ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล วัดป่ากุดฉนวนอุดมพร

(ฉบับสงวนเก็บรักษา)
 ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล วัดป่ากุดฉนวนอุดมพร
(ฉบับสงวนเก็บรักษา)
ข้อมูลสำ�นักหอสมุดแห่งชาติ:
พระธาตรี อุปฺปลวณฺโณ.
ประมวลตำ�รายา อโรคยาศาลวัดป่ากุดฉนวนอุดมพร ฉบับสงวนเก็บรักษาฯ. --
ชัยภูมิ : อโรคยาศาล วัดป่ากุดฉนวนอุดมพร, 2557.
232 หน้า.
1. ยาแผนโบราณ. 2. ยาสมุนไพร. I. ชื่อเรื่อง.
615.11593
ISBN 978-616-92106-0-3

ผู้เรียบเรียง
พระธาตรี อุปฺปลวณฺโณ
สืบค้นข้อมูล และบรรณาธิการ
ธวัชชัย นาใจคง
รูปเล่ม
ณัทพล ดำ�เนินงามสกุล
พิมพ์ที่
บริษัท ริช แอนด์ ซีมลี จำ�กัด
จัดทำ�โดย/ลิขสิทธิ์เป็นของ
อโรคยาศาล วัดป่ากุดฉนวนอุดมพร
อ.บ้านเขว้า จ.ชัยภูมิ
พิมพ์ครั้งที่ ๑ / พฤษภาคม ๒๕๕๗
จำ�นวน ๒๐๐๐ เล่ม
ขอขอบคุณ
อัครภูมิ สะเดา พจ.จตุพร พรมชัย
พจ.พนัชดา นวนงาม ทัศนีย์ โสวิชัย
คณะนักศึกษาแพทย์แผนไทย มหาวิทยาลัยราชภัฏสุรินทร์ รุ่น ๔
 คำ�นำ�
ตำ�รับยาไทยแต่ก่อนนั้น คนสมัยก่อนได้เขียนบันทึกไว้ในตำ�ราของวัด
บ้าง ของตระกูลบ้าง ซึ่งตำ�ราเหล่านั้นก็ล้วนแล้วแต่เจ้าของผู้ครอบครองตำ�รา
ยาก็หวงแหนเอาไว้ ไม่ให้เป็นการแพร่หลายจวบจนคนสมัยนั้นได้ล่วงลับดับไป
ความรู้ในตำ�รับตำ�ราเหล่านั้นก็ล่วงไปกับเจ้าของตำ�รานั้น เพราะหวงแหนเอาไว้
ไม่ได้เผยแพร่สืบทอดให้อนุชนคนรุ่นหลังดังที่กล่าวแล้ว
ข้าพเจ้ามองเห็นปัญหาตรงจุดนี้ก็เลยปรารภกับทางทีมงานผู้จัดทำ� อีก
ทั้งประจวบเหมาะกับวันงานไหว้ครูปี ๕๗ นี้ด้วยว่าจะทำ�อะไรเป็นของที่ระลึก
แก่คณะศิษย์ที่มาร่วมงาน คณะผู้จัดทำ�จึงลงความเห็นพร้อมเพรียงกันว่าควร
รวบรวมตำ�รายาที่มีอยู่ทั้งเก่าและใหม่รวบรวมเรียบเรียงจัดทำ�เป็นหนังสือ เพื่อ
แจกเป็นของที่ระลึกในงานและที่สำ�คัญอันดับต้นๆ คือดำ�รงคงไว้สืบต่อเจตนา
ของครูบาอาจารย์เจ้าของตำ�รา ไม่ให้ตำ�รับยาสูญสิ้นไปจากแผ่นดินไทย
ทางคณะผู้รวบรวมจึงหวังเป็นอย่างยิ่งว่าหนังสือ ประมวลตำ�รับยา อโรค
ยาศาล วัดป่ากุดฉนวนอุดมพร ฉบับสงวนเก็บรักษานี้ จะเป็นประโยชน์ยิ่งแก่ผู้
ประกอบวิชาชีพแพทย์และผู้สนใจทั่วไปไม่มากก็น้อย

พระธาตรี อุปฺปลวณฺโณ
อโรคยาศาล ชัยภูมิ
 สารบัญ
คำ�นำ�
สารบัญ
บทนำ�
แผนกยาแก้ไข้ต่างๆ
ยาแก้ไข้ออกร้อนตัว ๒๘
ยาแก้ไข้สั่น ๒๘
ยาแก้ไข้ ๒๘
ยาชื่อกรรมฐานโอสถ ๒๘
ยาแก้ไข้ ๒๘
ยาแก้ไข้ ๒๙
ยาแก้ไข้ปวดหัว ๒๙
ยาแก้ไข้ปวดหัว ๒๙
ยาแก้ทั่งพิษไข้หมากไม้ ๒๙
ยาแก้พิษหมากไม้ ๒๙
ยาแก้ไข้หมากไม้หลวง (ใหญ่) ๒๙
ยาถามหมากไม้ ๓๐
ยาแก้ไข้ ๓๐
ยาแก้ไข้กินผิด ๓๑
ยาไข้ทกทื้น ๓๑
ยาไข้ตีนมือฮ้อน ๓๑
ยาไข้ซำ�เฮื้อ ๓๒
ยาไข้หนหวยธาตุขันธ์บ่สว่าง ๓๒
ยาไข้มันเส่า ๓๒
ยาไข้แกว่งหัว ๓๒
ยาไข้แกว่งหัว ๓๒
ยาไข้ตีนดำ� มือดำ� ซางเหลือ ซางมุม ๓๓
ยาไข้ตาเหลืองขนคีงลุก ๓๓
ยาไข้หนักโต ๓๓
ยาไข้มันฮ้อนหมดตัว ๓๓
ยาไข้กึบ ๓๓
แผนกยาแก้ไข้ต่างๆ
ยาห้ามไข้ ๓๓
ยาหมากไม้ ๓๔
ยาทั่งพิษหมากไม้ ๓๔
ยาหมากไม้ออกตุ่มทั้งหลาย ๓๔
ยาไข้หมากไม้ ๓๔
ยาไข้หมากไม้กินผิด ๓๔
ยาตุ่มหมากไม้ ๓๕
ยาหมากไม้ออกปานดำ�ปานแดง ๓๕
ยาถอนพิษหมากไม้ทุกชนิด ๓๕
ยาไข้หมากไม้ลงท้อง ๓๕
ยาสะเออะหมากไม้ ๓๕
ยาตัดฮากหมากไม้ ๓๕
คาถาเป่าพิษหมากไม้ทั้งหลาย ๓๕
คาถาเป่าหมากไม้ใหญ่ออกปานดำ�ปานแดง ๓๖
ยามหานิลชาวเหนือ ๓๖
ยาต้มเทพชุมนุม ๓๖
ยาแก้ไข้หวัดใหญ่ ๓๗
ยาแรกเริ่มไข้ทุกชนิด ๓๗
ยาแก้ไข้พิษบวมพองลมแล่นไม่ตลอด ๓๗
ยาแก้ไข้พิษขึ้นหนวยแดง ภายในคืนเดียว ๓๗
ยาไข้ชนในเม็ดเลือด ๓๗
มหาครอบแก้ไข้ ๓๗
แผนกยาแก้โรคในปากในคอ
ยาแก้เจ็บอก ๔๐
ยาแก้เลือดฟันออก ๔๐
ยาแก้ไอสิบปี ๔๐
ยาแก้ไอผอมแห้ง ๔๐
ยาแก้ไอสมองแห้ง ๔๐
ยาแก้เลือดฟันออก ๔๐
ยาแก้เสียงแหบแห้งเครือ ๔๐
ยาแก้ไอ ๔๑
ยาแก้ไอ ๔๑
ยาแก้ไอหมากโหกแตก ๔๑
แผนกยาแก้โรคในปากในคอ
ยาเลือดคอออก ๔๑
ยาแก้เลือดแข่วเลือดคอออก ๔๑
ยาปิดเลือดแข่ว ๔๑
ยาแก้โรคทำ�มะลาลงคางแข็งคอตีบ ๔๒
ยาแก้ปวดแข่วมึนไปตามสันหลัง ๔๒
ยาขับเสลด ตัดรากหืด ๔๒
ยาแก้ปวดฟัน ๔๒
ยาสมานคำ� ๔๒
ยาสมานปากเปื่อย ๔๒
ยาต้มอมแก้ปากเปื่อย ๔๒
ยาดองแก้ปากเปื่อยคอเปื่อย ๔๓
ยาทาแก้ปากเปื่อย ๔๓
ยาแก้ลักกะปิดลักกะเปิด ๔๓
ยาสมานดำ� ๔๓
ยาสมานเปื่อย ๔๓
ยาแก้ทำ�มะลากักกืก ๔๓
ยาแก้ทำ�มะลาต่างๆ ๔๔
ยาแก้ทำ�มะลาปัจจุบัน ๔๔
ยาแก้คะยือ ๔๕
ยาแก้คะยือบ้องขวาน ๔๕
ยาแก้สะเออะ ๔๕
ยาแก้กางปากเปื่อยวิเศษสุด ๔๕
ยาแก้ปวดกกแข่ว ๔๕
ยาแก้กกแข้วไข่ ๔๕
แผนกยาแก้โรคแม่และเด็ก
ยาหม้อแก้อาเจียน ๔๘
ยาหม้อครรภ์รักษา ๔๘
ยาหม้อ แก้บิด มูกเลือด ๔๙
ยานึ่งแก้บิดมูกเลือด ๔๙
ยาหม้อแก้บิดหัวลูก ๔๙
ยาหอมประทุมเกษดา ๔๙
ยาหอมหทัยวาต ๔๙
ยาหอมแท่งแดง ๔๙
แผนกยาแก้โรคแม่และเด็ก
ยาสตรีหลังคลอด
ยาประจุโลหิต และบำ�รุงโลหิต ๕๐
ยาบำ�รุงโลหิต ๕๑
ยาประสะน้ำ�นม ๕๑
ยาทานมบริสุทธิ์ ๕๑
ยาวิรุฬนาภีธิคุณ ๕๑
ยาประสะนมฝาด ๕๑
ยาประสะแก้น้ำ�นมคาว ๕๑
ยาประสะแปรน้ำ�นมดี ๕๒
ยาแก้สตรีระดูขัด ๕๒
ยาแก้สตรีระดูขัด ๕๒
ยาทาแก้น้ำ�นมดิบ ๕๒
ยาแก้น้ำ�นมดิบ ๕๒
ยาชำ�ระโลหิตน้ำ�นม ๕๒
ยาน้ำ�นมแฮงสำ�หรับแม่ลูกอ่อน ๕๓
ยาแม่อยู่ไฟบ่ได้ ๕๓
ยาหลูลูกเลือดออกบ่เซา ๕๓
ยาผู้หญิงกรรมลูกแล้วออกตุ่มคันตามโยนี ๕๓
ยาผู้หญิงกรรมลูกแล้วบ่ออก ๕๓
ยาผู้หญิงเลือดออกบ่เซา ๕๓
ยาแก้เลือดขึ้นผู้หญิงอยู่กรรมกินผิด ๕๓
ยาลูกบ่ออก ๕๓
ยาผู้หญิงออกกรรมแล้วน้ำ�นมบ่มี ๕๔
ยากะบูนเลือด เลือดค้างอยู่ในท้อง ๕๔
ยาล้างลุเลือดเวลากรรมลูก ๕๔
ยากินให้มีลมเบ่ง ๕๔
ยาประสะผิวมะกรูด ๕๕
ยาสดขับเลือด ๕๕
ยาหม้อล้างผีมดลูก ๕๕
ยาดองส้ม ๕๕
ยานึ่งท้องให้ยุบ ๕๖
ยาดองเหล้าคนอยู่ไฟ ๕๖
ยาแก้เลือดแห้ง ๕๖
แผนกยาแก้โรคแม่และเด็ก
ยาสตรีหลังคลอด
ยาหม้อแก้น้ำ�นมแห้ง ๕๖
ยาพอกฝีที่นม ๕๖
ยาหม้อตัดรากฝีที่นม ๕๖
ยาประสระว่านนางคำ� ๕๗
ยาไฟประลัยกัลป์ ๑ ๕๗
ยาไฟประลัยกัลป์ ๒ ๕๗
ยาสังขแพทย์ ๕๗
ยาดองแก้ริดสีดวงลง ๕๗
ยาแก้เลือดกึบ ๕๘
ยากำ�แฮ่ ๕๘
ยาตั้งแม่อยู่กรรม ๕๘
แผนกยาแก้ทราง หละ ละออง
ยาแก้ทรางประจำ�วัน ๖๐
ยาชื่อเบญจโกฐกุมาร ๖๑
ยาทาหละและยอดทราง ๖๑
ยาน้ำ�มันทาเขม่าและทราง ๖๑
ยาแก้ทรางหล่นลงไปกระทำ�ท้อง ๖๑
ยาเหลืองน้อย ๖๒
ยาเหลืองใหญ่ ๖๒
ยาชื่อเกสรา ๖๒
ยาแก้ละอองพระบาท ๖๒
ยาชื่อมหารส ๖๒
ยาเขียวหรดาน ๖๓
ยาแดงกำ�มะถัน ๖๓
ยาขาวกะบัง ๖๓
ยาเขียวขี้ทอง ๖๓
ยาดำ�หมึกหอม ๖๓
ยาแก้ทรางออกตามร่างกาย ๖๓
ยาน้ำ�มันตาลซ่าน ๖๔
ยามหาวิเศษ ๖๔
ยาประสะดำ� ๖๔
ยาจักรนารายณ์ ๖๔
แผนกยาแก้ทราง หละ ละออง
ยามหาจักร ๖๔
ยามหานิลรากดิน ๖๕
ยาแสงพระจันทร์ ๖๕
ยาเทพมงคล ๖๕
ยามงคลระงับ ๖๖
ยามงคงมหาชัย ๖๖
ยาแก้ตาลโจรขึ้นในตา ๖๖
ยาแก้ทรางลงท้อง ๖๖
ยากวาดทรางแดง ๖๗
ยาแดงใหญ่ ๖๗
ยาแดงน้อย ๖๗
ยาแก้ทรางขุม ๖๗
ยาแก้ทรางยวงทรางขุม ๖๗
ยาครอบตาลทราง ๖๗
ยาแก้ตาลทรางทั้งปวง ๖๘
ยาเทพนิมิตร ๖๘
ยาพรหมนิรมิตร์ ๖๘
ยาอินทสักขี ๖๘
ยาทาลิ้นปัดทราง ๖๘
ยาแผ้วสว่าง ๖๘
ยาตรีใหญ่แก้ไข้พิษ ๖๙
ยาประสะกะเพราใหญ่ ๖๙
ยาประสะพิมเสนใหญ่ ๖๙
ยาจันทร์แจ่มฟ้า ๖๙
ยาชื่อปัญจคงคา ๗๐
ยาทิพโสภา ๗๐
ยาหอมจันทน์กุมาร ๗๐
ยาเด็กชื่อมหาจักร ๗๐
ยาเหลืองน้อย ๗๑
ยาเหลืองใหญ่ ๗๑
ยาสารพัดกวาดทราง ๗๑
ยาแก้ลมทราง ๗๑
ยาแก้ตานขโมย ๗๑
แผนกยาแก้ทราง หละ ละออง
ยาแก้ลมทราง ๗ จำ�พวก ๗๒
ยาเขียวหอม ๗๒
ยาเขียวน้ำ�มูตร ๗๒
ยาแก้ไข้ แก้ทราง แก้สวิงสวาย ๗๒
ยาเหลืองน้อย ๗๒
ยาเหลืองใหญ่ ๗๓
ยาเหลืองนพรัตน์ ๗๓
ยาแก้ทรางแห้ง ๗๓
ยาแก้ทราง ๑๐๘ จำ�พวก ๗๓
ยาตานขโมย ๗๔
ยาต้มแก้ตาลทราง ๗๔
ยาแก้ลมทราง ๗ จำ�พวก หรือลมทรางทั้งปวง ๗๔
ยาแก้ลมทรางทั้ง ๗ วัน ๗๔
ยาแก้ทรางขึ้นในตา ๗๔
ยาแก้ทรางชัก ๗๔
ยาทรางแก้ไอเป็นเลือด ๗๔
ยาแก้ตานขโมย ๗๕
ยาเหลืองมหาไชยพฤกษ์ ๗๕
ยาต้มแก้ตาลทรางตาลโจร ๗๕
ยาผายตาลทรางทั้งปวง ๗๕
ยาหยอดตาแก้ทราง ๗๕
ยากวาดแก้ทราง ๗๖
ยาเหลืองใหญ่ ๗๖
ยาชโลมถอนพิษทราง ๗๖
ยาเขียวรัตนคุณ ๗๖
แผนกยาเด็กเพิ่มเติม
ยาแก้เด็กเจ็บท้อง ๗๘
ยากวาดลมสะพั้น ๗๘
ยาแก้ไส้เดือน ๗๘
ยาพอกแก้ต้อขึ้นตา ๗๘
ยาแก้จับแลแก้มัว ๗๘
ยาแก้นอนมิหลับ ๗๙
ยารัสวงมหาทิคุณ ๗๙
แผนกยาเด็กเพิ่มเติม
ยาแก้ธาตุเสีย ๗๙
ยาแดงมโหสถ ๗๙
ยาเนาวหรคุณ ๘๐
ยาประจุธาตุเด็ก ๘๐
ยาจิบกินต่างน้ำ� ๘๐
ยาเหลืองมหาไชยพฤกษ์ ๘๐
ยาประสะไพล ๘๑
ยากวาดแก้ลิ้นดำ� ๘๑
ยาแก้มูกเลือด ๘๑
ยาแก้เด็กท้องขึ้นเวลาเย็น ๘๑
ยาแก้เด็กท้องขึ้นในเวลาเช้า ๘๑
ยาสมานลิ้นเปื่อยขนานหนึ่ง ๘๒
ยาสมานปากเด็กและผู้ใหญ่ ๘๒
ยาแก้หัดแก้เหือดเด็ก ๘๒
ยาประจำ�ท้องกันสำ�รอก ๘๒
ยาแก้อุจจาระพิการ ๘๓
ยาถ่ายและคุมธาตุ ๘๓
ยาแก้ไอสำ�หรับเด็ก ๘๓
ยาต้มแก้ผอมแห้ง ๘๓
ยาเหลืองใหญ่ ๘๔
ยาเหลืองกลาง ๘๔
ยาเขียวหอม ๘๔
ยากรีแก้มูกเลือด ๘๔
ยาถ่ายประจำ�ธาตุเด็ก ๘๔
ยากวามเด็กเมื่อแรกตกฟาก ๘๕
ยาแก้ท้องขึ้น ๘๕
ยาแก้ขัดหนัก ๘๕
ยาแก้ขัดเบา ๘๕
ยาแก้เด็กผอมแห้ง ๘๕
ยาทองเนื้องาม ๘๖
ยาธาตุเด็ก ๘๖
ยาต้มชักดาก ๘๖
ยาแก้พุงโรท้องโต ๘๖
แผนกยาเด็กเพิ่มเติม
ยาต้มแก้เด็กผอมแห้ง ๘๖
ยามหานิลแท่งทอง ๘๗
ยาแก้เด็กกินข้าวไม่ได้ ๘๗
ยาเขียวเหนือ ๘๗
ยามหานิลน้อย ๘๗
ยากวาดแก้คอตีบ ๘๗
ยาชื่อหมึกหอม ๘๗
ยากวาดแท่งขาว ๘๘
ยาเด็กชื่อมหาจักร ๘๘
ยาสมานลิ้นเด็ก ๘๘
ยากวาดเม็ดดำ� ๘๘
ยาทิพโสภา ๘๙
ยากวาดแก้เด็กไม่กินข้าวและนม ๘๙
ยาเหลืองกระท่อม ๘๙
ยาแก้เด็กทุ่งเป็นพรรดึก ๘๙
ยาหอมพิกุลแก้ว ๘๙
ยาเขียวหอมแก้ไข้ ๘๙
ยาตรีใหญ่แก้ไข้พิษ ๙๐
ยาชื่อหอมใหญ่ ๙๐
ยาแก้ลงท้องมิหยุด ๙๐
ยาอำ�มฤคธาราม ๙๐
ยาประสิทธิรักษา ๙๑
ยาชื่อจันทร์รัศมี ๙๑
ยาแก้เด็กน้อยพก ๙๑
แผนกยาแก้โรคโลหิตระดูสตรี
ยาแก้ระดูไม่ปกติ ๙๔
ยาบำ�รุงโลหิตสตรี ๙๔
ยาแก้ไข้ทับระดู ๙๔
ยาขับเลือดผู้หญิง ๙๕
ยาแก้เลือดตีขึ้นหรือลงเลือด ๙๕
ยาแก้เลือดค้าง ระดูบ่ล่วง เป็นหมาดขาว ๙๕
ยาแก้ลงเลือดหรือเลือดลงก็เรียก ๙๕
ยาแก้เลือดขึ้น ๙๕
แผนกยาแก้โรคโลหิตระดูสตรี
ยาแก้เลือดออกถ้ามีการจ่มปาก ๙๖
ยาต้มบำ�รุงเลือด ๙๖
ยาต้มถ่ายแก้ฤดูขัด ๙๖
ยาแก้โล่งเลือด ๙๖
ยาแก้เลือดบ่ออก ๙๖
ยาแก้ชำ�ฮั่ว ๙๖
ยากินให้มีลูก ๙๗
ยาแก้ไข้ทับระดู ๙๘
ยาโรคสตรีทุกชนิด ๙๘
ยาแก้ไข้ทับระดู ๙๙
แผนกยาแก้โรคระบบทางเดินอาหาร
ยาแก้ท้องขึ้นมาก ๑๐๒
ยาแก้ท้องเป็นก้อนเป็นดานจุกเสียดต่างๆ ๑๐๒
ยาอ้วนพี ๑๐๒
ยานันทธาตุ ๑๐๒
ยาแก้บิด ๑๐๓
ยาแก้ม้ามหย่อน ๑๐๓
ยาแก้เลือดตกทางทวารหนัก-เบา ๑๐๓
ยาแก้โรคหำ�โปงหรือดากออก ๑๐๓
ยาแก้โรคลงท้อง ๑๐๓
ยาฆ่าแม่ท้อง (พยาธิตัวตืด) ๑๐๔
ยาแก้บิดมูกเลือด ๑๐๔
ยาแก้ริดสีดวงทวาร ๑๐๔
ยาแก้โรคเส้นเอ็นและริดสีดวงทวาร ๑๐๔
ยาแก้ลงท้องถ่าย ๑๐๔
ยาต้มแก้ริดสีดวง ๑๐๔
ยาแก้เจ็บท้องแน่นหัวอก ๑๐๔
ยาท้องบิด – ท้องเจ็บ ๑๐๕
ยาเจ็บเสียบ – ยึ่งท้อง ๑๐๕
ยาเจ็บท้อง ขี้เป็นมูก เป็นเลือด ๑๐๕
ยาลงท้องทั้งเจ็บเสียบพวนท้อง ๑๐๕
ยาลงท้อง ๑๐๕
ยาเจ็บท้อง ๑๐๕
แผนกยาแก้โรคระบบทางเดินอาหาร
ยาเจ็บท้องแล้ง ๑๐๕
ยาท้องไค่ท้องพอง ๑๐๕
ยาคัดท้องไค่ คิงเหลือง ตาเหลือง กินเข้าบ่แซ่บ ๑๐๖
ยาลงดำ�ลงแดง ๑๐๖
ยาห้ามขี้ ๑๐๖
ยาห้ามฮาก ๑๐๖
ยาแก้เจ็บท้อง ทั้งขี้ทั้งฮาก ๑๐๖
ยาฆ่าแม่ท้อง ๑๐๖
ยาแก้กินผิด ๑๐๗
ยาแก้กินผิด ๑๐๗
ยาแก้กินผิด ๑๐๗
ยาแก้ผิดผักขา ๑๐๗
ยาแก้สะดวงท้อง ๑๐๗
ยาแก้สะดวงงอก ๑๐๗
ยาแก้สะดวงทวาร ๑๐๘
ยาแก้สะดวงภายใน ๑๐๘
ยาแก้สะดวงลำ�ไส้ ๑๐๘
ยาแก้กะบูนก้อน ๑๐๘
ยาแก้กะบูนลม ๑๐๘
ยากะบูนเลือด ๑๐๙
ยาแก้กะบูนเต่า ๑๐๙
ยาแก้ขี้เยี่ยวบ่ออก ๑๐๙
ยาแก้เยี่ยวบ่ออก ๑๐๙
ยาแก้รากเลือด ๑๐๙
ยาแก้เบื่อทุกอย่าง ๑๐๙
แผนกยาแก้โรคระบบทางเดินปัสสาวะและโรคระบบสืบพันธุ์
ยาแก้รากเลือด ๑๑๒
ยาแก้อุปทม ๑๑๒
ยาแก้โรคผู้หญิง ๑๑๒
ยาแก้โรคหนองใน ๑๑๒
ยาแก้นิ่ว ๑๑๓
ยาแก้โรคนิ่วไต ๑๑๓
ยานิ่ว
แผนกยาแก้โรคระบบทางเดินปัสสาวะและโรคระบบสืบพันธุ์
ยาเยี่ยวเหลือง ๑๑๓
ยาฮาน ๑๑๓
ยาเยี่ยวเป็นเลือดเป็นหนอง ๑๑๓
ยาขี้เยี่ยวบ่ออก ๑๑๓
ยาต้มแก้ฝีมุตกิจ ๑๑๓
ยาต้มแก้ขัดเบา ๑๑๓
ยาสดแก้ขัดเบา ๑๑๓
ยาต้มแก้หนองใน ๑๑๔
ยาแก้ปวดเยี่ยวหยัด ๑๑๔
ยาแก้ปวดเยี่ยวหยัด ๑๑๔
ยาแก้โรคหนองใน ๑๑๔
ยาแก้โรคบุรษเข้าข้อออกดอก ๑๑๔
ยาล้างโรคบุรุษ ๑๑๔
ยาแก้นิ่ว ๑๑๕
ยาแก้นิ่ว ๑๑๕
แผนกยาแก้โรคกษัย
ยาแก้เจ็บท้องกษัย ๑๑๘
ยากษัยวิเศษ ๑๑๘
ยาแก้กษัยผอมแห้ง ๑๑๘
ยากษัย ๑๑๙
ยาแก้โรคผอมเหลือง ๑๑๙
แผนกยาแก้โรคฝีภายใน
ยาแก้วัณโรค ๑๒๒
ยาแก้ฝีในท้อง ๑๒๒
ยาแก้ฝีลมในท้อง ๑๒๒
ยาฝีในท้อง ๑๒๒
คาถาเป่าฝีในท้อง ๑๒๒
ยาแก้ฝีในท้อง ๑๒๒
ยาแก้ฝีในท้อง และกร่อน ๑๒๓
ยาต้มแก้ฝีในท้อง ๑๒๓
แผนกยาแก้โรคผิวหนัง
ยาทาขี้กลาก ๑๒๖
น้ำ�มันผึ้ง ๑๒๖
แผนกยาแก้โรคผิวหนัง
ยาพอกเกลื่อนฝี ๑๒๖
ยาพอกแผลกลาย ๑๒๖
ยาฮมบาดแม่เฮ็ง ๑๒๗
ยาแก้กลากเกลื้อน ๑๒๗
ยาแก้ฝี ๑๒๗
ยาฝีปลาค่อ ๑๒๗
ยาแก้ฝีหัวเอี่ยน ๑๒๗
ยาฮักษาบาดแผลถืกของมีคม (แผลสด) ๑๒๗
ยาบาดเปื่อยลุกลาม ๑๒๗
ยาฆ่าแม่บาด ๑๒๗
ยาฝีหัวเอี่ยน ๑๒๗
ยาฝีเป็นอยู่นม ๑๒๘
ยาฝีหัวบาน ๑๒๘
ยาฝีในคอ ๑๒๘
ยาฝีหัวขาว ๑๒๘
ยาฝีสำ�บาย ๑๒๘
ยาฝีปลาอาก ๑๒๘
ยาฝีหัวลม ๑๒๘
ยาฝีปลาค่อ ๑๒๘
ยาพอกแผลแก้บาดพิษ ๑๒๘
ยาพอกแผลบาดยักษ์ ๑๒๙
ยาแก้ฝี ๑๒๙
ยากันฝีทุกชนิด ๑๒๙
ยาฮัดฝีให้แตก ๑๒๙
ยากัดฝี ๑๒๙
ยาดูดหนองฝี ๑๓๐
ยาแก้ฝี ๑๓๐
ยาพอกแผลแก้บาดพิษ ๑๓๐
ยาพอกฝีพกช้ำ� ๑๓๐
ยาพอกฝีดูดหนอง ๑๓๐
ยาทามะเร็งไรและหิตตะมอย ๑๓๐
ยาพ่นงูสวัด ๑๓๑
ยาพ่นดับพิษไฟ ๑๓๑
แผนกยาแก้โรคผิวหนัง
ขี้ผึ้งเหลือง ๑๓๑
ขี้ผึ้งตำ�ราหลวง ๑๓๑
ยาต้มแก้มะเร็งคุดทะราด ๑๓๑
ยาขัดเลือด ๑๓๒
ยาทาขี้หิด ๑๓๒
ยาแก้บาดเปื่อย ๑๓๒
ยาแก้บาดแผลทุกอย่าง ๑๓๒
ยาทาแผลสด ๑๓๒
ยาปิดแผลทุกชนิด ๑๓๒
ยาแก้วัด ๑๓๒
ยาแก้วัดวิเศษสุด ๑๓๒
ยาแก้ล่องแก้ว ๑๓๒
ยาแก้ล่องแก้ว ๑๓๒
ยาแก้คันทุกชนิด ๑๓๒
ยาเริม ๑๓๒
แผนกยาแก้โรคลมและเลือด
ยาเจ็ดสามเม็ด ๑๓๖
ยารุลม ๑๓๖
ยามหาสมมิทธิ์ ๑๓๖
ยาแก้สะอึก ๑๓๗
ยาต้มแก้ลมอัมพาตราธยักษ์ ๑๓๗
ยาอนันตคุณ ๑๓๗
ยาแก้ขัดเจ็บปวดต่างๆ ๑๓๘
ยายอดเขาพระสุเมรุราช ๑๓๘
ยาแก้เลือดลมต่างๆ ๑๓๘
ยาแก้ฟกตามข้อ ๑๓๘
ยาแก้เลือดลม ๑๓๘
ยาแก้สะอึก ๑๓๘
ยาแก้ขัดเจ็บปวดต่างๆ ๑๓๙
ยาแก้ชา ๑๓๙
ยาแก้เลือดคั่ง ๑๓๙
ยาแก้เลือดขึ้น ๑๓๙
ยาแก้เลือด ๑๓๙
แผนกยาแก้โรคลมและเลือด
ยาแก้พากเข้าข้อ ๑๓๙
ยาแก้พากแล่นคือปวดไม่คงที่ ๑๓๙
ยาแก้ปวดหัวดิบ ๑๓๙
ยาแก้พาก ๑๔๐
ยาแก้โรคเหน็บชา ๑๔๐
ยาแก้เป็นลม สลบ ๑๔๐
ยาทลายบาดาล ๑๔๐
ยาแก้ลมแน่นหน้าอก ๑๔๐
ยาดองแก้เลือดแก้ลม ๑๔๐
ยาแก้ความดันสูง ๑๔๑
ยากวนแก้เลือดแก้ลม ๑๔๑
ยาสุขไสยาสน์ ๑๔๑
ยาแก้เหน็บชา ๑๔๑
ยาแก้โรคเส้น ๑๔๒
ยาแก้โรคเส้นประสาท ๑๔๒
ยาแก้ลมเลือด ๑๔๒
ยาลมขึ้นตามืดมัว ๑๔๒
แผนกยาอายุวัฒนะ
ยาอายุวัฒนะเจริญอาหาร ๑๔๔
ยาอายุวัฒนะ ๑๔๔
ยาอายุวัฒนะ ๑๔๔
ยาอายุวัฒนะ ๑๔๔
ยาอายุวัฒนะ ๑๔๕
ยากำ�ลัง ๑๔๕
ยาอายุวัฒนะ ๑๔๕
แก้เมื่อย ๑๔๖
ยาอายุวัฒนะ ๑๔๖
ยาอายุวัฒนะ ๑๔๖
ยาบำ�รุงธาตุ ๑๔๖
แผนกยาแก้โรคตา หู จมูก
ยาใส่หูเน่า ๑๔๘
ยาต้มแก้เลือดออกจากจมูก (กำ�เดา) ๑๔๘
ยาริดสีดวงดัง (จมูก) ๑๔๘
แผนกยาแก้โรคตา หู จมูก
ยาแก้ตาฟาง ๑๔๘
ยาตาแดงและตามืด ๑๔๘
ยาแก้สะดวงดัง ๑๔๘
คาถาเป่าตาแดง ๑๔๙
ยาแก้เจ็บตา ๑๔๙
ยาแก้ริสสีดวงจมูก ๑๔๙
ยาแก้ตาแดง ๑๔๙
ยาแก้ไม้ทั่งตา ๑๔๙
แผนกยาแก้ประดง
ยาประดงตาทุกจำ�พวก ๑๕๒
ยาแก้ประดงแดง ๑๕๒
ยาแก้ปานดงเอ็น ๑๕๒
ยาปานดงเอ็น ๑๕๒
ยาประดงเส้น ๑๕๒
ยาประดงลม ๑๕๓
ยาประดงไต่ตามโต ๑๕๓
ยาประดงคัน ๑๕๓
ยาประดงเจ็บแล่นไปมาคือผีเข้า จ้าวสูน ๑๕๓
ยาประดงเส้นและเหน็บชา ๑๕๓
ยาประดงใช้ได้ทุกชนิด ๑๕๔
ยาประดงเลือด ๑๕๔
ยาแก้ปะดงทุกอย่าง ๑๕๔
ยาแก้ปะดงเส้น ๑๕๔
ยาแก้ปะดงไฟ ๑๕๔
ยาแก้ปะดงอำ�มะพาด ๑๕๕
ยาแก้ปะดงล่อย ๑๕๕
ยาตั้งปะดง ๑๕๕
ยาแก้ปะดงเข้าใส้ ๑๕๕
ยาแก้ประดงเส้น ๑๕๖
แผนกยาถ่าย
ยาพรหมประสิทธิ์ ๑๕๘
ยาถ่ายกระสายกล่อน ๑๕๘
ยาถ่ายปราบริดสีดวง ๑๕๘
แผนกยาแก้แมลง สัตว์ กัด ต่อย
ยาแก้แมงมุม แมงม้าง แมงลิ้นหมา ไส้เดือน ๑๖๒
ตอด ๑๖๒
ยาขี่ไก่กือตอด ๑๖๒
ยาแก้งูตอด ๑๖๒
ยาแก้หมาขบ ๑๖๒
ยาแก้หมาว้อขบ ๑๖๓
ยาแก้พิษสัตว์กัดต่อยทุกชนิด ๑๖๓
แผนกยาเกล็ด
ยาแก้สรรพโรคต่างๆ ๑๖๖
ยาแก้บ้า ๑๖๖
ยาแก้เจ็บเส้นเอ็น ๑๖๖
ยาเจ็บช้ำ�ภายใน ๑๖๖
ยาแก้มะเร็งเต้านม ๑๖๗
ยาแก้ผ้ำ�ดูก ๑๖๗
ยาแก้ผ้ำ�ดูก ๑๖๗
ยาแก้ผ้ำ� ๑๖๗
ยาตั้งเฒ่าเก่า ๑๖๗
ยาแก้โรคมะเร็ง ๑๖๗
ยาแก้โรคมะเร็งในมดลูก ๑๖๙
ยาแก้โรคเส้นท้องตึงเป็นเถาดาน ๑๖๙
ยาส้ม ๑๖๙
ยาแก้แพ้ถอนพิษผิดสำ�แดง ๑๗๒
ยามะเร็ง ๑๗๒
ยาทดลองยาสั่ง ๑๗๒
ยาแก้ยาสั่ง ๑๗๒
ยาถ่ายยาสั่ง หรือยาเบื่อ ๑๗๒
ยาปัจจุบันทันด่วน ๑๗๓
ว่าด้วยคัมภีร์อภัยสันตา ๑๗๕
ประมวลภาพสมุนไพร ๑๙๖
บรรณานุกรม ๒๑๓
ภาคผนวก ๒๑๕
 บทนำ�
ตำ�รายาพื้นบ้านอีสาน
ตำ�รา : ได้แก่ แบบแผน หรือ หนังสือ หรือใบลาน ที่ว่าด้วยวิชาการ
ต่างๆ บันทึกไว้ให้ลูกหลานได้นำ�ไปใช้ประโยชน์

ยา : ได้แก่ ของสำ�หรับปัวพยาธิ หรือของบรรเทาความเจ็บปวด

ต่างๆ (ปัว=รักษา) ให้อยู่ดีมีสุข ร่างกายแข็งแรง ประกอบ
สัมมาอาชีพได้เป็นปกติสุข

ตำ�รายาสมุนไพรพืน้ บ้านอีสาน หรือ ตำ�รายาฮากไม้ เป็นหนังสือใบลาน

มีหลายคัมภีร์ด้วยกัน เอิ้นว่า “คัมภีร์อภัยสันตา” “คัมภีร์มหาโชตะรัต” และ
“คัมภีร์ปฐมจินดา” เป็นต้น เป็นของเก่าแก่ซึ่งมีมาแต่โบราณกาล ยาปัวพยาธิ
ทุกชนิดบ่ว่าจะเป็นยาแผนโบราณหรือยาแผนปัจจุบันก็ตาม โดยส่วนหลายแล้ว
เค้าเดิมแม่นเอามาจากฮากไม้หรือส่วนใดส่วนหนึ่งของต้นไม้ การออกไปเก็บยา
ในป่าของคนโบราณนั้นย่อมต้องมีพิธีรีตรองต่างๆ กัน บางคนก็ใช้กล บางคนก็
ใช้เวทมนต์และคาถา ตลอดจนต้องหาฤกษ์ หายาม เวลาไปเอายา จึงจะสัมฤทธ์
ผลดังตำ�รากล่าวไว้ว่า

วันอาทิตย์ ยามเช้า พิษยาอยู่ลำ�ต้น

ยามสาย พิษยาอยู่ราก
ยามเที่ยง พิษยาอยู่ใบ
ยามค่ำ� พิษยาอยู่เปลือก

22
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
วันจันทร์ ยามเช้า พิษยาอยู่ราก
ยามสาย พิษยาอยู่แก่น
ยามเที่ยง พิษยาอยู่ใบ
ยามค่ำ� พิษยาอยู่เปลือก

วันอังคาร ยามเช้า พิษยาอยู่ใบ

ยามสาย พิษยาอยู่เปลือก
ยามเที่ยง พิษยาอยู่ลำ�ต้น
ยามค่ำ� พิษยาอยู่ราก

วันพุธ ยามเช้า พิษยาอยู่ราก

ยามสาย พิษยาอยู่ใบ
ยามเที่ยง พิษยาอยู่เปลือก
ยามค่ำ� พิษยาอยู่แก่น

วันพฤหัสบดี ยามเช้า พิษยาอยู่แก่น

ยามสาย พิษยาอยู่ราก
ยามเที่ยง พิษยาอยู่ใบ
ยามค่ำ� พิษยาอยู่ลำ�ต้น

วันศุกร์ ยามเช้า พิษยาอยู่ใบ

ยามสาย พิษยาอยู่ราก
ยามเที่ยง พิษยาอยู่เปลือก
ยามค่ำ� พิษยาอยู่ลำ�ต้น

23
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 วันเสาร์ ยามเช้า พิษยาอยู่ราก
ยามสาย พิษยาอยู่ลำ�ต้น
ยามเที่ยง พิษยาอยู่ใบ
ยามค่ำ� พิษยาอยู่แก่น

 
เมื่อไปถึงป่าตามฤกษ์ยามแล้ว ยังจะต้องมีกรรมวิธีในการเอายาอีก
เพราะคนโบราณถือว่า สรรพสิ่งใดๆ ในโลกล้วนมีเจ้าของ ต้นไม้ก็มีเทพารักษ์
การจะเก็บยาจึงต้องมีการขอด้วยหลากหลายกรรมวิธีเช่นกัน ดังจะยกตัวอย่าง
พอสังเขปดังนี้

มนต์ปลุกยาแบบที่  ๑
โอม “กมฺมะเกมะมะ” ว่า ๓ เทื่อแล้วให้ทืบต้น ๓ เทื่อ จึงว่ามนต์
ยามพระยาธรผู้รักษาต้นยา ว่า “โอม ทิพย์พระยาธร ขี่ม้าจรมาจอกพอกๆ
ฆ้อนกูจักตอกหัวพระยาธร ขี่ม้าจรลอดเมฆ” ว่า ๓ เทื่อ แล้วจึงกล่าวมนต์ปลุก
ยา ว่า “โอม ขะลุกๆ กูจักปลุกฮากยาก็ตื่น พญายาไปอยู่แห่งอื่นก็ให้เสด็จเข้ามา
สู่ต้นไม้อยู่ลีลา เสด็จเข้ามาอยู่ต้นยาอยู่ลีล้าย เชื้อลูกท้าวฝูงหมู่พญายา โอม สวา
หับ” ว่า ๓ เทื่อ แล้วจึงเอามือสั่นต้นยา ๓ เทื่อ
แล้ว ขุด หรือ ฟันเอาเทอญ

มนต์ปลุกยาแบบที่ ๒
“โอม ทิพมนต์ มนต์เจ้าพญายา พระฤาษีสั่งมาให้กูเอาต้นนี้ไปใส่......
(คนไข้ผู้ชื่อว่า...) ให้ซ่วง ให้เซา โอม สวาหายะ”
ว่า ๓ เทื่อ แล้วจึงขุด หรือฟันเอาเทอญ

24
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 คาถาปลุกต้นยา (อีกแบบหนึ่ง)
“คับปัง คับระงับ คูบาสิทธิกายะ ให้กูทงๆ ชินะ สวาหะ”
ว่า ๓ เทื่อ แล้วจึงขุด หรือฟันเอาเทอญ

พิษณุยา
เป็นการเรียนรู้เพื่อเป็นหมอยา จะต้องมีการแต่งขันธ์ ๕ เพื่อการบูชา ประกอบ
ด้วย พานหรือขันธ์ ๕ บรรจุ เทียนเล่มบาท ๔ เล่ม เทียนน้อย ๔ คู่ เทียนกิ่ง ๔
คู่ ซวยกลม ๔ ซวย ซวยเป ๔ ซวย (ซวย=การม้วนใบตองลักษณะเป็นกรวย)
ดอกไม้ขาว ซิ่นผืน แพรวา เหล้าก้อง ไข่หน่วย และเงิน ๒๔ บาท แต่งเครื่อง
ครบแล้วให้ใต้เทียนติดขันธ์ ๕ ยกขึ้นใส่หัว แล้วจึงว่า พิษณุยา ดังนี้
“โอมสิท โอมทง โอมสิท โอมทง โอมสิท โอมทง กูทงแล้ว
กูบ่ได้ทงอาสน์ กูทงแล้วกูบ่ได้ประมาทครู โอมสิท โอมจับ โอมสิท
โอมจับ โอม พิษณุจับกกยา โอม พิษณุจับฮากยา โอมสิทธิ โอมจับ
โอม พิษณุจับ โอม พิษณุจับ โอม พิษณุจับ”
ว่า ๓ เทื่อแล      

มนต์ปลุกเศกยา
“โอม ขะลุกๆ พ่อครูกูปลุกๆ ลุกแล้วอย่านั่ง พ่อครูกูสั่นๆ ลุกแล้วอย่านอน โอม
สวหายะ” ให้ฝนยาแล้วจึงว่ามนต์ปลุกเสกยานี้ ๓ เทื่อ
จึงให้กินเทอญ

25
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 คาถาปลุกยา (แบบที่ ๑)
สักกัตวา พุทธะรัตตะนัง โอสะถัง อุตตะมัง วะรัง หิตัง เทวะมะนุสสานัง พุทธะ
เตเชนะ โสตถินา นัสสันตุ ปัททะวา สัพเพ ทุกขา วูปะสะเมนตุ เมฯ
สักกัตวา ธัมมะรัตตะนัง โอสะถัง อุตตะมัง วะรัง ปะริฬาหูปะสะมะนัง ธัมมะเต
เชนะ โสตถินา นัสสันตุ ปัททะวา สัพเพ ภะยา วูปะสะเมนตุ เมฯ
สักกัตวา สังฆะรัตตะนัง โอสะถัง อุตตะมัง วะรัง อาหุเนยยัง ปาหุเนยยัง สังฆะ
เตเชนะ โสตถินา นัสสันตุ ปัททะวา สัพเพ โรคา วูปะสะเมนตุ เมฯ
(ว่า ๓ ที แล)

คาถาปลุกเศกยา (แบบที่ ๒)
อัตถิ อิมัสมิง กาเย เกสา โลมา นะขา ทันตา ตะโจ มังสัง นะหารู อัฏฐี
อัฏฐิมิญชัง วักกัง หะทะยัง ยะกะนัง กิโลมะกัง ปิหะกัง ปัปผาสัง อันตัง
อันตะคุณัง อุทะริยัง กะรีสัง ปิตตัง เสมหัง ปุพโพ โลหิตัง เสโท เมโท อัสสุ
วะสา เขโฬ สิงฆาณิกา ละสิกา มุตตัง มัตถะเก มัตถะลุงคันติ ฯ
(ว่า ๓ ที แล)

26
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาแก้ไข้ต่างๆ
 แผนกยาแก้ไข้ต่างๆ
ยาแก้ไข้ออกร้อนตัว ให้เอา ผักหนอก หญ้าไทร หินแห่ข้าว แช่กินดีนักแล

ยาแก้ไข้สั่น ท่านให้เอาดีปลี ลูกกระดอม รากผักเสี้ยนผี แก่นสะเดา แห้วหมู

สะค้าน ขี้เหล็ก จันทน์ แก้ไข้สั่นต้มกินหายแล

ยาแก้ไข้ ท่านให้เอารากคนทา รากเท้ายายม่อม เถาวัลย์เปรียง หนักอย่างละ

๒ บาท เว้นแต่รากดีงูต้นหนัก ๕ บาท ยาทั้งหลายสับใส่หม้อ ต้มกินแก้ไข้เพื่อ
เส้น แก้สะบัดหนาวสะบัดร้อน

ยาชื่อกรรมฐานโอสถ (ใช้แก้ไข้ เข้าใจว่าไข้ป่าหรือมาลาเรีย) ใบมะขามแขก

สมอดีงู หัวหอม สิ่งละ ๑๕ บาท ลูกเร่ว ขิงแห้ง เทียนดำ� อบเชย ขมิ้นชัน ไพล
กระเทียม เกลือสินเธาว์ ดีปลี น้ำ�ตาลกรวด ผลสมอไทย กำ�มะถัน พริกไทย ฝอย
ลม ดอกจันทน์ กานพลู กระวาน มะขามเปียก ข่า สิ่งละ ๑๐ บาท ยาดำ� มหาหิงคุ์
สิ่งละ ๓ บาท ดินประสิว โกฐทั้ง ๙ เทียนทั้ง ๕ สิ่งละ ๕ บาท ให้เอายาทั้งหมดบด
เป็นจุณ ใส่ในกระทะ ทำ�พิธีมีขันธ์ ๕ ขันธ์ ๘ ดอกไม้ขาว ด้ายสายสิญจน์ ใส่เฉลว
สี่มุมยกขึ้นตั้งไฟ ใส่น้ำ�ผึ้งน้ำ�นมอย่างละ ๑ กระป๋อง น้ำ�มันงา ๑ ขวด ผู้ทำ�ยาถ้า
เป็นคฤหัสถ์ต้องสมาทานศีล ๘ แล้วสวดพุทธมนต์ ๑๐๘ จบ ผู้กวนอีก ๑ คน ห้าม
ใช้ดุ้นฟืนไปใช้ในที่อื่น ห้ามคนเข้าออก

ยาแก้ไข้ ให้เอาพญามือเหล็ก บอระเพ็ด ตูมกา ใบมะกา รากดอกปีบ รากคัดเค้า

หัวหญ้าแห้วหมู เจตมูลเพลิง รากช้าพลู ก้านสะเดา สะค้าน ต้มกินหายแล
28
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาแก้ไข้ ให้เอาฮากผักขา ฮากกะถิน ฮากพิมาน ฮากหนามแท่งเตี้ย ฮากส่องฟ้า
ฮากสะมัด แก่นกะถินดินโพน ฝนกิน

ยาแก้ไข้ปวดหัว มีอาการออกฮ้อน ทั้งขี่ทั้งฮาก พวนในท้อง ให้เอาฮากเขื่อขื่น

ฮากเขือผ่อย ฮากแพง ฮากเต่าน้อย ฮากตานา ฮากแขม ฮากฝีหมอบ ฝนกิน

ยาแก้ไข้ปวดหัว เอา หัวบัวบก ฮากหยิกบ่ถอง น้ำ�ข้าวเจ้าฝนทา ถ้าเป็นหนักมี

การจ่มปากและอ่านหนังสือ ให้เอา ฮากถั่วพู ฮากจำ�ปาแดง ฮากดอกซ้อนใหญ่
ดูกกา ดูกหมาดำ� ฝนแล้ว เอาแฮนคันคาก เหมือดคนแดง เหมือดคนขาว เขา
หมวกแดง ฮังฮ้อน ฝนให้กินทีหลัง

ยาแก้ทั่งพิษไข้หมากไม้ เมื่อไข้หมากไม้พิษไข้บ่ล่วงให้กินยาทั่งพิษ ยาทั่งพิษ

ให้เอาฮากมอกน้อย ฮากมอกใหญ่ ฮากช้าชะโก พายชะเมา ฮากน้ำ�นมราชสีห์
ฝนกินทั่งพิษไข้หมากไม้ได้ทุกอย่างแล

ยาแก้พิษหมากไม้ ยาให้เอา ฮากชายสู่ต้น ฮากชะค่างต้น ฮากชะค่างเครือ

ฮากชะคาม ฮากชะง้า ฮากซักน้อย ฮากซักหลวง ฮากเหม้าน้อย ฮากตูม
ฮากไข่เน่าน้อย ฮากไข่เน่าหลวง ฮากแค้ง ฮากเขือ ฮากหวดข้าใหญ่ ฮากคาย
เข้า ฮากเล็บเงือก ฮากผักชีช้าง ฝนกินดีแล อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา ฮากหมา
น้อย ฮากยานาง จันทน์แดง จันทน์หอม งิ้วดำ� แก่นมี้ แก่นทัน ฝนกินแก้
พิษหมากไม้ดีแล

ยาแก้ไข้หมากไม้หลวง (ใหญ่) แก้ได้ทุกอย่าง ยาให้เอา แก่นตูม แก่นตับเต่า

แก่นเฮื้อนกวาง แก่นเบ็น แก่นตาไก้ แก่นตากวาง แก่นหมากยาง แก่นหมาก
หลอด แก่นนมสาว แก่นนมงัว แก่นกางฮูง แก่นแม่ฮ้าง แก่นขี้หนู แก่นจวง

29
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แก่นดูกด้าน แก่นดูกหิน แก่นสามขา แก่นเหมือดคน แก่นเหมือดแอ่ แก่น
เหมือดใหญ่ แก่นเหมือดปลาซิว แก่นเหมือดปลาหลด แก่นเหมือดเมี้ยง แก่น
ก้ามปู แก่นยางโบง แก่นตีนจำ�น้อย แก่นตีนจำ�หลวง แก่นก่อ แก่นส้าน แก่น
หนามแก้ว แก่นตาเสือ แก่นขามป้อม แก่นส้มผ่อ แก่นตูมตัง แก่นตูม แก่น
ลวงไซ แก่นมุยแดง แก่นมุยด่อน แก่นคางควาย แก่นคำ�ข้าม้า แก่นแคน
แก่นหมากแตก แก่นสัง แก่นหมากหม้อ แก่นสะแบง ฮากลิ้นแฮด ฮากเสียว
น้อย ฮากเสียวใหญ่ ฮากเหม้าคน ฮากหุ่งเทศ ฮากเปล้าน้อย ฮากเปล้าหลวง
ฮากฮักขาว ฮากพังคี ปีบปีแดง ปีปปีขาว ฮากเข็มแดง ฮากเข็มขาว ฮาก
เกล็ดลิ่นน้อย ฮากเกล็ดลิ่นใหญ่ ฮากคอมสัน ฮากพุดบ้าน ฮากพุดป่า ฮากพี
พวย ฮากตูมคาน ฮากตองหมอง ฮากเอ็นอ้าแดง ฮากเอ็นอ้าขาว ฮากเขือง
น้อย ฮากเขืองใหญ่ ฮากหวายนั่ง ยาหัว ฮากง้วนหมู ฮากโกทา ฮากน้ำ�เต้า
น้อย ฮากน้ำ�เต้าใหญ่ ฮากรกคก ฮากฮุ่นไฮ่ ฮากต้างไก่ ฮากหวดข้า ฮาก
หวดลาว ฮากพวงพี่แดง ฮากพวงพี่ขาว ฮากแลงส่อน ฮากหนามแท่ง ฮาก
เข้าจี่ ฮากปอขี้ตุ่น ฮากปอขี้ไก่ ฮากซอนถ้วยน้อย ฮากซอนถ้วยใหญ่ ฮากช้าง
น้าว ฮากเว่อ ฮากนาว ทั้งหมดนี้ฝนแก้ไข้หมากไม้ได้ทุกอย่างแล

ยาถามหมากไม้ ถ้าเป็นไข้ไม่รู้ว่าเป็นไข้หมากไม้หรือไม่ ให้ใช้ยาถามยาให้เอา

เครือยานางแดง ฮากก้นคก ฮากเข็มแดง ฮากเข็มขาว ฝนให้กิน ยาทาให้เอา
หัวถั่วพู ฮากเขียบ ฮากเอี่ยน ด่อน เปลือกประดง เปลือกลำ�ดวน ฮากเขียบ
ชะลด ฝนทาดีแล

ยาแก้ไข้ ให้เอาผักหุ่นไฮ่ ต้นตาไก้ อ้อยดำ� เปลือกสา เอาพอสมควรมาแช่น้ำ�กิน

ดีแล ผิว่าไข้มันฮาก ให้เอาใบเกี้ยงกำ�มือ ๑ ตัดท้ายตัดหัวแล้วเอาปู ๑ โต ฆ่าแล้ว
มาแช่ดอมกันกินดีแล ผิว่า ไข้แล้วมันบ่หลบ ให้เอาฮากหญ้าขัด แพงกำ�ฮ้อย ยา
นาง ข้าวจ้าว อ้อยดำ� ผักหวานบ้าน ก้านตง เอาท่อกันตำ�แล้วกรองเอาน้ำ�กิน ดี

30
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แล ผิว่า ไข้กินข้าวบ่ได้ ให้เอาหญ้าห่อมแก่ว พริก ขิง กระเทียม เอาท่อกันต้มใส่
น้ำ� ๗ บวย เอาบวย ๑ กินดีแล ผิว่า ไข้บ่มีแฮง ให้เอาผากม่วงกะสอ มาเคี้ยวใส่
น้ำ�อ้อย กินดีแล ผิว่าไข้สั่นทั้งวันทั้งคืนให้เอาต้นลับลืน ๓ ต้น ต้นหญ้าห่อมแก่ว
๓ ต้น ใบสะพันกา ๓ ใบ พริก ขิง พอสมควร ต้มเคี้ยวกิน ดีแล

ยาแก้ไข้กินผิด ให้เอาเปลือกแคน แก่นก้างปลา แก่นกลางน้ำ� ย่างไฟ แช่น้ำ�กิน

ดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาฮากหมากตูม ฮากก้างปลา ฝนกินดีแล เอาหมากหนวด
แมว หมากข่า ฮากหมากกล่ำ�ตาควาย ผักหวานบ้าน ก้านตง ถั่วสะแดด ข้าวจ้าว
อ้อยดำ� น้ำ�ไส้เดือน น้ำ�สร้างน้อย เอาท่อกันแช่น้ำ�กิน ดีแล ผิว่า มันถือคอเจ็บฮ้า
ยหลาย ให้เอา ฮากน้ำ�แย่ ฝนด้วยน้ำ�ฮากทราย กินดีแล ผิว่า มันบ่ฮู้เมื้อคิง ให้
เอา ฮากเฮื้อนกวาง ฮากน้ำ�แย ฮากสะโก จันทน์แดง ฝนกินดีแล อีกขนานหนึ่ง
เอาแก่นสะโก แช่อาบดีแล ผิว่าไข้คิงฮ้อนให้เอาหมากตูม ฮากดอกช้อนน้อย ฝน
ใส่น้ำ�เหล้าผิวคิง ดีแล

ยาไข้ทกทื้น ให้เอาฮากอีเลิศ ฮากสีไค ฮากผีเสื้อ ผักบั่ว ขี้เถ้ากลางคีไฟ เอาพอ

สมควรตำ�ทาปลายตีนปลายมือ และทาซะหน่อง ดีแล

ยาไข้ตีนมือฮ้อน ให้เอาสาดเฮี้ยน เล็บตีน เล็บมือ มาเผาไฟให้กินเบิ่งก่อน ผิว่า

มันแลบลิ้นออกปากแลบๆ นั้นชื่อว่า “ไข้ทำ�ทานแลบลิ้น” ให้เอาโด้นไฟสุด ด้าม
ขวานสุด ฝนใส่น้ำ�ให้กินเสียแล้ว จึงเอาฮากหมากนัด ฮากหมากม่วย ดองปลาฝา
กระดูกกา น้ำ�เงิน น้ำ�คำ� ฝนให้กินแล ผิว่า ให้กินยาดังที่กล่าวนี้แล้ว ยังแลบลิ้น
อยู่ดังเก่า ชื่อว่า ออกเงา ให้เอา ฮากเดื่อป่อง ย่านาง ฝนให้กิน ดีแล ผิว่า ไข้คิง
เย็นซื่อๆ ให้เอาฮากท่อน ไม้เข้าจี่หัวหมากหนาม ฝนกินดีแล ผิว่าไข้คิงเย็นหน
หวย อยู่บ่ได้ อยากให้วีอยู่เรื่อยๆ ให้เอาฮากหมากเขือขื่น ฝนใส่น้ำ�เหล้าโท กิน
ไล่พิษออกเสียก่อน แล้วจึงเอาฮากสงฝนใส่น้ำ�ข้าวจ้าวกิน ดีแล ผิว่า บ่ฮู้เมืื่อคิง

31
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
บ่มนื ตา ถามบ่ปาก ให้เอาฮากทัน ฮากสัมมา ฮากถัว่ พู ฮากสะคาม ฮากม่วงกะสอ
ฝนกินดีแล ผิว่า บ่เซา ให้เอาฮากหมากเอิ๊ก หญ้าปากควาย ฮากต้นหมากล่ำ�
ฮากส้มลม ฝนให้กินดีแล ผิว่า ไข้ออก ตีนเย็น มือเย็น ชื่อว่า ออกดำ� ให้เอา ฮาก
ท่อน ไม้เข้าจี่ ฮากมอน ฝนกินดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาแค่ไม้ยมผา ฝนกินดีแล
ผิว่า ไข้บ่อถอย บ่สว่าง คิงเย็น ให้เอา ฮากซาตรี ฮากส้มกบ ฮากเดื่อ ฮากหิ่งหาย
ฮากดอกพุทธ ฮากหญ้าโคยงู ฝนกินดีแล

ยาไข้ซำ�เฮื้อ ให้เอาแก่นบก แก่นแพงพิมาน ต้มกิน ดีแล ผิว่า ยาไข้ซำ�เฮื้อและ

เจ็บขัดหน้าขัดหลัง ให้เอาต้นตูมทั้ง ๕ คือ ใบ เปลือก แก่น ฮาก ยอด อย่างละ
เท่ากันต้มกิน ดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาขี้ช้างพลาย แก่นข้าวโคด ขั้วหมากอึ ต้ม
กินดีแล

ยาไข้หนหวยธาตุขันธ์บ่สว่าง ให้เอาฮากหญ้าขัด ฮากหญ้าผากควาย แพงคำ�

ร้อย ตาอ้อยคำ� ๗ ตา แมงมุม ๗ โต ขี้แมงไย ฮากลับลืน มือหมากน้ำ�กำ�มือ ๑ ถั่ว
สะแดด ข้าวจ้าว เอาท่อกันตำ�ให้แหลก แช่น้ำ�กินดีแล

ยาไข้มันเส่า ให้เอาฮากเทียน หรือ ฮากหวดข้า หรือฮากประสมลม ฝนให้กินดี

แล ผิว่า ไข้มันเส่าไข่คาวไหลออก ให้เอาหมากก้วย ข้าวหมิ้น ท่อกันตำ�แช่น้ำ�ให้
กิน ดีแล หรือ เอาฮากบ้าลาย หรือฮากยอแดง ฝนกินดีแล หรือเอาหัวหญ้าคม
ปาก ขี้ไส้เดือน แช่น้ำ�ให้กิน ดีแล

ยาไข้แกว่งหัว ชื่อว่า ม้าแล่น ให้เอาฮากชุมแสง หรือฮากยอแดง ฝนให้กินดีแล

หรือ ขุดเอาทรายลึกเพียงศอกมาแช่น้ำ�กินดีแล

ยาไข้แกว่งหัว ชื่อว่า จงอางโตแม่ ให้เอาไม้ไผ่ช้างคำ� ไม้ไผ่ช้างไพ ไม้ไผ่ใหญ่ ไม้

32
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ไผ่ป่า ฝนกินดีแล ผิว่า บ่เซา ให้เอาแก่นเดื่อใหญ่ เดื่อป่อง เดื่อดิน ไม้ไผ่บ้าน ฝนกินดี
แล ผิวา่ บ่เซา ให้เอาฮากตากวาง ฮากตาไก้ ฮากตานกกรด ฮากตาเสือ ฝนกินดีแล

ยาไข้ตนี ดำ� มือดำ� ซางเหลือ ซางมุม ให้เอาตอใต้น�ำ้ แก่นกระเบา แก่นงวงซุม่

แก่นกุ่ม แก่นก่าม ฝนกินดีแล อีกขนานหนึ่ง ให้เอาฮากซมซื่น ฮากซายซู่ ฮา
กดอกเข็ม ฮากดอกต้าง ฝนกินดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาฮากขามป่า ฮากขามบ้าน
ฮากขามแป ฮากผักหวานบ้าน ฮากก้านตง ต้มกินดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาฮากโก
ส้ม ฮากโกนา ฮากหมากเฟือง เครือขี้โก๊ะ ฝนกินดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาฮากลุม
พุก ฮากหมากเว่อ ฮากหมากนาว ฮากยมบ้าน ฮากยมป่า ฝนกินดีแล

ยาไข้ตาเหลืองขนคิงลุก ให้เอาต้นเหม้าใหญ่ เหม้าตาเขียว เหม้าคน ฝนกิน ดี

แล ผิว่า บ่เซา ให้เอาต้นนมสาว ต้นนมงัว ต้นนมควาย ต้นนมราชสีห์ ฝนกินดีแล

ยาไข้หนักโต เป็นตุ่มนำ�ปาก ชื่อว่า ออกซาง ให้เอาแก่นหมากเหลื้อม แก่นม่วง

แก่นขาม หมากเว่อ ฝนให้กินดีแล ผิว่า บ่เซา ให้เอาปีบปีแดง ฮากก้นคก ฮาก
เต้าแล้ง ฮากพุดน้อย ฝนให้กิน ดีแล

ยาไข้มันฮ้อนหมดตัว ให้เอาฮากพร้าว ฮากหมาก ฮากอีตู่ ฮากหัวสิงไค ฮาก

หมอน้อย ฮากยานาง หัวกล้วยตีบเอาพอสมควร แช่น้ำ�กินดีแล

ยาไข้กึบ ให้เอาเปลือกต้นพันชาด ฮากหมากเขือบ้า แมลงวัน ๗ โต ไข่แมงสาบ

๗ หน่วย ไข่แมลงมุม ๗หน่วย ตำ�ใส่น้ำ�เหล้ากินดีแล

ยาห้ามไข้ ให้เอาฮากหญ้าคา ฮากหญ้าขัดมอน แพงคำ�ฮ้อย ฮากหญ้าลับลืม

ฮากหญ้าผากควาย เข้าจ้าว เปลือกทองบ้าน เอาเท่ากัน แช่น้ำ�กินดีแล อีกขนาน

33
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
หนึ่ง ให้เอาหญ้าผากควาย หญ้าแพรก อ้อยคำ�ข้อ ๓ ปล้อง เอาเท่ากัน ต้มกินดี
แล อีกขนานหนึ่ง เอาหัวแห้วหมู เครือกอฮอ ต้นสีไค พริก ขิง เอาเท่ากัน ต้มกิน
ดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาฮากหญ้าลับลืม ฮากเดื่อป่อง เปลือกกอก ฮากถั่วพู ฮาก
หญ้าคา ต้มกินดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาเครือหมากแตก แก่นคัดเค้า ฝนกินดีแล

ยาหมากไม้ ให้เอาฮากมอนเฮื้อ ฮากฝ้ายเฮื้อ ฮากน้ำ�แน่ ฮากผักหวานบ้าน ฮา

กก้านตง อ้อยดำ� เอาเท่ากันแซ่น้ำ�กินดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาฮากนางแซ่ง ฮาก
ตูมกาน ฮากหนามแท่ง ฮากภังคี ฮากฆ้อนกระแต ฮากคอแลน ฮากทง ฮากน้ำ�
เต้าน้อย ฮากไม้แม่ฮ้าง ฮากเหม้า ฮากผีพ่วน ฮากหมอน้อย แช่น้ำ�กินก็ได้ ฝนกิน
ก็ได้ อีกขนานหนึ่ง เอาฮากเข็มขาว ฮากเข็มแดง ฮากแลงซ้อน ฮากคอแลน หัว
ถัว่ ฟู ฮากคัดเค้า ฮากลุม่ พุก ฮากหนามแท่ง เบีย้ หมอน้อย ฮากย่านาง ฝนกินดีแล

ยาทั่งพิษหมากไม้ ให้เอาฮากเฮื้อนกวาง ฮากสะมัด ฮากส่องฟ้า ฮากซาดขาว

ฮากหมากเอิก เอาเท่ากันแช่น้ำ�กินดีแล

ยาหมากไม้ออกตุ่มทั้งหลาย ให้เอาฮากท่มพาย ฮากสะคาม ฮากซายซู่น้อย

ฮากฝ้ายเอื้อ หินขาว ฮากเหม้าน้อย ฮากสักหลวง ฮากหมากหวดน้อย ฮากหมาก
แข้งขม ฮากผักกาดย่า ฮากอ้อยช้าง ฮากส้มกบ ฮากแตงแซง ฮากไข่เน่าน้อย
ฮากไข่เน่าใหญ่ ฮากหมอน้อย ฮากย่านาง ผิว่า ออกตุ่มหลายมันเจ็บจนปากบ่ได้
ให้เอายาฝูงนี้แช่น้ำ�กินก็ได้ฝนกินก็ได้ ดีแล ผิว่า ตุ่มหมากไม้อันอื่นออกแกมตุ่ม
หมากไม้สุกก็ดี ให้เอา ฮากช้างน้าว ฮากหมากแคขม ฮากหมากหวดข้า ฮากอ้อย
ช้าง ฝนให้กินเบิ่งก่อน ผิว่า มันฮ้อนแต่หัวเถิงตีนเสมอกัน บ่ฮ้อนและพวนหลาย
ยาถึกพยาธิแล ให้ฝนกินเรื่อยๆ จนเซาแล

ยาไข้หมากไม้ คือผีเข้าเจ้าสูน ให้เอาฮากส้มลม หัวข่าบ้าน ฮากหมากแตก

34
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
มดแดง ต้มกิน ดีแล อีกขนานหนึง่ เอาฮากย่านาง บีงเู หลือม หินส้ม ฝนให้กนิ ดีแล

ยาไข้หมากไม้กินผิด ให้เอาฮากงวงซุ่ม ฝนใส่น้ำ�เหล้าเด็ด กินดีแล

ยาตุ่มหมากไม้ ให้เอาฮากหญ้าลับลืน ฮากหญ้าขัด ฮากหญ้าคา อ้อยดำ� เข้า

จ้าว แช่น้ำ�กินดีแล

ยาหมากไม้ออกปานดำ�ปาน ให้เอาหอมเงือก นมผา จันทน์แดง จันทน์ขาว

เงินคำ� ฮากเสียว เงินเลียง หินแห่กลางห้วย ตาไม้ไผ่บ้าน ตาไม้ไผ่ช้างไพ ตาไม้
บง อ้อยดำ� ๗ ตา แก่นกอกด่อน ฮากเฟือง แก่นเดื่อป่อง แก่นเดื่อเกลี้ยง น้ำ�ส้าง
นก น้ำ�ไส้เดือน เป็นน้ำ�กระสาย แล้วฝนยาฝูงนี้ใส่น้ำ�กินเทอญ คาย ๕ บาท เหล้า
ก้องไข่หน่วย

ยาถอนพิษหมากไม้ทุกชนิด ให้เอาฮากนมสาว ฮากน้ำ�แน้ แพงคำ�ฮ้อย ฮาก

เอี่ยนด่อน ฮากส้มผ่อ งิ้วคำ� งิ้วด่อน จันทน์แดง จันทรน์หอม ฮากภังคี ฮากแฮน
ต้น ฮากแฮนเครือ ฮากดอกทอง ฮากก้างปลา ฮากหญ้ามุ้งกระต่าย เครือแสน
ปล้อง เครือแสนพัน ข้าวหมิ้นต้น เครือทำ�ทานโตผู้ เครือทำ�ทานโตแม่ ฮากทัน
ฮากพิลา ฮากหมากสัก แก่นแหน ฮากหนามขี้แรด ฮากไค้หางนาค แก่นไข่เน่า
ฮากตูมกา ฮากช้างน้าว ผักชีช้าง กว้างทะเล ฮากสะมัด ฮากปอเข้าจี่ ฮากยานาง
ฮากเดื่อเกลี้ยง ฮากเดื่อดิน ฮากไม้เข้าหลาม ซืนดิบ ฝนกินดีแล

ยาไข้หมากไม้ลงท้อง ให้เอาฮากเฮื้อนกวาง ฮากก้างปลา ฝนกินดีแล

ยาสะเออะหมากไม้ ให้เอาฮากตีนจำ� ไม้เท้าสาน ฮากหมากน้ำ� ฮากย่านาง ฮาก

นมผา ฝนกินดีแล

35
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาตัดฮากหมากไม้ ให้เอาฮากหมากแปบ ฮากขี้อ้นน้อยแคมน้ำ� ฝนกิน ดีแล

คาถาเป่าพิษหมากไม้ทั้งหลาย โอมผู้เฒ่าชุมพูปูนแดง ผู้แฮงซุ่มปูนเบี้ย ปากกู

เค็มปานเกลือ ๓ ก้อน ปากกูฮู้ฮ้อนปานถ่านไฟแดง ให้หายปานแป้งกะแด้งปาน
ปูน โอม สะหุมติด (ว่า ๓ เทื่อ แล้วจึงเป่าแล)

คาถาเป่าหมากไม้ใหญ่ออกปานดำ�ปานแดง ผุ สุ คู อุ อะ พุทโธ ธัมโม สังโฆ

อะ นะ โอมสะหุมติด ว่า ๗ เทื่อ และก่อนจะเป่าให้ตั้งคาย ขันธ์ ๕ เหล้าก้อง ไข่
หน่วย เงินสลึงหนึ่ง แพรมน ๑ ข้าวสารและหมากพลู พอสมควรตั้งคายแล

ยามหานิลชาวเหนือ ผลมะกอกคั่ว เปลืองทองหลางใบมนปิ้ง รากทองหลาง

ใบมนย่าง รากหญ้านางคั่ว จันทน์เทศคั่ว (คั่วจนเกือบเป็นถ่าน) สรรพยา ๖ สิ่ง
นี้ เสมอภาค ทำ�ผง บดด้วยน้ำ�ใบทองหลางใบมน บดแท่งไว้ ละลายน้ำ�ซาวข้าว
รับประทาน แก้พิษร้อนในทั้งปวง

ยาต้มเทพชุมนุม รากเสนียด รากสลอดน้ำ� รากตานหม่อน รากมะงั่ว ราก

มะกรูด รากมะนาว รากจิ้งจ้อทั้ง ๒ รากคัดคอนทั้ง ๒ รากก้านปลาทั้ง ๒ รากขี้กา
ทั้ง ๒ รากพุมเรียงทั้ง ๒ รากพุมดอ รากกระพังโหม รากตองแตก รากมะแว้ง
ทั้ง ๒ รากมะเดื่อดิน รากกำ�จาย รากหญ้าคา รากหวายขม ยา ๕ ราก ผลฝ้าย
ผลมะตูม มะขามป้อม ผลกระดอม บอระเพ็ด แห้วหมู ตะไคร้บก เอื้องนา หูตาล
โคกกระสุน หญ้าแพรก หญ้าปากควาย ใบมะขาม ใบส้มป่อย ใบมะกา หัวคร้า
เถาวัลย์เปรียง ข่าเบญจกูล สมอทั้ง ๓ ผลมะคำ�ดีควาย ๓ ผล ก้านสะเดา ๓๓
ก้าน จันทน์ทั้ง ๒ จันทน์ทนา แก่นไม้แดง แก่นประดู่ แก่นปรู แก่นมะหาด แก่นขี้
เหล็ก แก่นเสมทั้ง ๒ แก่นขนุน ฝาง แกแล แก่นสน สัก สักขี ดอกพิกุล บุญนาค
สารภี เกสรบัวเหลือง บัวน้ำ�ทั้ง ๕ ผลเอ็น กฤษณา กะลำ�พัก ขอนดอก หญ้า

36
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ตีนนก แฝกหอม ลูกผักชีลา เปลืองสมุลแว้ง ชะลูด อบเชย ชะเอมทั้ง ๒ โกฐทั้ง ๕
เทียนทั้ง ๕ ยาดำ� ๑ บาท เนื้อฝักราชพฤกษ์ ๓ ฝัก สรรพยา ๑๐๗ สิ่งนี้ ทำ�เป็นยา
หม้อ ต้ม ๓ เอา ๑ รับประทานแก้สรรพไข้ทง้ั ปวง ถ้าจะให้เดินแรงขึน้ ต้องเติมดีเกลือ

ยาแก้ไข้หวัดใหญ่ จันทน์แดง จันนท์เทศ โกฏสอ โกฏเขมา กรุงเขมา ชะเอม

ลูกดอม ก้านสะเดา บอระเพ็ด ทั้งสิบอย่างนี้หนักอย่างละ ๒ บาท ใบมะกา ๑
กำ�มือ (ยาไข้หวัดใหญ่ เริ่มต้นปี ๒๕๔๖ ได้ผลดี คนเป็นหวัดบ่อยๆ จามดังๆ
จะหายภายในวันเดียว แต่ให้กินจนจืด ยานี้ขมเล็กน้อย)

ยาแรกเริ่มไข้ทุกชนิด ฝางเสน แก่นสมอเทศ สมอเทศ ใบมะกา สิ่งละ ๔

บาท ไม้เท้ายายม่อม คนทา น้ำ�นอง ย่านาง สิ่งละ ๒ บาท ยาดำ�ดีเกลือ
สิ่งละ ๒ สลึง ใช้ต้มกระทุ้งไข้ ไข้พิษอีสุกอีใส ให้ปวดท้อง อุจจาระไม่สะดวก
ร้อนในกระหายน้ำ� ให้ปวดเมื่อยทั่วร่างกาย

ยาแก้ไข้พษิ บวมพองลมแล่นไม่ตลอด รากเจตมูลเพลิง โกฏสอ ลูกผักชี หัวขิง

ดีปลีเชือก เปลือกบุกมัน จันทน์ทง้ั สอง ลูกดอม รากเข็ดมอน แห้วหมู กกลังกา
เปลือกตูม หัวเปรอะ หัวงอ รากแฝก เปลือกอีแหวง เถาสะด้าน ดอกพิกุล
บุญนาค เกสรบัว ยาทัง้ นีเ้ อาหนักสิง่ ละบาท แทรกยาดำ� ดีเกลือ สิง่ ละ ๑ บาท
ต้มกิน

ยาแก้ไข้พิษขึ้นหน่วยแดง (เม็ดตุ่มสีแดง) ภายในคืนเดียว เอานูดหอม ราก

แฝก รากปราง รากปริง เปลือกสารภี รากมะลิ ใช้ต้มกิน

ยาไข้ชนในเม็ดเลือด ท่านให้เอา ย่านเขาขี้มิ้น อ้อยดำ� ตราบดิน สารส้ม ต้ม

กินจะหาย เริม่ รักษา เถีย้ น ทุง่ บายใจหายดี (ยาไขมันในเม็ดเลือดได้ผลดีมาแล้ว)
37
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
มหาครอบแก้ไข้ เอาดอกพิกุล ดอกสารภี ใบกะท้อน ใบกำ�ชำ� ดอกมะลิ
เกสรบัวหลวง ดอกไม้ชานพระ ใบอีหร่ม ใบชุมบา ใบหมากทั้ง ๒ ใบเอาะดำ�
ใบเอาะขาว ใบเงิน ใบทอง ใบทองพันชั่ง ใบจันทน์หอม ใบเฉียงพร้านางแอ
ใบเฉียงพร้า หอม ใบตำ�ลึง ใบหญ้าตีนกา หญ้าแพรก หญ้าปากควาย ราก
แฝกหอม ดอกชะลูด ยาทั้งนี้เอาเสมอภาคตำ�ผงทำ�แท่งไว้ ถ้าไข้ร้อนละลายน้ำ�
ขี้พร้า ถ้าเย็นน้ำ�แก่นจันทน์ ถ้าร้อนนอกน้ำ�สารเป็นกระสาย เจ็บศรีษะละลาย
น้ำ�จันทน์ทา ถ้ารากละลายน้ำ�ยาดำ�ต้มกินหาย ถ้าสะทกสะท้านละลายน้ำ�ผัก
เสี้ยนผี ถ้าชักละลายน้ำ�ขี้แมวเผาไฟ ถ้าปวดมวนละลายน้ำ�หัวกะทือทั้งกินทั้งพ่น
ทั้งทา ถ้ากระวนกระวายละลายหญ้าขัดมอน ถ้าหลังแข็งละลายน้ำ�มะเขือขื่น
ถ้าลงท้องละลายน้ำ�เปลือกทับทิม ถ้าปวดท้องละลายน้ำ�ขิงต้มกินหายแล

อาโรคฺยปรมา ลาภา
ความไม่มีโรคเป็นลาภอย่างยิ่ง

โรค คือสิ่งที่เกิดขึ้นแล้วทำ�ให้เกิดเวทนามากบ้างน้อยบ้าง
ตามกำ�ลังของโรคนั้นๆ แบ่งออกเป็น 2 ชนิด คือโรคประจำ�
สังขาร คือโรคที่จะต้องเกิดกับทุกคน เช่นโรคแก่ เจ็บ ตาย
และโรคจรมา คือโรคที่เกิดประจำ�ฤดูบ้าง โรคที่เกิดขึ้นเพราะ
กรรมบันดาลบ้าง โรคเหล่านี้เกิดขึ้นแล้วย่อมจะทำ�ให้เกิดทุกข์
เวทนาอย่างแรงกล้ามากบ้างน้อยบ้างตามกำ�ลังของโรค บุคคล
ที่ไม่มีโรคจึงถือว่าเป็นลาภอย่างยิ่งที่เดียว

38
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาแก้โรคในปากในคอ
 แผนกยาแก้โรคในปากในคอ
ยาแก้เจ็บอก ให้เอาขิง กระเทียม พริกไทย ดีปลี เกลือ ใช้น้ำ�มะนาวเป็นน้ำ�
กระสาย กินดีแล

ยาแก้เลือดฟันออก ให้เอารากเจียงปืน รากน้ำ�เต้าแล้ง รากปังมัง ต้มกินดีแล

ยาแก้ไอสิบปี ถ้าเป็นโรคไอเรือ้ รังอยูม่ ริ หู้ าย ท่านให้เอา บุกรอ เกลือ ว่านเปราะ

ขมิ้นอ้อย ขมิ้นชัน ขมิ้นขาว พริก ขิง กระเทียม กลอย เอาอย่างละเท่ากันตำ�
เป็นผง ละลายน้ำ�ผึ้งกินหายแล

ยาแก้ไอผอมแห้ง ให้เอาฝอยลม บวบลม รากส้มลม รากมะละกอสายมาต้มเป็น

ยาหม้อ หม้อแรกให้ใส่บวบลม ๒ลูก หม้อที่สองให้ใส่บวบลม ๕ลูก หม้อที่สามให้
ใส่ ๑o ลูก เมื่อกินครบสามหม้อแล้ว ให้กลับไปตั้งต้นหม้อที่หนึ่งอีก

ยาแก้ไอสมองแห้ง ให้เอาเครือเขามวก เครือเขาแกลบ ต้มกินดีแล

ยาแก้เลือดฟันออก ให้เอาสียาบอน สารส้ม การบูร พิมเสน กานพลู สิ่งที่เท่าๆ

กัน เอาสะตุไฟให้แห้ง แล้วเอาเปลือกเค็งหนักเท่ากันบดเป็นผงผสมกัน ใช้ถูฟัน
และอม ดีนักแล

ยาแก้เสียงแหบแห้งเครือ ให้เอาน้ำ�ตาลกรวด ๑ ส่วน น้ำ�ตาลทราย ๑ ส่วน

น้ำ�ตาลโตนด ๑ ส่วน น้ำ�อ้อย ๑ส่วน น้ำ�ขิง ๒ ส่วน น้ำ�ใบเถาคัน ๒ ส่วน น้ำ�
40
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
มะขามเปียก ๔ ส่วน เอาทั้งหมดใส่กระทะทอง ตั้งไฟเคี้ยวจนปั้นเป็นก้อนได้ ให้
ทาลิ้นกินเนืองๆ แก้เสียงแห้งและเสียงเครือ แก้เสมหะดีนักแล

ยาแก้ไอ ให้เอามะนาว ๑โอ น้ำ�มะกรูด ๑โอ ผลไม้ต่างๆคัดเอาแต่น้ำ�ประมาณ

เท่ากัน ผสมด้วยกันแล้วต้มไฟให้สุก เอาใส่ขวดไว้ใช้ต่อไปเถิดดีนักแล

ยาแก้ไอ คอแห้งไม่มีน้ำ�ลาย ให้เอาหางนกยูงเอาไฟเอาฝนแช่น้ำ�ไว้ แล้วจึงเอา

ฮากอาเลา ฮากเอ็นอ้า ฝนใส่ให้กินหายแล

ยาแก้ไอหมากโหกแตก ให้เอาฮากเสี้ยวน้อย จานเครือ แช่น้ำ�ไว้ แล้วเอาฮาก

เสี้ยวใหญ่ ฮากบก หัวดอกนางอั้ว จานต้น ฝนใส่น้ำ�นั้นให้กิน โรคชนิดนี้คือไอ
แตก เสลดเป็นหนอง มีกลิ่นเหม็น คนผอมเหลือง กินข้าวไม่ได้ ของที่ผิดคือ หอย
จี่ หอยปัง ปลาปึ่ง ห้ามกินและห้ามขี่ม้าเป็นเวลาสามปี

ยาเลือดคอออก ให้เอาหัวดอกคำ�ป่า ก้วงชะเล ให้ฝนใส่น้ำ�แช่ขี้เถ้ากลางคีไฟ

เอามือขวาจับหิน มือซ้ายจับยา ฝนอันละสามครั้งให้อมทีละน้อยๆ อีกขนานหนึ่ง
ให้เอา ต้นไข่เน่าน้อย ต้นไข่เน่าใหญ่ ค้อหนาม ต้นค้อแลน แก่นโมง ต้มกิน ถ้า
หายแล้วให้กินยาล้าง คือ พญามือเหล็ก ฮากปีกปรีแดง แช่น้ำ�เหล้ากิน

ยาแก้เลือดแข่วเลือดคอออก ให้เอา พริกไทย ปีกปรีแดง สมอไทย ลิ้นทะเล

สามเสน หมากกอกเลี่ยน สมอเล็ก สิ่งละหนึ่งบาท เอาทั้งหมดตากแดดให้แห้ง
บดให้ละเอียดแล้วเอาน้ำ�ข้าวเจ้าเป็นกระสายปั้นเป็นลูกกลอนกินเช้าเย็นทีละ
ก้อน

ยาปิดเลือดแข่ว ให้เอาเปลือกมะนาว ติ้วไม้ไผ่ เกลือ บีบน้ำ�มะนาวใส่ อมวันละ

41
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
สามเวลา ส่วนยากินให้เอาดีปลี ขิง พริกไทย กระเทียม สิ่งละหนึ่งบาท ต้มผสม
กันใส่เกลือพอสมควร เอาน้ำ�มะนาวใส่กินวันละ ๓ เวลา

ยาแก้โรคทำ�มะลาลงคางแข็งคอตีบ ให้เอาเดือยไก่ป่า ฮากนมราชสีห์ ฮาก

บาชาด ฮากจำ�ปาแดง ฝนเอาสุราเป็นน้ำ�ทั้งอมทั้งทาภายนอก

ยาแก้ปวดแข่วมึนไปตามสันหลัง เอาฮากเขือขื่น ฮากต้างไก่ ฮากเอนอ้า อ้อย

ดำ� ยาหัว ยาหัวให้หนัก ๑๐ ตำ�ลึง ส่วนอื่นให้เอาพอประมาณ ต้มกิน

ยาขับเสลด ตัดรากหืด ใบหนาดสด ๔ ใบ รกมะดันหนัก ๑๐ บาท สารส้มหนัก

๑ บาท รวมตำ�เป็นผงละลายน้ำ�ร้อนกินหรือจะชงกินแบบชาก็ได้ ช่วยขับเสมหะ
และละลายเสลด ตัดรากหืดขาดหายดีแล

ยาแก้ปวดฟัน ฟันบวม เอาแก่นแก แก่นข่อย เกลือ ต้มอม อีกขนานหนึ่งเอา

สารส้ม การบูร เกลือ ต้มอม

ยาสมานคำ� ผลมะกอกเผา ผลมะขามป้อมเผา น้ำ�ประสานทองสะตุ ยาสามสิ่ง

นี้เสมอภาคทำ�ผงบดปั้นแท่งไว้ละลายน้ำ�ผึ้งหรือน้ำ�มะนาว แทรกเกลือกวาดหรือ
ชุบสำ�ลีอม แก้ปากเปื่อยทั้งเด็กและผู้ใหญ่

ยาสมานปากเปื่อย จันทน์ทั้ง ๒ กะเทาะมะขาม กะเทาะโพ เปลือกไข่ฟัก น้ำ�

ประสานทองสะตุ ยาหกสิ่งนี้ เสมอภาคทำ�ผงบดด้วยน้ำ�ลูกเบญกานีฝน เป็น
กระสายปั้นแท่งไว้ใช้กวาด หรือทา อม ป้ายสมานปากเปื่อย

ยาต้มอมแก้ปากเปื่อย รากหมาก รากมะพร้าว รากตาล รากไม้รวก ยาข้าวเย็น

42
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ทั้ง ๒ กำ�มะถัน ยาเจ็ดสิ่งนี้เสมอภาคทำ�เป็นยาหม้อ ต้มเอาน้ำ�อม เป็นยาสมาน
ปากเปื่อย

ยาดองแก้ปากเปื่อยคอเปื่อย ผลยอ ๓๓ ผล สับใช้เป็นชิ้นเล็กๆ เถาวัลย์เปรียง

สับคะเนให้เท่ากับผลยอ เกลือใส่แต่พอเค็ม ดองตากแดดตากน้ำ�ค้าง รับประทาน
แก้ปากเปื่อย คอเปื่อยซึ่งกินเผ็ดร้อนมิได้

ยาทาแก้ปากเปื่อย เลือดปลาไหลกับปูนปากเต้าพอควร การบูร ๒ สลึง ยา ๓

สิ่งนี้กวนให้เข้ากันดี เป็นยาทาแก้ม ถ้าเปื่อยข้างขวาให้ทาข้างซ้ายกลับตรงกัน
ข้าม

ยาแก้ลักกะปิดลักกะเปิด เอาถั่วเขียวกับน้ำ�ตาลทรายอย่างละ ๑ ถ้วย ต้มรับ

ประทาน ถ้ามิฟังเอาผลมะคำ�ดีควาย ๗ ผล รากฝรั่ง ตะไคร้หางนาค สิ่งละพอควร
ต้มรับประทาน เอายาคำ�กับหญ้าโยงไฟบดให้เข้ากันเป็นผง แตะตรงไรฟันที่มี
โลหิตออก เป็นยาห้ามเลือด

ยาสมานดำ� ผลมะกอกเผา ผลมะขามป้อมเผา น้ำ�ประสานทองสะตุ ยา ๓ สิ่ง

นี้ เสมอภาค ทำ�ผงบด ปั้นแท่งไว้ ละลายน้ำ�ผึ้งหรือน้ำ�มะนาว แทรกเกลือ กวาด
หรือสำ�เลือม แก้ปากเปื้อยทั้งเด็กและผู้ใหญ่

ยาสมานเปื่อย จันทน์ทั้ง ๒ กะเทาะมะขาม กะเทาะพลู เปลือกไข่ฟัก น้ำ�ประสาน

ทองสะตุ สรรพยา ๖ สิ่งนี้ เสมอภาค ตำ�ผงบด ด้วยน้ำ�ลูกเบญกานีผล เป็นกษัย
ปั้นแท่งไว้ ใช้กวาดหรือทา อม ป้าย สมานปากเปื่อย

ยาแก้ท�ำ มะลากักกืก ทำ�มะลาทีพ่ ดู ไม่ออกเพราะเสลดอัดรูคอ ถ้าไม่ไล่เสลด

43
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ออก จะตายภายในไม่กี่วินาที ปัจจุบันพยาบาลจงเอาก้านหุ่งแหย่ลงไปในลำ�
คอเพื่อให้หายใจได้เสียก่อน ต่อจากนั้นจึงใช้ยาขับเสลดจะเอายาอะไรก็ได้ ขอ
เพียงให้ขับเสลดออกได้เป็นพอ ถ้าไม่มียาขนานใด จงเอามะพริกกับมดแดง
บดเข้ากันเอาน้ำ�เหล้าเด็ดเป็นน้ำ� ถ้าอ้าปากไม่ได้ จงใช้สิ่วงัดปากแล้วเทยานี้
เข้าไปในลำ�คอ ยานี้จะไปตี่เสลดแตกออกมา เสลดที่ออกมาจะได้เต็มกระโถน
ขนาดเล็ก สีของเสลดจะขาวเหมือนเส้นวุ้น ทำ�มะลาชนิดนี้ ทำ�ให้คนตายใน
ทันทีทันใด หมอโบราณเรียกโรคนี้ว่าทำ�มะลากักกืก เป็นแล้วพูดไม่ได้หายใจไม่
ออก แต่ชาวอีสานเรียกโรคนี้ว่าโรคไหลตาย ที่เรียกว่าไหลตาย เพราะผู้เป็น
โรคนี้จะพูดอะไรไม่ได้ ถ้าเราสงสัยว่าผีเข้าเจ้าสูญ จะพากันไล่ผีปอบ ก็เท่ากับ
ว่าไล่คนป่วยให้ไปป่าช้าเร็วเข้า วิธีนี้และยานี้หมอโบราณอีสานเขารักษาแล้วและ
หมอรับรองเอาชีวิตเป็นประกัน ยาให้เอา ฮากบีคน ฝนทาทางนอก ฮากผักหวาน
บ้านฝนทาทางใน แก้ทำ�มะลาเป็นตุ่มในลำ�คอดีแล อีกชุมหนึ่งยาให้เอาไลปลา
ไหล ฮากส้มผ่อหลวง ฝนกินดีแล อีกชุมหนึ่งให้เอาฮากจำ�ปาแดง ฮากจำ�ปาขาว
ฮากหุ่นน้อย เทียนพระอินทร์ ดอกจำ�ปาขาว ฮากบอน ฮากเล็บแมว ฝนทาดีแล
ยาทาอีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา ฮากประดงแดง ฮากประดงขาว ฮากผักอีเลิด ดีปลี
เปลือกมุยแดง ฝนทาดีแล

ยาแก้ทำ�มะลาต่างๆ ถ้าเป็นทำ�มะลาอัดคอ ยาให้เอา หนูบ้าน เคี้ยวกินดีแล

อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา ฮากลิ้นแฮด ฮากสะโน แก่นสัง ฝนใส่น้ำ�เหล้าอมดีแล ถ้า
เป็นทำ�มะลาลงคอ ยาให้เอา ฮากพุงน้อย ฮากพุงใหญ่ ฝนใส่น้ำ�เหล้าอมดีแล
ถ้าเป็นทำ�มะลาอ้องควาย ยาให้เอา ฮากแหล้งหนู ฝนใส่น้ำ�เหล้าเด็ดทาดีแล

ยาแก้ทำ�มะลาปัจจุบัน ทำ�มะลาที่เป็นขึ้นในทันทีทันใด เรียกทำ�มะลาปัจจุบัน

ยาให้เอา ฮากพิลา ก้นหอยจูบ ฝนอมและกินดีแล อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา ฮาก
เดือยไก่ เดือยไก่ป่า ฝนทาฝนกินดีแล ยาให้เอา หญ้าแห้วหมู หมากกอก
ฝนกินดีแล
44
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาแก้คะยือ ยาให้เอา ฮากตีนเป็ด ฮากกุ่มน้ำ� ฮากกุ่มบก ทั้งสามนี้เอาส่วน
เท่ากัน ต้มกินดีแล

ยาแก้คะยือบ้องขวาน คะยือที่มีอาการไอ เสลดไม่แตก ผู้เป็นมีความเหน็ดเหนื่อย

เมื่อยล้า หายใจแทบใจจะขาด เรียกคะยือบ้องขวาน ยาให้เอา คันคาก 1 ตัว
เอาเกลือยัดใส่ท้องคันคาก แล้วเอาเผาไฟให้สุก กินคันคากกับข้าวเย็น แก้โรค
คะยือบ้องขวานดีนักแล

ยาแก้สะเออะ ยาให้เอา ฮากเอี่ยนด่อน ฝนใส่น้ำ�ธรรมดาให้ขุ่น (ข้น) กินลงไป

ไม่นานก็หาย อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา ฮากผักเสี้ยนผี ฮากส้มผ่อ (ข่อย) ต้มใส่น้ำ�
๓ เอา ลง ๑ เอาน้ำ�ผึ้งตัด กินดีแล

ยาแก้กกแข้วไค่ ยาให้เอา ฮากข่อย ขูดใส่เกลือหมกไฟอมดีแล อีกชุมหนึ่ง ยา

ให้เอา ฮากตาล ใส่เกลือหมกไฟ อมดีแล

ยาแก้ปวดกกแข้ว ยาให้เอา เมนทอล พิมเสน การบูร หินส้ม กานพลู เอาส่วน

พอสมควร ตำ�ผสมกันให้แหลก ใช้ทาหรืออมแก้ปวดกกแข้ว ดีนักแล

ยาแก้กางปากเปื่อยวิเศษสุด ยาให้เอา เปลือกสีเสียด เปลือกกะโดน เอาน้ำ�

กล้วยตีบเป็นน้ำ�ฝนทา หายไว้ปานบิดทิ้ง ถ้าเป็นโรคริดสีดวงทวารชนิดบาน
ทะโล่ ทานแล้วหายแล

45
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 สุวิชาโน ภวํ โหติ
ผู้รู้ดีเป็นผู้เจริญ

ผู้รู้ดี ได้แก่ ผู้รู้วิชาในทางใดทางหนึ่ง คือถ้าเป็นผู้รู้ดีในทาง

โลกก็สามารถที่จะนำ�ความรู้มาประกอบการงานให้เจริญ
รุ่งเรืองได้ ถ้าเป็นผู้รู้ดีในทางธรรมซึ่งมุ่งที่จะ ละบาปบำ�เพ็ญ
บุญกุศล คือรู้จักการกระทำ�ความดีรู้จักหลีกเลี่ยงความชั่ว
เพื่อมุ่งปฏิบัติธรรมก็จะสามารถบรรลุคุณธรรมขั้นสูงได้

วิริเยน ทุกฺขมจฺ เจติ

บุคคลล่วงทุกข์ได้เพราะความเพียร

ทุกข์ คือสภาพที่บีบคั้นเบียดเบียนให้เกิดความไม่สบายกาย
ไม่สบายใจ การที่จะกำ�จัดทุกข์เหล่านั้นได้โดยราบคาบก็ด้วย
ความเพียร คือขยันทำ�กิจการงานที่ตนรับผิดชอบให้ดีที่สุด

46
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาแก้โรคแม่และเด็ก
 แผนกยาแก้โรคแม่และเด็ก
ยาสตรีขณะตั้งครรภ์
ยาหม้อแก้อาเจียน แก่นสน จันทน์เทศ เทพทาโร ขิงแห้ง แห้วหมู ลูกผักชี
มะตูมอ่อน รากชะพลู หญ้าตีนนก รากแฝกหอม หัวหอม ต้นตะไคร้ ลูกยอ
เผาไฟพอสุก สรรพยา ๑๓ สิ่งนี้ ทำ�เป็นยาหม้อรับประทานแก้คลื่นเหียน อาเจียน
ใช้ได้ทุกโรค เช่นหญิงแพ้ท้อง ใช้ได้ทั้งเด็กและผู้ใหญ่

ยาหม้อครรภ์รักษา โกฐทั้ง ๕ เทียนทั้ง ๕ บัวน้ำ�ทั้ง ๕ จันทน์ทั้ง ๒ กฤษณา

กะลำ�พัก ขอนดอก ชะลูด แก่นสน รากสามสิบ เทพทาโร อบเชย เปลือกสมุล
แว้ง สรรพยา ๒๖ สิ่งนี้ ทำ�เป็นยาหม้อ ต้มรับประทานเช้าเย็น เป็นยาแก้ครรภ์
วิปลาศ รักษากุมารในครรภ์ให้แข็งแรงเป็นปกติ

ยาหม้อ แก้บิด มูกเลือด เปลือกฝิ่นต้น เปลือกขี้อ้าย รากชะพลู เถาสะค้าน

เปลือกผลทับทิม ผลสมอเทศ ผลสมอพิเภก เนื้อครั่ง ลูกจันทน์

ยานึ่งแก้บิดมูกเลือด ต้นน้ำ�นมราชสีห์ ขิง กระทือ ไพล สรรพยา ๓ สิ่งนี้

เผาไฟพอสุก แล้วเอาดีปลี ๓ ดอก เกลือ ๓ เม็ด รวมทั้ง ๕ สิ่ง ตำ�คั้นเอาแต่น้ำ�ใส่
โถ เจือน้ำ�ผึ้งครึ่งเท่ายา ใส่หวดนึ่ง พอน้ำ�เดือดแล้วจุดธูปไว้เล่ม ๑ พอธูปหมด
เป็นใช้ได้ ให้รับประทานครั้งละ ๑ ช้อนเล็ก เป็นยาคุมแก้ปวดท้องลงท้อง แก้
บิดมูกเลือด ใช้ได้ทั้งเด็กและผู้ใหญ่

48
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาหม้อแก้บิดหัวลูก ฝาง แก่นขนุนละมุด แก่นแสมทะเล เปลือกสมุลแว้ง ราก
แฝกหอม ขมิ้นอ้อย ขมิ้นชัน กานพลู ปูนกินกับหมาก (ก้อนเท่าศีรษะแม่มือ)
ใบมะนาว ผลมะกรูด ข่า ขิงแห้ง เปลือกโมกมัน มะตูมอ่อน อบเชย บอระเพ็ด
สารส้ม สักขี สลัดได ๓ แว่น รากเจตพังคี สรรพยา ๒๑ สิ่งนี้ ทำ�เป็นยาหม้อ
ต้มรับประทานแก้บิดหัวลูก และแก้ลงท้องเป็นมูกเลือด

ยาหอมประทุมเกษดา แก่นจันทน์เทศ จันทน์ทนา กฤษณา เถามวกแดง ราก

ย่านาง กะพังอาด รากบัวหลวง อบเชย ชะเอม ดอกบัวน้ำ� ทั้ง ๕ หัวถั่วพู
ชะลูด แฝกหอม เปราะหอม ใบพิมเสน รากไคร้เครือ เนระพูสี ว่านกลีบแรด
ว่านร่อนทอง สรรพยา ๒๘ สิ่งนี้ เสมอภาค ทำ�ผงบดด้วยน้ำ�อบไทย แทรก
ชะมด พิมเสน กระแจะตะนาว ปั้นเม็ดผึ่งลมไว้ให้แห้ง แก้ไข้หนาขึ้นน้ำ�
ดอกไม้ ถ้าเพ้อแทรกดีงู แก้ไข้ครรภ์รักษาและให้ชูกำ�ลัง แทรกน้ำ�ตาลกรวด
น้ำ�กระสายยาใช้ตามโรคก็ได้

ยาหอมหทัยวาต โกฐทั้ง ๙ เทียนทั้ง ๗ ตรีกฏุก (สรรยา ๑๙ สิ่งนี้หนักสิ่งละ

๑ สลึง) จันทน์ทั้ง ๒ กะลำ�พัก ขอนดอก รากแฝกหอม ลูกผักชีลา ดอกพิกุล
ดอกบุนนาค ดอกสารภี เกสรบัวหลวง (สรรพยา ๑๐ สิ่งนี้หนักสิ่งละ ๒ สลึง)
อบเชย ใบกระวาน ลูกจันทน์ ดอกจันทน์ กระวาน กานพลู ข่า ใบกะเพรา
ใบเฉียงพร้าหอม (สรรพยา ๔ สิ่งนี้ หนักสิ่งละ ๑ บาท) ไพล ๒ บาท เปราะ
หอม ๒ บาท เนื้อผลสมอไทย ๓ บาท กฤษณา ๔ บาท รวมสรรพยา ๔๔ สิ่ง
ทำ�ผงบดด้วยน้ำ�ดอกไม้เทศ แทรก

ยาหอมแท่งแดง พิศนาษน์ ระย่อม เจตพังคี รากมะนาว ตาไผ่สีสุก หัวหอม

ทั้ง ๓ จันทน์ทั้ง ๒ ครั่ง หวายตะค้า บอระเพ็ด เมล็ดในมะนาว สรรพยา ๑๔ สิ่งนี้
เสมอภาค ตาไม้ฝากเท่ายาทั้งหลาย ทำ�ผงบดกับน้ำ�ดอกไม้สด ปั้นเม็ดผึ่งลมไว้

49
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ละลายน้ำ�ดอกไม้หรือน้ำ�ซาวข้าวใช้แก้พิษไข้ต่างๆ ถ้าใช้แก้จุดกาฬละลายน้ำ�ปูน
ใส ถ้าใช้แก้บิดแทรกกระเทียมพิมเสน แก้พิษโลหิตมีอาการให้แน่น ยานี้กระทำ�
ให้เลือดลมเสมหะและอาจมเป็นปกติ
ยาสตรีหลังคลอด
พระดาบสได้ประสิทธิประสาทคัมภีร์ปฐมจินดานี้ไว้เพื่อให้แพทย์ผู้ที่จะ
รักษากุมาร และกุมารีไปเบื้องหน้า ให้พิจารณาดูน้ำ�นมของมารดาหรือแม่นม
นั้นเสียก่อน ถ้าเห็นว่าน้ำ�นมนั้นยังไม่บริสุทธิ์ ท่านให้แต่งยาชำ�ระน้ำ�นมนั้นเสีย
ก่อนจึงจะวางยาต่อไป วิธีพิจารณาดูน้ำ�นม ท่านให้เอาน้ำ�อันบริสุทธิ์ใส่ลงในขัน
พอควรแล้ว ให้หล่อน้ำ�นมลงดู ถ้าสีน้ำ�นมที่หล่อนั้นขาวดังสีสังข์ และจมถึงท้อง
ขันคุมกันเข้า มีสัณฐานประดุจผลบัวเกราะ ท่านกล่าวว่า น้ำ�นมชนิดนี้เป็นน้ำ�นม
ดีอย่างเอก แต่ถ้าน้ำ�นมที่หล่อลงนั้นกระจายแต่ว่ายังข้นและจมลงถึงท้องขันด้วย
และไม่คุมกันเข้า ท่านว่าน้ำ�นมชนิดนี้จัดเป็นอย่างโทฯ ถ้าพ้นจาก ๒ ประการที่
กล่าวมานี้แล้ว แม้จะเป็นบุคคลชนิดใดๆ ก็ดีจัดเป็นน้ำ�นมโทษทั้งสิ้น
นอกจากที่กล่าวมาแล้วนั้น แพทย์พึงรู้ได้ด้วยเหตุอันน้ำ�นมไม่บริสุทธิ์
หลายประการ เช่น เปรี้ยว ขม ฝาด จืด จาง มีกลิ่นเหม็นคาว และยังมีลักษณะ
น้ำ�นมพิการอีก ๓ จำ�พวก เช่น สตรีขัดระดู ๑ สตรีนอนเพลิงมิได้และเป็นน้ำ�นม
ดิบ๑ สตรีมีครรภ์อ่อน น้ำ�นมเป็นน้ำ�เหลือง ๑ ฯลฯ
เมื่ อ แพทย์ พิ จ ารณาเห็ น ลั ก ษณะอาการแห่ ง น้ำ � นมให้ โ ทษหรื อ พิ ก าร
ดังกล่าวแล้ว ให้แต่งยาแก้เสียก่อนจึงรักษากุมารและกุมารีต่อไป ยาประจุโลหิต
และบำ�รุงโลหิต เทียนทั้ง ๕ โกฐสอ ๑ โกฐเขมา ๑ สมอไทย ๑ สมอพิเภก ๑
ลูกผักชีล้อม ๑ ลูกผักชีลา ๑ เกลือสินเธาว์ ๑ น้ำ�ประสานทอง ๑ ดอกสัตตบุษ
๑ เบี้ยผู้ ๑ สังข์ ๑ มหาหิงคุ์ ๑ พริก ๑ ขิง ๑ การบูร ยาทั้งนี้เอาส่วนเท่าๆ กัน
เอาผลสลอดประสะแล้วกึ่งยาทั้งหลาย ทำ�เป็นจุณ บดละลายน้ำ�ร้อนกินหนักครั้ง
ละ ๒ สลึง ให้ลงขับโลหิตร้ายและโลหิตพิการต่างๆ ตลอดถึงทารกด้วยดีนัก แล้ว
ประกอบยาบำ�รุงโลหิตให้งามกินต่อไปฯ
50
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาบำ�รุงโลหิต ครั่งหนัก ๒ สลึง รากเถาวัลย์เปรียง ๑ กำ�ลังวัวเถลิง ๑ ฝาง ๑
เทียนทั้ง ๕ ลูกจันทน์ ๑ ตรีกฏุก ๒ ตรีผลา ๑ โกฐสอ ๑ โกฐหัวบัว ๑ หญ้ารังกา
๑ เปลือกมูกมัน ๑ หัวแห้วหมู ๑ สะค้าน ๑ รากช้าพลู ๑ เจตมูลเพลิง ๑ ฝาง
เสน๑ จันทน์ทั้ง๒ ผลผักชีทั้ง๒ ทั้งนี้เอาหนักสิ่งละ ๑ สลึง เลือดแรด ๒ บาท ดอก
คำ�ฝอย ๑๐ สลึง ต้มก็ได้ ทำ�ผลก็ได้ กินบำ�รุงโลหิต และบำ�รุงไฟธาตุ ทั้งประสะ
น้ำ�นมด้วยดีนัก แล้วนึ่งประกอบยาประสะน้ำ�นมให้กินต่อไปฯ

ยาประสะน้ำ�นม โกฐทั้ง ๕ เทียนทั้ง ๕ กรุงเขมา ๑ ขิงแห้ง ๑ รากกระพังโหม

๑ ชะมดต้น ๑ ตำ�เอาน้ำ� ๑ ทะนานเป็นกระสาย ต้ม ๓ เอา ๑ พลีกินจงดี เป็นยา
ประสะน้ำ�นมดีนักแล

ยาทานมบริสุทธิ์ เอาโกฐสอบดละลายด้วยน้ำ�มันเนย ทานมบำ�บัดโรคแห่ง

ทารกดีนักฯ

ยาวิรุฬนาภีธิคุณ ประสะน้ำ�นม ให้เอาว่านน้ำ� ๑ แห้วหม ู๑ สมอไทย ๑ ราก

เพ็ศณุกรรม์ ๑ ขิง ๑ อุตพิต ๑ ยาทั้งนี้เอาส่วนเท่าๆ กัน ต้ม๓ เอา ๑ กินให้น้ำ�นม
บริสุทธิ์ดีนักฯ

ยาประสะนมฝาด โกฐทั้ง๕ เทียนทั้ง๕ รากไทรย้อย๑ เปลือกพิกุล๑ แห้วหมู๑

งาช้าง๑ เขากวางอ่อน๑   รากเสนียด๑ โคกกะออม๑ เอาส่วนเท่ากัน ต้ม๓เอา๑
กินให้นมบริสุทธิ์ดีนักฯ

ยาประสะแก้น้ำ�นมคาว โคกกระออม๑ ดินปิ้ง๑ ยาทั้ง ๒ สิ่งนี้บดด้วยน้ำ�สุราทา

นมให้ครบ ๑ วัน แล้วจึงประกอบยาต้มให้กิน ท่านให้เอาผลมะตูมอ่อน ๑ แห้วหมู
๑ ขิงแห้ง ๑ รากขัดมอน ๑ ยาทั้งนี้เอาส่วนเท่ากัน ต้ม ๓ เอา ๑ กินแก้น้ำ�นมคาว
น้ำ�นมเหม็นสาบหายดีนักฯ
51
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาประสะแปรน้ำ�นมดี สมอไทย ๑ ขิงแห้ง ๑ แห้วหมู ๑ เอาส่วนเท่ากันต้ม ๓
เอา ๑ กินแปรน้ำ�นมร้ายให้เป็นดีแลฯ

ยาแก้สตรีระดูขัด เอาน้ำ�นมโคบริสุทธิ์มาประสมกับน้ำ�มะพร้าวนาฬิเก กินบ้าง

ทาบ้าง บำ�บัดโทษแห่งทารกดีนักฯ

ยาแก้สตรีระดูขัด เอาข้าวตอกกัญญา ๑ รากอันชัญขาว ๑ ขันฑศกร ๑ โกฐชฎา

มังสี ๑ กรามช้าง ๑ ยาทั้งนี้เอาส่วนเท่ากัน ทำ�เป็นจุณ บดด้วยน้ำ�ผึ้ง มารดากิน
บ้าง ทานมบ้าง บำ�บัดโรคแห่งกุมารทั้ง ๘ ประการหายดีนักแล

ยาทาแก้น้ำ�นมดิบ เอาตรีกฏุก ๑ จุกโรหิณี ๑ รากนมสวรรค์ ๑ เอาส่วนเท่ากัน

ทำ�เป็นจุณแล้วเอาใส่ลงในน้ำ�นมโคเคี่ยวไฟแต่พอดี เอาไว้ให้เย็น แล้วจึงเอามา
ทานม เมื่อจะให้ทารกกินนมนั้น เอาน้ำ�มะพร้าวนาฬิเกล้างนมเสียก่อน แล้วจึง
ให้ดูดนม ยาขนานนี้อาจสามารถบำ�บัดโทษร้ายในทารก ๑๐ ประการเสียได้ และ
โทษแห่งน้ำ�นมดิบ ๓ ประการด้วย อีกขนาน เอาดีปลี ๑ ดอกทับทิม ๑ ลูกมะตูม
อ่อน ๑ รากแฝกหอม ๑ เอาส่วนเท่ากันทำ�เป็นจุณ บดละลายด้วยน้ำ�ผึ้งกินแก้
น้ำ�นมดิบหายดีนักฯ

ยาชำ�ระโลหิตน้ำ�นม เอาเทียนทั้ง ๕ สิ่งละ ๑ เฟื้อง เจตมูลเพลิง ๑ สลึง ดองดึง

๑ สลึง ยาดำ� ๑ บาท กระเทียม ๑ บาท การบูร ๑ บาท ผลสลอดประสะแล้วเท่า
ยาทั้งหลาย ตำ�ผงละลายน้ำ�ร้อนกิน ถ้าธาตุหนักให้กิน ๑ เฟื้อง ถ้าธาตุเบาให้กิน
แค่ ๓ ไพ กินเป็นยาผายลม ชำ�ระโทษ ถ้าลงหนักให้เอาฟักเขียวต้มกับน้ำ�ตาล
หม้อกินหยุด และอำ�นาจของยานี้อาจบำ�บัดโรคโลหิตโทษ และโลหิตน้ำ�นมต่างๆ
เน่าร้างมาเป็นเวลาหลายๆ ปี ซึ่งทำ�ให้กลายเป็นริดสีดวงแห้ง กลายเป็นฝีในท้อง
ก็ดีหายสิ้นแลฯ

52
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาน้ำ�นมแฮงสำ�หรับแม่ลูกอ่อน ฮากนมงัว ฮากนมสาว ฮากน้ำ�นมราชสีห์
ฮากท้องแล้ง ถ้ายังไม่ออกกรรมหรืออยู่ไฟให้เอาสองฮากข้างต้นฝนกิน

ยาแม่อยู่ไฟบ่ได้ ให้เอา ต้นแฮนกวาง ฮากหวดข่า ฮากทุมโคก ฮากท้องแล่ง ยู้ง

หมากบวบ ต้มกิน อาการของโรคจะมีอาการจ่อย ผอมเหลือง น้ำ�นมไม่มี

ยาหลูลูกเลือดออกบ่เซา ให้เอา ฮากกะจาย ฮากแก ต้มกิน ถ้ายังบ่เซาให้เอา

ฮากก้างปลาแดง ฮากเจียงปืน ฝนหรือต้มกินกะได้ ถ้ายังบ่หยุด ให้เอาเข้าจี่ไหม้
แช่น้ำ�กิน

ยาผู้หญิงกรรมลูกแล้วออกตุ่มคันตามโยนี ให้เอาแก่นบก สะโนโคก แก่นกะ

เดา หัวหวายเตี้ย หัวผักหนาม ฮากเขียงใหญ่ ยาหัว ๕ บาท ต้มกินดีแล

ยาผู้หญิงกรรมลูกแล้วบ่ออก ให้เอาพริกไทย ๑ บาท ดีปลี ๑ บาท กระเทียม

๑ บาท ผ้าเสื้อดำ�เผาไฟ ๑ บาท ตำ�บดละลายใส่น้ำ�ร้อนพอสมควร ถ้าเลือดออก
หลาย ให้เอาน้ำ�ปูนใสตัดหน่อยหนึ่งดีแล

ยาผูห้ ญิงเลือดออกบ่เซา ให้เอาฮากครุฑขาวทัง้ ๕ ต้นลำ�ดวน ๑ พริกไทย ๗ ดีปลี

๗ เมล็ด ตำ�บดปั้นเป็นลูกกลอนกินกับน้ำ�เหล้า ดีแล

ยาแก้เลือดขึ้นผู้หญิงอยู่กรรมกินผิด ให้เอาฮากผักอีฮุม ๑ ฮากกูดส้อย ๑ ฝน

กินดีแล เถิงแม่นว่าตายแล้ว ก็ให้กินก็ฟื้นคืนชีพขึ้นมาแล

ยาลูกบ่ออก ให้เอาคาบงู ๓ โต มาแช่ใส่น้ำ�ผักกาดกินแด่ ทาท้องน้อยแด่ ลูก

ออกแล

53
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
อีกขนานหนึ่ง ให้เอายอดผีเสื้อ ๗ ยอด ตำ�ใส่น้ำ�ธรรมดา กินแด่ ทาแด่ ดีแล อีก
ขนานหนึ่ง เอาหมากน้ำ�เต้าขมทั้งหน่วย ๑ คาบงู ๑ ใบผักกาด ๑ ตำ�ใส่น้ำ�ทาท้อง
ลูกออกแล

อีกขนานหนึ่ง เอาฮากหญ้าคัดมอน ต้มใส่น้ำ�เผิ้ง กินดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาฮาก

หญ้าโคยงู ๑ ในผักกาด ๑ ตำ�ทาตีนซ้าย มือซ้าย ดีแล ผิว่า ลูกคาท้อง ให้เอาคาบ
งู ๑ ในผักกาด ๑ ใบผักกาด ๑ ใบส้มป่อย ๑ ตำ�ใส่น้ำ�ทาลูบท้องออกแล หรือ เอา
ต้นเดื่อป่อง ๑ เกสรดอกคำ� ๑ ต้ม ๓ บวย เอาบวย ๑ กินดีแล

ยาผู้หญิงออกกรรมแล้วน้ำ�นมบ่มี ให้เอาเครือกะแมด ๑ แก่นต้นหมากหล่ำ�

ใหญ่ ๑ ฮากหมากเขือบ้าใส่ ๒ ข้อกลาง ๑ ต้มกินดี กินแล้วผิว่ามันคอแห้ง บ่เป็น
หยัง

ยากะบูนเลือด เลือดค้างอยู่ในท้อง ให้เอาหมากทัน ๑ บาท ซาดขาว ๑ บาท

ฮากเกล็ดหลิ่นน้อย ๑ บาท ฮากเกล็ดหลิ่นใหญ่ ๑ บาท ฮากเอ็นอ้า ๑ บาท แก่น
ตานกกด ๑ บาท ฮากต้างนา ๑ บาท ฮากหนามแท่ง ๑ บาท ฮากหมากแข้งขม
๑ บาท ฮากตับเต่า ๑ บาท ต้มกินดีแล

ยาล้างลุเลือดเวลากรรมลูก ให้เอาพริกไทย ๑ บาท ดีปลี ๑ บาท ว่านไฟ ๑

บาท ขิง ๑ บาท กระเทียม ๑ บาท น้ำ�อ้อย ๑ บาท ตำ�เข้ากันให้ละเอียดดีแล้วจึง
เอาหมากนาวกำ�ลังมีน้ำ�ฝานเปลือกเอาเมล็ดในออก แล้วผสมยานี้กินระบายถ่าย
เลือดออกแล หรือจะกินยานี้กับข้าวเวลาอยู่กรรมก็ได้ ดีแล

ยากินให้มีลมเบ่ง เกล็ดปลาช่อนคั่วให้เกรียม รากคันมอน เทพทาโร สรรพยา

๓ สิ่งนี้ ทำ�ผงบดปั้นเม็ดผึ่งลมไว้ ละลายน้ำ�ร้อนรับประทานมีลมเบ่ง

54
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาประสะผิวมะกรูด ใบคนทีสอ ใบหนาด ใบผักเสี้ยนผี พริก ขิง ดีปลี กระทือ
ไพล หัวหอม กระเทียม ข่า สารส้ม (สรรพยา ๑๖ สิ่งนี้เสมอภาค) ผิวมะกรูด
เท่ายาทั้งหลาย ทำ�ผงบดปั้นเม็ด ละลายน้ำ�ร้อนหรือสุรารับประทาน เป็นยาขับ
เลือดร้ายในเรือนไฟ แก้ปวดท้องเมื่อคลอดบุตร เพราะเลือดคั่ง กระทำ�ให้โลหิต
ฤดูงาม

ยาสดขับเลือด เกลือสินเธาว์ กระเทียม พริกไทย สารส้ม กระวาน กานพลู เกลือ

(สรรพยา ๗ สิ่งนี้ สิ่งละ ๑ ส่วน) ดีปลี ๒ ส่วน ขิง ๒ ส่วน ไพล ๒ ส่วน เทียนดำ�
๔ ส่วน รวมสรรพยา ๑๑ สิ่ง โขลกให้ละเอียดดี กินสด ๆ ละลายสุรา ใช้เป็นยาขับ
เลือดเน่าร้ายในการคลอดบุตร และแก้ปวดมดลูก

ยาหม้อล้างผีมดลูก เปลือกทองหลางใบมน ๑ ส่วน แก่นลั่นทม ๒ ส่วน ต้ม ๓

เอา ๑ แทรกดีเกลือพอควร รับประทานเวลาเช้า เป็นยาถ่ายโลหิตเน่าร้ายให้สิ้น
โทษ แก้อุจจาระผูกในเรือนไฟ

ยาดองส้ม มะกรูด ๑๐๐ ผล มะนาว ๑๐๐ ผล ผลคัดเค้า ๑๐ บาท สลัดได ๑๐

บาท เถาคันแดง ๑๐ บาท เถาวัลย์เปรียง ๑๐ บาท แก่นแสมสาร ๑๐ บาท แก่น
แสมทะเล ๑๐ บาท แก่นขี้เหล็ก ๑๐ บาท ข้าวเหนียวดำ�นึ่งให้สุก ๑ ชาม ยาดำ�
๔ บาท สารส้ม ๔ บาท กานพลู ๘ บาท พริกไทย ๘ บาท ไพล ๑๐ บาท รงทอง
๔ บาท ดินประสิว ๑๐ บาท ดีเกลือ ๑ ชาม เกลือสมุทร ๑ ชาม ส้มกุ้งน้อย ๕ บาท
ส้มกุ้งใหญ่ ๕ บาท รากมะแว้งต้น ๔ บาท รากมะแว้งเครือ ๔ บาท บุกรอ ๔ บาท
หัวกระดาษแดง ๔ บาท หัวกระดาษขาว ๔ บาท เปล้าน้อย ๔ บาท เปล้าใหญ่ ๔
บาท บอระเพ็ด ๑๐ บาท สรรพยา ๒๙ สิ่งนี้ ดองหมักไว้กลางแดดจนเปรี้ยวเค็ม
พอดีหรือกระทำ�ให้เร็วขึ้นก็ได้ จงเอามะกรูดมะนาวผ่าใส่โอ่งมังกรที่มีฝาปิด

55
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยานึ่งท้องให้ยุบ ไพล ๒ บาท ดีปลี ๑ บาท กระเทียม ๑ บาท พริกไทย ๑ บาท
สารส้ม ๑ บาท ดินประสิว ๑ บาท ใบมะกาเท่ายาทั้งหลาย สรรพยา ๗ สิ่งนี้ ทำ�ผง
เคล้ากับสุราหรือน้ำ�ส้มสายชูก็ได้แผ่ลงบนหน้าท้องตรงมดลูก แล้วเอาผ้าทำ�เป็น
วงพวงมาลัยครอบกันยาไว้ เอาหม้อเกลือตั้งไฟให้ร้อน วางทับลงบนยา นาบให้
ท้องร้อน ทำ�วันละ 2 ครั้ง มีคุณขับเลือดลม ทำ�ให้ท้องยุบแห้งดีนัก ใช้เมื่ออยู่ไฟ
ท้องไม่ยุบแห้ง

ยาดองเหล้าคนอยู่ไฟ หญ้าโยงไฟ ๔ บาท สารส้ม ๑ บาท เจตมูล ๑ บาท ขิง ๖

บาท ดีปลี ๑ บาท พริกไทย ๑ บาท กระเทียม ๑ บาท เกลือหยิบมือ ๑ สรรพยา
๘ สิ่งนี้ ตำ�พอให้ช้ำ� ตำ�พอให้ช้ำ� ห่อผ้าขาวแช่สุรา รับประทานได้ทุกเวลา เป็นยา
รัดมดลูกให้แห้งสนิท ใช้เมื่อคลอดบุตร ๑๐ วันล่วงแล้ว

ยาแก้เลือดแห้ง ผิวมะกรูด ๖ บาท ดีปลี ๑ บาท พริกไทย ๖ สลึง สรรพยา ๓ สิ่ง

นี้ บุบพอแหลก ห่อผ้าขาวดองสุราพอท่วมยา ฝังไว้ในยุ้งข้าว ๓ คืน แล้วเอากาก
ยามาทำ�ผง คลุกน้ำ�ผึ้งรับประทานทุกวันจนหมดกากยา

ยาหม้อแก้น้ำ�นมแห้ง ดอกบุนนาค ผลเร่ว ใบกระวาน พริกไทยดำ� ขิงแห้ง

อบเชย (สรรพยา ๖ สิ่งนี้ ทำ�เป็นยาหม้อ) ระย่อม ๖ บาท ต้ม ๓ เอา ๑ รับประทาน
เช้าเย็น ขับน้ำ�นมออกมากแล

ยาพอกฝีที่นม ใบฝ้าย แป้งข้าวหมาก ข้าวไหม้ ขมิ้นอ้อย (สรรพยา ๔ สิ่งนี้ เสมอ

ภาค) ตำ�ให้แหลกเป็นยาพอกฝีที่นมให้ยุบ และถอนพิษฝี พอกวันละ ๒ เวลา

ยาหม้อตัดรากฝีที่นม รากเขยตาย อย่างเดียวต้มรับประทานเช้าเย็น เป็นยาตัด

รากและแก้ฝีที่นม

56
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาประสะว่านนางคำ� พริกไทย ขิงแห้ง ดีปลี สารส้ม ดินประสิว การะบูร
(สรรพยา ๖ สิ่ง หนักสิ่งละ ๒ สลึง) เปราะหอม ว่านน้ำ� ผิวมะกรูด แก่นแสม
ทั้งสอง เทียนดำ� ไพล (สรรพยา ๗ สิ่งนี้ หนักสิ่งละ ๑ บาท) ว่านนางคำ� หนัก
๑๐ บาท รวมสรรพยา ๑๔ สิ่ง ทำ�ผงละลายน้ำ�ร้อนหรือสุรารับประทานแก้โลหิต
ทำ�พิษในเขตเรือนไฟ เป็นยาขับโลหิตและน้ำ�คาวปลา แก้มุตกิตและแก้ขัดเบาก็ได้

ยาไฟประลัยกัลป์ ๑ เกลือ หอยสังข์เผา สารส้ม ดินประสิว ลูกจันทน์ เทียนดำ�

เทียนขาว ขิงแห้ง กระชาย (สรรพยา ๙ สิ่งนี้ หนักสิ่งละ ๑ สลึง) ไพล หัวหอม
กระเทียม (หนักสิ่งละ ๒ สลึง) ไพล ๑ บาท รวมสรรพยา ๑๓ สิ่ง ทำ�ผงบด
กับน้ำ�ส้มสายชูหรือสุราก็ได้ รับประทานแก้โลหิตเน่าร้ายมิให้ตีขึ้น ทำ�ให้เข้าไฟ
ได้ หรืออยู่ไฟไม่ได้ไม่ถึง ให้ยานี้ขับเลือดร้าย และแก้โทษฤดู แก้จุกเสียด และ
แก้คลื่นเหียนก็ได้

ยาไฟประลัยกัลป์ ๒ สารส้ม ดินประสิว พริกไทย ดีปลี ขิง ข่า ผิวมะกรูด กระ

ทือ ไพล หัวหอม กระเทียม กระชาย ขมิ้นอ้อย สรรพยา ๑๓ สิ่ง ทำ�ผงบดด้วย
สุรา รับประทานเป็นยาขับโลหิตในเรือนไฟ

ยาสังขแพทย์ ผลจันทน์เทศ ๑ สลึง เทียนดำ� ๒ สลึง เทียนขาว ๒ สลึง เกลือ ๒

สลึง ไพล ๒ สลึง กระชาย ๒ สลึง หัวหอม ๒ สลึง กระเทียม ๒ สลึง ขมิ้นอ้อย ๑
บาท ดินประสิว ๑ บาท สังข์เผา ๑ บาท สรรพยา ๑๑ สิ่งนี้ ทำ�ผงบดด้วยน้ำ�ส้ม
ซ่าปั้นเม็ดไว้รับประทานแก้โลหิตเน่าร้าย มิให้ตีขึ้น ใช้ในเขตเรือนไฟ รับประทาน
ยานี้แล้ว เหมือนได้อยู่ไฟ

ยาดองแก้ริดสีดวงลง ผักเป็็ดแดง ๑ กำ�มือ ดินประสิวขาว ๒๐ บาท เกลือ

๔๐ บาท มะกรูด ๓๓ ผล สรรพยา ๔ สิ่งนี้ หมักไวกลางแจ้ง จนผลมะกรูดหน่าย

57
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
รับประทานแก้ไอ แก้เสมหะเหนียว แก้ริดสีดวงลงท้อง แก้คนอยู่ไฟมิได้

ยาแก้เลือดกึบ ผิว่าผู้หญิงเมื่อออกลูกแล้ว เลือดทำ�พิษพูดจาไม่ได้ เรียกเลือด

กึบ ยาให้เอา ใบมะตูม ตำ�ให้แหลกเอาน้ำ�เหล้าเด็ดเป็นน้ำ� กินแก้เลือดกึบดี
นักแล

ยากำ�แฮ่ เวลาออกลูก แฮ่ไม่ออก ให้เอาหินส้มมาบดให้แหลกกินหินส้มในมือ

กำ�ที่ปลายแฮ่ แฮ่จะหลุดออกมาทันที หมอรับรองเห็นสรรพคุณมาแล้ว ไม่เชื่อ
ทดลองดูได้

ยาตั้งแม่อยู่กรรม ถ้าอยู่กรรมไม่ได้ ออกกรรมแล้วเกิดวิงเวียน จ่อยผอมแห้ง

ให้แต่งยาตั้ง ยาตั้งให้เอา เปลือกเปล้า เปลือกตูม มดแดง ตำ�ผสมกัน เอาผ้า
ขาวห่อตั้งไฟ เอาห่อยาตั้งตามตนตัวแม่อยู่กรรม เลือดลมดีนักแล

อนิจฺจา วต สงฺขารา
สังขารทั้งหลายไม่เที่ยงหนอ

สังขาร ได้แก่ สภาพอันเป็นปัจจัยปรุงแต่งนั้นแบ่งออกเป็น 2 อย่าง

คือสังขารที่มีใจครองอยู่ เช่น มนุษย์ สัตว์เดรัจฉาน สังขารที่ไม่มีใจ
ครอง เช่น ต้นไม้ บ้านเรือน สังขารเหล่านี้ย่อมเป็นอนิจจัง คือไม่
คงที่เที่ยงแท้แน่นอนย่อมเปลี่ยนแปลงไปตามสภาพเป็นธรรมดา

58
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาแก้ทราง หละ ละออง
 แผนกยาแก้ทราง หละ ละออง
ยาแก้ทรางประจำ�วัน
เด็กเกิดวันอาทิตย์ (ทรางขุม) เอาชะเอมเทศ๑ ลิ้นทะเล๑ สมอไทย๑ ลูกเบญ
กานี๑ ลูกมะแว้ง๑ น้ำ�ประสานทอง๑ เอาเสมอภาค บดทำ�แท่งไว้ ละลายน้ำ�ท่ากิน
หายแลฯ

เด็กเกิดวันจันทร์ (ทรางน้ำ�) เอาหัวหอม๑ ขมิ้นอ้อย๑ ไพล๑ มะกรูดเผาไฟ๑

ยาทั้งนี้เอาเสมอภาค บดทำ�แท่งไว้ ละลายน้ำ�ท่ากวาด แก้ทรางขึ้นคอหอยแลฯ

เด็กเกิดวันอังคาร (ทรางเหลือง) เอาเขาควายเผาไฟ๑ เบญกานี๑ สีเสียด

ต้น๑ เกสรบัวหลวง๑ ดอกบุนนาค๑ จันทน์ทั้ง๒ กระเทียม๑ น้ำ�ประสานทองฆ่า
แล้ว๑ เอาเสมอภาค บดทำ�แท่งไว้ละลายน้ำ�ซาวข้าว น้ำ�จันทน์ทั้ง๒ แทรกให้กิน
แก้ตกมูกตกเลือด เป็นบิดแก้ท้องขึ้น ดากออกให้เบ่งก็หายฯ

เด็กเกิดวันพุธ (ทรางเขม่า) เอาขิง๑ ดีปลี๑ กระเทียม๑ ใบคนทีสอ๑ เขาควาย

เผือกเผา๑ ครั่ง๑ เอาเสมอภาคบดทำ�แท่งไว้ เอาน้ำ�กระทือหมกไฟเป็นกระสาย
ยาให้กินแก้ทรางลงท้องหายฯ

เด็กเกิดวันพฤหัสบดี (ทรางโจร) เอาดีปลี๑ ขิง๑ พริกไทย๑ กระเทียม๑ ขมิ้น

อ้อย๑ ลูกผักกาด๑ ใบกะเพราแดง๑ ใบกะเพราขาว๑ กะปิเผาไฟ๑ ดีงูเหลือม
แทรก ยาทั้งนี้บดทำ�เป็นแท่งไว้ละลายน้ำ�สมอกินหายฯ

60
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
เด็กเกิดวันศุกร์ (ทรางไฟ) เอาเปลือกจำ�ปาเทศ๑ รากตาล๑ รากหญ้าคา๑ ราก
ขัดมอน๑ ขมิ้นอ้อย๑ ราชพฤกษ์ ๓ ฝัก ยาทั้งนี้เอาเสมอภาค ต้ม ๓ เอา๑ ให้กิน
หายฯ เด็กเกิดวันเสาร์ (ทรางแดง) เอาครั่ง๑ ชะเอมเทศ๑ จันทน์หอม๑ ข่า๑ สี
เสียด๑ ใบกะเพราแดง๑ ยาทั้งนี้เอาเสมอภาคบดด้วยน้ำ�มะนาวหรือน้ำ�ตาลทราย
ก็ได้ ทำ�แท่งไว้ กินด้วยน้ำ�กระทือหมกไฟเป็นกระสายกินหายแลฯ

ยาชื่อเบญจโกฐกุมาร เอาโกฐสอ๑ โกฐเขมา๑ โกฐพุงปลา๑ โกฐจุฬาลัมพา๑

โกฐหัวบัว๑ กานพลู๑ จันทน์เทศ๑ ชะเอม๑ เหล่านี้เอาหนักสิ่งละ ๑ สลึง น้ำ�ตาล
ทราย ๑ เฟื้อง ทำ�เป็นจุณ แล้วเอาน้ำ�ดอกไม้เป็นกระสาย บดปั้นแท่งไว้ละลายน้ำ�
ผึ้งหรือน้ำ�มะนาวก็ได้ ทารกกินแก้น้ำ�นมเป็นโทษต่างๆ แก้พิษทรางในอกและใน
คอ แก้ไอ แก้สะอึกดีนักฯ

ยาทาหละและยอดทราง เอาชาดหรคุณ๑ พิมเสน๑ ใบนมพิจิตร๑ ใบมะระ๑

ขี้แมลงสาป๑ ดีงูเหลือม ยาทั้งนี้เอาส่วนเท่ากัน ทำ�เป็นจุณบดทำ�แท่งไว้ เอาน้ำ�
เกลือรำ�หัดละลายทาหละและยอดทรางอันขึ้นที่ลิ้นหายฯ

ยาน้ำ�มันทาเขม่าและทราง เอาน้ำ�เปลือกหว้า๑ น้ำ�พริกไทย๑ น้ำ�กรามช้าง๑

น้ำ�สีเสียด๑ เหล่านี้เอาสิ่งละ ๑ จอก น้ำ�มันงากึ่งจอก รวมกันหุงให้คงแต่น้ำ�มัน
ทาเขม่าหายดีนักฯ

ยาดับพิษทราง เอาเมล็ดสวาด๑ กระเทียม๑ น้ำ�ประสานทอง๑ การบูร๑ น้ำ�ปูน

ใส๑ น้ำ�มันงาดิบ บดทาดับพิษทรางและแก้ปวดด้วยหายแลฯ

ยาแก้ทรางหล่นลงไปกระทำ�ท้อง เอาใบแมงลัก๑ ใบผักเสี้ยนผี๑ ใบบอระเพ็ด๑

เขากวาง๑ กรามช้าง๑ หวายตะค้า๑ จันทน์แดง๑ เนระพููสี๑ ทั้งนี้เอาส่วนเท่ากัน
ทำ�เป็นจุณ บดทำ�เป็นแท่งไว้ ละลายด้วยน้ำ�ท่า ให้กินดีนักฯ
61
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาเหลืองน้อย เอาสารส้ม๑ น้ำ�ประสานทอง๑ เมล็ดในมะกรูด๑ เมล็ดในมะนาว๑
เมล็ดในส้มซ่า๑ เมล็ดในมะงั่ว๑ เปลือกมะรุม๑ หอมแดง๑ ดีปลี๑ กำ�มะถันแดง๑
เปลือกทองหลางใบมน๑ ยาทั้งนี้เอาส่วนเท่ากัน ทำ�เป็นจุณ บดทำ�แท่งไว้ละลาย
น้ำ�มะกรูด น้ำ�มะงั่ว หรือ น้ำ�เปลือกทองหลางใบมนก็ได้ ใช้ให้ควรแก่โรคนั้นเถิด
แก้พิษตาลทรางทั้งปวงแลฯ

ยาเหลืองใหญ่ เอาพริกไทย๑ ขิง๑ กระชาย๑ ไพล๑ ขมิ้นอ้อย๑ กระเทียม๑

เครื่องเหล่านี้ตากให้แห้ง หอมแดง๑ ผลสารพัดพิษ๑ สังกรณี๑ ว่านกีบแรด๑ ว่าน
ร่อนทอง๑ ลูกประคำ�ดีควาย๑ เมล็ดผักกาด๑ สารส้ม๑ ดินประสิวขาว๑ กำ�มะถัน
แดง๑ ลูกจันทน์๑ ดอกจันทน์๑ เมล็ดในมะนาว๑ ดีปลี๑ ยาทั้งนี้เอาส่วนเท่ากันตำ�
ผงบดปั้นแท่งไว้ ละลายสุรากินแก้พิษตาลทรางแลฯ

ยาชื่อเกสรา เอาเกสรบัวหลวง๑ เกสรบุนนาค๑ ไคร้หอม๑ จันทน์ขาว๑ ชะเอม๑

ขิง๓ เมล็ดราชพฤกษ์๑ รากขี้กาทั้ง๒ น้ำ�ประสานทอง๑ หญ้าตีนนก๑ ยาทั้งนี้เอา
ส่วนเท่ากัน ต้ม๓เอา๑ เมื่อจะให้กินแทรกขัณฑศกร กินตามกำ�ลังทารก แก้ตัว
ร้อนเพื่อเสมหะและกำ�เดา รุเสมหะและแก้พิษตาลทราง และกินอาหารได้ด้วยฯ
ยาแก้ละอองพระบาท เอาใบกะเพรา๑ พริก๗ ขิง๗ กระเทียม๗ เกลือ๗ ต้มให้กิน
หายแลฯ

ยาชื่อมหารส เอาผลโหระพา๑ ผลมะขามป้อม๑ ผลผักชี๑ โกฐพุงปลา๑ โกฐ

หัวบัว๑ โกฐสอ๑ น้ำ�ประสานทอง๑ สารส้ม๑ ยาทั้งนี้เอาสิ่งละ ๑ ส่วน ชะเอมเทศ
๒ ส่วน บดทำ�แท่งไว้ ถ้าทรางขึ้นลิ้นและตกมูกตกเลือดละลายน้ำ�สุรากิน ถ้าแก้
ปวดมวนละลายน้ำ�กระทือหมกไฟกิน ถ้าแก้ลง ละลายเปลือกมะเดื่อกิน ถ้าจะแก้
ทุเลา ละลายน้ำ�ใบกะเพรากิน แก้ตาลทรางทั้งหลายหายสิ้นแลฯ

62
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาเขียวหรดาน เอาหรดานกลีบทอง ๑ บาท ลูกจันทน์ ๑ เฟื้อง ขมิ้นอ้อย ๑
เฟื้อง พิมเสน ๑ เฟื้อง ๒ ไพ รงทองปิ้งไฟให้สุก ๑ เฟื้อง บดทำ�แท่งไว้ละลายน้ำ�
สุรากินแก้ทรางเหลือง และทรางทั้งปวงหายแลฯ

ยาเขียวขี้ทอง เอาเขียวขี้ทอง ๑ บาท ลูกจันทน์๑ ดอกจันทน์๑ กระวาน๑

กานพลู๑ การบูร๑ โหราเดือยไก่๑ เอาหนักสิ่งละ ๑ เฟื้อง เอาน้ำ�สุราเป็นกระสาย
บดทำ�แท่งไว้แก้ทรางเขียวและทรางทั้งปวงหายแลฯ

ยาขาวกะบัง เอากะบัง ๑ บาท เบี้ยผู้เผา ๑ สลึง จันทน์ขาว ๑ สลึง พิมเสน ๒ ไพ

ลูกจันทน์ ๑ เฟื้อง ดอกจันทน์ ๑ เฟื้อง ตำ�ผงบดด้วยน้ำ�สุราเป็นกระสายทำ�แท่งไว้
แก้ทรางขาวและทรางทั้งปวงหายแลฯ

ยาแดงกำ�มะถัน เอากำ�มะถันแดง ๒ สลึง รากไคร้เครือ ๑ สลึง การบูร ๒ ไพ

พิมเสน๑ กฤษณา๑ ดอกจันทน์๑ ชะเอมเทศ๑ ชาดก้อน๑ กำ�ยาน๑ โลดทะนง๑ สี
เสียดเทศ๑ สารส้ม๑ สักขี๑ สมอเทศ๑ เนระพูสี๑ ระงับใหญ่๑ เทียนทั้ง๕ โกฐทั้ง๕
ว่านร่อนทอง๑ ยาทั้งนี้เอาหนักสิ่งละเฟื้อง บดด้วยน้ำ�สุราเป็นกระสายทำ�แท่งไว้
กินแก้ทรางยอดแดงและทรางทั้งปวดหายแลฯ

ยาดำ�หมึกหอม เอาหมึกหอม ๑ บาท ลูกจันทน์ ๑ เฟื้อง โหราเดือยไก่ ๑ เฟื้อง

เทียนทั้ง๕ สิ่งละเฟื้อง บดทำ�แท่งไว้ละลายน้ำ�สุรากินแก้ทรางดำ� และทรางทั้ง
ปวงหายแลฯ

ยาแก้ทรางออกตามร่างกาย เอาน้ำ�ตาลทราย๑ น้ำ�ตาลหม่อน๑ น้ำ�ตาลดำ�๑

น้ำ�ตาลโตนด๑ น้ำ�จิงจ้อ๑ น้ำ�ขี้ควาย๑ น้ำ�มันงา๑ เหล่านี้เอาสิ่งละ ๑ จอก น้ำ�ตาล
ขโมย ๓ จอก รวมกันเคี่ยวให้คงแต่น้ำ�มัน ทาทรางทั้งปวงดีนักฯ

63
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาน้ำ�มันตาลซ่าน เอามะพร้าว ๓ ผล คั้นเอาแต่กะทิ๑ เอาน้ำ�มันงา ๑ ถ้วย หุง
ให้คงแต่น้ำ�มัน แล้วเอาเทียนดำ�๑ เทียนขาว๑ เทียนสัตบุต๑ ฝิ่น๑ สีเสียด๑ ชัน
ตะเคียน๑ เอาหนักสิ่งละ ๑ เฟื้อง ทำ�เป็นจุณปรุงลงในน้ำ�มัน ทาแก้ตาลและทราง
ทั้งปวงแลฯ

ยามหาวิเศษ เอาเทียนเยาวภานี๑ ชะเอม๑ ใบพลู๑ กรุงเขมา๑ ผลมะแว้งต้น๑

เหล่านี้เอาหนักสิ่งละ ๑ สลึง ผลสะแก๑ น้ำ�ประสานทอง๑ รากจิก๑ ขิงแครง๑
สมอทั้ง๓ เหล่านี้ เอาหนักสิ่งละ ๓ สลึง ผลผลาญศัตรู ๕ สลึง ทำ�ผงบดทำ�แท่ง
ไว้ ละลายด้วยน้ำ�สุราให้กินตามกำ�ลัง แก้ตาลทรางท้องขึ้น แก้พยาธิในท้องทำ�ให้
เกิดเป็นไส้เดือนก็ดี กินยานี้ตกสิ้นแลฯ

ยาประสะดำ� เอาขมิ้นอ้อย๑ ลูกผักคราด๑ ไคร้เครือ๑ ลูกประคำ�ดีควาย๑ ทั้งนี้

เอาสิ่งละ ๑ บาท ดีงูเหลือม ๒ สลึง ตำ�ผงบดปั้นแท่งไว้เท่าเมล็ดฝ้าย แก้บิด
ละลายน้ำ�มะนาวกิน แก้มูกเลือดละลายน้ำ�ใบสะแกกิน แก้ลงละลายน้ำ�ข่ากิน ถ้า
จะแก้พิษทรางทั้งปวงละลายน้ำ�สุรากินดีนักแลฯ

ยาจักรนารายณ์ เอาใบฝ้ายแดง๑ ใบกะเพรา๑ ใบสวาด๑ ตรีกฏุก๑ น้ำ�ประสาน

ทอง๑ ยาทั้งนี้เอาส่วนเท่ากัน ตำ�ผงบดด้วยน้ำ�สุราให้ทารกกิน ถ้าอายุได้ ๑ เดือน
กิน ๑ เม็ด ถ้า ๒ เดือนให้กิน ๒ เม็ด ให้กินตามกำ�ลังเพื่อรุทรางให้ตก ถ้าทรางขึ้น
ลิ้นละลายด้วยน้ำ�มะนาวทาดีนักฯ

ยามหาจักร เอาโกฐสอ๑ โกฐพุงปลา๑ กระวาน๑ กานพลู๑ มะขามป้อม๑ ลูก

ผักชีล้อม๑ ผลโหระพา๑ ชะเอมเทศ๑ ยาดำ�๑ พริกไทย๑ ขิง๑ ดีปลี๑ กระเทียม๑
น้ำ�ประสาน๑ สารส้ม๑ ดินประสิวขาว๑ สมอทั้ง๓ เทียนทั้ง๕ เครื่องยาทั้งนี้เอา
หนักสิ่งละ ๒ สลึง ลูกจันทน์ ๓ สลึง ทำ�เป็นผงบดเป็นแท่งไว้ ถ้าจะให้ถ่ายละลาย

64
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
น้ำ�ใบกะเพรา หรือนำ�ใบกระพังโหมก็ได้ ถ้าแก้ลงละลายน้ำ�เปลือกมะเดื่อ ถ้าจะ
แก้ท้องขึ้นละลายน้ำ�กระทือให้กิน ถ้าอาเจียนละลายด้วยสมอต้มให้กิน ถ้าจะแก้
ทรางขึ้นในปาก ละลายด้วยน้ำ�ขมิ้นอ้อยกวาดทรางหล่นดีนักฯ

ยามหานิลรากดิน เอารากดินขั้ว ๑ บาท ขิงแห้ง ๑ สลึง ๑ เฟื้อง กระดูกงู

ทับทาง ๑ ผักแพวแดง ๑ สหัสคุณเทศ๑ ข่าตาแดง๑ พริกล่อน๑ ดีปลี๑ กระวาน๑
ลูกตูมกาแดง๑ ขมิ้นอ้อย๑ ลิ้นทะเล๑ เหล่านี้เอาหนักสิ่งละ ๑ สลึง น้ำ�ประสาน
ทอง๑ ดินประสิวขาว๑ สารส้ม๑ เอาสิ่งละ ๑ เฟื้อง ดีจรเข้๑ ดีงูเหลือม๑ ดีงูเห่า๑
เอาหนักสิ่งละ ๒ ไพ ทำ�ผงบดปั้นแท่งไว้ละลายด้วยน้ำ�สุราเป็นกระสาย กินแก้
พิษทรางแดงแลทรางทั้งปวงฯ

ยาแสงพระจันทร์ เอากรุงเขมา๑ โกฐสอ๑ เบญกานี๑ เนรพะูสีทั้ง๒ จันทน์ทั้ง๒

รากไคร้เครือ๑ เปลือกมะขามขบ๑ ครั่ง๑ ผลตะบูน๑ เปลือกมะเกลือ๑ ใบสะเดา๑
ตรีกฏุก๑ บอระเพ็ด๑ เมล็ดในสะแก๑ เปลือกหางกลาย๑ เปลือกฝิ่นทั้ง๒ ผล
ทับทิมอ่อน๑ กระเทียมกรอบ๑ ยาทั้งนี้เอาส่วนเท่ากัน ตำ�ผงเอาน้ำ� ดีงูเหลือม
เป็นกระสาย บดทำ�แท่งไว้ละลายด้วยน้ำ�สุรากินแก้ทรางโจร ให้เป็นบิดปวดบวม
แลตกเสมหะ เป็นบุพโพโลหิตเน่า และให้ตัดอาหารนั้นก็ดี และให้เชื่อมมึนหอบ
พักกระหายน้ำ� ตัวร้อนก็ดี ยาขนานนี้อาจสามารถแก้ได้ทุกประการดีนักฯ

ยาเทพมงคล เอามูลแมลงสาบ๑ หญ้ายองไฟ๑ ดอกบุนนาค๑ เกสรบัวหลวง๑

กฤษณา๑ กะลำ�พัก๑ ขอนดอก๑ หวายตะค้า๑ เทียนดำ�๑ น้ำ�ประสานทอง๑
จันทน์ทั้ง๒ เขี้ยวเสือ๑ เขี้ยวจรเข้๑ งาช้าง๑ โกฐพุงปลา๑ ชาดหรคุณ๑ ดีงูเหลือม๑
ดีจรเข้๑ ชะมด๑ พิมเสน๑ ทองคำ�เปลว๑ ยาทั้งนี้เอาส่วนเท่ากัน ทำ�ผงบดปั้นแท่ง
ไว้ กวาดแก้ทรางแดง แก้ลิ้นกระด้างคางแข็งและตาแข็ง ถ้าจะแก้ละอองพระบาท
สีขาวละลายน้ำ�ดอกไม้กวาด ถ้าสีเขียวละลายน้ำ�คร่ำ�และน้ำ�สุรากวาด ถ้าสีแดง

65
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ละลายน้ำ�หัวหอมกวาด ถ้าสีเหลืองละลายน้ำ�ขมิ้นอ้อยกวาด ศักดิ์สิทธินักแล ยา
เทพมงคลขนานนี้แก้หละทั้ง ๘ จำ�พวก คือ ถ้าหละสีเหลือง ละลายน้ำ�ขมิ้นเครือ
กวาด ถ้าสีดังควันเทียนละลายน้ำ�หมอแทรกดีงูรำ�หัดกวาด ถ้าสีดังดอกตะแบก
ช้ำ� ละลายด้วยน้ำ�ผลเถาคันสุกเอาเกลือรำ�หัดแทรกกวาดหายแลฯ

ยามงคลระงับ เอาเทียนทั้ง๕ ผลจันทน์๑ ดอกจันทน์๑ กระวาน๑ กานพลู๑

สังกรณี๑ เนระพูสี๑ ไคร้เครือ๑ ว่านกีบแรด๑ ว่านร่อนทอง๑ เมล็ดพรรณผัก
กาด๑ ใบระงับ๑ ใบกะเม็ง๑ ใบขี้กาแดง๑ ใบน้ำ�เต้า๑ ตรีกฏุก๑ ข่า๑ กระชาย๑
กระทือ๑ ไพล๑ ขมิ้นอ้อย๑ หอมแดง๑ กะเทียม๑ ยาทั้งนี้เอาส่วนเท่ากัน ตำ�ผง
เอามะนาวเป็นกระสายบดปั้นแท่งไว้ ละลายน้ำ�สุรากินแก้ตาลโจรซึ่งกระทำ�ให้
ท้องขึ้น อุจจาระเน่าเหม็น และแก้พิการทรางทั้งปวงฯ

ยามงคงมหาชัย เอาเปลือกสันพร้านางแอ๑ หญ้าพันงูแดง๑ มูลแมลงสาป๑ ผล

ผักชี๑ จันทน์๑ ชะมด๑ กฤษณา๑ กำ�มะถันแดง๑ นอแรด๑ งาช้าง๑ เขากวาง๑
เอาเสมอภาค ทำ�ผงบดปั้นทำ�แท่งไว้ละลายด้วยน้ำ�มะนาวกินแก้หอบเพื่อทราง
แก้ไข้เหนือละลายน้ำ�ใบทับทิมต้ม

ยาแก้ตาลโจรขึ้นในตา เอากะเพราทั้ง๕ กระพังโหมทั้ง๒ ไพล๑ ขมิ้นอ้อย๑ บอ

ระเพ็ด๑ หญ้างวงช้างทั้ง๕ ถอบแถบทั้ง๕ ฝักส้มป่อย๑ รากอัญชันขาว๑ หัวหญ้า
ชันกาด๑ ตรีกฏุก๑ หัวหอม๑ ลูกขี้กา ๓ ผล ลูกมะกรูด ๓ ผล ต้มกินแก้ตาลโจร
ขึ้นตาและแก้ตาเป็นต้อ ให้ตาฟางก็ดี ยาขนานนี้ตัดรากภายในหายฯ

ยาแก้ทรางลงท้อง เป็นมูกเป็นเลือด เอาเขาควายเผาไฟ๑ ลูกเบญกานี๑ สีเสียด๑

เกสรบุนนาค๑ จันทน์ทั้ง๒ กระเทียม๑ น้ำ�ประสานทอง๑ บดทำ�แท่งไว้ เอาน้ำ�
ซาวข้าวเป็นกระสาย เอาน้ำ�จันทน์ทั้ง๒ แทรกกินหายฯ

66
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยากวาดทรางแดง เอาหัวหอม๑ ขมิ้นอ้อย๑ ไพล๑ มะกรูด๑ เผาไฟให้ไหม้บด
ละเอียดทำ�แท่งไว้ ละลายน้ำ�กระสายตามควร กวาดแก้ทรางขึ้นปาก ขึ้นคอดูด
นมไม่ได้ ท่านตีค่าไว้ห้าตำ�ลึงทองฯ

ยาแดงใหญ่ แก้สารพัดทรางทัง้ ปวด ท่านให้เอาว่านกีบแรด๑ ว่านร่อนทอง๑ เนระพูสู ๑ี

สังกรณี๑ ว่านน้ำ�๑ ตาลขโมย๑ เปล้า๑ หัสคุณ๑ คันทรง๑ เฉียงพร้านางแอ๑ ราก
ฟักข้าว๑ รากถั่วพู๑ รากไคร้เครือ๑ โกฐเขมา๑ โกฐก้านพร้าว๑ โกฐพุงปลา๑ เอา
เสมอภาค เอาดีงูเหลือมแทรก บดทำ�แท่งไว้ เมื่อจะกินเอาน้ำ�สุราเป็นกระสาย แก้
จำ�เพาะทรางเขมาละอองพระบาทได้ชื่อมาแล้วฯ

ยาแดงน้อย แก้พิษทรางทำ�ท้อง เอาจันทน์ทั้ง๒ สน๑ สักขี๑ สังกรณี๑ เนระพูสี๑

ว่านกีบแรด๑ ว่านร่อนทอง๑ ฤาษีประสมแล้ว๑ ใบระงับ๑ ใบผักขวง๑ ลูกจันทน์๑
ดอกจันทน์๑ เอาเสมอภาค เอาน้ำ�สุราเป็นกระสายบด เมื่อจะกินแทรกยาดำ� แก้
พิษทรางในท้องดีนักฯ

ยาแก้ทรางขุม เอาชะเอม๑ ลิ้นทะเล๑ สมอไทย๑ เบญกานี๑ น้ำ�ประสานทอง๑

ลูกมะแว้ง๑ เอาเสมอภาค บดทำ�แท่งไว้ละลายเหล้ากินหายฯ

ยาแก้ทรางยวงทรางขุม เอาใบมะกล่ำ�ขาว๑ น้ำ�ประสานทอง๑ ชะเอมเทศ๑ เอา

เสมอภาคตำ�คั้นเอาน้ำ�ยา ๑ จอก เคี่ยวด้วยไฟแกลบให้คงแต่น้ำ�มัน ๑ จอก ทา
ทรางขึ้นลิ้นขึ้นคอหาย ท่าตีค่าไว้ชั่งทอง๑ แลฯ

ยาครอบตาลทราง เอาโกฐก้านพร้าว๑ ขมิ้นอ้อย๑ ใบฝ้ายแดง๑ ขอบชะนาง

ทั้ง๒ มะพร้าวไฟ๑ ยาทั้งนี้ตำ�ให้ละเอียด กรองเอาน้ำ� ๑ จอก น้ำ�มันมะพร้าว ๑
จอก เคี่ยวด้วยไฟแกลบ ให้คงแต่น้ำ�มัน แก้ทรางขึ้นลิ้นขึ้นคอ แก้สารพัดตาน
ทรางทั้งปวงดีนักแลฯ
67
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาแก้ตาลทรางทั้งปวง เอาตะไคร้๑ ใบผักเค็ด๑ ขมิ้นอ้อย๑ ขอบชะนางแดง๑
เปลือกหมากสง๑ เอาเสมอภาคตำ�ให้ละเอียด รองเอาแต่น้ำ� ๑ จอก เคี่ยวด้วยไฟ
แกลบให้คงแต่น้ำ�มัน ๑ จอก แก้สารพัดทรางทั้งปวงแลฯ

ยาเทพนิมิตร เอารากไคร้เครือ๑ พิศนาษน์๑ รากเจตพังคี๑ รากสังกรณี๑ ว่าน

กีบแรด๑ ว่านร่อนทอง๑ เนระพููสี๑ จันทน์ทั้ง๒ ชะเอม๑ ผลประคำ�ดีควาย๑ ดีงู
เหลือม เอาส่วนเท่ากัน ทำ�เป็นจุณ บดปั้นแท่งไว้ ละลายด้วยน้ำ�สุรา กินแก้พิษฝี
ดาด และตาลทรางทั้งปวงหายฯ

ยาพรหมนิรมิตร ท่านให้เอาหิงคุ์ยางโพ๑ พริกไทย๑ ดองดึง๑ ยา ๓ สิ่งนี้เอา

หนักสิ่งละ ๑ ตำ�ลึง ทำ�เป็นจุณ บดทำ�แท่งไว้เท่าเม็ดนุ่น ละลายด้วยน้ำ�สุรากินแก้
พิษทรางโจรและทรางทั้งปวงหายฯ

ยาอินทสักขี เอาเบญกานี๑ เนระพูสี๑ เขากวาง๑ กรามแรด๑ กรามช้าง๑ ราก

กะเพรา๑ ตะไคร้๑ น้�ำ ประสานทอง๑ จันทน์แดง๑ เปราะสด๑ ผักเสีย้ นผี๑ ชะเอมเทศ๑
หวายตะค้า๑ ยาข้าวเย็น๑ ดีงูเหลือม๑ ยาทั้งนี้เอาส่วนเท่าๆ กัน ทำ�เป็นจุณ เอา
น้ำ�หมากสงเป็นกระสาย บดทำ�แท่งละลายน้ำ�จันทน์กินแก้ลงแก้ตาลทรางดีนักฯ

ยาทาลิ้นปัดทราง ท่านให้เอาเปลือกสะเดา ๒ สลึง เปลือกสนุ่น ๒ สลึง พริกไทย

ล่อน ๓ เม็ด กระเทียม ๗ กลีบ ว่านหางช้าง ๑ สลึง ใบกะเพรา ๑ สลึง น้ำ�ประสาน
ทอง ๒ สลึง รวมยา ๗ สิ่ง ทำ�เป็นจุณ บดทาลิ้นแก้ทรางหล่นทันใจดีนักฯ

ยาแผ้วสว่าง เอาเปลือกสะเดา๑ เปลือกสนุ่น๑ ใบกะเพรา๑ ใบตาลหม่อน๑

งาช้าง๑ กระเทียม๑ สังข์๑ น้ำ�ประสานทอง๑ เอาส่วนเท่ากัน ทำ�เป็นจุณ เอา
น้ำ�ฝักส้มป่อยเป็นกระสายยาบดทำ�แท่งละลายน้ำ�ครำ� แก้ทรางเหลือง ทรางแดง
ทรางเพลิงหายดีนักฯ
68
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาตรีใหญ่แก้ไข้พิษ แก้พิษกำ�เดา ตาลทราง อุจจาระเน่า ตัวร้อน ท่านให้เอา
โกฐสอ๑ โกฐเขมา๑ โกฐเชียง๑ เทียนดำ�๑ เทียนขาว๑ เทียนเยาวภาณี๑ เปราะ
หอม๑ ชะเอม๑ ไคร้เครือ๑ สารส้ม๑ น้ำ�ประสานทอง๑ ลูกโหระพา๑ ลูกซัด๑ ยา
ทั้งนี้เอาสิ่งละ ๑ บาท สมอเทศ ๖ บาท สมอไทย ๔ บาท มะขามป้อม ๒ บาท
ยาดำ� ๖ บาท รงทอง ๑๐ บาท โกฐน้ำ�เต้า ๒๐ บาท (ฆ่าด้วยน้ำ�มะกรูด) เอาน้ำ�
ละลายลงเสียก่อน เอาน้ำ�มะกรูดบีบลงแล้วเอาขึ้นปิ้งไฟด้วยใบพลู ปิ้งไปกว่าใบ
พลูจะเกรียม แล้วจึงเอายาแก้พิษแก้ลมสันนิบาตไข้ใหญ่ วิเศษนัก เป็นยาควรทำ�
ไว้สำ�หรับบ้านเสมอฯ

ยาประสะกะเพราใหญ่ เอาตรีกฏุก๑ หอม๑ กระเทียม๑ ข่า๑ กระชาย๑ กระทือ๑

ไพล๑ ทับทิมทั้งลูกทั้งใบ๑ สารส้ม๑ ดินประสิวขาว๑ เอาสิ่งละ ๑ ส่วน ใบแมงลัก๑
ใบกะเพรา๑ เอาสิ่งละ ๑๓ ส่วน บดเอาสุราเป็นกระสาย แก้ตาลทราง ตาลขโมย
ตกมูกเลือด อุจจาระเหม็น ท้องขึ้นท้องพอง หาแรงมิได้ เจริญอาหาร เนื้อหนัง
บริบูรณ์ดีนักแลฯ

ยาประสะพิมเสนใหญ่ เอาพิมเสน๑ กะลำ�พัก๑ ชาดก้อน๑ ฝิ่น๑ กัญชา๑ ครั่ง๑

สีเสียดไทย๑ ลูกจันทน์๑ เอาสิ่งละ ๑ ส่วน สีเสียดเทศ๑ จันทน์ทั้ง๒ เอาสิ่งละ ๒
ส่วน เบญกานี ๔ ส่วน น้ำ�ร้อนเป็นกระสายบด น้ำ�เปลือกมะเดื่อ เปลือกแคแดง
แก้ลงพิษตาลทราง ฝีดาษน้ำ�สุก แก้ลมเชื่อมมัว เพื่อทราง น้ำ�กระทือหมกไฟ
แทรกน้ำ�ปูนใส แก้สารพัดลงอติสารฯ

ยาจันทร์แจ่มฟ้า เอาพิมเสน๑ กำ�มะถัน๑ น้ำ�ประสานทอง๑ ทองคำ�เปลว๑ บด

ทำ�แท่งเท่าก้านพลู แก้สารพัดทรางทั้งปวง ฝนด้วยน้ำ�ดอกไม้ แก้รากละลายน้ำ�
ลูกยอ แก้สะอึกน้ำ�สุรา ราคาขายแท่งละ ๑ เฟื้อง ตีราคาไว้ชั่งทอง ๑ แลฯ

69
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาชื่อปัญจคงคา เอารากข้าวสาร๑ รากสีหวด๑ รากถั่วพู๑ รากทองหลาง๑ ราก
สลอด๑ จันทน์ทั้ง๒ รากไม้เท้ายายม่อม๑ ยาสลิด๑ รากข่าหลวง๑ รากน้ำ�นอง๑
ปู่เจ้าลอยท่า๑ รากเพชรหนูกัน๑ รากย่านาง๑ รากสันพร้านางแอ๑ เอาเสมอภาค
น้ำ�ดอกไม้เป็นกระสาย ละลายน้ำ�ดอกไม้ น้ำ�ซาวข้าวก็ได้ ทั้งกินทั้งชะโลม แก้
ทรางโจรทรางไฟ กระหายน้ำ� แลแก้ร้อนเชื่อมมัวหอบพักหายแลฯ

ยาทิพโสภา เอาเนื้อสมอพิเภก๑ เนื้อสมอเทศ๑ เนื้อมะขามป้อม๑ โกฐทั้ง๕ เทียน

ทั้ง๕ กฤษณา๑ น้ำ�ประสาร๑ ตรีกฏุก๑ เอาสิ่งละ ๑ ส่วน โกฐน้ำ�เต้า๑ เนื้อสมอ
ไทย๑ สิ่งละ ๑๒ ส่วน เอาน้ำ�ดอกไม้ น้ำ�ร้อนเป็นกระสายบด เอาส้มมะขามเปียก
ขย้ำ�น้ำ�ปูนในแก้ตัวร้อนกระหายน้ำ� เชื่อมมึนน้ำ�ดอกไม้ แก้ตานขโมย ซูบผอมทุ่ง
ลงท้อง ละลายน้ำ�สุราแลฯ

ยาหอมจันทน์กุมาร แก้ไข้พิษตาลทรางเชื่อมมัวนิ่งแน่ไป เอาลูกจันทน์๑ ดอก

จันทน์๑ กระวาน๑ กานพลู๑ เนื้อไม้๑ จันทน์ทั้ง๒ โกฐหัวบัว๑ เปราะหอม๑
แฝกหอม๑ รากตาลโตนด๑ รากตาลเสี้ยน๑ เปลือกสันพร้านางแอ๑ เกสรพิกุล๑
บุนนาค๑ สารภี๑ บัวหลวง๑ ดอกมะลิ๑ ดอกจำ�ปา๑ ดอกกระดังงา๑ เอาสิ่งละ
เสมอภาค ตำ�ผงปั้นเป็นแท่งไว้ สุดแต่จะใช้ยักน้ำ�กระสายตามควรเถิด ถ้าแก้ให้
เอาเหล้าครึ่งน้ำ�ครึ่งฯ

ยาเด็กชื่อมหาจักร เอาขมิ้นอ้อย๑ ดีปลี๑ ขิง๑ กระเทียม๑ ว่านกีบแรด๑ ว่าน

ร่อนทอง๑ รากไคร้เครือ๑ โกฐหัวบัว๑ เทียนดำ�๑ เทียนแดง๑ เทียนขาว๑ เทียน
เยาวภาณี๑ ชะเอมเทศ๑ ชะพลู๑ ดินประสิว๑ น้ำ�ประสานทอง๑ ระย่อม๑ ยาทั้งนี้
เอาสิ่งละ ๑ สลึง จุนสีสะตุ ๑ ตำ�ลึง เอาน้ำ�สุราเป็นกระสายบดทำ�แท่งไว้แก้ทราง
ตามกำ�ลังเด็ก แก้ทรางกำ�เนิด แก้ทรางทุกอันขึ้นที่ปากและจับริมต้นคาง ในคอ
ในอก ในท้อง เอายามหาจักรละลายน้ำ�กล้วยตีบทาหาย ถ้ามิฟังละลายน้ำ�เกลือ

70
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ทา ถ้ามิฟังละลายน้ำ�ชิงช้าชาลีทาหายฯ

ยาเหลืองน้อย เอาไพล๑ กระทือ๑ กระชาย๑ หอม๑ กระเทียม๑ ตะไคร้๑ ใบ

กะเพรา๑ เอาสิ่งละ ๑ เฟื้อง สารส้ม๑ ดินประสิว๑ กำ�มะถัน๑ ว่านนางคำ�๑ ผิว
มะกรูด๑ เกลือสินเธาว์๑ เม็ดในมะนาว๑ เอาสิ่งละ ๑ บาท ขมิ้นอ้อยเท่ายา บดทำ�
แท่งไว้ใช้แก้ตาลทราง ปวดมวนวิเศษนักฯ

ยาเหลืองใหญ่ เอาพริกไทย๑ ขิง๑ ดีปลี๑ ว่านกีบแรด๑ ว่านร่อนทอง๑

ผลราชดัด๑ ผลสารพัดพิษ๑ ว่านนางคำ�๓ ผิวมะกรูด๑ เม็ดมะนาว๑ สารส้ม๑
ดินประสิว๑ กำ�มะถันทั้ง๒ เอาสิ่งละ ๑ บาท กระทือ๑ ไพล๑ กระชาย๑ หอม๑
กระเทียม๑ ตะไคร้๑ เอาสิ่งละ ๑ เฟื้อง ขมิ้นอ้อยเท่ายาทั้งหลาย บดทำ�แท่งกวาด
แก้ไอ แก้ตาลทรางหายแลฯ

ยาสารพัดกวาดทราง เอาแววนกยูง๑ รากดิน๑ ขี้แมลงสาป๑ น้ำ�ประสานทอง๑

บดทำ�แท้งไว้เอาเหล้าเป็นกระสาย กวาดแก้สารพัดทรางทั้งปวงแลฯ

ยาแก้ลมทราง เอาแก่นแสมทะเล๑ เปลือกหอยแครงเผา๑ หวายตะค้า๑ เอาสิ่ง

ละ ๓ บาท ตำ�ผงบดปั้นแท่งไว้แก้ลมทราง ท้องขึ้นท้องเฟ้อ ตำ�เอาน้ำ�หัวหอม
ละลาย แก้ลมจุกเสียด น้ำ�ขิง น้ำ�ร้อนพิมเสนก็ได้ ให้กินแลฯ

ยาแก้ตานขโมย ถ้าเด็กเป็นตานขโมย ให้อาการท้องขึ้น ลงท้อง ท้องเฟ้อ ท่าน

ให้เอาใบมะกา๑ รากสะแก๑ เปลือกต้นไข่เน่า๑ เปลือกต้นมะเกลือ๑ กะเพราทั้ง๕
แมงลักทั้ง๕ แห้วหมู๑ ช้าพลู๑ สะค้าน๑ เจตมูลเพลิง๑ เปลือกมะตูมอ่อน๑ ใบ
เทียน๑ ใบทับทิม๑ สิ่งละ ๑ กำ�มือ ขมิ้นอ้อย ๗ แว่น บอระเพ็ด ๑ แว่น พริกไทย
๗ เม็ด ดีปลี ๗ ดอก ต้มกินแลฯ

71
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาแก้ลมทราง ๗ จำ�พวก เอาพิมเสน๑ การบูร๑ ผิวมะกรูด๑ เอาหนักสิ่งละ ๑
บาท มหาหิงคุ์ ๒ บาท ใบหนาด๑ กระเทียม๑ พริกไทย๑ ขิง๑ เอาหนักสิ่งละ ๔
บาท ตำ�ผงบดทำ�เม็ดไว้ละลายน้ำ�มะนาวเป็นกระสาย กินแก้ลม ให้ปวดท้องและ
ท้องขึ้นลงท้อง ชักเท้ากำ� มือกำ� หน้าเขียว ลมจุกเสียด เป็นยาประจำ�ทรางทั้ง ๗
จำ�พวกฯ

ยาเขียวหอม เอาใบมะระ ๖ ส่วน ใบน้�ำ เต้า ๘ ส่วน ใบพรมมิ ๕ ส่วน ใบสมี๑

เถาคันแดง๑ เถามวกขาว๑ ใบฝ้ายแดง๑ คุคะ๑ หัศดำ�๑ หัศแดง๑ เนรภูสี๑
เปราะ๑ ใบพิมเสนเท่ายาทั้งหลาย บดทำ�เม็ดไว้ แก้ไข้ชัก ทรางชักแก้พิษไข้ พิษ
ทราง ทั้งกินทั้งพ่น น้ำ�จันทน์ น้ำ�ดอกไม้ ถ้าแก้กระหายน้ำ� น้ำ�ข้าวตังปิ้ง ลูก
มะกอกเผาไฟแช่ขันฑศกรใส่หน่อยหนึ่ง ถ้าจะแก้สารพัดพิษอันเป็นที่สำ�คัญ น้ำ�
กระสายตามแต่จะใช้เถิดฯ

ยาเขียวน้ำ�มูตร เอากะพังโหม ๑๒ ส่วน ใบหมากผู้๑ ใบหมากเมีย๑ ใบมะยม๑

ใบมะเฟือง๑ สารส้ม ๓ บาท ดินประสิวขาว ๓ บาท เอาน้ำ�มูตรเป็นกระสาย บด
ทำ�เม็ดไว้ ตามแต่จะใช้เถิด แก้ตาลทราง ตานขโมย กะทุ้งไข้ แก้ไข้น้ำ�มูตรแลฯ

ยาแก้ไข้ แก้ทราง แก้สวิงสวาย แก้เชื่อมมัว ทั้งกินทั้งพ่น ท่านให้เอาคุคะ๑

เนรภูสี๑ มะหัศดำ�๑ มะหัศแดง๑ เถาหมวก๑ จันทน์ทั้ง๒ ใบมะระ ๖ ส่วน ใบน้ำ�
เต้า ๘ ส่วน ใบพรมมิ๑ กะเพรา๑ ใบพิมเสนเท่ายาทั้งหลาย แก้เชื่อมมึนน้ำ�ท่า
น้ำ�ดอกไม้ น้ำ�สะเดา ทั้งกินทั้งพ่น ถ้าจะแก้หิวข้าวตังปิ้ง น้ำ�มะกอกเผา รากมะ
กอกขันฑศกรแทรกแก้ชัก น้ำ�สุรา น้ำ�ครำ� น้ำ�ไส้ฟัก แทรกดีแลฯ

ยาเหลืองน้อย เอาใบสวาด๑ ใบระงับ๑ ใบหญ้าใต้ใบ๑ ใบเสนียด๑ ดีปลี๑ พริก

ไทย๑ หอม๑ กระเทียม๑ กระชาย๑ ข่า๑ กระทือ๑ ขมิ้นอ้อย๑ ไพล๑ เมื่อจะบดน้ำ�

72
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ประสานทองสุราใส่ลงบดปั้นแท่งไว้ แก้ปวดมวนท้องน้ำ�กระทือ น้ำ�ไพล น้ำ�ขมิ้น
เผา แก้มูกเลือดคุมทางลม แก้สายพัดทราง ตาลขะโมย ละลายน้ำ�สุราดีนักแลฯ

ยาเหลืองใหญ่ แก้สารพัดทรางทั้งปวด เอาพริก๑ ขิง๑ ข่า๑ กระชาย๑ ไพล๑

กระเทียม๑ ดีปลี๑ ขมิ้นอ้อย๑ หญ้าใต้ใบ๑ ใบเสนียด๑ กระทือ๑ ใบระงับ๑ ใบ
สวาด๑ เอาเสมอภาค ดีงูเหลือมเป็นกระสายบดปั้นแท่งไว้ แก้ลงละลายน้ำ�
ประสานทองสะตุ กวาดแก้สารพัดทรางทั้งปวง น้ำ�ไพล น้ำ�กระทือ น้ำ�ขมิ้น น้ำ�สุรา
เป็นกระสายฯ

ยาเหลืองนพรัตน์ เอาลูกราชดัด๑ ลูกสารพัดพิษ๑ สุพันถันแดง๑ สุพันถัน

เหลือง๑ ดินประสิว๑ ชาดหรคุณ๑ สารส้ม๑ ชาดก้อน๑ ชันผง๑ เม็ดมะนาว๑
หรดานทอง๑ โกฐทั้ง๙ ว่านกีบแรด๑ ว่านร่อนทอง๑ พริกไทย๑ ดีปลี๑ กระชาย๑
กระเทียม๑ หอม๑ ไพล๑ ขมิน้ ทัง้ ๒ บดปัน้ แท่งไว้ แก้หละ แก้ทรางร้าย ละลายเหล้า
น้ำ�มะนาว ดีงูเหลือมเป็นกระสายกวาดแก้ฝีดาดแลหัวเดือน แก้คนชักทางลมฯ

ยาแก้ทรางแห้ง รากช้าพลู๑ ขิง๑ เจตมูลเพลิง๑ สะค้าน๑ แห้วหมู๑ มะตูมอ่อน๑

เทียนดำ�๑ ดอกบุนนาค๑ เกสรบัว๑ รากเล็บมือนาง๑ รากอ้ายเหนียว๑ เปลือกไข่
เน่า๑ ยาดำ�๑ น้ำ�ประสานทอง๑ ฝักราชพฤกษ์๑ กาฝาก๑ ต้มกินแก้ทรางแห้งฯ

ยาแก้ทราง ๑๐๘ จำ�พวก เอาเนื้อลูกสลอด ๖ สลึง ห่อผ้าต้มกับข้าวเปลือกให้

พอข้าวเปลือกแตกเม็ด แล้วเอาปลาร้าปลาส้อย ๓๒ ตัวสับละเอียด เอาโกฐหัวบัว
๑ บาท น้ำ�ประสานทอง ๑ บาท หอมโทน ๓ หัว พริกไทย ๓ เม็ด หัวกระชาย ๒
สลึง หัวตะไคร้ ๒ สลึง รวมเข้ากันทั้งหมดตำ�ให้ละเอียดบดปั้นแท่งไว้ใช้กวาดด้วย
น้ำ�มะนาว ถ้าลงมากนักให้อาบน้ำ�ทาดินสอพอง ยาขนานนี้ผู้หญิงหรือผู้ชาย เด็ก
หรือผู้ใหญ่ก็ใช้ได้ แต่ต้องรู้จักประมาณใช้แต่พอควรดีนักฯ

73
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาตานขโมย เอาใบมะกา๑ รากสะแก๑ เปลือกต้นไข่เน่า๑ เปลือกต้นมะเกลือ๑
กะเพราทั้ง๕ แมงลักทั้ง๕ แห้วหมู๑ ชะพลู๑ สะค้าน๑ เจตมูลเพลิง๑ เปลือกมะตูม
อ่อน๑ เหล่านี้เอาสิ่งละ ๑ กำ�มือ ขมิ้นอ้อย ๗ แว่น บอระเพ็ด ๗ แว่น พริกไทย ๗
เม็ด ดีปลี ๑ ดอก ใบเทียน ๑ กำ�มือ ใบทับทิม ๑ กำ�มือ ต้มให้กินหายแลฯ

ยาต้มแก้ตาลทราง รากแฝกหอม๑ จันทน์ขาว๑ สมอทั้ง๓ ดอกสารภี๑ รากขี้กา

แดง๑ ชะเอม๑ น้ำ�ประสานทองสะตุ๑ ฝักราชพฤกษ์ ๓ ฝัก โกฐจุฬาลัมพา๑ โกฐ
พุงปลา๑ รากตาลหม่อน๑ รากตาลช่อ๑ ต้มให้กินเช้าเย็นแลฯ

ยาแก้ลมทราง ๗ จำ�พวก หรือลมทรางทั้งปวง เอาพิมเสน๑ การบูร๑ ผิว

มะกรูด๑ เอาหนักสิ่งละ ๑ บาท มหาหิงคุ์ ๒ บาท ใบหนาด๑ กระเทียม๑ พริก
ไทย๑ ขิง๑ เอาสิ่งละ ๔ บาท ตำ�บดทำ�เม็ดไว้ น้ำ�มะนาวเป็นกระสาย เมื่อจะกิน
ให้ยักน้ำ�กระสายตามสมควรฯ

ยาแก้ลมทรางทั้ง ๗ วัน เอาพริกไทย๑ ขิง๑ ดีปลี๑ กระเทียม๑ ว่านน้ำ�๑ ผิว

มะกรูด๑ ไพล๑ มหาหิงคุ์๑ ยาดำ�๑ การบูร๑ เอาสิ่งละ ๑ บาท ใบกะเพราเท่ายา
ทั้งหลาย บดทำ�เม็ดไว้ ละลายน้ำ�มะกรูดให้กิน ถ้าเด็กท้องขึ้นละลายน้ำ�ปูนใส ถ้า
จะทาท้องให้แทรกรงทองเจตพังคีแลฯ

ยาแก้ทรางขึ้นในตา เอาดีหมีฝนกับน้ำ�หยอดในตาหายแลฯ

ยาแก้ทรางชัก เอาแววนกยูงตำ�ป่นบดกับน้ำ�มะนาวกวาดหายแลฯ

ยาทรางแก้ไอเป็นเลือด เอาส้มกุ้งทั้ง๒ ฝักส้มป่อย การบูร ยา ๔ สิ่งนี้เอาหนัก

สิ่งละ ๑ บาท คั่วให้เกรียมแล้วเอาชะเอมหนัก ๑ บาท ต้มเอาน้ำ�เป็นกระสายแช่

74
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาทั้ง ๔ นี้ให้ครบกำ�หนด ๓ วัน แล้วเอาน้ำ�ที่แช่นั้นกินหายฯ

ยาแก้ตานขโมย เอารากทับทิม๑ รากตาลหม่อน๑ รากตาลดำ�๑ รากกะเพรา๑

ทั้งนี้เอาส่วนเท่ากัน ต้ม ๓ เอา๑ ให้กินดีนักแลฯ

ยาเหลืองมหาไชยพฤกษ์ เอากระเทียม๑ ไพล๑ ตรีกฏุก๑ กำ�มะถันแดง๑ เม็ด

มะกรูด๑ เม็ดมะนาว๑ เอาเสมอภาค เอาน้ำ�ประสานทองเท่ายาทั้งหลายบดปั้น
แท่งไว้กินก็ได้ กวาดทรางก็ได้ แก้เสมหะในอก แก้ไอน้ำ�ลูกยอ แก้ขัดเบาน้ำ�
แตงกวา กวาดด้วยน้ำ�มะนาว ยานี้ใช้ได้ทั้งเด็กและผู้ใหญ่ฯ

ยาต้มแก้ตาลทรางตาลโจร เอาตาลทั้ง๕ สมอทั้ง๓ ขมิ้นอ้อย๑ ไพล๑ แห้วหมู๑

เปลือกสำ�โรง๑ ผักเสี้ยนผี๑ หอมแดง๑ เหล่านี้เอาหนักสิ่งละ ๔ บาท ผลขี้กาขาว
๓ ผล สารส้ม ๒ สลึง ยาดำ� ๑ บาท มะกรูด ๓ ผล มาผ่าเป็น ๗ ซีก เอาน้ำ�
ราชพฤกษ์เป็นกระสาย ต้ม ๓ เอา ๑ กินแก้ตาลทรางและตาลโจร ผอมแห้ง ถ้าจะ
ให้ลงแทรกดีเกลือตามธาตุหนักเบาดีนักได้เชื่อแล้วฯ

ยาผายตาลทรางทั้งปวง ท่านให้เอา เนรภูสี๑ ผลสารพัดพิษ๑ ผลราชดัด๑ เอา

ส่วนเท่ากัน ยาดำ�เท่ายาทั้งหลาย ทำ�เป็นจุณ บดด้วยน้ำ�เปลือกมะรุม ทำ�เม็ดไว้
เท่าเม็ดพริกไทย กิน ๗ เม็ดนอนหลับดีนักแลฯ

ยาหยอดตาแก้ทราง เอาหน่อแรด๑ น้ำ�นมเสือ๑ ผลสมอเทศ๑ รากตำ�ลึงตัวผู้๑

เอาส่วนเท่ากัน ทำ�เป็นจุณปั้นแท่งไว้ ฝนด้วยน้ำ�ค้างหยอดตา แก้สารพัดทรางทั้ง
ปวงขึ้นตาหายสิ้นฯ

75
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยากวาดแก้ทราง ผลมะกอกเผา 3 ผล ลิ้นทะเลปิ้งหนัก 1 บาท ทองคำ�เปลว 3
แผ่น สรรพยา 3 สิ่งนี้ บดด้วยน้ำ�สุก บั้นแท่งไว้ ใช้กวาดแก้หละแก้ทราง

ยาเหลืองใหญ่ ข่า กระทือ กระชาย ไพล ขมิ้นอ้อย ตรีกฏุก หอม กระเทียม

ผลมะคำ�ดีควาย พิษนาศน์ ผลสารพัดพิษ ผลราชดัด เมล็ดในมะนาว ว่านกลีบ
แรด ว่านร่อนทอง ดินประสิว สารส้ม กำ�มะถันแดง น้�ำ ประสานทองสะตุ ชาดก้อน
สรรพยา ๒๒ สิ่ง นี้ เสมอภาค ทำ�ผงบดปั้นแท่งไว้ ใช้เป็นยาประจำ�ท้องเด็ก และ
กระทุ้งพิษผีดาษ

ยาชโลมถอนพิษทราง รากมะปรางหวาน จันทน์ทั้ง ๒ สามสิ่งนี้ฝนด้วยน้ำ�

ซาวข้าวใช้เป็นยาชะโลมถอนพิษทรางทั้งปวง

ยาเขียวรัตนคุณ ใบชบา ใบมะระ ใบฝ้ายแดง ใบผักเค็ด ใบพิมเสน ใบบอระเพ็ด
ใบขี้กาแดง ใบสะเดา ใบฝักข้าว ใบปีบ ใบมะยม ใบหมากผู้ ใบหมากเมีย
ใบมะเฟือง ใบมะตูม ใบเงิน ใบทอง ใบพรมมิ ใบเสนียด ใบทองพันชั่ง ใบแคแดง
ใบสันพร้าหอม (สรรพยา ๒๒ สิ่งนี้ หนักสิ่งละ ๔ บาท) ระย่อม ไคร้เครือ พิศ
นาด จันทน์แดง จันทน์ขาว รากหญ้านาง เหมือดคนว่านกลีบแรด ว่านร่อนทอง
โกฐหัวบัว เปราะหอม ชะเอมเทศ อบเชยเทศ เนระพูสี ดอกมะลิ ดอกพิกุล ดอก
บุญนาค ดอกสารภี (สรรพยา ๑๘ สิ่งนี้ หนักสิ่งละ ๒ บาท)

76
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาเด็กเพิ่มเติม
 แผนกยาเด็กเพิ่มเติม
ยาแก้เด็กเจ็บท้อง ยาให้เอา ขี้สูดบนจอมปลวก ต้มกินดีแล

ยากวาดลมสะพั้น ใบลานเผ่าไฟพอเป็นถ่าน สิ่งเดียว บดกับน้ำ�ผึ้ง ใช้กวาดลม

สะพั้นเด็กอ่อนภายใน ๗ วัน

ยาประคบท้องเด็ก มหาหิงคุ์ หนัก 1 บาท ยัดใส่ในไพลสด ยาดำ�หนัก ๑ บาท

ยัดใส่ในผลมะกรูด รงทองหนัก ๑ บาท ยัดใส่ในขมิ้นอ้อย ทั้งสามสิ่งนี้ หมกไฟ
แกลบพอสุกระอุดี เอาใบกะเพรา เท่ายาทั้งหลายทำ�ผงบดปั้นเม็ดไว้ ละลายสุรา
ทาท้องเด็กอ่อน แก้ท้องขึ้นนอนมิหลับ ทำ�ให้ขับผายลม ใช้ทาใบพลู ลนควันไต้
นาบท้องเด็กอ่อนแก้ปวดท้อง ทำ�ให้ท้องเป็นปกติ

ยาแก้ไส้เดือน เอาสุพรรณถันแดง๑ เม็ดผลสะแก ๔ ส่วน ผลสลอด ๔ ส่วน เม็ด

ในมะเกลือ ๔ ส่วน ทำ�ให้เป็นจุณ แล้วจึงเอาฟองไก่ ๑ ฟอง เอายาผงนี้หนัก ๒
ไพ กวนเข้ากับฟองไก่นั้น แล้วเจียวกินให้หมด แก้ไส้เดือน ถ้าสวิงสวายรัดทนไป
ละลายน้ำ�ตาลกรวด น้ำ�มะนาวรำ�หัด แล้วจึงให้กินยาหอมต่อไปแลฯ

ยาพอกแก้ต้อขึ้นตา เอาหญ้าเกล็ดหอยใหญ่๑ ใบบัวบก๑ สารหนู๑ บดพอก

ศีรษะแม้เท้าทั้งเด็กแลผู้ใหญ่ฯ

ยาแก้จับแลแก้มัว เอาจันทน์ชะมด๑ จันทน์ทนา๑ ผลผักชี๑ พรรณผักกาด๑

รากหญ้านาง๑ ไพล๑ กระชาย๑ ชะเอมเทศ๑ เอาส่วนเท่ากัน ทำ�เป็นจุณ บด
78
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ทำ�แท่งไว้ ถ้าจะแก้คลั่งให้ละลายน้ำ�ดอกไม้ ถ้าจะแก้จับละลายน้ำ�สมอต้ม ถ้าแก้
หอบละลายน้ำ�รากถั่วพูต้ม ถ้าแก้อาเจียนละลายน้ำ�ลูกยอต้มกิน

ยาแก้นอนมิหลับ เอาจันทน์หอม ๒ สลึง เกสรสารภี ๑ สลึง รากบัวหลวง ๑

เฟื้อง ผิวไม้สีสุก ๑ เฟื้อง การบูร ๒ ไพ เบี้ยผู้ ๑ เฟื้อง ลิ้นทะเล ๑ สลึง โกฐทั้ง๕
สิ่งละ ๑ เฟื้อง ทำ�เป็นจุณ เอาน้ำ�มะพร้าวนาฬิเกเป็นกระสาย บดทำ�แท่งไว้ กินให้
ชื่นใจ ให้นอนหลับ และแก้กระหายน้ำ�ดีนักฯ

ยารัสวงมหาทิคุณ เอาเทียนดำ�๑ เทียนแดง๑ เทียนขาว๑ เทียนตั๊กแตน๑

หรดาน๑ ไคร้เครือ๑ กานพลู๑ ตรีผลา๑ โกฐสอ๑ สมุลแว้ง๑ ตรีกฏุก๑ น้ำ�ประสาน
ทอง๑ เหล่านี้เอาสิ่งละ ๑ ส่วน ชะเอม ๓ ส่วน บดทำ�เป็นจุณปั้นแท่งไว้ ละลาย
ด้วยน้ำ�ขัณฑศกรแทรกดีงูรำ�หัด กินครั้งละหนัก ๑ เฟื้อง แก้ผอมเหลืองและกิน
ข้าวได้ดีนักฯ

ยาแก้ธาตุเสีย เอาสะค้าน๑ ช้าพลู๑ แห้วหมู๑ รากหญ้านาง๑ มะตูมอ่อน๑ สมอ

ไทย ๓ ผล ต้มให้กินแก้ธาตุไม่เป็นปกติ ท้องขึ้น ท้องเฟ้อ ลงท้อง ปวดท้อง จุก
แน่น หายแลฯ

ยาแดงมโหสถ เอารากฝักข้าว๑ รากย่านาง๑ รากมะนาว๑ ดอกบัวหลวง๑

ดอกคำ�จีน๑ ดอกคำ�เทศ๑ ดอกคำ�ไทย๑ จันทน์แดง๑ จันทน์ขาว๑ กฤษณา๑
กะลำ�พัก๑ รากพุงดอ๑ ฝางเสน๑ ยาทั้งนี้เอาเสมอภาค ตำ�ผงบด เอาน้ำ�ครั่ง
เป็นกระสายยาบดปั้นเม็ดไว้ ฝนด้วยน้ำ�ซาวข้าว ทั้งกินทั้งชะโลม แก้ไข้เหนือไข้
สันนิบาต แก้ฝีดาษและฝีหัวเดือน แก้ตาลทรางทำ�พิษให้วิปริต ทั้งกินทั้งชะโลม
และชุบสำ�ลีปิดกระหม่อม แก้ปวดหัว แก้กำ�เดา แก้สารพัดไข้อันเป็นพิษต่างๆ
หายแลฯ

79
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาเนาวหรคุณ เอาขมิ้นอ้อย๑ พริกไทย๑ ขิงแห้ง๑ ดีปลี๑ กะเทียม๑ ใบทับทิม๑
ใบเทียน๑ ใบสะแก๑ ใบกระทุ่มขี้หมู๑ ฝิ่นต้น๑ ลูกจันทน์๑ ดอกจันทน์๑ กระวาน๑
กานพลู๑ เนรภูสี๑ กฤษณา๑ กะลำ�พัก๑ ขอนดอก๑ ชาดหรคุณ๑ โกฐสอ๑ โกฐ
เขมา๑ โกฐพุงปลา๑ โกฐก้านพร้าว๑ โกฐจุฬาลำ�พา๑ โกฐหัวบัว๑ โกฐน้ำ�เต้า๑
ชะมด๑ พิมเสน๑ อำ�พัน๑ ยาทั้งนี้เอาหนักสิ่งละ ๑ เฟื้อง ตำ�ผงบดด้วยน้ำ�ดอกไม้
เทศ ทำ�เม็ดไว้ใช้แก้ไอ ละลายน้ำ�ขิง น้ำ�มะนาว น้ำ�กะเทียมก็ได้ แก้กระหายน้ำ�
ละลายน้ำ�จันทน์ แก้เชื่อมมึนละลายน้ำ�เปลือกมะรุม แก้สลบละลายน้ำ�ดอกไม้เทศ
ดีงู พิมเสนรำ�หัดแทรกกิน ถ้าเด็กหอบนัก หรืออยากน้ำ�เป็นกำ�ลัง ละลายน้ำ�ส้ม
มะขามเปียก หัวหอม หรือน้ำ�ส้มสายชู กินแก้หอบ แก้เสมหะหายแลฯ

ยาประจุธาตุเด็ก เอาโกฐทั้ง๕ ตรีผลา๑ ลูกจันทน์๑ ดอกจันทน์๑ จันทนา๑ จันทน์

ขาว๑ กฤษณา๑ กะลำ�พัก๑ กระวาน๑ กานพลู๑ ดีปลี๑ ไคร้เครือ๑ แห้วหมู๑ ดอก
จำ�ปา๑ เกสรบัวหลวง๑ เกสรบัวขม ดอกกระดังงา๑ ดอกพิกุล๑ ดอกบุนนาก๑ ดอก
สารภี๑ ดอกคำ�๑ ดอกละหุ่งแดง๑ ดอกมะลิ๑ ดอกว่านหางช้าง๑ กรุงเขมา๑ ดอกผัก
ตบ๑ ชะมดเชียง๑ ชะมดเช็ด๑ อำ�พันทอง๑ ฝิ่น๑ โสม๑ ดีงูเหลือม๑ ยาทั้งนี้เอาหนัก
สิ่งละ ๑ เฟื้อง บดด้วยน้ำ�ดอกไม้เทศทำ�เม็ดไว้ละลายน้ำ�ดอไม้ แก้อ้าปากมิออก
แก้ลิ้นกระด้างคางแข็ง แก้สลบ กวาดทรางทั้งปวง ยานี้วิเศษนักได้ใช้มานานแล้วฯ
ยาจิบกินต่างน้ำ� ท่านให้เอาข้าวเย็นเหนือ๑ บอระเพ็ด๑ รากไทรย้อย๑ ชะเอม
เทศแต่น้อย๑ ต้มจิบกินต่างน้ำ� แก้พิษเสมหะ แก้มูกเลือด แก้คอแห้งเป็นเสมหะ
แก้น้ำ�ลายเหนียว แก้เป็นมันเมือกในคอ ไม่รู้รสอาหารหายแลฯ

ยาเหลืองมหาไชยพฤกษ์ เอากระเทียม๑ ไพล๑ ตรีกฏุก๑ กำ�มะถันแดง๑ เม็ด

มะกรูด๑ เม็ดมะนาว๑ เอาเสมอภาค เอาน้ำ�ประสานทองเท่ายาทั้งหลายบดปั้น
แท่งไว้กินก็ได้ กวาดทรางก็ได้ แก้เสมหะในอก แก้ไอน้ำ�ลูกยอ แก้ขัดเบาน้ำ�
แตงกวา กวาดด้วยน้ำ�มะนาว ยานี้ใช้ได้ทั้งเด็กและผู้ใหญ่ฯ

80
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาประสะไพล เอาเทียนทั้ง๕ สังกรณี๑ เนระพููสี๑ กรุงเขมา๑ ชะเอมเทศ๑ พริก
ไทย๑ ขิง๑ ดีปลี๑ กระเทียม๑ ข่า๑ กระทือ๑ กระชาย๑ ผิวมะกรูด๑ ผิวมะนาว๑
ผิวมะม่วง๑ ลูกพิลังกาสา๑ เม็ดในมะนาว๑ ลูกผักชี๑ สมอทั้ง๓ ขมิ้นทั้ง๒ เปลือก
สันพร้านางแอ๑ ยาทั้งนี้เอาเสมอภาค ไพลแห้งเท่ายาทั้งหลายตำ�ผง น้ำ�ผึ้งเป็นก
ระสาย บดละลายน้ำ�สุราแก้ทรางทั้งปวง อันเป็นพิษต่างๆ แก้ท้องขึ้นปวดมวนใน
ท้อง ตกมูกเลือดหรือแก้ลมประจำ�ทรางโจรทั้งปวง ให้ยักน้ำ�กระสายใช้ตามควร
เถิดฯ

ยากวาดแก้ลิ้นดำ� เอาเทียน๑ พริกไทยคั่ว๑ ดอกจันทน์๑ หนักสิ่งละ ๑ สลึง

ใบหนาดปิ้งไฟ๑ ดินประสิวขาว๑ เอาหนักสิ่งละ ๒ สลึง ยาทั้งนี้บดปั้นเป็นแท่ง
ละลายน้ำ�มะนาวกวาดแทรกเกลือตัวผู้ ๑ เม็ด ทาลิ้นหายแลฯ

ยาแก้มูกเลือด เอาใบเทียน๑ ใบทับทิม๑ ใบกะเพรา๑ ขมิ้นอ้อย๑ ไพล๑

กระเทียม๑ เอาส่วนเท่ากันบดทำ�แท่งไว้ ฝนด้วยเหล้าเป็นกระสายกินหายแลฯ

ยาแก้เด็กท้องขึ้นเวลาเย็น เอาเทียนขาว ๑ เฟื้อง กระวาน ๑ เฟื้อง กานพลู ๑

เฟื้อง ลูกจันทน์ ๑ เฟื้อง เนระพูสี ๑ สลึง ดีปลี ๑ สลึง ชุมเห็ดเทศ ๑ สลึง หญ้าใต้
ใบ ๑ สลึง ใบตาลหม่อน ๒ สลึง ใบสวาด ๒ สลึง ยาดำ� ๒ สลึง มหาหิงคุ์ ๑ บาท
ใบกะเพรา ๒ บาท บดด้วยน้ำ�ข่าเป็นกระสาย ปั้นเม็ดเท่าเม็ดนุ่น เด็ก ๗ เดือนกิน
ครั้งละ ๗ เม็ด ทวีขึ้นถึงอายุ ๒ ขวบดีนักฯ

ยาแก้เด็กท้องขึ้นในเวลาเช้า เอาใบกะเพราะ๑ ดอกผักคราด๑ ใบสวาด๑ ใบ

ผักเสี้ยนผี๑ ใบตาลหม่อน๑ ลูกจันทน์๑ ดอกจันทน์๑ กระวาน กานพลู๑ ยาดำ�๑
มหาหิงคุ์๑ ตรีกฏุก๑ ยาทั้งนี้เอาเสมอภาค เอาน้ำ�ข่าเป็นกระสายบดปั้นแท่งไว้
ละลายน้ำ�ไพลกินดีนักฯ

81
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาสมานลิ้นเปื่อยขนานหนึ่ง เอาฝักสำ�โรงเผาไฟ งวงตาลเผาไฟ น้ำ�ประสาน
ทองสะตุ ตำ�ผงเอาน้ำ�ท่าเป็นกระสาย ทาปากลิ้นเด็กผู้ใหญ่หายแลฯ

ยาสมานปากเด็กแลผู้ใหญ่ เอาใบบัวหลวงเผาไฟ สมุดดำ�เผาไฟ น้ำ�ประสาน

ทองสะตุ ตำ�ปนกันให้ละเอียด โรยปากที่เปื่อยลิ้นเปื่อยหายแลฯ

ยาแก้หัดแก้เหือดเด็ก เอามูลโค๑ ขมิ้นอ้อย๑ หญ้าแพรก๑ บอระเพ็ด๑ เอาสิ่งละ

เท่ากันตำ�ให้ละเอียด เอาน้ำ�มูตรเป็นกระสายกินหายแลฯ

ยาประจำ�ท้องกันสำ�รอก เอาใบกะเพรา๑ ใบเสนียด๑ ใบตาลหม่อน๑ บอระ

เพ็ด๑ บดทำ�แท่งละลายน้ำ�ท่า ให้กินแก้สำ�รอกตั้งแต่คลอดจากครรภ์ได้ ๑ เดือนฯ
เอาใบคนทีสอ๑ ใบสะเดา๑ ใบผักขวง๑ ใบขอบชะนางแดง๑ บอระเพ็ด๑ บดทำ�
แท่งละลายน้ำ�ร้อนให้กินแก้สำ�รอก เมื่อถึงกำ�หนด ๒ เดือนฯ เอาใบสวาด๑ ใบ
ของชะนางแดง๑ ใบกระพังโหม๑ บอระเพ็ด๑ บดทำ�แท่งละลายน้ำ�ร้อนให้กิน
กันสำ�รอกเมื่อถึงกำ�หนด ๓ เดือนฯ เอาผักกะเฉด๑ ใบทับทิม๑ ใบตาลหม่อน๑
ใบเสนียด๑ บอระเพ็ด๑ บดทำ�แท่งละลายน้ำ�ร้อนให้กินเป็นยาประจำ�ท้อง กัน
สำ�รอกเมื่อถึงกำ�หนด ๔ เดือนฯ เอาใบผักคราด๑ ใบหญ้าใต้ใบ๑ ใบกระทืบยอด๑
ใบกระพังโหม๑ บอระเพ็ด๑ บดทำ�แท่งละลายน้ำ�ร้อนให้กิน เป็นยาประจำ�ท้อง
กันสำ�รอกเมื่อถึงกำ�หนด ๕ เดือนฯ เอาใบฝ้ายแดง๑ ใบกระทุ่มนา๑ ใบขอบชะนาง
แดง๑ ใบหนาด๑ บดทำ�แท่งละลายน้ำ�ร้อนให้กินเป็นยาประจำ�ท้องกันสำ�รอก
เมื่อถึงกำ�หนด ๖​เดือนฯ เอาใบนมพิจิตร๑ ใบมะกล่ำ�เครือ๑ ใบสมอพิเภก๑ ขมิ้น
อ้อย๑ บอระเพ็ด๑ บดทำ�แท่งละลายน้ำ�ร้อนให้กิน เป็นยาประจำ�ท้องกันสำ�รอก
เมื่อถึงกำ�หนด ๗ เดือนฯ เอาใบมะเดื่อ๑ ใบพิมเสน๑ ไพล๑ ขมิ้นอ้อย๑ บดทำ�
แท่งละลายน้ำ�ร้อนให้กิน เป็นยาประจำ�ท้องกันสำ�รอกเมื่อถึงกำ�หนด ๘ เดือนฯ
เอาใบมะขวิดอ่อน๑ ใบสะแก๑ ไพล๑ ขมิ้นอ้อย๑ บอระเพ็ด๑ บดทำ�แท่งละลายน้ำ�

82
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ร้อนให้กิน เป็นยาประจำ�ท้องกันสำ�รอก เมื่อถึงกำ�หนด ๙ เดือนฯ เอาใบคนทีสอ๑
ใบคนทีเขมา๑ ขมิ้นอ้อย๑ บดทำ�แท่งละลายน้ำ�ร้อนให้กิน เป็นยาประจำ�ท้อง
กันสำ�รอก เมื่อถึงกำ�หนด ๑๐ เดือนฯ เอาใบเสนียด๑ ใบผักคราด๑ ใบปีบ๑ ใบ
ระงับ๑ ใบขี้กาแดง๑ ใบขี้กาขาว๑ ใบโคกกระออม๑ ใบขี้เหล็ก๑ ใบสะเดา๑ ไพล๑
กระทือ๑ ตรีกฏุก๑ บดทำ�แท่งละลายน้ำ�ร้อนให้กิน เป็นยาประจำ�ท้องกันสำ�รอก
เมื่อถึงกำ�หนด ๑๑​เดือนฯ เอาขมิ้นอ้อย๑ บอระเพ็ด๑ ใบเทียนย้อมมือกำ�มือ๑ ใบ
มะคำ�ไก่๑ ใบหนาด๑ ใบคนทีสอ๑ ตรีกฏุก๑ ไพล๑ ขิง๑ การบูร๑ เม็ดผักกาด๑
กะเทียม๑ หอม๑ สารส้ม๑ ดินประสิวขาว๑ บดทำ�แท่งไว้ละลายน้ำ�ร้อนให้กิน
เป็นยาประจำ�ท้องกันสำ�รอก เมื่อถึงกำ�หนด ๑๒ เดือนฯ

ยาแก้อุจจาระพิการ ยาแก้คุมธาตุด้วย ท่านให้เอาหัวเปราะ๑ แห้วหมู๑ เปลือก

โมกมัน๑ หนักสิ่งละ ๑ บาท เทียนทั้ง๕ สิ่งละ ๑ บาท ขิง ๑ เฟื้อง ดีปลี ๑ เฟื้อง
บดละเอียดปั้นเม็ดไว้ เป็นยาประจำ�ธาตุ แก้ลงท้อง น้ำ�ใบกะเพรา แก้ไอน้ำ�ไพล
น้ำ�มะแว้งเครือ แก้ปวดมวน น้ำ�ครั่งหรือน้ำ�ลูกเบญกานี หรือน้ำ�ลูกทับทิมแทรก
ดีงูเหลือมก็ได้ฯ

ยาถ่ายแลคุมธาตุ เอาใบกะเพรา ๑ สลึง ใบตาลหม่อน ๑ บาท ใบสวาด ๕ สลึง

ยาดำ� ๑ สลึง บดปั้นเม็ดไว้ น้ำ�สุราเป็นกระสาย ให้กินเมื่อเวลาท้องไม่สบายดีแลฯ
ยาแก้ไอสำ�หรับเด็ก เอาลูกมะละกอ นมยานตัดหัวเสีย แล้วเอาพริกไทยยัดเข้าใน
ผลมะละกอให้เต็ม สุมไฟแกลบให้กรอบ เอามาบดปั้นเม็ดไว้ กวาดด้วยน้ำ�ผึ้งก็ได้
จะให้หยอดเอาก็ได้ ยานี้ถ้าผู้ใหญ่ไอ ใช้น้ำ�มะนาวละลายชุบสำ�ลีอมหายแลฯ

ยาต้มแก้ผอมแห้ง แก้เป็นเม็ดยอด แก้ไอ แก้โลหิต เอาหีบลม๑ หนังหมู๑ ราก

ช้าพลู๑ ข่า๑ ลูกกระดอม๑ ก้านสะเดา๑ สมอทั้ง๓ ยาข้าวเย็นเหนือ๑ ดอกบัว
ขาว๑ ดอกบัวแดง๑ ดอกบัวเผื่อน๑ ดอกบัวขม๑ ดอกบัวหลวง๑ ดอกสารภี๑

83
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ดอกพิกุล๑ ดอกบุนนาค๑ ยาทั้งนี้เอาสิ่งละ ๑ บาท ดอกคำ� ๖ สลึง เทียนดำ� ๒
บาท รวมต้มด้วยน้ำ�เถาวัลย์เปรียง แทรกดีเกลือตามกำ�ลัง กินดีนักแลฯ

ยาเหลืองใหญ่ แก้สารพัดทรางทั้งปวง เอาพริก๑ ขิง๑ ข่า๑ กระชาย๑ ไพล๑

กระเทียม๑ ดีปลี๑ ขมิ้นอ้อย๑ หญ้าใต้ใบ๑ ใบเสนียด๑ กระทือ๑ ใบระงับ๑ ใบ
สวาด๑ เอาเสมอภาค ดีงูเหลือมเป็นกระสายบดปั้นแท่งไว้ แก้ลงละลายน้ำ�
ประสานทองสะตุ กวาดแก้สารพัดทรางทั้งปวง น้ำ�ไพล น้ำ�กระทือ น้ำ�ขมิ้น น้ำ�สุรา
เป็นกระสายฯ

ยาเหลืองกลาง เอาพริก๑ ข่า๑ กระเทียม๑ ขิง๑ กระชาย๑ ดีปลี๑ หัวตะคร้า ๑

ว่านร่อนทอง๑ ใบกะเพราะ๑ หอม๑ กระทือ๑ ไพล๑ ผิวมะกรูด๑ ขมิ้นอ้อย๑ ว่าน
น้ำ�๑ ยาทั้งนี้เอาสิ่งละ ๖ สลึง กำ�มะถัน ๑ ตำ�ลึง ขมิ้นชันเท่ายาทั้งหลาย บดทำ�
แท่งไว้ แก้ลง แก้มูกเลือด แก้บิด น้ำ�มะขามเปียก น้ำ�มะกรูด น้ำ�มะนาว น้ำ�สุรา
ถ้าจะคุมเวลาเย็นแก้ปวด น้ำ�มะนาว น้ำ�กะทือ น้ำ�เปลือกแคให้กินแลฯ

ยาเขียวหอม เอาใบมะระ ๖ ส่วน ใบน้ำ�เต้า ๘ ส่วน ใบพรหมิ ๕ ส่วน ใบสมี๑

เถาคันแดง๑ เถามวกขาว๑ ใบฝ้ายแดง๑ คุคะ๑ หัศดำ�๑ หัศแดง๑ เนระพูสี๑
เปราะ๑ ใบพิมเสนเท่ายาทั้งหลาย บดทำ�เม็ดไว้ แก้ไข้ชัก ทรางชักแก้พิษไข้ พิษ
ทราง ทั้งกินทั้งพ่น น้ำ�จันทน์ น้ำ�ดอกไม้ ถ้าแก้กระหายน้ำ� น้ำ�ข้าวตังปิ้ง ลูก
มะกอกเผาไฟแช่ขันฑศกรใส่หน่อยหนึ่ง ถ้าจะแก้สารพัดพิษอันเป็นที่สำ�คัญ น้ำ�
กระสายตามแต่จะใช้เถิดฯ

ยากรีแก้มูกเลือด ทั้งรุทั้งถ่าย เอาสมอไทย๑ สมอเทศ๑ สมองู มะขามป้อม๑

เหล่านี้เอาหนักสิ่งละ ๑ ตำ�ลึง ยาดำ� ๓ บาท เม็ดโหรพา ๒ บาท เม็ดผักกาด ๖
สลึง เม็ดผักชี ๖ สลึง โกฐน้ำ�เต้าเท่ายาทั้งหลาย ทำ�ผงหรือทำ�แท่งไว้ใช้ตามแต่

84
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
จะใช้เถิด ถ้าจะรุเอาน้ำ�ฝักคูณ น้ำ�ลูกสมอดีเกลือแทรกเป็นกระสาย ตามธาตุหนัก
เบาทั้งเด็กและผู้ใหญ่ เอายานี้คั่วให้เกรียม แล้วจึงเอามหาหิงคุ์๑ ยาดำ�๑ โกฐน้ำ�
เต้า๑ แทรงลงตำ�เป็นผง บดปั้นเป็นแท่งไว้แก้ทราง ใช้ได้ตามความประสงค์แลฯ
ยาถ่ายประจำ�ธาตุเด็ก เอาใบกะเพรา ๑ บาท ใบคนทีสอ ๑ บาท ลูกจันทน์๑ ดอก
จันทน์๑ กระวาน๑ กานพลู๑ ดีปลี๑ ขมิ้นอ้อย๑ หัวกระชาย๑ เอาสิ่งละ ๑ เฟื้อง
บดทำ�เป็นเม็ดไว้น้ำ�ร้อนเป็นกระสายแทรกสุรา ๓ หยด ให้กินเช้าเย็นแลฯ

ยากวาดเด็กเมือ่ แรกตกฟาก เอาขีแ้ มลงสาบพอควร๑ ตัวเลือด ๓ ตัว ใบสระแหน่

๓ ใบ ตำ�บดให้ละเอียดกวาดกับน้ำ�ผึ้ง กวาดเมื่อควักโลหิตออกแล้วฯ

ยาแก้ท้องขึ้น เอาเทียนดำ�๑ มหาหิงคุ์๑ ขิงแห้ง๑ เอาสิ่งละ ๑ ส่วน เทียนแดง ๒

ส่วน กระเทียม ๓ ส่วน กระพังโหม ๘ ส่วน บดให้ละเอียดละลายน้ำ�ร้อนกินบ้าน
ทาท้องบ้าง ทาที่สันหลังหรือที่อื่นอันเป็นที่สำ�คัญดีนักแลฯ

ยาแก้ขัดหนัก เอารากคนที๑ ข่าแก่๑ มหาหิงคุ์๑ รง๑ ยาดำ�๑ ฝนทาท้องน้อย

และหัวเหน่าดีนักฯ

ยาแก้ขัดเบา เอาใบเปราะ๑ ใบพลูแก๑ พริก๑ ขิง๑ เอาเท่ากันบดทาท้องและหัว

เหน่า ใช้ได้ทั้งเด็กและผู้ใหญ่ดีนักแลฯ

ยาแก้เด็กผอมแห้ง เอามะกรูด ๓ ผล ผ่าผลละ ๔ ทิ้งเสียผลละ๑ ซึก อีเหนียว๑

รากเล็บมือนาง๑ รากไข่เน่า๑ กะเพราทั้ง๕ กระพังโหม๑ เหล่านี้าเอาอย่างละ
เต็มๆ กำ�มือ เอาพริก ๗ เม็ด กระเทียม ๗ กลีบ ขมิ้นอ้อย ๗ แว่น รากพฤกษ์ ๓
ฝัก ต้มด้วยเหล้าครึ่งน้ำ�ครึ่ง ให้กินเช้าเย็นดีนัก ถ้าอุจจาระขาวเหม็นหายทันทีฯ

85
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาทองเนื้องาม เอาเนื้อสมอไทย๑ เนื้อสมอพิเภก๑ มหาหิงคุ์๑ ว่านน้ำ�๑ ไพล๑
ผิวมะกรูด๑ เหล่านี้เอาหนักสิ่งละ ๑ บาท การบูร๑ เกลือสินเธาว์๑ หนักสิ่งละ ๕
สลึง ใบสมอทะเลนึ่งเสียก่อน เอาหนักเท่ายาทั้งหลาย ตำ�ผง บดทำ�เม็ดไว้ เมื่อจะ
กินละลายน้ำ�ส้มซ่า น้ำ�ส้มมะนาว น้ำ�ส้มมะกรูดก็ได้ เป็นยาประจำ�ท้องเด็ก ให้กิน
ตั้งแต่แรกออกไฟเสมอมาแก้ตาลทรางขโมย ท้องขึ้นท้องอืดเฟ้อ แก้ตับโต หรือ
ท้องโต แก้ม้ามย้อยดีนักแลฯ

ยาธาตุเด็ก เอาตาลทั้ง๕ สิ่งละ ๑ บาท ต้นเปลือกไข่เน่า๑ รากเล็บมือนาง๑ ราก

อ้ายเหนียว๑ สะค้าน๑ รากช้าพลู๑ บอระเพ็ด๑ จันทน์แดง๑ จันทน์เทศ๑ เอาหนัก
สิง่ ละ ๑ บาท ดีปลี๑ รากเจตมูลเพลิง๑ ขิง๑ ลูกกระดอม๑ กระทือ๑ ไพล๑ กระชาย๑
เอาหนักสิ่งละ ๒ สลึง ต้มบำ�รุงธาตุ แก้อุจจาระหยดย้อยและเจริญอาหารดีนักแล
ยาต้มชักดาก เอาน้ำ�นมราชสีห์ ๘ บาท กระทือ ๒ บาท ไพล ๑ บาท ใบเสนียด
๔ บาท เทียนดำ� ๒ บาท บอระเพ็ด ๒ สลึง ขมิ้นอ้อย ๑ บาท ต้มกินเช้าเย็นสมาน
แผลแก้เด็กเป็นมูกเลือดฯ

ยาแก้พุงโรท้องโต เอากะเพรา๑ ชุมเห็ดเทศ๑ ใบกระพังโหม๑ สะแกทั้ง๕ ใบ

มะกา๑ เหล่านี้เอาหนักสิ่งละ ๒ บาท รากตาลหม่อน๑ ต้นเปลือกไข่เน่า๑ เล็บมือ
นาง๑ เหล่านี้เอาหนักสิ่งละ ๑ บาท ขมิ้นอ้อย ๗ แว่น บอระเพ็ด ๙ องคุลี ต้มกิน
เช้าเย็นหายฯ

ยาต้มแก้เด็กผอมแห้ง เอาหีบลม๑ หนังหมู๑ รากช้าพลู๑ ข่า๑ ลูกกระดอม๑

ก้านสะเดา๑ สมอทั้ง๓ ข้าวเย็นเหนือ๑ ดอกบัวขาว๑ ดอกบัวแดง๑ ดอกบัวเผื่อน๑
ดอกบัวขม๑ ดอกบัวหลวง๑ ดอกสารภี๑ ดอกพิกุล๑ ดอกบุนนาค๑ ยาทั้งนี้เอาสิ่ง
ละ ๑ บาท ดอกคำ� ๖ สลึง เทียนดำ� ๒ บาท ต้มด้วยน้ำ�เถาวัลย์เปรียงแทรกดี
เกลือตามกำ�ลัง แก้ผอมแห้ง แก้เป็นเม็ดเป็นยอด แก้ไอ และตกโลหิตหายฯ

86
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยามหานิลแท่งทอง เอารากมะกอก๑ ขมิ้นอ้อย๑ รากมะไฟ๑ รากกระท้อน๑ ราก
มะปรางหวาน๑ รากละหุ่งแดง๑ รากลำ�โพง๑ ไม้สัก๑ เครื่องเหล่านี้เผาไฟให้เป็น
ถ่าน ใบทองหลางใบมน๑ ลูกประคำ�ดีควายคั่วพอแต่เกรียม แทรกน้ำ�ดีต่างๆ
พรมปัน้ ก้อนปิดทอง แก้สารพัดพิษและกาฬทัง้ ปวง ยา ๔ รากต้มกินเป็นกระสายฯ

ยาแก้เด็กกินข้าวไม่ได้ เอาผลขี้กาแดง ๓ ผล โคกกระออม ๙ ผล รากก้าง

ปลาแดง๑ รากเล็บมือนาง๑ ขมิ้นอ้อย ๗ แว่น บอระเพ็ด ๗ แว่น พริกไทยเม็ด ๗
เม็ด ดอกดีปลี ๗ ดอก กระเทียม ๗ กลีบ หญ้าแพรก๑ ต้มให้กินแลฯ

ยาเขียวเหนือ เอาใบสันพร้าหอม๑ ใบพิมเสน๑ ใบหญ้าใต้ใบ๑ ใบขอบชะนาง

ทั้ง๑ ใบกะเพราทั้ง๒ จันทน์ทั้ง๒ การบูร๑ ขมิ้นอ้อย๑ ใบเทียน๑ ใบทับทิม๑
ยาทั้งนี้เอาเสมอภาค ให้ทำ�แท่งหรือทำ�ผงไว้ กินแก้ตกมูกเลือดน้ำ�ปูนในแทรก
กระทือ ไพลหมกไฟ แก้เสมหะอุจจาระเป็นพิษ ถ้าลงท้องขมิ้นชัน น้ำ�ปูนใส
แก้ร้อนน้ำ�มูตรฯ

ยามหานิลน้อย เอาผลสะบ้าเผา๑ หนังกระเบนเผา๑ ชะมด๑ พิมเสน๑ น้ำ�

ประสานทองสะตุ๑ เอาสุราเป็นกระสาย บดทำ�แท่งไว้ใช้สารพัดแล น้ำ�กระสาย
ตามสมควรเถิดฯ

ยากวาดแก้คอตีบ เอาก้ามปูทะเลที่งับเข้าออก๑ กานพลู๑ ลูกเบญกานี๑ เอา

เสมอภาคบดทำ�แท่ง ฝนด้วยน้�ำ ปูนใสแทรกพิมเสนกวาด สมานแก้เจ็บแสบหายแลฯ

ยาชื่อหมึกหอม เอาหมึกหอม๑ ชะมด๑ พิมเสน๑ ลูกจันทน์๑ ข่า๑ พิมเสน๑ ใบ

สันพร้าหอม๑ ใบกะเพรา๑ ดีจระเข้๑ ดีงูเหลือม๑ เอาสิ่งละ ๑ สลึง สุราเป็นกระสาย
บดปั้นแท่งเท่าเม็ดพริกไทย ฝนด้วยน้ำ�ดอกไม้แก้เชื่อม แก้ปวดน้ำ�กะเพรา แก้

87
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
กระสับกระส่าย น้ำ�จันทน์ แก้กระหายน้ำ� น้ำ�คร่ำ� แก้สะดุ้งน้ำ�ข่าฯ

ยากวาดแท่งขาว เอาเบี้ยผู้เผา๑ กรวดหินปูน๑ ลิ้นทะเล๑ เม็ดในมะนาว๑ น้ำ�

ประสานทองสะตุ๑ ไคลสีมา๑ ระย่อม๑ เอาเสมอภาค เอาน้ำ�รากครอบจักรวาล
เป็นกระสาย บดปั้นแท่ง กวาดด้วยน้ำ�มะนาว แทรกเกลือ ทาปากเปื่อยน้ำ�หมาก
ดิบ พิมเสนฯ

ยาเด็กชื่อมหาจักร เอาขมิ้นอ้อย๑ ดีปลี๑ ขิง๑ กระเทียม๑ ว่านกีบแรด๑ ว่าน

ร่อนทอง๑ รากไคร้เครือ๑ โกฐหัวบัว๑ เทียนดำ�๑ เทียนแดง๑ เทียนขาว๑ เทียน
เยาวภาณี๑ ชะเอมเทศ๑ ชะพลู๑ ดินประสิว๑ น้ำ�ประสานทอง๑ ระย่อม๑ ยาทั้งนี้
เอาสิ่งละ ๑ สลึง จุนสีสะตุ ๑ ตำ�ลึง เอาน้ำ�สุราเป็นกระสายบดทำ�แท่งไว้แก้ทราง
ตามกำ�ลังเด็ก แก้ทรางกำ�เนิด แก้ทรางทุกอันขึ้นที่ปากและจับริมต้นคาง ในคอ
ในอก ในท้อง เอายามหาจักรละลายน้ำ�กล้วยตีบทาหาย ถ้ามิฟังละลายน้ำ�เกลือ
ทา ถ้ามิฟังละลายน้ำ�ชิงช้าชาลีทาหายฯ

ยาสมานลิ้นเด็ก เอาไส้ขนุนละมุด๑ สะค้าน๑ ลูกมะกอก๑ ลูกประคำ�ดีควาย๑

เอาหนักสิ่งละ ๑ บาท ยาทั้งนี้คั่วให้ไหม้ เอาน้ำ�ประสานทองสะตุ ๑ บาท บดกับ
น้ำ�ใบทองหลางและน้ำ�ตำ�ลึง เมื่อจะสมานเอาน้ำ�หมากดิบก็ได้ น้ำ�เบญกานีก็ได้
แก้ลิ้นขาวปากขาวแลฯ

ยากวาดเม็ดดำ� เอาเปลือกทองหลางใบมนคั่ว๑ กระดูกงูเหลือมเผา๑ ประคำ�ดี

ควายเผา๑ หางปลาแห้งเผา๑ ใบพิมเสน๑ น้ำ�ประสานทองสะตุ๑ บดปั้นเม็ดไว้
เมื่อจะกวาดแทรกเกลือหรือพิมเสนตามสมควร ถ้าตัวร้อนใช้น้ำ�ดอกไม้ ถ้าตัวไม่
ร้อนใช้น้ำ�มะนาวเป็นกระสายฯ

88
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาทิพโสภา เอาเนื้อสมอพิเภก๑ เนื้อสมอเทศ๑ เนื้อมะขามป้อม๑ โกฐทั้ง๕ เทียน
ทั้ง๕ กฤษณา๑ น้ำ�ประสาร๑ ตรีกฏุก๑ เอาสิ่งละ ๑ ส่วน โกฐน้ำ�เต้า๑ เนื้อสมอ
ไทย๑ สิ่งละ ๑๒ ส่วน เอาน้ำ�ดอกไม้ น้ำ�ร้อนเป็นกระสายบด เอาส้มมะขามเปียก
ขยำ�น้ำ�ปูนใสแก้ตัวร้อนกระหายน้ำ� เชื่อมมึนน้ำ�ดอกไม้ แก้ตานขโมย ซูบผอมทุ่ง
ลงท้อง ละลายน้ำ�สุราแลฯ

ยากวาดแก้เด็กไม่กินข้าวและนม เอาหัวปลาหมอ ๓ หัว หางปลากะเบน๑

หางปลาแห้ง๑ หาง ทั้ง ๓ อย่างเผาไฟให้ไหม้ น้ำ�ประสานทองสตุ บดละลายน้ำ�
ข้าวไหม้ให้กินฯ

ยาเหลืองกระท่อม เอาเทียนทั้ง๕ ฝางเสน๑ ครั่ง๑ เขากวาง๑ งาช้าง๑ แก่นสน๑

สักขี๑ จันทน์ทั้ง๒ ข่า๑ ใบเทียน๑ ใบทับทิม๑ ใบชิงช้าชาลี๑ ใบมะลิทั้ง๒ กำ�ลัง
วัวเถลิง๑ ขิงแห้ง๑ ขมิ้นชัน๑ การบูร๑ เอาสิ่งละ ๑ สลึง ขมิ้นอ้อย ๑ สลึง ๑ เฟื้อง
กระทือ ๑ สลึง ๑ เฟื้อง ใบกระท่อม ๗ บาท แก้บิดปวดมวนฯ

ยาแก้เด็กทุ่งเป็นพรรดึก ท่านให้เอามหาหิงคุ์๑ โกฐน้ำ�เต้า๑ ยาดำ�๑ เอาหนักสิ่ง

ละ ๑ สลึง ตำ�เป็นจุณบดละลายน้ำ�ให้กินแก้ท้องขึ้นและตัวร้อน ท้องโลฯ

ยาหอมพิกุลแก้ว เอาโกฐหัวบัว๑ ชะมด๑ พิมเสน๑ กฤษณา๑ กะลำ�พัก๑ เปราะ

หอม๑ จันทน์ทั้ง๒ ดอกพิกุลเท่ายาทั้งหลาย ตำ�ผงปั้นแท่งไว้ ทั้งกินทั้งชะโลม แก้
ไข้ แก้พิษฝี แก้จับเชื่อมมัวตัวร้อน กล่อมลมให้เรียบ ยานี้ควรทำ�ไว้สำ�หรับบ้าน
เสมอฯ

ยาเขียวหอมแก้ไข้ เป็นยาแก้ผิดสำ�แดง แก้พิษทรางต่างๆ ท่านให้เอา หญ้า

แพรก๑ หญ้าปากควาย๑ เปราะหอม๑ เถาหมวกแดง๑ เอาสิง่ ละ ๑ บาท ใบย่านาง๑

89
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
จันทน์แดง๑ จันทน์ขาว๑ เกสรบัวหลวง๑ เกสรบุนนาค๑ เกสรสารภี๑ ราก
ฟักข้าว๑ เอาสิ่งละ ๕ สลึง ดินประสิวขาว ๖ สลึง ใบพิมเสนเท่ายาทั้งหลายบด
ละเอียดไว้แก้ไข้ น้ำ�ดอกไม้ น้ำ�จันทน์ก็ได้ชะโลมถอนพิษแก้ตัวร้อน น้ำ�ซาวข้าว
น้ำ�เปราะก็ได้ แก้พิษต่างๆ น้ำ�มูตรได้ใช้แล้วดีนักฯ

ยาตรีใหญ่แก้ไขพิษ แก้พิษกำ�เดา ตาลทราง อุจจาระเน่า ตัวร้อน ท่านให้เอา

โกฐสอ๑ โกฐเขมา๑ โกฐเชียง๑ เทียนดำ�๑ เทียนขาว๑ เทียนเยาวภาณี๑ เปราะ
หอม๑ ชะเอม๑ ไคร้เครือ๑ สารส้ม๑ น้ำ�ประสานทอง๑ ลูกโหรพา๑ ลูกซัด๑ ยา
ทั้งนี้เอาสิ่งละ ๑ บาท สมอเทศ ๖ บาท สมอไทย ๔ บาท มะขามป้อม ๒ บาท
ยาดำ� ๖ บาท รงทอง ๑๐ บาท โกฐน้ำ�เต้า ๒๐ บาท (ฆ่าด้วยน้ำ�มะกรูด) เอาน้ำ�
ละลายลงเสียก่อน เอาน้ำ�มะกรูดบีบลงแล้วเอาขึ้นปิ้งไฟด้วยใบพลู ปิ้งไปกว่าใบ
พลูจะเกรียม แล้วจึงเอายาแก้พิษแก้ลมสันนิบาตไข้ใหญ่ วิเศษนัก เป็นยาควรทำ�
ไว้สำ�หรับบ้านเสมอฯ

ยาชื่อหอมใหญ่ เอาโกฐเขมา๑ โกฐสอ๑ โกฐเชียง๑ โกฐหัวบัว๑ เปราะหอม๑ น้ำ�

ประสานทอง๑ ลูกโหรพา๑ ชะเอมเทศ๑ สมอเทศลูกใหญ่๑ สมอพิเภกลูกใหญ่๑
สมอไทย๑ มะขามป้อม๑ รากไคร้เครือ๑ เทียนขาว๑ เทียนเยาวภาณี๑ โกฐน้ำ�
เต้าเท่ายาทั้งหลาย ตำ�ผงไว้แก้ขัดหนักขัดเบา และระบายพิษต่างๆ น้ำ�ลูกสมอ
ละลายกินแก้พิษไข้ แก้พิษทรางตัวร้อน น้ำ�กระสายยักใช้ตามควรแก่โรคนั้นเถิดฯ
ยาแก้ลงท้องมิหยุด ท่านให้เอาสนเทศ๑ ผลประคำ�ดีควาย๑ แก่นประดู่๑ ราก
ส้มป่อย๑ รากชุมเห็ด๑ เอาส่วนเท่ากัน ต้ม ๓ เอา ๑ ให้กินหายฯ

ยาอำ�มฤคธาราม ท่านให้เอาพริกไทย๑ ขิง๑ กระเทียม๑ หอม๑ เกลือ๑

มหาหิงคุ์๑ หัวพลู๑ เอาส่วนเท่ากันบดทาท้องน้อย แก้ท้องขึ้นและสะอึกหายดีนัก
แลฯ

90
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาประสิทธิรักษา ท่านให้เอาว่านเปราะ๑ พลูแก๑ ใบน้ำ�เต้า๑ ถ่านเพลิงป่าช้า๑
เอาส่วนเท่ากัน ปิดพวกหัวเหน่าแก้ขัดเบาๆ มิสะดวกหายดีนักแลฯ

ยาชื่อจันทร์รัศมี เอากุ่มทั้ง๒ ใบมะยมตัวผู้๑ ใบผักขวง๑ ใบพุดทรา๑ ใบผักบุ้ง

ขัน๑ ใบขี้กาแดง๑ ใบมะคำ�ไก่๑ ใบมะกรูด๑ ใบมะนาว๑ ใบมะงั่ว๑ ใบส้มซ่า๑ ข่า๑
กระชาย๑ กะทือ๑ ไพล๑ หอม๑ กระเทียม๑ ตรีกฏุก๑ ขมิ้นอ้อย๑ เมล็ดพรรณ
ผักกาด๑ จันทน์ทั้ง๒ ว่านกีบแรด๑ ว่านร่อนทอง๑ ยาทั้งนี้เอาเสมอภาค เอาพริก
ไทยเท่ายาทั้งหลาย ตำ�ผงบดปั้นแท่งไว้ให้กินตามกำ�ลังทารก แทรกดีงูเหลือม
แก้ดานเสมหะ แก้จับเป็นเวลา แก้ทราง ถ้าจะแก้ฟกบวมละลายน้ำ�สุราทา แก้จับ
สะท้านแก้คลั่งละลายน้ำ�ดอกไม้กิน แก้ลมบ้าหมูละลายน้ำ�สุรากิน แก้หอบน้ำ�ส้ม
ซ่า น้ำ�ดอกไม้ หรือขัณฑศกรก็ได้ ถ้าจะแก้ตาลทรางให้ตกมูกเลือดละลายด้วยน้ำ�
สุรากิน แก้ป่วงน้ำ�ขิง แก้ลมน้ำ�ข่า แก้สันนิบาตน้ำ�ส้มซ่า แก้หืดไอน้ำ�ส้มป่อยให้
กินแล ถ้าจะแก้เจ็บหูละลายน้ำ�ทะลายหมากดิบหยอดบ้างทาบ้าง แก้นอนมิหลับ
ละลายน้ำ�สุรากินฯ

ยาแก้เด็กน้อยพก ให้เอา หัวอีจ้อ ฮากเอ็นอ่อน ฝนทา

นิพฺพานํ ปรมํ สุขํ

นิพพานเป็นสุขอย่างยิ่ง

นิพพาน แปลว่า ดับคือความดับสนิทแห่งกองทุกข์เป็นผู้บริสุทธิ์หมดจด

จากกิเลสตัณหาทั้งทางกาย วาจาและใจเป็นความสุขที่สูงสุดไม่ต้องกลับ
มาเวียนว่ายตายเกิดอีกต่อไป
91
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 ยันต์ตรีนิสิงเห

ยันต์ตรีนิสิงเห โบราณจารย์กล่าวว่า เมื่อบรรจุเสร็จ เสกด้วยคาถาในตัว

เอง ๒ คาบ (๑๘ จบ) สามารถป้อฃกันบ้านเรือนจากอันตรายต่างๆ
ภูติผี ปีศาจ และคุณไสย ได้ผลชะงัดนักแลฯ

92
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาแก้โรคโลหิตระดูสตรี
 แผนกยาแก้โรคโลหิตระดูสตรี
ยาแก้ระดูไม่ปกติ หญิงสาวรุ่นที่ถึงกำ�หนดควรมีระดูแล้วแต่ยังไม่มี หรือมีแล้วก
ลับแห้งไป จะรักษาให้หายต้องบำ�รุงธาตุทั้งสี่ให้ดีเสียก่อนแล้วจึงบำ�รุงเลือด ยา
บำ�รุงธาตุท่านให้เอาลูก เบญจกูลสิ่งละ ๑ บาท ผลผักชี ๑ บาท ว่านน้ำ� ๑ บาท
หัวแห้วหมู ๑ บาท พิลังกาสา ๑ บาท บอระเพ็ด ๑ บาท ผิวมะกรูด ๑ บาท ยา
ทั้ง ๗ สิ่งนี้ทำ�ให้เป็นจุณ ละลายน้ำ�ส้มซ่า กินบำ�รุงธาตุไฟให้บริบูรณ์ แล้วจึงกิน
ยาบำ�รุงโลหิตต่อไป ให้เอาเบญจกูลสิ่งละ ๑ บาท โกฐทั้ง ๕ เทียนทั้ง ๕ สิ่งละ ๒
สลึง ผลจันทน์ ๑ สลึง ดอกจันทน์ ๑ สลึง กระวาน ๑ สลึง กานพลู ๑ สลึง ดอกคำ�
ไทย ๑บาท ฝางเสน ๒บาท เกสรดอกพิกุล ๑ เกสรดอกบุนนาค ๑ เกสรบัวหลวง
๑ ดอกมะลิ ๑ ดอกจำ�ปา ๑ ดอกกระดังงา ๑ กฤษณา ๑ กระลำ�พัก ๑ ชะลูด ๑
ขอนดอก ๑ อบเชยเทศ ๑ ชะเอมเทศ ๑ จันทน์ทั้งสอง ขมิ้นเครือ ๑ เอาส่วนเท่าๆ
กันต้มให้กินโลหิตนั้นจะงามดีอย่าสนเท่ห์เลย

ยาบำ�รุงโลหิตสตรี อีกหนึ่งท่านให้เอารากชะพลู ๑ ผลชะพลู ๑ เจตมูลเพลิง ๑

ว่านน้ำ� ๑ ผักส้มป่อย ๑ เมล็ดสลอด ๑ หัสคุณเทศ ๑ ยาทั้งนี้เอาสิ่งละหนึ่งบาท
เปล้าน้อย ๙ บาท พริกไทยล่อน ๓ ตำ�ลึง กระเทียม ๒ ตำ�ลึง หัวดองดึง ๑ บาท
ทำ�ให้เป็นจุณละลายด้วยน้ำ�ผึ้งก็ได้ น้ำ�ส้มซ่าก็ได้ สุราก็ได้ หรือจะแช่สุราฝังไว้ใน
ข้าวเปลือก กินแก้สารพัดโรค โลหิตเน่าโลหิตร้ายทั้งปวง แก้เสมหะ ริดสีดวงผอม
เหลืองก็ได้ ดีทุกประการแล

ยาแก้ไข้ทับระดู ระดูทับไข้ เอาเทียนทั้ง ๕ สิ่งละ ๑ บาท สารส้ม ๒ สลึง ฝาง ๑

กำ�มือ หญ้าไทร ๑ กำ�มือ คำ�ฝอย ๑ บาท ขมิ้นอ้อย ๕ แว่น ต้มรับประทานขับ
94
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
โลหิตดีนักแล เคยใช้มามากแล้ว ถ้าจะแก้พิษระดู ให้ปวดท้องระดูขัด ให้เอา ราก
ส้มป่อย ฝางเสน คำ�ฝอย ลูกมะกรูด ต้มกิน

ยาขับเลือดผู้หญิง ไม่เป็นระดู ให้เอาแก่นผุ แก่นดู่ ฮากกระจาย แก่นตูมตัง ฮาก

คัดเค้า ต้มกินดีแล

ยาแก้เลือดตีขึ้นหรือลงเลือด ให้เอาแก่นพีพ่วน แก่นหมี้หนัง ฮากสีดาขาว

ฮากฮุ่งเทพแดง ฝนให้กิน ถ้าจะกินยานี้ให้เอาผักหนอก เครือหางหนู มาต้มใส่
กัน แล้วเอาน้ำ�เยี่ยวผสมกิน แล้วจึงเอายาสี่อย่างข้างต้นฝนให้กิน

ยาแก้เลือดค้าง ระดูบ่ล่วง เป็นหมาดขาว ให้เอา แก่นยูง แก่นขาม แก่นฝาง

ต้มกิน อีกขนานหนึ่งถ้าไม่หยุดให้ เอา ขิง ๗ กระเทียม ๗ พริกไทย ๗ เข้ามิ้น
๗ ฝาน เปลือกตูมอ่อนพอประมาณ เกลือสินเธาว์พอสมควร ตำ�เป็นฝุ่นใส่น้ำ�กิน
ถ้ายังไม่หยุด ให้เอาหญ้าโคยงู ๕ บาท พริกไทย ๑ บาท ดีปลี ๑ บาท ง้องแง้ง
หิ้ง ๑ บาท ในหมากฝ้าย ๑๐ บาท หัวหญ้าแห้วหมู ๑๐ บาท ผักหนอก ๑๐ บาท
คั่วให้ดีตำ�เป็นฝุ่น แล้วเอาบีงูเหลือม ละลายน้ำ�แล้วผสมยาฝุ่นปั้นเป็นลูกกลอนให้
กิน ดีแล

ยาแก้ลงเลือดหรือเลือดลงก็เรียก ให้เอา เห็ดกระด้าง เขาควายด่อน อ้อยดำ�

ให้หญิงบ่ทันเป็นระดูไปเอาก่อนเอาให้กั้นใจเอา ๗ อันมาแช่น้ำ�กิน

ยาแก้เลือดขึ้น ให้เอาฮากตูม ฮากหมากแตก ฮากตูมตัง ฮากแค ฮากหมากพริก

ก้นชัน ฝนแสนห่า จันทน์แดง จันทน์หอม ขามป้อม ไม้เลียง ฝนกิน อีกขนาน
หนึ่งให้เอาฮากพายเสมา มาฝนกิน ถ้ายังบ่หายให้เอาฮากเข็มขาว ฮากเข็มแดง
ฮากตังตุ่น ฮากดูกใส โกทา ฮากเล็บแมวผู้ ต้มกินดีแล

95
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาแก้เลือดออกถ้ามีการจ่มปาก ให้เอาฮากเหมือดแอ ฮากซายซู่เครือ ฮาก
หวดข่า ฮากทัน ฮากช้าคราม ฮากส้มป่อย ฮากดูกน้อย ฮากอีขาก ฮากตีนจ้ำ�
แพงคำ�ฮ้อย ช้างน้าว นมงัว โมกน้อยแดง ดูกใส ฝนใส่เหล้ากิน

ยาเลือดผู้หญิง ให้เอาเก้านางนี พญามือฤทธิ์ ขิงแคงป่า ฝนกิน ถ้าเวลาออกลูก

เลือดออกบ่หยุดให้เอาเครือเขาฮอ หนาดงัว คังอี่ขาด ฝนกิน

ยาต้มบำ�รุงเลือด ใบมะกา ๑๒ ใบ ใบมะนาว ๑๐๘ ใบ มะกรูด ๓ ผล ผ่า ๔ เอา

๓ สรรพยา ๓ สิ่งนี้ ทำ�เป็นยาหม้อ ต้มรับประทาน เป็นยาบำ�รุงโลหิตฤดู

ยาต้มถ่ายแก้ฤดูขัด ใบมะขาม ใบส้มป่อย ใบมะกา ข่า ฝาง แก่นขี้เหล็ก

เถาวัลย์เปรียง ผลสมอไทย สรรพยา ๘ สิ่งนี้ เสมอภาค ทำ�เป็นยาหมอต้ม ๓ เอา
๑ แทรกดีเกลือตามกำ�ลังธาตุ รับประทานเป็นยาบำ�รุงโลหิตและขับฤดู

ยาแก้โล่งเลือด ผิว่าผู้หญิงเป็นระดู เลือดออกมากผิดปกติ เรียกเป็นโล่งเลือด

ยาให้เอา ฮากขามป้อม พริก ๗ ขิง ๗ เทียม ๗ บดผสมกันดีแล

ยาแก้เลือดบ่ออก ผิว่าเป็นระดู ถึงเวลาเป็นระดูควรจะมา แต่ไม่มา ยาให้เอา

หญ้าห้อมแก้ว ต้มกินดีแล

ยาแก้ชำ�ฮัว ประจำ�เดือนของผู้หญิงซึ่งมีสีแดงหรือสีขาว ออกเกินกำ�หนด ควร

จะเป็น ๒ หรือ ๓ วัน แต่กลายเป็นเดือนๆ จะออกมากหรือน้อยก็ตาม การที่
ประจำ�เดือนออกในลักษณะเช่นนี้ เรียกซำ�ฮั่ว ยาแก้ให้เอา หญ้างวงช้าง ต้ม
เคี้ยว ๓ เอา ๑ บรรจุเหล้าขวดใหญ่ ๑ ขวด เอาหอนส้มพอประมาณใส่ลงไป กิน
แก้ซำ�ฮั่ว ดีแล

96
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 ยากินให้มีลูก
หญิงที่แต่งงานแล้ว บางคนถึงจะต้องการลูกก็ไม่ได้ลูกที่เป็นทั้งนี้อาจจะ
เกิดสาเหตุหลายอย่าง เช่นเลือดลมในร่างกายไม่สมบูรณ์บ้าง อวัยวะประสัมพันธ์
ไม่ได้สัดส่วนกันบ้าง มีไฝขี้แมงวันจับในที่ลับซึ่งถือว่าเป็นเข็ดขวางบ้าง จะเป็น
เพราะเหตุใดก็ตาม ถ้าแก้ไม่ถูกจุดจะไม่มีลูกเลย
เรื่องนี้หมอโบราณมีทางแก้ไขได้ คือมียาให้กินเพื่อให้ได้ลูก หมอยาเล่า
ให้ฟังว่ามีผัวเมียคู่หนึ่ง แต่งงานกันมาแล้วเกิน ๑๐ ปี อยากจะมีลูกมาเล่าให้หมอ
ฟัง หมอสงสารจึงหายาให้กิน ปัจจุบันนี้ผัวเมียคู่นี้กินยาที่หมอให้ ได้ลูกแล้ว ๓
คน พ่อแม่และลูกของเขา ขณะที่เรานอนเขียนตำ�รายานี้อยู่ เขายังมีชีวิตอยู่ เรา
สนใจได้ไปเรียนเอายาจากหมอคนนี้มาไว้ หมอแนะนำ�ในหลักการ ต่างว่าต้อง
ทำ�ให้ถูกวิธี คือให้ตั้งคายขัน ๕ ขัน ๘ ซิ่นผืน แพรวา เหล้าก้อง ไข่หน่วย ซวย
สี่ เงินหนึ่งบาท ถ้าตั้งคายรักษาให้เอาเงินก่อน ๕๐ สตางค์
แต่ก่อนจะไปเอายา ให้เลือกเอาวันอังคารเป็นวันไปเอายา จัดหมากคำ�
ยากอก ไปขอเอายา ก่อนจะขุดหรือตัดเอายาแต่ละต้นให้เสกคาถาผาบพระยาธร
เสียก่อน คาถาผาบพระยาธรว่า
“โอมทิพพระยาฅธร คอนถงยาหัวขาวมากกอกซอก ค้อนกูสิตอกหัว
ทิพพระยาธร”
เมื่อผาบแล้วจึงลงมือขุดหรือตัดเอายา เมื่อเอายามารวมกันแล้ว ก่อน
จะเอายาลงในหม้อ ให้ปลุกยารวมกัน คำ�ปลุกยาว่า
“โอมคะลุกๆ กูสิปลุกต้นยาก็ลุก กูสิปลุกกกยา ก้านก่ำ�ก็ลุก ต้นก่ำ�
และต้นขาว ต้นยาวและต้นเฮือก โอมสหมติด” ให้เสก ๓ จบ ยากินให้มีลูก
ยาให้เอา เปลือกส้มป่อยเครือ ใบกล้วยตายพราย ใบผักอิเลิด ใบฮูฮา ดางแหฮ้าง
ให้เอายาทั้ง ๕ นี้ มาทำ� ดังนี้ ใบผักอิเลิด ใบฮูฮา ดางแหฮ้าง ยาทั้งสามมัด
เข้าด้วยกัน เอาใบตองกล้วยตายพรายมาห่อมัดยาแล้วเอาเปลือกส้มป่อยเครือมา
ห่อข้างนอก เอามัดยานี้แช่น้ำ�ในคุ ใส่น้ำ�ให้เต็ม ล้าเอาเฮือด(ตัวเรือด) ๗ ตัว
97
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ย่องลงในน้ำ� น้ำ�นี้ใช้สำ�หรับอาบ ให้อาบวันพระทั้งข้างขึ้นข้างแรมทุกวัน ให้อาบ
วันอังคารทุกวัน ให้อาบวันเดือนดับทุกวัน ใช้อาบในเวลากลางคืนตอนดึกเวลา
สงัด ให้แก้ผ้าอาบ เริ่มอาบจากบันไดเรือนข้างบนลงมาถึงบันไดเรือนขั้นต่ำ� น้ำ�
ที่จะอาบแต่ละครั้งกะให้พอดี คืออาบให้หมดทุกครั้ง เมื่ออาบน้ำ�หมดแล้วให้โยน
ครุออกไปก่อน แต่จะอาบน้ำ�ทุกครั้ง ให้ไหว้พระ ตั้งจิตอธิฐานต่อสิ่งศักดิ์สิทธิ์
สมาทานศีล ขอลูกจากสิ่งศักดิ์สิทธิ์
สำ�หรับคนที่เป็นไฝขี้แมงวันในทีลับ เมื่ออาบน้ำ�ได้ ๒-๓ วัน จะไม่ปรากฎ
มีอะไร แต่เมื่อล่วงเลยไปถึง ๔-๕ ครั้งแล้ว จะมีนิมิตดีมีปรากฏในเวลานอนหลับ
ต่อจากนั้นระดูที่เน่าเสียก็จะดีขึ้น ระวังอย่าได้หลงลืมวันอาบน้ำ�ให้จดจำ�ไว้ให้
ขึ้นใจ วันที่จะต้องอาบคือ ๑ วันพระทั้งข้างขึ้นข้างแรมทุกวัน 2 วันอังคารทุกวัน
๓ วันเดือนดับทุกวัน และให้แก้ผ้าอาบในเวลากลางคืน อาบจากบันไดขั้นบนลง
มาขั้นต่ำ� ถ้าทำ�ผิดกติกาของหมอ ความหวังของท่านอาจผิดพลาดไว้ ผู้ที่จะอาบ
น้ำ�ต้องเป็นผู้หญิง ผู้ชายไม่ใช่คนสำ�คัญในกรณีนี้

ยาแก้ไข้ทับระดู (ของปะอินอยุธยา)หญ้าใต้ใบทั้ง ๕ หนึ่งกำ�มือ หัวหอมแดง

สามหัว ว่านเปราะ ๓ แว่น ทั้งสามอย่างนี้ต้ม ๓ เอาหนึ่ง จะหายทันที กิน
ครั้งเดียวได้ผล

ยาโรคสตรีทุกชนิด มีอาการให้เมื่อยลำ�ข้อ โลหิตจาง บางแห้งติดสันหลัง ทำ�ให้

เจ็บหลัง ท้องขึ้น อ่อนเพลีย อิดโรยหมดกำ�ลัง กินไม่ได้ นอนไม่หลับ ใบมะขาม
หนัก ๔ บาท ใบส้มป่อยหนัก ๔ บาท ใบมะดันหนัก ๔ บาท ใบส้มเสี้ยว ใบ
มะกา ลูกสมอไทย เถาวัลย์ (แดง) ย่านเมราะ แก่นแหล ฝาง คำ�ฝอย เปลือก
หอยแครงเผาไฟก่อน ยาทั้งหมดข้างบนนี้หนักสิ่งละ ๔ บาท บอระเพ็ด ๑ บาท
แก่นแสมทะเลหนัก ๔ บาท สารส้ม ๑ ตำ�ลึง ดินสอดิบ ๑ สลึง ต้มกิน (ยา
สตรีทุกชนิดใช้ได้ผลดี)

98
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาแก้ไข้ทับระดู (ของบ่าวตุด แซ่ผ่อง) สาวเหล้า สาวหยุด หญ้าใต้ใบ หญ้า
น้ำ�ดับไฟ ผักเป็ด พันงูแดง ๕ อย่างนี้เอาเท่ากันต้มกินจะหาย

สจฺจํ เว อมตา วาจา

วาจาจริงเป็นสิ่งไม่ตาย

การพูดความจริง ถูกต้องและทำ�ตามที่พูดทำ�ให้รอดพ้นจากคำ�ด่าว่า
รอดพ้นจากอันตรายรอดพ้นจากความพินาศและรอดพ้นจากความตาย
ผลของการพูดความจริงจะได้รับความไว้วางใจความเชื่อถือ ได้รับการ
ช่วยเหลือ ได้รับเกียรติ ได้รับการยกย่อง อย่างน้อยผู้พูดเองมีความ
สบายใจไม่ต้องหวาดเกรงผู้อื่นจะรู้ว่าตัวเองเป็นคนพูดปด พูดไม่จริง

99
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 ยันต์เกราะเพชร

ยันต์เกราะเพชร โบราณจารย์กล่าวว่า สามารถป้องกันภัยอันตรายอันจะ

พึงมีจากภูติผีปีศาจ มนุษย์ สัตว์ อาถรรพ์ คุณไสย์ คุณคน อีกทั้งโบราณ
จารย์กล่าวว่า อานุภาพแห่งยันต์เกราะเพชร สามารถเสริมธาตุทั้ง ๔ ใน
ร่างกายให้บริบูรณ์ได้ เป็นมหายันต์อันวิเศษ ควรค่า ๑๐๐๐ ตำ�ลึงทอง
แลฯ

100
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาแก้โรคระบบทางเดินอาหาร
แผนกยาแก้โรคระบบทางเดินอาหาร
ยาแก้ท้องขึ้นมาก เมล็ดพริกไทย ๑บาท ดีปลี ๑ บาท ขิง ๑บาท กระเทียม
๑บาท บอระเพ็ด ๑บาท(ต้ม) เวลาลมเดินไม่สะดวกกินหายทันทีแล

ยาแก้ท้องเป็นก้อนเป็นดานจุกเสียดต่างๆ ฟกบวม (ชื่อว่าเก่งผยอง) ลูก

กระวาน ๕บาท ขิงแห้ง ๕บาท โกฐสอ ๕ บาท โกฐพุงปลา ๕บาท โกฐหัวบัว
๕บาท ว่านน้ำ� ๕บาท เทียนข้าวเปลือก ๕บาท เทียนดำ� ๓บาทเทียนแดง ๓บาท
สมอเทศ ๕บาท ลูกสลอด ๒บาท สรรพยา ๑๑ สิ่งนี้บดเข้ากันให้ละเอียดเป็นผง
ละลายน้ำ�ร้อนรับประทานดี ถ้าทำ�เป็นลูกกลอนต้องเอาน้ำ�ว่านไฟเป็นน้ำ�กระสาย
ปั้นเป็นลูกกลอนเท่าเมล็ดฝ้ายรับประทานครั้งละครึ่งก้อน ถ้าจะให้ถ่ายครั้งละ
ก้อน ยานี้ถ้ารับประทานมากถ่ายท้อง รับประทานน้อยเปิดลมดี ถ้าถ่ายแล้วให้ใช้
ยาบำ�รุงธาตุมีแก่นมะขาม ๑ แก่นมะเกลือ ๑ แก่นซายเด็น ๑ แก่นเป็น ๑ แก่นข่า
ลิ้น ๑ต้มกินบำ�รุงธาตุดีนักแล

ยาอ้วนพี ให้เอา รากหนอนตายอยาก ๑ชั่ง บอระเพ็ดยาวเท่ารอบวงศีรษะ ๑ ยา

สองอย่างนี้ตำ�รวมกัน แล้วคั้นเอาแต่น้ำ�เหมือนกะทิ กรองให้ดี ตวงประมาณ ๑
ชั่ง แล้วเอาน้ำ�ผึ้งตวงด้วยกัน เจ็ดวันหรือสามเดือนจึงรับประทานดีนักแล เมื่อจะ
รับประทานยานี้ ให้รับประทาน๑ถ้วยตะไลตามธาตุหนักและธาตุเบา

ยานันทธาตุ ให้เอา ผักเสี้ยนผี ๑ ผักหนอก ๑ ใบมะตูม ๑ กะเพราทั้งสอง ใบ

สะเดา ๑ ใบประคำ�ไก่ ๑ รากชะพลู ๑ เจตมูล ๑ รากตองแตก ๑ บอระเพ็ด ๑
ว่านน้ำ� ๑ หัวหญ้าแห้วหมู ๑ เมล็ดผักชี ๑ ดีปลี ๑ พริกไทย ๑ ลูกจันทน์ ๑ ดอก

102
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
จันทน์ ๑ ลูกเร่ว ๑ ลูกกะวาน ๑ กานพลู ๑โกฐทั้งห้า เทียนทั้งห้า มหาหิงคุ์ ๑
กระเทียม ๑เขม่าไฟ ๑ เกลือดิน ๑ ขิงแห้ง ๑ พิมเสน ๑ การบูร ๑ น้ำ�กระสายใช้
น้ำ�ข่า น้ำ�ขิง น้ำ�ผึ้ง น้ำ�ร้อนหรือสุราก็ได้ เหล่านี้ใช้แก้อหิวาตกโรค ใช้น้ำ�กระสาย
น้ำ�ลูกยอปนน้ำ�ขิงแก้ลมจุกแดกได้ทุกอย่าง แต่ห้ามใช้ในคนมีไข้และคนมีครรภ์

ยาแก้บิด ตกมูกตกเลือด ลงดำ�ลงแดง ลงท้องธรรมดา ให้เอาเทียนแดง ๑ เทียน

ดำ� ๑ เทียนขาว ๑ เทียนตั๊กแตน ๑ เทียนข้าวเปลือก ๑ เอาอย่างละ ๑บาท
เท่ากัน เจาะผลทับทิมล้วงเอาเมล็ดออกเหลือแต่เปลือกเอาเทียนเหล่านั้นใส่ลงไป
ปิดให้ดี เผาไฟแกลบให้สุกแล้วเอามาตำ�เป็นผง ต้มเปลือกทับทิมเป็นน้ำ�กระสาย
ละลายกินแก้บิดและลงท้องดีเหลือเกิน

ยาแก้ม้ามหย่อน ให้เอาฮากตาไก้ เถาวัลย์เปรียง เครือตากวง ฮากจันทน์ ฮาก

นางแซ่ง ฮากเข็มใหญ่ ฮากเข็มน้อย แก่นกะเบา แก่นกะเดา แก่นก่าม หน่อ
ไม้ตายพลาย ฝนกินทุกวันควบกับยากัด สำ�หรับยากัดหรือยาล้างให้เอาฮากตีน
ตั่งน้อย ฮากเอ็นอ้า ฝนให้กิน

ยาแก้เลือดตกทางทวารหนัก-เบา เป็นหนองก็ดี หญิงหรือชายก็ใช้ได้ ให้เอา

เครือสะค้าน กระถินแดง เปลือกกุ่มบก ทองหลางน้ำ� เปลือกพุทรา สนุนละมุด
สมอไทย สมอเทศ หมากขามป้อม ฮากเสนียด สมุลแว้ง ยาทั้งหมดนี้ให้เอาเท่า
กันผสมน้ำ�ผึ้ง เมื่อจะกินรินน้ำ�ผึ้งทิ้ง

ยาแก้โรคหำ�โปงหรือดากออก ให้เอา เครือกะไดลิง แก่นตับเต่าต้น แก่น

แฮ่นกวาง ต้มกิน

ยาแก้โรคลงท้อง โจกก้น โจกปาก (อหิวาต์) ให้เอาหางนกยูง แกนข้าวโพด ใบลาน

103
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
เผาไฟแล้วเอาผ้าขาวห่อแซ่น้ำ�กิน ถ้าเย็นเกิดแหล่ ชัก ให้เอาใบไผ่บ้าน ใบ่ไผ่ป่า
ใบไผ่ส่างไพร ใบไผ่เหลือง ใบไผ่บง ตำ�ใส่กันแล้วเอาผ้าดำ�ห่อหนึ่งตั้งตามโต ถ้า
ไม่ทันให้เอาน้ำ�ร้อนใส่แก้วแล้วเอาผ้าพันกอดไว้ก่อน

ยาฆ่าแม่ท้อง (พยาธิตัวตืด) เอาฮากหูลิง ฮากแก ฮากพิลา ฮากพังคีน้อย อ้อย

ดำ� ยาหัว ต้มกิน

ยาแก้บิดมูกเลือด เอาฮากทรายสง ฮากกระโดนเตี้ย ฮากขามน้อย ฝนกิน

ยาแก้ริดสีดวงทวาร เอาเหง้าไพลแก่ ยาดำ� ดินประสิว ดีเกลือ เกลือเม็ด สิ่ง

ละ ๒ บาท ลูกมะกรูดต้มให้สุก ๒ ลูก รวมตำ�เข้าด้วยกันปั้นเป็นลูกกลอนเท่าเม็ด
พุทรากินก่อนอาหารเช้า-เย็น ครั้งละ ๓ เม็ด ดื่มน้ำ�ตามมากๆ ก่อนกินยาเสก
ด้วยคาถานี้ นะโมพุทธายะ จะทำ�ให้ยามีสรรพคุณมากขึ้น

ยาแก้โรคเส้นเอ็นและริดสีดวงทวาร เอาต้นตากวง ตาไก้ โกทา ซ้าโก ดูกใส

แก่นกระเบา ต้มกินเช้า-เย็น

ยาแก้ลงท้องถ่าย เกิดตีนแหล่ มือแหล่ ให้เอาฮากก้ามปู ฮากค้อหนาม ฮากหมา

น้อย ฮากย่านาง ฝนกินดีแล

ยาต้มแก้ริดสีดวง เอาแก่นขี้เหล็ก แก่นแดง แก่นหาด แก่นแคทราย ต้มกิน

ยาแก้เจ็บท้องแน่นหัวอก เสียดแทง เกิดเอี้ยม ให้เอาเครือเขาฮอ ๕ ตำ�ลึง

ชะเอม ๕ ตำ�ลึง ขี้เกลือ ๕ ตำ�ลึง เกลือ ๑ ถ้วย ตำ�ใส่กันให้ละเอียด ต้มน้ำ�สุกให้ได้
๑๐ ถ้วยน้อยแล้วเอายาที่บดแล้วใส่กิน

104
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาท้องบิด–ท้องเจ็บ ให้เอาฮากกำ�ยาน ต้มกินดีแล หรืออีกขนานหนึ่ง เอา
เปลือกหมากพร้าวห้าว ใบส้มผ่อ ต้มกินดีแล

ยาเจ็บเสียบ–ยึ่งท้อง ให้เอาเปลือกอึงกา แก่นเกลือ ส่วนแก่นเกลือให้เผาไฟ

ให้ไหม้ ตำ�เอาน้ำ�หมากเกลือเป็นน้ำ� หลามใส่ปล้องไม้ไผ่ กินดีแล อีกขนานหนึ่ง
ให้เอาฮากคูณ ฝักหมากบ้า ๓ หน่วย หมากซัก ๓ หน่วย สะดีปี พริก ขิง
กระเทียม หัวฝักบัว บดคนเข้ากันแล้ว ให้ตำ�เอาหญ้าห่อมแก้วเป็นน้ำ�กระสายปั้น
เป็นลูกกลอน กินดีแล

ยาเจ็บท้อง ขี้เป็นลูก เป็นเลือด ให้เอาขี้ครั่งดิบ พริก ขิง กระเทียม หมากกล้วย

ตีบ ๓ หน่วย มาตำ�ดอมกันแล้ว ห่อปิ้งไฟให้สุก แช่น้ำ�กินดีแล อีกขนานหนึ่ง เอา
ฮากส้มกบ ฮากมูกน้อย ฮากมูกใหญ่ เอาถ่อกันต้มกินดีแล้ว

ยาลงท้องทั้งเจ็บเสียบพวนท้อง ให้เอาหมากส้มมอ สะดีปี น้ำ�อ้อย ถ่อกันต้ม

กิน ดีแล

ยาลงท้อง ให้เอากล้วยตีบ ๓ หน่วย มาเผาทั้งดิบแล้วเอาข้าวจ้าวพอสมควร ตำ�

ใส่ในกล้วยตีบนั้น ปิ้งไฟกินดีแล

ยาเจ็บท้อง ให้เอาใบว่านชน ญ่อง (ขยำ�) ใส่น้ำ�เหล้าเด็ด กินดีแล

ยาเจ็บท้องแล้ง ให้เอาหมากน้ำ�เต้าปุ่ง ขี้ซี ยาหัว อ้อยดำ� ต้มกิน ดีแล

ยาท้องไค่ท้องพอง ให้เอาเปลือกอึ่งกา แก่นสัก แก่นตูมตัง แก่นหาด แก่นคูณ

อ้อยดำ� เอาอย่างละถ่อๆ กันต้มเคี่ยว ๓ บวย เอา ๑ บวย แล้วเอาน้ำ�เหล้า ๓

105
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ผอง น้ำ�เผิ้งผอง ๑ ผสมกันกินดีแล

ยาคัดท้องไค่ คิงเหลือง ตาเหลือง กินเข้าบ่แซ่บ ให้เอาใบผักกาด ถั่วสะแดด

เข้าจ้าว ตำ�ให้แหลกแล้วใส่น้ำ�เหล้าเด็ด กินดีแล้ว

ยาลงดำ�ลงแดง ให้เอาต้นส้มผ่่อ ๑ บาท ใบฮุ่งแดง ๑ บาท ใบกล้วยตีบ ๒ บาท

เข้าเปลือกน้อยหนึ่งตำ�ดอมกัน แล้วนึ่งให้สุก กินดีแล

ยาห้ามขี้ ให้เอาเปลือกส้มโฮง เปลือกหว้าชมพู เปลือกเฮื้อนกวาง ต้มกินดีแล

ยาห้ามฮาก ให้เอาฮากส้มโฮง ยาหัว ตาไม้ไผ่บ้าน ต้มกินดีแล

ยาแก้เจ็บท้อง ทั้งขี้ทั้งฮาก ให้เอาขมิ้นขึ้น หัวว่านไฟ ฮากหญ้าโคยงู แมงมุม

ฮังแตน ฮากหญ้าคา ตอกเกี้ยวซ้าย กลั้นใจหยุมเอาขี้เถ้ากลางคีไฟ ๑ หยุมใบ
หมากกล่ำ�น้อย ๗ ใบ ตำ�แซ่น้ำ�ให้กินดีแล ผิว่า มันบ่เซา มันออกฮ้อนหลายชื่อว่า
ไฟลามโคน ให้เอาใบหมากนาง เขากวาง ต้มกินดีแล หรือ เอาฮากมูกน้อย ข้าว
เจ้า อ้อยดำ� เอาถ่อกันตำ�ดอมกันแล้วแช่น้ำ�กิน ดีแล

ยาฆ่าแม่ท้อง ให้เอาฮากเว่อหวาน ฝนใส่น้ำ�เหล้าเด็ดกิน ดีแล หรือ เอาฮากส้ม

ขี้มอดต้มกิน ดีแล หรือ เอาใบติดต่อ ใบเล็บฮุ้ง ฮากกำ�ลังเสือโคร่ง ยาหัว ต้มกิน
ดีแล

ยาแก้กินผิด แม่อยู่กรรมกินอาหารอะไรลงไปมักจะแสดง คืออาหารที่กินเข้าไป

มักจะไปทำ�ลายเลือดลม ยาให้เอา ฮากหยิกบ่ถองเพียงรากเดียว จะใช้ต้มหรือฝน
ก็ได้ ถ้าต้มใช้น้ำ�ธรรมดาเป็นน้ำ� ถ้าฝนใช้น้ำ�หม้อนึ่งเป็นน้ำ� ยารากนี้ดีแล

106
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาแก้กินผิด หญิงที่เป็นกะบูน จะเป็นกะบูนเลือดหรือกะบูนลมก็ตามกินอาหาร
อะไรลงไปมักแสดงต่อโรค หรือที่โบราณเรียกว่ากินผิด เกิดเลือดลมในร่างกาย
ไม่ปกติ ยาแก้กินผิดให้เอาฮากอิทก เครือตั้งตุ่น ดูกลิงลง ฮากหูดหอม จันทน์
หอม ฮากหมาน้อย ฮากยานาง ให้เอายาทั้งหมดนี้มาฝนกิน จะแก้โรคกินไม่
ได้นอนไม่หลับ แก้กะบูนเลือดกะบูนลม อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา ฮากน้ำ�แน แช่ให้
กินดีแล อีกชุมหนึ่ง และแก้กินผิดได้ทุกอย่างดีนักแล

ยาแก้กินผิด ถ้าไข้กินอาหารผิดก็ดี ผิดน้ำ�ก็ดี กินยาผิดก็ดี ยาให้เอาสาเหล้า

น้อย อ้อยดำ� ดอกคำ�โค เงิน คำ� เอาน้ำ�มะพร้าวเป็นน้ำ� น้ำ�ใส้เดือนตัดกิน
ดีแล อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา แตงหนู ฮากเฮื้อนกวาง ฮากเหมือด ฝนกินดีแล

ยาแก้ผิดผักขา ผักขาเป็นผักมีหนาม ผู้หญิงอีสานส่วนมากจะคะลำ�ผักขา โดย

เฉพาะพวกที่คลอดลูกใหม่ เพียงได้ดมกลิ่นผักขาจะมีอาการปวดหัวมัวตา เกิด
ลมวิงเวียนล้มฟุบลงกับที่ บางคนเป็นไข้อย่างอื่น แต่เพราะเคยกินผักขามาก่อน
ถ้าไม่แก้พิษผักขาโรคจะไม่หาย ยาแก้ผิดผักขา ให้เอา ฮากผักขา ฮากผักแพว
ฮากผักอี่ตู่ ฮากสีไค ฮากหมาน้อย ฮากยานาง ฝนกินดีแล

ยาแก้สะดวงท้อง ถ้าเป็นบิดหมักหมั้น ถ่ายเป็นมูกเป็นเลือด เรียกสะดวงท้อง

ยาให้เอา ฮากเจียงดอ หญ้าปากควาย ฮากขัดแดง ฮากเลาหลวง เอาส่วน
เสมอกัน ต้มกินดีแล อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา ฮากหมากซัก ฮากหญ้าขัด ฮาก
หญ้าคา ฮากกลับลืบ เครือใส้ตัน หญ้าห้อมแก่ว ต้มกินดีแล

ยาแก้สะดวงงอก ยาให้เอา หัวบัวบก หัวเอี่ยนด่อน ฝนทาดีแล อีกชุมหนึ่ง

ยาให้เอา หัวถ่อมเลือด ฝนทาดีแล

107
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาแก้สะดวงทวาร คำ�ว่าทวารหมายถึง ตา หู จมูก ปาก และอื่นๆ ด้วยยาแก้
สะดวงทวาร ยาให้เอา ดอกจันทน์หนัก ๑ บาท ลูกจันทน์หนัก ๑ บาท มหาหิงคุ์
หนัก ๑ บาท ยาดำ�หนัก ๑ บาท พริกไทยหนักเท่ายาทั้งมวล บดเป็นผง ปั้นเป็น
ลูกอมก้อนขนาดเท่านิ้วก้อย กินเช้าเย็นวันละ ๒ เม็ด ถ้ากินยานี้ให้เว้นอาหารที่
แสลง ห้ามไม่ให้กินเอี่ยน (ปลาไหล) เต่า ปลาฝา กุ้ง ซิว ปลาหลด ปลาหลาด ถ้า
คะคำ�ได้ดีนักแล

ยาแก้สะดวงภายใน ยาให้เอา พร้า ๓ ดวง เผาไฟลวกน้ำ�ให้กินดีแล อีกชุม

หนึ่ง ยาให้เอา หัวถั่วพู มันแกวขาว ฮากหมากข้าว ฮากแตงหนู ฮากดอกช้อน
ฝนกินดีแล

ยาแก้สะดวงลำ�ไส้ ผิว่าเป็นสะดวงลำ�ไส้ อาการของันทำ�ให้ร้อนท้อง ร้อนบั้นเอว

ร้อนสันหลัง ตาฟาง เวียนหัว มืดหน้า มัวตา ถ่ายอุจจาระเป็นมูกเลือด ถ่าย
กระปิดกระปอย ท้องขึ้น ท้องเฟ้อ เรียกสะดวงลำ�ไส้ ยาให้เอา ฮากมะนาว
ฮากเขือขื่น ฮากแค้งขม ฮากมูกน้อย ฮากม่วงกะสอ เอาสิ่งละเท่ากัน ต้นกินดี
แล อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา ฮากขัดเค้า ฮากกระจาย ฮากถั่วแฮ เอาสิ่งละเท่า
กัน ต้มกินดีแล

ยาแก้กะบูนก้อน ถ้าป็นกะบูนก้อนขนาดเท่าหน่วยไข่หรือไข่เต่า ยาให้เอาฮาก

ตับเต่าเครือ ฮากขี้อ้น ต้มกินดีแล

ยาแก้กะบูนลม กะบูนลม คือ ลมเสียซึ่งรวมกันเป็นก้อนที่ท้องน้อย มีอาการไม่

แข็ง เรียกกะบูนลม ยาให้เอา แก่นตับเต่าอย่างเดียวมาต้มกินดีแล

108
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยากะบูนเลือด กะบูนเลือด เกิดจากเลือดเสีย เลือดที่เสียนั้นมาจับกันเป็นก้อน
แข็ง หรือเป็นแท่ง มีขนาดเท่าไข่ไก่หรือมะตูม เรียกกะบูนเลือด ยาให้เอา
แก่นแก แก่นกระจาย ทั้งสองนี้ส่วนเสมอกันต้มกินดีแล

ยาแก้กะบูนเต่า ยาให้เอา ปีกปีแดง ขิง พริกไทย ผักอีเลิด เอาอย่างละเท่า

กัน ต้มกิน หรือบดเป็นผงกินกับน้ำ�ร้อนก็ได้ ถ้าคนไข้ให้ละลายน้ำ�อุ่นกินดีแล
ยาแก้ขี้เยี่ยวบ่ออก ยาให้เอา ฮากฮุ่งแดง ผักบั่ว (หอม) กระเทียม เครือเขาฮอ
ขิงแดง เอาส่วนเสมอกัน ต้มกินดีแล

ยาแก้เยี่ยวบ่ออก ยาให้เอา ขมิ้นขึ้น ตำ�ผสมกับน้ำ�ข้าวจ้าว ต้มน้ำ�ให้อุ่น เอา

ไปทาตามท้องน้อย เยี่ยวออกแล อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอาใบจีจ้อ แคบ้าน ขมิ้น
ขึ้น ข้าวจ้าว ตำ�ผสมกัน ทาตามท้องน้อยเยี่ยวออกแล

ยาแก้รากเลือด เปลือกมะรุมสด รากเจตมูลเพลิง ขิงสด รากช้าพลูสด ยา ๔ สิ่ง

นี้ ตำ�คั้นเอาแต่น้ำ� และเอาเหล็กตะปูจิ้น ๓ ตัว เผาให้แดง จุ่มลงในน้ำ�ยา ตัวละที
แล้วเอายารับประทานแก้รากเลือด

ยาแก้เบื่อทุกอย่าง ยาให้เอา เปลือกลิ้นฟ้า เปลือกคาม แช่กินดีแล

109
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
พุทธศาสนสุภาษิต : สิ่งที่เป็นการยาก

กิจฺโฉ มนุสฺสปฏิลาโภ
ความได้เป็นมนุษย์เป็นการยาก

กิจฺฉํ มจฺจาน ชีวิตํ

ความเป็นอยู่ของสัตว์เป็นการยาก

กิจฺฉํ สทฺธมฺมสฺสวนํ
การฟังธรรมของสัตบุรุษเป็นการยาก

กิจฺโฉ พุทฺธานมุปฺปาโท
ความเกิดขึ้นแห่งท่านผู้รู้เป็นการยาก

ทุลฺลภํ ทสฺสนํ โหติ สมฺพุทฺธานํ อภิณฺหโส

การเห็นพระพุทธเจ้าเนืองๆ เป็นการหาได้ยาก

110
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาแก้โรคระบบทางเดิน
ปัสสาวะและโรคระบบสืบพันธุ์
 แผนกยาแก้โรคระบบทางเดิน
ปัสสาวะและโรคระบบสืบพันธุ์
ยาแก้รากเลือดหรือ ตกเลือดทางทวารเบาทวารหนัก ท่านให้เอาเปลือกยาง ๑
ขมิ้นไข่ ๑ เอามาต้มกับน้ำ�ท่า ๑ส่วนกับน้ำ�ผึ้งแท้ ๑ ส่วน รับประทานเช้า – เย็น
แก้เลือดออกจากร่างกายวิเศษนัก ได้ทดลองมามากแล้ว

ยาแก้อุปทม ให้เอาเสี้ยวน้อย เสี้ยวใหญ่ โคยตาล ต้มกิน อีกขนานหนึ่งให้เอา

ฮากแจง ฮากหุ่งผู้ หัวหญ้าหวายนา หญ้าแห้วหมู ต้มกิน อีกขนานหนึ่งเอาแก่น
แดง ฮากหมากนาว ฮากหมากเวอหวาน ฮากตีนตั่งน้อย ฝนกินดีแล ยาโฮมให้
เอาแกนข้าวโพด ต้นหัวค้วงใหญ่ ต้มโฮม

ยาแก้โรคผู้หญิง เอาแก่นแดง แก่นยูง แก่นตูม ฮากเขือขื่น หัวหญ้าแห้วหมู ฮาก

เพชรกัญชา หนักสิ่งละ ๔ บาท ต้มกิน

ยาแก้โรคหนองใน เอาเปลือกทุ่มน้ำ� หมอยสาวแก่ หัวเขียง ต้มกินเช้า–เย็น

ยาแก้นิ่ว เอาแก่นค้อแลน ๗ ซีก กิ่งค้อแลน ๗ ซีก ต้มกิน เช้า-เย็น

ยาแก้โรคนิ่วไต เอาหมากสำ�โรง (หมากส้มโฮง) แห้ง ไผ่ราก (ไม้รวกแห้งเผาไฟ

เอาถ่าน) เอาทั้งสองเท่ากันตำ�ให้ละเอียดแล้วห่อผ้าขาว แช่น้ำ�ร้อนกิน เช้า-เย็น

112
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยานิ่ว ให้เอาฮากเดือยหิน ฮากหญ้าคา ฮากสะลิปี พริกไทย ยาหัว อ้อยดำ� เข้า
สารจ้าว ๗ เมล็ด ฮากพลู ต้มกินดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาฮากเล็บแมว ฮากหญ้า
ขัดหลวง ฮากหญ้าแห้วหมู เอาอย่างละเท่ากันต้มกินดีแล

ยาเยี่ยวเหลือง ให้เอา ใบติดต่อ (หมากป้งกิ้ง) อ้อยดำ� ต้มกินดีแล

ยาฮาน ให้เอาฮากอ้อยช้าง ฮากกลางของ ฮากตาเสือ เครือเขาฮอ ฮากตีนจำ�

ต้มกินดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาแก่นบุก แก่นแดง แก่นลุมพุก แก่นหนามแท่ง แก่น
แคน แก่นบง แก่นขาม แก่นบกคาย แช่น้ำ�กินด้วย อาบด้วย ดีแล

ยาเหยี่ยวเป็นเลือดเป็นหนอง ให้เอาแก่นหูกวาง ฮากเปล้าหลวง ต้มกินดีแล

ยาขี้เยี่ยวบ่ออก ให้เอาฮากหมากหวด ฮากนมแมว ฮากคัดเค้า ฮากย่านาง ต้ม

กินดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาฮากหมากเฟือง ฮากจูมคาน เบี้ยพลู ฝนแล้วเอาน้ำ�
เหล้าตัดหน่อยหนึ่งกินดีแล

ยาต้มแก้ฝีมุตกิจ รากเล็บเหยี่ยว ยาข้าวเย็น เกลือใส่พอเค็ม สรรพยา ๓ สิ่งนี้

ทำ�เป็นยาหม้อ ต้มรับประทาน แก้ฝีมุตกิจเบาเป็นเลือดเป็นหนอง

ยาต้มแก้ขัดเบา ใบตองกล้วยน้ำ�ว้าแห้ง ๑ กำ�มือ เปิ่นจั่นเผา ๓เบี้ย สารส้ม ๑

บาท ยา ๓ สิ่งนี้ต้มรับประทานแก้ขัดเบา

ยาสดแก้ขัดเบา ยอดอ้อ ๓ ยอด ดินประสิวขาว ๑ หยิบมือ โขลกเข้าด้วยกัน

เอาฝางฝนกับน้ำ�ปูนใสเคล้าเข้ากับยานั้น คั้นเอาแต่น้ำ�รับประทานแก้ขัดเบา และ
ทำ�ให้เบาคล่องสะดวก

113
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาต้มแก้หนองใน กำ�มะถันเหลือง ๑ บาท ฝาง ๓ บาท เถาคันแดง ๓ บาท
แกแล ๓ ยาท กรัม ๓ บาท ขมิ้นอ้อย ๓ บาท ยาข้าวเย็นเหนือ ๔ บาท เกลือ ๖
บาท สรรพยา ๗ สิ่งนี้ ทำ�เป็นยาหม้อต้มรับประทานเช้าเย็น

ยาแก้ปวดเยี่ยวหยัด ยาให้เอา หญ้าแห้วหมู ไนข้าวโคด ทั้งสองนี้ ต้มกิน แก้

ปวดเยี่ยวหยัดดีนักแล

ยาแก้ปวดเยี่ยวหยัด ยาให้กลั้นใจเด็ดเอายอดดอกไม้ ๗ ยอด ยอดดอกอะไร

ก็ได้ เอามาต้มใส่ พริก ขิง กินดีแล

ยาแก้โรคหนองใน โรคบุรุษอย่างหนึ่งเป็นหนองในลำ�กล้อง เวลาจะเยี่ยวต้อง

ทนทุกข์ทรมาน บางคนต้องปฏิญาณต่อเทวดาฟ้าดินพระอินทร์พระพรหมว่าต่อ
ไปจะไม่ทำ�อีกเป็นอันขาด พอหายแล้วก็ลืมไปหมด ยาแก้หนองในให้เอา แก่น
จำ�ปาขาว แก่นตากวาง แก่นเดื่อดิน ยาหัว หินส้ม เอาอย่างละเท่ากัน ต้ม
กินแก้โรคหนองในดีแล อีกชุมหนึ่ง ถ้าเป็นในระยะแรก ให้เอาใบขามแขก ยา
หัว หินส้ม ทั้งสามนี้เอาเท่ากัน ต้มกินดีแล

ยาแก้โรคบุรุษเข้าข้อออกดอก ยาให้เอา แมงผักหม ปีกปีแดง ไนเข้าโคด

ขวยขี้ ง่องแง่งหิ้ง ดีเกลือ ขี้เจียดิน ให้เอายาทั้งหมดนี้ส่วนเท่ากัน ตำ�เป็นยา
ผง หรือปั้นเป็นลูกก้อนขนาดมะทัน กินวันละ ๒ ครั้ง เช้าเย็นก่อนอาหาร แก้
โรคบุรุษเข้าข้อออกดอก เป็นหนอง เป็นฝี ดีนักแล อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา หวด
ข้าน้อย หวดข้าใหญ่ ยาหัว อ้อยดำ� เอายาทั้งสี่นี้ส่วนเท่ากัน ต้มกินดีแล

ยาล้างโรคบุรุษ ยาให้เอาฮากแก ยาหัว อ้อยดำ� ให้เอายาทั้งสามนี้ต้มกิน

เอาตะปู ๑ ดอกใส่ ต้มกินดีแล อีกชุมหนึง่ ยาให้เอา หญ้าบนภูเขา หญ้าปล้องจีน

114
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ผักหนอก กกลิ้นปี่ หมากแข้งโข ยาหัว อ้อยดำ� ต้มกินดีแล อีกชุมหนึ่ง ยา
ให้เอา ทองสมุดขาว ยาหัว อ้อยดำ� ทั้งสามนี้เอาส่วนเสมอกัน ต้มกินดีแล

ยาแก้ฮาน ยาให้เอา ขมิ้นเครือ หัวหมากนัด ผักหนอก หัวหญ้า แห้วหมู

หินส้ม ฮากหุ่งผู้ หินส้มเอาพอประมาณ นอกนั้นเอาส่วนเท่ากัน ต้มกินแก้ฮาน
ดีแล

ยาแก้นิ่ว ยาให้เอา ผักกาดน้ำ� ๑ กำ�มือ คั้นเอาแต่น้ำ� การะบูร ๑ สลึง เอาต้ม

ไฟให้เดือดแล้วปลงลงมากิน ถ้านิ่วเล็กหลุดออก นิ่วโตพอทุเลา

ยาแก้นิ่ว ยาให้เอา หัวหมากนัด ไนหมากฝ้าย เดือยหิน ฮากเสตฉัต ยา

หัว อ้อยดำ� เอายาทั้งหมดหนักอย่างละเท่ากัน ต้มกินถ้านิ่วเล็กจะหลุดออกมา
อวัยวะเพศอ่อน ตัวยา หัวกระชาย ขมิ้นอ้อย พริกไทยล่อน ลูกกระวาน ๒ ว่าน
น้ำ� ๑ ทั้ง ๕ อย่างนี้ หนักอย่างละ ๓ บาท นำ�มาตากให้แห้ง บดให้ละเอียด
ละลายน้ำ�ผึ้งรวง น้ำ�อ้อยน้ำ�ตาลก็ได้ กิน เช้า เย็น วันละ ๒ เวลา

115
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 ยันต์ฝนแสนห่า

ยันต์ฝนแสนห่า โบราณจารย์กล่าวว่า ยันต์นี้ใช้ลงตะกรุดดอกเดียววิเศษ

นักแล ลงแล้วจึงเสกด้วยตัวเองเถิด ให้นำ�เอาหญ้าขัดมอญ สันพร้ามอญ
โคนดินสอ สีสายตะกรุด ให้อยู่คงศัตราวุธ
ตีราคาไว้แสนตำ�ลึงทอง แลฯ

116
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาแก้โรคกษัย
 แผนกยาแก้โรคกษัย
ยาแก้เจ็บท้องกษัย มะนาวทั้งห้า ( ราก เปลือก แก่น ใบ กิ่ง) ๑ แก่นขี้เหล็ก ๑
แก่นจำ�ปาขาว ๑ หัวข่า ๑เครือตาปลา ๑ บอระเพ็ด ๓ ท่อนประมาณท่อนละคืบ ๑
หัวขิง ๑ เกลือดิบ ๑สมอ ๑๕ ผล. เสกพระเจ้าห้าพระองค์ใส่ด้วย เวลาต้มอย่าให้
คลุกคลีในเตาไฟ คือไม่ให้ปิ้งและย่างอะไรต่ออะไรใส่เวลาต้มอยู่และไม่ให้เปลี่ยน
ดุ้นฝืนทางนี้ไปใส่ทางนั้น ต้มกินหายแล

ยากษัยวิเศษ แก้เส้นทำ�ให้ขัดข้อและเส้นตึง กับทั้งเป็นยาอายุวัฒนะ ให้เอา

สะค้าน ๑บาท เครือเห้า ๑บาทเปลือกมะไฟดง ๑บาท กุ่มน้ำ� ๑บาท กุ่มบก ๑บาท
มะตูม ๑บาท หัวข่า ๑บาท หัวขิง ๑บาท ดีปลี ๑บาทพริกไทย ๑บาท เจตมูลเพลิง
๑บาท หัวไพล ๑บาท กระวาน ๑บาท ลูกเร่ว ๑บาท พริกขี้หนู ๑บาท กระทือ
๑บาท มหาหิงคุ์ ๑บาท ว่านน้ำ� ๑บาท ผิวมะกรูด ๑บาท เกลือ ๑บาท ตำ�ผงผสม
น้ำ�ผึ้งรับประทานเวลาเข้านอนทุกวัน ก้อนประมาณเท่าลูกมะขามป้อมโตๆ จะ
อ้วนท้วนมีกำ�ลัง

ยาแก้ไอกษัยผอมแห้ง มะกรูด ๑๐๘ ผล ผ่า ๔ เอา ๓ สลัดไดหั่น ๒ชามใหญ่

ใบส้มป่อยเทศหั่น ๒ ชามใหญ่ บอระเพ็ดหั่น ๒ชามใหญ่ ข้าวสุก ๑ชาม เกลือ
สุก ๑ชาม ยา ๖ สิ่งนี้กลั่นกินแก้ไอกษัยผอมแห้งดีนัก วิธีกลั่นให้เอายา ๖สิ่งนี้ใส่
ในหม้อใหญ่ พอยาหลวมตัวเอาหวดใหญ่เทินปากหม้อแล้วเอาโถที่จะรับยาใส่ใน
หวด เอากระทะใหญ่ปิดปากหวด ให้ก้นกระทะอยู่เหนือปากโถ เอาน้ำ�ใส่กระทะ
ให้เหมือนกลั่นเหล้า ให้หมั่นเปลี่ยนน้ำ�ให้ร้อน เมื่อสุกดีแล้วให้เปิดกระทะออก
น้ำ�ที่ตกอยู่ในโถก็เป็นยากลั่น น้ำ�ยาในโถให้เก็บใส่ขวดไว้ (เป็นหัวยา) น้ำ�ยาใน
118
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
หม้อให้ใส่ไหไว้ เอาน้ำ�ท่าใส่ในหม้อค่อนหม้อ กลั่นซ้ำ�ดังเก่าอีก ทำ�ซ้ำ�อีกสามครั้ง
ยากลั่นในโถขายขวดละ ๑บาท น้ำ�ยาในหม้อขายขวดละ ๕๐ สตางค์ กากยาเอา
สารส้ม ดินประสิว ยาดำ� เปลือกกุ่มน้ำ�กุ่มบก เปลือกมะรุมโขกป่นลงไป กินแก้
เลือดลม ๑๐๘ จำ�พวก ตำ�รายานี้เจ้าของเดิมซื้อมา ๒ชั่งแล

ยากษัย หมอรส กษัยเหน็บชา ตีนมือร้อน หน้าแข้งตกสะเก็ด ลูกผักชี สะค้าน

ดีปลี แสมทั้ง๒ แก่นขนุน สิ่งละ ๔ บาท พริกไทยล่อน แห้วหมู ฝาง เจตมูลเพลิง
จันทน์ทั้ง๒ เถาวัลย์เปรียง แก่นขี้เหล็ก สมอทั้ง๓ สิ่งละ ๒ บาท ใบมะกา ๔ บาท
ฝักราชพฤกษ์ ๓ ฝัก ยาดำ� ๖ สลึง ต้มหรือตำ�ผงน้ำ�ผึ้งกิน

ยาแก้โรคผอมเหลือง เอาหัวอือทือป่า หัวว่านไฟ หัวขิง หัวกระเทียม หัวข่าลิง

ข่าบ้าน พริกไทย ดีปลี เปลือกกุ่ม เปลือกก่าม หัวท่อมเลือด ปีปปีแดง เปลือก
อีฮุม เปลือกตูมตัง ขี้เหล็ก เปลือกตูมกา หินส้ม ขี้เกลือ ตำ�เป็นฝุ่นเอาน้ำ�อ้อยเป็น
น้ำ�กระสายปั้นเป็นลูกกลอนตาก ๗ หมอก ๗ แดด กินเช้า-เย็น ครั้งละ ๑ ก้อน

119
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 พุทธศาสนสุภาษิต :
หว่านพืชเช่นใด ได้ผลเช่นนั้น

อคฺคสฺส ทาตา ลภเต ปุนคฺคํ

ผู้ให้สิ่งที่เลิศ ย่อมได้สิ่งที่เลิศอีก

มนาปทายี ลภเต มนาปํ

ผู้ให้สิ่งที่ชอบใจ ย่อมได้สิ่งที่ชอบใจ

เสฏฺฐนฺทโท เสฏฺฐมุเปติ ฐานํ

ผู้ให้สิ่งที่ประเสริฐ ย่อมถึงฐานะที่ประเสริฐ

ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ

บุญของผู้ให้ย่อมเจริญ

ทเทยฺย ปุรโส ทานํ

คนควรให้ทาน

ปุญฺญมากงฺขมานานํ สงฺโฆ เว ยชตํ มุขํ

พระสงฆ์นั้นแล เป็นประมุขของเหล่าชนผู้จำ�นงบุญบูชาอยู่

120
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาแก้โรคฝีภายใน
 แผนกยาแก้โรคฝีภายใน
ยาแก้วัณโรค ให้เอาต้นสาบควาย ๑ ต้นตีนจำ� ๑ ต้มกินหายแล

ยาแก้ฝีในท้อง ให้เอาฮากเจียงปืน ฮากเหม้าต้น ฮากเอี่ยนด่อน ฝนใส่น้ำ�

ธรรมดากิน ถ้ามีไอออกฮ้อน เรียกว่าฝีหัวหนาม ให้เอายานี้ ฮากหมากขาม แก่น
ตูม หัวหวายนั่ง ฮากหญ้ามุ้งกระต่าย ฝนให้กินหายแล

ยาแก้ฝีลมในท้อง ให้เอา ตาไผ่บ้าน ตาไผ่เหลือง ตาไผ่เซียงไพ บีแข้ ฝนให้

กิน อีกขนานหนึ่งให้เอา ฮากขามป้อม ฮากส้มมอ แก่นแฮนกวาง เปลือกตูมกา
สำ�หรับเปลือกตูมกาแช่น้ำ�ให้กินก่อนแล้วจึงเอายาสามฮากนั้นฝนให้กินดีแล

ยาฝีในท้อง ให้เอาฮากนมงัว ฮากเครือลิ้นแฮด ฮากหูกวาง ไม้เท้าสาน ฝนกิน

ดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาฮากนางแซ่ง ฝนใส่น้ำ�เหล้ากินดีแล ผิว่า มันฮากออกมา
แล้ว เซาแล หรือจะฝนกินแก้ฝีหัวคว่ำ�หัวหงายอยู่ในท้องก็หายแล อีกขนานหนึ่ง
เอาฮากคัดเค้า ฮากหมากแตก ฮากต้นใส้ไก่ ต้มกินดีแล

คาถาเป่าฝีในท้อง “โอม หมากหลอด กูจักตอดฮูขี้ กูจักตอดฮูหี โอมกะจาก ฝี

ปาอากอับอยู่ในท้องน้อยและสันหลัง สพฺพตฺถ สพฺพปานีนํ สพฺโสปิ นิวาเรติ ปริสฺ
ตนตมฺพนามหาย โอม พ่อครูหลวง โอมพ่อครูเค้า โอมพ่อครูเฒ่าอันอยู่ในภูเขา
เขียว ภูคีมาบังตนกู พิษฝีในทางน้ำ� กูสิไปทางบก พิษฝีในทางฮก กูสิไปทางแปน
พิษฝีไปทางแปนกูสิไปทางพื้น พิษฝีไปทางพื้นกูสิไปทางใน พิษฝีไปทางไกลกููสิ
ไปทางใกล้ โอมสหโอมสวาหาย” พิษว่า ๓ เทื่อแลคาย ขันธ์ ๕ เหล้าก้อง ไข่
หน่วย เงินสลึงหนึ่ง
122
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาแก้ฝีในท้อง ยาให้เอา ฮากส้มผ่อหลวง ฮากปลาดุก ฝนกินดีแล

ยาแก้ฝีในท้องและกร่อน ลูกบวบขม ๑ ทะนาม ดีเกลือ ๑ ทะนาน น้ำ�ตาลเพ็ชร์

๑ ทะนาน ยา ๓ สิ่งนี้ ตั้งไฟกวน จน ปั้นเม็ดได้ เม็ดเท่าเมล็ดถั่วเขียว รับประทาน
เช้าเย็น กลืนลูกกลอน แก้ฝีในท้องและกล่อน

ยาต้มแก้ฝีในท้อง ลั่นทมทั้ง ๕ บอระเพ็ด เถาชิงช้าชาลี เกลือ ๑ ถ้วย สรรพยา

๔ สิ่งนี้ ทำ�เป็นยาหม้อ ต้มรับประทานแก้ฝีในท้อง แก้ริดสีดวง และมุตกิจมุตฆาต
แก้เลือดเสียผอมแห้ง แก้กษัยกล่อน

วนฺทโก ปฏิวนฺทนํ
ผู้ไหว้ย่อมได้รับการไหว้ตอบ

การไหว้เป็นการแสดงความเคารพ บุคคลที่ควรไหว้แบ่งออกเป็น
๓ จำ�พวก ผู้เจริญด้วยชาติกำ�เนิด ผู้เจริญด้วยวัย คืออายุมากและผู้เจริญ
ด้วยคุณ คือความดี เป็นผู้ควรไหว้และบุคคลผู้อ่อนน้อมถ่อมตนย่อมไหว้
ผู้อื่นเสมอจึงได้รับการไหว้ตอบเช่นกัน

123
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 พุทธศาสนสุภาษิต : การงาน

อกิลาสุ วินฺเท หทยสฺส สนฺติง

คนไม่เกียจคร้าน พึงได้รับความสงบใจ

สุทสฺสํ วชฺชมญฺเญสํ อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ

ความผิดของผู้อื่นเห็นง่าย ฝ่ายของตนเห็นยาก

อิติ วิสฺสฏฺฐกมฺมนฺเต อตฺถา อจฺเจนฺติ มาณเว

ประโยชน์ย่อมล่วงเลยคนหนุ่มผู้ทอดทิ้งการงาน

นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ อตฺโถ พาลํ อุปจฺจคา

ประโยชน์ย่อมล่วงเลยคนโง่ผู้มัวถือฤกษ์อยู่

124
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาแก้โรคผิวหนัง
 แผนกยาแก้โรคผิวหนัง
ยาทาขี้กลาก ท่านให้เอามาส (กำ�มะถัน) ๑ ขาหย่างไฟ ๑ รากชุมเห็ด ๑ บดให้
ละเอียดแล้วเอาน้ำ�มันยาผสมทา ยาตัดรากให้เอารากชุมเห็ดดองกับน้ำ�สุรา กิน
เป็นยาตัดรากหายแล

น้ำ�มันผึ้ง คือน้ำ�มันที่กลั่นได้จากขี้ผึ้ง วิธีการกลั่นให้เอาขี้ผึ้งบริสุทธิ์หนักอย่าง

น้อย ๑-๒ กิโลกรัม ใส่ไหหรือหม้อ(ทำ�เหมือนกับวิธีการต้มกลั่นสุรา) แล้วกลั่น
ด้วยไฟที่ไม่แรงนัก ให้กลายเป็นน้ำ�มันออกมา เรียกว่าน้ำ�มันผึ้ง ใช้สำ�หรับทาแก้
โรคต่างๆ น้ำ�มันที่กลั่นออกมานั้นก่อนใช้ต้องผสมกับน้ำ�มันอื่นเพิ่มเติมเข้าไปเสีย
ก่อน คือ น้ำ�มันงา ๒ ส่วน น้ำ�มันเลียงผา ๒ หรือ ๑ ส่วน เอาน้ำ�มันสองอย่างที่
กล่าวนี้ผสมกับน้ำ�มันผึ้งให้เข้ากันสนิท ทาแก้ปวดเมื่อย เคล็ดยอกต่างๆ ใช้รักษา
ได้ทั้งแผลสด แผลเปื่อย รักษาโรคกระดูกได้เป็นอย่างดีพิเศษ น้ำ�มันผึ้งนี้ท่าน
พระอาจารย์ฝั้นใช้เป็นประจำ�ช่วยชาวบ้านให้หายจากโรคภัยมามากแล้ว

ยาพอกเกลื่อนฝี ยาพอกเกลื่อนฝีเมื่อแรกเป็นและแก้ตะมอยที่ปวดจะให้ยุบและ
กลวงจะให้แตกพอกปิดหัว ให้เอาหัวอุตพิต ๑ เกลือ ๑ ส้มมะขามเปียก ๑ ตำ�
ยาพอกอุ่นที่แผลหมั่นเปลี่ยนเอาน้ำ�หยอดให้ยาเปียกจะไม่ปวด ยาเก่าอย่าทิ้ง
เปลี่ยนพอกกันไป

ยาพอกแผลกลาย เอาดินสอพอง ดินยอดปลอก ใบตำ�ลึง หญ้าพันงูทั้ง๒ ใบ

มะตูม ขมิ้นอ้อย ใบน้ำ�เต้า ใบกระพังโหม ผสมสุราตำ�พอก

126
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาฮมบาดแม่เฮ็ง เปื่อยตามตัว ให้เอากลีบหมากบก แก่นดู่ แก่นเยา ในหมาก
ฝ้าย เอาลงในหลุมเผาฮมแล ส่วนยาทาเอาน้ำ�มันยางน้ำ�มันสะแบงทา

ยาแก้กลากเกลื้อน ให้เอาสารหนูแดง ขี้เกลือ มาด ใบขี้เหล็กบ้าน ใบขี้เหล็ก

ใหญ่ ใบขี้เหล็กสาน ใบพันซาด ยาแดง ตำ�ใส่กันแล้วเอาน้ำ�มันก๊าซเป็นกระสาย
ทา หายแล้วกินยาล้าง คือ ฮากทองพันชั่ง ต้มกิน

ยาแก้ฝี เอาฮากเหม่า ฮากตูมกา ฮากกระจาย ฝนกิน อีกขนานหนึ่งเอาฮากตูม

กา ฮากนางแซ่ง ฮากมูกน้อย ฮากโกทา ฝนกิน

ยาฝีปลาค่อ เอาฮากพีพ่วน ฮากก้นครก ฮากต้องแล่ง ฮากต้นหางนกจี้ ฝนกิน

ยาทา เอาฮากตีนแฮด ปูนละคร(ปูนแดง) ฝนใส่น้ำ�เหล้าทา

ยาแก้ฝีหัวเอี่ยน ให้เอาฮากนางแซ่ง ฮากนางซ้อน ฮากส่องฟ้า ฮากสมัด ฝนเอา

น้ำ�เหล้าเป็นกระสายทา

ยาฮักษาบาดแผลถืกของมีคม (แผลสด) ให้เอาเครือเขามวก ฝนใส่น้ำ�มันงา

ทาดีแล

ยาบาดเปื่อยลุกลาม ให้เอาหมากเขือขื่นเหี่ยวแห้งคาต้น มาเผาไฟให้ไหม้แล้ว

ตำ�บดใส่น้ำ�มันงา ทาดีแล

ยาฆ่าแม่บาด ให้เอาเปลือกหมาก มาตำ�ตองเอาน้�ำ แล้วผสมกับน้�ำ งาดิบ กินดีแล

ยาฝีหัวเอี่ยน ให้เอาฮากเอี่ยนด่อน ฮากนางแซ่ง ฮากส้มโอ ฝนใส่น้ำ�มวกใส ทา

127
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาขิงกระชาย หัวสีไค ผักอีตู่ไท หมากพริกน้อย เอาถ่อกัน
แล้วจั่งเอาน้ำ�ขะมุกเป็นน้ำ�ต้ม กินดีแล

ยาฝีเป็นอยู่นม ให้เอาฮากบีคน ฮากผีหมอบ ฝนทาดีแล

ยาฝีหัวบาน ให้เอาหัวฝักบัวน้อย หัวกล้วยตีบ ฝนทาดีแล อีกขนานหนึ่ง เอา

หนังคันคาก แมงหิ่งห้อย มาคั่วแล้วผสมน้ำ�เหล้าทาดีแล

ยาฝีในคอให้เอาฮากนมสาว ฮากหมากแข้ง ฝนทาดีแล

ยาฝีหัวขาว ให้เอาฮากเฮื้อนกวาง ฮากเข้ามวกขาว ฝนทาดีแล ผิว่า เจ็บคอ ฝน

กินก็ได้ ดีแล

ยาฝีสำ�บาย ให้เอาสารหนูแดง ฮากตองทึง ฮากจีนายก้อม ฝนใส่น้ำ�หมากนาว

ทา ดีแล อีกขนานหนึ่ง เอานางจิกมาหย่ำ�เป่าก็เซาแล อีกขนานหนึ่ง เอาขี้กระแต
มาเผาไฟ ตำ�บดใส่น้ำ�เหล้าทาอ้อมหัวฝี แล้วจั่งเอาเข็มบ่งหัวฝีนั้นออกแล

ยาฝีปลาอาก ให้เอาหัวมันอ้อน หัวมันเพา ฝนทาดีแล

ยาฝีหัวลม ให้เอาฮากซ่องฟ้า ฮากส้มลม ฮากปอลมปม เคี้ยวอมเป่าท้อง ฝนกิน

แด่ ทาแด่ ดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาเครือข้าวแกลบ ฮากคัดเค้า ฝนกินดีแล

ยาฝีปลาค่อ ให้เอาเปลือกท่ม ฮากขี้กา ฝนทาดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาหนังฟาน

มาเผาให้ไหม้ แล้วตำ�บดใส่น้ำ�มันไข่ เป็นน้ำ�มันทา ดีแลอีกขนานหนึ่ง เอาบีปลา
ค่อโตคางบ่ลาย มากั้วใส่น้ำ�เหล้า แล้วอมเป่าแด่ ทาแด่ ดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาไม้

128
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
เกิดกลางโกน ต้นโพธิ์เกิดกลางโกน ต้นหมากใต้ ต้นหมากผู้ ฝนกินทางในดีแล
อีกขนานหนึ่ง ยาทาทางนอก ให้เอาเปลือกและฮากสารดง สารโดเด ฝนทาดีแล
ยาพอกแผลแก้บาดพิษ ให้เอา ชันแมลงโรม ขิง ๗ แว่น กระเทียม ๗ กลีบ ดีปลี
๗ ดอก พริกไทย ๗ เม็ด การบูรพอสมควร ยาทั้งหกสิ่งนี้ตำ�พอกแผล แก้บาด
เสี้ยน บาดหนาม บาดพิษ

ยาพอกแผลบาดทะยัก ให้เอา ใบมะเค็ง ใบผักคราด ใบเบญจมาศ ยอดทับทิม

ยอดขี้เหล็ก ก้างปลาร้าปลากะดี่ ยาทั้งหกนี้ตำ�กับสุรา คั้นเอาน้ำ�รับประทาน กาก
ใช้พอกแผลแก้บาดทะยักที่กระตุก ขนานหนึ่งให้เอายาเขียง ๑ หยิบมือ เกลือ
ตัวผู้ ๓ เม็ด ยาสองสิ่งนี้บดให้เข้ากันกับเม็ดสะบ้าแดงปิ้งไฟให้สุก ฝนกับน้ำ�เป็นก
ระสายยา รับประทานแก้พิษบาดทะยัก

ยาแก้ฝี ยาให้เอา ฮากสะแบง ฮากนมงัว ฮากป่าน ฮากหนามแท่ง ฮากชะ

มัด ฮากข่อย ฮากดูกใส ฮากเอ็นอ่อน ฮากชมชื่น ฮากข่อยหลวง ฮากผ้าอ้อม
ฮากมูกเตี้ย ฝนทาดีแล อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอาเปลือกหนามคอม ฮากงิ้วป่า ฝน
ทาดีแล อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา แก่นตับเต่าและตับเต่าเครือ ยาหัว ต้มกินดีแล
ยากันฝีทุกชนิด ถ้ากลัวว่าฝีจะเกิดขึ้นในร่างกายของเรา จะเป็นฝีอะไรก็ตาม ให้
กินยากันฝี ยากันฝีทุกชนิดให้เอา หอยจูบแกงใส่ผักเม็ดกินเพียงครั้งเดียว กัน
ฝีทุกชนิดได้แล

ยาฮัดฝีให้แตก ถ้าจะให้ฝีแตกให้เอายาฮัด ยาฮัดให้เอา ฮากดูกอึ่งฝนทา ถ้า

จะให้ฝีแตกหรือหลอด ยาให้เอา ยางลวงไซ ฮากแก ฮากแต้ ฮากสะแบง ฝน
ทาดีแล

ยากัดฝี ถ้าเป็นฝีพพุ องไม่แตก อยากจะให้มนั แตก ให้เอายากัดฝี ให้เอา ฮากไผ่บา้ น

129
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
สารหนู ฝนใส่มะนาว เอาเหล็กแทงตรงหัวฝี แล้วเอายานี้กัดฝีแตกแล อีกชุม
หนึ่ง ยาให้เอา ฮากย่านาง ฝนทาดีแล อีกชุมหนึ่ง ยาทาให้เอา ขี้เหล็กกับน้ำ�
มะพร้าวไฟทาดีแล

ยาดูดหนองฝี ยาให้เอา ฮากเสียวน้อย ฮากเสียวใหญ่ ฮากผักใส่ หมากฟัก

ให้เจาะเอาไนออกแล้ว เอายาใส่เข้าในฟัก เอาผ้าจุกให้แน่น เช็ดเอาน้ำ�ที่ย้อย
ออกมาทาแผลฝีหายแล

ยาแก้ฝี ยาให้เอา ฮากผีหมอบ ฝนทาฮัดฝีแตกแล ยาอาบให้เอา ใบเปล้า ใบ

ชะมัด ใบส่องฟ้า ใบหนาดน้อย ใบหนาดใหญ่ ใบเหมือดแอ่ แช่อาบดีแล ยา
ทาให้เอา ทองพันชั่ง หัวพัน มหาหิงคุ์ ดีเต่าเพ็ก น้ำ�มันปลาโพง ปูนลคร น้ำ�
มะนาว น้ำ�เหล้า เด็ดเป็นน้ำ� ฝนทาดีแล

ยาพอกแผลแก้บาดพิษ ชันแมลงโรม ขิง ๗ แว่น กระเทียม ๗ กลีบ ดีปลี ๗

ดอก พริกไทย ๗ เมล็ด การบูรพอสมควร สรรพยา ๖ สิ่งนี้ ทำ�พอกแผล แก้บาด
เสี้ยน บาดหนาม บาดพิษ

ยาพอกฝีพกช้ำ� ใบครอบตลับ ใบลำ�โพง ใบพรม หญ้าโยงไฟ ปูนขาว ๑ หยิบมือ

สรรพยา ๕ สิ่งนี้ ตำ�ให้แหลก ทาฝีฟกช้ำ�และบวม

ยาพอกฝีดูดหนอง ใบงิ้ว ใบหมาก ใบว่านมหากาฬ ใบฟักเบี้ยใหญ่ ต้มให้สุก

ยา ๔ สิ่งนี้ ต้มคั้นเอาน้ำ�ล้างแผลฝี แล้วเอาขมิ้นอ้อย ๓ แว่น ข้าวไหม้พอควร ตำ�
กับกากยาพอกแผลฝี ดูดหนอง จนหาย

ยาทามะเร็งไรและหิตตะมอย ใบทองพันชั่ง กำ�มะถัน ๑ บาท สารส้ม ๑ บาท

130
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ปูนกินกับหมาก เท่าเมล็ด ถั่วลิสง ยา ๔ สิ่งนี้ ต้มคั้นเอาน้ำ�ทา

ยาพ่นงูสวัด เอาใบสนุ่นสด นำ�มาเคี้ยวบดแล้วพ้นดับพิษงูสวัด หรือโครกกับสุรา

ทาก็ได้

ยาพ่นดับพิษไฟ เอาหัวหอมทุบให้ช้ำ� ต้มกับฝาง ตั้งทิ้งไว้ให้เย็น แล้วพ้นใช้เมื่อ

อยู่ไฟ ให้แสบร้อนผิวหนัง หรือเป็นเม็ดเป็นผื่น ผุดดั่งผิวมะกรูด มีอาการปวด
แสบปวดร้อน ให้พ้นจนทั่ว

ขี้ผึ้งเหลือง บอระเพ็ด ๕ บาท เถาชิงช้าชาลี ๑๐ บาท ขมิ้นอ้อย ๒ บาท ข้าวสาร

๓ บาท เกลือ ๒ สลึง สรรพยา ๕ สิ่งนี้ ตำ�คั้นเอาแต่น้ำ� ๑ ส่วน น้ำ�มันมะพร้าว ๑
ส่วน ผสมกันตั้งไฟเคี้ยวให้คงแต่น้ำ�มัน คือ เหลือ ๑ ส่วน แล้วเติม ขี้ผึ้งแข็ง พอ
ให้เป็นขี้ผึ้งเหนียว ใช้ปิดแผลเรื้อรังต่างๆ

ขี้ผึ้งตำ�ราหลวง เสน ๔๐ บาท ถ่านเปลือกฝิ่นต้น ๒ บาท ยาดำ� ๒ บาท ยางสน

๔ บาท ผมคนคั่ว ๒ บาท ขี้ผึ้งแช่แข็ง ๔ บาท น้ำ�มันงา ๔๐ บาท สรรพยา ๗ สิ่ง
นี้ เคี้ยวให้เหนียว เป็นผงขี้ผึ้งปิดแผล

ยาต้มแก้มะเร็งคุดทะราด ยาข้าวเย็นเหนือ ๒๐ บาท ยาข้าวเย็นใต้ ๒๐ บาท

รากข่อย ๒๐ บาท รากสับปะรด ๒๐ บาท รากขนุนสำ�มะลอ ๒๐ บาท ขันทอง
พยาบาท ๒๐ บาท รากกรวยป่า ๒๐ บาท พริกไทยดำ� ๒๐ บาท เถาโคคลาน ๒๐
บาท กำ�มะถันเหลือง ๒๐ บาท รากมะคำ�ไก่ ๖ บาท เปล้าน้อย ๖ บาท เปล้าใหญ่
๖ บาท รากหนาด ๖ บาท โรกแดง ๖ บาท โรกขาว ๖ บาท ถ่านไม้ซาก ๔ บาท
หางไหลแดง ๔ บาท แห้วหมู ๔ บาท หัสคุณเทศ ๔ บาท สรรพยา ๒๗ สิ่งนี้ ทำ�
เป็นยาหม้อ ต้ม ๒ เอา ๑ รับประทานเช้าเย็น แก้แผลมะเร็งคุดทะราด

131
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาขัดเลือด ถ้าถูกขวานสับ พร้าฟัน เลือดออกไม่หยุด ให้เอายาขัดเลือด ยา
ให้เอา ใบตองกล้วยตีบแห้ง ผมคน เผาไฟให้ไหม้ เอามาโฮยปากแผล ขัด
เลือดหายไวปานปิดทิ้ง ยานี้หมอโบราณถือว่ามีสรรพคุณมากนักแล

ยาทาขี้หิด ขี้เฮื้อน ยาให้เอา ใบยาสูบ กลอย มาด หน่อไม้ไผ่ป่า เอายาทั้ง

สี่นี้ส่วนเสมอกัน คั่วให้สุก บดให้แหลก เอาน้ำ�มันมะพร้าวเป็นน้ำ� ขี้หิดและขี้
เฮื้อนดีนักแล

ยาแก้บาดเปื่อย บาดแผลไม่ว่าจะอยู่ที่ไหน ถ้าไม่รักษาแผลจะลุกลามไป ยา

แก้บาดแผล ยาให้เอาขมิ้นขึ้น เปลือกกะเดา หัวบอนเบี้ยว เกลือมาผสมกัน ขูด
มะพร้าวทำ�เป็นน้ำ�มัน ทาบาดแผลแล

ยาแก้บาดแผลทุกอย่าง ยาให้เอา หินส้ม (สารส้ม) ขี้ชี (ชัน) สียายอน (จุนสี)

เอายาทั้งสามนี้ส่วนเท่ากัน บดให้แหลก เอาน้ำ�มันมะพร้าวเป็นน้ำ� ทาแก้บาดแผล
ทุกชนิด ดีนักแล

ยาทาแผลสด ยาให้เอา เครือเขาฮอ ขมิ้นขึ้น กระเทียม ทั้งสามส่วนเท่ากัน เอา

เกลือใส่พอสมควร ตำ�ผสมกันให้แหลก เอาน้ำ�มันมะพร้าวเป็นน้ำ� ต้มให้เดือด
เมื่อยาเข้ากันดีแล้ว กรองเอาแต่น้ำ�ใส่ขวด ทาแผลสดทุกชนิดดีนักแล

ยาปิดแผลทุกชนิด ยาให้เอา น้ำ�มันยาง น้ำ�ปูนใส เอายาทั้งสองนี้ส่วนเท่ากัน

จะต้มหรือไม่ต้มก็ได้ ถ้าไม่ต้มให้กวนยานี้เข้ากันจนเหนียวดี ยานี้จะเหมือนกัน
กับขี้ผึ้ง ใช้ปิดแผลทุกชนิดดีแล

ยาแก้สวัด ยาให้เอา เครือย่านาง กับข้าวจ้าว ตำ�ผสมกัน ทาดีแล

132
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาแก้วัดวิเศษสุด ยาให้เอา ขี้ชี(ชัน) บดให้แหลก ผสมกับเหล้า เด็ดทาแก้วัดดี
นักแล ไม่เชื่อทดลองดูได้

ยาแก้ล่องแก้ว ยาให้เอา เปลือกกางของ ผักชี้ช้าง น้ำ�เต้าน้อย น้ำ�มันงา ฝนกิน

ดีแล อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอาหัวมันแกวขาวฝนให้ข้นๆ ทาดีแล

ยาแก้ล่องแก้ว ยาให้เอา ฮากเอี่ยนด่อน ฮากตาไก้ ฝนทาดีแล อีกชุมหนึ่ง ยาให้

เอา หินส้ม ฮากเครือเขาคอน ฝนใส่น้ำ�เหล้า เด็กทาดีแล อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา หัว
ดอกทอง สมุดขาว ข้าวจ้าว ฝนกินดีแล

ยาแก้คันทุกชนิด (ของอิสลามบ้านโหล๊ะ) เอาตะไคร้ที่ต้มหมาก ผักหัก ยา

เมา ตำ�ให้ละเอียด ผสมน้ำ�ยาล้างรูปถ่าย (หรือน้ำ�มันก๊าด) สีด้วยใบชุมเห็ด
ใหญ่โรคคันจะหาย

ยาเริม เอาเบีย้ แลนใบกลม กับดินเหนียว (รังแมลงหมาบ้าสีขาว) ตำ�ใส่เริมจะหาย

133
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 ยันต์พระอิติปิโสแปดทิศ

ยันต์พระออิติปิโสแปดทิศ โบราณจารย์กล่าวว่า ยันต์นี้ใช้ลงผ้าประเจียด

ใช้ได้ทุกประการ ทั้งแคล้วคลาด เมตตามหานิยม ลงแล้วเสกด้วยตัวเอง
ดีนักแลฯ

134
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาแก้โรคลมและเลือด
 แผนกยาแก้โรคลมและเลือด
ยาเจ็ดสามเม็ด ใบสหัดคุณไทย ๖ บาท ใบคนทีสอ ๔ บาท พริกไทย ๑ บาท
มหาหิงคุ์ ๑ บาท เทียนดำ� ๒ สลึง เม็ดเลือดในสะบ้าแดง ๒ สลึง สรรพยา ๖
สิ่งนี้ ทำ�ผงบดด้วยน้ำ�ใบคะเม็งต้ม ปั้นเม็ดไว้ใช้แก้ลมจุกเสียด น้ำ�ร้อน น้ำ�ขิง แก้
อาเจียน น้ำ�ผลยอ ผลผักชี ขิง ต้มเป็นกระสายแก้สันนิบาตสองคลอง แทรกกระ
ทือหรือไพลหมกไฟก็ได้ แก้พิษงูสุราเป็นกระสาย ยานี้รับประทานได้ครั้งละ ๓
เม็ด จึงเรียกว่าเจ้า ๓ เม็ด

ยารุลม ให้เอาสมอทั้งห้า มะขามป้อม ๑ กระเทียม ๑ มหาหิงคุ์ ๑ น้ำ�ประสาน

ทอง ๑ ลูกจันทน์ ๑ ลูกกระวาน ๑ กานพลูใส่มากกว่าเขา สีเสียดเทศเท่ายาทั้ง
หลายบดเป็นลูกกลอนกินกับน้ำ�ผึ้งดีแล

ยามหาสมมิทธิ์ ท่านให้เอาดอกบัวแดง ๑ ดอกบัวขาว ๑ ลินจงขาว ๑ ลินจง

เขียว ๑ มะลิลา ๑ มะลิซ้อน ๑ ดอกจำ�ปา ๑ ดอกกระดังงา ๑ ดอกสารภี ๑ ดอก
พิกุล ๑ ดอกบุนนาค ๑ ดอกการะเกด ๑ ดอกลำ�เจียก ๑ ดอกมะกรูด ๑ ดอก
มะนาว ๑ ดอกส้มโอ ๑ ดอกส้มซ่า ๑ ดอกสะเดา ๑ ดอกพะยอม ๑ ดอกโยทะกา
๑ ดอกกุ่มน้ำ� ๑ ดอกกุ่มบก ๑ ดอกมหาหงษ์ ๑ ดอกข่า ๑ ดอกจันทน์แดง ๑
ดอกจันทน์ขาว ๑ ผลจันทน์ ๑ ดอกจันทน์ ๑ กระวาน ๑ กานพลู ๑ ใบพิมเสน ๑
อบเชยเทศ ๑ ชะลูด ๑ ชะเอมทั้งสอง ๑ รากระย่อม ๑ รากไคร้เครือ ๑ ค้อนกลอง
๑ ทองพันชั่ง ๑ พิศนาท ๑ กรุงเขมา ๑ เนระพูสี ๑ เบญกานี ๑ เทียนทั้งเจ็ด โกฐ
ทั้ง๑๑ กฤษนา ๑กะลำ�พัก ๑ ขอนดอก ๑ ชะมดเชียง ๑ ชะมดเช็ด ๑ พิมเสน ๑

136
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
อำ�พันทอง ๑ อำ�พันมูลปลา ๑หญ้าฝรั่น ๑ รวมยา ๗๗ สิ่งนี้เอาส่วนเท่ากัน ทำ�ให้
เป็นจุณ บดกับน้ำ�ดอกไม้เทศ ปั้นเป็นเม็ดเท่าเมล็ดพริกไทย ผึ่งไว้ในร่มจนแห้ง
น้ำ�กระสายยักใช้ตามควรแก่โรค แก้ลมจุกเสียด ลมแน่นในอกในท้อง ท้องยุ้งพุง
มานและไส้เลื่อน แก้หืดแก้หอบ แก้โลหิต แก้เสมหะ แก้ลมทั้ง ๑๐๘ จำ�พวก แก้
ชักสะดุ้ง แก้จักษุมืดจักษุมัวและหูหนัก แก้เสียงแห้ง ผอมเหลือง แก้กาฬในอกแล
ลมอันมีพิษ แก้มะเร็ง คุดทะราดและลมกษัยลมดาลทิคุณ ลมชักปากเบี้ยวจักษุ
แหก มือตายเท้าตายและเหน็บชา แก้ไอจามเมื่อยขากรรไกร ลิ้นกระด้างคางแข็ง
แก้ลมปัฏฆาตราธยักข์และลมกระทกทั่วสรรพางค์กาย แก้ลมอาเจียนให้บวมมือ
บวมเท้า ลมอัศวาต ลมจับหัวใจให้คลั่งเพ้อไปต่างๆยานี้อาจบำ�รุงธาตุทั้ง ๕ ให้
บริบูรณ์

ยาแก้สะอึก ท่านให้เอาพริกไทย ๑ ขิง ๑ ไพล ๑ กระเทียม ๑ บดเป็นแท่งไว้

ละลายน้ำ�ร้อนกินแก้สะอึกหายแล

ยาต้มแก้ลมอัมพาตราธยักษ์ ลมบ้าหมูบ้าต่างๆ ท่านให้เอารากช้าพลู ๑

กระวาน ๑ หญ้าปากควาย ๑ แห้วหมู ๑ ตรีกฏุก ๑ จันทน์ทั้งสอง บอระเพ็ด ๑ ลูก
กระดอม ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ ต้ม ๓ เอา ๑ กินแก้ลม ๑๒ จำ�พวกหายแล

ยาอนันตคุณ ใช้แก้โรคทั่วไป (เข้าใจว่าเป็นยาประเภทบำ�รุง) ให้เอา (๑) ใบ

มะตูมหนัก ๖บาทกับ ๑สลึง (๒)ใบคนทีสอหนัก ๖บาท ๑สลึง (๓)ใบขี้เหล็กหนัก
๖บาท ๑สลึง (๔)ใบสะเดาหนัก ๖บาท ๑สลึง (๕)ไพลหนัก ๖บาท ๑สลึง (๖)
กระชายหนัก ๖บาท ๑สลึง (๗)ขมิ้นอ้อยหนัก ๕บาท (๘)ว่านน้ำ�หนัก ๕บาท (๙)
ขิงหนัก ๖บาท (๑๐)บอระเพ็ดหนัก ๕บาท (๑๑)ดีปลีหนัก ๕บาท (๑๒)พริกไทย
หนัก ๑๘บาท ๓ตำ�ลึง เครื่องยาที่เป็นของสดก็หั่นตากแห้งแล้วทำ�เป็นผง รวม
เข้าด้วยกัน น้ำ�กระสายใช้น้ำ�ผึ้งหรือน้ำ�ร้อน กินแก้ลมต่างๆ ระบายลมดี

137
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาแก้ขัดเจ็บปวดต่างๆ ให้เอารากไคร้หางนาคหนัก ๑๐๐ หญ้าเสี่ยวหางนาค
หนัก ๑๐๐ หญ้าเกตุลิ้นใหญ่หนัก ๑๐๐ ยาหังหนัก ๕บาท อ้อยดำ�หนัก ๕บาท
ต้มกินหายแล

ยายอดเขาพระสุเมรุราช ให้เอาเจตมูลเพลิง ๑ตำ�ลึง ใบกระวาน ๑สลึง เทียน

เยาวภาณี ๑บาท, การบูร ๒บาท ลูกจันทน์ ๔ บาท, กานพลู ๘บาท ตำ�เป็นผง
ละลายน้ำ�ร้อนกินครั้งละเท่าผลพุทรา แก้ลมนอกภายใน ลมขึ้นจากเท้าถึงบน แก้
เหน็บชา แก้ร้อนๆเย็นๆ แก้ลมสันดานขึ้นมาแต่เท้า แก้ไอเสมหะหางโค(เสลด
หางวัว) แก้แน่นหน้าอกกลืนอะไรไม่ได้ แก้ธาตุทั้ง ๔ เสีย แก้ลงท้อง ท้องตึง แก้
ลมอันทพฤกษ์ แก้ลมอัสสาสะปัสสาสะ ทำ�ให้ขัดแน่นหน้าอกและหลัง กลืนข้าว
กลืนน้ำ�ไม่ได้ ทำ�ให้ผอมแห้งลงไป แก้สันนิบาต ๑๒ จำ�พวกหายแล

ยาแก้เลือดลมต่างๆ ให้เอาหัวขิง ๑ พริกไทย ๑ ดีปลี ๑ หมากแห้ง ๑ กานพลู

๑ หัวหอมเลือด(หอมแดง) ๑ ปีกปีแดง ๑ ใบหมากเต๋ ๑ ใบสะเดา ๑ ข่าบ้าน ๑
ข่าป่า ๑ ข่าโคม ๑ เปลือกกุ่ม ๑ เปลือกกาม ๑ เปลือกผักอีฮุม ๑ ฝาง ๑ เอาสิ่งละ
๑๐๐ เท่ากัน เอาน้ำ�สุราดองกินแก้เลือดลมเป็นก้อนเป็นดานหรือผอมแห้งหายแล

ยาแก้ฟกตามข้อ ให้เอารากเล็บแมวฝนทา

ยาแก้เลือดลม เอาขมิ้นหัวขึ้น ๕บาท ว่านไฟ ๕บาท หัวหญ้าแห้วหมู ๕บาท

ผักหนอก ๕บาท ปีกปีแดง ๕บาท น้ำ�นม ๗ แม่ ทำ�ยาผงกินหายแล

ยาแก้สะอึก ให้เอาว่านไพล ๑ สมอ ๑ มะขามป้อม ๑ กระเทียม ๑ พริกไทย ๑

เกลือ ๑ หมากภิก ๑ ตำ�ให้ละเอียดแล้วใช้น้ำ�มูตรเป็นกระสาย กินดีแล

138
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาแก้ขัดเจ็บปวดต่างๆ ให้เอารากไคร้หางนาคหนัก ๑๐๐, ยาหัวหนัก ๕บาท,
อ้อยดำ�หนัก ๕บาท ต้มกินหายแล

ยาแก้ชา หมอรส ใบมะกา ๕ ตำ�ลึง ข่า ๕ ตำ�ลึง ต้นอีเหนียว ๕ ตำ�ลึง ตองแตก

๕ ตำ�ลึง พริกไทยดำ� ๑๐ บาท เกลือ ๑๐ บาท พริกไทยต้องห่อผ้า ต้มกิน

ยาแก้เลือดคั่ง ตกต้นไม้ ควายซน รถตำ� ให้เอาฮากหมากเอิก ฮากหุ่นไฮ ฮาก

กระจาย ฮากหุ่ง ฮู่งเทพแดง หินส้ม ฝนให้กินดีแล

ยาแก้เลือดขึ้น ให้เอา ฮากยมผู้ ฮากเฟือง ฮากชาตรีขาว ฮากหุ่นไฮ่ ฮากตีนจำ�

เขาเหยียง เขากวางซี แสงเปี้ย ฮากนาวป่า แก่นประดงแดง ฝนให้กิน

ยาแก้เลือด ให้เอา กำ�มะถันหนักหนึ่งบาท พลูเหลือง ๗ ใบ ก้นยาสูบใบตอง

กล้วย ๗ ก้น ต้มเอาน้ำ� ปั้นเป็นลูกกลอนให้กิน อีกขนานหนึ่งให้เอา ขิง กระเทียม
ขี้เข็บเอาเท่าๆ กัน ตำ�เป็นฝุ่น ใส่น้ำ�ร้อนกิน

ยาแก้พากเข้าข้อ ไค่ตามข้อต่างๆ เอาแก่นแก แก่นหนามคอง แก่นข่าลิ้น ต้น

ตากวง ยาหัว อ้อยดำ� ต้มกิน ดีแล

ยาแก้พากแล่นคือปวดไม่คงที่ เอาฮากเอี่ยนด่อน ฮากทึง ฮากหยิกบ่ถอง ฮาก

ส้มผ่อหลวง มุ้ยด่อน ฝนกินและทา

ยาแก้ปวดหัวดิบ ให้เอาใบข่อย ใบย่านาง ใบหมาน้อย ใบดอกซ้อนน้อย เหง้า

ขมิ้นขึ้น ข้าวสารจ้าว ตำ�ใส่กินทา

139
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาแก้พาก พากควายติดต่อ ให้เอาหัวขี้กาใหญ่ เปลือกผักอีฮุม หัวดู่ทุ่ง ฝน
ทาตามที่มันไค่มันพองขึ้นนั้น ยากินแก้โรคพากนั้นให้เอาฮากหนามพรมฝนกิน
คาถาเป่าให้ว่า สัตถา ทนู สัตถา นาสะตูง วะโร วะรัญญู วะระโท วะระหาโร อนุต
ตะโร ธัมมังวะรัง อัตถะเขาสะหายะวะ

ยาแก้โรคเหน็บชา ปวดตามแข่งตามขา เอาหัวว่านไฟ ใบไผ่เซียงไพ ใบสมัด

ใบส่องฟ้า ใบเป้า ใบหนาดใหญ่ เครือพันมหา ตำ�ใส่กันเอาผ้าดำ�ห่อนึ่งตั้งตามที่
บวมและปวด ส่วนยากินเอาฮากนางแซ่ง ฮากกระจาย ฮากมูกใหญ่ ต้มกิน คาถา
เป่า พุทธังปัจจักกะแตก ธัมมังปัจจักกะแตก สังฆังปัจจักกะแตก คายขัน ๕ ขัน ๘
เทียนเล่มบาท ๕ เล่ม เทียนน้อย ๕ คู่ เงิน ๖ บาท

ยาแก้เป็นลม สลบ เอาน้ำ�ตาลทราย หรือเกลือทะเล ละลายน้ำ�ร้อนหรือน้ำ�เย็น

ก็ได้ กินแก้วิงเวียน เป็นลม ตาลาย หายแล

ยาทลายบาดาล ให้เอาผลยอ ๓๓ ผล ผึ่งแดดให้แห้ง แล้วหมัก เข้าตากคั่วจน

เหลือง ๑ พริกไทยร่อน ๑ ยาทั้งสามสิ่งนี้ ทำ�เป็นผงละลายน้ำ�ร้อน หรือน้ำ�ผึ้ง
หรือสุราก็ได้รับประทานแก้ลมขึ้นเบื้องสูง หูตึงแก้ลมกษัย แก้ปวดท้อง ท้องขึ้น
เป็นกำ�ลัง

ยาแก้ลมแน่นหน้าอก ให้เอาว่านน้ำ� ผิวมะกรูด ใบมะตูม ไพล ขมิ้นอ้อย กระทือ

ขิง พริกไทย ดีปลี ยาทั้งเก้าสิ่งนี้หนักสิ่งละบาท การบูร ๔ บาท รวมยาทั้งหมด
ตำ�บดเป็นผง ต้มหรือชงด้วยน้ำ�ร้อนหรือน้ำ�เปลือกมะเขือ รับประทานแก้ลมแน่น
หน้าอก ดีแล

ยาดองแก้เลือดแก้ลม ให้เอาผลยอ ๓๐ ผล พริกไทย ๒ บาท ทั้งสองสิ่งนี้ตำ�

140
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ให้ละเอียด เอาเกลือ ๑ ถ้วยตะไล น้ำ�ผึ้ง ๓ ถ้วยตะไล มาขยำ�ให้เข้ากันกับผงยา
ห่อผ้าขาวฝังไว้ในยุ้งข้าวเปลือก ๓ คืน แล้วจึงเอามาผสมน้ำ�รับประทานครั้งละ ๙
ช้อนเล็ก เช้าเย็น สำ�หรับผู้หญิงดีแล

ยาแก้ความดันสูง ความดันสูง เกิดจากเลือดตีขึ้นเบื้องบน ทำ�ให้กินไม่ได้ นอน

ไม่หลับ ยาให้เอา เครือเขาฮอ แก่นแดง แก่นขี้เหล็ก แก่นบีคน เอาส่วนเสมอ
กัน ต้นกินเช้าเย็น ถ้ากินยานี้แล้วจะถ่ายออกอย่างแรง ไม่ต้องตกใจ ปล่อยให้
ถ่ายออกให้หมด เมื่อโรคเบาลง การถ่ายก็เบาลง ถ้าเป็นไม่นานกินเพียงหม้อ
เดียวก็หาย หากเป็นมานานก็ต้องกินหลายหม้อ ยานี้หมอแผนโบราณรับรอง
และเป็นยาดีวิเศษสุด

ยากวนแก้เลือดแก้ลม ให้เอาขิงสด กระชายสด กระทือสด ไพลสด ขมิ้นอ้อยสด

หัวแห้วหมูสด รากชะพลูสด ทั้ง ๗ อย่างนี้ให้นำ�มาตำ�คั้นเอาแต่น้ำ�อย่างละ ๑ ถ้วย
ตะไล น้ำ�มะขามเปียกครึ่งปั้น น้ำ�ผึ้ง ๑ ทนาน พริกไทยผง ๑ ทนาน รวมยาทั้งหมด
เคล้าให้เข้ากันดี ตั้งบนไฟ กวนไปจนเหนียวปั้นก้อนได้ เก็บไว้รับประทานเช้า
เย็นเม็ดเล็กๆ แก้ลมต่างๆ ซึ่งมีอาการให้กระตุก แก้เลือดตกขึ้นในเรือนไฟ

ยาสุขไสยาสน์ ลูกจันทน์ ดอกจันทน์ กระวาน กานพลู เทียนเข้าเปลือก เทียน

ตาตั๊กแตน เทียนดำ� เทียนแดง เทียนขาว โหราเข้าเหนียว เห็ดขี้วัว (สรรพยา
๑๑ สิ่ง หนักสิ่งละเฟือง) รากต้นเข้าต้ม ๒ สลึง กันชา ๒ สลึง เมล็ดใบสะบ้า
มอญ ๒ สลึง รวมสรรพยา ๑๔ สิ่งนี้ ทำ�ผงบด ปั้นแท่งไว้ ใช้แก้ไอ ใช้นอนมิหลับ
ยักกระสายตามโรค

ยาแก้เหน็บชา ยาให้เอา ขิง กระเทียม ขมิ้นเครือ หัวสีไค แก่นพิมาน พริกไทย

เอาส่วนเท่ากันต้มกินดีแล เวลาต้มให้เสก สักกัตวา ๓ จบดีนักแล

141
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาแก้โรคเส้น เส้นตึง เส้นตาย ยาแก้เอาให้ แก่นตาไก้ แก่นตากวาง แก่นดูกใส
แก่นตานกกด ฮากเสี้ยวน้อย ยาหัว อ้อยดำ� เอาส่วนเสมอกันต้นกินเช้าเย็นดีแล
ยาแก้โรคเส้นประสาท อาการปวดเส้น ถ้าเป็นหนักจะกลายเป็นโรคเส้นประสาท
คือประสาทหู ตา จะพลอยเสียไป จนไม่รู้สึกตัว ยาให้เอา พริกไทย ๑ ส่วน ขิง
แห้ง ๒ ส่วน ปิกปีแดง ๓ ส่วน ผักอีเลิด ๔ ส่วน ดีปลี ๘ ส่วน สะค้าน ๑๖ ส่วน
ให้เอายาทัง้ หมดนี้ หรือสองหม้อก็หาย ถ้าเป็นไม่มากต้นรางจืดเพียงหม้อหรือสอง
หม้อ ก็หาย ถ้าเป็นมากกินไม่เกินสามหม้อหาย ทดลองมาแล้วได้ผลดีมากนักแล

ยาแก้ลมเลือด (ของหมอเชยดุริยางค์คประดิษฐ์ วัดบางเขียด-วรรค ๑ )

ยานี้ใช้ได้ตั้งแต่เด็กสาวน้อยจนถึงผู้แก่ชราทั้งหญิงชายจนอาการหนัก (พรม) ก็
รักษาหาย ครั้งแรกให้กินทีละน้อยก่อน ค่อยเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ อาการเจ็บจะค่อยดี
ขึ้น จันทั้งสอง สมอเทศ สมอไทย มะขามป้อม ลูกกะดอย โกฏทั้ง ๕ พิกุล
บุญนาค สารภี เกสรบัว ข่าแดง แว้งเครือ ผักชีล้อม ดีปลี ใบมะกา ดีเกลือ
ฝักราชพฤกษ์ หนักสิ่งละ ๑ บาท หากถ่ายดีเกลือไม่ต้องใส่ (ยาแก้เลือดลม ยา
ต้ม ของหมอเชย ดุริยงคดิษฐ์ วัดบางเขียด พิมพ์แจกสร้างศาลาการเปรียญ ปี
๒๕๐๒ ใช้ได้ผลดี คนมีอาการเวียนหัว ไม่มีกำ�ลัง เลือดไม่สมบูรณ์ ใช้ได้ตั้งแต่
เด็ก สาวน้อย จนถึงชรา ผู้เขียนต้มได้ผลมาตั้งแต่ปี ๒๕๔๒ ได้ ๕ ปี จำ�นวน
ร้อยกว่าหม้อ ได้ผลเกิน ๘๐ เปอร์เซ็นต์ ยาต้องเสกนึกถึงเจ้ายาจึงประสิทธิ์ผลดี
คนแก่พรมไม่มีกำ�ลังก็ใช้ได้ทั้งหญิงชาย หรือคนเจ็บหนักก็ใช้ได้ ให้กินแต่น้อยๆ
ก่อนเพิ่มขึ้นๆ เมื่ออาการดีขึ้น ยาจืดให้ต้มซ้ำ� ๒ - ๓ หม้อ แล้วให้ต้มยาเด็ด
พิษด้วยจึงดี)

ยาลมขึ้นตามืดมัว เอาลูกมะกรูด ๗ ลูก ดีปลีเชือก ๗ เม็ด พริกไทย ๗ เม็ด

ขิง ๗ พัง (แว่น) หาหึงหน่อยหนึ่ง ตำ�เป็นลูกกลอนละลายน้ำ�ผึ้งรวง

142
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาอายุวัฒนะ
 แผนกยาอายุวัฒนะ
ยาอายุวัฒนะเจริญอาหาร ให้เอามหาหิงคุ์ ๒ บาท ยาดำ� ๒ บาท รากตองแตก
๒ บาท หัสคุณเทศ ๒ บาท ว่านน้ำ� ๑ บาท กานพลู ๑ บาท รากชะพลู ๑ บาท
เจตมูลเพลิง ๒ บาท เกลือสินเธาว์ ๒ บาท การบูร ๒ บาท หัวหญ้าแห้วหมู ๒
บาท บอระเพ็ด ๒ บาท ผลกระวาน ๒ บาท กระเทียม ๒ บาท ขมิ้นอ้อย ๒ บาท
พริกไทย ๖ บาท ดีปลี ๖ บาท ผลกระดอม ๖ บาท ใบสะเดา ๑๖ บาท โกฐพุงปลา
๒ สลึง โกฐสอ ๒ สลึง รวม ๒๑ สิ่งด้วยกัน ตำ�ผงผสมน้ำ�ผึ้งหรือน้ำ�ส้มซ่าหรือ
น้ำ�ส้มต่างๆ หรือน้ำ�ร้อนก็ได้ รับประทานเวลากลางวัน เท่าลูกสมอ ชูกำ�ลังเจริญ
อาหารอย่างเอก แก้ลมร้อยจำ�พวก แก้ลมร้อยจำ�พวก

ยาอายุวัฒนะ ให้จัดยา ๑๒ อย่างต่อไปนี้มีน้ำ�หนักเท่าๆ กันมี สมอ บอระเพ็ด

แก่นตูมตัง มะขามป้อม ขมิ้นชัน ข่า แก่นมะตูม พริก แก่นแดง แก่นตูมกา มะกรูด
เกลือ แช่ไว้ในไห รับประทานแต่น้ำ�

ยาอายุวัฒนะ ให้เอาใบหนาด ๑ บอระเพ็ด ๑ ใบมะตูม ๑ ใบผักคราด ๑ ยา

ทั้งนี้เอาสิ่งละทะนาน เคี่ยวให้คงแต่ทะนานหนึ่ง เอาใส่หม้อผนึกด้วยชัน ฝังดินไว้
เดือนหนึ่งจึงกิน หายโรคทั้งหลาย ถ้าฝังไว้สามเดือนกินเป็นยาอายุวัฒนะ เมื่อจะ
กินยาหรือเมื่อจะผสมยาก็ดี ให้ออกชื่อพระฤาษีนารท ฤาษีนาลัย ฤาษีตาวัว ฤาษี
ตาไฟ ทั้งสี่องค์ซึ่งประดิษฐานพระตำ�รานี้ไว้ แล้วให้กินวันละช้อนเถิด ประสิทธิ์
ทุกประการแล

ยาอายุวัฒนะ ให้เอาต้นกันเกราทั้งเปลือกทั้งราก ๒ตำ�ลึง เอื้องเพ็ดม้า ๑ตำ�ลึง

144
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
เจตมูลเพลิง ๑ตำ�ลึง ว่านหางช้าง ๑ตำ�ลึง พาดไฉน ๑ตำ�ลึง หัวเก้าข่า ๑ตำ�ลึง ยา
๖ สิ่งนี้ละลายเป็นผงละลายน้ำ�ผึ้งกิน เสกด้วยคาถาต่อไปนี้ “ยานํ อาเกเส สุริยา
สาครํ อรหนฺตํ ภควา เสสุ ยาว ชีวํ พนฺตุเม” กินสามวันพยาธิ ๗ จำ�พวกหายแล
กินหนึ่งเดือนมีกำ�ลัง ๗ช้างสาร ฯลฯ

ยาอายุวัฒนะ ให้เอาเกลือ ๕ตำ�ลึง มะขามเปียก ๑oตำ�ลึง ไพล ๒oตำ�ลึง ตำ�ผสม

กันให้ดี กินวันละ ๒ เวลา เช้า–เย็น ครั้งละ ๑ช้อนโต๊ะ

ยากำ�ลัง ยาหัว ๕บาท เมล็ดกล้วยตานีเท่าอายุ ปีกปรีแดง ๕บาท ดีปลี ๕บาท

บดละลายน้ำ�ผึ้งทำ�เป็นลูกกลอนเท่าลูกพุดทรา กินเช้าเย็นดีแล

ยาอายุวัฒนะขนานที่หนึ่ง พริกไทย ๑ หัวหญ้าแห้วหมู ๑ ดีปลี ๑ ยาดำ� ๑ เครือ

เขาฮ่อ ๑ แก่นทิ้งถ่อน ๑ แก่นโกนา ๑ ชั่งเอาอย่างละเท่ากันแล้วตำ�เป็นฝุ่นผสม
กับน้ำ�ผึ้งเดือนห้าปั้นเป็นลูกกลอนกินดีแล
ขนานที่สอง เอาเปลือกตีนเป็ด ๑ เปลือกม่วง ๑ เปลือกง้วนหมู ๑ เครือเขาฮ่อ
๑ เปลือกสีเสียด ๑ ใบส้มผ่อ ๑ เอาทั้งใบทั้งเปลือกชั่งเอาอย่างละเท่ากันตากแดด
แล้วเอาพริกใส่หน่อยหนึ่ง จึงตำ�เป็นฝุ่นตองใส่น้ำ�เหล้ากินดีแล ยาขนานนี้ให้กิน
เฉพาะวันอังคารแล
ขนานที่สาม เอาถั่วสะแดดทั้งใบทั้งเครือ ๕ บาท ฮากสะค้านฝานตากแดดให้ได้
๗ แดดอย่าให้กลายเที่ยงไป ปีกปีแดง ๕ บาทฮ้อยมาตำ�เป็นฝุ่นแช่ใส่น้ำ�เหล้าไว้
๕ วัน ๓ คืน แล้วจึงกินมื้อเช้ามื้อแลง มีกำ�ลังแฮงแท้แล ยาพวกนี้ผู้บ่าวผู้สาวกิน
บ่ได้ ผู้มีอายุ ๕๐ ปีขึ้นไปจึงกินได้ดีแล
ขนานทีส่  ่ี เอาฮากสะค้าน ๑ ฮากปีกปีแดง ๑ ฮากผักอีเลิศ ๑ พริกน้อย ๑ ขิงแครง ๑
เอาพอสมควรมาตำ�เป็นฝุ่นกินกับน้ำ�เผิ้งก็ได้ กินกับน้ำ�ฮ้อนก็ได้ หายพยาธิทั้ง ๘
จำ�พวกแลขนานที่ห้า  เอาดอกงิ้วแดงมาตากแดดให้แห้ง ตำ�ใส่กับน้ำ�เผิ้งแล้วเอา

145
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ใส่ในหมากน้ำ�เต้าขมจึงเอาไว้เทิงหิ้ง ๓ เดือน ให้แห้ง ๓ ส่วน เหลือไว้ส่วน ๓ แล้ว
เอามากินวันละ ๓ ครั้ง กิน ๓ เดือนมีกำ�ลังเท่าช้างสารแล

แก้เมื่อย ให้เอาฮากไค้หางนาค ๕ ฮ้อย ฮากหนาด ๕ ฮ้อย เครือเขาฮ่อ ๕ บาท

มาต้มเคี่ยว ๓ บวย เอาบวย ๑ แล้วผสมกับน้ำ�เหล้ากินดีแล ผิว่า มีพยาธิในโต ก็
หายแล อีกขนานหนึง่ เอาแก่นชัก ๑ แก่นขาม ๑ แก่นยูง ๑ แก่นดู่ ๑ แก่นแดง ๑
แก่นขี้เหล็กเทศ ๑ เข้าหมิ้น ๑ ว่านไฟ ๑ ว่านนางเหลือง ๑ ยาหัว ๑ ยาฝูงนี้ให้เอา
สิ่งละฮ้อยหรือพันตำ�ลึง ต้มด้วยน้ำ�กล้วยตีบ ต้ม ๓ บวย เอาบวย ๑ กินมื้อเช้ามื้อ
แลงดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาเกลือส้มพ่อหลวง ๑ เครือส้มป่อย ๑ ฝนกินดีแล อีก
ขนานหนึ่ง เอาหัวคันได ๑ หางมอง ๑ มาเผาไฟแช่น้ำ�กิน ดีแล

ยาอายุวัฒนะ ทองพันชั่ง ๑,๐๐๐ กรัม เหงือกปลาหมอ โด่ไม่รู้ล้ม พริกไทย

ขาว ๓ อย่างนี้ ๕๐๐ กรัม บดละลายน้ำ�ผึ้ง ปั้นเป็นกลอน ทานเช้าเย็น วันละ
๒ ครั้ง ประสิทธิภาพนักแล

ยาอายุวัฒนะ เหงือกปลาหมอ ๒ กก. แห้วหมู ๓ กก. พริกไทยร่อน ๔ กก.

ตากให้แห้งบดเป็นผงใส่น้ำ�ผึ้งแท้ ทำ�เป็นลูกกลอนกิน วันละสองครั้ง เช้า เย็น
เป็นยาอายุวัฒนะแล

ยาบำ�รุงธาตุ ดองเหล้า ลูกหวน กานพลู ขิงแห้ง พริกสวน เถาหมวกแดง

เบลอะแดง ลูกตูม โกฐสอ โกฐก้านพร้าว ลูกพิลังกาสา ลูกคัพ ดีปลีเชือก
ฝนแสนห่า สมุนเพลิง แห้วหมู ไฟเดือนห้า ดองเหล้าไว้ ๗ วันจึงทานได้

146
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาแก้โรคตา หู จมูก
 แผนกยาแก้โรคตา หู จมูก

ยาใส่หูเน่า เอาฮากผักเสี้ยน เห็ดขี้ควาย แป้ง เอาน้ำ�เหล้าขาวผสมพอสมควร

แล้วเอาปีกไก่แต้มรูหู

ยาต้มแก้เลือดออกจากจมูก (กำ�เดา) เอารากฝรั่ง นำ�มาล้างให้สะอาดใส่หม้อ

ดินต้มกิน หายแล

ยาริดสีดวงดัง (จมูก) ให้เอาฮากเดื่อทั้งสอง ๑ ฮากหญ้าขัด ๑ ฮากหญ้าลับลืน

๑ ฮากเครือตดหมา ๑ ฮากไค้หางนาก ๑ ฮากหญ้าห่อมแก้ว ๑ ฮากหนาด ๑ ฮาก
ซมซื่น ๑ หัวหญ้าแห้วหมู ๑ ฮากย่านาง ๑ เปลือกเกลี้ยง ๑ เอาพอสมควรมาต้ม
๓ บวยเอาบวย ๑ เมื่อเวลาจะต้มนั้นให้แปลงตาแหลว ๓ อันใส่ก้อนเส้าแล้วเอา
ใบตองกล้วยตีบหุ้มปากหม้อต้มกินดีแล

ยาแก้ตาฟาง ชาดหรคุณจีนหนัก ๑ เฟื้อง ฟองน้ำ�ยา ๑ สลึง ลิ้นทะเลปิ้งสลึงสอง

ไพ ชาดผง ๒ ไพ ดินประสิว ๒ ไพ ยาสี่สิ่งนี้ทำ�ผงโรยที่ตับไก่ดิบ ๓ ตับ ใส่สุรา
พอควรนึ่งให้สุก รับประทานมื้อเดียวหมดทั้งยาและตับไก่

ยาตาแดงและตามืด ขนานที่หนึ่ง ให้เอาบงช้างมาเผาไฟ แช่ใส่น้ำ�ดั่ง แล้วเอาสี

ยานอนจุ่มน้ำ�ดั่งนั้น ฝนหินแจะตาดีแล ขนานที่สอง เอาผักเสี้ยน ๑ น้ำ�หมากนาว
๑ แช่ใส่โอทองเหลือง แจะตา ดีแล

148
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
คาถาเป่าตาแดง จิ ปิ เส คิ ก่อนสิเป่านั้น ให้เอากระเทียมมา ๓ เหงี่ยง แล้วห
ย่ำ� (เคี้ยว) เป่าเทอญ ดีแล

ยาแก้สะดวงดัง ยาให้เอา ใบเดื่อดิน มาซอยตากแดดให้แห้ง เอาใบบัวหรือ

กาบบัวเป็นใบตอง พับสูบดีแลยาแก้เจ็บตา ยาให้เอา ขิง ๗ ฝาน แช่ใส่น้ำ�มัน
มะกอก หยอดตาดีแล อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา ฮากดอกไหมขาว ฮากส่องฟ้า
ฝนใส่น้ำ�หยอดตาดีแล

ยาแก้ริดสีดวงจมูก พริกไทย ๗ เมล็ด ข่า ๗ แว่น ขันทองพญาบาท ยา ๓ สิ่ง

นี้โขลกให้เข้ากัน สุรา ๑ ถ้วย หุงไปจนเป็นน้ำ�มันใส่ใบตองเป่าเข้าทางจมูก สมาน
ริดสีดวงจมูก

ยาแก้ตาแดง ยาให้เอา ฮากยอ แช่น้ำ�ล้างหน้า หยอดตาแดง ดีแล

ยาแก้ไม้ทั่งตา ถ้าถูกไม้ทั่งหรือแทงตา ทำ�ให้เจ็บปวด ยาให้เอา เครือลิ้นแฮด

ตัดต่งเอาน้ำ� ฝนบีงูเหลือมใส่นิดหน่อย เอาน้�ำ เหล้าเด็ดผสมอีกนิด ทาตาดีแล

ยาแก้ตาแดง ยาให้เอา ฮากตังเสี้ยน ฝนใส่มะนาว ทาตาดีแล

149
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 พุทธศาสนสุภาษิต : วาจา

หทยสฺส สทิสี วาจา

วาจาเช่นเดียวกับใจ

สํโวหาเรน โสเจยฺยํ เวทิตพฺพํ

ความเป็นผู้สะอาด พึงทราบได้ด้วยถ้อยคำ�สำ�นวน

มุตฺวา ตปฺปติ ปาปิกํ

คนเปล่งวาจาชั่วย่อมทำ�ตนให้เดือดร้อน

สณฺหํ คิรํ อตฺถาวหํ ปมุญฺจ

ควรเปล่งวาจาให้ไพเราะที่มีประโยชน์

ตเมว วาจํ ภาเสยฺย ยายตฺตานํ น ตาปเย

ควรกล่าวแต่วาจาที่ไม่ยังตนให้เดือดร้อน

150
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาแก้ประดง
 แผนกยาแก้ประดง

ยาประดงตาทุกจำ�พวก (๑) ว่านไฟหนัก ๕บาท (๒) ยาหัวหนัก ๕บาท (๓) หัว

หวายนั่งหนัก ๕บาท (๔) รากสั้นโด่เด่หนัก ๕บาท (๕) แก่นลิ้นฟ้าหนัก ๕บาท
(๖) เครือช้างสารหนัก ๕บาท (๗) กำ�แพงเจ็ดชั้นหนัก ๓บาท (๘) แก่นคอแลน
หนัก ๕บาท (๙) แก่นทันบ้านหนัก ๓บาท (๑๐) รากหุงผู้หนัก ๕บาท (๑๑) เหล็ก
๑ท่อน ยานี้ผู้ชายเป็นให้ผู้หญิงทำ� ถ้าผู้หญิงเป็นให้ผู้ชายทำ� ยาทั้งหมดต้องเก็บ
หรือ หามาให้ได้ในวันเดียวคือ วันอังคาร และให้ต้มในวันนั้น เวลาจะต้มให้เอา
ใบตองกล้วยทำ�ปากรัดปากหม้อ ให้ผู้กินหันหน้าไปทางทิศตะวันตก ยานี้นิมิต
กรรมฐานบอกต่อๆ กันมา

ยาแก้ประดงแดง ให้เอาหัวท่อมเลือด เปลือกปานดงแดง เปลือกปานดงขาว จัน

แดง จันทน์ขาว เปลือกแถลง ฝนกิน โรคชนิดนี้ชอบร้อนตามเส้นตามเอ็น ทั่วกาย

ยาแก้ประดงเอ็น ให้เอาหางนกจี้ตัวผู้ ฮากเดื่อปล้อง ฮากปอเต่าไห้ ฮากส้มป่อย

เห็ดพิมาน (เห็ดที่เกิดตามต้นพิมาน) ฝนกิน

ยาประดงเอ็น ปวดนำ�แข่งนำ�ขา ปวดหัว ปวดเอว ผอมเหลือง ให้เอา ฮากหาง

นกจี้ตัวผู้ ฮากเดื่อป่อง ฮากปอเต่าไห้ ฮากส้มป่อย เห็ดพิมาน ฝนกิน

ยาประดงเส้น ให้เอาต้นประดงทั้ง ๔ คือ ดำ� แดง ขาว เหลือง ๑ ฮากผักหวาน

บ้าน ๑ ฮากก้านตง ๑ ฮากดูกอึ่ง ๑ ฮากทึง ๑ ฮากเอี่ยนด่อน ๑ ฮากเล็บแมว ๑
152
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
เห็ดตาล ๑ เห็ดพิมาน เห็ดแดง ๑ ฝนกินดีแล อีกขนานหนึ่ง เอาหัวหมากขี้กา
แดง ๑ หัวดอกกระเจียว ๑ เครือเขาฮอ ๑ เข้าหมิ้น ๑ ใบงิ้วบ้าน ๑ ตำ�ผสมน้ำ�
เหล้าทาตามเส้นดีแล

ยาประดงลม ให้เอาฮากหมากส้มมอ ๑ เปลือกส้มกบขาว ๑ ฮากภังคีน้อย ๑

ฮากปอเต่าไห้ ๑ ฮากตีนตั่งเตี้ย ๑ ฮากซาซูต้น ๑ ฮากซาซูเครือ ฝนกินดีแล อีก
ขนานหนึ่ง เอาแก่นขาม ๑ แก่นยุง ๑ จันทน์แดง ๑ ฮากอีทก ๑ ฮากหมากแตก ๑
ฝนกินดีแล ยาทา ให้เอาผักตำ�นิน ๑ ฮากยานาง ๑ ฝนทาดีแล

ยาประดงไต่ตามโต ให้เอาฮากส้มพ่อหลวง ๑ ฮากตีนจำ� ๑ ฝนกินแด่ ทาแด่ดี

แล ยาทา ให้เอาหัวว่านซน ๑ หัวว่านตูบหมูบ ๑ หัวขี้กา ๑ ฝนกินแด่ ทาแด่ ดีแล

ยาประดงคัน ให้เอาใบดอกซ้อนน้อย ๑ แป้งเข้าจ้าวน้อย ๑ เปลือกหมากกะโดน

๑ ตำ�ผสมกันทาดีแล

ยาประดงเจ็บแล่นไปมาคือผีเข้า จ้าวสูน ให้เอาฮากเจียงลม ๑ ฮากฝอยลม ๑

ฮากส้มลม ๑ ฮากเจียงปืน ๑ ฮากหญ้าแพรก ๑ ต้มกินแด่ กิน ฝนกินแด่ ดีแล ยา
ทา ให้เอาฮากน้ำ�น้อย ๑ ยอดหมากน้ำ� ๑ ยอดหมากอึ ๑ ยอดหมอน้อย ๑ ยอด
ยานาง ๑ ตำ�ผสมน้ำ�เหล้ากินดีแล

ยาประดงเส้นและเหน็บชา ให้เอายาดำ� ๑ บาท ใบมะกา ๑ เครือตาปลา ๑

แก่นแก ๑ แก่นจำ�ปา ๑ แก่นขี้เหล็กสาร ๑ แก่นกลางของ ๑ แก่นขี้เหล็กบ้าน ๑
โดยดอกเกด ต้มกินถ่ายระบายพยาธิดีนักแล

153
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาประดงใช้ได้ทุกชนิด ให้เอาต้นพญามือเหล็ก ฮากตีนตั่งเตี้ย ฮากบีคน ฮาก
ช้อนสะเพาใหญ่ ดูกม้าขาว ดูกควายด่อน ดูกช้าง ดูกนกกะลากาน้ำ� สามพันปี
ยาหัว ฮากขี้อ้นแดง ฮากฮูฮา ฮากผักอีเลิด ฮากผักอีตู่ไทย ฮากก้างของ ฮากช้าง
น้าว ฮากตากวางเครือ ฮากตากวางต้น ฮากตาไก้ ฝนกินดีแล

ยาประดงเลือด ให้เอาต้นประดงเลือด ต้นตีนตั่งเตี้ย ฮากภังคีน้อย ฮากพาย

สะเบา ฮากปีกปีแดง ฮากพีพ่วน ฝนกินดีแล อีกขนานหนึ่ง ให้เอาฮากหางนกกี้
ฮากหญ้ามุ่งกระต่าย ฮากขี้เผิ้ง ฮากหนาด ฮากอีทก ฮากต้นขามป้อม ฮากเพ็ก
ลางตอ ฝนกินดีแล

ยาแก้ประดงทุกอย่าง ยาให้เอา จันทน์แดง เปลือกประดง เปลือกเหมือด

เปลือกมุย แขว้แข้ เขากวางชี นอแฮด งาช้าง ฝนทาดีแล จะเอาฮากแทน
เปลือกก็ได้ มีผลเท่ากันแล

ยาแก้ประดงเส้น ยาให้เอา เครือเขาแกบ แก่นแดง แก่นแสงกิน แก่นตูมกา

แก่นตูมกิน แก่นเฮื้อนกวาง แก่นตาไก้ แก่นตากวาง เครือหมากแตก เครือ
ลิ้นแฮด แก่นกางของ แก่นก้ามปู หัวอือทือ ใบมะกา หีนส้ม งิ้วดำ� แก่นหวด
ข้า ฮากหมาว้อ น้ำ�อ้อย ๒ เปี่ยง ต้มใส่กันกินดีแล

ยาแก้ประดงไฟ ยาให้เอา เปลือกคางควย เปลือกแหน หัวเอื้อง เปลือกเม็ก

เปลือกขี้เหน เอาส่วนเสมอกัน ต้มฮมดีแล ถ้ามันออกซ้อนตามตัว ให้ใช้น้ำ�
หม้อนึ่ง ฝนทาดีแล ยากินให้เอา แก่นคันโซ้ แก่นหมากไฟผู้ แก่นบกคาย
แก่นคันคาก แก่นตานกกด แก่นพะอุง แก่นดูกใส แก่นเม็ก แก่นบ้งมั่ง แช่กิน
ดีแล ผิว่าเป็นออกฮ้อนแล่นไปตามตัว เรียกประดงไฟสับแฮด ยาให้เอา ฮาก

154
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
คางเค็ด ฮากนางแส่ง เครือลิ้นแฮด ฝนกินดีแล ยาทาให้เอา ฮากปีกไก่ ฝน
ใส่น้ำ�ข้าวจ้าวดีแล

ยาแก้ประดงอัมพาต ผิว่าเป็นโรคปะดง แข้ง ขา เส้น เอ็น มึนชา พลิก

ไปมาด้วยตนเองไม่ได้ เรียกปะดงล่อยหรือปะดงอัมพาต ยาให้เอาเปลือกก่าม
เปลือกกุ่ม เปลือกถ่อน เปลือกอิฮุม ว่านไฟ ว่านตูบหมูบ หัวน้ำ�มัน ใบพลับพลึง
เปลือกแดง เอายาทั้งหมดส่วนเท่ากัน ตำ�ให้แหลก ห่อด้วยผ้าสีดำ� หรือผ้าจุบ
หม้อนิน (หม้อห้อม) นึ่งด้วยไฟ ทำ�เป็นห่อๆ ห่อใดร้อนพอสมควร แล้วยกมา
ประคบตามร่างกาย ระวังอย่าให้ร้อนเกินไป ถ้าร้อนเกินไปจะเป็นอันตราย ยานี้
รักษาปะดงอัมพาต

ยาแก้ประดงล่อย ยาให้เอา แก่นตาไก้ แก่นตากวาง แก่นดูกใส แก่นดูกอึ่ง

แก่นตับเตา แก่นฮังแฮ้ง แก่นมุยขาว แก่นมุยแดง แก่นเฮื้อนกวาง ฮาก
เจียงปืนผุ้ ฮากเจียงปืนแม่ จวงหอม แก่นนมงัว แก่นนมสาว ฮากกระจาย
หัวเขือง หัวหวายนั่ง หัวหำ�ฮอก แก่นขี้เหล็กน้อย แก่นขี้เหล็กใหญ่ แก่นขมิ้น
ต้น ขมิ้นเครือ แก่นเลือดนก แก่นถ่อนเลือด ทั้งหมดนี้เอาส่วนเสมอกัน ต้ม
ให้กินเช้าเย็น แก้โรคปะดงได้ทุกชนิด จะเป็นปะดงเส้น ปะดงเอ็น ปะดงเลือด
ปะดงเลือด ปะดงลม ปะดงล่อย ดีนักแล

ยาตั้งปะดง ยาให้เอา เปลือกแดง คีไฟนกคุ้ม ว่านไฟ ว่านน้ำ� ขมิ้นขึ้น ใบ

เปล้า ใบหนาด เอายาเหล่านี้ส่วนเสมอกัน ตำ�ให้แหลก เอาผ้าดำ�หม้อนินห่อ
นึ่งไฟ แล้วเอาตั้ง (ประคบ) ตามตัว เส้นเอ็นที่หดที่ตึงจะหย่อนยาน ถ้าสงสัย
ว่ามีผีกระทำ�ให้เอาหนามอะไรก็ได้ใส่ในห่อยา ยานี้จะขับผีให้ออกจากคนแล

ยาแก้ประดงเข้าใส้ ยาให้เอาหัวลิง แก่นหนามคาบ ฮากสะแบง แก่นฮวงสุม่ แช่กนิ ดี

155
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แล อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา เปลือกประดง เปลือกตาเสือ ฮากหมากเอิก ฮาก
หมากปราง ไลปลาฝา ฝนกินดีแล

ยาแก้ประดงเส้น ยาให้เอา แก่นขาม แก่นตูมบ้าน แก่นขามแป แก่นขามป้อม

แก่นตูมตัง แก่นขามเทศ แก่นตูมกา แก่นยมผู้ ต้มกินดีแล

มาตา มิตฺตํ สเก ฆเร

มารดาเป็นมิตรในเรือนตน

มิตร คือบุคคลที่ร่วมใจกันมี 2 จำ�พวก คือมิตรดีเรียกว่า กัลยาณมิตร

มิตรชั่วเรียกว่า บาปมิตร มิตรเป็นปัจจัยภายนอกที่แรงกล้าที่จะพาผู้
คบหาให้ถึงความเจริญหรือความเสื่อมแต่ในที่นี้ หมายถึง มิตรดี คือ
มารดาซึ่งเป็นมิตรคนแรกของบุตรเพราะมีน้ำ�ใจเต็มไปด้วยพรหมวิหาร
ทั้ง 4 คือท่านมีเมตตา กรุณา มุทิตาและอุเบกขาให้บุตรทุกเมื่อ

156
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาถ่าย
 แผนกยาถ่าย

ยาพรหมประสิทธิ์ เป็นยาถ่ายแก้เหน็บชา ถ่ายเส้น ถ่ายลม ถ่ายกษัย วัณโรค

เป็นยาอายุวัฒนะด้วย ให้เอาสมอไทย ๑ บาท สมอพิเภก ๑ บาท สมอดีงู ๑ บาท
สมอเทศ ๑ บาท กระเทียม ๑ บาท มหาหิงคุ์ ๑ บาท กระวาน ๑ บาท น้ำ�ประสาน
ทอง ๑ บาท ลูกจันทน์ ๑ บาท ผลสลอดทั้งเปลือก ๙ บาท (ไม่ต้องฆ่า) กานพลู
๑๘ บาทรวม ๑๑ สิ่งนี้ทำ�ผสมน้ำ�ผึ้งปั้นเป็นลูกกลอนเท่าเมล็ดฝ้าย ห่อด้วยเยื่อ
มะขามเปียก รับประทานเวลาเช้าก่อนอาหารดีแล

ยาถ่ายกระสายกล่อน ถ่ายเลือดและลมท้องผูกเป็นพรรดึกเป็นก้อน และเป็น

ดาน ถ่ายน้ำ�เหลืองเสียและบวมก็หาย ให้เอาบอระเพ็ด ๑ เจตมูลเพลิง ๑ ขิงแห้ง
๑ สีเสียดเทศ ๑ เอาหนักสิ่งละบาทเดียว แต่สีเสียดเทศเอาหนักสองสลึง ใช้น้ำ�ผึ้ง
เป็นกระสาย ให้รับประทานเท่าเมล็ดพุทรา

ยาถ่ายปราบริดสีดวง หากท้องผูกให้กินหลังอาหารเช้า เที่ยง เย็น ครั้งละเท่า

ปลายก้อย หากยังไม่ถ่ายให้เพิ่มยาขึ้น เมื่อถ่ายดีแล้ว กิน เที่ยง เย็น ต่อเมื่อ
ถ่ายปกติแล้วให้กิน มื้อค่ำ�หลังอาหารมื้อเดียวทุกวัน ริดสีดวงลำ�ไส้ลมจุกอกอัด
กระเพาะ ริดสีดวงล่อ ปวดนิ่วจะหายให้กินประจำ� วันละครั้งมื้อเย็นจะคุมธาตุ
ไม่ท้องเสีย แผลเรื้อรังปะยานี้จะหาย ให้เอายาดำ� ๒ กรัม ดีเกลือ ๒ กรัม ดิน
ประสิว ครึ่งกรัม หาหึง ๑ กรัม เกลือสินเธาว์ครึ่งกรัม เกลือทะเลครึ่งกรัม ใบ
ส้มป่อย ๑ กรัม ผิวมะกรูดครึ่งกรัม ตำ�เข้ากันให้แหลกละเอียด ส้มขามเปียก
๑ กรัม ใส่ลงถ้วย ตากครึ่งวัน ปั้นเป็นลูกกลอนเท่าปลายก้อย ไว้ได้นานไม่
158
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ขึ้นเห็ด-รา (ยาถ่ายปราบรัดดวงนี้เดิมผู้ทำ�ถ่ายเป็นเลือด และมีแผลในกระเพาะ
กินตั้งแต่อายุ ๓๘ ปัจจุบัน ๗๕ กินทุกวันมา ๓๖ ปี แล้วไม่ให้โทษเลย แผล
ในกระเพาะ รัดดวง ปวดนิ่ว หายไปหมด ทั้งช่วยเจริญอาหาร ท้องไม่เสียด้วย
คุมธาตุในตัว ผู้ใดเป็นแผลเปื่อย ให้เอายาที่ไม่ตาก ที่ปะแล้วเอาผ้าพันไว้อย่า
ให้หลุด คืนเดียวแผลจะแห้งแผลเรื้อรังดีนัก)

มาตา มิตฺตํ สเก ฆเร

มารดาเป็นมิตรในเรือนตน

มิตร คือบุคคลที่ร่วมใจกันมี 2 จำ�พวก คือมิตรดีเรียกว่า กัลยาณมิตร

มิตรชั่วเรียกว่า บาปมิตร มิตรเป็นปัจจัยภายนอกที่แรงกล้าที่จะพาผู้
คบหาให้ถึงความเจริญหรือความเสื่อมแต่ในที่นี้ หมายถึง มิตรดี คือ
มารดาซึ่งเป็นมิตรคนแรกของบุตรเพราะมีน้ำ�ใจเต็มไปด้วยพรหมวิหาร
ทั้ง 4 คือท่านมีเมตตา กรุณา มุทิตาและอุเบกขาให้บุตรทุกเมื่อ

159
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 มา ปมาทมนุยุญฺเชถ
มา กามรติสนฺถวํ
อปฺปมตฺโต หิ ฌายนฺโต
ปปฺโปติ วิปุลํ สุขํ ฯ

พวกเธออย่ามัวประมาท
อย่ามัวเอาแต่สนุกยินดีในกามคุณอยู่เลย
ผู้ไม่ประมาท เพ่งพินิจตามความเป็นจริงเท่านั้น
จึงจะบรรลุถึงความสุขอันไพบูลย์ได้

160
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาแก้แมลง สัตว์ กัด ต่อย
 แผนกยาแก้แมลง สัตว์ กัด ต่อย

ยาแก้แมงมุม แมงม้าง แมงลิ้นหมา ไส้เดือน ตอด ให้เอาฮากส่องฟ้า ฮาก

สมัด ฮากจิกน้อย ฮากปีกปีแดง ย่านางแดง จันทน์แดง จางจืด ฝนให้กิน ส่วนยา
ทาให้เอาจางจืดอย่างเดียว ถ้าอสรพิษกัดต่อยให้เอานางแซ่งอย่างเดียวฝนให้กิน
ก่อน เพราะเป็นยาขับพิษ ดีแล

ยาขี่ไก่กือตอด เอายานางแดง ฮากหมากนาว ฮากตีนตั่งน้อย ฮากหุ่งหวาน ฝน

กิน ยาฮมให้เอาแก่นข้าวโพด ต้นเข้าควังใหญ่ ดินทราย ต้มฮม ดีแล

ยาแก้งูตอด ยาให้เอา ฮากตูมกา พริก ๗ หน่วย ฝนใส่น้ำ�มะนาว ใช้ทั้งกินทั้ง

ทา ดีนักแล

วิธีฆ่าหมากตอด หมากตอด (สลอด) เป็นผลไม้ที่มีพิษ ถ้าทำ�เป็นยาถ่ายหรือ

ผสมกับยาอื่น มักจะเป็นพิษทำ�ให้ผู้กินถ่ายออกมา ถ้าไม่อยากให้มีพิษ ให้ฆ่าพิษ
ของมันเสียก่อน คือเอาเกลือประมาณ ๑-๒ กำ�มือ ใส่ลงในน้ำ� ๑ ขัน ทุบหมาก
ตอดลงแช่ อีกวิธีหนึ่ง ให้เอาใบมะขามต้มใส่เกลือ แล้วเอาหมากตอดลงต้มด้วย
กัน ตากให้แห้งแล้วนำ�ไปคั้วให้สุก จึงนำ�ไปทำ�ยาตามที่ต้องการ

ยาแก้หมาขบ หมาธรรมดาขบไม่ใช่ หมาว้อ ยาให้เอา ฮากเอ็นอ่อน ตำ�ผสมน้ำ�

ทั้งกินทั้งทาดีแล

162
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาแก้หมาว้อขบ ยาให้เอา ฮากหัวลิง ฮากจีจ้อ ฝนกินดีแล อีกชุมหนึ่ง ยา
ให้เอา ไม้จิกพร้าว ไม้พอกพร้าว ไม้บกพร้าว ฝนทาดีแล อีกชุมหนึ่ง ยาให้
เอา ฮากหัวลิง ฮากจีจ้อ ฝนกินดีแล อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา ไนหมากตอด ๓
ไน ใบหมากตอด ๑ กำ�มือ สารหนู ๑ เฟื้อง ตำ�ผสมกัน เอาน้ำ�ธรรมดาเป็นน้ำ�
ทาแผลดีแล อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา ฮากจีจ้อ ฮากหัวลิง แขว่เสือ ฝนใส่น้ำ�
เหล้ากินดีแล

ยาแก้พิษสัตว์กัดต่อยทุกชนิด ให้เอาใบเขยตายแม่ยายหักปก ตำ�ให้ละเอียด

ปั้นกับน้ำ�เหล้าขาว หากผู้ใหญ่ให้กินน้ำ� กากปิดปากแผล เด็กเท่าแต่ยาปิดแผล
ก็พอ ต่อไชก็หาย เข็บขาบได้ทั้งนั้น

อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ

ตนแลเป็นที่พึ่งของตน

ตนในที่นี้ หมายถึง กุศลกรรมที่เราได้ประพฤติปฏิบัติมา กุศลกรรม

หรือความดีเท่านั้นจึงจะเป็นที่พึ่งของเราได้เช่นบุคคลผู้ตั้งอยู่ในศีลธรรม
หมั่นประกอบความดีมีชื่อเสียงเกียรติยศปรากฏเป็นที่นับถือของคน
ทั่วไป และเมื่อเวลาตายไปแล้วย่อมไปสู่สุคติ

163
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 อจิรํ วตยํ กาโย
ปฐวึ อธิเสสฺสติ
ฉุฑฺโฑ อเปตวิญฺญาโณ
นิรตฺถํว กลิงฺครํ ฯ

อีกไม่นาน ร่างกายนี้
จักปราศจากวิญญาณ
ถูกทอดทิ้ง ทับถมแผ่นดิน
เหมือนท่อนไม้อันหาประโยชน์มิได้

164
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แผนกยาเกล็ด
 แผนกยาเกล็ด

ยาแก้สรรพโรคต่างๆ ให้เอาสมอเขียว ๕ ผลลงพระเจ้าห้าพระองค์ นะโมพุทธายะ

องค์ละผลทุกๆผลเอาเมล็ดในสลอดเทศ ๗ เมล็ดมาลงหัวใจพระธรรมเจ็ดคัมภีร์
ให้ลง สังวิทาปุกายะปะทุกเมล็ด หัวหญ้าแห้วหมู ๓หัว ลง มะ อะ อุ หัวเก้าข่า ๔
หัว ลง ทุ สะ มะ มิ บอระเพ็ดสามท่อนยาวเท่าองคุลี ลง อิสวาสุ ใบคนทีสอ ๓๒
ใบ ลงอาการ ๓๒ อาการละใบจนหมด เอายาดำ� ๖ สลึง ปลุกเสกว่า เสกขาธัมมา
อเสกขาธัมมา เนวะเสกขา นาเสกขาธัมมา สำ�รวมใจปลุกเสกทุกๆ ตัวยา ยาสิ่ง
หนึ่งใส่ถ้วยใบหนึ่ง แช่น้ำ�ผึ้งทุกถ้วย เริ่มทำ�วันเสาร์ แช่น้ำ�ผึ้งไว้จนถึงวันเสาร์ จึง
เอายาที่แช่มาบดให้ละเอียด เอาน้ำ�ผึ้งที่แช่ใบคนทีสอมาเป็นกระสาย นอกนั้นเท
น้ำ�ผึ้งทิ้งให้หมด เอายาที่บดแล้วผสมกันปั้นเป็นลูกกลอนเท่าลูกพุทธรักษาวันที่
๑ ให้กิน ๑ เม็ด วันที่ ๒ ให้กิน ๒ เม็ด วันที่ ๓ ให้กิน ๓ เม็ด ทวีขึ้นไปทุกวันจนถึง
๗ วันแล้วกลับไปตั้งต้นเหมือนเดิม กินไปนานๆ โรคหายแล

ยาแก้บ้า บ้าโดยธรรมชาติหรือเป็นใหม่ก็ได้ เอาฮากเขือบ้าดอกแหล่ บ้าจริง ดู

กกา แสงเบื่อ พยามือเหล็ก ฝนกินแล้วจึงทำ�การรักษา

ยาแก้เจ็บเส้นเอ็น ยาให้เอา ใบขี้เหล็ก กล้วยตีบ ยาหัว อ้อยดำ� อย่างละพอ

สมควร ตำ�เป็นผง ปั้นเป็นลูกกลอนกินวันละ ๒ เม็ด เช้าเย็นดีแล

ยาเจ็บช้ำ�ภายใน ยาให้เอา พริกไทย ขิง ดีปลี กระเทียม ว่านไฟ ใบหมากเอิ๊ก

เอาส่วนเสมอกัน ตำ�เป็นผง ละลายน้ำ�เหล้าเด็ด กินดีแล
166
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาแก้มะเฮ็งเต้านม ถ้าเป็นมะเฮ็งเต้านม อย่าได้ไปผ่าตัด ให้เอาไก่ดำ�ปลอด
มาหนึ่งตัวแล้วฟักให้แหลก เอาใส่ถ้วยไว้ หยิบเอาไก่มาแปะที่มะเฮ็ง ประมาณ
๓๐ นาทีต่อครั้ง หลังจากแปะแล้วเอาทิ้งใส่ไฟฆ่าแม่มะเฮ็ง ทำ�อยู่อย่างนั้นวัน
ละกี่ครั้งก็ได้ กะให้หมดภายในสามวัน มะเฮ็งเต้านมหายดีแล

ยาแก้ผ้ำ�ดูก ยาให้เอา เปลือกโกส้ม จานเครือ ข้าวจ้าว ทั้งสามนี้เอาส่วนเสมอ

กัน ต้มฮมให้เอาเกลือพอสมควรใส่ด้วย ดีแล

ยาแก้ผ้ำ�ดูก ผ้ำ�ที่เกิดจากดูกของผู้ป่วยพิการ หรือเกิดจากดูกที่ถูกปักเรียกผ้ำ�

ดูก ยาให้เอา ขี้ขันหมาก เครือตาป่าโคก มดแดง เอาส่วนเท่ากัน ต้มใส่น้ำ�
มะนาว ทาดีแล อีกชุมหนึ่ง ยาให้เอา หัวหมู ฝนใส่น้ำ�มะนาว ทาดีแล อีก
ชุมหนึ่ง ยาให้เอา หัวหมู ปลาแดกปลาน้อย ใบตองเกลือ ขี้ขันหมาก ขี้ควาย
ด่อน เปลือกจาน มดแดง เอาส่วนเท่ากัน ใช้น้ำ�มวกเป็นน้ำ�ต้มฮม ดีแล

ยาแก้ผ้ำ� ยาให้เอา ยอดแก ว่านตูบหมูบ ตำ�ผสมกัน พอกผ้ำ�ดีแล

ยาตั้งเฒ่าเก่า ละหุ่งแดง ไม้ไผ่สีสุก กระทือบ้าน กระทือป่า ข่าขิง ใบหนาด ใบ

เป้า ใบส้มป่อย แก้ฟกช้ำ�ดำ�เขียวตกต้นไม้

ยาแก้โรคมะเร็ง ขนานที่ ๑ ท่านให้เอาหัวยาข้าวเย็นเหนือ ๑ หัวยาข้าวเย็นใต้

๑ กำ�มะถันเหลือง ๑ ตัวยาทั้งสามอย่างนี้เอาหนักอย่างละ ๔ บาทเท่ากัน กะลา
มะพร้าวแก่ ( ผ่าเป็นสี่ส่วนเอาสามส่วน ) ตัวยาทั้งสี่อย่างนี้นำ�มาใส่หม้อดินต้มกั
บน้ำ�พอสมควรใช้น้ำ�ยารับประทานต่างน้ำ�ชาจนน้ำ�ยาจนยาหมด มีสรรพคุณ  แก้
โรคมะเร็งได้ผลดีอย่างชะงัดนักแล เคยใช้รักษาหายมามากแล้วฯ ขนานที่ ๒ ท่าน
ให้เอากระดูกงูเห่า ๑ หัวยาข้าวเย็นเหนือ ๑ หัวยาข้าวเย็นใต้ ๑ ทิ้งถ่อน ๑ 

167
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แก่นมะเกลือ ๑ มะเดื่อปล้อง ๑  ยาทั้งหกอย่างนี้เอาอย่างละเท่าเท่ากันนำ�มา
ใส่หม้อดินต้มกับน้ำ�พอสมควรใช้น้ำ�ยารับประทานครั้งละ ๑ ถ้วยชา เวลาก่อน
อาหาร วันละสามเวลา มีสรรพคุณ แก้โรคมะเร็งทุกอย่าง เป็นยาตัดรากโรคมะเร็ง
ให้หายขาด เคยใช้รักษาหายมามากแล้วได้ผลดีอย่างชะงัดนักแลฯ ขนานที่
๓ ท่านให้เอาใบต้นหนอนตายอยาก หนัก ๑ บาท เปลือกต้นกุ่ม หนัก ๑ บาท หัว
ยาข้าวเย็นเหนือ หนัก ๑ บาท หัวยาข้าวเย็นใต้ หนัก ๑ บาท ดินประสิว หนัก
๒ ตำ�ลึง  สารส้ม หนัก ๑ บาท กำ�มะถัน หนัก ๑ บาท  ตัวยาทั้งเจ็ดอย่างนี้นำ�
มาใส่หม้อดินต้มกับน้ำ�พอสมควรใช้น้ำ�ยารับประทานครั้งละหนึ่งถ้วยชา  เวลา
เช้า กลางวัน เย็น วันละ ๓ เวลา ประมาณ ๓๐ วัน มีสรรพคุณ  แก้โรคมะเร็ง
ในกระดูก ได้ผลดีอย่างชะงัดนักแลฯ ขนานที่ ๔  ท่านให้เอา  ต้นพลูแก่ ๆ (พลู
กินกับหมาก) ๑ ใบพลูแก่ ๆ ๑ ดอกพลู ๑ รากพลู ๑ ตัวยาทั้ง ๔  อย่างนี้เอา
อย่างละเท่าเท่ากันนำ�มาล้างน้ำ�ให้สะอาดใส่หม้อดินต้มกับน้ำ�พอสมควรใช้น้ำ�ยา
รับประทาน  เวลาเช้า – เย็น วันละ๒ครั้ง มีสรรพคุณ  แก้โรคมะเร็งได้ผลดีอย่าง
ชะงัดนักแลฯ ขนานที่ ๕ ท่านให้เอา ลูกลำ�โพงกาสลัก (ลูกแก่ๆ) ๑ ลูกกระเบา
(ลูกแก่ๆ เอาเฉพาะเมล็ดใน) ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ ยางไม้ตะเคียน ๑ ตัวยาทั้งสี่อย่าง
นี้เอาอย่างละเท่าเท่ากันนำ �มาตากแดดให้แห้งบดเป็นผงหุ่งด้วยน้ำ �มันงาบน
เตาแกลบ (ใช้แกลบเป็นเชื้อเพลิง) ใช้ทารักษาแผลโรคมะเร็งผิวหนัง  ภายนอก
หรือใช้ทารักษาแผลเชื้อราทุกชนิด มีสรรพคุณ  ชะงัดนักแลฯ ขนานที่ ๖  ท่าน
ให้เอา  รากต้นเตย ๑ หัวจุกสับปะรด ๑ รากต้นมะเฟือง ๑ หัวยาข้าวเย็นเหนือ
๑ หัวยา  ข้าวเย็นใต้ ๑ ข้าวเปลือกข้าวเจ้า ๑  ตัวยาทั้งหกอย่างนี้เอาอย่างละ
เท่าเท่ากันนำ�มาใส่หม้อดินต้มกับน้ำ�พอสมควรใช้น้ำ�ยารับประทานครั้งละหนึ่ง
ถ้วยชา มีสรรพคุณ  แก้โรคมะเร็งซึ่งผู้ป่วยมีอาการท้องอืดรับประทานอาหาร
ไม่ ไ ด้ เ ป็ น เวลานานแล้ ว เมื่ อ รั บ ประทานยานี้ แ ล้ ว จะทำ� ให้ ห ายอาการป่ ว ยนั้ น
เคยใช้รักษาได้ผลดีมามากแล้วฯ ขนานที่ ๗  ท่านให้เอา  หัวยาข้าวเย็นทั้ง
สอง (คือ หัวยาข้าวเย็นเหนือ ๑ หัวยาข้าวเย็นใต้ ๑)  ๑ กระดูก ควายเผือก ๑

168
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
กำ�มะถันเหลือง ๑  ขันทองพยาบาท ๑ หัวต้นหนอนตายอยาก ๑ ตัวยาทั้งหก
อย่างนี้เอาหนักอย่างละ ๒๐  บาทเท่าเท่ากัน เหง้าสับปะรด หนัก ๑๐ บาท
กระดูกม้า หนัก ๔ บาท ต้นพริกขี้หนู ๑ ต้น (เอาทั้งต้นตลอดถึงราก) ผิวไม้รวก
(ขูดเอาเฉพาะผิว) ๓ กำ�มือ  ตัวยาทั้งสิบอย่างนี้นำ�มาใส่หม้อดินต้มกับน้ำ�พอ
สมควรใช้น้ำ�ยารับประทานครั้งละหนึ่งถ้วยชา เวลาหลังอาหารวันละสามเวลา
มีสรรพคุณ  แก้โรคมะเร็ง  แก้โรคแผลกลาย แก้โรคฝีทุกชนิด แก้โรคไอ แก้โรค
เลือดออกจากหลอดลม รักษาแผลในหลอดลม แผลในลำ�ไส้ ได้ผลดีชะงัดนักแล ฯ

ยาแก้โรคมะเร็งในมดลูก ท่านให้เอา หัวยาข้าวเย็นเหนือ ๑ หัวยาข้าวเย็นใต้ ๑

ตันหนอนตายอยาก ๑ รากนมแมว ๑ หัวพุทธรักษา ( สีขาว ) ๑ ตัวยาทั้งห้าอย่าง
นี้เอาอย่างละ ๔ บาทเท่ากัน เกลือทะเล ( เกลือใส่แกง ) ๑ กำ�มือ นำ�มาใส่หม้อ
ดินต้มกับน้ำ�พอสมควรใช้น้ำ�ยารับประทานครั้งละ ๑ ถ้วยชา มีสรรพคุณ  แก้โรค
มะเร็งในมดลูก ได้ผลดีชะงัดนักแลฯ

ยาแก้โรคเส้นท้องตึงเป็นเถาดาน ขนานที่ ๑ ท่านให้เอา ต้นตะไคร้ ๑ ต้น ดีปลี

๑๒ ดอก พริกไทยร่อน ๓๖๐ เม็ด ตัวยาทั้งสามอย่างนี้น้ำ�มาตำ�เป็นผงผสมกับน้ำ�
ผึ้ง ใช้รับประทานวันละ ๓  เวลา มีสรรพคุณ  แก้โรคเส้นท้องตึงเป็นเถาดานรับ
ประทานอาหารไม่ได้ขับลมในท้องและบำ�รุงเครื่องสืบพันธุ์ให้มีสมรรถภาพแข็ง
แรงดีอีกด้วย ขนานที่ ๒ ท่านให้เอา ข้าวเหนียวดำ� (ดิบๆ) กับพริกไทยร่อน ตัว
ยาทั้งสองอย่างน้ำ�เอาอย่างละ ๑ ฝาเบียร์ (อย่างละหยิบมือ) น้ำ�มาตำ�ให้ละเอียด
ผสมกับน้ำ�ผึ้งแท้ใช้รับประทานเฉพาะวันเสาร์เวลาก่อนนอน มีสรรพคุณ  แก้โรค
เส้นท้องตึง เส้นยึดเจ็บปวดให้หายไปอย่างชะงัดนักแล ฯ

ยาส้ม เอา เกลือ สารส้ม ดินประสิว จุนสี  อย่างละเท่าๆ กัน อย่างน้อยต้องหนัก

อย่างละ ๑๐ บาท ( ๑๕๐ กรัม ) ทั้งนี้สุดแท้แต่ภาชนะที่ใช้กลั่นจะบรรจุได้มาก

169
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
เท่าใด ถ้าภาชนะที่ใช้บรรจุลงได้มากจะเอาอย่างละมากๆ ก็ได้แต่ต้องให้
มีน้ำ�หนักเท่ากัน ไม่ให้ขาดไม่ให้เกิน  การต้มกลั่นต้องใช้ภาชนะที่ทนต่อความ
ร้อน ห้ามเอาภาชนะที่เป็นโลหะ เท่าที่ท่านพระอาจารย์ท่านเคยทำ�ท่านใช้ไห
กระเทียมสมัยเก่าที่มาจากเมืองจีน หม้อดินก็ใช้ไม่ได้ เมื่อได้ภาชนะที่จะกลั่นมา
แล้วก็เอาตัวยาทั้งสี่อย่างบรรจุลงไป ไม่ต้องผสมน้ำ� ใช้กลั่นแห้งๆตามสภาพของ
ตัวยาใช้ไหกระเทียมอีกลูกหนึ่งมาป็นภาชนะรองรับน้ำ�ยา ใช้หลอดแก้วใสเป็นท่อ
ต่อระหว่างปากไหทั้งสอง ถ้าไม่มีหลอดแก้วจะใช้ขวดแก้วขาวตัดก้นออก แทน
ก็ได้ เอาก้นขวดใส่ทางปากไหที่ใส่ตัวยาเอาปากขวดใส่ทางไหที่รองรับ ปิดปาก
ไหทั้งสองด้วยดินเหนียวที่นวดไว้อย่างดีให้แน่นสนิท การกลั่นต้องรักษาระดับ
ไฟในระยะแรกต้องไม่เร่งไฟให้ร้อนเกินไปอาจทำ�ให้ระเบิดได้ ส่วนไหที่รองรับ
น้ำ�ยานั้นก็ต้องใช้ความเย็นช่วยโดยเอาผ้าชุบน้ำ �คลุมไว้แล้วเอาน้ำ �เย็นรดให้
เย็นอยู่ตลอดเวลา เพื่อให้ไอกลายเป็นหยดน้ำ�และช่วยดูดไอมาจากไหที่กลั่น
ด้วย  การกลั่นยาส้มนี้ถ้าตัวยามากก็ต้องใช้เวลามากหน่อยกว่ายาจะ”จืด”ก็ต้อง
เสียเวลาเป็นวันหรือทั้งวันทั้งคืน ถ้าจะดูว่ายาจืดหมดหรือยังให้สังเกตที่หลอด
แก้วในตอนแรกๆจะมีควันออกมาเป็นสีขาวๆ เมื่อตัวยาถูกความร้อนจัดเข้าจะ
ละลายแล้วเดือดเต็มที่ ควันในหลอดแก้วจะเปลี่ยนเป็นสีเหลืองๆ ถ้าเร่งไฟร้อน
จัดเกินไป ควันจะเป็นสีเหลืองแก่และแดง ถ้าควันในหลอดแก้วออกเป็นสีแดง
เข้มมากเกินไปให้ผ่อนไฟลงหน่อย ถ้าปล่อยนานจะเผาไหม้หมดก่อนและได้
น้ำ�ยาน้อย  ขณะกำ�ลังกลั่นยากำ�ลังเดือดและไอกำ�ลังไหลออกมาตามหลอดแก้ว
นั้น ไหที่รองรับน้ำ�ยาต้องรดน้ำ�ให้เย็นตลอดเวลา ระวังอย่าให้น้ำ�ที่ทำ�ให้เย็นนั้น
กระเซ็นไปถูกหลอดแก้ว แก้วจะแตกเสียก่อน เมื่อตัวยาหมดควันในหลอดแก้ว
จะกลับขาวขึ้นอีกครั้งหนึ่ง เมื่อตัวยาหมดแล้วให้ให้ถอยไฟออก เพื่อให้ความร้อน
ลดลง แล้วจึงค่อยๆแกะดินเหนียวที่หุ้มปากไหออกที่ด้านไหนก็ได้แล้วแต่สะดวก
ยกไหที่รองรับน้ำ�ยาออกตั้งไว้ แล้วหาขวดมีจุกเป็นแก้วมาบรรจุตัวยาเก็บไว้ต่อ
ไป สรรพคุณยาส้ม อันยาส้มนี้ป็นยาครอบจักรวาล ใช้แก้ได้หลายอย่าง เช่นแผล

170
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
สดมีดบาดหรือตะปูตำ� ใช้สำ�ลีชุบยาส้มป้ายที่แผลแผลจะหาย (แต่ต้องทนแสบ
เอานิดหน่อย) แผลเปื่อยก็ใช้ได้แต่ไม่ใช่หิดเปื่อยพุพอง แผลเปื่อยพุพองเวลาใส่
ยาส้มจะมีอาการแสบ เมื่อหายแสบแล้วแผลจะแห้งตกสะเก็ดหายไปเอง ถ้าจะ
แก้โรคต่างๆ เกี่ยวกับเลือดเป็นต้นว่าสตรีออกลูกแล้วอยู่ไฟไม่ได้หรือคลอดบุตร
แล้วเลือดตกมากหรือเป็นมุตกิตระดูขาว,ผอมแห้งแรงน้อย,มักเป็นลมหน้ามืด
ตาลาย ให้ใช้ยาส้มผสมน้ำ�สะอาด(ถ้าได้น้ำ�ฝนยิ่งดี) พอให้มีรสเปรี้ยวเท่ากับน้ำ�
มะนาวหรืออ่อนกว่านิดหน่อย รับประทานวันละครึ่งถ้วยแก้ววันละสามเวลา
รับไปเรื่อยๆจะหายเป็นปกติ โรคเกี่ยวกับสตรีนั้นใช้ได้ผลมาก อนึ่งโรคปวดท้อง
เกี่ยวกับมดลูกแลอื่นๆ ใช้เห็นสรรพคุณมามากแล้ว ถ้าเป็นตาแดง เจ็บตา ตาแฉะ
ให้เอายาส้มผสมน้ำ�ให้มีรสพอรู้สึกเปรี้ยว หยอดตาจะหายเจ็บ,หายแฉะ,หายจาก
เป็นตาแดง ตามลำ�ดับ  การใช้ยาส้มรักษาโรคภายนอก นอกจากรักษาแผลแล้ว
ยังแก้อสรพิษต่างๆได้ดีอีกด้วย เป็นต้นว่า ตะขาบกัด แมลงป่องต่อย ปลาดุกยัก
ก็เอายาส้มใส่แก้ได้ ถ้าถูกพิษตะขาบหรือแมลงป่องใช้เข็มบ่งปากแผลให้มีเลือด
ออกนิดหน่อยเสียก่อน แล้วเอายาส้มใส่ที่แผล ความเจ็บปวดและอาการพิษอื่นๆ
จะหายในทันที สำ�หรับแก้ปวดฟันแมงกินฟันรากฟันเน่า ใช้สำ�ลีชุบยาส้มแปะที่
รูของฟันหรือรากฟันที่เน่า อาการปวดจะหายเป็นปลิดทิ้ง ฟันเป็นรำ�มะนาดและ
ลิ้นเป็นซางก็ใช้ยาส้มใส่ได้ผลดี ลิ้นเปื่อยเป็นแผลก็เช่นกัน อนึ่งสำ�หรับโรคเกี่ยว
กับฟันจะใช้กากของยาส้ม(ที่เหลืออยู่ในไหที่ใช้กลั่น)ก็ได้ กากนี้นำ�มาบดใช้แทน
ยาสีฟันก็ดี  การเก็บรักษา  ตัวยาส้มเป็นกรดชนิดหนึ่งจะบรรจุในภาชนะที่เป็น
โลหะต่างๆไม่ได้ เช่นสังกะสี หรือ ดีบุก ถ้าเอายาส้มใส่จะทะลุภายใน ๕-๑๐ นาที
ต้องใช้ภาชนะที่เป็นแก้วด้วย อย่าใช้ฝาจุกอย่างอื่นยาจะกัดผุหมด
หมายเหตุ ถ้ายาส้มหยดถูกเสื้อผ้าให้รีบเอาไปซักน้ำ�โดยเร็ว มิฉะนั้นผ้า
จะขาด การใช้ยาส้มรักษาโรคต่างๆนั้นห้ามใช้ตัวยาล้วนๆ นอกจากใช้รักษาแผล
และแก้พิษร้ายต่างๆ ตามธรรมดาต้องเจือน้ำ�หลายเท่า เวลามีคนมาขอท่านพระ
อาจารย์มักจะให้ยาที่เจือจางไว้ก่อนแล้ว ไม่ใช่ให้ตัวยาล้วนๆเพราะเกรงว่าเอาไป

171
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ใช้ไม่ถูกจะเกิดอันตรายขึ้น โดยเฉพาะการใช้ในโรคตาต้องเจือน้ำ�ให้อ่อนที่สุด
เพียงมีรสเปรี้ยวนิดหน่อยเท่านั้น

ยาแก้แพ้ถอนพิษผิดสำ�แดง ชะลูด แฝก พิกุล บุญนาค สารภี เกสรบัว สิ่ง

ละ ๑ บาท สมอเทศ ๒ บาท ยาทีห่ าได้เอง รากมะกรูด มะนาว ใบเงิน ใบทอง ใบ
ส้มป่อย ทองพันชั่ง บานไม่รู้โรย ขมิ้นอ้อย ขมิ้นดำ� ขมิ้นขาว หญ้าครุน หญ้าคา
รากปลิง รากปราง ยาต้ม

ยามะเร็ง ของอ้วนวังปริง คนที่ให้ต้มกินหายเองมาแล้ว แต่ต้องหลายหม้อ

ค่อยๆ หาย ให้เอาหัวร้อยรู กำ�แพงเจ็ดชั้น ทองพยาบาท (ไม้ยายปลอด) ไม้
สักหิน ทองพันชั่ง เหงือกปลาหมอ การบูร ขมิ้นขาว ลูกเดือยปล่อง กุนหยีทั้ง
สอง ลูกมะขามป้อม ๙ เม็ด ลูกกระถิน ๗ เม็ด ตะไคร้ ๙ ท่อน

ยาทดลองยาสั่ง ถ้าสงสัยว่าอาหารที่เราจะกิน เขาจะใส่ยาสั่งหรือไม่ ยาสั่ง

ที่เขาใส่อาหารนั้น บางอย่างสั่งปลา บางอย่างสั่งเนื้อ ถ้าเราไม่ได้กินเนื้อหรือ
ปลา อาหารที่เรากินลงไปนั้นจะไม่ทำ�อันตรายแก่เรา ถ้าเราสงสัยว่าเขาจะใส่ยา
สั่งหรือไม่ ให้กินยาทดลองเสียก่อน ยาทดลองให้เอาใบผักหวานบ้านไปขัดมอน
ข้าวสารจ้าว ทั้งสามอย่างนี้เอาส่วนเสมอกัน ตำ�ผสมกันเอาผ้าขาวห่อ กรองเอา
น้ำ�กิน ถ้าถูกยาสั่งจะฮากออกมาทันที หากไม่ฮากก็ไม่ใช่ยาสั่ง

ยาแก้ยาสั่ง ถ้าฮากออกมาให้กินยาแก้ ยาแก้ให้เอาฮากกระจาย ฝนใส่น้ำ�มะนาว

หรือน้ำ�มดแดง กินน้ำ�ยานี้ลงไปสักขัน พิษยาสั่งจะหายทันที เมื่อพิษของยาสั่ง
หมดไป ให้กินยาล้าง ยาล้างเอาหัวผักบั่วสด (บัวหอม) หนึ่งหัว เคี้ยวกิน พิษ
ยาสั่งจะไม่มีเหลือเลย ยานี้หมอโบราณรับรองคุณภาพ นิยมว่าศักดิ์สิทธิ์ดีนักแล
ยาถ่ายยาสั่ง หรือยาเบื่อ ถ้าสงสัยว่าจะถูกเขาสั่งยา หรือใส่ยาเบื่อ ให้เอายาถ่าย

172
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาสั่ง หรือยาเบื่อ ยาให้เอา ยอดคูณ ๗ ยอด มดแดง ๗ ตัว ตำ�ผสมกันกินให้
หมด พอยานี้ตกถึงท้อง ยาสั่งหรือยาเบื่อจะถ่ายออกมาทันที ต่อไปจึงกินยาแก้

ยาปัจจุบันทันด่วน เป็นลม ให้เอาใบหนาด ๑ กำ�มือปาดหัวท้าย พริก ๗

เกลือ ๗ ตำ�ให้ละเอียด ปั้นน้ำ�กิน หายแล ลดไขมัน ใช้แทนผักเหนาะกินประจำ�
กันมะเร็ง ทั้งลดความอ้วน ขมิ้นขาว หัวขิงอ่อน หัวกระเทียม กินให้ทุกมื้อ ดี
นัก เสียดเลือด ใบส้มป่อย พริก ๗ เกลือ ๗ ปั้นนำ�ยัน จะหาย นอนไม่หลับ ใบ
มะตูมอ่อน บอระเพ็ด พริกไทย ขมิ้นอ้อย ๔ อย่างนี้เอาเท่ากัน บดให้ละเอียด
ผสมน้ำ�ผึ้งแท้รับประทานยาห้ามเลือด เอายามาทำ�เป็นแผ่น ปิดปากแผล พันผ้า
ให้แน่น ห้ามเลือดได้ เด็กท้องขึ้น เอายอดยอ ๑ กำ�มือ ฝานให้ละเอียด เกลือ
พอสมควร พริกไทยเล็กน้อย น้ำ�ตาลแว่น ตำ�ให้ละเอียด ใส่ใบยอตำ�พอย้ำ�ๆ ไข่
ไก่ ๑ ฟอง กวนเข้ากันทอดให้กินเล่นหรือกินกับข้าว ดีนัก ผู้ใหญ่ใช้ยอดยอลนไฟ
กิน แก้ท้องขึ้น แก้ไอเด็ก ใบเพลาแดง ตำ�ให้ละเอียด ปั้นเอาน้ำ�ผสมน้ำ�ผึ้งรวง
ให้กินทีละน้อยดีนัก หรือลูกมะนาวเชียดซาวเกลือ ก็ดี หญิงมีครรภ์แพ้ท้อง ต้ม
ตราบดินกินต่างชาจีน จะหาย แก้ลมวิงเวียน ส้มป่อย ทั้ง ๕ ชุมเห็ดใหญ่ ทั้ง
๕ พริก ๗ เม็ดต้ม แก้ปวดนิ่วขนานที่ ๑ หญ้าหนวดแมวต้ม ๓ เอา ๑ แก้ปวด
นิ่ว แก้ปวดนิ่วขนานที่ ๒ น้ำ�นมราชสีห์ น้ำ�นมฤาษี หญ้าใต้ใบ เอาเท่ากัน ต้ม ๓
เอา ๑ กินหมดครั้งเดียวจะหาย

173
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 น ปเรสํ วิโลมานิ
น ปเรสํ กตากตํ
อตฺตนาว อเวกฺเขยฺย
กตานิ อกตานิ จ ฯ

ไม่ควรแส่หาความผิดผู้อื่น
หรือธุระที่เขาทำ�แล้วหรือยังไม่ทำ�
ควรตรวจดูเฉพาะกิจ
ที่ตนทำ�หรือยังไม่ทำ�เท่านั้น

174
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ว่าด้วยคัมภีร์อภัยสันตา
ปฐมตำ�รา จักษุแพทย์แผนไทย
 คัมภีร์ อภัยสันตา

ว่าด้วยลักษณะต้อต่างๆ โดยสังเขป ต้อก้นห้อย รากขึ้นมา แต่นิ้วเท้า

ใหญ่, ต้อนิลปัด รากขึ้นมาแต่ดี ต้อตาปู รากขึ้นมาแต่เข่า ให้ขัดเข่า ต้อกงเกวียน
รากขึ้นมาแต่นาภี ต้อเดือยไก่ รากขึ้นมา แต่ตาตุ่มข้อเท้า ต้อสลัก รากขึ้นมาแต่
ท้องน้อย ต้อกระจก รากขึ้นมา แต่หัวใจ ต้อลิ้นสุนัข รากขึ้นมาแต่ปลีน่อง ต้อเนื้อ
รากขึ้นมาแต่หัวใจ ต้อหลังเบี้ย รากขึ้นมาแต่ท้องน้อย ย่อมให้ปวดท้องน้อย ต้อ
ผักตบ รากขึ้นมาแต่หน้าอก ต้อแตน รากขึ้นมาแต่ข้อเข่า ต้อเพกา รากขี้นมาแต่
ปลีน่อง ต้อกระจกปรอท รากขึ้นมาแต่นิ้วเท้าใหญ่ข้างล่าง ต้อมะเกลือ เกิดเพื่อ
ลม รากขึ้นมาแต่ตับ ให้ปวดศรีษะเป็นกำ�ลัง และให้ปวดเคืองจักษุ ต้อภายใน
เกิดเพื่อลม รากขึ้นแต่ดี มักขึ้งโกรธบริโภคอาหารมิได้นอนมิหลับ ต้อพุงคอ
ต้อน้ำ� เขาก็ว่า รากขึ้นมาแต่ท้อง ต้อกระจกน้ำ�ขาว รากขึ้นมาแต่เท้า เมื่อจะขึ้น
ให้ร้อนฝ่าเท้าเหมือนถูกไฟ ต้อกระจกเขียว รากขึ้นมาแต่ทรวงอก มักให้เกิด
โทโส มักอยากหวาน อยากเปรี้ยว ต้อกระจกเหลือง เกิดเพื่อดีเดือด มักอยาก
ข้าวเหนียวภายหลังจึงเบื่อ ต้อลมรากขึ้นมาแต่หัวใจ มักให้ขึ้งโกรธ ต้อสายโลหิต
เกิดเพื่อกำ�เดา ต้อสายฟ้าฟาด เกิดเพื่อกำ�เดา ต้อหิ่งห้อย เกิดเพื่อตาขาวลามไป
ตาดำ� รากอยู่รากขวัญ ต้อแววนกยูง รากขึ้นมาแต่หน้าอก ย่อมให้เมื่อยทุกข้อ
ทุกลำ� ต้อข้าวสารเกิดเพื่อกำ�เดา ต้อลำ�ไย รากขึ้นมาแต่ท้องน้อย ขึ้นข้างขวาให้
เมื่อยขวา ขึ้นข้างซ้ายให้เมื่อยซ้าย ต้อกระจกนิลปัด รากเกิดแต่ดี มักให้หาวนอน
ให้จักษุมืดมัวเหมือนแดดบด มักให้อยากเปรี้ยวหวาน ท่านให้ปล่อยปลิงที่ทัด
ดอกไม้ข้างขวา ๗ ตัว ข้างซ้าย ๕ ตัว ปลิงใหญ่ ๗ ตัว ปล่อยหลังตาขวา ๕ ตัว
ข้างบน ๓ ตัว ข้างล่าง ๒ ตัว ปล่อยที่คางข้างขวา ๙ ตัว ซ้าย ๗ ตัว ท้ายขวัญ ๓

176
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ตัว ที่ไหล่ท้ายสะบักข้างขวา ๕ ตัว ข้างซ้าย ๓ ตัว หางคิ้วขวา ๕ ตัว ซ้าย ๓ ตัว
ต้อน้ำ�ราก เกิดแก่ตับ ให้มือเท้าเย็น ท่านให้ปล่อยปลิงข้างซ้าย ๓ ตัว หลังตาข้าง
บน ๒ ตัว ข้างซ้าย ๑ ตัว ชายกระเบนเหน็บขวา ๕ ตัว ซ้าย ๓ ตัว ที่นิ้วเท้าใหญ่
ขวา ๓ ตัว ซ้าย ๒ ตัว ที่ปลีน่องข้างขวารายไปจนถึงข้อเข่า ๕ ตัว ปลีน่องข้าง
ซ้าย ๓ ตัว ปลายจมูก ๑ ตัว แสกหน้า ๑ ตัว
สิทธิการิยะ  จะกล่าวถึงกำ�เนิดแห่งต้อหมอก อันมีประเภทต่างๆ ตาม
อาจารย์กล่าวไว้ว่า เดือนห้า เดือนหก เดือนเจ็ด เดือนแปดนั้น เกิดเพื่อโลหิต
เดือนเก้า เดือนสิบ เดือนสิบเอ็ด เดือนสิบสอง นั้น เกิดเพื่อกำ�เดา เดือนอ้าย
เดือนยี่ เดือนสาม เดือนสี่ นั้น เกิดเพื่อเสมหะระคนกัน ท่านให้วางยาขับโลหิต
ออกเสียก่อนแล้วจึงให้ยาประจุ จึงใส่ยาอันเกิดเพื่อโลหิต ๓ ประการ ต้องกันแล
ถ้าบวมจักษุข้างเดียว ให้ปล่อยปลิง ๗ หน จึงราบ ถ้าเอกโทษก็ให้ยา ถ้าทุวัณ
โทษ ก็ให้เอายอดถั่วแปบพานเสียก่อนจึงใส่ยา ถ้าตรีโทษ ให้เอามีดเชือดเสีย
ก่อนจึงใส่ยา ต้อหนึ่งเกิดหลังจักษุ เกิดที่จักษุ แล้วงอกขึ้นประดุจฟองปลา ให้น้ำ�
จักษุตกเกิดเพื่อริดสีดวง ให้พานด้วยยอดถั่วแปบเสียก่อน แล้วจึงใส่ยา ต้อหนึ่ง
ให้น้ำ�จักษุตก และขนจักษุร่วงในจักษุแดง ชื่อต้อแนะเกิดเพื่อโลหิต ให้เอาโลหิต
ออกเสียก่อนแล้วจึงใส่ยา ต้ออันหนึ่งคู่กัน แลเห็นเพลิงมิได้ ชื่อว่าต้อฝี เกิดเพื่อ
สันนิบาต ต้ออันหนึ่งแลกลางคืนจึงมืด เกิดเพื่อกำ�เดา ชื่อต้อจักษุฟาง ต้อหนึ่ง
เมื่อนอนให้เจ็บกระบอกจักษุ จักษุเป็นดุจเยื่อไม้ เกิดเพื่อวาโย ต้อหนึ่งเมื่อเดิน
ไปจึงให้เวียนศีรษะ แลออกไปเป็นพรายๆ ดุจหิ่งห้อย เกิดเพื่อนอนมาก ต้อหนึ่ง
อยู่ดีๆ ฉุกเห็นสีแดงๆ เกิดเพื่อโลหิต และริดสีดวงให้เอาโลหิตออกเสียก่อนจึง
ใส่ยา ต้อหนึ่งอยู่ดีๆ ฉุกเห็นสีขาวหลัวๆ เกิดเพื่อกำ�เดา เอากำ�เดาออกเสียก่อน
จึงใส่ยา ต้อหนึ่งในจักษุ เหลืองเหมือนรุ้งกินน้ำ� เกิดเพื่อธาตุทั้ง ๔ มิได้เสมอกัน
ให้รับประทานยาธาตุปกติเสียก่อน แล้วทำ�ยาปิดวาโยและกำ�เดาเสียแล้วจึงใส่ยา
ต้อหนึ่งให้มึนตึงหูตึง เกิดเพื่อวาโย ให้รับประทานยาภายในเสียก่อน แล้วจึงใส่
ยาต้อหนึ่ง ให้จักษุแดงและแสบ เกิดเพื่อกำ�เดาและโลหิต ให้รมยาเสียก่อนแล้ว

177
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
จึงใส่ยา ให้สำ�รอกปลิงด้วยสุรา ล้างเมือกเสียแล้วเอาน้ำ�มะพร้าวใส่ลงในปลิง
ปลิงนั้นฟื้นขึ้น จึงเอาดินกับปลิงห่อกันเข้า ปล่อยปลิงเข็มอย่าสำ�รอกเลย พระ
ฤาษีประสิทธิ์ไว้เป็นแก่นสาร ถึงโรคภัยต้อก่อเกิด ๙ ประการ แพทย์จึงพานพึง
รู้อย่าดูเบา อย่างมเงอะเซอะซมเที่ยวรักษา พระตำ�ราเรียนรู้แต่ครูเฒ่า จงเห็น
แจ้งประจักษ์ที่หนักเบา อันต้อ ๙ ประการนี้ที่มีมา หนึ่งสีนิลกระจกปรอทขาว
กระจกเขียวแดงขาวเร่งรักษา กระจกหิ่งห้อย กระจกแววมยุรา กระจกหลังเบี้ย
หนา ตำ�ราทายเจ็ดประการนี้ต้อพอรักษา สามวันยาทาก็แห้งหาย กระจกขาว
เขียวดำ�ตำ�ราทาย บังเกิดร้ายโรคลมระดมมา แต่ปลายเท้าพัดเข้าถึงลำ�สอ เห็น
ยากที่แพทย์หมอจะรักษา ถึงสองปี สามปี ดังนี้มา ท่านทายว่าปวดศีรษะแทบ
ทะลาย แล้วเกิดขึ้นถึงจักษุประสาท สามารถมือหมอเห็นเกินหมาย ว่าต้อโทษลม
ระบมกาย โลหิตร้ายเจือลงให้วงเวียน หนึ่งโสด ต้อสลัก ต้อก้นหอย ท่านกล่าว
ถ้อยไม่ผิดสถิตย์เสถียร ต้อวิง ต้อเวียน ต้อกงเกวียน ตรีโทษพิษเพี้ยนว่าเพื่อลม
หนึ่งต้อวาโย ต้อเท้าสุนัข ต้อลิ้นสุนัขมายังมีถม ต้อเนื้อ ต้อหมอก ออกซานซม
ต้อโลหิต ต้อลม ๗ ประการ ต้ออันนี้เกิดเพื่อโลหิตและกำ�เดา เอกโทษนั้นเล่าเป็น
แก่นสาร ทุวัณโทษประหนึ่งกำ�หนดการ ถึงตรีโทษบรรหารเห็นตำ�รา ซึ่งออกฝี
ออกหัด ให้ตัดราก โรคนั้นยากที่แพทย์หมอจะรักษา อยู่ประมาณเดือนหนึ่งนั้นลง
มา จับหน้าผากขอบตานั้นแดงไป ฝีอภัยสันตาเดือนห้าเดือนหก เดือนเจ็ดเดือน
แปดนั้นยกอย่าสงสัย เกิดเพื่อเลือดลมระบมไป เดือนเก้า ถึง เดือนสิบสองในเขต
กำ�เดา เดือนอ้าย เดือนยี่ สาม สี่ นั้น เพื่อเลือด ไม่หายเหือดเลือดลมระบมเข้า
แม้นจะทำ�ยานั้นให้บันเทา ให้ประจุตามเค้าฉบับมา เอกโทษ ทุวัณโทษ ตรีโทษ
อย่าเฉาโฉดใส่ยาเร่งรักษา ลูกตาวิปริตผิดตำ�รา ชื่อว่าต้อมะเกลือเหลือพิไรหนึ่ง
ลูกตาแดงดังตานก จะหยิบยกพาทีคำ�ภีร์ไสย อาจารย์กล่าวตำ�ราว่าต้อไฟ เพื่อ
ไข้สันนิบาตปลาดคน ต้อหนึ่งให้มืดและหูตึง รู้มิถึงว่าลมนั้นเป็นต้น ในจักษุแดง
ให้มืดมน กำ�เดารนร้อนใจเร่งใส่ยา ถ้าโลหิตตำ�นานอาจารย์บอก ให้หมอกอก
เสียก่อนผ่อนรักษา จะปล่อยปลิงก็ได้ในตำ�รา จึงใส่ยาหายแดงอย่าแคลงใจ ถ้า

178
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
เพื่อลมระบมระบุอยู่ ให้เร่งรู้รักษาอย่าสงสัย อันโรคต้อที่นัยตา ท่านว่าไว้เหมือน
รักษาแก้วได้สองดวงดี พระตำ�หรับกำ�เนิดจะเกิดต้อ ยากที่หมอสานุศิษย์พระฤาษี
จึงตั้งแบบฉบับตำ�หรับนี้ ดูให้ดีพินิจพิจารณา โรคจะหายฤามิหายก็ให้รู้ พิเคราะห์
ดูตำ�หรับโบราณว่า เห็นเที่ยงแท้ตามอย่างจึงวางยา อันโรคาก็จะหายสบายเอย
สิทธิการิยะ  ถ้าแลจักษุของผู้ใดให้เขม่นนัก เป็นเพื่อลม ถ้าแลเป็นตาแดงดัง
หิ่งห้อยนั้น เป็นเพื่อกำ�เดา ถ้าแลจักษุผู้ใด เห็นวับๆ แวมๆ เป็นเพื่อโลหิต เพื่อ
สันนิบาต ถ้าเป็นต้อขาวๆ ชื่อว่าต้อลิ้นสุนัข ถ้าแลเป็นระลอกเป็นหลุมท่ามกลาง
นั้น ชื่อว่า ต้อก้นหอย อันนี้ว่าครอบกันคือ ต้อกระจก ต้อสลัก ต้อกงเกวียน ต้อ
แก้ว เป็นที่หัวตา ต้อมะเกลือ เป็นที่หัวตาดำ� แลดูกระจกให้ขาวทึบ ถ้าแท้แล้วจึง
ใส่ยา ถ้าชอบร้อนจึงใส่ยาร้อน ถ้าชอบเย็นใส่ยาเย็น พระฤาษีซึ่งท่านแต่งไว้ ให้
โปรดคนทั้งหลาย ถ้าแพทย์ผู้ใดจะรักษาจักษุ ก็ให้พิจารณาจงดี อย่าหักหาญ จึง
จะเจริญไปชั่วนี้และชั่วหน้า ถ้าผู้ใดทำ�โดยขึ้งโกรธและแกล้งผู้นั้นให้เสียจักษุ หรือ
รู้มิถึงกระทำ�ผิด จะเกิดโทษ

พระสังฆราช เมืองหงษา ให้ยาตาดีนัก เอา ผลเบญจกานี ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ ราก

ทองหลางใบมน ๑ รากทองพันชั่ง ๑ รากสลิด ๑ รากอัญชันขาว ๑ ยา ๑ สิ่งนี้ บด
ทำ�แท่งไว้ฝนหยอด

ยาชื่อ อินทรเนตรแดง แก้ปวด แก้เคือง เอาเปลือกมะไฟ ๑ เปลือกช้างน้าว ๑

เปลือกสมเส็ด ๑ รากถั่วพู ๑ เปลือกส้มกุ้ง ๑ แก่นฝาง ๑ ครั่ง ๑ ลิ้นทะเล ๑ ดิน
ถนำ� ๑ สีเสียดเทศ ๑ ยาสิบสิ่งนี้เอาสิ่งละ ๑ บาท ดีงูเหลือม ๑ สลึง ฝิ่นดิบ ๑ สลึง
ทองคำ�เปลว ๓ แผ่น เอาแก่นประดู่ ฝางเสน ต้มเป็นน้ำ�กระสาย บดทำ�แท่งไว้ ฝน
หยอดตา

ยาชื่ออินทร์เนตรขาว เอา ดินถนำ� ๑ ฝางเสน ๑ ครั่ง ๑ ว่านน้ำ� ๑ เปราะหอม ๑

179
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ดินสอพองเผา ๑ กำ�ยาน ๑ สีเสียดเทศ ๑ ยา ๘ สิ่งนี้ เอาสิ่งละ ๑ บาท ทองคำ�เปลว
๓ แผ่น เอา แก่นประดู่ ฝางเสน ต้มเป็นน้ำ�กระสาย บดทำ�แท่งไว้ ฝนหยอดตา

พระตำ�ราหลวงยานัตถ์ุ ทรง เอา โกฐหัวบัว ๑ โกฐสอเทศ ๑ โกฐเขมา ๑ โกฐสอ

ไทย ๑ โกฐกระดูก ๑ ชะเอมเทศ ๑ ชะเอมไทย ๑ เปราะหอม ๑ แก้วแกลบ ๑ เบี้ย
ผู้เผา ๑ ขิง ๑ ดีปลี ๑ พริกไทย ๑ ชะมด ๑ พิมเสน ๑ เอาสิ่งละ ๑ สลึง สังข์ ๒ สลึง
ลิ้นทะเล ๓ สลึง เปลือกฟองไก่ฟัก ๒ สลึง ตำ�ผงนัตถุ์ แก้ลมขึ้นเบื้องสูง

ยาพอกนิ้วเท้าใหญ่ให้จักษุสว่าง  เอาหัวแห้วหมู ๑ มหาหิงค์ ๑ เอาเสมอภาค

ตำ�พอกนิ้วเท้าใหญ่ ขนานหนึ่ง เอารากตาล ๑ หัวกระเทียม ๓ หัว กระชาย ๑ หัว
พริกไทย ๗ เม็ด เปราะหอม ๑ หัว ตำ�สุมเท้า ชักลมลงเบื้องต่ำ�

ยาแก้ลมขึ้นเบื้องสูง เอาผลจันทน์ ๑ สลึง ดอกจันทน์ ๑ บาท กานพลู ๒ สลึง

ดีปลี ๒ สลึง เกลือสินเธาว์ ๓ สลึง ผลพิลังกาสา ๓ สลึงเฟื้อง ว่านน้ำ� ๑ บาท
โกฐสอ ๑ บาท โกฐเขมา ๕ สลึง เทียนดำ� ๕ สลึง เทียนแดง ๙ สลึง เทียนข้าว
๑ บาทเฟื้อง เทียนตาตั๊กแตน ๑ บาท ๓ สลึง เทียนขาวเปลือก ๑ บาท ๓ สลึง
ขิงแห้ง ๒ บาท รากเจตมูลเพลิง ๒ บาท หัวบุกรอ ๙ สลึงเฟื้อง สหัสคุณเทศ ๒
บาท ๓ สลึง พริกไทยล่อน ๑๐ สลึงเฟื้อง ตำ�ผงบดละลายน้ำ�อ้อยแดงรับประทาน
๑ สลึง วันละ ๓ ครั้ง แก้ตามืด ตาฟาง

ยาแก้ลมขึ้นแต่เท้า ให้ปวดศีรษะ เมื่อยคอ เป็นกำ�ลัง เอาใบกุ่ม ๑ ข่าต้น ๑ ไพล

๑ หัวหอม ๑ ดินประสิวขาว ๑ บดพอกนิ้วเท้าใหญ่ ๓ วัน ๗ วัน หาย

ยาพอกแก้ลมปะกัง เอารังหมาหล้า ๑ ผักเสี้ยนทั้ง ๒ มูลนกพิลาบ ๑ หญ้ารังกา

๑ พริกไทยล่อน ๑ ขิงแห้ง ๑ เอาเสมอภาค ตำ�พอกนิ้วเท้าใหญ่ หาย

180
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาสุมแก้ลมกำ�เดาขึ้น ให้เวียน จักษุ จักษุมืด จักษุฟาง และจักษุลม จักษุขาว
ให้หนักศีรษะซุนไป ให้เจ็บปวดตามกระบอก จักษุ แสกหน้า และแสกผม เหตุ
ดังนี้เป็นโดยโทษลมระคนกับกำ�เดา ถ้าจะแก้ เอาผลมะกรูด ๓ ผล ไพล ๔ บาท
นึ่งให้สุก ดินประสิวขาว ๑ บาท ตำ�เคล้าน้ำ�ส้มมะขามเปียก พอกศีรษะ หาย
ขนานหนึ่งคู่กัน เอา ใบละหุ่งแดง ๑ ใบลำ�โพงกาสลัก ๑ ผลมะกรูด ๑ หัวดองดึง ๑
พริกไทย ๑ ขิงแห้ง ๑ เอาสิ่งละ ๑ บาท ต้มกับน้ำ�ส้มมะขามเปียกแทรกดินประสิว
เคี่ยวให้งวด แล้วเอาทั้งน้ำ�ทั้งกาก มาแบ่งออกเป็น ๒ ส่วน เอาหัวหอม ๑ ส่วน
ไพล ๓ ส่วน ผสมกันเข้า บดสุม

ลมหนึ่งชื่อ ตุลาราช เกิดแต่คอหอย ให้เหม็นคาวคอ มักถ่มเขฬะบ่อยๆ หายใจ

ขัดอก ถ้าเกิดกับผู้ใดได้ ๕ เดือน แล้วเสียจักษุจึงหาย ถ้าจะแก้ เอาหน่อไม้ ใบตับ
เต่า ๑ ฝ้ายแดง ๑ การะบูร ๑ ดอกจันทน์ ๑ ผลจันทน์ ๑ ดีปลี ๑ เอาส่วนเท่ากัน
ตำ�ผง ละลายน้ำ�ผึ้งรับประทาน

ยาชื่อ  อินทรเนตรดำ�  เอา ถ่านตาไม้สัก ๗ ตา ถ่านตาไม้สัก ๗ ตา ถ่านตา

ไม้สีสุก ๗ ตา ถ่านเม็ดมะกอก ๓ เม็ด ทองคำ�เปลว ๓ แผ่น ทำ�เป็นจุณ รำ�หัด
พิมเสน พอควร

ยาชื่อ เหลืองล่องสมุทร เอาหัวอุตพิต ๑ หัวกลอย ๑ หัวบุก ๑ หัวกระดาษแดง

๑ หัวกระดาษขาว ๑ สิ่งละ ๑ บาท ขมิ้นอ้อย ๒ สลึง ไพล ๑ สลึง แห้วหมู ๒ สลึง
ตรีกฏุก สิ่งละ ๑ สลึง ทำ�เป็นจุณ บดกับน้ำ�มะนาว แก้ริดสีดวง แก้โลหิตและลม
ยาชื่อ สังข์รัศมี  เอาดินสอพอง ๑๒ บาท น้ำ�นมเสือ ๑ เฟื้อง หอยสังข์ ๑ เฟื้อง
เปลือกฟองไก่ฟัก ๑ เฟื้อง เบี้ยผู้เผา ๑ เฟื้อง ดีปลี ๑ เฟื้อง ข่า ๑ เฟื้อง กะทือ ๑
เฟื้อง ขิง ๑ เฟื้อง ไพล ๑ เฟื้อง กวนนัตถ์

181
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาชื่อ อินทรสังหาร เอาใบปีบ ๑ ใบฝักเค็ด ๑ พริกไทย ๑ ดีปลี ๑ ดินถนำ� ๑
ขิง ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ ไพล ๑ หัวกะเทียม ๑ หัวหอม ๑ เอาสิ่งละ ๑ บาท บดด้วยน้ำ�
มะนาวเป็นกระสาย
สิทธิการิยะ จะกล่าวลักษณะต้อกระจก ๗ ประการ คือ ต้อนิลกระจก ๑
ต้อกระจกนกยูง ๑ ต้อกระจกหลังเบี้ย ๑ ต้อกระจกปรอท ๑ ต้อกระจกหิ่งห้อย ๑
ต้อกระจกแดง ๑ ต้อกระจกขาว ๑ เป็น๗ ประการด้วยกัน ดังนี้ ถ้ารักษาต้องด้วย
โรคจึงจะหาย แต่ต้อกระจก และต้อเสดกระจกนั้น รักษาไม่หาย ต้อทั้ง ๗ ประการ
นี้ เกิดเพื่อลมขึ้นมาแต่ฝ่าเท้า เมื่อขึ้นมานั้นให้เมื่อยตั้งแต่เท้าขึ้นมาถึงต้นคอ แต่
เมื่อยอยู่ดังนั้นประมาณสองปี สามปี แล้วจึงปวดศีรษะดังจะแตก แล้วผุดขึ้นมา
ในจักษุ ต้อกระจกทั้ง ๙ ประการ ซึ่งกล่าวมานี้ ต้องด้วยลักษณะตรีโทษ ต้อเพกา,
ต้อเนื้อ, ต้อลิ้นสุนัข, ทั้ง ๓ อย่างนี้เกิดเพื่อเส้น ต้อลำ�ใย และต้อทั้งหลายนั้น เกิด
เพื่อโลหิต อนึ่ง เดือน ๕,๖,๗,๘, ทั้ง ๔ เดือนนี้เกิดเพื่อโลหิต เดือน ๙,๑๐,๑๑,๑๒,
ทั้ง ๔ เดือนนี้ เกิดเพื่อกำ�เดา เดือน ๑,๒,๓,๔ ทั้ง ๔ เดือนนี้ เกิดเพื่อเสมหะระคน
กัน
สิทธิการิยะ  ตำ�ราแพทย์ที่จะรักษาต้อกระจกทั้ง ๗ พึงรู้โรคยาให้สิ้น
เสร็จเล่ห์กลกัลเม็ดที่จะแก้จักษุโรคนั้น ให้แต่งยาสุมทุกวัน จึงกินยานั้นชะโลม
ไว้ อย่าให้ผูกพรรดึกแข็งเข้าได้ แล้วทำ�ยาพอกนิ้วเท้าใหญ่ทุกๆวัน แล้วให้ปล่อย
ปลิงเดือนละหน ข้างแรมจึงปล่อย ถ้าจักษุนั้นค่อยเห็นขึ้นแล้ว จึงทำ�ยาทาฝ่าเท้า
ให้รมถ่านสะแกให้ร้อนแต่พอทน ยาแห้งแล้วเอาอีกให้ได้ ๕ หน ให้ได้ ๓ คราว
คราวละ ๓ วัน ครั้นตัดรากลมแล้ว จึงทำ�ยาสุมต้อที่มืดไม่เห็นใต้ไฟนั้น เอารากมะ
รุมสดๆ บดให้ละเอียดสุมไว้ ๓ วัน จึงทิ้งเสียแล้วทำ�ใหม่สุมไปกว่าจะเห็น จึงงด
เอายานี้สุมไป เอามหาหิงค์ ๑ กำ�ยาน ๑ ยาดำ� ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ ไพล ๑ ใบมะขาม ๑
ใบส้มป่อย ๑ ตรีกฏฺก ๑ เอาสิ่งละ ๑ บาท บดด้วยน้ำ�มะนาว สุมไปทุกวัน ๑๐ วัน
แล้วทิ้งเสีย ทำ�ใหม่แล

182
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาพอกนิ้วเท้าใหญ่  เอาสลัดได ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ กระเทียมครึ่งหัว บดพอกไว้ทั้ง
กลางวันกลางคืน

ยารม เอาตรีกฏฺก ๑ กระเทียมสิ่งละ ๑ บาท มหาหิงค์ ๔ บาท บดด้วยยางสลัดได

แล้วปั้นแท่งไว้ ฝนด้วยยางสลัดได ทาฝ่าเท้า รมด้วยถ่านไม้สะแก แล้วจึงรับ
ประทานยาต่อไป

ยารับประทานล้างภายใน  เอาใบปะคำ�ไก่ ๑ เปลือกหอยขม ๑ ตรีกฏฺก ๑

กระเทียม ๑ เอาสิ่งละ ๑ บาท มะไฟเดือนห้า ๒ บาท ใบพริกไทย ๔ บาท ใบสมอ
ทะเลนึ่ง แล้วผึ่งแดดให้แห้ง เท่ายาทั้งหลาย ตำ�เป็นผง ถ้าผู้ไข้นั้นเกิดข้างขึ้น รับ
ประทานหนัก ๑ สลึง ถ้าข้างแรม เฟื้องสองไพ ละลายน้ำ�ส้มสายชู รับประทาน
เวลาเช้า

ขนานหนึ่งรับประทานเวลาเย็น  แก้ลม  เอาใบสะเดา ๑ ใบปะคำ�ไก่ ๑ ใบโคน

ดินสอ ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ รากเจตมูลเพลิง ๑ ว่านน้ำ� ๑ ดีปลี ๑ เอาสิ่งละ ๑ บาท พริก
ไทยเท่ายาทั้งหลาย ตำ�ผงละลายน้ำ�ผึ้ง รับประทานเวลาเย็น

ยาสุมต้อกระจก เอา มูลจุณสี ๑ สลึง เม็ดพันธุ์ผักกาด ๒ สลึง รากเจตมูลเพลิง ๑

บาท ตรีกฏฺก ๑ บาท ใบเจตมูลเพลิง ๑ บาท บดด้วยน้ำ�มะนาว สุมไปกว่าจะครบ
๑๐ วัน แล้วทิ้งเสียจึงทำ�สุมใหม่

ยาแก้ต้อกระจก เอาผิวมะกรูด ๑ ยาดำ� ๑ เกลือสินเธาว์ ๑ พริกไทย ๑ ขิงแห้ง

๑ มหาหิงค์ ๑ ดีปลี ๑ เอาสิ่งละ ๑ บาท กะเทียม ๖ สลึง ตำ�ผงละลายน้ำ�ผึ้ง น้ำ�
มะกรูด น้ำ�มะนาว เอาส่วนเท่ากันเป็นกระสาย รับประทานหนัก ๑ สลึง ถ้าจะ
ปล่อยปลิงให้เลือกเอาวันจันทร์ วันอังคาร และ วันพฤหัสบดี ใช้ข้างแรม ห้ามแต่

183
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แรม ๒ ค่ำ� ๔ ค่ำ� ๗ ค่ำ� ๑๑ ค่ำ� ๑๕ ค่ำ� ข้างขึ้นห้ามอย่าปล่อยเลย จะปล่อยปลิง
ต้อโลหิต ต้อกระจก ให้ปล่อยมาข้างท้ายขวัญ ๕ ตัว เลือกเอาแต่ตัวเติบๆ ต้นคิ้ว
ข้างละ ๒ ตัว แต่ปลายคิ้วมาถึงหูข้างละ ๙ ตัว ใต้หูอ่อนข้างละ ๑ ตัว ขากรรไกร
ข้างละ ๓ ตัว ต้นเล็บนิ้วเท้าใหญ่ข้างละ ๒ ตัว จะปล่อยปลิงนี้ขึ้นเดือน ๕ เดือน ๖
และเดือน ๗ ปลิงมีลูกเมื่อปล่อยแล้วเอายาสูบปะปากแผลเสีย ปลิงคายลูกไว้มิได้
สิทธิการิยะ  จะรักษา จักษุ ปวด เคือง ให้นัตถ์ุยาเสียก่อนแล้วจึง
ใส่ยา อินทรเนตรแดง ถ้ามิฟัง เอาฝิ่นแทรกเป็นกระสาย สักเวลาหนึ่งสองเวลา
ถ้าฟังแล้วให้ใส่ฝิ่นต่อไป ถ้ามิฟังจงยักน้ำ�กระสายใหม่ เอาผลแตงกวาหมกไฟให้
สุก แล้วบีบเอาน้ำ�เป็นกระสาย ถ้ายังมิฟัง ให้ทำ�ยาสุมแก้พิษต่อไป เอา ดินประสิว
ขาว ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ ต้นหางจรเข้ ๑ ฆ้องสามย่าน ๑ ใบทองหลางทั้ง ๒ ตำ�ลึงทั้ง ๒
แคทั้ง ๒ ใบมูลเหล็ก ๑ ใบสมี ๑ ใบพรมมิ ๑ ดินสอพอง ๑ หญ้าน้ำ�ดับไฟ ๑ บดพอก
กระหม่อมให้ได้ ๒ เวลา ถ้ายังไม่หายปวดให้ปล่อยปลิงเอาโลหิตร้ายออกเสีย ถ้า
ต้อควายออกแล้วแต่ยังไม่บริสุทธิ์ ให้เอายอดถั่วแปบพานจักษุเอาโลหิตออกแล้ว
ใส่ยาสมานต่อไป เอายา อินทรสังหารแทรกอินทรเนตรแดง ใส่ให้กระจายโลหิต
ถ้ายังไม่ปรกติจึงเอายอดถั่วแปบพานไปอีก ๓ ครั้ง ๔ ครั้ง แล้วใส่ยาไปกว่า
จะหาย
อนึ่ง ถ้าผู้ใดจะรักษาจักษุ ถ้านัตถ์ุยา ใส่ยาและสุมยายังไม่หายปวด และ
เป็นฝ้าปิดขึ้นไปแต่ขอบตาดำ�ข้างล่าง คล้ำ�เป็นเงาขาวออกไปจากตาดำ�ดังไขเนื้อ
เป็นดังนี้เรียกว่าต้อน้ำ� ถ้าขึ้นไปจักษุผู้ใด จักษุผู้นั้นจะบอด ถ้าจะรักษาให้ปล่อย
ปลิง ที่ขอบตาข้างล่าง ข้างละ ๕ ตัว ถ้ายังปวดอยู่ให้ปล่อยต่อไปอีก ๒ ครั้ง ๓
ครั้ง กว่าจะหายปวด
สิทธิการิยะ จะกล่าวกำ�เนิดต้อทั้งปวง คือ ต้อกงเกวียน ต้อก้นหอย
ต้อสลัก ทั้ง ๓ ประการนี้ เกิดแต่เท้าขึ้นมาอยู่ในระหว่างตรีโทษ ต้อลำ�ใย
ต้อลิ้นสุนัข ต้อสายโลหิต ต้อเนื้อ ต้อหมอก ต้อแดง ต้อเกลื่อน ทั้ง ๗ ประการ
นี้ เกิดเพื่อลม เพื่อกำ�เดา และโลหิต ถ้าเป็นเดือนหนึ่ง ว่าเอกโทษ พอรักษาได้

184
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 ถ้าพ้นเดือนหนึ่งเป็นทุวัณโทษ ถ้าถึง ๘ เดือน ๙ เดือน ไปจนปีหนึ่ง เป็นตรีโทษ
รักษายาก ถ้าเป็นฝีหรือเป็นหัดก็ดี และเกิดต้อขึ้นที่ลูกตาได้ ๑๐ วัน เป็นทุวัณ
โทษ ถ้าพ้น ๑๐ วันขึ้นไป เป็นตรีโทษ รักษาไม่หาย
อาจารย์เจ้ากล่าวไว้ว่า ถ้าผู้ใดป่วยจักษุได้ ๑ เดือน ๒ เดือน ๓ เดือน ๔
เดือน ก็ได้ เกิดด้วยเสมหะ และลมกระทำ�โทษ ถ้าป่วยจักษุ ถึง ๕ เดือน ๖ เดือน
๗ เดือน ๘ เดือน เกิดด้วยโลหิตและลมกระทำ�โทษ ถ้าป่วยจักษุถึง ๙ เดือน ๑๐
เดือน ๑๑ เดือน ๑๒ เดือน เกิดด้วยกำ�เดาและลมกระทำ�โทษ ระคนกันอยู่ดังนี้ ถ้า
แพทย์จะรักษาให้พิจารณา ว่าป่วยได้กี่เดือน และอันใดกระทำ�โทษให้ฟอก กรอก
และปล่อยปลิงชำ�ระโทษนั้นๆ ออกเสียก่อนจึงใส่ยา
ถ้าลูกตาดำ�เป็นดุจผิวมะกรูด ชื่อว่าต้อมะเกลือ เกิดเพื่อดีเป็นตรีโทษ
อนึ่ง ให้ลูกตาแดงดังผลมะกล่ำ� ชื่อว่าต้อไฟเป็นเอกโทษ เกิดเพื่อนอนมากเกิน
ธรรมดา ต้อหนึ่งสีดังหงสบาท ชื่อว่าต้อรัตนโชติ เกิดเพื่อเสมหะและกำ�เดา เป็น
ลักษณะโทษ ต้อหนึ่งชื่อว่า ต้อตาแมว ลูกตานั้นช้ำ� ริมตานั้นใส ต้อเกลื่อน ก็
เรียก เกิดเพื่อดีเป็นตรีโทษ ต้อหนึ่ง ลูกตานั้นขาว ชื่อต้อฝ้าย เกิดเพื่อมาตุมคาม
ต้อหนึ่ง สีเขียวดังดอกอัญชัญ เกิดเพื่อดีและโลหิตเป็นมัชฌิมโทษ รักษาหาย
แต่ลูกตานั้นจะน้อยกว่าปกติ ต้อหนึ่งเกิดที่หลังตาก็มี ที่ลูกตาก็มี เกิดขึ้นดังกะ
เพาะปลา มักให้น้ำ�ตาตก ให้คันขอบตา ตานั้นแดง ต้อนี้เกิดเพื่อโลหิต ให้ชำ�ระ
โลหิตออกเสียก่อนจึงใส่ยา ต้อหนึ่ง แดงดังไฟ ชื่อว่าต้อฝี เกิดเพื่อสันนิบาต ต้อ
หนึ่ง เกิดเพื่อกำ�เดา กลางคืนมิเห็น ชื่อว่าต้อตาฟาง เป็นเอกโทษ
ต้อหนึ่ง เมื่อนอนมักให้เจ็บกระบอกตา เกิดเพื่อโลหิต และนอนมาก ชื่อ
ว่าเอกโทษ ต้อหนึ่ง เกิดที่ลูกตา เมื่อหายแล้วทำ�ให้ลูกตาหวำ�กลางหน่อยหนึ่ง
ชื่อว่าต้อธรณี เป็นทุวัณโทษ เกิดเพื่อทำ�การหนัก ต้อหนึ่ง เกิดที่ลูกตาดำ� หรือ
ลูกตาขาว ให้แข็งดุจกระดูก และพองออกมา ชื่อว่าต้อหูด เกิดเพื่อโลหิตและลม
ทั้ง ๒ ประการนี้ต่างกัน เป็นตรีโทษ ต้อหนึ่ง ให้ลูกตาเขียวไป มืดกว่า ต้อเพ็ชร์
เกิดเพื่อลม ให้นวดเสียก่อนจึงกินยา เป็นเอกโทษ ต้อหนึ่ง อยู่ดีๆ ให้ตาแดง เกิด

185
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
เพื่อโลหิตและริดสีดวง ให้เอาโลหิตออก เสียก่อนจึงใส่ยา ต้อหนึ่งให้จักษุลด เกิด
เพื่อกำ�เดา ให้เอาโลหิต กำ�เดาออกเสียก่อน จึงใส่ยากินยาประจุ ต้อหนึ่งนั้น ให้
จักษุเหลือง ดังขมิ้น สีดุจรุ้งกินน้ำ� เกิดเพื่อธาตุทั้ง ๔ ไม่เสมอกัน ให้กินยาธาตุ
เสียก่อนจึงใส่น้ำ�มันปิดกำ�เดาแล้วจึงใส่ยา ต้อหนึ่ง ให้ตามืดหูตึง เกิดเพื่อลม ให้
กินยาภายในก่อนจึงใส่ยา ต้อหนึ่ง ให้คายจักษุ จักษุหลับๆ ลืมๆ เกิดเพื่อกำ�เดา
และโลหิต ให้รมยาก่อนจึงใส่ยา ต้อหนึ่งให้เจ็บจักษุ เกิดเพื่อสรรพเคราะห์ ให้เส
ดาะเคราะห์เสียก่อนจึงใส่ยา ต้อทั้งปวงนี้ เป็นเอกโทษ ทุวัณโทษ ตรีโทษ รักษา
ได้บ้าง ตัดบ้าง
ต้อหนึ่งให้เจ็บจักษุ จักษุมืดๆ พรายๆ เกิดเพื่อมาตุคาม ถ้าจะใส่ยาให้งด
มาตุคามเสียก่อน ถ้าล่วง ตรีโทษมิหายแล ต้อหนึ่ง มักให้เวียนจักษุ ให้มืดจักษุ
จักษุเขียวดังปีกแมลงทับ ให้กินยาเสียก่อนจึงใส่ยา และเมื่อลักษณะจักษุจะมืด
นั้น ๔ ประการ
ประการหนึ่งเป็นเพื่อโลหิตลม, เสมหะ, กำ�เดา และเมื่อจะเจ็บนั้นให้เขม่น
จักษุอยู่ริกๆ จักษุมิสู้แดงนัก ขาวนัก เป็นจักษุลม ถ้าขาวออกเป็นเพื่อโลหิต เพื่อ
ลม ให้ประจุเสียก่อนจึงใส่ยา ถ้าเจ็บจักษุตุบๆ เหมือนมดกัด ให้เสียดแทง และ
นอนมิหลับ มีแสงพราวออกไปดังหิ่งห้อย ดังไฟ แดงเป็นหย่อมๆ เป็นเพื่อกำ�เดา
ให้ชำ�ระกำ�เดาเสียก่อนจึงใส่ยา แรกเจ็บจักษุนั้นให้น้ำ�ตาหล่อ รอบขุมจักษุเป็น
เพื่อเสมหะ ให้กินยาประจุเสียก่อนแล้วจงใส่ยา ถ้าแรกเจ็บจักษุ จักษุแดง แดง
ดังโลหิต เป็นเพื่อสันนิบาต เกิดพร้อมกัน เร่งใส่ยาจงได้ แพทย์ผู้ใดจะรักษา ให้
พิจารณาจงละเอียดจึงใส่ยา และคนผู้เจ็บนั้นให้ควั้นเทียนรอบศีรษะ เอาข้าวตอก
ดอกไม้ขอสมาโทษ เทพารักษ์ทั้งหลาย แล้วจึงใส่ยา
สิทธิการิยะ อาจารย์เจ้ากล่าวถึงต้อทั้งปวง ให้จักษุมืด ฟาง แฉะ เปียก
หมอก มัว ต้อเนื้อ ต้อสายโลหิต ต้อลำ�ใย ต้อลิ้นหมู ต้อตาแมว ต้อแววนกยูง
ต้อปีกแมลงทับ ต้อแมลงวัน ต้อน้ำ�ผึ้ง ต้อเกล็ดหอย ต้อมะเกลือ ต้อลิ้นสุนัข ต้อ
ทั้งหลายต่างๆ ดังกล่าวมานี้ เกิดแก่คนทั้งหลาย ถ้าเขม่นจักษุๆ พรายๆ ดุจดัง

186
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
หิ่งห้อย เกิดเพื่อกำ�เดา เพื่อโลหิต ถ้าจักษุแดง เป็นเพื่อสันนินาต ถ้าจักษุขาว
ชื่อต้อลิ้นสุนัข ถ้าจักษุขาวนั้นกลับแปรไปดังผลผักปลัง ชื่อต้อสลัก ต้อชุมนุมอยู่
ให้แพทย์พิจารณาดูลักษณะต้อจงจะแจ้งก่อน จึงวางยา และใส่ยา ถ้าชอบยาร้อน
ให้ใช้ยาร้อน ถ้าชอบยาเย็นให้ใช้ยาเย็น
ถ้าต้อก้นหอยนั้น เกิดแต่นิ้วเท้าใหญ่ ต้อสลักเกิดแต่ปลีน่อง ต้อตาแมว
ต้อแววนกยูง เกิดแต่หัวเหน่า ต้อหนึ่ง เห็นพรายๆ เกิดแต่สะดือและเม็ดน้อยๆ
รอบตา อยู่ในที่ตาดำ� ชื่อต้อรังผึ้ง รักษายากนัก
ต้อหนึ่งเกิดมาแต่ศีรษะ ยอดดำ�ดังหมอก กระวัดรอบจักษุ ชื่อต้อมะเกลือ
รักษาไม่หาย ต้อเพกา เกิดมาแต่รากขวัญ ต้อผักตบ เกิดมาแต่ยอดอกภายใน
ต้อเนื้อ ต้อสายโลหิต ต้อลิ้นสุนัข ต้อหมอก พยาธิหมู่นี้ เกิดเพราะรับประทานข้าว
เหนียว จึงบังเกิด

ยาแดงใหญ่ชื่ออนันตคุณ เอา แก่นมะขาม ๑ แก่นมูลเหล็ก ๑ แก่นมะหาด ๑

แก่นซ้องแมว ๑ มะฝ่อ ๑ เปราะหอม ๑ เอาสิ่งละ ๑ ส่วน ดีงูเหลือม ๑ ดีจรเข้ ๑ ดี
ตะพาบน้ำ� ๑ เอาแต่พอควร ตุกกะต่ำ� ๑ บัลลังก์ศิลา ๑ สังข์ ๑ เบี้ยผู้ ๑ ลิ้นทะเล
๑ ชาดหรคุณ ๑ ชาดก้อน ๑ น้ำ�ประสานทอง ๑ ยา ๘ สิ่งนี้สะตุก่อน แล้วจึงใส่ บท
ทำ�แท่งไว้ ฝนด้วยน้ำ�นมโค แก้ปวด แก้เคือง และกระจายโลหิต

ยาชื่ออินทโชต เอา จันทน์ทั้ง ๒ แก่นซ้องแมว ๑ แก่นสน ๑ แก่นมูลเหล็ก ๑ ราก

หญ้านาง ๑ รากขัดมอน ๑ รากตาลหม่อน ๑ หัวอุตพิด ๑ เม็ดในมะฝ่อ ๑ เบี้ยผู้
เผา ๑ สังข์เผา ๑ หัวแห้วหมู ๑ ผลจันทน์ ๑ ดีปลี ๑ ชะมด ๑ บัลลังก์ศิลา ๑ ตุกกะ
ต่ำ� ๑ ดินถนำ� ๑ สีเสียดเทศ ๑ ครั่ง ๑ เปลือกเม็ดมะขาม ๑ กำ�ยาน ๑ เอาสิ่งละ
๑ สลึง พิมเสน ๒ ไพ ฝิ่น ๑ เฟื้อง ดีงูเหลือม ๑ เฟื้อง บดด้วยน้ำ�มะงั่ว ทำ�แท่งไว้
ฝนด้วยน้ำ�มะนาว ใส่ จักษุแดง จักษุมืด จักษุเป็นขุม แก้ปวด ฝนด้วยน้ำ�เย็น แก้
ตาริดสีดวง ฝนด้วยน้ำ�มะนาว

187
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาชื่อ รัตนโชต เอา บัลลังก์ศิลา ๑ ศิลาย่อน ๑ ดินถนำ� ๑ เบี้ยผู้เผา ๑ ดีปลี ๑
แก่นต้นเสมอไทย ๑ แก่นกำ�จาย ๑ แก่น มูลเหล็ก ๑ แก่นซ้องแมว ๑ เอาสิ่งละ
๑ สลึง พิมเสน ๒ ไพ บดด้วยน้ำ�เย็น ทำ�แท่งไว้ ฝนใส่ต้อช้าง ต้อหมอก ก็ได้
ยาชื่อ สุวรรณไกรลาศ เอา ชาดหรคุณ ๑ บัลลังก์ศิลา ๑ เม็ดในมะฝ่อ ๑ จันทน์
แดง ๑ เปลือกเม็ดมะขาม ๑ แก่นซ้องแมว ๑ เอาสิ่งละ ๒ สลึง พิมเสน ๒ ไพ
ทองคำ�เปลว ๕ แผ่น บดด้วยน้ำ� ดอกไม้เทศ ทำ�แท่งไว้ ใส่จักษุแก้ปวด แก้เคือง
ลืมมิขึ้น

ยาชื่อ สว่างอารมย์  เอา แก่นจันทน์แดง ๑ บัลลังก์ศิลา ๑ ตุกกะต่ำ� ๑ ชาดก้อน

๑ ครั่ง ๑ ว่านกีบแรด ๑ ว่านร่อนทอง ๑ สังการะนี ๑ เนระพูสี ๑ ดินถนำ� ๑ เอา
สิ่งละ ๒ สลึง พิมเสน ๒ ไพ บดด้วยผลปะคำ�ดีควาย ต้ม ใส่จักษุ แก้ปวด เคือง
แทรกฝิ่น หน่อยหนึ่ง

ยาชื่อ แดงเทพศิลา เอา จันทน์แดง ๑ จันทน์ขาว ๑ แก่นซ้องแมว ๑ แก่นมูล

เหล็ก ๑ เปลือกเม็ดมะขาม ๑ ดินถนำ� ๑ ชาดหอระคุณ ๑ สุพรรณถันแดง ๑
ดินแดงเทศ ๑ ศิลาย่อน ๑ ชะมด ๑ เอาสิ่งละ ๑ สลึง พิมเสน ๒ ไพ จุนสี ๑ เฟื้อง
บดด้วยน้ำ�นมโค เอาแต่ใสๆ ใส่จักษุ แก้ปวด แก้เคือง และกระจายโลหิต แทรก
อินทสังหารหน่อยหนึ่ง

ยาชื่อ อินทสังหารน้อย เอา น้ำ�นมเสือ ๒ สลึง ดินถนำ� ๑ บาท ใบปีบ ๕ สลึง ใบ

ผักเค็ด ๕ สลึง กระเทียม ๗ กลีบ พริกไทย ๗ เม็ด ดีปลีหนักเท่าพริกไทย เกลือ
ตัวผู้ ๓ เม็ด พิมเสน ๑ เฟื้อง ชะมด ๑ ดีงูเห่า ๑ ดีจรเข้ ๑ เอาสิ่งละ ๒ ไพ เอาน้ำ�
มะนาว เป็นกระสาย คู่กันกับเทพศิลา

ยาชื่อ อินทเนตรแดง เอา เปลือกมะไฟ ๑ เปลือกช้างน้าว ๑ เปลือกสมเส็ด ๑

188
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
รากส้มกุ้ง ๑ รากถั่วพู ๑ ลิ้นทะเล ๑ ดินถนำ� ๑ ฝาง ๑ ครั่ง ๑ สีเสียดเทศ ๑ เอา
สิ่งละ ๑ บาท ฝิ่น ๑ เฟื้อง ดีงูเหลือม ๑ เฟื้อง บดด้วยน้ำ�แก่นประดู่เสนต้ม เป็นก
ระสาย แก้ปวด แก้เคือง ถ้ามิฟังแทรกอินทสังหาร หน่อยหนึ่ง

ยาชื่อ อินทเนตรขาว เอาดินถนำ� ๑ บาท ดินสอพอง ๑ บาท เปราะหอม ๒ บาท

ฝาง ๑ ครั่ง ๑ สีเสียดเทศ ๑ ว่านน้ำ� ๑ เอาสิ่งละ ๒ สลึง กำ�ยาน ๑ สลึง บดด้วย
น้ำ�แก่นประดู่เป็นกระสาย

สิทธิการิยะ ถ้าบุคคลผู้ใดเป็น ตามืด ตาฟาง ตาหมอก ตาต้อ ตาเปียก

และเคืองอยู่ในตา และให้แพทย์ทั้งหลายพิจารณา ดูจงถี่ถ้วน ถ้าตาเป็นฝ้าปิด
อยู่เป็นเพื่อลม มิเห็นตาดำ� แลเห็นเหลือง ดังหิ่งห้อย แลเห็นไฟแดงอยู่ เป็น
เพื่อกำ�เดาและลม ถ้าตาขาว แลเคือง แลให้มืดดังสาย เป็นเพื่อลมและเสมหะ
ต้ออันหนึ่ง เมื่อแรกพึ่งเป็น เป็นผื่นๆ ขึ้นมาในหัวตา ชื่อว่า ต้อเนื้อ ต้อหนึ่ง สวัด
วงตา ตามิเห็น ชื่อว่าต้อแมว ต้ออันหนึ่ง ตามันดังเยื่อลำ�ใยขาว ชื่อว่าต้อแววนก
ยูง ต้อหนึ่ง แลเห็นนัยน์ตา ดังไขวัว ชื่อว่าต้อน้ำ� ต้อหนึ่ง เมื่อแรกแลดูเห็นกลม
ตาดำ�อยู่ ชื่อว่าต้อหมอก ต้อหนึ่ง แลดูดังลิ้นสุนัข ชื่อว่าลิ้นสุนัข ต้อหนึ่ง แลดูเห็น
เป็นแววอยู่ในตาดำ� ชื่อว่าต้อลาย เดิมเมื่อจะเป็นต้อกระจกนั้นให้ร้อนในฝ่าเท้า ๗
วัน ในกำ�หนด ๗ วัน นั้นเล่าเป็นแมลงหวี่บินออกจากตาไป ครั้นถึงอีก ๗ วันเป็น
หิ่งห้อย ครั้นได้อีก ๗ วัน เป็นใยขาวอยู่แลเห็นยิบๆ ครั้นได้ ๗ วันเป็นขาวผ่าน
ตาดำ�อยู่ ทำ�ให้เห็นใต้ดวง ๑ เป็น ๒ ดวง ๔ ดวง ครั้นถึง ๗ วันเล่า ก็คลุมกลบ
ตาดำ� ใน ๔ วันนั้นแลแดงสะพรั่งอยู่ กว่านั้นมิเห็น ต้อกระจกนั้นเหลืองกลางแล
ดูกำ�เนิดต้อดังนี้  คือ ถ้าต้อเห็นปิ่มออกดังหิ่งห้อย ชื่อว่า ต้อกระจก ต้ออันหนึ่ง
ออกดังปรายปรอย ชื่อว่าต้อแตน เป็นเพราะ ริดสีดวงแล
ต้อหนึ่งสวัดขึ้น ชื่อว่าต้อก้นหอย ต้ออันงอกและมันเป็นวงแหวนแลเห็น
บ้าง ชื่อต้อก้นหอย ต้ออันงอกและขาว ชื่อว่าต้อคอด้วง ต้ออันออกพาดเหนือ

189
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ตาดำ� เห็นต่างๆ นาๆ ชื่อว่าริดสีดวงต้อ แล ต้ออันงอกปิดตา เห็นดังใยขาว
ดาดไป ชื่อว่าต้อสลัก ต้ออันหนึ่ง เจ็บริมตา เบื้องบนเบื้องต่ำ�รับกัน เพราะเป็น
ริดสีดวงฝี ตายังดี แลไม่เห็นหนทาง เป็นเพราะกำ�เดาอันเจ็บทั่วทั้งตัว เป็น
เพราะลมปะกัง แล ตาดีถะลนและมือ เป็นเพราะเลือดตน ตาอันแดงและน้ำ�ตา
ออกชุ่มไซร้ ชื่อว่าต้อตาเปียก และ ต้ออันอยู่หัวตาและหางตา ชื่อว่าต้อเนื้อ ต้อ
ลามเข้าไปในตาดำ� ชื่อว่าต้อลิ้นสุนัข ตาอันริมแดง ขนตาหล่นดังผุยผง เมื่อ
แรกใส่ยาตา ให้โกนผมเสียก่อน ให้ขอดกำ�ด้น ครั้นค่ำ� จึงให้เอาส้มมะขาม
เปียกคั้นกับเกลือ ใส่สุมไว้จนรุ่งเช้าจึงบน ๓๓๐๐ ผ้า เพราะหมากเมี่ยงบังสก
ตัว เหล้าไหหนึ่งพลีเอา แล้วจึงใส่เอาแต่น้ำ�ไปให้ต้องอิถีภาพไซร้ แม้นหญิง
อย่าให้ผัวสร้องเสพด้วย ผู้ใดจะเอาตัวรอดทำ�ตามที่กล่าวมานี้เกิด ต้ออันขึ้น
ตาซ้ายเป็นเพราะลม ต้ออันขึ้นตาขวาเป็นเพราะเลือด ให้กรอกเอาเลือดออก
เสียจงหนักเถิด ในเมื่อแรกเกิด ตาเห็นใยดังแมลงหวี่ ตาเป็นดอกพึ่งขุ่นในตา
ครั้นเห็นสีเขียวแล้วมันแดงและมันดำ� จึงว่าต้อมะเกลือ และมันเขียว และมันขาว
ด้วยกัน จึงว่าต้ออันมันเข้ามาในหางตาดำ� เท่าแมลงหวี่ก็ดี เท่าปีกแมลงวันก็ดี
ชื่อว่าต้อลิ้นสุนัข ท่านให้เอา พริก ๑ ขิง ๑ กระเทียม ๑ หอม ๑ เอาสิ่งละ ๑ สลึง
ดีปลี ๑ เฟื้อง ดินถนำ� ๑บาท เอาหมักให้เย็น เอาดินถนำ� ๑ บาท ๒ สลึง บดด้วย
น้ำ�มะนาว ปั้มเป็นแท่งไว้ใส่ริดสีดวง ไม้ลัดตา ตาเปียก ตาแดง ชื่อ ละลอกสมุทร
ดินถนำ� ๒ บาท ขี้วัวสด ๑ บาท ลูกมะกอกอ่อน ๒ บาท พริกไทย ๑ บาท ขิง
๑ บาท หอมแดง ๑ บาท ๒ สลึง การะบูร ๒ สลึง พิมเสน ๑ สลึง ตุกกะต่ำ� ดิน
ถนำ� ๑ บาท บดด้วยน้ำ� ทำ�เป็นแท่งไว้ ชื่อรากคันทะ ตีค่าไว้ ตำ�ลึงทอง ๑ แล
ขนานหนึ่ง เอาน้ำ�มะรุมทะนาน ๑ น้ำ�ทองหลางทะนาน ๑ น้ำ�บอนเตาทะนาน ๑
น้ำ�ขิงทะนาน ๑ น้ำ�ชะเอมทะนาน ๑ น้ำ�ข้าวทะนาน ๑ เคี่ยวให้ข้น และเอาฝิ่นหนัก
๑ บาท พริกไทย ๑ ตำ�ลึง บทเป็นแท่งไว้ ใส่ตาริดสีดวง สรรพต้อทั้งปวงดีนัก แล
ขนานหนึ่ง เอาไพล ๑ กระชาย ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ ดองดึง ๑ ขิงเท่ายาทั้งหลาย บด
ด้วยน้ำ�มะนาว ใส่ต้อสลักหาย แล

190
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ขนานหนึ่ง เอาสัตบุษ ๑ สมอเทศ ๑ เทียนดำ� ๑ เทียนขาว ๑ ดีปลี ๑ ดินถนำ�
๑ ตุ๊กกะต่ำ� ๑ รากพุดซ้อน ๑ รากอัญชันทั้ง ๒ รากทองหลางใบมน ๑ รากหมาก
ไฟ ๑ เอาเสมอภาค บดละลายน้ำ�มะนาว ทำ�เป็นแท่งไว้ ใส่ตาต้อเนื้อ ต้อสาย ต้อ
หมอก คลุ้มตา ใส่ให้งาม

ยานี้ ชื่อนัยนา อุททิพสรวง เอา ดินถนำ� ๑ ตรีผลา ๑ กฤษณา ๑ การบูร ๑ พิมเสน

๑ เกลือเทศ ๑ รำ�หัดสักหน่อย ดีจระเข้ ๑ เอาเท่ากัน บดละลายน้ำ�มะนาว ทำ�เป็น
แท่งไว้ ใส่ต้อหมอกให้ได้ ๑๐๐๑ ใส่ต้อได้ ๓๐ จำ�พวก แก้ริดสีดวงได้ ๓๐ จำ�พวก
ยานี้ชื่อ โชติรส ใส่ตาต้อสรรพทั้งหลายแลเอา ดอกบัว ๑ ดอกสลิด ๑ กระดังงา
๑ ดอกสารภี ๑ พิมเสน รำ�หัด เอาน้ำ�ค้างบดไว้ ใส่ตาฟาง เอาน้ำ�ตะไคร้ฝนด้วย
น้ำ�นมคน ใส่ฝนลงกับหิน

ขนานหนึ่ง เอาพิมเสน ๑ จันทน์หอม ๑ พริก ๑ ขิง ๑ ดีปลี ๑ ว่านน้ำ� ๑ รากพุด ๑

รากอัญชันขาว ๑ สมอเทศ ๑ บดด้วยน้ำ�ค้าง ใส่สรรพต้อทั้งหลาย ชื่อทิพรัตน์ แล

ขนานหนึ่ง เอาดินถนำ� ๑ ตุ๊กกะต่ำ� ๓ เท่ากัน ปั้นลงกับศิลาสองเท่า เปลือก

มะกล่ำ�เผา ๑ รากมะกล่ำ�เครือ ๑ ลูกมะกล่ำ�เผา ๑ ลูกผักปลังเผา ๑ ราก
พุดซ้อน ๑ พิมเสนเผา ๑ ขมิ้นเครือ ๑ ไพลเผา ๑ ทำ�เป็นจุณแช่น้ำ� แล้ว
เอาบดปั๊มเป็นแท่ง ใส่ตา ต้อหมอกคลุ้ม หมอกเกลื่อน ต้อสลัก ต้อมุก
ต้อกระจก ต้อลิ้นสุนัข ต้อน้ำ� สรรพต้อแลวิเศษนัก ครั้นใส่ยานี้หายสิ้นแล
ถ้าเป็นตาเปียก เอาคัดเค้า ๑ รากพันงูแดง ๑ แช่น้ำ�ไว้ ใส่หายแล

ยาใส่ตาให้สว่าง เอา ลูกมะขามป้อม ๑ รากอัญชันขาว ๑ บดด้วยมูตรวัว ใส่งาม

ตาดังดาว แล

191
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ยาทาตาซึ่งทำ�ให้ตาฟาง เอาลูกละมุด ๑ ลูกยาง ๑ ลูกมะกล่ำ�ขาว ๑ เอาเสมอ
ภาค บดด้วยน้ำ�ท่า ทาให้หาย

ขนานหนึ่ง เอาสมอเทศ ๑ ว่านน้ำ� ๑ โกฐสอ ๑ ดีปลี ๑ พริก ๑ ลูกแหน ๑ สังข์ ๑

บัลลังก์ศิลา ๑ เอาเสมอภาค บดด้วยน้ำ�มันจันทน์ ตากไว้ในร่ม ฝนใส่ตามืดตามัว
ก็ดี ขี้ตาออกมากก็ดี ต้อเนื้อตาฟางก็ดี หายสิ้นแล

ขนานหนึ่ง เอารากช้าแป้น ๑ รากทับทิม ๑ รากมะเดื่อ ๑ ใบปีบ ๑ เปลือกเพกา

๑ แคฝอย ๑ เสมอภาค บดใส่ตาฟางหาย แล

ขนานหนึ่ง เอาดินถนำ� ๑ เบญกานี ๑ เดือยไก่ป่า ๑ และ หมักไว้คืน ๑ แล้วจึงบด

ด้วยน้ำ�ท่า ใส่ตากัดต้อหมอก ทุกวัน แล ชื่อนัยนาวุฒิ

ขนานหนึ่ง เอา รากสลิด ๑ บาท รากอัญชันขาว ๑ รากพุทรา ๑ บาท ดองดึง ๑ บาท

หญ้าใต้ใบ ๒ สลึง หญ้างวงช้าง ๒ สลึง สัตบุษ ๔๐ ลูก ขมิ้น ๗ ซีก บดพอกหน้า
ผากเท่าสองนิ้ว เมื่อถึงสามวันเอาออก คั้นยาสระหัวดุษดีให้ได้เดือน ๑ แก้ต้อทั้ง
หลายหายแล

ขนานหนึ่ง เอา ยอดไทร ๑๑ ยอด เครือตำ�ลึง หนัก ๒ สลึง ตำ�ด้วยกัน ใส่กระทง

๓ มุมไว้ยังรุ่ง เอาแต่น้ำ� ใส่วันละ ๓ ที ต้อเกิดได้ ๓ ๔ ๕ ปี ก็ดี ตกสิ้นปี แล

ขนานหนึ่ง เอา รากอัญชันขาว ๑ ขมิ้น ๗ ชิ้น เอาน้ำ�ค้างเป็นกระสาย ใส่กระทง

๓ มุม แล้วเอาสำ�ลีชุบเอาแต่น้ำ� ใส่แผ้วสันดาน แล

ขนานหนึ่ง เอา โกฐกะกลิ้ง ๑ ใบย่างทราย ๑ ไพล ๑ ดีปลี ๑ สังข์ ๑ ขิง ๕ แว่น

192
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
พริกไทยเท่ายาทั้งหลาย บดใส่ตาต้อเนื้อ ต้อสายลมเลือดเป็นบ้าหมู ก็หายแล
ยาขนานนี้ ชื่อพระอินทร์  แก้ตาหมอก เอา ดินถนำ� ๑ ขิง ๑ หอยขม ๑ ขมิ้น
อ้อย ๑ ขมิ้นอ้อยเอาเท่าน้ำ�มะนาว แช่ไว้คืน ๑ บดแท่งไว้ ใส่ตาได้ ๗ หน
ยานี้ ชื่อ ทิพจักษุ เอา ข้าวตากหุงให้สุก ตากแดดจนแห้ง พริก ๑ ขิง ๑ ดินถนำ� ๑
เท่ากัน ขมิ้น ๒ บาท ลูกจันทน์ ๑ บาท ดอกจันทน์ ๑ บาท กระทือ ๑ บาท พิมเสน
รำ�หัด บดด้วยน้ำ�มะนาว ใส่ตาสรรพต้อ แล

ขนานหนึ่ง เอา มหาหิงคุ์ ๑ ตะกั่วชิน ๒ บาท น้ำ�ข่า ๑ บาท ตะกั่วชินและน้ำ�ข่า

ให้กินกัน แล

ขนานหนึ่ง เอา ดีจระเข้และน้ำ�มะพร้าว แช่น้ำ�รำ�หัด ใส่ตาต้อหมอก ริดสีดวง

สรรพต้อทุกประการ ชื่อ จักรพรรดิ์ราช แล

ฝีตัดกระหม่อม เอามนต์นี้ตัด (โอมกำ�ลังเตชา วตะ กัตะ เภเรเว พัดถึง) สามหน

มนต์ปลายมีด (โอมจักนิ่ง จักนิ่งสวาหะ โอมคุดนิ่งสวาหะ) มนต์ต้นมืดตัดต้อแล้ว
ใส่ยาทิพจักษุก่อนจึงใส่ยา ชื่อ มีดดวงพระอินทร์ และเอา จักรพรรดิ์ราช ใส่ภาย
หลังเห็นอย่างหนึ่งอันมีต้อจะตัดก็ดี เอายานี้ใส่หายดุจเดียว แล

ขนานหนึ่ง เอา พิมเสน ๑ ดีบุกดำ� ๑ น้ำ�ข่า ๑ เอาดีบุก อุ่นไฟให้ร้อน เอาขี้

ผึ้งใส่ข่าเสียทีหนึ่ง แล้วใส่น้ำ�ท่าและดีบุก ให้กินกัน แล้วเอาน้ำ�หอยโข่งแช่น้ำ�
บดเป็นแท่งไว้ ใส่ตาต้อริดสีดวงก็ดี ตาเปียกก็ดี ยานี้ชื่อ พรมเชียงนิพงสวิง
ขนานหนึ่ง เอารากผักคราด ๑ รากอัญชันทั้ง ๒ รากสลิด ๑ บดพอกหน้าผาก
ริดสีดวงงอกในตาหมอกหาย แล

ยาชื่อ แผ้วไตรตริงใหญ่  เอา เกสรบัวหลวง ๑ ดอกอัญชันขาว ๑ ดอกผักบุ้งขัน

193
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
๑ ดอก ตำ�ลึง ๑ ดอก พุดตาล ๑ ดอก พุดซ้อน ๑ ดอก มะลิลา ๑ ดอก มะลิซ้อน
๑ ดอก ดินถนำ� ๑ ก้อน แล้วเอาน้ำ�ด่างเป็นน้ำ�กระสายบด

ยาแก้ริดสีดวง เอาดินถนำ�หนัก ๒ บาท ขมิ้นอ้อยหนัก ๑ บาท รากอัญชันขาว

หนัก ๑ บาท รากสลิด หนัก ๑ บาท พริกไทย หนัก ๒ สลึง ขิง หนัก ๒ สลึง
พิมเสน หนัก ๒ สลึง บดเป็นแท่ง ฝนทาแก้ตาเปื่อย ตาช้ำ� เพื่อโรคริดสีดวง

ยากัดต้อต่างๆ เอา ดีจระเข้ ๑ ดีตะพาบน้ำ� ๑ ดีงูเห่า ๑ ดีงูเหลือม ๑ ดีวัว ๑ ดี

ควาย ๑ ดีเหี้ย ๑ ดีปลากา ๑ ดีเลียงผา ๑ ลูกจิก ๑ ลูกสะบ้า ๑ ลูกสวาด ๑ ราก
ถั่วพู ๑ รากถั่วแระ ๑ ลูกลมุดสีดา ๑ รากอัญชัญขาว ๑ รากอัญชัญเขียว ๑ ราก
มะกล่ำ�ทั้ง ๒ รากขี้กาแดง ๑ รากมะไฟ ๑ ลูกจันทน์ ๑ ดอกจันทน์ ๑ ลูกกระวาน ๑
ดีปลี ๑ ดินถนำ� ๑ บัลลังก์ศิลา ๑ แก้วแกลบ ๑ ชะมด ๑ ยาทั้งนี้บดด้วยน้ำ�มะนาว
ปั้นเป็นแท่งไว้ ใช่ใส่ตาต้อ กระจกและต้อทั้งหลายก็ได้ ชื่อ อินทรสูตรมณฑล

ยาชื่อ แผ้วปราบอากาศ เอาลูกส้มป่อย ๑ ลูกแคแดง ๑ ลูกแคขาว ๑ ลูกฝ้าย ๑

เอาเท่ากัน แล้วเอาน้ำ�เถาตำ�ลึงบดเป็นกระสาย บดทำ�แท่งไว้

ยาชื่อ อินทเนตร์แดงใหญ่ เอา ฝาง ๑ ครั่ง ๑ แก่นประดู่ ๑ ไม้แจง ๑ สารส้ม ๑

ขมิ้นอ้อย ๑ จันทน์ ๑ เนระพูสี ๑ เปลือกช้างน้าว ๑ เปลือกซ้องแมว ๑ สีเสียดทั้ง
๒ สีเสียดลาว บดด้วยน้ำ� เถาตำ�ลึงเป็นกระสาย แก้ปวดเคือง ฝิ่นแทรก ถ้ากัด
หญ้าชันกาด หญ้าไทร ถ้าแก้ปวดน้ำ�แตงกวาน้ำ�ฝิ่นแทรก ถ้าปวดเพื่อลม พิมเสน
รำ�หัด

ยาชื่อ แดงน้อย เอาขมิ้นอ้อย ๑ บอระเพ็ด ๑ เม็ดมะนาว ๑ ดอกมะขาม ๑ เม็ด

ในมะขาม ๑ เปลือกจันทน์แดง ๑ แก่นไม้แดง ๑ ฝาง ๑ ครั่ง ๑ แก่นประดู่ ๑

194
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
สารส้ม ๑ สีเสียดเทศ ๑ เปลือกประดู่ต้ม บดเป็นน้ำ�กระสาย ปั้นเป็นแท่ง ทั้งแดง
เล็กแดงใหญ่ ฝนกับน้ำ�ท่าและน้ำ�สุราโรง น้ำ�แตงกวาเผา น้ำ�ผักบุ้ง ถ้าปวดน้ำ�ฝิ่น
น้ำ�พิมเสนตัด ถ้ากัด น้ำ�หญ้าคา น้ำ�รากหญ้าไทร น้ำ�หญ้าชันกาด ดีตัด

ยาชื่อ แผ้วไตรโลก เอารากอัญชันขาว หนัก ๑ บาท รากอัญชันเขียว หนัก ๑

บาท รากมะกล่ำ� ทั้ง ๒ หนักสิ่งละ ๕ สลึง ลูกมะกล่ำ�ขาว หนัก ๕ สลึง ส้มกุ้งทั้ง
๒ หนักสิ่งละ ๕ สลึงเฟื้อง สารส้มหนัก ๗ สลึง เม็ดส้มป่อยหนัก ๖ สลึง บวบขม
หนัก ๑ บาท น้ำ�กระสายตามแต่จะใช้เถิด แก้สารพัดต้อ

ยาชื่อ แผ้วไตรภูมิ เอา น้ำ�นมเสือ ๑ อัญชันทั้งดอกทั้งลูก ๑ อัญชัญเขียวทั้งดอก

ทั้งลูก ๑ ผักเค็ดทั้งดอกทั้งลูก ๑ ตำ�ลึง ทั้งดอกทั้งลูก ๑ ลูกส้มป่อย ๑ ลูก ดอก
พุด ๑ ดอกมะลิ ๑ ลูกมะกล่ำ�ขาว ๑ บดเป็นแท่งไว้ น้ำ�กระสายตามแต่จะใช้เถิด
แก้ได้สารพัด

จบคัมภีร์ อภัยสันตา แลฯ

195
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ประมวลภาพ
สมุนไพรบางชนิดในตำ�รายา
 กระดอม กระตังบาย

กระตังบายเตี้ย กระเพราแดง

197
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
กอมก้อยลอดขอน กำ�แพงเจ็ดชั้น

ขมิ้นต้น ขันทองพยาบาท

198
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ข้าวบาเล่ย์ ข้าวเย็นเหนือ

ข้าวเย็นใต้ คนทีสอ

199
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ครอบตลับ จอกบ่วาย

จันทน์แดง เจียงปืน

200
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ชะลูด ช้างน้าว

ชาฤาษี ดองดึง

201
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ดีหมีต้น ดู่ทุ่ง

โด่ไม่รู้ล้ม ตะโกนา

202
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ตะคลอง ตาลโตนด

ตีนตั่ง ท้าวยายม่อม

203
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
แทงทวย ไทสงขาว

บ๋าซาด เปราะป่า

204
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ผักแพรว ผักเสี้ยนผี

พลูช้าง พิษนาศน์

205
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 พุดผา แฟบน้ำ�

มะขามป้อม มะคังแดง

206
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
มะคำ�ไก่ มะเดื่อชุมพร

มะตูม มะแว้งเครือ

207
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
มะแว้งต้น ระย่อม

รางแดง พญาเล็บครุฑ

208
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
โลดทะนงแดง ส้มกุ้งน้อย

ส้มซ่า สมอนั่ง

209
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
สลัดได สันพร้าหอม

ส้านใหญ่ หญ้าปีกไก่ดำ�

210
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 หม่อน หุ่นไห้

อบเชยจีน อุตพิด

211
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
คำ�ฝอย หญ้าลิ้นเป็ด

ว่านน้ำ� เทพทาโร

212
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 บรรณานุกรม
ประพต เศรษฐกานนท์. ประมวลตำ�รับยาไทย.
นนทบุรี : สำ�นักพิมพ์ศรีปัญญา,  ๒๕๕๔.
ส.ศ. .  รวมยาเกร็ด ตำ�รายาไทยรักษาโรคสำ�หรับเด็ก.
กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์อักษรเจริญทัศน์,  มปป.
พระยาแพทย์พงศาพิสุทธาธบดี.  หมอประจำ�บ้าน.
กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์อักษรนิติ,  ๒๔๗๑.
เคน แก้วรังศรี. บันทึกตำ�รายาอีสาน. [ม.ป.ท., ม.ป.ป.] (เอกสารลายมือ)
พระธาตรี อุปฺปลวณฺโณ (ศีรษะใบ). บันทึกตำ�รายา ๑.
[ม.ป.ท., ม.ป.ป.] (เอกสารลายมือ)
พระธาตรี อุปฺปลวณฺโณ (ศีรษะใบ). บันทึกตำ�รายา ๒.
[ม.ป.ท., ม.ป.ป.] (เอกสารลายมือ)
วิทย์ เที่ยงบูรณธรรม.  พจนานุกรมสมุนไพรไทย.
กรุงเทพมหานคร : รวมสาส์น,  ๒๕๓๗.
เสงี่ยม พงษ์บุญรอด.  ไม้เทศเมืองไทย สรรพคุณของยาเทศและยาไทย.
กรุงเทพมหานคร : เกษมบรรณกิจ,  ๒๕๒๒.
วัดพระเชตุพนฯ วัดโพธิ์ ท่าเตียน พระนคร.  ประมวลสรรพคุณยาไทย ภาค ๑.
กรุงเทพมหานคร : วัดพระเชตุพนฯ วัดโพธิ์ ท่าเตียน พระนคร,  ๒๕๒๑.
วัดพระเชตุพนฯ วัดโพธิ์ ท่าเตียน พระนคร.  ประมวลสรรพคุณยาไทย ภาค ๒.
กรุงเทพมหานคร : วัดพระเชตุพนฯ วัดโพธิ์ ท่าเตียน พระนคร,  ๒๕๒๑.
วัดพระเชตุพนฯ วัดโพธิ์ ท่าเตียน พระนคร.  ประมวลสรรพคุณยาไทย ภาค ๓.
กรุงเทพมหานคร : วัดพระเชตุพนฯ วัดโพธิ์ ท่าเตียน พระนคร,  ๒๕๒๑.
213
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
วุฒิ วุฒิธรรมเวช.  สารานุกรมสมุนไพร รวมหลักเภสัชกรรมไทย.
กรุงเทพมหานคร : สำ�นักพิมพ์โอเดียนสโตร์,  ๒๕๔๐.
วัดป่าอุดมสมพร.  หนังสืออนุสรณ์งานศพพระอาจารย์ฝั้น อาจารเถระ.
ม.ป.ท.,  ๒๕๒๑.
ปรีชา พิณทอง.  ตำ�รายาโบราณอีสาน.
อุบลราชธานี : โรงพิมพ์ศิริธรรมออฟเซ็ต,  ม.ป.ป.
___________.หนังสืออนุสรณ์งานพระราชทานเพลิงศพพระครูอุบลเดช
คณาจารย์ (ต่วน นิทฺเทสโก). [ออนไลน์].
ที่มา http://www.isangate.com/local/ya_hak_mai.html
(เข้าถึงเมื่อวันที่ ๑๙ เมษายน ๒๕๕๗)

214
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 ภาคผนวก ก.
ตารางเปรียบเทียบชื่อสมุนไพร
อีสาน-กลาง
ลำ�ดับ ชื่อสมุนไพร ชื่อสมุนไพร ชื่อวิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์
อีสาน กลาง
1. กอกด่อน มะกอกโคก Shrebera swieteniodes Roxb. Oleaceae
2. กางของ ปีป Millingtonia hortensis L.f. Bignoniaceae
3. ก้านตง คันทรง Colubrina asiatica L. ex Brongn. Rhamnaceae
4. ก่าม กุ่มน้ำ� Crateva religiosa Ham. Capparaceae
5. กุ่ม กุ่มบก Crateva adansonii DC. subsp. Capparaceae
trifoliata (Roxb.) Jacobs
6. แก สะแก Combretum quadrangulare Kurz. Combretaceae
7. ขามแป มะขามเทศ Pithecellobium dulce (Roxb.) Fabaceae
Benth.
8. ข้าวหมิ้น ขมิ้น Curcuma longa L. Zingiberaceae
9. ข้าวหมิ้นต้น ขมิ้นต้น Mahonia siamensis Takeda Berberidaceae
10. ขี้สูด ชันโรง Trigona laeviceps Apidae
11. เขียบ น้อยหน่า Annona squamosa L. Annonaceae
12. เขื่อขื่น มะเขื่อขื่น Solanum aculeatissimum Solanaceae
Jacq.
13. เขือผ่อย มะเขือเปราะ Solanum xanthocarpum Schrad. & Solanaceae
Wendl.
14. คีไฟนกคุ้ม โด่ไม่รู้ล้ม Elephantopus scaber L. Asteraceae

215
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ลำ�ดับ ชื่อสมุนไพร ชื่อสมุนไพร ชื่อวิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์
อีสาน กลาง
15. เครือกอฮอ บอระเพ็ด Tinospora crispa (L.) Miers ex Menisperma-
Hook.f.& Thomson ceae
16. เครือตาปลา เถาวัลย์เปรียง Derris scandens Benth. Papilaoneae
17. แค้ง มะเขือพวง Solanum torvum Sw. Solanaceae.
18. งวงซุ่ม งวงสุ่ม Calycopteris floribunda (Roxb.) Combretaceae
Lam.
19. จางจืด รางจืด Thumbergia laurifolia Lindl Acanthaceae
20. จำ�ปาแดง ลั่นทมแดง Plumeria rubra L. Apocynaceae
21. จีนายก้อม แสยก Pedilanthus tithymaloides (L.) Euphorbiaceae
Poit.
22. ชายซู่ต้น ชิงชี่ Capparis micracantha DC. Capparidaceae
23. ซาตรี คำ�ไทย Bixa orellana L. Bixaceae
24. ดูกใส ขันทอง Suregada multiflorum (A.Juss) Euphorbiaceae
พยาบาท Baill.
25. ดูกหีน มะดูก Siphonodon celastrineus Celastraceae
26. ต้นสีไค ตะไคร้ Doragag Staph Poaceae
27. ตาไก้ กำ�แพงเจ็ดชั้น Salacia chinensis L. Celastraceae
28. ต้างไก่ กระตังใบ Leea indica (Berm.f.) Merr. Vitaceae
(Leeaceae)
29. ตาเสือ ตาเสือ Amoora culcullata Roxb. Meliacea
30. ท้องแล่ง นมแมวป่า Polyalthia evecta (Pierre) Finet Annonaceae
&Gagnep.
31. นางแซ่ง โลดทะนง Trigonostemon reidiodes (Kurz) Euphorbiaceae
32. น้ำ�นมราชสีห์ น้ำ�นมราชสีห์ Euphorbia hirta L. Euphorbiaceae
33. นูดหอม ชะลูด Alyxia reinwardtii Blume var. Apocynaceae
lucida Markgr.

216
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ลำ�ดับ ชื่อสมุนไพร ชื่อสมุนไพร ชื่อวิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์
อีสาน กลาง
34. บ้าลาย สะบ้าลาย Mucuna interrupta Gagnap.cape L. Fabaceae
35. บีคน ราชดัด Brucea javanica (L.) Merr. Simaroubaceae
36. บีปลาค่อ ดีปลาช่อน Tacca chantrieri Andre Taccaceae
37. ปีบปีแดง เจตมูลเพลิงแดง Plumbago indica L. Plumbagina-
ceae
38. ปีปปีขาว เจตมูลเพลิงขาว Plumbago zeylanica L. Plumbagina-
ceae
39. ผักกาดหย่า ช้าเลือด Caesalpinia mimosoides Lamk. Fabaceae
40. ผักขา ชะอม Acacia Insuavis, Lace Mimoseae
41. ผักชีช้าง รากสามสิบ Asparagus racemosus Willd. Asparagaceae
42. ผักบั่ว ต้นหอม Alliumcepa var. aggregatum Alliaceae
43. ผักอีฮุม มะรุม Moringa oleifera Lam. Moringaceae
44. นมงัว ฝีหมอบ Polyalthia cerasoides ( Roxb. ) Annonaceae
Benth. ex Bedd.ST
45. พันชาติ พันชาด Erythophleum succirubrum Leguminosae-
Gagnep. ceae
46. พิลา ทับทิม Punica granatum L. Punicaceae
47. แพงกำ�ฮ้อย ฮ่อสะพายควาย Suregada multiflorum Baill. Euphorbiaceae
48. กอสาย มะละกอตัวผู้ Carica papaya L. Caricaceae
49. มาด กำ�มะถัน Sulphur -
50. มุยด่อน มะคังขาว Tamilnadia uliginosa (Retz.) Rubiaceae
Tirveng. & Sastre
51. มุยแดง มะคังแดง Gardenia erythroclada Kurz. Rubiaceae
52. ย่านเขาขี้มิ้น ขมิ้นเครือ Arcangelisia flava (L.) Merr Menisperma-
ceae
53. ยาหัว ข้าวเย็นเหนือ Smilax corbularia Kunth. Smilaceae

217
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ลำ�ดับ ชื่อสมุนไพร ชื่อสมุนไพร ชื่อวิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์
อีสาน กลาง
54. เว่อ ส้มมะงั่ว Citrus ichangensis Swingle Rutaceae
55. ส้มผ่อ ข่อย Streblus asper Lour. Moraceae
56. ส่องฟ้า โปร่งฟ้า Murraya siamensis CRAIB Rutaceae
57. สะมัด หัสคุณไทย Micromelum minutum (Forst.f.) Rutaceae
58. สียายอน จุนสี Copper(II) sulfate -
59. หญ้าโคยงู พันงูแดง Cyathula prostrata (L.) Blume Amaranthaceae
60. หนามแท่ง หนามแท่ง Catunaregam tomentosa (Blume Rubiaceae
ex DC.)Triveng
61. หมอยสาวแก่ ลิเภาหนู Lygodium flexousum Sw. Schzaeaceae
62. หมากเขือบ้า ลำ�โพง Datura metel L. var. fastuosa Solanaceae
(Bernh.) Danert.
63. หมากแตก กระทงลาย Celastrus paniculatus willd. Celastraceae
64. หมากเหลื่อม มะกอกเกลื้อน Canarium sabulatum Guillaumin Burseraceae
65. หยิกบ่ถอง ปลาไหลเผือก Eurycoma longifolia Jack. Simaroubaceae
66. หวดข้า มะหวด Lepisanthes rubiginosa (Roxb.) Sapindaceae
Leenh.
67. หว้านไฟ ไพล Zingiber cassumunar Roxb. Zingiberaceae
68. หินส้ม สารส้ม Alum -
69. หูลิง แฟบน้ำ� Terminalia tripterordws Craib. Combretaceae
70. อ้อยช้าง อวดต้น Albizia myriophylla Benth. Leguminosae
71. อีเลิศ ช้าพลู Piper sarmentosum Roxb. Piperaceae
72. เอนอ่อน เถาเอ็นอ่อน Cryptolepis buchanani Roem. & Asclepiadaceae
Schult.
73. เอ็นอ้า โคลงเคลง Melastoma malabathricum Melastomata-
L.subsp. malabathricum ceae

218
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 ภาคผนวก ข.
ชื่อโรคอีสานที่ปรากฏในตำ�รา
โรคคะยือ
โรคคะยือ (หืด) เป็นโรคจำ�พวกหนึ่ง เกิดเสลดขึ้นที่ปอด ปอดเป็นอวัยวะ
เกี่ยวกับการหายใจเข้าออกถ้าปอดไม่มีเสลด อาการหายใจก็สะดวก หากมีเสลด
จะหายใจฝืด หอบและเมื่อย เมื่อมีอาการหนักจะถึงแก่ชีวิต โรคคะยือมักกำ�เริบ
ในเวลาอาการเปลี่ยนแปลงจากฤดูฝนไปสู่ฤดูหนาว ในระยะนี้ผู้เป็นคะยือจะต้อง
ลำ�บากเกี่ยวกับการหายใจ คะยือโบราณว่าไว้ว่ามีเพียง ๒ อย่าง คือ คะยือบ้อง
ขวาน คะยือแมว
ที่มีชื่ออย่างนี้ คงสันนิษฐานจากอาการของโรค ที่เรียกคะยือบ้องขวาน
ยังหาหลักฐานที่แน่นอนไม่ได้ แต่เข้าใจว่าจะเกิดเพราะอาการหายใจฝืดจึงเรียก
ชื่อเช่นนั้น ส่วนที่เรียกว่าคะยือแมว น่าจะหมายเอาคนที่หายใจเสียงดังเช่นแมว
โรคเกี่ยวกับเลือด
ก่อนอื่นควรรูจักคำ�ว่าคนเสียก่อน คำ�ว่าคนหมายถึงสภาวะสองอย่างคือ
รูปกับนามมารวมกันเข้า ถ้ามีแต่รูปขาดนามจะเรียกว่าคนเต็มที่ไปไม่ได้ รูปคือ
สิ่งที่มองเห็นได้ด้วยตา ซึ่งเรียกว่ารูปธรรม อรูปคือสิ่งที่มองด้วยตาไม่ๆได้ ซึ่ง
เรียกว่า นามธรรม
รูปธรรม ได้แก่ ธาตุที้สี่ คือ ดิน น้ำ� ลม ไฟ จำ�พวกที่เข้มแข็งจัดเป็นดิน
ได้แก่ผม ขน เล็บ ฟัน หนัง เนื้อ เอ็น กระดูก เยื่อในกระดูก เป็นต้น เหล่านี้เรียก
ธาตุดิน จำ�พวกที่อ่อนไหว ไหลไปไหลมาจัดเป็นธาตุน้ำ� ได้แก่ ดี เสลด หนอง
เลือด เป็นต้น เหล่านี้เรียกว่าธาตุน้ำ� จำ�พวกที่พัดปลิวไปจัดธาตุลม ได้แก่ ลม
พัดขึ้นเบื้องบน ลมพัดลงเบื้องล่าง ลมในท้อง ลมในลำ�ไส้ ลมพัดไปมา ลมหายใจ
219
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
เหล่านี้เรียกว่าธาตุลม จำ�พวกที่ทำ�ให้อบอุ่นจัดเป็นธาตุไฟ ได้แก่ ไฟที่ให้อบอุ่น
ไฟที่ทำ�ให้ทรุดโทรม ไฟที่ทำ�ให้กระวนกระวาย ไฟที่เผาอาหารให้ย่อย เหล่านี้
เรียกว่า ธาตุไฟ รวมดินน้ำ�ลมไฟทั้งสี่นี้เป็นรูปธรรม มองเห็นได้ด้วยตา
ส่วนอรูปธรรม คือสิ่งที่มองเห็นด้ยตาไม่ได้อีก ๔ อย่าง คือ เวทนา สัญญา
สังขารและวิญญาณ เมื่อรูปธรรมคือ ธาตุสื่อละอรูปธรรมคือเวทนา สัญญา สังขาร
และวิญญาณมารวมกันเข้า จึงสมมุติให้เป็นคน
ไข้หมากไม้
หมากไม้ เป็นชื่อของโรคชนิดหนึ่ง มีทั้งชื่อหมากไม้น้อยและหมากไม้
ใหญ่ การที่จะทราบว่าเป็นไข้หมากไม้ชนิดใดต้งดูลักษณะอาการของไข้ หมาก
ไม้กินเลือด ภาคกลางเรียกไข้รากสาด หมากไม้กินลำ�ไส้ ภาคกลางเรียกไข้ไท
ฟอยท์ หมากไม้ทกทื้น ภาคกลางเรียกไข้นกนางแอ่น ลักษณะของไข้หมากไม้
ของอีสาน คนอีสานเรียกชื่อไข้ว่าดังนี้
ไข้ที่มีอาการมึน(ชา)ไปทั่วร่างกายมีน้ำ�ลายไหลออกมาไม่ขาดดุจน้ำ�ลาย
หมาว้อ (หมาบ้า) ร่างกายแข็งแกรง พลิกไปไม่ได้เรียกไข้สาระบาดจับ
ไข้ที่มีอาการร้อนในกระหายน้ำ�กินน้ำ�ลงไปเท่าไรก็ไม่พออยากกินแต่น้ำ�
เรียก ไข้ออกเหือดไฟหลวง ไข้ที่มีอาการตีนเย็นมือเย็น เย็นตั้งแต่หัวถึงตีนคลำ�
ดูที่ไหนก็มีที่เย็นไม่อบอุ่นเลยเรียกว่าไข้ออกกล่อมนางนอน
ไข้ที่มีอาการไม่ร้อนและไม่กระหายน้ำ�เท่าไร แต่ยังอยากกินข้าวกินน้ำ�
อยู่มีอาการซึมเรียกว่า
ไข้เหือดจม
ไข้ที่มีอาการตาเหลือกตาซ้น ปากปิดปากเบี้ยว ผุดลุกผุดนั่งและขบ(กัด)
แข่ว (ฟัน) ขบคางอยู่ไม่ขาดเรียกไข้ออกเห่าหรือออกจงอาง
ไข้ที่มีอาการบ่มืน (ลม) หูมืนตา นอนหลับซึมเหมือนคนนอนหลับ เรียก ไข้แฮด
นอนซำ�

220
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 ไข้ที่มีอาการนอนแลบลิ้นปลิ้นตา มีอาการดุจงูแลบลิ้นเรียก ไข้ออก
จงอางสับทำ�ทาน (งูจงอาง งูทำ�ทาน)
ไข้ที่มีอาการตีนเย็นมือเย็น แต่ไม่ทุรนทุรายดิ้นรนแสดง แต่มีอาการ
เย็นเท่านั้น เรียก ไข้ออกดำ�
ไข้ที่มีอาการดิ้นรนไปมา ฝ่ามือดำ� ฝ่าตีนดำ� เรียกว่า ไข้ออกเกียวดำ�
และออกเงาสับกับ
ไข้ที่มีอาการร้อน คือ ฝ่าตีนร้อน ฝ่ามือร้อน นอกนั้นไม่ปรากฏ เรียก
ไข้ออกเงาและออกแดงสับกัน อีกอย่างหนึ่งเรียกว่า ไข้ออกจงอางและออกมึก
สับกัน
ไข้ที่มีอาการร้อนบ้าง เย็นบ้าง คือ บางแห่งร้อน บางแห่งเย็น ส่วนตีน
และมือเย็น บางคนมีปวดหัวด้วย เรียกว่า ไข้ออกเหือดจมไฟ
ไข้ที่มีอาการเหมือนคนไม่ไข้ แต่พูดจาไม่ได้ ปากค้างคางแข็ง นอนมืน
ตาอยู่ เรียก ไข้คางแข็ง
ไข้ทม่ี อี าการปวดหลังปวดเอว มีอาการร้อนตามลำ�ตัวเรียก ไข้ออกเหือดไฟ
ไข้ที่มีอาการลงท้อง (ท้องร่วง) คือ ทั้งขี้ ทั้งฮาก ร้อนใน กระหายน้ำ�
เรียก ไข้ไฟลามโกน
ไข้ที่มีอาการเพ้อ นอนไม่รู้สึกตัว นอนมืนตาอยู่ ถามอะไรก็ไม่ได้ความ
เรียก ไข้ออกเหือดจม
ไข้ที่มีอาการกระวนกระวายนอนไม่รู้สึกตัว แข้งขาวิ่งไปมาตาแดงตาไว
กลอกกลิ้งก็ดี แก้มเหลืองหน้าผากเหลือง ตีนผมเหลือง เล็บตีนเล็บมือเหลือง
กินข้าวกินน้ำ�แล้วฮากออกก็ดี ขี้เหลืองเยี่ยวแดงก็ดีเรียกว่า ไข้ออกจงอางซาง
เหลือง
ไข้ที่มีอาการเจ็บหัวร้อนในกินน้ำ�ไม่ขาด แต่เหื่อ (เหงื่อ) ไม่ออก เหื่อ
ออกเฉพาะตรงหน้าผากเวลาหัน (หายใจ) ปากเบี้ยวปากบิด ขบกัดเล็บมือเล็บ
ตีน กินข้าวกินน้ำ�แล้วฮากออกหมด ฮากมีสีเหลืองดังขมิ้น หรือเวลาขี้เลาเยี้ยว

221
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
สีของขี้แหละเยี่ยวมีสีเหลือง สีแดงแดงเรียก ไข้จงอางเงาแกมเหือดจม
ไข้ที่มีอาการเย็นแต่หัวลงมาหาตีน ส่วนท่อนแขนไม่มีอาการเรียก ไข้
ออกจงอางปิ่นหัวขึ้น
ไข้ที่มีอาการร้อนที่ปลายมือปลายตีน ตามลำ�ตัวก็ร้อนเรียกว่า ไข้ออก
เหือดซาง
ไข้ที่มีอาการร้อนเสมอกันทั่วร่างกายเรียกว่า ไข้ออกเหือด
ไข้ที่มีอาการร้อนทั่วลำ�ตัว ร่างกายสีดำ� ตอนเช้าทุรนทุรายเหมือนเป็น
บ้า นอนหลับตาเรียกว่า ไข้ออกซางเมีย
ไข้ที่มีอาการสั่นร่างกายร้อนหนาวในถิ้ม (ทิ้ง) ตีนถิ้มมือไปมาดุจเป็นคน
บ้าเรียกว่า ไข้ออกเหือดซาง
ไข้ที่มีอาการทุเลาเป็นบางเวลา เช่น ตอนเช้าอาการทุเลาลง ตอนกลาง
คืนพอเด็กนอนหลับเริ่มจับไข้ ตอนไก่ขันไข้หนัก เรียกว่า ไข้ออกปานดำ�ปาน
แดงสับกัน
ไข้ที่มีอาการคันคายออกตุ่มเรียกว่า ไข้ออกเหือดช้าง
ไข้ที่มีอาการร้อนจัด ออกตุ่มสีแดงปลายตุ่มมีลักษณะแหลมเรียกว่า ไข้
หมากแดงน้อย
ไข้ที่มีอาการขึ้นๆลงๆ เวลาใกล้เที่ยงขึ้นครั้งหนึ่ง เที่ยงขึ้นอีกครั้งหนึ่ง
เวลามันขึ้นไม่มีเหื่อ นอนหลับตาไม่รู้สึกตัวเรียกว่าไข้เหือดจม
ไข้ที่มีอาการชักแอนชังแงนเหมือนดังหลังจักหัก เวลาไข้ขึ้นสะอื้น ตีน
มือชักเข้าหากันเรียกว่า ไข้ออกแงน
ไข้ที่มีอาการคัดอกคัดใจ หันใจฝืดเหื่อออกตีนผมชุ่มด้วยเหงื่อ เรียกว่า
ไข้ออกแดงหลวง
ไข้ที่มีอาการออกตุ่ม ที่หน้าผากและลำ�คอ ตุ่มนั้นเป็นเหมือนมึกควาย
ด่อน (ควายเผือก)เรียกว่า ไข้ออกมึกปลาเดิด
ไข้ที่มีอาการไอ หันใจฝืดเส่า (หอบ) และคัดหน้าอกเรียกว่า ไข้ออกเห่า
ห้อม
222
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 ไข้ที่มีอาการร้อนจัดเลือดออกดัง (จมูก) ออกตามไรฟันเรียกว่า ไข้ออก
ท่อมเลือด
ไข้ที่มีอาการร้อนใน เย็นนอก ร่างกายสีเหลืองแสดงอาการกระวน
กระวาย เรียกว่า ไข้ออกเสียดน้ำ�
ไข้ที่มีอาการไม่เสมอกันตั้งแต่อกขึ้นไปหัว มีอาการร้อนมากตั้งแต่แอว
ลงไปหาปลายเท้ามีอาการร้อนพอประมาณร่างกายมีสีแดงเรียกว่า ไข้เสียดไฟ
ไข้ทม่ี อี าการร้อนพอประมาณแต่ปวดตามกระดูกวิง่ ไปวิง่ มาเรียกว่า ไข้ออก
มุมหมากตาล
ไข้ที่มีอาการร้อนจัดทุรนทุรายหนักอกสองสามวันต่อมาบวมตามแข็ง
ตามขาเรียกว่า ไข้ออกไฟตามโกน
โรคทราง
ทรางเป็นโรคชนิดหนึ่ง เป็นได้ทั้งผู้ชายและผู้หญิง เด็กเล็กและคนแก่
ทรางมักจะเป็นในเด็กมากที่สุด โดยเฉพาะเด็กที่พ่อแม่จน อาหารการกินไม่
สมบูรณ์ มักจะเกิดเป็นทราง เมื่อเป็นแล้วโรคทรางเกิดแก่ผู้เป็นลักษณะต่างๆกัน
ดังนั้นโบราณจึงตั้งชื่อทรางไว้ต่างๆกัน
ทรางที่มีลักษณะขี้ กินข้าวลงไปก็ขี้ กินน้ำ�ลงไปก็ขี้ อาหารหรือน้ำ�ไม่
เหลือในท้อง เรียกทรางขี้
ทรางที่มีลักษณะเป็นขี้ตา ตื่นเช้าขึ้นขี้ตาเต็มเบ้าตา หรือมีขี้ตาไม่ขาด
เรียกทรางขี้ตา
ทางที่มีลักษณะมืนตาไม่ได้ เมื่อมืนตาน้ำ�ตาไหล มีอาการคอตก เรียก
ทรางคอหัก
ทรางที่มีลำ�คิงเหมือนขมิ้นสีเหลือง ฝ่ามือดำ� เวลาจะขึ้นตั้งแต่ตะวันตก
ดินไปถึงรุ่งขึ้น เรียกทรางเหลือง
ทรางที่มีฝ่ามือฝ่าตีนเหลือง ขี้แฮ้ (รักแร้)ทั้งสองสีดำ�ไปถึงตีนผม กิน
น้ำ�ลงไปเสียงน้ำ�จะดังตั้งแต่ฮูคอถึงท้องเวลาไข้ขึ้นมีอาการป่วง ไข้จะมีอาการ
223
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
ตั้งแต่ตะวันสอดขื่อ จนถึงเวลาตีกลองเดิก เรียดไข้ทรางขาว
ทรางที่มีลักษณะมึนตีนมึนมือ ตาแดงเป็นเลือด หนหวยดิ้นไปดิ้นมาไม่
หยุด เรียกทรางเมย
ทรางที่มีลักษณะปวดแข้งปวดขา ลำ�คิงเย็น ปลายตีนปลายมือขาว เรียก
ทรางหน้าดอก
ทรางที่มีลักษณะเมื่อไข้ขึ้นจะชักแอนชักแงนทุรนทุราย เรียกทรางแอน
ทรางแงน
ทรางที่มีลักษณะลำ�แข้ง ขา จ่อย ท้องใหญ่ กินอะไรลงไปขังอยู่ เรียก
ทรางขี้โผ้
โรคปะดง
ปะดงเป็นโรคชนิดหนึ่ง มีลักษณะคล้ายโรคทรางมีหลายชนิด คนที่เป็น
โรคปะดงส่วนมากเป็นคนที่มีอายุกลางคนขึ้นไป โดยมากเป็นผู้หญิงซึ่งมีร่างกาย
อ้วนท้วนสมบูรณ์ กินยาแก้ปะดงแล้ว ๒-๓ วัน โรคปะดงหายแล้วกลับเป็นขึ้น
ใหม่ คล้ายกับโรคดื้อยา ได้เคยถามหมอรักษาโรคปะดง หมอบอกว่าโรคนี้ตั้งชื่อ
ให้มันไม่ถูก ชื่อที่ถูกน่าจะเป็นป่าดง เพราะรักษาให้หายเด็ดขาดได้ยากเหลือเกิน
ชื่อของโรคปะดง โบราณว่าไว้ดังนี้
ไข้ที่มีอาการปวดร้อนตามร่างกาย ความร้อนวิ่งไปตามเส้นเอ็น เรียกปะ
ดงไฟ
ไข้ที่มีอาการเจ็บปวดตามส่วนของร่างกายหรือเจ็บปวดวิ่งไปตามเส้น
ตามเอ็นเรียกปะดงเส้นปะดงเอ็น
ไข้ที่มีอาการมึนตึงตามข้อมือข้อเท้าแข้งขาเดินไปมาไม่สะดวกถ้าป็น
หนักนอนอยู่กับที่ไปมาไม่ได้หรือพลิกไปมาไม่ได้ต้องอาศัยลูกหลานช่วยเหลือ
เรียกปะดงล่อย
ไข้ที่มีอาการฝีขึ้นเหมือนปลาเป้าหันใจฝืดบางครั้งผอมลง บางทีเรียกปะ
ดงไค่ ปะดงฟกก็ว่า
224
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 ไข้ที่มีอาการคันตามลำ�ตัวบางทีเป็นตุ่ม บางทีไม่เป็นตุ่ม อาการคันนั้น
วิ่งไปตามเส้นตามเอ็นปะดงคัน
ไข้ที่มีอาการบวมตามลำ�ตัว ตามแข้ง ตามขา ตามหู ตามตา บางครั้ง
ก็แวบลง บางทีก็นูนขึ้นเรียกปะดงลม
ไข้ที่มีอาการชักแอนชักแงน ไข้ขึ้น ถ้าเวลาไข้ลงก็เป็นปกติเรียกปะดง
ชักแอนชักแงน ไข้ที่มีอาการเมื่อเวลาเป็นโรคจะมีอาการปวดหัวมัวตาเจ็บตาม
แข้งตามขาที่หนักที่สุดคือหัวเรียกปะดงถือหัว
ไข้ที่มีอาการวิงเวียนสวิงสวอยไปไม่รู้สึกตนตัว ต้องบีบคั้นเส้นเอ็นจึงรู้
สึกตัวเรียกปะดงวิน
ไข้ที่มีอาการเมื่อยตามตนตัว ยกมือยกขาไม่ขึ้น หรือขึ้นก็อ่อนเพลีย
เรียกปะดงเมื่อย ไข้ที่มีอาการเป็นจุดหรือตุ่มเล็กๆ สีแดง ตามแข้งขา หู ตา จมูก
หรือ ที่ใดที่หนึ่งเรียกปะดงเลือด
ไข้ที่มีอาการแน่นหน้าอก กินอาหารลงไปแล้วไม่ถ่าย หรือถ่ายแต่เพียง
เล็กน้อยเรียกปะดงลำ�ไส้
โรคสะดวง
สะดวง(ริดสีดวง) เป็นโรคจำ�พวกหนึ่งมีหลายชนิดเกิดในช่องตาเรียก
สะดวงตา เกิดในช่องจมูกเรียกสะดวงดัง โรคสะดวงนี้เกิดได้ทั้งภายในและ
ภายนอกร่างกายเป็นโรคที่รักษาได้ยากบางชนิดทำ�ให้เสียโฉมไปก็มี เช่น เกิดที่
จมูกถ้าไม่รีบรักษาหรือรักษาแต่ยาไม่ถูกกับโรคทำ�ให้ดั้งจมูกยุบหรือเว้าแหว่งไป
ซึ่งเรียกว่า ดังวืกหรือวีกไปก็มีโรคสะดวงนี้โบราณเรียกชื่อต่างๆดังนี้
สะดวงดัง
สะดวงทวาร
สะดวงลำ�ไส้
สะดวงหงอก
สะดวงหนอง
225
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 สะดวงท้อง
สะดวงลิ้น
สะดวงตา
สะดวงเข้าข้อ
ถ้าเป็นสะดวงชนิดไหนจงเลือกใช้ตำ�ราแผนโบราณอีสานรักษาโรคสะดวงก็จะ
หายไปได้ตำ�ราเหล่านี้หมอยาอีสานใช้รักษาโรคสะดวงมาตั้งแต่ดึกดำ�บรรพ์
โรคสะเออะ
สะเออะ (สะอึก) เป็นโรคจำ�พวกหนึง่ คือการหายใจชะงักเนือ่ งจากกะบังลม
หดตัวช่องเสียงก็ปิดตามมาพร้อมกัน สะเออะบางชนิดถี่ บางชนิดห่าง สาเหตุ
ที่ทำ�ให้สะเออะอาจจะมีหลายอย่างบางอย่างเกิดจากวาโยกำ�เริบคือเกิดลมตีขึ้น
เบื้องบนมักปรากฏให้เห็นทั่วไปในบุคคลที่ไม่เจ็บป่วย สะเออะแบบนี้รักษาง่าย
หายทันที เมื่อเกิดสะเออะขึ้นมาให้เอาช้อนตักเอาน้ำ�ตาลทรายขาว ๑ ช้อน บีบ
มะนาวลงไปพอกลืนลงถึงท้องสะเออะจะหายทันทีไม่เชื่อทดลองดูได้
ส่วนสะเออะที่เกิดจากเจ็บป่วยเมื่อไข้ขึ้นสูงจะสะเออะทันทีอาการที่จะเอ
อะนั้นจะทำ�ให้ลำ�บากใจถ้ารักษาไม่ถูกจะสะเออะเป็นเวลาหลายวันแต่ไม่ทำ�ให้
ตายเป็นเพียงโรคแทรกซ้อนชนิดหนึ่งซึ้งทำ�ให้เกิดความตระหนกตกใจ
โรคสาระบาด
สาระบาดเป็นไข้ชนิดหนึ่ง ภาคกลางเรียกไข้สันนิบาตโรคชนิดนี้มักเป็น
ในคนแก่ไม่เลือกผู้หญิงหรือผู้ชายเวลาเป็นไข้ชนิดนี้จะมีอาการเหงื่อตกวิงเวียน
ไม่รู้สึกตัวเหมือนเป็นลมโดยมากมักจะเป็นในผู้ที่มีร่างกายอ่อนแอ โรคนี้ถ้ารักษา
ให้ถูกวิธีจะหายในทันทีทันใดหากรักษาไม่ถูกวิธีและวางยาไม่ถูกแก่โรคอาจจะ
ตายภายใน ๒๔ ชั่วโมง ชื่อของโรคและอาการของโรค หมอโบราณอีสานกล่าว
ไว้ดังนี้
ไข้ที่มีอาการร้อนตามร่างกายเหงื่อออกมักอาบน้ำ�เรียกสาระบาดไฟ
ไข้ทม่ี อี าการวิงเวียนปวดหัวมัวตากระดิกไปกระดิกมาเรียก สาระบาดวิน
226
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 ไข้ที่มีอาการชักผลุดลุก ผลุดนั่ง หัวเราะวิงไปมา เรียกสาระบาดป่วง
ไข้ที่มีอาการนอนนิ่งไม่รู้สึกตัวใครจะทำ�อะไรก็ไม่รู้สึก เรียกสาระบาดจม
ไข้ที่มีอาการไม่พูดจาไม่ลืมตาหลับตาเหมือนคนนอนหลับเรียกสาระบาด
กุมภัณฑ์
ไข้ที่มีอาการมองดูใครจะพูดจะจากันที่ไหนใครจะทำ�อะไรมักมองไปเรียก
สาระบาดส่อง
ไข้ที่มีอาการปวดหัว การปวดหัวนั้นปวดเฉพาะหัวข้างขวาข้างซ้ายไม่ปวด
เรียก สาระบาดตัวผู้
ไข้ที่มีอาการปวดหัว การปวดหัวนั้นปวดเฉพาะหัวข้างซ้ายข้างขวาไม่ปวด
เรียก สาระบาดตัวแม่
ไข้ที่มีอาการปวดหัวหนักลุกไปมาไม่ได้ ไม่อยากข้าวอยากน้ำ� หูลายตา
ลายเห็นอะไรจำ�ไม่ได้ลักษณะเหมือนคนฝันแล้วตื่นขึ้นเรียก สาระบาดเลือด
โรคฮาน
ฮานเป็นโรคชนิดหนึ่งหมอแผนปัจจุบันเรื่องโรคกษัยโรคนี้เกิดในผู้ชาย
ที่ สู ง อายุ เ มื่ อ เกิ ด ขึ้ น แล้ ว ทำ� ให้ ผ อมแห้ ง แรงน้ อ ยกิ น ยากถ่ า ยยากโดยเฉพาะ
ปัสสาวะ เวลาถ่ายจะมีสีเหลืองขุ่นข้นและขัดลำ�กล้อง โรคฮานนี้มีหลายชนิดเช่น
ฮานน้ำ� ฮานเลือดเป็นต้น
โรคนิ่ว
นิ่วเป็นโรคภายในชนิดหนึ่งเกิดที่กระเพราะปัสสาวะ ถุงน้ำ�ดี เป็นต้น
เป็นโรคที่รักษายาก คนโบราณเป็นโรคนิ่วกันมากเนื่องจากกินน้ำ�ไม่สะอาด
ตะกอนของดินหรือหิน ไปนอนทับกันอยู่ที่กระเพาะปัสสาวะ คนโบราณใช้ยา
รักษา ถ้านิ่วโตยาก้อขับออกไม่ได้เว้นแต่นิ่วเล็กเมื่อกินยาเข้าไปยาจะขับไล่หลุด
ออกมา หมอแผนปัจจุบันใช้การผ่าตัดเอานิ่วออก นิ่วบางรายโตมากเมื่อเอามา
กองหลายๆราย นิ่วจะสูงคล้ายภูเขาเตี้ยๆ

227
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 โรคผ ำ�้
ฝีชนิดหนึ่งมักเกิดจากการทิ่มแทงด้วยเหล็กไล ขวากหนามหรือเกิดจาก
ก้าง เงี่ยงของปลา เป็นต้น มักปักอยู่ส่วนใดส่วนหนึ่งของร่างกาย เมื่อบาดแผล
หายสนิทแล้วเกิดอาการปวดขึ้น ลักษณะเช่นนี้แล โบราณเรียก ผ้ำ�
กินของผิด
การกินของผิด (แสลง) ก็เป็นโรคชนิดหนึ่ง จำ�ต้องรักษาถ้าไม่รักษา
ก็ไม่หาย คนที่กินของผิดส่วนมากเป็นคนป่วย เมื่อป่วยแล้วกินอาหารอะไร
แสลงต่อโรค โรคนั้นจะกำ�เริบขึ้น ผู้ที่กินของผิดมักจะเป็นผู้หญิงที่คลอดลูก คน
คลอดลูกจะคะลำ� (เว้น) ของกิน ถ้ากินอาหารอะไรที่มีรสลงไปมักจะไปแสลงกับ
โรค ดังนัน้ ยาแก้กนิ ของผิดของหมอโบราณจึงมีหลายขนาน ส่วนผูช้ ายทีเ่ จ็บไข้ได้
ป่วย เมื่อกินอาหารอะไรลงไปแล้ว อาหารจะไปแสลงกับโรคก็มีอยู่บ้างแต่ไม่มาก
เหมือนผู้หญิง
โรคฝี
ฝีเป็นโรคชนิดหนึ่ง เป็นทั้งภายในและภายนอกร่างกาย ชนิดที่เป็น
ภายในโบราณเรียกฝีในท้อง แต่หมอแผนปัจจุบันเรียกวรรณโรค โรคฝีในท้อง
โบราณรักษาให้หายได้ยากมากส่วนโรคฝีภายนอกรักษาให้หายได้ไม่ยากนัก
ยาแผนโบราณเกี่ยวกับโรคฝีนั้นโบราณมีหลายขนาน ถ้าขนานหนึ่งรักษาไม่
หายก็เปลี่ยนไปรักษาขนานใหม่ โรคฝีโบราณมีหลายชนิดแต่ละโรคเรียกชื่อไป
ตามลักษณะของฝี ฝีนั้นโปราณเรียกชื่อต่างๆ ดังนี้
ฝีหัวเอ็น
ฝีที่นม
ฝีสำ�บาย
ฝีหัวบาน
ฝีปลาค่อ (ฝีที่เป็นแต่เอวลงมา)

228
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 ฝีในท้อง (วรรณโรค)
ฝีหัวเอี่ยน (หรือฝีที่ดูนเอี่ยน)
ฝีหัวคว่ำ�
ฝีปะอาก (ฝีที่เป็นแต่เอวขึ้นไป)
โรคฟก ไค่่
ฟก ไค่่ เป็นโรคจำ�พวกหนึ่ง มีหลายชนิด เกิดจากธาตุสี่พิการบางที
เรียกฟก บากที่เรียกไค่่ อาการที่เนื้อบวมช่้ำ�พราะถูกกระทบกระแทกอย่างแรง
เรียกฟก หรือฟกช้ำ�ดำ�เขียวก็ว่า อาการที่เนื้ออูมหรือนูนขึ้น เพราะอักเสบหรือ
ฟกช้ำ� เป็นต้น เรียกไค่บ้าง เรียกโป หรือโน ก็ว่า
โรค ตา หู จมูก
อวัยวะภายในได้แก่ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ อวัยวะภายนอกได้แก่รูป
เสียง กลิ่น รส สัมผัส อารมณ์ อวัยวะภายในและภายนอกเกี่ยวถึงกันคือ ตาดูรูป
หูฟังเสียง จมูกดมกลิ่น ลิ้นชิมรส กายถูกต้อง ใจรับรู้อารมณ์ ถ้าอวัยวะภายใน
ไม่พิกลพิการจะใช้ประโยชน์ได้เต็มที่
ในอวัยวะภายใน ตาสำ�คัญที่สุด ถ้าตาพิกลพิการแล้ว จักเสียหายไปเป็น
อย่างมาก เนื่องด้วยตาเป็นอวัยวะที่สำ�คัญที่สุด ดังนั้น คนเราจึงเอาใจใส่และ
รักษาป้องกันมิให้ตาเสียหาย
โรคมะเฮ็ง
มะเฮ็ง (มะเร็ง) เป็นชื่อโรคชนิดหนึ่ง โรคที่เกิดทั้งภายในและภายนอก
ร่างกาย ที่เกิดภายในรักษายาก เพราะยาที่จะรักษาเข้าไปไม่ถึง ส่วนที่เกิด
ภายนอกรักษาง่าย เพราะมีวิธีการรักษาได้หลายอย่าง โรคมะเฮ็งเป็นโรคที่รักษา
ยากมาก เมื่อโรคนี้เกิดขึ้นแล้วจะทำ�ให้เนื้อเสียเนื้อเน่า หมอจึงจำ�เป็นต้องฆ่าเชื้อ
ของโรค เชื้อของโรคหมออีสานเรียกแม่ขี้มะเฮ็ง คือโรคชนิดนี้มีตัว จำ�เป็นต้อง
ฆ่าตัวหรือเชื้อให้ตายเสียก่อน จึงรักษาเนื้อทีหลัง ยาฆ่าเชื้อโบราณเล่าไว้ว่า ให้
229
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
เอาเขียดโม้ดิบมาฟักให้แหลกแล้วโรยที่ปากแผลนานประมาน ๓๐ นาที จึงเอาไฟ
เผา ขณะที่เผาไฟจะได้ยินเสียงแตก เสียงที่แตกนี้เรียกว่าแม่เฮ็งตายแล้ว การจะ
นำ�เอายาชนิดนีไ้ ปรักษาโรคมะเฮ็งทีเ่ กิดภายใน เป็นเรือ่ งทีท่ ำ�ไม่ได้ หมอจึงจำ�เป็น
ต้องวางยาขนานอื่นเข้าไปรักษา
โรคไอ
ไอ เป็นโรคชนิดหนึง่ เกิดขึน้ จากอาการทีล่ มพุง่ ขึน้ มาจากปอด โดยแรง
ทำ�ให้เกิดเสียงดังในลำ�คอ เรียกไอ โรคไอ นี้เกิดในบุคคลทุกจำ�พวกไม่เลือกเด็ก
หรือผูใ้ หญ่ โดยมากมักเกิดในบุคคลทุกจำ�พวกไม่เลือกเด็กหรือผูใ้ หญ่ โดยมามักเกิด
ในเวลาทีอ่ ากาศเปลีย่ นแปลงหรือในเวลาเป็นไข้ บางชนิดรักษาให้หายยาก
โรคขี้ทูด
ขี้ทูด (เรื้อน) เป็นโรคผิวหนังชนิดหนึ่ง ทำ�ให้ผิวหนังเป็นผื่น ชนิดที่
ทำ�ให้ผิวหนังเป็นผื่นนี้ เรียกขี้ทูด ชนิดที่ทำ�ให้นิ้วมือนิ้วเท้ากุด เรียกกุฎฐัง โรค
ขี้ทูดและกุฎฐังนี้เป็นโรคที่รักษายาก สมัยโบราณโรคชนิดนี้ไม่ค่อยมีมาก ดังนั้น
ยารักษาโรคนี้จึงมีไม่มาก
โรคเกี่ยวกับลม
ในธาตุทั้ง ๔ คือ ดิน น้ำ� ไฟ ลม ซึ่งประชุมกันอยู่ในร่างกายของคน
เรานั้น แต่ละธาตุก็มีหน้าที่เป็นของตนเอง ไม่ยิ่งหย่อนกว่ากัน หากธาตุหนึ่ง
ธาตุใดยิ่งหย่อนลงไป คือ ทำ�หน้าที่ของตนไม่สมบูรณ์ คือเกินไปบ้างขาดบ้าง
นั่นแสดงว่าธาตุพิการพิกลแล้ว โดยเฉพาะธาตุลมก็เป็นส่วนหนึ่งที่มีความสำ�คัญ
ต่อร่างกาย ถ้ายิ่งหรือหย่อนไปเกิดความเสียหายเช่นลมหายใจ ถ้าหายใจเข้า
แล้วไม่หายใจออก ก็แปลว่า ความตายเหยียบย่างเข้ามาแล้ว ถ้าไม่รีบแก้ไข
ต้องตายอย่างแน่นอนโดยไม่ต้องสงสัย

230
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
 โรคทำ�มะลา
โรคทำ�มะลา เป็นโรคชนิดหนึ่ง เป็นทั้งภายในและภายนอก ที่เป็นภายใน
เป็นในลำ�คอ ที่เป็นในลำ�คอเป็นได้สองชนิดคือ ชนิดหนึ่งเป็นตุ่มในลำ�คอ เป็นอยู่
นาน ๓-๔ วัน ตุ่มนั้นจะแตกมีหนองและเลือดไหลออกมา ชนิดที่เป็นตุ่มนี้ไม่ร้าย
แรง พอแตกแล้วก็จะหายไปเอง ชนิดที่เป็นเสลดนี้ร้ายแรงมาก ถ้ารักษาไม่ทัน
ท่วงที เสลดนั้นจะอัดรูคอตายในทันทีทันใด ทำ�มะลาชนิดอัดรูคอตายนี้ หมอแผน
โบราณเรียกทำ�มะลากักกืก ชายบ้านทั่วไปเรียกโรคไหลตาย ที่เรียกทำ�มะลากักกื
กนั้นเพราะเมื่อเป็นแล้วจะพูดไม่ได้ กายใจไม่ออก ถ้าไม่ขับเสลดในลำ�คอออก จะ
ตายในไม่กี่นาที โรคทำ�มะลาเป็นทั้งภายในและภายนอก มีชื่อเรียกต่างกันดังนี้
ทำ�มะลากักกืก
ทำ�มะลาอ้องควาย
ทำ�มะลาผ้งแก้ม
ทำ�มะลาเดือยไก่
ทำ�มะลาตัวผู้ตัวแม่
ทำ�มะลาจับลำ�คอ
ทำ�มะลาจับข้างหน้า
โรคกะบูน
กะบูนเป็นโรคจำ�พวกหนึ่ง มีหลายชนิด เป็นได้ทั้งผู้หญิงและผู้ชาย
สาเหตุเกิดจากการเสียเลือดเนื้อ ผู้หญิงเวลาคลอดลูก เลือดที่เสียออกมาไม่หมด
หรือเวลาคลอดแล้วอยู่ไฟไม่ได้ กินอาหารที่แสลงต่อโรค เลือดที่เสียหมักหมม
อยู่ภายใน ถ้าไม่รุเลือดที่เสียออกมาให้หมด เลือดจะกลายเป็นพิษ อาการเช่นนี้
หมอแผนโบราณเรียกว่ากะบูนเลือด ส่วนผู้ชายก็เกิดโคกะบูนได้เหมือนกัน เช่น
ตกต้นไม้ ควายชน หรือทุบต่อยตบตีกัน เลือดที่เสียหมักหมมอยู่ภายในร่างกาย

231
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล
เรียกกะบูนเช่นกัน กะบูน นั้นมีหลายอย่างคือ
กะบูนเลือด
กะบูนลม
กะบูนท้อง
กะบูนเต่า
กะบูนเลือดได้แก่เลือดที่เสีย เลือดที่นี้ถ้ามีมากจะปรากฏเป็นก้อนเหมือนมะตูม
กะบูนลมได้แก่ลมที่เสียเป็นก้อนเช่นกัน กะบูนท้องได้แก่กะบูนเลือดหรือลมที่
เกิดในท้อง เมื่อไม่มีชื่อเรียกก็จะเรียกง่ายๆ ว่ากะบูนท้อง ส่วนกะบูนเต่าก็หมาย
ถึงกะบูนเลือดและลมนั่นเอง แต่เมื่อมันเกดขึ้นแล้วจะมีลักษณะคล้ายเต่า จึงเรียก
กะบูนเต่า

232
ประมวลตำ�รับยา อโรคยาศาล