You are on page 1of 8

BAB.

I PENDAHULUAN

T e k t oni k a t a u k a d a n g - k a d a n g j u g a d i s e b u t “g e ot e k t o ni k ” ,
m u l a - mu l a d i mu n c u l k a n o l e h NAU M AN N d a l a m b u k u n ya ya n g
d i b e r i j u d u l “ G e o g n o s y” . D e n g a n c a r a me mb u a t p e r b a n d i n g a n
d e n g a n b e n t u k a r s i t e k t u r d a r i b a n g u n a n r u ma h , N AU M AN N
m e n g g a mb a r k a n t e k t o n i k d a l a m b u k u n ya i t u s e b a g a i s e s u a t u
ya n g b e r k a i t a n d e n g a n b e n t uk da n p ol a da r i ba ha n - b a h a n
ya n g m e m b e n t u k k e r a k b u m i , b a i k i t u ya n g b e r u p a k e d u d uk a n
s a t u t e r h a d a p l a i n n ya , a t a u p u n d a l a m h a l b a g a i ma n a me r e k a
itu saling berhubungan.

K o n s e p ya n g d i k e mu k a k a n n ya t e n t a n g g e o t e k t o n i k a d a l a h
s a ma d e n g a n a p a ya n g d i k e n a l s e k a r a n g d e n g a n s e b u t a n
“tectonics” dan “geotectonics”. Kedua istilah tersebut
m e ma n g me mp u n ya i p e n g e r t i a n ya n g s a l i n g t u mp a n g - t i n d i h .
T e k t o n i k a d a l a h i s t i l a h ya n g s i f a t n ya b a r a n g k a l i l e b i h u m u m
s e d a n g k a n “ g e o t e k t o n i k ” d a l a m p e n g e r t i a n n ya ya n g l a z i m
a d a l a h d i t u j u k a n t e r h a da p k e a d a a n s t r u k t ur - s t r u k t ur ya n g
b e r uk ur a n r e g i o n a l a t a u m a k r o, t i d a k te r m a s u k ya n g
b e r u k u r a n m i kr o s e p e r t i b i d a n g b e l a h ( “ c l e a va g e ” ) d a n
k e l u r u s a n ( “ l i n i a t i o n ” ) , ya n g d i a n g g a p n ya s e b a g a i b a g i a n d a r i
petrologi.

Tektonik atau Geotektonik, dapat didefinisikan sebagai

I l m u ya n g m e m b a ha s m e n ge na i s t r uk t ur ge o l o gi da r i
k e r a k B um i , s e r t a g e r a k - ge r a k da n ga ya u t a m a ya n g
m e n ye b a b k a n t e r j a di n ya s t r u k t ur - s t r uk t ur t e r s e bu t (
H AN S C LO O S , 1 9 3 5 ) .

D a l a m b u k u i n i p e n yu s u n a k a n l e b i h b a n ya k me n g u n g k a p k a n
d a t a a t a u f a k t a - f a k t a g e o l o g i ya n g b a n ya k b e r k a i t a n d e n g a n
m a s a l a h - ma s a l a h pe l e nt ur a n k e r a k b um i s e r t a h i p o t e s a d a n
t e o r i ya n g d a p a t d i t u r u n k a n d a r i p a d a n ya t e r u t a ma m e n g e n a i
m e k a n i s ma p e l e n t u r a n ya n g s e j a l a n d e n g a n n ya .

S e l a m a i n i t e l a h k i t a k e t a h u i a d a n ya b e r b a g a i p e mi k i r a n -
pemikiran, hipotesa dan teori-teori ya n g mencoba
m e mb e r i k a n p e m e c a h a n a t a u p e n j e l a s a n me n g e n a i t e r j a d i n ya
b e r b a g a i b e n t u k - b e n t u k p e l e n t u r a n ya n g a d a pada kerak
b u m i . K a r e n a i t u d a l a m b u k u i n i p e n yu s u n t i d a k a k a n m u n g k i n
m e mb a h a s n ya s a t u p e r s a t u , a p a l a g i k e mu d i a n me n g k a j i n ya
u n t u k me n e n t u ka n ma n a d a r i s e k i a n b a n ya k h i p o t e s a d a n t e o r i
ya n g d i a n g g a p b e n a r b i s a d i t e r i ma d a n m a n a ya n g t i d a k . .
S e b a l i k n ya , b u k u i n i h a n ya a k a n me n g k h u s u s k a n d e n g a n
mengemukakan konsep-konsep dasar dari pemikiran tektonik
ya n g mu t a k h i r s a j a , ya k n i “ t e or i t e k t o ni k l e m pe n g” .

B e r k e mb a n g n ya t e o r i ya n g b a r u i n i t i d a k t e r l e p a s d a r i
k e ma j u a n - k e m a j u a n y a n g d i c a p a i d a l a m b i d a n g - b i d a n g I l m u
K e b u m i a n ( t e r u t a m a K e l a ut a n da n G e of i s i k a ) , s e b a g a i
a k i b a t d a r i p e n e m u a n - p e n e mu a n b a r u ya n g d i p e r o l e h d a r i
h a s i l - h a s i l p e n e l i t i a n ya n g d i l a k u k a n s e l a ma t i g a d a s a wa r s a
terakhir ini.
P e n e l i t i a n - p e n e l i t i a n t e r s e b u t t e l a h ma mp u me mb e r i k a n
gambaran dan penjelasan-penjelasan rinci mengenai berbagai
g e j a l a g e o l o g i d a r i ha m pi r 2 / 3 b a gi a n da r i p e r m uk a a n B u m i
k i t a . B e r b a g a i f e n o me n a d a n ma s a l a h ya n g b e r k a i t a n d e n g a n
g e m p a - b u m i , p r o s e s – p r o s e s p e mb e n t u k a n d a n k e g i a t a n
magma dan vu l k a n i s m a , p e mb e n t u k a n cekungan
pengendapan, gejala pembentukan pegunungan dan
s e b a g a i a n ya ya n g s e b e l u mn ya s u k a r u n t u k d i a n a l i s a
b e r d a s a r k a n t e o r i - t e o r i ya n g a d a p a d a s a a t i t u , me n j a d i l e b i h
m u d a h d i j e l a s ka n , d i f a h a m i d a n d i t e r i ma .

P e n i n j a u a n k e mb a l i t e r h a d a p d a t a d a n t e o r i me n g e n a i g e j a l a
p e m i s a h a n b e n u a ya n g pe r na h di k e m u k a k a n ol e h s e or a n g
p e ne l i t i J e r m a n AL F R E D W E G E N E R ( 1 8 8 0 - 1 9 3 0 ) s e r t a
d i t a mb a h l a g i d e n g a n p e r n ya t a a n - p e r n ya t a a n b a r u t e n t a n g
g e j a l a p e me k a r a n l a n t a i s a mu d r a ( “ s e a f l o o r s p r e a d i n g ” ) ya n g
d i a j u k a n o l e h H E S S d a n DI E T Z p a d a t a h u n 1 9 6 2 d a n j u g a
m e n g e n a i k o n s e p s e s a r “ Tr a ns f or m ” d a r i WI LS O N ( 1 9 6 5 ) ,
n a m p a k n ya t e l a h me mb i d a n i l a h i r n ya s u a t u b a b a k b a r u ,
b a h k a n d i a n g g a p s e b a g a i s u a t u r e vo l u s i d a l a m p e r k e mb a n g a n
I l mu Te k n o n i k , ya n g k e mu d i a n d i k e n a l s e b a g a i “ T he New
G l o ba l T e c t o ni s ” a t a u T e k t o n i k K e s e j a g a t a n . Y a n g B a r u
( I S AC K S d k k . , 19 6 8 ) .

S a l a h s a t u l a n d a s a n ya n g s e l a l u d i p e g a n g d a l a m m e l a k u k a n
a n a l i s i s d i b i d a n g I l mu K e b u m i a n a d a l a h a d a n ya s u a t u s i k l u s
g e o t e k t o n i k ( “ ge o t e c t o ni c c yc l e ” ) . D i ma s a l a l u k o n s e p i n i
a k a n s e l a l u b e r g a n d e n g a n d e n g a n b e r b a g a i p e n g e l o mp o k a n
u n s u r - u n s u r T e k t o n i k , d a n s e l a l u b e r k a i t a n e r a t d e n g a n t e or i
“ ge os i nk l i n ” . P a d a d a s a r n ya a p a ya n g d i ma k s u d d e n g a n
“ s i k l u s g e o t e k t o n i k ” i t u a d a l a h m e r u p a k a n s u a tu s i n t e s a ya n g
m e m b e n a r k a n t e r j a d i n ya s u a t u p o l a u r u t - u r u t a n ya n g
b e r l a n g s u n g d a l a m g e j a l a t e k t o n i k , ya n g d i a wa l i d e n g a n
b e r l a n g s u n g n ya s ua t u pr os e s pe n ge n da pa n ya n g t e b a l
d a l a m c e k u n g a n ya n g k e mu d i a n d i s u s u l d e n g a n g e j a l a
p e l e n t u r a n ya n g me l i b a t k a n i s i d a l a m ce k u n g a n ya n g
d i b a r e n g i d e n g a n k e g i a t a n ma g m a d a n k e mu d i a n d i a k h i r i
d e n g a n g e j a l a p e n g a n g k a t a n , p e n u r u n a n , vu l k a n i s ma s e r t a
p e n ya t u a n d e n g a n b e n u a .

D e n g a n t e r j a di n ya “ r e v ol us i ” da l a m pol a pi k i r I l m u
K e b um i a n s e p e r t i d i k e mu k a k a n d i a t a s , m a k a d e n g a n
s e n d i r i n ya k o n s e p s i k l u s t e k t o n i k s e p e r t i d i r u m u s k a n d i a t a s
menjadi tidak berlaku lagi didalam mo d e l analisis
p e m b e n t u k a n pe g u n u n g a n ya n g k i t a k e n a l ya n g l a z i m d i s e b u t
“ or o ge n e s a ” .

S e k a r a n g i n i s e c a r a u m u m s u d a h d i k e t a h u i b a h wa t e o r i
T e k t o n i k L e mp e n g t e l a h me mb a wa s u a t u p e r u b a h a n ya n g
d r a s t i s , b a h k a n d i k a t a k a n m e r u p a k a n s u a t u r e vo l u s i , d i d a l a m
c a r a - c a r a k i t a be r pi k i r t e n t a n g k o ns e p - k o n s e p g e o l o g i
b e s e r t a c a b a n g - c a b a n g n ya . D e mi k i a n p u l a p e n g a r u h n ya
t e r h a d a p c a r a - c a r a p e n a f s i r a n ya n g m e n d a s a r , b a i k i t u
d i d a l a m a r t i ya n g t e r b a t a s d i b i d a n g g e o l o g i s t r u k t u r a t a p u n
ya n g l e b i h l u a s l a g i ya n g m e l i ba t k a n r a n g k a i a n pe g un u n ga n
a t a u “ j a l ur or o g e n” , c e k u nga n p e ng e nd a pa n, p a pa r a n,
s a m u dr a dl l .
T e o r i - t e o r i ya n g b e r h u b u n g a n d e n g a n g e j a l a o r o g e n e s a
d i ma s a l a m p a u , t e r k e s a n l e b i h b a n ya k terfokus pada
k e h a d i r a n d a r i j a l u r - j a l u r o r o g e n s e r t a s t r u k t u r - s t r u k t u r u t a ma
ya n g t e r d a p a t d i mu k a B u mi , d a n d a r i p a d a n ya k e mu d i a n
dicoba untuk diciptakan konsep -konsep, pemikiran-pemikiran
d a n d u g a a n – d u g a a n t e r h a d a p ba ga i m a na c a r a - c a r a da n
m e k a ni s m a pe m be n t u k a n n ya .

K e l e m a h a n ya n g d i j u m p a i p a d a t e o r i - t e o r i ya n g d i c i p t a k a n
p a d a t a h u n - t a h u n s e b e l u m 1 9 7 0 - a n a d a l a h te r u t a m a k a r e n a
t i d a k a da n ya m o de l - m o d e l t e k t o ni k ya n g p a d a wa k t u i t u
s e c a r a u m u m d a p a t d i t e r i ma o l e h b a n ya k p i h a k , ya n g ma mp u
m e n j e l a s k a n s e c a r a me mu a s k a n me n g e n a i t i d a k s a j a h a l - h a l
ya n g b e r h u b u n g a n d e n g a n ma s a l a h s t r u k t u r g e o l o g i , t e t a p i
j u g a h a l l a i n n ya ya n g b e r k a i t a n d e n g a n s e b a r a n d a n
t e r j a di n ya b e r m a c a m - m a c a m ba t ua n be k u da n m a l i ha n,
d a n j ug a f a s i e s pe n ge n da pa n ya n g t e r j a di d a l a m c e k u n g a n .
A g a r k i t a d a p a t m e ma h a mi ma k n a d a r i t e o r i T e k t o n i k L e m p e n g
i n i , m a k a n a mp a k n ya k i t a p e r l u me n yi m a k l e b i h j a u h d a n
d a l a m l a g i b a g a i ma n a s e j a r a h p e r k e m b a n g a n n ya s e j a k a wa l
p e m u n c u l a n n ya h i n g g a s e k a r a n g . Da l a m h a l de m i k i a n,
r a s a n ya t i da k p e r l u di j e l a s k a n b a g a i m a n a k a i t a n n ya
d e n ga n pe m i k r a n - p e m i k i r a n a t a u hi p ot e s a m a u p u n t e or i -
t e or i t e k t o ni k s e be l um n ya ya n g m e m a n g t e l a h ba n ya k
d i t i n g g a l k a n o r a n g . N a mu n b a g i m e r e k a ya n g b e r m i n a t d a n
b e r k e i n g i n a n u n t u k m e n d a l a m i b a g a i ma n a k a i t a n n ya d e n g a n
t e or i - t e or i ya n g l a m p a u, a t a u ya n g l a z i m k i t a k e n a l d e n g a n
k e l o mp o k “ f i k si s ” , d a p a t me m p e l a j a r i n ya d a r i b e r b a g a i
s u mb e r . D a l a m b u k u i n i , p e n yu s u n h a n ya a k a n me m b a h a s
s e c a r a r i n c i d a n me n d a l a m d a s a r - d a s a r d a r i t e o r i T e

k t o n i k L e mp e n g s e r t a p e r c o n t o h a n - p e r c o n t o h a n p e n e r a p a n
d a n a n a l i s i s n ya .

F a k t a - f a k t a ya n g l a z i m d i k e n a l d a l a m a n a l i s i s t e k t o n i k d a l a m
b e n t u k k e t e n t u a n - k e t e n t u a n ya n g h a mp i r d a p a t d i a n g g a p
sebagai dalil-dalil dalam Tektonik :

1. P e n yi m p a n ga n b e n t u k pe r m uk a a n B um i d a r i
b e n t u k e l l i p s o i d : ya n g me n c e r mi n k a n a d a n ya g e j a l a
p e n ga n gk a t a n dan pe n ur u n a n . K e n a mp a k a n
s e p e r t i i t u me r u p a k a n g e j a l a ya n g p a l i n g me n o n j o l
ya n g me n g g a mb a r k a n t e r j a d i n ya g e j a l a p e l e n t u r a n
d i B u m i . T e n t u n ya d i l u a r p e n g a r u h e r o s i .

2. Ad a n ya p r os e s p e n gi k i s a n m e n unj u k a n
t e r j a di n ya gejala p e ng a n gk a t a n , sedangkan
proses pengendapan mencerminkan suatu gejala
p e n u r u n a n , ya n g k e s e mu a n ya a d a l a h a k i b a t d a r i
p e n g a r u h b e k e r j a n ya g a ya d i d a l a m B u m i , a t a u ya n g
l a z i m d i k e n a l s e b a g a i de f or m a s i .
M e n g e n a i b e n t u k d a r i p e r m u k a a n B u m i ya n g m e n u n j u k a n
a d a n ya s u a t u g e j a l a p e n g a n g k a t a n d a n p e n u r u n a n k e r a k -
b u m i , d a p a t d i l i h a t d a r i a d a n ya 2 b e n t u k u ta ma m o r f o l o g i ,
ya i t u :

1. B e n t u k ya n g me mp u n ya i u k u r a n ya n g s a m a b a i k
p a n j a n g ma u p u n l e b a r n ya ; b e n t u k s e p e r t i i n i
dinamakan “ s we l l s ” untuk suatu gejala
pembubungan, dan “basin” atau cekungan untuk
gejala depresi.
2. Yang memperlihatkan bentuk -bentuk memanjang
d i n a m a k a n “ we l t s ” u n t u g e j a l a p e m b u b u n g a n d a n
“ f u r r o ws ” a t a u p a l u n g u n t u b e n t u k n e g a t i p .

A d a j u g a ya n g me m i s a h k a n n ya d e n g a n m e n g g u n a k a n
pembagian bentuk-bentuk pelenturan liniair dan non -liniar.
U n s u r - u n s u r t e k t o n i k ya n g l a z i m d i g u n a k a n u n t u k b e n t u k n o n -
l i n i a i r a d a l a h u m p a m a n ya “ s h i e l d ” a t a u p e r i s a i d a n “ b a s i n ”
atau cekungan.
D i a t a s p e r mu k a a n B u m i , k e t i n g g i a n - k e t i n g g i a n s e r t a l e k u k a n
ya n g d a l a m ya n g c u k u p me n o n j o l s e k a r a n g i n i , h a n ya d i j u mp a i
p a d a b e n t u k - b e n t u k ya n g l i n i a i r , ya k n i “ we l t s ” d a n “ f u r r o ws ”
a t a u p a l u n g . Te t a p i d a l a m k e n ya t a a n n ya “ we l t s ” d a n “ f u r r o ws ”
i t u t e r n ya t a t i d a k b e r d i r i s e n d i r i - s e n d i r i . K e h a d i r a n n ya s e l a l u
b e r k a i t a n s a t u d e n g a n l a i n n ya d a n l o k a s i n ya b e r d a m p i n g a n

T E K TO NI K D AN O RO G E N E S A

“Oro” adalah pegunungan dalam bahasa Latin, dan genesa


berasal dari dari kata “gennua” atau keberhasilan. Ja di
“orogenesa” dapat diterjemahkan sebagai proses
pembentukan pegunungan melalui perlipatan dan pensesaran.
P e n g a ma t a n - p e n g a ma t a n g e o l o g i me n u n j u k k a n b a h wa p r o s e s
p e m b e n t u k a n p e g u n u n g a n i t u t i d a k me l i b a t k a n s e l u r u h k e r a k
b u m i p a d a s a a t ya n g s a m a , t e t a p i h a n ya p a d a b a g i a n - b a g i a b
t e r t e n t u s a j a . B a g i a n ya n g t e k e n a p r o s e s t e r s e b u t d i n a ma k a n
“ j a l u r o r o g e n ” . Me n u r u t H O L ME S j a l u r - j a l u r o r o g e n t e r s e b u t
a k a n m e n g a l a m i ma s a - m a s a pe m be nt u k a n pe gu n u n ga n
s e c a r a be r ul a n g - ul a n g, da n p r o s e s t e r s e b u t d i a n a ma k a n
“daur orogen” atau Orogenic cycle. Dia tambahkan pula
b a h wa daur tersebut berlangsung pada cekungan
p e n g e n d a p a n ya n g i a s e b u t “ g e o s i n k l i n ” ya n g t e r l e t a k p a d a
bagian tepi benua (Gb. 1-3). Proses orogenesa tida terbatas
h a n ya p a d a p e r l i p a t a n d a n p e n s e s a r a n s a j a , t e t a p i j u g a
p e n u r u n a n ya n g d i s e r t a i d e n g a n p e n g e n d a p a n s e j u ml a h
s e d i me n , me t a m o r f i s m a r e g i o n a l , i n t r u s i g r a n i t d a n k e g i a t a n
vu l k a n i s m a .
J a l u r O r o g e n , d e n g a n d e m i k i a n me n g a l a mi b e b e r a p a k a l i f a s a
p e n g e n d a p a n , k e g i a t a n ma g ma , me t a m o r f i s ma , d a n d e f o r m a s i
ya n g m e l i b a t k a n s e l ur u h r a n g k a i a n p e g un u n ga n. Da l a m
p r o s e s o r o g e n e s a i n i d a p a t k i t a a d a n ya 2 ( d u a ) f a s a , ya k n i ( 1 )
f a s a g e o s i n k l i n , d a n f a s a k e ( 2 ) a d a l a h f a s a te k t o n i k . F a s a
p e r t a m a b e r l a n g s u n g d i b a wa h p e r mu k a a n l a u t , a t a u d e k a t
p e r mu k a a n , d a n d i c i r i k a n o l e h g e r a k ve r t i c a l n e g a t i p a t a u
pernurunan. Disisi lain fasa Tektonik, berlangsung diatas
p e r mu k a a n l a u t d a n d i c i r i k a n o l e h g e r a k p o s i t i p a t a u
pengangkatan.
U P HA M ( 1 9 8 4 ) , m e n e k a n k a n p e n t i n g n ya p r o s e s p e r l i p a t a n ,
p a t a h a n d a n p e n s e s a r a n d a l a m o r o g e n s a , ya n g me n ye b a b k a n
t e r b e n t u k n ya punggungan-punggungan ya n g s e mp i t ,
m e ma n j a n g d a n d a l a m k e a d a a n t e r a n g k a t . I n i d i a r t i k a n o l e h
U P HA M, b a h wa d a l a m se t i a p p e mb a h a s a n t e n t a n g
orogenesa, harus d i j e l a s ka n me l a l u i konsep ya n g
berhubungan dengan tegasan pada kerak sebagai proses
f i s i k n ya , serta perubahan -perubahan fisiografi ya n g
d i t i mb u l k a n k a r e n a n ya .
I s t i l a h Te k t o n i k d a p a t d i g u n a k a n s e c a r a g a n d a . I s t i l a h i n i
dapat diterapkan untuk menggambarkan pola struktur dari
s u a t u wi l a ya h ( d i s k r i p t i p ) , a t a u d a p a t j u g a d i t e r a p k a n u n t u k
m e n j e l a s k a n p e r k e mb a n g a n s t r u k t u r d a r i s u a t u wi a l a ya h .
A r t i n ya d i b a h a s b a g a i ma n a u r u t - u r u t a n k e j a d i a n n ya d a n
b a g a i ma n a h u b u n g a n a n t a r a s a t u p o l a d e n g a n l a i n n ya .
S e p e r t i d i j e l a s k a n s e b e l u mn ya , b a h wa p r o s e s p e m b e n t u k a n
p e g u n u n g a n a d a l a h s u a t u k e j a d i a n ya n g b e r u l a n g - u l a n g ya n g
melibatkan rangkaian pegunungan.
F a s a - f a s a ya n g b e r l a n g s u n g d a l a m p r o s e s o r o g e n e s a i t u
d a p a t d i j e l a s k a n s e mu a n ya a t a u s e b a g i a n d a r i f a s a t e r s e b u t
m e l a l u i m o d e l - m o d e l “ Te k t o n i k L e mp e n g ” . S e b a g a i c o n t o h ,
fasa a wa l ya n g diidentifikasikan sebagai cekungan
pengendapan atau “geosinklin”, dapat dijelaskan sebagai
a d a n ya p r o s e s p e m i s a h a n l e mp e n g l i t o s f i r .

You might also like