza uticaja životnog ciklusa pokušava
da uspostavi vezu između proizvoda
ili procesa i potencijalnih uticaja na ži-
votnu sredinu. Na primer, šta su utica-
ji 9.000 tona ugljen-dioksida, ili 5.000
tona emisija metana u atmosferi? Iako
znamo da je 9.000 tona tona ugljen-di-
oksida i 5.000 tona metana u atmosfe-
ri štetno, LCIA može odrediti šta može
imati potencijalno veći uticaj? Koji su
potencijalni uticaji na pojavu smoga?
Na globalno zagrevanje?
Slika 6. Opšta struktura TRACI metode, kategorije uticaja
Životna sredina je složena, kao i
uticaji koji mogu biti mnogobrojni i
raznovrsni, tako da je ova faza LCA
posebno složena, a kao krajnji njen re-
zultat dobijaju se podaci o tome u ko-
joj meri pojedine faze životnog ciklu-
sa proizvoda štetno utiču na život-
nu sredinu, pa dati konkretni predlo-
zi šta može da se učiniti da se takvo
stanje popravi, tako da ocenjivanje ži-
votnog ciklusa ima za cilj da rezulta-
te predstavljene fazom inventara uči-
ni razumljivijim i na taj način se tabe-
la inventara transformiše u mali broj
indikatora. Sastoji se iz nekoliko oba-
veznih koraka: (izbor kategorija utica-
ja i klasifikacija, karakterizacija) i op-
cionih (normalizacija, grupisanje, po-
nderisanje) ocenjivanje i izveštavanje
rezultata LCIA.
Drugim rečima, LCIA karakteriše
ekološke imperative definisane u okvi-
ru inventara životnog ciklusa odnosno
dodeljuje rezultate LCI preko karak-
terizacije na kategorije uticaja (iden-
tifikovana opterećenja životne sredi-
ne u LCI se prevode u uticaje na život-
nu sredinu).
Pristupi središnje i završetka kate-
gorije su dva moguća nivoa u odnosu
na koje kvantifikujemo uticaje na ži-
votnu sredinu. Da bi se postigla veza
između LCI rezultata i ekoloških op-
terećenja, LCI rezultati sa sličnim pu-
tevima uticaja (npr.svi tokovi supstan-
ce uzrokuju razaranje ozonskog omo-
tača) [21] se grupišu u kategorije na
središnjem nivou, takođe nazvane sre-
dišnje kategorije uticaja (npr. klimat-
ske promene - vrednosti karakteri-
zacije za emisije gasova staklene ba-
šte su zasnovane na potencijalu glo-
balnog zagrevanja objavljen od strane
 [16]. Slika 8. pokazuje primer
mehanizma životne sredine, u
ovom slučaju na primeru aci-
difikacije.
Rezultati inventara rele-
vantni za acidifikaciju kao
što su NO2 i SO2 su dode-
ljeni tj. pripadaju ovoj kate-
goriji uticaja. Oni su zatim
povezani sa indikatorom ka-
tegorije putem karakteriza-
cionih faktora proračunatih
na osnovu modela. Indika-
tor kategorije predstavlja ko-
ličinu potencijalnog uticaja,
i može da se nalazi na bilo
kom mestu između LCI re-
zultata i završetka kategorije
(slika 8.). LCIA pokušava da
zauzme kontinum svih me-
hanizama zaštite životne sre-
dine. Strelice na ovoj slici ne
treba da se tumače kao opi-
sivanje mehanizama životne
sredine sa potpunom sigur-
nošću, ali oni ukazuju na to
da postoji kvalitativno razu-
mevanje prikazanih veza. Ši-
Slika 7. Klasifikacija metoda za kategoriju uticaja korišćenje zemljišta [20] rom ovog kontinuma postoje
dva opšta pristupa za karak-
Međunarodnog panela o klimatskim - posledičnog lanca, pomoću kvantita- terizaciju a to su pristup središnjoj ka-
promenama - IPCC) [18]. Kao primeri tivnih indikatora karakterizacije zasno- tegoriji i završetku kategorije. Osnov-
metodologija razvijenih koristeći pri- vanih na modelu. Mehanizam zaštite na razlika između oba modela jeste
stup završetka kategorije mogu da se životne sredine tj. uzročno- posledični metodologija predstavljenih indikato-
navedu neke kao što su: CML, EDIP lanac se još i naziva Mreža efekta stre- ra kategorije uticaja. Za svaku katego-
97, i TRACI i pripadaju klasičnim me- sora koji predstavlja model puta utica- riju uticaja, sledeća procedura je pred-
todama definisane kategorije uticaja. ja ili lanac događaja koji povezuje ula- ložena u ISO 14042:
Metode usmerene ka oštećenjima ze, izlaze i aktivnosti u vezi sa prouzvo- – identifikacija završetka katego-
u životnoj sredini su u formi indikato- dom ili sistemom na završetak katego- rije;
ra završetka kategorije kao što su Eko rije [16]. Mreža efekta stresora počinje – definicija indikatora za datu kate-
indikator 99 [15] EPS 2000 i LIME sa stresorom koji razvija mehanizam ži- goriju završetka;
2003 koje modeluju uzročno - posle- votne sredine, na primeru acidifikacije – identifikacija odgovarajućih LCI
dični lanac do kategorija oštećenja i to su supstance koje dovode do acidifi- rezultata koji mogu biti dodeljeni
poseduju visok nivo neizvesnosti. Me- kacije predstavljene u analizi inventara na kategorije uticaja, uzimajući u
tode koje uključuju kombinaciju sre- Primer
dišnje kategorije i završetka kategorije Rezultati inventara životnog
Kg, SO, HCl
su: IMPACT2002+, RECIPE. ciklusa
i slično

Mehanizam zaštite životne sredine Oblast uticaja Slanost

(uzročno- posledični lanac) Rezultati LCI
Kao što je već rečeno LCIA stva- dodeljen oblastima (NO, SO, i slično)
uticaja
ra vezu između inventara životnog ci-
klusa (emisije i upotrebljenih materija- Model
la) i komponenti našeg društva koje že-
limo da zaštitimo – zdravlje ljudi, pri- Indikator oblasti Oslobađanje
uticaja protona (H)
rodna sredina, prirodni resursi. Sva-
Ekološki značaj
ka kategorija uticaja i pripadajući in-
dikator predstavlja poseban mehani-
zam životne sredine odnosno fizičke, Receptori (receptori) - šuma
oblasti uticaja - vegetacija
hemijske i biološke procese koji pove- - i slično
zuju proizvod ili sistem na efekte u ži-
votnoj sredini i efekte na zdravlje lju-
di. To se predstavlja pomoću uzročno Slika 8. Mehanizam zaštite životne sredine (ISO 14042)

3–4/2018 Kvalitet & izvrsnost 49

 obzir izabrani indikator i identifi-
kovanu kategoriju završetka;
– identifikacija modela i faktora
karakterizacije.
Ovaj postupak omogućava ade-
kvatnu analizu inventara i identifika-
ciju naučne i tehničke ispravnosti pret-
postavke, izbor vrednosti i stepen tač-
nosti modela. Rezultujući indikatori
mogu da variraju u preciznosti između
kategorija uticaja usled razlike između
modela i odgovarajućeg mehanizma
životne sredine. Prema ISO standardu
ekološka relevantnost indikatora kate-
gorije se određuje na osnovu stepena
povezanosti sa završetkom kategorije.
Osnovni elementi LCIA
Ocenjivanje uticaja vrši se na osno-
vu prikupljenih podataka u okviru
analize inventara i sastoji se od nekoli-
ko obaveznih elemenata koji pretvara-
ju rezultate LCI na rezultujuće vredno-
sti indikatora. Pored toga tu su i opci-
oni elementi. Faza LCIA je samo jedan
deo ukupne LCA studije i biće uskla-
đena sa ostalim fazama LCA.
Obavezni elementi LCIA su:
– Izbor kategorije uticaja, indikato-
ra kategorije, i modela karakteri-
zacije [9];
– Dodeljivanje LCI rezultata (kla-
sifikacija) na kategorije uticaja.
To su, podaci iz tabele inventara i
grupisani su u nekoliko kategori-
ja uticaja [9];
– Proračun rezultujućih indikato-
ra kategorije (karakterizacija) [9].
Analiza i ocena veličine uticaja na
zdravlje ljudi, ili eksploatacije resursa
za svaku od kategorija uticaja. Indika-
tor rezultata zajednički za različite ka-
tegorije uticaja predstavlja LCIA profil
za sistem proizvoda sredine koji izra-
žava efikasnost ukupnog sistema život-
nog ciklusa i pojedinačnih faza život-
nog ciklusa. Postoje i opcioni elemen-
ti, informacije koje se mogu koristiti u
zavisnosti od cilja i obima LCA studije:
– Proračun veličine indikatora re-
zultata kategorije u odnosu na
referentne vrednosti (normaliza-
cija). Svi rezultati uticaja sistema
proizvoda jedne kategorije uti-
caja su povezani sa referentnom
vrednošću.
– Grupisanje, i eventualno rangira-
nje indikatora.
– Ponderisanje (dodeljivanje zna-
čajnosti) je kvantitativno pore-
đenje ozbiljnosti različitih po-
tencijalnih uticaja sistema proi-
zvoda, sa ciljem da se dobije je-
dan indeks performansi životne
50 Kvalitet & izvrsnost 3–4/2018
sredine. Odvajanje LCIA faze u
različitim elementima je neop-
hodno iz nekoliko razloga:
– svaki element LCIA različit i
može biti jasno definisan;
– faza LCA studije definisanje
cilja i predmeta može razmo-
triti svaki element;
– kvalitet ocene LCIA metode,
pretpostavke i druge odluke
mogu biti sprovedene za svaki
element LCIA;
– LCIA procedure, pretpostavke,
kao i druge operacije u okvi-
ru svakog elementa mogu da
budu transparentne za kritič-
ku ocenu i interpretaciju;
Izbor kategorija uticaja i klasifikacija
Prvi korak u LCIA je da se izabe-
ru kategorije uticaja koje će se razma-
trati kao deo ukupnog LCA. LCA daje
veliku količinu podataka o emisijama i
kako one mogu da doprinesu negativ-
nom uticaju na životnu sredinu. Prema
ISO 14042, podaci dobijeni kvantitativ-
nom analizom (LCI rezultati) grupišu
se u brojne kategorije uticaja. Kao deo
LCIA faze važno je da se identifikuju
one kategorije uticaja koje su povezane
sa rezultatima LCI (ulazi i izlazi energi-
je i materijala) kao i one kategorije uti-
caja koje nemaju odgovarajuće LCI sku-
pove podataka kao što su uticaji direk-
tne upotrebe zemljišta. Cilj klasifikacije
je da organizuje i eventualno kombinu-
je rezultate LCI (ulazne i izlazne podat-
ke inventara) u kategorije uticaja.
U okviru ISO standarda postoje
dva načina dodeljivanja LCI rezultata
na više kategorija uticaja:
1. Podela LCI rezultata na kategorije
uticaja koje imaju svoj doprinos.
To je obično dozvoljeno u sluča-
jevima kada efekti u životnoj sre-
dini zavise jedni od drugih.
2. Podela svih LCI rezultata za sve
kategorije uticaja koje imaju svoj
doprinos. To je obično dozvolje-
no kada su efekti u životnoj sre-
dini nezavisni jedan od drugog.
Svaka kategorija uticaja je ne-
zavisan indikator, pa supstanca
na izlazu može biti uzeta u ob-
zir u nekoliko različitih katego-
rija uticaja. Relevantan primer
su azotni oksidi, pošto azot- di-
oksid potencijalno utiče i na ra-
zaranje ozona i acidifikaciju, cela
količina azot dioksida bi bila do-
deljena tim kategorijama uticaja
(npr. 100% na nivo ozona i 100%
na acidifikaciju). Ova procedura
mora biti jasno dokumentovana.
Kategorije uticaja moraju biti
izabrane isključivo na osnovu ci-
ljeva i nameravane upotrebe re-
zultata, trebalo bi da budu me-
đunarodno prihvaćene kategori-
je uticaja i ekološki relevantne za
prostorni i vremenski kontekst.
Karakterizacija
Kao treći element, ocenjivanje uti-
caja životnog ciklusa sadrži karakteri-
zaciju podataka iz inventara. Karakte-
rizacija je uglavnom kvantitativan ko-
rak zasnovan na naučnoj analizi pro-
cesa u životnoj sredini. Karakterizacija
je način da se direktno uporede LCI re-
zultati u okviru svake kategorije uticaja.
Normalizacija
Normalizacija je izborni korak u
LCIA koji može da se koristi kao po-
moć u interpretaciji podataka život-
nog ciklusa i često je primenjen na
LCA studiji slučaja kao prioritet kora-
ku ponderisanja. Ovaj korak se tako-
đe definiše kao potreba da se izračuna
veličina rezultujućih vrednosti indika-
tora kategorije u odnosu na referentne
vrednosti, gde su različiti potencijalni
uticaji izraženi na zajedničkom nivou.
Ponderisanje
Kako kvantitativni rezultati pome-
nute karakterizacije kategorija utica-
ja nisu uvek uporedivi, dodatni ko-
rak je neophodan a to je ponderisa-
nje [19]. Rezultujuće vrednosti indika-
tora se menjaju sa primenom brojča-
nih faktora na osnovu izbora vredno-
sti. Proces vrednovanja je izborni korak
u okviru ISO standarda čiji je cilj da ra-
zvije osnovnu vrednost kvantitativnim
ponderisanjem faktora radi konverzi-
je mnogih kategorija potencijalnih uti-
caja, na manji skup kategorija utica-
ja ili u slučaju nekih metoda, na jedin-
stven rezultat.
Grupisanje
Grupisanje dodeljuje kategorije
uticaja u jednu ili više skupova u ci-
lju lakše interpretacije rezultata. U
tom slučaju se kategorije uticaja gru-
pišu prema tome da li izazivaju ošte-
ćenja zdravlja ljudi, eko-sistema, itd.
Grupisanje je korak koji ne mora da
bude naučno zasnovan već može da
se zasniva na političkim, društvenim
ili etičkim vrednostima. Prema ISO
standardima, definisana su dva mogu-
ća načina da se grupišu podaci LCIA:
 – Sortiranje indikatora po karak-
teristikama kao što su emisije i
izvori ili lokacija (npr., lokalna,
regionalna, ili globalna);
– Sortiranje indikatora po siste-
mu rangiranja, kao što su: visoki,
srednji i niski prioriteti. Rangira-
nje se zasniva na izboru vrednosti.
Interpretacija rezultata
Poslednja faza LCA ocene je faza
interpretacije u kojoj se vrši vrednova-
nje rezultata analize inventara i ocene
uticaja i rezultati se porede u skladu sa
postavljenim ciljem i predmetom stu-
dije, u ciju donošenja zaključaka i pre-
poruka. Interpretacija životnog ciklu-
sa je sistematska tehnika za identifika-
ciju, kvantifikovanje, proveru, i ocenu
informacija rezultata LCI i LCIA [17].
Ocena poboljšanja ili prikaz rezulta-
ta uključuje podatke dobijene anali-
zom kako bi se otkrile i procenile mo-
gućnosti smanjenja negativnog uticaja
proizvoda procesa ili aktivnosti na ži-
votnu sredinu, ili pak doneli zaključci
na osnovu kojih se formiraju preporu-
ke za dalje delovanje.
U okviru ISO 14043 interpretacija
se sastoji iz tri faze [17] :
1. Identifikacija značajnih rezulta-
ta [17] koja se odnosi na tri
faze procesa LCA u cilju iden-
tifikovanja podataka elemenata
koji najviše doprinose rezultati-
ma LCI i LCIA za svaki proizvod,
proces ili uslugu.
2. Ocena koja podrazumeva prove-
ru konzistentnosti [17], koja slu-
ži za postavku granica sistema,
prikupljene podatke, proverava
pretpostavke itd., zatim provera
kompletnosti (ispitivanje istra-
živanja u potpunosti), i procena
osetljivosti značajnih elemenata
podataka koji u velikoj meri uti-
ču na većinu rezultata.
3. Zaključci, preporuke, i izvešta-
vanja [17] koji imaju za cilj da
tumače rezultate ocenjivanja uti-
caja životnog ciklusa LCIA u svr-
hu poređenja različitih uticaja
proizvoda ili procesa na zdravlje
ljudi i životnu sredinu.
Ne treba težiti smanjenju uticaja
proizvoda na životnu sredinu samo u
određenoj fazi životnog ciklusa, uko-
liko se time u većini ostalih faza pove-
ćava intenzitet njegove negativne in-
terakcije sa okruženjem. Kao deo faze
LCA definisanje cilja i predmeta i kva-
liteta podataka, definisani su odre-
đeni ciljevi. Prema tome, potrebno
je proveriti da li su definisani ciljevi
Okvir ocenjivanja životnog ciklusa
Interpretacija
Definisanje
cilja i
predmeta
Provera:
Identifikacija Provera kompletnosti
značajnih Provera osetljivosti
pitanja Provera doslednosti
Analiza Ostale provere
inventara
Zaključci, preporuke i izveštaji
Ocena
uticaja
Slika 9. Odnos interpretacione faze u odnosu na druge faze LCA
bili ispunjeni sa proverom osetljivo- platforme i razvile podatke za
sti. Ukoliko postoje nedostaci, onda su svoje specifične regione. U okvi-
potrebni dodatni napori da se pobolj- ru programa Ujedinjenih naci-
ša tačnost prikupljenih podataka u fazi ja za životnu sredinu (UNEP) i
inventara i/ili modela uticaja koji se Društva za toksikologiju i hemiju
koriste u LCIA. U nekim slučajevima, životne sredine (SETAC), razvije-
možda neće biti dostupni bolji podaci ni su: koncept Razmišljanja o ži-
ili modeli uticaja. votnom ciklusu (LCT), informa-
cije o troškovima životnog ciklu-
Zaključak sa (LCC) i društvena LCA (prika-
Na osnovu navedenih podataka zano na slici 10.).
može se zaključiti da je sprovođenje – Ekonomija obima: Koristi se za
LCA studije u skladu sa ISO 14040 razvijanje i deljenje informacija
standardima, značajno iz sledećih ra- javnosti o rezultatima LCA stu-
zloga: dije za sve zainteresovane strane.
– Verodostojnost: Uverenje da je LCA je evaluacija ulaza, izlaza i po-
LCA kompletna, sprovedena u tencijalnih uticaja proizvodnog siste-
skladu sa ISO standardima i re- ma na životnu sredinu tokom njego-
produkovana pomaže korisnicima vog celokupnog životnog ciklusa (ISO
da steknu poverenje u rezultate. 2006a). U poslednjih deset godina ra-
– Globalna u prirodi: LCA je „sni- zvijen je veliki broj metoda i softve-
mak”, koncept kontinuiranog po- ra za evaluaciju uticaja na životnu sre-
boljšanja i „ozelenjavanja” glo- dinu. Osnovna razlika između meto-
balnih ekonomija sa održivim da i modela koji se koriste u različi-
upravljanjem i potrošnjom ma- tim računarskim programima je u de-
terijala. finisanom cilju i predmetu. LCA stu-
– Usvajanje globalnog standarda: dije se danas rade uglavnom kori-
Zemlje širom sveta usvojile su šćenjem specijalno izrađenih softve-
verzije LCA za svoje poslovne ra kojim se unošenjem pojedinačnih
Slika 10. Principi na kojima se zasniva LCA, LCT i LCC
3–4/2018 Kvalitet & izvrsnost 51
karakteristika sistema proračunava
uticaj tog sistema na životnu sredinu.
Neki modeli su fokusirani na evaluaci-
ji uticaja koji se zasniva na korišćenim
materijalima i elementima (recimo
BEES, ENVEST, ECOQUANTUM),
neki na evaluaciji različitih industrij-
skih procesa (recimo GEMIS, Sima-
Pro) [23]. Sima Pro predstavlja složeni
alat za prikupljanje, analizu i praćenje
podataka vezanih za uticaje na život-
nu sredinu raznih proizvoda i procesa
[22]. Uz pomoć ovog softvera moguće
je modelirati i analizirati kompleksne
životne cikluse na transparentan način
i u skladu sa ISO 14000 principima.
U okviru Sima Pro programa posto-
ji nekoliko metodologija za ocenu uti-
caja: Eko-indikator metoda, EPS2000,
EDIP, itd. U zavisnosti od specifičnih
aspekata LCA studije, bira se odgova-
rajući metod ocene.
Trenutna situacija za LCA praktiča-
ra koji želi da uključi hemijski povezane
uticaje u ocenjivaju uticaja je da će ve-
rovatno biti mnogo supstanci u inven-
taru životnog ciklusa za koje je karakte-
rizacioni faktor je dostupan iz bilo kog
modela, za neke supstance nekoliko
modela mogu imati objavljene karakte-
rizacione faktore, ali ovo se često razli-
kuje značajno među modelima. Razni
modeli procene uticaja zavise od vre-
menske i prostorne perspektive. Iako
za mnoge kategorije uticaja ne izgleda
bitno koje se metode koriste (razaranje
ozonskog omotača, globalno zagreva-
nje itd.), za određene kategorije uticaja
je bitna lokacija i vremenska perspekti-
va (npr. korišćenje zemljišta).
Novija istraživanja u Evropi (FP7
projekti) se odnose na razvijanje i dalje
poboljšanje modela ocenjivanja uticaja
životnog ciklusa, karakterizacione fak-
tore i faktore normalizacije u koheren-
tan i naučno ispravan način, zatim na
razvijanje operativne i široko prihva-
ćene metodologije ocenjivanja život-
nog ciklusa za ocenu sadašnjih i po-
sebno budućih tehnologija.
Proizvodi, procesi i projekti mora-
ju biti ocenjeni kako bi se otkrilo da li
ispunjavaju očekivane ciljeve i dopri-
nose očekivanim performansama. Na-
ime, za pojedine korisnike, činjeni-
ca da je proizvod bezbedan po život-
nu sredinu je značajan faktor koji utiče
na odluku o kupovini tog proizvoda.
Ima, međutim, i onih koji veruju da su
ekološki proizvodi skupi, dok drugi-
ma nije bitno da li je proizvod bezbe-
dan po životnu sredinu ili nije. „Zele-
na proizvodnja” je ključna tehnologija
za realizaciju eko-industrije i održivog
52 Kvalitet & izvrsnost 3–4/2018
razvoja, što proističe iz njenog zahte-
va da se proizvod sistematski razma-
tra tokom čitavog njegovog životnog
ciklusa. Otuda se značajna poboljšanja
životne sredine mogu postići integri-
sanjem ekoloških karakteristika ili ala-
ta strateški održivog razvoja kao što je
LCA pri čemu su uključeni veliki broj
naučnih oblasti i specijalnosti. Kapi-
talizacija postojećeg sektora naučnog
znanja, njegove unakrsne integracije i
pružanje podrške u procesu odlučiva-
nja su ključni izazovi za povećanje kre-
dibiliteta LCA, kao ključnog alata za
procenu održivosti.
LITERATURA:
[1] International Organization for Standar-
dization (ISO), Switzerland. ISO 14040:
Environmental Management- Life cycle
assessment - Principles and Framework,
2004.
[2] International Organization for Standar-
dization (ISO), Switzerland. ISO 14041:
Environmental Management- Life cyc-
le assessment - Goal and scope defini-
tion and inventory analysis, 1998. Inter-
national Organization for Standardizati-
on (ISO), Switzerland.
[3] ISO 14042: Environmental Manage-
ment- Life cycle assessment - Life cycle
impact assessment, 2000.
[4] International Organization for Standar-
dization (ISO), Switzerland. ISO 14043:
Environmental Management- Life cyc-
le assessment - Life cycle interpretati-
on, 2000.
[5] ISO 14044:2006 Environmental mana-
gement-Life cycle assessment – require-
ments and quidelines.
[6] Hauschild, M. & Potting, J. Spatial di-
fferentiation in life cycle impact asse-
ssment, the EDIP2003methodology, J.
Potting, M. Hauschild, Environmental
Protection Agency (EPA), USA, 2005.
Copenhagen, pp. 18–20.
[7] Goedkoop, M. J., Heijungs, R., Huij-
bregts, M., De Schryver, A., Struis, J., Van
Zelm, R.,. 2008 ReCiPe 2008: A life cycle
impact assessment method which com-
prises harmonised category indicators
at the midpoint and the endpoint level,
First Edition Report I: Characterization,
Leiden University
[8] Hertwich EG, Pennington DW, Bare JC
(2002) Introduction. In: Udo de Haes
HA, Finnveden G, Goedkoop M, Hausc-
hild M,Hertwich EG, Hofstetter P, Jolliet
O, Klopffer W, Krewitt W,Lindeijer EW,
Muller-Wenk R, Olsen SI, Pennington
DW,Potting J, Steen B (eds) Life cycle
impact assessment: striving towards best
available practice. SETAC, Pensacola
[9] D.W. Pennington, J. Potting, G. Finnve-
den, E. Lindeijer, O. Jolliet, T. Rydberg,
G. Rebitzer, Life cycle assessment Part
2: Current impact assessment practi-
ce, Environment International 30 (2004)
721– 739.
[10] Finnveden, G., M. Z. Hauschild, T.
Ekvall, J. Guinée, R. Heijungs, S. Hellweg,
A. Koehler, D. Pennington, and S. Suh.
2009. Recent developments in life cyc-
le assessment. Journal of Environmental
Management 91(1), pp.1-21.
[11] Cowell, S. J. and R. Clift. 2000. A met-
hodology for assessing soil quantity and
quality in life cycle assessment. Journal
of Cleaner Production 8(4): 321-331.
[12] Curran MA (2006). Life Cycle Asse-
ssment Principal and Practice, National
Risk Managemnet Research Laboratory,
U.S Environmental Protection Agency,
Cincinnati, Ohio 45268, pp.1-15.
[13] RIVM (National institute for public he-
alth and the environment), The Nether-
lands, www.rivm.nl, consulted in Mar-
ch, 2011.
[14] T. Mettier., R W. Scholz Measuring pre-
ferences on environmental damagesin
LCIA — part 2: choice and allocation
questionsin panel methods JRC (2010b)
Framework and requirements of Life
Cycle Impact Assessment models and
indicators.
[15] Goedkoop, M. & Spriensma, R. (1999)
The Eco-indicator 99: A damage orien-
ted method for Life Cycle Impact Asse-
ssment Methodology. The Netherlands,
PRé Consultants b.v.
[16] LEO-SCS-002 Standards Committee
on Type III Life-Cycle Impact Profile
Declarations for Products, Services and
Systems Draft Standard for Public Com-
ment Life Cycle Impact Assessment Fra-
mework and Guidance for Establishing
Public Declarations and Claims Febru-
ary 2012.
[17] R. Bacon Drive LIFE CYCLE ASSE-
SSMENT: PRINCIPLES AND PRACTI-
CE Scientific Applications International
Corporation (SAIC) 11251 Roger Bacon
Drive Reston, VA 20190. 1-5, 13,19,46-
56.
[18] Gupta, J., X. Olsthoorn, and E. Roten-
berg, The role of scientific uncertainty in
compliance with the Kyoto Protocol to
the Climate Change Convention. Envi-
ronmental Science & Policy, 2003. 6(6):
p. 475-486.
[19] Bare, J., GLORIA, T. Critical Analysis
of the Mathematical Relationships and-
Comprehensiveness of Life Cycle Impa-
ct AssessmentApproaches. U.S. Environ-
mental Protection Agency, National Risk
Management ResearchLaboratory, Cin-
cinnati, Ohio 45268.1104-1110.
[20] Lindeijer, E., Kok, I., Eggles, P. & Alfers,
A. (2002) Improving and testing a land
use methodology for LCA. Eindhoven,
The Netherlands, TNO.
[21] Bare, J. Life cycle impact assessment re-
search developments and needs Recei-
ved: 16 July 2009/Accepted: 7 Novem-
ber 2009 / Published online: 1 Decem-
ber 2009US Government 2009. 341-351.
[22] SimaPro 5 and other life cycle tools by
PRe Consultants./ PRe Consultants //
URL:www.pre.nl,2007PRé Consultants
(Product Ecology consultants), http://
www.pre.nl, consulted in March, 2011.
[23] Global emission Model for Integrated
Systems GEMIS/ Oeko Institut //UR-
L:http://www.oeko.de/service/gemis/en/
index.htm, 2008.