Shkëmbinjtë si Objekt i shpimit të puseve

Masë minerale me ndërtim, me përbërje dhe me prejardhje pak a

shumë të njëjtë, që formon pjesën më të madhe të kores së
tokës.

Shkëmbinjte magmatike. Mineralet përbërës të tyre jane

kryesisht aluminosilikatet dhe silikate te K, Na, Ca, Mg, Fe dhe
tregues i perberjes se tyre eshte shkalla e permbajtjes se SiO2 .

Shkembinjte sedimentare jane te formuar nga depozitimi i

grimcave minerale ne mjedis ujor ose ajror nepermjet rrugës
mekanike, kimike ose organogjene.

Shkembinjte metamorfike janë produkte të metamorfizimit

(ndryshimit) të shkëmbinjve magmatike dhe sedimentarë në
kushte presioni dhe temperature të rritur dhe nga veprimi i
solucioneve kimike të ndryshme në thellesi të kores së tokës.

1
 SHKEMBINJTE

MAGMATIKE SEDIMENTARE METAMORFIKE

produkte të
Mineralet përbërës të formuar nga
metamorfimit të
tyre jane kryesisht depozitimi i
shkëmbinjve
aluminosilikatet dhe grimcave minerale
magmatike dhe
silikate te K, Na, Ca, ne mjedis ujor ose
sedimentarë në
Mg, Fe dhe tregues i ajër nepermjet
kushte presioni dhe
perberjes se tyre rrugës mekanike,
temperature të rritur
eshte shkalla e kimike ose
dhe nga veprimi i
permbajtjes se SiO2 organogjene
solucioneve kimike të
ndryshme në thellesi
të kores së tokës.
10/21/17
Me ndërtim të shkëmbinjve kuptohet struktura dhe tekstura e
tyre
Struktura karakterizon raportet reciproke midis
përmasave, formave dhe karakteret e siperfaqeve të
elementëve që hyjnë në përberjen e shkëmbit, mineralet
baze dhe lendën lidhese. Struktura është mënyra e
vendosjes së kokërrizave të veçanta të mineraleve në
agregat (shkëmb). Strukturat me karakteristike jane:

kristalore,
xhamore,
porfirike dhe
Copëzore
3
Me ndërtim të shkëmbinjve kuptohet struktura dhe tekstura e
tyre
Struktura karakterizon raportet reciproke midis
përmasave, formave dhe karakteret e siperfaqeve të
elementëve që hyjnë në përberjen e shkëmbit, mineralet
baze dhe lendën lidhese. Struktura është mënyra e
vendosjes së kokërrizave të veçanta të mineraleve në
agregat (shkëmb). Strukturat me karakteristike jane:

kristalore,
xhamore,
porfirike dhe
Copëzore
4
Tekstura karakterizon vendosjen në hapsirë dhe
orientimin e grimcave të mineraleve të dobishëm te
shkëmbinjve. Për shkëmbinjtë sedimentarë dhe
metamorfikë karakteret teksturale kryesore jane:
shtresëzimi dhe reshpezimi. Shtresëzimi eshte
vendosja e shkëmbit në shtresa me siperfaqe paralele
për shkak të dukurise së sedimentimit. Reshpëzimi
është karakteristike e shkëmbinjve metamorfikë dhe
paraqet vetite që kanë këto për t’u ndare sipas planeve
paralele. Siperfaqet e reshpëzimit nuk përputhen
vazhdimisht me ato të shtresëzimit.
Teksturat me karakteristike jane ato:
massive,
poroze dhe
Shtresëzore. 5
 Vetitë e shkëmbinjve

Vetitë e shkëmbinjve përcaktojnë gjëndjen fizike të tyre

dhe mënyrën se si sillen këto përkundrejt veprimit të
faktorëve të jashtëm siç janë: forcat mekanike, rrezatimet
e ndyshme, rrymat elektrike, valet akustike,
elektromagnetike etj.
Vetitë fizike janë ato që kushtëzojne qënien e shkëmbinjve
si trupa të ngurtë

Koefiçienti i anizotropise
(jo njëtrajtshmërisë)
K an = X II
X⊥

ku X në numërues paraqet teguesin e vetive gjatë

shtresëzimit apo paralel me të dhe në emërues treguesin
i vetive pingul me shtresëzimin 6
 i= n
Pesha specifike e shkëmbit është ∑ δ .v i
pesha për njësi vëllimi e masës se δ= i=1

ngurte të përfshirë në shkëmb. i = n∑ vi

i=1

Pesha vëllimore, është pesha e

shkëmbit në gjendje natyrore (faza
e ngurtë, plus faza e lëngët dhe ajo Gnat
γ=
gaztë), për njësi të vëllimit që zë V
Si rregull:

γ <δ

7
Poroziteti është raporti midis volumit të përgjithshëm të
hapësirave boshe në brendësi të shkëmbit dhe vëllimit të
shkëmbit të marrë në shqyrtim . Nga prejardhja dallohen:
• porozitet parësor
•Porozitet dytësor d.m.th. të formuar krahas me shkëmbin
ose nga tretja e mëvonshme, lëvizjet tektonike, etj. Në
poret nuk futen boshllëqet e dukshme tektonike, të cilat
karakterizohen me treguesin e çarshmërisë së shkëmbive.
Poroziteti i shkëmbinjve ndryshon në kufij të gjëre, ka
shkëmbinj që praktikisht janë pa pore por ka dhe të tillë që
poroziteti arrin në 90% .
Poroziteti në këtë rast varet nga forma dhe përmasat e
kokrrizave që ndërtojnë shkëmbin, nga shkalla e
absorbimit, çimentimit dhe ngjeshjes së tyre. Poroziteti
zvogëlohet sa më shumë rritet thellësia në të cilën ndodhet
shkëmbi.
8
Jonjëtrajtshmëria e shkëmbinjve paraqet një
nga karakteristikat specifike të shkëmbit.
Shkëmbinjtë janë trupa jo të njëtrajtshëm
(johomogjen):
1)sipas përbërjes mineralogjike,
2)shpërndarjes dhe vendosjes reciproke të
kokërrizave në masën e shkëmbit,
3)porozitetit.
Jonjëtrajtshmëria kushtëzon anizotropinë dhe në
masë të madhe paraqitjen e ndryshme të
shkëmbinjve në ngarkesa elektrike.

9
VETITE MEKANIKE TË MINERALEVE DHE TË SHKËMBINJVE
Dalin në pah sa herë që mbi shkëmbinj veprojnë forca të
jashtme shkatërruese. Ato janë kundërpërgjigje e
shkëmbinjve ndaj shkatërrimit. Njohja e vetive mekanike në
kushte të ndryshme në të cilat ndodhet shkëmbi, lejon
vendosjen e forcave që lindin gjatë shpimit. Mbi këtë bazë
zgjidhet instrumenti shkatërrues dhe regjimi i punës
përkatëse për realizimin e një shkatërrimi efektiv.

Shformimet në shkëmbinjtë
Shkëmbinjtë si çdo trup tjetër i ngurtë, kur vihen nën
ngarkesë (gjëndje të sforcuar) pësojnë shformime të cilat
mund të jenë elastike dhe plastike.

Karakteri i shformimeve që zhvillohen, varet nga karakteri dhe

madhësia e forcave vepruese, nga shpejtësia e veprimit të
tyre, nga përbërja e ndërtimi i shkëmbinjve si dhe nga
ndodhja në hapësirën ndërgrimcore e lëngjeve dhe gazeve të
10
ndryshme sidomos e ujit.
 Llojet e shformimit Mpk

P P Mpd

P Përkulje
d
Prerje

Përdredhje P P
σ= =
S d2
Tërheqje π
4
M
Shtypje τ=
Wp
11
Gjatë vënies së trupave të ngurtë
nën ngarkesë, vërehet zhvillimi
shformimeve elastike që zhduken
pas heqjes së ngarkesës dhe
shformimeve plastike që mbeten me
heqjen e ngarkesës. Disa trupa
kristaline nën ngarkesë sillen si
krejtësisht elastikë. Në ngarkim të
zakonshëm një aksial, ata i
nënshtrohen ligjit të Hukut duke
pësuar shformime elastike deri në
shkatërrim. Trupa të tjerë ku mund Lakoret e shformimit nga ngarkesa ne:
të përfshihen masën kryesore të a-shkemb elastik-plastik,
shkëmbinjve nën ngarkesë, pësojnë b-shkëmb plastik
jo vetëm shformime elastike por
dhe shformime plastike të
konsiderueshme .

12
Histereza elastike në shtypje në shkëmbinj të
plotë (qymyr guri)

13
Histereza elastike në shtypje në shkëmbinj
porozë (ranor poroz)

14
 Kufiri i saktë që ndan shformimet elastike nga ato
plastike, kufiri i elasticitetit ose i rrjedhjes, nuk
përcaktohet lehtë meqë, krahas shformimeve elastike,
ka dhe gjurma shformimesh mbetëse. Pranohen si
sforcime kufi ata që shkaktojnë shformime mbetëse
prej 0.2 – 0.5 % të madhësisë së kampionit.

Mineralet, në kushtet e sipërfaqes, janë trupa idealë

elastikë të thyeshëm që i nënshtrohen ligjit të Hukut.

15
Për shkëmbinjtë, vartësia midis sforcimeve dhe
shformimeve, ka karakter të ndërlikuar, meqenëse
në ngarkesa statike ata nuk i nënshtrohen
plotësisht ligjit të Hukut, kurse në ngarkesa
dinamike kjo varësi’ ruhet për shumicën e tyre

16
Moduli i Jungut (moduli i
elasticitetit) “E” është koefiçienti i Δl
proporcionalitetit në mes σ = E.ε = E.
sforcimeve që pëson shkëmbi nga l
veprimi i ngrkesave dhe madhësisë
së shformimit relativ përkatës të tij.

Moduli i Jungut të shkëmbinjve nuk është madhësi

konstante. Përgjithësisht gjendet vlefta mesatare e tij për
sektorë të ndryshëm të lakores së varësisë midis sforcimeve
dhe shformimeve. Për shumicën e shkëmbinjve (me
përjashtim të argjilave), ai nuk ndyshon shumë dhe varet
mjaft nga përbërja mineralogjike e tyre. Eshtë e pamundur
të nxirret ndonje lidhje midis modulit E të mineraleve dhe
shkëmbit që i formon. Zakonisht shkëmbinjtë e kanë
modulin e Jungut më të vogël se mineralet që i përbëjnë.
Vetëm kuarcitet dhe kuarci kanë modul të përafërt, se
përbëhen prej kuarci të lidhur me çimento regjenerative
kuarcore (silicore).
17
17
Keficienti i Poisonit (m)
është koefiçienti i
Δd
proporcionalitetit në mes εr d
μ= =
ngushtimit ose zgjerimit të εl Δl
trupit dhe zgjatjes ose
shkurtimit relativ gjatësor në
l
shformim.

saktësia e matjes së koefiçientit të Puasonit të

shkëmbinjve është më e ulët se ajo e modulit të
Jungut, E. Vlera e këtij koeficienti ndryshon në
kufijtë 0.1- 0.45 dhe për shkëmbinjtë nuk është
madhësi konstante. Në madhësinë e tij ndikon po
ai kompleks faktorësh që ndikon dhe në modulin
e elasticitetit, E.
18
Moduli i elasticitetit (E) dhe koefiçienti i Puasonit (m) janë
Treguesit kryesore të vetive elastike të trupit të ngurtë, të
cilët varen nga lloji i materialit. Moduli i Jungut (moduli i
elasticitetit) E është koefiçienti i proporcionalitetit në mes
sforcimeve vepruese dhe madhësisë së shformimit linear
relativ përkatës në trup. Në bazë të ligjit të Hukut ekziston
lidhja:
Δl
σ = E ∗ε σ = E.ε = E.
l

Proçesi i shformimeve plastike zhvillohet në një interval kohe

të caktuar për një lloj shkëmbi dhe për një ngarkese
fillestare të dhënë. Në këtë kohë, shformimet dhe sforcimet
në shkëmb nuk mbeten të njëjta, ato ndryshojnë. Ky
ndryshim, përcaktohet nga vetitë reologjike të shkëmbinjve.
Veti të tilla janë: rrjedhja, relaksasioni, etj.

19
 Me rrjedhje kuptohet rritja e
shformimeve të shkëmbit nën
ngarkesën konstante. Lakorja
ideale e ndryshimit të rrjedhjes në
kohë përbëhet nga tre sektorë:
I.proçesi i zakonshëm i
shformimit,
II. gjendja e stabilizuar e rrjedhjes
plastike,

Shformimi
III.faza e rritjes së shpejtësisë së
“Rrjedhja” e trupave të ngurtë shformimit dhe çasti i shkatërrimit
të sforcuar në kohë

20
Relaksioni është një veti tjetër reologjike që
shprehet me rënien e vazhdueshme të sforcimeve
në një trup, që në një moment të caktuar për shkak
të ngarkesës, ka pësuar shformime elastike. Krahas
rënies së sforcimeve, shformimet elastike kthehen
në shformime mbetëse, nga proçesi i relaksionit, i
cili është në vetvete „rrjedhje“ në kushte
sforcimesh, të cilët zvogëlohen proporcionalisht me
rritjen e shformimeve plastike.

Për vlerësimin e kësaj vetie, në shkëmbinj të

ndryshëm përcaktohet e ashtuquajtura periudhë e
relaksasionit, Tr, që është koha gjatë së cilës
sforcimet elastike zvogëlohen deri në 2.7 herë
dmth. në vlerën e e – bazë e logaritmit natyror.

21
 Qëndrushmëria (Soliditeti) e shkëmbinjve
Me qëndrushmëri të shkëmbinjve kuptojmë aftësinë që
kanë ato për ti qëndruar (rezistuar) veprimit të
ngarkesave të jashtme qofshin këto në shtypje, tërheqje,
përkulje ose prerje (rreshqitje). Qëndrushmëria është
kryesisht një veti strukturore, meqë varet para së
gjithash nga:
përbërja mineralogjike,
përmasat e kokrrizave minerale,
lloji i lëndës çimentuese,
poroziteti etj, si dhe nga
Carshmëria
kushtet e sforcimit (lloji i shformimit, shpejtësia dhe koha e
zbatimit të ngarkesës).

22
Qëndrushmëria reale e trupave të ngurtë është
shumë më i vogël se ajo teorike.

Grimcat elementare (jonet, atomet, molekulat) të

trupave të ngurtë ndodhen nën veprimin e forcave
të brendshme molekulare shtytëse dhe tërheqëse.
Madhësia e këtyre forcave përcakton vetitë
mekanike (qëndrushmërinë) të trupave

Me anën e provave është vërejtur se trupat me grimca

me përmasa shumë të vogla kanë qëndrushmëri reale
më të lartë se ato me grimca me përmasa të mëdha, të
përbëra prej të njëjtit material. Ky ndikim ndihet kur
përmasat bëhen më të vogla 0.5-1mm. Ndikimi i
përmasave në qëndrushmërinë e trupave të ngurtë,
quhet Faktor Shkallor dhe shpjegohet nga gjëndja e
veçantë e molekulave (grimcave) që shtrihen në
sipërfaqen e trupit.
23
 s1
Pra:
s2 d1 < d2

d1 d2 s1 > s2

Me zvogëlimin e përmasave, roli i cilësisë së grimcave

sipërfaqsore rritet vazhdimisht dhe ndikon më shumë në
rezistencën tij. Kështu ndryshimet sasiore të materialit
kthehen gradualisht në ndryshime cilësore që shpien në
rritjen e qëndrushmërisë. Në këtë mënyrë duhet të presin që
mineralet dhe shkëmbinjtë mikrokokrrizorë të jenë më
rezistentë në shkatërrim se ata me kokrriza të mëdha

24
Në shkëmbinjtë, kristalet e të cilëve lidhen me anën e
lëndës çimentuese, natyra dhe vlefta e forcave të
bashkëveprimit varet nga natyra, përbërja, sasia dhe
lloji i lëndëve çimentuese. Në shumicën e shkëmbinjve
të çimentuar forcat lidhëse midis çimentos dhe grimcave
janë më të vogla se ato brenda grimcave ose lëndës
çimentuese. Prandaj shumica e këtyre shkëmbinjve kanë
qëndrushmëri më të vogël se ai i grimcave ose i lëndës
çimentuese
Qëndrushmëria e shkëmbinjve varet shumë nga
poroziteti, drejtimi i matjes, etj. Me zvogëlimin e
porozitetit rritet qëndrushmëria si pasojë e zmadhimit të
sipërfaqes së kontaktit midis grimcave ose midis
kokërrizave të çimentos, pra rritjes së forcave të
brendshme të tyre. Kjo dukuri shpjegon pjesërisht
rritjen e fortësisë së shkëmbinjve me rritjen e thellësisë
së tyre.
25
Qëndrueshmëria varet edhe nga mënyra e shformimit:

Shkëmbinjtë paraqesin qëndrushmëri më të madhe në

shtypje dhe shumë më të vogël në format e tjera të
shformimit. Në rast se për kristalet e veçantë dhe për
trupat amorfe, qëndrushmëria në tërheqje është 3-4 herë
më i vogël se në shtypje, për shkëmbinjtë ai përbën 2-5
% dhe më rrallë deri në 10% të qëndrushmërisë në
shtypje. Qëndrushmëria e shkëmbinjve në format e
ndryshme të shformimit i nënshtrohet mosbarazimit:

σ sh > σ pk > tprd > σ t

Duke u nisur nga pikpamja e shkatërrimit më racional të

shkëmbit, më i leverdisshëm është shformimi i tij në tërheqje.
26
 Qëndrushmëria Relative e Shkëmbinjve në:
Shkëmbi
Shtypje Tërheqje Përkulje Prerje

Granit 1 0.02-0.04 0.80 0.09

Ranor 1 0.02-0.05 0.06-0.20 0.10-0.12

Gëlqeror 1 0.04-0.10 0.08-0.10 0.15

27
 Fortësia-aftesia per ti rezistuar shkaterrimit nga depërtimi i
cdo trupi të huaj në të. Nga pikpamja e shpimit kuptohet
rezistenca që mineralet ose shkëmbinjtë i paraqesin futjes
apo depërtimit të elementeve punues të instrumentit
shkëmbshkatërrues në to. Fortësia varet nga:
Përbërja mineralogjike
Përbërja kokërrizore
Lloji i lëndes cimentuese
Carshmëria
Fortësia e mineraleve përbërës

Për shkëmbinjtë dallohen dy lloje fortësish: fortësia e

përgjithshme e marrë si fortësi mesatare e elementëve të
shkëmbit, dhe fortësia apo mikrofortësia e mineraleve që
përbëjnë shkëmbin. Fortësia e përgjithshme, në proçesin e
shpimit të pusit, përcakton shpejtësinë e shkatërrimit (shpimit)
të shkëmbit, kurse mikrofortësia, shkallën e konsumit të daltës
dmth ndryshimin e shpejtësisë së shkatërrimit të shkëmbit me
kalimin e kohës. 28
Asnjëherë nuk duhet ngatërruar fortësia me
shtypjen (qendruesherinë) një aksiale. Fortësia
përbën një koncept më të ngushtë se
qëndrushmëria e trupit. Kjo e fundit ka një
kuptim të përgjithshëm. Midis fortësisë së
shkëmbit dhe qëndrushmërsë tij në shtypje
ekziston një lidhje e vendosur në rrugë
analitike në këtë trajtë:
Ps = σsh (1+2π)
ku: Ps – fortësia sipas stampës.
σsh – qëndrushmeria në shtypje

29
Shpushmëria (m/ore), Shpushmëria e shkëmbit përcakton
aftësinë e tij për tu shkatërruar nën veprimin e këtyre ose atyre
faktorëve, në këto ose ato kushte. Me shpuashmëri
karakterizohet aktiviteti ose shpejtësia e shkatërrimit të
shkëmb, Ky tregues vlerësohet nëpërmjet shpejtësisë mekanike
ose avancimit për daltë. Varet nga:
vetë vetitë e shkëmbit,
metoda e shkatërrimit (lloji i shformimit),
kushtet e bashkëveprimit të daltës me shkëmbin në ballin e
pusit,
 regjimi i shpimit,
konstruksioni, tipi dhe përmasa e instrumentit
shkëmbshkatërrues (daltës),
sasia e energjisë që harxhohet në shkatërrim e shkëmbit dhe
së fundmi
mënyra dhe intensiteti i largimit të grimcave të shkëputura
nga masivi shkëmbor (larja e pusit) 30
Shpuarshmëria nuk është një
veti që i përket vetëm
shkëmbit, por më tepër një
parametër teknologjik që varet
nga mjaft faktorë. Nga ana
tjetër treguesit e
shpuarshmërisë, shpejtësia
mekanike, avancimi për daltë,
shërbejnë për klasifikimin e
shkëmbinjve. Ajo duke mos
qenë një veti e shkëmbit, ka
karakter dinamik. Shpesh herë
me anën e shpuarshmërisë
kuptohet shpejtësia e Me të zezë-karotazhi meknik klasik
avancimit. Me të kuqe-karotazhi mekanik i
ditëve tona

31
Abraziviteti (gërryshmëria),-Aftësia e shkëmbit për të
konsumuar (gërryer) instrumentin që shkatërron atë

Forca e fërkimit, F, që lind gjatë

rrëshqitjes së një trupi mbi një
tjetër dhe forma dhe ashpërsia e
sipërfaqes së fërkimit përbëjnë
shkakun kryesor të konsumimit.

F = μ ∗P A-instrumenti shkëmbshkatërrues
B-Shkëmbi
1. përbërja mineralogjike, P-Ngarkesa shkatërruese
2. përmasat, forma e grimcave, F-forca e fërkimit
M-koeficienti fërkimit
3. mjedisi rrethues,
4. presioni dhe shpejtësia e rrëshqitjes,
5. vetitë mekanike të metalit
6. lloji i lëndës cimentuese

32
32
 Vleresimi i abrazivitetit
Ka kritere që marrin për bazë të dhënat
kantierale, ka të tjera që bazohen në
ato laboratorike.
Produkti i koefiçentit të fërkimit
(μ) dhe fortësisë së shkëmbit
(Ps): η= μ× PS

Varesia e konsumimit te celikut ne njesine

Konsumimi në njësinë e rrugës e rruges nga fortesia e shkembinjve
raporti i masës së metalit të ΔM m ranorë
konsumuar (DMm) mbi gjatësinë e a=
Δl
rrugës së fërkimit (Dl)

konsumi relative i masës së metalit të

konsumuar (DMm) mbi volumin e ΔM m
a=
shkëmbit të shkatërruar, DVsh ΔVsh 33
33
 P

Elementi punues
Shkembi
(materiali
abraziv)

Testi i vlerës së abrazivitetit të elementit punues (shkëmbshkatërrues)

34
Llojet e abrazivitetit:

 Abrazivitet parësor
-atribut i vetë shkëmbit

 Abraziviteti dytësor
-funksion i mjedisit rrethues

35
 Java 3
31 tetor 2018

10/21/17
 NDIKIMI I MJEDISIT NË VETITË MEKANIKE TË
SHKËMBINJVE
Gjithë shkëmbinjtë që shtrihen në sipërfaqen e tokës ose në
thellësi të saj, ndodhen nën ndikimin dhe veprimin e mjedisit
që i rrethon (ajrit, avujve, ujit të mineralizuar ose jo,
temperaturës etj). Si rezultat i veprimit të gjatë në këtë mjedis
ka ndodhur erodimi i shkëmbinjve dhe ndryshimi i vetive
mekanike të tyre.
Për proçesin e shpimit është me interes të dihet se si ndikon
mjedisi rrethues në vetitë mekanike, qoftë të shkëmbinjve që
shkatërrohen nga dalta, qoftë të atyre që përbëjnë muret e
pusit, në kufij kohorë shumë të vegjël.
Në proçesin e shpimit si mjedis rrethues shërben:
lëngu larës së bashku me substancat e tretura në të,
temperatura e ballit të pusit dhe
Trysnia e shkëmbinjve për rreth etj.
37
37
 Ndikimi i shtresave te adsorbimit (lagia)
Dihet se të gjithë trupat e ngurtë sipas lagies së tyre prej ujit ndahen
në hidrofilë dhe hidrofobë. Trupat hidrofilë lagen më mirë nga uji se
sa hidrokarburet, kurse në trupat hidrofobë ndodh e kundërta. Në
këtë drejtim, të gjithë shkëmbinjtë dhe mineralet që formojnë
shkëmbinjtë, janë trupa hidrofilë, pra lagen mirë prej ujit.
Përqëndrimi i substances (gazit ose tretësirave) në sipërfaqen e trupit
të ngurtë ose të lëngët, quhet adsorbim. Përqëndrimi i adsorbatit
(lendës së tretur në lëng) është aq më i madh sa më i lartë të jetë
përqëndrimi i absorbatit në lëng dhe sa më të përafërta ti kenë vetitë
fiziko-kimike. Përqëndrimi maksimal arrihet kur sipërfaqja e adsorbentit
(përthithësit) mbulohet me nje shtrese molekulare te adsorbantit. Po ta
shihet në këtë prizëm, vërehet se edhe lagia e trupave të ngurtë prej
lengjeve te pastër është një formë e vacantë e adsorbimit. Si gjithë
dukuritë sipërfaqësore dhe procesi i adsorbimit zhvillohet brenda nje
kohë shumë të shkurter dhe shtresat e adsorbimit formohen jo vetem
në sipërfaqen e dukshme të trupit të ngurtë por edhe në brendësi te tij.
Në sektorët me lidhje me të dobta (në sipërfaqet e kontaktit të grimcave
të shkëmbit, në plasjet e imta, mikroçarjet etj). 38
 Shkatërrimi i shkëmbinjve gjatë shpimit të puseve realizohet në prani të
mjedisit të lëngët i cili në shumicën e rasteve ka veti fiziko-kimike mjaft
të ndërlikuara dhe përmban lëndë me aktivitet sipërfaqësor të
ndryshëm. Mbas zbatimit të ngarkesës mbi daltë, një pjesë e shkëmbit
shkatërrohet, kurse në zonën më poshtë formohen plasje te imëta dhe
mikroçarje. Këto siperfaqe të reja lagen dhe mbështillen shpejt prej
shtresave molekulare të adsorbimit. Molekulat e adsorbantit hyjnë në
brendësi të shkëmbit deri ne thellesinë ku përmasat e plasaritjes janë
më të vogla se ato te këtyre molekulave.

Δσ= σ0− σa

σ0- energjia sipërfaqësore në momentin e formimit të

sipërfaqes së re gjatë shkatërrimit, ende të
pambuluar nga shtresat e adsorbimit.
σa- energjia sipërfaqësore e po asaj sipërfaqeje të
mbuluar prej shtresës së adsorbimit me një
përqëndrim të caktuar 39
Ndikimi i njomjes në vetitë mekanike të shkëmbinjve.
Në masën e shkëmbit ose të dheut poroz kur temperature e mjedisit
është mbi 00C uji mund të ndodhet: a) në formë avulli, b) në formë të
lidhur dhe c) në gjendje të lire.

Uji dhe lendët e tretura në të, futen në brendësi të trupit jo vetëm

nëpërmjet çarjeve që formohen në proçesin e shkatërrimit por edhe
nëpërmjet poreve, çarjeve e plasjeve natyrale, planeve të shistëzimit të
shkëmbinjve. Ky proçes quhet njomje të shkëmbit. Pra gjatë njomjes,
molekulat e ujit dhe ato të adsorbentit, duke u futur në brendësi njomin
dhe adsorbohen për rreth çdo grimce të shkëmbit dhe duke rritur
distancën midis tyre, sjellin uljen e forcave të bashkëveprimit
midisgrimcave. Thellësia e futjes së ujit dhe të substancave të tretura
me të, varet nga energjia e njomjes dhe e adsorbimit. Sa më e lartë të
jetë ajo, aq më thellë futen molekulat e ujit dhe adsorbatit dhe aq më
shumë ulet rezistenca e shkëmbit. Në rast se shkëmbi i njomur me ujë
thahet, avujt e ujit largohen prej poreve, çarjeve dhe sipërfaqeve 40 të
kontaktit forcat e veprimit reciprok rivendosen dhe shkëmbi merr
qëndrushmëriin se kishte para njomjes. Kjo tregon se gjatë njomjes nuk
ndodhin dukuri kimike.
 Përcaktimi i vetive mekanike te mineraleve dhe
të shkëmbinjve

Ngjeshja e trupave te mprehte:

Sfera
Koni
Piramida
Cilindri vertikal(stampa)
Cilindri horizontal

Për të përcaktuar masën e fortësisë “P0“ duhet të

matet ngarkesa “Psh” dhe gjurma rrethore në
momentin e shkaterrimit, S.

41
41
 P P P
P
P

Casti fillestar
t=0, P=0

Zbatimi ngarkeses
t1≠0, P1≠0 S1

Zbatimi ngarkeses
t2>t1≠0, P2>P1≠0 S2

Arritja shkatërrimit
tsh>t2>t1≠0, Ssh
Psh>P2>P1≠0

42
 Metodat e matjes së fortësisë:

 A- Metoda e Herzit -si masë fortësie merr presionin

maksimal që vepron, në qendër të sipërfaqes së kontaktit,
gjatë ngjeshjes së sferës në sipërfaqen e sheshtë të trupit
(shkëmbit), në çastin e formimit të plasjeve rreth gjurmës.

Për të përcaktuar masën e fortësisë ‘P0’ duhet të matet

ngarkesa ‘P’ dhe rrezja ‘a’ e gjurmës rethore në
momentin e formimit të plasjeve rreth saj.

3.P
P0 =
2.π.a 2

43
B- Metoda e ngjeshjes dinamike të sferës

Fortësia përcaktohet me anën të aparateve që quhen

duraskopë. Si masë fortësie me to merret lartësia e reflektimit
të gjilpërës me majë sferike dhe me peshë te caktuar që bie
nga nje lartësi fikse, mbi sipërfaqen e shlifuar të trupit te
ngurtë .

C.-Metoda e ngjeshjes së Piramidës –

Mikrofortësia, H, përcaktohet nga raporti i ngarkesës P(KG)

mbi sipërfaqen anësore të gjurmës F(mm2) duke supozuar se
gjurma ka kënde të njëjtë me atë të piramidës.

α
P ⋅ 2sin
P
H= = 2 = 1.854 ⋅ P N / m 2 (Pa)
( )
F d2 d2 44
44
 D.-Metoda e ngjeshjes së stampave cilindrike

Stampa
Fortësia e shkëmbinjve e Kampioni
matur gjatë ngjeshjes së
stampës cilindrike:
G
Pompe

G
Ps= Përcaktimi u vetive mekanike më anën e
S depërtimit të stampës cilindrike

45
45
I-Shkëmbinj elastiko të thyeshëm

Casti I shkatërrimit
të shkëmbit)

Ngarkesa G (KG)

Shformimi absolut (mm)

46
II-Shkëmbinj elastiko-plastikë

Casti I shkatërrimit
D B të shkëmbit)
ssh (G)
A
s0
Sforcimi (s)

0 E C Shformimi relative, e
z

47
II-Shkëmbinj plastikë

s
Sforcimi (s)

0 Shformimi relative, e z

48
 Përcaktimi i karakteristikave mekanike

Koeficenti i Plasticitetit

A p sip.OABC D B
K p= =
A e sip.ODE ssh (G)
A
 Ae-punë për shformimin elastik të shkëmbit s0

Sforcimi (s)
A p− A s G.Δl
K p= As =
A e− A s 2
0 E C
z
Shformimi relative, e

As-puna e harxhuar për shformimin elastik të stampës

Dl-shformimi absolut i stampës cilindrike G.li
Δli =
E.Si
49
49
 Moduli i Jungut G ⋅(1 − μ2 )
E=
d ⋅ εe
Përcaktimi i punës së përgjithshme
të shkatërrimit (Ap)
σSh D B

G ⋅ εe σ 0
A

Ap = Kp ∗ Ae Ae =

Sforcimi
2
Nga formula e modulit teJungut G ⋅(1 − μ2 )
nxirret εe =
d ⋅E 0 E C
Shformimi relativ
z
G ∗ εe G 2 ∗(1 − μ2 )
Ap = K p ∗ Ae = K p = Kp
2 2∗d ∗ E

G 2 ∗(1 − μ2 )
Ap = K p
2∗d ∗ E
50
50
 Puna specifike e shkatërrimit.

Ap
Sk = π ∗ a
σSh D B

σ
2
A k= 0
A
Sk
për d=a

Sforcimi
Ap K p ∗ G 2 ∗(1 − μ2 )
Ak = = 0 E C
z
πa 2
4∗π ∗ E ∗a 3 Shformimi relativ

?
Duke zevendesuar: G = Ps ∗ π ∗ a 2

Ps2 ∗ (π ∗ a 2 )2 ∗ ( 1 − μ 2 ) π ∗ Ps2 ∗ a ∗ ( 1 − μ 2 )
Ak = K p ∗ = Kp
4∗π ∗ E ∗a 3
4∗ E
51
51
 Puna specifike vëllimore e shkatërrimit.

D B
ssh(G)
Ap P ∗ π ∗ a ∗(1 − μ )
2 2 4 2 A
Av = = Kp ∗ s
s0
V 4 ∗ a ∗ E ∗V

Sforcimi
V = π ∗ a3 0 E C
Shformimi relativ
z

Ps2 ∗ π ∗ ( 1 − μ 2 )
Av = K p ∗
4 ∗ E. 2a

a 1200

52
 Kufiri i rrjedhshmërisë.
D B
ssh(G)
σ
A
s0r

Sforcimi
Go
Po = = σr
S 0 E C
z
Shformimi relativ

53
53
 Vellimi i gjurmës së kraterit
x x x

Q
V=
ρ
Q-pesha e parafinës
r-dendësia e saj
Krateri i shkatërrimit për
shkëmbinj:
Elementët dallues të skemës:
a- elastiko te thyeshëm; h>>x
x-depërtimimi i stampës
b-elastiko plastikë; h>x
cilindrike,
c-plastikë: h=x
h - thellësia e kraterit të
shkatërrimit.

54
54
 Vetitë mekanike të shkëmbinjve në shtypje
volumore P

Gjendja e sforcuar e kampionit në këto

kushte përcaktohet me anën e këtyre Në
tensioneve normale: P0 Manometër

σ 1 = P/S + Po σ 2 = σ 3 = Po

Sforcimet tangenciale në kushtet e

shtypjes voëllimore të njëtrajtshme: Fluid
nga
pompa
τ1 = (σ1- σ2)/2=0
Aparat për përcaktimin e
shformimeve të shkëmbit në
τ2 = (σ2- σ3 )/2=0 shtypjen vëllimore

τ3 =( σ3- σ1 )/2=0
55
55
 Koeficienti i shtypjes vellimore,- është zvoglimi relativ
i volumit me rritjen e presionit anësor në 1KG/cm 2.
Moduli i Shtypjes vellimore- përfaqson rezistencën që
trupi ngurtë i paraqet shtypjes së gjithanshme. Ai lidhet
me modulin e Jungut dhe me koefiçientin e Puasonit me
anën e barazimit:
K= E /(3*(1 – 2 μ)

Në shtypjen volumore
jouniforme, meqë tensionet
normale nuk janë të barabarta

Sforcimi
dhe tensionet tangenciale do
të jenë të ndryshme nga zero
dmth:

τ1 = (σ 1- σ 2)/2≠0: Shformimi relativ

τ2 = (σ 2- σ 3 )/2 =0; Varësia e shformimeve nga Sforcimet
τ3 =( σ 3- σ 1 )/2≠0

56
56
 Klasifikimi i shkëmbinjve
Shërben për të bërë më të efektshëm:
 zgjedhjen e instrumentit shkëmbshkatërrues,
 kriteret përkatës të shpimit,
 projektimin e regjimit të shpimit ashtu edhe
 korelimin përkatës nga pusi në pus:

A-Sipas Qëndrushmërisë:

I-shkëmbinj të fortë-fortësia e të cilëve i detyrohet

mineraleve të veçantë dhe që lidhen me anën e forcave
tërheqëse molekulare. Këto shkëmbinj nuk shkatërrohen
as nga temperatura e lartë, as nga njomja. Në këtë grup
grup futen shkëmbinjtë monolitë, dmth pa çarje. Muret e
puseve të shpuar në këtë grup shkëmbinjsh janë të
qëndrueshëm pas hapjes së pusit dhe nuk kërkojnë
mbrojtje (përforcim) 57
II-shkëmbinj kohezivë (të lidhur)-janë shkëmbinj
mineralet e të cilëve lidhen mirë midis tyre nga argjilat
apo lënda çimentuese. Këtu mund të futen argjilat,
llumrat, shkumësi, boksitet etj.

III-Shkëmbinj jo kohezivë (të shkrifët)- janë

grumbullime të grimcave (kokërrizave) të formave dhe
përmasave të ndryshme (rërë, zhavorr, brekcie, popla).
Puset e shpuar në këto lloj shkëmbinjsh, kërkojnë
mbrojtjen (përforcimin) e mureve të tyre me anën e
tubove të rrethimit.

IV-Shkëmbinj të rrjedhshëm (plastikë) – janë shkëmbinj

ranoro argjilor (rerat e imta, argjilat ranore e shumë më
rrallë rërat llymore). Këta shkëmbinj kanë përmbajtje të
lartë uji dhe vetitë e tyre bëhen të manifestueshme nëse
përmbajnë argjila të imta në matriksin e tyre rëror.

58
B-Klasifikimi sipas Fortësisë

I-shkëmbinj të butë - shkëmbinjtë me plasticitet dhe

porozitet të lartë dhe të pakompaktësuar.

II-shkëmbinj të mesëm (mesatarë) - shkëmbinjtë me

porozitet të dobët dhe veti plastike si; gëlqerorët, ranorët jo
porozë, anhidritet, dolomitet etj

III-shkëmbinj të fortë - shkëmbinjtë e thyeshëm si

shkëmbinjtë eruptivë dhe ato metamorfikë si silikatet
kuarcitett, gëlqerorët e silicuar, dolomitet e silicuar etj.

59
C-Sipas elasticitetit:

Merr parasysh sjelljen e shkëmbinjve nën depërtimin e

stampës cilindrike, pra në bazë të sjelljes të pasqyruar në
varësinë shformim-sforcim (ngarkesë):

Elastiko të thyeshëm në të cilët vihet re’ përpjestushmëri’

midis shformimit dhe sforcimit deri në shkatërrimin e plotë
apo thyerjen e shkëmbinjve.

Elastiko plastike, në të cilët fillimisht vihet re’

përpjestushmëri’ midis shformimit dhe sforcimit deri në
pikëm e përcaktuar si kufi rrjedhshmërie, tej së cilës
shformimet nuk janë më të kthyeshme (elastike) por të
pakthyeshme (plastike) që çojnë deri në shkatërrimin e
shkëmbinjve.

Plastikë ose të rrjedhshëm të cilët nuk japin shkatërrim

nga depërtimi i stampës, por vetëm shformohen
pambarimisht edhe nën veprimin e ngarkesave të mëdha 60
D-Sipas Plasticitetit

Shkëmbinjtë ndahen në 6 kategori në vartësi të

koeficientit të plasticitetit që shkon nga 1 për shkëmbinjtë
jo plastikë e deri në 6 për ato plastikë. Kështu në
kategorinë e parë futen shkëmbinj elastikë të thyeshëm,
pra ato të grupit të parë të klasifikimit sipas elasticitetit.
Në kategorinë nga e dyta tek e pesta, futen shkëmbinjtë
elastiko plastikë dhe në të fundit, ato shkëmbinj që nuk
japin shkatërrim të përgjithshëm në stampë.
Mund të shihet një farë përputhje në dy llojet e fundit të
klasifikimit gjë që pjesërisht ndodh në të gjithë llojet e
klasifikimit
61
E-Sipas Abrazivitetit

Shkëmbinjtë ndahen në 12 kategori, por më i

përhapur në këtë këndvështrim është klasifikimi
subjektiv që ka vënd nëpër kantierët e shpimit e
konkretisht :
•shkëmbinj me abrazivitet të lartë, kur
konsumimi i instrumentit shkëmbshkatërrues është
i shpejtë
•shkëmbinj me abrazivitet mesatar, kur
konsumimi i instrumentit shkëmbshkatërrues është
mesatar
•shkëmbinj me abrazivitet të ulët kur konsumimi
i instrumentit shkëmbshkatërrues është i ngadaltë

62
 Klasifikimi sipas shpueshmërisë
Kategoria Llojet e shkëmbinjve të klasifikuar

Aluvione sipërfaqësore;
1 Të butë argjila të shkrifta;
rërë dhe ranorë të butë të cimentuar dobët

Kripa e gurit
Anhidritet
2 Të mesëm Gipset
Gelqeroret e butë
Shistet

Anhidritet
3 Të fortë Gëlqerorë kavernozë
Mergelet
Ranorë të cimentuar mirë

Gëlqerorë
4 Shumë të Ranorë shumë të fortë
fortë Gëlqeror i dolomitizuar

Tepër të fortë Gëlqerorë të silicizuar

5 Ranorë të silicizuar 63
Stralle
 Veti të tjera te shfrytëzuezhme të shkëmbit

Vetitë akustike.

vetitë elektrike

Vetitë magnetike

Vetitë elektromagnetike dhe optike

Vetitë radioaktive

Vetitë termike

64
64