BILJEŠKE SA PREDAVANJA

Predavanje II 26.02.2019. godina

Za bliže određenje transportau industriji mogu poslužiti sljedeće izreke:
 unutrašnji tansport je pokretanje i uskladištavanje materijala u
proizvodnji,
 unutrašnji transport je ukupno kretanje materijala, alata, poluprizvoda i
proizvoda u tvorničkom krugu, da bi se omogućio proces proizvodnje,
 unutrašnji transport je pomoćna djeltanost koja obuhvata sve postupke
kretanja materijala unutar tvorničkog kruga, uključujući: utovar, istovar,
skidanje, nagomilavanje i uskladištenje sve dok se ne dogodi izrada ili
uskladištenje,
 unutrašnji transport je djeltanost koja obuhvata sve aktivnosti i postupke
kretanja materijala unutar tvorničkog kruga, osim: izrade, kontrole i
skladištenja.
Funkcije transporta:
 primarne (f-je otpremanja i f-ja pretovara) i
 sekundarne (izgradnja i održavanje puteva i funkcija davanja jamstva).
Transportni problem – obilježen transportnim proizvodom, strukturom i
definiranjem dobavnog područja, lokacija otpreme, vrste ponude i potražnje.
Najpovoljnije transportno sredstvo je hardver. Najpovoljniji transportni proces
je softver.
Proizvodni sistem i tehnologija proizvodnog procesa propisuje zahtjeve za
transportom.
Upravljanje materijalom
Upravljanje materijalom podrazumjeva upravljanje procesom transporta u svim
fazama tehnološkog procesa počevši od prijema i dopreme sirovina,
repromaterijala, polufabrikata, transporta u proizvodnom procesu do
skladištenja, pakovanja i optreme gotovih proizvoda krajnjem korisniku – kupcu.
Kretanje materijala integrijajući faktor racionalizacije proizvodnje (povezuju čitav
proizvodni pogon).
Rukovanje materijalom je pomjeranje materijala sa jedne lokacije na drugu.
Pojam kretanja materijala u proizvodnom sistemu podrazumjeva metode koje se
koriste za pomjeranja, skladištenja i kontrolu materijala, količine materijala koje
se pomjeraju, identifikaciju materijala koji se pomjera, lokaciju tokova
materijala, terminiranje ili planiranje kretanja, fizička pozicija materijala koji se
kreće, redoslijed aktivnosti koje se izvode pri pomjeranju, skladištenju i kontroli
materijala.
White – „Korištenje pravog metoda da bi se obezbijedila prava količina pravog
materijala na pravom mjestu u pravo vrijeme, pravilno orijentiranog i po pravoj
cijeni.“
7R predstavlja 7 pravila i to:
 pravi proizvod,
 pravom kupcu,
 u pravo vrijeme,
 na pravom mjestu,
 u pravom stanju,
 u pravom kvalitetu i
 po pravoj cijeni.
Osnovni principi rukovanja materijalom su:
1. rukovanje materijalom u proizvodnji treba gdje god je to moguće
eliminisati, minimizirati,
2. ručno rukovanje i transport materijala treba minimizirati,
3. odlaganje materijala na pod, u pravilu je neracionalni način rukovanja i
treba ga izbjegavati,
4. za transport materijala gdje god je moguće primjeniti uređaju na principu
gravitacije,
5. zadatke transporta trebaju obavljati radnici čiji je to osnovni posao,
6. u rukovanju materijalom treba primjenjivati jedinične (grupne) terete,
7. transport materijala u proizvodnji mora se ostvariti u skladu sa zahtjevima
tehnološkog procesa,
8. sa stajališta ukupnih troškova proizvodnje najbolja su rješenja kada
materijal nikada ne miruje,
9. transport materijala jednosmjernim i pravolinijskim putevima, ako je
moguće organizirati, predstavlja najprihvatljivije rješenje,
 10. sa aspekta smanjenja troškova vrlo je važna usklađenost transportnih
sredstava i uređaja u pogledu tehnoloških i tehničkih performansi, te
složenosti rukovanja,
11. u cilju održanja predstavljenje funkcije kriterija, potrebno je vršiti
povremene analize nivoa ostvarene efektivnosti, pri čemu treba
favorizirati inovativna saznanja.
Jedinični tereti (unit load)
Jedinični teret predstavlja uslov za postizanje automatizacije procesa.
Transportna jedinica koja zadržava integritet tokom realizacije operacija
transporta i skladištenja. Obično nastaje fizičkim spajanjem više manjih
transportnih jedinica u jednu veću (nije obavezno – kanban paleta). To je objekat
transporta koji tokom transporta zadržava svoj integritet (kutije na paleti).
Prema ISO standardu serije 3637 definisana je podjela jediničnih tereta na
sljedeće vrste:
 u proizvodnom procesu – predmet obrade ili paleta,
 u vršenju transporta – jedinica transportiranja i
 u procesu skladištenja – skladišna jedinica ili jedinica skladištenja.
Jedinični tereti su: paletizacija, kontejnerizacija, ambalažiranje i pakovanje.
Prednosti:
 istovremena manipulacija većim brojem jedinica,
 značajno smanjenje frekvencije transportnih operacija (1 mjesto umjesto
10),
 reduciranje troškova transporta,
 skraćenje vremena transportnih operacija (umjesto 10 puta uradi se
jednom, brži utovar, istovar),
 manja vjerovatnoća oštete,
 potencijalno eliminisanje ambalaže,
 pojednostavljenje kontrole,
 smanjenje opasnosti od povreda,
 povećanje stepena mehanizacije i automatizacije (zamjena manuelnog
rada),
 jednostavno povezivanje unutrašnjeg i vanjskog transporta,
 smanjenje gubljenja, otuđivanja transportnih jedinica.
Nedostaci:
 dodatna oprema (palete, kontejneri, podloge) koja se koristi pri formiranju
jediničnog tereta,
 utoršak vremena na formiranje i rasformiranje transportnih jedinica,
 problem povrata/odlaganja iskorištene dodatne opreme (ako postoji),
 neophodnost korištenja mehaničkih/automatiziranih uređaja i opreme,
 omogućava snabdijevanje velikim količinama materijala što se može
negativno odraziti na subjekte koji neaju velike kapacitete.
Dizajn jediničnog tereta
Postoje tri vrste dizajna jediničnog tereta: na temelju komponenti, na temelju
sistema, i prema standardima. Sva tri dizajna imaju različitu primjenu.
Dizajn zasnovan na komponentama
Dizajn koji je zasnovan na komponentama je zastarjela metoda dizajna
jediničnog tereta. Komponente su ponekad pretjerano specificirane te kako bi se
postigla ekonomičnost, vrše se određena testiranja i izvedbe jediničnog tereta.
Sistemi za skladištenje i distribuciju jediničnog tereta sastoje se od nekoliko
međusobno povezanih dijelova:
 pakiranje i označavanje,
 paleta,
 oprema za rukovanje/skladištenje,
 distribuciono okruženje (udarci, vibracije, vlažnost, temperatura).
Posljedice dizajna jediničnog opterećenja na komponentama u lancu opskrbe
mogu uključivati:
 Nesigurna radna mjesta,
 Oštećenje proizvoda,
 Visoki troškovi pakiranja,
 Smanjena učinkovitost rukovanja,
 Potrošeni prirodni resursi,
 Smanjena kvaliteta okoliša.
Dizajn zasnovan na sistemima
Dizajn zasnovan na sistemima dokazan je proces optimizacije troška komponenti
jediničnog tereta koji se temeljina razmijevanju načina na koji paleta, opema za
pakiranje i oprema za rukovanje materijalom djeluju tijekom distribucije i
skladištenja proizvoda kako bi se oblikovali dijelovi komponenti jediničnog
tereta. Dizajn jediničnog tereta zasnovan na sistemima koristi softverske alate i
laboratorijska ispitivanja za izradu paketa koji koristi samo pravu količinu
materijala za zaštitu proizvoda, za sigurno rukovanje i transport te minimiziranje
upotrebe materijala koji se ne mogu reciklirati.
Faktori koji se razmatraju u dizajnu jediničnog tereta dizajniranom na osnovu
sistema su:
 vibracije i rezonancija raspodjele,
 otklanjanje jediničnog tereta,
 trenje na površini i stabilnost tereta,
 vertikalna i horizontalna stabilizacija.
Često nekoliko jeftinih dodataka ambalaži može stabilizirati ili ojačati kritični dio
i pružiti dobru izvedbu jediničnog tereta pri niskoj cijeni.
Dizajn koji zadovoljava standarde
Standardi dopuštaju da se jedinični teret dizajnira i testira kako bi zadovoljio
pisanu specifikaciju ili metodu ispitivanja. Jedinično opterećenje može se
provjeriti u skladu sa standardom i potvrditi kako bi se utvrdilo da je jedinično
optrećenje zaista učinkovito. Standardi zasnovani na materijalu opisuju
dokazane izvedbe za određene okolnosti. Oni se često koriste za opisivanje
komponenti jediničnog tereta, kao što su palete, kapice, prstenovi i letvice.
Standardi ispitivanja efikasnosti opisuju potrebe i omogućuju fleksibilnost u
izboru materijala i primjenjuju se na određeni dizajn jediničnog tereta.
ASTM D4169 ima standardne testne protokole za jedinični teret. Oni se razlikuju
ovisno o vrijednosti tereta, očekivanim rizicima i distribucijskom okruženju. To je
standard zasnovan na izvedbi jediničnog tereta.
Transportirani materijal
Vrste i karakteristike materijala imaju veliki uticaj na izbor odgovarajućeg tipa i
konstrukcije transportnih sredstava. Fizička svojstva materijala su:
 krupnoća (manji komadi obezbjeđuju da se veće količine materijala
transportuju, dok veći komadi obezbjeđuju manje količine
 transportovanog materijala, dakle krupnoća materijala koji se
transportuje utiče na kapacitet),
 vlažnost (odnosi se na količinu vode u materijalu, npr. na kašika na bageru
grabi zemlju, ukoliko zemlja ima vlage u sebi ona će se zalijepiti za kašiku i
samim tim smanjiti efikasnost),
 gustina (npr. prevoz tereta male gustina se ne isplati, npr stiropor, toalet
papir i slično jer su troškovi transporta skuplji od samog prihoda od
prodaje navedenih proizvoda),
 pokretljivost i vezivna svojstva čestica (suh i vlažan pijesak imaju različitu
pokretljivost; ako materijal koji se transportuje ima bolja vezivna svojstva,
povećat će se količina transporta),
 ponašanje na mrazu (npr. ugalj zimi smrzne i ne može se odvojiti od
metala),
 ugao prirodnog nagiba materijala,
 koeficijent trenja na tvrde noseće površine,
 abrazija.
Za posljednja dva svojstva materijala može se navesti primjer uticaja pjeska na
lopatice pirlikom iskopa uglja, jer pijesak vrlo brzo troši materijal lopatica ukoliko
se prilikom iskopa lopatica nađe u kontaktu sa pijeskom.
Ugao prirodnog nagiba materijala
Ugao prirodnog nagiba rastresitog materijala je najveći ugao koji može da
obrazuje slobodna površina rasutog sloja u odnosu na horizontalnu ravan.

Ugao prirodnog nagiba materijala zavisi od koeficijenta trenja između čestica

materijala koji se posmatra, veličine i oblika čestica materijala, udjela vlage u
materijalu i slično. Materijal se na gomilu nanosi pažljivim nasipanjem sve dok se
s lica ne uoči konstantan ugao, kao štoje prikazano na slici. Postoji mnogo
podjela, a osnovna podjela je na statički i dinamički ugao prirodnog nagiba
materijala.
Statički i dinamički ugao prirodnog nagiba materijala
Za osnovna razmatranja osobina materijala, dovoljno je poznavanje statičkog
ugla prirodnog nagiba materijala. Nakon izbora transportnog uređaja, pristupa
se detaljnijem izučavanju ponašanja materijala i razmtra se dinamički ugao.
Statički ugao nagiba materijala predstavlja najveći ugao koji slobodna površina
rastog sloja materijala može da obrazuje u odnosu na nepokretnu horizontalnu
ravan. Dinamički ugao prirodnog nagiba materijala koristi se u projektovanju
transportnih uređaja. To je ugao kojeg formira površina materijala u odnosu na
horizontalnu podlogu koja vrši kretanje (npr. traka trakastog transportera). Kada
se vrši kretanje materijala uz kretanje izvršnih organa transportnog uređaja
dolazi do pojave dva efekta:
a) veće čestice pomjeraju se prema vrhu (tj. sitnije čestice padaju na dno)
b) gomila se kreće ka periferiji (postaje sve niža, smanjuje se ugao prirodnog
nagiba)
Rezultat ovoga jeste smanjenje ugla prirodnog nagiba u odnosu na horizontalnu
ravan, a gomila rastresitog materijala postaje spljoštenija. Tada statički ugao
prirodnog nagiba materijala postaje dinamički, a mjeri se od tangente bočne
strane gomile rastresitog materijala na ivici transportnog uređaja kao što je
prikazano na slici ispod.

a) statički ugao prirodnog nagiba b) dinamički ugao prirodnog nagiba

Uticajni faktori
Povećanjem veličine osnovne čestice materijala, ugao prirodnog nagiba
materijala opada, što je prikazano na slici. Ugao nglo opada za povećanje veličine
sitnijih čestica, dok se daljim povećanjem dešavaju manje promjene. Kada
veličina čestica dostigne vrijednosti od oko 80 mm, vrijednost ugla postaje
približno konstantna. Također, male varijacije ugla prirodnog nagiba mogu se
javiti i zbog različitih metoda mjerenja.

Povećanjem vlažnosti materijala, kohezione sile među česticama materijala

jačaju. Zbog toga, ugao prirodnog nagiba materijala raste s povećanjem njegove
vlažnosti. Međutim, ukoliko vlažnost materijala pređe određenu granicu, pore
među česticama popunjavaju se vodom i smanjuju trenje među njima, što
rezultuje smanjenjem ugla prirodnog nagiba.
Metoda mjerenja cilindrom bez dna
Eksperimenti su pokazali da bi omjer prečnika i visine cilindra bez dna trebali biti
1:3, a prečnik cilindra mora biti minimalno 4 puta veći od najvećeg prečnika
čestice materijala. Metoda se sastoji u tome da se cilindar bez dna postavi na
ravnu površinu i puni materijalom s vrha. Nakon punjenja, cilindar se vrlo sporo
diže vertikalno prema gore ručno ili pomoću kotura što će dozvoliti materijalu da
formira gomilu u obliku kupe.
Ugao kupe u odnosu na horizontalnu ravan je ugao prirodnog nagiba materijala
koji se računa pomoću formule:
2ℎ
𝑡𝑔𝜑 =
𝑑
gdje h predstavlja visinu kupe (gomile) u mm, a d prečnik dna kupe u mm.
Osnovne podjele transportiranog materijala
Prema fizičkom stanju:
a) rastresiti i sipki materijal
 sortirani
 nesortirani
b) komadni materijal
c) tekućine i gasovi
Rastresiti i sipki materijali prema abrazivnosti se dijele na:
 nehabajući (brašno, pšenica),
 malo habajući (gips, šljunak, sitni kreč),
 srednje habajući (suhi pijesak, cement, šljunak),
 jako habajući (koks, željezna ruda, kamen).
Rastresiti i sipki materijali prema veličini se dijele na:
 krupno komadasti (rude, ugalj),
 srednje komadasti (ruda, ugalj),
 sitno komadasti.
Prema načinu transportiranja komadni materijali se dijele u sljedeće grupe:
 pojedinačni transport za svaki komad,
 snop,
 sviježanj,
 ambalaža,
 kontejner.
Prema mogućnosti primjene transportne opreme:
 materijali koji se mogu transportirati sredstvima podnog transporta,
 materijali koji se transportiraju sredstvima visećeg transporta,
 materijali koji se transportiraju specijalnim transportnim sredstvima.
Predavanje III 05.03.2019. godine
Kada želimo da projektujemo bilo koji transportni sistem potrebno je da imamo
preporuke koje osiguravaju uslove transporta, koje su nastale na osnovu
prethodnih iskustava.
Sistem predstavlja skup, tj. poredak koji sadrži elemente koji izvršavaju cilj
sistema. Sistem može biti: proizvodna jedinica, mašina, proizvodni sistem,
transportni sistem i slično. Sistem čini:
elementpravilavezainterakcijaciljcjelina
Sistem da bi postojao mora imati granicu, to znači da je on član višeg sistema na
većem nivou. Nas zanima da iz sistema na višem nivou možemo izvući podsistem
da bi ga proučavali. Granica se može postaviti slobodnom voljom od strane osobe
koja vrši proučavanje sistema. Skup međusobno povezanih elemenata koji čine
interakciju jedan na drugog je sistem. Npr: nož i obradak u zahavatu su u
međusobnoj vezi, gdje osim noža i obradka, imamo rashladno sredstvo, agregat,
vrstu pogonske mašine.
Kod samo pručavanja sistema veoma je bitan sistemski pristup. Potrebno je
gledati u svakom trenutku uzročno – posljedičnu vezu, (npr: ako promjenimo
određeni element na sredini pogona, potrebno je obratiti pažnju na uzrok i
posljedicu koja ta promjena može izazvati na početku ili na kraju sistema).
Izdvajanjem bilo kojeg elementa iz sistema, sistem će poprimi drugu
karakteristiku, a izdvojeni element zadržava svoje karakteristike, (npr: fabrika
odnosno proizvodni sistem koji proizvodi vijke, u slučaju da se isključi obrada
testerisanjem, odnosno ukloni element – testera, sistem ne bi mogao obavljati
funkciju). Način posmatranja sistema se sastoji od: prepoznavanja elemenata
sistema, veza između elemenata (paralelna, serijska, kombinovana). Npr.
tehnički direktor posmatra proizvodni sistema kao: pogon, veze u pogonu,
kretanje materijala u pogonu.
BTO – bager, transporter, odlagač.
Kibernetski koncept proučavanja sistema (dodatak)
Pojam kibernetika nastao je od grčke riječi „kibernautes“ što znači „vođa
mornara“ odnosno „kormilar“. Definicija po N. Wieneru: „Kibernetika je nauka o
opštim zakonima procesa upravljanja, komunikacije i obrazovanja sistema
(tehničkih i prirodnih) i njihovom međusobnom odnosu u pogledu načina
primanja, predaje, čuvanja, obrade i korištenja informacija.“ Imajući u vidu
činjenicu da se za različite sisteme razlikuju i načini upravljanja, sljedbenici N.
Wienera na osnovu teorije upravljanja razvijaju više novih teorija:
 teroija komunikacije,
 teorija odlučivanja,
 teorija upravljanja.
Osnovna ideja teorije informacije vezana je za pojam komunikacionog modela,
mjerenje količine informacija, utvrđivanje kapaciteta komunikacija, te
revolucionisanje upravljanja, proizilazi da je njena direkta primjena uslovljena
visoko sofisticiranom tehnologijom. Informaciona tehnologija zajedno sa
teorijom informacija čini informacioni sistem. Tri obilježja kibernetičkih sistema:
 složenost,
 stohastičnost,
 autoregulacija.
Na osvnou ovih obilježja moguće je razgraničiti osnovne metodološke aspekte
kibernetskog učenja:
 metoda crne kutije,
 teorija informacija,
 povratna sprega (autoregulacija).
Povratna sprega predstavlja niz uzročno – posljedičnih povezivanja elemenata
stanja i elemenata promjene stanja sistema putem povratnog dejstva, tako da
izlazna veličina dodatnim naredbama korektivno utiče na ulazne veličine. Da bi
sistema imao odgovor na svako moguće pitanje u okruženju i tako se osigurao
od nekontrolisanog ulaza, neprekidno skuplja informacije o sebi iz spostvenog
izlaza, kako bi povratnu spregu zatvarao:
 automatski i
 manuelno
 Upravljačka tranizicija izvedena preko kola povratne sprege
Herbet A. Simon – između upravljanja i odlučivanja se može staviti znak
jednakosti.
Metoda crne kutije se primjenjuje da bi se prevazišao problem velike složenosti
sistema, tako da se posmatra redukovan broj ulaznih i izlaznih veličina i
pokušavaju se otkriti zakonitosti procesa transformacije. Dedukcijom se iz pravila
ponašanja crne kutije izvode određeni zaključci o komunikaciji, budućem
aproksimativnom ponašanju sistema. Crna kutija, kao neistraženi dio sistema,
proučava se ispitivanjem reakcija je djelovanje ulaza, pri čemu se polazi od
izvedenih hipoteza o ponašanju tog objekta, odnosno od sudova, na osnovu
spoljnih manifestacija i bez poznavanja strukturne građe. Proces primjene
metode crne kutije mora da obuhvata:
 izbor objekta istraživanja,
 aspekat posmatranja,
 identifikaciju ulaza i izlaza,
 sastavljanje protokola izraživanja,
 analizu ponašanja sistema,
 ispitivanje zakonitosti ponašanja (determinističko, stohastičko),
 ponavljanje reagovanja sistema,
 broj posmatranja.
Analgono pojmu crne kutije uveden je i pojam bijele kutije gdje su poznati zakoni
ponašanja i procesa u dinamičkom sistemu, a obje navedene varijante grafički se
mogu prikazati na sljedeći način:
U svakoj bijeloj kutiji ostaje nešto neobjašnjivo i nepoznato, tako da je nemoguće
izvršiti potpunu transformaciju crne kutije u bijelu kutiju, što ima za rezultat
nastajanje sive kutije. Primjenom metode crne ktuije koja je sastavljena od
elemenata stanja sistema i elemenata promjene sistema, u kome se odigrava
transformacija, može se analizirati jedan sistem.
Nastavak predavanja:
Deterministički sistem: Jasno je određen. Svaki uzrok identifikuje posljedicu. Ako
je sve determinističko, tj. poštuju se zakoni prirode, zašto gumica kada se baca
ne odskače uvijek na istom mjestu. Deterministički sistem je u realnosti vrlo
stohastičan.
Statički sistem – ne mijenja stanje u toku vremena.
Dinamički sistem – mijenja stanje u toku vremena.
Kapacitet transportnog uređaja se smatra statičnim, a on itekako varira.
Zatvoreni sistem – nema razmjene sa okolinom.
Otvoreni sistem – vrši se razmjena sa okolinom (npr. t=50°C vani, u prostoriji se
povećava temperatura).
U realnosti su svi sistemi stohastični, otvoreni i zatvoreni. Gdje god se pojavljuje
koeficijent sigurnosti, to je razlog prisutnosti stohastike, dinamike i otvorenosti
sistema. (npr povećanje prečnika kod vratila se može raditi iz razloga jer ne
znamo da li je materijal od kojeg se proizvodi vratilo izotropan).
Stohastički i deterministički modeli (dodatak)
Ako se ˇzeli predstaviti stvarnost ˇcim mogu´ce toˇcnije, model treba imitirati
sluˇcajnu prirodu varijabli. Stohastiˇcki model je onaj koji prepoznaje sluˇcajnu
prirodu ulaznih komponenti. Model koji ne sadrˇzi sluˇcajnu komponentu je po
prirodi deterministiˇcki. Izlaz je u deterministiˇckom modelu odreden ˇcim su
definirani ulazi i odnosi medu njima. Suprotno tome, u stohastiˇckom modelu
izlaz je po prirodi sluˇcajan - isto kao i ulazi koji su sluˇcajne varijable. Izlaz je
samo snimka ili procjena karakteristika modela za dani skup ulaza. Da bi se mogla
koristiti statistiˇcka teorija kao pomo´c pri prouˇcavanju implikacija skupa ulaza,
potrebno je nekoliko nezavisnih obrada za svaki skup ulaza. Deterministiˇcki
model je stvarno samo specijalan (pojednostavljen) sluˇcaj stohastiˇckog
modela. Da li ˇzelimo koristiti deterministiˇcki ili stohastiˇcki model ovisi o tome
da li smo zainteresirani za rezultate jednog jedinog “scenarija”, ili za distribuciju
rezultata mogu´cih “scenarija”. Deterministiˇcki model daje rezultate
relevantnih izraˇcuna za jedan scenarij; stohastiˇcki model daje distribucije
relevantnih rezultata za distribuciju scenarija. Ako se stohastiˇcki model ispituje
koriˇstenjem “Monte Carlo” simulacije, to tada daje zbirku odgovaraju´ce velikog
broja razliˇcitih deterministiˇckih modela, svaki od kojih se smatra jednako
vjerojatnim. Rezultati za deterministiˇcki model se ˇcesto dobiju direktnim
raˇcunom, ali je ponekad nuˇzno koristiti numeriˇcke aproksimacije, ili da bi se
integrirale funkcije, ili da bi se rijeˇsile diferencijalne jednadˇzbe; primjeri
modela gdje je posljednje potrebno diskutirat ´ce se u poglavlju 4 (Markovljevi
procesi skokova). Ako je stohastiˇcki model dovoljno prilagodljiv, mogu´ce je
izvesti ˇzeljene rezultate analitiˇckim metodama. Ako je to mogu´ce, tome se
ˇcesto daje prednost, a takoder je ˇcesto i brˇze nego Monte Carlo simulacija;
dobiju se precizni rezultati i lako se mogu analizirati posljedice promjena u
pretpostavkama. Mnogi praktiˇcni problemi su medutim prekomplicirani za lako
koriˇstenje analitiˇckih metoda, i Monte Carlo simulacija je izuzetno jaka metoda
za rjeˇsavanje kompliciranih problema. Ali ako se i samo dio modela moˇze
tretirati analitiˇcki, to moˇze osigurati provjeru simulacijske metode. Koriˇstenje
deterministiˇckog modela kod kompliciranog problema mogu´ce je za
raˇcunanje oˇcekivane vrijednosti, ili medijana, gdje je distribucija oko tih
srediˇsnjih vrijednosti procjenjena simulacijom. Takoder je potrebno uzeti na
znanje da simulacijske metode op´cenito daju “ˇsto ako?” odgovore; ˇsto su
rezultati uz dane pretpostavke. Mnogo je teˇze koristiti simulaciju za dobivanje
optimalnih rezultata; koji skup pretpostavki maksimizira ili minimizira neki željeni
rezultat.
Nastavak predavanja:
Layout – koncept organizacije proizvodnje, kretanje unutar proizvodnje, položaj
fabrike iz tlocrta.
Transport treba da objedini proces proizvodnje. Integralno posmatranje
predstavlja posmatranje ulaza sve dok ne izađe iz proizvodnog pogona. Skladnost
procesa proizvodnje i transportnog sistema je veoma bitna. Ako imamo
skladnost, imat ćemo bolji stepen iskorištenja proizvodnje, efikasniju
proizvodnju i samim time bolju ekonomičnost. Cilj je da transportni sistem bude
vremenski usklađen i sinhronizovan. Da bi se izučavao transportni sistem moraju
se znati elementi transporta, izbor transporta, zahtjeve koje postavlja proizvodni
proces uvažavajući ekonomski koncept za najmanju cijenu.
Primjer transportnog sistema: vertikalni transporter i dva valjkasta konveera.
Podsistemi transportnog sistema:
 transportna sredstva (viljuškar, mosna dizalica, konvejer, mašine koje
prenose materijal),
 transportne saobraćajnice sa pripadajućom opremom (putanja po kojoj se
kreću transportni uređaji, npr viljuškar; vrste saobraćajnica: pod,
prostorna saobraćajnica, horizontalna saobraćajnica, vertikalna
saobraćajnica),
 oprema i sredstva za rukovanje materijalom koji se transportira (kuka,
utovarni koš za trakasti transporter, način zahvatanja i odlaganja kod
evelatora),
 oprema za upravljanje i
 ostala oprema (pozicioner, mjerna oprema, signalni uređaji, radna snaga
za rukovanje i upravljanje).
Podsistemi transportnog sistema moraju imati međusobne relacije i odnose da
bi kao takvi predstavljali cjelinu koja obezbjeđuje efikasnost. Da bi se podsistemi
transportnog sistema povezali moramo razmišljati o konceptima. Ako se
transportni sistem shvati kao mreža, mreža treba da poštuje proizvodno
tehnološke segmente. Određena mjesta u mreži su bitnija od ostalih. Gdje god
imamo potencijalnu prijetnju da bi nešto moglo stati u pogonu (raskrsnica,
mjesto gdje se obavljaju tehnolopke operacije) predstavljaju bitna mjesta.
Čvorne tačke predstavljaju mjesta gdje dolazi do zastoja materijala unutar
proizvodnog sistema. Mogu da dovedu do sigurnosnih problema i mogu da
uspore kretanje materijala. Čvorne tačke pokazuju nesavršenost proizvodnog
procesa. Modeliranje i simulacija se zasniva na poznavanju dešavanja u čvornim
tačkama.
Princip rada čvornih tačaka se zasniva na principu balansa materijala.

Ako su količine ulaza u proizvodni proces, jednake količinama izlaza iz

proizvodnog procesa, imamo ravnomjeran protok i pri tome nemamo
zaustavljanja materijala (serijska i masovna proizvodnja). Količine ulaza mogu biti
veće od količina izlaza. Prva naznaka da količina ulaza raste jeste
nefunkcionalnost proizvodnog procesa (sistema), odnosno pojava gomilanja
odnosno bafera (npr: 2 radnika rade komade za 5 minuta a treći radnik za 7.5
minuta i na mjestu radnika gdje se komad radi za 7.5 minuta javlja se gomilanje
odnosno bafer ili usko mjesto). Ako su količine izlaza veće od količina ulaza, tada
proizvodni sistem nije iskorišten u potpunosti i to je tzv. široko mjesto (ljudi i
mašine nisu dovoljno iskorišteni).

Simboli transporta
Transportni sistem u metaloprerađivačkoj industriji
Sa aspekta nivoa automatizacije imamo dva koncepta:
 konvencionalni (neautomatizovani) i
 automatizovani.
Sistem je neautomatizovan gdje god imamo čovjeka koji obavlja određene
operacije. Automatizovan sistem je sistem koji sadrži određeni nivo
automatizacije u kojem ne učestvuje fizički rad čovjeka (npr: pokretne stepenice,
graničnik koji zakreće vreće prilikom pakiranja). Konvencionalna proizvodnja je
nazaobilazna, odnosno čovjek vrši određene radnje kao što su upravljanje
mašinama, montiranje dijelova, pakovanje. Gdje god ima čovjer, govorimo o
konvencionalnoj proizvodnjio i od čovjeka zavisi kapacitet, efikasnost, kvalitet.
Glavni tipovi proizvodnje su:
 pojedinačna,
 serijska i
 masovna.
Odlike tipova proizvodnje su broj komada, stalnost, vrijeme obrade dijelova.
Pojedinačna proizvodnja: najčešće su to zanatske radnje. Klasična pojedinačna
proizvodnja. Širok dijapazon znanja i proizvoda koji se rade. Niska efikasnost
proizvodnje. Glavne karakteristike su univerzalnost, veliki troškovi i veliki udio
čovjeka. Transportne putanje su široke. Ne može se pratiti tehnološki proces i
tok materijala, o optimizaciji nema govora. Transportna sredstva neprekidnog
tipa se ne koriste.
Serijska proizvodnja: veći broj komada, proizvodnja traje duže u odnosu na
pojedinačnu. Mogućnost uvođenja uske specijalizacije (TMD, TTU). Ne prave se
potpuno isti proizvodi, ali proizvodi imaju određene zajedničke karakteristike.
Moguće je uvoditi automate. CNC mašina dolazi do punog izražaja. Proces se
sastoji iz automatizacije opsluživanja i jediničnih tereta.
Velikoserijska i masovna proizvodnja: fiksna optimizacija je dovedena do
maksimuma. Koriste se kontinualna sredstva transporta. Vrlo je bitno kako smo
povezani u mređe zbog visokog stepena proizvodnosti. Mašine trebaju da rade
10, 15 godina bez otkaza. Čovjek je samo nadzor. Strašno skupa proizvodnja sa
aspekta ulaganja ali su ukupni prihodi naspram ulaganja zanemarivi.
Svako upravljanje je istovremeno kontrola, ali svaka kontrola nije upravljanje
procesom.
Fiksna automatizacija: Nema mogućnosti reprogramiranja (npr WC kotlić kada
se pritisne dugme uvijek puni vodu na isti nivo). Npr: mašina automat. Potrebno
je imati transportni sistem koji će moći da opslužuje automat. Fiksna
automatizacija namijenjena je proizvodnji strogo određenih radnih predmeta.
Koristi se za veliki obim proizvodnje jer je nerentabilna ako se mijenja proizvodni
asortiman (pojedinačna i maloserijska proizvodnja). Kod ovog vida
automatizacije rada mašina alatki automatizovano i programirano kretanje
izvršnih organa mašine postiže se tzv. fiksnim nosiocima programa (pomoću
kulisa, bregastih mehanizama ili šablona), a komande se dalje prenose do radnih
organa mehaničkim vezama. Fleksibilna automatizacija se ostvaruje primjenom:
 fleksibilnih obradnih ćelija,
 fleksibilnih obradnih sistema,
 složenih fleksibilnih sistema,
 robotskih sistema i
 fleksibilnih automatizovanih sistema za procesnu industriju.
Osnovne komponente fleksibilne automatizacije su numeričke mašine,
automati.
Fleksibilna (programabilna) automatizacija: Može se reprogramirati, čim se
može reprogramirati može se mašina prilagoditi proizvodnji fabrike (robot, CNC
mašina, tj. sve mašine koje imaju reprogramer). Kod fleksibilne automatizacije
teži se istovremenom povećanju nivoa automatizacije i feksibilnosti.
Istovremeno povećanje nivoa automatizacije i fleksibilnosti proizvodnih procesa
moguće je ostvariti primjenom kompjuterskih ili C-tehnologija. Karakteristični
predstavnici C-tehnologija su: NC (numeričko upravljanje), CNC (kompjutersko
upravljanje), CAD (konstruisanje pomoću računara), CAM (proizvodnja pomoću
računara), PLC (programabilno logičko upravljanje), AC (adaptivno upravljanje),
DNC (direktno numeričko upravljanje), FMS (fleksibilni proizvodni sistem), CIM
(kompjuterom integrisana proizvodnja). Fleksibilnost proizvodnih sistema može
se definisati kao: mjera sposobnosti proizvodnih sistema prilagođivanju
uticajima okoline i zahtjevima procesa rada u tom vremenu i datim uslovima
okoline.
Razlikujemo dvije dimenzije fleksibilnosti:
1. nivo fleksibilnosti kao sposobnost sistema da se adaptira različitim
stanjima sistema i
2. fleksibilnost promjene kao sposobnost sistema da se mijenja između dva
stanja.
Veza fleksibilne automatizacije sa transportom je takva da se transportna
sredstva mogu prilagoditi realizaciji proizvodnje (npr: vagon jednom ide lijevo,
jednom desno).
Ovaj vid automatizacije je skuplji u odnosu na fiksnu automatizaciju ali je
prihvatljivi.