Professional Documents
Culture Documents
ดอกไม้ในตำรับยาไทย
ดอกไม้ในตำรับยาไทย
• พิกัดยา
• พิกัดเกสร 5-7-9 ประกอบดวย เกสรบัวหลวง มะลิ พิกุล บุญนาค สารภี
จําปา กระดังงา ลําเจียก ลําดวน
• น้ํากระสายยา
• น้ําดอกไม มะลิ กระดังงา ชมนาด
• น้าํ ดอกไมเทศ (กุหลาบมอญ)
ดอกไมในยาไทย • ยาจากดอกไม
• กานพลู • คําฝอย
กนกพร อะทะวงษา • ลําโพง • หญาฝรั่น
พิชานันท ลีแกว • ป2บ • ตาล
สํานักงานขอมูลสมุนไพร คณะเภสัชศาสตร มหาวิทยาลัยมหิดล 2
พิกัดยา พิกัดเกสร
• พิกัด แปลว6า กําหนด หมายถึงกําหนดเอาตัวยามากกว6า 2 สิ่งขึ้นไป • พิกัดเกสร ทั้ง 5
ในปริมาณที่เท6ากัน มารวมกัน เพื่อใหสะดวกแก6การตั้งตํารา หรือจดจําได • ดอกมะลิ ดอกพิกุล ดอกบุญนาค ดอกสารภี และเกสรดอกบัวหลวง
ง6าย • ชูกําลัง บํารุงหัวใจ แกไขเสมหะและโลหิต แกไขเพอคลุม แกลมวิงเวียน แกน้ําดี แกธาตุ
- ชื่อเหมือนกัน เช6น ชุมเห็ดทั้งสอง ตรีสมอ เบญจเทียน ทําใหเจริญอาหาร บํารุงครรภ
- ส6วนที่ใชเหมือนกัน เช6น ตรีผลา เบญจโลกวิเชียร เกสรทั้ง 5 • พิกัดเกสร ทั้ง 7
- สรรพคุณเหมือนกัน เช6น ตรีกฏ=ก จตุกาลธาตุ เบญกูล • พิกัดเกสรทั้ง 5 + ดอกจําปา และดอกกระดังงา
• ชูกาํ ลัง บํารุงหัวใจ แกไขเสมหะและโลหิต แกไขเพอคลุม
แกลมวิงเวียน แกน้ําดี แกไขเพื่อปถวีธาตุ เจริญอาหาร
แกรอนใน กระหายน้ํา
• พิกัดเกสร ทั้ง 9
• พิกัดเกสรทั้ง 7 + ดอกลําดวน และดอกลําเจียก
3 • แกรอนใน กระหายน้ํา แกไขจับ แกไขลม แกไขเพื่อไขปถวีธาตุ ใหเจริญอาหาร 4
เครื่องยาจากดอกไม: บัวหลวง เครื่องยาจากดอกไม: บัวหลวง
• Nelumbo nucifera Gaertn. • สารสําคัญ :
• NELUMBONACEAE • สารกลุ6มฟลาโวนอยด เช6น khemferol
• ส6วนที่ใชเปRนยา: เกสรตัวผู และอนุพันธ, nelumboroside A,
nelumboroside B, quercetin,
• สรรพคุณแผนโบราณ luteolin, isoquercitrin, luteolin
เกสรรสฝาด ใชแกไข แกธาตุพิการ บํารุงหัวใจ glucoside
• สารกลุ6มอื่น เช6น adenine, myo-
รูปแบบการใชตามแผนโบราณ inositol, arbutin, β-sitosterol
: บรรเทาอาการหนามืด วิงเวียน ทําใหชื่นใจ เปRนยาสงบประสาท ขับเสมหะ glucopyranoside
1. เกสรบัวหลวงสด หรือแหงประมาณ 1 หยิบมือ ชงกับน้ํารอน 1 แกว (ประมาณ 240 มล.)
ทิ้งไว 10-15 นาที ดื่มขณะที่ยังอุ6นอยู6 วันละ 3-4 ครั้ง
2. เกสรบัวหลวงแหง บดเปRนผงครั้งละ 0.5 -1 ชอนชา ชงน้ํารอนดื่มหรือใชในขนาด 3-55ก. 6
13 14
17 18
19 20
เครื่องยาจากดอกไม: พิกุล เครื่องยาจากดอก: พิกุล
ฤทธิ์ปกปmองสมอง
• สารสําคัญ: รูปแบบการศึกษา ขนาด/สารสกัดที่ใช ตัวเปรียบเทียบ ผลการศึกษา
• น้ํามันหอมระเหย, D-mannitol, หนูแรททีไ่ ดรับ - สารสกัด hydroalcoholic - - ช6วยปmองกัน oxidative stress ใน
monosodium จากดอกพิกุล สมอง
β-sitosterol, quercitol, ursolic glutamate - 100 และ 200 มก./กก. - เพิ่มเอนไซมตานอนุมูลอิสระ
acid, triterpene, lupeol - 10 วัน (3 วันล6วงหนา ไดแก6 glutathione, total thiol,
และควบคู6กับการปmอน glutathione-S-transferase,
• สารกลุ6มโพลีฟ2นอลและสาร MSG อีก 7 วัน) catalase
อื่นๆ เช6น steroids, cardiac - ลดการก6อตัวของ lipid peroxide
และ nitrite
glycoside, terpernoid,
หนูแรททีเ่ กิดภาวะ - สารสกัด hydroalcoholic - - ปmองกันความเสียหายของสมอง
alkaloid, flavonoids สมองขาดเลือด - 100 และ 200 มก./กก. - ลดการเกิดสมองบวม
- 7 วัน ก6อนชักนําใหเกิด - ปกปmอง blood brain barrier
ภาวะสมองขาดเลือด - เพิ่มสารตานอนุมูลอิสระ
- ลดการการก6อตัวของ nitrite ใน
21 สมอง 22
23 24
เครื่องยาจากดอก: บุนนาค เครื่องยาจากดอก: สารภี
• สารสําคัญ: สารกลุ6ม coumarin • Mammea siamensis Kosterm.
ฤทธิ์ยับยั้งเชื้อแบคทีเรียดื้อยา • CLUSIACEAE (GUTTIFERAE)
• สาร coumarin ที่แยกไดจากสารสกัดเฮกเซนจากส6วนดอก มีฤทธิ์ • ส6วนที่ใชเปRนยา: ดอก
ยับยั้ง NorA pump ซึ่งเปRนสาเหตุทําใหเชื้อก6อโรคเกิดการดื้อยา เช6น • สรรพคุณแผนโบราณ
Staphylococcus aureus, S. aureus 1199, S. aureus 1199B ดอกสารภีกลิ่นหอม รสขมเย็น แกโลหิต
• สาร coumarin มีผลเสริมฤทธิ์ยาตานจุลชีพ norflaxacin พิการ แกไขมีพิษรอน เปRนยาเจริญ
อาหาร ยาบํารุงหัวใจ ยาชูกําลัง เกสร
กลิ่นหอม รสเย็น เปRนยาบํารุงครรภ
ทําใหชื่นใจ แกไข
25 26
27 28
เครื่องยาจากดอก: จําปา เครื่องยาจากดอก: จําปา
• Michelia champaca DC. • สารสําคัญ:
• MAGNOLIACEAE น้ํามันหอมระเหย เช6น ß-linalool, germacrene A, germacrene B,
germacrene D, caryophyllene, eucalyptol, ß-elemene, pyranoid,
• ส6วนที่ใชเปRนยา: ดอก linalool, indole
• สรรพคุณแผนโบราณ
ดอกกลิ่นหอม มีรสขม ทําให
เลือดเย็น กระจายโลหิตอันรอน
ขับปƒสสาวะ ขับลม แกอ6อนเพลีย
วิงเวียน หนามืด ตาลาย บํารุงหัวใจ
แกเสนกระตุก บํารุงน้ําดี บํารุงโลหิต
29 30
31 32
เครื่องยาจากดอก: จําปา เครื่องยาจากดอก: จําปา
ฤทธิ์ขับปƒสสาวะและขับนิ่ว ฤทธิ์ลดน้ําตาลในเลือด
รูปแบบการศึกษา ขนาด/สารสกัดที่ใช ตัวเปรียบเทียบ ผลการศึกษา • สารสกัดเอทานอลจากส6วนดอกตูมขนาด 200 และ 400 มก./กก.
หนูแรทปกติ - สารสกัดเอทานอล furosemide 5 มก./กก. - ขับปƒสสาวะ ติดต6อกัน 7 วัน
จากดอกจําปา - เพิ่มการขับออกของ
- 250 และ 500 มก./ electrolytes
• น้ําตาลในเลือดของหนูที่เปRนเบาหวาน
กก. - ใหผลเทียบเท6ากับการใหยา • ใหผลเท6ากับการปmอนยา glibenclamide 5 มก./กก.
furosemide
• ไม6มีผลต6อน้ําตาลในเลือดในหนูปกติ
หนูแรททีเ่ กิดนิว่ จาก - สารสกัดเอทานอล cystone 750 มก./กก. - สลายนิ่ว ผ6านการขับ
การไดรับ ethylene จากดอกจําปา phosphate, oxalate และ ฤทธิ์อื่นๆ
glycol ผ6านทางน้ําดื่ม - 250 และ 500 มก./ calcium ในปƒสสาวะ
กก. - ใหผลเท6ากับยา cystone • ฤทธิ์ตานเชื้อแบคทีเรีย
• ฤทธิ์ตานอนุมูลอิสระ
• ยั้บยั้งการเจริญเติบโตของเซลลมะเร็งเตานม
33 34
35 36
เครื่องยาจากดอก: กระดังงา เครื่องยาจากดอก: กระดังงา
ฤทธิ์ทําใหสงบผ6อนคลาย ฤทธิ์ยับยั้งการสรางเม็ดสีเมลานิน
รูปแบบการศึกษา ขนาด/สารสกัดที่ใช ตัวเปรียบเทียบ ผลการศึกษา • สารสกัดเมทานอล, สารไตรเทอป2นส และลิกแนน จากดอก
อาสาสมัครสุขภาพดี ดมน้ํามันหอมระเหยจาก น้ํามันเปเปอรมิ้นท - อาสารูสึกสงบ ผ6อนคลาย
กระดังงา
ดอกกระดังงา - ลดความเร็วของชีพจร • ยับยั้งการสรางเม็ดสีเมลานินในเซลล B16 melanoma 4A5 แรงกว6า
ลดอัตราการเตนของหัวใจ
- ความดันโลหิตลดลง สารเปรียบเทียบ Arbutin เมื่อใหในขนาดที่เท6ากัน
อาสาสมัครที่มีภาวะ ทาน้ํามันดอกกระดังงาที่ น้ํามันเปเปอรมิ้นท - ลดระดับความเครียด • ไม6ก6อใหเกิดความเปRนพิษต6อเซลล
เครียด ผิว - ลดความเร็วของชีพจร
ลดอัตราการเตนของหัวใจ ฤทธิ์ยับยั้งเอนไซม aldose reductase
- ความดันโลหิตลดลง
- อุณหภูมิที่ผิวหนังสูงขึ้น • สารฟลาโวนอยดดอกกระดังงา สามารถยับยั้งเอนไซม aldose
- คลื่นสมองช6วง alpha-wave reductase ซึ่งเกี่ยวของกับภาวะตอกระจก
เพิ่มมากขึ้น
37 38
39 40
เครื่องยาจากดอก: ลําดวน เครื่องยาจากดอก: ลําดวน
• Melodorum fruticosum Lour. ฤทธิ์ยับยั้งการเจริญเติบโตของเซลลมะเร็ง
• ANNONACEAE • สาร oxidized heptanes จากดอกลําดวน
• ส6วนที่ใชเปRนยา: ดอกแหง • เซลลมะเร็งเตานม เซลลมะเร็งปอด เซลลมะเร็งตับ เซลลมะเร็งกระเพาะ
อาหาร และเซลลมะเร็งลําไสใหญ6
• สรรพคุณแผนโบราณ
ดอกกลิ่นหอมเย็น แกลมวิงเวียน ทําใหหัวใจชุ6มชื่น ชูกําลัง แก
ฤทธิ์อื่นๆ
อ6อนเพลีย กระหายน้ํา
• ฤทธิ์ยับยั้งการเจริญเติบโตของเชื้อรา
• สารสําคัญ: น้ํามันหอมระเหย ไดแก6 phenyl butanone,
• ฤทธิ์ตานอนุมูลอิสระ
linalool, benzyl alcohol, a-cadinol, globulol, viridiflorol
41 42
45 46
ขอควรระวัง น้ํากระสายยา
• ควรระมัดระวังการใชในผูที่แพเกสรดอกไม • น้ํากระสายยา ใชประสานผสมในตัวยา เพื่อใหยานั้นมีฤทธิ์ตรงตามตองการ
อีกทั้งช6วยเสริมฤทธิ์และเพิ่มสรรพคุณใหแก6ตัวยา ตัวยาเดียวกัน แต6ใชน้ํา
กระสายต6างกัน จะใหฤทธิ์ต6างกัน
• ตัวอย6างน้ํากระสายยา เช6น น้ําดอกไม น้ําซาวขาว น้ําสม สุรา ฯลฯ
การศึกษาความเปRนพิษ • น้ําดอกไม ... เช6น น้ําดอกมะลิ น้ําดอกกระดังงา น้ําดอกชมนาด น้ําดอกไม
เทศ (น้ําผสมน้ํามันดอกกุหลาบมอญ)
• ปmอนสารสกัดตํารับยาหอมขนาด 1, 2.5 และ 5 กรัม/กิโลกรัม ครั้งเดียว
แก6หนูแรทและหนูเมาส ไม6พบความเปRนพิษและความผิดปกติของอัตราการ
เจริญเติบโต และค6าเคมีของเลือด การทํางานของระบบตับและไต
47 48
น้ํากระสายยาจากดอกไม น้ําดอกมะลิ
วิธีทํา • Jasminum sambac (L.) Aiton
• ส6วนที่ใชเปRนยา: กลีบดอก
• ตมน้ําใหเดือด ใส6ในภาชนะที่มีฝาป…ดทิ้งไวใหเย็น
• สรรพคุณ
• นําดอกไม/กลีบดอกไมใส6ภาชนะเล็กๆ ลอยไวเหนือน้ํา
แกรอนในอก ทําใหใจชุ6มชื่น บํารุง
• ป…ดภาชนะที่ใส6น้ํานั้นทิ้งไวคางคืน เพื่อใหน้ําดูดซับกลิ่นหอม หัวใจใหชื่นบาน แกกระหาย แกลม
วิงเวียน ชูกําลัง แกไขตัวรอน
• สารสําคัญ :น้ํามันหอมระเหย
เช6น citrol, linalool, nerol, neryl
acetate, benzaldehade เปRนตน
49 50
น้ําดอกกระดังงา น้ําดอกชมนาด
• Cananga odorata (Lam.) Hook.f. & Thomson • Vallaris glabra (L.) Kuntze
var. odorata • ส6วนที่ใชเปRนยา: กลีบดอก
• ส6วนที่ใชเปRนยา: กลีบดอก • สรรพคุณและการใชประโยชน
ด อ ก มี ก ลิ่ น ห อ ม ใ ห ค ว า ม รู สึ ก ส ด ชื่ น
• สรรพคุณ โดยเฉพาะเวลาเย็นหรือพลบค่ํา คลายกลิ่น
แกลมวิงเวียน บํารุงร6างกาย แกลม จุกเสียด บํารุงหัวใจ บํารุงธาตุ ขาวหอมที่ สุ ก ใหม6 ๆ โบราณนิ ย มใชดอก
ชมนาดอบทําน้ําขาวแช6 ใชอบแปmงร่ํา หรือทํา
บํารุงเลือด ชูกําลัง บํารุงหัวใจใหสดชื่น แกไข แกอ6อนเพลีย เครื่องหอม
• สารสําคัญ :น้ํามันหอมระเหย เช6น methyl benzoate, benzyl • สารสําคัญ :
benzoate, farnesyl acetate เปRนตน 2-acetyl-1-pyrroline (กลิ่นหอม)
51 52
ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา: ชมนาด น้ําดอกไมเทศ
คลายความเครียด • กุหลาบมอญ
• Rosa damascena Mill.
• อาสาสมัคร 30 คน (ทั้งชายและหญิง) • ส6วนทีใ่ ชเปRนยา: กลีบดอก
• สรรพคุณแผนโบราณ
• ดมน้ําหอมที่สกัดจากดอกไม 12 ชนิด
- กลิ่นหอมเย็น แกพิษไข แกรอน แกกระหาย แกอ6อนเพลีย
• ใหคะแนน และตอบแบบสอบถาม
- โบราณนิยมนําไปทําน้าํ กระสายยาสําหรับยาแกอ6อนเพลีย บํารุงกําลัง
• คะแนนสูงสุด ชมนาด, วาสนา, แกว • สารสําคัญ : สารที่พบในน้ํามันหอมระเหย ไดแก6 β-citronellol,
• ระบุว6า ทําใหรูสึกสดชื่นและผ6อนคลาย nonadecane, geraniol, henicosane เปRนตน
53 54
57 58
ช6วยการขับเคลื่อนอาหารในกระเพาะลําไส รายงานความเปRนพิษและขอควรระวัง
สารสกัดน้ําจากดอกกานพลูขนาด 300 และ 700 มก./กก เมื่อปmอน • มีรายงานการก6อใหเกิดอาการภูมิแพ ผื่นคัน ระคายเคืองต6อผิวหนัง
ใหแก6หนูเมาส มีผลเพิ่มการขับเคลื่อนอาหารและลําไสเมื่อทดสอบดวยวิธี ในผูมีประวัติแพเกสรดอกไม
charcoal meal test • รายงานความเปRนพิษต6อระบบทางเดินหายใจ (ปอดอักเสบและบวมน้ํา)
เมื่อใชเปRนยาสูบ
ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยาอื่นๆ
• รายงานความเปRนพิษในเด็ก
• ตานอนุมูลอิสระ เด็ กอายุ 7 เดือ นรั บประทานน้ํ ามั น จากดอกกานพลู 1 ชอนชา มีฤ ทธิ์กดระบบประสาทส6 ว นกลาง
เม็ดเลือดขาวเพิ่มสูงขึ้น โปรตีนและคีโตนในปƒสสาวะสูงขึ้น และเกิดภาวะเลือดมีความเปRนกรด
• ตานกระบวนการอักเสบ เด็กชายอายุ 2 ป2 ดื่มน้ํามันจากดอกกานพลู 5-10 มล. ทําใหเกิดอาการง6วงซึม หลับลึก และเขาสู6ภาวะ
• ทําใหหลับ โคม6าเมื่อเวลาผ6านไป 8 ชั่วโมง สูงขึ้น และเกิดภาวะเลือดมีความเปRนกรด
• ลดน้ําตาลในเลือด เด็กหญิงอายุ 3 เดือน รับประทานน้ํามันจากดอกกานพลู 8 มล. ทําใหตับวาย
เดกชายอายุ 15 เดือน รับประทานน้ํามันจากดอกกานพลู 10 มล. ทําใหตับวาย
• กระตุนกําหนัด
• ตานเซลลมะเร็ง 63 64
ยาจากดอกไม : ลําโพง สารสําคัญ : ลําโพง
• Datura metel L. var. metel [ลําโพงขาว]
• Datura metel L. var. fastuosa (Bernh.) สารกลุ6มอัลคาลอยด ดอก 0.1-0.8%
• ตานเบาหวาน รายงานความเปRนพิษ
สารสกัดเอทานอล 70% จากดอกแหง มีฤทธิ์ตานเบาหวานในหนูแรท โดยกระตุนการ
หลั่งอินซูลิน และปmองกันความเสียหายของเซลล islet of langerhans จากการเหนี่ยวนําดวย การทดสอบความเป;นพิษในหนูเม/าสHพบว&าสารสกัดน้ําดอกคําฝอย มีผลทําให/ลักษณะทาง
alloxan จุลกายวิภาคศาสตรHของอัณฑะเปลี่ยนแปลงไป หลอดสร/างอสุจิสั้นลง และการสร/างสเปVรHมลดลง
73 74
สารสําคัญ
ตนตาลตัวผู ตนตาลตัวเมีย สารกลุ6ม steroid saponin
81 82
• ฤทธิ์แกปวด • ตานเบาหวาน
• ปmอนสารสกัดเอทานอลจากงวงตาลขนาด 300 มก./กก. สามารถบรรเทาอาการ • สาร dioscin ที่สกัดไดจากงวงตาล (ขนาด 50 มก./กก.) มีฤทธิ์ลดน้ําตาลในเลือดหนูแรท
เจ็ บปวดในหนู แรทเมื่อทดสอบดวยวิธี การฉีด กรดอะซิติก เขาช6องทองเพื่อใหเกิด ที่ถูกเหนี่ยวนําใหเกิดภาวะน้ําตาลในเลือดสูงดวยซูโครส
อาการเจ็บปวดโดยสังเกตการหดตัวของช6องทอง
รายงานความเปRนพิษ
** ยังไม&พบรายงานความเป;นพิษ
83 84
ขอบคุณค6ะ
02-3544327
headpypi@mahidol.ac.th
www.medplant.mahidol.ac.th
85