Aynntı: 168 Richard Sçnnett

'Ağır' KliaplarlJi:isi: JJ

Kamusal İnsanın Çöküşü

HkhardSe1111e11
Kamusal Insanın.
Kit:ıbın Özgün Adı
The Fol/ı!fP11h/k A/1111

İngilizce'den Çevirenler
Çöküşü
Serpil011ral:·Alx/JI//uh Ydmt1:

Yoıyıma Hazırlayanlar
Tlmcay BirJ."011-Tamer To.rı111

DUzclti
Soiı KcJ/ırnllık

W.W. Norton&Company/1992
boısımınd:ın çevrilmiştir,

© Richard Scnnctı

Bu kiıabm TUrkçc yayım haklan

Ayrıntı Yayınlan'na aiUir.
Kapak İllüsır.ısyonu
Srı·inç Af/dil

Kapak Tasarım ı
Orhall De!im'llıı111

Kapak Düzeni
GiJ!.re Alper

Baskı ve Cilt
Mart Matbaacılık Sanatları (0 212) 321 23 00 (f'bx)
Merkez Malı. Burcu Sok. 61J Ka.�ıı!ıa11e-İs1tmbııl

Birinci Basım 1996

ikinci Basım :!002
Üçüncü B:ı.�ım 2010
Baskı Adedi 1000

Seıifika No.: 1606 ı

JSBN 978-975-539-105-2

AYRfNTJ YAYfNLARf
1-Jobyar Mah. Cemal NmJir Sok. No.: 3 EnıinönU - İstanbl!l
Tel.: (02!'.!) 5 1 21500-01 ·05 Faks:(0212)5J215 11
WV.'\Y.ayrintiyayinlari.com.ır & info@:ıyrinıiy:ıyinlari.t·oın.tr
 "AGIR" KİTAPLAR DİZİSİ
KiTLE VE iKTiDAR ı\ÇIKLAMALT DÜZÜLKE
Elim Cııni'lti Çok Boyutlu Bir Maccr.ı.
Edwin A. Ah/mu
!NSANLIÔIN MAHRF..M TARiHi
Tfı,.,ıdot(' ZdJin
Yu.ıı:ıııiıı G. İııcctıj)Ju & Nelxıhul ıt. Çonıuk
METiN ÇÖZÜMLEME!..ERI
RUJ LEKESi
Yirminci Yil:.::yılıu Gizli Tıııihi Oişlllik. Gll:r.cUik,vc Şidtlcl Samıahnda

& A. K11r
Grl.'il Murcııs K AOIN VE BCOENl
HlZI ·ntc YAPAN HiKAYELER Yt1st•111in G. lııre•ı1U11

Kendimizi Y:ırJlmıt Oıcrinc Bir Deneme AVRUPA ı:JKRI

Williuın lm<'d/ Rıındt1!1 Anılıvııy Prıı:d(•n

MARKSiZM, AHLAK VE ÇiÇEKLERiN KÜLTÜRÜ

c.ı:lı. içhı
Pcjfa
TOPLUMSı\L ADALET JuckGrmdy
R. G.

Mio·/md Hrınlr & Ammıio Negri

iMPARATORLUK

DiSiPLiN
Askeri !ınııı Ürcıiminin So�yoJuji.�i ve Tarihi
Ufrirlı Briid.:./inJ;

�Jf,p YUVAYA DÖNMEK

Ur.mla K. l.A'Guiıı

AHLAK I PROTESTO SANA11

Tnpl uın:;.:ıl il:ııd,eılerdc KllhOr,
Riyoı:r:ıfi ve Y:ırnllcılık
Jımu:x M. J«.ıper

CAZ K]TABI
R:ıgtiıııc'dnn Fu.�ioıı ve Sonrn_�ına
Joudıim-Erıısr Bı:n:ndı

KURTLARLA KOŞAN KADINLAR

Voh�i Kıı<lın /\rkclipinc Dııir Mil ve Öykilkr
C/uri.ıxu Piııl:.olu Esıfa

CINSELLlGIN TARiHi
Midıc!Fmır:111ılı

SEKS ISYA NL\RI

Tophım:wl Cinsiycı.
B:ışl...alJın ve Rock'n'roH
Siımm Rcynnfıl.ı &. Joy Prl!:>.'

SÜRÜDEN DEVLETE
Tı>plum�I B:ıı! Üıcrim.·
Psikunalilik Deneme
E11,ç<'11<: E11riqııc:

ÇOKLUK
!mparnıorluk ÇıığınJa Suvaş ve De molmısi
Midwt'IHurıfı & ıimmıir� Nt•1:.ri

!3IR l\HUİ.K KURAM!

Genel �ik & Bir Ahf!lk Felsefesi &
Bir Kişilik Etiği
A,ı:tı<"S lfı-f/el'

MUTFAK SAVAŞ!
Danıak 7..c,•kinin Jeopolitiği
C!tristi(lıı Bourfuıı

iKTiSADi ADAL�"T VE DEMOKRASi

Rebbcuen işbi rliğine
Ro/1i11Hulıııl!i

TARlll BOYUNCA KEN1.

Kükenlcri, Geçirdiği Dün(J�ümkr ve Gcb:cgi
lewi.ı· Mııniforıl
 İçindekiler

Birinci Bölilm
Kamusal sorun

1. KAMUSAL ALAN . .. 15
.. 20
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Kan1usal alan dışında aşk .

B. Ölü kamusal alan . . . . . . . . 27
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

32
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Kamusal alanda değişimler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

D. Şin1dideki !{t:Çmiş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

il. ROLLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
A.Roller 54
R. Kamusal roller . . ..
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59
62
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . · . . . . .
.

C.Şehirlerde kannısal roller .

D. Kanıt n11, akla uygunluk nuı? ........................... 67
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
 ikinci Sölllm IX. 19. YÜZYILIN KAMUSAL İNSANLARI . .. 255
Aııcieıı Regime'in kamusal dünyası 258
. . . . . . . . . . . . . . .

A.Aktör . .. . .
.. 2 68
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. İzleyici . .. . . . . .. . .
111. 73
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

SEYİRCİ: BİR YABANCILAR TOPLULUÖU .

..... . .
77
. . . . . . .

A. Şehre gelenler . . . . .. .
... X. KOLEKTİF KİŞİLİK . . . . .. . . . 285
8. Yaşadık/an yerler . . 80
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1848: .. 291
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.. . . . . .. . .. A. Srnifa karşı bireysel kişiliğin zaferi . .. . .

85
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

308
. . . . . . . . . .

C.Kent hrujuvazisindeki değişimler . .. . .. B. Gemeinschajt . . . .. . . .. . .

90
. . . . . . . . . . . . . . . . . .

311
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

D.Saraydaki ve şehirdeki ilişkiler . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .

C. Dreyfus davası: Yrku.:ı gemeinschaft
325
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

D. Gerçek radikal kimdir?

. 95
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IV. KAMUSAL ROLLER . . . . .. .

97
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A.Beden !lir mankendir .. . . . ..

.106
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Kfnıuşn1a hir işarettfr . . . . .. . ..

. l24
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dördüncü Bölllm
C. Kişidışı alan duygu yükliidüı: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mahrem toplum

V. KAMUSAL VE ÖZEL . . . .. .. . . .. . . 126 XI. KAMUSAL KÜLTÜRÜN SONU . 333

· A. Kamusal ifadenin sınırlan vardır . 130
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

34 6
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . XII. KARİZMA MEDENİYETTEN KOPUYOR

. 132
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. 349
. . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Do.�al ifade kanuısal a!an111 dışındadır . . A. Karizma kuramları . .

.. . . . 138
. . . . . . . . . . . . . . . .

8. Karizma ve hınç . 35 6
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C. Kamusal ve özel, toplumun bir molekülü gibidir . . .

139
. . . . . . .

3 63
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

D.Molekülün par':.·alanrşı .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .
C. Elektronik n7edya geçmişreki sessizliği pekiştirir .
. 3 69
. . . . . . . . . . .

D. Star sisten1i . . . . . .
148
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

VI. AKTÖR OLARAK İNSAN . . . . . . . ..

. 151
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. SaXduyunun aktör�insanı . . . . . . . .. XIII. CEMAAT MEDENİYETTEN KOPUYOR . . . 377

153
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

381
. . . . . . . . . . . . . . .

B. Diderot' nun rol yapma paradok..r;u .. . . A. Bir cen1aat çevresinde kurulan barikatlar . . . .
.158
. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. 38 6
. . . . . . . . . . . . .

C.Rousseau'nun tı)atro�şehre yönelttiği suçlama . . . B.İçeriden yükseltilen harikatlar . .

. .166
. . . . . . . . .

39 6
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

D.Rousseau'nun kehanetleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C. Cemaatin insani hedelleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XIV. SANATINDAN MAHRUM EDİLEN AKTÖR . . . 401

. 405
. . . . . . . . . . . .

Üçllncll Bölüm A. Oyun, kamusal ifadeyi sağlayan enerjidir

19. yüzyılda kamusal yaşam kargaşası 8. Nal'sisizm hu eneıjiyi zayiflatır . . 414
. . . . . . . . . . . . . . . .

419
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C.Narsisiznıin seferber edilmesi ve yeni bir sınıfın doğuşu

42 6
. . . . . .

VII. SANAYİ KAPİTALİZMİNİN KAMUSAL YAŞAM D. Narsisizm modern çağlarrn Protestan ahlô.kıdır .
176
. . . . . . . . . . .

ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ . . . . ..
A. 19. yii;;yrl kent sakini yeni bir kişilik miydi? . 177
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . -SONUÇ: MAHREMİYETİN DESPOTLUKLARI ............432

180
. . . . . . . . . . . .

B. Şehirde yerleşme . . . . . . ..
185
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C.Şans ve burjuva yaşamı . . . -DİPNOTLAR VE KAYNAKÇA . . . 437

190
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

D.Kamusal enıtia .. . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

VIII. KAMUSAL ALANDA KİŞİLİK . . . 200

205
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Ba/zac'uı toplumsal bir ilke olarak kiş;/ik anlayışr . Ek

. 214
. . . . . . . . .

B.Kanıusal alanda kişilik: Yeni beden imgeleri ..

. . 229
. . . . . . . . . . . .

C. Sahne, soka.�ın aruk anlatmad�ğı hir hakikati dile getirir -"SUÇLUYORUM"/ Emile Zola . . 451
. 233
. . .

4 63
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

D. Kişilik ve ö=el aile -DİZİN .

241
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

E. Geçnıişe haşkaldırılar . . . ..
�� �3
. . . · . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kendi içine kapanmış her insan, bütün öteki insanların
kaderlerine ilgisiz bir yabancı gibi davranır. O insan için tüm
insan türü, çocukları ve yakın arkadaşlarından oluşur.
Hemşerileriyle ili�kilerine gelince, aralarına katılır ama onları
görmez; dokunur ama onları hissetmez; yalnız kendi başına
ve kendisi için vardır. Ve bu şartlarda kafasında bir aile
metlıumu kalmışsa bile artık bir toplum mefhumu yoktur.
Tocqueville
 Birinci Bölüm
TEŞEKKÜRLER
Öncelikle bu kitabın amacını bclirlcmcmdeki yardımları için Clifford Curzon Kamusal sorun
ve Murray Pcralıia 'ya teşekkür ederim. Yazma aşamasında, Petcr Brooks,
Clifford Gccrtz. Richard Gilınan, Carolinc Rand Herron, Anne Hollandcr,
Hcrbcrl Mcnzcl, Orcst Ranum, C;;ırl Schorske, Richard Tre.xler ve Lionel Tril­
Jing'in y:.ırdın1larını gördüın, Elyazmaları üzerinden yaptıkları yorumları için
Ben Barber, Ju;:ın Corr:tdi. Marion Knox, Lco Marx ve David Riesman'a te­
şekkür cdcrinL Metni ayrıntılı bir biçimde okuyarak yorumlayan David Her­
ron 'tı özel te�ckkürlcrimi borçluyum.
Bu kitabın araştırmaları Marcia Bystryn, Bernard McGranc, Mark Sa1mon
ve Christina Spcllman'ın yardımlarıyla yürütüldü. Büyük bir sabır göstererek
eksiksiz bir çı.ılışma yı.ıpan Marcia Bystryn'a özellikle teşekkür ediyorum.
Nihayet, yazınu işindeki rehberlikleri için Robert Gottlicb ve Angus C�ı­
meroıı'a teşekkür ediyorum. Bobbie Bristol kitabın ortaya çıkışını sağladı,
Jack Lynclı de metnin dilini arılaştırmamu yardım etti.
ln.stitute for Advanccd Study, the Lincoln Center for thc Performing Arts,
thc Mctropolitan Muscum of Ncw York, Harvard University, the BibliothCque
Nationalc, Cambridgc University ve Ncw York Univcrsity kütüphaneleri çalı­
ş�tnlarına ve yöneticilerine teşekkür ediyorum. Bu kitabın ar.ıştınna ve çalış­
ma aşam�ısında finansal yardım thc lnstitutc for Advanccd Study, the John Si­
mon Guggcnhcim Foundation ve Ford Foundation'dan geldi. Elyazmaları
Ccntcr JOr Policy Rescarch personeli tarafından dizildi. Hepsine kolektif ça­
lışmaları ve iyi niyetleri için teşekkür ediyorum.
 1
K amu s al alan

Modem çağlar sıkça Roma İmparatorluğu'nun çöküş yıllarıyla kar­

şılaştırılır: Ahlaksal çürümenin, Roma'nın Batı'ya hükmetmesine
engel olduğu gibi, modem Batı'nın da dünyaya hükmetme gücünü
azalttığı öne sürülür. Budalaca olmasına karşın bu yaklaşımın doğ­
ru bir yanı da vardır. Roma toplumunda Augustus'un ölümünün ar­
dından gelen kriz ile günümüzde yaşanan kriz arasında bir paralel­
likten söz edilebilir; bu paralellik kamusal yaşam ile özel yaşam
arasındaki dengeyle ilintilidir.
Augustus çağı sona ererken, Romalılar kamusal yaşamlarını for­
mel bir yükümlülük meselesi olarak ele almaya başladılar. Kamu­
sal törenler, Roma emperyalizıninin askeri gereklilikleri ve aile
çevresi dışında kalan öteki Romalılarla ritüel ilişkilerin hepsi birer
 görev haline geldi. Bunlar, Romalıların res publica'run kurallarına
boyun eğerek daha çok edilgen bir ruh haliyle, ama giderek daha az
inançla katıldıkları görevlerdi. Roma'nın kamusal yaşamı cansızla­
şırken Romalı, kendi başına duygusal enerjisini boşaltacak yeni bir
odak, inançları ve bağlandığı değerler için yeni bir ilke arayışına
girdi. Kendi dışındaki dünyadan ve o dünyanın parçası olan res
publica'ııın formalitelerinden kaçmayı amaçlayan bu kişisel arayış
mistik nitelikteydi ve adım adım Hıristiyanlık'ın egemenliği altına
giren Yakındoğu 'nun dinsel topluluklarına yönelmişti; sonunda Hı­
ristiy,mlık gizlice sürdürülen manevi bir bağlılık olmaktan çıkarak
..l!!... dünyaya açıldı ve bizzat kamusal düzenin yeni ilkesi haline geldi.
Günümüzde de kamusal yaşam formel bir yükümlülüğe dönüş­
müştür. Çoğu yurttaş, devletle ilişkilerine teslimiyetçi ve kanıksayı­
cı bir ruh haliyle bakmaktadır. Ama kamunun bu zayıflaması, poli­
tik faaliyetlerden çok daha geniş bir alam ilgilendiriyor. Yabancılar­
la kurulan ritüel ilişkiler ve orılara karşı takırnlan tavırlar en iyim­
ser yaklaşımla formel ve yavan, en kötümser anlamda da sahte gö­
rülmektedir. Yabancıların kendisi zaten bir tehdit unsurudur ve ya­
bancıların o dünyasında, yani kozmopolit şehirde bulunmaktan an­
cak bir avuç insan hoşlanabilir. Res pub/ica genel olarak, araların­
da aile bağı ya da yakın bağlar olmayan insarılar arasındaki birlik­
telik ve karşılıklı taahhüt bağlarıru temsil eder; arkadaşlık ya da ai­
le bağlarından çok bir kitleye, bir "halk"a, bir politik uygulamaya
ilişkin bağdır. Romalılar devrinde olduğu gibi günümüzde de res
pııblica ' ya katılım artık bir oluruna bırakma sorunudur ve bu kamu­
sal yaşamın şehir gibi mekanları da bir bozulma sürecine girmiştir.
Roma devri ile modern çağ arasındaki fark, "özel yaşam"a ne
arılam verildiğinde yatmaktadır. Romalı birey, özel yaşamında ka­
munun karşısına koyabilmek için bir başka ilke, dünyanın dinsel
b<ıkımdan aşılmasına dayanan bir ilke arayışına girmişti. Özel yaşa­
mımızda bizim aradığımız ise aslında bir ilke değil, psişemizin ne
olduğuna, duygularımızda neyin sahici olduğuna ilişkin bir düşü­
nümdür. Özel yaşamı; yani kendi başımıza, ailemizle ve yakın ar­
kadaşlarımızla baş başa kalmayı, kendi başına bir amaç haline ge­
tinne çabasındayız biz.
Bu özel yaşamın psikolojisine ilişkin modern görüşler karmaka­
rışıktır. Bugün çok az insan psişik yaşarrılarının toplumsal koşullar-
dan ve çevre etkilerinden bağımsız, kendiliğinden bir gelişim gös­
terdiğini öne sürecektir. Bununla birlikte, psişe, kendine ait bir iç
yaşamı varmış gibi ele alınır. Bu psişik yaşam öylesine değerli ve
hassastır ki, toplum yaşamının acımasız gerçekleri ile yüz yüze bı­
rakılırsa solup gidecek ve ancak korunup yalıtılırsa serpilip gelişe­
cektir. Her bireyin benliği, bireyin temel kaygısı haline gelmiştir;
kendini tanımak, dünyayı tanımak için bir araç olmayıp bir amaç
olmuştur. Tam da bu derıli kendimize dönük olduğumuz için, kendi­
mize özel bir ilkeye ulaşabilmemiz ve kişiliklerimizin ne olduğunu
kendinüze ve başkalarına net bir biçimde arılatabilmemiz son dere-
ce zordur. Çünkü ,psişik yapımız özelleştikçe daha az uyarım alır ve �;
duygularımızı hissedip ifade edebilmemiz de aynı ölçüde güçleşir.
Augustus sonrası Romalı, zihninde kendi özel, Oryantal taruıla­
rıyla ilişkilerini kamusal alandan ayırıyordu. Sonunda, askeri yasa­
ları ve sosyal gelenekleri, farklılığı apaçık, yüce bir ilkeye tabi kı­
larak bu taruıları kanrnsal dünyaya dayattı. Özel anlamlamanın mo­
dern kodları kapsamında, kişisel olmayan yaşantı ile malıremiyet
arasındaki ilişki bu denli açık ve net değildir. Toplumu, ancak çok
büyük bir psişik sisteme dönüştürerek "anlamlı" bulabiliyoruz biz.
Bir politikacının mesleğinin yasa çıkarmak ve uygulamak olduğu­
nu anlayabiliriz, fakat politik mücadelede kişiliğin rolünü algılaya­
na dek bu iş bizi pek ilgilendirmez. Belli bir makama aday bir po­
litik liderin, etkinliklerine ya da yürüttüğü programlara değil, nasıl
biri olduğuna bakılarak "güvenilir"liğinden ya da "meşru"luğundan
söz edilir. Kişisel olmayan toplumsal ilişkileri ilımal etme pahasına
kişilere saplanıp kalışımız, rasyonel toplum arılayışırruzı renksiz­
leştiren bir filtre gibidir. Bu, gelişmiş endüstri toplumunda sınıf ol­
gusunun bugün de süregelen önemini gölgelemekte, aynca cema­
atin karşılıklı bir kendini açma edimi olduğuna inanmamıza ve
özellikle de şehirlerde görülen, yabancılarla kurulan cemaat ilişki­
lerini küçümsememize neden olmaktadır. İronik olarak, bu psikolo­
jik yaklaşım, her benlik bir ölçüde korkularla dolu bir kutu olduğu
için, berılikler arası uygar ilişkilerin ancak arzu, hırs ya da kıskanç­
lık türünden sevimsiz küçük sırların saklı tutulması ölçüsünde iler­
leyebileceğinin kavranmasını engellediği gibi, başkalarının özel ya-
'
şamına saygı duymak gibi temel kişilik öğelerinin gelişmesini de en-
gellemektedir.
 Modem psikoloji ve özellikle psikanaliz, benliğin sui generis iç
işleyişini kötülük ve günahla ilgili aşkın kaygılar taşımaksızın kav­
rayarak, insanların kendilerini bu korkulardan kurtarabilecekleri ve
kendi arzularının çemberi dışında bir yaşama tam ve rasyonel katı­
lım sağlayabilecekleri inancı üzerine kurulmuştur. Şimdi yığınla in­
san, daha önce hiç görülmemiş bir ölçüde kendi yaşam öyküleri ve
özel tutkularıyla ilgileniyor. Oysa bu ilginin bir özgürleşme değil,
bir tuzak olduğu ortaya çıkmıştır.
Yaşama ilişkin bu psikolojik· imgelemin yaygın toplumsal so­
nuçları olduğundan, ona ilk bakışta yersiz görünebilecek bir ad ver­
_JJL mek istiyorum: Bu, mahrem bir toplum tasavvurudur. "Mahremi­
n yet"; sıcaklık, güven ve duyguların açıkça ifade edilmesi gibi şey­
ler çağrıştırır. Fakat, kendi deneyimlerimizin ufku içinde, tam da bu
psikolojik faydalan içinde bulmayı beklediğimiz ve bir anlamı olan
toplumsal yaşam bu psikolojik ödülleri sunamadığı içindir ki, dışı­
mızdaki, kişidışı dünya bize yararsız görünür; bayat ve bomboştur.
Bir anlamda, David Riesman'ın Yalnız Kalabalı k ta
' dile getir­
miş olduğu tartışmanın etrafında dolanıyorum. Riesman, insanların
kendi içlerinde hissettikleri amaçlara ve duygulara dayanan eylem­
lere giriştikleri ve taahhütlerde bulundukları iç-yönelinıli bir top­
lumla, bu duygu ve taahhütlerin öncelikle başkalarının ne hissettik­
lerine bağlı olduğu öteki-yönelimli bir toplumu karşılaştırmıştı. Ri­
esman, Amerikan toplumunda ve onu izleyen Batı Avrupa'da iç-yö­
nelimlilikten öteki-yönelinıliliğe doğru bir eğilim olduğuna inanı­
yordu. Bu sıranın tersine döndürülmesi gerekiyor. Batı toplumları,
öteki-yönelimlilik gibi bir durumdan iç-yöneliınlilik benzeri bir du­
ruma geçmekteler. Ne var ki, insanların tamamen kendilerine gö­
müldükleri bir ortamda iç dünyada neler olduğunu kimse bilemiyor.
Sonuçta, kamu yaşamı ile malırem yaşam arasında bir karışıklık or­
taya çıkıyor. İnsanlar, yalnızca kişisel olmayan anlamlama kodla­
rıyla üstesinden gelinebilecek kamusal sorunlara, kişisel duygulan
açısından yaklaşıyorlar.
Bu karışıklık salt Amerikalılara özgü bir sorun gibi görülebilir.
Amerikan toplumunun !)ireysel deneyime verdiği değer nedeniyle
yurttaşlarının bütün toplumsal yaşamı kişisel duyguları bakımından
değerlendirdiği sanılabilir. Oysa, şimdi yaşanan şey, katı bir birey­
cilik değil, bireylerin dünyanın gidişatına bakarak öne çıkardıkları
bireysel duygularla ilintili bir kaygıdır. Bu kaygının kaynağı da ka­
pitalizmdeki ve dinsel inançlardaki büyük değişinılerdir. Bu deği­
şinıler artık ulusal sınırlan aşmıştır.
Kişinin neler hissettiği konusundaki kaygısı Romantik "kişilik
arayışı"nın yaygınlaşıp bayağılaşması şeklinde de görülebilir. Bu
arayış toplumsal bir vakumda yürütülrnemişti. İnsanları, kendini
gerçekleştirmek amaçlı bu Romantik arayışa iten, gündelik yaşa­
mın koşullarıdır. Dahası, bunun toplum için bedelinin ne olduğunun
değerlendirilmesi bu arayış üzerine yapılan yazılı çalışmaların kap­
samını aşmaktadır ki, oldukça yüksek bir bedel söz konusudur as-
lında. _l2_
Kamusal yaşamın aşınması konusu, alışılageldik toplumsal tarih
tarzlarından farklı bir çalışma türü gerektirmektedir. Kamusal ifade
hakkında konuşulunca akla doğal olarak şu soru geliyor: İns�oğlu
toplumsal ilişkilerde ne tür ifadelerde bulunabilmektedir? Örneğin,
tanımadığı birine bir iltifatta bulunurken bir sahne aktörü gibi mi
davranır? İfadenin ne olduğuna ilişkin belli bir teori olmaksızın ka­
musal yaşamda bir ifade boşluğu olduğu üzerine konuşabilmek ol­
dukça güç. Örneğin, kamusal ilişkilere uygun ifade tarzı ile mah­
rem ilişkilere uygun ifade tarzı arasında bir fark var mıdır?
Ben, tarih ile teori arasında etkileşim kurarak kamusal ifade üze­
rine bir teori oluşturmaya çalıştım. Kamusal düzeyde davranışlar,
konuşma, giyim ve inançlarla ilgili somut değişimler bu kitapta
toplumsal ifade olgusunu açıklayan bir teori oluşturmak için kanıt
olarak kullanıldı. Tarihin, teoriye ipuçları sağlaması gibi, konuyla
ilgili ulaştığım soyut görüşleri yeri geldiğinde tarihsel 'kayıtlarda
cevabını arayacağım yeni soruların ipuçları olarak görmeye çalış­
tım.
Bir incelemenin diyalektik olması, tezin ancak kitap .sona erdi­
ğinde tamamlandığı anlamına gelir. "Teoriyi" bir kerede 'ifade edip
onu tarihsel zemin üzerine bir harita gibi yayamazsınız. Ama en
azından net bir başlangıç için, bu bölümde modem toplumda geliş­
tiği biçimiyle kamusal sorunun politik ve toplumsal bo�tlannı ve
bir sonraki bölümde de kamusal düzeyde ifade teorisinin çeşitli bo­
yutlarını irdelemek istiyorum. Daha ileride, tarihsel ve teorik soru­
lara tekrar tekrar dönülecek.
 A. KA MUSAL ALAN DIŞINDA AŞK � bir alanı kapsadığını düşünürüz. Oysa, bir ifade ediminden çok ifa-
de edici bir durum olarak cinsellik, entropiktir. Ne yaşarsak yaşaya-
Çağdaş toplumun kamusal sorunu iki yönlüdür: Kişis ı olmayan
lım, bir şekilde cinselliğimizle bağlantılı olmalıdır; ama cinsellik
davranışlar ve meseleler güçlü bir heyecan uyandırmaz! ; davra-
nışlar ve konular ancak insanlar yanılıp da onları kişilik 'sorunlany-
hep vardır. Onu soyarız, keşfederiz, onunla uzlaşırız ama ona hük-
medemeyiz. Bunu yapmak güdümleyici, araçsal, duygusuzca bir
mış gibi ele aldıklarında heyecan uyandırırlar, Ne ki, bu iki yönlü
şey olurdu. Ayrıca, cinselliği, kendimizi teslim etmekten çok belli
kamusal sorunun varlığı özel yaşamda sorun yaratır. Malırem duy-
bir biçime sokmaya çalıştığımız duygularla eş düzeye indirmek an-
gular dünyası sınırlarını yitirmektedir. Ma!ırem alan, insanların
lamına gelirdi bu. Cinselliği bu ikinci tarzda algılayan Vıktoryenler,
kendileri için alternatif ve·dengeleyici yatırım sahası haline getir-
erotik yaşamlarından ders almaktan söz edebiliyorlardı; baskılama
eliği kamusal dünya tarafından sınırlanıruyor artık. Bu yüzden, güç-
eleklerinden dolayı, bu dersler büyük acılara mal olsa da. Bugün
_1R_ lü bir kamu yaşamının aşınması, içtenlikle ilgi duyulan malırem
ise cinsellikten bir şey öğrenemiyoruz, çünkü öğrenınek cinselliği K
ilişkileri deforme etınektedir. Son dört kuşak boyunca, bu bozulma-
benliğin dışına yerleştirmeyi gerektirir. Bunun yerine, durmaksızın
nın en canlı örneği, kişisel ilişkiler içinde en malıremi olan fiziksel
ve düş kırıklığı içinde cinsel organlarımız aracılığıyla kendimizi
aşkta görüldü.
Son dört kuşak boyunca, fiziksel aşk yeniden tanımlandı ve arıyoruz biz.

ağırlık erotizm terimlerinden cinsellik terimlerine kaydı. Cinsellik Örneğin, 19. yüzyıla ait "baştan çıkarma" sözcüğü ile modem

kişisel kimlikle ilgili olmasına rağmen Viktorya dönemindeki ero- bir terim olan "ilişki" sözcüğünün nasıl farklı anlamlan olduğunu

tizm toplumsal ilişkilerle ilgiliydi. Erotizm, cinsel ifadenin eylem- bir düşünün. Baştan çıkarma, bir kişi (bu kişinin erkek olması ge-
rekmiyor) tarafından bir başkasında toplumsal kuralları ilılal eden
lerle -yapılan seçimle, bastırılarak, etkileşimle- dışa sızması anla-
bir duygunun uyandırılmasıydı. İhlal, ilgili kişinin tüm toplumsal
mına geliyordu. Cinsellik ise bir eylem değildir; bir varlık durumu-
ilişkilerinin geçici olarak da olsa sorgulanmasıru gerektiriyordu.
dur. Bu varlık durumunda, fiziksel aşk edimi, birbiriyle yakın iliş-
Suçluluk duygusu yoluyla sembolik olarak, ilılalin ortaya çıkması
kide olan insanların duygularının hemen hemen pasif ve doğal bir
durumunda ise fiili olarak kişinin eşi, çocukları, ana babası da işin
sonucudur.
içine dalı.il olurlardı. Modem "ilişki" terimi, bu risklerden tümden
19. yüzyıl burjuvazisi erotizm terimlerini hemen hemen her za-
arınınıştır. Çünkü fiziksel aşkın toplumsal bir eylem olduğu görü-
man korkuyla telaffuz ediyordu. Bu nedenle de ifadeler önce bir tür
şünü reddetmektedir. Fiziksel aşk artık duygusal bir yakınlık soru-
baskı süzgecinden geçiriliyordu. Tüm ciıısel faaliyet bir ilıJal duy-
gusunun gölgesi altındaydı; bir kadının bedeninin bir erkek tarafın-
nudur ve özünde, bir insanın yaşanıındaki öteki toplumsal ilişkiler
ağının dışında yer almaktadır. Artık bir ilişki yaşayan birine, evlilik
dan ihlali, toplumsal kuralların iki iişık tarafİndan ihlali ya da daha
içi olsun ya da olmasın, bu ilişkinin kendi ana babası ile bağlantılı
temelli bir ahlak kodunun homoseksüellerce ihlali... Modem toplu- :
olmasını doğal karşılamak, yani biri ile bir aşk ilişkisine girdiğinde
mun geniş kesimleri baskı ve korkuya isyan ettiler ki bu aslında iyi :
başka birinin kızı ya da oğlu olarak statüsünün değişeceğini düşün­
bir şeydi. Ancak bu arada, malıremiyet ideallerinin modern imgele- ;
mek mantıksız gelecektir. Denilecektir ki bu,. bireysel bir durum, ki­
me kattığı renk yüzünden, fiziksel aşkın da, insanların giriştiği tüm
şilik faktörlerine bağlı bir sorundur, toplumsal bir konu değildir.
diğer toplumsal faaliyetler gibi ona özel bir anlam yükleyen kural- :
Daha özgür düşünen kişiler arasında, evlilikle bağlantılı olarak ay­
!arı, sınırları ve zorunlu kurguları olabileceği görüşüne de tepki :
gösterildi. Cinsellik, benliğin ifşası haline geldi. Bu, eski kölelikle ; · nı tartışma yapılacaktır. "İ lişki" sözcüğü, bu boş ve özelliksiz söz-
cük, toplumsal düzeyde konuşmalar yoluyla paylaşılabilen bir irn-
yer değiştiren yeni bir kölelikti.
ge olarak, cinselliğin bir tür değer yitimine uğradığıru göstermekte­
Cinselliğin, kim olduğumuz ve ne hissettiğimizle ilintili geniş
dir. Cinsel baskıya isyan ederken, cinselliğin toplumsal bir boyut
 taşıdığı görüşüne de isyan etmiş olduk.
Özünde bu denli iyi niyetli olan cinsel özgürlük çabalan neden
benlikle ilgili çözümsüz, sihirli bilmeceler haline geliyor? Mahre­
miyetin bütün amaçlara hizmet eden bir gerçeklik ölçütü olduğu bir
toplumda deneyim iki şekilde düzenlenmektedir ki, her ikisi de bu
amaçlanmamış yıkıcılığa yol açar: Birincisi, böyle bir toplumda,
narsisizmin temel insani enerjileri öylesine harekete geçirilir ki,
bunlar sistematik ve sapkın bir biçimde insan ilişkilerine girer. İkin­
cisi, böyle bir toplumda insanların birbirlerine karşı "dürüst" ve sa­
hici olup olmadıklarının sınanması, mahrem ilişkilerde görülen tu-
R haf bir piyasa tarzı mübadele ölçütü haline gelmiştir.
Klinik arılamda narsisizm, kişinin kendi güzelliğine duyduğu
aşk şeklindeki popüler görüşten kesin olarak ayrılır. Daha geniş an­
lamda, bir karakter bozukluğu olarak, neyin benliğin tatmininin ala­
nına ait, neyin bu alanın dışında olduğunun algılanmasını engelle­
yen kendine dönüklük halidir narsisizm. "Bu kişi ya da olay benim
için ne ifade eder?" şeklindeki bir takıntıdır. Diğer ins.anlann ve dış
edimlerin kişisel önemleri öylesine vurgulanır ki, söz konusu kişi­
ler ve olaylar kendi başlarına anlamsız hale gelirler. İlginçtir ki,
benliğin bu kendine gömülmesi benliğin gereksinimlerinin tatmini­
ni engeller. Amacına ulaşma ya da bir başkasıyla ilişki kurma nok­
tasındaki kişinin, "Aslında istediğim bu değildi" duygusuna kapıl­
masına neden olur. Narsisizm böylelikle, hem berıliğin gereksinim­
lerine tam arılamıyla gömülme hem de gereksinimlerin tam olarak
doyurulmasını engelleme şeklinde ikili bir özellik taşır.
Narsistik karakter bozuklukları artık terapistlerin karşılaştıkları
psişik sıkıntı türlerinin en yaygın kaynağıdır. Freud'un erotik ve
baskıcı toplumundaki başat şikayetler olan histerik belirtiler büyük
ölçüde kaybolmuştur. Bu karakter bozukluğunun ortaya çıkmasının
nedeni, yeni bir tür toplumun bu rahatsızlığın psişik bileşenlerinin
gelişmesini teşvik etmesi; onun kendi koşullarının ve tekil berıliğin
sınırlan dışında, yani kamusal alanda anlamlı toplumsal ilişkilere
girilebileceği anlayışını öldürmesidir. Bu rahatsızlığın toplumsal
bir biçim aldığı ortam hakkında yanlış bir izlenim uyandırmamak
için, bunun ne tür bir sıkıntı olduğunu özgülleştirmeye dikkat etme­
liyiz. Bu karakter bozukluğu, ne kaçınılmaz olarak psikoza yol açar
ne de onun egemenliği altındaki kimseler devamlı akut bir kriz ha-
r
1
!inde yaşarlar. Her türlü taahhütten uzak durmak ve sürekli "Ben ki­
mim?" sorusunu yanlt!ayabilecek bir tanım aramak insaria acı verir,
ama her şeyi alt-üst eden bir hastalık da değildir. Diğer bir deyişle
narsisizm, kendi yıkımını kışkırtacak koşullan yaratmaz.
Cinsellik alanında narsisizm, fiziksel aşkı herhangi bir kişisel ya
da toplumsal taahhütten uzak tutar. Taahhüt olgusunun kendisi bile
kişiye, onun kendini tanımak ve kendini tamamlayacak '.'doğru" ki-.
şiyi bulmak için "yeterince" deneyim edinme fırsatlarını kısıtlar gö­
rünmektedir. Narsisizmin egemenliği altındaki her cinsel ilişki, ta­
rafların birliktelikleri ne kadar uzun sürerse o oranda daha az doyu-
rucu olmaktadır. ıL
Narsisizm ile cinsellik arasındaki başlıca ilişki, insanların kendi
bedenleriyle ilgili olarak yarattıkları imgelerin terimleriyle tasvir
edilebilir. Paris'te yıllar süren ilginç bir araştırma, insanların beden­
1 lerini ne denli kendi cinselliklerinin eksiksiz bir tanımı olarak ele
1 alırlarsa, bedenin "simgeleşm�sinin" onlar için o denli zorlaştığını
f'.
"
göstermiştir. Cinsellik beden biçimi içinde sabitlenmiş bir mutlak
durum haline geldikçe, bu bedenlerin kendileri olan insanların do­
ğadaki bazı canlılarda, örneğin bitkilerdeki fal!ik biçimleri hayal et­
meleri ve bir pistonun ya da körüğün devinimleri ile bedensel hare­
ket arasında ilişki kurmaları da giderek güçleşmektedir. Bedenin
mutlak bir cinsel durum olarak ulvileştirilmesi narsisçedir, çünkü
cinselliği kişinin yalnızca bir vasfı; bir etkirılik yerine bir varlık du­
rumu haline getirir, böylelikle kişiyi yaşayabileceği ya da yaşaya­
mayacağı cinsel deneyimden yalıtır. Araştırmanın sonucuna göre;
bu narsisizm bedenin "metaforik" tasavvurunda bir gerilemeye, ya­
ni fıziksel bir şeyden bir sembol yaratmak şeklindeki idrak faaliye­
tinin yoksullaşmasına yol açmaktadm Bu, bir toplumda erotizmin
yerini cinsellik aldığında, duygusal eylemlere duyulan inanç da ye­
rini varlığın duygusal durumlarına duyulan inanca bıraktığında yı­
kıcı psikolojik etkilerin neden öne çıktığını açıklamaktadır. Bu, top­
lumun Eros'a bile kamusal boyut vermeyi reddetmesi durumunda
zincirlerinden boşalan bir yıkıcılığın işaretidir.
Narsisizm kendini en yaygın şekilde bir tür ters çevirme işlemi
ile belli eder: "Keşke daha fazla hissedebilseydim, gerçekten hisse­
debilseydim, o zaman başkaları ile ilişki kurabilir, 'gerçek' ilişkile­
re girebilirdim. Yazık ki, hiçbir karşılaşma anında yeterince bir şey-
 !er hissetmiyorum." Bu ters çevirme işlemi görünürde kendini suç­
lamayı içermektedir, ama bunun altında, "Tüm dünya beni atlatı­
yor" hissi yatmaktadır.
İnsanın kendi iç malzemesinden hareketle bir kimlik buhnası
yönündeki bu nafile arayışı pekiştiren ikinci bir yıkıcı güç daha var­
dır. Bu· güç en iyi şekilde, insanlarla tam amaçlı konuşmalar yapa- ,
cak uzman görüşmecilerin eğitimiyle ilgili örneklerle açıklanabilir.
Acemi görüşmeciler ilk seanslarında, üzerinde çalıştıkları kim­
seleri sadece birer "veri kaynağı" olarak değil, gerçek insanlar ola­
rak gönne kaygısına. kapılırlar. Birlikte keşfe çıktıkları eşit insanlar
24 olarak ilgilenmek isterler onlarla. Bu övgüye değer arzu daha baş­
langıçta tuhaf bir durumla sonuçlanır: Söz konusu kişi ne zaman
kendi özel yaşamıyla ilgili bir ayrıntıyı ya da duyguyu ele verse,
görüşmeci de buna kendi yaşamından bir örnekle karşılık verir. Bu
durumda, inceleme konusu olan kişiyi "gerçek bir insan" olarak ele
almak, piyasa tarzı bir mahremiyet mübadelesine dönüşür; onlar si­
ze bir kart gösterince siz de onlara bir kart gösterirsiniz.
Görüşmeciler, kendilerini ortaya serdikçe görüşme konusu olan
kişinin duygularını dışa vunna şansını yitirdiklerini anladıkları za­
man bu karşılıklı ifşaat pazarlamasından vazgeçmektedirler. Bu
şansı ancak soru sorarak ya da sessizce oturup ilgili kişinin konuş­
maya devam etmesini bekleyerek elde edebilirler. Belli bir sürenin
sonunda, daha duyarlı görüşmeciler, bir başka insana duygusal dü­
zeyde eşit biri gibi davrarunak için onunla karşılıklı ilişki içinde ol­
mak ve onun gösterdiği her şeye karşılık ona bir şey ifşa etınek ge­
rektiği düşüncesinden rahatsız ohnaya başlarlar. İşte bu noktada pi­
yasa mübadelesi temelli bir ınalıreıniyet idealinden daha sahici bir
malıremiyete doğru yol alırlar. Gerçek malıremiyet ilişkisinde ben­
liği çevreleyen sınırlar yalıtıcı ohnayıp tersine, onu başkalarıyla ile­
tişim kurmaya teşvik edebilir.
Görüşmeciler, başlangıçta piyasa mübadelesi benzeri malıremi­
yet anlayışlarını daha genelde topluma ha.kim olan varsayımlardan
almışlardır. İnsanların ilişkileri birbirlerini tanıyacak düzeyde yakın
olursa, kişiler arasındaki bilgi akışı karşılıklı ifşaata dönüşür. Söz
konusu iki kişi için ifşaat sona erdiğinde piyasa tarzı mübadelenin,
yani ilişkinin de sonu gelir. "Artık söylenecek bir şey kahnamıştır";
her biri diğerini "tamam" sayar. Mübadele benzeri mahremiyetin
mantıksal sonucu can sıkıntısıdır. Bu tükeniş, belli bir andaki doyu­
mun aslında ulaşılabilecek en yüksek doyum ohnadığı ya da tersi­
ne çevirirsek, ilişkinin "gerçek" olması için kişinin aslında yeterin­
ce duygulanmadığı şeklindeki narsis yaklaşımla mükemmel bütün­
leşmektedir.
Narsisizm ve benlik ifşaatının piyasa mübadelesi şeklindeki ya­
1 pısı, malırem ortamlarda duyguların ifade edilmesini yıkıcı hale ge­
tirir. Sonu gelmez bir doyum arayışı vardır, ama aynı zamanda ben­
lik doyuma ulaşılmasına izin vermez. Bu benlik dilinin gücünü bu­
gün, ilişkilerin ve başka kişilerin "sahiciliği"ni ölçmek için kullanı-
lan kod haline gelmiş sözcüklerde bir ölçüde yakalayabiliriz. Belli R
olayların veya başka kişilerin bizinıle kişisel bir "alakası" olup ol­
madığından ve ilişkilerde kişilerin birbirlerine "açık" olup ohnadık­
larından söz ederiz. Bunların ilki, diğer kişiyi kendi ilgisinin ayna-
sı olarak görüp ölçmeye yarayan, ikincisi ise toplumsal etkileşimi
piyasa tarzı mübadele yoluyla yapılan itiraflarla ölçmeye yarayan
bir kılıftır.
19. yüzyılda burjuva ailesi, özel yaşam duygusu ile ev dışındaki
kamusal dünyanın son derece farklı koşulları arasındaki aynnu ko­
rumaya çalıştı. İkisi arasındaki sınır belirsizleşmişti, çoğunlukla da
ihlal ediliyordu. Bu sınır erotik alanda korkunun yönlendirdiği bir
el tarafından çiziliyordu, Fakat hiç değilse, toplumsal gerçekliğin
farklı alanlarının ayrılığını ve karmaşıklığını korumak için bir giri­
şimde bulunulmuştu. Geçen yüzyılın burjuva yaşamında herkesin
çabucak unuttuğu bir nitelik vardı: Özündeki saygınlığı. Deneyim
alanları arasında bir ayrım yapmak ve böylelikle alabildiğine dü­
zensiz, acımasız bir toplumdan bir üslup söküp çıkarabilmek için
çaba gösteriliyordu; kuşkusuz, marazi ve nafile bir çabaydı bu.
Marx, bu saygınlık soıununu en az Weber kadar iyi kavramıştı.
Thomas Marın'ın ilk romanlarında bu saygınlığın kaçınıhnaz çökü­
şü incelenmekle birlikte ona övgüler de düzülür.
İnsanlar politika alanında ve geniş ölçekli bürokrasi içinde hiç
tanımadıkları kişilerle aktif yaşan1lar sürdürdüklerinde bile benlik
sorunlarının tuzağına düşülmüşse, şu sonuca ulaşmamız akla yatkın
olacaktır: Sorunun boyutları burjuva yaşamında psikolojinin gide­
rek artan öneminden bellidir. Bu psikolojik sorun, katılım ve grup
eyleminin sosyolojik sorunlarından tamamen kopuk olarak görüle-
 bilirdi. Ama aslında bir şeylerin yer değiştirmesi söz konusuydu;
benlik sorunlarına duyulan ilgi arttıkça, belli toplumsal amaçlar
için yabancılarla bir araya geliş azaldı; yani psikolojik sorun katılı­
mı yolundan saptırdı. Örneğin, cemaat gruplarında insarılar birlikte
hareket edebilmek için birbirlerini kişisel olarak tanımaları gerekti­
ğini düşünürler ama hemen· sonra, kişisel olarak karşılıklı ifşaata
dayanan eylemsizleştirici süreçlere kısılıp birlikte hareket etıne ar­
zularım giderek yitirirler.
Toplumsal ilişkiler içinde kişiliğini ortaya serme ve toplumsal
eylemin kendisini başkalarının kişiliklerini nasıl gösterdiği açısın-
k dan ölçme arzusu iki şekilde adlandırılabilir: Öncelikle bu, toplum­
sal bir fail olarak kendini kişisel niteliklerini sergileyerek sahici kıl­
ma arzusudur. Bir eylemi iyi, yani sahici kılan, eylemin kendisi de­
ğil onu yapan kişilerin karakteridir. Bir kişi hakkında sahici biri ol­
duğu yargısı verildiğinde ya da bir bütün olarak toplumun insanın
sahiciliğiyle ilgili sorunlar yarattığı söylendiğinde kullanılan dil,
psikolojik sorunlara daha fazla ağırlık verelim derken toplumsal ey­
lemin değerinin nasıl düşürüldüğünü açığa çıkarmaktadır. Sağdu­
yumuz bize iyi insanların kötü şeyler yapabileceklerini söyler. Ne
ki, bu sahicilik dili sağduyumuzu kullanmamızı güçleştirmektedir.
İkinci olarak, kendini, güdülerini ve duygularım sahici kılma ar­
zusu, bir tür Püritenliktir. Cinselliğimiz ne denli özgürleşse de, Pü­
ritenin dünyasının tanımı olan kendini haklı çıkarma gerekliliğinin
yörüngesinden çıkmış değiliz. Bunun da özel bir nedeni vardır.
Narsis duygular daha çok, "Yeterince iyi miyim?'', "Yeterli mi­
yim?" gibi saplantılı sorular üzerinde odaklanır. Bir toplum bu tür
duyguları harekete geçirdiğinde, yani eylemin nesnel karakterini
azımsayıp, faillerin öznel duygu durumlarının önemini abartrtğın­
da, eylem içinde kendini haklı çıkarmaya ilişkin bu sorular "sem­
bolik bir edim" yoluyla sistematik bir şekilde öne çıkacaktır. Ben­
liğin meşruluğuna ilişkin saplantılı bu soruların öne sürülmesiyle
oluşmaya başlayan kamusal ve özel ilgi alanlan arasındaki yer de­
ğişimi, artık ne dine ne de maddi zenginliğin manevi sermayenin
bir biçimi olduğuna inanan bir kültürde, Protestan ahlakının en
aşındırıcı unsurlarını carılandırmıştır.
Psişik bakımdan kendine dönüklüğün artışı ile toplumsal katılı­
mın azalması arasındaki yer değişiminin kendisi de psikolojik bir
mesele zarınedilebilir yanlışlıkla; insanların toplumsal eylemde bu­
lunma "iradelerini" ya da "arzusunu" yitirdikleri söyleı;ıebilir. Saf
psikolojik durumları gösteren bu sözcükler yanıltıcı olabilir, çünkü
tüm bir toplumun iradesini nasıl olup da yitirdiğini ya da arzularını
nasıl değiştirdiğini açıklamazlar. Dahası bu sözcükler, sanki insan­
ların toplumsal iradesini aşındırmış ve arzularını değiştirmiş olan
çevre birdenbire kollarını açarak bu değişmiş bireyleri kucaklaya­
cakmış gibi, bu kendine dönüklük durumundan silkinebilmeleri
için insarılara terapik bir çözüm önermeleri bakımından da yanıltı­
cıdırlar.
B. ÖLÜ KAMUSAL ALAN
Kamusal alan boşaltılıp terk edildiği oranda, mahrem ilişkileri te­
mel alan bakış açısının çekim gücü artmaktadır. Çevre, en fiziksel
düzeyde, insanları kamusal alanın anlamsız olduğunu düşünmeye
iter. Şehirlerde mekan diİzenlemesinde görülen bir durumdur bu.
Gökdelenlerin ve diğer büyük ölçekli binaların planlarını çizen mi­
marlar, kamusal yaşamla ilintili güncel fikirleri dikkate alarak çalış­
mak zorunda olan ve bu yüzden de bu kodları ifade edip başkaları­
nın gözleri önüne sermekle yükümlü az sayıdaki profesyonel ara­
sındadırlar.
İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra inşa edilen, tam anlamıyla
Uluslararası Okul'a ait sayılabilecek ilk gökdelenlerden biri, New
York'taki Park Avenue'da bulunan Gardan Bunshaft'ın Lever Ho­
use'u idi. Lever House'un zemin katı, kuzey tarafında bir kulesi
olan üstü açık ve geniş bir avludur. Avlunun diğer üç tarafı zemin­
den bir kat yükseklikte alçak bir yapı ile çevrilmiştir. Sokaktan av­
luya girebilmek için at nalı şeklindeki bu alçak yapının altından ge­
çilir. Burada sokak seviyesi ölü bir alandır. Giriş katı olan bu kısım
hiçbir etkinlik için kullanılamaz; burası yalnızca içeriye geçiş yolu­
dur. Ulushırarası Okul tarzında inşa edilmiş bu gökdelenin biçimi
işlevi ile uygunsuzdur; çünkü biçim düzeyinde minyatür bir kamu­
sal alanın canlandırılması isteği ifade edilirken, binanın işlevi ka­
n1usal bir ıneydanın doğasına, yani insanları ve çeşitli etkinlikleri
kaynaştırma arzusuna aykırıdır.
 Iacak değil, geçip gidilecek bir alandır J?urası. Merkezi holdeki az
Bu aykınlık, daha da geniş bir çatışmanın bir parçasıdır. Ulusla­
sayıda beton bank üzerinde geçici bir süre oturmak bile insana, çok
rarası Okul, büyük ve geniş binaların inşasında yeni bir düşünce
geniş ve boş bir alanda teşhir ediliyormuşsunuz gibi son derece ra­
olan görünürlük düşüncesine bağlıydı. İnce çelik desteklerle çerçe­
hatsız edici bir duygu verir. Centre'ın "kamusal" holü Blooms­
velenmiş olan hemen hemen tamamı camdan duvarlar, binanın içiy­
le dışı arasındaki farklılaşmayı en aza indirmektedir. Bu teknoloji,
bury'nin bu alana sınırdaş olan ana caddelerinden etr ru:ı çitlerl.e
çevrili iki dev rampayla ayrılır. Giriş holü, sokak sevıyesınden bır
S. Giedion'un görünürlüğün zirvesi, geçirgen duvar ideali adını
buçuk metre kadar yüksektedir. Brunswick Centre'ı sokakt ka­
verdiği şeyin elde edi!ınesini sağlar. Amıi bu duvarlar aynı zaman­ an
.
zayla gelebilecek herhangi bir ani istilaya ya da, daha kotusu, ge­
da hava sızdırmayan barikatlardır da. Lever House, geçirgen o!ına­
zintiye çıkmış insanlara karşı korumak için akla gelen her şey ya­
larına rağ'.men, bina içindeki faaliyetleri sokaktaki yaşamdan soyut­
pılmış gibidir. Bu iki blokun yerleşim düzeni sanki apartman sakin­
�
layan du ar!arıyla yeni bir tasanın kavrayışına öncülük etti. Bu ye-
lerini sokaktan, holden ve meydandan etkin bir biçimde yalıtmak -22_
_bl_ ni tasarım kavrayışında görünürlüğün estetiği ile toplumsa! yalıtım
için yapılmışİ:ır. Sera duvarının ayrıntılarında ortaya çıkan görsd
iç içe geçer.
anlatım bir binanın içi ile dışı arasında hiçbir fark olmadığı mesa1ı-
Görünürlüğün ortasında yalıtı!ınış!ık paradoksu New York'a öz­
nı verir. Hol, kompleksin yerleşim düzeni ve rampaların verdiği
gü bir şey olmadığı gibi, New York'un suç oranı giderek artan bir
toplumsal mesaj ise Brunswick Centre'1 "dışarıdan", "içerideki"
şehir olması da bu tür tasarımlardaki ölü kamusal mekfuıın yeterli
muazzam bir engelin ayırdığıdır.
açıklaması değildir. Londra'nın Bloomsbury semtinde inşa edilen
Canlı kamusal alanların yok edilınesi, mekanı hareketliliğe ba­
Brunswick Centre'da ve Paris'in bir kenar semtinde inşa edilen Sa­ f ğımlı kılma gibi çok daha sapkın bir fikri içermektedir. Savunma
vunma Bakanlığı kompleksinde aynı paradoks, yine ölü bir kamu­
sal alanın varlığı ile sonuçlanmıştır. � Bakanlığı binasında da Lever House ve Brunswick Centre'da oldu­
ğu gibi kamusal alan belli bir kullanım için değil yalnızca geçip
Brunswick Centre'da, beton bir merkezi giriş alanının yanların­
da yükselen iki dev ·apartman kompleksi vardır. Kompleks iki yana
kat kat bir merdiven biçiminde yükseldiğinden, bir tepenin yamacı­
1
1
'.
gitmek içindir. Savunma Bakanlığı'nda kompleksı oluşturan çok
sayıda ofis binasını çevreleyen zeminde az sayıda antrepo da var­
dır, ancak asıl amaç bu boş alanların otomobil ya da otobüsten ın­
na kurulan Babil'in asma bahçelerine benzer. Brunswick Cent­
re'daki sıra sıra apartman daireleri büyük ölçüde camla kaplıdır. ı dikten sonra ofis binalarına ulaşmayı sağlayan bir geçiş alanı ola­
rak hizmet görmeleridir. Zaten, Savunına binasının planıru yapan­
Apartman sakinleri böylelikle içerisiyle dışarısı arasındaki engelle­
ri ortadan kaldırarak içeriye bol miktarda ışık girmesini sağ!ayan­ 1 ların bu zemini başka bir işlev için düşündüklerine ve bloklarda bu­
lunan insanların bu alanı kullanmak isteyebileceklerine ilişkin hiç­
bir sera duvarı görürler. İçeriyle dışarının böylesine iç içe geçişi il­
bir kanıt yoktur. Zemin, planı çizenlerden birinin deyişiyle, "dikey
ginç bir biçimde soyut bir niteliktedir; hoş bir gökyüzü manzarası
bütünün trafik akışını temin eden bağlantıdır". Bu, kamusal meka­
vardır ama binalar öyle bir açı ile yükselirler ki o çevredeki diğer
nın "hareket"in bir türevi haline ge!ınekte olduğu anlamına gelir.
binalarla hiçbir ilişkileri olmadığı gibi onları göremezler de. Blok­
lardan biri Londra'nın en güzel meydanlarıİıdan birine açılabilece­ f Hareketin türevi olarak alan f'ıkri, özel otomobillerin ürettiği ha­

1
reketin uzamla ilişkileri ile tam bir paralellik içindedir. Otomobil­
ği halde ona arkasını dönmüştür. Bina herhangi bir yere dikilebilir­
ler, şehirde tur atıp çevreyi görmek için kullanılınazlar; eğlenmek
miş gibi durmaktadır; yani besbelli ki tasarımcıları, değil olağanüs­

tü bir şehir merkezinde olduklarının, belli bir yerde olduklarının bi­
le farkında değillermiş.
Brunswick Centre'dan çıkarılacak asıl ders, merkezi hol konu­
sundadır. Burada birkaç dükkan ve .geniş boşluklar vardır. Kullanı-
l
amacıyla araba kullanan gençler dışında. Tersine, otomobil hareket
özgürlüğü sağlamaktadır; bir yerden diğer bir yere giderken, metro­
da olduğu gibi belirlenmiş duraklarda durma zorıınluluğu olmaksı­
11 zın ya da otobüsten metroya ya da asansörden yaya yürümeye ka-

1
'
 dar değişik hareket tarzlarına geçmeksizin A noktasından B nok­
tasına seyahat edebilirsiniz. Demek ki kentin sokakları çok özel bir
işlev kazanmaktadır: Ulaşımı olanaklı kılmak. Işıklarla ya da tek
yönlü yollarla ve benzeri kurallarla hareket aşın düzeyde sınırlanın­
ca sürücüler gerilir ya da öfl<elenirler.
Günümüzde, şu ana dek hiçbir kent uygarlığının yaşamamış ol-
duğu bir hareket kolaylığı içinde olmamıza karşın hareket, günlük
faaliyetlerimiz içinde en çok kaygı yaratan unsur haline gelmiştir.
Bu kaygı, bireyin sınırsız hareketini mutlak bir hak saymamızdan
doğar. Özel otomobil bu hakkın kullanımı için uygun bir araçtır.
_lQ_ Bunun kamusal alanlar, özellikle de kent sokakları üzerindeki etki­
si şudur: Bu alanlar özgür hareketin hizmetine sokulmadıkça an­
lamsız hatta çıldırtıcı bir hale gelirler. Modem ulaşım teknolojisi,
sokakta var olmanın yerine coğrafi sınırlamaları yok etme arzusunu
koyar.
Savunma Bakanlığı ya da Lever House planlarının mantığı ula­
şım teknolojisiyle işte bu açıdan uyumludur. Her ikisinde de kamu­
sal alan hareketin bir işlevi haline geldikçe, kendine has bağımsız
deneyim olma anlamını yitirmektedir.
"Yalıtım" şu ana kadar iki anlamda kullanıldı. Birincisi, yalıtım
kentin kalabalık nüfuslu yüksek binalarında oturanların ya da çalı­
şanların bu binaların kurulu olduğu çevreyle ilişkilerinin kesilmesi
anlamına gelir. İkincisi, kişi, hareket özgürlüğü adına kendini özel
otosu içinde yalıttıkça, kendi hareket amacına hizmet eden bir araç
olmak dışında çevresinin bir anlamı olabileceğini düşünmeyecektir.
Kamusal alanlardaki toplumsal yalıtımın biraz daha acımasız bir
üçüncü anlamı daha vardır: Doğrudan doğruya kişinin başkaları
karşısındaki görünürlüğünden kaynaklanan yalıtımdır bu.
Geçirgen duvar fikri, pek çok mimar tarafından binaların dış yü­
zeyleri kadar içinde de uygulanmaktadır. Bütün bir katın tek bir ge­
niş ve açık alana dönüşebilmesi için, ofis duvarları yıkılarak görüş
engelleri ortadan kaldırılmakta ya da ortadaki geniş açık alanı çev­
releyen bir dizi özel ofis düşünülmektedir. Ofis planlamacıları he­
men, duvarların yıkılmasının ofis verimliliğini arttırdığını öne süre­
ceklerdir. Çünkü onlara göre, insanlar gün boyunca birbirlerinin gö­
zü önünde olursa dedikodu yapma ve çene çalma ihtimali azalacak,
kendilerine çekidüzen vereceklerdir. Herkes birbirinin gözetimi al-
tında olunca, sosyalleşme azalır ve sessizlik tek savunma tarzı ha­
line gelir. Bu tür ofis planlaması, tersinden de ifade edilebilen, gö­
rünürlük ve yalıtım paradoksunu en yüksek noktasına çıkarmakta­
dır. İnsanlar, biricik varlık nedeni onları bir araya getirmek olan ka­
mu alanında nasıl kendilerine has yerlere ihtiyaç duyarlarsa, aynı
·
şekilde, aralarında maddi engeller çoğaldıkça daha fazla sosyalle­
şirler. Başka bir deyişle, insan sosyalliğini hissedebilmek için baş­
kalarının yakın gözlemlerinden uzak olmaya gerek duymaktadır.
Yakın temas arttığı anda sosyallikle düşüş başlar. İşte, bürokratik
etkinlik mantığının bir başka biçimi...
İnsanların kendilerine yabancı bir ortamda malırum edildikleri _JJ_
şeyleri malırem ilişkiler alanında aramalarının bir nedeni, hem de
en somut nedenlerinden biri, ölü kamusal alanlardır. Kamusal görü­
nürlük ortasında yalıtım ile psikolojik etkileşime yapılan aşırı vur-
gu birbirini tamamlar. Örneğin, kişi kamusal alanda başkalarının
gözetimine karşı sessiz kalarak kendini koruma gereği duyduğu
oranda, doğan boşluğu, ilişki kurmak istediği insanlara kendini aça-
rak doldurur. Burada tamamlayıcılık ilişkisi vardır; çünkü toplum-
sal ilişkilerin tek bir, genel dönüşümünün iki farklı ifadesi söz ko­
nusudur. Zaman zaman, bu tamamlayıcılık durumunu görgü kural­
larının ve nezaket ritüellerinin ortaya çıkardığı benlik maskeleri
açısından düşünmüşümdür. Bu maskeler kişisel olmayan ilişkilerde
artık önemini yitirmiştir ya da yalııızca züppelere mahsus bir şey
oldukları düşünülmektedir; yakın ilişkilerde ise başkasını tanıma
önünde engel gibi görülmektedir. Acaba sosyalliğin ritüel maskele­
rini böylesine küçümsemek, kültürel bakımdan bizleri gerçekten de
avcılık ve toplayıcılık dönemindeki kabilelerden daha fazla ilkel­
leştirmiyor mu?
insanların kendi sevişmelerine bakışları ile sokakta yaşadıkları
şeyler arasında bir ilişki kurmak abarıılı görünebilir. Biri çıkıp da
kişisel ve kamusal yaşam tarzları arasında bu türden bağlantıların
olduğunu tartışmasız kabul etse bile, makul bir biçimde bunların ta­
rihsel köklerinin oldukça zayıf olduğu itirazında bulunulabilir.
Kendini cinsel sınırlamalardan kurtardıkça içe dönen kuşak, Ikinci
Dünya Savaşı sonrası k-uşağıdır; ayrıca kamusal alanın en yüksek
fiziksel talıribatı yine bu kuşak zamanında ortaya çıkmıştır. Bunun­
la beraber, kitabımızın tezi, dengesiz bir kişisel yaşamın ve içi bo-
 şalmış kamusal yaşamın göze batan belirtilerinin uzun zamandan
beri oluşmakta olduğudur. Ancien regime'in çökmesi ve yeni bir
kapitalist, seküler, kentli kültürün oluşmasıyla başlayan bir deaişi-
. o
mın s,onuçlarıdır bunlar.
C. KAMUSAL ALANDA DEGİŞİ MLER
"Kamusal" ve "kişisel" sözcüklerinin tarihi, Batı kültüründeki bu
temel değişimi anlayabilmemiz için anahtar rolü oynar. "Kamu"
.R sözcüğünün İngilizcede bilinen ilk kullanımı "kamu"yu toplumun
ortak çıkarı ile bir tutmaktadır. Örneğin, 1470'te Maloıy, İmparator
Lucyos'tan "Roma'nuı kamusal iyiliğini [publyke wele] sağlayan
diktatör" diye söz ediyordu. Yetmiş küsur yıl sonra, buna sözcüğün
"genel gözleme, açık ve ortada olan" şeklinde yeni bir anlamı daha
eklendi. Hail, 1542 tarihli Chronicle'da, "İçlerindeki kini tutamayıp
kanıusal ve özel alanlarda haykırdılar" demekteydi. "Özel" sözcü­
ğü burada üst düzey devlet erkanından, "ayrıcalıklı" kişi anlamında
kullanılmıştır. 17. yüzyıl sonlarına gelindiğinde, "kamu" ve "özel"
karşıtlığının bugünkü kullanımlarına benzer bir biçim almakta ol­
duğunu görüyoruz. "Kamusal" sözcüğü herkesin denetimine açık
olan anlamına gelirken, "özel" sözcüğü kişinin ailesi ve arkadaşla­
rı ile sınırlan'ın mahfuz bir yaşam bölgesi anlamındaydı. Steele,
1709'da, Tat!er'ın bir sayısında, "insanların kamusal ve özel etkin­
likleri üzerindeki ... etkiler"den söz eder. Butler da 1726'da
Ser­
mons adlı kitabında, "Her u;san, kamusal ve özel olmak üzere iki
tür yetisine göre değerlendirilmelidir" diye yazıyordu. "Kamuya
çıkmak'" (Swift) deyimi, bu coğrafyaya göre anlaşılan topluma öz­
gü bir ifadedir. Eski tarz kullanınılar İngilizcede bugün tamamen
terk edilmiş değildir, ancak modern referans terimlerinin temelinde
bu 18. yüzyıl kullanımı vardır.
Fransızcada le pub/ic sözcüğünün anlanıları da hemen hemen
aynıdır. Le public, Rönesans döneminde yaygın olarak ortak çıkar
ve politik topluluğu ifade etmiş ve giderek sosyalliğin özel bir böl­
gesi haline dönüşmüştür. Erich Auerbach, ilk kez Fransa'da, 17.
* Türkçede "halkın arasına karışmak" deyimini kullanmak daha uygun olurdu' ama
"kamu" vurgusunu korumak istedik. (ç.n.)
yüzyıl ortalarında, tiyatro izleyicilerinin oluşturduğu topluluk anla­
mında kullanılmaya başlanan "kamu" sözcüğünün bu daha modem
tanımını ayrıntılı olarak inceleyen bir çalışma yapmıştır. İzleyiciler-
den oluşan kanrn, XIV. Louis zamanında moda olan la cour et la
ville, yani "saray ve kent" deyimiyle anlatılırdı. Auerbach, bu tiyat-
ro kamusunun aslında elit bir grup olduğunu keşfetmişti; saray ya­
şamı açısından bakıldığında bu durum bir keşif sayılmayacak denli
bariz olmasına karşın, kent yaşamı açısından bakarsak önemli bir
keşifti. l 7. yüzyılda Paris'te la ville çok küçük bir gruptu. Aristok-
rat değil tüccar kökenliydiler ve yalnızca utandıkları için değil, sa­
rayla ilişkilerinin kolaylaşması için de tüccarlıklarını örtbas etme ıL
F3
yönünde tavırlar takınıyorlardı.
"Kamusal" olanın kimleri içerdiği ve "kamuya" çıkıldığında çı­
kılan yerin neresi olduğu konusu, 18. yüzyıl başlarında hem Lond­
ra'da hem de Paris'te öne çıkmaya başladı. Burjuvalar artık toplum­
sal kökenlerini örtbas etme kaygılarından sıyrılıyordu; onlardan her
yerde vardı. Yaşadıkları şehirler toplumdaki çok çeşitli grupların
ilişkiye geçtikleri bir dünya haline geliyordu. Bu arada "kamu" söz­
cüğü modem anlamını kazanmış ve dolayısıyla artık yalnızca aile
ve yakın arkadaş kesimlerinden farklı konumu olan bir toplumsal
yaşam bölgesi değil, görece çok çeşitli insanları içine alan, tanıdık­
lar ve yabancıların oluşturduğu kamusal alan anlanıına da geliyordu.
Mantıksal olarak, çeşitlilik taşıyan şehir ahalisini çağrıştıran bir
sözcük vardır: "kozmopolit". 1738 'deki kayıtlara göre Fransız di­
linde "kozmopolit", her yere girip çıkabilen, aşina olduğu şeylerle
hiçbir alakası ya da benzerliği olmayan' durumlarda da rahat hare­
ket edebilen kimsedir. Sözcük aynı anlamıyla İngiliz dilinde çok
daha erken ortaya çıkmış olmasına karşın 18. yüzyıla kadar pek
kullanılmamıştı. Toplum içine (kamuya) çıkan anlamında bu yeni
"kozmopolit", mükemmel bir kamusal insandı. Sözcüğün İngilizce­
deki eski bir kullanımı 18. yüzyılda burjuva toplumunca benimse­
necek olan genel anlanıın bir işaretiydi. Howell, 1645'te yazdığı
Mektuplar' dan birinde, "Gerçek bir kozmopolit, bir asker olarak
geldim bu dünyaya. Ne ev bark ne toprak ne de mevkide gözüm
var" diyordu. Bir servet ya da feodal yükümlülükleri miras almayan
kozmopolit, bu dünyevi çeşitlilik içinde gönlü neyi çekerse onun
peşinden gidecekti.

Böylece "kamu", aile ve yakın arkadaşlar dışında geçen yaşam
anlamına geliyordu: Bu kamu bölgesinde çok çeşitli, karmaşık top­
lumsal gruplar kaçınılmaz olarak bir araya gelecekti. Bu kamusal
yaşamın odak noktası büyük şehirlerdi.
Dilde görülen bu değişimler 1 8 . yüzyıl kozmopolislerindeki
davranış ve düşünce tarzlarına denk düşüyordu. Şehirler büyüdük­
çe krallığın doğrudan denetiminden bağımsız sosyallik ağları, ya­
bancıların düzenli olarak buluşabilecekleri yerler de genişledi. Bu,
şehir içinde devasa parklar yapmaya, sokakları dinlenme amacıyla
gezintiye çıkan yayalara uygun hale getirmeye yönelik ilk çabala-
K rın görüldüi'iü devirdi. Kahvehanelerin, ardından kafe ve hanların
B o
. ı
sosyal merkezlere dönüştüğü, tıyatro ve opera salonlarının eskiden
.
olduğu gibi koltuklarını aristokrat hamilerin paylaştırdığı yerler ol­
maktan çıkıp açıktan yapılan bilet satışlarıyla geniş bir kamu kesi­
mine açıldığı devirdi. Kentin nimetleri dar bir elit kesimden geniş
bir toplumsal yelpazeye açıldı; öyle ki emekçi sınıflar bile, kendi
bahçelerinde gezintiler yapmak ya da tiyatroda bir gece resepsiyo­
nu "'vermek", eskiden sadece elit kesime ayrılmış bir alan olan
parklarda gezinti yapmak gibi sosyal bazı adetleri benimsemeye
başladı.
Serbest zaman alanında olduğu gibi zorunluluk alanında da, ya­
bancılar arası alışverişe uygun toplumsal etkileşim kalıpları gelişti;
bunlar değişmez feodal ayrıcalıklara ya da krallığın izniyle kurul­
muş tekelci denetime bağlı değildi. 18. yüzyıl kent pazarları, Orta­
çağ sonlarındaki ya da Rönesans 'taki öncelierine hiç benzemiyor­
du; yapısal olarak rekabetçi idi. Satıcılar, sürekli değişen ve kim ol­
duklarını pek bilmedikleri alıcı gruplarının ilgisini çekebilmek için
yarışıyordu. Nakde dayalı ekonomi yayılıp kredi, muhasebe ve ya­
tırım usulleri rasyonel hale getirildikçe, yapılan işler ofislere, dük­ ·
kanlara taşındı ve giderek kişisel olmayan bir zemine oturdu. Elbet­
te, bu gelişen şehirlerin hem ekonomilerinin hem de sosyallikleri­
nin bir hamlede eski iş ve eğlence tarzlarının yerine geçtiğini söy­
lemek yanlış olur. Henüz yeterli oranda düzenlenmemiş, genişleyen
özel girişimcilik koşullan altında, yabancılar arasında geçen bir ya­
şama uygun düşen çok yeni ilişki türleri ile varlığını hala sürdüren
kişisel yükümlülük tarzları bir arada bulunuyordu.
Ayrıca, gelişmekte olan bir şehir ve burjuva sınıfı yaşantısına
i,
-�
r uygun toplumsal bağların sancısız ve adil bir biçimde şekillenmiş
olduğunu düşünmek de pek doğru olmayacaktır. İnsanlar endişe
içinde, bu yeni kentsel duruma bir düzen getirecek ve aylıı zaman­
da bu yaşamla aile ve arkadaşlardan oluşan özel yaşam arasına bir
çizgi çekecek konuşma, hatta giyim kuşam tarzları yaratmaya çalış­
tılar. Kamusal düzenin ilkelerini bulmaya yönelik arayışlarında sık­
lıkla, işlevsel bakımdan yok olup giden bir çağa uygun konuşma,
giyim ve ilişki tarzlarına başvurdular ve bu tarzları yeni ve acıma­
sız şartlarda anlamlı kılmaya çalıştılar. Artık yabancı bir alana nak­
ledilmiş olan geç dönem Ortaçağ toplumundaki eşitsizlikler bu sü-
"' reç içinde çok clalıa acı verici ve katlanılmaz bir hal aldı. Ancien re- 2.�­
ı• gime in kozmopolisindeki kamusal yaşamın değerini takdir edebil­
..\
'
mek için onu romantikleştirmeye gerek yoktur. Kaotik ve kafa ka-
rıştırıcı toplumsal koşullarda toplumsal bir düzen yaratma çabası
aynı anda, ancien regime ' in çelişkilerini bir kriz noktasına taşımış
ve grup yaşamı için bugün bile yeterince anlaşılamamış oliJmlu fır­
satlar yaratmıştı.
1 8. yüzyıl büyük şehirlerinin yurttaşları, tavırlarıyla olduğu ka­
dar inançlarıyla da kamusal yaşamın ne olup ne olmadığını tanını­
lamaya çalıştılar. Kamusal ve özel arasında çizilen çizgi, öz olarak
örneğini kozmopolit, kamusal davranışta bulan medeni talepleri;
i: örneğini ailede bulan doğanın talepleri karşısında dengeleyen bir
� çizgiydi. Onlara göre bu talepler birbiriyle çelişiyor, onlar da bütün­
lüklü bir bakış açısıyla birinden yana seçim yapmayı reddedip her
ikisini de dengede tutuyorlardı. Yabancılara karşı duygusal anlam­
' da tatmin edici bir tutum sergilerken aradaki mesafeyi de korumak,
1 18. yüzyıl ortalarında insan denen hayvanı toplumsal bir varlığa dö­
ı, nüştürmenin aracı olarak görülüyordu. Buna karşılık aile ve derin
! dostluklar kurma yetenekleri insani yaratımlar olmaktan çok doğal
potansiyeller olarak görülüyordu. İnsan kendini kamusal alanda ya­
parken, özel alanda, öncelikle de aile yaşantısı içinde doğasını ger­
çekleştiriyordu. Kozmopolit merkezdeki kamusal ve özel yaşam
ayrımında özlü ifadesini bulan medeni talepler ile doğal talepler
arasındaki gerilim yalnızca çağın yüksek kültürüne nüfuz etmekle
kalmnınış, sıradan yaşam alanlarına da yayılmıştı. Bu gerilimler,
çocuk yetiştirmeye ilişkin kılavuzlarda, ahlaki yükümlülükler üze­
rine kaleme alınmış risalelerde ve kamuoyunun insanın haklarına
 ilişkin inançlarında ortaya çıktı. Kamusal ve özel, birlikte, günü- ne kazananların ne de kaybedenlerin anladığı bir ekonomik düzenin
müzde toplumsal ilişkiler "evreni" adını verebileceğimiz şeyi oluş- şoklarından kendilerini münıkün olan her biçimde koruma çabası­
turuyordu. na sürükledi. Zamanla kamu düzenini denetim altına alma ve bi-
18. yüzyıl şehrinde kamusal düzen için verilen mücadele, kamu- çimlendirme iradesi zayıfladı ve insanlar daha çok kendilerini ko­
sa! ve Özel yaşamın talepleri arasındaki gerilim, her dönemde görü- roma kaygısına düştüler. Aile bu korunma yollarından biri haline
len istisnalar, sapmalar ve alternatif tarzlar o dönemde de olmasına geldi. 19. yüzyıl boyıınca aile tikel, kamusal olmayan bir alanın
karşın, bütünlüklü bir kültürün şartlarını oluşturuyordu. Ancak, Ay- , merkezi olmaktan giderek çıkarak, kamusal alandan daha yüksek
dınlanma çağında kamusal ve özel coğrafya arasındaki mevcut den- ' ahlfild değerler taşıyan, salt kendi başına bir dünya, idealize edilmiş
genin karşısında 1 8 . yüzyıl sonu patlayan büyük devrimler ile daha f bir sığınak görüntüsü veriyordu. Burjuva ailesi, otorite ve düzenin
modem zamanlardaki ulusal bir sanayi kapitalizminin yükselişinin iı tehdit altında olmadığı, maddi varoluşun güvenliğinin gerçek bir
_l!i._ ardından ufukta kamusal ve özel olana dair fıkirlerde temel bir de- :• evillik içi aşka eşlik ettiği ve aile üyeleri arasındaki işlere başkala- R
ğişim belirir. :1 nnın bumunu sokmadığı yaşam olarak idealize edildi. Aile, toplu-
Bu değişimde rol oynayan üç etken vardı. Birincisi, büyük şehir-,!, mun saldığı dehşetten kaçışııı bir sığınağı haline geldikçe, adım
f' adım büyük şehirlerdeki kamusal alana değer biçmek için kullanı­
deki kamusal yaşam ile 19. yüzyıl sanayi kapitalizmi arasındaki iki-
!'lan bir ahlilki kıstas haline de geldi. İnsanlar, aile ilişkilerini bir öl­
li ilişkiydi. İkincisi, 19. yüzyıldan başlayarak, insanların yabancıyı;
ve bilinmeyeni yorumlama tarzını etkileyen yeni bir sekülerizm an- f çüt olarak kullanarak, kamusal alanı, Aydınlanma çağında olduğu
layışınııı oluşturulmasıydı. Üçüncüsü ise ancien regime'de bizzat � · gibi sıııırlı bir toplumsal ilişkiler kümesi gibi görmek yerine, kamu­
kamusal yaşamın yapısından gelen ve sonralan bir zayıflık haline; �},�al yaşamı ahlfild bakımdan sefil bir yaşam olarak görmeye başla­
dönüşmüş bir güçtü. Bu güç, kamusal yaşamın 18. yüzyılın sonun'? li clılar. Mahremiyet ve istikrar ailede bütünleşmiş görünüyordu. Bu
da ortaya çıkan politik ve toplumsal kargaşanın ağırlığı altında ani;;.[!' ideal düzen karşısında kamusal düzenin meşruluğu tartışma konu-
1
den ölmediği anlamına geliyordu. Kamusal coğrafya, görünürde sa- ::• suydu.
pasağlam, aslında içten değişime uğrayarak 1 9 . yüzyıla uzandı. Bu i Sanayi kapitalizmi de bizzat kamusal alanın maddi yaşamı üze­
miras, sekülerizmin ve kapitalizmin yeni güçlerini, onların da ken· k rinde eşit ölçüde ve doğrudan etkide bulunuyordu. Örneğin, giyim­
disini etkilediği kadar etkiledi. Kamusal yaşamın dönüşümüyle : de seri üretim ve tek tek terzilerin ve dikiş atölyelerinin seri üretim
özellikle güçlü atletlerin başına gelen çöküş arasında paralellik ku- ' kalıplarını kullanmaları, kozmopolit kamunun çok farklı kesimleri­
rulabi!ir; öyle ki, bu atletler görünüşte güçlerinden bir şey yitirme· nin hep birlikte benzer görünüşler aldıkları ve kamusal göstergele­
den gençliklerini korurlar, ama bir zaman sonra vücudu içeriden i rin ayrıksı özelliklerini yitirdikleri anlamına geliyordu. Gelgelelim
durmaksızın kemiren çöküş birdenbire ortaya çıkar. Bu kendine has hiç kimse, toplumun bu suretle tek tip hale geldiğine inanmıyordu;
hayatta kalma biçimi yüzünden, ancien regirne kamusallığının izle,. makineler, toplumsal farkların -ki bunlar, yabancılarııı hızla çoğal­
ri modem yaşamdan ilk bakışta sanıldığı kadar silinmiş değildir. makta olduğu bir ortamda hayatta kalmak için bilinmesi zorunlu
Sanayi kapitalizminin kentli kamusal kültürle girdiği ikili ilişki olan, önemli farklardır- gözlerden silinmesi ve yabancıların da çö­
öncelikle kapitalizmin 19. yüzyıl burjuva toplumunda hız kazandır- zülmesi imkansız bir gizem haline gelmesi demekti. Makine ile üre­
dığı özelleşme baskılarında kendini gösterir.. İkinci olarak da, kitle- , tilen çok çeşitli mallar ilk kez ticari amaçla, büyük satış yerlerinde
sel üretim ve dağıtım nedeniyle, kamusal alandaki maddi yaşamın kamuya sunulduğunda elde edilen başarı kullanışlılık ve ucuzluk
özellikle giyim kuşam konusunda "mistifıkasyonu"nda ortaya çı- sayesinde değil, bu gizemden faydalanma sayesinde olmuştu. Fi­
kar. ' ziksel mallar giderek tek tipleştiklerinde bile, insani nitelikleri öne
19. yüzyıl kapitalizminin yol açtığı sarsıntılar inıkilnı olanları, çıkarılarak reklam ediliyor ve anlaşılması için sahip olunması gere-
 ken cezbedici bir giz havasına sokuluyorlardı. Marx buna "meta fe­
tişizmi" diyordu; seri üretim patlamasından, görünümlerin türdeş­
leşmesinden ve maddi nesnelere mahrem kişiliğin özellik ya da sı­
fatlarının yakıştınlmasından son derece etkilenen çok sayıda kişi­
den yalnızca biriydi Marx.
Böylece kapitalizm ve kamusal coğrafya arasındaki etkileşim
iki yönde gelişti; biri, kamudan aileye geri çekilme, öteki ise kamu­
sal görünüş konusunda ortaya çıkan yeni bir kafa karışıklığıydı ki,
her şeye rağmen ki\ra dönüştürülebilen bir kafa karışıklığıydı bu.
Buradan yola çıkılarak, sanayi kapitalizminin tek başına kamusal
-1!!_ alanın meşruluğunu ve bütünlüğünü yitirmesine yol açtığı sonucu­
na varılsa da, bu sonuç kendi mantığı içinde bile kabul edilemez.
Bu tek tip fiziksel malların psikolojik çağrışımları olması gerektiği­
ne insanları böylesine inanmaya iten neydi? İnsanlar neden bir şe­
ye sanki o şeyin insani özellikleri varmış gibi inansın ki? Bu inan­
cın birkaç kişinin çıkarına olması, onu çoğunluğun neden destekle­
diğini açıklaınaz.
Bu sorun, ancien regime den miras kalan kamusal yaşamı dün­
' .
yevi yaşama duyulan inanç açısından bir değişime uğratan ikinci et­
' Seküler bilgi kodunun bu yeniden yapılanması kamusal yaşam
kenle ilgilidir. Bu inanç sekülerliktir. Seküler sözcüğü şu ya da bu
biçimde kutsal olana karşı olma anlamında alınırsa, sözcük tek bo- ,
yutlu ve donuk bir hale gelir. Sözcüğün dünyadaki şeyleri ve insan­
ları anlaşılabilir kılan semboller ve tasavvurlar olarak kullanılması
daha uygun olur. Sanının, en iyi tanım şudur: Sekülerlik, hayatta ol­
duğumuz süre içinde, her şeyin neden böyle olduğu hakkındaki
inancımızdır; biz öldükten sonra kendisi de sorun olmaktan çıkacak
bir inançtır bu.
Seküler terimler 1 8 . yüzyıldan 19. yüzyıla değin açık bir değişi­
me uğradı. "Şeyler ve insanlar", 1 8 . yüzyılda, kendilerine doğa dü­
zeni içinde bir yer verilebildiği zaman arılaşılabilir idiler. Bu doğa
düzeni fiziksel, elle tutulabilir bir şey olmadığı gibi, dünyevi şey­
lerle sınırlı bir düzen de değildi. Bir bitki ya da duygu doğada bel­
li bir yer kaplıyordu, ama ne doğanın bir minyatürünü ne de bütü­
nünü anlatıyordu. Bu yüzden, doğa düzeni aşkın bir sekülerlik dü­
şüncesine dayanıyordu. Bu görüş bilim adamlarının ve entelektüel­
lerin çalışmalarına girmekle kalmayıp, çocuk disiplinine ve evlilik
dışı ilişkilerin ahli\kiliğine ilişkin tavırlar gibi gündelik olaylara ka­
dar uzandı.
19. yüzyılda gelişen sekülerlik ise tamamen zıt bir doğrultuday-
dı. Njkınlıktan çok bir içkinlik koduna dayanıyordu. Anlık duyum,
anlık olay ve anlık duyguların anlaşılabilmeleri için, bundan böyle
önceden var olan bir tasarıma uydurulmaları gerekmiyordu. Içkin,
"ansal", "olgusal", salt kendi içinde ve kendi başına bir gerçeklikti.
Olgular sistemden daha inanılır idiler; daha doğrusu, olguların
mantıksal dizilişi bir sistem oluşturuyordu; 18. yüzyıldaki, fenome-
ne bir yer veren; ancak doğanın fenomene aşkın olduğu doğa düze-
ni böylece tersine dönüyordu. İnancın materyalleri olarak nelerin
hizmet görebileceği konusundaki bu yeni ölçü, fiziksel nesneler
üzerine çalışmalar kadar psikolojiye de yön verdi. 1 870'lere gelin- -12-
diğinde, "duygu"nun belirdiği tüm somut koşullar ve "duygu"nun
kendini açığa vurduğu somut işaretler ortaya çıkarılabildiği takdir-
de, "duygu"yu kendi içinde anlamlı bir şey olarak ele almak makul
görünüyordu. Bundan dolayı hiçbir koşul ya da işaret, a priori ola-
rak, yersiz görülüp gözardı edilemezdi. İçkinliğin seküler bilginin
ilkesi olduğu bir dünyada her şey önemlidir; çünkü her şey önem
kazanabilir.
üzerinde köklü bir etkide bulundu. Bu, kamu içindeki görünüşlerin,
ne denli aldatıcı olurlarsa olsunlar, yine de çok ciddiye alınması ge­
rektiği anlamına geliyordu; çünkü görüntüler maskenin ardındaki
kişiye ait ipuçları verebilirdi. Bir kişinin tüm görüntüleri bir şekil­
de gerçekti, öncelikle somut olduğu için. Gerçekten de bu görüntü
bir giz olsaydı, bu onun daha da ciddiye alınmasını gerektirirdi; gö­
rüntü hangi temelde; a priori, zihinden çıkarılabilir ya da diğerlerin­
den ayrılabilirdi? Bir toplum şeylerin kendi başlarına anlamlarının
olduğu ilkesine bağlıysa, idrak aygıtına çok derin bir özkuşkuculuk
unsuru katınış olur; çünkü bu durumda her aynın işlemi bir hata da
olabilir. Böylece, 1 9 . yüzyılın büyük ve zenginleştirici çatışkıların­
dan biri ortaya çıktı; insanlar, kaçarak kendilerini özel ve ahlfild üs­
tünlüğü olan bir alana kapatmak isteseler de, yaşamı, örneğin ka­
musal ve özel boyutlarına göre, böyle keyfi bir biçimde sınıflandır­
manın başlarını belaya sokacak bir körlük olabileceğinden korku­
yorlardı.
Fiziksel nesnelerin psikolojik boyutları olduğuna ilişkin fantezi
bu yeni seküler düzende mantıklı hale gelmişti. İnanç, içkinlik ilke-
 sinin egemenliğine girince, algılayan ve algılanan, iç ve dış, özne
ve nesne arasındaki farklılıklar siliniyordu. Eğer her şey potansiyel
olarak önemliyse, kişisel ihtiyaçlanmla ilgili olan şeylerle benim
dolaysız deneyim alanımla ilgisi olmayan, kişidışı' şeyler arasında
sınır çizebilmem nasıl mümkün olacak? Hepsi önemlidir ya da hiç­
biri değildir, ama bunu nasıl bilebilirim ki? B u yüzden, nesne ve
duyum kategorileri arasında ayrım yapmamalıyım, çünkü onları
ayırırken hatalı bir sınır yaratıyor da olabilirim. Nesnelliğin ve ol­
gulara körü körüne bağlılığın yüzyıl önce bilim adına gördüğü iti­
bar gerçekte, şimdiki radikal öznellik çağı için bilinçsizce yapılmış
.!!!L bir ön hazırlıktı.
Sanayi kapitalizminin kamusal yaşama etkisi onu ahlfil<.i anlam­
da meşru bir alan sayan anlayışı zayıflatınak olurken, yeni seküle­
rizmin etkisi bu alanı ters yönde zayıflatmak, yani insanların karşı­
sına duygu, şaşkınlık ya da basitçe ilgi yaratan hiçbir şeyin kişinin
özel yaşam alanından a priori dışlanamayacağı ve keşfedilmeye de­
ğer belli bir psikolojik niteliği hep taşıyacağı hükmünü koymak ol­
muştur. Gelgelelim, kapitalizm ve sekülerizm bir arada incelendik­
lerinde bile, değişim faktörlerinin kamusal alandaki etkisinin ne ol­
duğuna ilişkin eksik bir bakış açısı, daha doğrusu, çarpıtılmış bir re­
sim sunmaktadır. Zira bu iki gücün toplamı toplumsal ve bilişsel fe­
laketin tan1anılanması demek olurdu. Yabancılaşma, çözülme gibi
bilinen bütün mahşeri klişelerin sıralanması gerekecekti o zaman.
Gerçekten de kamusal boyutun çatırdayışının öyküsü bu kadarla
bitseydi, burjuvazi içinde kitlesel ayaklanmalar, politik fırtınalar ve
özü farklı da olsa sosyalistlerin 19. yüzyıl kent proletaryasında or­
taya çıkacağını umut ettiklerine eş düzeyde bir öfke patlaması yük­
selmiş olurdu.
Yerleşik bir kent kültürünün bu yeni ekonomik ve ideolojik güç­
ler dünyasına yayılması onları dengeledi ve son derece çelişkili ve
sancılı duygular arasında, hiç olmazsa bir süre için, düzen benzeri
bir şey sağladı. Tarihçiler bu miras konusunda kör kalmayı tercih
ediyorlar. Bir devrimden "dönüm noktası" olarak ya da endüstri ka­
pitalizminin gelişinden bir "devrim" olarak söz ederken çoğu za­
man, okurlarından daha önce bir toplumun olduğunu, devrim sıra­
sında hu toplumun durduğunu ve sonrasında da yepyeni bir toplu­
.. İng. lmpersonal: Kişisel o/may�n. (ç.n.-)
mun oluştuğunu tahayyül etmelerini beklerler. Bu, insanlık tarihine
pervaneböceğinin yaşam evreleri temelinde yaklaşan bir görüştür.
Ne yazık ki, insanlık tarihine ait bu krizalit teorisi hiçbir konuda
kent konusundaki çalışmalar kadar kötü sonuç doğurmamıştır. Bir­
birine zıt siyasi görüşlerden yazarlarca kullanılan "kentsel sanayi
devrimi" ve "kapitalist metropol" gibi kavramların her ikisi de şeh-
rin 19. yüzyıldan önce bir şey, kapitalizm ve modernizm etkisini
gösterdikten sonra ise tamamen başka bir şey olduğunu ima eder.
Buradaki yanılgı, belli bir yaşam koşulunun başka bir duruma ge­
çerken bulanıklaştığını görebilmekteki başarısızlığın da ötesinde,
hem kültürel ayakta kalma gerçeğini hem de tüm devralınan şeyler ..1.L
gibi, bu mirasın yeni bir kuşakta yarattığı sorurıları kavrayamamak-
tan gelir.
Burjuvazi, o kamu denen şey içinde, insanların başka herhangi
bir toplumsal ortamda ya da bağlamda yaşayamayacakları duyum­
samalar ve insan ilişkilerini yaşadıkları inancını koruyordu. Ancien
riigime' in şehir mirası, endüstri kapitalizminin özelleştirici itkile­
riyle başka bir biçimde birleşmişti. Kamu, alılilk ihlallerinin ortaya
çıktığı ve hoş görüldüğü yerdi; kamusal ortamda saygınlık kuralla­
rı kırılabilirdi. Eğer özel alan, ailenin idealleştirilmesiyle yaratılmış
bir sığınak, bir bütün olarak toplumun teröründen korunmaya yara­
yan bir sığınak ise, bu idealin bedellerinden özel türden bir dene­
yimle, yabancılar arasında geçen ya da daha önemlisi, birbirine ya­
bancı kalmaya kararlı insanlar arasında geçen bir deneyimle kaçıla­
bi!irdi.
Ahlilk dışı [immoral] bir alan olarak kamu, kadınlar ve erkekler
için çok farklı şeyler ifade ediyordu. Kadınlar için, kirlenerek ve
"kargaşa dolu, almış başını giden bir girdap" (Thackeray) içine sü­
rüklenerek erdemlerini yitirme tehlikesine girdikleri bir yerdi. Ka­
mu ile rezalet fikri yakından ilişkiliydi. Bir burjuva erkek için ka­
mu farklı bir ahli\ki özellik taşıyordu. Bir kişi, kamuya girerek ya
da yüzyıl önce sıradan konuşmalarda sık sık kullanılan bir ifadeyle
söylersek, "kendini kamuda yitirerek", evde baba ve koca olarak ki­
şiliğinde somutlandığı düşünülen baskıcı ve otoriter saygınlık özel­
liklerinden sıyrılabilirdi. Öyle ki erkekler kamusal yaşamın alılilk
dışı oluşunu, kadınlar gibi onun sadece bir rezalet alanı olduğu şek­
linde değil, alttan alta bir özgürlük alanı sunduğu şeklinde yorum-
 !uyarlardı. Örneğin, 1 9 . yüzyıl lokantalarında, saygın bir kadının,
aralarında kocası bulunsa bile, bir grup erkekle birlikte yemek ye­
mesi sansasyona yol açardı. Oysa bir burjuva erkeğin kendinden
daha düşük seviyeden bir kadınla dışarıda yemek yemesi sessizce,
anrn özenle geçiştirilirdi. Aynı nedenden dolayı, Viktorya devri er­
keklerinin evlilik dışı ilişkileri bazen geçmiş için tahayyül edebile­
ceğimizden daha açıktan yürütülürdü, çünkü bunlar hiilii aileden
çok uzak bir toplumsal alanda, "dışarıda" ve bir anlamda bir alıliik
cehenneminde yaşanıyordu.
Dahası, geçen yüzyılın ortalarına gelindiğinde, yabancılarla bir-
R liktelikten gelen deneyim, kişiliğin oluşumunda acil bir gereklilik
sorunu olarak görülmeye başlanmıştı. Yabancılara kendini açmayan
birinin kişilik güçleri gelişmeyebilir, yaşam karşısında aşın dene­
yimsiz ve naif kalabilirdi. 1870-1880' !erin çocuk yetiştinneye iliş­
kin el kitaplarında ve yeniyetmelere yönelik okul kitaplarında, ya­
bancılarla ilişkiden kaynaklanabilecek dünyevi tehlikelerden kaçın­
mak ve bu tehlikeleri kandırılarak kötü yola özendirilmeyecek ka­
dar iyi tanunak konusundaki çelişkili görüşlerle tekrar tekrar karşı­
laşıyoruz. Ancien regime de kanrnsal
' deneyim, toplumsal düzenin
oluşumuyla bağlantılıydı; son yüzyılda ise kişilik oluşumuyla bağ­
lantılı hale geldi. Özgelişimin bir gereği sayılan dünyevi deneyim
günlük inanç kodlarında olduğu kadar, geçen yüzyıl kültürünün bü­
yük yapıtlarında da yansıtılmıştı; bu tema Balzac'ın Sönmüş Hayal­
ler, Tocqueville'in Amlar adlı kitaplarında ve Sosyal Darwinci!erin
eserlerinde yer alır. Bu yaygın, sancılı ve akıldışı tema, kamusal de­
neyimin değerine duyulan, eskiden bugüne taşınmış inançla yeni
seküler öğretinin birleşmesinden doğuyordu. Yeni ·sekü!er öğretiye
göre tüm deneyimler eşit değerdeydi, çünkü benliğin oluşumunda
hepsinin de eşit potansiyel önemi vardı.
Son olarak, şimdiki zamandaki deneyimlerimiz içinde önceki
yüzyılda gerçekleşmiş dönüşümlerin ne gibi izlerinin bulunduğunu
sormamız gerekiyor. Özelleşme, meta fetişizmi ya da sekülerizm
gibi görünüşte soyut etkenler yaşantımıza hangi yollarla giriyorlar?
Kişilikle ilgili mevcut yaklaşımlar içinde geçmişle bağlantılı biçim­
lerin dördü dikkat çeker.
D . ŞİMDİDEKİ GEÇMİŞ
Günlük konuşma dilinde, bir şeyi "bilinçdışı" yapmaktan ya da bir
başkasına yönelik gerçek duyguları ele veren "bilinçdışı" dil sürç­
mesinden söz ediliyor bugünlerde. Psikanalitik olarak bu kullanı­
mın anlamsız oluşunun hiç önemi yoktur. Açık olan, duyguların ira­
dedc�ı açığa vurulduğuna inanılmasıdır ki, bu inanç geçen yüzyılda
kamusal ve özel yaşamın dengesiz hale gelmesiyle oluşmuştur. Ge­
çen yüzyılın sonlarında, karakter özelliklerinin iradedışı açığa vu­
rulması nosyonu kendini en açık şekilde, "kafanın fiziksel biçimin-
den yola çıkılarak karakterin ol..-unması" demek olan frenolojiye sık �
sık başvurulmasında ve psikologların kafatasının biçimi ve diğer
fiziksel özelliklere göre geleceğin suçlularını belirledikleri krimi­
nolojideki Bertillon ölçümlerinde göstermiştir. Her ikisinde de psi­
kolojik anlamda bir kişinin ne olduğu, iradesi dışında ve fiziksel
olarak belirlenebilirdi; kişilik, yönlendirilmeye ve kesin olarak bi­
çimlendirilmeye yatkın olmayan bir durumdu. Darwin'inki gibi da-
ha rafine yaklaşımlarda gelip geçici duygusal durumların da irade-
dışı açığa vurulduğu düşünülmekteydi. Gerçekten de, ilk psikanali-
tik araştırmaların çoğunluğu Darwin'den türetilen bir ilke üzerine
temellendirilmişti: Yetişkinlerde ilksel süreci incelemek olanaklı-
dır, çünkü bu süreç yetişkinlerin iradesi ve denetimi dışındadır. Ge­
nelde, buna bağlı olarak, Viktorya çağında insanların giyimleri ve
konuşmalarıyla kişiliklerini açığa vurduklarına inanılırdı. İnsanlar,
bu göstergeleri biçimlendirmeye güçlerinin yetıneyeceğinden, aksi-
ne bunların iradedışı dil sürçmeleri, bedensel jestler, hatta süslenme
tarzları aracılığıyla kendilerini ele vereceğinden korkuyorlardı.
Sonuç olarak, özel duygularla bu duyguların kamusal teşhiri
arasındaki sınır silinebilir, iradenin düzenleme gücü buna karşı
koymaktan aciz olabilirdi. Kamusal ve özel alan arasındaki sınır ar­
tık azimli insanların çizdiği bir şey olmaktan çıkmıştı; böylelikle,
kamusal alanın kendi başına gerçekliği inanılır olmaya devam ettiy­
se de, ona egemen olmak artık toplumsal bir etkinlik olarak görül­
müyordu. Kamusal alanda karakterin iradedışı açığa çıkmasına iliş­
kin bu fikirler bugün halk dilinde yanlış bir biçimde "bilinçdışı"
davranış olarak adlandırılan şeyin ilk habercileriydi.
J 9. yüzyıl bunalımının ikinci belirtisi günümüzün sıradan poli-
 tik konuşmalarından izlenebilir. Çıkarları kendi inançlarına, seç­
menlerine ya da ideolojisine yabancı olan grupları da cezbedebilen
bir lideri "güvenilir'', "karizmatik" ve "inanılır" olarak betimleme
eğilimindeyizdir. Modem bir politik liderin, "Özel yaşamımı boş­
verin; benimle ilgili olarak bilmeniz gereken tek şey ne kadar iyi
bir temsilci ve yönetici olduğum ve görevim esnasında neler yap­
mak istediğimdir" düşüncesinde ısrar etmesi intihar olurdu. Oysa,
daha birkaç gün önce sanayi kesiminin ücretlerinden alınan vergi­
leri arttırmış olsa bile, muhafazakar bir Fransız devlet başkanının
işçi sınıfından bir aileyle yemek yemesi bizi heyecanlandırır ya da
44 kahvaltısını kendisi hazırlıyor diye bir Amerikan başkanının bir ön­
cekinden daha samimi ve güvenilir olduğuna inanırız. Bu politik
"güvenilirlik", özel imgelemin kamusal imgelem üzerine dayatıl­
masıdır ve yine, geçen yüzyılda bu iki alanın davranışsal ve ideolo­
jik olarak birbiriyle karıştırılması sonucunda gelişmiştir.
Psikolojik imgelemin kamusal alanda satılık şeylere dayatıldığı­
nı görmüştük. Aynı türden bir süreç ilk kez çarpıcı bir biçimde 1848
devrimler ipde kendini gösteren politikacıların, sokağa dökülmüş
kalabalık karşısındaki davranışlarıyla başladı. Kamusal alanda et­
kinlik yürüten bir kişiye bakıldığında algılanan şey, o kişinin niyet­
leri ve karakteriydi; öyle ki o kişinin söylediklerindeki doğruluk
sanki nasıl bir insan olduğuna bağlıydı. Bu koşullarda kamu içinde
gözlenen kişi eğer bir politikacı ise, sözü edilen dayatmanın, keli­
menin politik anlamıyla derin bir anti-ideolojik etkisi olurdu. Top­
lumsal sorunlarla ilgili bir görüşün ya da daha iyi bir toplum anla­
yışının inanılırlığı o andaki izleyicilerin davanın başını çeken kişi­
ye ne kadar .yakınlık duyduğuna bağlıysa, bir görüş kendi başına
nasıl anlamlı olabilir ve sürekli bir eyleme nasıl ön ayak olabilir?
Bu şartlar altında kamusal ifade sistemi bir kişisel temsil sistemine
dönüştü; kamusal bir şahsiyet ne hissettiğini başkalarına gösterir ve
inancı doğuran şey de bizzat bu duyguların açığa vurulmasıdır.
Özel olanın kamusal olana dayatılması burjuva kitle için oldukça
çekiciydi, ama öte yandan da toplumsal hiyerarşinin daha alt sırala­
nndakilerin bu koşullara inandırı!abilmeleri gerekiyordu; bu başa­
rılabildiği oranda hakiki bir kişilik edinmek için gereken burjuva
"saygı" esaslarını dayatına yoluyla sınıf tahakkümü sağlanabilecek­
ti. Kısaca, kamusal alanda "sahicilik" ile ilintili olan günümüzdeki
görüşlerin kökleri geçen yüzyılda sınıf savaşlarında kullanılmaya
başlanan anti-ideolojik silahtadır.
Üçüncü bağlantı, karakterin iradedışı açığa vurulduğu düşünce­
sine ve özel imgelemin kamusal imgeleme dayatılmasına karşı bir
yüzyıl önce insanların kullandıkları savunına mekanizmalarıyla il­
gilidir. Bu savunma mekanizmaları tuhaf bir yol izledi ve sanat ic­
ra edenleri kamusal şahsiyetler olarak bugün sahip oldukları özel
statüye yükseltmeye insanları özendirdi.
insan hissettiklerini elinde olmaksızın belli ediyorsa, kamusal
herhangi bir duygunun, cünılenin ya da tartışmanın anlamı da ko­
nusan
.
o kişinin karakterine bağlıysa, insanlar içyüzlerinin anlaşıl- .!!Ş_
.
masından hiçbir şekilde kaçınamaz. Bu durumda en emın savunına
yolu hiçbir şey hissetmemek, açığa vurulacak bir duygu taşıma­
maktır. Bugün Vikıorya çağının baskıcılığı, toplumsal züppeliğin
ve cinsel korkunun bir karışımı olarak suçlanmaktadır. Oysa bu gü­
dülenimlerin arkasında, o kadar ilginç olmasa da en azından anlaşı­
lır bir neden yatıyordu: Heyecan ve duyguların bir kez uyandıkla­
rında onları gizlemek için harcanan irade gücünü aşarak açığa çık­
tıklarının düşünüldüğü bir ortamda duygulardan uzaklaşmak, yara­
lanmayı önlemenin tek yoludur. Örneğin, insanlar ilgi çekmemek
için mümkün olduğunca az mücevher, takı takarak ve sıradışı bir
biçimde süslenmeyerek karakterlerini öteki insanlardan gizlemeye
çalışıyorlardı; bu her bir dönemde yalnızca birkaç tür kumaş kalıbı­
nın popüler hale gelmesinin nedenlerinden biriydi. Oysa teknik ba­
kımdan aynı makinelerle çok çeşitli modellerin üretilmesi müm­
kündü.
İnsanlar aynı zamanda hem olabildiğince az dikkat çekmek isti­
yorlar hem de tiyatroda kostümlerin dramatis personae'nin karak­
terlerini, tarihsel ve toplumsal konumlarını tam olarak yansıtması­
nı talep etmeye başlıyodardı. Yüzyılın ortasında sahneye koyulan
tarihi oyunlarda aktörlerden, Danimarkalı bir Ortaçağ prensini ya
da Romalı bir imparatoru gerçekten olması gerektiği gibi temsil et­
meleri bekleniyordu. Melodramlarda kostüm ve jestler öylesine dü­
zenlenmişti ki, çabuk ama küçük adımlarla sahneye çıkan bir ada­
mın daha hiç ağzını açmadan oyundaki kötü kişi olduğu anlaşılırdı.
Daha genelde, icra sanatlarında, yaşamın tersine, kişinin güçlü bir
biçimde öne çıkması ve kişiliğin saltanat sürmesi bekleniyordu.
 Aktör ve müzisyenler ancien regime ' de ulaşabildikleri hizmetkar­ �
rreri çekilerek savunma ve sessizlik. Benlik takıntısı, geçen
yüzyı-
.
Mahrem ıyet,
lık konumlarının çok üstünde bir sosyal statüye yükselmişlerdi. İc­ lın bu bilmecelerini yadsıma yoluyla çözme çabasıdır.
çabası­
racıların toplumsal yükselişi, insanların duygularını bastırarak kişi­ kamu sorununu kamusal olanın varlığım yadsıyarak çözme
erinin yıkıcılık­
liklerinin anlaşılmasından kaçındıkları sıradan burjuva yaşam tarzı­ dır. Her yadsıma gibi bu da geçmişin yıkıcı özellikl
etti. 1 9 . yüzyıl devam
na bütünüyle aykırı bir biçimde, güçlü, heyecan uyandıran, ahlfilci ları oranında sağlamca yerleşmesine hizmet
bakımdan kuşkulu bir kişilik sergilemelerine dayanıyordu. ediyor.
Karakterlerin iradedışı ifade edildiği, özel olanın kamusal olana
dayatıldığı başkalarınca kişiliğin okunmasına karşı tek savunmanın
duygulardan feragat etmek olduğu ve mahremleşme yolundaki bu
toplumda, kişinin kamu içindeki davranışı köklü bir biçimde değiş-
..1!2_ mişti. Kamusal alanda sessiz kalma, kişinin ezildiğini hissetmeksi­
zin kamusal ya�ama, özellikle de sokaktaki yaşama katılabilmesi­
nin tek yoluydu. 19. yüzyıl ortalarında, Paris ve Londra'da, ardın­
dan da diğer Batı başkentlerinde önceki yüzyılda görülenlere hiç
1 benzemeyen ya da bugün Batı dışında dünyanın çoğu yerinde görü­
len bir davranış modeli gelişti. Yabancıların birbirleriyle konuşma
hakkının olmadığı, herkesin arkasına gizlenebileceği bir kalkana
sahip olma ve yalnız kalma hakkının kamusal bir hak olduğu nos­
yonu yerleşti. Kamusal davranış bir gözlem, pasif bir katılım, bir
çeşit röntgencilik sonınuydu. Balzac bunu "gözün gastronomisi"
diye adlandırdı; kişi her şeye açıktı, herhangi bir olayda rol alması­
nın bir zorunluluk olmaması koşuluyla kendi ilgi ve etki alanında
var olan hiçbir şeyi a priori reddetmiyordu. Bir hak olarak görün­
meyen sessizlik duvarı, kamu içinde bilgi edinmenin öteki erkek ve
kadınların, olayların ve yerlerin gözlenmesi sorunu olduğu anlamı­
na geliyordu. Bilgi bundan böyle toplumsal ilişkiler yoluyla üretil­
meyecekti.
Modem kamusal yaşamın başına bu denli dert olan görünürlük
ve yalıtım paradoksu, son yüzyılda biçimlenen kamu içinde sessiz
kalma hakkından doğmuştur. Görünürlük ortasında başkalarından
yalıtlanma, kaos içinde olmasına karşın yine de çok çekici olan bu
alana girmeye cesaret edildiği zaman suskun kalma hakkında ısrar
edilmesinin mantıklı bir sonucuydu.
1 9. yüzyıldaki kamusal yaşam krizinin mirasından söz etmek,
bir yanda kapitalizm ve sekülerlik gibi yaygın etkenlerden, öte yan­
da da şu dört psikolojik koşuldan söz etmektir: karakterin iradedışı
açığa vurulması, kamusal ve özel imgelemin üst üste oturtuln1ası,
 il
Roller
Kamusal ve özeJ yaşam arasındaki dengenin değişmekte oluşu mo­
dern toplum üzerinde çalışan pek çok yazarın ilgisini çekmiş, ama
aynı zamanda onları şaşırtmıştır. Bu şaşkınlık iki türlü olmuştur.
Konunun genişliği şeklinin belirlenmesini güçleştirir. Söz konu­
su olan, şehirlerdeki kamusal mekfuıların erozyonu, siyasal söyle­
min psikolojik terimlere tercüme edilmesi, sahne sanatçılarının ka­
musal kişilikler olarak özel bir statüye yükseltilmeleri, kişidışılığın
kendisinin ahlfilci bir kötülük olarak yaftalanması gibi çok çeşitli
meselelerdir. Ne gibi bir özgül deneyimin ve ne türden "veriler"in
genel temaya ilişkin olduğunu bilmemizin zorluğu da aynı sorunun
bir diğer yanıdır. Örneğin sağduyu, toplumsal merkezler olarak şe­
hir sokaklarının ve meydanlarının yerlerini banliyölerdeki oturma
odalarının almasının, benlik sorunlarına giderek daha fazla gömül­
memizle ilişkisi olabileceğini söylemektedir. Ama bu ilişki tam ola­
rak ne anlama gelmektedir ve uzantıları nelerdir?
İkinci zorluk tanımlanması daha da zor türdendir. Bu temaların
tüm genelliğine rağmen, bunları ele alan yazarların çoğu zaman,
kamusal alandaki erozyon fikrinde yatan ama bu söylemin terimle­
rinde doğrudan bir belirgirılik kazanmayan başka bir konuda yaz­
dıkları ya da el yordamıyla başka bir konuya yaklaştı.klan görülü­
yor. Bu sorun, insanların kendilerini ifade ettikleri toplumsal koşul­
lar sorunudur. İnsanı bir duygudaşlık, bir uyan yaratabilecek şekil-
de duyguların�. başkalarına açıklamaya teşvik eden toplumsal koşul- ��
lar nelerdir? Iıısan sıradan deneyimlerini ifade etmek için ne tür
toplumsal koşullarda yaratıcı güçlerini harekete geçirir? Bu sorular,
lı1sanın, bugün yalnızca sanatın özel korumaya alınmış sahasında
toplanmış görünen enerjileri, eğer kullarırrsa ne zaman doğal bir bi­
çimde kullanacağını açığa kavuşturmaya hizmet eder. Toplumun
benlik saplantısı konusundaki çağdaş yazının büyük bölümü bu
saplantının insanların birbirlerine karşı açık olmalarını engellediği-
ni ve hepimizin sanatsız sanatçılar olduğumuzu ilan etmektedir. Pe-
ki ama, mahrem saplantıların aşındırdığı sanat neyin nesidir?
Yöntem sorunuyla, güdük ifade sorunu arasında ilişki vardır.
Kendine dönüklük içinde israf edilen beceri oyun oynama becerisi­
dir ve oyunda başarılı olmanın şartı da yabancılardan oluşan bir iz­
leyici topluluğunun varlığıdır, fakat aynı oyun mahrem kişiler ara­
sında anlamsız hatta yıkıcı olmaktadır. Tavırlar, görenekler ve ritü­
el jestlerle oynama, kamusal ilişkileri oluşturan ve kamusal ilişkile­
rin duygusal anlamlarının türetildiği kaynaktır. Toplumsal koşullar
kamusal alanı aşındırdığı ölçüde, insanların oynama kapasitesini
kullanımı da rutin olarak engellenir. Mahrem bir toplumun üyeleri,
sanattan mahrum sanatçılar haline gelirler. Bu oynama tarzları "rol­
ler"dir. Şu halde, modern kültürde kamusal ve özel arasındaki kay­
mayı anlamanın bir yöntemi, bu kamusal "roller" deki tarihsel deği­
şimleri araştırmak olacaktır. Kitabımızın yöntemi de budur.
Toplumsal analiz günümüzde bir dil kargaşası içinde yürütüldü­
ğünden, modern kültürde toplumsal ve psikolojik taleplerin denge­
sizliğini anlamak için bugün revaçta olan bazı fikirleri açığa kavuş­
turarak başlamak yararlı olabilir. Doğrudan doğruya bu sorurıla uğ-
 raşanlar çok farklı ilci kampa ayrılıyorlar: Kampın birinde, kendini
psikolojilc yaklaşıma kaptırmış bir toplumun ahlfilci durumuyla ilgi­
lenen yazarlar, diğerinde de bu değişimin tarihsel kaynaklarını
Marksçı geleneğin terimlerini kullanarak açıklamaya çalışanlar yer
almaktadır.
Ahliikçılar her ne kadar bu tarihsel dengesizliğin yol açtığı insa­
ni ifade sorunları ile daha çok ilgilenmişlerse de, asıl meseleleri
herhangi bir toplumun yaratıcı potansiyelleri hakkında bir teoriden
çok, özellikle insanların ne zaman kendi duygularını ifade etme
derdine düşseler ifade edemedikleri şeklindeki modern paradoks ol-
.J.Q_ muştur. Bu paradoks, Alman sosyolog Theodor Adorno'nun Sahici­
F4 /iğin Dili adlı yapıtının, hakikat-olarak-öznelliğe karşı bir dizi
Fransız psikanalistin başı çektiği saldırıların ve en son olarak da bu
çıkışların en güçlüsü olan Lionel Trilling'in son yazılarının konu­
suydu.
Trilling, yaşamının sonlarına doğru modern kültürde "sınırsız"
bir benliğe duyulan inanç üzerine yazmaya başlamıştı. Bu çalışma­
ların ilki olan İçtenlik ve Sahici!ik'te Trilling, kendini ifşa etmenin
bir ifade etme edimi anlamına gelmediğini göstermeye çalışıyordu.
Sorguladığı konu özellikle dilde bu gerçeği somutlayan bir deği-
şimdi ki, söz konusu değişim 19. yüzyıldan önce konuşulan kişisel '
içtenlik dilinden, 19. yüzyıldan sonra konuşulan bireysel sahicilik
diline bir kaymaydı. Trilling, içtenlilc ile kişinin özel alanda hisset­
tiklerinin kamu içinde açığa vurulmasını; sahicililc ile de bir kişinin
kendi hissetme çabalarını doğrudan bir başkasına açık etmesini kas­
tediyordu. Sahicilik tarzları, kamusal ile özel arasındaki farkları sil­
mektedir. İnsanlığın başka bir kişi hakkında duyulan yaralayıcı
duyguları ondan gizlemek demek olabileceği ve olduğundan farklı
görünerek duygularını bastırmanın ahlil.ki bir ifade olduğuna ilişkin
fikirler, sahiciliğin koruması altında anlamlı olmaktan çıkarlar. Bu-
nun yerine, kendini açığa vurmak inanırlığın ve hakikatin evrensel
ölçütü haline gelir. Peki ama başkasına kendini ifşa ederken açığa
vurulan nedir? Bu noktada Trilling, edebi metinlerin analizi ve her
şeyden önce de Sartıe'ın eleştirisi yoluyla, bizim psilcolojik anlam­
da "narsisizm" kavramıyla ifade ettiğimiz bir fikre ulaşır. Kişi his­
sedilen şeyin nesnel içeriğinden çok gerçekten hissedebilme üzerin­
de ne kadar yoğunlaşırsa, öznellik o kadar kendi içinde bir amaç ha-
!ine gelir ve o insan kendini o kadar az ifade edebilir. Kendine dö­
nüklük koşullarında benliğin anlık açılımları şekilsizleşir. "Bakın
hissediyorum", bariz bir biçimde narsisizmdir, ancak Trilling, "Sa­
na yalnızca hissetme çabamı gösterebilirim" şeklindeki o kadar ba­
riz olmayan formülün de aynı itkiye bağlı olduğunu aynmsamışnr.
David Riesman'ın Yalnız Kalabalık'taki argümanı karşı uca sav­
rulmuş olsa da, bu tarihsel değişimle ilgili meseleleri kavrayış tarzı
Lionel Trilling'le neredeyse aynıdır. (Daha az tanınsa da eşdeğerde
önem taşıyan eğitim sosyolojisi üzerine olan yapıtı ile Trilling'in
tummuna yaklaşmıştır.) Ya/mz Kalabalık ile yetişen Amerikan ku-
şağı yazarın niyetlerini yanlış yorumlamaya yatkındı. Onlar yazarın K
Amerilcan toplumundaki iç yönelimli ve özel ihtiyaçlara dönük Pro­
testan kültürünün yerine, insanlardan başkalarının ihtiyaçları ve ar­
zularına daha fazla açıklık beklenen bir kültürü koyma eğilimini
tenkit ettiğini sanıyorlardı. Gerçekten de tüm zorluklarına karşın
Riesman, öteki-yönelimliliğin Amerilcan yaşamı için, hatta aynı yo-
lu izlerse Avrupa toplumu için de iyiye doğru bir değişim olacağını
düşünüyordu. Riesınan'ın değerlerinin yanlış anlaşılması okurları-
nın içinde yaşadıkları kültürün mantıki bir sonucuydu, zira söz ko­
', nusu kuşak, bomboş bir toplumsal dünyadan kaçmak ve o dünyayı
kınamak için psikolojik yaşamdan yararlanma arzusu duyan bir ku­
şaktı. Bir eylemden önce "kafa kafaya vermeye" aynı değeri biçen
!960'lar kuşağının ne bu bomboş dünyayı kınamaları ne de ardın-
dan o dünyaya isyan etmeleri egemen kültüre bir meydan okuma
sayılabilirdi; aksine, farkında olmadan, boş bir kamusal alan ile üs­
tesinden gelemeyeceği sorumluluklarla aşırı yüklenmiş bir malırem
alan arasındaki dengesizliği pekiştirmişti bu kınama ve isyanlar.
Riesman'ın yapıtının önemi sadece yanlış anlaşılmasından kay­
naklanmıyor kuşkusuz. Aynca, Riesman'ın tarihsel bir hareketin
, seyrini yanlış yorumlaması da söz konusu değildir, zira onun öteki
yönelimli toplumundan iç yönelimli bir topluma doğru bir gidiş ol­
muştur gerçekten de. Riesman'ın başarısı, bu genel ve çok yönlü
sorun için sosyopsikolojik bir dil yaratmış olmasıdır. Dahası, mah­
rem yaşama aşırı ağırlık verilmesinden ve bunun benlikleri konu­
sunda saplantılı insanların ifade gücünü etkilemesinden kaygı du­
yanların neden toplumsal düşüncenin belirli bir geleneğine ait ol­
duklarını ilk kez ortaya koyan Riesman'dı. Bu gelenek, 19. yüzyıl-
 da Alexis de Tocqueville'in yapıtlarıyla kurulmuş olan gelenektir. Dünya Savaşı'ndan sonra Toplumsal Araştırmalar Enstitüsü
Tocqueville bu modem eleştirel bakışı ilkinden beş yıl sonra ya-·. (Frankfurt Okulu) üyelerinin çalışmalarında somutlanır. Savaş ön-
yımlanan Amerika' da Demokrasi adlı yapıtının ikinci cildinde baş- cesi günlerde, Enstitü üyeleri, özellikle Theodor Adomo, hem gün-
latır. Birinci cilt, eşitlikle özdeşleştirilen demokrasinin, yönetici ço- lük yaşantı düzeyinde hem de Hegel'inkiler gibi daha felsefi nos-
ğunluğun azınlıkları ve muhalifleri baskı altına alması tehlikesiyle. yanlar açısından, duyguların sahiciliği kavranıına ilişkin büyük
karşı karşıya olduğunu tespit ediyordu. İkinci ciltte ise politikadan.· çaplı analizlere girişmişti. Savaştan sonra da Jurgen Habermas ve
çok eşitliğin mevcut olduğu günlük yaşam koşullan ve muhalifle-. Helmut Plessner gibi daha genç üyeler bu çalışmaları "kamu" ve
rin bastırılması tehlikesinin yerini alan daha karmaşık ve farklı bir . "özel" sözcüklerinin anlamlarındaki değişim açısından yürüttüler.
tehlike vurgulanıyordu. Tehlikeler artık yurttaş kitlesinin düşmanla, Habermas, insanların toplumsal yaşanıın kamusal boyutları hakkın­
rından. değil, kendi içinden gelmektedir. Tocquevi!le kaba eşitlik] da neler düşündüklerini ortaya çıkarabilmek için kanaat araştırma-
_g_ koşullarında, yaşamın mahrem alanlarının giderek artan bir öneıııt lan yürüttü. Plessner ise kamusal ve özel arasındaki ağırlık değiş- 21-
kazanacağına inanıyordu. Kamu, kişinin kendisi gibi olan·• inesini şehrin karakterindeki değişinılere bağladı. Bu genç kuşak,
başkalarından ibaret olduğu için, kamusal sorunlar, ortak çıkarları.ı Adomo ve Max Horkheimer'ın psikolojik derinliğinden bir miktar
(örneğin eşitlik) gözetecek devlet görevlilerinin ve bürokratların ek uzaklaşarak daha "ekonomik" bir yaklaşımı önemsediler. Kuşkusuz
!erine bırakılabilirdi. Böylece, yaşamda uğraş verilecek sorunlar' , buradaki ekonomi, yaşam araçlarının üretimi olarak geniş anlamıy­
daha da psikolojik bir karaktere bürünecekti; çünkü devlete güven · ;( la anlaşılan ekonomidir. Bunu yaparken de, Marx'ın burjuva ide­
olojisindeki "özelleşme" üzerine; yani modem kapitalizmin kişisel
duyan yurttaşlar malırem alan dışında olup bitenle ilgilerini kese- il
ceklerdi. Peki, sonuçta ne olacaktı? d•c olmayan piyasa koşullarında çalışan insanlar için geliştirdiği, işle-
Tocqueville bunun ikili bir sıkıştırma olduğunu düşündü. İnsan-; :İ rine aktaramadıkları hislerini aile ve çocuk yetiştirme alanına akta­
ların gönüllü olarak atılacakları duygusal risk .derecesi giderek aza,· ;ı rarak telafi etıne eğilimi üzerine yazdıklarına dayandılar. 1
lacaktı. Hırslı olacaklar, ama asla büyük tutkular beslemeyecekler ';.
ve bu tutkuların esiri olmayacaklardı; çünkü tutku ınalıreın yaşamın
Sonuçta ortaya çıkan, "özelleşme"nin terminolojisindeki olağa­
l'•. · nüstü arılaşmaydı; ama bu yazarlar, özellikle de Plessner bunun
1
y
istikrarını tehdit ederdi. İkincisi, benliğin tatınini son derece güçle-· ·� karşılığında ağır bir bedel ödediler. Marksist ortodoksiye yaklaştık­
şecekti; nedeni de, Tocqueville'e göre, herhangi bir duygusal ilişki, �· ça, betimledikleri illetler daha da tek boyutlu hale geldi: İnsan, ken­
bireyciliğin varacağı "ifadesiz yalnızlığın" değil, toplumsal ilişkiler ı; di özyıkıcılık eğilimleri ve ifade eksiklikleri yıkıcı bir sistem tara­
· · ·,;. fından pekiştirilen bir yaratık değil, bizzat kendi duygularına içsel-
ağının bir parçası olarak algılanırsa ancak anlamlı olabilirdi.
Tocqueville geleneğini izleyen günümüz yazarlarının çok azı bu ·; leştirdiği korkunç bir sistemin pençesinde kıvranan, yabancılaşmış
geleneğin genetik temelini, yani "Psişik illetler eşitlik koşullarının .�- bir yaratık haline geldi. Katıksız bir kurban edilme dili oluştu. Ka­
var olduğu bir toplumun ürünüdür" görüşünü kabul eder. Ne Tril- '· tıksız kurban kaderin sillelerinin pasif bir muhatabı olduğundan,
ling'in ne de Riesman'ın yapıtlarında malırem bakış açısına eşitli- gerçek kurban edilişin tüm karmaşıklığı ve özellikle de Tocquevil-
ğin "neden olduğu" söylenir. Eşitlik değilse, nedir o halde? İşte, ah- le yanlısı okul yazarlarının fark etıniş oldukları kişinin kendi aşağı:
la.ki içgörüsünün bütünselliğine ve mahremiyetin yarattığı ifade tı- laruşına aktif katılımı ortadan silinmişti.
kanıklığı hakkında duyduğu insancıl kaygısına rağmen modem � Bu okullardan her biri ötekinde olmayan bir güce sahiptir. İlkin-
çağda bu okulun karşısına dikilen zorluk da buradadır. · ; de bir anlatım gücü ve mahrem görüş olgularını kavrama özelliği
Mahremiyet düşüncesine ilişkin ikinci modem yaklaşım gerçek- f
· var; ikincisinde, bu olguların nasıl oluştuğuna ilişkin, her ne kadar
ten de bu nedenleri ele alıyordu ve sonuçta ortaya çıkan alıliiki ve 'i Marksist "özelleşme" konusuna daraltılmış olsa da gelişkin bir dil
psikolojik karmaşayla pek ilgilenıniyordu. Bu yaklaşım, İkinci •; vardır. Bununla beraber birinci okul, kendine dönüklük sorununun
 arkasında çok daha temel bir sorunun yattığına inanmaktadır. İn­
sanların ifade potansiyelinin bir dizi toplumsal koşul tarafından teş­
vik edilebileceğini, ama aynı zamanda bu koşulların kişinin kendi
özyıkıcı güdülerini de destekleyebileceğini düşünüyorlar. Frankfurt
Okulu'nun genç kuşağı, bu gizli soruna, modern toplumun hastalık-
!arının yabancılaşma, kişiliksizleşme ve bunun gibi bildik tüm fela­
ket klişeleriyle dile getirilmesine karşı giderek duyarsızlaştı.
Bu sorunların üstesinden gelebilmek, hem konuya tarihsel yak­
laşabilmek hem de tarihsel sonuçların karmaşıklığına duyarlı ola­
bilınek, aynı anda hem bir yöntemi hem de bir teoriyi gerektirir.
2'L Toplumbilimciler sıklıkla, sanki bir yöntem kişiyi belli bir hedefe
ulaştıran tarafsız bir araçmış, sanki bilimle uğraşanlar bir soruna
belli bir teoriyi "uyarlarmış" gibi yazarak hem kendilerini hem de
başkalarını yanıltırlar. Biz kamusal rollerin aşınmasını incelerken,
aynı zamanda konumuza ilişkin bir teori de olan bir araştırma tarzı
benimsiyoruz. Yani, bize göre konu gözle görülebilenden çok daha
fazlasını, insanların kendilerini birbirlerine güçlü bir biçimde ifade
edebildikleri koşulların ne olduğu yolundaki gizli soruyu barındırı­
yor.
A. ROLLER
Bir "rol" genellikle bazı durumlar için uygun olurken bazıları için
uygun olınayan davranış olarak tanımlanır. Ağlamak genelde "rol"
olarak tanımlanamayan bir davranıştır; ancak bir cenazede ağlamak
"rol" tanımına girebilir; yani söz konusu duruma has, uygun olan ve
beklenen bir davranıştır. Rollere ilişkin incelemelerin birçoğu, han­
gi tür davranışın hangi tür duruma uygun olduğunu sıralayan bir ka­
talog iken, roller hakkındaki mevcut teoriler de toplumların uygun­
luk tanımlarını nasd oluşturdukları üzerinedir. Ancak, genellikle bu
kataloglarda gözden kaçan şey rollerin yalnızca insanların mekanik
bir şekilde, doğru yer ve zamanda, doğru duygusal belirtileri anın­
da sergiledikleri pantomirnler ya da sessiz gösteriler olınadığıdır.
Roller aynı zamanda, insanların kendi davranışlarını, başkalarının
davranışlarını ve içinde bulundukları durumları hangi şartlarda ve
ne kadar ciddiye aldıkları gibi inanç kodlarının da parçasıdır. İnsan-
!arın nasıl davrandıklarının tüm bu kataloglaştınlmasının ötesinde,
"duruma uygun" davranışa ne değer biçtikleri sorusu vardır. İnanç
ve davranış kodları bir araya gelerek bir rolü oluşturur ve rollerin
tarihsel açıdan incelenmesini bu derece güçleştiren tam da budur iş­
z, te. Çünkü kimi zaman yeni davranış modelleri eski inanç kodları ile
yorumlanmaya devam ederken, kimi zaman da aynı türden bir dav­
ranış, insanlar onun anlamıyla ilgili yepyeni tanımlara ulaşmış ol­
salar bile, varlığını normalden uzıın sürdürecektir.
Roller özel türden inançlar gerektirir. Böylesi bir inancı, "ide­
oloji" ve "değer" gibi birbiriyle bağlantılı iki sözcükten ayırarak
bunu görebiliriz. İnanç ideolojiden basit bir şekilde ayrılabilir. "İş- 25_
çiler sistem tarafından kazıklanıyor" ifadesi ideolojik bir ifadedir.
Böyle ideolojik bir ifade, verili bir dizi toplumsal koşul açısından,
mantıklı olsun ya da olmasın, bir idrak [cognition) işidir. İdeoloji,
onu savunan kişinin davranışına bilinçli olarak katıldığı noktada
inanca dönüşür. İdeoloji sıklıkla inanç ile karıştırılır, Çünkü idrak
düşünce ile kanştınlınaktadır. "Seni seviyorum" dilin bir parçası
olarak tutarlı bir idrak ifadesidir; inanılır olup olmadığı ise onun
tam bir cümle olması, uygun bir anda birisi tarafından bir diğerine
söylenmiş olması ve benzeri dışında başka faktörlere bağlıdır.
İnsanların toplumsal yaşam hakkındaki kanaatlerinin çoğu hiç­
bir zaman davranışlarına yansımaz ya da davr�larını fazla etki­
lemez. Bu pasif türdeki ideoloji sıklıkla modem kamuoyu yoklama­
larında kendini gösterir. İnsanlar arıket yapan kişiye kent sorunları
ya da siyahların aşağılık oldukları hakkındaki kanaatlerini söyler­
ler. Anketçi de onların ne hissettiklerine ilişkin doğruyu yakaladığı­
nı sanır. Çünkü bu kanaatler ile bilgi veren kişinin sosyal statüsü,
eğitimi ve benzeri şeyleri arasında rasyonel bağlantı kurulabilir. Ve
sonra bu kişiler arıketçiye aktardıklarının aksi davranış gösterirler.
Bunun çarpıcı bir örneği, 1970'!erin başında Amerika' da görüldü:
İşçi sendikası bürokratları Vietnam Savaşı 'na karşı olan protestocu­
ları "vatansever olmamak"la suçlarken, savaşın sona erdirilmesi
için hükümete en büyük baskıyı da onlar yapıyordu. Kanaatleri de­
ğil de inançları konu alan bir araştırma bu nedenle, eylemlerle bağ­
lı olan, somut olarak o eylemleri etkileyen duyguların ve niyetlerin
incelenmesidir. Rollere ilişkin inanç kodları biçimsel olarak ideolo­
jinin eylemli kılınması şeklinde tammlanabilir. Bu eylemli kılma

ise dilsel tutarlılık dayatmaları yoluyla değil, toplumsal koşulların
etkisiyle gelişir.
"Toplumsal değerler" ve "değerler sistemi" ifadeleri sosyal bi· '
!imlerin gündelik dilin başına sardığı belalardır. İtiraf etmeliyim ki,
"değer"jn ne olduğunu hiçbir zaman anlayamamışımdır. Değer, biri
"şey" değildir. Eğer insanların toplumsal . dünyalarıru rasyonalizd
ederken kullandıkları dilden bir parça ise, o zaman ideolojinin bir ' · yaşamda oynanan rollerden, biraz kinik bir tarzda da olsa keyif al­
parçası olarak ele alınmalıdır. Yok eğer "değer", "muteber bir fikir'' maya hazır bir seyirci topluluğu olduğu hissine bıraktı. Toplumla ti­
demeks.e o zaman da tam bir karmaşaya düşeriz. "Özgürlük"
"adalet", farklı zamanlarda farklı kişiler için farklı anlamlan olan,
J:Q... muteber f'ıkirlerdendir; bunları toplumsal değerler olarak tanımla·
maJ< kendi başına hangi nedenlerle öyle değerlendirildilderine iliş·
kin hiçbir fikir vermez.
Demek ki inanç, toplumsal yaşamın mantıksal idrakinin (ideolo,
jinin) eylemli kılınması olarak alınacaktır. Bu eylemli kılma, dilsel il
tutarlılık kura!larırun dışında gelişir; "değer" terimi de yeterince
açık olmayan bir terim olduğundan terk edilecektir. Dahası, rollere
ilişkin inançlar, ne Tann' nın doğasında ne de insanın fizyolojik olu-
şumunda odaklanır; özgül davraruş edimlerine bağlıdırlar. Bu ı,
inançlar, bir kişinin kırlarda yürürken içinden gelerek dua ederken
değil de kilisede dua ederken neler hissettiğiyle ilgilidir. O kişinin,
ne tür bir cerrahi müdahalenin bedenini öldürücü bir sıvıdan kurla·
rabileceğine ilişkin yaklaşımı ile cerrahi üzerine genel görüşleri
farklı türde inançlardır. Tann'ya duyulan genel inanç ile O'na kili·
sede dua ederken duyulan inanç arasında hiçbir mantıksal farklılık
olmayabileceğini öne sürmek akla yatkındır; doğrudur, hiçbir fark
olmayabilir, ama olabilir de. Tek tek durumlar üzerinde durarak,
inancın eylemle ilişkisinden ne gibi inanç farklarının türediğini in·
celemek olanaklıdır ve bu farklar "dünya görüşleri", "kültürel zih·
niyetler'' vb. şeyleri araştıranların gözünden kaçabilir.
Sosyologlarca pek anımsanmasa bile rollerle ilgili çalışmaların
Batı düşüncesinde çok eski bir geçmişi vardır.. Toplumla ilintili en
eski Batılı düşüncelerden biri, bizatihi toplumun bir tiyatro sahnesi
olarak görülmesidir. Bir theatrunı mundi geleneği vardır. Platon'un
Yasalar adlı eserinde insan yaşamı tannlar tarafından sahneye ko· i
nan bir kukla gösterisiydi; Petronius'un eseri Satyricon'un ana te· ':
ması '.�
e.hr tiyatro olarak toplumdu. Hıristiyanlık zamanında, ge· !'
.
1
t
1
1
ı nelde, dünya tiyatrosunun bir tek seyircisinin olduğu ve o seyirci­
nin, yani Tanrı'nın, aşağıda caka satarak kılıktan kılığa giren çocuk­
larını göklerden kederle seyrettiği düşünülürdü. 18. yüzyılda, dün­
yadan tiyatro sahnesi olarak söz edilmeye başlandığında, insanlar
'
takındıkları tavırlar için yeni bir seyirci düşlemeye başladılar. Bu
seyirci artık Tanrı değil birbirleriydi; o kutsal keder yerini günlük
yatronun özdeşleştirilmesi daha yakın zamanlara kadar Balzac'ın
İnsanlık Komedyası adlı eseri, Baudelaire, Marın ve ilginçtir, Freud
K
� �anı �.
Bu kadar çok el değiştirdiği ve bu kadar uzun bir zamana yayıl­
dığı düşünülürse, bir tiyatro sahnesi olarak toplum imgesinin tek bir
anlamı yoktur tabii ki. Ama değişmeyen üç alılfil<i aruaca hizmet et­
miştir. Birirtcisi, toplumsal yaşamın temel sorunları arasına yanılsa­
:i ma ve aldanmayı katması; ikincisi, insan doğasuu toplumsal eylem­
fi den ayırmasıdır. Bir aktör olarak insan inanç doğurur; icra arunın ve
;: koşullarının 'dışında o inanç belki de doğmayacaktır. Bu nedenle
inanç ve yanılsama bu toplum imgesi içinde birbirlerine bağlıdır.
Benzer şekilde, oynadığı herhangi bir role bakarak bir aktörün do­
ğasını çıkarabilmek olanaksızdır. Başka bir oyun ve sahnede tama­
men farklı bir kılıkta ortaya çıkabilir; öyleyse, toplum tiyatrosunda
insan doğasını eylemlerden çıkarsamak nasıl olanaklıdır?
Üçüncüsü ve en önemlisi, ıheatrum mundi imgeleri insanların
günlük yaşamda icra ettikleri sanata dair resimlerdir. İşte bu sanat
oyunculuk sanatıdır ve onu icra eden insanlar da "rol" yapmaktadır­
lar. Balzac gibi bir yazar için bu roller insanların farklı durumlarda
takmak zorunda oldukları çeşitli maskelerdir. İnsanlığın sorunlarını
bir tür comedie olarak algılayan başka yazarlar için olduğu kadar
Balzac için de maskelerden ibaret bir yaratık olarak insan, ne insan
doğasının ne de tek bir ahliik tarumırun hiçbir biçimde davranıştan
. çıkarılamayacağı düşüncesine mükemmelen uyar.
Modern sosyologlar, kaba bir biçimde "duruma özgü davranış"
olarak tanımladıkları maskelerle giderek daha çok ilgilenmeye baş­
ladıkça, klasik alıliiki kaygıların silinmiş olması ironik bir durum­
dur. Belki de bu, bilgi alanında uğranılan basit bir yenilgiydi. Rol
analistleri çoğu zaman, sanki "bilim öncesi" çağda benzer fikirler
 bilinmiyormuş gibi yazarlar. Belki de toplumun "bilimcileri" insan 1 rübe kazanmazlar.
davranışının ve insan ahlfilGnın bir şekilde farklı olduğuna ve bili- ıf:ı'i Böylesi durumlarda kazanılan tecrübeyi dikka
te almama pahası-
de durulm ası, ahli\k!a
min yalnızca bunların ilkine hitap ettiğine inanma eğilimindedirler. ıı na, rollerdeki durağan davranış öğesi üzerin
n temel bir ahlilk i varsayı­
Ancak, sanıyorum, modern sosyologların theaırum mundi geleneği ilgisizmiş gibi görünen bu araştırmanı
de bağlılık öğesine pek yer
çerçevesinde yol açtıkları bu görüş zayıflaması ve zemin daralma-
(1 . mından kaynaklanır. Söz konusu roller
al dışı karakterler hariç, çe-
sında rol oynayan başka bir etken daha vardır. Bu etken de kamu- yoktur. Sakatlar ve çılgınlar gibi norm
ya çok az rastl"'1ır. Ashnda:
sal ve özel yaşamın ağırlıklarındaki kaymayla ilgilidir ve önde ge- şitli rollerden oyuncular arasında duygn
Goffm� bıi rolün kişılerını
len çağdaş rol analisti Erving Goffman'ın yapıtında tüm çıplaklı­ belli bir rol acı çekmeyi gerektiriyorsa,
aksine "durmaksızın kıvrn-
ğıyla gözler önüne serilıniştir. toplumsal koşullarına kafa tutamayan,
un asli tanımına [controllıng
Goffman insanlık durumlarını Shetland Adalan'ndaki çiftçiler- nan, dönen ve kıvrılan birey; durum
.2L den ruh hastalarına, fiziksel deformasyona uğramış insanların so­ tığında bile..... bir hokkabaz .52..
definition] uygun olarak kendini bırak
olan..... bireyler'.' olarak an-
runlarına kadar geniş bir yelpazede araşttrmış; şehirlerdeki trarık ve sentezci, bir uzlaştırıcı ve yatıştırıcı
düzenlemelerini, reklamları, kumarhaneleri ve ameliyathiıneleri in­ latır.
abazlık, deneY,irni karma-
celemiştir. Goffman, insanlar arası etkileşimlerin oluşmasında as­ "Asli tanımlar" sabit olduğu için hokk
le Goffman okıiiu yazarları
lında büyük payı olan küçük parçalan ve alışverişleri gözden kaçır­ şık hale getiren şeydir. Bir başka deyiş
n konusunu oluştu�an �o­
mayan, son derece zeki ve duyarlı bir gözlemcidir. Çalışmasındaki genel bir toplum teorisi yerine, bu kitabı
sergiliyorlar; yanı, yogun
zorluklar tüm gözlemlerini teorik bir sisteme dökme çabasına girdi­ dern hastalı aın temel belirtilerinden birini
ğinde ortaya çıkar. ,;;
duygnlar y atacak toplumsal ilişkileri
tasavvur etme yeteneksizli­
"uzlaşarak" ve "yatıştıra­
Goffman'ın ilgi alanına giren "salınelerin" her biri sabit bir du­ ği ya da insanların ancak geri çekilerek,
verdikleri bir kamusal ya­
rumdur. O salıne nasıl oluşmuştur, salınede rol alanlar salıneyi ha­ rak" davrandıkları ve davranışlarına yön
reketleriyle nasıl değiştirirler, hatta her bir sahne toplumda var olan şam tasavvuru.
daha etkin tarihsel güçler nedeniyle nasıl ortaya çıkabiliyor ya da
ortadan kaybolabiliyor; Goffman bu sorularla ilgilenmez. Kitapla­
rındaki durağan, tarihsiz salıneler toplumu, insani ilişkilerde insan­
B . KAMUSAL ROLLER
ların hep bir denge durumu kurma peşinde olduklarına, hareketleri­
ler, giderek birer ifade me­
ni karşılıklı olarak dengeleyerek beklentileri bilinir kılan bir istik­ Nasıl oldu da rol yapmaya ilişkin terim
ızlaştırılmalan ve yatıştırıl­
rar noktası yaratana kadar birbirleriyle alışverişte bulunduklarına selesi olmaktan çıkarak insanların tarafs
k için öncelikle theaırurn
ilişkin inancından doğmaktadır; dengeli hareketler verili bir duru­ maları meselesine dönüştü? Soruyu açma
rnuııdi klasik okulu kapsamındaki ahliiki sorun
u, özellikle de rol
ma ait "roller"dir. Bu yaklaşımda hakikat unsuru yitmiştir; çünkü
rollerini hisseder�k oy­
Goffman bu düzenlemelere müdahale edebilen kopmalara, düzen­ yapmanın ifade edici olduğuna, insanların
şeyler kazandıklarına ılışkin
sizliklere ve değişimlere karşı sağırdır, aslında ilgilenmez onlarla. nadıklarında bir aktörün gücünden bir
lar rollerini oynadıkları sı­
İşte size, sahnelerden oluşan ama hiçbir olay örgüsü taşımayan bir inancı ele almak gerek. Peki ama, insan
toplum manzarası. Böyle bir sosyolojide olay örgüsü ve tarihe yer rada, tutkularına ne oluyor?
duyulan inanç ile gö­
olmadığından, terimin tiyatro dilindeki anlamıyla karakterler de Tiyatroda, aktörün canlandırdığı karaktere
ıklı bir bağlantı- vardır.
yoktur; çünkü eylemleri insanların yaşamlarında hiçbir değişikliğe reneklere duyulan inanç arasında karşıl
edecekse şayet, göreneklere
yol açmaz, ortada olan sonu gelınez uyarlamalardan başka bir şey Oyun, poz ve rol; bunlar bir şey ifade
sal yaşamın en iyi ifade
değildir. Goffman'ın dünyasında, insanlar bir şeyler yapar ama tec- inanmak gerek. Görenek tek başına kamu
 aracıdır. Ancak, neyin inanılır olacağını ma!ırem ilişkilerin belirle­
diği bir :gağda görenekler, düzenler ve kurallar yalnızca kendini
başkasııia açmanın önünde durur; bunlar malırem ifadenin engelle­
ridir. Kamusal ve ma!ırem yaşam arasındaki dengesizlik büyüdük­
çe insanlar kendilerini daha az ifade ederler. İnsanlar psikolojik sa­
hiciliğe önem vererek günlük yaşamda sanatla bağlarını yitiriyorlar,
çünkü aktörün temel yaratıcı gücünü kullanmakta, benliğin dışa dö­
nük imgelerine duygu yükleyip onlarla oynamakta yetersiz kalıyor­
lar: Böylelikle biz de hipotezimize ulaşmış oluyoruz: Teatrallik,
malıremiyetle kendine has, düşmanca bir ilişki içindedir; teatrallik
.!!!L kamusal yaşamla aynı şekilde kendine has, ama dostça bir ilişki
içindedir.
Yabancılardan oluşan bir seyirci topluluğonun bir tiyatro ya da
müzikholdeki deneyimleri onların sokaktaki deneyimleri ile ne şe­
kilde karşılaştırılabilir? Her iki alanda da ifade etme eylemi görece
bir yabancılar ortamında vuku bulur. Güçlü kamusal yaşam süren
bir toplumda sahne ve sokak arasınd.a benzerlikler olması gerektir;
her iki alanda da insanların kendilerini ifade etme biçimlerinde kar­
şılaştırılabilecek bir şeyler olmalıdır. Kamusal yaşam zayıfladıkça
bu benzerlikler de silinecektir. Sahne ve sokak arasındaki bu· ilişki­
yi incelemek için en uygun mekfuı büyük şehirdir. Yabancıların ka­
labalıklar içinde yaşamasının en belirgin olduğu ve aralarındaki
ilişkilerin de özel önem kazandığı ortam şehir ortamıdır. Özetle, ka�
musal ve malırem yaşamlar arasındaki ağırlığın değişmesi konusu,
kişisel olınayan, burjuva, seküler bir topluma dayalı modem kamu- ·
sal yaşamın ilk kez kök saldığı mekfuıda yani kozmopoliste, sokak­
taki ve sahnedeki rollerin değişiminin karşılaştırmalı ve tarihsel in­
celemesiyle aydınlatılmalıdır.
Sahne· sanatlarındaki inandırıcılığı sokaktaki inandırıcılıkla kar­
şılaştırmak tedirginlik yaratacaktır; çünkü bu, sanatla toplumu yan
yana getirmek demektir ki 19. yüzyıldan bu yana tedirgin edici bir
eşleştirmedir bu. 19. yüzyıl sonlarında tarihçiler sanatı toplumsal
yaşamı incelemede araç olarak kullandıkları zaman, genellikle sa­
natçıları korumaları altına alanlar ve çağın önde gelen kişileri gibi
dar bir elit kesimin yaşamlarından söz ederlerdi. Toplumu bütünüy­
le anlayabilmek için. sanatı anahtar olarak gören Matthew Amold ve
Jakob B urckhardt aklımıza gelebilir, ama bunlar kendi dönemlerin-
de istisnadırlar; çünkü işin erbapları belli bir dönemde gelişen yük­
sek sanatın toplum içinde ancak çok seçkin bir kesimle ilişkili ol­
duğunu söylemektedirler.
Yüzyılımızda sanatı bir bütün olarak toplumla ilişkili görmeye
başlayanlar, doğal olarak antropologlar olınuşlardır. Ancak bu iliş-
ki antropoloji dışında da popüler olunca, sanat anlayışı karşıt yön-
de bir tür züppeliğe batarak bayağılaştı. El sanatlarından oluşan ve
genellikle antropologlar tarafından gerçek estetik üretim olarak cid­
diye alınan bir halkın sanatından, sadece sınırlı sayıda bir grup sa-
nat yapıtının toplumun bütününe hitap edebildiği "halk sanatı"na,
"medya"ya gelinmiştir. Medya, kendini ifade yönünde herhangi bir J!.L
bilinçli çabanın yerine daha tarafsız ve işlevsel iletişim nosyonunun
geçtiği "halk sanatı"nın ürünüdür. "Araç mesajdır" deyişi ancak
ifadenin kendisi bir mesaj akışına indirgendiğinde anlamlı olur. Ge­
nelde, toplumla kurulan ilişki genişledikçe, bu ilişkiyi meşru kılan
sanat çoğu zaman zayıflamaktadır; ciddi sanat ve toplumsal yaşam
19. yüzyıldaki kadar birbirlerinden kopuktur, yalnızca terimler ters-
yüz olınuştur.
Bu yüzden, sahne sanatlarıyla toplumsal ilişkiler arasında bağ
kurmaya çalışan kişi en azından, ciddi, gerçek ve hakiki sanatın
toplumda yaygın bir durumu anlamakta yardımcı olabileceği görü­
şüne açık olınalıdır. Neden sonuç söyleminden uzak durmak da eşit
derecede önemlidir. Örneğin, 1750'deki Paris sahne kostümleri ile
Paris sokaklarında giyilen elbiseler benzerlik taşıyordu. Anlamsız
bir çaba ile hangisinin diğerini belirlediğini araştırmak yerine, ev
için uygun olduğu düşünülen giysilerden epeyce farklı olan sahne
kostümleri ve sokakta giyilen elbiseler arasındaki benzerliklerin ka­
mu alanındaki beden imgeleri hakkında bize neler anlattığını araş­
tırmak daha değerlidir. 19. yüzyılda sahne kostümleri ve sokak giy­
. sileri ayrışmaya başladığında, ·kamuda bedene ilişkin yaklaşımda
da bir değişiklik oluşuyordu ve bu değişimin boyutları, söz konusu
ayrışma üzerine de çalışarak incelenebilir.
 C. ŞEHİRLERDE KAMUSAL ROLLER lamalarına ve iddialarına tanık olan insanlar genellikle o kimsenin
geçmişi hakkında hiçbir bilgiye sahip değildirler ve benzer hareket­
Neden-sonuç, etki-tepki vb. kavramlar kamusal yaşam
ile sahne sa­ lere, açıklamalara ve iddialara ilişkin geçmiş deneyimleri de yoktur.
natları arasındaki ilişkiyi anlatmak için yetersiz kalsala
r da, sahne Şu halde, buradaki seyirci açısından, belli bir kişiyle ilgili deneyi­
ve sokak arasında mantıksal bir ilişki vardır. Bu ilişkiyi
dört bölüm­ mine ait olmayan bir ölçüye dayanarak, o kişinin verili durumda
de ele alabiliriz: İlk olarak, tiyatronun genelde toplum
ile değil, çok inanılır olup olmadığı konusunda bir yargıya ulaşmak son derece
özel bir toplum türüyle, yani büyük şehirle ortak bir
meselesi var­ güçtür. İnancın dayanağı olan bilgi o anda var olan durumla sınırlı
dır. Seyirci meselesidir bu; özgül olarak, yabancılardan
oluşan bir bir bilgidir. Bu nedenle, inancın oluşması, bizzat o durumun içinde
ortamda bir kişinin kendi görüntüsünü nasıl inandırıcı
kılacağı me­ kişinin nasıl davrandığı, konuşmaları, jestleri, hareketleri, giysileri
selesi. İkincisi, bir şehirde yabancılar karşısında görünü
mleri inam- ve dinleme tarzına bağlıdır. İki kişi bir akşam yemeğinde karşılaşır-
..§2.. lır kılmanın kuralları ortaya çıkabilir ki, bu kurallar o
dönemde sah­ lar; biri ötekine haftalardır depresyonda olduğundan söz eder. Bu- M
neye verilen tepkileri düzenleyen kurallarla bir içerik
sürekliliği ta­ rada seyirci konumunda olan dinleyicinin bu tür ifadelerin doğru­
şır. Böylece seyirci her iki alanda da ortak bir rol
oynayabilir. luğu hakkında yalnızca yabancının depresyon duygusunu nasıl can­
Üçüncü olarak, ortak bir seyirci meselesi ortak bir inanılır
lık kodu landırdığına bakarak bir fikir edinebilmesi ölçüsünde, böylesi gö-
yoluyla çözülebildiği oranda, bir kamusal coğrafya
yaratılır. Bu, •
rüntüler de o kadar "kentli" bir nitelik taşırlar. Şehir, ):ıunun gibi
iki kamusallık ölçütüne göre olur: Yakın çevreler ve
kişisel bağlar 1 canlandırma sorunlarının rutin olarak yaşanacağı bir yerleşim biri­
dışındaki dünya bilinçli olarak tanımlanmış hale gelir
ve bu ortak midir.
kod yardımıyla çeşitli toplumsal ortamlarda ve yabanc
ı gruplar ara­ Şehirde imkansız olan şey tiyatroda izin verilmez glan şeydir.
sında davranışlar rahatlar. Dördüncüsü, bu kamusal coğrafy
a var ol­ Seyirci, oyuncunun özel yaşamı hakkında ne bilirse bilsin, bildikle­
duğu ölçüde, toplumsal ifade her bir benlik için mevcu
t ve somut ri onun sahnede yaptığına inanması için yetersiz kalacaktır. Bir ak­
olan duygunun öteki insanlara yeniden takdimi olarak
değil, kendi törün yerinde barış çağrılarına imza atmış olması onu bir Coriola­
içlerinde ve kendiliklerinden anlamlı olan duyguların
başkalarına nus rolünde ciddiye alabilmemiz için tek başına yeterli değildir. Ya
takdimi olarak anlaşılacaktır. Buraya kadar dört tip yapılanmadan
da kendi özel gönül işlerini teşhir ettiğinde, bir tek bu hareketi onu
söz edildi: seyirciler, inancın kurallarındaki sürekli
lik, kamusal güvenilir bir Romeo yapmaz. Bir zamanlar "yıldız kişilikler" olma
coğrafya ve ifadenin yapılanması. Bu soyut mantık
sal ilişkiler dizi­ statülerinin rüzgfuıyla yol alan kimi aktör bozuntuları vardır ki yük­
si içinde somut insani deneyimler gömülüdür.
selişleri pek uzun sürmemiştir. Kente özgü .durumlarda, genellikle
Ne kadar şehir varsa bir şehrin ne olduğunu algılamanın
da o ka­ bir yabancının davranışındaki gerçeklik payını ölçmemizi sağlaya­
dar farklı yolu vardır muhtemelen. Bu yüzden basit
bir tanım cazip ·cak dışsal bilgiden yoksun oluruz; tiyatroda ise aktöre tamamen ya­
gelebilir. En basiti şöyle olabilir: Şehir, muhte
melen yabancıların bancısıymış gibi yaklaşırız ki, oynadığı rolde inandırıcı olsun; zira
tanımın doğru
bir araya geldikleri, insani bir yerleşim yeridir. Bu
rolünü beş yıl, beş ay ya da beş gün önce nasıl oynadığı seyircinin
sayılabilınesi için yerleşimin geniş, heterojen bir nüfusu
olınalı, nü­ hafızasında kalamaz. Şu halde, bir yabancıya inanmak gibi, tiyatro­
fus yoğun olarak bir araya toplanmış olmalı, insanla
r arası piyasa da oluşan inanç da, o anki karşılaşmayı bilinebilir gerçekliğin sını­
mübadelesi bu yoğun, heterojen yığının birbiriyle
etkileşimini sağ­ rı olarak görme sorunudur. Her ikisinde de seyirciler açısından dış­
lamalıdır. Yaşamları birbirlerine dokunan böyles
i bir yabancılar or­ sal bilgi söz konusu değildir; şehirde zorunluluktan, tiyatroda ise
tamında, bir aktörün tiyatroda karşılaştığına benzer
bir seyirci soru­ kural gereği.
nu vardır.
Böylece, tiyatrodaki kostümle sokak giyimi arasında ya da Co­
Yabancılardan ibaret bir ortamda, bir kişinin hareke
tlerine, açık- riolanus gibi trajik bir karakteri canlandırma üslubu ile politikacıla-
 rın bir sokak kalabalığı önündeki davranış üslubu arasındaki ben­
zerlikler rastlantısal bir ilişkinin ötesine geçer, çünkü her iki alanda
da rastlantısal seyirci ilişkisinden fazlası vardır.
İnsanların aktörlere, toplumun da tiyatro sahnesine benzediği
görüşü geleneksel theaırum mundi okulunca özenle korunmuştu;
çünkü aslında bu ortak seyirci sorunu geçmişte, ortak bir inandırıcı
görünüm kodu geliştirilerek birçok kez çözümlenmiştir. Elbette,
Platon zamanındaki ortak kodların Marivaux zamanında tıpkıba­
sımlarının yapıldığını söylemek istemiyoruz, ama arada bir köprü
kurulduğu ortaya çıkıyor. Bu geleneğin sorunu, ortak olanın yaradı-
.!J:L. lıştan geldiğini varsayma kolaylığına kapılmasıdır. Sahnede
inanma ile sokaktaki yabancılara inanma arasında köprü kuran ku­
ralların doğasında toplumdan topluma çok büyük bir çeşitlilik var­
dır. Hiyerarşik statülerin çok keskin etiketlerle belirlendiği toplum­
larda, örneğin bir yabancı, davranışları, jestleri ve konuşmalarından
edinilen ipuçlarıyla, toplum basamağında ait olduğu yere yerleştiri­
linceye kadar titizlikle incelenir; kendisine ilişkin bu bilgiler genel­
likle doğrudan kendisinden sorulınaz. Ortaçağ'da Hindistan'ın bir­
çok kentinde durum böyleydi. Bu kentlerdeki popüler oyunlarda
aynı jestler ve konuşma titizliği görülmekteydi. Bu denli keskin hi­
yerarşik etiketlerin bulunmadığı ya da mevki olgusunun tek başına
inandırıcı bir görünümün parametrelerini belirlemediği toplumlar­
da, sahne ile sokak arasındaki köprü başka yollarla kurulabilir. 18.
yüzyıl ortalarındaki Paris 'te hem sokak giysileri hem de sahne kos­
tümleri için beden salt bir çatı; üzerine perukların, gösterişli şapka­
ların ve diğer süslemelerin koyulduğu cansız bir mankendi. Beden,
süslenecek bir nesne olarak ilgi çekiyordu ve bedeni giydiren ka­
rakter de aynı ölçüde inanç artırıyordu. Özel aile ortamı içinde ise
daha özensiz, ama son derece canlı bir giyim anlayışı gelişmişti.
Seyirci·sorununa yanıt olarak sahne ile sokak arasında köprü ku­
rulunca, kamusal bir coğrafya ortaya çıkmış olur. Bu aşamadan
sonra artık hem tanınınayan insanların hem de düşsel karakterlerin
gerçekliğine sanki tek bir alan içindelermiş gibi inanmak mümkün­
dür.
Balzac bir keresinde taşralı ile kozmopolit arasındaki farklardan
bu şekilde bahsetmiştir: Bir kozmopolit yalnızca hayalini kurabildi­
ği yaşam tarzlarına ve henüz karşılaşmamış olduğu insanlara inan-
maya can atarken, bir taşralı yalnızca her gün görerek tanıdığı kişi­
lerde gözlemlediği şeylere inanır. Elbette, Ortaçağ'dan itibaren Ba-
tılı toplumların merkezinde insanların sahne aktörleri ile gerçek in­
sanları birbirine karıştırdıklarını, buna karşın günümüzde, deyim
yerindeyse, bizimkinden daha masum toplumlarda her ikisini de bir
gördüklerini ileri sürmek yanlış olur. Aksine, 18. yüzyıl gibi bir dö­
nemde, aktör ve yabancı aynı şekilde değerlendiriliyordu ve bir ki-
şi sanat alanındaki birisinden ne öğrenebilirse, sanat alanındaki ki-
şi de kişisel olmayan toplumsal yaşam alanında ötekinden aynı şe-
yi öğrenebiliyor ya da ötekine başvurabiliyordu. Bu nedenle sanat,
yaşam konusunda gerçek bir öğretmen olabiliyordu; kişinin tahay- ��
yül sınırları genişlemişti, halbuki, başkasına oyun oynama, poz ta­
kınma ve benzerlerinin ahlfilci bakımdan sahici görülmediği bir çağ-
da bu sınırlar daralnuştır.
Bir başka deyişle, kamusal coğrafyanın yaratılınası ile toplum­
sal bir fenomen olarak tal1ayyül gücünün büyük bir ilgisi vardır. Bir
bebek ben olan ile ben olmayanı ayırabildiği zaman sembol yarat­
ma yetilerini zenginleştirecek ilk ve en önemli adımı atmış olur: Ar­
tık her sembol bebeğin kendi ihtiyaçlarının dünyaya yansıtılması
olınak zorunda değildir. Bir kamusal alan anlayışı yaratmak da ay­
nı şekilde bebeklikteki bu psikolojik ayrıştırmanın yetişkinlerdeki
toplumsal karşılığıdır ve buna koşut sonuçlar doğurur; öyle ki, top­
lumun sembol yaratma kapasitesi artar; çünkü gerçek, dolayısıyla
da inanılır olanın talrnyyül edilmesi artık hissedilenlerin durmadan
benlik tarafından doğrulanmasına bağlı değildir. Kamusal coğraf­
yaya sahip bir kentli toplumun belli bir tahayyül gücü de olduğun­
dan, kamunun değer yitirmesi ve malıremiyetin yükselişe geçmesi
o toplumdaki tahayyül kiplerini derinden etkiler.
Son olarak, yabancı ve aktörle ilintili olarak genel bir seyirci so­
runu ile karşılaşan, bu sorunu ortak inanç kodlarıyla çözümleyen ve
böylece toplumda ciddi bir kamusal alan anlayışı yaratan bir kentli
toplumda insani ifade, kim yaparsa yapsın ya da kim kullanırsa kul­
lansın, gerçek olan jest ve sembollere bakarak anlaşılacaktır. Bu
yüzden duygular takdim edilirler. Bu sözünü ettiğimiz yapılanma­
lar değişim geçirdikçe, ifade tarzında da bir değişim olur. Bu du­
rumda, konuşanın kim olduğu, giderek daha büyük oranda söylenen
şeyin ne ifade ettiğini belirler; tikel bir konuşmacı tarafından yaşan-
 mış duyguların başkalarına, kişiliğinin bir parçası, kendinin bir ifa­
desi olarak temsili çabalan ağır basar. Bu dördüncü tip bir yapılan­
ma güçlü bir kamusal yaşam ile psikolojide ifade araçlarının nes­
nelliği denilen şey arasındaki ilişkiyi somutlaştırır; kamusal alan
çözüldükçe, ifade araçları öznelleşir.
Tiyatro ve toplum arasında ilişki kuran bu dört mantıksal yapı,
İngilizcedeki kuralsız fiilleri akla getirirler; nasıl kullanılacağını bir
kez kavrayan biri tarafından rahatlıkla anlaşılabilir. Bu dört yapı
birlikte, 18. yüzyıl ortalarında Paris ve Londra'da görece güçlü bir
varlık gösteren kamusal yaşamı oluştururlar. Seyirci sorununun şe-
_QQ_ birde tiyatrodakinden farklı kavranmaya başlanmasıyla, yabancıla­
FS
nn karşısındaki inanç ve davranış kodları iki alanda birbirinden
kopmaya başladı. Kamusal roller aynlınca, anlamlı bir kamusal
coğrafyanın gerektirdiği her iki koşul da bir karmaşaya ve nihayet,
modem çağda da, çözümsüzlüğe itildi. Kamusal alan giderek belir­
sizleştikçe, toplumun insan ifadesini kavrayış biçimi de takdimden
temsile dönüştü.
Bu kitapta, kamusal yaşamın unsurları öncelikle, l 750'lerdeki
Paris ve Londra'da görüldüğü haliyle inceleniyor. Bu iki şehrin se­
çilmesinin nedeni büyük bir şehrin kamusal yaşamında nelerin ulu­
sal kültür farklılıklarını aştığını görmektir. 1750'li yılların seçilıne
nedeni ise bu dönemin her iki şehrin de görece serpilmiş olduğu za­
manlar olması ve deneyimleri bizim başlıca ilgi alanımızı oluştura­
cak olan burjuvazinin bu dönemde gelişmeye başlamasıdır. Bu sı­
nıf, yani burjuvazi kendine, la ville'in toplumsal köklerini gizledi­
ği günlerde olduğundan çok daha fazla güveniyordu. Kitapta ince­
lenen konular; kamusal alandaki görsel ve sözel tezahürler, kamu­
sal ve özel arasındaki farklılıklar, bu ayrılığın henüz belirmeye baş­
layan yeni bir politik harekette yol açtığı belirsizlikler, aktör olarak
insan, tiyatro ve kent ilişkileri üzerine çağdaş teoriler ve son olarak
da ancien regime büyük kentlerinin maddi şartlarıdır.
Bu dünyanın yitişini ana çizgileriyle belirlemek için 19. yüzyıla
ait lO'ru· yıllık iki dönem, 1 840'lar ve 1890'lar incelendi. 1840'lar-
da ve 1850'lerin başlarında, kamusal alanın görsel ve sözel tezahür-
leri üzerinde endüstriyel kapitalizmin etkisi iyice belirginleşmişti.
l 890'lru·da ise 1840'1'ırdaki kamusal yaşama ait ilişkilere karşı ge-
rek konuşmalarda gerekse giyimde kendini açıkça belli eden isyan-
ı
, ma" ölçümleri, bir dışlama hiyerarşisi düzenleyerek alternatif yo­
rumlar arasından bir seçim yapmak için kullanılmaktadır. Nicel ça­
l
i
1
; kiir tutumlar vardı. Hem 1 840'lar hem de 1890'lar için incelenen
. konular, 1750'ler için olduğu gibi, bedenin imgeleri, konuşma mo­
delleri, aktör olarak insan, kamusal ifade teorileri ve kentin maddi
koşullarıdır. Politika, gözlerimizin çok sık Paris 'e çevrilmesine ne­
den olacaktır, çünkü devrimin ve karşı devrimin bu şehirde yarattı­
ğı krizler, başka yerlerde daha az uç örnekleriyle ve daha az belir­
gin olarak ortaya çıkan kamusal dünyadaki çatlakları iyice öne çı­
karmıştır.
Böylesine geniş bir alana yayılmış 10' ar yıllık ilç dönemin ince­
lemesine tarihçiler "postholing" diyorlar. "Posthole" yöntemleri ta­
rihsel güçlerin etki alanını ve aynı zamanda da belirli bir anın iğne- _E_
den ipliğe araştırilmasıyla elde edilen. kimi ayrıntı zenginliklerini
betimlemeye çabalar. Bu tarih yöntemi, değişimin böyle bir zaman
diliminde ortaya çıkmasının nedenleri konusunda teoriyi davet et­
mekle kalınaz talep de eder; çünkü, sanıyorum bu yöntem anlık
olumsallıklar ya da salt rastlantılardan elde edilen somut veriler te­
melinde yapılan açıklamaları en aza indirmektedir. Olumsallık ya
da rastlantı, kapitalizm ya da sekülerizm kadar gerçek olduğuna gö-
re, "posthole" yöntemi, entelektüel maharet konusunda kazandığını
doğrulukta [veracity] kaybetmektedir.
Tarihsel bir hareketi yerli yerine oturttuktan sonra kitap, son bö­
lümünde, günümüz Batı toplumundaki kamusal ve mahrem arasın­
daki dengesizliğin ne anlama geldiğini incelemeye girişmektedir.
Ancak bir budala bu kadar çok materyal üzerinde ahkfun kesebilir
ki, bu da elinizdeki çalışmada neyin "kanıt" olarak kabul edilip ne­
yin edilemeyeceği sorusunu akla getirir.
D. KANIT Mf, AKLA UYGUNLUK M U ?
Ampirik toplumsal araştırmalarda "kanıt" sözcüğüne talihsiz bir
anlam yüklenmiştir: Verili bir sürecin araştırılmasının ardından or­
taya atılan tek bir açıklama geçerlidir, başka hiçbiri değil. Günü­
müzde nicel çalışmalarda geriye gidiş analizleri, "ehi" ya da "gam­
hşmalar, argümanları çoğu zaman ve hatalı olarak aynı tarzda ka-
 nıtlamaya çalışırlar. Araştırmacı bir konu hakkında bilinen her şeyi sında çekirdek ailenin nasıl bir sığınağa dönüştüğünü incelemekte­
en ince ayrmtısına kadar elden geçirmelidir. Aksi halde kendi argü­ dir. Düzensizliğin Yararları adlı kitabım kişilik yapılarının bolluk
manıyla çelişip çelişmediğini bilemeyeceği veriler olabilir. Doğru­ ve zenginlik ekonomisi ile nasıl kesiştiğini; bu yüzden de insanla­
ya dışlamalar yoluyla ulaşılması temelinde yeni kanıtlarm keşfi çe­ rın gerçek anlamda her tür kamusal ilişkinin ayrılmaz bir yanını
lişki yaratıyorsa, başlangıçtaki tez geçersiz olmalıdır; zira aynı ko­ oluşturan acı, belirsizlik ve sınırlanma zorunluluğuna ilişkin dene­
nuya ilişkin birbirine zıt iki yorum, nasıl eşit ölçüde doğru olabilir yimlerinden arınmaya çaba gösterdiklerini anlatır. Sınıfın Gizli Ya­
ki? raları ise toplumsal sınıfın günümüzde nasıl bir kişilik sorunu ola­
Kanıtın çürütülmesiyle dışlamaya dayanan bu ampirizm, bana rak yorumlanmaya başlandığına ve bunun da nasıl sınıfın depoliti­
göre, gerçek bir entelektüel dürüstlük nosyonuna aykırıdır. Entelek­ zasyonu sonucunu doğurduğuna ilişkin bir incelemedir. Son kita­
tüel dürüstlüğü, tam da çelişkinin gerçekliğini kabul ederek ve de- bım benim açımdan tüm bu çalışmaları kapsayan genel bir çerçeve-
.M... ğişmez bir önermeye ulaşma umudundan vazgeçerek yakalarız çün­ dir; tümünün tarihsel ve teorik zeminini oluşturmaktadır. Bu neden- _Q2_
kü. Kanıt çürütme pratikte garip bir kaidedir: Bizi merceği giderek le, bu kitapta ara ara söz konusu çalışmalardaki yorum ve argüman
daha dar bir alana odaklanmaya götürür sanki; öyle ki, bir konuda hatalarını (artık onları bir bütünün parçaları olarak gördüğümden)
ne kadar çok şey "biliyorsak" o kadar çok ayrıntı biliyoruz demek­ �
düzelteceğ n için okurun beni bağışlayacağını umuyorum.
tir. Bu kanıtlama biçiminin kaçınılmaz ürünü zilınin uyuşturulması­
dır, çünkü tüm veriler elde olmadıkça bir yargıda bulunmaya izin
vermez.
Nitel araştırmada ise, bu endişe yaratan sözcüğün kullanılması
ille de gerekliyse, "kanıt" mantıksal ilişkilerin ortaya serilmesidir;
nitel araştırmacı akla uygun yaklaşım sergileme yükümlülüğü altı­
na girmiştir. Giderek, bu yükün, bir açıklama lehine bir diğerini, !
mantıksal tutarlılıklarını dikkate almaksızın, dışlayan bir araştırma­
cının duyduğu yükümlülükten daha ağır ve daha çetin olduğunu dü­
şünmeye başladım. Ampirik akla uygunluk, somut olarak betimle­
nebilen olgular arasındaki mantıksal bağlantıları gösterme mesele­
sidir. Bu tanım, bir filozofu mutsuz kılabilir ve belki de "bilim ada­
mı"nı çalışmaktan alıkoyabilir, ama öyle umuyorum ki, zeki ve in­
celikli düşünen genel okurun beklentilerine yanıt verecektir. Eğer o
okur şu kitapta, bir modern toplum hastalığının nasıl ortaya çıktığı-
na dair makul bir analiz bulabilirse, kitap başarılı olmuş demektir;
eğer kitabı okuduktan sonra bu sıkıntıyı açıklamak için alternatif
bir yaklaşım düşünebiliyorsa, bu daha da iyi olur.
Son olarak, kitabını hakkında önceki çalışmalarımla bağlantılı
olarak bir şeyler daha eklemem gerekiyor. Son on yıldır, çoğunluk­
la da farkında olmadan, toplumsal geri çekiliş sorunu üzerine yazı­
yorum. Şehre Karşı Aileler, 19. yüzyıl Chicago'sunda şehir endüst­
riyel bir bölgenin merkezi haline gelirken, toplumun geneli karşı-
 1 !''

il.1
'I
1
'
ikinci Bölüm
.1
• 1
Ancien Regim e ' in
kamusal dünyası
 il 1
S eyirci: B ir yabancılar topluluğu

Kamusal yaşamın çöküşünü anlamak için önce güçlü olduğu za­

manları ve nasıl korunduğunu anlamak gerek. Gelecek dört bölüm
18. yüzyıl ortalarında Paris ve Londra'da kamusal yaşamın oluşu­
etkisi, sıkıntıları ve sonuçlarım anlatmaktadır. Bu anlatımda
kullanılacak iki terim hakkında bir şeyler söylemek yararlı olabilir:
ı "ancien r<!ginıe", ikincisi de "burjuvazi"dir.
1'ırıııcı:sı,
Ancien regime terimi sık sık feodalizmle aynı anlamda, yani 800
öncesinden 1800 somasına kadar süren tarih kesiti için kullanılır.
Ben Tocqueville'in önerdiği anlanu izlemekten yanayım: Ancien
regime 18. yüzyılda, özellikle de uluslar içinde ticari ve idari bü-
rokrasinin ayak direyen feodal ayrıcalık sahipleriyle yan yana ge­
lişmekte olduğu dönemi anlatır. Bu yüzden, iki ülkede ne bürokra-
 si ne de feodal ayrıcalıklar aynı olsa dahi, İngiltere de Fransa gibi
bir ancien rr!gime dönemi yaşanuştır. Bazen "eski düzen"i düşün�
düğümüzde, çöken, içindeki çürümeyi göremeyen bir toplum aklı­
mıza gelir. Gerçek ancien regime ise içerdiği çelişkilere karşı gözü
kapalı bir ilgisizlik tavrı kesinlikle takınmarmştır. Asla uzlaştırıla­
mayacak iki ilke, uzun bir zaman boyunca, baş edilmesi güç bir ge­
rilim içinde bir arada savunulmuştur.
"Burjuvazi" teriminin kullanımına gelince, itiraf etmeliyim ki
kendimi her nedense çok rahat hissetmiyorum. İster Augustus Ro­
ma'sında, ister Ortaçağ Benare'sinde, isterse günümüz Yeni Gi-
_H_ ne'sinde olsun, burjuvazinin yönlendirdiği şer güçleri tarafından
defteri dürülmüş faziletli proletarya hakkında çok fazla komplo hi­
ldyeleri anlatılıyor. Bu mekanik sınıf analizleri öylesine aptalca ki
okurda gayet haklı olarak "sınıf' ve "burjuvazi" sözcüklerini bir
daha asla duymama arzusu uyanabilir. Ama ne yazık ki burjuvazi
var, sınıf bir gerçek ve biz de bir şekilde, şeytan edebiyatına kalkış­
madan, onların gerçekliklerinden söz etmek zorundayız: 18. yüzyıl
şehrine ilişkin hiçbir incelemenin kent burjuvazisinin analizinden
kaçınması mümkün değil; çünkü burjuvazi o kentlerin yöneticisi,
yasa koyucusu, mali dayanağı ve nüfusunun dişe dokunur bir kesi­
mini oluşturuyordu. Dahası, "burjuvazi" terimi "orta sınıf' terimin­
den çok daha kapsamlıdır. "Orta sınıf', toplumsal konumlar merdi­
veninde orta sıralarda oturan birini anlatır; o kişinin oraya nasıl gel­
diği hakkında bir fıkir vermez. "Burjuvazi" ise o kişinin, feodal ol­
mayan, idari ya da ticari bir iş yaptığı için o mevkiyi işgal ettiğini
anlatır; bir malikanenin kiihyası toplumun orta kesiminde yer alabi-
lir, ama burjuvaziye ait değildir. 18. yüzyıl şehirlerinde burjuvazi,
elbette ekonomik işlevleri, kendisine bakışı ve ahlaki değerleri .ba­
kımından 19. yüzyıl burjuvazisi ile aynı değildi; ancak bu tür ay-
rırnlar sınıf içindeki değişimlerle ilgilidir. Kolaylıkla kötüye kulla-
nıldığı için sözcüğü elinin tersiyle silmek, bu sınıfın sanki tarihi
yokmuş gibi gösterilmesi zaafını doğuracaktır.
Son olarak, bölümlerin düzeni hakkında bir şeyler söylememe
izin verin. Üçüncü bölüm seyirci sorunu, dördüncü bölüm inanç
kodları, beşinci bölüm kamusal ile özel arasındaki aynın, altıncı
bölüm ise ifade üzerinedir. Bu temaların, tek türden bir deneyimin,
yani kamusal deneyimin dört farklı boyutu olınadıklan gibi ayrı ay-
rı deneyimler de olmadıklarını akılda tutmak gerekir. Her şeyden
önce, kamusal yaşamın 18. yüzyılda başlamadığı; o dönemde daha
çok, modem bir versiyonunun, yani yükselen bir burjuvazi ve yok
olmaya yüz tutan bir aristokrasi çevresinde odaklanmış bir kamusal
yaşamın biçimlendiği unutulmamalıdır.
Şehir, yabancıların karşılaştıktan bir ortamdır. Buna karşın ' 'ya­
.
bancı", birbirinden çok farklı iki şahsiyet olarak görülebilir. ltal­
yanlar, çevrelerinde dolanan Çinlileri yabancı sayarlar, fakat bu da­
vetsiz konuklar hakkında nasıl düşüneceklerini de iyi bilirler; bir
İtalyan, ten rengi, göz yapısı, dili, beslenme alışkanlıklarıyla bir
Çinliyi tanıyabilir ve kendisine benzemeyen biri olarak onu bir ye- IL
re koyabilir. Bu durumda yabancı, dışarlıklı ile aynı anlama gelir;
sakinlerinin kimin oraya ait olup kimin olmadığına ilişkin kurallar
koyabilecek denli kendi kimliklerinin farkında olduğu bir yerde bu­
lunmaktadır. Bu kuralların geçerli olmadığı yabancılara ilişkin bir
diğer anlayış da şudur: Yabancı, başka dünyadan gelen bir yaratık
değil, bir meçhuldür. Kendi kimliği ile ilintili kuralları olan biri bir
yabancı ile böyle bir deneyim yaşayabilir; örneğin nereye "koyaca­
ğını" kestiremediği biri ile karşılaşan bir İtalyan gibi. Fakat kendi
kimliklerinden emin olmayanların, kendilerine ilişkin geleneksel
imgelerini yitirenlerin ya da henüz belirgin bir etiketi olmayan ye-
ni bir toplumsal gruba ait olanların zihinlerindeki egemen imge, bir
meçhul olarak yabancı imgesidir.
Birinci türde yabancıların toplandığı yer anlamında şehrin en ti­
pik örneği, Manhattan dışındaki modem New York ya da Cape
Town gibi ırk ve dil farklılıklarının hemen anlaşıldığı etnik şehirdir.
Yeni ama henüz şekillenmemiş bir toplumsal sınıfın oluşması ve bu
j toplumsal grup çevresinde şehrin yeniden düzenlenmesiyle, sayıla­
ı rı belirsiz yabancılardan oluşan ikinci türdeki şehir ortaya çıkar. 18.
>': yüzyılda Paris v e Londra'da durum böyleydi. Yeni sınıf d a merkan­
tilist burjuvazinin ta kendisiydi.
"Burjuvazinin yükselişi" öyle beylik bir deyimdir ki, tarihçiler
orta sınıfların her zaman her yerde yükselmelerinin biricik tarihsel
değişmez kural olduğu yorumuna sürüklenmektedir. Bu imgenin
böyle bildik oluşu sınıfsal değişim konusunda önemli bir olguyu
, gizlemektedir: Yükselen ya da gelişen bir sınıf genellikle kendisi
1:
hakkında açık ve net bir görüşe sahip değildir. Kimi zaman hakla-
 rını temel alan bir anlayış , kimlik anlayışının önüne geçer, kimi za­
man da ekonomik güç olgusu uygun davranışların, törelerin ve de­
ğerlerin önünde gider. Böylece, yeni bir sınıfın ortaya çıkışı, insan­
ların faı·kında olmadan giderek birbirlerine benzedikleri bir yaban­
cılar ortaını yaratabilir. Önceki ayrımların, bir grupla öteki arasın­
daki eski çizgilerin artık geçerli olmadığına ilişkin bir sezgi vardır,
ancak dolaysız ayrımların yeni kuralları pek anlaşılaınarnıştır. 1 8 . .
yüzyıl başkentlerinde merkantilist burjuvazinin ve ticari sınıfların
yaygınlaşmasına, hem maddi olarak benzer olsalar da bu benzerlik­
lerinden habersiz birçok insanın ortaya çıkması hem de geleneksel
.l!!_ toplumsal tabakalaşmanın gevşemesi eşlik etmişti. Toplumsal kat­
manlara ilişkin; "biz" ve "onlar", içerlikliler ve dışarlıklılar, "yuka­
rıdakiler" ve "aşağıdakiler"e ait yeni bir "dil" ise henüz yoktu.
Yabancılardan oluşan seyirci sorunu tiyatrodaki seyirci sorunu
ile aynıdır: Sizi tanımayanların size inarımalarını nasıl sağlayabilir­
siniz? Bu sorun, meçhul kişilerden oluşan bir yabancılar ortaınında,
dışarlıklı olan yabancılar ortamından daha fazla ağırlığını hissetti­
rir. Dışarlıklı, kendisine inanılmasını sağlaınak için içerliklilerin
kullandıkliırı, onlara aşina terimlerle kendini güvenilir kılarak en­
geli aşmalıdır. Henüz bu denli şekillenmemiş bir ortaında ise ya­
bancıların sorunu daha kannaşıktır. Verili bir insan tipi için ne gibi
uygun davranış standartları olduğu konusunda hiç kimsenin yete­
rince emin olmadığı bir ortamda kendilerine inanılmasını sağlama­
ları gerekmektedir. Bu ikinci durumda, karşılaşıldığında herkesin
keyfi olarak "uygun" ve "inandırıcı" bulduğu türden davranışlar ya­
ratmak, alıp kullanmak ya da taklit etmek bir çözüm olabilir. Bu
davranış herkesin kişisel ortamına belli bir uzaklıkta durur ve bu
nedenle de insanları birbirlerine kim olduklarını tanımlaına konu­
sunda zorlaınaz. Bu gerçekleşiyorsa, kaınusal bir coğrafya doğuyor
demektir.
Öyle ise şin1di de, meçhul kişilerin oluşturduğu bir yabancılar
topluluğu yaratmış olan 18. yüzyıl ortalarında başkentlerde var olan
güçleri ele alalım. 1750'lerde ve daha önceki yıllardaki nüfusun bü­
yüklüğünü ve göç oranını, kentteki yoğunluğunu ve ekonomik ka­
rakterini inceleyelim.
A. ŞEHRE GELENLER
1750'de Batı dünyasının en büyük şehri Londra'ydı ve ardından da
Paris geliyordu. Diğer Avrupa şehirlerinin hemen hepsi bu iki şeh­
re göre çok gerilerdeydi. 1650 ile 1750 arasındaki yüzyılda Londra
ve Paris 'te nüfusun arttığına ilişkin basit bir önerme ortaya atarken
dikkatli olmalıyız. Bu doğruluğu su götürmez önerme çok yönlü ele
alınmalıdır. '
Londra şöyle gelişti: Nüfus, 1595'te 150.000; 1632'de 3 15.000;
1700'de 700.000 iken 18. yüzyıl ortalarında bu rakaın 750.000'e
. çıktı. Londra'nın son iki yüzyıl içindeki endüstriyel dönemde gös- .IL
, .te:rdiii!i gelişme, bu değişmelerin sönük görünmesine neden oluyor;
19. yüzyılda Londra 860 binden 5 milyona ulaşmıştı. Ancak, 1 8 .
yüzyıl insanları ileride neler olacağından habersizdiler. Yalnızca da-
ha önce neler olduğunu görebiliyorlardı ve özellikle de 17. yüzyıl
ortasındaki büyük yangından sonra şehir onlara olağanüstü kalaba-
Paris 'in aynı dönemdeki nüfusunu izleyebilmek çok daha zor
> o>iacaktır, çünkü 1650-1750 arasındaki yüzyılda nüfus sayımı yap­
manın önünde politika engeli vardı. En iyi tahminler şöyledir: Car­
dinal Richelieu'nun sayımına göre nüfus, 1 637'de 410.000; 1684'te
425.000; 1750'de 500.000 civarındadır. B unlar, hele de Londra ile
karşi.laştırı!ınca, yüzyıllık dönem için küçük değişinller olarak gö­
rünmektedir. Ancak bu rakan1lar ülke bağlaınında incelenmelidir;
Pierre Goubert'in altını çizdiği gibi, 1 8 . yüzyıl başlan ve ortaların­
bir bütün olarak Fransa nüfusu durgundu, reel anlaında düşüyor­
du da denebilir. Fransa nüfusu genel olarak düşerken Paris 'te nüfus
ağır ağır büyüyordu.'
· "Büyüme" Londra'da Paris'tekinden farklıydı; peki aına neydi
· bu kentsel büyüme? Bir şehirde doğumlar ölümlerden daha fazla
ise nüfus artışı zaınan içinde şehrin kendi yapısından kaynaklanır;
'doğumlar ölümlerden azsa, şehrin nüfus artışı ancak şehrin doğum­
.ölüm oranıyla yitirdiğini aşan sayıda yabancının şehre girmesi ha­
linde gerçekleşebilir. 1 8 . yüzyıldaki ölüm ve doğum araştırmaların­
tıp ve kamu sağlığı alaıı!arındaki gelişmelerin ölüm oranını ne
ölçüde düşürüp doğum oranını da ne ölçüde arttırdığı konusunda
Talbot Griffitll ve H.J.Habakkuk arasında geçen sert bir tartışma
 vardır. Bu akademik sorunun nasıl çözümlendiği bir tarafa,
kesin de, biraz daha geriden gelse de, dışındaki nüfus duraklarken ağır
olan şey, 1750 öncesi yüzyılda hem Londra'nın hem de Paris'in
ağır büyüyen ve aynı tipte insanların göçleriyle nüfus artışının ve
1
bü­
yümesinin büyük ölçüde dışarıdan ve küçük kasabalardan göçe
da­ 't büyümesinin gerçekleştiği görece dev bir şehir görünrüsü verıyor­
i: du.'
yanmasıydı. Demograf Buffon bundan kısaca söz etmektedir.
1730
için şöyle söyler: "Nüfusunu olduğu haliyle korumak için Lond­
ra'nm doğan insan sayısının yandan fazlası kadar taşradan gelecek
�·
i;
Böylece, her iki şehrin de nüfus oluşumunda özel bir rür yaban­
ılar,
cı kritik rol oynamıştır. Kadın olsun erkek olsun tek başınayd
bir nüfusa ihtiyacı vardı. Oysa Paris 'te bu oran yetmiş beşte birdi. ,,., .; rdi Gerçekt en
geçmişle bağlan koparılmıştı ve uzaklardan gelmişle ;
·:.
Dış göç, hem Paris'te hem de Londra' da nüfusun farklı biçim­ ınsan­
de, Londralılar ve Parisliler, 1720'lerde dışarıdan gelmış bu
lerde büyümesinin kaynağıydı. E.A.Wrigley'in yapıtı sayesinde •ı ifadeler ini kulla­
!ar için "soytarı", "kılıksız", "kuşkulu" ve "geri"
1650-175 0 arasında Londra'ya olan göçlerin sayılan ve nitelikle
ri { nıyorlardı. Defoe, Londra'yı, onu o hale getiren taşralıla rla birlikte
79
a1ın- -
. ı ·
2!i... hakkında açık bir fikir edinebiliyoruz. Wrigley'in hesaplıirına göre,
"aşın büyümüş" bir şehir olarak görüyor ve ıdarı tedbır erın
· ·
1;:..
Londra'nın sokaklarını doldurabilmesi için bu dönem boyunca her .,. ye-
ması gereğini vurguluyordu. "Soytarı kılıklı bir yığın"dan başka
yıl kente 8.000 göçmenin gelmesi gerekirdi. Gelenler gençti -Wrig­ sürü­
ni gelenleri betimleyecek sözcük bulamıyordu. "Irlandalılar
ley'e göre ortalama yirmi yaşlarında- ve genellikle bekardılar. al düzen yoktu. Belli bir yapıla­
sü" hariç, aralarında hiçbir toplums
n olmadığı için de, geldikleri gibi şehirden temizle
Amerikan şehirlerine 150 yıl sonra akan büyük köylü göçünün ak­ neceklerini �mu­
sine, ailelerin rüm üyeleriyle Londra'ya göç etmeleri nadir bir du­ bulacagı ve
yordu: "Sonra, insanların Londra 'ya doluşmasının son .
rumdu. C. T.Smith 'in 1951 'de topladığı malzemeyi kullanarak, göç­ akları bır
nasıl şimdi yığılıyorlarsa aynı şekilde doğal olarak dağılac
menlerin nerelerden geldiğini saptayabiliriz; çoğu Londra'ya
50 zaman gelecektir."'
mil ve daha uzak yerlerden geliyordu ve 50 mil o gün için en az iki
Marivaux'nun La Vie de Marianııe ve Le Paysan Parvenu adlı
günlük yolculuk demekti.' kurulmuş
yapıtları da benzer şekilde Paris'in yabancı akını üzerine
Paris'e olan göçler de benzer nitelikteydi. XIV. Louis'nin ölü­ etrafında dolanmaktadır. Her iki romanında
e e '.ı:
bir şehir oldu2:u aörüsü ,.
münden sonra soyluların Paris'e eskisinden daha çok geldikleri bi­ Parıs ın
•

da Marivaux, kökeni bilinmeyen insanların mekanı olarak

,...

liniyor; ama bu insanlar, zaten hiçbir zaman, hatta Güneş Kral za­ "ne olduk­
"gelip geçici" bir yer olduğunu anlatıyordu, çünkü şehir
manında bile, Versay 'ın tumturaklı saray yaşamından kaçtıkları üşrü. Eskı Pa­
bir ları bilinmeyen" bu yığınların göç etmesiyle büyüm
sığınak olarak gördükleri şehirden tamamen kopmamışlardı. Onla­ anlamak gi­
risliler için "konuştukları kişilerin gerçek karakterini"
rın geri dönüşü, kendi evlatlarının ölümü ile rükenmekte olan bir ı.
derek daha da zorlaşmaktayd
Paris'i yeniden şenlendirmek için gerekli nüfusu pek sağlayamazdı. kafala­
Bu imgeleri, 1900'deki New Yorklular ve Bostonlulann
Louis Henry'nin bazı araştırmalarına dayanarak, Londra gibi Pa­ tırın. A' 'er ­
rındaki dışarlıklı olarak yabancılar imgesiyle karşılaş : �
ris' in de nüfusunun kente en az iki günlük uzaklıktan gelen, genç ndırılmış
. kan kentlerinde yabancılar etnik önyargılara göre değerle
ve bekar olan, ama Ingiltere'deki gibi kıtlık ya da savaş nedenleriy­ imajlar yüzünd en ilişki kurmak için uy­
ve haklarındaki olumsuz
le kente sürülmeyip .kazmıçlannı arttırmak için kendi arzularıyla . Defoe ya da Mariva u x' da ise
gunsuz ya da tehlikeli görülmüşlerdir .
kasabalarını terk edenlerle beslendiğini ileri sürmek akla uygun gö­ ılar şehrı, Lond­
herhangi bir önyargı yoktu; onların bildiği yabanc
rünüyor. Genç bekarların içgöçünün nüfusunu yansı kadar artırdığı ere gö­
ralı İrlandalılar dışında, etnik, ekonomik veya ırksal özellikl
Londra, zamanının dev şehirlerinden biri görünümündeydi. Paris gruplarıyla
re bölünemezdi. Göçmenlerin büyük bölümünün aile
ı, onları daha da "meçhu l yı­
· - Bu tersinir bir tor:ııü I değildir; yani ölümler doğumlardan 75 kat fazla değildir. birlikte olmayıp tek başlarına olmalar
H
· Buttan, konuyla .ılgıh
. tum
verili faktörler ışığında, nüfusu olduğu gibi korumak ve CT
"'ınlar"
haline getirmişti.
i arttırmak için neyin gerektiğinden bahsediyor. nmek-
, Londra çok sık olarak, "bir büyük apse" şeklinde betimle

teydi. Bu sözcüğün 18. yüzyıl başlarındaki anlanu pek hoş değildi.
Yumru, içinden her tür pis sıvınııı aktığı bir açık yaraydı. Ama ye­
ni ayaktakımını anlatmak için kullanılan "meçhul yığınlar" gibi na­
zik deyimlerin ardında yatan kimi duyguların doğru bir ifadesiydi. j
Bu insanlar birbirlerini nasıl anlayabileceklerdi? Bağlan kopmuş,
yetişkin kişiler bunlar; ne geçmişlerine ait bir iz taşıyorlar ne de
başka ülkelerden göçenlere özgü tuhaflıkları vardı. Aralarındaki
iletişimi neye göre değerlendirebileceklerdi? Hangi bilgiye ve geç-
miş yaşamlarından gelen hangi benzerliklere dayanarak soytarı kı- '!
lıklı bir yığın ile uğraşmayı isteyeceklerdi?
80 Her iki şehir için de kullanılan "nüfus arnşı" terimi yalnızca nötr t
bir sayısal sorun değildir. Belirli bir toplumsal olguyu belirtmekte-''!
dir. Şehir büyüdükçe, nüfusu da sorun haline gelir.
B. YAŞADIKLARI YERLER
Bu nüfusun kısa sürede şehirdeki çeşitli bölgelere dağılacağı, her j
bölgeniri' belirli ekonomik ve sosyal özelliklerinin olması dolayısıy- ıl
la yaban�ıların sınıflandırılmasının da kolaylaşacağı sanılabilir. Ne :1
var ki bu ekolojik süreç, hem Paris hem de Londra'da 1670'lerden \
itibaren denetlemelere ve karışıklıklara konu olmuştur. Karışıklık-
!ar, iron�� bir şekilde, artan kent nüfusu ile başa çıkmaya yönelik
planlı çabalardan doğuyordu.
)'lüfusu artan şehirler bu sorunla mantıken ya kentin alanını ge- ;
nişleterek ya da aynı genişlikteki alana daha yüksek sayıda insanı .1
sıkışnrarak baş edebilir. Ancak bilinen hiçbir şehrin ya alanı geniş- :
!etme ya da eski alana daha çok insan sığdırma gibi basit bir büyü­
me kalıbı olmamıştır. Bu yalnızca aynı anda hem toprak alanı hem
de yoğunluk artışı sorunuyla karşılaşmak da değildir, çünkü nüfus
artışı küçük küçük yeniden düzenlemelerle üstesinden gelinen "ek"
bir fenomen değildir. Nüfus artışları genellikle şehir ekolojisinin
.
bütünüyle yeniden düzenlenınesini gerektirir. Şehirler, kristali her
yeni kaıkıda yeniden biçim alan kristaller gibi düşünülmelidir.
Eğer 1 640'larda Paris'te ya da 1666'daki büyük yangından ön­
ceki Londra'da bir gezinti yapacak olsaydık, modern standartlara
göre pek küçük bir coğrafi alanda düpedüz sıkıştırılmış insanları
görerek şaşkına dönerdik. Evler en fazla 3-4 m. genişlikte sokakla­
rasıkışnrılınıştı ve aralarında hiç beklenınedik çok geniş açık alan­
lar vardı. Gerçekten de, Paris· duvarlarının yakınındaki yeni binala­
ra ya da Londra 'daki City ile Wesnninster arasındaki sahipsiz ala­
)i
"
na yaklaştıkça evlerin yoğunluğunda ağır ağır bir azalma yerine,
'! kaynaşan caddelerin ani bir kesinti ile son bulup, hemen hemen kır­
}ı sal malikaneler şeklinde düzenlenıniş birbirinden kopuk evlerin
.J başladığını görecektik.
1666'daki büyük yangından sonra Londra'da ve 1680'lerden
;
'-
.sonra Paris 'teki yığılması yeni bir biçim almaya başladı. Yanmış ya
da nad�a bırakılmış arazi basitçe doldurulmamış, yeni bir ilkeye, ��
Ortaçag kasabalarının meydanlarından hem görünüş hem de işlev
ii bakımından kökten farklı bir meydan ilkesine göre yeniden düzen­
lenmişti. Londra'daki meydan tasarımı ilkeleri Paris'in alanlarına
göre, Örtaçağ geçmişinden oldukça farklı bir biçimde kopmuştu.
Ancak geçmişe bu iki karşıt başkaldırı da aynı toplumsal sonuca
yol açtı.
1680 '!erde Paris 'te başlayan meydan inşası daha önceki iki eser­
le; Bemini'nin Roma'daki eseriyle ve XIV. Louis ve mimarlarının
Versay'daki eseriyle bağlannlıydı. Roma'da, Bernini'nin St. Peter
önündeki Piazza Obliqua'sı bütünüyle Rönesans'taki planlı meydan
· inşa enne eğilimine bir kafa tuunaydı. Bernini, meydanların Röne­
! sans tarzıyla çevresi kuşatılarak ve uysallaştırılarak değil, biçimsel
tasarımla boş yerlerin enginliği sergilenerek kullanılmasından ya­
··
naydı. Yoğun bir kentsel yerleşimin ortasında insan yapımı çok ge­
niş boş alan düşüncesi Paris mimarlarınca 1680'lerde ortaya atılmış
ve ilk ifadesini Place des Victoires'da ( 1685-86) bulmuştur.'
Bu çabalar Paris için, yığınsal nüfus ile insanlığın buluşu olan
sınırsız alan yanılsamasının artık birleştirilmesi anlamını taşıyordu.
Geniş bir kütlenin ortasında geniş alan yanılsaması, 170 l 'de inşa
·
edilen Place Vendome'ın ve 1706'da tamamlanan Place des Invali­
des'in ana ilkesidir ve Jacques Ange Gabriel'in 1763 'te yaptığı Pla­
ce de la Concorde 'la zirveye ulaşmıştır.
Bu büyük kent mekanlarının bazılarının mimarian Versay'da ça­
lışmak üzere eğitilmişlerdi; örneğin Hardouin-Mansard Versay Sa­
rayı'nın inşasının denetiminde bulunduktan sonra Place Vendô­
me'un inşasına katılmıştır. Fakat nasıl Versay, odaları, katlan ve
 bahçeleri ile sakinlerinin zihinlerine hiyerarşik bir tavrı ağır ağır
yerleştiren bir düzen mekanı, dolayısıyla 1660'ların Paris'ine özgü
bir çare olarak tasarlanmışsa, 1 8 . yüzyıl başlarındaki Paris de Ver­
say ölçü alınarak düzenlenmişti. Geniş kentsel mekanlar etrafı ku­
şatan sokaklardaki tüm etkinlikleri bir araya toplamak için değildi;
sokak, meydan yaşamına giriş yeri olmamalıydı. Versay 'daki her
tür mimari yapı birer odaktı, oysa meydan bir odaktan çok, ortasın-
da sınırlı etkinliklerin, çoğunlukla da gelip geçme ya da taşıma et­
kinliklerinin cereyan ettiği kendi başına bir anıt olmalıydı. Her şey
bir yana, bu meydanlar tasarlanırken akıllarda ortalıkta dolanan,
JiL toplaşan bir kalabalık yoktu. Hardouin-Mansard bu yüzden tezgiih­
F6 ]arı, akrobasi gruplarını ve diğer türden sokak ticaretini meydanlar­
dan kovmaya çalıştı. Ayrıca meydanlardaki kafelerin bina içinde
kalmalarına, postanelerin ise tümüyle meydanlardan uzaklaştırıl­
masına çalıştı.''
Sonuç, hem Ortaçağ hem de Rönesans Paris 'inde mevcut olan
meydan yaşamının zayıflatılması oldu. Amold Zucker'in tek bir
yerde gerçekleştirilen tüm şehir etkinliklerinin "örtüsü" dediği
meydanlar bir zamanlar çok çeşitli işlevleri yerine getirirken, şeh­
rin kalabalık yaşamı artık parçalanmış ve dağıtılmıştı."
Gerçekten de, bu boş alanları temizlemesi beklenen yıkma ve
yeniden yapma faaliyetleri Parisli geniş kitleleri 1660'ın merkezle­
rinden çıkararak şehir dışındaki geniş alanlara sürdü. Invalides çev­
resindeki soylu aileler ve onların uzantısı olan uşak ve hizmetçi yı­
ğını 18. yüzyıl başlarında Marais'e geri döndü; St.-Sulpice önünde­
ki temizlenmiş arazi hizmetçileriyle birlikte küçük bir soylular kü­
mesini St.-Germain-des-Pres'deki boş alanlara çekti. Paris'in nüfu­
su arttıkça büyük mekanlar çevresindeki alanlarda nüfus yoğunlu­
ğu daha da arttı, fakat bu merkezler artık kalabalığın aynı yerde çe­
şitli faaliyetleri yürütmek için bir araya geldiği noktalar olarak hiz­
met vermiyordu. 1 1
Evlerin bulunduğu kontrollü bölgelerin tersine, Ortaçağ ve Rö­
nesans meydanları serbest bölgelerdi. 18. yüzyılın başındaki anıtsal
meydanlar ise insanların şehirde yığınlaşmasını yeniden yapılandı­
rırken kalabalığın işlevini de yeniden yapılandırmıştı, çünkü insan­
ların toplanma özgürlüğünü de değişime uğratmıştı. Kalabalığın
toplanması özel bir etkinliğe dönüştü; bu etkinlik üç yerde yürütü-
itiyordu: kafe, park ve tiyatro.
Londra' da da, kalabalıklar için serbest bölgeler anlamında mey­
dan 1666- 1740 döneminde sona erdi; ama tümüyle karşıt bir yol iz­
leyerek. 1 666 büyük yangınından soma Londra kentinin yeniden
inşası için öne sürülen pek çok plandan en görkemlisi Christopher
. •ı
Wren'inkiydi. Bu planlar II. Charles tarafından anında reddedilmiş­
'ı ti. Eğer gerçekleştirilebilselerdi, planlar Londra'ya, Bemini'nin
Roma'da yarattığı ya da Hardouin-Mansard'ın daha ileride Paris'te
oluşturacağı türde gösterişli odak noktaları sağlamış olacaktı. Ger­
çekten de, Wren'in planının bertlmsenmemesi, kısa süre önce Lond-
ra'nın tam ortasında boy göstermiş olan, planlarını Inigo Jones 'un R
çizdiği "Covent Garden" türü meydanın da reddedilmesi anlarnına
geliyordu. "
Ama meydanlar inşa edilerek nüfusun şehirde barındırılması
fıkrinden vazgeçilmemişti. Covent Garden bölgesinde Bedford Dü­
. kü ve Bloomsbury'de Southampton Kontu sınıra blok evler inşa et­
meye başladılar. "Meydanlar irrasyonel bir biçimde bölgeye dağı­
tılmıştı, birbirinden ayrı ama tam anlamıyla kopuk değildi." Mey­
danların esas özelliği, Covent Garden 'daki gibi sokak satıcılarıyla,
akrobatlarla, çiçekçilerle ve benzerleriyle doldurulmamasıydı. Kü­
çük korular ve ağaçlarla donatılacaklardı."
Çoğunlukla, İngilizlerin şehri inşa ederken, kır havasını koruya­
bilmek amacıyla evlerini çevrilmiş bir çiçek bahçesinin etrafına
dizdikleri söylenir. Bu ancak yarı yarıya doğrudur. Bloomsbury'de­
ki bu evler kentli özellikler taşıyordu ve gruplar halinde inşa edil­
mişlerdi. Londra'da City'nin yanmamış kesiminde inşa edilen evle­
ri andırıyorlardı. Modem bir insan, bir mısır tarlasının ortasına park
yerleri, trafik ışıkları ve gerekli yan düzenlemeleriyle bir gökdele­
nin dikildiğini ve bu gökdeleni diken kişinin bunu oraya çok yakın­
da başka gökdelenlerin de dikileceği umuduyla yaptığını tahayyül
edebilirse, Bedford ve Southampton malikiinelerinin yapilmasında­
ki zihrriyete ilişkin bir rıkir de edinebilir."
Dağınık meydanların yaratıcıları ticareti meydana sokmamakta
çok kararlıydılar. Bedford, işportacıları ve seyyar satıcıları alanlar­
dan çıkarma hakkı için hükümete başvurdu. 1690'larda bu yasağı
uygulamak kolay olmadı, ama yasak 1720'lerde etkili oldu. Mey­
dan en incelikli türde evlerin ortasında bir doğa müzesine dönüş-
müştü. Gerçekten de, onu oluşturanların beklentileri gerçekleşmiş­ yüze geldiklerinde başvurabilecekleri referans standartları sağlamış
ti. Meydanların yakınına evler yapıldı ve giderek bölge, eski City olacaktı; hiyerarşi hil.la güvenilir bir inanç ölçütü olarak hizmet gö­
kadar kalabalıklaştı. rebilirdi. Ancak, tüm bu demografik değişimlerle birlikte büyük şe­
Demek ki, Paris'te olduğu gibi Londra'da da meydanların plan­ hir ekonomisi yabancılar arasındaki ilişkilerde açık bir ölçüt olan
lanması yoluyla nüfusun yeniden yerleştirilmesi, meydanı buluşma hiyerarşi ölçütünü aşındırdı. Bir yabancı söz konusu olduğunda hi­
ve gözlem yapma olmak üzere iki tür kullanunı olan merkezi bir yerarşi belirsiz bir ölçüt haline geldiği için; "seyirci" sorunu doğ­
yer olarak geri getirdi. Acaba zamanın insanları serbest bir bölge · muştu.
olan alanın bu şekilde sınırlanmasına karşı ne hissetmişlerdi? De­
foe, !720'lerin canlı bir tablosunu çiziyor:
C. KENT B URJUVAZİSİNDEKİ DEGİ Ş İ MLER
Her müteahhit aklına esen yere ev diktiği. insanlar da buna ses çıkarmadı�
ğı için güzelim Londnı bir bina yığını haline geldi. Bütün bunlar �yl�si�e ._;
. 18. yüzyılın ilk yarısında İngiliz ve Fransız ekonomileri ulus!arara­
bir kargaşa içinde gerçekleşti ki şehrin çehresı yamru yumru, şekılsız hır
r s,ı ticarette önemli bir büyüme yaşadılar.. İngiltere' nin dış ticareti
şey olup çıktı.15
l.(OO'den 1780'e iki kat arttı; pazar alanı Avrupa' dan, başlıca alıcı
.>

Kentin büyümesi bir merkez, bir odak yitinri anlamına geliyordu. • (olan İngiltere'nin denizaşırı kolonilerine kaydı. Fransızlar boşluğu
Büyüme, Defoe'ya zamanın ağır ağır olgunlaşan zorunlulukları;. d9ldurarak bir zamanlar İngiltere'nin yaptığı gibi ticaretlerinin bü­
olarak görünmüyordu. Birdenbire oluveren bir şeydi: yük bölümünü diğer Avrupa ülkeleriyle yürüttüler. "
Ticaretteki bu artış her iki ülkenin başkentlerinde büyük bir etki
Öncelikle. bu çağda yazanlar için, özel ve dikkate değer bir kriz olarak ilk�:'
yarattı. Londra ve Paris, hem ülke içi çeşitli bölgeler arasında hem
göze çarpan şey ..... Londra şehrinde ve civarındaki binalardaki olağanüs� ,
ıü artıştır. Artık sokaklar ve soylulard ait malik.fuleler haline gelen bu ge"'._: .de ülke içine ve dışına akan mallar için ticari dağıtım noktaları ve
niş :.ırazi, cüsse ve kitle olarak sonsuz büyüklükteki bu bütün, bizim zama�;; >denizaşırı gemicilik ticari fınansman merkezi olına!arının yanı sıra
nımız<la. hem de birkaç yıllık bir süre içinde oluşturuldu. . 1 "
.
başlıca liman kentleriydiler. Ticaretteki bu güçlü atılımın hem fizik­
se! hem de toplumsa! sonuçları oldu. Londra'da Thames üzerinde
Londra ve Paris nüfusunun yol açtığı toplumsa! sorun, bir yabancı ,
gelişen ticaret tıpkı yeni meydanlar gibi, kentin batıya doğru uzan­
ile birlikte mi yaşamak, yoksa bir yabancı mı olınak sorunu idi: ·
m�sına yol açmaktaydı. Paris'te de Seine Nehri üzerindeki ticari
Kent yoğunluğuyla ilintili yeni gelişen toplumsa! sorun, çeşitli Y�j; gelişme kenti batıya doğru genişletti, giderek daha çok sayıda nh­
bancı imajlarının oluşturulabilınesi açısından, yabancıların rutı� .
tını ve antrepo Tui!eries boyunca ve İle de la Cite'yi kuşatarak ken­
olarak nerelerde görünür olabilecekleri sorunuydu. Eski buluşma'
. tin merkezine doluştu.'"
alanı, çok-amaçlı kullanılan meydan, Paris'te kendisi anıtlaşan bir
· Toplumsa! bakımdan ise ticaretin gelişmesi şehir toplumunun fi­
yere dönüşerek, Londra' da da bir doğa müzesi haline gelerek yok .
nansa!, ticari v.e bürokratik sektörlerinde iş olanakları yarattı. Her
edilmişti. Böylece demograf öyle bir ortam yaratıyordu ki, o ortam,•
iki şehirde de "burjuvazinin gelişmesinden" söz ederken, üretimden
da yabancı bir meçhuldü.
: çok dağıtım faaliyetleri ile uğraşan bir sınıf kastedilir. Şehre gelen
Toplumsal grupların hiyerarşik yapıları şehirde etkilenmeden,
· genç insanlar tüm bu merkantil ve ticari faaliyet içinde işlerini bul­
kalmış olsaydı, birbirlerinin seyircisi olarak yabancılar yine de, rol-.
dular. Aslında işgücü kıtlığı gibi bir şey vardı, çünkü okuryazar iş­
!erini oynama yükünün büyük bölümünden, anlık bir sa!ıne çerçe-.'
çi talep eden işlerin sayısı okuma yazma bilen insanların sayısından
vesinde inandırıcı o!abilıne zorunluluğundan kaçınabilirlerdi. Zira,.
fazlaydı. Bir şehirdeki yoğunluk dengesi gibi, var olan iş dengesi de
bu hiyerarşi içindeki yer, görev ve nezaket imgeleri, insanlara yüz
bir kristal gibi tepki vermektedir: 18. yüzyıl başkentlerindeki yeni
 ticari faaliyet orada daha önce var olanın üzerine eklenmemişti.
Şehrin tüm ekonomik yapısı onun etrafında yeniden kristalize ol­
muştu. Örneğin, küçük zanaatkarlara rıhtımlardaki atölye kiraları
aşırı pahalı geliyordu; ticaret erbabı içeri doluşurken onlar merke­
zin, dolayısıyla başkentin dışına kaymaya başladılar.
Bu orta sınıf burjuvazinin gelişmesinde bizi ilgilendiren konu,
açık bir sınıf kimliği sorunudur, çünkü böyle bir kimliğin yokluğu
bir meçhul olarak yabancı kavrayışını güçlendirmiştir.
Bir yazar Paris'ten bahsederken, burjuvazisinin kendisinin yeni
olduğunu bildiğini, ama ne olduğunu bilmediğini söylemektedir.
!.. 17. yüzyılın
,
la cour et la vil/e günlerindeki öncülerinin kendilerini
gizleme çabalarının tam tersine, 18. yüzyıl ortalarındaki merkantil
kesimlerin kendilerine güvendikleri söylenebilir. Yine de, bu şehir­
lilerin kendilerini nasıl gördüklerine ilişkin bir belirsizlik vardı:
Yepyeni insanlardı, ama bu ne demekti? Diderot'nun kendi zama­
nındaki burjuva yaşamını ele alan Le ?ere de Famille gibi oyunla­
rında karakterler toprağa dayanmayan bir hayatı, hatta refahı bile
bir giz olarak görürler.
"Biz kimiz?" sorusuna ilişkin herhangi bir yanıt getirilmeyişinin
bir açıklaması merkantil sınıfların belki de kendine güvenden ken­
dini beğenmişliğe henüz geçmemiş olmalarıdır. Bir diğeri de, bu sı­
nıfın ekonomik oluşumu göz önünde bulundurulduğunda, güvenli
öz tanımları yapmanın zorluğudur. İnsanların görmezden geldiği
bir sınıftı; yepyeni ve genişleyen bir sınıf. Mirasa konmak değil, gi­
rişimcilik esastı. Eski Rönesans ya da Rönesans sonrası merkanti- ·
list sınıflara oranla çizgileri son derece belirsizdi. Çünkü kentte ti­
caret arttıkça kent pazarının doğası da değişmişti.18. yüzyıl başla­
rında bu pazar verili bir bölgede ya da malda ticaret tekeli için re­
kabetten, o bölge içinde ya da mal ticaretinde rekabete kaydı. Tica­
retin basamaklarında orta sınıf kimliğini istikrarsız kılan, işte pa­
zardaki bu değişimlerdi.
Örneğin, hem Londra 'da hem de Paris 'te, bu yük miktarlarda
malın satıldığı' açık hava pazarları bu dönemde kuruldu. Gemiler­
den mallar sattılar ve şehrin belli bölgelerinde faaliyet yürüttüler.
Ortaçağ fuarlarının tersine, Saint Germain ve Halies fuarları her sa­
tıcıya verilen devlet patentli ruhsatlarıyla, kalıcı etkinliklerdi.
1640'!arda Covent Garden'ın inşası ile kentin açık hava pazarların-
daki düzenin aynısı Londra' da da kurulmuş oldu. Gelgclelinı, kent
ticaretinin lisansları eski ilıracat ya da ithalat lisanslarına benzemi­
yordu. East India Conıpany'nin bir dönem çay alım satımını elinde
bulundurması gibi, belli bir fırına artık bir malı alıp satma hakkını
tek başına elinde tutamıyordu, ancak birkaç firma fuarlarda ve ge­
nellikle yasadışı yollarla aynı malları satabiliyordu. Böylelikle, re­
kabetin doğası belli bir bölgede tekel olabilme mücadelesinden, ay­
rı ayn her bölgede verilen ticari mücadelelere dönüştü. Her iki şe­
hir de uluslararası alım satımın düğüm noktası haline geldikçe iç
pazarlan da örtüşür hale geldi."
Şehirlerin Ekonomisi adlı kitabında, bu tür kentsel JJ2.
Jane Jacobs
büyümenin rekabetin baskısından kurtulmak için sürekli satacak
yeni tür mallar ve hizmetlerin ve rekabetin henüz girmediği yeni
bölgelerin aranmasına yol açtığını iddia etmektedir. Söz konusu ar­
güman genel biçimiyle pek çok tarihçiyi öfkelendirir; ama biraz de­
ğiştirildiğinde, bu iki şehirde gelişen belli olgulara anlam kazandı-
rır. İş alanları parçalandığında, babaların kendi yaptıkları işi çocuk­
larına devretmeleri çok zorlaştı. Nedeni basitti: Babalar işin ancak
yansını devredebiliyorlardı. Miras olarak sermaye ya da iş becerisi
bırakabilirlerdi ama bir müşterileri, arz kaynağını vb. garanti ede­
mezlerdi. Dahası, babaların iş için çetin rekabete girmek zorunda
kaldıkları koşullarda oğullar kaçarak kendilerine görünüşte (aslın-
da yanıltıcı bir görünümdü bu) daha bakir görünen becerilerine uy-
gun ticaret ya da iş alanlarında yeni bir pazar oluşturmaya girişiyor­
lardı. 18. yüzyılda Londra ve Paris'te ticaretin yaygınlaşması aile
içindeki iş sürekliliğini parçaladı. Sonuçta, bir yabancının "kim" ol­
duğunu basit olarak aile geçmişine dayanarak belirlemek güçleşti."
18. yüzyıl kent ekonomisinin kristali yeniden biçimlenirken, pi­
yasaların iç içe geçmesi nedeniyle eski mevkilerin altüst oluşu yu­
karıdan aşağıya, merkantil işgücünden el emeğine doğru W.iy-0rdu.
Bu en açık şekilde esnaf loncalarında görülmekteydi. Hem Paris
hem de Londra' d.a loncalar, 17. yüzyıl sonlarında çok büyük sayıda
emekçiyi kucaklıyordu; 18. yüzyıl ortalarında lonca emekçilerinin
sayısı düştü. Genel açıklama, -örneğin Sombart'ınki- loncaların
endüstri toplumunun gereksindiği .hareketli emek havuzuna uyum
. sağlamadığıdır. Fakat böyle bir açıklamayı benimsemek, 18. yüzyıl
şehir tarihini henüz gerçekleşmemiş şeylere bir hazırlik şeklinde
 görmek olur. Kaplow'un işaret ettiği gibi, kent emekçilerinin ya­
şamlarında lonca çalışmasını çok daha gelip geçici işler için terk et­
melerine yol açan doğrudan sebepler varrlı. Lonca içinde hayat bo­
yu çalışarak işçilikten ustalığa geçmek teorik olarak olanaklı idiyse
de, pratikte uzak bir olasılıktı. 18. yüzyıl Paris loncalarında, "ister
hayat boyu düz işçi olarak çalışsınlar isterse chdmbrelans olsunlar,
bu emekçilerin yoksulluğu had saflıadaydı, hareket olanakları da sı­
fırdı ve bu duruma lonca dışındaki kardeşlerinden daha çok hınç
duyuyor olabilirdiler". 18. yüzyılda loncaların Sombart'ın öne sür­
düğü nedenlerle işlevsel olarak azalrlığı doğru olsa bile, bu loncala-
88 rın çok d'!ha bilinçli bir şekilde terk edildiği de bir gerçektir; çünkü
loncalardiıki gençler için, babanın üyeliği sayesinde onlara verilen
çalışma hakkı ileride işsiz kalmamalarıru garantilemediği gibi "ge-
lecek" de vaat etmiyordu."
Orta sınıflar içinde mal satma rekabeti nasıl yayıldıysa, işçi sı­
nıfının alt kesimleri arasında da hizmet satma rekabeti yayılrlı. 17.
yüzyıl sonunda Paris ve Londra'da uşakların toplam sayısı uşak ta­
lebini çok çok aşıyordu. Bu işgücü fazlası 18. yüzyılda daha da art- .
tı. Uşakların arzı, talebi o kadar aştı ki, uşakla birlikte çocuklarının <
da bakımını üstlenmek patronlara çok ağır gelıneye başladı. Yaşlı
uşakların tüm ailesini alıkoymaktansa, gençleri tutmakla evin bakı- .
mı daha ucuza mal oluyordu. Şehir yoluyla uluslararası ticaret ya­
yılınca şehirdeki hizmet ekonomisi parçalara ayrıldı; zanaat içi,
hizmet içi rekabet büyüdü; insanları ayıran işin yapıldığı yer kavra­
mı yıkıldı."
Bu iki canlı şehrin demografi ve ekonomileri, yabancının bir' ·
meçhul, en azından kısa bir süre içinde olgusal bir inceleme yoluy­
la kolayca bir yere konulamayan bir meçhul olarak tanımlanmasına
hizmet etmiştir. İnsanlar şehre gitmek üzere aile bağlarını kopardık­
larında akrabalıkların, eşin dostun ve geleneklerin onlara bir yararı
olmadı. Nüfus, çok sayıda insanın kolayca toplanmasına ve sosyal- ,,
!eşmesine elverişli olmayan meydanlar etrafında yığılınasıyla olu- , \
şru1 yeni kentsel birimlere dağıldığında yabancıları rutin gözlenıler­
le tanıyabilmek daha da güçleşti. İç içe geçmiş karmaşık bir bütün ···,
oluşturan pazarlar ekonomik etkinliklerin istikrarlı olduğu bölgeleri '
yıktığı zan1an, mesleki "yer" işlevini yitirdi. Kuşaklar arası statü ko- .
puklukları arttı; mevkilerin miras bırakılabilmesi, hem alt hem de
üst seviyede yeni mevkilerin yaratılınası karşısında yenik düştü.
Böylece, görünüşler alaru nereden gelıniş olduğunuz, nereye ait
·· olduğunuz, size sokakta rastladığımda ne yapıyor olduğunuz gibi
standartlarla kolayca çizilemiyordu. Bunu yine, 20. yüzyıl başında
New York'un demografisi ile karşılaştırın: New York göçmenleri
konuştukları dille hemen ayırt ediliyorlardı, genellikle tüm aile bir­
likte göç ediyordu ya da ailelerini sonradan trenle getirtiyorlardı;
şehrin etnik alt bölgelerinde kümeleniyor ve geldikleri menıleketle­
rindeki yörelerine, hatta köylerine göre ayrılmış bloklarda yaşıyor­
lardı. New York'ta bir zamanlar bu etnik alt grupların her biri, mey­
danı, Paris 'teki meydanların Ortaçağ ve Rönesans kullarumına _fü
·
benzer tarzda kullanıyorlardı. Sokak, üzerinde merkezi bir noktada
· 'İnşa edilmiş olan kilisesi .ile alışverişe, buluşmalara ve rastgele göz­
lem yapmaya elverişli idi. 18. yüzyıl ortalarının Paris ve Londra­
sı'nda yabancılar bu türden otomatik örgütlenme tarzlarına sahip
değillerdi.
Gelin kesin kurallarımız olmadığı konusunu açıklığa kavuştu­
. ' ralım, çünkü burada çizilen portre bu haliyle ancien regime kozmo­
: politlerinin, insanların yüzsüz ve boş olduğu Kafkavari soyut bir
<·evrende yaşadıkları şeklinde kavranabilir. Ancak durum böyle de­
ğildi; 1 8 . yüzyıl başkenti insanların yabancılarla ilişkilerini renk­
' lendirmek ve tanımlayabilmek için çok büyük çabalar harcadıkları
rbir yerdi; önemli olan çaba göstermek zorunda olmalarıydı. Şehir
yaşanımın maddi koşulları, insanların ötekileri, geldikleri yer, aile
geçmişleri ya da mesleklerine göre rahatlıkla ve "doğal" olarak eti­
:. ketlemek konusunda duydukları güveni zayıflattı. Kişinin ötekiler­
.'. le ilişkilerini renklendirme çabası, bu toplumsal alışverişlere bir bi­
, çim verme çabası anlamlı bir seyirci anlayışı yaratma çabasıdır. Ya­
,·. bancılardan oluşan bir ortam içinden bu anlamlı seyirci topluluğu­
· nu yaratmak için gereken çalışmanın çapma ilişkin bir fikrinüz ol­
ması açısından, yeni kent toplumuna ait görgü kurallarının bir bö­
lümünü eski saray toplumundaki benzer kurallarla karşılaştırabili­
iriz. Daha önce hiç karşılaşmamış olan iki yabancı için sosyalleşme­
. 'ıiin ilk adımında bu toplumsal incelik, sorular, selamlaşmalar, tanış­
,<malar ve dedikodularla ilgili kurallardan oluşur.
 D. SARAYD A Kİ VE ŞEHİRDEKİ İLİŞKİLER
1750'lerdeki Parislilerin ve Londralıların davranışlarını gözlemle- ' ,
yenler, iki şehir arasındaki farklılıklardan çok bu iki şehrin nezaket
kuralları bakımından taşradan bu denli farklılaşmalarına şaşırmış­
lardı. İngiltere ve Fransa' daki saray yaşamının farklılığıyla karşı­
laştıklarında şehirlerin ne denli benzer hale geldikleri de dikkatleri­
ni çekmişti.
İngiltere'de saray yaşamı II. Charles döneminden başlayarak
Fransa' da XIV. Louis döneminde gelişen saray yaşamından tama-
!L men farklı yönde yol almıştı. İngilizler, sıkı Püriten kuralların ar­
dından toplumlarında kendini teklifsiz keyif almaya, vurdumduy­
mazlığa ve büyük ölçüde idari ve politik düzensizliğe kaptırmış bir
saray yaşamının biçimlendiğini gördüler; bu 1660'tan 1688'e kadar
sürdü. Louis döneminde Fransızlar ise Fronde karışıklıklarının ar­
dından bilinçli olarak resmi, düzenli, yüksek düzeyde disiplinli ve
bu resmiliğin ve düzenliliğin giderek güçlendiği bir saray yaşamı­
nın biçimlendiğini gördüler. Bu durum 1 7 1 5 'e kadar sürdü. İngilte­
re' de, 1690'lardan başlayarak gelişen kentsel büyüme dalgasına,
gerek politik yaşamın gerekse de saray yaşamının giderek artan is­
tikrarı eşlik etmekteydi; yani, Londra'nın gelişmesi ile istikrarlı, sı­
nırlı bir monarşinin gelişmesi el ele ilerliyordu. Fransa' da kralın
gücü ile Paris'in gücü uzlaşmaz çelişkiler taşıyordu. Louis Versay'ı
yarattı; artık Tuileries sürekli ikametgfilı değildi, çünkü böylece
soyluları daha iyi denetleyebilirdi; ayrıca saray kaçacak bir boşluk,
bir yer bırakmayan sıkı bir hiyerarşi demekti. l 715'te XIV. Lo­
uis'nin ölümü üzerine XV. Louis'nin yönetimi altında gelişen Pa­
ris'e doğru kayma Versay'ın kurumları pahasına gerçekleşmişti.
Demek ki politik açıdan İngiltere ve Fransa'nın saray tarihinde yal­
nızca karşıtlar kıyaslanabilir. Toplumsal açıdan ise belirli benzerlik­
ler vardı.2-'
17. yüzyıl ortası saraylarında, yalnızca Fransa' da değil, Alınan­
ya, İtalya ve İngiltere' de de farklı mevkilerden insanlar arasındaki
selamlaşmalar kişilerin birbirleri hakkında edinmiş oldukları bilgi­
ler temelinde övgüler düzülmesini gerektiriyordu. Tabii ki övgüle­
re boğulması gereken kişi, daha üst mevkide olandı. Nitelikli kim­
s�lerle niteliksiz kimseler arasındaki ilişkilerde mevki belirten un-
Monsieur le Mar­
vanlar her iki taraf için de kesinlikle gerekliydi:
quis, Monsieur l' avocat ile konuşurdu. Bu şartlar altında yapılan
komplimanlar ötekinin bilinen özelliklerini onun yüzüne;karşı aşırı
övmek şeklinde oluyordu. Saint-Sirnon'un anılarında, birbirlerini
"şunları şunları yapmış olan kişiyle karşılaşmaktan mutluluk duyu­
yorum" gibi sözlerle onurlandıran insanlardan söz edilir. "Şunlar
şunlar" dediğimiz ise genellikle karşıdaki kişinin savaştaki kahra­
manlıklarının, aile bağlarının listesi olurdu. Ya da daha düşük mev­
kiden biri söz konusu ise karakterinde ona ün kazandıran güçlü
yanlar sergilenirdi. Daha ilk karşılaşmada bir kişiyi övgülere boğ-
mak toplumsal bağ kurmanın bir yoluydu." .2.L
Saray egemenliğindeki bir toplum yapısı bu tür iltifatları ve se­
lamlaşmaları kolaylaştırmaktadır. Versay dışında bu saraylar kü­
çüktü ve bir kimsenin ünü ve geçmişi küçük cemaat içinde kolay­
lıkla yayılabiliyordu. En kalabalık olduğu zamanlarda Versay'daki
insanların sayılarına ait tahminler büyük ölçüde değişmektedir. An­
cak Saint-Simon ve W.H.Lewis gibi dönemin yazarlarının yazıla­
rından anlaşıldığı kadarıyla, sarayda karşılaşmaları mümkün insan­
lar içinde alt gruplara ait insanların sayısı da daha tanıştırılmadan
haklarındaki bilgilerin sözlü olarak yayılabileceği kadar azdı. Ayrı­
ca, takdimin önemi, kişinin karşılaşabileceği yabancıların statüsüne
ilişkin geniş bir soruşturma yapmasını gerektiriyordu."
Böyle bir durumda doğal olarak çeşitli dedikodu biçimleri geli­
şiyordu. Dedikodu öteki insanlara ilişkin sınırlanmamış bilgi alış­
verişiydi; onların günahları, sorunları ya da kuruntuları ayrıntılarıy­
la, inceden inceye tahlil ediliyordu, çünkü sarayda bu tür malırem
şeyler herkesin bilgisi dahilindeydi. Dahası, dedikodunun toplum­
sal mevki ile çok doğrudan bir ilişkisi vardı. Saint-Simon'un yazı­
larında alt düzeyde biri, daha yukarı mevkiden biririe hiçbir zaman
onun hakkında bir şeyler bildiğini ya da dedikodusunu duymuş ol­
duğunu belli etmezken, yukarı mevkideki kişi kendinden daha aşa­
ğı mevkiden biri ile daha ilk karşılaşmasında, onu küçümseme ama­
cı taşımaksızın onun hakkında duyduğu dedikodulardan söz ederek
bunların gerçekten doğru . olup olmadığına ilişkin tartış�aya gire­
bilınektedir.
Yetn1iş yıl sonra Londra'da ve Paris'te görüntü değişffiişti. Da­
ha açık olması için, saraya yönelmeden önceki haliyle aynı toplum­
>
 sal sınıfı analiz edelim. 1750'de Lord Chesterfield oğlunu, tanıştı­
rıldığı kişinin ailesi hakkında herhangi bir imada bulunmaması ko­
nusunda uyarıyordu, çünkü onun ailesi ile arasında nasıl bir duygu­
sal ilişki olduğunu kesin olarak bilmek olanak dışıydı; ya da Lond­
ra'nın bu "karışıklığı"nda bir kişinin doğru dürüst bir aile düzeni
olup olmadığından bile emin olunamazdı. Yabancılarla dolup taşan
nüfusu yoğun bir çevrede, kişiye ve onun bilinen niteliklerine öv­
güler düzen selamlaşmalar giderek güçleşti. Genelde artık beylik
selamlaşma deyimleri vardı. Bunların kabul edilebilirlikleri kendi
başlarınahrer mecaz olarak ne kadar genel geçer ve ağdalı olduk-
J!L !arına bağlıydı. Bunlar ayrunsız herkese onıın itibarını hiçbir şekil­
Chesterfield oğluna yazdığı mektuplarda duygularını başkalarından
gızleyerek yaşamayı öğrenmenin altını çiziyordu. 1747'de, oğluna
şunları öğütlemekteydi:
S�nin yaşındakileri � �rl<.�k yanı. sizi kurnaz ve tecrübeli kişiler için kolay
bır lokmaya ve gcçıcı bır hevese dönüştüren ihtiyatsız içtcnliğinizdir.....
Artık yaşama atıldığına göre, sana sunulan bu tür dostluklardan sakın
Bunl�rı büyük nezaketle karşıla, fakat inanma; övgülerle karşılık ver, fa�
kat guvcn duyma.2'1
; �
Birkaç gün son a C esterfield öğüdünü daha da genişletir; 1747 yı-
_
lı, Chesterfıeld ın ogluna, Paris ve Londra gibi büyük şehirlerin tu- -2.

de zedelemeksizin söylenebilirdi. Nitekim bir iltifatın esası, dolay­ zaklarına ancak bir maske takarak karşı koyabileceğini söylediği,

sızlığa ve kişiselliğe başvurmaksızın karşıdakini onurlandırınaktı."' yaşam boyu sürecek oldukça uzun bir söylevin başlangıç yılıydı.

Marivaux'nun La Vie de Marianne adlı yapıtındaki Mariarıne Chesterfield'ın sözleri katıdır:

adlı kahramanı, Paris 'teki ilk akşam yemeği davetine katıldığında
Her şeyden önce, kendini beğenmişliği sohbetlerinden uzak tut ve insan­
oradalci grubun açıklığına ve konukseverliğine, daha önce hakkın­ ları kendi kişis�J ��raklar�n ya da özel meselelerinle eğlendireceğini san­
da bir şey duymamış olabileceği insarılar hakkında çok az konuş­ ��· Bunlar scnın ıçı n çok ılginç olsa bile ötekilerin hepsi için can sıkıcı ve
_
kustahçadır; aynca ınsan özel meselelerini ne kadar sır olarak saklasa yc­
malarına·ve özel yaşamına burıınlarını sokmadan onu konuşturma­
ya özen göstermelerine çok şaşar. 18. yüzyıl kent toplumunda neza­
ridir.:ı<ı
ket 17. yüzyıl ortalarındaki saray toplumuna ait tarzların tam tersi­
Chesterfield tekrar tekrar gençlik hatalarından söz eder. Londra'nın
ne dönüşmüştü. İlk toplumsal bağlar, insarıların "meçhul yığınlar"
gerçeklerinden uzakta, yetişme çağında iken, dürüstlüğün ve içten­
olduklarının kabul edilmesine dayanan nezaket kuralları temelinde
oluşturulmuştu.�7
�
li in ahliiki değerler olduğunu sanırınış. Londra'da geçen olgunluk
donemınde ıse bu erdemlerin bedeli "kendine ve başkalarına çok
Kent koşulları altında dedikodu tuhaf bir karakter kazandı. Vol­
büyük zarar verilmesi" olmuş. Madam de Sevigne'kine benzer aris­
taire, biriyle ilişkinizin daha başında iken dedikodusunu yaparsa­
tokrat bir ortamda yetiştirilmiş olan Chesterfield, toplumsal yaşamı
nız; ona hakaret etmiş olursunuz, diye yazıyordu. Dedikodu, hemen
. saray ve malikiineden kozmopolit şehirdeki yabancılar arasında ge­
o anda paylajılacak konulardan oluşan bir alan değil, belirli bir aşa-
çen bir yaşama kaydığı zaman, Madam de Sevigne'in "maneviya­
maya ulaşan dostluğun göstergesi olmuştu. Aksi halde dinleyicini­
tı"nı l 740'larda olumlu bir tehlike olarak değerlendiriyordu.
zin yakınlık duyduğu kişilerden söz etmek gibi büyük bir riske gi­
18. yüzyıl ortaları sosyalleşmenin en parlak çağlarından biriydi,
rerdiniz; ya da l 730'daki popüler hikayelerden birinde olduğu gibi,
fakat zamanın yurttaşları bu onura nail olacak gibi görünmüyorlar­
�
farkında olmaksızın bir ka ının hafifmeşrepliğiyle ilgili bir hikaye- •

dı. Maddi yaşam koşulları insanların birbirini soru işaretleri olarak

yi o kadının ta kendisine anlatabiliı:ç!iniz. Böylece büyük şehir, ki- .
··· görmesine neden oluyordu ve bu belirsizlik hiçbir şekilde duygusal
şiliklerden söz etme olgusunu başkalarıyla ilk kez ilişki kurmanın
bakımdan nötr bir konu değildi. Bilinmeyen olarak ötekiler karşı­
bir yolu. olmaktan çıkarmıştı."'
sında duyulan korku, Chesterfield'ın "insan özel meselelerini ne
Kişinin kendisi ile dünyayla kurduğu ilişkiler arasında bir mesa­
kadar sır olarak saklasa yeridir" türü sözler sarf etmesine yol açı­
fe olduğu bilinci 1740'1arda, en ünlü örneğini belki de Lord Ches­
. yordu. Maddi değişimlerden duyulan korku, söz konusu değişimle-
terfield'ın oluşturduğu birçok yazar için başat tema haline gelmişti.
 rin etkisini daha da arıtın
yordu,. bu da maddı. koş
"
�
yere konu amayan,, yab
ullan nedeniyle bir iV
ancılann üzerine atılan bir
. örtüydü. Öyley- Kamusal roller
se bu kendılerıne
u b"ır sosyalleşebıl-
şans verilmeyen adaylar .
• guç
.. l"·
me yetısı olan bır toplum
· · .

u nasıl yarattılar? Birbirl

eriyle ilişki kur­
mak ıçın kullandıkları araç
lar nelerdi?

14

Gerek tiyatroda gerekse d e günlük yaşamda geçerli inanç kodları,

1 8 . yüzyıl kent toplumunun toplumsal ilişkileri anlamlı kılma araç­
larından biriydi. Geriye dönüp baktığımızda, bu köprü konusunda o
dönemin insanlanndan daha tedbirli olma isteği duyabiliriz. 1 8.
yüzyıl ortasında hem Paris hem de Londra'da insanlar yüz yıllık
tlıeatrum mundi imgesine özgü temel özelliklerinden sıyrılmış bir
şehirden bahsediyordu. 1749'da Fielding Londra'dan, sahne ve so­
kağın "kelimenin tam anlamıyla" birbirine karıştığı bir toplum ola­
rak söz eder ve bir tiyatro olarak dünya Restorasyon döneminde ol­
duğu gibi artık "yalnızca bir eğretileme" değildir der. 1757'de Ro­
usseau, Paris'teki yaşam koşullarının sosyal ilişkiye girmek için in­
sanları aktörler gibi davranmaya zorladığını göstermek üzere bir
 yazı kaleme almıştı. Önümüzdeki iki bölümden sonra göreceğimiz A . BEDEN BİR MANKENDİR
gibi, yeni bir ıheatrum mundi anlamına gelen bu açıklamalar tam
1750'lerin Paris ya da Londra'sına ansızın geri dönen modern bir
olarak göründükleri gibi değillerdi: Geçmişe dönüp baktığımızda,
kent sakini , karşısında dış görünüşü zamanımızın kalabalıklarından
sahnede inanılır olanla sokakta inanılır olan arasında bir köprü ku­
rulduğunu söylemek daha yerinde olacak'tır. Kurulan bağ, sokakta­
ilk bakışta daha yalın ve şaşırtıcı olan bir kalabalıkla karşılaşırdı.
Sokağa çıkan bir kişi artık görünüşüne bakarak orta sınıftan bir
ki yaşama bir biçim kazandırdı. Aktör nasıl sahne dışındaki gerçek
yoksulu, orta sınıftan bir zenginden az çok ayırt edebilirdi. İki asır
karakterini göstermeksizin insanları duygulandınyorsa, onun kul­
önceki Paris ve Londra sokaklarında dış görünüşler sosyal konu­
landığı ayın inanç kodları da izleyicilerinin benzer bir amacına hiz­
••..· mun kesin göstergeleri olacak şekilde güdümleniyordu. Hizmetkiir­
met etmekteydi; birbirlerine kendilerini tanımlamaya kalkışmadan
. dar işçilerden kolaylıkla ayırt edilebilirdi. Yapılan işin türünün her
karşılıklı duygu uyandırabiliyorlardı. Maddi yaşam koşulları bu
mesleğe ait özel giysilerden anlaşılabilmesinin yanında, giysilerde- -22
96 kendini tanımlama çabalarını güç, hayal kıncı ve belki de beyhude
)tj düğme ve şeritler yoluyla kişinin kendi meslek alanında hangi F7
kılıyordu. Bu köprü, insanlara kişisel olınayan bir zeminde sosyal­
· mevkide olduğu da dışarıdan bakılarak çıkarılabilirdi. Toplumun
leşebilme araçlarını sağlıyordu.
orta . kesiminden, avukatlar, muhasebeciler ve tüccarların her biri
Böylece, kamusal yaşamın dört öğesinden ilki yani seyirci soru­
nu, ikinci öğe ile yani tiyatro ve toplum arasında köprü kuran inanç farklı süslemeler, peruklar ve şeritler kullanıyordu. Toplumun en
kodları ile mantıksal bir ilişki içine girmiş oldu. Birincisi maddi dü­ · 'üst mevkilerinde olanlar ise sokakta, onları yalnızca orta tabakadan

zensizlik meselesiydi; ikincisi onun üzerinde yükselen duygusal bir ... ayırmayıp sokağa da egemen kılacak kostümlerle boy gösteriyor­

düzendi. Düzen, düzensizliğe tepkiydi, fakat aynı zamanda da onun du.

aşılmasıydı. · .Elit kesimin ve daha varlıklı burjuvazinin kostümleri modern bir
Tiyatrodaki ve sokaktaki inanç arasındaki yapısal köprü, esas izleyiciyi şaşırtabilirdi. Burunlarına, alınlarına ve çene etrafına al­

olarak iki ilkeye göre biçimlenmişti: Biri beden, diğeri söz ile ilin- 'iı lıklar sürüyorlardı. Peruklar fazla büyük ve özenliydi. Kadınların
tiliydi. Beden mankendi, konuşma ise bir simgeden çok bir işaret saç modelleri de aynı özenle yapılırdı; üstelik bu modellerde son

olarak görülüyordu. Birinci ilkeye göre, bir şey ifade eden canlı bir · derece ayrıntılı gemi modelleri, meyve sepetleri, hatta minyatür fi­
varlık yerine bir manken gibi hizmet eden beden ile insan, üzerin­ . gürlerle temsil edilen tarihsel sahneler bile görülürdü. Hem kadın­

deki giysiler, zihinlerde bir tür buluş, süsleme ve uzlaşım konusu ların hem de erkeklerin tenleri soluk kırmızı ya da mat beyaza bo­

olarak canlandırılıyordu. İkinci ilke yoluyla ise konuşmaya, dışsal yarurdı. Maskeler takılırdı, ama sırf sık sık çıkarılarak eğlenmek

durumlara ya da kişi olarak konuşmacıya gönderme yapmak yeri­ için. Beden, oynanacak hoş bir oyuncak haline gelmişti sanki.

ne, kendi içinde ve kendi başına anlamı olan bir şey olarak kulak Sokakta geçirdiği ilk anlarında modern seyircimiz, herkesin bu

veriliyordu. Her iki ilke yoluyla da, başkalarına gösterilen davranış­ · denli açık seçik etiketi olduğu bir yerde düzene ilişkin bir sorun ol­

ları fiziksel ve toplumsal duruma ilişkin kişisel vasıflardan ayırabil­ madığı sonucuna varacaktır. Eğer bu ·gözlemci biraz tarih bilgisine

mişlerdi ve böylece de "kamu alaru"na ilişkin bir coğrafya yaratma sahipse, söz konusu düzen için çok basit bir açıklama getirecektir:

yolunda ikinci bir adım atrnışlardı. İnsanların yaptığı yalıuzca yasaya uymaktı. Çünkü hem Paris hem
. de Londra' daki nizanınamelerde, toplumsal hiyerarşideki her mev­
ki için, kılık kıyafet kanununa "uygun" bir takım giysi belirlenmiş­
ti ve bir mevkiye ait olanların başka bir mevkidekilerin kostümünü
., kullanmaları yasaklanmıştı. Kılık kıyafet kanunu özellikle Fran­
sa'da karmaşıktı. Örneğin, eşleri işçi olan l 750'lerin kadınlarının
 ustabaşı eşleri gibi giyinmelerine izin verilmiyordu. ''Tüccarların"
eşleri de soylu hanımların kullandığı belirli süsleri kullanamazlar­
dı.Jı
Bununla beraber, bu nizamnamelerin varlığı, içerdikleri yasala­
rın gözetildiği ya da uygulandığı anlamına gelmez. 1 8 . yüzyilın ba­
şında, kılık kıyafet kanununun çiğnenmesi nedeniyle az sayıda tu­
tuklama gerçekleşmişti. Teorik olarak, birisinin bedensel dış görü­
nümünü taklit suçundan hapse girmek mümkündü. Pratikte ise
l?OO'lerden itibaren bu nedenle korkmak gereksizdi. Büyük şehir­
lerdeki insanlar son bölümde ele aldığımız nedenlerden dolayı, sa-
t� kaktaki bir yabancının kostümünün onun toplumsal mevkii ve say:
gınlığını gerçekten yansıtıp yansıtmadığını söyleyebilmek için çok
az veriye sahipti. Kozmopolit merkezlere göçenlerin çoğu kendi
yörelerinde artık açılmayan yeni meslek alanlarının peşine düşmüş­
lerdi. Peki, gözlemcinin sokakta gördükleri bir yanılsama mıydı?
Eşitlikçi bir toplumun mantığına göre, insanlar sosyal farklılık­
larını sergilemek zorunda değilse bunu yapmazlar. Eğer hem yasa
hem de yabancılık sizin seçtiğiniz bir "kimliğe bürünmenize" izin
veriyorsa kim olduğunuzu tanımlama çabasına da girmezsiniz. Ne
var ki, ancieıı regime şehrine uygulandığında bu eşitlikçi mantık if­
las eder. Kılık kıyafet yasalarının Batı Avrupa'da seyrek olarak yü­
rürlükte olmasına ve büyük kentlerin sokaklarında gördüğünüz in­
sanların özgeçmişi hakkında bilgi edinmenin güçlüğüne karşın,
toplumsal konumlara göre giyinme kodlarına uymaya yönelik bir
·istek vardı. İnsanlar bunu yaparak, sokaktaki yabancılardan oluşan
karışıma bir düzen getirmeyi umuyorlardı.
Kentli orta ve yukarı sınıf üyesi çoğu Fransiz ve İngiliz'in kos­
tümleri 17. yüzyıl sonlarından 1 8 . yüzyıl ortalarına kadar daha is­
tikrarlı, hele önceki seksen yıla oranla çok daha istikrarlı bir kesim
ve genel biçim benzerliği göstermekteydi. Kadınlarda yayvan etek­
lere ve ideal erkek formu konusundaki büyük değişim -şişmanlık­
tan zayıf ve ince belli olmaya- dışında, l 8. yüzyılda 17. yüzyıl son­
larının belli başlı modellerinden vazgeçilmemişti. Gelgelelim, tüm
bu kalıpların kullanım tarzı değişmekteydi."
17. yüzyıl sonlarında her zaman giyilebilen kostümler 1 8 . yüz­
yıl ortalarında yalnızca sahne ve sokak için uygun görülüyordu. 18.
yüzyılda ev içinde, bol ve sade elbiseler hemen tüm sınıfların terci-
hiydi. İşte burada kamusal ve özel alanlar arasındaki kopuklukla
ilintili ilk koşul ortaya çıkar: Daha doğal olan özel alanda bedenin
kendi başına bir anlamı vardır. Squire, Regence dönemi için şuna
ışaret eder:
Paris tam anlamıyla özensiz bir dış görünüşün kabulünü yaşadı. Yatak oda­
sı kostümleri salona girdi. Giyimin "özel" niteliği, aslında kökenleri itiba­
riyle giysiyle alakası olınayan biçimlerin genel kullanımı ile öne çıkarıl-
dı ..ı.ı ·.,
Sokakta ise aksine, kişinin mevkiini gösteren kostüm.Ier giyiliyor-
du. işaretlerin başarılı olması için kostümlerin bilinmesi, bedensel .22-
imgelerin bildik olması gerekiyordu. 17. yüzyıl sonlarının hantal
dış görünüşlerİHİn muhnfaza edilmesi basitçe geçmişin bir uzantısı
olarak görülemez. Amaç, toplumda ait olunan yeri gösteren imge-
ler kullanarak sokakta bir toplumsal düzen oluşturmaktı.
Kentsel yaşamdaki değişimler göz önüne alınırsa,, bu çabanın
zorluklarla karşılaşacağı açıktı. Bir kere, çoğu yeni merkantil mes­
leğin 17. yüzyılda örneği yoktu. Örneğin bir gemicilik firmasının
muhasebe-tahsilat kısmında çalışanların giyebilecekleri uygun giy­
sileri yoktu. İkincisi, büyük kentlerdeki esnaf loncalarının çökme­
siyle, lonca işaretleri taşıyan alışıldık giyim tarzlarının büyük bölü­
mü işe yaramaz oldu, çünkü çok az sayıda lonca üyesi kalmıştı. Bu
güçlüğü aşmak için kullanılan bir yöntem de, kişinin kendi mesle­
ği ya da işi ile az çok yakınlığı olan herhangi bir mesleki giysiyi se­
çip sokakta giymesiydi. Bu insanlar kendi konumlarını aşan tarzda
giyinemezlerdi. Aslında, kayıtlara göre, giyim konusunda yalnızca
alt orta sınıf üyeleri yer yer kuralı çiğniyordu. Öte yandan bu eski
kostümler farklı fakat eşit meslekten kişilerce giyildiğinde, giyen­
ler kendi özel yerlerini simgelemesi için elbiselerde değişiklik yap­
ma kaygısı da taşımıyorlardı. Taşısalardı zaten garip olurdu; kos­
tümler, arıları giyen kişiyi tanımayan sokaktaki insan için bir anlam
taşımazdı, aynca alıştığı kıyafetleri neden değiştirecekti ki? İnsan­
ların aslında giydikleri şeye ait olup olınadıklan, sokakta belli bir
yeri olan birisi olmak için tanınacak bir şeyler giymek istemeleri
kadar önemli değildi."
Gezintiye çıktığında bir kasap ya da şahin avcısı gibi giyinen ta­
� Galler Prensi George'un saltanat naipliği. (ç.n.)
 giderlerdi. Paris'te de sınıflar arasında İngiltere 'dekine benzer bir
vukçuluk şirketindeki bir dağıtıcı hakkında konuşurken, onun bir
zaman kayması vardı, ama elbette orada oyuncak bebeklere gerek
kostüm giydiğini, bu kostüm nosyonunun tıpkı tiyatrodaki bir aktö­
· yoktu."
rün kostü.mü gibi o kişinin davranışını kavramamızda yardımcı ola-
nı Bebekler gerçek insan boyutlarına çıkarılsaydı, geriden izleme
cağını söyleriz ve bu tarz bir giyime bir uzlaşım sonucu varıldığı .
sıstem � sınıfları ayıran çizgilerde içinden çıkılmaz bir bulanıklık
·

hemen aplarız.
yaratabilirdi. Ya da şöyle diyelim; orta ve üst tabakalar arasındaki
18. yüzyıl sokak giyimini cazip kılan, geleneksel kostümlerle
farklılıklar o hale gelirdi ki, orta tabakanın giydikleri moda tutkunu
yeni maddi şartlar arasındaki uygunsuzluğun kimseyi başka birinin
hanımefendilerin gençliklerinde giydiklerinin tam bir yankısı olur­
kılığına girmeye zorlamadığı, aksine kendi kimliğini oldukça ek­
ay­ du. Aslında, bebekler gerçek boyutlara dönüştürüldüğünde kostüm-
siksiz yansıtan kostümler giydiği aşırı olmayan örneklerde bile,
nı giyim ve görenek anlayışının var olmasıyd ı. Evdeki giyim, kişi- . �
.. ler i tematik olarak sadeleştirilmişti. Bebeklere gerek duyulmayan
�
ıoo nin bedenine ve ihtiyaçlarına yanıt verirken, sokakta ötekilere sizin · Pans te de aynı sade modeller gündemdeydi. Sonuçta, orta sınıf ka- JJ2
ta- ; dutları aristokrat çağdaşlarının gençliklerinin zayıf ama aynı za-
kim olduğunuzu biliyormuş gibi davranma fırsatı tanıma amacı
u; ·' manda daha yalın bir uyarlamasıydılar."
şıyordu. Kişi kendi yarattığı sahnede bir şahsiyet haline geliyord
olmak değil, ş�i emin­ Bir tür sokakları düzenleme aracı olarak giyim kodları insanla­
kostüınler kiminle aşık attığınızdan· emin
. rın kim olduğunu keyfi bir biçimde de olsa açıkça belirlemede işe
mişsiniz gibi davranabilmek için vardı. Chesterfield oğluna öteki
insanların dış görünüşlerine aldanmamasını öğütlüyordu; insanlar yarıyordu. Geriden izleme sistemi ise bu açıklığı tehdit edebilirdi.

olabilecekleri gibi değil de oldukları gibi kabul edilirse yaşam da­ Kendi konumunu aşan tarzda giyinen karısına orta sınıftan bir zey­

ha sosyal olurdu. Bu bakımdan da, kostümlerin onları giyenden ve tinyağı tüccarının tepkisi, Lady's Magazine adlı 1784'te yayımla­
giyenin bedeninden bağımsız bir anlamı vardı. Beden, evdekinin nan bir dergide aşağıdaki şekilde yer alrmştı:

tersine, kumaşlarla örtülerek süslenecek bir formdu.

Bu kuralı daha iyi ifade etmek için, "insanlar" yerine "erkekler"
dememiz gerekir. Çünkü kadınlar, mevkileri ile giyimlerinin uy­
gunluğu açısından çok daha büyük dikkatle inceleniyorlardı: Ge­
nelde erkekler gibi, belli bir kesime ait birisi olarak, şu ya da bu gö­
rünümle sokağa çıkabilirler, ama o kesime ait sınırların dışına çı­
karsa düşmanlık toplarlardı. Sorun kesimler arası farkların belirsiz- .
leştiği, kendileri de açık olmayan, orta düzeyle orta-üst düzeyler
Kaiım aşağıda beyazlar içinde ama iğrenç, örgülü bir elbiseyle dans eder�
kcn, ne yapacağımı bilemediın. kızarak bağırdım, ..Sally, hey, sevgilim, bu
yeni saçmalık da ne? Daha önce giydiğin rop lanı hiç benzemiyor." "Hayır,
sevgilim," diye bağırdı, "Rop değil, chemise de la reine." Bu abuk sabuk
sözlere bir..ı.z içerle_ycrck, "Sevgilin1," diye yanıtladım, "Gel şu yeni elbi­
sene doğru dürüst Ingilizce bir ad verelim." "Peki, madem istiyorsun, bu­
nun :.ıdı kraliçenin entarisi." "Aman Tanrım" diye düşündüm, "Bir zeytin­
ya,�ı tiiccannın karısı dükkdnda çalışmaya kendi entarisiyle de��il. kraliçe­
nin entarisiyle gelirse diinyunın hali nice olur."

arasında iyice keskin bir hal alıyordu. Bunun nedeni devrin kadın
Yağcının karısı ya da bir başkası chemise de la reine giyiyor, taklit­
nüfusu arasında modanın yayılmasına yol açan araçlarda yatmak-
ler de mükemmel yapılıyorduysa insanlar kiminle muhatap olduğu­
taydı. .
nu nasıl anlayabileceklerdi? İşte, bir kez daha, sorun bir mevkiden
Toplumun gerek orta gerekse üst tabakalarında, Londralı kadı- ."'
emin olınak değil, rolünü kendinden emin olarak oynamaktır."
nın zevki için model Fransa'ydı. . Bu on yıl boyunca, orta tabakadan
Bu yüzden, kendi mevkiini aşan kostümlerle dolaşan bir kadın­
İngiliz kadınları genellikle üst tabakadan Fransız kadınlarının on­
la alay etmek, hatta diğer yabancılara onun bir sahtekar olduğunu
on beş yıl önce giydiklerini giydiler. Fransız kostümleri oyuncak
söylemek nezaketsizlik olarak görülmüyordu. Gelgelelim bu utan­
bebekler yoluyla yaygınlaştırılıyordu; bebekler günün modasına en
dırma, kostümlerin kendisi gibi belirli bir coğrafyayla ilgiliydi:
uygun şekilde giydirilir 'ICe satış elemanları bavullarına . on beş yir­
Kendi evinizdeki sosyal bir toplantıda mevkiini aşan kostümler
mi tane \ninyatür marıken doldurarak Londra'ya ya da Viyana'ya
 içinde biri olduğunda, ona sokakta layık görüldüğü şekilde davran­
mak büyük kabalık olurdu.
Aristokrat ve büyük burjuva sınıflarının giyimi daha alt sınıfla­
rın giyimi ile karşılaştırılarak artık bir yere oturtulabilir. Bedenin
yerleşik göreneklere göre tarunmasının bir aracı olarak bir marıken
gibi giydirilmesi ilkesi, toplumdaki yukarı ve aşağı kesimleri, rast­
gele bir ziyaretçinin ilk anda fiilen giyilen kostümlerden yola çıka­
rak tahmin edebileceğinden çok daha fazla birbirine yaklaştırınıştır.
Ya da daha açıkça, üst tabaka bu ilkeyi mantıksal sonucuna götüre­
rek, bedensel tasavvuru kelimenin kitabi anlamında bedensiz bırak-
<. mıştır. Bu rastgele ziyaretçi bir an için durup da üst tabakanın giyi­
mine ilişkin bu canlılık ve fantezinin altında neyin yattığı üzerine
düşünürse şunu fark eder: Peruk, şapka ve yelekler dikkatleri giyen
kişinin üzerine çeker çekmesine; ama bunu, kendi başlarına birer
nesne olarak süs nitelikleriyle yaparlar, yoksa giyen kişinin yüzü ya
da siluetinin özelliklerini ortaya çıkarmakta yardımcı olmazlar.
Şimdi, tepeden tırnağa inceleyerek, üst tabakaların bedenin nesne­
leştirilmesi noktasına nasıl vardıklarını görelim.
Şapka ve saç modası erkekler için peruk ve şapkalardan, kadın­
lar için de aralarına yapay küçük figürler yerleştirilmiş, dalgalı ve
bağlanmış saçlardan oluşuyordu. Perukların 1 8. yüzyıl ortalarında­
ki evrimi üzerine Huizinga şöyle yazar:
..... 1 8.
yüzyılın ortalarından itibaren. bukleli ve kulakların üzerine kadar
inen. perçemi çok yukarıda ve enseye gelen yerine de bir düğüm atılan pe­
ruklar ortaya çıkmıştır. Doğanın taklit edilmesi yolunda her tür iddiadan
vazgeçilmi.şti; peruk tamamen süs içindi.
Peruklar pudralanıyor ve pomatlarla pudranın yerinde kalması sağ­
lanıyordu. Huizinga'nın anlattığı en popüler stildi, ama pek çok
başka stil de vardı; aynca peruklar olağanüstü özenli bir bakun ge­
rektimıekteydi.'"
Saçlarının tuvaleti konusuna kadınların yaklaşımını en iyi anla­
tan, La Belle Poule idi. Bu isimdeki bir gemi, bir İngiliz donanma­
sını yenilgiye uğratarak, saç tuvaletinde yeni bir modanın ilham
kaynağı olmuştu. Bu modelde saç denizi carılandmyordu ve La
B elle Pou/e un maketi saçın içine yerleştiriliyordu. Pouf au senti­
.
'
m ent gibi saç tuvaletleri öylesine uzundu ki, kapılardan geçerken
.
.hanımlann dizlerini bükmeleri gerekiyordu. Lester şöyle yazar:
Poııf au sentin1ent en seçkin saray stiliydi ve saça bahçe görüntüsü veren
ağ:ıç dalh1rı, kuşlar, kelebekler, oraya buraya iliştirilmiş karton küpidonlar·
hatta sebzelerden çeşitli süsler bağlanıyordu.
Böylelikle başın şekli, alınla birlikte tamamen gizlenmiş oluyordu.
Baş gerçek ilgi odağının; yani peruk ya da saç tuvaletinin kaidesi
idi;19
Bireysel karakteri örtme çabalan hiçbir yerde yüze yapılan mü­
dahaleler kadar belirgin olmamıştı. Hem kadınlar hem de erkekler
yüzlerinde kırmızı ya da beyaz boya kullanıyorlardı. Bu şekilde ın3
tenlerinin doğal rengini ve kimi lekeleri gizleyebiliyorlardı. Yeni-
den moda olan maskeler her iki cins tarafından da takılmaktaydı."
Yüzü örtmenin en son aşaması boya ile yapılan küçük benlerdi.
Bu uygulama 17. yüzyılda başlamış olmakla birlikte an'cak
1750'lerde yaygınlaşabilmişti. Londra'da bu tür benler kişinin
Whig ya da Tory oluşuna göre yüzün sağ ya da sol yanına koyulur­
du. XV. Louis döneminde benler Parislilerin karakterini göstermesi
için 1.-ullanılırdı. Gözün köşesinde olunca tutkuyu, yanağın ortasın­
ka­
da homoseksüelliği, burunda ise cilveyi temsil ederdi. Bir kadın
tilin memelerinde benler olduğu söylenirdi. Yüz yalruzca fona dö­
kağıt­
nüşmüştü; soyut karaktere ait bu ideogramlann.. çizildiği bir
tı.41
Gövdeye de aynı işlemler uygulanmaktaydı. 1 740'larda kadınlar
mü­
göğüslerini daha da çok sergilemeye başladılar, ama yalnızca
ben­
cevherler takabilecekleri ya da (umuyoruz ki) seyrek olarak,
de kol yenlerinin kenar­
lerle süslenen bir fon anlamında. Erkekler
rini artı­
larında bağcıklar ve üstten dikilen başka süslerle zarafetle
in
rıyorlardı. Bedenin incelmesiyle birlikte, bedensel dış çerçeven
e olanak
sadeleşmesi, süslenmede çeşitliliğe ve daha fazla esnekliğ
tanıyordu."
giz­
Kadınların etekleri bacaklarını ve ayaklarını büyük ölçüde
lemekteydi. Erkeklerin pantolonları ayaklarını örtmüyo rdu. Tersi­
bölüyordu
ne, bu dönemde, tozluklar bacağı görünüş olarak ikiye
ve tüm ilgi, 1700'ler başında ve sonunda olduğu gibi bacağın bütü-
Roma mitolojisinde aşk ilahı. (ç.n.)
•
.... Fikri ifade eden işaret.
 f
> ,,
nüne değil, ayakkabılara yöneliyordu. Kollar ve bacaklar yüz ve
omuzlar gibi süslerin takılacağı birer fon idiler."
Gövdenin süslenecek bir nesne olması sokak ile sahneyi birbiri­
ne bağladı. B u ikisi arasındaki köprü hem net ve açıktı hem de de­
ğildi. Açıktı, çünkü her iki alanda da kostümler taklit ediliyordu.
Açık değildi, çünkü sahne tasarımcıları alegorik ve fantastik karak­
terleri hiilii, bedenin bir manken olması ilkesinden hareketle düşü­
nüp carılandırıyordu. Ayrıca daha önce tanımladığımız sokak giyi­
minin sahnede taklit edilmesinin yasak olduğunu belirtmek de ge­
rekir.
ıo4
Onur kırıcı yoksulluk sınırının üzerindeki her kesimin sokak
kostümleri hiç değiştirilmeksizin sahne kostümü olarak da kullanı­
labiliyordu. Fakat bunların 18. yüzyıl ortalarında tiyatroda kullanı­
mı, en azından modem bir seyirci açısından, bazı gariplikler taşır.
Moliere'in komedileri gibi görece çağdaş dekorlu oyurılarda, 18.
yüzyıl ortası seyircileri, bir yatak odası sahnesinde bile sokak kos­
tümleri giymiş oyuncular görüyorlardı. Malırem sahneler için giyi­
len mahrem kostümler yoktu. Tarihsel dekor içinde geçen oyurılar­
da, oyun Antik Yunan'da da geçse, Ortaçağ Danimarkası'nda ya da
Çin' de de geçse, sahne kostümü olarak sokak kostümleri kullanılı­
yordu. Othello, David Garrick tarafından modaya uygun ve özerıli
bir peruk ile; Spranger Barry tarafından da resmi bir şapka ile can­
landırılmıştı. John Kemble'ın oynadığı Harrılet ise bir beyefendi gi­
bi giyinmişti ve pudralı bir peruğu vardı. Tarihsel takdim fıkri; bir
Danimarkalı ya da bir Mağriplinin belli bir zamanda ve mekanda
neye benzediği fikri, teatral tasavvurun büyük ölçüde dışındaydı.
l755 'te bir eleştirmen, "Dramatik sanatlarda tarihsel birebirlik im­
kfuısızdır ve sanatı öldürür" diye yazıyordu.44
Demek ki sahne kostümleri ile sokak giysileri arasındaki köprü,
sanatın yaşamı yansıtması için duyulan genel bir arzunun parçası
olarak düşünülemez. Bedenin imgeleriyle kurulan köprü ise dekor
ve zamanın aynasında çarpılıyordu. Buna ek olarak, kostümde gö­
rülen sahıı'e ve sokak benzerliğinin kendisi toplumsal konumla ilgi-
li bir olgu'tarafından sınırlandırılmıştı. . ama bunun önemi yoktu, çünkü kostümcünün göğsü giydirmek gibi
Söz ko�usu on yılın tiyatro seyircileri, canlandırılan karakterler
toplumun ,alt tabakalarından olduğunda her iki alan arasında keskin
bir süreksizlik talep ediyorlardı; bu zavallılar şehirde görmezlikten
geliniyordu; insanlar tiyatroda da aynı şekilde onları görmemeyi is­
tiyorlardı. Seyrek de olsa, el emeğine dayalı kimi saygın meslekler
de güzelleştiriliyordu; özellikle hizmetkarlar bu gruptaydı. Paris 'te
modacı Martin tarafından giydirilen hizmetkarlar, "her taraflarında
şerit ve kurdelelerle, ipekler ve satenler içindeydiler: Bu tip, döne­
min porselen üzerine işlenen figürleri sayesinde zamanımıza kadar
korunabilıniştir." 1753 'te Madam Favart'ın bir keresinde sandalet­
ler, kaba saba kostümler ve çıplak bacaklarıyla taşralı hakiki bir
emekçi kadın gibi sahneye çıkması seyircilere iğrenç gelmişti."
Sahne kostümleri var olan sınıfsal sınırlar ve genellikle muhafa­
zakar giyim çizgileri dahilinde, daha çok yeni peruk modellerinin, ır,
yüz benlerinin ve yeni mücevheratın denendiği bir zemindi. Tıpkı
Rönesans 'ta tasarımcıların yeni mimari biçimleri önce sahnede de­
kor olarak denemeleri gibi, 18. yüzyıl ortasının kadın terzileri de
yeni modelleri günlük sokak kostümüne dönüştürmeden önce ço­
ğunlukla sahnede denerlerdi.
B elirli türde kostümlerden Paris'te dönemin büyük kostüm tasa­
runcıları Martin ve Boquet' in izlediği kostüm yaratma ilkelerine
doğru ilerledikçe, tiyatronun sokağa hükmeden dış görünüş kuralı
ile köprü kurduğu pek açık olmayan bir başka biçim daha kendini
gösterdi.
Martin, tiyatro kostümlerine XIV. Louis zamanında görülmemiş
bir hafiflik ve zarafet kazandırmıştı. Onun Romalı karakterler için
hazırladığı kostümler tuhaf bir abartı taşıyordu. 18. yüzyıl ortasın­
daki halefi Boquet bu fantezi unsurunu devralmıştı. Alegorik figür­
ler acayip yaratıklar olmaktan çıkarak bedeni örten dekoratif unsur­
lar toplamına dönüşmüştü; ama bedenin hareketleri ve biçimiyle ta­
mamen ilgisizdi. Aktris Matmazel Lacy, Amour dans l'Egle rolüne
göğüsleri açık çıkınıştı, fakat bu kasıtlı olarak yapılmamıştı. Kos­
tümcünün elinde göğsü süsleyecek dantelaların altına koyacak ku­
maşı yoktu. Gövdenin çıplak kalan üst kısmı tüm ilginin asıl odağı
olan dantelalar için bir arka fon gibiydi. Aktör Paul, Zephire rolün­
de göğsünün olmaz bir yerine bağlanmış bir kumaşla görünüyordu;
bir derdi yoktu, onun derdi, güzel ve zarif bir kumaşı sergilemekti."'
Bu tiyatro kostümcülüğünün geliştirdiği şey, günlük yaşamdaki
dış görünüş kuralı, yani gövdenin bir manken olmasıdır. Alegorik
 figürler "çağdaş giyimin'', zaten kendisi de fantez
i düzeyinde öz­ dilerini bu denli özgürce ifade edebiliyorlar? Ancien regime şehri­
gürlüğü ve toplumsal üstünlüğü ifade eden sokak
giyiminin "fan­ nin tüm karmaşıklığı görünürdeki bu paradoksta gizlenmektedir.
tastik hale getirilmesiydi".
�· Onların kendiliğindenlikleri, kendinizi ifade edebilmek için tam
Laver, "kostümün temel çizgilerinin modada
görülen dalgalan­ 'r. olarak açığa vurmalısınız şeklindeki anlayışı sorgulanabilir kılmak­
malarla değiştiğini" yazar. Bu, normal giysile ·

r için de geçerlidir; ,, tadır. Doğal insanı kendini ifade eden bir yaratık olarak, toplumsal
herhangi bir kadının sokakta Amour dans l 'Egle .;; insanı da düşünceleri ve duygulan kendine ait olmadıkları için za-
kılığında gezmeyi
düşünebildiği zamanlarda da salıne ve sokak arasınd
vardı. l 750'!erin Paris ve Londra'sında bedensel dış
aki bir köprü 1' yıf, parçalanmış ya da çelişik bir varlık olarak algılamak 'Büyük ·

görünüşe iliş­ Devrim'den sonra ortak Romantik anlayış haline geldi ve daha son­
kin kurallar sokak ile sahne arasında neredeyse
katıksız denebile­ e ra da hem entelektüel hem de popüler kültüre yayıldı. Bu yaklaşım
cek türden bir yapısal süreklilik gösterir."
106 Pastoralizmdir. En son şeklini 1 960'1arda kenti terk eden az sayıda
/07
Bir an için ileriye bakarsak, 18. yüzyıl ortasındaki . . .
ev içi giyi- insanın (ve terk etmeyı ısteyen çok sayıda ınsanın) taşranın doga1 - o

minde olduğu üzere, sokak giysileri ve salıne kostüm

leri beden ile ortamında kendilerini "yeniden bulma" girişimleriyle almıştır.
ilişkili görülmeye başlayınca, bu giysi ve kostümlerle
bunları üze­ 1750'!erin kozmopolit tiyatro seyircisinin davranışlarına şöyle bir
rinde taşıyan kişinin karakteri de ilişkili görülecektir.
İşte bu nokta­ bakmak bile kendini yineleyen pastoral ideale ilişkin kimi tedirgin
da, kamusal ortamda kendini belli etme kuralı tuhaf
bir şekilde de­ edici soruların doğmasına yol açacaktır. İlk kez olarak, burada, bir
netimden çıkacaktır: Erkekler ve kadınlar yabancıların
dış görünüş­ yanda mahrem ve doğal, öte yanda da kamusal ve gören.eksel �lan
lerinden giderek daha çok şey "okurken", yabancıları
algılama bi­ arasında katı bir ayırım yapan insanlar söz konusudur. .Bu ıkıncı
çimlerinde bir düzen duygusuna giderek daha az rastlan
acaktır. Bu alanda, fena halde duygusal olabilirler. Bunun nedeni, insanın kişi­
yüzden günümüzde artık hiç kimse böylesi bir toplum '
u yeniden lFii ile toplum içindeki kimliği açıkça birbirinden ayrıldığı zaman
canlandırmayı aklına getirmese de, 18. yüzyıl ortasın
'lj ls
kullanılma tarzlarına saygı ile yaklaşılması gerekir
.
da yapaylığın
1� h sedebilme özgürlüğünün artması olmasın sakın? Kendiliğinden­
lik ile "yapmacıklık" dediğimiz tutum arasında gizli ve zorunlu bir
ilişki olabilir mi? Evet olabilir ve bu ilişki, sembollerden değil, işa­

B . KONUŞ MA B İ R İŞ ARETTİR :ii �. retlerden oluşan konuşma ilkesinde somutlanır.

·ı ) J750'lerde, kendini ifade edici konuşmaya ilişkin bu kural, sah­

Sahnedeki bir kah'ramanın ölümü nedeniyle kadın erkek

ağlaşanlar; i �.
� :.:
ne ve sokak arasında süreklilik gösteriyordu; ama tiyatroda durul­
mus özenle kodlanmıştı ve bu nedenle de geriye dönüp bakıldığın­
repliğini unutan bir aktörün yuhalanması; oyunun pek tutulma
bir politik çizgiye kayması üzerine tiyatroda kargaşa
yan
çıkması; tüm
,ıl �.· da daha kolayca anlaşılmaktaydı. 1 8. yüzyıl ortalarındaki seyirci

"'.' '.i ''. topluluğunun konuşmasını anlayabilmek için önce kaba çizgilerle,
.
�
bunların Rom tik çağda ya da Devrirn'i yapa yurttaşlar
arasında
bir işkolu olarak tiyatronun nasıl yürütüldüğünü bilmek gerekir.
gerçek1eşme1erını bek1erız, ama ge1ın görün kı söz konusu davra-
ruşlar çoğunlukla bu dönemlerde görülmeyip daha çok 18.
<•
;.·.·•··''., .·,.·. .
1750'lerde hem Paris'te hem de Londra'da resmi kuruluşlu tı-

\j
yüzyıl
yatrolar, "patent" ya da "lisans" verilmiş evler yanında daha popü­
ortasının peruklu, cicili bicili seyircisinde ortaya çıkmaktadır.
Be­ ler bir tabanı olup da ötekilerle eşit statü elde etme mücadelesı ıçın­
aumarchais 'nin kafiyelerle anlatılan politikasına karşı protesto
lıkları atan, poııf aıı
çığ­
sentiment'!ı bir kadındır; Lekain'in talihsizlik­
de olan tiyatrolar vardı. Paris'teki iki ticari fuar (St. Laurent ve �t.
Germain fuarları) 17. yüzyıl sonlarından itibaren akrobatları, sırk
lerine kendinden geçerek ağlayan da saçları pomatlanmış
bir erkek.
gösterilerini ve bir tür commedia deli' arte' ı barındırıyordu. Theat
Yaşamları kişisel olmayan ve soyut göreneklerle yönetile �
n in­ re Ita!ien bu kaynaktan doğdu. Her iki kentte de opera vardı, her ıkı
sanlar nasıl oluyor da bu denli kendiliğindenlik göstereb
iliyor, ken-
şehirde de ruhsatlı tiyatroların yöneticileri en ciddi trajedilerin or-
 tasında bile bale ya da fars antraktları koyuyordu.
Comedie Française 1 7 8 1 'den önce eski salonlarında 1500 seyir­
ciye, yeni haliyle ise belki 2000 kişiye ev sahipliği yapıyordu. Ho­
gan'ın 18. yüzyıl oıtası Londra'sı için verdiği rakam 1500 civarın­
dadır. Elizabetlı devri tiyatroları için Harbage'ın tahminleri 1750 ve
2500 arasında değişmektedir, demek ki 18. yüzyıl binası daha kü­
çük boyutlardaydı. Karşılaştırılacak olursa, Metropolitan Opera
House 3600 kişiliktir, Covent Garden ise biraz daha az."
Tiyatroya giden insanların sayısı kaçtı? Paris için veriler Lond- •
ra'ya oranla daha iyi. 18. yüzyıl ortalarında ComıSdie Française, se-
! 08
yircilerden büyük ilgi görmekteydi; 1737'de yılda 100.000'in altın­
da olan seyirci sayısı sürekli artarak 175 1 'de 160.000'e, 1765 'te
175.000'e çıktı. Ancak bu sayıların ilginç bir öyküsü vardı. Fransız­
lar artan sayılarda yeni oyunları izlemeye gitmiyordu. 1730' dan•
1760'a kadar repertuvara çok az sayıda yeni oyun eklenmişti. İngi­
liz sahneleri için de bu durum geçerliydi. 1750'de, düzenli olarak
salınelenen oyunları, artık tamamen bildik olmalarına karşın daha
çok sayıda insan izlemekteydi."
Seyirciler hakkında bir ilk bilgiye daha ihtiyacımız var. Bu top­
lulukta kimler vardı? Gerek Londra'da gerekse Paris'te, Comedie
Française'de ya da Garrick'in tiyatrolarında seyirciler arasında çok
sayıda emekçinin varlığından söz edilemezdi; çünkü biletler aşın
pahalıydı. Londra'nın tiyatro seyircisi Paris'in elit ağırlıklı seyirci­
sine göre daha orta ve üst kesimlerin bir karışımını yansıtıyordu.
Ama Fransız tiyatrosunda da orta tabaka mensupları, öğrenciler ve
entelektüeller için ayrılan yerler vardı. Bu yerler zemin kattaydı ve
eski Comedie Française binasında bu yerlerden oyun izleyenler·
ayakta dururdu. Comedie Française 1 7 8 l 'de yeni binasına taşındı­
ğı zaman seyirci davranışına ilişkin ilginç bir durum oluştu. Zemin
katta oturma yerleri vardı, önceden yer ayırtılabiliyordu; orta taba- .
ka artık daha konforlu olabilecekti. Buna karşın zamanın sahne ya­
zarları zemin kaun konforlu hale gelmesiyle tiyatro üzerine ölü top­
rağı serpildiği yorumunda bulunmuşlardı. Salonun arka tarafların­
dan bağrışmalar gelmiyordu ve ayakta oyunu izlerken bir şeyler yi­
yen insanlar yoktu artık. İzleyicinin sessizliği sanki bir oyuna git­
menin keyfini azaltmış gibiydi. İşte bu tepki, seyircinin kendiliğin­
denliğini ve katılımını anlamak için bir ipucudur."
18. yüzyıl ortalarında Londra ve Paris 'te oyun repertuvarı ol­
dukça farklı idiyse de -örneğin, Fransızlar o dönemde Shakespe­
are'in bir barbar olduğunu düşünüyorlardı- her iki kentte de seyir­
cilerin davranışı oldukça benzerdi. Örneğin, 1750'lerde salıneye
baktığımızda, yalnızca aktörleri değil çok sayıda da seyirci görürüz.
Bunlar salınede yer satın alabilen üst tabakadan genç insanlardı. Bu
"delikanlılar" canları isterse sahnede şöyle bir dolaşır; localardaki
arkadaşlarına el sallarlardı. Aktörlerle iç içe ve salınede seyircilerin
gözleri önünde olmaktan hiç rahatsız olmazlardı, hatta bu hoşlarına
giderdi. 1 8. yüzyıl ortalarında, seyircilerin açıklığı ve kendiliğin-
. den!iği, oyuncu ile seyircinin aynı dünyaya ait olduğu, bunun ger­
çek yaşam olduğu, orada geçenlerin seyirciye son derece yakın bir
şeyler olduğu anlayışına dayanmaktadır. Mitlıridates salınede otu­
ran kapı komşunuzun ayakları dibine düşerek ölmüş, ne gam. '
. Ölüm, seyircileri modern bir gözlemciyi rahatsız edebilecek bir
duygusallık sergilemeye kışkırtıyordu:
.....kendilerine sunulan çeşitli karakterlerin derin acılarıyla içli dışlı olmuş- :
Jardı. Doyas[ya gözyaşlarına boğuluyorlardı..... Bir ölüm sahnesinin ardın- :
dan hem erkekler hem de kadınlar ağladı; kadınlar çığlık atıyor, zaman za-1;
man da bayılıyorlardı. Oyuna öylesine kapılıp gitmişlerdi ki, yabancı bir
ziyarclçi, "bir trajedide gülünç kaçabilecek bazı sözler duydukları zaman
bile gülnıemclerinc'' çok şaşırmıştı. Halbuki, Almıı.n seyirciler gülerdi.51 '
Oyuncularla seyircilerin iç içe geçmeleri, etkilendikleri zaman se­
yircilerin aşırı duygusallık göstermeleri, yirmi yıldan sorıra Come- .
die Française yeni binasına taşındığında zemin katın sessizliğinin:
tiyatro tasarımının "çarpıcı bir başarısızlığı" olarak görülüp olum­
suz bulunmasını açıklayabilir. Fakat duyguların sergilenmesi gibi,
1750'lerdeki oyuncu ve seyircilerin iç içe geçmeleri de aslında Di­
onysoscu bir kendini bırakma ya da ortak bir töreye uyarken seyir­
ci ve oyuncuların tek ve aynı insana dönüştükleri bir ritüel değildi.
Bu seyirciler oyuna kapıldıkları kadar da denetimliydiler. Kendile­
rini gözyaşına boğan oyunculara karşı objektif ve oldukça eleştirel
tavır içindeydiler. Seyirci, oyuncuya doğrudan müdahale etmekten
yanaydı; bunu da bir "noktalar" [pointing] sistemi ve bir "halletme"
[settling] sistemi ile yapıyorlardı.
Daha önce gördüğümüz gibi gerek Londra'nın gerekse Paris'in
 e, tiyatroda
devlet lisanslı tiyatrolarının repertuvarlarında eski ve bilinen oyun­ Iım, doğrudan karışmamıza bir engel mi var? Bu temeld
Aktör, keyif ver­
lar vardı. Her oyunda seyircinin iyi bildiği ve dört gözle beklediği kendiliğindenlik bir toplumsal mevki sorunuydu.
r ya da acındır ır, fakat bir kilhya ya
anlar vardı. Bir aktör ya da aktris böyle bir "nokta"da hemen sah­ mesi için oradaydı. Bizi güldürü
nenin önüne gelir, repliğini, ortada bir yerde yüzünü kalabalığa dö­ da hizmetçi gibi denetimimiz altındadır."
aşağı statü-
nerek söylerdi. Seyirciler bu doğrudan çağrıya ya yuhlarla ve ıslık­ Ancak bu denetimli kendiliğindenliğin aktörün daha
yeterli değildir. Bu
larla yanıt verirlerdi ya da oyuncu rolünü çok iyi başardıysa, de görülmesi temelinde açıklanması tek başına
değişimlerin, aktö-
yaşları, hıçkırıklar ve ayılıp bayılmakla" karşılık vererek tekrarını tek başına alındığında, oyunculuk mesleğindeki
i değişim lerle bağlantısını
isterlerdi. Ao<nı şey yedi sekiz kez yinelenebilirdi. Bu, oyunun öy­ rü izleyenlerin toplumsal karakterindek
çok işaretlerle
küsünün dışında anlık bir "tekrar"dı. "Nokta"lar hem sahne kural­ gölgeler. Yine bu, tek başına, seyircinin simgelerden
ış biçimi arasındaki
ları gereği olması gerekenleri kesintiye uğratan uzlaşma anları inandırıcı olabilen konuşma anlayışı ile davran
konuşma, konuş- J.1L
J.lQ de. seyirciyle oyuncu arasında doğrudan birleşmenin gerçekleştiği ilişkiyi gölgelemektedir. Bir işaret sistemi olarak
cı olduğu ndan, akt.ör ve
anlardı.52 ma dili hakkındaki modem fikirlere yaban
özetiyle giriş yapa-
"Halletme" suflör ve aktör ilişkisiyle ilgiliydi. Bir aktör salıne­ seyirci açısından önemli değişimlerin kısa bir
de sözleri unuttuğunda doğal olarak aşağıya, suflöre doğru lım.
çoğu turnelere çı­
du. Izleyiciler onun bu durumunu fark ederse suflörün söyledikleri­ 17. yüzyıl ortalarında profesyonel aktörlerin
u. Halka açık düzenl i tiyatrolar da
ni duymasını engellemek için yüksek sesle yuhalar, ıslık çalardı. kan k"llmpanyalarda yer alıyord
uluk mesleği başı­
Aktörü bu yolla, çoğunlukla da toptan "hallederlerdi"." kuruluyordu -Paris'te üç tane vardı- ama oyunc
aktörün bi�likte çalış­
Söz konusu kendiliğindenlik yalnızca ayrıcalıklı seyircilere ait boşluk içindeydi, o saraydan bu saraya koşan
ve Londra'daki kent
bir ayrıcalık değildi. 1740'1arda bir dönem, Th6iltre Italien'in pan­ tığı kişiler durmadan değişiyordu; çünkü Paris
tomim dışında herhangi bir şey sahnelemesi yasaklanmıştı. Tiyatro­ ı vardı. Yeni hamiler bulmak,
tiyatrolarında yalnızca sınırlı iş olanağ
i."
nun bilinen seyircileri buna oyuncuların sessizce canlandırdığı söz­ aktörün hiç yakasını bırakmayan bir gereksinimd
da p.em trajedi
cükleri hep bir ağızdan okuyarak karşılık verdi. İngiliz seyirciler Sahne ekonomisi öyleydi ki, "aktör" aym zaman
ydı; yani.iş bulduğu
öyle gürültücü ve hassastı ki, tiyatroların çoğunun periyodik olarak oyuncusu, komedyen hem de şarkıcı· ve dansçı
Daha da önemlisi, kendine
iç donanımının değiştirilerek yeniden dekore edilmesi gerekiyordu; sarayda her ne olması isteniyorsa oydu.
ım en aza indiriyordu.
çünkü seyirciler sahnede olup bitenlere onaylayarak ya da öfkele­ yeterli tiyatro salonlarının yokluğu, yer ayrım
'da da izlenebilir­
nerek tepki gösterirken çok büyük zararlara yol açıyorlardı." Paris'te sahneye çıkan ekip, taşrada ya da Versay
Seyircilerdeki bu coşku ve kendiliğinden duygulanma kısmen di.�7
himayeye daha az
aktörlerin toplumsal statülerinden dolayı ortaya çıktı. Aktörler bu Londra'da Restorasyon, krallığa ve aristokrat
görece kısa bir sezon
dönemde bir tür hizmetkar olarak kabul ediliyordu; kötü, ahlaksız bağımlı, daha çok kendine yetebilen, her yıl
de bir avuç haminin eli­
hizmetkfulıır idiler. Müzisyenler ve aslında tüm sahne sanatçıları bu açık, halktan müdavimleri olan; ama yine
için özellikle doğruy­
kesime dahil ediliyordu. 1 8 . yüzyıl şehrinde, XIV. Louis dönemin­ ne bakan bir tiyatro ortaya çıkardı. Bu, opera
konserleri de Lond­
de Versay'da olduğu gibi, hizmetkarlarla ve onların yanında başka­ du. Enstrüman çalan müzisyenlerin halka açık
önce başlam ıştı; konserler
larıyla son derece serbestçe konuşulurdu. Kadınlar giyinik değilken ra' da, Paris ya da Roma'ya oranla daha
ve çalanlar da barda
erkek hizmetkarlardan kendilerini sakınınazlardı, çünkü hizmetkar­ bir anlamda taverna yaşamının bir parçasıydı
e görülüyorlardı."
lar gerçekten önemsenmiyordu. Gelelim tiyatroya: Salınedekiler bi­ içki tezgiihında çalışanlara paralel bir statüd
gerek saraya ait gerek se kentsel bir faali­
ze hizmet etmek için burada bulunuyorlar; şu halde neden biz de 17. yüzyıl ortalarında,
istikrarsızdı. Sıradan sanatçı
"nokta" ve "halletme" yöntemleriyle kendimizi ortaya koymaya- yet oJarak "'sahne sanatı" başıboş ve
 �şağı statüde kabul ediliyor, üstün yetenekleri olan sahne yönetme­
ni ya haminin zevkine bağımlı oluyor ya da Londra'da onu tüm iş­
lerin yükünü taşıyan bir çilekeş olarak gören küçük seyirci toplulu­
ğunun hizmetkfuı sayılıyordu.
Tiyatro seyircileri 18. yüzyıl ortalarındaki görünümlerinden çok
farklı bir düzenleme içindeydi. Oyun, opera veya vokal; her tür ic­
ra sırasmda seyirci davranışmm odak noktası o günün hamisi kim­
se oydu. Çevresindekiler onun neyi onaylayıp neyi onaylamadığına ,
bakarak davranıyorlardı. Sanatçılar seyirci topluluğunun tamamını ,,'
değil, yalnızca küçük bir kesimini hoşnut etme peşindeydi. Tiyatro :
1 12
binalarmm tasarımı da bu mevki farklarıru yansıtıyordu. Tiyatroda
en iyi localar kraliyet mensuplarına ya da senyörlere ayrılmıştı. 17.
yüzyıl Londra tiyatrolarında da görüşü iyi yerleri az sayıda hamiye
ayırırlardı, seyircilerin geri kalanı salıneyi değil, bu azınlığı daha · ,
iyi görebiliyordu.
18. yüzyıl başlarında, tiyatro ve seyircileri yeni bir biçim kazan­
maya başladı. Paris ve Londra'nın belli başlı tiyatroları, yardım '
alan ve çeşitli ayrıcalıklara sahip kuruluşlar haline geldiler. Duvig­
naud 'nun sözleriyle, "tiyatro giderek bir kurum, aktör de bir bürok­
rat değilse bile, en azından belli zamanda belirli miktarda duygu
üreten düzenli bir işçi" haline gelmişti. B öylece başıboşluğun sonu
geldi. Diğer devlet görevlileri gibi, Paris'te ve Londra'daki aktör de
bu tiyatrolardan birinde, resmi aylık masraflarını karşılasın ya da
karşılamasın, düzenli bir iş bulma peşindeydi."
co:nedie Italienne ya da Comedie de la Foire gibi izinli ama li- ·.
sans sahibi olmayan tiyatrolarda, daha istikrarlı bir zeminde düzen­
_
li bir hanıiler grubunun desteğiyle, bazıları da el altından hükümet
yardımıyla çeşitli gruplar oluşuyordu. Londra'da ise az bir devlet
desteği görmelerine karşın, hem ruhsatlı hem de geçici izinle çalı-
şan tiyatrolar istikrarlı bir hale gelmişti.'•
,
Sahne oyunculuğunun istikrar kazanabilınesinin nedenlerini pek .'
uzaklarda aramamak gerekir. Ancien regirne şehrinde halk tiyatro­
yu Antik Atina'daki gibi görmeye başlamıştı: Az sayıda haminin
gözetiminde, onları hoşnut etmek için bir vesile değil, bir bütün
olarak avanun bir toplantı yeriydi tiyatro. l 720'Ierden sonra inşa
edilen tiyatroların tasarımları bunun bir göstergesiydi; seyircilerin
yalnız sınırlı bir kesimine değil, çoğunluğuna engelsiz bir görüş
olanağı sağlamaya özen gösteriliyordu ve soylulara ait localar gide­
rek seyircinin ilgi odağı olmaktan çıkıyordu. Serinletici içecekler
artık hamilerin özel bölınelerinde değil, oyun sırasında koltuklar
arasında gezinen satıcılar tarafından ikram edilmeye başlamıştı. Fu­
aye bir giriş yeri olmaktan çıkarak perde aralarında kullarulan birı
tür buluşma yeri haline geldi. Biletlerin hamiler tarafından birer ar- '
mağan gibi dağıtılması bir istisna haline gelınişti; artık biletler ti­
yatro binasında satılıyordu. Bu değişiklikler hiçbir şekilde icranın
demokratikleşmesini getirmemişti. Hamiler, oyun başına düşen sa­
: yıları çok fazla artsa da halii rağbetteydi ve seyirci koltuklan mev­
,
· . , kilere göre ayrılmaya devam ediyordu. Olan şuydu; tiyatronun ken­
f,,c;1isi daha ulaşılabilir hale geldi; kral ya da saraydaki soylular tara­
,'fından insanlara "lütfedilen" bir eğlence olmaktan çıkıp şehrin top­
lumsal yaşamının bir odağı oldu. Profesyonel oyunculuğun "rutin­
leşmesi", kendiliğindenliğini yitirmesi onun ölümü anlamına gel­
miyordu; mesleki istikrarın getirdiği yeni koşullar tiyatroyu, ona
eğlencenin ötesinde işlev yüklemeye başlayan seyirci açısından da­
,
' ha güvenilir bir araca dönüştürmüştü.
Seyirci topluluğu bir büİün olarak icra hizmeti görenlerin çalış­
malarını kısmen desteklemeye başlayınca, seyirci tepkisini göste­
rirken daha duyarlı olmaya başladı. 17. yüzyılda kuşkusuz, saraylı
, seyircinin duyguları yoğun olmakla birlikte prensin ya da eğlence­
, .yi sağlayan soylu şahsiyetin bir baş işaretiyle denetlenebiliyordu;
upkı haminin oyuncuları denetlemesi gibi onlar da konukları olan
seyircilerin davranışlarını denetlerlerdi. 18. yüzyılda bu sınırlı hi­
maye sisteminin tedricen parçalanmasıyla seyirci de üzerindeki
yükten kurtuldu.
• Seyirci sayısının artışıyla birlikte, aktör ve seyirci arasında yeni
.türde bir ilişki doğdu. Aktörün işi, satırların beceriksizce ezberden
okunması olmaktan çıkıp çok çalışma gerektiren bir uğraş olınuştu.
.Aktör salt küçük bir azınlık üzerinde etki yaratmaya değil, tiyatro­
,
,dakilerin bütününe ulaşmaya çalışıyordu. Seyirci oyunları tanıdık­
ça bir özveri bekler olınuşıu; oyunun nasıl gelişeceğini bilerek, ak­
törün oyunculuğunun ayrıntıları üzerinde yoğunlaşmaya başladılar.
' Bir eleştirmene göre, seyirciler "hikayenin akışı açısından" oyuna
daha az ilgi gösterirken, kendi başına estetik bir deneyim olarak
"canlandırma" işiyle daha fazla ilgileniyorlardı. Bugün Kuzey İta!-
 ya'da operaya giden biri bu durumu hala yakalayabilir: Önemli
olan hareket değil, andır.
18. yüzyıl ortası başkentinde, hareketin değil anların önem ka­
zandığı gösteride, konuşulan sözcükler simgelerden değil, işaretler­
den oluşuyordu. "Simge" modem anlamıyla, belli bir şeyin ya da
şeylerin yerine geçen bir işarettir. Simgelerden söz ederken, örne­
ğin, "gönderge"si olduğundan, ''öncel"inden söz ederiz. Örneğin,
,.
şöyle bir kullanımda simge kendi başına gerçekliğini kolayca yitir-
mektedir: "Şunu söylediğinde ya da şu sözcüğü kullandığında as­
lında ne demek istiyorsun?" İşaretlerin şifresini çözme düşüncesi-
'.� nin toplumsal kökenlerinden birinin izi bir asır öncesinde, 19. yüz­
yıl şehrindeki görünüşlerin yorumunda yakalanabilir: Dış görünüş,
gerçek bireyi içinde gizleyen bir kılıftır."
1 8 . yüzyıl ortasında, işaretin simgeye bu şekilde dönüşümü, ve­
rili bir ifadenin ardında bir dünyanın olduğuna dair bu varsayım ar­
tık yabancı olacaktı. Konuşmak, güçlü, etkili ve her şeyden önce
kendine yeterli, duygusal bir beyanda bulunmaktı. Konuşmanın
böyle bilinçli olarak işlenmesi ya da bedensel imgelemle bilinçli
olarak oynanması hiçbir şekilde göreneklerin ürettiği şeylerden
sapmaya yol açmıyordu. Pouf au sentiment kılığındaki kadın ken­
dini "yapmacık" bulmuyordu, pouf kendi içinde bir ifadeydi. Ya­
nında oturanın ayaklan dibine düşerek ölen aktör ölüydü ve şu an­
da biz bu durumun ne kadar "yersiz" olduğunu düşünsek de o bu
olaya tepki veriyordu. O nihai sözel işareti düşünün; sabne ışıkları- ,
nın önündeki 'noktayı': Hareketin tamamen durdurulduğu bu mut­
lak an, herkesin aktöre öfkelenmesine ya da o noktada gözyaşlarını
koyvermesine yol açıyordu, çünkü oyuncunun jesti keridi başına ta­
mamıyla inandırıcıydı. Jestin geçtiği sabneye ilişkiri bir gönderge
yoktu.
İşaretlere ilişkin bu idrak sistemi aslında muhafazakar bir güçtü.
Son derece dağından ve anlık yargılar veren 1 8 . yüzyıl seyircisi da­
ha önce yapılmamış olanı yapmayı deneyen bir aktör ya da tiyatro
yazan üzerinde çekilmez bir denetim kurabilirdi. Paris seyircisinin
bakımsız ve paspal kılıklı bir hizmetçiyi gerçekçi bir biçimde can­
landıran Madmn Favart'ı nasıl reddettiğini anımsayalım; bunu şim­
di anlamlandırabiliriz: Favart'ın amacı seyircinin o sefil haline
sempati duymasını sağlamaktı; ama onların ellerinden bir şey gel-
miyordu; çünkü onu ya da herhangi bir başka aktrisi "yalnızca rol
yapan" biri olarak algılamıyorlardı. Bir oyun gerçeği "simgelemi­
yordu"; oyun gerçeği kendi görenekleri aracılığıyla yaratıyordu.
Madam Favart tam da bu nedenle sahneden kovulmaktaydı. Biri
kalkıp da hizmetçileri için gözyaşı dökerse işlerin sonu nereye va­
rırdı? Beaumarchais aynı nedenle seyircilerine karşı mücadele üs­
tüne mücadele vennişti. Seyircilerin hizmetçi Figaro'nun başkarak­
ter olması karşısında hayrete düşmelerinin nedeni hayali bir masal
ülkesinde olmak istemeleri değildi; Figaro, ona inanmamak ellerin­
den gelmediği için rahatsız ediyordu onları."
Tiyatronun tüm görevi, kendi kendine yeterli içsel bir inandın- .l.12
cılık standardı oluşturmaktır. Bu görev ifadelerin simgeler değil
işaretler olarak görüldüğü toplumlarda daha kolay başarılmaktadır.
Bu gibi toplumlarda "yanılsama"nın gerçekdışılık gibi bir yananla-
mı yoktur ve teatral yanılsamanın yaratımı "gerçek yaşam"ın unu­
tulması, gizlenmesi ya da ondan kaçılnıası değil, belirli bir ifade gü­
cünü gerçekleştirmedir. Böyle bir yanılsama mılayışının bir işaret
toplumundaki çarpıcı bir örneği, 1750'lerin sonlarında sabnedeki
oturma yerlerinin kaldırılması üzerine Parislilerin yaptığı yorumdur.
1759'da, seyircinin tamamının engellenmeden oyun izlemesi
için koltukların sahneden atılmasının iki ayrı anlatımı var., Birinde,
zengin bir adamın Comectie Française'e sahnedeki yerlerih gelirine
eşit bir ödeme yaptığı söylenir. Diğerinde ise değişim Voltaire'e
bağlanır ve eğer doğruysa, daha ilginç bir versiyondur. S,·emiramis
( 1748) gibi oyunlarda, kalabalık sahnelerde ve büyük gqsterilerde
Vo!taire çok sayıda oyuncu çalıştırıyordu. 1759'daki oyunun sahne­
lenmesi sırasında bu sayı öylesine yüksekti ki, sabnedeki oturma
yerlerinin kaldırılması gerekmişti. Daha sonra 1762'de Garrick de
aynı şeyi yaptı. Sonuç, sahnedeki "yanılsama" duygusunun artması
oldu. Zamanın oyun yazarlarından Colle bakın konuyu nasıl dile
getiriyordu:
Ses daha iyi duyuiabiliyor ve yanılsama daha büyük. Artık ne Sezar'ı ön
sıradaki sahne kOltuklarından birinde oturan bir aptalın peruğundan çıkan
Lozları fırçalarken ne de Mithridates'i tanıdık eşin dostun t<tm ortasında
son nefesini verirken görüyorsunuz.
Colle ayakların sahnede görünmediği yerde "yanılsama"nın daha
 •·. leştirmeyi kolaylaştıran bir işlevi daha yerine getiriyordu : O dö- ı
başarılı olduğundan söz ederken bir işaretin mükemmelleştirilmesi­
·

nemde, her iki şehirde de kahvehaneler başlıca enformasyon mer­

ni kastetmekteydi. Ayaklar yok olduğunda insanlar ölüme daha bü- ·
kezleriydi. Gazeteler burada okunurdu. 18. yüzyıl başında Lond-
yük bir hararetle inanabilirlerdi. Bunun yalnızca "bir oyun" olduğu­
:
ra'daki kahvehane sahipleri gazeteleri kendileri basıp yayımlamaya
nu ve gerçek olmadığını anımsatacak hiçbir şeyin kalmadığını söy­ başladılar ve 1729'da bu işkolu üzerinde bir tekel hakkı edinmek
lemek, Colle'in altını çizdiği anlamı gözden kaçırmak olur.'" için �aşvurdular. Belli bir teşebbüs alanında başarı olasılığırun ne
'
Çünkü dile getirilen sözcük verili bir anda gerçek olduğu, "nok­
. oldugunu bilmeye dayanan sigortacılık gibi mesleki etkinlikler kah- .
ta" daha önce olanlara ya da sonra olacaklara gönderme yapmak, . . . . vehanelerd
e gelişti; örneğin, Lloyd's of London, başlangıçta bir
sızın inanılır olduğu için, seyircinin anlık kendiliğindenliği de orta- ·
. kahvehaneydi.'"
·
ya çıkıyordu . İnsanlar her an bir davranışın ardında yatan gerçek' . . . Enfo asyon m rkezleri olarak kahvehaneler, doğallıkla sohbe-
� �
anlamı kavrama derdinden kurtulınuşlardı. "Nokta"ların mantığı da., ,
.tın. gel ştıgı_ yederdı. Kapıdan ilk kez giren biri önce bara gider, pa- 11
�
l!.!!. buydu: Kendiliğindenlik, yapmacıklığın ürünüydü. �asını oder ve ılk defa geldiği bir yerse, kendisine genel kurallar -şu
Şimdi de .bu konuşma sisteminin sahne ve sokak arasında ne tür. ?uvarlara tükürmek yasaktır, pencere yanında kavga edilınez vs.­
bir köprü kurduğunu görelim. . 1 8 . yüzyıl başlarında bu konuşma
·,

.
.açıklanır, sonunda keyfıne bakmak üzere yerine otururdu. Aslında
işaretleri sisteminin hüküm sür.düğü kent kurumu kahvehane i
·
,:Yif d�nen şey öteki insanlarla konuşma sorunuydu ve konuşma
Yüzyılın ortalarında, yabancıların toplandığı yeni kurumlar doğdu: t mel bır kurala tabi idi: Enformasyonun mümkün olduğunca ek­
7
Likör servisi sunan kafe ya da publar, ilk lokantalar ve gezinti park · siksız olması için, mevki ayırımları geçici olarak askıya alınıyordu.
lan. Bu yeni kurumların bazılarında kahvehanelerdeki konuşma,
Ora� oturan herkesin, tanısın tanımasın, istediği ile konuşmaya,
sistemi aynen korunurken, ötekilerde parçalanmıştı. 18. yüzyıl or-'.'.
' yetkilı olsun ya da olınasın istediği konuya katılmaya hakkı vardı.
talarını izleyerek konuşma anlayışları kahvehaneler, kafeler ve: .
' Kahvehanede konuşurken karşıdaki insanın toplumsal kökenine de­
parklardakine benzemeyen yeni tür bir toplantı yeri olan erkekler
ğinmek dahi çirkindi, çünkü sohbetin özgür akışı engellenebilirdi.'''
k-ulübü oluşmaktaydı. Demek ki kurumlar bakınıından ilk akla ge­
len, bir yandan 18. yüzyıl tiyatrosu ile biraz daha erken döneme ait : 18. yüzyıl, toplumsal mevkilerin kahvehaneler dışında son dere­
ce önem taşıdığı bir çağ oldu. Konuşma yoluyla bilgi toplamak için
toplanma yeri arasında tam bir köprü olduğu, öte yandan ise
zamanın ınsanları kendilerine bir kurgu yarattılar; toplumsal ayrım­
1750'lerde bu köprünün yerinde durduğu fakat onun yanı sıra dac . , !arın olmadığı k-ıırgusu. Bir beyefendi kahvehanede oturmaya karar
ha parçalı türden bir konuşmanın yürütüldüğü başka kurumların da!
vernıışse, toplumsal merdivende kendinden aşağı olanların sınırsız
var olduğudur. En önemlisi, tiyatro binasına yapılan dış fuayeler ve
ve özgür konuşmalarına ses çıkaramazdı. Bu durum kendi konuşma
eklentiler önemli sosyal merkezler haline geliyordu ve buralarda
kalıbım üretti.
seyirciler arasında gerçekleşen sohbet, oyun sırasındaki seyirci-.
· · ' Kahvehane ohbetlerine ilişkin Addison ve Steele'ın kaydettiği
oyuncu diyaloğundan hemen hemen farksızdı. . �
diyalogların çogu genelde yalnızca onların zihinlerinin bir ürünü
Kahvehane, l 7. yüzyıl sonlarında ve 18. yüzyıl başlarında gerek
değildir. Bunlar, insanların ortak bir zeminde katılınalarına izin ve-
Lo.ndra gerekse Paris için ortak bir buluşma yeriydi. İngiltere 'nin ·
. ren türde bir sohbetin kayıtlarıdır. İnsanlar uzun bir masanın etra­
kahve piyasasına daha fazla hakim olınasına bağlı olarak Londra'da
fında oturup, en ince ayrıntısına kadar anlatılan savaşların ya da
kahvehanelerin sayısı daha da fazlaydı. Kahvehane romantikleştiri-·
önemli şahsiyetlerin öykülerini dinlerken, anlatıcıdan, yani dar zih­
len ve aşırı idealleştirilen bir kurumdur: Neşeli, nazile konuşmalar,
nıyetli küçük memurdan, gereksiz hoşgörü sahibi saray mensubun­
tatlı anlar ve yakın dostluklar; tümü bir fıncan kahve etrafında ger- .
dan ya da zengin bir tüccarın soysuz küçük oğlundan gelen öykü­
çekleşiyordu, cin içilen yerlerin alkollü sessizliği henüz bilinmiyor­
lerı ya da tasvirleri "bir yere" k.oymak için yalınzca gözlerini ve ku-
du. Dahası, kahvehaneler, onları geçmişe dönük olarak romantik-
 !aklarını kullanmak zorundadırlar. Ancak, konuşmacının karakteri­
ni bir yere koyma işi hiçbir zaman orada bulunanların birbirlerine
karşı kullandıkları sözler arasına sokulmamalıdır. Uzun aralıklarla
tekrarlanan cümleler sarf edilir, herkesin daha önce en az yüz kere
duymuş olduğu, bilinen tasvir cümlecikleri yinelenir ve içlerinden
birisi "kendisini dinleyenlerden herhangi bir kişiye" ilişkin bir ima­
da bulunursa, masadakilerin yüzleri asılır. Kahvehane sohbeti, mev­
ki, soy, beğeni gibi anlam simgelerinden tamamen ayrı, aslında on­
lara meydan okuyan, bir işaret sistemiyle anlatmanın uç örneğidir.
İnsanlar böylece söz konusu kahvehanelerde kendi duygularını,
18 kişisel geçmişlerini ya da mevkilerini ele vermeksizin sosyallikle­
rini yaşadılar. Ses tonu, diksiyon ve giysiler dikkat çekici olabilir­
di, ama bütün mesele bunları dikkate almamaktı. Konuşma sanatı,
her ne kadar aksine bir işleyişi olsa da, 1750'lerde mevkiye uygun
giyimin taşıdığı anlamı taşıyan bir görenekti. Her ikisinde de ya­
bancılar kişisel durumların derinliğine inmek zorunda olmaksızın .
karşılıklı ilişkiye girebiliyorlardı.
1750'lere gelindiğinde Londra ve Paris'te kahvehaneler düşüş
sürecine girmişti. Nedeni kısmen ekonomikti. 1 8. yüzyıl başlarınd
a,
British East India Company kahve ithalatına göre çok daha fazla
kar getiren çay ithalatına girişti. Çaya bağlı olarak Çin ve Hindis­
tan ticareti genişledi ve çay moda oldu. Kahvehane sahipleri
elle­
rinde kraliyet çay lisansı olmadığından silinip gittiler."''
Kahvehaneler, 1 8 . yüzyıl başkentlerinin konaklama yerlerin
de
varlıklarım sürdürürken, şehre uğrayan gezginler oradakileri
"soh­
betin genel konusu üzerinde özgürce ve hiç çekinmeksizin"
konu­
şurken görünce çok şaşırıyorlardı. Bu durum daha sonra Paris
ve
Londra'daki alkollü içki içilebilen yeni yerlerde devam etti.
Kafe
ve publar yalnızca kol emeği ile geçinen müşterilerin gittiği
18.
yüzyıl mekanları olarak tanımlanırsa da aslında öyle değillerd
i. Ti­
yatroların çevresindeki publarda ve kafelerde müşteriler
oldukça
karışıktı: Gerçekte içki içilen bu yerlerin çoğu tiyatro binalarıy
la
bağlantılı olduklarından, seyirciler için oyun öncesi ve sonrası
top­
lanma yerleri olarak hizmet veriyordu. 1 8 . yüzyıl ortası
Paris ya da
Londra 'da tiyatroya gidenler bu yerlerde ya da bunların
yakınların­
da hayli vakit geçirirdi. Buralarda enine boyuna sohbet edilirdi,
ko­
nuşmacılar gayretliydi. Gerçekten de, döneme ilişkin anılar
"nokta-
. lama" ve "halletme" uy.arlamalarının kafelerde tecrübe edildiğini
gösteriyordu; herhangi birinin bir "nokta"ya (günlük dildeki kulla­
nııru bu tarihten kalmadır) değinmek için ansızın ayağa kalkmasını,
ayrıca cüırılelerin tekrarlanması isteminin de yadırganmadığını da
gösteriyordu. Bir konuşmacı sıkıcı bulunduğunda dinleyiciler onu
gürültü yaparak "hallederler", yani sustururlardı.
Ne ki, tüm kafeler tiyatrolarla aynı çizgide yürümedikleri gibi,
bir işaret sistemi olarak konuşma da 1 8. yüzyıl ortalarına kadar
günlük yaşam içinde bütünlüğüyle ve bozulmadan kendini koruya­
madı. Çok çeşitli konuşma biçimlerinin ortaya çıktığı Paris kafele-
. . . . 1 19
rınden en ıyı tanınanı, yıyecek şarap ve kahve suruna l"ısansı olan -
�
Cafö Procope idi.
17. yüzyıl sonunda kurulmuş olan bu kafe, 1 8. yüzyıl ortasında
Paris'teki yaklaşık üç yüz benzer kuruluştan biriydi. Burada sohbet­
ler herkese açıktı, yine de belli bazı gençlere ayrılmış masalar var­
dı. Bu genç adamların çoğu Comedie Française'de birer sahne kol­
tuğuna sahiptiler. Oyunları izledikten sonra Procope'a uğrayıp ko­
nnşur, içer ve kumar oynarlardı. 1759'da sahnedeki yerleri ellerin­
den alınınca kafede bir protesto gösterisi düzenlediler: Paris'teki di­
ğer kafeler eğitim düzeyi daha düşük ve renkli müşterileriyle Pro­
cope'tan ayrılırdı, ama çoğunda kafedeki genel sohbet konusunun
dışına çıkıp özel ilgi alanlarının peşinden giden arkadaş kümeleri­
nin bulunması olanaklıydı."'
1 8. yüzyıl ortasında, işaretler sistemi olarak konuşma, iki taraf­
tan tehdit altındaydı. Biri kulüptü, diğeri yayalar için ayrılmış ge­
zinti yeriydi. 1730'larda ve 1740'1arda kulüpler küÇük bir kesim
için popüler olmuştu. 1 8 . yüzyıl kulübü çok dar bir kesimin yaşa­
mına girmesine karşın, bazı ayrıntıları incelemeye değer; çünkü
hem bu ortamın konuşma biçimleri gelecek yüzyılda yaygınlaşacak
bir olguyu haber veriyordu hem de sosyalleşme biçimleri başlan­
gıçta, 1 8. yüzyıl ortasında, züppelikleriyle bu sosyal oluşumu yarat­
maya mecbur kalıruş kişilere tam bir tatmin sağlamıyordu.
Kulübü anlayabilmek için, varlıklı burjuvazinin ve elit kesimin
dilini anlamak gerekir. Bu kesim, giydikleri elbiselerde yaptıkları
gibi mahrem dil ile kamusal konuşma arasında belirli ayrımlar ya­
ratmayı denemedi. Yüzyılın başlarında geliştirilen kullanımdaki
dilsel kalıplar hfüil ev toplantılarının, arkadaşlar arası iltifatların,
 hatta aşk ilanlarının diliydi. Sadece özel konuşma için oluşturulan aramızda yeni sayılabilecek hiçbir şey kalmadı. Her birimiz diğeri­
ilk kuruluş erkekler kulübüydü. nin kafasında nelerin olduğunu tamamen keşfettik artık" demişti." ·
Kahvehaneler arada yiyecek de sunuyordu, ama o zaman taver­ Kahvehane ve tiyatro kafelerindeki konuşma biçimine yönelik
naların alanına tecavüz etmiş oluyorlardı. Kulüp üyeleri kafelerden daha genel bir meydan okuma da, tuhaf bir şekilde, yabancılar ara­
çok bu tavernalar ve hanlarda toplanırlardı. Başlangıçta toplanma sında gözlem yapmanın ve izlerırnenin verdiğf keyiften kaynaklan-·
amaçları birlikte yemek yemekti. Londra'da Paris'ten daha çok ku­ dı. 1 8 . yüzyıl ortasına gelindiğinde, bir sosyal etkinlik anlamında
lüp vardı. 1 8 . yüzyıl ortasında her iki şehirde de çok az sayıda ku­ s.okakta gezinmek, Paris ve Londra'da daha önce hiç olmadığı ka­
lübün kendine ait binası vardı.'•" dar önem kazanmıştı. Gezinti o zamanlar bir tür İtalyan zevkinin
Kulübün sosyal yaşamının kahvehane yaşamından farklılığı, geri gelişi olarak tanımlanıyordu; bir anlamda öyleydi de. İtal­
Boswell'in Samuel Johııson' un Yaşamı adlı yapıtında anlatılan bir ya'daki Barok şehir planlamacıları, özellikle de Roma'daki V. Six- .
J1Q olayla çarpıcı bir biçimde gösterilmiştir. Sir Joshua Reynolds, fos, şehir içinde bir anıttan, bir kiliseden, bir meydandan diğerine 1'
Turk's Head Kulübü üyelerine aktör Garrick'in o kulüpten "Orayı
1• g�zi yapabilme zevkine büyük önem vermişlerdi. Yüzyıl sonra
seviyorum. Sarurım size katılacağım" diye söz ettiğini belirtir. ·
. Londra ve Paris 'te yaşama geçirilen anıtsal şehir anlayışı, görüntü-
Johnson ise onu, "Bize katılacakmış! Buna izin vereceğimizi nere­
, .!eri izlemekten insanları izlemeye dönüştü. Gelgelelim sokakta in­
den biliyor?" diye yanıtlar. Anlaşılıyor ki, Garrick'in kulübe yakla­
iı�
??larla ilişki kurmak hiç de kolay değildi. Paris ve Londra'nın so­
şımı eski tarzda bir kahvehane yaklaşımıydı. Johnson ise bu düzey- .
' kakları, hfila 17. yüzyılda Roma'da beledıye çalışmasıyla yapılan
de dışa açıklığı reddetınekteydi.'"
·

ctüzenlemelerin aksine, dar, açık ve pislik içindeki yollardan oluşu­

18. yüzyıl ortası kulüpleri, kişisel yaşamları tatsız olanları ya da ,
yordu. Nadir olarak kaldırım vardı ve genellikle gevşekçe bitiştiril­
yabancıları dışlayarak, dinleyiciyi seçme şansı olması halinde ko- 1
miş tahta kalaslardan yapıldıkları için en fazla birkaç yıl dayanıyor-
nusmanıh
'ı:
en büyük zevki vereceği görüşüne dayanmaktaydı. Bu
·:
·

)
. :ırdı. Gündüz bile kentin en gözde semtlerinde korkunç cinayetler
anlamda kulüpler özel yaşam alanıydı. üze! sohbetin yalnızca ko-
••

1 işleniyordu; resmi polis henüz ilkel düzeydeydi.

nuşulan kişi denetlendiği zaman onaylanabileceği anlamına geli-
' Şehre yeni bir düzenleme gerekliydi. Bu, yaya yürüyüşlerini ve
yordu.70
atlı arabaların hareketlerini kolaylaştırmak amacıyla tasarlanan ka­
•

Kulü p sohbetleri, konuşmacının kişisel durumu ile belli bir me­ muya açık parktı. l 730'larda büyük bir ciddiyetle, yeni parkların
safenin korunduğu işaret sistemi olarak konuşmaya meydan oku­
inşasına ve bakımsız alanların parklara ve gezinti yerlerine dönüş­
yordu. Bilmek istediğiniz ilk şey ne konuşulduğu değil, kimin ko­
türülmesine başlandı.
nuştuğuydu. Bunun doğrudan sonucu da bilgi akışının parçalanma­
Yüzyılın ortalarındaki St. James Parkı başta olmak üzere, park­
sıydı. Arkadaşlaruıızla birlikte kulüpte olduğunuz zaman dünyada
ta yürüyüş yapmak ya da arabayla gezinmek çok sayıda Londralı
neler olup bittiğini öğrenebilme şansıruz kahvehane günlerinde ol­
için günlük bir alışkanlık olmuştu:
duğundan çok daha sınırlıydı.
Bu sınu-lılık, 18. yüzyıl ortasında tüm dışlayıcılıklarına karşın
Yabancı ziyaretçiler Londra parklarınd:.ı..... İngilizlcrin "özel dchası"na ait
kulüplerin neden zor bir dönem geçirdiğini açıklamaktadır. Yoğun bir şey görüyorlardı: Gariptir ama, hoşgörüyle kar�ılanan farklı sınıftan in­
toplumsallaşmanın yaşandığı bu çağda, kulüplerin sınırlamaları kı­ sanların bir arada ''gezinti" tutkularını.
sa zamanda sıkıcı olmaya başladı. Oliver Goldsmith, Turk's Head
Kulübü üyelerine 1773'te yaptığı bir uyarı ile bunu çok iyi dile ge­ Parkta kitle halinde yürüyüşler yapmak giderek daha önceleri kah­

tirmişti. Kulüp üyelerinin yirmiye çıkarılması gerektiğini savurırnuş vehanelerin sağladığı, sınıflar arasında sosyalleşmenin aracı haline

ve "Kulübü genişletmek olunılu bir çeşitlilik getirecektir, çünkü geldi. Ancak süreç içinde konuşma biçimleri değişmişti."
 bu konuşma kodla-
Leopold Mozart'ın St. James Parkı'nda ajlesiyle yaptığı bir işleriyle uğraşan hizmetkfirlar kesimi içinde de
' . .
zintiyi anlatan ilginç bir mektubu var: ·' ın taklit edildiğini öne sürebilecek kanıtlarımız var
liğind enliği şimdi
; . ıs. yüzyıl tiyatrosundaki konuşmanın kendi
da tam ve düzgü n bır
.bir. anlam kazanıyor. Seyirci tiyatroda, dışarı
Knıl ve Kraliçe arabı.tlarıyla geldiler ve hepimiz çok farklı giyinmiş olma�'
rnıza karşın bizleri tanıdılar ve selamladılar; Kral özellikle camı açarak b��1 a ifade edebi liyor­
şını dışarı uzatıp gülümsedi. başı ve elleriyle bizi selamladı; özelJikle'dC ' biçimde yaşayamadığı konularda kendini açı�? .
lerde, herha ngı bırısı Turk.s Head Ku­
üsladımız Wolfgang'ı. . du.Tiyatronun dışında, 1750'
die"deki yabancı­
lübü'ndeki arkadaşlarına ya da "Cafe de la Come
Gözler önünde geçen bu karşılaşmanın özelliği, kişilerin birbiriy { lara duygularını aynı yoğunlukta gösterebilirdi,
ama St. James Par­
zdı. . . .
iletişim kurdukları sürenin yalnızca bir an olmasıydı: Kral kemı0'. ·ki'nda yürüyüş yaparken bu kesinlikle olama
rmen ı burad a ..
şoyle bır ıtı-
cıya ve onun dilhi oğluna jest yapmıştı. Saatlerce oturup sıcak kah�, yat eleşn
.. · · Belli bir okula dahil bir edebi . . 123
tıyatr o1ar dak' ı goren
. ekse 1 b'ır -
velerini yudumlayarak çene çalmamışlardı. (Tabii ki krallar böyte abilir: "Konuşmadan, bu
· .razda bulun ış se-
yapmayacaklardı, ama 1700'lerde dükler bile bunu yapmazdı.) Tıp�· söz ediyorsunuz. İleri düzeyde bir üslup edinm
. işfü'etmiş gibi hangı bır
z, ama he
kı kahvehanelerdeki kenqiliğinden sohbetler gibi; St. J ames pa:ı;? yircinin kendiliğindenliğinden söz ediyorsunu . '.
..
ıye gunluk yaşam-
kı'ndaki yürüyüşler kendiliğinden temaslardı, yalnızca artık kendi'.' sanatta kuralların ve 'yapıntı'nın [artifice] seyırc
ilme imkanı v�rdi­
Jiğindenlik anlık bir mesele haline gelmişti." . da öyle kolay hissedemeyeceği duygulan tadab .
Parisliler Tuileries' i İngilizlerin St. James Parkı 'nı kullandıkları (i! ğinin farkında değil misin iz? Tiyat royu tasvir edıyo rsunuz, ıkı şe­
.
ma, ınsanlar bırbırle­
gibi kullanıyorlardı, ama iki değişiklikle. O zamanlar gemilerin vı' ' hirdeki ! 750' lerin tiyatrosunu değil." Bu tartış
en simgeler değil, işaret-
zır vızır işlediği Seine Nehri kıyısında dizilmiş bahçelere St. Ja� riyle göreneksel çerçevede ilişkilere girerk
mes' in kır havası verilemememişti, çünkü manzaraya sık sık yük ·
ler söz konusudur düşüncesine bağlanır.
sini tarihsel koşulların
gemileri giriyordu; aynca Tuileries bir suç mekanı haline gelmişti. . Bu itiraz zekice olsa da dil ve inanç ilişki
lar bir işarete inan­
,Her ikisinde de ortak olan, ilk kez kamusal ortamda sessizlik ilke­ dışında ele alması açısından sorunludur. İnsan
ıp çağırmamaktadır­
sinin filizlenmesiydi. Artık saatlerce oturup konuşmak yoktu, yal­ dıkları her durumda bunu göstermek için bağır
nışları ile sanat ..karşı­
pızca bir gezintideydiniz ve her şeyi, herkesi geride bırakıp yürür- · lar: Comedie Française'deki 18. yüzyıl davra
o seyir cisinin davranışları
�ünüz.74 sında sessiz sakin oturan modern tiyatr
Gerek Londra gerekse Paris'te, parkta veya sokakta karşılaşan · ılık sokaktaki konuşma ve
arasında dünya kadar fark vardır. Bu farkl
. Bir iş etin yaşama
yabancılar çekinmeden birbirleriyle konuşabiliyorlardı. 1740'larda, giyim kuşam kuralları için de söz konusudur ":':
. onun ne tu den bır ışa-
hangi sınıftan olursa olsun erkeklerin zevkleri arasında, t.anımadık­ geçirilme tarzı (şamatalı ya da sessızce, vs.) �
lan bir kadına onunla konuşmak istediklerini göstermek için panto­ olduğ unu belirler. Belli bir "nok ta"nı n üzennde yogunla�.an ız­
ret
çok bir konuşma_nın sonunda
min1deki gibi şapkalarını yana devirmek vardı. Kadın arzu ederse leyici, tabii ki bir oyunun ya da daha .
bır ışaret dilını yaşaı:ıakta-
vanıtlayabilirdi. Fakat bu sokak alışverişleri hiçbir şekilde erkeğin alkışlayan seyircininkinden farklı türde .,
rndının ve ailesinin kapısını çalma hakkı olduğu anlamına gelmez­ dır. •

li; aynı şey yabancı erkekler arasındaki ilişkilerde de geçerliydi.

>okakta olan, evde olandan farklı bir boyuttaydı. Madam de Sevig­
ıe'in zamanında ise aksine, tek başına tanışma bile kişiye ötekini
m azından bir kez ziyaret etme hakkı vermekteydi. Başka bir ko­
:ulda terslense bile girişim bir iyi hal ihlali sayılmazdı. Kuşkusuz,
. 8. yüzyıl konuşma kodları orta ve yukarı tabakalara aittir, ancak ev
 C. KİŞİDIŞI ALAN DUYGU YÜKLÜDÜR
"Kamusal" davranış denince akla öncelikle, benlikten, benliğin
doğrudan tarihinden, şartlarından ve ihtiyaçlarından belli bir uzak- •:
Kamusal alan yalıuzca belli bir hissetme tarzı olsaydı, kamu ko­
nusundaki her analizin burada sonlanması gerekirdi, çünkü bu gör­
.
sel ve sözel ilkeler kamusal alan içinde hissetme araçlarıdır. Gelge­

lıkta gerçekleştirilen eylem gelir. İkinci olarak bu eylem, farklılık ·

tecrübesi ile ilgilidir. Bu tanımlama zaman ve mekanla bağlı değil­
dir, çünkü ilkesel olarak avcı-toplayıcı bir kabileye ya da bir Orta­
çağ Hint şehrine uyabilir. Fakat tarihsel olarak "kamusal"ın modem ..
anlamı bu iki inanç koduyla -manken olarak beden ve işaret olarak
lelirn, kamusal alan aynı zamanda bir coğrafyadır; başka bir alanla,
yani özel alanla bağlantısı içinde var olmaktadır. Kamusallık top­
lumdaki çok geniş bir dengenin bir parçasıdır. Ayrıca politik dav­
··• ranışlar, haklar kavramı, ailenin düzenlenmesi ve devletin sınırları
:.'·gibi daha geniş bir .bütünün bir parçası olarak taşıdığı anlamlar var­
•

konuşma- aynı zamanda oluşmuştur. Bu inanç kodlarının her biri

. dır. Şimdiye dek insanların kamusal alanda hangi araçlarla hisleri­
·
. .. hi ifade ettikleri üzerinde yoğunlaştığımız için bu anlamlara gire-
124 kamusal bir olgunun standardına uyduğu için söz konusu kaynaşma . 12
tesadüf değildir.
\: medik. ünümüzdeki bölümde bu geniş coğrafya sorununa, etrafın-
da 18. yüzyıl toplumunun örgütlendiği kamusal ve özel olanı ayıran
Bedenin giysiler için bir manken olarak görülmesi bilinçli bir
.

sınıra bakacağız.
kamusal giyim tarzıydı. Bedene ve ihtiyaçlarına cevap veren, rahat­
·•

lık sağlayan giysiler yalnızca ev ortamı için uygun bulunuyordu.

Manken olarak beden çeşitlilik sınavından iki anlamda geçmişti; bu
giyim ilkesi sokaktan sahneye hemen hiç değişmeksizin aktarıldı ve
sokakta sanki bir oyuncak bebekle oynarcasına elbiselerle oynama
ve onları sergileme, sokağın çeşitliliğini örgütleme ve ona bir düzen
getirme aracıydı.
İşaret Olarak konuşma da kamusal olgu standartlarına uymuştu.
Bu konuşma benlikle arasında mesafe olan bir etkinlikti; sokakta
genellemeler üzerine genel bir dildi; tiyatrodaysa kişisel arzu ya da
heyecana. göre değil, yalnızca yerinde ve kabul edilen zamanda
duygulanılırdı. Bu anlamda konuşma, giysiler gibi çeşitlilik bakı­
mından iki aşamalı bir sınavdan geçmiş oldu; ilke, hem sokak ile
sahne arasında hem de sokaktaki çeşitli yabancılar arasında köprü
kurdu.
Bu iki inandırıcılık ilkesi, aynı ereklere hizmet ettiyse de bunu
birbirine zıt yollarla gerçekleştirmiştir. Görsel ilke bedenin keyfi
�
olar k mevki ve fantezi terimleriyle tanınmasını içerirken, sözel il-
ke yıne keyfi olarak mevkiye ilişkin belirtilerin inkarını içeriyordu.
Bununla birlikte, her iki ilkenin de ortak yanı, göreneğin ardında,
göreneğin gönderme yaptığı, "gerçek" anlam olan bir içsel gerçeain
gizlendiği görüşünün ya da simgenin reddidir. Bu nedenle, ge ek ;
görsel gerekse sözel ilke "kamusal" ifadenin bir tanımını pekiştirir­
ler ki bu tanım anti-simgeseldir.
 v leiı.mekteydi. Toplum bir moleküldü; bir yanıyla kişisel ortamlara,
K am u s al v e özel
!!'.
<- gi haklardır bunlar? Kökleri 1 8 . yüzyıla uzanan iki beylik formülü-
Kamusal yaşamın maddi motivasyonları v e duygusal
ifade araçları,
modern gözlemci için kamusalın karşıtı olan özel olana
ilişkin bel­
li nitelikleri akla getirir. Benliğe daha yakın olan bu aile ve arkadaş
­ mutluluğu ve kardeşliği isteme hakkı vardı, çünkü doğal olan kişi­
lar alanında, insanların daha çok özgün yanlarını, ayrı
kişiliklerini
ve bireyselliklerini ifade etmekle ilgileneceklerini düşünm
ek akla
uygun düşer. Ne var ki bu akla uygun beklenti, bir çarpıtma
dır; 1 8 .
yüzyılı, geçen yüzyılda biçimlenen özel yaşam açısından
ele al­
maktır bu. 1 9 . yüzyıl öncesinde, benliğe yakın olan alan biricik
ya
da ayrı kişiliğin ifade edildiği bir alan olarak düşünülmüyordu.
Özel olan ile bireyin evliliği henüz gerçekleşmemişti. Bireyse
l du­
yuma has özellikler henüz toplumsal bir biçim kazanmanuştı;
çün­
kü, benliğe yakın alan doğal, evrensel insan "sempati"siyle düzen-
aile ve arkadaşlara özellikle ve bilinçli olarak mesafeli bir ifadeden,
bir yanıyla da sözcüğün bugünkü anlamıyla "kişidışı" olan kendi­
ni-ifadeden oluşuyordu. Bu garip, benliğe ait doğal alan nosyonunu
anlamamız gerekiyor, çünkü günümüzde hii.la kaynağını ondan alan
insan hakları nosyonuna inanıyoruz.
Modem insan hakları nosyonu, doğa ve kültür arasındaki bir
karşıtlıktan türemektedir. Bir toplumun adet ve töreleri ne olursa ol­
sun, her insan, bu kültürel düzenlemeler içindeki yeri ne denli aşa­
ğıda ve dezavantajlı olursa olsun belli temel haklara sahiptir. Han-
12 7
müz var: Yaşam hakkı, özgürlük ve mutluluk arayışı; özgürlük,
eşitlik ve kardeşlik. Bunlardan yaşamı, özgürlüğü ya da eşitliği ir­
delemek, mutluluk arayışı ve kardeşliği irdelemekten daha kolay;
çünkü ikinciler, eş düzeyde temel haklar olmaktan çok birinci grup­
takilerin elde edilmesine bağlı görünüyorlar. Onları diğerlerine eşit
ağırlıkta görmeyişimizin nedeni, 18. yüzyılda gelişen ve onlara te-
mel olan varsayımı yitirmiş olmamızdır. Şöyle ki, psişenin doğal
bir itibarı vardı; psişik gereksinimlerin bu bütünlüğü aynı zaman­
da, doğa ve kültür arasında kurulan bir karşıtlıktan da geliyordu.
Kişinin duyguları incitilir, aşağılanır ve utandırılırsa, bu ona ait
mülkiyete elkoyulması ya da keyfi olarak hapse atılması gibi kişi­
nin doğal haklarının çiğnenmesi demektir. Kişi böyle bir aşağılan­
maya maruz kaldığında bu duruma neden olan toplumsal şartları
değiştirerek yarasını sarma hakkına sahiptir. Bu psişik bütünlüğün
bir formülü mutluluk arayışı, öteki formülü de kardeşlikti. Bu psi­
şik haklara sahip olan birey değil doğal insandı. Tüm insanların
dışı ve birey dışıydı.
İnsanların mutlu olma hakkına sahip oldukları nosyonu. modem,
Batılı bir fikirdir. Çok yoksul, katı hiyerarşiye tabi olan ya da .din­
sel inançların güçlü olduğu toplumlarda psişik tatmin kendi içinde
bir amaç olarak çok anlamlı değildir. Kültür karşısında doğanın bu
kendine hak iddiası 1 8. yüzyılda, özellikle İngiltere, Fransa, Kuzey
İtalya ve Kuzeydoğu Amerika' da biçimlenmeye başlamıştır. Her
karmaşık tarihsel gelişimde olduğu gibi bu iddia da gelişkin lıaliy­
le doğmamıştı. Atalarımız, mutluluk arayışına somut bir toplumsal
 biçim vermek için, bir şekilde bu karşıtlığı ifade edebilecek imge ve
deneyimleri bulma mücadelesi verdiler. Buldukları bir yol kamusal
ve özel arasında ayrım yapmaktı. Büyük kentlerin coğrafyası yurt-,
taşlarına, doğa ve kültür üzerine düşünmenin bir yolu olarak doğal
olanı özel olanla, kültürü de kamusal ile özdeşleştirerek hizmet et­
ti. Bu yurttaşlar belirli psişik oluşumları göreneksel düzenlemeler- ,
le asla bozulamaz ve parçalanamaz, kamusal terimlerle ifade edile- ,
mez, aşkın ve yarı dinsel fenomenler olarak yorumlayarak, kendic ,
,
!erine bir yol belirlediler. Elbette tek yol değildi bu, fakat doğal
hakların belli bir toplumun tanıdığı sınırlı hakları aştığı, somut bir ,
1 28
yoldu.
,
Doğa ve kültür arasındaki bu karşıtlık özel kamusal karşıtlığı ,
yoluyla somut hale geldikçe, aile de giderek doğal bir fenomen ola- ,
rak görülüyordu. Aile, sokak ya da tiyatro gibi bir kuruluş değil, , ,
"doğanın kucağıydı". Buradaki düşünceye göre, doğal ve özel olan. •
eğer birse her insanın girdiği aile ilişkileri onun doğa ile ilişkisi ola- '
caktır. Doğanın düzeni ancak en uyumlu zihinler tarafından tanım­
lanabilir olsa gerekti, ama bu aşkın fenomen daha genel bir anlam­
da tartışmalıydı. Çünkü aile içindeki duygusal ilişkileri tartışmak
aslında doğaya ilişkin sorunları tartışmaktı.
İşte bü yüzden aile içindeki psişik etkileşimler bugün bizim ki- ,'
şidışı ya' da soyut diyeceğimiz biçimlerde ele alınıyordu. 1 8 . yüz­
yılda psikoloji, belirli organların ne miktarda bedensel sıvı ürettiği­
ne bağlı olarak, karakterin her dört durumdan ya da bazı yorumlar- ,
da yedi durumdan birinde açığa çıktığı Rönesans'taki bedensel ',
"özsu" nosyonunu yerinden ediyordu. Yeni nosyon, bedenin işlev­
sel süreçlerinden çok insan türünün işlevsel birliği ile belirlenen do­
ğal "sempatiydi". Psikoloji, fizyolojiye değil, farklı türsel davranış­
ların sınıflandırılması anlamına gelen doğal taksonomiye dayanı­
yordu. Bu sempati tüm insanlara mahsustu ve en açık şekilde doğa­
nın kucağında, ailede görüRi,iyordu; adı üstünde, toplumsal konum­
ları ne olursa olsun, insanlar doğal bir merhamet duygusunu, öteki- ,
!erin gereksinimlerine karşı doğal bir duyarlılığı paylaşmaktaydı.
İnsanların doğal haklarının olduğu da insan doğasının bu şekilde ta­
nımlanmasının mantıklı bir sonucuydu.
Bu özel, doğal dünyayı inceleyebilmek için iki uyarıda bulun­
mak durumundayız: İlki, bu soruna duyarlı Aydınlanma Çağı insan-
lan doğayı bir tanrı, biricik maddi ifadesi aile içindeki sevgi olan
aşkın bir fenomen olarak gönnekle birlikte, buna dayanarak doğa­
yı kusursuz kabul edip ilahlaştırmıyorlardı. Frank Manuel'in coş­
,
kulu deyimiyle Aydınlanma, tanrılarıyla "saygıya dayalı fakat asla
kölece o!ınayan" bir ilişki içindeydi. Ortaçağ boş inançlarının aksi­
ne doğa insanı çaresizliğinden kurtarıp kendi gücüne umutla bağ­
lanmasını sağladı. Özel/doğa ve kamusal/kültür karşıtlığı içinde ele
, alındığında bu tavır, iki alan arasındaki ilişkilerin mutlak düşman­
lık o!ınaktan çok bir denetimler ve dengeler sorunu olduğu anlamı­
na geliyordu. Özel alan kamusal alanı, göreneksel ve keyfi ifade
'; kodlarının bir bütün olarak kişinin gerçeklik anlayışını ne ölçüde �J
etkilediğinden yola çıkarak denetliyordu. Bu sınırların ötesinde, ki­
şinin bir yaşamı, kendini ifade etıne biçimi ve hiçbir göreneğin buy-
,, ruk!a yok edemeyeceği bir dizi hakları vardı. Fakat, kamusal alan
' da özel, alan karşısında düzeltici konumundaydı; doğal insan bir
, lıayvandı; bu yüzden kamusal alan, yalnız aile sevgisi kodlarına
bağlı bir yaşamın ürettiği doğaya has bir eksikliği düze!tınekteydi:
Bu eksiklik yabanı!lıktı. Kültürün kusuru adaletsizlikse, doğanın
kusuru da kabalıktı.
İki alandan söz edilirken, onların molekiiller olarak düşünülme­
si gereğinin nedeni budur. Bu alanlar atbaşı giden farklı toplumsal
ortamların ürünü, birbirini düzeltici işlevi olan insani ifade tarzla­
, nydı.
,
İkinci uyarı dil sorunudur. Kamusal alan nasıl ki evrimleşen, za­
,' man içinde biçimlenen bir fenomen idiyse, özel alan da öyleydi. Ai­
, le adım adım özel bir kurum olarak kabul edildi. Ailenin, dolayısıy­
la da sokağa alternatif olan sosyal bir ortamın keşfedilmesi, yavaş
• seyreden başka bir içsel buluşa bağlıydı: Bu buluş, insan yaşamının
, ancak bir aile ortamında gelişebilen çok özel, doğal bir evresi olan
çocukluktu. Kamusal ve özel alanlardan sabit durumlar olarak söz
, etmek kolayımıza geliyor. Gerçek"te bu ikisi karmaşık evrimsel zin­
cirlerdi.
 A. K A MUSAL İFADENİN S!NlRLARl VARDIR
Somut düzeyde görsel ve geçiş sürecinde sözel kamusal ifadenin
nasıl sınırlandığını gördük. Ev kıyafeti bedenin ihtiyaçlarına, rahat­
lığına ve hareketlerine yanıt veriyordu. Kamu içindeki giyim tarzı
ise bu ihtiyaçlardan bağımsız oluşturulmuştu. Evde ve kamu içinde
konuşma özünde birbirine benzerdi, ama özel alan kişinin kiminle
konuştuğunu denetleyebildiği yerdi; örneğin özel kulüplerin üyele-
ri, katıldıkları topluluklardan, "aile ortamının benzeri" diye söz et-
mekteydiler.
30 aiderek çok özel bir yeri olan varlıkları --çocukları- ba-
Ailenin D .
� .
rındıran doğal bir yapı olarak algılanması kamusal ıfadeye daha
kapsamlı sınırlar getirdi. İnsanların iki yüzyıl önce çocukluğu keş­
fettiklerini anlamamızı Philippe Aries'in Çocukluğun Tarihi adlı
yapıtına borçluyuz. Kitap, bütünüyle yeni bir alan açıyordu: tarih
içinde değişmeden kalan biyolojik bir biçim yerine, tarihsel bir bi­
çim olarak ailenin incelerunesi. Buluşları David Hunt ve John De­
mos tarafından genişletilip geliştirilen Aries, 1 8 . yüzyıl ortasında
yetişkinlerin kendilerini çocuklarından temelde farklı yaratıklar
olarak görmeye başladıklarını ortaya koyuyordu. Çocuk artık kü­
çük bir erişkin olarak görülmüyordu. Çocukluk, özel ve nazik bir
aşama olarak algılanırken yetişkinlik zıt bir anlamda tanımlanıyor­
du. Ari es' in yararlandığı kanıtlar çoğunlukla orta ve yukarı kesim­
lerden kentli insanlara ait aile kayıtlarıydı. Bunun bir nedeni vardı
tabii; yaşam aşamalarının bu şekilde eklemlenmesi bu insanların
kamusal yaşamın sınırlarını tanımlamasına hizmet ediyordu. Koz­
mopolit merkezlerde yerleşik erişkin insanlar, karmaşıklığı, girdiği
kılıkları ve hepsinden önce, yabancılarla girilen rutin ilişkileriyle
kamusal yaşamı yalnızca erişkinlerin dayanabileceği ve hoşlanabi­
leceği bir yaşam olarak görmeye başladılar.
Kamusal yaşamın erişkinlerle sınırlanmasının ilginç bir başlan­
gıcı vardı; bu, kısmen çocuklara ve erişkinlere has oyun tarzlarının
adım adım ayrılmasından doğmuştu.
17. yüzyılın son dönemlerine kadar çocukları ve yetişkinleri eğ­
lendiren oyunlar arasında pek fark yoktu, yani çocuklara ait, yetiş-
kinlerin kendi ilgi alanları dışında gördükleri oyunlar çok azdı.
Zengin kostümlerle giydirilmiş oyuncak bebekler her yaşta insanın
ilgisini çekiyordu. Aynı şekilde oyuncak askerler de. Oyunların, be­
beklerin ve oyuncakların böylesine paylaşılmasının en açık nedeni
yaşamda farklı yaşta insanlar arasındaki keskin ayırımcılığın henüz
olmamasıydı. Philippe Aries'in deyimiyle, çocuk, çok erken yaştan
itibaren "neredeyse yetişkin" olduğundan eğlenme tarzlarında da
! !• çocuklara has bir şey olamazdı. 17. yüzyıl sonlarında ve 18. yüzyıl
başlarında çocukluk ve erişkinlik arasında daha önce görülmedik
keskin sınırlarla belli türde oyunlar çocuklara ayrılırken, belli tür­
dekiler de yasaklanıyordu.
:(
'
1 8. yüzyıl ortalarına gelindiğinde, otoriteler şans oyunlarının
,
'
ancak dünyadaki sınırsız kötülüklerin bilincinde olanlara uygun L'.L
olabileceğine inandıkları için bu oyunlar çocuklara yasaklanmıştı.
1752'de okulların açık olduğu sürede tenis ve bilardo ustalarının
bütün Fransa'da müsabaka yapmaları yasaklarımıştı, çünkü bu
oyunlar sırasında büyük bahislere tutuşuluyordu. Çocukların bütün
bunlarla başa çıkamayacak kadar naif oldukları düşünülmekteydi."
1 8 . yüzyıl boyunca, daha önceki iki yüzyılda da olduğu gibi, ço­
cuklmfa yetişkinler şarkı söyleme ve müzik faaliyetlerine hep bir­
likte katılıyorlardı. Ancak 1 8 . yüzyılın ilk döneminde yetişkinler
gruplar içinde yüksek sesle okumayı yersiz ve çocuksu bulmaya
başladılar. Bunun yerine, sessiz okunması koşuluyla, basılı haldeki
halk hikayeleri bile aruk yetişkinlerin olmuştu. Sessiz okundukları
için, bu masallar küçükler için uygunsuz görülmekteydi. Yetişkin
için konuşma, kamu içinde, bizzat kendi sözcüklerini kullanma me­
selesiydi.'"
Kozmopoliten davranışın yalnız yetişkinlere uygun görülmesi
bir yanıyla, oyun nosyonlarının bu değişimi yüzündendi. Çocuk ne
-mevkisini tam olarak gösterebilir ne de bedeninin imgeleriyle oy­
nayabilirdi. Gerçekten de, zengin aristokrat giyimli, m�vkilerine
uygun giyimli çoculdarı konu alan 17. yüzyıl sonlarının'tabloları,
hatta 18. yüzyıl İspanyol tabloları, 1750'lerin Londra ve Paris'inde
absürd bulunuyordu. Çocuklar çocuklara yakışan ve onları yetiş­
kinlerden tamamen ayrı bir kitle olarak yansıtan giysiler �iymeliy-
·
diler.
;
ı·
Benzer şekilde tiyatroda da, şayet büyükleriyle gelmeferine izin
'
verilmişse çocuklardan beklenen, varlıklarını belli etmeyeçek kadar
sessiz olmalarıydı. 17. yüzyıl sonlarının tiyatro seyircisi·çocuklar
 üzerine elimizde herhangi bir çalışma yoktur, ancak Congreve ve
Wycherley oyunlarında çocuklar seyirci olarak bulunmuştu ve on­
lara erişkin bir seyirci gözüyle bakılıyordu; izledikleri oyunlar göz
önünde tutulacak olursa, erişkinlerle eşit bir konumda olmaları da­
ha da ilginçtir.
Çocukların konaklama yerleri olarak hizmet veren publara ve
hanlara girmelerine kesin bir yasak koyulmasa da kafeler, kulüpler
ve gruplar elbette yetişkinlere aitti. Addison ve Steele' in kimi anla­
tılarındaı;ı anladığımıza göre, çocuklar kahvehane konuşmalarına
karıştıkl;rrında alaya alınıp azarlanırlardı. Kulüpler ise çocukların
IJZ
kabul edilebileceği mekanlar değildi. 18. yüzyıl ortalarının Paris ta­
vernalar! çocuklar için tehlikeli yerlerdi, çünkü ellerine bir şişe iç­
ki geçebilirdi. Bu, ahlaki açıdan değil fiziksel sağlık açısından teh­
likeli görülüyordu.
Çocukluğun özel konumuna duyulan ilginin giderek artması ka- ,
musal ifadeye işte bu şekilde belirli sınırlar getirmiştir. Bu sınırla­
rın toplumda kamusal alanın erişkinlerin oyun alanı olduğunu ya da
erişkinlerin bu alan dışında oynayamayacaklarını gösterdikleri söy-
lenebilir. 1750'de bir baba oğlunun oyuncak bebeğini giydirmekten
utanmakla beraber, sokağa çıkmak için giyinirken kendisi de aynı
biçimde oynamaktaydı.
Çocuk kamuya ait değilse, aileye ait olmasını sağlayan koşullar ·
nelerdir? Aile, çocuk için kamusal yaşamın yapamayacağı neyi ya-
pabiliyordu? İşte, bu sorulara yanıt aranırken insanlar aileyi "doğa­
nın kucağı" olarak görmeye ve yeni ifade ilkelerini keşfetmeye baş-.
,
]adılar.
B. DOÔAL İFADE
KAMUSAL ALANIN DIŞINDADIR
Çocukluğun birbirini izleyen aşamalarını ve aile içindeki doğal ifa- '
deye duyulan inancı anlayabilmek için, işe söz konusu döneme aiti:
aykırı olguları ele alarak başlamak gerekir. Turgot'nun "İnsan ço�
cuklarından utanç duyar" ya da Vandermonde'in İnsanTürünü Mü-,
kemmelfeşıirme Araçları Üzerine Deneme adlı yazısında, "Çocuk- ,
!arım sevdiğini düşünen birinin yüzü kızarır" sözleri, iki yüzyıl ön-.
ce aile duygusunun ne denli zayıf olduğunu ele vermektedir. Gibl
ban, ilgisiz ebeveynin eline kalmış olduğundan söz eder (hakikaten
bir teyzesi tarafından kurtarılmıştır); Talleyrand ise anne babasıyla
aynı evde hiç yatmamıştır. Toplum merdiveninden yukarı çıktıkça
bir çocuğa doğrudan verilen ana baba ilgisi ve şefkatinin, bayağılı­
ğın bir göstergesi sayıldığı görülür. Hem Paris hem de Londra'da,
orta ve yukarı orta sınıflarda çocuklar dadının elinden doğruca ko­
leje, yani 7-12 yaş arasındakilere bakan (bakım, sürekli fiziksel ce­
zalandırma şeklinde yorumlanıyordu) bir kuruluşa geçerlerdi. 18.
yüzyıl ortalarının önde gelen pediatristleri James Nelson ve George
Armstrong, okurlarım "çocuklarına karşı yadırgatıcı ilırnalleri ve il- Jj
gisizlikleri" yüzünden azarlıyorlardı. Yani Swift'in çağcıllarının
Mütevazı Bir Öneri 'yi okurken hissettiklerinin küçük bir şoktan
daha fazlası olduğuna şüphe yok.77
Bunlara karşın, çocuklara yönelik insani olmayan yaklaşımlar
üzerine tartışmalar böyle yaklaşımların olup olmadığı noktasında
' düğümlenir. Çocukların benzer şekilde ihmali Batı Avrupa'da da
· yüzyıllarca sürmüştü. 18. yüzyıl ortasında pek çok insan için ken­
dileriyle ilgili bir tartışmanın sürmesi sıkıntı verici olmaya başla-
, mıştı. Çocukların insanın elini kolunu bağladığını düşünmekten
' , kaynaklanan sıkıntı da, tıpkı reforrnistlerin bu düşünceyi taşıyan in­
sanların davranışlarından duydukları sıkıntı gibi, bizzat çocukluk
· denen özel bir evre fikrinin gelişmesinden doğmuştu. Artık, bede-
· nin faaliyeti sonucu özel ve bağımlı bir insan türünün doğduğu gö­
rülüyordu. Ona karşı duyulan korku, duygudaşlık ve şaşkınlık gibi
bu bağımlılık vurgusu da yeni bir şeydi.
Politik felsefede "doğa durumu" düşüncesinin kökleri Ortaçağa
, kadar uzanır. Çocuğun savunmasızlığının giderek daha iyi algı­
lanması 18. yüzyıl başında doğa durumunun ne olduğuna ilişkin da­
lı� somut, deneye dayalı bir arılayış doğurdu. Bu bir hipotez değil,
' • insan yaşamının gerçeğiydi.
, Çocuk bağımlılığının farkına varılması korunma hakları anlayı­
jını getirdi. Bu hem Fransa'da hem de İngiltere'de 1750'lerde ve
• J760'1arda sütarmeliği düzenleyen ve kolejlerdeki kötü muameleyi
engelleyen yasalarla yaşama geçti. Çocuğun korunması gereği şöy­
· : le açıklanıyordu: Doğada savunmasız her kişi, doğum, yaşam şart­
;.Jarı ve ebeveyninin eğilimleri gibi rastlantısal durumlara bakılmak-
 sızın bakım ve rahat etme hakkına sahiptir. Böylelikle aile ilişkile­
ri mercek altına yatırılıyordu. Doğal olgunlaşmanın aşamaları
önemsendikçe, aile içindeki her insanın da önemi artıyordu. İşte,
"yaşam hakkı"nın iki yüzyıl önceki arılamı buydu; salt var olınanın
ötesinde, değer verilme ve sevilme hakkıydı bu. Çocuğu toplumun
diğer kişilerinden farklı kılan güçsüzlüğü ve savunmasızlığı onun
ihmal edilmesi için gerekçe olamazdı. Doğal zayıflığı ona, bu za­
yıflığından yararlanabilecek ve çocuğu "hesaba katmayabilecek"
ana babadan başlamak üzere, toplum karşısında haklar sağlıyordu..
Aydınlanma'nın doğa düzeni ahliiki yükümlülükler getiren bir
1- düzendi. Doğa ile bakımın keşfi, bakım ihtiyacı ve bakım hakkı bir­
birinden ayrılmazdı. Bakım hakkı konusundaki tartışmada çocuğun
tarafında yer alanlar için sonuçta bakım tanımı iki yönlüydü: Bun­
lardan birinde, çocukta iyi bir mizaç geliştirmek üzere hoşgörülü
bir disiplin savunuluyordu. Mary Wollstonecraft şöyle yazar:
Mutlu olmak için buşkalarına bağımlı olunan (ve bağımlılık düşüncesinin
oluştuğu) tek dönem çocukluk yıllarıdır. Gereksiz kısıtlamalarla bu yılla­
rın zehir edilmesi acımasızlıktır. Şefkat kazanabilmek için şefkat gösteril­
melidir. .
Diğer görüşe göre ise çocuğun yetiştirilmesinde anne ve babanın
her ikisi de rol almalıydı. Pediatrist Nelson kadınların kendi bebek­
lerinin bakımıyla ilgilenmelerini ve babaların da otoriteyi kolejlere
bırakmamaları gerektiğini savunmaktaydı. Aslında, ebeveynliğin
tüm çelişik duygularına karşın, l 750'lerde toplumun orta tabaka­
sında her iki tarz da yaygınlaşıyor ve yukarı orta sınıf üyesi ana ba­
baların önemli bir bölümünü etkilemeye başlıyordu. Tabii, gerçek
aristokrat eğitim hfila iki alternatif ilkeye göre yürüyordu; katı di­
siplin ve ana babanın ortalıkta görünmemesi.'"
Ailenin yerine getirebileceği özel görev, yani aciz olanların ba­
kımı görevi artık ailenin doğal işlevi olarak görülmeye başlamıştı.
Bakım işi aileyi sosyal düzenlemelerden uzaklaştırdı. Nelson işte
bu yüzden, evlat edinme, evlilik sözleşmeleri ve dullara düşen mül­
kiyet payına hiçbir gönderme yapmaksızın, ailenin işlevleri üzerine
bir kitap yazabilınişti. Böylece bu doğal işlev billurlaşırken aile
içindeki doğal ifadeye ilişkin görüşler de ortaya çıkıyordu. Doğal
"sempati" olarak adlandırılan bu ifade tarzı, kamusal alanda dış gö-
rünüşleri inandırıcı kılan ifadeye taban tabana zıttı.
Sempati teorisi halen bilimsel olarak ele alınmamıştır, çünkü
psikologlar psişe üzerine "ilk" ya da "bilim öncesi" teorileri özgün
olınayan, eskimiş teoriler olarak görme eğilimindedirler. Dide­
rot'nun Encyclopedie için topladığı ve Beccaria'nın da Suçlar ve
Cezalar Hakkında için kaynak sağlayan çeşitli doğal karakter tas­
virlerinin en azından iki ortak özelliği olduğu söylenebilir. Doğal
sempatiler birtakım "istekler"i kapsamaktadır ki bu istekler bunları
hisseden kişinin gerçek ihtiyaçlarından ağır basmazlar; buna karşı-
1
lık insanların istekleri "ölçülü" olduğu sürece, verimli olına, bakım,
.. !. 5
arkadaşlık gibi aynı şeyleri arzu ederler. Olçülü istekler,. Young- -
man'in deyimiyle, "türe özgü olup, bireyin keyfine bağlı olmayan
isteklerdir. "7''
Bu satırlardan çıkan ilk şey, doğal davranış içinde olan kişinin
yalın davrandığına inanmanın mantıklı sayılmasıdır. Doğanın düze­
ni karmaşıktı, hem öylesine karmaşık ki, verili herhangi bir olgu ya
da toplumsal durum onu bütünüyle ifade edemezdi. Buna karşın,
doğanın birey üzerindeki etkisi, onda basit, karmaşık ol.mayan de­
neyimlere yönelik bir beğeni uyandırmaktı. Ev içinde, doğal duy­
gunun ifadesi anlamına gelen rahat, sade giysilere yönelik ilginin
artışını ele alalım. Geçmişe dönüp baktığımızda bu öylesine man­
tıklı geliyor ki, kültürlerin çoğunda ailenin öneminin, tam da insan­
ların evde oldukları zaman giyinip kuşanmayı arzu etmelyriyle vur­
gulandığı kolayca unutuluyor. Yalınlığa duyulan inanç görenek dü­
şüncesini yersiz kıldı; çünkü sempatik bir ifade, anlamı,,kişinin sı­
nırlandırılan türden ihtiyaçları yani doğal istekleri ile dayranışların
ilişkisi bakımından alırken, kamusal alanda giyim ve konuşma, an­
lamı jestlere ve işaretin kendisine yerleştirir.
İkincisi, tüm insanlar etkinliklerini aynı isteklere bağlı olarak
ölçtükleri için, doğal sempatilerin bir kişiden ötekine farklılaşmadı­
ğına inanmak makul bir şeydi. Pratikte bu, kişinin doğal davranma­
sı durumunda göze çarpmadığı ve kendini özel, benzersiz bir şekil­
de göstermediği anlamına geliyordu. Doğal arzuların hem yalınlığı­
nı hem de sıradışı olmayışlarını anlatan çok uygun bir 1 8 . yüzyıl
deyimi vardı: tevazu.
Ailenin bakıp büyütme işlevinin doğal ifade sisteminde bir yeri
 vardı. Aile ilişkilerinin ya övmek ya da yermek amacıyla "yabanıl"
olduğu ileri sürüldüğünde, bunun anlamı, aile halkası içinde, özel­
likle de çocukların bakımı sırasındaki duygusal taleplerin, yetişkin­
lerin .aile dışındaki ortamlarda birbirlerine yönelttikleri taleplerden
çok daha basit olmasıydı. Anne baba olmanın zorluklarını takıntı
haline getirmiş bizimki gibi bir dönemin, çocuk büyütmenin diğer
toplumsal sorunlardan daha az karmaşık bir şey olarak görülmesini
anlaması zordur. Ancak, anne baba olmanın psişik gereksinimleri o
dönemde öylesine mütevazı şeyler olarak görülüyordu ki aile, eriş­
kinlerin doğal yalınlıklannın kendisini ifade edeceği en uygun yer
136 haline gelmişti.
Burada, bireyin koşulları her ne olursa olsun, psişenin ve ifade­
nin bir bütünlüğü ve onuru vardı. B u doğal psişenin bütürılüğünden
zamanla bir dizi doğal hak ortaya çıktı. Hapishaneler üzerine yaz­
dığı kitapta Beccaria tutuklunun insanca muamele görme konusun­
da doğal haklara sahip olduğunu ileri sürüyordu; çünkü toplum
onun suçunu affedilemez olarak tanımlasa da, bir kez hapishaneye
giren kişi bir çocuk kadar bağımlı oluyordu ve bu nedenle de belli
ölçüde bir şefkati hak ediyordu; tamamen zayıf bırakıldığından te­
mel bakım görmesi onun doğal hakkıydı. Bu, iyi yürekli yetkilile­
rin bir ihsanı değildi. Gardiyanları onun kendileriyle benzer arzula­
rı paylaşan, kendilerinden hiç de farklı bir varlık olmadığının farkı­
na varmalıydılar. Toplumda işlediği bireysel suç ne olursa olsun, in­
san deni_len bir hayvan olarak sahip olduğu kişidışı karakteri de
mutlaka .bir dürüstlük taşıyordu. Böylece, ortak bir doğanın tanın­
ması ve 'doğal bağımlılık teorisi belli politik hakların psişik temeli­
ni oluşturdu.
Bakıp büyütme ve doğal arzunun yalınlığı kavramlarından çıkan
doğal haklar, en geniş anlamda acının eşitsiz dağılımı üzerindeki sı­
nırlamalardan ibaretti. Bir başka kitabımda, 1 8. yüzyılda insan onu­
ru düşüncesinin eşitlik kavramından nasıl koparıldığını ve doğal
onurun ancak öbür uçtaki karşıtına yani eşitsizliğe, hem de eşitsiz­
liğin özel bir türüne sınırlamalar getirdiğini göstermeye çalışmış­
tım. Erken dönem modern Avrupa toplumundaki statülere ilişkin
görenekler insanları öylesine bölmüştü ki, aynı türe ait olduklarının
bilincinde bile değillerdi. Kendi mevkiindekilere karşı merhametli
bir kadın olan Madam de Sevigne, vakit geçirmek için idarrıları iz-
ler ve o zavallı kurbanların can çekişmelerini "eğlendirici" bulurdu.
Zayıflara bakma yönünde doğal bir yükümlülük ve tüm insanlık
için geçerli olan psişik arzu kavramları, birtakım insanların başka­
larına reva görebileceği ezaya bir doğa sınırı koydu.M0
Madenıki genelde hiyerarşinin doğal sınırlan vardı, öyleyse hi­
yerarşinin ritüelleri göreneklerden, icat edilen ve heınf"ıkir olunan
şeylerden ibaretti. Bu davranışlar, hiyerarşi fikrinin kendisi gibi,
şeylerin düzeni içinde sabit ve mutlak olma gücünü yitirdiler. B u
düşünceden hareketle, bir sonraki mantıksal adım, doğal ifade ilke­
lerinin görenek nosyonuna getirdiği sınırlamaları görmektir. B u
adım atıldığında, özel doğal dünyanın kozmopoliten kamusal yaşa- .l
mm kendine has dünyasına karşı bir engel olarak işlev görebilece-
ği ilke olarak kabul edilmiş olur.
Kamusal yaşamın göğüsleyemeyecekleri gerekçesiyle çocuklara
yasaklanmasında bu sınırlamanın işaretlerini görmüştük. Erişkinler
arasında psişik sıkıntılara yönelik aynı sınırlama hem görsel hem de
sözel davranışta geçerliydi. Kendi mevkiini aşan bir kıyafetle dola­
şan birisi aile fertleri tarafından ya da kendi evinde asla ayıplaııma­
ma!ıydı. Doğaıun kucağı sayılan bu alanlarda, kişinin öteki kişiye
çektirebileceği acının bir sınırı vardı. Ev ortamında terslenmek bir
hakaret olurken, sokakta hakaret sayılmıyordu. Bunlar, çok daha
önemli bir meseleyle ilintili basit örneklerdir: Mutluluk arayışı, psi­
şik bütünlük duygusuna ve "insan" olarak kendine ve başkasına
saygıya dayandığı için, kamusal görenekler dünyası bu arayışı za­
yıflatmamalıdır.
Buna karşılık kamusal dünya, gerçeğin eksiksiz bir tanımı ola­
rak mutluluk ilkesine sınırlama getirmektedir. Doğanın toplumsal
durumlara in esse aşkınlığı nedeniyle görenekler alanı doğayı de­
ğiştirememesine karşın, kamusal kültür doğanın etkilerini uysallaş­
tırma amacına hizmet ediyordu. Voltaire Rousseau'ya ürılü yanıtın­
da, insaıı denilen doğal hayvanın sahip olabileceği dört ayak üze­
rinde yürüme zevkini çok uzun zaman önce yitirmiş olduğunu söy­
lüyordu. Bu yanıt ertesi yıl bir İngiliz doktor tarafından yayunlanan
hayli popüler bir bilimsel yapıtta yankısını bulmuştu. İngiliz doktor
yapıtında, doğal insan toplumunu bir kümes dolusu mutlu, sevimli
ördeğe benzetmişti: "Bakım ve sadelik tamam, fakat ne yazık ki
 toplumsal zarafet neşeli vaklamalardan ibaret; doymuşlnktan gelen
bir geğirme en asil söylem sayılıyor."
C. KAMUSAL VE ÖZEL,
TOPL U M UN BİR MOLEKÜLÜ GİBİDİR
Kamusal ve özel ifade tarzları birbiriyle çelişen şeyler olmakt
çok birbirlerinin alternatifiydiler. Kamusal alanda toplumsal düze
sorunu işaretlerin yaratılmasıyla çözülürken, özel alanda bakıp bÜ ·
!fl. yütme sorunu aşkın ilkelere bağlanarak, çözülmese bile çözülmeye .
çalışıldı. Kamusal alanı yöneten itkiler istenç ve yapıntı, özel alafu ..
yönetenler ise kısıtlamalar ve yapıntının silinip gitınesiydi. Kamu­
sal alan insan yaratımıydı; özel alan ise insanlık durumuydu.
Bu dengeyi kuran kişidışılık dediğimiz şeydi; "bireysel karakter
farkları" ne kamusal ne de özel alanda toplumsal bir ilke değildi.
Bundan da ikinci bir yapı doğar: Kamusal görenekler üzerindeki
yegane sınırlamalar doğal sempatilere göre tahayyül edebilebilecek
sınırlamalardı. Bugün, doğal hakların insan haklan olduğu klişesi
bize şekilsiz olduğu kadar geniş ve genel olan bir şeyi düşündürt­
mektedir. Fakat doğal haklar günlük yaşamda ilk kez anlam kazan'
maya başladığında çok daha az genellik taşıyordu. Doğal düzenin
ilkesi ölçülülüktü: Toplumdaki görenekler ancak aşırı sıkıntı ve acı'
ya neden olduklarında denetime konu oluyorlardı.
Öyleyse, toplumda bu doğal ölçülülük ilkesinin bağlamı dışın­
da bir hak anlayışı destek bulursa ne olacaktı? 18. yüzyılda insan­
lar özgürlük nosyonu ile oynamaya başlayınca, bu bağlamın dışın­
da kalan bir fikrin deneylerine başladılar. Bir ilke ve toplumsal iliş­
kilerle örülmüş bir yapı olarak özgürlük ne görenek fikriyle ne de
doğal sempati fikriyle kavranabilirdi. Elbette, John Locke gibi ilk
dönem toplumsal sözleşme teorisyenleri doğal özgürlük fıkrini or- . ·
taya atmıştı, ancak bu görüşün hayata geçmesi kolay değildi. Böy­
le bir fikir olağan toplumsal yaşama sokulursa, kamusal ve özel
alan molekülü parçalanabilirdi. Molekül parçalanmadı, çünkü bi­
reysel karakter toplumsal bir ilkeyi oluşturmak üzere kullanılmı­
yordu. Ama özgürlük istemi bunu değiştirdi. Bu molekülün nasıl
dağıldığı, dolayısıyla özgürlük isteminin toplumsal bir ilke olarak
·
. bireysel karaktere duyulan inanca bağlanması ile ilgili olarak, 18.
·
yüzyılda -bu sözler çok anlamlı- ilk "bireysel özgürlük şampiyon-
· 1anndan" biri olduğu düşünülen bir adamın deneyimini aktarmak
:istiyorum. Bu adamın öyküsü, ancien regime toplumunu sarsan da­
a sonraki kopuşun göstergesiydi. Bir "bireysel özgürlük şampiyo-
'ıu" olarak kariyerinin çok kısa ömürlü olması nedeniyle doğa ve
""!tür molekülünü ne tek başına ne de uzun vadeli olarak başarıyla
art irbirinden koparabilmişti, fakat onun deneyimi bu kopuşun bir
{
·
'
gün gerçekleşebileceğinin ve süreç içinde özgürlüğün kendisinin
j nasıl çürüyüp bozulacağının, buna karşın kişiliğin, yeni tahakküm
,
koşullarında, toplumsal örgütlenmenin bir ilkesi olarak kalacağının ili
habercisiydi.
D. MOLEKÜLÜN PARÇALANIŞI
'! Clerkenwe!l' de zengin bir içki üreticisinin oğlu olan John Wilkes
. (1727-1797) yirmili yaşlarının ilk yıllarında tipik bir Londra zam­
.::parasıydı. Şaşı gözleri, çıkık alnı, kalkık üst dudağıyla göze batan
:
: bir çirkinliği olan bu adam öylesine çekici ve nükteli bir zattı ki,
kendini sefahat filemlerine kaptırdığında karşılaştığı güçlükler ya­
şadığı hayatın kendisinden değil; onun kendi tercihinden kaynakla­
nıyordu. Aşırı içiyordu ve zamanın en adı çıkmış kulüplerınden bı­
ri olan "Cehennem Ateşi" kulübüne üyeydi. Bir Ortaçağ düzeni pa­
rodisi olan bu kulüp üyeleri Roma'ya özgü çılgın bir ziyafet olan
Black Mass'la Anglikan akşam ayininin komik bir taklidini birleş­
tiren "törenler" düzenliyorlardı. Yirmisine geldiğinde Wrlkes ken­
.
dinden on iki yaş büyük bir kadınla evlendi. Kadının parasından
başka bir özelliği yoktu. Bu evliliği babasını memnun etmek için
yapmıştı, ama evlilik zevk ve eğlence filemlerine engel olmamıştı.
::, ' Ancak 1763'te Wilkes, kendi deyimiyle "tesadüfen" günün en kötü
ünü olan politik kişisiydi. İnsanların kendilerini yönetecek temsil­
cileri seçme hakkı olduğuna inanıyordu. Kadın peşinde k?şmaya
.
1760'lı yıllarda kesintisiz devam eden, hatta hapı_shanede bıle ke_n­
disine onca pahalı ve aristokrat eğlence bulan Wılkes, Londralı ış­
çilerin ve orta sınıf emekçilerin gözünde yalnızca bir özgürlük sa­
vunucusu değil, bu yüksek ahlaki ilkenin sembolüydü. Wilkes, çe-
 lişik bir fenomendi. Kamusal politika ile bireysel karakter "farkla­
rı" arasındaki kopukluğu temsil ediyordu, ama aynı zamanda da bu
çizgiyi ihlal ederek kamusal alanın anlamını dönüştüren ilk politik
kişiliklerden biri olmuştu."'
İngiltere ve Fransa'nın 1750'lere ait politik broşür ve konuşma
metinlerini okuduğumuzda, modem okurlar olarak retoriğin yoğunC·
luğu karşısında hayrete düşeriz. 1758'de yazılmış bir kitapçığı ele
alacak olursak, karşıt görüşlüler, "Şeytanın pezevenkleri, babaları-
.
na beş kuruşluk faydası dokunmayan serseriler" diye nitelendirili­
yordu. Fransa' da ise dış borçlanma konusunda bir broşürde yazarın
140 düşmanları "içinde debelendikleri gübre yığınlarının köleleri, tüy-i.
!eri dökülmüş maymunlar"dı. Yine de işin garibi, bu hırçın ve kişi- .'>
sel politika dili, kafelerdeki kişilik gözetmeyen konuşmalar gibi,
aynı kendini uzakta tutma amacına hizmet ediyordu. Wilkes bir ya­
nıyla buna iyi bir örnek oluşturuyordu."
Wilkes politikaya politik broşürler hazırlayarak girdi. 1 762'de '
birkaç arkadaşıyla Nortlı Briton adını verdikleri bir dergi çıkarma­
ya karar verdi. Bu dergi, Smollet'in editörlüğündeki Briıoıı'da ve'
Arthur Murphy'nin editörlüğündeki Auditor'da savunulan hüküme­
tin politikalarına karşı muhalefetin sesi olacaktı. Bir kişinin ötekine '
yazılı basında açıkça saldırması yakışıksız sayıldığı için, zamanın·
usulüne uygun olarak tüm yazılar isimsiz yayımlanıyordu. Wil­
kes 'in özellikle Samuel Johnson ve sanatçı Hogarth'a yaptığı saldı­
rılar oldukça kişiseldi. Ama baskıya girince bilinmeyen bir elden /
çıkmış oluyorlardı. Bunun anlamı birisini şeytanın pezevengi ol­
makla suçlayan kişinin kim olduğundan asla emin olunmamasıydı.
Britoıı ve Auditor'da olduğu gibi Norıh Briıon gazetesindeki reto­
riksel saldırıların ikinci bir özelliği daha vardı: Birisinin kişiliğine
yapılan saldınlar o kişinin bir siyasetle, politik hiziple arasındaki
kanmsal bağa ya da politika yapmadaki yeteneğine yönelik oluyor- ·
du. "Karakter ancak bakan ya da parlamento üyesinin görevlerini
yaparken gösterdiği tembellik, kalın kafalılık ya da becerisizliklik
ile aynı anJama geldiği oranda konu edilirdi. HJ
Politik söyleme ait bu kıstaslar kesin davranış sınırlamasını be-.
raberinde getirdi. Bunların nasıl yaşama geçirildiğine ilişkin ilginç
bir örnek, 1762'de High Steward Lordu Talbot'nun North Briton 'da
kendisine çok çirkin bir saldırı yapıldığı hissine kapıldığında orta-
: ya çıktı. Bu iftirayı kaleme alan kişinin Wilkes oldu.ğundan şüphe- ·
lenerek onu bir düelloya çağırdı. Düello anından önce, Talbot aşırı
öfkeli görünerek Wilkes'i yazıyı yazdığını itiraf etmeye zorladı.
Wilkes düelloya hazırdı, ama yazıyı üstlenmedi. Düello yapıldı.
İkisi de berbat atıcılar olduklarından sekiz metreden birbirlerini ıs­
kaladılar. İşte o anda Wilkes yazanın kendisi olduğunu itiraf etti.
Her ikisinin de birbirine iltifatlar ederek yakındaki hana kırmızı şa­
rap içmeye gitmeleri hoş bir sürpriz olmuştu."'
Kamu içinde ha](aret, itibar görme, kişilerarası basit arkadaşlık
'·ya da birliktelikten kopmuş ritüeller; tüm bu jestlerin anlamını çöz­
meden hem Paris hem de Londra' da 18. yüzyıl ortasında görülen H..,
son derece benzer politik davranışları açıklayamayız. Egemen sı-
• nıflar içindeki politik retorik alanında giyim tarzları kadar yerleşik
olan bir jestler kodu vardı. Öteki insanları karalarken bile inızasız
.·· yazılar yazma geleneğini mümkün kılan şey bu tutkunun kişisel ol­
. mamasıydı.
Bununla beraber, North Briton 'un 45. sayısı bir geleneği ihlal
ediyordu. Kral III. George'un şahsına bir saldırı vardı ortada. Geri­
ye dönerek bakıldığında45. sayı, öncekilere göre, örneğin 17. sayı­
ya göre, hem oldukça uysal hem de daha az saldırgan sayılırdı; fa­
kat kraliyet çevresini öyle öfkelendirmişti ki içişleri bakanı düze­
yinde yetkili olan Lord Halifax, North Briton 'un yazı, basım ve da­
ğıtım kadrolarının tutuklanması için yazılı emir çıkardı. Uzun ve
karmaşık bir mücadeleye girilmişti. Wilkes'i parlamentodaki koltu­
ğunu terk etmeye, ardından da Avrupa'ya kaçmaya zorladılar. Sür­
gün dönemini dönüşümlü olarak kızının yanında ve İtalya'nın en
ünlü fahişelerinden Madam Corradini'nin kolları arasında geçirdi.
1760'ların sonunda İngiltere'ye döndü, North Briton'un 45. sayısı
için yargılandı, bir buçuk yılını hapiste geçirdi, dört kez parlamen­
toya seçildiği halde her seferinde parlamento üyeleri tarafından red­
dedildi.. Hapisten çıktığında, duruşmalarını İngiltere'deki özgürlük
davasıyla bir gören Londralılardan oluşan kitlesel bir hareketin li­
deri olmuştu."
Bu olayları ayrıntısıyla anlatabilmek olanaksız. Ancak bunlar
18. yüzyıl ortalarında benlik ile mesafeli bir duruşun ifadesi olan
kamusal retorik jestleri kavramıyla bağlantılı anlamlar taşıyordu.
Kendi kuşağından olan tüm diğerleri gibi Wılkes de aile görev-
 kteri ölçü alınan bir adam olarak
!eri ile, özellikle bir baba olarak tek meşru çocuğu olan kızı Polly.'e . faaliyetleri değerlendirilirken kara
u değil. Wilk�s 'in. Pope'un
karşı sorumlulukları ile "zevk ve sefa peşindeki kutsal yolculuğu" görüyordu. Bu yorum tam olarak doğr _
parodısı olan, Kadın
arasında kesin bir ayrım yapmaktaydı. Karısından boşanmasının İnsan Üzerine Deneme şiirinin pornografik bır
tarafından kendisine
üzerinden dört yıl geçmiş olmasına karşın kızının eğitimine derin üzerine Deneme adlı çalışmasının. rakipleri
alaka gösteriyor ve onu yakın arkadaşı Charles Churchill dışında mentoda koltuk verilmemesi için kull:ı
� �
uıldı ı do dur üste­
:
. parla
mülk sallıplerının ezıcı çogunlu­
tüm "yoldaşlarından" uzak tutuyordu. 17. yüzyıl sonları hovardala' lik de Londra seçim bölgesinde
rından Lord Rochester' in aksine Wilkes tek meşru kızını öteki üvey c Wilkes'in ı:ıarlamento­
.• ğunca seçilmesine karşın. Bununla birlikte, .
kardeşlerınden de uzak tutmak için her önlemi aldı. Ailesini kendr .. ya seçildiği dört seçinı döneminden sonuncusu Kadın Uzer
ıne De­
.
-

m- bır kena ra bırak ılırsa,

günlük yaşamından ayrı tutma tavrıyla Wilkes tam çağının adamıy- · neme• nin en çok sözünün edildiği döne
ne" karar verdiği adam olan,
dı. Parlamentonun "seçilmesi gerektiği . 14 i
142 Aynı şekilde, cinsel kaçamaklarını da tanı anlamıyla, kamu
·
Albay Luttrell, adı Wi!kes'ten dalla
kötüye çıkmış bır zamparaydı. - -

lerinin çoğu ona daha ön­

önünde yaşıyordu. Tıpkı diğer beyefendiler için geçerli olduğu gi­ 0 zaman (176 9 ortaları) Wilkes'in rakip
edenlerdi ve genelde bunlar
bi Wilkes 'in de cinsel kaçamaklarını gizli saklı yürütmeye niyeti celeri ya da 0 sıralarda filemlerde eşlik .
­
plerinin Wilkes'ın karakterı konu
yoktu; yeter ki kadının kocası kendisiyle eşit mevkiden ve dolayı­ tarunmış kişilerdi. Şu halde, raki
gözle bakmaları gerekiyordu. Bu
sıyla hesap sorabilecek biri olmasın. Aksi halde, evli bir kadınla sunda söylenenlere yarı kör bir
u bunlara as­
ilişkiye girildiğinde ilişkiyi kocasından gizleme sorumluluğu bile · dedikoduları çıkaranlaruı kendileri de gülüp geçiyord
mindeki polit ikaya ilişk in kamu­
kadına aitti. Fallişeler!e ve sefihlerle ilişki için ise hiçbir kural söz lında. Kisi olarak Wilkes ile döne
konusu değildi. ;
sal göre ekler açısından yaşamsal
önem taşıyan bir polit ikac ı ola­

antı taraftarları arasında kuru l-

Evlilik dışı cinsel kaçamakların söylemi kamusal söylemin b�-. rak Wilkes arasındaki somut bağl
.
ka bıçımlennın pek çok özelliğini taşıyordu. İltifatlar hoş karşılanı- ·
�;�
mu
e'un.yü�ttüğü dik­
Y rdu, yeter ki iyi yapılmış ve zeka ürünü olsunlar. Söyleyen kişi­
? . es' in destekçileri arasında, George Rud
, ağırlık ikincilerden yana ol­
nın bunları ıfade etmede ne kadar istekli olduğu önemsizdi; gerçek- . katli bir incelemenin sonucuna göre
yarı vasıflı işçilere uzanan bir yan­
ten de bu cümlelerin dile getirilmesi sırasında konuşan kişinin bel- : . mak üzere zengin tüccarlardan
Wilkes tarafından ve 45. sayıda dı­
li belirsiz alaycı ses tonu onu çok dalla baştan çıkarıcı kılıyordu. Bir . daslar grubu vardı. Onlara göre,
sevgilinin bir kadına duygularını anlatabilmesi için özgün bir dili "• �
le etirilen aynca da parlamentoda
sürekli reddedilişiyle . deri�leşen
f
indi. Wilkes toplumun, , endı tem­
olması, yani iki insan arasında bir aşk dilinin oluşması düşüncesi •" sorunlar temsilin anlan1ına ilişk
da daha az ayrıcalıklı o\� üy:lerı­
henüz gelişmemişti. Belli cümleler bir ilişkiden diğerine aktarılı- : silcilerini seçme özgürlüğü olsa
ldı.
bu özgürlüğün anlamı ııet degı
yordu; asıl sorun bunların nasıl söylendiği, bir araya getirildiği ve ni savunuyordu.. Ancak 1763 'te
cesını he en hay ta
özgürlük düşü� w �
ne tür davranışlarla canlandırıldığıydı."'' Destekçileri bu öncü ve farklı
n çok, oz­
nce olarak benımseı:ıekt�
Wilkes bu kuralları en aşırı uçlara dek zorlayarak dalla yirmili geçirilmeyi bekleyen bir düşü
a
Wilk es'i iktidara geçırerek anl.amay
ya�larında zamparalıkta ünlendi. Ben Frank!in onu şöyle anlatıyor­ gürlüğün ne demek olduğunu .
mlarına uygulam;yor, po!ıtık bır
du: "Kanun dışı ve sürgün, on para etmez bir karaktersiz." Burke çalışıyorlardı. Bir ilkeyi kendi yaşa _ en­
nle bu adamın v�lıgı ve parlarrı
ise onu, "Canlı ve hoş bir adam, fakat ölçüsüz ve ilkesiz" diye nite­ ilkeyi geliştiriyorlardı. Bu nede
şeyd en ond e
rlılığı onlar ıçın her
toda bir yer edinmedeki kesin kara
liyordu. Horace Walpole'e göre "Böyle hovarda bir azize sallip ol­
duğu için Despotluk sonsuza kadar özgürlüğü kınayacaktı. ""' geliyordu. "Wilkes ve Özgürlük"
sloganı kesin bir gösterge ydı; � .
ı­
. - un
onun varlığı olmaksızın ozgurlug
Kötü ünü zaman zaman politik yaşamında aleyhine kullarulmış­ şi ile ilke özdeşleşmişti, çünkü
bir yolu yok:tU.89
tı ve bu yüzden tarihçilerin çoğu onu çağdaşları tarafından politik anlamını tasavvur edebilmenin
 Bu birleşme, kişi olarak Wilkes'in her eyleminin zorunlu olarak,
simgesel ya da kamusal bir özelliği olduğu anlamına geliyordu.
Cinsel uçarılıklarının ya yadsınması ve destekçileri arasından daha
varlıklı kişilerin adet edindikleri gibi insan olarak çizdiği portreden
silinip üstünün örtülmesi ya da kurulu düzene karşı isyanın bir sim­
gesine dönüştürülmesi gerekliydi. Bu ikincisi, emekçi sınıftan des­
tekçilerinin daha yakın olduğu bir cinsel romantizmdi. 1768'de bir
arabacı onu anlatırken hayranlıkla "Sapından peruğuna kadar öz­
gür" diyerek betimliyordu. Kişi olarak John Wilkes'in yaşamı biz­
zat özgürlüğün simgesi haline geldiği için, tüm diğer davranışları
144 gibi uçkuruna düşkünlüğü de yorumlanmak zorundaydı.
Politik bir ilkenin anlaminı karakterden hareketle yorumlama
çabası Wilkes' e hükümet yandaşları tarafından yöneltilen suçlama­
lardan çok daha anlamlıydı ve daha büyük önem taşıyordu. Bir yan­
dan bu kişiler onu kolayca suçlayabilirken, öte yandan da onun ye­
rine parlamentoya gerçekten daha azgın cinsel hazlar peşinde koş­
m,ıkla ün salmış Luttrell gibi bir kişiyi üye olarak seçebiliyorlardı.
�
Wilkes'i yandaşları tarafından kurulan karakter ve politika bağ­
lantısı, parlamenter ikiyüzlülüğü başka bir şeye dönüştürdü: Kolek­
tif bir harekete değil de onun savunucularından herhangi birine yö­
nelik bir hakaret.
Wilkes'in mektuplarında ve konuşmalarında kendisinin, kişiliği
ile politikası arasındaki çizgiyi silmeyi düşündüğüne ilişkin pek bir
ipucu yoktur. Arkadaşlarıyla konuşurken ünü konusunda, yandaşla­
rı konusunda olduğu kadar ironik bir tavır takınıyordu. Gerçekten
de, kamusal ve özd yaşamı arasına belli bir mesafe koymaya çalı­
şıyordu ve ·yandaşlarının onun kişiliğine yönelik abartılı övgüleri
hem hoşuna gidiyor hem de onu rahatsız ediyordu.
Çok büyük bir popülerlik döneminin ardından, yandaşlarının
ona atfettiği kimlik ile kendi benliği arasındaki farklılıklar iki tara­
fın da acı çekmesine yol açtı. Çoğu kişi için çok iyi tanıtılmış ama
aynı oranda hayata geçirilememiş tutku Wilkesçiliğe ihanetti, çün­
kü karşı saldırıyı getiriyordu. Yandaşlarının gözünde bir Özgürlük
simgesi olınasına.karşın, kendi yaşamını düzenlemesi için ona gi­
derek daha az özgürlük tanıyorlardı. Gordon Ayaklanmaları zama­
nında (Londra' da Katoliklere yönelik kitlesel bir zulmün yaşandığı
dönem) Wilkes şehirde kargaşa çıkaran kalabalıkları denetleme gi-
rişintinde bulunan az sayıdaki insandan biriydi. Yığınlar, onun dü­
zene alet olduğunu ve kendilerine yeniden, bu kez daha kötü ihanet
ettiğini düşündüler. İhanetini, Londra Belediye Başkanı'nın temsil­
cisi olarak taşıdığı yükümlülüklere ve tabi olduğu kurumsal sınırla­
malara ya da özgürlüğün bir hoşgörme edimi olduğu yolundaki
inancına değil, kişilik değiŞimine yordular.''"
l 770'lerin başlarında itibarının çok yüksek olduğu sırada kamu­
sal bir kişi olarak algılanan Wilkes'in politik retoriğin dili üzerin­
deki. etkisi ne olmuştu? Wilkes'in faaliyetlerinin yol açtığı büyük
gazete savaşlarında "Junius" imzasıyla yazan meçhul yazar başı çe-
kiyordu. Çok sade bir düsturu vardı:
�j
,·Sözümona ılımlılık şeklindeki genel ikiyüzlülüğün nedeni insanlar değil,
alınan tedbirler; düzcnbazlarca uydurulup ahmaklar arasında yaygınlaştı­
rılan sahte bir dil. .... nazik tenkitler, toplumun şu andaki soysuzlaşmış ha­
. tine hiç uygun değil.
Junius, Wilkes'i sa;vunurken son derece etkiliydi. En çok da Wil­
kes'in düşmanlarınin, özellikle Grafton Dükü'nün kişisel özellikle­
rine saldırırken dikkati çekiyordu. Fakat bu kişisel saldırılar bir on
yıl öncesinin yazılarından, hatta Nortlı Briton'daki yazılardan fark-
. lı tondaydı. Politik retoriğin daha önceki biçimleri kişisel karakter
··özellikleriyle kamusal sorunlar ve kamusal ihtiyaçlar açısından uğ­
raşırken, J unius tüm bu "ölçüleri" bir kenara bırakmıştı. Karakterin
kendisi politik soruna dönüşmüştü. Nasıl ki Wilkes özgürlüğün "ete
kemiğe bürünmüş" hali idiyse rakipleri de tiranlığın ete kemiğe bü­
rünmüş halleriydi. İtibarlarının zedelenmesi adlarıyla birlikte anı­
lan ölçülerin meşruluğunu yitirmesine yetiyordu. Böylece kamusal
bir jestin temeli çöküyordu: Gerek arkadaşlar gerekse düşmanlar
hakkındaki kamusal konuşmalar kendi başlarına bir anlam ifade et­
miyordu, yalnızca konuşmacının karakteri hakkında ipuçları veri­
yordu. Kuşkusuz, Junius'un konuşmalarındaki öğeler hfila eski ka­
lıpları taşıyordu; yani, kamusal iletişim için uygun görülen özenli,
ağdalı, herkesin aşina olduğu dili kullanıyordu. Fakat bu dil artık
çok özel bir kullanıma tabi olmuştu: Acı sözler ve sövgüler yalnız
şan şöhret karalamaya yö'neltiliyordu; bu karalama başlı başına po­
litik bir eylem, bir tür özgürlük savunusuydu."
Wilkes'in düşmanı olan ve 1760'1arın sonlarında onunla retorik
 savaşına giren Samuel Johnson ile Wilkes'i karşılaştırmak ilginç az kişi bu soruyu yanıtlayabilirdi. Yapabildikleri tek şey, özgürlük
olur: Johnson Sahte Alarm adlı, Wilkes hakkındaki en ünlü broşü- , neferi şahsın kişisel yaşamını özgürlüğün "simgesi" ilan etmekti.
ründe Wilkes 'ten "ölçüler" ve gerçekte yasal hakların ve ayrıcalık-, , Özgürlük şiarı molekülün yapısını parçalayan araç olduysa, kamu­
!arın soyut ilkeleri bağlamında söz etmek için elinden geleni yapı- , sal yaşama gerçek anlamda kafa tutan şey özgürlük değil, "sembo­
, lik" bir güç olarak bireysel kişilik olmuştur. Sonunda, toplumsal bir
yordu. Junius'un söylediklerini Sahte Alarm'dan alınan aşağıdaki· ,
pasajla kıyaslayın: ilke olarak bireysel kişilik düşüncesinden, politik ölçüleri ancak on­
ları savunanlar "güvenilir'', 4'inanılır", "dürüst" kişiler oldukları
Felsefenin gelişmesi ve yayılmasıyla günümüz kuşağının elde ettiği başlı�. ,.
oranda dikkate alan modem yönelim ortaya çıktı.
ca avantaj gereksiz korkulardan kurtulma ve sahte alarmlardan sakınma�
dır. Bir zamanlar, cehalet çağlarında dehşet saçan olağandışı görünümler' Wilkes sonun nasıl olacağını, izlediği politikayla göstermişti; fa­
ister düzenli ister rastlantısal olsunlar, engizisyon tarzı bir güvenlik kaygı- . kat yaşamı da o yüzyıla ait kamusal kültürün gücünü göstermekte-
146 sının ihyasL anlamına gelmez.�z dir. Wilkes'in kendisini değerlendirme biçimiyle ve her şeyden ön- 147
FIO
ce taraftarlarının uzun erinı:li desteğini almakta gösterdiği başarısız­
Bu retorik savaşının bir yorumcusu olan James Boulton'un altını ,
lıkla, bu özel ve kamusaldan oluşan yüzyıl ortası molekülün kişisel
çizdiği gibi, iki yazar arasındaki üslup farklılıkları bir yanıyla sınıf ··
temelde özgürlük taleplerine tahammül etme gücünü gösterdi.
farklılığıydı: Johnson bilinçli olarak yukarı tabakaya sesleniyordu.
Ama bu farklar bir sınıf sorununun ötesindeydi; bunlar bizzat kişi­
lik ile o günkü ideoloji arasındaki bağ ile ilgiliydi. Kurulu düzenin .
savunucuları, aynı zamanda da Wilkes'in rakipleri olan Johnson ve
onunla birlikte Edmund Burke, politik yazılarında, ötekilerin tıpkı
giysilerle sergiledikleri ve tiyatroda takındıkları tavırlara benzer.bir ·•

tavır sergiliyorlardı. Politika dili malırem yaşamdan uzaklaşmak­

taydı; Johnson'ın en küfürbaz anlarında, Wilkes'e yönelik kişisel
ve en çirkin saldırılarında bile, sorun her zaman Wilkes 'in yönetim-.
de yer almaya uygun olup olmamasıydı, asla tek başına onun karak:, ;
terini hedef almıyordu. Burke ve diğer rejim yandaşları gibi John, •

son'ın da düşünceleri gerçekten net ve açıktı; tam bir idari dil kul­
lanıyorlardı ve Wilkes'i konumlandırabilclikleri nesnel bir söylem
alanları vardı. Bu, kurumlaşmış alanın, geçmişin, bilinenin alanıy­
dı. Wilkes ve taraftarları işte bu kurumlaşmış netliğe karşı ayakla­
nıyorlardı. Onlar özgürlüğü arayan yenilikçilerdi. Ne var ki bu ye- ·
ni fıkrin anlamı, zamanın ve aşinalığın imtiyaz fikrine yüklediği ,
açıklık ve nesnellikten yoksundu; zaten mümkün de değildi bu;
Wilkesçiler bu ilkenin anlamını bir insanın davranışlarında yer et­
miş bir şey olarak görebiliyorlardı ancak.
İşte molekül böyle parçalandı. Özgürlük doğal sempati düzeni­
nin bir parçası değildi; kamusal düzen olarak görenek düşüncesine
karşı konumlandırılmıştı. Neydi o halde? Wilkes'in zamanında çok ·�
 bir b31vuru noktasıdır; kamusal y31amın maddi ve ideolojik koşul­
VI ları dağılıp parçalanınca ve sonunda ancien regime'in çöküşüyle ta­
Aktör o l arak insan mamen silinince, insanın kamusal alan içinde kendisini nasıl gördü­
ğü bu b31vuru noktasına bakılarak çıkarılabilir.
Bir aktör olarak kamusal insan: İmge, çağrışınılar yapsa da ek­
siktir; çünkü esas olan, onun arkasında durup ona bir cisim kazan­
dırmaktır. Bu, duygu takdimi olarak ifade kavramına denk düşer ve
bundan da aktörün kimliği çıkar: Kamusal aktör, duygularını tak­
diııı eden insandır.
, Duyguların takdimi olarak ifade, iki bölüm önce incelediğimiz
konuşma işaretleri gibi pratikleri kapsayan genel bir ilkedir. Diye- 14
!im ki birisi bir başkasına babasının hastanedeki son günlerini anla­
tıyor. Tüm ayrıntıların olduğu gibi aktarılması bile bugün dinleyen-
:: de İnerhamet uyandırmaya yeterli olacaktır. Dakikası dakikasına
. ııktarı!an izleninıler bizim için ifade olgusu demektir. Fakat çekilen
acıların ayrıntılarıyla aktarılmasının hiç kimseye hiçbir şey ifade et­
;meyeceği bir toplum ya da bir durum düşünün. Yaşanan arıları ak­
taran kişi o arıları yalnızca canlandırmakla kalmayıp, vurgulamak
·:.üzere kimi ayrıntıları seçerek, kimilerini üstünkörü geçerek, hatta
.;yanlış aktararak yeniden biçinılendirınek zorundaydı, çünkü onları
·
'dinleyicinin kafasındaki ölüm anlayışına uygun bir biçime ve mo­
d.ele uydurmalıydı. Bu şartlarda konuşmacı ölümü dinleyicisine öy-
le ayrıntıları öne çıkararak sunar ki, arılatı ölümün merhamet uyan­
dıracak bir olay olduğu görüşüne uyar. "Merhamet" arılatılan her
ölümde farklı değildir; yaşanan her deneyime göre değişmeyen, ba-

.. ğımsız bir duygudur.

nası �ereken son bir so- •.
18. yüzyıldaki kamusal alan üzerine soru!ı Bu ifade teorisi ifade edici bireysel kişilik fikriyle bağdaşmaz.
mın ınsanları bu soruya
ru daha var. Bu alanın insanı nasıldı? Döne Gördüklerimin, yaşadıklarımın, hissettiklerimin belirli bir standar­
ıyd'.. P�ki kamusal ak­
açık bir yanıt verdiler: O bir aktör, bir icrac
tör nedir? Mesela bir babadan farkı nedir
� _
? Bu bır mlik s°.�udur
_
da uydurulması amacıyla herhangi bir fıltreden geçirilmeksizin, bi­
çimlendirilmeksizin ya da yarılış aktarı!ınaksızın olduğu gibi öykü­
imal edilınış bır s��cuJct?r· .
ve "kimlik" yararlı ama oldukça suiist _ - lendirilmesi bir şey ifade etseydi, o zaman benim yaşamımdaki
ın olmak ıstedıgı şey ile
Erik Erikson'un tanımına göre kimlik insan merhametin, sizin farklı deneyimlerinize dayanan "merhamet" an­
ma noktasıdır. Ne koşul-
uny,anın o!ınasına izin verdiği şeyin buluş
d.. layışınızla aynı biçimde ifade edilebilmesi çok zor olurdu. Duygu­
dir. Bu anlamda kimlik koşuIlar
Jar ne de istek tek basın' a belirleyici nun temsili sırasında belirli bir olayla ilgili duygularımı bana nasıl
· · t ttu"
da kişının gu Yer-
ile arzuların kesişmesiyle oluşmuş bir ortam .
� . görünüyorsa öyle anlattığımda, ifade etmiyor, sadece y31ıyorum­
·
d.ır. Bır a kt''
or olarak kamu sal insan ın iki yüzyı l öncek ı ırnge sı çok
. dur. Jestlerle ve düzenlemelerle sa\ıneyi şekillendirınemek onu da­
. .
n edilmiş olduğu ıçın gerı-
belirgin bir kimlikti; tam da açıkça beya _ ha ifade edici kılar, aksine, yaşanan genel bir deneyim kalıbına uy-
a hızmet etrnektedır. Bu
ye dönüp bakıldığında çok değerli bir amac
 ,.
al insan kimliği­
durulduğunda daha az "sahici" olur. Aynı şekilde, merhamet üzeri­ dem kent kültürü, ifade edici yaşantının ve kamus
iyle değerlendiril­
ne herkesin anlatacağı farklı bir öyküsü olduğundan, dolayısıyla in­ nin yerine daha kişisel, daha sahici ve tüm öğeler
ktadır.
sanların toplumsal bir bağ anlamında paylaşabildikleri ortak bir diğinde çok daha boş olan yeni bir yaşamı koyma
merhamet anlayışı olmadığından, duyguların temsili ilkesi asosyal­
dir.
A. SAÔD UYUN UN AKTÖ R İNSAN I
Bunun tersine, duyguların takdimi olarak ifade sistemi içinde,
kamusal alandaki insanın aktör -isterseniz, icracı diyelim- olarak
adamın
bir kimliği vardır. Bu kimlik onu ve ötekileri toplumsa! bir bağ ile Tom Jones'un yedinci kitabına gelindiğinde Londra genç
bu noktada Fielding,
kuşatır. Bir duygu takdimi olarak ifade aktörün işidir; bir an için, · maceralarının merkezi haline gelmiştir. İşte
lama" adlı küçük de-
romana "Dünya ve Sahne Arasında Bir Kıyas
sözcüğü geniş anlamıyla alırsak, aktörün kimliği ifadeılln bir tak- fil
ı5o dim işi kılınması üzerinde temellenir. Bir kültürde duyguların tak' , nemesini ekler. Söze şöyle başlar:
ce bugüne ��a­
dimine inanmaktan temsiline inanma yönünde bir kayma varsa; öy- .. . Dünya çoğu zaman tiyatro ile katşılaştırılmışt_ır. Bu düşün
le ki olduğu haliyle aktarılan bireysel deneyimler ifade gücü taşı- başlangıçta sadece tıy �troya �y� un olan ve du�­
·
şarak o denli genelleşti ki, .. etılmeksızın ve harfi hart �­
yor gibi görünüyorsa, o zaman kamusal insan bir işlev, yani bir yaya uyarlanan bazı sözcükler artık ayrı� go� . bır
tık
böylel ıkle ıster yalnız ca drama
kimlik yitirmiş olur. Anlamlı bir kimliği yitirdikçe, ifadeılln kendi, ne her iki tanı.fta da kullanılıyor; sayesin­
ortak dil
oyundan isterse genel olarak yaşamdan söz edelim_. bu
si giderek daha az toplumsal ılltelik kazanır. geldıler.
de, -sahne ve görüntü bizim için alışıldık hale
Teoriyi bu şekilde sıkıştırarak
,
özetledi<>im
o için ba<>ışlayın
e • ama
dileyici bir tonda devam
daha başında aktör olarak kamusal insanın fikrinin ne kadar önem­ Hemen ardından Fielding sözlerine özür
ın "harfi harfine" birbirine
li olduğunu bilmek yararlı olacaktır. Gerçekten, bu mantıksal bağ- •· eder: Okurları tabii ki sahne ve sokağ
ancien regime başkentlerinin kamusal dünyasında yaşamış . Klişelerle konuşur ve kendi­
lantılar. çevrilebilen alanlar olduğunu bilirler. .
yalnızca tıyatro sanatının ve
olanların hangi anlamda aktör-insandan söz ettiklerim anlayabilme, ' ıı.e mazeret arar. Sevgili okurlarına
rasyon'daki gi-
miz açısından gereklidir. Başlıca üç yaklaşım vardı: ,. • ·günlük yasam ın bileşiminin gerçek olduğunu, Resto
' ' 93
Birincisi zamarun kozmopolitlerinde en yaygın olan düşüncey' • dıgını anım satrnak ıster.
v

bi hayali bir "eğretileme" olma

rheatrum mundi'de yaşıyorsak ve aktörlere benziyorsak; '. k dünya" gerçekten de y�­
di: Bir 18. yüzyıl ortalarında "bir sahne olara .
İkin- . . ydi. Theatrum mundı ımgesının
yepyeni ve daha mutluluk verici bir ahHl.ka sahibiz demektir. ni giysiler içindeki eski bir klişe
-' ü eylemden ayırarak ınsan do­
cisi, Diderot gibi rol yapmayı kamusal yaşam ve doğa bağlamında klasik işlevlerinden birinin de, aktör
. olduğunu gfü'nıüştük. S�ğdu-
inceleyen yazarlara ait daha sorgulayıcı bir yaklaşımdı. Üçüncüsü ·
ğasını toplumsal eylemden koparmak
yunun aktör-insanı anlayışında, artık
de tek başına Rousseau'nun görüşüydü. Onunki, kozmopolit yaşam kişı olarak kotu eylemde bu­
melesi görmüy�rdun:uz; yalnız­
ile tiyatro arasındaki bağlantıyı irdeleyen ve onu şiddetle mahkı1m •
lunduğunuz için kötü bir insan mua _
kiyordu. Aktör-ınsanın Purıten­
eden, zamanın en büyük teorisiydi. Analizci ve eleştirmen olması­ ca davranışınızı değiştirmeniz gere
daha hafif bir ahlaki boyunduru­
nın yanı sıra kamusal düzenin sahici malırem duygular ile politik lerden ya da dindar Katoliklerden
kötülük yaptığında günaha gı-
baskı birlikteliğine dayalı bir yaşama teslim olacağını kestiren bir ğu vardır: Doğduğunda günahsızdır;
kil.hindi. Günümüzdeki duruma da çok benzeyen bu yeni durumu rer.
yordu. Denemesinde "tek bir
onaylıyordu. Bir yanıyla da kötü bir kil.hindi; yeni düzenin şehrin Fielding bunu çok iyi ortaya koyu
edeki tek bir kötü rolden daha
çökmesi ve küçük kasabanın yeniden canlanmasıyla kurulacağına kötü eylemin yaşamda, insanı sahn
rdu. Gerçekten de, şehır ve
inanıyordu. Düşünceleri, modern kent kültürü içinde kamusal dün­ fazla lanetli kılmayacağını" iddia ediyo
yanın nasıl yittiğini araştırma yolunda bir kilometre taşıdır. Bu mo-
 tiyatro alanlan birbiri içine geçtikçe benzetme kitabi bir doğru olu­
yordu. Eylemlerin karakterleriyle aktörlerin karakterleri ayrıdır, öy­
le ki bir insan suçlu olan tarafa hiç öfke duymaksızın bir kusuru,
hatta bir kötülüğü kınayabilir. Dahası, büyük kentteki insanların
kim olduğunu anlatabilmenin hiçbir kesin yolu yoktur. Dolayısıyla
ancak neler yaptıkları vurgulanabilir. Birisi ötekilere zarar mı veri­
yor? Öyleyse, Garrick gibi, sorun onun rolünü değiştirmesidir. Zo­
runluluktan ya da başkalarının onun geçmişi hakkında sahip olduk­
ları bilgiden dolayı büyük şehirde hiçbir görünüm ya da rol sabit ol­
madığına göre, rollerini neden değiştirmesin ki?"
152
Eğer renelde aktör-insan, doğasıru eylemlerinden ayırarak ken-
dini doğuştan taşıdığı günahtan arındırabilirse, 1 8 . yüzyıl sağduyu
anlayışına göre, insan hayattan daha çok tat alabilirdi. Kamusal an-
lamda ne. doğa alanına ne de Hıristiyanlığın vicdani görevlerine
bağlı olmayınca, ötekilerle ilişkiden alınan keyif ve neşenin önün­
de bir engel kalmayacaktır. O dönemin yazılarında aktör-insan iru­
gelerinin sıklıkla kozmopolit yaşamla ilişkili görülmesinin nedeni .
budur. Onların Theatrum mundi uyarlamaları, Rönesans Platoncu-
lan
ve Eli;?:abcth çağı drama yazarlarında görüldüğü şekliyle, insan
yaşamının anlamı hakkındaki koyu kötümserliğe ya da insanlarla
d
tanrılar arasındaki ilişkilere göndermelerde bulurınıuyor u. Mon- ,
tesquieu'nün kaleminden çıkmış nefis bir İran Mektubu var. Bura­
da kalıraman, bir gece Comedie Française'e gider ve kimin sahne­
de kimin seyirci konumunda olduğunu ayırt edemez. Herkes göste­
ri yapmakta, rol yapmakta ve hoş vakit geçirmektedir. Arkadaşlar­
la birlikte eğlence, gamsız bir hoşgörü ve zevk alma; tüm bunlar ak­
tör-insanın günlük yaşamda nasıl anlaşıldığına ilişkin duygulardı.
Fakat aktör-insan klişelerinin, tam da içerdikleri sosyallik anla­
yışı açısından, daha derin ve örtük bir ifade fikrine dayandığını an­
layanlar da vardı. Bunlar arasında en önde gelen Diderot'nun Rol
Yapmamn Paradoksu adlı yapıtı, rol yapmayı daha genel, psikolo­
jik bir kurama bağlıyordu.
,,
B. DIDEROT'NUN ROL YAPMA PARADOKSU
Diderot, rol yapmanın paradoksu diye adlandırdığı olguyu basitçe
şöyle özetliyordu:
İnsanl;;ır toplum içinde birinin büyük bir aktör olduğundan söz etmezler
�i'? B.ununla o�u � hissedebildiğini değil, hiçbir şey hissetmediği halele
hıssedıyormuş gıbı yapmada üstün bir düzeye eriştiğini anlatmaya çalışır­
lar...
Diderot, sektiler bir eylem olarak rol yapmanm en büyük kuramcı-
'. sıydı. Rol üzerine 16. ve 17. yüzyıl Fransız kuramlarının çoğu ak- ıs.
. törün rolü oynama tarzıyla oynadığı rolün içerdikleri arasında iliş-
·
Id kuruyorlardı. Konuşulanların doğruluğu ile aktörün ne kadar iyi
konuşabildiği arasında bir bağ vardı. Böylece rol yapma düşüncesi-
.. �i retorik başlığı altına yerleştirmek ve retorikten ahlfilc ve dinle
::Bağlantısı açısından söz etmek olanaklıydı. Bu formüle göre rahip-
:!er en büyük hatip sayılırlardı, çünkü anlattıkları şeyler mutlak doğ­
ruydu. Tabii ki iyi bir Hıristiyan, rahip ve aktörü doğrudan doğruya
·
kıyaslamayı aklından bile geçirmezdi, ama asıl neden, rahibin söy-
. !evinin sahnede mümkün olan her şeyden doğal olarak kat kat üs-
·
tün olmasıydı, çünkü o ilahi hakikati dile getiriyordu."
Diderot, rol yapma, retorik ve metnin içeriği arasındaki bağlan­
tıyı kopardı. Paradoks'unda ritüelden ayrılmış bir drama kuramı
oluşturdu; neyin canlandırılacağından bağımsız olarak canlandır­
manın kendi içinde ve kendi başına bir sanat biçimi olduğunu ilk
kavrayan oydu. Diderot için canlandırmanın "işaretleri" metne iliş­
kin "işaretler" değildi. Bunu Diderot kadar iyi anlatamadım. O şöy­
.le yazıyor:
Aktör gerçekten aına gerçekten duygu yüklü olsaydı, aynı rolü aynı heye­
can ve başarı ile iki kez nasıl oynardı? İlk canlandırmada çok ateşli, üçün­
cüsünde i:;e bir mermer kadar soğuk ve yıpranmış olurdu.'ıı.
Kendi. gözyaşlarına inanan, rolünü duygularına bağlı kalarak yapan
ve yansıttığı duygularla araya mesafe koymayan aktör tutarlı rol ya­
pamaz. Aktör bir metni canlandırmak için o metnin içeriğine katıl­
mak zorunda olmadığı gibi, sanatına da o içerik egemen değildir.
Örneğin, büyük bir aktörün kötü bir oyunda bile çok başarılı oyun
 tlere ulaşma sürecinde, bir ak­
çıkarabildiğini biliriz. Bunun nedeni, canlandırılan ifadenin doğa­ . nun esas karakterine ulaşılır. Bu işare
duyacağı gibi duymamaktadır.
sında yatmaktadır: İletilecek duygular üzerinde cidden çalışmaksı- :, .tör bu duyguları ilettiği seyircilerin
Diderot çoğunlukla bu şekil­
zın, onları göstermek için muhakeme ya da muhasebe yapmaksızıiı; .;· Aktörün kendisi de duygusuz değildir.
,
aktörün jestlere ilişkin duyguları
herhangi bir ifade bir kereden fazla canlandırılamaz." de yanlış yorumlanır; halbuki,
dırdığı duygulardanJarklılaş-
Diderot'nun ortaya attığı teori salıne tekniğinin hilelerinden da, vardır ama bu jestlerin seyircide uyan
ha fazlasını içerir. Duyguların ifadesinde yapıntının doğaya üstün- ,
lüğüne işaret eder. Diderot soruyu şöyle sorar:
;:' mıştır.100
İfadelerin dayanıklı ve istikrarlı olına
,.. ·
larının yegane yolu u tur- � ••

amacı zamanın yapacagı talı­

, den tamamlayıcı jestlerdir. Bir jestin
Gerçek yaşamın bir trajedisinin neden olduğu gözyaşlarıyla, dokunaklı bir <;.
, ribatı önlemektir:
anlatımın neden olduğu gözyaşları anısındaki farkın ne olduğunu hiç dü7·
şündünüz mü? z. �<:��e size �la� htn- 155
Bana doğada akıp geçen bir andan söz ediyorsu�� .
adım oluştu rulmu ş ve surek lılıgı olan bır sanat
mış, düzenlenmi�, adım
Gerçek yaşamdaki gözyaşlarının apansız ve doğrudan geldiğini, sa­ eserinden söz ediyorum.
nat yoluyla akıtılan gözyaşlarının ise bilinçli bir tarzda, adım adım
akıtılmak durumunda olduğunu söyleyerek yanıtlar bu soruyu. Do­ , Bir isaretin özü, tekrar edilebilirliğidir. "'
ğal dünya bu yüzden aktörün dünyası karşısında üstün görünürken , Diderot'ya göre İngiliz David Garrick
iyi bir büyük aktö� mode­
,
Para_d�ks
un bır pa:a­
laşmıştı.
aslında rastlantılara daha açıktır ve çok daha kolayca yara alabilir. liydi. Onunla J 764-65 kışında karşı
inde bıraktıgı ızlenımı şu soz-
Ağlayan bir kadını düşünün, der Diderot; küçük bir yanlış hareke: jında Diderot, Garrick'i n kendisi üzer
tiyle dikkatinizi kederinden uzaklaştıran, dinlemeye hazır olmadı' • !erle anlatır:
ğınız bir anda size içini döken ya da aksanını anlamakta zorlanıp ye içinde ifadesi bir�iri
G:.ırrick perde arasından başını uzatır. �eş altı san� bundan durgu lu �·
yolunuzu değiştirdiğiniz bir kadını. İnsanların birbirlerine doğnı­ dan ılımlı bır hoşnutlug a, � �
ardına çılgınca bir coşku edere, ezılmış-
dan ve kendiliğinden tepki gösterdiği dünya, ifadenin çoğunlukla ' şaşkı nlıkta n aptallaşma ya sonra �
d . necektır. Ruhu bu d�)1-
durgunluktan şaşkı nlığa, '.
saptırıldığı, iki insan arasındaki iletişim doğallaştıkça ifade gücü­ liğe, korku ve dehşete, en sonunda da tekr�ır.başa .? de oynamış olahılu· .
le hepsını hu duzey
nün azaldığı bir dünyadır.')� guların tümünü yaşamış ve yüzüy
mi?ını
En iyi durumda, sempati ve doğal duyguların egemen olduğu
dünyada, bir duygu tam olarak ifade edilmişse bu ancak bir kereye iri de onun sanatı doğanın k�­
Diderot'ya yöneltilen beylik bir eleşt
l
mahsus olabilir."' gibi bir aktörü� de gücünun .doga
şısına koyduğu ve David Garrick . basıt k r­
Diderot daha sonra bir ifadenin bir kereden fazla nasıl suµulabi­ de büyuk oldugudu�. Bu
ötesi, neredeyse canavarımsı ölçü �
leceğini sorar ve yanıtlarken göreneksel bir işaret fikrini tanımlar. rot aktö rün tüm ugra ının dogal
şılaştırma yeterli değildir. Dide . ." �
Bir duygu, ancak o duygunun "pençesinden" kurtulmuş ve şimdi
yöneten asli biçimleri bulm aya yoneldıgıne ınanıyordu.
dünyayı
belli bir uzaklıktan onu irdeleyen kişi söz konusu duygunun özsel ı. Malzemeden ke�di . duygul,:ırını
Aktör bu biçimleri süzerek alırd
biçimini tanımlar hale geldiğinde bir kereden fazla iletilebilli. Bu
çekip alarak, hangi biçimin doğa
l duygu alanında ıç n oldugunu �
öz rastlantısal olanın çıkarılmasıdır: Uzaklardaki kocası için tasala­ doğayı temel aldıgı ıçm bu ka-
bilme gücünü kazanmıştır. Oyuncu .
nan bir kadının salınedeki görünümünden tesadüfen sert bir duruş iletişim kurabılır. Tekrar edılebılır
otik ortamda yaşayan insanlarla
çıkarılmışsa, o zaman bu sert duruş hafifçe öne eğilıneyle bertaraf i algılarına anlık bır duzen ve­
ifade biçimleri bularak onların kend .
edilebilir. Eğer yüksek sesle ve jestlerle konuşulması sarf edilen ı degıv ldır. Kışı, başkasının teslım
rir. İletisim bu işaretin paylaşım
sözlerden çok konuşmacının ses tonuna dikkatleri çekiyorsa, ses to­
nunun alçaltılması sağlanabilir. Bu türden çalışmalarla, bir duygu-
d
,olacağı uyguya uzak olmalı, onun
efendisi olmalıdır. Bu nedenle,
 kalıcı, tekrar edilebilir ifade nosyonu eşitsizlik fikrini barındırır.
· tekrar Fransızcaya çevrilmişti ki, Diderot'nun okuduğu bu çeviriy­
Diderot'nun kuramında sanat ve doğa arasındaki potansiyel
· di. Le Comedien aktörün duygu durumunun, yani ruh durumunun
dostane ilişki, salıne dışı canlandırmanın analizinde önemlidir. Di- .
onun ırücünün kaynağı olduğu üzerinde duruyordu; eğer aktör so­
derot Garrick gibi az sayıdaki dfilıinin etkinliklerinden çok daha .
fazlasını açıklamayı amaçlıyordu. O bunların diğer ifade edici top­
�
ğuk b yaradılıştaysa, olaylara ilgisiz bir aktör olurdu. Diderot'nun
onaya attığı görüşler, onun kadar inandırıcı bir biçimde savunulma­
lumsal ilişkilerde model olarak kullarulabileceğini anlatmak iste'
sa bile, 1750' !erde yaygındı. Riccoboni'nin L' Art du Thefitre ve
mişti. Doğuştan ifade edici olan toplumsal fiiller tekrar edilebilir
Grimm'in tiyatro üzerine yazıları Diderot'nun öncelleriydi. Daha
olanlardır. Tekrar edilebilir toplumsal fiiller aktörün kendi kişiliği
. sonra bunlar Encyclopı?die'de Marmontel'in Söylev üzerine dene­
·

ile ötekilere aktardığı konuşma ya da gösterdiği giyim tarzı. arasın­

·

', mesinde bir araya getirilmişlerdi. '03

da mesafe bıraktığı fiillerdir. Benlikten belli bir uzaklıkta olan gö-
/56 rünümler bir tür hesap konusudur ve bu görünümü sunan kişi, için­
Tiyatro tarihçilerinin bir savaş olarak nitelendirdiği Duyarhlık
,, .
;o.ve Hesaphlık arasındaki tartışma ilk kez 1750'lerde ortay� çıktı. li.ı
de yer aldığı koşullara bağlı olarak konuşmasıru ve giyimini değiş­
j(,zarnanının en büyük iki kadın oyuncusu olan Madam Claıron ve
tirebilir. Diderot'nun çabası, incelikli, kişidışı iltifat olarak işaretle'
'' Madanı Dumesnil'in TMatre Boule-Rouge'daki buluşmalarında
rin ayrım gözetmeksizin herkes için tekrar edilebilir oluşunun•
unun çok hoş ve inanılmaz bir örneği yaşandı. Diderot'nun gözün-
mantığını, böylesi bir işaretin neden her zaman zevk verdiğini açık­ ·.
e Madam Clairon dişi Garrick 'ti, Madam Dumesnil ise sıradan bır
lama çabasıydı. İltifatın belirli bir konuşmacıdan ve onun dinleyici-' _
,. yuncuydu; çünkü kendi duygularına bağlı kalıyordu. iki oyuncu
sinden bağımsız kendine özgü dünyası vardır. İltifat başlı başına an'
ir rolün oluştur�lmasında duyarlılık ve onun karşısında yer alan
lamlı bir şeydir. Pouf au sentiment ve boyalı yüzler de öyle. Sınıf'
·

esaplılık üzerine tartışmaya başladılar. Madam Dumesnil, "Ro­

!ar arası başarılı konuşmanın kişidışılığı da aynı nedenselliğe daya:
iümle dopdoluydum, hissediyordum ve kendimi vererek oynadım"
·

nır: Kasıtlı olarak incelikli olduğu, kendi içinde bir dünya olduğu ·
deı:ken Madam Clairon "Hesaplılık olmaksızın nasıl rol yapılır şa­
ve konuşmasıyla seyircinin koşullarından başka her şeyi gösteren ,
bir biçim olduğu ölçüde ifade edicidir. Özetle, Diderot başarılı rol
Şıyo � �
" şeklinde ani bir çıkış yaptı. Dugazon ad aktör hemen
· iıUldı. "Amacımız dramatik sanatın var olup olmadıgıru bilmek de­
yapmaktan takdim olarak duygu teorisine geçiyordu. Bir aktörün
yarattığı duyguların bir biçimi ve kendi içlerinde anlamı vardır.
�
. · il... .. fakat bu saııatta kurgunun mu yoksa gerçekliğin mi egemen
. olacağuıı belirlemektir.'' Madam Clairon "Kurgu"; Madam Dumes-
·

.
·

Tıpkı matematiksel bir formülün, kim yazmış olursa olsun, kendi-. ,�-< , 1(14
, mi "Gerçeklik der.
• •

ne ait bir anlamı oluşu gibi. Bu ifadenin oluşması için insanlar do-. ,· .
' c: Varılaıı sonucun sıradanlığuıa karşın, bu tartışmanın en önemlı
ğal olmayan tarzda davranmalı ve zaman içinde tekrar edilebilmesi
•·. yanı her iki tarafın da paylaştığı bir varsayımdı. Remond de Sainte­
olanaklı uzlaşımlar ve formüller bulmalıdırlar.
. )\!bine ve Riccoboni'nin 1750'lerde Diderot ile yazışmalarından,
Geriye dönüp bakıldığında Diderot'nun görüşlerinin çağının ka- .
daha sonra 19. yüzyıla doğru Coquelin gibi aktörlerin görüşlerine
musal yaşaınuıa bir tür düşünsel destek olduğu görülür. Fakat Dide:
.·. değin tümü, Diderot'nun temel düşüncesini kabul etmişti. B� da rol
rot hiçbir şekilde çağcılı Parislilerin sözcüsü olarak yorumlanamaz. . ·
, yapma eyleminin bağımsızlığıydı; yani metinden bağımsı.::lıgı. Du­
!778 'de nihayet biten çalışması 1830'a kadar basılmadı. 1750'ler-.
"yarlılık ve hesaplılık arasındaki savaş, aktörün sarf etmesı g�r�ken
de tiyatroda Diderot'nun görüşlerini kesin bir şekilde reddederek . ,
sözc0üklerle bu duyguların uygunluğuna değil, o an ne hissettığı ko­
onun yerine doğal sempatilere önem veren yazarlar vardı. Gerçek-,
, nusundadır. Piskopos Bossuet, 17. yüzyılda ünlü bir vaazında ce­
ten de, Paradox, Remond de Sainte-Albine'e ait ünlü bir inceleme
\naatine "Nasıl olur da benim belagatımdan etkilendiğiniz halde
olan Le Comı?dieıı'e ( 1 747) bir yanıttı. Le Comı?dien kısa sürede '
John Hill tarafından İngilizceye, sonra 1769'da Sticotti tarafından · ·
gfuıahi ,,;.ınızı
Tanrı'ya itiraf etmezsiniz?" sorusun� yöneltmişti.
. · Seksen yıl sonra, "Eğer büyük bir konuşmacıysa çok ınanmış olma-
 sı gerekirdi" gibi bir önenneye pek kula
k asmaksızın, belki de ha/ •. rinlikli, ne kadar içgörülü olursa olsun, korkunç bir amaca hizmet
raretli bir biçimde, cemaatini yaktığı ateş
i ne kadar kontrol ettiği v�· ediyordu. Rousseau, büyük şehrin anatomisinden, in�an]ığ ın -:-koz­
ne kadar o ateşin etkisinde olduğu üzerinde .
fılcir yürüterek Bossu,. 'mopolitenliğin zıddı olan- psikolojik anlamda sahicı ılışkılerı yal­
et' in büyük bir konuşmacı olarak nitelikle
rini tartışmak mümkiliı nızca politik tiranlık sayesinde kurabileceğini çıkarıyordu ve bu tur
olacaktı. Diderot zamanında her iki taraf
da rol yapma olgusunu se' : bir tiranlığı onaylıyordu.
küler hale getirdi, onu dışsal hakikat göst
ergelerinden kopardı. Di� Kuramını oluşturduğu sırada içinde bulunduğu şartlar yazdıkla­
derot'nun savlan seküler düşünceyi bir ifad
e teorisi olarak mantık''. rına ilişkin kimi ipuçları verebilir. 1755 ile 1757 aras'.nd� !'raı:sız fi­
sal sonucuna ulaştınyordu: Rol yapma, beli
rli bir metinden bağım' lozof d' Alembert, Cenevre kenti üzerine Encyc/opedıe d� �ır ma­
sız anlamı olan bir etkinlik idiyse, aynı zam
anda belirli bir oyuncu­ kale yazdı. D' Alembert kentte hiç tiyatro olmadığını be!ırtıyordu.
dan, onun özel duygularından,
158 gelip geçici ruh durumlarından da Cenevre'nin Kalvinist geleneklerinden haberi olan d'Aleıpbert'ı bu
159
bağımsız olması gerekirdi. . . -
Bu seküler rol fikrinin tamamlanması onu · hiç şaşırtmamıştı. Cenevrelilerin, "aktör gruplarının suslenıp pus-
şehirle bağlantılan­ lenme meraklarının, sefahat iilemleri ve başıboşlukların gençlere de
dıran Rousseau 'ya kalmıştır. .
sirayet etmesinden korktuklarını biliyordu''. Fakat kent dı� ınd� bı-
risi �!arak bu katı ve zevklerden elini eteğini çekmış şehırde tıyat­
C. ROU SSE A U ' N U N TİYATRO -ŞEH roya hoşgörüyle yaklaşılmaması için �ir neden göre�'.yord� � Hatta
RE tiyatronun yurttaşlar için iyi bile olacagını sanıyordu. Incelıgın za­
YÖN ELTT iGi SUÇ LAM A
rafetine, duyarlılığın tadına teatral etkinliklerin yardımı olmaksızın
Ne gariptir ki, kentteki kamusal yaşamın
en sadık araştırmacısı ve ' ulaşmak çok güçtür" diye yazıyordu.'"
.
en büyük yazarı, bu yaşamdan nefret ede D'Alembert'in duygulan Fielding'inkilere çok b�n;ıyord�. B u
n biriydi. Jean-Jacques. .
Rousseau kozmopolitenliğin uygarlığın ileri duygular aslen Cenevreli olan ve bırkaç yılını Parıs te ge?ırmış
bir düzeyi değil, cana­
varca bir büyüme olduğuna inanıyordu: Rou olan Rousseau'yu kızdırdı. 1758'de D'Alemberı'e Mektup u ya­
sseau tüm çağdaşların-,• .
dan daha ayrıntılı bir şekilde, adeta bir yınıladı. Bu mektup, d' Alembert'in söylemek '.stedıklerınden
kanser araştırması yaparca- · . 50.k
sına inceledi büyük şehri. İlgisi Paris üze daha fazlasına verilen bir yanıttı. Dramanın polıtik olarak sansuru­
rinde yoğunlaşıyordu. Pa- .
ris'teki yaşamın teatral niteliklerinin Avr nü haklı göstennek için, d'Alembert'in değerlerinin bir kozm�po­
upa'daki tüm başkentlere ·
yayıldığını düşünüyordu. Rousseau yaln litle aynı olduğunu göstennesi gerekmişti. Aynca'. kozmopolıt�n
ızca kendi çağının bir anla­
tıcısı ve bir ahliik yorumcusu olarak oku d "erlerin küçük bir kasabaya yayılmasıyla orada dının yıkılacagı­
kak yaşamının iç içe geçmesini kınarken
modem şehrin bütünlüklü ve derinlikli
nmamalıdır. Sahne ve so­
, bir ifade ortamı olarak �
n �e sonuçta insanların, aktörlerden "duyarlılığın tadı"nı alarak,
ille teorisini de kaleme al­ ,
derin ve dürüst bir iç yaşama sahip olmaktan çıkacaklarını be!ırt-
mıştır. • • lOt>
mıştı. .
Rousseau şehri sekiiler bir toplum olarak
betimleyen ille yazar­ Rousseau 'nun karşıtlıklarının tümü -kozmopolıt, k"uçu"k kasaba·,
dı. Bu sekülerliğin belirli bir şehir tipinden rol yapma, sahicilik; özgürlük, adil tiranlık- bir tür bozulma kura­
, yani kozmopolit baş­
kentten doğduğunu ille o gösterdi; yani "ke İnından· moeurs'ün yozlaşmasından doğar. Moeurs davranışların,
ntsel" yaşamdaki sürek­
sizlikleri görerek bir kozmopolitenlik
teorisine ilk kez o ulaştı. değerle;in ve inançların kesişmesi olarak çevrilebili� ı s . yüzyıl y�­
Kozmopoliste kamusal inanç kodlarını zarlan bu sözcüğü "değer yönlendirme", "rol tanımı gıbı . . terimlenn
güven ve oyun gibi temel
psikolojik deneyinılerle ve kent psikolojisini
bir yaratıcılık psikolo­ ve diğer sosyolojik terimlerin tam kapsayamadığı bir an]amda ��­
.
jisiyle ilk bağlantılandıran da yine oydu.
Tüm bunlar, ne kadar de- lanırlar; moeurs davranış biçiminin bütünüdür, kışının uslubud�r. 0
Rousseau 'ya göre insanlar çalışmayı, aileyi ve yurttaşlık gorev-
 !erini aşan bir üslup edinirlerse, moeurs yozlaşır. İşlevsel yaşam
bağlamının dışına çıkmak, yaşamı üretmeyen, beslemeyen zevkler
peşinde kÖşmak; bu yozlaŞmaydı. Rousseau 'yu okumanın bir yolu
yozlaşmayı, bizim "bolluk" diye söz .ettiğimiz olguyla özdeşleştir­
diğini göimektir. ıox
Bir erkeğin ya da kadının yozlaşması bu kadar kolay mıdır?
Mekıup'un başlangıcında Rousseau bunun zor olduğunu iddia eder:
"Bir babanın, oğulun, kocanın ve yurttaşın yerine getirmesi gereken.
öylesine yüce görev!eri var ki, bunlar can sıkıntısına yer bırakmaz­
lar." Ardından hemen düzeltir, çünkü düşman, uçan zevkler, yeni ·
160 eğlenceler, kafelerin boş dedikoduları biçiminde, her yerdedir. Ça­
lışma alışbinlığı "kendinden hoşnutsuzlukla, aylaklıkla, basit. ve
doğal olan zevklere kayıtsız kalarak" yitirilir. Bir başka deyişle, in-. .
san sürekli bir yozlaşma tehlikesi içindedir.'"'
Tarihçi J ohan Huizinga, oyunu, ekonomik olandan sıyrılma ola-
rak tanımlar; bununla günlük uğraşlar, yaşamsal görevler, ödevler.
dünyasını aşan bir etkinliği kasteder. Oyun bu anlamıyla Rousse­
au 'nun düşmanıdır. Oyun yozlaştırır."'
Oyun, en azından geçici bir boş zaman koşulunda vardır. Boş
zaman ile kötülük arasında Protestanların kurduğu ilişki, insanların<
zorunlu görevleri olmadığı zaman kötü olan doğal tutkularına tes­
lim oldukları düşüncesini içerir. Oyun yoluyla kendini açığa vuran ·
doğal insan, tembel, obur, baştan çıkarıcı, hovardadır. Calvin böyle
düşünüyordu ve Cenevre onun tarafından, insana dur durak verme- ·
yerek günah işlemesini önleyecek biçimde örgütlenmiştir.
Calvin 'in mükemmel bir teokrasi örneği olarak küçük şehir fik­
ri çok açıktı. Ekonomik açıdan yaşayabilir bir çevre, savaş zaman­
larında korunma sağlayan fiziksel bir mekan, ama hiilil. nüfusun de­
vamlı gözetim altında tutulabileceği kadar küçük bir yerdi bu şehir.
Dinsel bir yaklaşımla, küçük kentin avantajı insanın doğal düşkün­
lüğünü bastırmak için en güvenli politik araç olınasıydı. Rousseau
ise insanlığın doğuştan iyi olduğu düşüncesi için mücadele verirken
politik denetimi de meşru görüyordu. Bu nedenle onun moeurs ve
küçük şehir ilişkisine yaklaşımı Calvin'inkinden daha karmaşıktır. ·
İnsanlar küçük şehir yaşamının katı kurallarından kurtulsalar ne­
ler olurdu? diye soruyordu Rousseau. Ya da erkekler ve kadınların
gerçek anlamda boş zamanı olsaydı? Yaşamsal görevlerden kurtul-
mak onlara toplumsal ilişkiler için daha çok şans tanıyacaktı. Kafe­
lere ziyaretler, gezinti yerlerinde yürüyüşler ve benzerleri... Sosyal­
lik boş zamanın meyvesidir. İnsanlar daha çok ilişkiye girdikçe bir­
birlerine daha bağımlı olurlar. Böylece, bizim kamusal diye adlan­
' dırdığımız sosyallik biçimlerini Rousseau toplumsal karşılıklı ba­
. ğırn!ılık ilişkileri olarak görüyordu. Mektup'ta, insanların zorunlu­
:; luk bağlarını koparmış karşılıklı bağımlılık ilişkilerini ürkütücü
< ·Olarak nitelendiriyordu.
,İnsanlar bir tür benlik duygusu yüzünden başkalarına bağımlı o­
lurlar. Dış görünümlerini başkalarının gözünde onaylanacak şekil-
� de sunarlar, böylece kendilerini iyi hissederler. Lionel Trilling, Ro- �1j
usseau'nun Mekıup'taki savını şöyle özetler:
, .....aktörün karakteristik hastalığı seyirciye de bulaşır; bu hastalık başka
' kişileri canlandırarak rol yapma sonucunda benliğin körelmesidir..... aktör
·, · başkasını canlandırarak bir insan olarak kendi varlığını zayıflatır.111
Boş zaman ve dinlenme durumunda erkek ve kadınlar, aktörlerin
'moeurs'ünü kaparlar. Bağımsızlıklarını yitirmiş olınanın önemi
·
maskelenmiştir, çünkü oynamaktadırlar: Kendilerini yitirmenin
zevkine kapılmışlardır. Rousseau'nun sözleriyle,
.....temel amaç zevk almaktır ve insanlar eğlendiği sürece bu amaca ulaşıl­
mış olur.112
, Bulunduğu şehir için bir tiyatro önerildiğinde Rousseau'nun da kar­
şı saflara katılması rastlantı değildi. Tiyatro, hafifmeşrep kitaplar ya
da resimlerden daha tehlikeli bir sanat dalıydı, çünkü yaşam müca­
. delesi vermek zorunda olmayan kadın ve erkeklerin kötü yanlarını
.· uyandırıyordu. Benliğin yitirilmesinin aracıydı.
Bu noktada büyük, kozmopolit şehir ortaya çıkar: bu şehrin ka­
musal kültürü, benliğin yittiği yerdir.
Bütün şehirler, bir araya toplanmış çok sayıda insanın yaşadığı,
merkezi bir pazarı ya da pazarları olan, işbölümünün ileri bir düze­
ye taşındığı yerlerdir. Bunlar şehirlerin tümünde moeurs'ü etkile­
yen koşullardır. Rousseau küçük şehir üzerindeki etkinin doğrudan
olduğuna inanır. 1° Küçük şehir, yaşam mücadelesi veren iyi, na­
muslu insanların erdemlerinin meyvesini verdiği yerdir. Londra ve
 Paris 'te ise tersine, ekonomi, aile geçmişi ve öteki maddi koşullar
yaşam tarzlarını dolaylı etkiler; bunlar doğrudan şehirli insanın vo­
lonıe'sini, yani iradesini etkiler. Moeurs, bu iradenin arzularına
bağlı olarak sonradan ortaya çıkar.' "
B u aynın niye yapılmıştır? İki nedeni var. Birincisi, böyle bir
ara sözcüğü kullanarak Rousseau büyük şehirden özel ahlfil<i te­
rimlerle söz etmiş olur. Rousseau modem liberalizmin şehirdeki
kötü davranışların kötü toplumsal koşullardan kaynaklandığı, suç­
luların aslında kurtarılmayı bekleyen soylu bir ruha sahip olduğu
yolundaki formülasyonlarını aşmaktadır. Büyük şehirler Rousseau
��� için önemlidir; çünkü insan varlığının merkezini, iradesini çürütür­
ler.
İkincisi, toplumsal ve ekonomik ilişkilerin büyük şehirdeki kar­
maşıklığı, herhangi bir durumda karşınızdaki kişinin ne iş yaptığın­
dan, kaç çocuk baktığından, kısaca nasıl yaşadığından yola çıkarak
nasıl bir insan olduğunu çıkaramayacağınız arılamına gelir. Şehir­
deki sosyal ilişkilerin karmaşıklığı karakterlerin maddi koşullardan
okunmasını güçleştirir. Aynı şekilde, kozmopolit merkezin ekono-.
mik doğası, şimdi "artık sermaye" diye nitelediğimiz fazlayı birik­
tirir. Orası, zenginlerin boş zaman etkinlikleriyle servetlerinin tadı­
nı çıkardığı, yoksulların da onları taklit ettiği yerdir. Sermayenin
yoğunlaşması bir avuç insanın gerçek anlamda boş zamanının ol­
ması, kalan çoğunluğun da kıskançlıkla "aylak" hale gelmesi, yani
maddi çıkarlarını zevk ve sefaya dayalı bir yaşam "stiline" feda et­
meleridir.
Böylelikle Rousseau büyük şehri, verili bir durumda herhangi .
bir yabancının yaşam tarzına bakarak nasıl bir insan olduğunun an­
laşılamayacağı bir ortam olarak algılar. Onunla karşılaşabileceğiniz ,jı
muhtemel durumlar işlevsel bir amaç için değil de, işlev dışı sos- /:,
yalleşme, toplumsal ilişki olsun diye toplumsal ilişki bağlamındaki J
karşılaşmalardır. Boş zaman oyunlarına ilişkin analizini bu kavra­
yışa dayandırır. Boş zaman olunca, salt ilişkinin sağladığı zevk için
insanlar daha çok ilişki kurarlar. Gerekliliğin dışında ne kadar çok
ilişki kurarlarsa o denli aktörleşirler. Hem de aktörün özel bir türü­
ne dönüşürler:
Dinsiz ya da ilkesiz, entrikacı, aylak, tembellik ve uyuşuklukla, zevk düş-
künlüğüylc. bUyük ihtiyaçlarla ahlllkı bozulmuş, hayal güçleri yalnızca ca­
navarlar doğuran ve yalnızca suçlan teşvik eden insanlarla dolu büyük şe­
hirde..... herkes kamusal alandaki gözlerden kolayca sakınıp gizlenerek
yalnızca iyi yanlarını sergilediği için moeurs ve onurun bir hiç olduğu bü­
yük şehirdc..... 11 5
İtibar; tanınmak, kabul edilınek, seçilmek. Büyük bir şehirde ün pe­
şinde koşmak kendi içinde bir amaç olur; araçları da sııhtek1irlık,
uzlaşılar ve kozmopolit şehirde insanların serbestçe takındıkları ta­
vırlardır. Yine de bu araçlar şaşmaz bir biçimde hedefe götürürler,
çünkü kişi toplum içinde bir Yüce Güç'ün aracı olan devletin dayat-
tığı sabit bir "yeri" yoksa, görünümüyle oynayarak kenq0ine bir yer 10..
edinmeye çalışır. Rol yapmak yoz bir şey olduğundan kişinin dış­
görünüşüyle oynayarak elde etmek istediği tek şey alkıştır. Rousse­
au'ya göre, kozmopolis dinin inanılırlığını da yıkar, çünkü kişi Yü-
ce Güç 'ün ona verdiği kimliğe boyun eğmek yerine keıidi kendine
. (
bir yer edinebilir ve kendi kimliğini kazanabilir. Itibar peşinde koş-
ma erdem arayışı ile yer değiştirir.
Birden çok Rousseau vardır. Yapıtlarının çoğu birbiriyle çelişir
ya da farklı bakış açılan içerir. Emile' deki Rousseau rol yapma, iti­
bar ve din üzerine düşünceleri açısından Mekıup'taki Rciusseau ile
aynı değildir. İıiraflaı"daki Rousseau Mekıup'taki kısıtlamaları kıs­
men aşmıştır. Mektup 'ı.�, mantıksal sonucuna götürülmüş oldukça
uç bir konum söz konusudur."''
Buna karşın, Rousseau'nun yapıtlarında kozmopolit kamusal
yaşam suçlaması hep görülür. Julie'den bir bölüm:
Saatler nasıl yirn1i dört saat için kuruluyorsa, bu insanların da ertesi gün
ne düşüneceklerini öğrenebilmek için her gece toplum içine çıkmaları ge­
rckiyor. 1 17
Aşağıda da aynı romandan alınmış, Emst Cassirer'in, "Uydurulmuş
hiçbir şey yok, her bir sözcük Rousseau'nun kendi Paris deneyimi­
ne ait" dediği, bir pasaj var:
İnsanlar bana son derece dostça yaklaşıyorlar; binlerce nezaket gösterisi
yapıyorlar. her çeşit hizmette bulunuyorlar. Fakat ben de tam bundan şika­
yetçiyim. Daha önce hiç görmediğiniz birisinin nasıl olur da bir anda ar­
kadaşı olabilirsiniz'? Gerçek insani ilgi, dürüst bir ruhun saf ve asil coşku­
su; tüm bunlar büyük dünya geleneklerinin talep ettiği içtenliksiz nezaket
 göstCrilcrinden (ve sahte görünüşlerinden) çok farklı bir dile sahiptir. 11�
Büyük şehir bir tiyatrodur. İlkesel olarak senaryosu da itibar arayı­
şına dayarur. Şehir insanlarının hepsi belli türde bir sanatçıdır, ak­
tördür. Kamusal yaşamda oynarken, doğal erdemlerle bağlarını yi­
tirirler. Sanatçı ve büyük şehir uyum içindedir ve sonuç da ahliiki
bir felakettir. "''
· Ancak, bu noktada bazı soruların sorulması gerekiyor. Paris bir
tiyatrodur, birbirine karşı pozlar takınan erkek ve kadınların oluş­
turduğu bir toplumdur. Fakat pozlar bazen doğanın biçim bozuk-
M luklarını ya da ortamın neden olduğu yaralan iyileştirir. Rousseau ...
itibar peşinde koşmanın şehirlerde salgın olduğunu söylüyor. Peki
ya insanlar övgü toplamak umuduyla büyük şeyler peşinde koşma- .
ya teşvik ediliyorlarsa? Emile' de, Rousseau'nun büyük şehir insan­
larının mütevazı köklerini unutmalarının bir aracı olarak rol yap­
maktan söz ettiği küçümseme yüklü bir pasaj vardır, fakat işlenen '
günahın ağırlığı açısından bunu cinayet ya da tecavüzle bir tutmak'
'
olanaksızdır.
Rousseau 'nun şehir eleştirisi parlak bir başlangıçtan bayağı bir
sona doğru gitmektedir; sonuçta kırsal kesimin basit ve doğrucu ·
köylüsü k.utsanır. Rousseau, argümaruru yavanlıktan ansızın ve dra-'.
matik bir şekilde terimlerini değiştirerek kurtarır.
Rousseau konuya erdem/çalışma, kötülük/boş zaman paradig-
malarıyla girer. Büyük kent bir telaş ve acele içindedir. Cenevre'de­
ki uyuşuk ev-iş-kilise döngüsünde bulunmayan türde bir elektrik
enerjisi vardır. Mektup'un ortalarında, yeni bir eylem ölçeği salıne­
ye çıkar' Çılgınca gidip gelmeler, anlamsız eylemler büyük şehri
niteler, çünkü hayatta kalma baskısı olmayınca insan ancak çılgın- '
ca dönüp durur. Küçük şehirde, eylem daha ağır bir hızla yürür; bu
da boş zamanların kişinin eylemlerindeki ve benliğindeki gerçek
doğaya yansıması demektir. '"'
Rousseau 'nun bu ani çıkışı, insani ifadenin genel biçimi üzerin­
de büyük şehrin yaptığı etkiyi artık gösterebildiği için yapar. Ger­
çek yaratıcı ifade doğru bir benlik arayışındaki insanın ifadesidir;
bu buluş(ınu da sözcüklerle, müzik ve resimlerle ifade eder. Sanat
yapıtları 'psikolojik bir soruşturmanın raporları gibidir. Karşılıklı
toplumsal bağımlılık ilişkileriyle başlayan büyük şehir sanatı benli-
ğe ilişkin kurgular ve üsluplar üretir. B u uzlaşımlar kendi başına var
olur; kişinin karakteriyle hiçbir ilişkileri yoktur. Rousseau duygula­
rın bu şekilde takdiminden hiç hoşlanmamaktadır; o karakterin da­
ha içe dönük bir biçimde gözlemlenmesinden yanadır. İşte Rousse­
au'nun temsil ile takdim karşıtlığı üzerine görüşlerinin bir kısmı:
·.
.....gerçek dil.lıi ..... ne şan şöhretin, talihin yolunu bilir ne de onu bulmayı
düşler; kendini hiç kimseyle kıyaslamaz; kaynaklarının tümü kendisinde­
dir. 121
Rousseau bir el çabukluğu yapmıştır: İfade kişinin ne denli dürüst
, olduğu ile belirlenir ve dürüstlük de ne denli eşsiz olduğu ile. Kal- li
vinci için dürüstlük, "Bugün ne günah işledim?"in envanterini yap-
:
maktır; Rousseau içinse kişinin dünyaya nasıl göründüğüne ilişkin
bilincini yitirmesidir. '"
·
Böylece hoş bir paradoks ortaya çıkıyor. Aktör için sorun şöyle­
' .dir: Hakarete ve övgüye duyarlı olan aktör, iyi ve kötünün, erdem
, ve kötülüğün belli tanımlarının olduğu bir dünyaya girer. Benzer
'i:şekilde, büyük şehirdeki sorun da aşırı miktarda cemaatin olması­
/ :dır. Ne türden olursa olsun cemaat değerleri çok önemlidir, çünkü
:insanlar bu değerlere göre davranarak itibar kazanmaya çalışırlar.
' Küçük şehrin daha iyi değerleri, yaşamsal erdemleri vardır; fakat
. Mektup'un sonlarında Rousseau küçük şehre ait ikinci bir erdem
'·
daha ortaya atmıştır. Küçük şehir, daha çok yalıtlanmaya izin verir,
'insanların cemaatin standartlarını önemsememesine ve "yüreklerin­
' de ne taşıyorlarsa onu aranıalarına'' izin verir. Rousseau küçük şeh­
ri şöyle özetler:
..... daha orijinal ruhlar. daha yaratıcı çalışma, gerçek anlamda daha yeni
şeyler orada bulunur, çünkü insanlar daha az taklitçidir; ellerinde az sayı­
da model olduğu için yaptıkları her şeye kendilerinden daha çok şey katar­
hır.1�:ı
Bir sanatın, tiyatronun yasaklanması, düşünce reformu ne kadar
haklıysa o kadar haklıdır. Gerçekten de, eğer tiyatro gelişirse ahlak
kuralları gelişemez. Cenevre gibi bir kentte tiyatro insanları davra­
nışlarına model aramaya ayartabilir. Cenevre'de, politik tiranlığın
göbeğinde insanların yaratıcı bir şekilde eşsiz hale gelmeleri gere­
kir. Büyük bir şehirde sansür yararsızdır; bir kere oyun üretildikten
 ÜçüncU Bölüm
sonra ne tür oyunların üretildiği o kadar önemli değildir. Sahnede­
ki aktör her Parislinin özel yaşamda ulaşmayı arzu ettiği model­
{9 .
yüzyılda
1z4 kamusal y a ş a m karg aşası
dir.

O. ROUSSEAU"NUN KEHANETLERİ

Bunlar kamusal yaşam hakkındaki büyük, ürkütücü bir savın ana

hatlarıdır. Çelişkileri de, Rousseau'nun ardından giden herkesin ya'
kasına yapışan çelişkilerdir ve o büyüklüğün bir parçasıdır.. Orada,
/66 politik tiranlık ve bireysel sahicilik arayışı el ele gider. Bu Rousse­

au'nun kehanetinin özüdür ve hayata geçmiştir. Buna karşılık, in­

sanların ün kazanmaya çalışıp, başkalarına yardımseverlikle yak­
laşmaları, hatta nazik olmaları, tüm bunlar kişinin kendine özgü bir
ruh kazanamamasıyla sonuçlanır. Bu da modern inanç halini al­
maktadır.
Fakat Rousseau aynı zamanda da modern çağın çok kötü bir ka­
hini olmuştur. Belki de en çarpıcı hata onun teorisini Wilkes'in dav­
ranışıyla ve Wilkesçilikle karşılaştırdığımızda görülebilir. 1 8 . yüz­
yıl şehrinin ilk kitle hareketi olan Wilkesçiler, aralarında varlıklı
tüccarlardan parasız pulsuz kişilere kadar her mevkiden insanla,
ancien regime metropolünün kurgularını Rousseau'nun hayal et­
mediği bir şekilde altüst ettiler. Rousseau'ya göre ancak insanların
yaşadığı çevre daha fazla denetlenirse görenekler yıkılabilirdi. On­
lar içinse yıkım ancak denetimden özgür olduklarında gelişecekti.
Rousseau kamusal yaşamın sonunu ancak küçük bir kasabada dü­
şünebiliyordu; yani metropole bir alternatif tahayyül edebiliyordu .
ama onun tarihi gelişimini düşünemiyordu. Tutarlılık, politik dene­
tim, doğal insanın ihtiyaçlarıyla tiranlığın tam bir uyumu; işte onun
görüşü buydu. Geçmişe, mitsel bir geçmişe sığınmak, büyük şehir­
den çekilmekti bu. Fakat şehirdeki ancien regime'in görünüş ilke­
lerini yerle bir eden güçler tersi hedeflere yönelmişlerdi; sınırlama­
lardan kurtulmaya, büyük bir şehirde özgürlüğe. İnsanlar, bu sınır­
sız özgürlüğü kişisel deneyimin simgeselleşmesi yoluyla anlamayı
umut ediyorlardı.
 Ancien regime'de doğan ve 1 880'1i yıllara kadar yaşayan yaşlı bir
Paris 'li kadına, gençliğinin şehriyle yaşlılık dönemindeki şehir ara­
sındaki fark , kamusal yaşamın 19. yüzyılda dizginsiz büyümesi ola­
' rak görünebilir. Şehir sokaklarındaki gösterilerin ardı arkası kesil­
.. miyordu: Yüz binleri Champ de Mars'a getiren Nadar'ın balonla
. yükselişini; Jardin des Plantes'a gelen bir zürafayı görmek için
:• toplanan kalabalıktan bazı insanların ezilerek öldüğünü; Jardin
Turc'da sözde konuşan Munito adlı bir köpeği bir şeyler söylemesi
için günlerce boşuna bekleyen kalabalıkları düşünebilirdi. Daha
, ciddi bir kişiyse, devrim günlerinde de benzer nitelikte görüntüleri
' yakalamış olabilirdi. Ana temalarını bir insan sirki olan kentli kala­
balıkların oluşturduğu Balzac'ın romanlarını okumuş olabilirdi.
 Zihninde, 19. yüzyıl Paris sakinlerinin ateşli bir şekilde heyecan pe­
şinde koşmalarıyla, daha çocukken ilk devrimden önceki günlerde .
yabancılar arasındaki son derece özenli ilişkileri karşılaştırabilirdi.'
Ona kentin artık bir kamusal kültür mekanı olmaktan çıktığı
söylenecek olsa gülüp geçerdi. Buna karşın, büyük şehrin yeni çelı-
resi anılarındaki ilk izlenimlerden çok daha şaşırtıcıydı. Seyirlik şe-
birde yaşayanlar kamusal alan içindeki coşku anlarının gelip geçici
olduğunu biliyorlardı. Maxime du Camp bunu açık bir şekilde şöy­
le ifade ediyordu: "..... sanki bir çılgınlık rüzgarı insanların başını :,
döndürüyor. Parislilerin coşkulan ani, bazen de muhteşem fakat kı-
1 70 sa ömürlü." Seyir şartlan da tek yanlı olmaya başlıyordu. Nadar'ın
balonunu izleyen yığınlar sokakta her gün yaşadıkları dışında bir
eyleme tanık oluyordu; zaten onu gösteri yapan şey de buydu. Böy- ..
lesi bir başarı karşısında onun hakkında nasıl hüküm vereceklerdi? :
Nasıl katılacaklardı? Flaneur gösteri yaparak geçerken insanlar onu
izlerler; yanına gidip onunla konuşmaları söz konusu değildir. Pa­
sif seyirci, sessizdir ve hayranlık içindedir: Şehir ateşli bir coşku,
içindedir, ama görünüşteki bu coşku içinde bile bir değişimin belir-
tileri ortaya çıkmaktadır.'
Alışkanlıklarında bu kadar ciddi, anlık coşku ve düşlerinde bu
kadar taşkın bu çağı tüm karmaşıklığı ve ihtişamı ile bugün tahay-
yül edebilmek oldukça güç. Ciddiyeti bir asır sonra kurtulabildiği-
miz bir kölelik, fantezileri ise yalnızca katı görgü kurallarının "ika- .,
mesi" olan şişirilmiş duyguların ve hayali tutkuların dünyası olarak '
görüyoruz. Balzac'ın girişimcilerini, Baudelaire'in şiirlerinde Paris
sokaklarını arşınlayan hem muhteşem hem de ölümcül hasta olan
flaneur'leri algılayabilmek zordur. Onlara isyan etmemize karşın,
özellik ile kamusallık arasındaki sınırın aşınmasına karşı verdikleri
mücadelenin günümüzde malıremiyete karşı verilen mücadelenin
tohumlarını nasıl attığını anlamak da zordur.
Bir asır öncesinin bu ateşli ve ürkütücü kamusal dünyasını ken'
dinden önceki dönemle ilişkilendirebilınek de aynı ölçüde zordur.
ancien regi­
Pasif seyirlik şehir yeniydi; bu şehir aynı zamanda da
me' de kurulmuş olan kamusal uygarlığın bir sonucuydu. Bu bir ön­
ceki kültür, burjuvazisinin onu seyirlik bir hale sokması ve nihai
olarak kamusal alanı bir sosyallik biçimi olarak anlamsızlaştırması
için var olmak zorundaydı.
19. yüzyıl kamusal yaşamı üzerine şu sorulara açıklık getirilme­
lidir. İlk olarak, nüfusun ve 19. yüzyıl büyük şehir ekonomisinin
yani maddi koşulların kamusal alana ne gibi etkileri vardı? İkinci­
·
, si, bireysel kişilik nasıl toplumsal bir kategoriye -dönüştü? Ancien
· regime'de bile, Wılkesçi harekette olduğu gibi, bireysel kişilik so­
·
rununun kamusal alanı geçici olsa da oldukça derin bir şekilde sar-
1 sabildiğini hatırlayalım. 19. yüzyılda kaba bireycilik, "en uygunun
·
hayatta kalınası" ve yeni ekonominin buna benzer acımasız haklı­
laştırıınlarından, toplumun birey için çalıştığına, var olduğuna ve
.• bireyi güçlendirdiğine ilişkin çok daha naif ve sorunlu görüşlere ka-
�· dar, birey ve onun özel güçleri, arzuları, zevkleri toplumsal bir gö- JZL
rüş olarak hep kutsanır oldu. Bireysel kişiliğe olan bu inanç, kamu-
şal alan içindeki davranışta kendini nasıl dışavurdu ve kamusal
alanda kişilik nasıl anlaşıldı? İkinci soru akla bunları getirir.
Bir diğer soru; insarılar artık kişiliği toplumsal bir kategori ka­
bul ettiklerine göre, kamusal alan içindeki insanın kimliğine ne ol­
.
du? Özellikle aktör-insan imgesine ne oldu? Burada yalnızca bir 1 8 .
· yüzyıl klişesinin kaderi ile değil, 19. yüzyılın en köklü ,değişimi
olan , bir kamusal düzen ilkesi olarak sessiz gözlemle de ilgilenece-
'
ğiz.
· Dördüncü ve son sorumuz şu: Bireysel kişilik, kamusal alanda
• ' modem mahremiyet kuralının tohumlarını nasıl attı? İlk
Ç
ü soru ge­
.
çen yüzyılın miras aldıkları ve bozdukları ile ilgiliydi; son soru ise
bu yüzyılın res publica'mn modem arılamda yok edilişine nasıl ze­
, min hazırladığına ilişkindir.
Önümüzdeki dört bölümün her biri bu sorulardan birini ele ala­
yoğun­
caktır. Kamusal yaşam ile maddi koşulların ilişkisi üzerinde
eko­
laşan yedinci bölüm, nüfus, ekoloji, 19. yüzyıl başkentlerinin
İlgilidir.
nomisi ve özellikle de şehirde yeni kamusal ekonomi ile
· Bireysel kişiliğin toplums al bir kategor i olarak kaydetti ği ilerle­
; Balzac' ın, kişiliği nasıl top­
meyle ilgili olan 8. bölüm, bir yazarın
başlıyor , daha
lumsal bir kategori olarak yorumladığını göstererek
a sokak
sonra kamusal alanın kişilik üzerindeki etkilerini 1 840'lard
ve sahnede insanlar ın kıyafetleri yoluyla inceliyo r ve 1795'te anci­
bir yüz­
en regime'in beden imgesine karşı başkaldınyla, bedenin
karşılaştırarak
yıl sonraki Viktoryen imgelerine karşı başkaldınyı
bölüm, ka-
son buluyor. Kamusal kimlik konusunu derinleştiren 9.
 musal alanın kişileştirilmesinin nasıl yeni bir konuşma ve sessizlik
alanı yarattığını ve bu alanda nasıl ancak özel türde bir kişinin ka­
musal aktör olarak kalabildiğini göstermektedir. Res puhlica nın
'
modern ölümüne ortam hazırlayan kamusal alanın kişileştirilmesi­
nin yollarını açıklayan 10. bölüm, politika üzerine olup başlıca iki
konuya eğiliyor: Kamusal kişilik olarak tanımlanan liderlik ve ko­
lektif bir kişilik oluşturmaya yönelik bir girişim olan cemaat müca,/
delesi. Ayrıca maddi koşullarla ilgili bölümde yüzyıl boyunca görü,.!
len genel eğilimler betimlenirken son üç bölümde "posthole" yön, :•
temi izlenerek bu kamusal olguların !840'lar ve 1890'larda aldık,,
lZ1. !arı biçinller inceleniyor.
Kitabımızın başında 19. yüzyllda kamusal yaşamı dönüştüren üç :
etken kısaca ele alınınıştı: Sanayi kapitalizminin biçim verdiği iki-,·
Ji bir değişim, yeni bir sekülerliğin biçim verdiği kamusal inanç ko,
şullarındaki değişim ve ancien nigime kamusal ideolojisinin tek bir .
yanının hayatta kalması sonucu kamusal davranışta ortaya çıkan
değişim. Bu etkenlerin hepsi birlikte, maddi değişimin kamusal ya,;
şanı ve kamusal kişilik üzerindeki etkileri, kamusal insanın nedeni
yeni bir imgesinin doğduğu ve kamusal yaşamda 19. yüzyılda ya7
şanan sarsıntıların, 20. yüzyılda kamusal olanın kendisinin yadsın-;;
masını nasıl hazırladığı üzerine bir açıklama getirmektedir. Uma-
rız tutarlı bir açıklamadır bu. Okur haklı olarak soracaktır: Öyle ise
sorular sorup durmak yerine neden basitçe her bölümü değişimin ·
bir türüne ayırıp onun davranışlar ve adetler üzerindeki etkilerinic
göstermiyorsun'?
Nedenler üzerine kurulınuş bir dil, şu iki yoldan biriyle işler:
Mekanik bir şekilde, yani X varsa ya da olınuşsa sonuç Y' <lir. Bir .
de tarihsel yöntemle işler ki o zaman karmaşık hale gelir. Belli bir
dönem boyunca değişen bir dizi somut olgu arasından, analizci par- ·.
çaları bir araya getirerek bir değişim teorisi oluşturmaya çalışır. İki­
si arasındaki fark için iyi bir örnek, kişinin bir terapi sırasında ya­
şam hikayesini sunmasıdır. Terapide bir "sağaltıcı balayı" kısa sü­
rede başlar; hasta, yaşamındaki nörotik semptomlara, yani Y'lerine .
yol açaıı tüm X'lerin apaçık bir tablosunu çizer. Evet apaçık: Fakat.
tam da müphemlikten yoksun ve durağan bir nitelikte oluşu açıkla-.
mayı aıllamsız kılar. Yaııi, sorıınlara takılıp kalınanın bir yolu, "So­
runumun ne olduğunu biliyorum" düşüncesidir. Terapi ilerledikçe,
belli bir olguya ait parçaların bir araya getirilmesi adım adım tüm
olanların nedenini kapsayaıı teoriye ulaştırır. Hasta, gerçekten de
sağaltıcı balayı sırasındaki özgün açıklamalarına benzer bir şeye
ulaşabilir;. fakat aruk hepsinin farklı, deneysel bir aıı1arnı vardır.
Bir kültürün tarihini yazmak bir yaşanıın tablosunu çizmeye
benzer bir sorundur. Sorun kendi başına açıklık değil, mekanik
'·: açıklıktır. 19. yüzyılda faal olan üç etkenin özü, her biri kamusal
yaşanıın ayrı alaıılarını istila ettiğinde, bunu bir biçimde farklı yol­
larla yapmış olmalarıdır. Kamusal alanda anlamlı görsel tezalıürler
. :fıkrinin mirası, tıpa tıp aynı olmasa bile, örneğin özel bir deneyim .
1
· olarak kamusal konuşmaya duyulan inanç mirasıyla benzerlik taşı- 7'
' yordu. Aynı şekilde, kamusal yaşama ilişkin belirli bir olgudaki de­
{gişinıler hiçbir zamaıı tek ve saf bir kaynaktan doğmamıştır. Sebep-
) sonuç dili, sınıf dili gibi gerçek, fakat kolayca suiistimal edilebilir
·':yapıdadır. O olmaksızın toplum uçsuz bucaksız bir olgular okyanu-
. sudur; her şey var olınaktadır, fakat hiçbir şeyin varoluş nedeni
:yoktur. Bu yüzden sorun ne mekanik alınalı ne de akıldışı olınalı-
dır. B�n, tarihsel değişim konusunda, değişinıin etkilerini somut bi-
.
. çimde göstererek bu üç etkenin karmaşıklığını aşama aşaına ortaya
0 lcoyacak sorular sormaya çalıştım ve böylece bir değişim teorisi
·
ôluşturdum.
Kaynaklar için doğru olan, değişimlerin değerlendirilmesinde
.
kullanılabilecek sıkıntı göstergeleri için de doğrudur. Bireysel kişi­
liğin kamusal yaşama girmesinin güçlükler yaratuğına ilişkin bu
dört sinyal şunlardır: Duyguların iradedışı olarak açığa vurulınasın­
. · dan korkına, özel talıayyülü uygunsuz bir biçimde kamusal durum-
lara dayatına, kamusal alan içinde gizlenmek için kişinin duygula­
rını bastırma arzusu, sessizliğin özünde var olan pasifliği kaınusal
düzenin bir ilkesi olarak benimseme çabası. Duyguların iradedışı
olarak açığa vurulmasından duyulan korku, sokakta erkeklerin ses­
sizce süzdüğü bir kadın için, dinleyicilerine yalan söylemek üzere
olaıı bir politikacı için olduğundaıı daha farklı aıılam taşıyacaktır.
•
Kaynağın karmaşıklığı gibi sıkıntının karmaşıklığı da füg· temala­
rına benzer.
"Kentsel" sözcüğünün kullanımı ve Paris şehri üzerine giriş ba­
bı�da son birkaç şey daha eklemek istiyorum.
• Birden fazla temanın farklı sesler tarafından sırayla sunulduğu müzik bestesi. (ç.n.)
 '
oluşturarak çözüymlar­
Kent incelemelerinde "kentsel" (urban) ve "kentleşme" (urb . lışanlardan müteşekkil küçük bir çekirdek ,
kurul an bu bag yuzyılı­
ze) sözcükleri, kullanımlarının zor olmasının yanı sıra kolaylık!( .. · . Şehir
ve kasaba arasında 19. yüzyılda
şekilde silinmesine yolu
birbirlerine karıştırılırlar. "Kentsel" sözcüğü sıradan kullanımı)' da coğrafi sınırların çok daha etkili bir
erinde kamusal yaşam�
harita üzerinde bir yer ve oradaki yaşamı anlatır. "Kentleşme" ile' .. çmıştır; öyle ki, günümüz büyük şelrirl
inde, tüm toplumdakı
bu yaşamın fiziki şehir dışındaki yerlere yayılması ifade edi · adsınması, yeni bir iletişim tekno lojisi sayes

Charles Tilly, 19. yüzyıl toplumuna doğru gelindiğinde, sözcük! aynı yadsıma eşliğinde yürür.
•; ek de yalnız­
rin bu sıradan kullanımının yetersizliklerini çok iyi göstermiş ••. ·. Yeni odak noktamız 1 9 . yüzyıl başkentidir ve gider
' bölümden ilk ikisinde, Paris ve
Şehri "şehir" yapan, uluslararası ölçekte idari, mali ve yasal bir si.�, ca Paris olacaktır. Önümüzdeki dört
sal alan içinde bireysel kişili-
!emdi. 19. yüzyılda kentleşme kentsel adetlerin yayılmasından daf ondra'nın maddi bakımdan ve kamu
ştıkları konusuna ağırlık
ha fazlasını anlatıyordu; "modem", gelenek karşıtı güçlerin d · " e duyulan inanç bakımından neleri payla
_

174 . kaya ağırlık verdikçe tek ba- J;!1.

- gene1 b'ır b'ıçım
. de yayı1ması anlamına gelıyordu: Yine de yekpar verilecektir. Son iki bölümde de politi
yrı', er Benjamin, Paris için " 1 9 .
bir şey değildi kentleşme: Şehir, özellikle de büyük şehir hfilii a •işına Paris üzerinde duracağız. Walt
ayan eşsiz bir yer" diye yazı­
bir kültürdü. Şehrin kamusal yaşamına nüfuz edilebilirdi, fakat bu· :yüzyılın başkenti" ve "ele avuca sığm
başkenti yapan şey po!ıhka-
rada yayılmanın başladığı özel bir nokta vardı.' yordu. Paris'i Benjamin 'in 19. yüzyıl
alar uç noktadaydı; her yerde
Kentsel ortam, yabancıların günlük yaşamın akışı içinde birbir­ . nın kültürle ilişkisiydi. Burada çaı_ışm
li kuşakların deneyimlerin-
leriyle karşılaşabilecekleri bir ortam olarak ele alınmıştır. Yabancı, 'korku duyulan devrimci kabarışlar Paris
oynamıştı . Paris, 19. yüzyıl
lar arasındaki ilişkilerin toplumsal psikolojisine değinmiştik; 19. de olsun, anılarında olsun fiili bir rol
zilerinin yoğunlaştığı yer-
yüzyılda bu sosyal psikoloji canavarlaşan bir nüfus sorununa uygu, burjuvazisinin tüm korkularının ve fante
imlerin merkezi olan Paris,
landı. 19. yüzyılda, Güney ve Güneydoğu Avrupa'da olduğu gibi, . di. Batı Avrupa'yı süpürüp geçen geril
nı açığa çıkardı. Böylece kent
Batı Avrupa'da da kırsal kesimde çarpıcı bir altüst oluş yaşandı. • bu gerilimlerin yapısını ve sonuçları
hem büyüleyici hein de kor­
·

Kısmen kıtlıktan, kısmen kırsal mülk sahipliğinin yeni biçiminden modem New York gibi, başkaları için
r Paris'te tüm yaşamla:ını kemi­
•

ve tarımın kapitalistleşmesinden dolayı yığınlarca köylü ve çiftçi . kulu bir yer oldu. Sarıki Avrupalıla
yandan da gözlerini: bu hasta·
yurdunu yuvasını terk ederek Avrupa' daki şehirlere, bilinmeyen ren bir hastalık görüyorlardı, ama bir
yerleşim bölgelerine ya da Amerika, Arjantin ve Brezilya' ya gitti. dan alamıyorlardı.
Yerlerinden edilen bu insanlar, köklerinden kopmalarıyla yaşadık­
ları genel sarsıntının bir uzantısı olarak belki yabancılarla günübir­
lik ilişkiye gireceklerdi.
Böylece, 1 9 . yüzyıl kır nüfusunun, şelrir yaşamının, şehir sınır­
larının ötesinde bir anlamı olacak demekti. Bu, büyük şehirde ka­
musal davranıştaki her değişim anında bölgelere de yayılacak de­
mek değildi; aksine, topraksız kalan ve göçer olan insanlara, sürek­
li köksüzliiğüiı bir koşulu olarak görünen şelrir yaşamı artık tama­
men uzak ve yabancı gelmiyordu. Kırsal kesim de yabancılar ara­
sında yaşama sorunuyla yüz yüzeydi; bu anlamda da şehrin seyirci
sorununa yabancı değildiler, ama bu sorunu hafızalarında kalan
geçmiş geleneklerinin filtresinden geçiriyor, ya da köylüler şehre
göçmek zorunda kaldıklarında, hemşerilerinden ya da anadilini ko-
 Vll 'yerleşik kalıbına göre düzenlendi; ama bu durum adım adım da ol­
S anayi kapitalizminin kamusal sa değişti. Şehre akın edenlerin de geçmişe dayanan belli kökleri
y a ş am üzerindeki etkileri vardı. Çoğu hi\la genç ve bekardı. Yüzyıl ilerledikçe ve tarımsal al­
:tüst oluş şehir dışında geniş alanlara yayıldıkça, grup daha köklü ve
birleşik aile birimi şeklini alıyordu.
19. yüzyıl ba�kentlerinin ekonomisi ancien regime 'de var olan
, apıları da kısmen genişletınekteydi. Ticaret, finans ve bürokrasi
aşkentlerin başlıca faaliyet alanı olmaya devam ediyordu. Fabri­
.
;kalar toprağa aç işletmelerdir; genellikle, eğer şehir içinde yer al­
mışlarsa, toprağın daha ucuz olduğu kenar bölgelerdedirler. Atölye-
,Jer daha çok şehir merkezine kurulan işletınelerdir; hem daha küçük
,
�ji
m de daha az mekanizedirler. 1 9 . yüzyıl başkentlerinde bu tür
erli sanayiler çoğunlukla ticaretle, hızlı ve küçük ölçekli birimler-
', e, sömürgelerden ve öteki Avrupa ülkelerinden sağlanan hammad­
'denin ileri düzeyde uzmanlaşmış yöntemlerle perakende satış mal-
1anna dönüştürülmesiyle bağlantılıydı.
Bu başkentlerin iç ekonomileri yeni bir ekonomik uğraşın doğ­
. masına yol açtı. Şehir nüfusunun böylesine artması sonucu, pera­
kende ticaret hiç olmadığı kadar karlı duruma geldi. Alıcı kitlesi,
k)asik açık hava pazarları ve küçük dükkanlar yerine satış mağaza­
arında odaklanan yeni türde bir kamusal ticaret başlattı. Bu yeni
perakende ticarette, 19. yüzyıl kamusal yaşamının tüm karmaşası
ve sorunları ortaya çıktı. Bu ticaret, kamusal alanda oluşacak deği­
şimlerin bir paradigmasıydı. Bu yeni kamusal ticareti anlayabilmek
'jçin, maddi yaşamın kendinden önce gelen şeyleri ne ölçüde büyüt­
"Kentsel devrim" ve "sanayi şehri" bir asır öncesinin değişimlerini:/ tüğünü görelim.
betimlemede kullanılan iki beylik ve yanıltıcı tanımdır. İlkinin yol
açtığı yanılgıya göre 19. yüzyılda şehirlerin gelişimi öylesine aşın- '
dır ki, daha önce var olan şehirlerle çok az ilişkilidirler. İkinci ya­
A. 1 9 . YÜZYIL KENT SAKİNİ
YENİ BİR KİŞİLİK MİYDİ?
nılgı ise, bu büyümenin, tipik olarak, kentli nüfusun dev fabrikalar- ,
daki imalatla aşina olduğu yerlerde ortaya çıktığı görüşüdür. Oysa
)9. yüzyıl başkentlerinde nüfus artışı öyle hızlıydı ki, sırf rakamla­
aslında, nüfusta en fazla büyüme, geniş ölçekli sanayiye pek sahip!
)
:' ııcelemek bile insanı hayli ilginç sonuçlara götürüyor. Nüfus bi­
olmayan büyük şehirlerde gerçekleşti. Kuşkusuz, nüfusun böylesi;
ne arttığı hiç görülmemişti. Bu nüfusun bakımı ve ekonomik açıdan
imcisi A.F. Weber'in Paris'e ilişkin rakamları şöyledir:
l

ayakta kalabilmesi için kullanılan eski yöntemler artık işlevsizle­

1 80 1 547.756
şinceye kadar abartıldılar; böylece sayısal değişimler giderek bi­
1821 7 13.966
çimsel değişimlere yol açtı. Yeni nüfus, başlarda şehir ekolojisinin ,

l-J
 1841 935.261 1 801 864.845
1861 1 . 174.346 1821 1 .225.694
1881 2.269.023 1841 1 . 873.676
1896 .2.536.834 1861 2.803.989
1881 3.834.354
Bu sayıların ne anlama geldiğini belirleyebilmek için 1801 'deki 1891 4.232. 1 1 8
nüfusu 100 kabul edip sonraki artışı bu temele göre gösterelim. Bu­
na göre Paris dışındaki on iki büyük kentin, Fransa nüfusunun bü­ Her ikisi de diğer Avrupa kentlerinden çok daha büyük olmakla bir­
tününün ve Paris'in 19. yüzyıl oranlan şöyledir: likte, 18. yüzyılda Londra Paris'ten çok daha büyüktü. Kendi ulu-
sal kültürleriyle ilişkili olarak iki kentin büyüme oranlan birbirine
78 Yıl 12 kent yalandı. Aşağıda Londra'nın, 100.000'in üzerindeki öteki büyük .1Z2.
·12
Fransa Paris
1801 100 100 100 şehirlerin oranlarıyla ulusal (İngiltere ve Galler) oranlan görüyor-
1821 110 120 130 sunuz:
1841 120 154 171
1861 133 268 306 Yıl Ulus Öteki büyük kentler Londra
1881 140 354 414 1 80 1 100 100
1896 143 405 463" 1821 134 100 141
1841 178 158 216
Büyüme çok açıktır: 12 büyük kent Fransa'nın bütününden daba 1861 226 153 324
fazla gelişirken Paris tek başına bu kentlerden daba hızlı büyümüş­ 1881 292 136 443
tür.4 1891 326 166 489
Londra' nın bu yüzyıl sırasındaki gelişimi de Paris kadar çarpı­
cıydı, fakat Londra'nın nüfus tablosunu çıkarmak daha güçtür; çün­ Fransız ve İngiliz büyüme kalıplarının farklılığı taşralarındaki şe­
kü "Londra"nın kesin demografık, idari ve sosyal sınırları yoktu. hirlerin büyüme oranlarından geliyordu; Fransa' dakiler İngilte­
Önce idari bir kontluk olarak Londra, sonra bunu çevreleyen, Lond- · re'dekilerden daha fazla ve istikrarlı büyüyordu. Paris :ve Lond­
ra'yı "Büyük Londra" yapan dış halka, hatta bu halkanın ötesine ra'nın yüzyıl sürecindeki aşama aşama büyüme oranlan·'. birbirine
uzanan yerleşim alanları vardı. Bu iç içe geçmiş insan yığını, İngil­ paraleldi.''
tere 'nin diğer kentleriyle ve nüfusun bütünüyle tam olarak aynı Pa­ B u sayıların anlamını değerlendirebilmek için, o zamana kadar
ris'in Lille ve Fransa ile ilişkisi gibi ilişkiler içindeydi. 1 8 7 1 - 1901 Paris ya da Londra'mn büyüklüğüne yaklaşabilen tek Şehrin, 16
arasında Asa Briggs, "Büyük Londra'nın nüfusu taşradaki yerleşim yüzyıl önceki emperyal Roma olduğunu; ya da hiçbir kentsel yerle­
alanlarının tümünden ve bütün olarak ülke nüfusundan da daha hız. şim alanında bu denli kısa sürede böylesi bir büyümenin görülme­
11 artmıştır" diye yazıyordu.' diğini anımsamak. gerekir.
Yalnız Londra kontluğu sınırlan içinde kalırsak, 19. yüzyıldaki Bu başkentlerin neden bu denli büyüdüğü karmaşık bir konudur.
büyüme şöyle hesaplanabilir: Şurası çok açık ki, Paris ve Londra'da yüzyıla ilişkin doğum ölüm
oranları, yaşayanlardan yana bir seyir izledi. Tıp ve kamu sağlığı
* Bu oran, Paris'in yukarıdaki ham nüfus verilerinden çıkarılmış oranla pek dengeli alanındaki gelismeler veba tehdidini, yani kent nüfusunun en büyük
değildir; çünkü Paris'e 1 B52'den 1865'e kadar belirli bölgeler katılmış ve bunlar ista-
1istikçilerce tek bir yöntemle incelenmiştir. ; d
düşmanım rta an kaldırdı. Böylelikle şehirdeki ailelerde daha çok
 sayıda çocuk dünyaya geldi ve ileride kendi ailelerini kurdular. Şe­
hir nüfusu bir biçimde kendi içinden artmış olsa bile, bu artışın ana
kaynağı şehir dışınd<ın göç olmaya devam etti. Yüzyılın ilk yarısın­
da, bu akın hfüil. kente belli bir uzaklıktan gelen gençlerden ve bağ­
lantısız kişilerden oluşuyordu. 1850'lere kadar kırsal kesimde bu­
nalım ciddi anlamda başlamamıştı. Başladığı zaman, köylü aileler
gönüllü göçmenleri tablonun dışına atınadı; yeni göç eden aileler
göç halindeki bireylerin saflarına katılıyorlardı.
Bu büyük rakamlara dikkatle yaklaşılınalıdır. Şehir .dışına göç
de hayli büyük bir sayıya ulaşıyordu; şehirdeki nüfus sayımında
180 belli bir yılda sayılanlar ertesi yıl kayboluyordu;
özellikle de kök­
lerinden kopmuş köylüler için geçerli olmak üzere; sanki bir dalga­
ya kapılıp kasabalara ve kırsal kesime çekiliyorlardı. Peter Knights
ve Stephan Thernstrom 'un yaptıkları bir çalışmaya göre 19. yüzyıl
şehir gelişiminin asıl tablosunda, kısa sürede terk etmek ve yerleri
arkalarından gelen yeni bir istikrarsız göçmen yığını tarafından
alınmak üzere büyük şehirlere sürüler halinde düzensiz bir biçimde
akan insanların ortasında ya da altında kalıruş yerleşik şehir sakin­
lerinin sayısındaki belirgin düzenli artış görülecektir.
B. ŞEHİRDE YERLEŞME
Şehre gelen kararlı ve kararsız göçmenler arasındaki farklar hak­
kında yeterince bilgiye sahip olınadığıınız için bu göçmenlerin yer­
leşim deneyin1lerinin farklı olup olınadığını yani temel nüfus yo­
ğunluğu durumunu da bilemiyoruz. Chicago üzerinde yaptığım in­
celemeye göre şehirde uzun vadeli ikamet eden orta sınıf insanları
şehrin çevresine taşınırken daha kısa süreli ikamet eden işçiler şeh­
rin içinde yaşıyordu. 19. yüzyıl Paris'ine ilişkin bir araştırma aynı
sonucu. verirken bir başkası vermemektedir.'
18. yüzyıldaki gibi 19. yüzyıl Paris ve Londra'sı da giderek ar­
tan yoğunluk sorunlarını oldukça farklı yollarla çözmüştür; aııcieıı
regime , deki gibi bu farklı yollar yine benzer toplumsal sonuçlar ya­
ratmıştır.
19. yüzyılın ilk yarısında Paris'te nüfus artışının nasıl yaşandı­
ğını tasavvur edebilmek için cam parçalarıyla dolu bir kutu düşü-
nülmelidir; kutuya tıkılan cam parçaları o kadar artar ki, bu basınç
ile cam parçaları kendiliğinden kırılmaya başlarlar, fakat kutunun
duvarları yerinde durur. 1 850'de şehir artık hiçbir ek kabul edemez
duruma gelmiştir; kutu parçalanmamıştır; ama daha geniş, aynı
oranda da sık hatlar boyunca yeniden şekillerırniştir. Basınç süreci
tekrar eder. Paris, Londra gibi şehir dışı yerleşim bölgelerine sahip
değildi; şehrin biçimi; her zaman artan nüfusla birlikte sınırların
zorlanması yoluyla oluşuyordu.
Tarihi boyunca Paris' i içinde barındıran kutu onun suruydu. Sur,
şehirde farklı zamanlarda farklı amaçlara hizmet etti. 1 8. yüzyılda
surun şehre saldırılara karşı yaptığı savurırna işlevi sona erdi; ger- .1
çekten de, l 770'lerde surun amacı içerideki nüfusu denetlemekti.
Surun altmış ayrı kapısından, tümü "octroi" adı verilen bir vergiye
tabi olan şehrin malları ve imalat ürünleri geçiyordu. Bu Ferrniers
Geııeraux Sııru'ydu (yani Vergi Toplayıcıları Suru). Sur şehrin
1840'lara değin yasal sınırıydı. 1850'lerin sonunda Baron Hauss­
mann şehre yasal, yönetsel ve yerleşimse! yeni bir sur inşa etıneye
başladı. Bu yeni sur fiziksel bir yapısı olmayışıyla önceki surlardan
ayrılıyordu.
19. yüzyılın ilk yarısında, Paris'in artan nüfusuna Ferrniers Ge­
neraux Suru dahilinde yer bulunması gerekiyordu. Var olan konut
alanları kısa sürede dolınuştu. Evler daha sonra kendi içlerinde ye­
niden bölündü, bu da yeterli olınayınca eski binaların üst katlarına
yeni katlar eklendi. Bir önceki yüzyılda boş bırakılan kamusal mey­
danları anımsayacak olursanız, 19. yüzyılın başlarında bu meydan­
ların doldurulmadan kaldığını ve artık nüfusun üst üste yığıldığı
· bölgelerin bu meydanları sardığını tahayyül edebilirsiniz. Amerika­
lılar, nüfus yoğunluğu 1930'1arda Aşağı Doğu yakasındaki göçmen
· topluluklarınuıkinden fazla oları bir nüfusun Central Park büyüklü­
ğündeki bir kent alanına sıkıştığını düşünerek bu durumu gözleri-
nin önüne getirebilirler."
·
Kum gibi kaynayan bu sokaklarda toplumsal sınıfların ne ölçü­
de birbiriyle iç içe geçtiği ve birleştiği konusunda tarihçiler arasın­
da pek çok tartışma vardır. 19. yüzyıl başlarındaki bir Paris evi ile
ilgili klasik imgeye göre, evin birinci katında varlıklı bir aile, ikin­
ci katında saygın bir aile ve bu sırayla giderek, çatı katında da hiz­
metçiler·otui:urdu. Bu imge yanıltıcıdır, fakat bunu atlamak daha da
 büyük yanılgı olur. Zira kentin .Haussmann tarafından 1850 ve
1860'1arda yeniden kuruluşu sırasında bölgeler içinde sınıfların iç
içe geçmesi planlı olarak azaltılmıştı. Yüzyılın ilk yansında kişile­
re ait evlerin bölünerek tek tek dairelere dönüştürülmesi sırasında
kendiliğinden ortaya çıktığı kadarıyla heterojenliğe, artık mahalle
ve semtleri homojen ekonomik birimlere dönüştürme çabası ile
karşı çıkılıyordu. Yeni yapıların ya da onarılan evlerin yatırımcıla­
rı bu homojenliği akılcı bulmaktaydı, çünkü sermayelerini nasıl bir
alana koyduklarından eminlerdi. Sınıfların bir ekolojisi olarak bir
quartiers ekolojisi: Bu, Haussmann'ın hem şehirdeki yurttaşlar
'- arasına hem de şehrin çevresine diktiği yeni surdu.
Paris' in yoğunluk sorunu eskisi gibi sürdü; bulduğu boşluğu
hızla tıka basa dolduran yığınlara karşın sabit bir alan. Grands bo­
ulevards'ın arkasında ve yeni yerler' den uzakta, ikamet amaçlı ve
ticari yığılma devam etmekteydi. Fakat quartier'lerin homojen bir
sınıf karakteri kazandıracak biçimde düzenlenişi bizatihi yerelcilik
ve kozmopolitenliğin terimlerini değiştirdi.
David Pinckney, "Bir asır önce Parisliler genelde birkaç sokağın
sınırları içinde yaşıyor, çalışıyor ve eğleniyorlardı" şeklinde bir
gözlem yapmıştı. Haussmann'ın şehri yeniden düzenleyişi çok da­
ha büyük bir sürecin ifadesi ve somutlanışıydı. Bu süreç Chicago
şehir araştırmacısı Louis Wirth'ün şehrin "bölümlere ayrılması" di­
ye adlandırdığı, meslektaşı Robert Park'ın da 19. yüzyıl boyunca
şehirde sosyal "moleküllerin" oluşması diye açıkladığı süreçti. Bu
bölümler endüstriyel ekonomide giderek genişleyen işbölümünü ta­
mamlıyordu. Yoğunluğu durmadan artan Paris nüfusu bir öbek
toprak üzerinde homojenleşti ve öbekten öbeğe de farklılaştı.'
Ancien regime Paris'inde, tabii ki yoksul ve zengin bölgeler var­
dı; ancak "zengin" bölge, çok sayıda zengin kişinin orada yaşadığı
anlamına geliyordu. Yoksa, o bölgede yiyecek, içecek ve konut fi­
yatlarının diğer bölgelere göre daha yüksek olduğu anlamına değil.
Bugünün kentlisi bir yerdeki ekonominin o yer sakinlerinin "refah"
düzeyi ile uyuştuğu düşüncesine öyle alışmıştır ki 19. yüzyıl önce­
sindeki mahalleleri zihinlerinde gerçekte olduğu gibi canlandıra­
bilmeleri çok zordur: çeşitli sınıfların aynı evde olmasa da komşu
binalarda iç içe yaşamaları ve bu müşterilere hizmet verecek çeşit
•Fr.: Mahalle, semt. (ç.n.)
çeşit sergiler, dükkanlar, hatta küçük fuarlar... .
Geçen yüzyılda Paris'in nüfus dağılımında ortaya çıkan mole­
külleşıne süreci ancien regime şehrinde kamusal meydan olgusuy­
la birlikte başlamış olduğunu gördüğümüz bir süreci hızlandırmış­
tı. Şehir insanlarla doldukça, bu insanlar birbirleriyle işlevsel bağ­
lantılarını yitirmeye başladılar. Daha fazla yabancı vardı ve daha
yalıtılmış durumdaydılar. Meydan sorunu büyüyerek mahalle ve
quartier sorununa dönüşmüştü.
Toplumsal sınıfların kentte birbirinden yalıtılması geçen yüzyıl­
da Londra'da da gerçekleşti, fakat bu Paris'te olduğu gibi insanla-
- IRJ
rın içeride sıkışmasıyla değil, şehrin yayılıp genişlemesiyle olmuş
tu. Şehre yeni alanlar eklendikçe inşaatçılar ekonomik bakımdan
homojen grupların gereksinimlerini karşılamak için geniş yerleşim
alanları kurdular. Paris'teki gibi, eğer mülk bir sınıfın birbirine ben-
zer üyelerine ait ise yatırım daha emin ve güvenli görünüyordu.
Burjuva konutlar söz konusu olduğunda yeni bir bölgenin inşasın-
da tek tip konutlar yapılması yöredeki mülklerin değerlerinde bir
düşüş olmayacağı anlamına gelirdi. İşçi konutlarının yapımında ise
alıcı konumundaki bir işçi sınıfı nüfusuna uygun seçenekler dahi­
linde yapılardaki homojenlik inşaat malzemeleri ve araç gerecin
toptan alımıyla maliyetlerin düşük tutulabileceği anlamina geliyor-
du.
Londra giderek daha geniş alanlara yayıldıkça fiziksel ayrım ve
uzaklık yoluyla bölgecilik ortaya çıktı; tıpkı Paris'te görece birbiri­
ne yakın bölgelerde konut, yiyecek ve eğlence yeri fiyatlarının fark­
lılığından dolayı bölgeciliğin ortaya çıkması gibi. Nüfusbilimciler,
Londra "merkezi"nin (St. James Parkı'nın üst tarafı ve hatta May­
fair) ekonomik ve toplumsal anlamda bütünlüklü bir çe".re olarak
kaldığına ilişkin kanıtlar ileri sürmektedirler, ama merke>:_ anlamını
yitiriyordu; Londra bugünkü görüntüsünü almaya, birbipyle bağ­
lantılı bir mahalleler zinciri olmaya başlıyordu. Londra'rıın yüzöl­
çümü bir fabrikaya her gün gidip gelen Londralı işçilerin bir kısmı­
nın boş zamanlarının çoğunu yolda geçirdiklerini gösteriyordu. Bu
. durum, sonuçta, çalışma dünyasından uzakta bir yer olarak oturulan
bölgeye verilen önemi arttırıyordu.
Endüstriyel çağın başkentlerinin endüstrileşmemiş olduklarını
belirtmiştik. Endüstri Fransa'da İngiltere'de olduğundan farklı an-
 lama geliyordu, fakat bu farklılık her başkent için yine benzer so­
nuçlar verdi. 19. yüzyıl Fransız ve Alman ekonomilerinin büyük ta­
rihçisi C!apham, 1848 Fransa'sının İngiltere ölçeğinde bir fabrika­
lar sistemine sahip olduğundan kuşku duymaktadır; 1 8 15'e göre
daha fazla mal ve hizmet üretiliyordu, ama büyük atölyelerde. 19.
yüzyılın ikinci yarısında gerçek fabrikalar Paris'e belli bir uzaklık­
ta geliştiler. Nedeni basitti: Paris'in içindeki, hatta yakınındaki ara­
ziler fabrika kurmak için çok pahalıydı. Yüzölçümü daha büyük
olan Londra'da arazi kıt bir mal değildi, fakat belirsiz nedenlerle,
fabrikalar "büyük Londra" halkası içinde gelişmelerine karşın
1 84 M
anchester ya da Birmingham'daki yoğunlukta bir fabrika ekono­
misi gelişmemişti. ıu
Chicago kentsel araştırmalar okulu yazarları mahalleden mahal­
leye, semtten semte hareketliliğin "kentsel" yaşantının özü olduğu­
na inanıyorlardı. Onlara göre bir kentli yalnızca bir tek quartier'yi,
bir tek bölgeyi değil, aynı anda bunların çoğunu tanıyan kişiydi.
Gelgelelim böyle bir deneyim geçen yüzyılın tüm kentlilerine eşit
dağılmarılıştı; sınıfsal bir karakteri vardı. Ekonomik düzeyde
quar­
tier ve mahalle yapısı homojenleştikçe, bir semtten ötekine taşın­
maya yatkın insanlar daha çok onları şehrin başka yerlerine götü­
recek karmaşık çıkarları ve bağları olanlardı; bu tür insanlar daha
zengin kesimdendi. . Quartier dışında geçen günlük yaşam burjuva
kent yaşantısı oluyordu. Böylelikle, kozmopolit ohnak!a burjuva sı­
nıfı üyesi olmıık birbirine yakın anlamlar kazandı. Buna karşı yerel­
ci!ikle alt .sınıf üyesi ohnak birleşti. Emekçi sınıftan Parislilerin tek
rutin seferi şehrin çalışmayan sınıflarının bulunduğu kesimine; ya
da öteki işçi sınıfı semtlerine ve belki de alışveriş için yeni mağa­
zalardan birine yapılıyordu. Aslında şehirdeki çeşitliliğin deneyimi
olan kozmopolitenlik böylece emekçi sınıflara bir tüketim deneyi­
mi olarak geçmişti.
Yerel işçi sınıfı ile kozmopolit orta sınıf arasındaki çelişki abar­
tılmamalıdır. Şehirdeki kendi güvenli yerlerini bırakıp gitmek iste- .
yen saygın insan sayısı oldukça azdı; özellikle orta sınıf kadınları
arasında yabancılardan sakınma arzusu oldukça güçlüydü. Fakat,
varlıklıların karmaşık iş, eğlence ve sosyallik istekleri kendilerini
adacıklaruun sınırları dışına çıkarmaya yetiyordu. Kadın, şapkacı­
sını, terzisini, kadınlar derneğini ziyaret eder, evde çaya döner, son-
�· . ra yine akşam yemeği için dışarı çıkarken, erkek de işyerine, kulü­
be, belki tiyatroya ya da bir toplantıya giderdi.
Henri Lefebvre' in adlandırdığı gibi, bu "şehir hakkı"nın bir bur­
juva ayrıcalığı haline geldiğini görmek önemlidir, çünkü günümüz­
de vie du quarıier oldukça övgü toplamaktadır. Bugün vie du quar­
ıier'yi ya da yerelciliğin erdemlerini romantik!eştirenler emekçi sı­
nıfın yaşam "rengini" kafelerde ya da sokakta arayanlardır, ama bu
"rengin" geçen yüzyılda kent sahasırun ekonomik olarak basitleşti­
rilmesinin ürünü olduğunu unuturlar. Oldukça farklı fakat aynı öl­
çüde ağır zincirleri olan ancien regime şehrinin emekçi sınıf üyesi,
bu zincirlerin şehir içinde eğlence, heyecan ve iş aramak amacıyla lJ
dolaşmasına engel olmadığını gördü. İyi niyetli planlamacıların bu­
gün yerelciliği ve küçük ölçekli yerleşim birimlerini göklere çıkar­
maları yeni bir tahakküm biçiminin farkında olunınaksızın güçlen­
dirilmesi ve bir önceki yüzyılda emekçilere empoze edilen, şehrin
gözden çıkarılmasıdır.
Bu yüzden "kamusal alanda olma" burjuva büyük-büyükbaba­
larımız için burjuva olmayanlarına göre daha anlamlı bir sorundu
ve çok anlamlıydı. Yaşadıkları dertlere ilişkin bir ironidir bu: Ka­
musal alımda rutin olarak daha geniş kesimlerden insan yer almış
olsaydı bu alanda yaşanan sıkıntı daha az mı olurdu acaba?
C. ŞANS VE BURJ UVA YAŞAMI
Feodal bağları koparan bir toplumda kritik sınıf burjuvazidir. 18.
yüzyıl Paris ve Londra'sında ticari ve bürokratik işler anımsanma­
. yacak denli eskiye uzanan bir yükümlülüğün yerine getirilınesi de­
ğildi. 19. yüzyıl ilerledikçe, aynı kozmopolit burjuva uğraşları yep­
yeni bir içerik kazandı.
Londra ve Paris 'in burjuva sınıfını, çalışına temelinde, en az bir
çalışanı olan işyeri sahiplerinden başlayarak büro işçilerini, me­
murları, katipleri, muhasebecileri ve onların üstündeki mesleki ve
idari tabakayı içine alan bir kesim olarak tanımlayabiliriz. Ailele­
riyle birlikte bu grup, 1 870'te Londra nüfusunun yüzde 35 ila yüz­
de 43'ünü, aynı yılda Paris nüfusunun da yüzde 40 ila yüzde 45'ini
kapsayan şaşırtıcı derecede büyük bir gruptu. Başkentlerde, her iki
 ülkenin de geri kalan kesiminde olduğundan daha fazla oranda or'
ta sınıf üyesi aile vardı; 1867' de İngiltere çapında nüfusun yüzde
23'ü orta sınıftandı.11
Sanayi kapitalizminin İngiltere için Fransa'da olduğundan fark- ·
lı anlam taşıması gibi, "saygın" bir Londralı olma bilincinin Paris­
li bir "burjuva" olma bilincinden farklı çağrışımları ve yananlamla' .
rı vardı. Yine de, başkentler arasındaki ayrılıklar uluslar arasındaki '
ayrılıklar kadar aşırı değildi. Ancien regime başkentinde olduğu gi�,.
bi kozmopolitenlik ulusal sınırları aşmıştı, fakat 19. yüzyılda böyc
lesi yakın ilişkilerden söz etmek kentin yalnızca bir bölümündeki
R6 dünyevilikten
söz etmektir. Kozmopolit burjuvazi geçen yüzyılda
uluslararası bir sınıfa ilişkin kimi özellikler edindi; sanayi ülkeleri' '
nin proletaryası ise bunu yapamadı. "Sofistike olma": 18. yüzyılda, '
hem Fransa hem de İngiltere'de bu sözcük küçültücü anlamda kul­
lanılırken 19. yüzyılda burjuvazi için bir övgü oldu. Sözcük artık
dil, ulusal görenekler ve yaş gibi engellere karşın "iyi yetiştirilmiş",
"iyi huylu" kişiler için kullanılıyordu.
Bir hesaplamaya göre, 1770-1870 arasında Paris'teki çalışan
burjuvazinin artış oranı fazla değildi, belki üçte bir oranındaydı;
Asıl değişim, ticaretini yapıp idaresini üstlendikleri şeylerdeydi; se- .
ri üretilen mallar sistemindeydi. Bu yeni sistemi yaşayanların nasıı'
anladıklarını kavramak önemlidir. Kısmen eski şehre ait pek çok
tavrı yeni şehre taşıdıkları için onu çok iyi anlayamamışlardı. Sana­
yi düzenini nasıl yanlış anladıkları önemlidir, çünkü bu kamusal
alana karşı tüm tavırları şartlandıran temel bir endüstriyel yaşam
görüşünü açığa çıkarır: Bu, burjuva saygınlığının şansa dayanıyor
olduğu görüşüydü.
Geçen yüzyılın işadamları ve bürokratlarının düzenli bir sisteme
katılma konusunda belirgin bir fıkirleri yoktu. Dahası, yeni sistemi
yönlendirdikleri için en azından kendi yaptıkları işi anladıklarını
zannederiz, ama gerçek hiç de öyle değildir. Para kazanmanın ve
büyük kuruluşları yönetmenin sım çok başarılı olanlar için.bile bir
gizdi. 1 860'larda ve 1870'lerde Paris ve Londra'nın büyük ölçek­
li işletmelerinde çalışan işçiler işlerini bir kumar, bir tür şans oyu­
nu olarak betirnliyorlardı ve bunun en uygun sahnesi de borsaydı.
Varlıklı insanları ürküten yeni ekonomik dürtüyü anlayabilmek
için, o dönemde spekülasyonun ne anlama geldiğini bilmemiz ge-
·::rekir. Aslında kısa sürede çok büyük paralar kazanmak ya da kay­
:betmek olanaklıydı. Sermayesi olan aileler bir ya da en fazla birkaç
' 'girişime yatırım yapma eğilimindeydiler. O nedenle kötü bir yatı-
. rırn yüzünden düzeyli, saygın aileler mahvolabilirken, iyi bir yatı­
;.rırnla kişi bir anda kendini yepyeni bir dünyada bulabilirdi. İyi ve
;kötü bir yatırım için kurallar nelerdi? Yüzyıl öncesinin yatınmcıla-
; tı karar verecekleri konular hakkında bugünkü meslektaşlarından
çok daha az bilgi sahibiydiler. Örneğin, çok az sayıda firma yıllık
. kar zarar bilançosu yayımlardı. "Enformasyonun" büyük bölümü
· dedikodu biçimindeydi. City' .hisse senetleri piyasası, Paris'teki
187
borsa ve onun yan kuruluşları hiçbir düzenlemeye tabi değildi; öy-
,· le ki firmaların el değiştirdiği hayali piyasalar o dönemde fiili ola-
rak işliyordu. Mal ticaretinde durum daha da kötüydü. Belli başlı
ulusal yatırımlar eşit ölçüde şansa bağlıydı ve genel anlamda hiçbir
. rasyonaliteyi izlemiyordu. Fransa' da tam anlamıyla dağbaşı dene­
bilecek yerlere demiryolları döşeniyordu, çünkü bir gün oralarda
demir bulunacağı "zarınediliyordu". Panama Olayı gibi büyük
· skandallar her yıl daha az çarpıcı olsa da aynı oranda sahtekarca fi­
: yaskolarda yankı buluyordu. Dolandırıcılığın bunca anması, zihin­
lerinde endüstrinin nasıl geliştiğine ilişkin hiçbir ölçü olmayan, o
nedenle rasyonel bir yatırım kararının da ne olacağını bilemeyen
. yatırımcı sınıf yüzündendi.
İnsanların ardışık iyi ve kötü zamanlar arasındaki bağlantıyı dü­
şünmeye başlamaları ve iş çevrimi [business cycle] diye adlandırı-
. lan bir olgunun farkına varmaları ancak 1860'ların sonlarinda ger­
çekleşti. Peki, bu çevrime yol açan neydi? Günümüzde Marx'ın o
dönemdeki yazıları sayesinde buna iyi bir açıklama getirebiliriz, fa­
kat yüz yıl önce Marx'ı hiçbir borsa simsarı okumuyordu. İşadam­
ları iş çevrimini mistik terimlerle açıklıyorlardı. Manchesterlı bir
bankacı olan John Milis, iş çevriminin "aklın bilimine" dayandığı­
na inanıyordu; 1876'da William Purdy, genç yatırımcılarırı yaşları­
nın ilerlemesinden dolayı kendilerinde sermayenin hızla dolaşımını
sağlayacak fiziksel gücü bulamadıkları için iş çevriminin �ar oldu­
ğu teorisini geliştinnişti. Fransa'da da çevrimden anlaşılan daha
· fazlası değildi. O dönemde kendilerini analiz etmedeki başarısızlık­
larının bu denli kritik bir duruma gelmesinin nedeni geçen yüzyıl­
.. Londra'da finans merkezi olan semt. (ç.n.)
 daki ekonomik değişimlerin günümüzdekilere kıyasla çok daha ani
ve şiddetli olmasıydı; öyle ki, birkaç ayda endüstri ülkesi Fransa,
büyüme sürecinde iken bunalıına savrulabilirdi ve durumu iyileşti­
rebilecek hiçbir şeyin işe yaramadığı bir durgunluk döneminin ar­
dından ansızın açıklanması zor bir yükseliş başlardı."
Yatırım sektörlerine egemen olan açıklanması zor istikrarsızlık­
lar bürokrasilere de egemendi. Credit Foncier gibi dev ölçekli ope­
rasyonlar büyük ve görünüşte uzun vadeli projelere girecek ve an­
sızın çökecekti; işlerini sonradan, yeni personelle birlikte, başka bir
kuruluş devralacaktı. Kimi Fransız tarihçiler, Fransa'nın bürokratik;
188 tarihini yanlı bir biçimde İngiltere'ninkiyle karşılaştırarak Fran-
sa'da devletin sıkı ekonomik denetiminin bürokratlara daha fazla:
güvence sağladığını öne sürerler. Bu argüman taşra yaşam şartların •.
da geçerli olabilir, ama Londra ve Paris açısından olamaz; çünkü .
paradoksal olarak, Fransa' da devletin merkez organları Paris'te yer
alırken, şehir ekonomisinin kendisi bölgelerden ya da taşradan çok: :
daha alt c!üzeyde devlet denetinıine tabi idi. Paris'in Haussmann ta,: ·
rafından. büyük mali ve ekonomik kayıplara yol açan yeniden inşa­
sı taşradaki bir şehirde mümkün olamazdı; çünkü bürokrasinin
ölümcül elleri sermayenin, işçilerin ve malzemenin çılgınca ve dü­
zensiz birikimine engel olurdu.
Saygınlık şans üzerine kuruluyordu: Bu, yayılan ve yalıtılan bir
·
nüfus ile birlikte gelen 19. yüzyılın ekonomik gerçeğiydi. Burjuva­
zinin değeri burada ortaya çıkar: Bu ekonomiye istikrarlı bir yuva
kurmak, aileyi grup halinde katı görgü kuralları içinde bir yaşama
yönlendirmek iradeye dayanan bir eylemdi ve belli bir güç sahibi
olmayı gerektirirdi. Bu katılık bugün boğucu görünür; belki de 19.
yüzyıl görgü kurallarıru küçümsememize izin veren şey kapitalist :
ekonominin görece daha düzenli bir hal alması ve bizi daha sıkı ku­
caklamasıdır.
İnsanların kendi dönemlerine ilişkin bilinçleri doğrudan doğru,
ya yaşadıkları maddi şartların ürünü idiyse, 19. yüzyıl başkentleri,
nin buıjuva yurttaşlarının sürekli bir felaket döneminde yaşadıkla- :
.
rına inanmaları gerekirdi. Geçmişe baktığımızda, şehrin maddi ko-;
şullarının nasıl mevcut sanayi düzeninden önce var olan maddi ya-::
pılanınanın büyütülmüş bir hali olduğunu ve temellerinin o yapıya:.
dayandığını görmek mümkündür. Bununla birlikte, o dönemde ya-
şanan biçimleriyle nüfus artışları, ekolojik değişimler, yeni sanayi
düzenindeki dalgalanmalar son derece büyük ve etkiliydi. Şehir, o
nedenle, herkesin kafasında amaçsız, köksüz, tehditkar insan yığın­
larıyla dolu, düzeyli bir yaşam sürdürmenin irade yerine şansa bağ­
lı olduğu. kaçınılması gereken bir yaşam imgesi canlandırıyor ol-
malıydı.
Var olan maddi koşullar değildi böylesi bir kavrayışı yaratan.
Büyük şehir yurttaşları arasında ve taşrada bir maddi düzensizlik
bilinci vardı, ama aslında şehir yaşamından korksalar bile pek çok
insan başkente yerleşme özlemindeydi. Yüzyılın tamamı süresince,
·· göçmenlerin çoğu, yerlerinden sökülmüş gruplar halinde değil genç J.
ve bekar insanlar olarak kente gönüllü gelmişlerdi. Değişik türden
'. şehirlerin, her iki ülkedeki taşra şehirlerinin sakinleri kendilerini
cehennemin dibini boylamış gibi görme eğilimindeydiler. Bu, bir
· . bakıma bu taşra şehirlerinin yeni sanayi kapitalizminin temeli ol-
. ınasındandı. Lille, Lyons, Manchester ve Birmingham' da fabrikalar
/vardı; bunlar Manchester'ın ekonomisini ve nüfusunu, yani yeni bir
·Şehir yarattılar. Daha eski yerleşim alanlarında bölgesel toplumsal
·yaşam dokusu çok nazikti ve kapitalizmin tarıına olan etkisiyle ve
fabrikalar tarafından kolayca parçalanıyordu. George Eliot'ın
Middlemarch romanında bir kasabada "büyük bir değişimin" baş-
1angıcı anlatılır; Dickens'ın Little Dorriı inde de benzeri yeni mad­
·
'
di olgular Londra içii:ı ve şehirde sürüp giden yaşamın akışı içinde
· anlatılır. Middlemarch yerel bir kasabada olanlar, Liıtle Dorrit ise
Londra' da olanlar üzerinedir.
Maddi şartların büyük bir kaos duygusuna yol açmamış olması­
nın, orta sınıf üyelerinin şehirde yaşamın mümkün olduğu hissine
··
'kapılmalarının, kozmopolit yaşanıın içinde barındırdığı tüm teröre
karşın anlamlı ve önemli olmasının nedeni kuşkusuz, yurttaşların
şehirde kent yaşamının ne anlama geldiği, bilinmeyenle nasıl baş
·edebileceği, yabancılar karşısında nasıl davranılacağı imgelerine
· ilişkin bir kültürü icat etmek zorunda olmayışlarıydı. Miras alınan
' bir kültür vardı. Bu kültür kamusal alandı. Kamusal alan, ancien re­
'· gime'de nasıl ki nüfustaki maddi ve sayısal değişimlere yanıt ola­
:İiık geliştiyse, büyük-büyükbabalarımız için de şehirdeki çok daha
büyük maddi değişimlerin ortasında düzeni korumaya yönelik bir
>araç olarak var olmuştu. Büyük-büyükbabalarınuzın zamanında
 devraldığı hazine tüm miraslar gibi boşa harcandı. Sonunda burju­
·vazi, geriye hiçbir şeyin kalmadığı noktaya dek, kişisel koşulların
belirsizlikleri ile araya belli bir mesafe konarak anlamlı bir yaşam
sürdürmeyi öngören 1 8 . yüzyıl tarzlarını bozdu. Ama bunun için
gerekli araçlar parçalansa bile böyle bir yaşam sürme itkisi hep
güçlü kaldı. Geçen yüzyılın sonundaki büyük paradoks budur:
Maddi koşullar sonunda daha da iyi tanınıp düzene kondukça, ka­
musal dünya giderek daha az istikrarlı hale geldi.
Öyleyse, kamusal yaşam bu yeni maddi koşulların ortasında, bu
koşullara tepki olarak, bu koşullar karşısında bir savunma olarak
� nasıl sürdürülmüştür?
D. KAMUSAL EMTİA
Bu kamusal yaşam için, 19. yüzyıl başkentlerinde perakende ticare­
tin nasıl dönüşüme uğradığının ilgi çekici hikayesinden daha iyi bir
giriş olamaz. Mağazaların doğuşu her ne kadar sıradan bir olay gi­
bi görülse de, aslında bu, aktif bir alışveriş alanı olarak kamusal
alanın yerini nasıl insan yaşamında daha yoğun fakat daha az sos­
yal bir kamusal deneyime bıraktığı paradigmasının özüydü.
1 852' de, Aristide Boucicault, Paris 'te Bon MarcM adında kü­
çük bir perakende satış mağazası açtı. Mağaza üç yeni görüş teme­
linde kurulınuştu. Parça başına kar oranı düşük olurken, satış hac­
mi geniş tutulacaktı. Malların fiyatları sabit olacak ve açıkça belir­
tilecekti. İsteyen herkes onun mağazasına girebilecek, bir şey satın
alma zorunluluğunu duymaksızın etrafa bakınabilecekti."
Perakende satış mallarına sabit fiyat uygulanması fıkri ilk olarak.
Boucicault'dan çıkmamıştı. Daha önce, ! 824'te Parissot'nun Belle
Jardiniere'inde manifatura malları bu ilkeyle satılıyordu. Fakat Bo­
ucicault bu ilkeyi tüm perakende mallarına ilk uygulayan kişiydi.
Sabit fiyatlar fikrinin orijinalliğinin bir ölçüsü de şu olabilir: Anci­
eıı regirne'in son yıllarına kadar, perakende satış yapanların ürünle­
riyle ilgili sabit fiyatları belirten el ilanları dağıtmaları yasalarla en­
gellenmişti. Daha insani bir başka ölçü de sabit fiyatların alışveriş
deneyimi üzerindeki etkisidir.14
Perakende fiyatların dalgalandığı bir pazarda, satıcı ve alıcılar
fiyatı yükseltmek ya da düşürmek amacıyla, her türlü hünerlerini
gösterirler. Ortadoğu pazar yerlerinde "bu kadar güzel" bir kilimin
zararına elden çıkarılması ya da satılınası karşısında yapilan elem
ve esef gösterileri ya da heyecanlı, öfkeli bağınşmalar satış işlemi­
nin asli parçasıdır. Paris'in 1 8 . yüzyıl et marketlerinde bir parça bif­
teğin fiyatını birkaç kuruş daha düşürmek için saatlerce uğraşılır­
dı. ı5
Pazarlık etınek ve ona ilişkin ritüeller bir kentte günlük tiyatro­
nun aktörü olarak kamusal insanın en alışıldık anlarıdır. Bir top­
lumda sabit fiyatlar yoksa üretim ve dağıtım sürecinin bir ucunda,
poz vermek, hile ile pozisyon elde etmek, rakibin zırhındaki çatlak- 12.L
· lan fark edebilıne yeteneği yatar. Suni bir biçimde karşılıklı sergi­
lenen oyun, alıcı ve satıcıyı sosyal olarak kaynaştırır; oyuna aktif
olarak katılmamak para yitirme riskine girmektir.
Boucicault'nun sabit fiyat sistemi, hiçbir rol oynamamanın ris­
kini oldukça azaltmıştı. Onun serbest giriş nosyonu pasifliği bir
norma dönüştürdü.
Ancieıı regirne Paris'indeki ve 19. yüzyıl başlarındaki peraken­
deci kuruluşlarda mağazaya girmek her ne olursa olsun bir şey sa­
tın almak anlamına geliyordu. Etrafa bakınan müşteri dükkanın içi­
ne değil, açık pazara aitti. Satın almaya ilişkin bu "üstü kapalı söz­
leşme" tam anlamını açık fiyat sisteminin gereksindiği dramatik ça­
balar düşünüldüğünde kazanır. Satıcı zamanını mallan hakkında
parlak, övücü konuşmalarla ve iflasın eşiğinde olduğu için bir ku­
ruş bile indirim yapamayacağını anlatarak geçirecekse, sizin bu za­
mana değeceğinizden emin olmak zorundadır. Bu oyunu sahneye
koymak zaman alır, hızlı satış hacmini kötü etkiler. Düşük fiyat ve
yüksek satış hacmini öngören Boucicault bu teatral davranış zorun-
luluğundan kurtulmuştu."' '
Boucicault ve onun taklitçileri olan Londra'da Burt, Chicago' da
Potter Palmer neden düşük kar-yüksek satış hacmi ilkesiyle satış
yapmaya başladılar? En basit yanıt, üretim sistemi ile ilgilidir. Ma­
kine üretimi mallar elle üretilenlerden daha hızlı ve daha çok mık­
tarda yapılabiliyordu. Bu anlamda mağazalar fabrikalara;karşılık
düşüyordu. C.Wright Milis endüstriyel bürokrasi temelinde tamam­
layıcı bir açıklama yapmıştır. Beyaz Yakalılar' da sabit fiyaı;.sistemi­
nin gerekçesini şöyle anlatır: Sürümden kazanan mağazalarda çok
 sayıda eleman çalıştırılması zorunludur, o nedenle "girişimci ken­
disi satış yapmayacaksa sabit fiyat uygulamalıdır; memurların ya-.
pacağı pazarlığa güvenemez. "17
Fabrikanın tamamlayıcısı ve kişidışı bürokrasinin ürünü olan
mağazalar yine de bir alıcı kitlesi olmaksızın başarıya ulaşamazdı.
İşte bu noktada sahneye başkente akın eden nüfus çıktı. Fakat ko­
nut yapımı ve pazarlamasına dayalı bir ekonomi bu potansiyel alı­
cı kitlesini giderek daha fazla bölgeselleştiriyordu. Şehirdeki eski
sokakların fiziksel karmaşıklığı da bu insan yığııunın bir araya gel­
mesinde bir engeldi. 19. yüzyılın başında, Paris'in dar, kıvrımlı so-
m kakları nedeniyle günümüzde yürüyerek on beş dakika tutan bir yol
o zaman bir buçuk saat tutuyordu. Bir kişinin quarıier'inden ayrıl­
ması zaman yitirmesi demekti, ama diğer yandan mağazaların he­
defledikleri satış hacmine ulaşmaları için şehrin her yerinden müş­
teri çekmeleri gerekiyordu. 1860'larda Paris'te grands boule­
vards'ın yapımı bunu mümkün kıldı. Paris ve Londra'da birer ula­
şım sisteminin kurulması bunu daha da uygulanır hale soktu. Pa­
ris 'te atlarla çekilen arabalar ilk kez 1838'de ulaşıma girmişti,
1850'ler en çok çoğaldıkları dönemdi. 1 855'te 36 milyon, 1 866'da
107 milyon yolcu taşıdılar. 1871 'deki büyük yangından sonra hız­
lı taşıma ve perakende ticaretin aynı şekilde bileşimi Clticago'nun
gelişimine de damgasını vurmuştu. Bu toplu taşımacılık ne zevk
için yapılıyordu ne de izlenen yol sosyal sınıfları kaynaştırıyordu;
işçileri işyerlerine ve mağazalara götürmek içindi.'"
Seri üretim malları, bunları idare eden geniş bir bürokrasi ve bir
alıcı kitlesi; bunların tümü de satıcıyı, daha çok kar amacıyla eski ..
perakende ticaret modellerini terk etmeye neyin teşvik etmiş olabi-·
leceği ile ilgilidir. Alıcının taraf değiştirmeye gönüllü oluşunun ne- .
denini açıklamaz bunlar. Hepsinin ötesinde Parisli alıcının, parası­
nı ödeme zamanı geldiğinde neden pasif bir kişi olarak kalmayı is­
tediğini de satıcının kar ediyor olması açıklayamaz.
Önce alıcının perakende ticaretteki aktif rolünü neden isteyerek
terk ettiğini basit ve açık bir şekilde ortaya koyalım. Genellikle fi­
yatlar mağazalarda, eski tip dükkfuılarda olduğundan daha ucuz de:
ğildi: Bazı mallarda fiyatlar düşmüştü ama bu kazanç bir başka fak-.
tör yüzünden sıfırlanıyordu; çünkü en alçakgönüllü insanlar bile .
daha önce sahip olmayı hiç düşünınedikleri malları satın alıyorlar,
dı. Orta sınıf ve işçi sınıfının üst kesiminin tüketim düzeyi yüksel­
di. Mağazaların oıtaya çıkmasıyla, sokakta giymek amacıyla birbi­
rine çok benzer ve makine yapımı olan birkaç takım elbise edinme
düşüncesi buna bir örnekti. Aynca mağazalardan özel amaçlara hiz­
met eden kap kacak satın almaya başladılar; çok amaçlı güveç ,ve
tava anlaşılan artık yetmiyordu.
Alıcının yeni ve pasif rolü ile tüketimi uyaran yeni unsur arasın­
da bir ilişki vardı. D'Avenel yeni satış mağazalarında satılan malla­
rın niteliğini kısaca şöyle betimler:
Üzerinde abartılı bir fiyat olan birinci sınıf mal ya da düşük fiyatla kalite­
si düşük bir mal satmak yerine satış mağazaları iyi ve kaliteli maJJarı da­
ha önce yalnızca kalitesiz ınallar için geçerli kfrr oranlarıyla satıyorlardı.
Daha önceleri kalitesi düşük mallara uygulanan kar oranlarının or-
. ta kalitede mallara uygulanması ve alıcıların da eskisinden daha
çok mala sahip olmak için daha çok harcaması; işte fiziksel malla­
rın "standartlaştırılması" denen şey budur. Boucicault ve Palmer gi­
bi zamanın önde gelen perakendecileri, insanların bu tasnif ve tarif
} edilemeyen malları almaya yönlendirilınesinde bir sorun olduğunu
··• biliyorlardı. Sorunu mağaza dışına taşan bir tür gösteri yaratarak
·çözmeye çalıştılar. Çağrışım yoluyla, mallara içkin olarak sahip ol­
madıkları bir cazibe bahşeden bir gösteriydi bu."
Satıcının kullandığı ilk yöntem alıcının aklından geçmeyecek
şekilde ürünleri yan yana dizmekti. New York'taki Bloomingdale
mobilya salonuna uğrayan bir ziyaretçi 19. yüzyıl mağazalarının
· neyi hedeflediğini apaçık görebilir. Döşemenin üzerinde,yüz tane
·
· aynı büyüklükte tencere yerine o türün yalnızca bir örneği, başka
: model bir örnekle yan yana konmuştu. Zola, "Birbirini destekleyen
: ve öne çıkaran farklı türden malları yığarak mağaza gücünü on kat
<arttırmıştır" diye yazıyordu. O' Avene] de aynı noktayı vurguluyor­
.. du: "Birbiriyle hiç benzerliği olmayan ürünler yan yana getirildi­
t
,ğinde sarıki birleşerek birbirlerini destekliyorlar." Bunun nedeni
··· 'neydi? Ürünün kullanım niteliği geçici olarak ikinci planda kalıyor­
. :du. "Uyarıcı" idi, insanlar onu satın almak istiyorlardı; çürıkü gelip
:
geçici, beklenmedik bir şey halini almıştı; garip bir şey olmuştu."'
.. Uyarım birbirine benzemeyen nesnelerin yan yana getirilmesiy­
·,:1e gerçekleştirildi. Perakende satış yapanlar sıradan malların tam
'
 ortasına yerleştirmek üzere devamlı egzotik "nouveautes" (yenilik)
arayışı içindeydiler. Bertrand Gil!e, yabancı malların, sömürgelerin
ihraç mallarının yararlı olduğunu söyler; bunlar normalde ticari maJ
·
değildirler. Alıcıyı mağazada ummadığını bulma düşüncesine alış';
tınrlar ve böylece o da aramadığı bir malı kendi iradesiyle alını{
olarak mağazadan çıkar. Perakende ticarette sürüm bir tür şaşırtma­
ca eylemiyle başarıldı: Satın alma dürtüsü, alışılmadık olanın geçi­
ci albenisi, nesnelerin maruz bırakıldığı mistifikasyon sonucunda
oluşuyordu."
Bu uyanın sürecinin mantıksal bir sonucu vardı. Yüksek sürüm: .
��j nesnelerin hızlı bir şekilde mağazadaki yerlerini alıp ardından kay- ·
bolmalan anlamına geliyordu. Aslında, seri üretim mallan arasında
kıt olan bir malın bulunabileceği yanılsamasını yaratmak; peraken­
decilerin yakaladığı olgu işte buydu. Varlıkları geçici görünen ve
normal kullanımın dışında çağrışımlarla doğası gizlenen nesneler
sunulduğunda alıcı uyarılmış oluyordu.
19. yüzyılın son yirmi otuz-yılında mağaza sahipleri işletıneleri- :
nin gösteri karakteri üzerinde oldukça sistemli yollarla çalışmaya :
başladılar. Zemin kata dökme camdan vitrinler yerleştirildi, burala- ·
ra konan mallar mağazadaki sıradan değil, en sıradışı türden parça­
lardı. Vitrin dekorasyonları zamanla daha da fantastik ve özenli du­
ruma geldi."
Alıcının mallara kullanım değerlerinin üzerinde ve ötesinde ki­
şisel anlamlar vermesi için uyarılmasıyla, kitlesel perakende ticare­
ti karlı duruma getiren bir düşünce tarzı geliştirildi. Ticaretteki ye­
ni düşünce kodu kamusal alan anlayışında daha geniş bir değişimin
işaretiydi: Kişisel duygulara yatının ve pasif gözlem birleşiyordu;
kamusal alana çıkmak hem kişisel hem de pasif bir deneyim idi.
Tüketimin psikolojisi için Kari Marx'ın uygun bir terimi vardır:
"meta fetişizmi". Kapital' de modern kapitalizm koşullarında üretil­
miş her nesnenin bir "toplumsal hiyeroglif' olduğunu belirtir. Bu­
nunla, o nesneyi üreten işçi ile sahiplenen kişi arasındaki ilişkideki
eşitsizliğin gizlenebildiğini kasteder. Mallar bir gizeme, bir anlama
ve kullanımlarıyla hiçbir ilgisi olmayan bir dizi çağrışıma sahip
olursa, insanların ilgi ve dikkati nesnelerin üretildiği toplumsal ko­
şullar yerine nesnelerin bizzat kendilerine yöneltilebilirdi."
Boucicault ve öteki mağaza sahipleri bunu başarıyorlardı. Ma-
. ğazalarındaki parçaların kullanımını gizemleştirerek, bir elbiseye
onu giyen Duchesse de X resmini gösterip "statü" kazandırarak ya
ela bir kavanozu bir Mağribi hareminin dekoruyla mağaza vitrinine
:, yerleştirip "çekici" kılarak, perakendeciler alıcıları önce nesnelerin
·nasıl ya da ne ölçüde iyi yapıldığını düşünmekten, ikinc_isi de alıcı­
lar olarak kendi rolleri üzerine düşünmekten alıkoyuyorlardı. Her
·
. şey orada gördükleri mallardan ibaretti.
·
Peki, meta fetişizmi neden başarılı oldu? Bu soru ka;pitalizm ve
· · kamusal kültür arasındaki ilişki konusunu gündeme getiriyor. Kapi­
talist düzen görüntü materyallerini sürekli sorunlu, Marx'ın deyi­
şiyle sürekli "gizemli" bir duruma sokabilecek güce sahipti. Farz .12J..
edelim ki Boucicault yeni tür bir kavanow satışa çıkarıyordu: Bili­
yordu ki, yüksek sürümlü satışlarla o malın satılmasını sağlamanın
yolu, onun nerede nasıl işe yaradığını ve ev hanımlarının nasıl kul­
lanmaları gerektiğini vurgulamak değil, vitrininde onu bir Mağribi
haremi ile kuşatarak, bu malın raflardan kısa sürede kalkacağı ve
koleksiyonlar için aranan bir parça olacağı izlenimini uyandırmak-
tı. Giyecek imalatında görüntünün çok daha basit bir yolla gizemli­
leştirildiğine tanık olacağız: En ucuz makine yapımı giysiler az
malzeme ile belli birkaç kalıptan kesilerek yapılanlardı. Böylece
çok büyük sayılarda insan neredeyse tek tip giyinir hale geldi. Kim-
.
di onlar? Artık yalnızca dış görünüşlerine bakarak onların kını ol­
duklarını söylemek zordur.
Ne var ki yeni ekonomi, 19. yüzyıl kent kültürüyle ilgili olarak
büyük şehir insanlarının o anlaşılmaz, gizemli görünüme bürünme­
yi nasıl ve neden ciddiye aldıklarını açıklamay caktır. M ğazada
� �
Duchesse de X tarafından giyilmiş on franklık bır elbıse gıydıkle­
rinde biraz daha "aristokrat" olduklarına neden inandıklarını ve
dökme demirden bir kavanozun Mağribi fantezilere konu olduğun­
da alıcısı için neden daha özel bir anlam taşıdığını da açıklamaya-
caktır. Zamanın bir önemli konusu homojenliği artıran makine ya­
pımı nesneler idiyse, diğeri Carlyle'ın Londra'sı ve Balzac'ın P ­
�
ris'inde yaşayan insanların kişisel karakterin, özel duyguların ve bı­
reyselliğin işaretleri olarak bu dış görünüşlere atfettiği önemin art·
masıydı.
. .
Marx hayatta iken, malların statü nesneleri ya da alıcının kışı-
liğinin ifadesi olarak taşıdıkları değere göre tüketildiil;i tezini sa-
 vunduğu için sık sık saldırıya uğruyordu. Bugün ise bu görüşler ar­
tık öylesine bildik ki insanların yalnızca gereksindiği ya da kullan­
dığı malları alarak, ekonomik taleplerini rasyonel olarak karşıladık­
larını savunan Marx'ın faydacı eleştirmenlerinin mantığını anla-
.
makta zorlanıyoruz. 19. yüzyıl düşüncesinin büyük ikilemi buydu:
Fayda ve somut gerçek üzerindeki soyut ısrar ve pratikte psikomor­
fik bir dünya kavrayışı. Nasıl ki Marx malların "alıcının kişiliğini
ifade ed�n bir görüntü nesnesi" halini aldığını bilinçli olarak kavra­
dıysa, geçici dış görünüşler de kavrayışlarından kuşku duyulan baş­
kaları taiafından, içsel ve durağan karakterin işaretleri olarak yo-
1 96 rumlanıyordu.
John Stuart Mili "etholoji" bilimini, yani anlık davranışlardan
kişinin karakterini okuma bilimini olumluyordu. Bu daha soma ka­
fatasının biçiminden ya da el yazısının eğiminden yola çıkarak ka­
rakterin okunmasına kadar gitti. Carlyle'ın yazdığı Sartor Resarıus,
kitabı, "ruhun amblemleri" olan giysiler üzerine bir teori sunuyor­
du. Darwin psikoloji üzerine büyük bir yapıt olan İnsan ve Hayvan­
larda Duygunun İfadesi'ni yayımladı. Bu kitap, ağlama esnasında­
ki tek tek ayrıntılara bakarak kederin ya da yüzde ortaya çıkardığı
belirtilerine bakarak öfkenin arılamını tartışıyordu. Bertillon 'un
"krirninal tip" kafatası ölçümleri gibi kriminolojik yöntemler bu ye­
ni etholoji biliminin popüler yansımalarından biriydi sadece. Fiel­
ding 'in dünyasının, maskelerin aktörlerin doğasını ifade etmediği ·
bir dünyanın sonu gelmişti; maskeler artık yüzlere dönüşüyordu.
Perakende ticaret dünyasında, geçen yüzyılda kamusal alandaki
değişimin ilk unsuruna ait bir işaret ve bu unsurun açıklayamayaca­
ğı bir sorun ortaya çıktı. Kapitalizmin kamusal yaşam üzerindeki
başlıca iki etkisinden biri kamusal fenomenleri gizemli kılmaktı,
fakat bunun başarı koşulu da insanların, nesnelerin de insani vasıf­
ları haiz olduğuna inanmalarıydı. Yoksa satıcının karı insarıların bu­
na inanmaya nasıl gönüllü olduklarını açıklamıyordu. İnancı anla­
yabilmek için, oluşum halindeki yeni bir karakter fıkrini bizzat an­
larnanuz gerekecek.
Burada da, bu yeni kamusal yaşamın psişik belirtilerinden biri­
nin ilk kez ortaya çıkması söz konusudur: Ancien regime de ayrı tu­
' asli gerçeği olarak söz etmek satıcının yasaların üzerinde olduğu bir
tulmuş alarılardaki imgenin öne çıkması. 1750'de bir elbisenin his­
settiklerinizle bir ilgisi yoktu; toplum içindeki yerinizi belirten in-
celikli ve keyfi bir nesneydi ve toplum içindeki yeriniz ne denli yu­
karıda olursa dış görünüşünüzle kişidışı ve incelikli kurallar teme­
linde o denli özgürce oynayabilirdiniz. 1 89 1 'de, seri üretim ürünü
. olsun olmasın ya da hoş olsun olmasın, doğru elbiseye sahip olmak
kendinizi iffetli ya da seksi hissetmenizi sağlayabilirdi, çünkü giy­
sileriııiz sizi "ifade ediyordu." 1 860'ta, iki buçuk metre çapında
dökme denıirden kara bir tencere satın almak için uyarılırdınız çün­
kü mağaza vitrininde, "Doğu'nun gizemli, baştan çıkarıcı mutfağı"
sergileniyordu. Sanayi reklamcılığı imgenin öne çıkmasına dolayı­
sıyla da hem özel bir üretim tarzına hem de insan karakterinin ev­
rensel varlığına duyulan inanca dayanan bir yön şaşrrtma eylenıiy­
le birlikte yürür.
Mistifikasyon etkisine ek olarak, sanayi kapitalizminin kamusal
alan üzerinde ikinci bir etkisi daha vardı. Kapitalizm özel yaşamın
doğasını değiştirdi; yani kamusal alanın karşısında duran alanı etki­
ledi. Bu ikinci etkinin belirtileri şehir ticaretinde, mağazaların mey­
dan okuduğu küçük dükkan ve marketlerde oluşan değişimlerde de
saptanabilir.
17. yüzyılın sonlarına kadar şehrin merkezi pazarı Parisliler için
tüm tarımsal ve el yapımı ürünlerin satıldığı yerdi. XIV. Louis'nin
ölümünden hemen önce, Les Halles daha uzmanlaşmış bir gıda pa­
zarına dönüştü. Sanayi yüzyılının gelişiyle Les Halles foire özelli­
ğini yitiriyordu; ticaret geliştikçe, Ortaçağ sonlarındaki pazar etkin­
liğini kutlayan festival ve gösteriler giderek azaldı. Sanayi çağı Les
Halles'ın uzmanlaşmasını tamamladı; ona yol açmadı."
1 9 . yüzyılda değişen, gıda ürünlerinin alım satımındaki sosyal
şartlardı. l 740'1arda sıkı pazar koşulları döneminde yasalar Les
Halies' de satış yapanları potansiyel suçlu olarak görüyordu ve yü­
rütebilecekleri etkinliklere önemli sınırlamalar getirilnıişti: reklam­
cılıkta belli biçimler yasaklanmıştı, alıcının tamir onarım için belli
başlı hakları garantilenmişti ve satıcının satabileceği ürünler yasa
ile belirlenmişti."
Les Halles'de satıcıya yönelik bu sınırlamalar 19. yüzyılda kal­
dırıldı. Kari Polanyi'nin yaptıği gibi serbest piyasadan 1 9 . yüzyılın
piyasadıın söz etmektir. Oysa satış işleminin kendisi aynı şekilde
"serbestleştirilnıiş" değildi. Zira mağazalarda büyük hacimli alışve-
 öte yanda az sayıda
rişin ardından Les Hailes' deki perakende satışlarda sabit fiyatların kültür. Çılgın bir "comedie" olarak şehir; ama
esas olması 19. yüzyılda gerçekleşmişti." kişinin aktif rol oynadığı bir gösteri. .
. . .
.
_

içind e olduk larında gızlılıgın

Serbest fiyat temelinde ticaret 19. yüzyılda Les Halles'de tama­ İnsanlar tam anlamıyla etkileşim
sıkıntı göstergelerinden
men sona ermemişti; toptan işlemlerde devam ediyordu. Ancak bu gerekli olduğu inancı toplumdaki psişik
ularını iradedışı olarak baş­
satışlar ilk defa gizli tutulması gereken ticari faaliyet sınıfına giri­ ikincisinin anahtarını vermektedir: duyg
ktan kaçınmak. Duyguları­
yordu. Perakende alışveriş yapan "kamunun" serbest fiyatlardan kalarına göstermemek için duygulanma
yalnı zca gizli anlarda ve yerler­
haberi olsaydı sabit fiyatlara itiraz ederek sürümden kazanan pera' nız ancak sır olursa güvenliktedir, .
Ama ifadeden
kende piyasasında kaos yaratabilirdi. Demek ki, toplumsal anlam­ D
de özcrür ce karşılıkh etkileşimde bulunabilirsiniz. . '
öteki insanların sızın ne
da toptan satışı tanımlayan onun bir anlamda "özel" oluşudur: Özel böylesine korkuyla kaçınmanın kendisi,
- · izi ve ne bildiğinizi anlamak için size
. da-
alanda insanlar, yüzyıl öncesinde kamusal ticaretin temel özellikle- hlssettig - inizi ' ne istedigın . 199
98 rinden olan tutum ve ilişkilere girmekte özgürdürler." açacaktır. Kaçış ve zoraki -
ha da çok yaklaşmaya çalışmalarına yol .
r: Karşıdaki kişinin etki­
Burada da, 19. yüzyıl Paris'indeki ekonomi pratiği daha büyük samimiyetin tohumları birbirine karışmıştı
değişimleri anlamamız için bir ipucu vermektedir. "Kamusal" alan­ leşime girmek isteyeceği noktaya ulaşa
�
na kadar nun savunmasını
esi nedenıyle herhangı bır
da kişi satın almak, düşünmek, onaylamak istedikleri bakımından yarabilmek için bu dertli çaba gerekm
ır.
gözlem yapar, kendini ifade eder, tüm bunları bir karşılıklı etkileme duygunun ifadesi çok büyük önem kazan
·

ilişkin bu işaretler, onla­

süreci sonucunda değil, pasif, suskun ve odaklanmış bir ilgiyle ya­ Kamusal ve özel alanlardaki çelişkilere
par. Buna karşın "özel" alan ise kişinin bir başkasının etkisine açık­ rı yaşayanları, en az şimdi bizi şaşırt
�
tığı kadar ş şırtm.ıştı. Perak�n­
.
temel kaıdelerını, kapıtalız­
ken kendini doğrudan ifade edebileceği bir dünyadır; özel alan, kar­ de ticaret dünyası bu bulmacaların en
bakımından kamusal yaşam
şılıklı etkileşimin hüküm sürdüğü ancak gizli kalması gereken bir min gizemlileştirme ve özelleştirme
rir. Bu konulan daha yakın­
dünyadır. 19. yüzyıl sonlarında Engels özel aileden kapitalist bir eı­ üzerindeki etkileri ve sınırlarını göste
toplumsal bir kategori haline
hos'un ifadesi gibi söz eder; oysa daha net bir şeyler söylemeliydi. dan görebilmek için kişiliğin nasıl
Aile, kapitalizmin kamusal dünyasıyla paralellik taşımaz; olsa olsa geldiğini ve kamusal alana girdiğini
�
inceleyeceğiz. San yorum. ki
toptan satışa benzer. Her ikisinde de, kalıcı insan ilişkisinin bedeli bu çığnndan çıkm ış dünyanın bunc
�
a karmaşasına ve. ıddıyetıne
.
. Balzac'ın Parıs ı Marıva­
gizliliktir. · karşın kalıramanca bir şeyler de vardı
az çekici bile olsa daha çetın-
Burada da yine, kendini hemen ele vermeyen bulmacalar var. ux'nunkinden daha az uygar ve daha
dır, ama mücadele etınek gere­
19. yüzyılın gizlilik kodu son derece şaşırtıcıdır. Aile, özellikle or­ di. Modem yaşamın tohumları orada
dir.
ta sınıf ailesi, dış dünyanın sarsıntılarından tam anlamıyla sakın­ kir, henüz hiçbir şey güvencede değil
mak ve korunmak zorundaydı. Eğer ailenin, tam da insana dünya­
dan kaçıp sığırırna olanağı sağlaması sayesinde insanların kendi­
lerini ifade etmelerini sağlayan bir yer olduğu duygusu çok güçlü
olsaydı, şehrin kamusal dünyasındaki görünümlerin kişisel karakter
açısından ciddiye alınması mantıksız görünürdü. Mantıklı olan, gö­
rünümlerin psikolojik bir karakter kazanmalarının ancak ailenin sı­
nırlan içinde ya da özel toptan satış işinde mümkün olmasıdır. Fa­
kat bu mantık pratiğe geçirilmemiştir. Etkileşime dayanan ifadenin
gerçekleşme yeri olarak özel alan, ama öte yandan giyim için ve gö­
rünüşe bakarak bir yabancırun karakterinizi söyleyebileceği bir
 vııı
K amusal alanda kişilik
Yeni maddi şartların özellikle de sanayi kapitalizminin kamusal :
alan üzerindeki etkilerini sorgularken, kişiliğin kamusal alana nasıl )
girdiğine ilişkin ikinci bir soru sormak zorunda kalırız. Menfaat
ilişkileri kişiliğin kamusal alana bu şekilde girmesi gerçekleşmek­
sizin başarılı olamazdı ve menfaat ilişkileri bunun nedenlerini de
açıklayamaz.
Kamusal alanda kişilik kendini gösterdi, çünkü toplumun bütü­
nünde yeni bir sektiler dünya görüşü oluştu. Bu dünya görüşü, bir :
doğal olgular düzeni kurarak Doğa Düzeni'nin yerini aldı; ikinciye ,:
inanç, bir olgu ya da olay genel bir şemaya yerleştirilebildiğinde or­
taya çıkıyordu. Birinciye duyulan inanç ise daha erken, yani olgu .
ya da olay kendi içinde ve kendisi olarak anlaşıldığında, gerçek gö-
ründüğünde başladı. İkincisi bir sektiler aşkınlık öğretisiydi, ilki bir
sektiler içkinlik öğretisi. Kişilik, dünyanın içkin anlamına duyulan
bu inancın bir biçimiydi.
"Kapitalizm"in tarihsel bir güç olarak düşünülmesi kolaydır;
çünkü akla üretimdeki somut eylemler ve değişimler, fiyatlar ya da
iktidar gelir. "Sekülerliği" bu biçimde tahayyül etmek kolay değil­
dir; çünkü onu toplumdaki öteki etkenlerin soyut bir ürünü olarak
kavrayabilmek güçtür. Sanıyorum, sekülerliği bağımsız bir etken
olarak göremeyişimiz tam da günümüzde inanma edimini kendi
içinde bir gerçek olarak kavrama yetersizliğimizden gelmektedir.
Bu da dinin sosyolojik gerçeklerini arılamadaki özel yetersizliği- 1ı
mizden doğmaktadır; din, Louis Dumont'un gözlemlediği gibi, ço­
ğu insan toplumunun temel varoluşundaki asal toplumsal kurum­
dur. Günümüzde tanrılar zihinlerimizden silindiği için kolaylıkla
inanç sürecinin kendisinin artık asli bir toplumsal kategori değil,
toplumsal bir ürün olduğunu düşünebiliriz. Örneğin, Levi-Stra­
uss 'u izleyenler onun düşüncenin genel yapılarına ilişkin nosyonla­
rına sarılırken, bu nosyonları doğuran bakış açısını, inanç duygusu-
.. nun farklı görünen toplumları birleştiren dilsel, ekonomik ve aileye
ilişkin yapılan ürettiğini görmezden geliyorlardı.
Kimi insanlar 1 8 . yüzyılda doğa tanrısının hali\ bir tanrı olduğu­
nu ve bu yüzden sektiler toplumdan söz etmenin 19. yüzyılda baş­
layan bir toplumdan söz etmek olduğunu iddia ediyorlardı. 1 8 . ve
19. yüzyılları sekülerleşme sürecinde iki aşama olarak görmek da-
ha doğrudur. "Doğa ve Doğanın tanrısı" kinıliği belirsiz bir ilahtı;
.. ona saygı duyulabilir, ama tapamazdınız. Doğanın aşkın olmasına
•· karşın, ona duyulan inanç ölümden sonraki imarılı yaşama götür­
müyordu; yani inanç onları aşkın varJıklara dönüştürmüyordu. İyi
bir sekülerlik tanımı bu nedenle, "hayatta olduğumuz süre içinde,
her şeyin neden böyle olduğu hakkındaki inancımızdır; biz öldük­
.· ten sonra kendisi de mesele olmaktan çıkacak bir inançtır bu" şek­
lindedir. (Birinci bölüme bakınız.)
1 8 . ve 19. yüzyıllar arasında sekülerlikte bir değişim yaşandığı
açıktır. Değişim, bilimsel pozivitizmin ötesinde, bizzat psikoloji
·· alanındaki köklü değişimlerin yanı sıra Darwin'in evrim teorisini,
. sanat karşısındaki tavrı, günlük kanaatleri de kucaklar. Değişimin
• ortaya çıkış nedenleri başlı başına bir kitap konusudur, fakat ben bu
 değişimi kavramanın çerçevesi üzerinde duracağım.
İnsanoğlu tanrılara olan inancını yitirse bile, inanç, temel bir
toplumsal durum olarak kalır ve inanç duyma arzusu yok olmaz.
Bilimsel ve rasyonalist eğilimlerimizin ağır basması açısından ben­
zersiz bir çağda yaşadığımız söylenemez; yalruzca bilimin putpe­
restliğe karşı kullanılması açısından benzersiz bir çağdır bu çağ. Bu
düşmanlık Aydınlanma ile başlayıp düzenli olarak gelişti. 19. yüz­
yılda inanma isteği, putsuz bir dinden daha düşünümsel [reflexive]
bir duruma geçti: İnançlar giderek insanın kendisinin dolayımsız
yaşamı ve inanabileceği her şeyin bir tanımı olarak deneyimleri
2 203
0 üzerinde odaklandı. Dolaysızlık, duyum, somutluk; işte putperest­
lik yasaklandıktan sonra inanç yalnızca bu noktalarda gelişir. Daha
sonra bu düşünümsel ilke 1 8 . yüzyıldaki ilk kopuşun bir adım öte­
sine gider. Tanrılar gizemini yitirince insan kendi durumunu gizem­
lileştirir; kendi yaşamı anlam yüklüdür artık, ama ortaya çıkarılma­
yı bekler. Anlam onda içkindir, ama kişinin, değişmeden kaldığı
için bir biçim olarak incelenebilen bir taş ya da fosil ile hiçbir ben­
zerliği yoktur.
İşte bu noktada kişilik içkin inanç şemasına girer. Geçen yüz­
yılda her yaşamda somut biçim, yani tamamlanmış bir nesne olarak
benlik daha henüz kristalleşmeınişken, kişilik insan yaşamındaki
örtük anlam üzerine düşünme aracı haline geldi. Tıpkı, "aile"nin ta­
rihteki sabit bir biyolojik biçim olduğunu düşünegeldiğimiz gibi,
duygularda, algılarda ve davranışlarda her zaman farklılıklar olma­
sı nedeniyle, kişiliğin insan ilişkilerinin sabit unsuru olduğunu dü­
şünmek hfüil kolaydır. Tanrılar yok olunca, duyumların ve algıların
dolaysızlığı daha büyük önem kazandı; fenomenler, doğrudan de­
neyimler olarak kendi içlerinde ve kendiliklerinden gerçek görün­
meye ba�ladılar. Ardından insanlar, bu farkları toplumsal varoluşun
temeli olarak görebilmek için, birbirleri ile ilgili doğrudan izlenim­
ler üzerinde giderek daha çok durmaya başladılar. Farklı insanların ,
yarattığı bu dolaysız izlenimler onların "kişilikleri" olarak değer­
lendiriliyordu.
19. yüzyılda kişilik, doğal karaktere ilişkin Aydınlanma düşün­
cesinden başlıca üç yolla ayrıldı: Öncelikle, kişiliğin kişiden kişiye
değiştiği görülürken, doğal karakter tüm insanlığın ortak dokusunu
oluşturuyordu. Kişilikler değişir, çünkü duyguların görünüşleri ve
hisseden kişinin iç doğası aynıdır. Kişi göründüğü gibidir; o neden­
le farklı dış görünüşleri olan insanlar farklı kişilerdir. Kişinin ken­
di dış görünüşü değişince benlikte de bir değişim söz konusu olur.
Oıtak bir insanlığa duyulan Aydınlanma inancı zayıfladıkça, kişisel
dış görünüşlerdeki değişmeler kişiliğin kendisindeki istikrarsızlığa
bağlandı.
İkincisi, kişilik doğal karakterin aksine özbilincin kontrolü altın­
dadır. Bir bireyin doğal karakteri ile yaşadığı kontrol ilişkisi arzu­
larının ılırnlılaştırılmasıydı; eğer belli bir tarzda, sade ve alçakgö­
nüllü davranırsa kendini doğal karakteriyle aynı çizgiye taşımış
oluyordu. Kişilik eylem ile denetlenemez; ortam farklı görünümle-
ri zorlayabilir ve böylece benliğin istikrarını bozabilir. Kontrolün
yegane yolu kişinin ne hissettiğini devamlı formülleştirme çabası
olabilir. Benliğin bu anlamda kontrolü daha çok geçmişe .dönük bir
biçimde olanaklıdır; kişi ne yaptığını ancak yapacağını yaptıktan
sonra anlar. Bilinç bu şemada her zaman duyguların ifadesini izler.
O nedenle kişilikler yalnızca insanlar arasındaki öfke, merhamet ya
da güven duygusunun çeşitli hallerinden oluşmakla kalmaz; kişilik
aynı zamanda kişinin duygularını "tamir" kapasitesidir. Özlem, piş­
manlık ve nostalji 19. yüzyıl psikolojisinde özel bir yer tutar. 19.
yüzyıl burjuvası gençken, yani gerçekten yaşarken nasıl olduğunu
hatırlar her zaman. Kişisel özbilinci öteki insanların duygularıyla
kendi duygularını karşı karşıya getirme çabasından çok, bir zaman-
lar ne olursa olsunlar, bilinen ve tamamlanmış duygulan kendisinin
kim olduğunun bir tanımı olarak alma çabasından ibarettir.
Nihayet, modem kişilik belli hir andaki hissetme özgürlüğünü
"normal" göreneksel hissetmenin bir ilılali gibi gören doğal karak­
ter fikrinden ayrılır: 18. yüzyıl ortalarında toplumsal görenekler
kendiliğindenliğin karşısına çıkarılıruyordu; Madam Favart' ı "gös­
teren" [pointing] kabarık etek giymiş kadın kendiliğindenliğin bir
biçimini, evinde doğal kadın giysisi içinde de başka bir biçimini
yansıtıyordu. Bununla birlikte kişiliğin kendiliğindenliği toplumsal
göreneklerin karşısına yerleştirilir ve özgür ruhlu kişilerin sapkın
görünmesine yol açar. Kendiliğindenlik ve karakterin iradedışı ola­
rak açığa vurulması anlam bakımından örtüşüyor, fakat bir yolla
kendiliğindenlik, ne başkalarına ne de kişinin kendisine zarar veren
güvenli iradedışı hisset!"edir. 19. yüzyıl psikologlan, hastaları gi-
 bi kendilerini iradedışı olarak ifade eden sıradan insanların çoğun­
lukla delii olduklarına inarurlardı ki bu, normal bulmadıkları kendi­
liğinden hislerden duyulan korkunun bir başka biçimiydi. Aynı il­
keyi tersine çevirmek de olanaklıdır. Farklı oluşa ilişkin özbilinç,
ifadenin kendiliğindenliğini engeller.
Dış görünüşlerle yaratılan kişilik en azından kişinin geçmişiyle
ilişkili özbilinç tarafından kontrol edilir; kendiliğindenlik ise nor­
mal-dışılığın kontrolü altındadır. Kişiliğe ilişkin bu yeni niteleme­
lerin tümü geçen yüzyılda toplumu bir kişilikler koleksiyonu olarak
anlayabilmek için kullanılmaya başlandı. Kişiliğin büyük şehrin
204 kamusal yaşamına girmesi de bu genel bağlamda gerçekleşti.
Kişiliğe ilişkin bu nitelemeler hangi ilkeden doğmuştur? Her
üçüne ait ipucu birincide saklıdır. Kişilik insandan insana değişir,
aynı insanda da istikrarsızdır, çünkü dış görünüşlerle itkiler arasın­
da bir mesafe yoktur; itkiler "iç" benliğin dolaysız ifadeleridir. Ya­
ni kişilik, doğanın kendisi gibi dünyadaki her dış görünüş karşısın­
da aşkın olan doğal karakterin tersine, görünüşlere içkindir.
Gözle görülebilen her şey birer amblemdir; gördükleriniıf"kendi başlarına
orada duramazlar; aslında orada bile değildirler: Madde yalnızca tinsel
olarak ve bir düşünceyi temsil edip ona vücut vermek için· vardır. Dolayı­
sıyla, üzerinde pek durmadığınıız giysilerin tarifsiz bir önemi vardır.
Thomas Carlyle'ın Sartor Resartus adlı yapıtından alınmış olan
yukarıdaki satırlar peruk ve pouf au sentiment çağında pek bir an­
lam taşımazdı. Zira Cariyle için giysiler "tarifsiz önem" taşıyordu;
çünkü dünyadaki dış görünüşler birer peçe değil, o giysileri taşıyan
kişinin sahici benliğine giden yolun rehberiydi."
Bir kişiyi gerçekten tanımak, giysiler, konuşma ve davranışlar­
daki ayrıntılardan ibaret olan en somut düzeyde anlamakla olanak­
lıydı. Balzac'ın Paris'iııde giysi ve.konuşma tarzları artık benlikten
uzak değildi, aksine özel duygulara ilişkin ipuçlarıydı; başka bir
ifadeyle "benlik", dünyadaki görünüşler karşısında artık aşkın de­
ğildi. Kişiliğin temel koşulu işte buydu.
Kişiliği toplumsal bir kategori olarak kamusal alana sokan, içsel
duygularıı.1 bir rehberi olarak doğrudan görünüşlere, yani kişiliğe
duyulan bu sektiler inanç ile sanayi kapitalizmi ekonomisinin kay­
naşınasıy�ı. Bu iki etken arasında o zamandan beri süregelen bir di-
yalog vardır. Bir önceki bölümde kişiliğin kamusal alanda yol açtı­
ğı bazı sonuçları kar açısından ele almıştık: pasiflik, bir sır olarak
insan ilişkileri ve dış görünüşün gizemlileştirilmesi. Yeni sektiler
inanç, duygudaşlık doğuran kamusal alana kendine has bir mantık
getirdi. Tannnak için, kişi kendi renklerini ve taalıbütlerini dayat­
mamalıdır; bu, kamusal alanda olup biteni anlayabilmek amacıyla
sessiz kalmak anlamına gelir; bilinlsel araştırınada nesnellik ve
gözleme dayalı bir gastronomi anlamına gelir. Dikizcilik, 19. yüz­
yıl sekülerizminin mantıksal tamamlayıcısıydı.
Sekülerliğin sesini ve onun bu diyalogdaki yerini anlayabilmek
için, sarurım olanaklı en somut başlangıcı dünyayı bu terinllerle yo­
rumlayan bir yazarla yapabiliriz. O yüzden Balzac'la başlayalım,
çünl..ii modem şehrin her tür yeni maddi koşuluna duyarlı olan Bal- .
zac onları yeni kişilik kodları yoluyla yorumlamaya ça!ışrmştır.
A. BALZAC'JN TOPLUMSAL BİR İLKE OLARAK
KİŞİLİK ANLAYIŞI
"Paris, Balzac'ın romanlarında en canlı şekilde doğrudan anlatıl­
madığı yerlerde ima edilmiştir" diye yazmıştı Henry James. Obur­
luk, yalıtılmışlık ve şans; bunlar başkentlerin yeni uyarıcıları ve
Balzac'ın başlıca konularıydı. Balzac için neredeyse bir saplantı
olan bir merkezden, Paris 'ten çıkıp yayılıyorlardı. Paris servetlerin
yapıldığı ve yok edildiği, yeteneklere açık ve aynı zamanda da ye­
teneklerin anlaşılmaz bir biçinlde ihmal edildiği bir yerdi. Girişim­
cilik insan ilişkilerinin temel tarzıydı. Sakin yargıların insanı, Sön­
müş Hayaller' deki David gibi Balzac'ın dünyasına girse de, olsa ol­
sa ancak girişinlci toplumun pasif bir kurbanı olabilirdi. Kibar Fa­
hişeler' den alınan aşağıdaki İnlgeler, Balzac'ın yeni bir maddi dü­
zenin mekanı olarak Paris üzerine tipik yaklaşımını gösteriyor:
Görüyorsunuz, Paris. farklı :anıtların bağışladığı gelirlerle yaşayan Illi­
noisliler ve Huroı_ılar gibi bir yığın vahşinin fink attığı Yeni Dünya'da bir
ormana benziyor. Milyonların avcısısınız, milyonları ele geçirmek için tu­
zaklardan, hilelerden yararlanıyorsunuz. Kimileri zengin kadın avlar, ki­
mileriyse miras peşindedir, kimileri vicdan avındadır, kimileri de müşte­
rilerini çaresiz bırakarak :;atış yaparlar. 1-lcybcsini tıka basa doldurup dö­
nenler coşkuyh.ı sclaınlanır, ağırlanır ve İlibar görürler.
 B u ortamda hayatta kalabilmek için insanın hiçbir bağlantısı, veril­
ama bunun ardında bir başka yanıt gizlenmektedir."
miş hiçbir sözü olmamalıdır:
Balzac için doymak bilmez hareketlilik kültürü ile modem şehir

Yaşamdr� do�ru bir çi �gi tutturduğu. için �endisiyle gurur duyan bir kişi ya� kalıcı yükümlülüklerden, görevlerden, feodal ve geleneksel bağlar-
.
nılmazlıga guvc�en bır budaladır. Ilke dıye bir şey yoktur: Yalnızca olay� dan kurtulmuş insan psişesinin bir ifadesiydi gerçekten de. Şehirde
hır vardır, yasa talan da yoktur, kişisel çıkarlar vardır. ııı küçük rüşvetler, düşüncesiz küçük hainlikler, görünüşte önemsiz
ihmaller ahlaki mutlaklar katma çıkarıldılar: Tüm bunlara karşı ko­
Maddi şartların bu ortamdaki yaşa
mın niteliği üzerine yaptığı etki­
yabilmek için artık kral ya da Tann gibi aşkın ilkeler de yoktu. Şe-
yi dile getirmek için Balzac'm kulla
ndığı imge talih çarkıydı. Bal­
hir insan psikolojisinin tüm olabilirlikleri ile yüz yüzeydi; yani her
zac bu imgeyi, kendi toplumlarını
tasvir etmek için kullanan Röne­
bir sahnenin bir anlamı vardı, çünkü insan iradesi ve isteği dışında
sans yazarlarının dahi kabul etme
yecekleri bir şekilde kullandı.
İnsanlık Komedyası içinde bir- ?
?06 Balzac 'ta talih artık ne tannlann hiçbir ilke onu gerçekleştiremezdi.
-07
insanlarla oynadığı bir oyun, ne
birini izleyen Özel Yaşam Manzaraları, Taşra Yaşamı Manzaraları,
de Makyavelli'nin dine karşı sava
şan "Şans Kadını"ydı. Balzac
Goriot Boba'yı Kral Lear temelinde kurm Paris Ya<amından
'
Manzaralar başlıkları altında Balzac yaşam
.
dön-
uştu, fakat konuyu mo­ -
güsündeki aşamaları betimler ve insanlığın tam olarak qlgunlaştıgı
dem bir şehre taşıyan Balzac, talih
çarkı rıkrini Rönesans asaleti ve
tek yer olarak şehri anlatır. Bağımlılık ve yükümlülük t�mamen or­
haşmetiyle oturduğu tahtından indir
erek skandallar çamurunun, ka­
tadan kalkarken şehirde olgunlaşan nedir? Balzac'ın tıuna yanıtı
ba hesapların ve sahte umutların ortas
ına savurdu. Şans tanrılar ka­
tüm yapıtlarında çizmiş olduğu Paris tablolarının belki de en ünlü­
tından günlük yaşamın ayrıntıları
na inip sekülerleşince, "talih"in
südür:
kendisi de tam bir başarıyla tam
bir yenilgi arasında, çarkın dura
bi­
leceği başka hiçbir ara durum tanım
ayan, bütünsel bir değişim so­ (Paris'tc) gerçek duygular istisnadır, çıkar oyunlarıyla örselenmiş �u me­
runu haline gelir. Işte Gorioı Baba kanik dünyanın çarkları arJ.sında ezilmişlerdir. Bur.ıda erdem yerılır, . ma­
' dan bir pasaj:
sumiyet satılır. Tutkular yerlerini yıkıcı zevklere, günahlar� bıra�ıJtır;
_ bı fiya­
her şey yüceltilir, analiz edilir, alınıp satılır. Bu pazarda her şçyın
Daha dün çarkın tepesinde bir düşes iken ..... şimdi bir tefeciden para dile� :
necek denli düşmüş: Paris'te bir kadın olmak budur işte. tı vardır ve hesaplar yüzler kızarmadan apaçık gün ışığında yapl'lır. insan­
lık yalnızca iki kesimden oluşur: Aldatanlar ve aldatılanlar..... Büyükbab:.�­
Rezillik ve sınırsızlık: Şans buydu lann ölmeleri beklenmektedir; dürüstler enayidir; yüce fikirler ancak bır
artık."'
Balzac'ın kent yaşamının yeni şartla , amaç için var olan ar�\çlardır; din yalnızca yönetmek için gerek! � �ir şey­
. .
rını tasvir etme arzusu bazı dir; dir.ıyct yapmacık bir şeydir; her şey sömürül � r ve satılır; gulunç �.1-
eleştirmenlerin onu suçlamasına
yol açmıştır; tek yanlı ve kötü nıak kendini reklam etmenin ve kapıları açmanın bır yoludur: Gençler yuz
bir
anlatımcı olduğu söyleniyordu. Örne yaşınd:.\dırlar ve yaşlıları hor görürler.J2
ğin Charles Lalo:

İnsanlık Komedyası temel öğeyi; üretimi elinin tersiyle iterken, spekülas­ Böylece, Balzac'ta yolumuz, bir önceki bölümde ortaya atılan daha
yonu, yani teferruatı abartmıştır. .
genel bir soruna çıkıyor ki bu, maddi koşullar t�m�lmde şehrın
.
eleştirilmesidir. Yine de Balzac, bu koşulların bılmcmde olmanın
Tabii ki bu tür eleştiriler ciddiye alman
1ayacak kadar aptalcadır
çünkü hiç kimsenin bir ansiklopedi
da ötesine geçmiştir; onları yeni bir gözle okur. Paris Yaşamından
gibi bilgi aktarması beklene­
mez; ancak yine de önemli bir nokta
Manzaralar'm başlangıç bölümünde Paris'i "canavarların en tatlı­
ya işaret ederler: Neden Balzac
sı" olarak adlandırır; ve gerçekten de, Paris'in her tür dehşetinin
.19. yüzyıl ortalarının Paris'inde istikr
arsızlığı, şansı ve aşın deği­
tadını katar. Balzac'ta, şehri bütün iğrenç ayrıntıları içinde incele­
şimleri bu derece önemsiyordu? Bu
sorunun bariz bir yanıtı Bal­
meye duyulan büyük bir tutku buluruz; okura şehrin ne kadar ber­
zac 'ın şehir düzeninin yeni uyarıcıları
nı tarih sırasına koyduğudur;
bat olduğunu göstermekten aldığı keyfi, bu "tatlı" canavara, Parıs
 yaşamına 'duyduğu samimi nefreti ortadan kaldırmayan ama onu
bastıran bir aşkı görürüz. Balzac'ı şehir zihniyetinin büyük bir an­
latım ustası yapan da suçlamaları değil bu ikili bakıştır. B u bakış
açısının temelinde Balzac'ın, kişiliğin şehirdeki başlıca toplumsal
kategori dlduğuna ilişkin düşüncesi vardı. Bu düşünceyi de dış gö­
rünüşlerdeki ayrıntıların analizinden !üretmekteydi. Balzac işte bu
düzlemde çağdaşlarıyla ve onlar adına konuşuyordu.
Balzac'ın ayrıntılara gösterdiği ilgi onun "konuları" ile değil,
"üslubu" ile ilgili bir mesele gibi görülmüştür hep; şimdi ise, bu
onun sanatının esası olarak görülüyor. Balzac'ın ayrıntılara bu öl-
208 çüde yönelınesi günümüzde ya "romantik gerçekçilik" ya da "me­
lodram" şeklinde yorumlanmaktadır. Bu iki yorum birbiriyle çelişik
değilse de kimi önemli farklılıkları vardır. Donald Fanger'ın yo­
rumladığı şekliyle, Balzac'ın romantik realizmi fikrine göre yazar,
kişisel günlük yaşamın ayrıntıları üzerinde yoğunlaşmaktadır; çün­
kü yeniden ayrı ayrı ve değişik açılardan ele alındıklarında bunla"
rın her biri yalnızca bir roman kişisinin karakterini, hatta kişiliğin
sayısız farklı görünümlerini değil, toplumun bütününün tablosunu
çizen gizi ortaya çıkaracaktır. Toplumun tamamı yaşanıın her bir
somut ve küçük dışavurumu içinde minyatür halde bulunur; yazar
ve okurları söz konusu gizi açığa çıkarabilmek için tüm yetenekle­
rini zorlamalı, ayrıntılara mantıksal açıdan hak ettiğinin ötesinde
kendini vererek yaklaşmalıdırlar. Bu büyütme olmaksızın, yaşama
ilişkin küçük eylemlerin, küçük şeylerin herhangi bir anlamı olma­
yacaktır. İnsan kişiliğindeki ve eylemlerindeki küçük ayrıntılara bu
tür yaklaşımı şu sözlerle en iyi özetleyen George Lukacs 'dır: "Bal­
zac, zamanının tipik karakterlerini dev boyutlarda büyüterek betim­
lemiştir..... bunlar asla tek tek insanlarla değil, yalııızca toplumsal
etkenlerle ilgili karakterlerdir." Ayrıntılarla ilgilenmek "gerçekçi"
bir tutumdur, ona ilişkin güçlü duygular ise bir "romantiğin" duy­
gularıdır; her ikisi birleştiğinde sonuç, her sahnede her bir kişilik­
ten bir bütün olarak şehrin toplumsal düzeni üzerine bir hüküm
oluşturmaktır."
Demek.ki Balzac 'ın toplumsal bir kategori olarak kişiliğe ilişkin
fonnülü şöyledir: Kişilik, içkin ve toplumsal yaşanıın her yanında
olduğu kadar, bir giz, kendi kendini ele vermeyen bir sırdır da. Bal­
zac 'ın formülü Marx'ın madalyonunun öbür yüzüdür: Kişilik top-
!umsa! ilişkilerin her yanında vardır, fakat gizemlidir. Peki nedir
onu dile getirmenin çaresi? Gözlemci bunu öncelikle ancak ayrıntı­
ları şişirerek ve abartarak simgelere dönüştürmeye güçlü bir ilgi du­
yarak gerçekleştirebilir. Fakat böyle tutkulu bir ilgi de yaşanıın ay­
rıntılarını psişik simgelerle abartma sürecini tek başına açıklaya­
maz.
Bu simge yapım sürecini Peter Brooks melodram olarak adlan­
·
dırır; bunun nedeni yalııızca Balzac'ın yaşamı boyunca sahneye
duyduğu ilgi ve tiyatro oyunları, senaryolar (ilki Le Negre: Melod­
rame eıı Trois Acıes idi)yazmış olınası değil, onuu ayrıntıları sim­
gelere dönüştürecek ölçüde abartma yöntemi ile melodram yazarla- 11
rının karakterleri biçimlendirme yönteminin aynı olınasıydı. Bu F.
yöntem davranış ya da duygudaki ayrıntının betiıninde kolaylıkla
ve doğrudan başka bir ayrıntıya bağlanabilecek olanı sunınaktı;
kendi başına aynntı, göndergesi olmayan işaret, bu türden betimle-
. me için ölü sayılır. Okur bir olguyu ancak belli bir tipe dahil olarak,
. bir davranışı da belli bir davranış tipine ait olarak kavramalıdır.
· Böylelikle bir melodramdaki kötü adamı, çaresiz genç kızı ve genç
kurtarıcısını çabucak tanıyabiliriz."
Ancak sahnede bağlantı öyledir ki, bireylerin karakterlerinin an­
. cak genel karakter tiplerine uygun olduklarında bir anlamı vardır.
Balzac'ın romanlarında ise akış tersinedir. Ayrmtılar ağı öylesine
örülmüştür ki, genel toplumsal etkenler ancak tekil örneklerde yan­
kı bulabildiklerinde anlam kazanabilirler. Balzac'ta yöntem, Lu­
kacs'ın da belirttiği gibi günlük yaşamın sıradan uğraşlarında so'
mutlaşan "toplumsal etkenleri" görmemizi sağlar; bu uğraşlar bir
kez yerleştiklerinde koparılmaları çok güçtür. Balzac'ın sanatı, bizi
yalnızca tikel kapitalistlere inandırarak kapitalizme inanmamızın,
belli yerlerde ve zamanlarda şehirde çalışan sanatçılara ilişkin her
ayrıntıyı göstererek "Paris'teki sanatçıyı" analiz etmemizin yolunu
açmaktadır. Böylece, toplumsal kategoriler yalnızca onları kişilerin
: yaşamında içkin olarak gördüğümüz zaman inandırıcı sayılırlar.
Herkesi bu yönteme inandırması da Balzac'ı büyük bir sanatçı yap­
·
; mıştır: Toplumsal yaşamın yalnızca bu terimlerle inanılabilir olaca­
.; ğı beklentisi Balzac'ı yepyeni ve daha genel bir zihniyetin temsil­
cisi kılmaktadır.
Gorioı Baba'nın başlangıcında çok ünlü bir sahne vardır. Bu,
 Madam Vauquer'in pansiyonundaki yemek odasının ve Madam Va­
uquer'in anlatıldığı bölümdür. Balzac'ın, toplumu küçük ve önem­
siz ayrıntılara dayanan psikolojik simgelere dönüştürme yöntemini
Mimesis adlı kitabında mükemmel bir şekilde açıklayan Erich Au­
erbach'ın da bu sahne üzerine ünlü bir yorumu vardır. Tasvir sabah
saat yedide odanın ve odaya sahibinden önce giren kedinin anlatı­
mıyla başlar. Ardından Madam Vauquer içeri girer. Yüzündeki her
özellik bir eğretileme ile anlatılır; daha sorua yüzün tamamı farklı
eğretilemelerle yeniden betimlenir. Bunu giysilerinin her bir parça­
sının tam bir tablosunun çizilmesi izler. Sorua daha önce belirtil-
;;� miş olan ve her biri karakteriyle ilgili bir özelliği yeniden biraz de­
ğiştirerek ortaya koyan altı cümle gelir. Auerbach ayrıntılara duyu­
lan bu bıkkınlık veren derin ilgiyi "şeytani" bulur; bu görme, hiç
durmaksızın hissetme tutkusu, bir sabah yemek odasına girmenin o
sıradan kadın için nasıl bir anlam taşıdığı, ilk göfuntüsü üzerinden
tüm yaşamının özetinin çıkarılması; bu şeytanilik, Fanger'in söz et­
tiği romantik gerçekçiliktir. Gözlemcinin büyük bir tutkuyla en kü­
çük unsurlara yönelmesidir."
Ancak Balzac her bir unsuru görebilınemizi tam olarak nasıl
sağlamaktadır? Auerbach, Balzac'ın her bir fiziksel ayrıntının daha
büyük başka bir olguyu ima etınesini sağladığına işaret ediyor; bu­
nu "sa personne explique la pension, cOmrf!e la pension implique sa
personne" (pansiyon nasıl kişiliğini anlatıyorsa, kişiliği de pansiyo­
nu açıklıyordu) ifadesinde olduğu gibi doğrudan ya da Balzac'ın bu
ifadeden hemen sonra pansiyonu hapishane ile karşılaştırması gibi
çağrışım yoluyla yapıyor. Ya da küçük küçük olgular yan yana ko­
nularak konuşturulur: "Örselenmiş, sarkık bedeni odanın
kusan duvarlarıyla uyum içindeydi." Ya da ayrıntılar genel bir tas­
vir içine sokularak ansızın taşımadıkları bir anlam kazanmaya itilir­
ler:
Madam Vauquer :orluklar içinde yaşamış bütün kadınlar gibidir. Onun, fi­
yatı yükseltmek için bir rezalet çıkarmak üzere olan, aynı zamanda da yaz­
gısını iyileştirecek her şeye hazır olan bir genelev patroniçesinin masum
ifadesiyle bakan donuk gözleri vardır.
Orta yaşlı, halinden şikayetçi olan bir kadın imgesinin bir anda
, memnuniyetsiz bir fahişe imgesini çağrıştırmasını beklemeyiz; bu
ikisi arasına, ikisini birbirine bağlayan "donuk gözlü" kadın ayrın­
tısı sıkışmıştır. Bu küçük deyim, bu tarzda yerleştirilerek karakter­
lerin her biriyle ilişkilendirilmiştir; fiziksel görünüşe ilişkin bu ay­
rıntı, iki karakter tipinin birbirleriyle bağlantılı olduklarının tek so­
mut "karut"ıdır Meta Söz konusu fiziksel ayrıntıyı bu şekilde ko­
yarak, Balzac, benzer olmayanlar arasında bir geçiş olarak onu dil­
sel bir arılam yanında eğretilemeli bir arılam da kazanmaya zorla­
mıştır. Kendinden daha büyük bir şeyi göstermesi için şişirilmiştir.
Kendini olguları gözlemlemeye adamış olan Balzac onları olgular
iileminden böylesi işlemlerden geçirerek çekip çıkarır. Balzac'ın
tüm betimlemeleri gibi bu sahne de, Auerbach'ın deyi�iyle, "oku- fil
run mimetik tahayyül gücüne, benzer kişilerin ve ortamların oku-
run hıİfızasında yer etıniş hatıra resimlerine yöneltilıniştir." Bu ya­
takhane üzerine verdiği ayrıntılarla Balzac bizim "Paris'te bir ya­
takhane" ile ilgili bir şey okuduğumuzu düşünmemizi sağlar. Yine
de bu yatakhane bireysel olanın ötesinde, tipik temsil edici bir ya­
takhane olarak çizilmemiştir. Onu "benzer kişilerle ve ortamlarla"
ilişkilendiren .tüm dokular, oluştuğu sahneyi kendi iÇinde daha
önemli kılıyordu. Pansiyon, Paris hapishanesinin tozlu sessizliğini;
korsesiyle kötü talihinin kıskacından 1..-ırı tulamayan eviı{ hanımı da
Madeleine'i çalıştıran kaşarlanmış fahişeyi çağrıştırıyordu. Top­
lumsal dünyada var olan her şeyle doğal bir bağ içinde görünmesi
sağlanarak ayrıntı şişiriliyor, şifreyi çözmek ve gizi kaldırmak için
can alıcı bir olguya gebe bırakılıyordu. Böylelikle görme biçimi do-
ğal olarak gözlemciyi tüm şehri her bir parçasından anlam fışkırı­
yormuş gibi tek başına bir dünya olan, her bir salınesi sıkıca kav­
ranıp keşfedilıneyi bekleyen bir comedie olarak görmeye sevk edi­
yordu.3r'
Şişirme ve aynı anda da minyatürleştirme; toplumun bu yolla ki­
şileştirilmesi iki sonuç doğurur: algılananın istikrarsızlığını ve algı­
layanın pasifliğini.
Balzac'ın yapıtlarında, kostümler tüm görünüşleriyle bireysel
kişiliğin mevcudiyetini göstermek için elverişli bir konudur. Kos­
tümler yalnızca örttükleri kişinin karakterini göstermekle kalmaz;
Balzac'ın karakterleri kostümlerdeki değişiklikler sayesinde yeni
kişiler olduklarına inanırlar. Tılsımlı Deri'de Rastignac yeni kos­
tümleriyle bir anda "metamorphose" (başkalaşmış) görünür; Sön-
 müş Hayaller'de Paris'e henüz gelmiş olan Lucien, bir biçimde
doğru elbiseleri giyebilirse patavatsız davranmayacağını, endişeye
kapılmayacağını düşünür; çünkü yeni giysileri onu "güçlü kılacak­
tır". Goriot Baba'da kostüm değişiklikleri bize ahliiki bir yozlaş­
mayı haber veren araçlardır. Tamamında, Madam Vauquer'in yatılı
pansiyonunun analizinde kullanılan kavrayış ilkeleri izlenerek kos­
tümlerdeki ayrıntıların analiziyle karakterlerdeki değişimler ortaya
konmuştur. 37
Kostümlerin karakterlerde oluşturduğu değişinıler Balzac'ı bel­
li bir temaya götürmüştür: Dış görünüşler maskedir; maskeyi yüzü-
212 ne geçiren kişi ayrı ve istikrarlı bir karakter yanılsaması içindedir,
fakat aslında anlık görünüşlere hapsedilıniştir. Bu, onun içinde ya­
şadığı toplum gibi genel bir temaya ilişkin Uıcelikli formülüdür:
İradedışı karakter dışavurumundan duyulan korku. İç karakter ile
görüntülerin dış, anlık ayrıntıları arasında hiçbir engel göremezsi­
niz; bu dış görünüşler değişir, o nedenle sizdeki değişimler sizi in­
ceden inceye süzen herkesin gözü önündedir. Hiçbir örtünme söz
konusu değildir; her bir maske bir yüzdür. Kişiliğin içkinliği, kişi­
liğin istikrarsızlığı, kişiliğin iradedışı açığa vurulınası: Döneminin
bu üçlüsünü Balzac bir hapishane olarak gösteriyordu. Balzac'ın
yapıtları üzerine o günün genel yorumlarında aslında okurların ca­
nını en çok sıkan şey bu örtünme sorunudur sanki. Balzac maskele­
rin birer yüz olduklarını söylemekle bam teline basmıştır.
Görme eylemine ve bütün olarak şehre bir bağlılık olsa bile,
Balzac 'ta herhangi bir belirli sahneye bağlanma yoktur. Balzac,
"gözün gastronomisi"nden, şehre ait sahneleri gözlemleme aşkın­
dan söz eder. Şehirde molekülden moleküle atlar ama hiç kimse ta­
rafından bir öykücü ya da yorumcu olarak tanırnlanınaz. Şehrin bir
parçasına ait olma noktasından konuşmaz. Bunu yaparken .sanatıy­
la toplumu psikolojik simgeler biçiminde algılamaktan doğan ikin­
ci bir sonucu, garip bir pasifliği açığa çıkarır.
Daha önce sermayenin sınıfsal ve etnik açıdan artan parçalan­
masının l:iurjuvazi ve işçiler arasında kozmopolitenlik ,açısından
belli bir farklılaşma yarattığını görmüştük. Bir yerden ötekü1e ha­
reket imkfuıı olan burjuvazi iken, daha kısıtlı ekonomik şartları ne­
deniyle yaşamı belli bir yerle sınırlanan da işçilerdi. Balzac'ın
yazarken belli bir sahneye bağlanmaması, yazdıklarında adeta bir
moleküle ait stratejik noktadan bütün hakkında konuşmaması bur­
juva kozmopolitenliğinin gerçekleşmesiydi. Onu Daumier ile karşı­
laştırın; Daumier 'nin dayanağı belli bir kültürdü; bir yöreye has şe­
hir proletaryasının kültürüydü. Kişilerinin çoğu "penceresinden
gördüğü insanlardı". Sınıflara bakışı da aynı şekilde sabitti: İşçiyi
güııahkil.r değil, kurban olarak görme eğilinıindeydi. Toplumsal iliş­
kiler zaten bilinirler, yalınzca gösterilmeleri gerekir. Balzac için ise
herkes bir günahkardır. İnsanın zaaflarını tüm çeşitliliğiyle anlaya­
bilınek için, topluma ait bir molekülün davranış biçimini asla top­
lumun geri kalanı için standart almaksızın, şehrin her yanını gez­
mek gerekir. Özel bir yaşamı ancak "kendi terimleriyle" anlamak ·
mümkündür. Balzac'ın yaklaşımını burjuvanın şehre bakış açısı
haline getiren şey, bu köksüzlük, sınırsız görelilik ve taahhüt yok­
sunluğudur. Burjuva yazar belli inançlara ilişkin taahhütlerini erte­
ler ve kendini "görme" edimine verir. Tutku ve kendine has bir pa­
siflik: "Gözün bu gastronomisi", ileride de göreceğin1iz gibi, pusu­
lası sanatsal algılamadan şehirdeki toplumsal grupların algılaması­
na doğru kayan bir sınıf kültürünü tanımlar.
Şimdi B alzac'ı şehirdeki yeni perakende ticaret biçin1i ile yan
yana koyun; işte karşınızda kaba hatlarıyla 19. yüzyıl ortalarının
kamusal dünyası. Balzac 'ın yazılarında toplum içindeki kişiliğin al­
gılanmasının belirli bir yapıya sahip olduğu gösterilir. Toplumsal
ilişkiler kişisel görünüşün ayrıntılarına gömülmüştür; algılanan ki­
şiliğin istikrarsızlığı, algılayan kişinin köksüz pasifliğiyle ilintilidir.
Perakende ticaret, toplum içinde kişiliğin algılanmasının bir kil.r
aracına nasıl dönüştürüldüğünü gösterir. Balzac'ın dünyasının kök­
leri sektiler bir içkin anlam öğretisinde yatmaktadır; satış mağaza­
larının kökleriyse kitlesel üretim ve dağıtıma dayanan kapitalizm­
dir.
Şimdi, ancak vasat sanatu1 bir çağı temsil edebileceğine inanma­
nın çok kolay olduğu bir zamanda, dil.hi bir yazarın temsil niteliği
olup olınadığı sorusunun tuzağına düşmeden, yalnızca inanılırlık
beklentisi ile de olsa, Balzac'ın çağdaşlarının hangi temelde onun
dünya görüşünü paylaştığını ve hangi temellerde .onunla aynı olan
algılama ve inanma arzularının burjuva izleyiciyi sanatçıdan farklı
amaçlara yönlendirdiğini sormak uygun olur.
 B. K A MUSAL ALANDA KİŞİLİK :
YENİ BEDEN İ MGELE Rİ
�
Dikiş makinesi 1 825'te yapıldı. Çeşitli Ameri an v.e Avrupa fir­
malarınca üzerinde çalışılmıştı ve sonunda 1 85 1 de Sınger tarafın­
19. yüzyıl ortasındaki yirmi otuz yıl, giyim ve kostüm tarihçilerini
'.
dan patenti alındı. 1 840'1arda kol saatleri �ir ser üretim .malı oldu.
haklı olarak sıkar. Squire'ın bu döneme ilişkin yargısı kısaydı ve la­ B unu 1 820' de bir Amerikalının makinesını gelıştırınesının ardın-
dan '):sapkalar izledi. 19. yüzyıl ortalarına gelindiğinde, şehır · 1erde
net yağdırıyordu: "Kadın giyimi tarihlnin en yavan on yılı 1 840'ta ' . 3')
satılan hemen hemen tüm ayakkabıla r makine yapımıy dı.
başladı. Yavan bir sıradanlık tüm orta sınıf çağının özelliği idi." .
Ka­ üretimdeki bu değişimin Paris ve Londra giysileri üzerindeki et­
dın bedeni bundan daha kaba, erkek giyimi de bundan daha kasvet­
li olmamıştı. Bu durum söz konusu yılların önemini azaltmıyor, kisini, şehirde modayı yaymanın yeni aracından kopuk olar ".°la­ �
ta­
bii. Bu yıllarda kişilik yapılaşmış bir halde kamusal alana girdi. mak güçtür. Yüz yıl önce, Paris'te bir modanın yayılmasının ıki yo-
Bu­
lu vardı: Şehir içinde sokakta ya da halka açık bahçele_'.'de yüz yüze
2 15
�
. nu, giysiler aracılığıyla, sanayi üretimi güçleriyle iç içe geçerek
gerçekleştirdi. İnsanlar birbirlerinin dış görünüşünü derin
�
gelmek en etkilisiydi; falanca kontes giymekte oldugu ostiım e- -
. �
bir ciddi­
yetle ele alıyordu; kişilerin karakterini görünüşlerinden anlaya ri manken bebeklere giydirmek de bır başka yoldu. 1857 ye gelın­
ceklerine inanıyorlardı; ama gördükleri, giderek daha homoj
bile­ �
diğinde, bu tamamen değişti. "Moda sayfa arı" . yoluyla .gazetel�r
en ve
tek renk kostümlere bürünmüş kişilerdi. Dış görünüşten yola modayı anında yayıyordu, hem de özgün bıçımıyk tasv� ederek.
çıka­
rak kişiye ilişkin bilgi edinebilmek bu nedenle onun kostüm 1 840'lar, kitlesel olarak dağıtılan ilk büyük gazetelerın çagıydı; ga�
zetelerin tirajı, gerçekten de, pek çok alıcının ne alacağını �ılmesı
lerinin
ayrıntılarında saklı ipuçlarını bulabilmeyi gerektiriyord
u. Bedenin · · artık canlı bir satıcıya gereksinimi olmadığını gösterıyo rdu.
sokakta bu şekilde deşifre olması da salıne ve sokak arasınd ıçın . . . ..
aki köp- 1 9. yüzyılda hfila yapılıyordu, ama ışlevını yıtır-
1rüyü etkiledi. Sokak görünümüne ilişkin inanç kodlar Moda bebekleri
ı salıne üze­
rindeki görünüşlere ilişkin inançtan temelde ayrıld mişti; arkaik nesneler olarak koleksiyonlara katılan ilginç parçalar
ı. B u şekilde,
�ozmopoliten burjuvazi Balzac'ınkiyle kıyaslanabilecek biçimde olmuslardı ve artık elbise satıcıları tarafından kullanılmıyordu. Ma­
görıneye çalışıyordu, fakat onların bakış açısı sanat ve ğazal � a olanlar böylece giyim dünyasında yankısını, bu u.ştu; �
toplum ara­
sında bir kopuşa yol açtı ." satıcı ve alıcı arasındaki aktif ilişki daha pasif ve tek taraflı bır ılış-
Homojen, "tek tip" ya da "kasvetli" gibi terim kiye dönüşmüştü ." . . . ' .
;
1857'de , seri üretim ve gıysılerın yayılması alanlarındak'. b
leri kullanırken
f ikkat tmeliyiz. Yaş ve cinsiyet ayrımı olmak
. � sızın tek tip askeri .
gıysılerıne bürünmüş günümüzün modern Pekin d��" iklikler yüksek moda dünyasına sızmıştı. L. Worth, Parıs te ı
'i ile karşılaştıra­ · - ·1 n
�ak olursanız 1840'ların giysileri kolay kolay "tek tip" ya da moda salonunu bu yıl içinde açmıştı; makine yapımı, sen uretı _e
"kas­ ydı. Günüm üzde Worth gıyım
yetli" görünmeyecektir. 1 950'1erdeki Ame giysilerden yararlanan ilk modacı
rika Birleşik Devletleri ri göze çarpar. 120
�iysileri ile karşılaştırırsanız, alkışlana
cak bir stil vardı ortada. Ama ürünlerinin güzel oluşundan çok teknik kalitde
,..
m ki" e
v o "auzel Çl·
�endinden önceki dönemle, ancien yıl önce de etki yaratmıştı; çünkü vvorth. un :.ev
"

regime ya da romantik çağ ile

carşılaştırılırsa, tek tip ve kasvetli
idi. Çok sayıda yazar tawından zimleri" yeni makinelerin kolayca üretebılecegı kalıplardan oluşu­
ha-
la belirtildiği gibi nötr giyimin, yan
i başkalarından ayrı durmama yordu ve Worth bu makineleri soylu ve arıstokrat patronlarına
a, 18.
:abasının geçerli olduğu bir giyim
stilinin başlangıcıydı bu dönem. zırladlı;:ıl
a kostümler için sınırlı bir ölçüde lo1llan ıyordu
. . ı
. Sonuçt
, gıysı· erın e rt
ı yar atı -
Çağın giyimi ilci soruyu gündeme yüzyılda gerçekleştirilen sadeleştirme işlemı
�
.

. . getirir. İlki, giyimin nasıl ve ortada n ka tı.

ıçın nötrleştiğiydi. Ikincisi kişiliği cılarından orta sınıf taklitçilere geçmesiyle
nlamada ısrar edilmesiydi. Birinci
nötr dış görünüşlere bakarak
Worth 'ten sonra, böyle sadele ştirınenin mekan ik l
� :lf
".1<
da mo ası
.
sorunun yanıtı giyinme ve ma­ uşlerı arasın­
ıne arasında yeni bir ilişkiyi kapsıyor geçmisti. Yukarı sınıfların ve orta sınıfların dış gorun
du.
�
daki f klı!ıklar yeni ve daha incelikli bir alana kaydı.
"
 1830'1arda ve 1840'larda kadın silueti sıkma bel ve kabarık
kollarla tanımlanıyordu. Aşırı ince bel ancak vücudu deli gömleği
gibi saran bir korse ile olanaklıydı. Burjuva harumefendiler için bu
cenderenin çekiciliği, soyluların sıkı korseler ve bol elbiseler giy­
dikleri geçmiş saray yıllarına ait asaletin tadını hissettirmelerinden
geliyordu. 1 840'a gelindiğinde, kadın bedeninin yakadan aşağısı
giysilerle kapatılıyordu ve etekler y_eniden ayak hizasına inmişti."
1830'1arda erkek kostümleri romantik giyimin sarkık ve abartılı
çizgilerini terk etti. 1 840'ta kravatlar süslü görünümlerinden sıyrıl­
dı ve boyuna sıkıca takıldı. Erkek çizgileri bu yirmi yıl içinde sade-
216 leşirken giysilerinin renkleri de kasvetli bir hal aldı. Dahası, siyah
renkte kaba bir kumaş orta ve yukarı sınıf erkeklerinin sokak giyi­
minde ve emekçi sınıfın kilise ziyaretleri için "Pazar kıyafeti"nde
temel malzeme haline geldi."
Artık elbiseler kalıplara göre makineler tarafından kesiliyordu.
Bir beyefendinin ya da harumefendinin terziye diktirecek maddi
gücü olsa bile, çok zengin ya da eksantrik bir tip olınadıkça, dik­
tirdiği giysileri de bu makine yapırru modellere bağlı kalıyordu. Gi­
yimde sıradışılık bu yıllarda giderek yadırganmaya başladı.
Aslında burada, François Boucher'in deyimiyle, köklü ve kar­
maşık bir inancın bir göstergesi olan "beğeni muaınması"yla karşı­
laşıyoruz. Kamusal alan içinde insanlar ne göze çarpmayı ne de
şüphe çekıneyi istiyorlardı. Neydi bunun nedeni?
Moda tarihçileri göze çarpma korkusuna daha çok bildik neden­
ler atfetm.işlerdir. Örneğin, Beau Brummell' in etkisinden dem vu­
rurlar. Comte d'Orsay gibi romantikler gösterişli bir şekilde giyinir­
ken, Brul'.'mell kendini temiz, düzenli ve kusursuz bir biçimde de­
netimli olarak sunuyordu. Tıpkı burjuva hanımefendilerin bedenle­
rini tarih�.karışmış sarayların bon ton V ardında koşarak perişan et­
meleri gibi, beyefendiler de, Brummell'in 1 8 12'de moda sa!ınesin­
den çekilişinden 30-40 yıl sonra, ağırbaşlı ve kasvetli giysileriyle
zevk sahibi olduklarını düşünebiliyorlardı."
Fakat bir açıklama olarak bu yeterli değil. Örneğin, yüzyıl orta­
larında ressam A.M.Hounoeus tarafından yapılınış olan ve şehirde,
ki bir sokak kalabalığını canlandıran, Kopenhag Kraliyet Güzel Sa­
natlar Müzesi'ndeki bir tabloyu düşünün. Çocukların giysileri tam
* Fr. Yeni moda. {ç.n.)
anlamıyla Danimarkalılara özgü, yetişkinlerinkiyse "Paris moda­
sı"dır. Kötü bir tablo ama olağanüstü bir belge. Sokakta koyu renk
giysiler içinde bir kalabalık var. Kim bunlar? Onların uğraşını, özel
statülerini, geçmişlerini nasıl keşfedebiliriz? Bunu görünüşlere ba­
karak yapabilmek olanaksız. Hepsi örtünmüş, gizlenmişler.
Kozmopolit ve taşraya özgü yaşamlar arasındaki fark bu ano­
ninılik zevkiyle ilgiliydi. 1840'1arda bu, orta sınıfın kozmopolit
adabının göstergesi ya da taşradakilerin kentli olma arzusunun işa­
retiydi. Söz konusu on yılda, Kıta Avrupasındaki büyük şehirler dı­
. şında yaşayan insanlar, aksine ve başka bir ruh haliyle, "yerli" giy­
silerini "Paris stili"ne karşı muhafaza etmekteydiler. Kısmen, mil­
letlere gerekçesini ve haklarını bahşeden halk ve halkın ruhu gibi
gelişen fikirlerin etkisiyle Paris ve "yerel" moda arasında bu bilinç­
li olarak çizilmiş sınır doğdu. Halk düşüncesi Herder'in kuşağıyla
başladı ve Herder'in romantik çağdaşları salıneden çekilirken o ha­
ıa yaşıyordu; halk hep kırsal ya da köylü olarak kalırken, kozmopo­
lit şehir ise halk karşıu olarak kaldı.
Bu yeni yerlicilik [nativism] moda fileminde olağanüstü çelişki­
ler yarattı. Lyon ve Birmingham gazetelerindeki erkek modası çiz­
gilerine bakılacak olursa, her iki ülkede de giyim zevkine ilişkin
taşra fikirlerinin kozmopolit fikirlerden daha renkli, daha çeşitli ve
ilginç olduğu görülür. Kozmopolit, sofistike bir giyim tarzı demek
kişinin dış görünüşünü yumuşatarak göze çarpmamayı öğrenmesi
demekti.
Buradan basit bir bağlantı kurulabilir. Şehirdeki maddi yükseli­
şi veri alırsak, insanların kalabalığa karışarak kendilerini korumak
istedikleri söylenebilir. Kitlesel olarak üretilen giysiler onlara kala­
balığa karışma olanağını verdi. Eğer hikaye burada bitseydi, doğal
olarak makine toplumunun şehir kültürünün ifade araçlarını denet­
lediği sonucuna varılabilirdi. Eğer bu doğru olsaydı, o zaman tüm
o eski dostlar-kopuş, yabancılaşma ve benzerleri- tablodaki yerle­
rini alırdı: İnsanlar kendilerini bedenlerinden kopmuş hissedecek­
lerdi, çünkü bedenleri makinelerin ifadesiydi; yabancılaşma vardı,
çünkü artık bireyselliklerini dış görünüşleri yoluyla ifade etmiyor­
lardı, vs. Bu açıklamalar öylesine bildik ki bizi rahatlatıyor; hatanın
nerede olduğunu çok kolay açıklıyor.
Öte yandan, kopuş tam da öyle giyinen insanlar için söz konusu ·
 değildi. İmgeler tekrenklileştikçe, giyinenin kişiliğinin gösterge
leri burada ikinci bir adım daha vardır. İncinmiştir, çürıkü artık bu sını­
olarak daha da ciddiye alındılar. Dış görünüşe ilişkin sıradan
ayrın-: fa girdiği için kendisi giysilerin bir beyefendiye ait olup olmadığı­
tıların dahi kişiliğe has önemli ipuçları taşıdıkları beklent
isi, Bal- . . nı söyleyebilmektedir. Ama arkadaşı bu kuralları bilmediğinden
zac'ın yapıtlarında yakaladığı beklenti ve giderek okurlar
ının ken­ •..
· hiçbir şey dikkatini çekmemiştir. Bu olay tersine de işler. Genç
di yaşamlarında korudukları beklentiydi. Görünüşleri
daha tekdüze adam bir fabrikaya gidip çeşitli işçilerin mevkilerini okuyamaz,
olan kozmopolitenler giyimi psikolojik simgeler olarak
kullanmaya ama arkadaşı bunu anında yapabilir. Demek ki, bu giyim tarzı sos­
taşradaki muhataplarından daha yatkındılar. Kamusal alandak
i ya­ yal bakımdan açıklayıcıdır; ihlal edilebilen bir kodu vardır.
şamlar!nın çelişkisi kendilerini bireysel ilgiden koruma
k istemele­ 1 750'de renkler, amblemler, şapkalar, pantolonlar sokaktaki
riydi ve makineler onlara bu imkanı sağlıyordu; beri
yandan kişisel herkesin bilebildiği sosyal mevkilerin işaretleriydi; bu işaretlerin
duygu durumlarına ilişkin ipuçları bulabilmek için yine
de bu şekil- şaşmaz bir endeksi olmayabilirdi, ama keyfi olsalar da açıktılar.
! 1.8 de gizlenmiş olanların dış görünüşlerini inceliyo . 219
rlardı. Kara kaba 1840'ların bu genç ınsanları yasaların yalnızca sırnna V<UU
••--f o1anla- -
kumaştan bir takım elbise nasıl olur da Marx 'ın deyimiy
le "sosyal ra açık olduğu bir dünyada yaşıyorlardı. Vil.kıf olanların okuduğu
bir hiyeroglif gibi" görünür? Bunun yanıtı, içkin kişilik
fıkirleri ile ipuçları bir tür minyatürleştirme işlemi ile yaratılıyordu.
kamusal alandaki dış görünüşlerin kitlesel üretiminin iç
içe geçtiği­ İşçiliğin ayrıntıları şimdi bir bey ya da hanımın ne kadar "efen­
ni görebilmekte yatar.
di" olduğunu gösterir. Bir paltonun düğmelerinin kapanışı, kumaşın
Sınıf ve cinsiyet burjuvaların kamusal dış görünüşte kişileşti
rdi­ kalitesi, rengi ve tonu önemlidir. Bot ve çizme derileri de başka bir
ği iki olguydu. Yabancılar dış görünüşlerin ayrıntılarını okumak
yo­ göstergedir. Kravatların bağlanma tarzı girift bir iş haline gelmiştir
luyla herhangi bir kişinin ekonomik durumunu bir "beyefe
ndi" ola­ ve bağlananın ne olduğuna bakılmaksızın, nasıl bağlandığı kişinin
rak kişisel durumuna yansıtıp yansıtmadığını belirlemek
istiyordu. emrinde çalışanlar olup olmadığını belli eder. Kol saatlerinin görü­
Yabancıların herhangi bir kadının, görünürde ne denli edepli
olursa nüşü sadeleştirildikçe, anlan takanların toplumsal konumunu ya­
olsun, "hafifmeşrepliğine" ilişkin ipuçları verip vermed
iğini belir­ pınılarında kullanılan malzeme belirtir. Tüm bu ayrıntılarda mesele
lemeye çalışmalarıyla da kamusal alanda cinsel statü kişileşti
rili­ kendinizi incelikli bir biçimde tanıtmaktır; kendisinin bir beyefen­
yordu. Hem "beyefendi" hem de "hafifmeşrep" kadının ardına
giz­ di olduğunu ilan eden kişi belli ki beyefendi değildir." ,
lenen saygın hanımefendi görsel düzeyde ancak kamusa
l fenomen­ Jokey Kulübü'ne gelen bir Rus ziyaretçi ev sahiplerinden centil­
ler kadar anlamlı olabilirdi. Beyefendi ve hafifmeşrep kadının
ka­ meni tanımlamalarını istedi: Bu, miras alınan bir unvan mıydı, bir
musal yaşam dışında, evde tamamen farklı ifadeleri vardı.
Bir be­ kast mı, yoksa bir variyet meselesi miydi? Aldığı yanıt, bir centil­
yefendi evinde, özellikle karısının ihtiyaçlarına ilgili bir
insandı. menin niteliğini, ancak kendisine söylenmeden bunu algılayacak
Dış görünüşü mesele değildi. Bir kadının ailesi içindeki
hafifmeş­ bilgisi olan kişilere belli edeceği şeklindeydi. Densiz biri olan Rus,
repliği, görünüşü ya da giyimiyle değil, davranışlarıyla
algılanabi­ hangi biçimde belli edeceğini sordu. Üyelerden birisi sanki sır ve­
lirdi.
rir gibi, bir beyefendinin giyiminin paltosunun kolundaki düğme-
Bir yabancıyla karşılaştığınızda onun beyefendi olduğunu nasıl lerden tanınabileceğini söyledi. Bir centilmen kol düğmelerini ger­
anlarsınız? 1 840'1ar Paris'inde geçen popüler bir hikaye olan La çekte kapatırdı, ama düğmelerini titizlikle kapalı tutınanın beyefen­
Diorama'da, genç bir adam aniden büyük bir mirasa konar. Hemen dice davranmak olduğunu anladıktan soma ise kollan bu gerçeğe
iyi elbiseler almaya karar verir. Üstüne başına çekidüzen verdikten dikkat çekmesin diye düğmelerini açardı.
sonra yolda ayrıcalıklı zenginliği hor gören cumhuriyetçi bir arka­ Minyatürleştirme küçük burjuvaziye ve çalışan sınıfların üst ke­
daşına rastlar. Arkadaşı ona bakarak onun ansızın zengin olduğunu simlerine kadar uzanmıştı. Şeritli yakalar ! 840'larda bir centilme­
anlayamaz, çünkü giysiler gerçekleri tam olarak göstermez. Ancak nin kullanamayacağı bir sosyal konum göstergesi haline geldi. Bo-
 yunbağı gibi giyime ilişkin küçücük parçaların tam anlamıyla temiz
oluşu, bir dükkan sahibinin, henüz tanıştırıldığı kişinin kendilerin­
den biri olup olmadığına karar vermesi için yeterli olabilirdi.
Hafifmeşrep ya da saygın kadın karakterleri de aynı minyatür-·
lqtırme ve şişirme bileşimi sayesinde okunabilirdi. Steven Marcus
Yiktoryen cinselliği üzerine çalışması olan, Öteki Viktoryenler'de
19. yüzyıl ortası fahişelerinin tıbbi ve sosyal tablosunun sıradan
saygın kadınlarla olan benzerliklerini özellikle vurguladığını gös­
termiştir. Işte Doktor Acton'ın fiziksel benzerlikler üzerine görüşü:
220 Otuz beş yaşındaki bir fahişeyi, evli ve anne olan ya da moda atölyeleri­
nin aşırı. yo.��n işl�rinde yıllarca didinip durmuş kız kardeşi ile kıyaslar­
s�k, fahışclıgın dogasından gelen yıpranmanın aile yükümlülüğünden ile­
n gelen yıpranmaları aştığını çok seyrek görürüz.
Hafifmeşrep kadınlar sokaktaki davranışlarıyla da kendilerini ele
vermiyorlardı. Ancak işareti okumasıru bilen bir erkeğin anlayaca­
ğı ısrarlı bir bakış, baygınca bir jest gibi küçük ipuçları verirlerdi.M•
Bu beiızerlik öteki tarafta da geçerliydi. Benzerlik bu denli çok
iken saygın bir kadın, bırakın düşmüş bir kadını, hafrfmeşrep bir
kadından kendini nasıl ayıracaktı? Güya masum ve saf saygın ka­
dın kendisini yönlendirecek olan bilgiyi nasıl elde edebilecekti? Bu
ikilemden, yanlış ve maksatlı anlaşılma korkusuyla, dış görünüşte­
kı ayrıntılara dikkat edilmesi ve kendini denetleme gereksinimi
doğdu; h�frfmeşrep olduğuna dair küçük işaretler veren kadın ger­
çekten de�öyleydi belki de, kim bilir?
"Hafifmeşrepliğin" anlaşılmasında minyatürleştirme bizzat be­
den düzeyinde işliyordu. Gövdenin başlıca organlan kapatıldığın­
dan ve giysiler içindeki kadın bedeni çıplak bir kadın bedeni ile
benzerlik. taşımadığından, dudakların hafifçe aralanması, tırnakla­
rın biçimi gibi çok küçük şeyler cinselliğin işaretleri sayııniaktaydı.
Dahası, kişiyi çevreleyen cansız nesneler ayrıntılarıyla öyle şeyler ·
akla getirebilir ki onları gören ya da kullanan insan kişisel oİarak
kendinden taviz verdiği hissine kapılabilir. Bazı okurlar büyükba­
balarının evindeki piyano bacaklarının örtülerini ya da yemek ma­
salarının bacaklarındaki örtüleri hatırlayacaktır; nesnenin, her ne
olursa olsun, bacaklarının görünmesi uygunsuz kabul ediliyordu.
Bu derece ahmakça bir iffet gösterisi zihni öylesine gölgeleyebilir
•
ki, kaynağı unutulur. Tüm göstergelerin kişisel anlanıları var.dır:
Gözlerle yapılan küçük jestlerin kişinin iradesi dışında hafıfmeş­
replik duygularını açığa vurduğuna inanırsanız, bir piyanonun �çık-·
ta kalınış bacaklarını kışkırtıcı bulmanız da aynı ölçüde rasyoneldir.
Körü körüne duyulan bu endişenin kökü cinsel olduğu kadar da
: kültüreldir; daha doğrusu, Viktorya çağı burjuvazisini 18. yüzyılda­
ki atalarından daha iffetli hale getiren şey kültürdeki değişimdir. Pi­
yano bacaklarını örtmeye kadar giden bu kültürel değişimin kökle­
ri de tüm dış görünüşlerin bir şey ifade ettiği, tüm fenomenlerde in-
sani anlamların içkin olduğu nosyonundadır. ,
Kişinin böyle bir kültüre karşı tek savunması örtünmekti, bun- 1j
dan da kamusal alan içinde görünmeye duyulan o soğuk kadınsı
: . korku doğdu. Işıktan, sokaklardan, kol ve bacakların gösterilınesin­
den sakınmak bedensel görünüşün kuralıydı. Bir yazar bunu şöyl�
anlatıyordu:
Gençlikleı:ini geride bırakan Viktoryenlerin pek azı aydınlıkta yakından
görü!Cbilirlerdi. Geceleri gaz lambaları ışığı altında, gün boyunca da ·yarı
kar.ı.nlıkta otururlardı. Karanlıkta soyunurlardı; zengin kadınlar kahvaltıla­
rını yatakta yapar ve ancak kocaları işe gitmek için evden ayrıldığında
evin ana salonuna inerlerdi.
1840'lar, kukuletalı başlıkların saygın giyimin bir parçası olarak
yeniden ortaya çıktığı dönemdi; daha sonra ise yüzü tamamen örten
kalın peçeler orta sınıf giyiminin özelliği haline geldi."
. İnsanların kişilikleri dış görünüşlerinde aranmaya başlayınca,
sınıf ve cinsiyet olguları endişe edilen sorunlara dönüştü. İçkin ha-
. kikatler dünyası, dış görünüşler ile benlik arasındaki mesafenin ko­
runduğu aııcieıı regime kamusal dünyasından çok daha yoğundur,
ama buna karşın çok daha büyük sorunlar yumağıdır. Bir kahvede,
tiyatroda, kişinin giyiminde toplumsal mevkiye ilişkin unsurlar öy­
lesine belirgindi ki, sahte bile olsalar, toplumsal mevkiye ilişkin
hiçbir soruya gerek olınuyordu. Kişi giysilerinin ilan ettiği kimse
olmasa bile, ilan edilen apaçık görünüyordu. Görenek sayesinde,
. kiminle konuştuğunuz konusundaki endişeniz, bir tür şifre çözme
işleminin zorunlu hale geldiği Viktorya çağındakinden daha azdı.
Dış görunüşün ardında gizlenmiş (ya da gizlenmemiş) olan birey ile
bağ kurabilmenin aracı olarak araştırmacı bir mantık zorunludur.
 Belli dış görünüşlere egemen olan kuralları, bir kravatın bağlanış Canan Doyle'un Sherlock Holmes hikayelerinden aşağıdakine ben­
ala­
tarzının "anlamını" ya da topuzlu saça bağlanan bir eşarbın anlamı.- ." zer pasajları (her ne kadar yüzyılın sonlarında olsa da) örnek
'un Baker
nı bilmiyorsanız, sokakta kiminle karşılaştığınız konusunda asla ( lım. "Bir Kimlik Davası"nda genç bir kadın Holınes
emin olamazsınız. Günümüze değin çeşitli şekillerde takıntı haline · sokağındaki dairesinden içeri girer; Holmes kadU)a şöyle bir
bakar

getirmiş olduğumuz olgular için duyulan endişe ve ayrıntılara yö­ ve:

nelik kompulsif ilgi, dış görünüşlerin simgelediği anlamlara karşı
duyulan bu endişeden doğmuştur.
Kendini bilinçlendirerek söz konusu görünüşleri denetleme ar­
zusu, kamusal görünüşlere içkin olan bir kişilik koduyla yakından
bağlantılıydı. Oysa davranış ile bilinç arasında, davranışın bilinçten
f. önce gelmesi şeklinde özel bir ilişki vardır. Davranış iradedışı bel­
li edilmektedir ve önceden denetlenmesi çok güçtür, çünkü minya,
tür ayrıntıları anlayabilmenin hiçbir açık seçik kuralı yoktur; yal, , ,
nızca sırlarına vakıf olanlar için açıktırlar ve ne bir centilınen ola, ,'
rak davranmanın ne de saygın bir kadın olarak görünmenin istikrar, ,
lı bir kodu vardır. Modada olduğu gibi cinsellikte de, bir kez "her-
hangi biri" belli koşullar dizisini hiçe sayarsa artık onlar anlamsız­
laşır. O zaman bir dizi yeni ipucu, yeni kod doğar; kişiliğin gizem- ;'
lileştirilmesi mağazalardaki yeni malların gizemlileştirilmesi gibi ';
sürüp gider. Bu nedenle bilinç geçmişe dönük etkinlik, yaşannuş
olanın denetimi, G.M.S.Young'ın deyimiyle "hazırlamak"tan çok ,
"çözmek" edimi haline gelir. Eğer karakter şimdiki zamanda irade- '
dışı olarak açığa vuruluyorsa, bunu denetlemek ancak onu geçmiş
zanıanda görmekle olanaklıdır.
Bir nostalji tarihi hala yazılmamıştır, anıa bilinçle davranış ara­
,sındaki bu geçmiş zaman ilişkisi 1 8 . ve 19. yüzyıl otobiyografileri
arasındaki can alıcı bir farkı açıklamaktadır. Lord Hervey'inki gibi
1 8 . yüzyıl anılarında, geçmiş nostaljik bir şekilde masumiyet ve te�
vazu çağı olarak hatırlanır. 19. yüzyıl anı kitaplarında iki yeni öğe
eklenir. Geçmişte kişi "gerçekten yaşar" ve eğer geçmişi anlayabi­
lirse şu anki yaşamındaki karmaşa azalabilir. Bu, geçmişe bakarak
ulaşılan hakikattir. Modem gençlik tapınması gibi psikahalitik tera'.
pi de bu Viktorya tarzı nostalji anlayışından doğar.
Daha iç açıcı bir yaklaşımla, 1 9 . yüzyılda hem Paris hem de
Londra'da polisiye ve gerilim romanları yaygın bir tür oldu. Dedek­
tiflik, sokakta olup bitenleri anlamak için her kadın ve her erkeğin
yapması gereken şeydi. Örneğin, bizleri çocuklar gibi eğlendiren
"Miyop gözlerinizle, bu denli daktilo kullanmayı siz de yorucu bulmuyor
musunuz?" der.
Holmes 'in
· Her zaman olduğu gibi, hem genç kadın hem de Watson,
223
sonra
bunu nasıl anlayabildiğine şaşırmışlardır. Kadın gittikten
Watson:
"Onun hakkında benim gözüme çarpmayan bunca şeyi nasıl anladınız?"
diye sorar.
Holmes'un ünlü yanıtı şöyledir:
·
''Gözüme çıtrpmayan değil, dikkat etmediğim demelisin, Watson. Nereye
bakacağını bilmediğin için önemli olan herbirşeyisürüatladın. Kol ağızlarının
önemini, basparmak tırnaklarının ima ettiği fark §eyi ya da bir ayakka­
bı bağının � cundan sarkan önemli konulan etmeni hiçbir z�man
sağlayamun1.·..ı�
onun karakterize
Bu cümle kolayca Balzac'ın da düsturu olabilirdi;
ayrıntıların çözümlen­
etme yöntemi de dış görünüşe ilişkin tek tek
e ulaşılmasına da­
mesine, ayrıntıdan insanın bütününe ait bir imgey
n da anlaşılacağı
, yanıyordu. Gerçekten de, o ünlü bastonlarında
ini kendi üzerin de de cjeneınişti.
gibi, mercek altına yatırma yöntem
'
Örneğin Madam Hanska'ya şöyle yazıyordu:
Son bastonumun Paris'teki b:.ıŞarısını tahmin edemezsin. Avrtipa'da yeni
bir moda açacak neredeyse. Napoli ve Roma'da ondan söz ediliyor. Bütün
şık züppeler kıskançlıktan çatlıyor.
Buna benzer ifadelerde ne yazık ki herhangi bir ironi yoktu."
Yine de, Conaıi. Doyle'un romanı ile Balzac'ın, Flaubert'in ve
Thackeray 'ın eth�lojisi arasındaki fark, dış görünüşlerden yola çı­
karak karakterleri okuma biliminin ikinci gruptaki bu "ciddi yazar­
ların" hepsinde de okuma eyleminden duyulan endişenin betimlen­
mesiyle iç içe geçirilmesidir. İkinci gruptaki yazarlar Canan Doyle
 gibi neşeyle yansıtmıyorlardı bu okumayı; aksine, karakterlerinin
dan ileri sürüldüğü üzere giysilerin felsefesi tam bir saçmalık, koca
büyük gaflar yapmalarına, alçalmalarına, itibarlarının zedelenmesı­
bir abartma, soyut bir göıüş olacaktır. Ama birinci kitabın sekizin­
ne yol açan tehlikelere, yanlışlara düşebileceklerini gösteriyorlardı.
ci bölümüne gelindiğinde bu düşünce çok daha güçlü bir biçime bü­
Sokakta fark edilmekten sakınarak yaşayan insanlar, Thacke­
rünür. Profesöre göre insanlar giysileri küçümseyerek, onlara güle­
ray' ın çok güzel ifade ettiği gibi, "şehirden bir Allah'ın kuluna bile
rek ve dış görünüşü ciddiye almayarak,
nasip olmaması gereken bir bilgiyi sorgulayıcı gözlerden esirgeme­
ye çalışıyorlardı." Onlarınki kısık lambaların, kapüşonların, kapalı en açık seçik gerçeklere gözlerini kaparlar; ahmaklık ve unutuşun hareket­
arabalar içinde seyahatin dünyasıydı. Gerçekten de, makinelerce sizliğiyle harikaların ve terörün ortasında içleri rahat yaşarlar.
üretilen gizemlileştirmenin ötesinde, dış görünüşün karakterin gös­
Eğer giysiler içsel durumların göstergeleriyse, insanlar neyi göre­
tergesi olduğu inancı insanları münıkün olduğu ölçüde gizemli ve
224 cektir?
az kırılgan olmak için kendilerini göstermemeye iti yordu. 225
Kamusal göıünüşlerde kişiliğin bir payı olduğuna ilişkin bu ye, Kendi adıma, giysiler hakkındaki bu değerlendirmelerin yüreğimizin FJS
ni anlayışın teorisini, geçtiğimiz yüzyılı aşıp günümüze kadar gel­ derinliklerine işleyerek, bize nasıl biçim verip nasıl demoralize ettiğini dü­ta
miş büyük ve güçlü yapıtlardan olduğu kadar, daha popüler yapıt­
şündüğümde, kendim ve insanlık için belli bir korkuya kapılıyorum .
lardan ve bugün artık anlamsız görünen frenoloji gibi popüler pra­
Demek ki giysiler bizdeki bozu!ınayı gösterir; ama Cariyle bir adım
tiklerden de çıkarabiliriz.
daha atar. Bozma gücü aslında kendilerindedir. Yalnızca "şeffaf'
19. yüzyıl ortalarında, "etholoji" sözcüğü, gelişkin bir düzeyde,
kıldıkları şeyler yüzünden değil, aynı zamanda yıkıcı toplumsal ko­
J.S.Mill ve öteki yazarlar tarafından, günümüzde biyologların kul­
şullarda yanlış bir dış görünüşün sizin kötü bir adam ya da kadın ol­
landıiiı
0 o
rribi hayvan davranışından yola çıkılarak hayvan genetiği-
_,
manıza yol açabilmesi yüzünden dış görünüşler çok önemlidir."
nin incelennıesi anlamında değil, "insani görünüşlerden yola çıkıla-
· Sartor Resartus'un sonuna gelindiğinde, Cariyle tutarlı bir top­
rak insan karakterini inceleme bilimi" anlamında kullanılıyordu.
lumsal eleştiri oluşturmuştur: Eğer erkekler ve kadınlar yalnızca
Bu çerçevçde giyimin anlamı Carlyle'ın, giysi "felsefesi"yle ilgili
birbirlerine, gerçekten birbirlerinin dış görünüşlerine bakarlarsa,
ilk kitap sayılabilecek Sartor Resartus adlı yapıtının konusuydu. toplumsal koşulları dönüştürmeyi düşünmeye zorlanacaklardır.
Sartoı· Resarws karmaşık, iğneleyici bir hicivdir: Cariyle, Teufelsd­ Gördüklerinden dehşete düşeceklerdir. Carlyle'ın kitapçığı, her bü­
röckh adında bir profesör yaratır; onun editörü gibi davrarur. Profe­
yük ironi gibi, son bölümünde ironik o!ınaktan çıkmıştır: Erkekler
sör kaba idealist felsefenin her türüyle ilintili tumturaklı konuşma­
ve kadınlar gönüllü olarak kör olmakla kalmayıp görüntünün ken­
lar yapar. Okur bir kez ona gülıneye hazır hale gelince, Cariyle or­
disi de ahlaki bir suçlamada bulunabilecek güçtedir; toplumun tüm
tak kamusal inancı oluşturan, örneğin düzen ve istikrarın erdemi, hastalıkları görünür haldedir.
saygı ve sevginin önemi gibi meseleleri adım adım açıklamaya gi­
· Philip Rosenberg Sartoı· Resartus'u bir türjeu d' espriı, ama mo­
rişir. Böylelikle okur kendine gülecektir. Aynca, Teufelsdröckh gi­ rali fena halde bozuk bir insanın jeu d' esprit'si olarak adlandınr.
derek deli saçması olınayan ciddi şeyler de söylemeye başlar. Bun­ Kitap, Carlyle'ın yaşamında kendinden ve her insanın taşıdığı ben­
lar kendisinin kamusal ritüel ile lekelenmemiş bir agnostisizme lik yükünden umutsuzluğa kapıldığı bir döneminde ortaya çıkmış­
duyduğu inanç gibi radikal fıkirlerdir. Okur Teufelsdröckh 'te ken­ tı; insanın içindeki arzu ağının kin dolu karanlık bir anı şimdi
_
artık
dini görmeye başlayınca aynı zamanda da karşısında felsefi bır ra­ sergiledikleri görünüşlerde son derece şeffaf ve içkin hale gelir.
dikale dönüşen yeni bir Teufelsdröckh bulur. Giysilerin, seyredilmesi katlanı!ınaz olan bir benliği açığa çıkarma­
Bu, bedene ait giysilerin ve imgelerin merkezi bir rol oynadığı, sı; Cariyle işte bu uçurum hakkında ancak ironi yardımıyla yazabi­
karmaşık bir ikna oyunudur. Kitabın başında Teufelsdröckh tarafın-
lirdi."
 Bununla beraber, insanın karakterini fiziksel dış görünüşten
okuma şeklindeki aynı yöntem, bilimsel araştırmaya dayalı cidd'
anlatımıyla Carlyle'ın karanlık benliğindeki giz perdesini kaldırmai
yı amaçlayan çok daha farklı bir kitapla, Charles Darwin'in İnsan
ve Hayvanlarda Duyguların İfadesi kitabıyla yeniden dile getiril;,
miş oldu. Darwin hayvanların duyguları da kapsayan bir yaşamı ole'
duğunu, insanlarda ve hayvanlarda duyguları ifade araçlarının ben•
zer olduğunu ve bu benzerliğin nedenlerinin de ancak evrim ile/
açıklanabileceğini göstermek istiyordu. İnsan duygularının hayvan7 ·
!ardaki fizyolojik kökenlerini göstererek evrim analizini "değerle;
��� rin ve bağlılıkların" evrimi alanına çekebilıneyi umuyordu."
Darwin'in yapıtında kullandığı bilimsel yöntemde dış görünüşe,
ilişkin yeni kodlar su yüzüne çıkar. Bu bilimsel yöntem etholojinin; •
yani, fiziksel dış görünüşe bakılarak karakterin anlaşılmasının uy-•
gulanmasını en ileri noktaya taşıdı. Darwin beden üzerinde yoğun: ·
!aştı. Bedenin dış yüzünde duygusal bir durumla ilişkili bir görünüş
oluşturan organlar, kaslar ve refleksler nelerdir? İnsanlar üzüldük'
!erinde niçin ağlarlar, derin derin düşünürken kaşlar niçin çatılır,
mutlu olunca yüz kasları yayılırken, kederli olunca niçin aşağı sar- .
karlar? Tüm bunlar Diderot'nun aktörünün kendine sorduğu soru"c
!ardır; Darwin ise bu ifadeyi yüksek sanat alanından çıkararak söz
konusu aktörün tutarlı bir biçimde yeniden _üretmeye çabalayacağı ..
doğal biçimini göstermiştir.
Kitabın yedinci bölümünde yaptığı keder analizinde Darwin
yöntemi çarpıcı bir şekilde örneklendirir. Şu sorunu ortaya koyarak '
başlar: Acısı "bir şekilde yatışmış olsa da henüz dinmemiş" bir ki­
şinin kederli olduğunu nasıl anlarız? Soruyu ilk elde bu kontrollü
kederi doğuran etkenleri -aile içinde bir ölüm, ya da işten çıkarıl­
nıa vb.- sınıflandırarak yanıtlamaz. Zoraki aylaklıkla ya da ölüm
sorunuyla uğraşan bir insanın toplumsal davranışını açıklamaya da
çalışmaz. Bu olgu, aşağıdaki gibi ele alınır:
.....dolaşım ağırlaşır, yüz solgunlaşır. kaslar gevşer, gözkapaklan düşer;
baş sıkışan göğüse eğilir; alt çene kendi ağırlığıyla tamamen a�ağı sarkar.
Böylece tüm yüz hatları uzar; ve kötü haberler alan kişinin yüzünün "çök­
tüğü" söylenir.
Darwin'in yaptığı, kederi gözkapaklarının düşmesiyle basitçe eşit-
!emek değildir. Aksine, "keder" duyulduğu zaman, organizma his­
'· settiklerini düşen gözkapaklarıyla ifade eder. Öyle ise "duygu" ne­
''ctir ve niçin kendini bu tür fiziksel terimlerle ifade eder?"
Bu soruyu yanıtlamak için Darwin konuya daha da fiziksel yak­
. Iaşır. Yüz üzerinde, kaşlar çatıldığında ağzın kenarlarını da birlikte
' çökerten bir dizi "keder kası" betimler."
Bu kaslara ilişkin olarak Darwin'in iki iddiası vardır: öncelikle,
bu kaslar gözleri etkileyen bir fiziksel acıya karşı kendilerini koru-
·,, ınaya çalışan tüm genç canlılarda gelişmektedirler; ikincisi, büyük
aktörler tarafından kullanıldıkları nadir arılar dışında bu kaslar is­
temdışı devreye girerler. Darwin'in ilk iddiası evrim teorisi açısın- l.Zl
. dan anlamlıdır. "Yüksek" bir yaşam biçimi farklı ortamlardaki da-
.. 'ha alt yaşam biçimlerine hizmet eden anatomik özellikleri yapısın-
da taşıyacaktır; organizma bu özellikleri kullanmaya devam ederse,
onları çoğunlukla alt düzey organizmada ilk kez ortaya çıkışlarına
· göre anlam ifade etmeyen amaçlar için kullanacaktır. Böylece atlar
doğal ayıklanma yoluyla, gözlerini aşın güneşten korumak amacıy-
la "keder kasları" geliştirmişlerdir; bu kaslar yüksek evrim düzey­
lerinde de varlığını sürdürmüştür, çünkü yeni çevre koşullarında da
aynı fizyolojik yanıt geçerliydi. Darwin kederi kişinin varoluşunu
kaplayan bir ışık seli şeklinde anlıyordu. Ona göre bu Sofokles tar-
zı bir eğretileme değildi; yüzeydeki görünüşlerin açıklanması yön­
temi, çok fazla acıya boğulma ve kahrolma duygusu için tam ve bi­
limsel olarak ulaşılan bir başlangıç noktası sağlıyordu. ·Bir kişinin
yüzündeki kahrolınuşluk ifadesini okuyabilınesi, eskiden gözleri
çok fazla ışığa maruz kalmış ve buna karşı anatomik bir savunma
'
sistemi oluşturmuş bir hayvanın yaşamış olınası sayesinde mümkün
olur.55
Bu yöntemin ilk ilkesinden ikincisi ortaya çıkar: Eğer bir duy­
gunun anatomik mantığını tespit edersek, bu duygunun gerçekten
yaşanması halinde niçin iradedışı bir görünüş ortaya çıkardığını an­
larız. Geçmişe bakarak, 19. yüzyılda insanların sığındıkları evler
dışında birbirleriyle karşılaşmaktan duydukları derin korkuyu kav­
ramak kadar duyguların bu iradedışı görünüşleri de Darwin için.son
derece önemliydi. Argümanı sonuçlandırırken, iradedışı ifade görü­
şünü en etkili tarzda açıklar:
 az
..... bireyler tarafından ancak sayıda ifade hareketi..... öğrenilmiştir.....
ifade hareketlerinin büyük çoğunluğu ve en önemlileri. gördüğümüz gibi,
doğuştandır ya da mira-; alınmıştır; bireyin iradesine bağlı oldukları söyle­
nemez.
Keder kaslarına gelince; Darwin bu kasları iradi olarak kullanabi­
lenlerde bile, bu gücün genellikle miras alınmış olduğunu, bu tür
denetim yetisinin kuşaktan kuşağa geçtiği bir aktörler ailesini ör­
nekleyerek vurgular."
İnsan, ifade güçlerini alt evrimsel biçimlerden miras aldığı ölçü­
de duygularını göstermekten kendini alamaz. Uygun koşullarda ke-
228
der kasları, gözyaşı kanalları ve parmak kasları gibi, kişinin deneti­
mi dışında çalışacaktır. Darwin duygunun kaynağını ortaya çıkar­
mayı ve başkaları tarafından keşfedilmeye son derece duyarlı bir·
insan imgesi yaratabilmeyi başannıştı. Kadın ya da erkek gerçekten
duygulandığında, bu duygu kendini kişinin denetim gücünün öte­
sinde gösterecektir. Bu çok önemli anatomik psikoloji yapıtında,
dış görünüşler karakter durumlarının kesin göstergeleri olmuştur.
Darwin, insanın elinden, izlenimi ifadeden belli bir uzaklıkta tutma
gücüne sallip olduğu duygusunu almıştır.
Darw\n'in yapıtı, evrim ilkeleri aracılığıyla duygulara ilişkin
yorumu· l?akımından değil, dış görünüşleri tarihin, karakterin ve all­
laki eğilimlerin göstergeleri olarak kullanmış olması bakımından
çağının tjpik temsilcisidir. Tıp okullarında, suç eğiliminin kafatası
biçimiyle saptandığı Bertillon ölçümleri gibi "bilimlerde" de bu
yöntem kullanıldı. Genç ·Sigmund Freud'un alanı olan frenoloji,
mantık olarak yalnızca Bertillon ölçümlerinin kafatasının içine uy' ·:
gulanrı<asıydı: 1890'da doğal cinsel tutkunun sağ ön lopta yoğun'
!aştığı, öfkenin ise medulla tabanının ortasında olduğu düşünülü­
yordu. Hatta Freud başlangıçta id, ego ve süper egonun beynin ay­
n bölümlerinde yer aldığını düşünüyordu. Beden yüzeyinde karak­
terin, iradedışı olarak kendini göstereceği fikri en iyi ifadesini 19�­
yüzyıl ortalarının cinsel tallayyülünde bulmuştu. Yozlaşma ve za­
yıflığı.il göstergesi olan erkek mastürbasyonunun, mastürbasyonda
kullanılan elin avucunda istemdışı tüylenmeye; kadın mastürbasyo­
nunun ise aksine, pubis kıllarının dökülınesine yol açtığı düşünülü­
yordu.
İradedışı dışavuruın ilkesi doğruysa şayet, kadınların böylesine
sarınıp sarınalandıktan soma bile kamusal alan içinde kendilerini
gös.ternıekten ürkmeleri neden şaşırtıcı olsun ki? Herkes kendini
ötekilerin bakışlarından koruyordu, çünkü derinlerdeki duygularla
ilintili sırlarının bir bakışta anlaşılınası tehlikesi vardı.
'
Günümüzde hissetmemeye çalışan bir kişi hasta o!ınaya aday
görünür. Yüz yıl önce, belki de tüm bir sınıfı oluşturan insanlar .salt
itkilerini ihmal etıne ya da bastırma çabası yüzünden bir psişik fe­
laketin kucağına düşmüştü. Ama bunu yapma nedenleri mantıklıy­
dı. Bu onların kamusal ve özel yaşam karmaşasıyla baş edebilme
tarzıydı. Bir duygu bir kez açıkça hissedilince yabancı kişilere bile:
iradedışı olarak gösteriliyorsa, o halde kendini korumanın tek yolu
·­
hissetmekten vazgeçmektir, özellikle de cinsel duygulan bastır- '
maktır. Bedenin giyim yoluyla fiziksel anlamda deformasyonu da
aynı koşulların ürünüdür: Beden doğal halinden çıkarıldığında artık
konuşamaz; kişi doğanın izlerini tamamen silerse, başkalarının gö­
zünde incinebilir olmaktan kurtulur. Viktorya tarzı iffet belki de
"tutkunun yadsınması adını alınış irrasyonel bir tutkuydu" (Lytton
_
Strachey), belki de "başkalarının bastırılınasının kendini bastırarak
tamarnlanışıydı" (Bakunin); bu ayrıca, basit bir başkalarından ko-
. 'ruruna çabasıydı; kamusal yaşamın yeni psikolojik anlamı ışığında
gerekli olduğu düşünülen bir korunma.
· Benlikle aralarında birer mesafe olan dış görünüşlerin bu neden­
le bizleri, dış görünüşleri ve faili değil, fiili övmeye ya da yermeye
alıştırması gerektiğine inanan Fielding'in yaklaşımından çok fark­
lıydı bu. Carlyle'ın okurları, Darwin'in evrim teorisini kabullen­
mek zorunda kalmayı istemedikleri gibi onun etkisiyle radikalleş­
meyi de istemiyorlardı, ama bu büyük yazarların kullandığı yönte­
min popüler yansımaları tıp, kriminoloji ve giyimin yanı sıra cin­
, sellik konusundaki dini vaazlarda görülüyordu.
C. SAHNE, SOKAÔIN ARTIK ANLATMAD!Ôl
BİR HAKİKATİ DİLE GETİRİR
Kişiliğin kamusal alana tecavüzü, sahne ve sokağın düşünce kodla­
rı arasında uzanan köprüyü kökten değiştirdi. 1830'1arın sonlarında
 kamusal tercih, oyuncuların sahnedeki görilnüşlerinin sokaktaki et­ rakterleri sergiliyordu. New York'taki Uygulamalı Sanatlar Lincoln
holojik muhakemelerin hiçbirine konu olmamasından yanaydı Merkez Kütüphanesi drama koleksiyonu ise aksine, Th6atre de la
. Ka­
mu, en azından sanatta, herhangi bir kişiye bakarak kolayca Portre St. Martin'den kostümler ve onun 19. yüzyıl ortalarındaki
onun
kim olduğunu söyleyebilmeyi talep etmeye başlamıştı. prodüksiyonlarından oluşan sıradışı bir koleksiyondur. 1 3 1. ve 132.
Sahnede
inanılırlık ve gerçek görtınüşlere ilişkin bu istek öncelikle
tarihsel. gravürler, mitolojik bir oyun olan Balıklar Kr allığı 'nda karakterle­
kostümlerin aslına uygun oLması talebiyle yüzeye çıktı. rin Zefır ve Eros 'tan yüz yıl sorıra nasıl giyindiklerini gösterir.'"
1830'larda sahnedeki karakterlerin tam olarak doğru kostüml Bir balığı temsil eden her oyuncu genel olarak "balık" değil,
er
içinde ol.malan ve oyunun ait olduğu dönemi olduğu gibi yansıtm özel olarak belli türde bir balığın kafasını canlandıran bir maske ta­
a­
sı için, çoğunlukla beceriksizce olsa bile tutl..-ulu bir çaba gösteril kıyordu. Bir kadın levrek balığı, bir erkek oyuncu da kılıçbalığıydı
i­
yordu. Bu çaba genelde yeni sayılmazdı. Sahnelere aslına vb. Dahası, kostümler pullu bir deri ile kaplanmıştı, öyle ki karşı­
uygun
Q_ köylü kılığında çıkan ve 1761 'de gerçekten Türkiye' den ithal edil­ nızdakinin balıkları canlandıran fantastik bir tip değil, gerçekten
23 1
miş kostümler içinde bir Türk prensesini canlandıran Madam Fa­ balık olduğunu düşünüyordunuz. Gravürlerin merkezinde yer alan
vart zamanından beri hem Londra hem de Paris sahnelerinde balıklar kralı bir taç giymişti. Tacın tepesinde bir kuyruk vardı ve
aynı
eğilim söz konusuydu. Fakat 1830'larda ve daha sonraki 20-30 bu kuyruğun şekli kafası kralın başına geçirdiği maskeye temcl
yıl
içinde tarihselcilik daha önce sahip olmadığı bir güce kavuşmu olan gerçek balığın kuyruğu ile aynıydı.'"
ştu.
Kamusal al.an, tiyatronun "zorunlu yanılsama"sını -Moyr Aynı koleksiyonda, 1830 ve 1 840'ların Mercier'nin eserlerinden
Smith'in
ileride uzun uzadıya üstünde duracağımız bir deyimidir bu- hareketle sahneye konan popüler melodramı Paris' in Sırları 'nda
yarat­
mak için aslına tam uygunluk istiyordu ." giyilmiş kostümlerin resimleri de vardı. Paris' in Sırlarz'ndaki ka­
Ünlü bir 18. yüzyıl aktörünün oğlu olan Charles Kean'in rakterler dışarıdan bakan burjuvaların kolay kolay anlayamadığı
19.
yüzyıl ortalarında Shakespeare'i nasıl sahneye koyduğuna a�ağı sınıfa ait muammalar olarak sunuluyorlardı; kostümlerde or­
bakalım.
Macbeth ( 1 853), Vll!. Henry ( 1854), fil. Richard ( 1854) ve Kış ta sınıf ve işçi sınıfını carılandırabilmek için özenli bir çaba görillü­
Masalı ( 1 856) oyunlarında hem kostüm hem de sahneye konan ça­ yordu. 1 8 . yüzyıl ortası tiyatrosunun güzel hizmetçilerden ve "cıvıl
ğın dekoru bakımından tam bir yeniden kurma çabasına girilmiş cıvıl köy manzaralarından" çok uzaklardayız. Edith Dabney'in tari­
ti.
Her y�niden kurma için aylar süren araştırmalar yapıLmı hi kostümler koleksiyonu ve Lincoln Merkezi arşivleri, tam aksine,
ştı ve Ox­
ford Universitesi'nden bir hocanın da desteği alınmıştı. Hoca, orta sınıf kadınlarının sahne için hazırlanmış giysilerini hiç değiş­
bu
"soytarı işinde" adının gizli tutuLması kaydıyla Kean'in tirmeksizin ve tiyatroya uyarlanmaksızın sergiler. SaJ\nede gördü­
ödediği
dolgun ücrete razı olmuştu. ili. Richard oyununun afişinde ğünüz, gerçek kişinin kopyası gibidir. Sahne jestleri de; aynı mantı-
Kean
izleyicileri James Laver'in sözleriyle, şöyle uyarmıştı: "Oyunu . ğı izliyordu: Beden "gerçek yaşam"da yapıldığı gibi hareket ettiril­
o
zamana değin sahnelenenlerden son derece farklı bir tarihsel meliydi; melodramda bile aktöriln rolü gereği melodr\lffiatik hare­
çağın
anlatılmasına fırsat verdiği için seçmişti. Danışman tarihçilerin ketler yapması zevksizlik olarak görülüyordu !850'lerde."
ad­
larını belirtiyordu .....ve..... tüm ayrıntıların şüphe götürme Carlos Fischer gibi eleştirmenler kostümlerde gerçeğe uygunluk
z sahici­
liğine kefildi."" tutkusunu oyunların sahnelenmesinde özgürlüğün ve düş gücünün
Bu tarihselciliği kendi başına bir kostüm tarihi vakası şeklinde düşmanı görürler, ama biz şu an için estetik yargılan bir tarafa bı­
yorumlamak doğru olmaz. Alegorik ya da mitolojik oyunlar
ın kos­ rakacağız. Sahne ışıklarının bir yanında şöyle bir dışarıdan bakarak
tümlerinde de aynı ısrarla inandırıcı görünüşler aranır ol.muştu
. Le kim olduklarını "bilemeyeceğiniz" giysilere bürünmüş erkek ve ka­
C,ompte'ın 18. yüzyıl kostümleri koleksiyonu, hareket
siz beden dınlar vardı. Ama bu insanlar, mahrem "bilginin" giysilerde saklı
üzerine asılan kumaşlarla bezenmiş Zefır ve Eros gibi mitoloji
k ka- olduğuna inanıyordu. Bu insanların tiyatroda bulmaya çalıştıkları
 şey ise gördükleri insanların hakiki olduğundan gerçekten kesin
emin olunabilecek bir dünya idi. Oyuncular gerçekten oynadıkları
rolü temsil ediyorlardı. Hiçbir hile söz konusu değildi, terslik çıka­
racak bir indirgeme eylemi görülmüyordu. Sokağın tersine, tiyatro�
da yaşan1 gizlenmiyordu; olduğu gibiydi.
Bu ilginç bir durumdu. Richard Southern gibi tiyatro tarihçileri
l 9. yüzyıl ortasından "yanılsama çağı" diye söz ederler. Fakat ya­
nılsama dünyasında kesinlik vardı. Kozmopolit şehir fiziksel görü­
nüşün kesinlik taşımadığı bir dünya idi. Yani, yanılsama ortamında,
bilinçli irıcelendiğinde, kadın ve erkeklere ilişkirı hakikatlere so-
232 kaktakirıden daha kolay ulaşabilirdiniz. Moyr Smith'in tüm bu ta­
rihsel yağmanın gerekli kıldığı "zorunlu yanılsama" arayışından
söz ederken anlatmaya çalıştığı, bir oyunun inandırıcı olabilmesi
için yer ve zamana ilişkin bir gerçeği -oyuncuların ve izleyicilerin
kendi yaşamlarında bulamadıkları bir gerçeği- kurması zorunlulu­
ğuydu.
Aristoteles bize tiyatronun "şüpheyi gönüllü olarak ertelemeyi"
gerektirdiğini söyler. l 9 yüzyıl başkentlerinin sahne kostümleri bu
düşünceyi aştılar. Şehirde gizemliliği sona erdirmek, bir hakikati
dile getirmek için toplum sanata dayanmalıydı, aksi halde erkek ka­
dın herkes o hakikate çoğunlukla hatalı bir yolla, minyatürleştiril­
miş verilerden türeterek ulaşacaklardı. Yani, izleyici ile bu sanat bi­
çimi arasındaki ilişki, bir bağımlılık ilişkisi olmaya başlıyordu. On­
ların modem başkentte kendileri için kolaylıkla yapamadıklarını ti­
yatro onlar için yapıyordu. Bir yanda gizemlilik, yanılsama, aldat­
ma ve öbqr yanda da hakikat arasındaki çizgiler 19. yüzyıl ortasın­
da kendine özgü .bir biçim kazandı: Hiçbir şifre çözme çabası ge­
rektirmeyen· sahici yaşam ancak sahne sanatının himayesi altında
ortaya çıkıyordu.
Böylece kişiliğin yeni şartları kamusal alandaki sahne ve sokak
ilişkisini değiştirdi. Bu şartlar aynı şekilde kamusal ve özel alan
ilişkisini de değiştirdi. Bunu yalnızca özel duyguların iradedışı bir
biçimde kamusal alanda açığa çıkmasını sağlayarak değil, özel
alanın en temel kurumu olan aileyi etkileyerek yaptı.
ic D. K İ ŞİLİK YE ÖZEL AİLE
Kitabın giriş bölümünde hazırlık aşamasının, önceki çalışmalarım:
ilişkirı bazı sorunların su yüzüne çıkmasına yardımcı olduğunu be
lirtmiştim. Bunlardan birini şimdi vurgulamak gerekiyor. Bu sorun
kamusal yaşam ve onun getirdiği hoşnutsuzluğun antitezi olaral
görülen 19. yüzyıl kurumu, istikrarlı burjuva ailesindeki değişinllı
ilgili.
19. yüzyılda şehirde meydana gelen değişimlerin ailedeki temei
değişimlerle bağını ilk kez sosyolog P.I.Sorokirı fark etti. Kentsel
büyümenin aile biçiminirı "geniş" aileden "çekirdek" aileye dönüş;
mesine yol açtığına inanıyordu. Geruş ailede ikiden fazla kuşak biı
aradadır ya da aynı kuşaktan olup birden fazla evli çift bir evi pay,
!aşır. Sorokin kozmopolit kültürün karmaşıklığının geniş ailenin bir
arada tutulmasını güçleştirdiğini, kendi deyimiyle, parçalanmış ge­
niş ailelerin "serpintisi" olan basit çekirdek ailenin hayatta kaldığı­
nı düşünüyordu. Sorokin'in öğrencisi Talcott Parsons onun temel
düşüncesini ele alıp tuhaf bir şekilde geliştirdi. Parsons'ın yazıla­
rında çekirdek aile geniş aileden çok daha "etkin" bir aile biçirill
haline geldi. Çekirdek aile, geruş ailenin enkazından sağ kalan şey
olmaktan çok, büyük şehirle simgelenen, yapısını kişidışı bürokra­
si, toplumsal hareketlilik ve büyük bir işbölümünün oluşturduğu
yeni bir topluma verilen pozitif bir yanıttı. Çekirdek ailenin bu or­
tamda çok daha etkin olması beklenirdi, çünkü aile içindeki birey­
leri daha az bağlanmktaydı. Örneğin, uzun yıllar birlikte çalıştığı
bir büyükbaba için iş değiştirmenin etkilerinin neler olacağını dü­
şünmek yerine artık eşi ve çocuklarıyla yaşayan kişi ·yalnızca işin
kendisini ve kişisel bakımdan avantajlarıyla dezavantajlarını tart­
mak durumundadır. Böylelikle Parsons, bireycilik, çekirdek aile ve
yeni endüstri toplumunu bir araya getirmiştir.'"
On beş yıl önce, modern aileye ilişkin geçerli görüş buydu; bel­
li değişikler geçirmişti, kafa tutulmuştu; fakat sosyolojik çevreler­
de yine de ilgi odağıydı. Asıl sorun, tarihçilerin bunun olgusal yan­
lışlığını bilmeleriydi. 19. yüzyıl çekirdek ailelerindeki burjuvalar
aileyi hiçbir zaman önemli bir etkinlik aracı olarak görmedikleri gi­
bi çekirdek ailede görünmeyen bir el tarafından geniş ailedekinden
daha büyük bir etkirıliğe de itilmiyorlardı. Gerçekten de, akrabala-
 sı değil, analitik bakımdan
rın desteği olmaksızın, insanlar çoğu zaman her yöne savruluyor ve Sorun, bu bakış açısının hatalı olma
diği ailenin gelişim süreciyle
o dönemde sıkça görülen ekonomik felaketlere ansızın yenik düşe- · eksikleri olmasıdır. Ortaya çıkarabil
• konuda 19. yüzyıl sonu Viyana­
biliyorlardı. ilintili durağan bir tablodur. Bu
aşağıdaki pas.aj aydınlatıcı bir
Sorokin 'in ekonomik felaketin serpintileri fikri, tarihsel kayıt' sı'ndaki bir burjuva ailesini anlatan
!arla daha çok çakışmakla beraber aile içinde yaşamın nasıl yapı­ örnektir:
landığına ilişkin bir fikir vermemekteydi. Dahası, bir biçim olarak üst sıralarındaydı. B_u fikirl�uzu- erin
çekirdek ailenin yeni ve 19. yüzyıla özgü bir kurum olmadığı gibi
yeri erdemler listesinin eneviyd
..... istikrarın
i..... Baba düze nın ve
kişinin
somut olarak vücut bulduğu yermutla önemı yal­
büyük şehre de özgü olmadığını söyleyebilecek kadar veri vardı. run güvencesiydi ve genelde, ması olmak otoritesi vardı. Yuvanın ynı
19. yüzyılda değişiyor görünen ise kentsel çekirdek ailenin işle­ yansı sınd
nızca kişinin başarısının ı ayrıntılarının gırm an ge Imi �� rdu. � zaman:
_ esı_ ızı
�� boyle ver� y en,
� sınelmey dış
viydi . . da d�t iş yaşamının can sıkıc Bu çağda yaşayanlar ıçı n � lıtla� � 235
dünyadan uzak bir sığın.aktı. .
Benim gibi hem tarih hem de sosyolojiye ilgi duyan yazarlar,
nuş. her türlü hayat gailesinden özen
le arındırılmış bır ort���a.�ogup bu­
böylece ailenin seyri ile biçimini ilişkilendirme sorunu ile karşılaş� yümenin nasıl bir şey olduğunu tasavvur etmek kolay degıldır
tılar. On beş yıl önce aile konusunda tarihsel çalışmalara ciddi bi­
ildiğinde burjuva ailenin durağan
çimde başlandığında, kısa sürede, 1 9. yüzyıl ailesi üzerindeki araş­ Yukarıdaki pasajda, bir araya getir
getiren dört unsuru italik harflerle
tırmalarımızı yönlendirecek formüle ulaştık: Çekirdek aile, toplu­ bir olusum tablosunu meydana
mun ekonomik ve demograf'ık değişimlerine katılım sağlamak için . U:
yazdı : istikrarlılığa değer biçil
mektedir, çünkü toplum istikrarsı.
n aıle bır
z­
ıs­
ı olarak hizmet göre
değil, karşı koyabilmek için kullanılan bir araçtı. Ailenin işlevi bir dır; toplumdan çekilmenin bir arac
. B u nede nle yalıtılmıştır. Bu yalıtım
tür sığınak, barınılacak bir yer olmasıydı. Parsons 'un belirttiği gi­ tikrarlılık timsali haline gelir
olarak hayat gailelerini aile iliş­
bi bir "uyum sağlama ve bütünleşme" aracı değildi. Chicago'daki da aile üyelerini bilinçli ve gönüllü
ik ederek başarılı olur. Böyle bir
orta sınıf üyesi aileler üzerine bir çalışmam olan Şehre Karşı Aile­ kilerine sokmaktan kaçınmaya teşv
n
ır: Öncelikle, burjuva yaşamını
ler' de, çekirdek ailenin, şehirdeki geniş aileler içinde yaşayan in­ anlatım iki açıdan gerçek dışıd
varsayar, yeter ki insanlar bu eko­
sanlara göre gerçekte üretkenlik karşıtı bir noktada, mesleki açıdan ekonomisinin yönetilebileceğini
daha az istikrarlı ve dikey hareketliliğe daha az yatkın olabileceği­ zımni bir anlaşmayla arıışma arak : .?'
nomiyi herkesin kabul edeceği
nlığın şans a. bağlı oldugu bır
ni kanıtlarla göstermiştim. Kadınların durumu ile ilgilenen öteki aile ilişkileri dışında tutsunlar. Saygı .
ı
larında konuşulmak içı11 ne denl
araştırmacıların, 19. yüzyılda çekirdek ailenin işlevi konusuna yak­ çağda, para konusu yemek masa
laşımları aynıydı; çekirdek aile kadın ve çocukların aynı anda hem uygunsuz olursa olsun, ekonomi
zihinl�rde u_z � _ �
ıuıula a zdı.'._11
ış, gerı çekılmış aıle, dogal ka­
bastırılarak hem de korunarak toplumun bütününden koparıldıkla­ İkincisi ve daha önemlisi, "yalıtılm
e edildiğine dair ı
f' kirler göz önün­
rı mekandı. Juliette Mitchell ve Margaret Bensman gibi yazarların rakterin yalnızca aile içinde ifad
19: yüzy ılda
bir anlam taşıyabilirdi.
de bulundurulursa 1 8 . yüzyılda
kuramsal çalışmalarıyla özelleşmeye ilişkin Marksist nosyonlar ye­
ni bir soluk kazandı ve çocuk bakımı, evlilik sorunları, aile tahay­ ise kisiliain tüm toplumsal ilişk
ilerde içkin olduğu yönün eki �
fikir ­

�; a bu aile ancak bir rüy olabilir­ �

ler g z nünde bulundurulduğund
yülü üzerine kaleme alınmış 19. yüzyıl yazarlarının derinlemesine
incelenmesi, bu yüzyılda kabuğuna çekilme ideolojisinin giderek di. Kuşkusuz, burjuva aileler toplu
mun g�rilirıılerinden �
çmayı ıs­
_
ine inanıyorlardı . Bak alım oyle
iaha da güçlendiğini gösterdi. Tüm bu çalışmaların arkasında Ari­ terlerdi ve kuşkusuz kaçılabileceğ
!s 'in ancien regime ailesi üzerine yapıtı vardı. Bu yapıt, çekirdek mı' ?. . .
-
ileri, aile içindeki ilişkilerı belır
tilenin yepyeni bir biçim olmasını abartmasına rağmen, 19. yüzyıl­ Kamusal dünyadaki insan ilişk
k
ordu. Bu kurallar kişili.ğe ait küçü '.
la yeni bir işlev yüklenmeye hazır olduğuna da bizleri ikna ediyor­ leyen kurallara göre biçimleniy _
irdı. Bu sımgelerı n kişının karakterı
lu. 63 değişebilir ayrıntıları simgeleşt
 hakkında her şeyi anlatabileceği sanılıyordu, ama bu simgelerin
"verileri" devamlı odak dışına çıkıyor ya da kayboluyordu. İnsan­
ların kişiliklerini ifade edebilecekleri yerin aile olacağı sanılıyordu,
fakat aile içi etkileşimin ayrıntılarını psişik simgelere dönüştürerek
şişirmeleri halinde, insanlar arzuları ve iradeleri ters yönde hareket
etmesine rağmen istikrarsız toplumsal ilişkileri baştan sona yeniden
yaşayacaklardı. Kamusal alanda kargaşa duygusunu yaratan tek ba­
şına ekonomik karışıklığın acı gerçekleri değildi. Aynı zamanda da
bu gerçek)eri kavramanın, toplumun kendisini dev bir insan "hiye­
roglifi" olarak ele almanın yeni şartlarıydı bu duyguyu yaratan. Ai-
236 le bireyleri birbirleriyle ilişkilerine, istikrarsız görüşlerln ayrıntıla­
rından bir anlam çıkarılarak anlaşılabilecek olan hiyeroglifler gözü
ile baksalardı, düşman sığınılan yere girmiş olurdu. Kişilik böyle­
ce, insanların kaçınmaya çalıştıkları çığrından çıkmışlığı yeniden
üretirdi.
·
!ar. Kişilik görünümlerle oluşturulduğu için gevşemek tehlikelidir,
çünkü doğada gevşemiş bir ruh haliyle sırtüstü yatmaya uygun bir
düzen yoktur. İşte, doğal sempatiye ilişkin eski teori ile kişilik ge­
lişimine ilişkin yeni teori arasındaki büyük fark! Oluşturulmuş sev­
gi sabit görünümler ister.
Kişiliğe ilişkin modem düşüncenin üzerinde geliştiği şartlar
bunlardı; özel yaşamda ifade edilen, bu alana sokulan bir doğal ka­
rakterin şartları değildi. İşte bu nedenle aile içi düzen dünyadaki
maddi düzensizliğe bir tepki olınaktan öte bir şeydir. Ailede düzen
sağlanıa mücadelesi, toplumun işleyişine kişisel terimlerle yaklaşıl­
masını sağlayan aynı bilişsel kurallar tarafından yönetildi. Aile içi
düzen için verilen bu mücadelenin, yine de çekirdek aile biçimiyle
özel bir yakınlığı vardır.
Çekirdek aile, aktörlerin sayısını azaltarak aile içindeki herhan­
gi bir bireyin oynaması gereken rollerin sayısını azaltmak suretiyle
iki

T.G.Hatchard'ın Çocuk Eğitiminin ve Bakıcılık Disiplininin İyi­ düzen sorununu basitleştirir. Her yetişkinin eş ve ebeveyn olarak
olına­
leştirilmesi Hakkında Düşünceler başlıklı kitabında (16. baskısı role gereksinimi vardır: Evde büyükanne ve büyükbabanın
rı
1853 'te yapılmıştı) aile içi düzeni kurmada geçerli kurallar, aile bi­ ması halinde, çocuk onları hiçbir zaman başka birilerlnin çocukla
tek bir yetişkin sevgisi ve ye­
reylerinin ·birbirleri karşısında sergiledikleri görünümleri istikrarlı olarak görmeyecektir. Çocukta yalnız
ki davra­
kılmanın kurallarıdır. Hatchard dönemin çocukluğa özgü kuralları­ tişkin beklentisi imgesi oluşacak ve anne babalar önünde
aki davranış
mn tümünü yazmıştı: "Küçük çocuklar ortalıkta görünmeli, ama nış tarzı ile büyükanne büyükbaba ya da amca yanınd
acak­
sesleri duyulınamalıdır", "her şeyin bir yeri vardır ve her şey kendi tarzını birbirinden ayırarak seçim yapmak durumunda kalmay
ba­
tır. Bir başka deyişle, çekirdek aile
yerinde olmalıdır", "metanet yetişme çağında kazandırılır." Tüm düzgün insani görünü nılerin
esine izin verir.
bunlar kendiliğinden davranışlar karşısında alınmış önlenılerdir. sitleştirilmiş bir insan ilişkileri meselesine dönüşm
Karmaşıklık azaldıkça istikrar artar; birey ne kadar
Hatchard'a göre, çocukta sırf kendisini '�doğru düzgün takdim et­ az sorunla uğ-
me" anlay;şı oluşturularak bile onun sevgiden itaatkarlığa ve baş­ raşmak zorunda kalırsa kişiliği de o denli gelişir. .
"Moynıhan
kalarına karşı duyarlı olmaya kadar tüm duyguları geliştirilebilir. Bu tür inançlar 1960' ların siyah ailesi üzerine ünlü
çarpıcı biçimde
Fakat ana babalar da aynı kural ile bağlıydılar. Çocuğun onları sev­ Raporu"nun habercisi olan 19. yüzyıl belgelerinde
görevliler
mesi için, onun önündeki davranışlarını düzenlerneliydiler. Neleri öne çıkmıştı. 1860' !arda hem Londra hem Paris't e sosyal
r ve bu bozulına­
bekleyebileceğini bilen çocukta güven duygusu gelişirdi."' yoksulların ahli\ki bozulmalarından kaygı duyuyo
şartlarına bağlıyorlardı.
Hatchard'da eksik olan, 1 8 . yüzyıl pediatristlerlnin farkında ol­ yı yok;ulların içinde yaşadıkları aile
n, "dağıl mış yuv "
duğu, ana baba ve çocuk arasındaki doğal sempatiydi, Bunun yeri­ !860'1arda, J960'larda olduğu gibi, suçlu görüle �
ne duygular geliştiriliyordu; bu duygwlar, kişiliğin biçimlenmesiy­ idaresinin olağan sorum lusu sayılan kadınd ı. Yı­
ve çoğunlukla ev
olarak algılanan as­
le ortaya çıkar; istikrarlı bir kişiliğe sahip olmak için aile süreçleri ne J 8 60'1arda ve J960'larda dağılmış bir yuva
da terk edilmiş kadın ger­
insanların kendilerini birbirlerine karşı "doğru dürüst takdim" et­ lında geniş ailenin bir parçasıydı. Dul ya
, tey eye eld�n
melerine dayanmak zorundadır. Ana-babalar çocuklarının davranı­ çekte yalıtılmış değildi, çocukların anneden dayıya �
aya gıtmek ıçın
şına olduğu kadar kendi davranışlarına karşı da "tetikte" olmalıdır- ele geçirildiği ve kocaların bir başka yerde çalışm :
 ortadan kaybolup sonra da geri döndükleri bir ağın içinde yer alı­ sürdürülmesine de düşmanca bir tutum
ıld
aldılar. Karmaş ık kişilik
anlamınd.� artık istenmeyen
yorlardı. Aile grubu, kıt aile gelirlerindeki değişimlerle baş edebil­ için bir tehdit ise toplumsal . deneyim
r; ancien regime'deki ka­
menin tek yolu olduğundan böylesine çok boyutlu bir hale gelmiş­ bir şeydir. Bunda tarihsel bir ironi vardı
karşın çok daha istikrarlıydı.
ti. Orta sınıf üyesi sosyal görevliler geniş aileyi bir tür savunma ağı musal dünya, kişidışı karmaşasına
uymanın kendisi, kamusal alan­
şeklinde algılamaktan çok ve eğer gerçekten parçalanmış bir birim Yapmacıklığın pratiği, göreneklere
katılık yaratırdı.
olsaydı emekçi sınıfın yaşam koşullarında olagelen feci değişimle­ da bir berraklık, hatta biçimsel bir
rin bir aile için ne anlama geleceğini tasavvur etmekten çok, belir· Çekirdek ailede istikr arın ne ölçüd e sağlanabildiği hakkında, 19.
listesine bakılarak bir yargıya
siz sevgiden ve o nedenle ev ortamında çocukların şevkinin kırıldı­ yüzyıl aile hekimliğinin "şikayetler"
i sinirsel gerilim ve parano-
ğından söz ediyorlardı. Belki de şevk kırılması hakikaten vardı; ulaşılabilir. Şikayetler kaygı, uzun sürel
meyecek fiziksel sıkıntılar-
ama sorun, yorumlarında çocuğun duygusal düzeyde istikrarlı ola- yak korkudan kaynaklanan, felaket dene ,
'§. bilmesinin yegane aracı olarak basit çekirdek aileyi gören bu sosyal kronik kabızlığın genel adıydı. 239
dı. "Yeşil hastalık" kadınlardaki
Cari Ludwig, bunun kaynağının
görevlilerin ekonominin yıkıcı gücünün üstünü örtmeleriydi."' Marburg Üniversitesi'nden doktor
hakim olamayarak osurma kor­
Modem toplumda kişilik gelişiminin ancak kişisel etkileşimin yemekten sonra kadınların kendine
ası olduğunu öne _ sürü'.ordu.
istikrarlı kılınmasıyla gerçekleşeceği inancını doğuran bir dizi ta­ kusuyla kalçayı sürekli gergin tutm
ı çıkmaktan, bahçelenne bile ın­
rihsel etken iş başındadır. Çekirdek aile yaşamı, söz konusu düşün­ "Beyaz hastalık" . ise evden dışar
. Bu kadınlar izlendikleri ya da
mekten korkan kadınlarda görülürdü
cenin yaşama geçirilmesinin aracı olarak oldukça uygun görünmek­
tedir. Ama dış görünüş ve davranışlara ait her ayrıntı bütün bir ki­ yabancılar tarafından gözetlendikler
i korkusuna kapılıyorlardı. Ço �
yüzlerine bir solgunluk çökerd� .
şilik durumunu simgeliyorsa, davranışlardaki ayrıntılar değiştiği az açık havaya çıktıkları için de
ıf
ud öncesi) yapıtında, kompuls
Breuer'in histeri hakkındaki (Fre
zaman kişiliğin kendisi çığnndan çıkabilir. Zaman.içinde tutarlı ka­
lan bir kişilik için derli toplu bir dış görünüş gerekir. İlksel duygu gülme gibi semptomlar ev içind
e kişinin her zaman hoş görü nme _s -�
ı verilen tepkiler olarak gost :
. e ıı ­ ;
"iyi" duygu olarak görülür. Karmaşık duygu tehdit edici duygudur ni engelleyen depresyonlara karş
ve istikrarlı kılınamaz, kim olduğunuzu gerçek anlamda bilebilmek arasında öyle sık görülen bır ıka­ �
yordu; bu tepki "saygın kadınlar
yet­
l ediliyordu. Kuşkusuz bu şıka
için, parçalan ayırt edebilmeli, öze inebilmelisiniz. Çekirdek aile­ yet"ti ki neredeyse normal kabu
ıs rapo rları
nitelikteydı; fakat teşh
nin yukarıdan aşağı doğru belirlenen ortamında çocuk kişilik özel­ lerin tıbbi analizleri fizyolojik
açla­
üyordu: Kişinin bedensel ihtiy
liklerini, kendi görünüşlerinden çeşitlilik ve karmaşıklığı kaldırarak belli bir manzara etrafında dön
dışı ve
gularına kadar, kendini istem
ve yalnızca ana babasının basit ve sabit imgelerini sevmeyi öğrene­ rından aile çevresi içindeki duy
kitaplar ında bulu­
usu. 19. yüzyıl tıp
rek geliştirecektir. Onları tutarlı olduklarında inanılır "sayabilir." yanlış olarak dışavurma kork .
es ne
anış ve ıfadeler'.n duzenlenm �
nan "şikayetler" ev içinde davr
Çocuk suçlan alanında uzmanlaşmış Frederic Demety ve Johann
Wichem'de, Lord Ashley'in Avam Kamarası'nda terk edilmiş ço­ yön elik çaba ların kanıtıdır. Bun
_ �
u şu şekild� e soyleme mumk � _
un­
-
da düzenlılıgın ve saflıgın _bır ben­
cuklar hakkında yaptığı konuşmalarda ve Londra Hastanesi'ndeki dür: Toplum, üyelerine duygular
empoze ederse, hısten ısyan et­
bir grup yeni kuşak pediatristin gözlemlerinde yankısını bulan lik sahibi olmanın bedeli olduğunu
ı haline gelir. Trollop�'un Böy
le
Hatchard'ın tavsiyesi şuydu: Çocuğu çapraşık ve çelişkili deneyim­ menin mantıklı , belki de tek arac
jlar okuyunca Korkuya ka­
lerin tehditlerinden kurtaracak toplumsal ilişkilerin oluşturulması Yaşıyoruz Artık adlı kitabındaki gibi pasa
n:
için mücadele edilmelidir. Çocukta güçlü bir kişilik yaratılmasının pılmaktan kendini alamıyor insa
tek yolu buydu."'
İnsanlar, karmaşıklığı zamana dayanıklı karakterin düşmanı ola­
in en başından beri ona karşıesız�ürkı.�stonaolmu
(Paul Montague) ilişkilerinönem el
şt�.
deg-
Bir kadın için bundan daha li ne olab ilirdi ki? Şüph
ra.k gördükleri ölçüde, bir kamusal yaşamın fikrine olduğu kadar
 mcmiş yüreğini açınıştı. Başka hiçbir erkek dudaklarına dokunmamış, eli­ E. GEÇMİŞE BAŞKALDIRILAR
ni tutnıamış ya da hiçbir erkeğin onun gözlerinin içine azarlanmadan hay­
ranlıkla bcıknnısına izin vermemişti..... onu kabul ederken bütün istediği Geçen yüzyılın sonunda insanlar, bu psikolojik kültürün verdiği ki­
kendisine karşı şimdi ve gelecekte dürüst olmasıydı. mi endişe ve bıkkınlıklardan sıyrılmaya kararlıyilllar. Giyin1de, bi­
lindiği kadarıyla, Viktorya tarzı terk edilmeye 1890'1arda başladı ve
Bekaret, saflık, duygularda süreklilik, öteki erkeklere ilişkin bilgi
Büyük Savaş'tan hemen önce Paul Poiret'nin kadınlm korselerin­
ve deneyim yoksunluğu; tüm bunlar, yaşamın · ileri dönemindeki
den kurtamrnsıyla güç kazandı. Bu dalla sonra, 1920'1erde tam bir
histerik şikayetlerin kaynağıydı."
başkaldırıya dönüştü; özgürlükçü güçler sonraki otuz yıl için sava-
Histeri, aile içinde kişilik muhakemesinin işareti idiyse, Freud
şı yitirdiler ama geçtiğimiz onyılda şeffaf bluzlar, kalçaları sıkan
ve ötekilerin bunu davranışlarda özbilinç temelli terapi yoluyla gi­
pantolonlarla yine zaferlerini ilan ettiler. Böylesi bir tarih tablosu il­
dem1eye çalışmaları bir rastlantı değildir. Freud 'dan önceki konu-
240 han1 verici olmakla beraber yanıltıcıdır. Vıktoryenlerin bu kısıtlayı- l;
şarak yapılan terapilerin çoğunda amaç, basitçe belirtilerin gideril­
mesi, hasduıın "düzenli" bir yaşama döndürülmesi ve histeriler tüm cı giyim tarzlarına karşı, cinsel baskılara başkaldırının bir uzantısı F
olarak her zaman bir başkaldırı söz konusuyken, bu kısıtlamaların
ayrıntılarıyla doktora gösterilerek hastanın histerilerden sözde (ve
kaynağına ve bireysel kişiliğin kamusal alana girmesine karşı hiç­
nadir olarak) kurtarılmasıydı. Buradaki düşünce, duygularınızı bir
kere dile getirdiğinizde, artık geçtiklerini ve onlarla işinizin kalma­ bir başkaldırı olmamıştır. Giysiler hiil1i karakterin bir göstergesi sa­

dığıydı; geçmişinize iniyorlardı. Semptomlara ilişkin özbilinç dü­ yılmaktadır ve yabancı bir kişinin karakterini üzerindeki giysiler­

zenleyici bir araç olarak kabul ediliyordu; psişik derinliklere inmek den çıkarabilmek hfüii ayrın\ılar estetiğine bağlıdır. Sokak dünyası

Freud öncesi tıpta henüz bir hedef değildi. Amaç, "hiikinliyet"ti. Ai­ ile kostünılere ait sahne dünyası arasındaki bölünme genişlemeye

le içinde duyguların iradedışı açığa vurulmasından doğan gerilİl11, devam etmiştir; bu bölünme yine sahnede gördüğümüz belirli be­
densel imgelere göre değil, bu bedensel in1gelerin zihnimize yansı­
özbilinç yoluyla görünürdeki davranışın denetimini dayatıyordu.
yan anlamlarına göre olmaktadır.
Freud ve öncelieri arasındaki fark Freud 'un, histerik semptomlar
Dalla genelleştirilirse, kamusal alanda kişiliğe değil de baskıya
üzerine konuşmalarla hastalarmı dalla derinlerdeki düzensiz itkile­
karşı yapılan bir başkaldırı, başkaldırı değildir. Bir "kültür devrin1i"
ri ile yüzleştirmeyi istemesinden doğuyordu.
Modem kişilik kavran11Ilın özel ve kamusal yaşamlar arasındaki
oluşur, "karşı kültür" doğar ve yine de eski düzenin tüm kusurları,
davetsiz bir biçimde, ansızın yeni düzende yeniden ortaya çıkar.
dengeleri nasıl etkilediğini artık belirleyebilecek bir konumdayız.
Burjuva yaşamına karşı modem burjuva başkaldırılarında bu öyle
Ancien regime toplumunda kamusal yaşam ile aile yaşamı arasında
yaygın bir özelliktir ki, gözlemci genelde bir kültürel başkaldırının
belirgin bir sınır çizilmişti. Geçen yüzyılda bunun altını çizme iste­
anlamsız olduğu sonucuna varır. Bu gözlem tam da doğru sayılmaz.
ği dalla da güçlendi, fakat sınırı çizmenin araçları da giderek kar­
Mizaçlara, genel olarak kabul gören tutumlara karşı isyanlar başa­
maşıklaştı. Aydınlanma devri ailesi düzenini bir tür doğa anlayışın­
rısız olurlar; çünkü kültürel yönden yeterince radikal değildirler.
dan türetti; geçen yüzyılda aile düzeni insani irade temelinde kurul­
Kültürel başkaldırının amacı hfüa inandırıcı bir kişilik modeli yara­
du. Arzularda tevazu doğanın karakter üzerindeki iziydi; arzularm
tılmasıdır ve bu haliyle de hfüii alaşağı etmeye çabalaillğı burjuva
saflığı ise iradenin kişilik üzerindeki iziydi. Kişilik ilkesi insanların
kültürüne zincirleruniş durumdadır.
bir tablo halinde sabitleştirmeye kararlı oldukları bir alanda yani ai­
Hedef kişilik tarafından biçimlendirildiği zaman görülen bu
lede istikrarsızlık oluşturdu.
kendini yenilgiye uğratmanın iyi bir örneği, zaman dilimi olarak
19. yüzyılın ayırdığı, moda alanındaki iki başkalillıının karşılaştırıl­
masıyla ortaya çıkar. İlki ancien regime'de bedenin diline karşı bir
 başkaldınydı; 1795 'te Paris 'te gerçekleşti. Amacı doğal l_(arakteri ğüslerinin biçimini tamamen belli eden
ı_Jc
, kollan ve diz altı aç elbi�
denirdi. Madam Hamelın gıbı
özgürleştirmekti; "la nature spontanee"nin kendisini kamnsal ola­ seler giyen kadınlara merveilleuse
k, ince dokunmuş:. kumaştan
rak ifade edebilmesine izin vermekti. İkincisi 1 890'lann ortaların­ cüretli kadınlar tamamen çıplak olara
e yürüyüşe çıkarlarciı. Thermi­
daydı. Viktoryen baskıcılığına ve iffet anlayışına karşıydı, fakat bir şala sarınıp kamuya ait bahçelerd
Madam Tallien, operaya yal­
amacı insanların kendi kişiliklerini kamusal alanda ifade edebilıne­ dor Parisi'nde modanın öncüsü olan
di. Louise Stuart, "bu;şeffaf giy­
lerini sağlamaktı. Bu karşılaştınnayı yaparak, modem çağlarda ki­ nızca bir kaplan derisi içinde gider
emin olabilirsiniz",' diye yazı-
şilik ile kendiliğindenliği birleştirebilmenin güçlüğünü ve benliğin silerle kombinezon giyilmediğinden
özgürleştirilmesini bir inanca dönüştürmenin anlamını kavrayabili­ yordu."' .
en tabii ki aşırı uçlan temsıl
riz. Madam Hamelin ve Madam Talli
_
ı katlarında yer alan ve daha bir ?
ediyordu. Toplumsal terazinin aşağ
"Devrimci giyim" ne anlama gelir? Paris'te Büyük Devrim.sıra­
t sında, iki zıt giyim tarzıriı belirtiyordu: Biri 1791-94 yıllarına ege­ yıl önce üniforma giyen kadınlar
� �
için bu mer eil/euse'ler eı:ıen -4·'
az aşırı bıçırnlerde, muslının
men olmuştu, öteki de 1795 'te başlayan Thermidor yıllarındakiydi. taklit edilen bir moda yarattılar. Daha
Müslin yalnızca göğüslerin biçi­
Bu tarzların ilki zamanımıza yabancı değil. Giysiler fiilen fark­ altın a bir kombinezon eklenmişti.
önemlisi, beden pozisyon değiş­
lı olsa bile, modem Çin' deki giyim ile Robespierre'in Paris'indeki mini göstermekle kalmıyor, daha
i de belli ediyordu."
giyim aynı ilkelere dayanıyordu. Giysiler toplumun eşitliğe yöneli­ tirdikçe, kol ve bacakların hareketin
en kadın ve erkekler ara­
mini simgeleyen üniformalar olmaktadır. Kasvetli bluzlar, basit ke­ Beden hareketlerini sergilemeyi istey
tlarına yapışmasını sağlama
simli pantolonlar, mücevherlerin, ziynet eşyalarının, tüm diğer süs­ sında müslin giysilerini ıslatarak vücu
e yaz kış sokaklarda salınıyor­
lemelerin ortadan kalkması sanki Paris 'te toplumsal engellerin var yöntemi oldukça yaygındı. Islak hald
zzam bir verem patlamasıydı.
olmadığını gösteriyordu. Robespierre'in Paris'i, ancien regime Pa­ lardı. Sonuç, Parisliler arasında mua
doğa adına kuru kalına çağrısı
ris 'inde görülen toplumsal mevki etiketlerine doğrudan doğruya Doktorlar sağlık ve son merci olan
"
saldırıya geçmişti; etiketler basitçe ortadan kaldırılmıştı. Beden yaptı. Çok az kişi buna kulak asmıştı. . _ ..
. . . ..

degersız suslerı, mu:ıyatur

cinsiyetinden arındırılmıştı, bedeni çekici kılabilecek fırfırlar takıl­ Parisliler, 1750 'lerin peruklanndakı
nlıkla karşılıyorlardı. Insan­
mıyordu. Bedenin nötr duruma getirilmesiyle, yurttaşlar zorla ara­ gemili ve sebzeli saç tuvaletlerini hayra
bir belirti olmadığı gibi, en
larına giren dışsal farklılıklar olmaksızın birbirleriyle ilişkiye gir­ ların kendileriyle alay ettiklerine dair
yoktu. Thermidor Paris'inde
mekte "özgür"düler. cüretli elbiselerde bile bilinçli bir ironi
oyun fikri doğdu. Bunu çarpıcı
Robespierre'in düşmesinden kısa süre sonra devrimci tarzda gi­ kendini hicvetmenin öne çıktığı bir
yim düşüncesi, çok daha kannaşık bir duruma yol açtı. Bedenin ve bir biçimde gözler önüne serenler de
merveil/euse'in erkek muadi­
ona ait özelliklerin silinmesi yerine, insanlar sokakta bedenlerini li olan incroyable'lardı.
giyinmiş bir
birbirlerine sergileyebilecek şekilde giyinmeye başladılar. Özgür­ Incroyable, sivri kısmı aşağıda koni biçiminde
ılan müslin kumaştan ya­
lük artık somut bir biçimde üniformalarla ifade edilmiyordu: Gi­ adamdı. Günlük kadın elbiselerinde kullan
yimde, artık bedene özgürce hareket olanağı sağlayan özgürlük dü­ pılınış dar pantolonların üzerinde kısa .
�
ceketler ve yü s�k, abartılı
lı kölelerın stılinı andıran
şüncesi egemendi. İnsanlar sokakta birbirlerinin bedenlerinin doğal yakalar, parlak renkli kravatlar ve Roma
bu kıyafeti tamamlıyordu."
ve kendiliğinden hareketlerini görmek istiyordu. 1 8 . yüzyıl evinde­ kısa kesimli ya da darmadağınık saçlar
a çıkıyordu. Incroyab­
ki pejmürde görünüş kamusal alana çıkacaktı. Bu takım bir moda parodisi olarak ortay
an adımlarla yürüyerek
Ancien regime 'de kadın bedeni, örtülmesi gereken bii manken- le'lar uzun saplı gözlükler kullanıp kırıtk
eri taklit ediyorlar­
di. Thermidor 'un ilk yılında, kadın bedeni çıplaklığın sınırına kadar ı 750'lerin model kostümcüleri olan macaroni'l
orlardı; ken�ilerine gıp-
açılmış, ten ortaya çıkmıştır. Modaya uygun, ince müslinden, gö- dı. Sokakta kendilerine gülünmesini bekliy
 ta edilmesinden hoşlanıyorlardı. Bedenlerine hem kendileri hem de
izleyenler bir şaka olarak bakıyordu. Seyrek olarak kadın giyimi de
acı parodilerle sunuluyordu; sıyle du pendu ya da ii lu vicıime giyo­
tinde kesilmek üzere hazırlananların tarzında bir saç modasıydı.
Bal des pendus ise giyotine uygun giyinmiş olan ya da boyunlarına
kırmızı boyalı halkalar takan kadın ve erkeklerin katıldığı popüler
bir eğlenceydi. 73
Bütün 'Şehirlerin tarihinde yasaklayıcı kuralların askıya alındığı
zamanlar olmuştur. Kimi zamanlar, belirli ülkelerin Mardi Gras ya
da karnaval günlerinde olduğu gibi, yasaklar bir gün gibi geçici sü-
244 relerle kaldırılır. Bazen de şehir, henüz kendi düzenleyici kodlarıru
oluşturamamış şehir merkezine yoğun göçlerin gerçekleşmesiyle,
egemen kırsal toplumun koymuş olduğu yasakların birkaç yıl için
kaldırıldığı bir yer olabilir. Yasakların geçici olarak kaldırıldığı ya
da var olmalarına karşın pratikte etkili olamadıkları böylesi dönem­
lere, Jean Duvignaud, "kentsel negatif özgürlük dönemleri" adıru
verıniştir.14
Thermidor zamanında Paris'in toplumsal yaşamı böyle bir dö­
nem olarak sınıflandırılabilir ve bu tür bir özgürlüğün ne gibi so­
runları olduğunu da gösterir. Kişi yasaklardan bağırnsızlaştığında
ne olmak ve ne yapmak için özgürdür? Thermidoryenler tatile gir­
diklerini ve insanların rahat bir soluk alabilmeleri için kuralların bir
süre için askıya alındığını fark etınemişlerdi. l 795'in insanı, yeni
bir toplumun doğuşuna taruk olduğunun Robespierre kadar farkın­
daydı. Thermidoryenler doğayı kamusal alana taşıyabileceklerine
inanıyorlardı. Doğa fiziksel olanı ifade ediyordu ve doğanın kamu­
sal alana taşınması da insanların toplumsal ilişkilerinde kendiliğin­
den davranabilecekleri anlamına geliyordu. Bir tezgiihtar kız Tal­
!eyrand'a, "Yüzlerimiz, göğüslerimiz, kalçalarımız olmasa duygu­
larımızı denetleyemezdik diye mi düşünüyorsunuz?" sorusunu yö­
neltmişti.
Fiziksel doğanın kamusal dünyaya ithali beraberinde kamu ala­
nında fiziksel etkinliklere yönelik büyük bir heyecan getirdi.
l 796'da, Paris'te altı yüzden fazla dans salonu açıldığı talırnin edi­
liyor. Günün ve gecenin her saatinde insanlar genelde bezgin ve pis.
kokulu bir halde buralara uğruyordu. Böylesine özgürce, devamlı
sokakl<ırda olmak Parislilerin nadiren önüne geçtikleri bir istekti.
Sokağın kendi başına önemi arttı; şehirdeki gece boyu açık kafele­
rin birçoğu o yıl içinde açılmıştı ve pencereleri de hep sokağa bakı­
yordu. Kışın da bu pencereler perdesizdi. Oysa daha önceki dönem­
lerde kullanılan çok ağır perdelerle amaçlanan kafe sakinlerini so­
kaktaki insanl<ırın bakışlarından korumaktı."
1750'1erde Paris sokaklarında artık kıyafetlerdeki mevki belir­
ten işaretlerin karakteri ele verdiği düşünülmüyordu. Artık bedenin
kendisi bir işaret haline gelmişti. Sokakta, olduğu gibi görülebil­
mek için açıkta ve zırhlardan <lflilmış olmak gerekliydi. Bedeni sa­
ran müslinlerden, kafelerin pencerelerindeki perdelere kadar örtüler
·
kaldırılmalıydı. Thermidoryen Paris sokakları maskelerin olmadığı 1:
yerlerdi.
Thermidoryen giyimin kimi öğeleri; müslin kombinezonlar, dö­
külen dalgalı redingotlar ve pantolonlar, 19. yüzyılın ilk yirmi yılı
içinde de varlığını sürdürdü. Bununla beraber bu yirmi yıl içinde
beden üzerine giderek daha çeşitli elbiseler, süslemeler ve kat kat
giyimler yerleştirildi. 1795 'te Eski Yunan 'ın sadeliğine ve dolaysız­
lığına özlem duyan sokaktaki Parisli, giysilere Latin adları verme­
ye başladı. Giysilerin ironik amaçlarla kullanımı nasıl ortadan kalk­
'\' tıysa, bu uygulama da giderek yaşamdan silindi."'
Thermidor giyiminin uzun zaman önemini koruması bu tarzın
ne kadar süreyle etkili olduğuyla ilintili değildi. Gerçek bir kültür
devrimiydi bu; kültürün özünde bir devrimdi. İsteyen herkes bu
devrimi yaşayabilirdi, sünkü devrim kişidışı temellere dayamyor­
du. Kamusal alanda bedenini sergilemek, düşünsel anlamda olduğu
gibi, kişinin devrimci olup olmadığına ilişkin öncel bir kanaate
bağlı değildir; bu özgül eylemi gerçekleştiren kişi devrime katılmış
olur. Bir devrim bu şekilde kişidışı terimlerle algılanınca, artık ger­
çekçi bir meseleye dönüşmüş olur, çünkü pratik eylemle yaşama
geçirilebilir.
Devrimin kişisel terimler içinde algılanması pratiğe geçirilmesi­
ni güçleştirir. Devrimde rol alabilmek için kişinin "devrimci" olma­
sı gereklidir. Devrimlerin çoğu karmaşık olaylar olduğu ve devrim­
ci grupların da karmaşık kimlikleri olduğu için bu köklü kişilik mü­
dahalesi, devrimi çok büyük bir olasılıkla bir somut etkinlik mese­
lesinden çok simgesel jestler ve sadece fantezi düzeyinde yaşanan
bir değişim meselesi haline getirecektir. Aynı zorluk, var olanın de-
 ğiştirilmesi yönündeki daha az aşın istekler için de söz konusudur.
· Thermidor'dan yüz yıl sonra olan budur. Kişilik bir kez kültürün
koşullarını yönetir hale gelince, 1890'larda kişisel başkaldırı top­
lumsal normlardan sapma meselesfue dönüştü. Giysilerle Viktoryen
iffete karşı ayaklanan çoğu insanın kendi eylemlerinden kafaları . '
karışmıştı ve "gerçek" isyancıların öncelikle kendilerine hiç benze'
meyen kişiler olması gerektiğine inanıyorlardı.
1890'lardan önceki yıllarda, kadın bedeni üzerindeki sınırlama'
!ar yeni bir düzeye ulaşmıştı. 1870'lerde ve 1880'lerde kadın etek-.
liklerini kabartmak için kullanılan yastık yaygınlaşmıştı; bu, bir ka-
46 fes ve sayısız destek gerektiriyordu. Korseler de incelmiş ve daha
sıkılaşmıştı, öyle ki, kadın bedeni kelimenin tam anlamında hap­
sedilmişti. Başı zedeleyen torba bonelerle çirkin ayakkabılar tablo­
yu tamamlıyordu. Erkeklerin dış görünüşü de, sınırlanmasa bile,
· ne böylesine eziyetli bir işe neden kalkıştığını açıklayan bir hanı­
aynı ölçüde zevksizdi. Geniş kareli biçimsiz pantolonlar, yerlerde
sürünen geniş paltolar ve polo yakalar erkeklere mahcup bir görü:
nüm kazandırıyordu."
!890'larda hem Londra'da hem de Paris'te bedeni tüm bu fizik-
sel çarpıtınalardan kurtarmak için çabalar görülüyordu. 1891 'de
eteklerdeki yastıklar ansızın moda olmaktan çıktı ve onların yerini
kalçalara sıkıca oturan etekler aldı. 1890'ların ortalarında renklilik
gerek erkek gerekse de kadın giyiminde yeniden belirdi. Erkekle ;
için kasvete karşı başkaldırı, bastonlar, tozluklar ve kravatlar gibi
ayrıntılarda yeni bir taşkınlığı beraberinde getirmişti. Londralıl
ar
ve Parisliler bu giysileriyle taşradaki kasabalara ya da şehir dışına
gittiklerinde tuhaf karşılanıyor, kınanıyorlardı.'"
Viktoryenlere karşı başkaldırı, yoğunluğu bakımından Bar­
ton 'un sert bir dille aşağıda belirttiği gibi, hiçbir zanıan Thermidor­
yenlerin Devrirn'e ve ancien regime'e karşı başkaldınsıyla karşı­
laştırılamazdı:
Paris'in özgürleşen kadın yurttaşlarının korselerini ve yüksek topuklu
ayakkabılarını fırlatıp atmalarının üstünden yüz yıl geçti. Onların (ve ar­
dından tüm Batılı kadınların) torunları ortodok.s bir yaklaşımla bellerini
60 sanlime kadar sıktılar ve kürdan parmaklı ayaklarını Marie Antoinet­
te'inkinden daha da yüksek topuklu rugan ayakkabılarına tıktılar.79
Erkekler için önemli olan hiila ayrıntılardı -tek göze takılan gözlük-
!er (monokl), bastonlar vb.- ve erkek halii. giysilerle sarmalanmış
durumdaydı. Erkek giysilerindeki ayrıntı zenginliği, kolalı yakalar­
da olduğu gibi, giyimde çoğunlukla yirmi yıl öncesinden daha sıkı
kalçalarını kurtarmıştı, ama be­
·· ,sınırlamalar getiriyordu. Kadınlar
denlerinin geri kalan kısmı kurtulamamıştı; korseler eskisi gibi sı­
kıydı.
Gelgele!im, Thermidor ve 1890'lar arasındaki mesafenin gerçek
ölçütü, bu ikinci dönemde kadınların ne kadar açılabildikleri değil­
dir. Bu mesafe daha çok, ! 890'lar insanının, sınırlı da olsa bu yeni­
liklerle ifade ettiklerine inandıkları şeyde aranmalıdır.
.1890'lı yılların başında görülen geçici bir modanın ayrıntılarına 247
inmeye değer doğrusu; yani, kadınların meme uçlarının altın ya da
mücevher takılabilmesi amacıyla delinmesi. İşte, bir kadın dergisi­
mın gönderdiği mektup:
Uzunca bir süre, inandırıcı bir neden yoksa acılı bir ameliy;ata niçin razı
·
olmam gerektiğini anlayamamıştım. Kısa bir zaman içinde, Pek çok ha�ı­
"
mefendinin ask uğruna acıyı göze aldıkları sonucuna vardım. Mernelcrıne
takı takanları� takı takmayanlara göre çok daha gelişmiş ve yuvarlak hat�
lı olduğunu fark ettim..... Böylece, meme uçlarımı deldirdim ve ya:atar
iyileşince de takılarımı taktırdım..... Hiç rahatsızlık ya da acı vermedıkle�
;, rini söylemeliyim. Tam tersine, sürtünen ve kayan takılar içimi gıdıklıyor,
hoş duygular uyandırıyor.il(!
Kadınlar meme uçlarını neden deldirdilerse aynı nedenle kendileri­
ni güya baştan çıkarıcı yapan, hışırtılı ipek iç etekler de giydiler.
Saçlarını ondüle yaptırarak, makyaj yaparak daha cazip hale gelme­
ye çabaladılar. Nasıl bir cinsel mesaj iletıneyi umuyorlardı? Meme
uçlarını deldirme, hışırtılı iç çamaşırlar ve makyaj, duyumsal çeki­
ciliğin, .kozmetiklerde olduğu gibi yüzü örten ya da giysilerle gizle­
nen hazırlıklar yoluyla kazanıldığı anlamına geliyordu. Kadını çıp­
lak olarak görmeden önce hiç kimsenin meme uçlarındaki takılar­
dan haberi olınuyordu, ipek iç etekler hışırtıları yakından duyula­
bilse de görünmüyorlardı. 1840'ların koruma ve kapatma amaçlı
giyiminin yerini, 1890'larda bedenin üzerinde; ama dışarıdan görü­
lenin altında yeni bir katınan oluşturan çekici elbiseler fikri alınış-
tı. Meme uçlarına takılan küpeler gibi serbestliğe ilişkin bir simge
hfilii gözle görülemiyor. Beş katlı iç eteğin hışırtısı, bunu duyan bir
 erkeğin zihninde nasıl bir kadın bedeni imgesi çağrıştırırdı?
1890'larıri' giyim tarzındaki katılığa karşı bir başkaldırının daha sa­
de giysiler anlamına geleceğini düşünmek mantıklı olurdu; ama as­
lında bu ori yıl sırasında giysiler daha karmaşıklaşmış ve simgesel­
leşmişti. Kadınları sınırlamalardan kurtarmamıştı; giyinmek, şimdi
bedene yeni, cinsel bir kat eklemekti."
Kadın giyiminin özgürleştirilmesindeki bu zorluk, bedeni örten
bir kat giysiyle oluşturulan bu cinselliğin yüzyılın ortasında biçim­
lenmiş olan giyim fikrini hfüil canlı tutınasından ileri geliyordu. Bu
fikre göre giyim bireysel kişiliğin ifadesidir.
248
1890' !arda küpe takılıruş meme uçları, iç etekler ve kozmetikler
gözlemcinin yorum yapabilmek için ihtiyaç duyduğu karakter kod­
larıydı. Bir örnek vermek gerekirse; 1890'.ların ortalarında, elbise­
sinin altındaki hışırtılı iç eteklerinin sayısı, bir kadının içinde bu­
lunduğu toplumsal duruma ne denli önem verdiğinin göstergesiydi.
Hışırtı belirgin şekilde duyuluyorsa, kadının olabileceğinin en iyisi
olmayı istediği anlaşılırdı, ama bu yolla kolayca aşırıya da kaçabi­
lir ve o anki durum için fazla şuh görünerek, yanındaki kişilerin
"niteliği" hakkında yarulclığıru ortaya koyardı. Bu tür incelikler ara­
sındaki nüansı görebilmek ve bedeni dengeleyebilmek 1840'1arda
olduğu kadar 1890'larda da sorunlu bir etkinlikti.
Meme uçlarına takılan küpeler, iç etekler ve giysilerin içine sı­
kılan parfümler gibi gizli araçlar yoluyla seksi olma çabalan, ya­
saklanmış belli bir karakterin göstergesiydi. Cinsel açıdan özgür ol­
mak, yukarı tabakadan bir fahişe olmak demekti. l 9 . yüzyıl boyun­
ca kozmetik kullanımı hep fahişeliği çağrıştırmıştı. 1890'larda
Emilie d'Alençon ve La Belle Otero gibi ünlü horizontale'ler'
kremlerin ve parfümlerin kullanımında uzmandı. Daha ileride,
1908'de Helena Rubenstein şunları söylüyordu:
Makyaj sadece sahnede kullanılırdı ve kadın oyuncular kadınlar arasında­
ki n1akyJj sanatına ilişkin bir şeyler bilen ve yüzlerine sürdükleri ince pud­
ra tabakasıyla k;;lmu içine çıkmaya cesaret edebilen tek kadın grubuydu.
Bu bir abartı. 1890'larda makyaj malzemeleri seri olarak üretilip
kadın dergilerinde akıllıca reklam ediliyordu. Ama şurası çok doğ­
ruydu ki, çekici olabilmek için bunları kullanan kadınlara sanki suç
• Fr.: Fahişe. (ç.n.)
:"·
işliyorlarmış gibi bakılıyordu. Aşağıda 1890'larda Gwen Rave­
rat'ın kozmetiklerle ilgili bir anısı var:
Bununla birlikte, şu çok kesindi ki. pek gözde olmayan hanımlar ölçülü
bir şekilde pudra kullanırlardı; fakat genç kızlar asla. Hele hele allık ya da
dudak boyası, kesinlikle. Bu yalnızca kadın oyuncular ya da "belli türde
kadınlar" ya da en kahpesinden "gözde" hanımlar içindi."
Orta sınıf kadınlarının, bedene seksi bir kat eklerken, bunu büyük
oranda gözle görünmez tarzda yapmalarının nedeni suç işliyor ol­
ma duygusuydu. Beden konuşuyordu, ama gizlice. Kozmetikler
Viktoryen ildetlerine yönelik tek cesur meydan okumayclı."' 1
Bu dönemde, ideolojik olarak kurtuluş arayışındaki kadınlar için
giyim başka türlü bir simgeye dönüştü. Bu kadınlar bedenlerinin er­
kekleri cezbetmek için var olduğu düşüncesinden kurtulmayı ve gi­
yinılerinin cinsel imgelerden bağımsızlaşmasıru istiyorlardı. Ne var
ki, bu özgürlüğü ifade etınek için seçmiş oldukları giyim erkeklerin
giyimiydi; bedenin hareketleri de erkekleşmişti. Onlarla karşılaşan­
ların gözünde, bu özgürlük gösterisi, yalnızca bir gösteriydi ve
·
muhtemelen de lezbiyen zevklerin ürünüydü. Kendilerini cinsel
· rollerinden kurtaran kadınlarla kendilerini daha seksi kılmaya çalı­
şan kadınların fiziksel görünümleri aynı kapıya çıkıyordu: Başkala­
rına göre onlar yasak işler peşindeydi."'
Özetle, bu şartlardaki başkaldırı toplumda bir sapkınlık eylemi­
ne dönüşür. Sapma, kendi başına bir anormalliktir. Kendini özgür­
ce ifade etıne, sapma, anormallik: Kamusal ortamın kişiliği açığa
vurmanın bir alanına dönüşmesiyle bu üç terim tamamen birbiriyle
bağlantılı hale gelir. Thermidor döneminde doğal beden, genelde
insanların sokakta nasıl görünmeleri gerektiği hakkında verilen bir
hükümdü. Çıplaklığın sınırlarında dolanmanın yaratabileceği şok,
incroyable'ların ve merveilleuse'lerin suç işliyor oldukları şeklinde
ifade edilmiyordu. Oysa !890'larda bir kadının ya da Oscar Wilde
gibi bir erkeğin özgür olması aykırı olmasından geçiyordu. Bir ki­
şilikler kültüründe özgürlük ötekiler gibi davranmamak, görünme­
mek meselesi haline geliyordu; insanlığın mevcut haliyle nasıl ya­
şayabileceğinin bir imgesi olmaktan çok, özel bir durumun ifadesi
oluyordu özgürlük.
Bu türden bir başkaldırıda özbilincin rolü büyük olmalıdır; hem
 de doğrudan doğruya kendiliğindenlik pahasına. Therınidoryenle­ gerçekten pişiriliyordu. Antoine'ı n
çabalan, kır�
yıl önce başlayan
.
leriydi. Kurdugu tıyatro kısa sure
.rin anılarında sokaktaki yaşamın nasıl olduğu anlatılmaktadır. bir gerçeklik arayışının son dem
hane Mallarme etrafındakı şa­
1890'lardaki asilerin arularında ise giysilerimin bana neler hissettir­ sonra kendilerine simgeci diyen Sıep
� yakınlıkları olan bir grup ressa­
diğini anlatılır. Thermidoryen erkek dış görünüşün bilincindeydi, irleri fikirleri ile tam uyuşmasa da
r, Faul Forte öncülüğünde The-
yalnızca eğlence için, sosyal bir amaçla ya da başkalarıyla birlikte mın saldırısıyla karşılaştı. Simgecile
kendisine gülmek için giyinirdi. Kişilik özbilinci ise daha kısıtlayı­ atre d'Art'ı kurdular."'
a Theatre de l'Oeuvre olarak
cıdır; fantezi oyununda giysiler üzerindeki deneyler tehlikeli olu­ Theatre d' Art -adlarını hemen sonr
nın mümkün olduğunca birbir­
yordu ya da denetimlere tabiydi, çünkü her deney deneyi yapan ki­ değiştirdiler- oyunun tüin unsurları
şi hakkında bir hükümdür. leriyle uyumlu ve özgür olmasına
'.
çalışıyordu. . 'Gerçek dünyayı",
.
Sapmaların egemen kültürü güçlendiren tuhaf bir etkisi vardır. ve bir referans noktası olarak bu
. �
dünyanın gorun l�rırıı ve yans.ı-
251
Q_ Oscar Wilde 'ın homoseksüellikle yargılanmasından önce de insan­ bir dramanın bıçımın� , sahne�m
malarını terk ettiler. Bun a karşın
-­

benzerleriyle nasıl ılışkılendırı­

lar, fularlar ve kravatlar içindeki O. Wilde'a ilişkin yorumlarında . kostümlerle kostümlerin ışıkla ve
ona birey olarak saygı duymanın yanı sıra, bu türden zevklerin bir :m
leceiiini ıan layan bir yapısı, bir
simgesi ya da simgel�ri olduğu-
� ve
� nümler .ol�bildiğince d yumsal
beyefendinin nasıl olmaması gerektiğinin açık bir tanımı olduğu nu d şünüyorlardı. Fiziksel görü
hükmüne varıyorlardı. Kai Erikson' a göre, bazı kişileri sapkın ola­ dolayımsız olarak bu biçimi ifade
etmelıydı.
. . .
ıfadeyı akıcılaştı:ran beden­
rak belirleyen bir toplum, neyin ya da kimin sapkın olmadığını da TMatre d 'Art ile birlikte Paris liler,
pişirme gerçekçiliğinin abartılı
tanımlayabilecek araçlara artık sahiptir; sapkın kişide neyin redde­ sel görünüleri görmeye, yumurta
e
dılar. Bedenin plastikleşmesı:ıı v.
dileceğini çarpıcı bir biçimde açıkça göstererek başkalarının uydu­ despotluğundan kurtulmaya başla . ın bır
ğu normları onaylar. 1890'Jarda homojen ve tek renkli giysilere esini, ama dünyayı redd edış
bu baii!amda dünyadan özgürleşm
karşı başlayan başkaldırırun ironisi, başkaldırının her aşamasının � gördüler. Tiyatroda beden, oyu­
ilanı !maktan öte anlam taşıdığını
başkaldırmayan!arı "ilgilendirmesi" ve onlara eğer toplumdışı ol­ ığı kadar çok sayıda ifade biçim-
nun simgesel dünyasının çağrıştırd
mak istemiyorlarsa nasıl olmamaları gerektiğine ilişkin
imajlar sağlamasıydı.
somut lerine uyarlanabilirdi.
fakat bede nin bu yem
.
tahay yulu
.. .
.
..
popu-
Theatre d' Art öncüydü,
Bir kişilik kültüründ� kişisel başkaldırı üzerindeki kısıtlamala­
ler sahneye de sıçradı. Harvard Tiya
tro Koleksiyonu'nda Sar
.
�
rın en açık göstergesi g rek sahnedeki gerekse de izleyicilerin olduğu çok çeşıtlı rollenn fotog­
� inanç Bernhardt'ın 1890 'larda ·oynamış
kodları arasındakı ılışkılerde ortaya çıkar. Oyuncu kendini gerçek­ oyununda bir erkek halk oz�­
rafları vardır. Coppee'in Le Pa�sant
ten ıfade edebılen özgür bir insan olarak, seyircinin gözündeki tela­ kalçasmı saran bir tayı, güzel b'.r
nını canlandırırken bacaklarını ve
fi edici rolünü oynamaya daha da fazla zorlanır. Kendiliğinden ifa­ 1 840'lann k�stümcülenrım dı­
pelerin ve bol bir yelek giymişti. Ne .
de günlük yaşamda idealleştiriliyorsa da, sanat alanında realize
i türden giyinmiş bir halk ozan ınm tarıhı modelmı ne de
kebileceğ
olur. 1890'ların tiyatro kostümleri gerçek anlamda devrimciydi, yansıtıyord�. Tar�ı, gerçek ve
I 750' lerin günlük sokak giyimini
çünkü beden açısından sapma ve itaat terimlerini aşan bir ifade ola­ özgürce bırleştırılrnış bır kar­
fantastik öğelerin öylesine düşsel ve
nağr yaratıyorlardı. İzleyiciler sahne kostümlerinde kendi sokak anslar ve kaynaklar bakım'.ndan
masıydı ki, kostümünün dışsal refer
giysilerinde bulamadıkları sınırsız bir özgürlük buluyorlardı.
hiçbir anlamı yoktu. Phedre rolünde
klasik, d ö� mlü �z�n elbıseler
1 8 87'de sahne gerçekçiliğinin ünlü ismi Antoine, Paris'te TM­ bir arkeologu� betımınden çıka­
giyiyordu. Yine bu elbiseler de ne
i\tre-Libre'i kurdu. "Gerçek yaşam"ın sahne üzerinde en doğru şe­ olabilecek cınstendı. Altın pul­
bilecek ne de zamanın modasına ait
kılde canlandırılması için uğraşıyordu: Örneğin, oyunda bir karak­ ordu. Bernhardt'ın her hareke­
lardan olusan bir kemer belini sarıy
ter ocağın üzerinde yumurta ve domuz eti pişiriyorsa, yumurta ve et �
tinde elbis si yeni bir biçime giriy
ordu. Beden bir ifadeyi sergiler:
 klasik kadın kahramıının bir simgesini; kostümler de kadın kahra­
mamn hareket eden bedeninin bir Uzantısıdır."
1 840'İar insanların sokağa ait sorunları çözebilmek amacıyla ti­
yatroya y'öneldikleri bir dönem olduysa, yüzyılın sonları da insan­
ların kendiliğindenliğin, sokağın basitçe yadsınmasından ibaret ol­
mayan bir ifade özgürlüğünün imgelerini bulmak için tiyatroya yö­
neldikleri. bir dönemdi. Her iki durumda da biçimsel drama sanatı,
izleyicinin günlük yaşam tiyatrosunda başaramadıklarını ona sunu­
yordu. l 840'larda bu başarı izleyicinin gerçeğin seyircisi olması
anlamına geliyordu; onlar gerçeği yaşama geçirmiyor, seyrediyor-
252
!ardı. 1900'lerde bu pasiflik daha da güçlendi. Tiyatrodaki izleyici
ifade özgürlüğünü görınektedir, ama elli yıl önceki tiyatro izleyici­
si gibi kendi kavrayışının netleşmesine ilişkin bir şey görmez. Bu­
nun yerine, ona alternatif bir kavrayış tarzı sunulur.
1 900 yılında geçen bir olay bu uçuruma çarpıcı bir örnektir: Pa­
ris' e Rus baletlerin gelişi. Tabii geçmişe bakarak bu topluluğun ya­
rattığı heyecanı yeniden uyandırabilmek oldukça güç. Olağanüstü
dansçılardı; hareketleri bildik anlamda "baleyle ilgili" değildi, be­
den sanki bütünüyle ilkel duyguların hizmetindeydi. Kamunun düş­
gücüne hitap eden şey Rus baletlerin oryantal ve egzotik "atmosfe­
ri" değil, bedenlerinin hayvani ifade yeteneğiydi.
Leon Bakst'ın Rus baletler için hazırlanmış kostümleri Theil.tre
d' Art'ın yaratmayı umut ettiklerinin bir özetiydi; üstelik de daha
esaslı ve daha inatçı olarak. Bu kostümler bir galeride ya da sergi­
de izlendikleri zaman ağır ve hantal görünürler. Fotoğraflarda ve
Bakst'ın güzel çizimlerindeki gibi insan bedenine giydirildiğinde
ise gövde ve giysiler tek bir görüntüye dönüşüyordu. Bedenin yap­
tığı şey ile kumaşın bedeni örtme tarzı mükemmel bir şekilde birle­
şiyordu, öyle ki dansçının her hareketinin hem kinestetik hem de
"fotoğrafık" bir anlamı vardı.ıı<>
Bir anlamda, Rus baletlerin gösterisi, Thermidoryen şehrin sah­
nede hayat bulınasıydı; ama artık tiyatro salonu dışında yaşanması
olanaksız bir şeydi bu. Baş erkek dansçı Nijinsky'nin, bir faun'u"
canlandırdığı sahneden olağanüstü bir çıkışı vardı ki, bale tarihinde
unutulmaz bir an olınuştu. Perdenin ardında kaybolmadan önce ola-
* Yarı insan, y�n keçi bir tanrı. {ç.n.)
naksız bir yükseklikte zıplayarak sahneden çıkmıştı. Kostümü ha­
reketinin tüm çizgilerini belirginleştiriyordu. Sanki hiçbir ağırlığı
yoktu, yerçekiminden etkilenmeden ve çaba sarf etmeden havada
kalabiliyor gibiydi. İzleyiciler coştular; ne var ki, kürk paltosuna
sarınmış Proust 'un, korselerine bağlanmış harumefendilerin ve bas­
tonları, kalkık yakaları, ezilmiş şapkalarıyla beyefendilerin, sokağa
çıktıklarında böylesi bir ifade özgürlüğünü görebilme, dahası yaşa­
yabilme şansları acaba var mıydı?"'
F. ÖZET ,;
Geçen yüzyılda kişilik üç öğenin bileşiminden oluşuyordu: itkiler
ve dış görünüş arasındaki bütünlük, duygulara yönelik özbilinç ve
normal dışı sayılan kendiliğindenlik. Kişiliğin kökeninde yeni bir
sektiler inanç yatıyordu: Aşkın doğa, içkin duyum ve gerçekliğin
çekirdeği olan dolaysız olgu ile yer değiştirmişti.
Balzac'ın yapıtlarında, kişiliğe ilişkin bu öğeler toplumun anla­
şılabilmesini sağlayan kodlara dönüştürülmüş ve o dönemin maddi
koşullarıyla ilişkilendirilıniştir. Söz konusu yüzyılın ortalarındaki
giyim tarzındaki kişilikle ilgili tüm bu öğeler kamusal alana teca­
vüz ederek sanayinin üretim ve dağıtım güçleriyle bağ kurdu. Dö­
nemin çekirdek ailesinde, kişisel ilişkileri istikrara kavuşturma ve
toplumdan çekilme arzusuna karşın, kişiliğin aynı öğeleri aile sü­
reçlerini sekteye uğrattı. Yine yüzyılın ortalarında kamusal kültüre
karşı gelişen başkaldırılarda, kamu içinde kişisel ifadeye duyulan
kompulsif ilgi gerek başkaldırının kendiliğindenliğini gerekse kap­
samını daraltmanın yanı sıra günlük yaşamla sahnedeki görünüm­
ler arasındaki uçurumu da derinleştirerek varlığını sürdürdü.
Kişiliğin topluma böylece girmesi ve kamusal alanda sanayi ka­
pitalizmi ile kesişmesiyle, kamusal kültürün yeni öğelerine ilişkin
psişik sıkıntıların tüm belirtileri doğdu: karakterin iradedışı açığa
vurulmasından duyulan korku, kamusal ve özel imgelerin ağırlıkla­
rını duyurmaları, savunma amacıyla duygulardan kaçınma ve gide­
rek artan pasiflik. Bu dönemin üzerinde asılı duran bir karanlık, ge­
lecekle ilgili kötü bir duygu olması hiç de şaşırtıcı bir şey değil. İn­
sanların inanabileceği gerçek doğrudan doğruya yaşayabilecekleri
 ıx
şeye dönüşünce, içkin olan konusunda bir tür dehşet duygusuna ka­
pıldılar. 19. yüz yılı n kam usal ins anl arı
Kamusal yaşamın dramı, bizi geriye, Balzac ' a götürüyor. Say­
gın bir kadın "görünürdeki ayrıntıların" kendi karakterine ilişkin
kötü ipuçları vermesinden duyduğu endişe ile giyimine özeniıken,
bankacılar beyefendiliğin gerektirdiği ipuçlarını yakalayabilmek
amacıyla birbirlerini süzerler. Atalarına kıyasla daha ciddi ve daha
az ifade edici aktörler haline geldikleri için, yarattığı kişiler miras
aldıkları kamusal bir görünüm fıkrini deforme ederken Balzac tüm
bu öğeleri aldı ve onlardan yeni bir theatrum mundi, bir comedie
54 humaine yarattı.
İşte bir ironi: Balzac'ın dünyasıyla karşılaşan modem okur, ya­
zar tarafından kararlı ve kasıtlı olarak "İşte, Paris budur, dünyanın
nasıl işlediğini gösteren bir örnek" diye düşünmeye yönlendirilir.
Balzac'ın çağdaşları da aynı kavrama araçlarını kullanmalanniı
karşın, dünyanın nasıl işlediğini anlamakta çok daha büyük güçlük­
lerle karşılaşmışlardır. 1750'lerdeki günlük yaşamda başarılmış ka­
musal ifade yaratına görevini ancak çok büyük bir sanatçı başarabi­
lirdi.
Donald Fanger, Balzac ve Dickens gibi şehir romancılarının ba­
şardıkları işi çok iyi özetlemiştir. Onun deyimiyle,

aslında ikisi de okurlarını uyarıyordu: "Önceki varsayımlar. önceki kate­

goriler artık geçerli değil; her şeyi yeni bir gözle görmeye çalışmalıyız."
Fielding'in o huzur veren kesinliği, örneğin insan doğasını konu almak ve
onu basitçe göstermek..... onlar için artık geçerli değildi. Onlarınki bili­ usal insanın kimliği ikiye
nen apaçık dünya değildi; orada Apollon hüküm sürmüyordu ve güzelliğin K.ışı'J'ı,,
ain kamusal alana girmesiyle kam
. . . . .
' ı ve
kendisi de tahtından indirilmişti.Hl! e aktif bır bıçımde ıfade etmey
o undü. Kendilerini kamu içind
b"l" . . .. " nl
d ure er çok
amı
sur
"en rdaim
0
e' i yönlendiren aktör".'insan imgesını
ıl ortalarında söz konusu ımg
· e d e pro-
azdı. Bu aktif azınlık 19 yüzy
G
•

ı
r haline gelmışle:dı. O�ların yan
• •

fesyonelleşmişti; vasıflı oyuncula

usal
yordu: izleyici. Bu ızleyıcı, .kam
sıra yeni bir kimlik daha oluşu
ıçın kend ını yetış tır­
rda gözle:nek
yaşama katılmaktan çok bir kena
yan ve kimliklerı e�olu rs a.
olsu n,
mişti. Duygularından emin olma . . en bu
dışında gerçekleştıgını duşun.
ifadenin tamamen kendi iradesi
izleyici, kamusal yaşamı da terk
etınedi. Ev ortamı dış nd
.
� ru.a �
k z­
goru .. şune
lı deneyıml er olaca gı
mopolit kalabalıkta insan için önem
en regime i öncelierinin aksıne, ona gore
sadık kaldı. Ama anci
'dek
 bu karnusal gerçekleşim toplumsal varlığıyla değil, kişiliğiyle ilin­
tiliydi. Kendini buna hazırlayabilseydi, her şeyden önce kendini ka­
mu içinde sessiz kalabilmek için disipline sokabilseydi, duyguların­
da bir birey olarak kendisi için sağlayamadığı şeyler gerçekleşebi­
lecekti.
Kamu içinde pasif olmakla beraber kamusal yaşama inanmayı
sürdüren izleyici, geçen yüzyılın ortasındaki yeni seküler düzenin
hfüii yaşamakta olan ancieıı regime inancıyla nasıl kesiştiğini gös­
termektedir. İçkinliğin etkileri ve içkin kişilik üzerine tüm söyle­
nenlerden kamusal insanın aktif bir ifade ileticisi olmaktansa baş-
156
kasının ifadesine tanıklık etmesi halinde, kendisini daha rahat his­
sedeceği kolayca görülebiliyor; bu tavır, 1840'ların ve 1 890'ların
giyim kuşam beğenisinde de farklı biçinılerde ortaya çıkmıştı. Böy­
lece, kamusal yaşam inancının sürmesi bir gereklilik, izleyicinin
gözlem yapabileceği bir alan sağlama aracı olarak görünebilirdi.
Ancak kamusal coğrafyarun varlığının sürmesi, kişilik ile ittifaka :
girince bambaşka şeyler yarattı.
Yalıtılmış bir şahsiyet olan izleyici, ötekilerle aktif olarak alış­
verişte bulunduğu zaman başaramayacağını hissettiği kişisel görev­
leri başarmayı umuyordu. Toplumsal etkileşimlerinde duygulan
karmaşıklaşmış ve istikrarsızlaşmıştı; kendini pasifleştirerek daha ·
fazlasını hissedebilmeyi umuyordu. Bu beklenti, sessiz kalarak bir . ;
hoşluk hissine, bir duyumsal uyarıma erişme arzusunun ötesindey-
di. Kmnu içinde insanlar, özellikle de erkekler, en azından aile or­
tamındaki katı görgü kurallarının dışında nasıl bir yaşam olduğunu
görmeyi umuyorlardı. Akıp giden yaşamı sessizce izleyen insan, ni­
hayet özgürlüğe kavuşmuştu. Böylece, kamusal bir alanın yeni
esaslar temelinde varlığıru sürdürmesi modern yaşama temel bir an­
titez getirdi: Aile içinde somutlaşan toplumsal etkileşim tarzları,
özgür kişisel gelişim tarzları ile savaş halindeydi. Kamusal yaşamın .
bu tarzda sürmesi ironik bir şekilde kişilik ile sosyalliğin karşılıklı .
olarak birbirine düşman güçler haline gelmelerine inıkiin sağladı.
Geçen yüzyılda, kişiliğin, aktif azınlığın kamusal kimliği üze­
rindeki etkileri kayda değer bir değişime yol açtı. Politikacılar, tıp'. ·
kı kişilikleri konusunda salınedeki aktörlerle aynı duyguyu uyandı­
rıp uym1dırmadıklarına bakılmaksızın inanılır insarılar olarak görül­
meye başlandı. Politik inancın içeriği kamu içinde geri plana çeki-
lirken halkın ilgisi politikacının yaşamı üzerinde odak:larnr. Wilkes
buna daha önce işaret etınişti; yüz yıl sonra politik kişilikler, yığın­
lar tarafından artık politikacının itkilerinin saflığı gibi kendine has
terimlerle tanımlanmakta ve politikacırnn inandığ1 şeyler onun ken­
disine inm1ıp inanmar11a kararı verilirken giderek daha önemsiz ol­
maktadır.
Kamusal aktör, ondan sessiz bir izleyici yığınına hükmedebilen
kişi diye söz edecek olursak, bizi yarılışa sürükleyecek derecede ba­
sit bir kişi olur. Kamusal kişilik, suskun izleyicilere kaba bir arılam­
da hükmetmez; izleyiciler artık onu "noktalamaz" ya da "hallet­
ınez"ler. Ancak "hükmetme" teriminin bizi yarulgıya götürebilecek J
iki yorumu var: Suskun izleyiciler kamusal aktörde, onlara sahip ol­
sun ya da olmasın belirli özellikleri görme ve gerçekte onda bulun­
ınayarıları hayalinde ona atfetme eğilimindedirler. Şu halde, onun
izleyicilerin duygularına egemen olduğunu söylemek tam olarak
doğru değildir, çünkü bu izleyicilerin kendi yaşamlarındaki düş ki­
rıklıkları onlarda bir ihtiyaç doğurur ki, kamusal aktöre yansıttıkla-
rı da işte bu ilitiyaçtır. Yine, hükmetme imgesi aktörsüz izleyici ol­
mayacağını ortaya koyar. Ne var ki, üzerinde durulacak tek bir ki­
şilik olmasa bile, suskun izleyici kamu içindeki varlığını korur. Öy­
leyse aktöre yansıtılan ilitiyaçlar değişime uğratılmıştır; izleyiciler
dikizciler haline gelirler. Korunmak için birbirlerinden yalıtılmış
· bir halde, sessizce hareket ederler ve yaşamın sokaklarda akıp gidi­
şine seyirci kalırken kendilerini fantezi ve düşlerine bırakirlar. De­
gas 'nın kafede tek başına oturan suskun insan tablo!= bu yaş=
özelliklerini yakalar. Burada tohum halinde, kişilerarası yalıtım ile
birlikte olsa da kamu içinde görünür olmanın modern salınesi var­
dır.
Son olarak, 19. yüzyılın kamusal aktörü karmaşık bir kişiliktir;
çünkü, eğer bir icracı ise eserinde kişilik faktörlerinin ortaya çıkma­
sı salt kendine ilişkin anlayışı üzerindeki kültürel bir etki olmakla
kalmaz. Sanatların icrasında ifade, kaçınılmaz olarak karmaşık bir
kişilik sorununu gündeme getirir. Diderot bu sorunu rol konusunun
· altını çizerek ve kişiliği reddederek çözmeye çalıştı. Romantik çağ­
da icracılar bu sorunu başka yolla çözmeye başladılar.
Bu bölüme, Romantik icracırun içkin kişiliğin yeni koduyla kar­
şılaşmasını izleyerek başlayacağız; romantik icracı bu karşılaşmay-
 la kendisine kamu içinde yeni bir kimlik yaratmıştır. Daha sonra seçim hakkı vardır. Elindeki metni Shakes�eare vey a Ibs�n'in �ih­
k on�.onem. lı ol­
onun izleyici topluluğuna bakacağız. Suskun izleyicilerden oluşan nindeki bir karakterle ilintili, atlayamayacagı, anca
bu topluluk, ilk kuşağın Romantik coşkusu toplumda yok olmaya ak ele afab ılır
çüde özgür bırakabileceği bir dizi öneri olar layan bff kutsal kıtap
ya da . bır
yüz tuttuğunda bile varlığını sürdürdü. Son olarak da, kamu içinde­ ·
kez anladığında ona nasıl rol yapacağını açık Bedenın hareketle­
ki, gözleri önünde bir tek icracı bile olmayan sessiz izleyicilere, so­ olarak kullanabilir. Balede sorun daha ciddidir: bu kayıtlar ne den­
kaklardaki dikizcilere bakacağız. Bir sonraki bölümde de artık bir rini kağıt üzerine yazamazsınız; yazabilseniz de
sanatçıdan öte, bir politikacı olan kamusal kişiliğe geri döneceğiz. li kesin bir rehber olarak kullanılabilir?" ilgili bu sorun h�p var­
Bu nedenle, sahne sanatlarında metin ile
ak ne derece yeterli oldu-
dır: Bir notasyon dilinin bir ifade dili olaranır
'
A. AKTÖR
, ğu. Icracının kişı'lik takdı'mi de bun
·
a day .. Notasyonun kendıne 259
258
.

.
''has bir anlamı olduğu ölçüde oyuncu kenır,dısı . nı zorla dayatmak ıh . _ _

Fi?
Önceki bölümde, kişilik kültürünün cinsel korkuya "neden olmak� iyacını hissetmeyecektir; o bir taşıyıcı� dek bir .araçtır; sa:ıatın_ı �e­
tan'; çok onu "teşvik ettiğinden" söz etmeyi uygun bulmuştuk. Jl arılamla ızleyıcıle-
ıYerli bir beceriyle icra ederse notasyon ıçın olanı bır aracıdır o. No-
·

korkular Batı toplumunu öylesine derinden etkiler ki, hiçbir ç . · barr"lantı kurmalarına imkan sağlayacaka defterın
. ;rın
'·· . den b'ır parça.yı
bunların varoluşunun sorumluluğunu üstlenemez, yalnızca yükünü tasyonun bu gu"cu"nu··n bir sınırı vardır· Not edeb.ılecek çok az nıu-
·
.

ağırlaştırır ya da hafifletebilir. Aynı şekilde, kişilik kültürü icracı sa'., . okumanın onu dinlemekle eş olduğunu iddi a .
natçıyı kendisini özel bir insan türü gibi görmeye özendirdi, fakaf;. gelişkin dans figürler i üzer in� uzu n uzu n duş �n­
' zisyen vardır; en ıse
onu gerçekten özel bir insan haline getirmedi. Batı toplumunda b; . mekteyken, dans yapıyor olduklarını öne süre bılecek kor� ogra f
ylı �telıkte �- old
racırun çalışmasını dayandırdığı bir metin vardır ve metin sorunu · hemen hiç yoktur. Bir parçanın notasyonu dola a �ır .e��em t;'.ru­
kendisini özgün bir karakter olarak düşünmesinin kaynağıru da ba- \ ğundan notalar, işaretler ve çizgiler yalnızc� .b�şk
rındırır. 1 830'larda ve 1840'larda olanlara baktığımızda, kişilik nün rehberleri olduğundan, icracı asla kendısın ı basıt bır ayna ya
kültürü, gerek kendi gözünde gerekse ötekilerin gözünde bu inancı da tümüyle sadık bir icracı olarak düşünemez.da notasyon ve kışı ..
.

lık
öylesine güçlendirmiş ve bunu da öyle yapmıştır ki, profesyonel ic­ Müzik tarihinde, 19. yüzyılın ilk on yılın
iki ayn okulda kutup­
racı, aktif olan tek kamusal şahsiyet, başkalarının kamusal alanda karşısındaki tavırlar birbiriyle savaş haHnde . md�, bestecılerın
bıçı
güçlü duygular hissetmesini sağlayabilen tek kişi haline gelmiştir. laşmıştı. Bunun nedeni kısmen ve ironik bırıyb ilintılı. olarak 18.
Her aktör ya da müzisyenin sanatına temel aldığı bir metin var­ kağıt üzerinde bir parçanın nasıl çalınacağ ırıcı. not�yona başla-
dır ve bu metni iki yoldan biriyle kullanır. İki yol arasındaki fark, yüzyılda olduğundan çok daha fazla yönlend ba ve Contınuo sona...tla-
oyuncunun kendi çalışmasının notasyonuna· ne denli inandığında­ malarıydı. Omeg"in Bach'ın Viyola da Gamlerd
..
e güçlü çalınacagına
dır. Müzikte bu, kağıt üzerindeki müzik simgelerinin bestecinin ka­ nnda besteci müziğin nerelerde hafif, nere poy a ilişkin kaba ışa­
fasındaki müziği ne ölçüde temsil edebileceğini sormak anlamına ilişkin hiçbir işaret koymamıştı, yalnızca tem Çello ve P!yaııo �ona­
gelir. Eğer notalar, yükselme ve alçalma işaretleri, tempo işaretleri retlerle yetinmişti. Beetlıoven'in opus 69,tala a sesın azlıgı ve­
gibi simgelerin yeterli bir dil olduğuna inanıyorsanız, o zaman ic­ tı'nda ise tersine, partisyonun değişik nok ��lırınd işar etler bulunuyor­
racı olarak üzerinde yoğunlaştığınız parça sizin okuduğunuzu ses ya çokluğuna ve tempoya yönelik çok ayrı ik notasyonunun ıfade
olarak gerçekleştirir. Eğer müziğin yeterli bir biçimde notaya dökü­ du. Daha da önemlisi, besteci, klasik müz a.ma:ıy.la.'�debı terırrı­
lemeyeceğine inanıyorsanız, o zaman yapacağınız şey, kağıt üzerin­ edemeyeceğini sandığı özellikleri açıklamakqıııl lo, gıbı ışaretler su­
de neyin eksik olduğunu ortaya çıkarmaktır. Aktörün de benzer bir ler kullanıyordu. "Calmato" ve "molto tranolgunluk dönemınde da-
",Simgeler ve işaretlerle düzenlenebil.eceğine. (ç.n.) rekli kullanılmaya başlandı; Beetlıoven'in
 ha da incelikli hale geldiler ve onun ölümünden sonra besteciler
müzik parçasında anlatılan konu hakkında fikir vermesi için giriş
bölümünde bir şiirin bütününü kullanmaya başladılar. Ya da Schu­
marın'ın Kinderszenen adlı yapıtındaki gibi müzik bölümleri için
karmaşık başlıklar attılar. Yüzyılın sonlarına gelindiğinde, besteci­
nin yaptığı müziğinin karakterini edebi kavramlarla notaya dökme
çabaları ya Debussy'de olduğu gibi barok üsluplu ya da Satie'de ol­
duğu gibi kendini hicveden tarzdaydı.'"'
İcracılar giderek artan bu notasyon karmaşasıyla nasıl başede­
ceklerdi? Sorunu ele alış bakımından iki rakip okul ortaya çıktı. İl-
2 60 kinde Schumarın ve Clara Wieck yer alıyordu. Onların ardından da
Orta Avrupa'da Brahms ve Joachim; bazen Bizet, daha sonra Fran­
sa'dan da Saint-Saens, Faure ve Debussy geliyordu. Hepsi de işaret
ve simgeler ne denli karmaşık ve müzik dışı olursa olsun, genelde
metnin müziğin nasıl olması gerektiği konusıında tek rehber oldu­
ğuna inanıyordu; müziğin dili genişletilirse, daha iyi bir dil, izlen­
mesi o kadar kolay olmasa da, daha bütünsel bir rehber ortaya çıka­
caktı.'11
Öteki okul ISOO'lerin başlarında oluşmaya başlamıştı; icra işiy­
le kamu içindeki kişiliklerin özel nitelikleri arasında bağlantı kur­
maya başlayan da bu okul oldu. Müziğin, özü gereği notasyonun
iletme gücünün ötesinde yer aldığını düşünen bu okul, notasyonıın
giderek artan karmaşıklığına da bu olgunun bir kabulü şeklinde
yaklaşıyordu. İcracı bu okulda temel şahsiyetti. İcracı yaratan kişiy­
di; besteci ise neredeyse onun çalıştırıcısı gibiydi. Metne sadakat,
okulun daha uçtaki icracıları için bir anlam taşımıyordu; çünkü
metnin müzik ile mutlak bir yakınlığı yoktu. Kağıt üzerindeki par­
çalar Mozart'ın yaptığı müziği yansıtınıyorsa neden onlar büyük bir
inançla bunları uygulasınlardı ki? O müziğe yaşam verebilmek için,
deyim yerindeyse, icracının kendisi bir Mozart olınalıdır; icracı,
ışık saçan sihirli küreyi eliyle yoklayarak bir insanı yoktan var eden
sihirbaza benzer. Bu yüzden bu okul müziği iki şekilde ele aldı: Ön­
celilcle, müzik, dondurulmuş metinsel anlamlar yerine dolaysız an­
lamlar içeren bir .sanat dalıydı; dolayısıyla müzik içkinlik ilkesi
üzerinde temellendirilmişti. İkinci olarak, icra, parçayı çalarken ic­
racıda gelişen çok güçlü duyguların güçlü bir şekilde açığa vurul­
masına bağlıydı. İcracı ile metin arasındaki yeni ilişki Franz
Liszt'in ünlü, "Konser, benim" sözlerinde somutlaşıyordu. Sanatçı­
nın özgün hareketleri, notalar ya da çok güzel akan bir müzik, tüm
bunlar artık yüksek vasıflı bir icracıdan çok sanatçı bir kişiliğin
ürünleri olarak düşünülüyordu."'
Romantizmin esintisi altında tüm sanatlarda içkin sanat ve kişi­
lik arasındaki benzer bir bağ kuruldu. Raymond Williams, Kültür
ve Toplum adlı kitabında 1 820'lerde Romantiklerin desteğiyle yara­
tıcı etkinlik ile ilgili sözcüklerin nasıl değiştiğini göstermiştir:
..... (bir sanatçının tanımlanışında) beceriye verilen önem giderek duyarlı­
lık üzerine kaydı; bu yer değiştirme yaratıcı . ö:gün . . dd!ti gibi sözcük- 2
)erdeki paralel değişimlerle destekleniyordu. Yeni anlayışa göre sanat- .J
. ... . ..
çı da n, sanatsal ve sanatkiirca olan sözcükleri türemişti ve 19. yüzyılın
'
sonunda bunlar beceri ve pratikten çok yaradılışla ilgiliydi. Estetik..... yi-
ne "özel bir tür kişiyi" belirten estet'c kol kanat gcriyordu.93
Bununla beraber icracı sanatçının romantik şairden, ressamdan ya
da deneme yazarından farklı türde bir "özel" kişi olınası gerekirdi.
İcracı sanatçı, izleyicisinden dolaysız bir tepki almak zorundaydı ki
bu bir şairin durumundan farklıydı: Şair, herkesten yalıttlmış oldu­
ğundan, imgeleri ve kafiyelerini asil bir benliğin yaratılınası olarak
görebilir. İzleyicinin doğrudan mevcudiyetine ek olarak, sanatın
beceriden benliğe Romantik dönüşümü, icracının aracıyla arasında­
ki ilişkinin farklılığı yüzünden de bir piyanist için ressamdan daha
farklı olınak zorundaydı. Romantik piyanist, çoğunlukla kendi ese­
ri olınayan, izleyici karşısında yeniden hayat vermeye çalıştığı yer
ve zamandan ayrı yer ve zamanda yazılınış bir metne, onu ne denli
kişiselleştirse de bağlı olmak durumundadır. Şu halde Romantik ic­
racı, müziği içkin bir deneyim haline getirirken, bir metni hem çal­
mak hem de onu kendi benliği için dönüştürmek zorundadır.
O zamanlar yazılan değerlendirme yazılarına bakacak olursak
müziği içkinleştirmeye çalışan Romantik bir müzisyeni şöyle der­
« ken duyacaktık: Uzatınalar, ağırlaşmalar ve rubato bir sesin çıkan!­
' : ·ctığı anı önemli kılar; genellikle uzun satırların bedeli ritim bozuk­
luğu olabilecek, disiplinli bir orkestra çalışması ve bölümler arasın­
daki denge ve sık bileşimlere ilgi göstermek gerekecek."tir. Her gös­
teride bunlar yalnızca bir metni takdim eden icracının ilgi alanına
girecektir. Apansız bir hücum, duyumsal ton, sersemletici bir akort;
 bu ve benzerleri müziği hemen o anda tamamen gerçek kılan tek­
niklerdi.
Bunu yapabilen bir müzisyenin nasıl bir kişiliği olduğu düşünü­
lüyordu? 23 Ağustos 1 840'ta Franz Liszt, Paganini'nin ölümü üze­
rine bir yazı kaleme aldı. Yazı şu sözlerle başlıyordu:
Pag<ınini..... kamu içine çıktığında, dünya onu süper bir varlık gibi şaşkın­
lıkla izliyordu. Görülmemiş bir heyecan yaratıyordu. dinleyicilerin fante·
zilcri üzerinde öylesine büyülü bir etki bırakıyordu, öylesine güçlüydü ki,
doğal bir açıklama ile tatmin olamıyorlardı.
62
Bu sözler Paganini'nin kamu içinde nasıl kabul gördüğünü hiç de
abartmıyordu. Macaristan'ın küçük bir kasabasında 1810'd a
dün­
yaya gelen bu kemancı, yalnızca burjuva izleyicilerind
en değil, iş­
çilerden de devamlı övgü topluyordu. Halk kahramanı
olan ilk mü­
zisyendi.�4
Sıradışı bir tekniğe sahip olan Paganini müzik zevkin
den yok� '
sundu. Sahnede bütün yaptığı ilgiyi kendi üzerin
de toplamaktı. Ti' >
pik bir Paganini konserinde izleyiciler kemanının
bii, iki ve solll1f
üç telinin koptuğuna ve zor bir konçertonun sonlarına
doğru artık
tüm notaları tek bir tel üzerinde çaldığına tanık olabil
irlerdi. Onuh ,
mutlaka hemen oracıkta kadenzler' uydurduğunu duyarl
ardı. Bun:,'
!ar öylesine karmaşık olurdu ki, asıl temayla hiçbir
benzerliği kal�'
mazdı ; izleyiciler tam anlamıyla bir nota yağmuru
altında şaşkııl. '
kalırlardı. Paganini, sahne dışında kuliste beklemektens
e orkestra'"
nın bir yerinde gizlenip ansızın sahneye fırlardı
ve orkestrayı da ':
beklenmedik şekilde durdurarak iki üç dakika sessiz
ce seyirciyi sü: ,
. zer, ardından birdenbire çalmaya başlardı. En çok
da kendisini yu:
halamaya hazır olan rakip bir izleyici topluluğu önünd
e konserine
başlamayı severdi, çünkü sonunda nasıl olsa hepsi
icrasından etki' ,
Ienerek onu ayakta alkışlayacaktı. Bir İngiltere turnes
i dışında tüm
dünyada olan da buydu. Eleştirmenler ise onda bu denli
olağanüstü
olan şeyi açıklayamıyordu. "Onun büyüklüğü biliniy
ni hayır" diyordu bir eleştirmen. İcrayı kendi içinde
or; ama nede- , ,
bir amaç görü­
yordu; gerçekte onun büyüklüğü izleyicilerine müzik
metnini unut'
turabi!mesindeydi "'
.
Paganini kendisinin kabalığından dehşete düşen
insanların düş-
• Bir solo kısmın sonunda sesin gösterişli bir biçimde yükselmesi. (ç.n.)
gücüne hitap ediyordu. Paganini "fikrinden" hoşlan''."' Berlioz,
onun müziğinden çoğu zaman dehşete kapılırdı. Söz konusu "fikir'\
Paganini'nin müzikteki hakikat anını icra anına dönüştürmesıydı.
Bununla birlikte içkin müzik, gergin bir deneyimdir. Icra bir anlam­
da dinleyiciyi şok etme, ona daha önce hiç duymamış olduğu sesle­
ri dinletme ve onun müzik duyularına egemen olma meselesi hali­
ni aldı. Besteciler her türden betimleyici edebi terimleri de ekleye­
rek ka«ıt üzerine yazılmış notaları canlandırmaya çalışırken, Paga­
k
nini o ulundaki icracılar, izleyicilerine en olağan müziğin bile da-
ha önce hiç duymadıkları boyutl'.°'nı dinlete�ek konse� v dyorlar-
: 263
dı. İçkinlik ve şok duygusu: En bıldık parça bıle, Paganını nın elın- -
de yepyeni bir yapıta dönüşüyordu."'
B u ünlü kaba adam, müzisyenlere Schumarın'ın ünlü "bağlı kal­
mamız gereken otorite, özgün el yazmalarıdır" düsturunu reddet­
menin mümkün olduğunu gösterdi. Bel canto'nun teknik havaı fi­
şek gösterilerini bir orkestra enstrümanına, ope_ra düny�:nın dram
. _
ve heyecanını konser salonuna taşıyabilmek mumkundu.
. .
Müziği içkinleştiren bir sanatçıda bulunması gereken temel kişı­
'ıik özelli«i şok edici niteliğidir: Başkalarını şoka sokar, zaten ke�­
;
•
; , disi şok dici bir insandır. Bu güce sahip olan bir insan "hakim" kı-
şilik sınıfına girmez mi?
.
Toplumda hakim kişilikten söz edildiğinde bu üç ani�� gelebı­
lir. hki, başkalarının kendileri için yapamadıklarını onl:ı; ıçın y�pan
-_
kişi; bu, eski kralların yaşamlarını analiz eden Weber ın karızma
.
nosyonuydu. Kendisi için yapamadıklarını, başkalarının da kendı­
leri iÇin yapamadıklarını onlar için yapan kişi anlam':"a gelebılır;
bu da Luther'in yaşamını analiz eden Erikson'ın karızma nosyo­
nuydu. Ya da son olarak, hiikim bir kişilik, �aşkal�n�, onları� ke_'.1-
dileri için yapmak zorunda oldukları şeylen kendısının yapabıldıg�­
ni gösteren kişi olabilir; bu kişi kamusal düşünen kişıd'.1".Doll:11 , ha­
kim kişi izleyicilerini duygu şokuna sürükler. Fakat ızleY.ıcıler bu
duygularını hiçbir şekilde tiyatrodan dışarıya ç ıJaırar
ak gu luk
�
. ya
�
. Weber ın eski
şamlanna götüremezler. Hakim şahsıyetın gucu,
kralları gibi öyle kurumlaşmıştır ki, izleyiciler onu "sıradanla�ıra­
mazlar." Ne de, Erikson'ın Luther'inin din kardeşleriyle yapugı gı­
bi onunla birlikte bir cemaat oluşturabilirler. Modern koşullarda, ıc­
racının eıkisine maruz kalanlar ı;mun kamu içinde "oluşuna" ancak
seyirci kalabilirler. Olağanüstü güçleri ona kendiliğinden duygula­
rıru gösterme imkanı verdiği gibi, başkalarında da anlık duygular
yaratabilecek yeteneği vardır. Tüm karizmatik kişiler gibi, onlara
hiç benzemez; fakat aynı zamanda da duygulandırdığı her kişiden
her zamaıi_yalıtılmış durumdadır. Bunu Liszt'in Paganini'ye övgü­
sünde tüm çıplaklığıyla görmek olanaklıdır:
.....böylesine h�yecan yaratabilmesine karşın, meslektaşları ile iyi ilişkiler
kuramıyordu. içinden geçenleri kimse bilemezdi; zengin ve mutlu yaşamı
asla bir -başkasını da mutlu kılmamıştı..... Paganini'nin tanrısı..... kendi
içindcki .kasvctli, kederli "bcn"indcn başkası değildi.'111
Bu yalıtı!nıış, fakat hfil<im karakterin yarattığı kişiliğin ödevleri ne­
lerdir? İzleyiciler açısından, hem normal dışı hem de güvenli duy­
gular yaratır. Kamusal alanda kendiliğinden duygular sergiler gibi
.
görünür ki, bu normal dışıdır. Şok taktikleri ile insanları duygulan­
dırır. Fakat bu anlık şoklar, tam da onları yaratan kişinin yalıtılmış­
lığı nedeniyle güvenlidir. İzleyicilerin kendi güçleriyle kıyaslama­
ları gereken bir duygusal deneyim yoktur ortada; o, olağanüstü bir
insandır ne de olsa. Böylece, kamusal alanda kişilik tarafından üre­
tilen kamusal kimliklerin her ikisi de ortaya çıkar: bir yanda olağa­
nüstü bir aktör, öte yanda da pasif durumları içinde kendilerini çok
rahat hisseden izleyiciler. İzleyiciler aktörden çok daha az beceriye
sahiptirler; aktör onlara meydan okumaz, onları "kışkırtır".
Bu durum, ancien rtgime izleyicisinin, dönemin aktör ve müzis­
yenleri üzerindeki denetiminden çok farklıydı. Orada icracıların ya­
pabilecekleri şeyler izleyicinin gerçeği ve bilgisi ile sınırlıydı. Ma­
dam Favart onları şok ettiği zaman, izleyiciler üzerindeki kostümü
değiştirtmişlerdi. Paganini'nin izleyicisi şok edilıne anında coşku
doluydu. Bu, sahne ve sokak arasında kurulan köprüden, kamusal
duyum imgeleri edinmek için salıneye yeni bir bağımlılık durumu­
na geçişin bir ölçüsüdür. Tıpa tıp aynı kostümler içinde olmak baş­
ka -bir şey anlatırken- bu alanda doğruyu görünümler söyler- gi­
yilen kostümlerin özgürce seçilmiş alınası başka anlama gelir; sa­
dece salınedekiler özgürce hissedebilir, ki bunların sentezine virtü­
öz icracı ulaşabilir.
Aktif kamusal bir kişilik özel bir güce dayanırdı. Aktif kamusal
kişilik niteliği gösteren Romantik çağ sanatçıları arasında bu olağa-
nüstü güç, olağanüstü bir teknik meselesiydi. Politika konusuna
yaklaştıkça inandırıcı kamusal kişiliğin bizzat güç ile birlik alınası
bizi giderek daha çok ilgilendireceği için, biçimsel icra sanatların­
. da bunun ilk ortaya çıkışına göz atmamızda yarar var.
Olağanüstü bir teknik gerektiren üstün bir müzik parçasını çala­
bilmek için kendi kişiliğini öne çıkarma zorunluluğu, ciddi egoizm
okulunda buluşan Liszt, Berlioz ve ötekileri hocaları Paganini'den
uzaklaştırdı. Bu zorunlulukla çalışan Romantik icracıları gözleyen­
ler arasında hiç kimse onun müziksel anlamıru Robert Schumarın
kadar iyi yakalayamamıştı, ki o da bunu kendisine çok uzak ve ola­
naksız buluyordu. "Lizst'in Etudes ünü dinlemek gerek" diye yazı- 1
'
yordu;
çünkü enstrüman üzerine olağanüstü zor parçalar ellerle çalınıyordu; an­
cak eller onları yeniden seslendirebilirdi. Besteciyi özellikle o parçaları
çalarken görmeliydiniz; çünkü virtüözlüğün yükseldiği ve güç kazandığı
anlarda enstriimanryla hoğuşan, onu terbiye edip boyun eğmeye zorlayan
bestecinin görüntüsü de hemen ortaya çıkıyordu..... 99
Egoizmin ciddi olan yam, aracın kendisinin inatçı oluşuydu. Müzi­
ğin seslerden süzülüp alınabilmesi için çok büyük çaba gerekiyor­
du. Yani, arzu edilen ham sesin üretilebilmesi çok zor olduğunda, o
anı ifade edici kılınak için çok büyük uğraş verilıneliydi. İfade araç­
larının inatçılığına ilişkin düşünceden, doğallıkla virtüözün önemi
ortaya çıktı. Bunun nedeni virtüözün öteki sanatçılardan daha iyi
bir sanatçı olması değildi; bu yaklaşıma göre, olsa olsa ancak çok
olağanüstü yetenekler sanatçı olabilirler; çünkü yalnız sıradışı yete­
nekler sesi müziğe dönüştürebilirler.
Virtüözlük toplumsal bir sonuç olarak, hissedilenleri, acılan, ya
da rüyaları asla anlamayacak olanlar üstünde hfil<imiyet kurmanın
bir aracıydı. Virtüözlük, bu utanılacak bir sır da olsa, hep övgüleri­
ni duymak için can atılan o değersiz kalabalıktan sorumlu olmaktı;
bu nasıl ele avuca sığmaz bir aracı fiziksel anlamda zaptetıneye uğ­
raşmak ise, aynı şekilde izleyiciyi sanatçının fiziksel mücadelesi
üzerinde odaklayarak hissetmeye zorlamaktır. Günümüzde Roman­
tik döneme özgü bu kendini şişirme karşısında gülüp geçeriz; ama
yine de yalnızca olağanüstü bir icranın "canlı" bir icra olduğuna hii.­
ıa inandığımız doğru değil mi? Sanattan bir mücadele olarak söz et-
 miyar muyuz? Dürüst, ciddi; fakat ruhsuz bir ekip oynarken
tarafından çalı­ Lemaitre 1830'lann bilinen melodramlarında bir caniy�
nan Mozart'ın Fa Majör kuvartetini bir de Budap
sü 'nden dinlediğimizde farklı bir parça dinlediğimiz
eşte Dörtlü­ Ö
sahnede teki karakterlerden herhangi biriymiş gibi
bash ve uzun
bir anlam yük­
duygusuna ka­ adımlarla, doğal bir şekilde yürüyordu. İzleyici buna
pılmıyor muyuz? Romantik icracılara ait olan, hünerin düşünd ü: Onun oyunda ne­
metni aştığı ledi ve bunun bir grand geste olduğu nu
düşüncesinin hil.la etkisi altındayız, ne var ki bizde onların
tutkula­ yi canlandırdığını biliyorlardı elbette; fakat onun, �
F d ��
rick Lema
:
rı, kendilerini böylesine ciddiye almalarında rolü olan luğunu n bu tür ayrıntılarını degıştırerek kendı
o masumiyet itre'in sahne oyuncu
yok.
�
yaratı ı kişiliğini gösterdiğini düşünüyorlardı d� n
!�
ıet n eki cani
•

İfade edebilmek ve olağanüstü yetenekli olmak: İşte ..

duşunmuyor­
.

kişiliğin rolünün derinliğinde gizlenen bi r şeyleri gösterd ıgını

kamusal alana nüfuz edebilmesinin formülü. Bu formül
sadece mü- 11 lardı. ııKı
zik icrasına özgü değildi. Tiyatroda da aynı şey geçerli semt- sah­
266
Boulevard du Crime' da -tiyatroların yoğun olduğu
267
ydi. En çar-
. .
- pıcı o1an, oze .. 1er, kamusal ıfade edicılik ve inanılır bir kişiliğin
.. 1 guç k için en iyi fır-
nelenen oyunlar Lemaitre'in oyunculuğunu görme
melodramda bir araya gelmesiydi; çünkü 1 830'lar
ın ve J 840'1ann sattı. J839'da iyi melodramlar ve romantik oyunla
r ancak emait­ �
melodram metinlerinin icracıları Marie Dorval ve hepsind elde edebılırlerdı;
en önce . re'in rol alması durumunda büyük bir başarı
Frederick Lema1tre gibi Parisli büyük oyunculardı. sanılırdı. Met-
onuıı oynadığı oyunların çok önemli oyunlar olduğu .
Bir önceki bölümde melodram yazmanın özünde "saf nmasında Fredenck
(pure] bir nin yükselişi, en çarpıcı biçimde sahneye ko_ , .
karakter tipi" oluşturulmasının yattığını görmüştük. 1830 lann en un-
Bu karakterler Lema1tre' inin de büyük ölçüde katkısının oldugu,
tekil kişilikler olmaktan çok cani, bakire, genç
sahipleri, genç sanatçılar, ölüme giden kız, zengin
kahramanlar, mü ik lü oyunu Robert Macaire'de görüldü; bu oyunda
, melodram, toplu-
kahramanın ılk ve
patronlar gibi sı­ ma karşı Romantik başkaldırı fikri ve pikaresk .
nıflamalara tıpatıp uyan ve bir bakışta tanınabilece mıydı? Gautı-
k her türden in­ en başarılı bileşimine ulaşılmıştı; yoksa ulaşılmamış
sanı örnekliyordu. Paris melodramlarının ironisi
, J830'1arda bu tür er oyunu şöyle betimliyor:
rolleri oynayan Dorval ve Lema1tre gibi oyuncuların
Rohert Macaire,
çok önemli ki­
şilikler olmalarıydı. Elde hazır bekleyen bu roller Temmuz Devrimi sonrasında dev:imci s_:ınatı� �n .? üyük
in icrası sırasında zaferiydi..... Bu oyunun bir öze�liği var ki, o da ınsanlıgın bu�u� ne ��
aktörler metinleri, basının tekrar etmekten bıkma
dığı deyimle, ken­ toplum düzenine yaptığı şiddetlı, umutsuz saldırıdır. Ro�e� �aca.�ıre ���
di "tarifi irnkiinsız kişiliklerini" anlatmanın aracı rakterindc Frecterick Lemaitre, gerçekten Shakespearevarı bır ko.mık kışı­
yı beceriyordu.
olarak kullanma­
Jik yaratmıştı; ürkütücü bir eğlen�e, uğu�s�z bi� kahkaha, �cı. bır �!ay....�
Dorval ve Lema1tre, 1827 Haziranı 'nda Goubaux
ve hepsinin üstünde de kötülük arıstokrasısıne aıt şaşırtıcı bır ıncelık, uy
'un Trente Ans
�
ad ı oyununda bir araya geldiklerinde melodram
. oyunc uluğunda
sallık ve zarafet.
degışıklık yapmaya başladılar. Tutku ve kriz unutuldu. Sahnelennıesi
anlarında normalde Bütün bunlara karşın oyun günümüzde
kendilerinden beklenenin aksine, gür seslerini itre yok. Gauııer gıbı bır
sonuna kadar kullan­ olanaksız, çünkü aıtık bir Frederick Lema
mak yerine doğal konuşmayı tercih ettiler. Salıne
ve oyunculuk eleştirmenin oyuncuya duyduğu baş döndü rücü ay � rai1
lık nedenı y �
mesleğinin ayrıntıları üzerinde yoğunlaşmaya, ecegı nı s yley meyız· ,
rol yapmanın ince­ le metnin kusurlarını gözden kaçırmış olabıl � �
liklerini yeni anlamıyla benimsetıneye başladılar. sayan eleştı rel bır ıfad e
Özellikle Frede­ bu Gautier 'nin orada gördüğü sanatı hiçe .
rick Lemaıtre sadece yüz hareketlerindeki bir ayrınt ün gücü ile anlamlı bır
ıyla izleyiciler­ olurdu yalnızca: Bu olağanüstü bir aktör
.
d
� nı uazzam etkiler yarntabileceğinin farkına vaı:an 19. yüzyılın ilk
buyuk oyuncusuydu. Orneğin, bir caninin klasik
metnın yaratılmasıydı. ını . . .
r gıbı coşk� lu alkışlar
salıneye çıkma bi­ Frederick Lema1tre, Liszt gibi müzisyenle
çimi, izleyiciye görünmekten korkarcasına ürkek
, küçük adımlarla aldı. Liszt'ten farklı olarak, oynadığı Paris
çok karışık :b izleyıc•
.
�
yürümesiydi. Salınede belirdiği anda onun kim
olduğunu bilirdiniz. 4
topluluğu barındırdığından, ken isi de halkın
içinden bı ınsan ' :
 rak görüldüğünden, adeta bir halle kahramanıydı. 19. yüzyıl virtü­
özünün icrası değerlendirilirken, onun gibi bir oyuncunun çalışma­
ları mutlaka dikkate alınmalıdır; çünkü yalnızca Paganini gibi ka­
balığı dillere destan zevksiz sanatçıların model alınmasına karşı bir
düzeltici, bir uyarı işlevini yerine getirmektedir. Paganini'nin sana­
tı abartı üzerine kurulmuştu; Lemaitre'inki ise doğallık üzerine.
Kağıt üzerindeki müzik notalarını başka bir forma sokabilmek için
gerekli o)an sanat ve olağanüstü beceri, aynı şekilde kamusal alan
içinde doğal davranabilmek için de gerekliydi. Virtüözlüğün özü,
belli bir ı.eknik numaranın uygulanmasında değil, icra anını canlı
2 68
kılabilme gücündeydi.
O halde kamu içindeki yegane aktif kamusal kişi olma sürecin­
de, icracıların imgeleri şu unsurlardan oluşuyordu: İcra anını en
önemli ana dönüştürmek için şok taktikleri kullanıyorlardı. Şok ya­
ratabilenleri izleyici güçlü buluyordu ve o nedenle 18. yüzyılın ic­
racıları gibi hizmetkar statüsünde değil, üstün bir statüde görülü­
yorlardı. İzl�yicinin üzerine çıkan icracı aynı şekilde, metnini de
aşıyordu. 102
B . İZLEYİCİ
Bu icracıların tanıkları onların gücünün tatminkar bir düzeye erişti­
ğini görüyorlardı. Ne var ki söz konusu suskun izleyicilerin tatmin
oldukları söylenemezdi. Onların suskunluğu derin bir özkuşkunun
göstergesiydi. Kamusal kişiliklerin ilk Romantik kuşağı silinip gi­
dince izleyicilerin özkuşkusu ironik bir şekilde arttı. İzleyiciyi ön­
ce kamusal bir kişilik üzerinde odaklanmış haliyle, daha sonra da
yalnızca kendi üzerinde odaklanıruş olarak ele alalım.
M. Pierre Veron, 1870'lerde popüler bir şehir rehberi olan Paris
S Aınuse da "İğrenç bir şey duymak ister misiniz?" diye soruyor­
' '
du La Porte St. Martin Tiyatrosu' nda:
19. yüzyılda, hem de burada, bir hainin eline düşen kadın
suzluğu ncdcniyle_gözyaşlarını tutamayan ilkel yaratıklar oyuncunun
yaşıyor
mut­
hfilfi. Bu
dürüst küçük burjuv<.-ıların, dobra emekçilerin ağlamaklı hallerine tanık ol­
nıak istcnıiyorsanız bu tiyatroya gitmeyin ..... Bırakın yalnızlıkları ve peri­
şanlıklarıyla kendilerini eğlendirsinler. Onlar kendi çaresizlikleri
öyle mutlu ki! içinde
19. yüzyıl ortalarında bir oyunda ya da konserde duygularını belli
edenleri hor görmek giderek bir mecburiyet halini aldı. Tiyatroda
. duygularına hfildm olmak orta suuf izleyiciler için emekçi sınıfla
aralarındaki sınırı belirlemenin bir aracıydı. 1850'1erin sonunda,
"saygın" izleyici, suskunluk içinde duygularım denetleyebilen top­
luluktu; daha önceki döneme ait kendiliğindenlik "ilkel" sayılıyor­
du. Bedensel dış görünümde, Beau Brummel tarzı sınırlama ideali
kamusal alan içinde yeni yeni gelişen saygın sessizlik anlayışına
denk düşüyordu.""
1750'1erde oyuncu bir rolü canlandırmak için izleyicilere dön­
düğünde, bir cümle, hatta tek bir sözcük bile yuhlamalara veya al- "
kışlara neden olabilirdi. Benzer şekilde, 18. yüzyıl operasında, bel-
li bir cümlecik ya da güzel sunulan bir partisyon izleyiciyi cümle­
nin yinelenmesi talebiyle ayaklandırabilirdi. Metin yarıda kesilir ve
o partisyon birçok kereler yeniden çalırurdı. 1870 yılı sonunda al­
kış ve tezahürat yeni bir biçim kazandı. Aktörler bir salınenin orta­
sında durdurulmuyor, alkış anına dek bekleniyordu. Arya sona erin­
ceye kadar şarkıcı alkışlanmıyor, konserlerde de senfonilerin bö­
lümleri arasında alkışlama olmuyordu. Böylelikle, Romantik sanat­
çı kendi metnini aşsa bile, izleyicilerin tavrı ters yönde değişiyor­
du.104
Bir icracı tarafından duygulandırılan kişilerin o an için kendile­
rini engelleyerek duygularını ifade etmekten kaçınmaları ile tiyatro
ve konserlerdeki yeni tür sessizlik arasında bir bağlantı vardı.
1850'1erde Paris ya da Londra'daki tiyatro izleyicileri oyunun orta­
sında, akıllarına bir şey gelse, yanlarındakilerle konuşmaktan çe­
kinmezlerdi. 1870'te ise izleyici kendi düzenini sağlıyordu. Konuş­
mak artık zevksizlik ve kabalıktı. Dikkatlerin salıne üzerinde yo­
ğunlaştırılması ve sessizliğin teşvik edilmesi amacıyla salonlardaki
ışıklar bile karaıtılmıştı. İlk uygulamalar 1850'de Charles Kean ta­
rafından başlatıldı, Richard Wagner tarafından da Bayreuth'ta açık­
ça yasa haline getirildi; 1 890'1ara gelindiğinde, başkentlerdeki ka­
rartılmış salonlar artık evrenseldi. ıos
Karanlık ve sessiz bir salonda duygulara hfildm olmak bir disip­
lin meselesiydi. B u disiplinin boyutlarını görebilmek oldukça
önemlidir. 19. yüzyılın daha sonraki yılları içinde, izleyicinin özdi­
siplin olgusu popüler sokak tiyatrolarına da sıçradı, fakat yasal bur-
 juva tiyatrolarında, operalarda ve konser salonla
rında çok daha ö · Bu bina, 1 7 8 1 'de inşa edilen Comedie Française'e ilişkin anla­
ceden, daha etkili bir şekilde gelişmişti. Sahnede "hakar
eı"e u" 'ışları altüst etmişti. Opera binası insanları kuşatan bir perde de.ğil­
dıklarıru hisseden 1 9. yüzyıl tiyatro izleyicilerinin
ani ve aktif dış i·' dısında birbirleriyle görüşebildikleri bir yapının ön cephesı ya
vurumları olabiliyordu. Yüzyılın daha ileri dönem
�
.

inde "hakar .. · o ncuların ortaya çıktıkları bir yer de değildi. Bina, içinde yer
giderek istisna oldu. ıur,
•.· an insanlardan ve etkinliklerden bağımsız olarak beğenilınek üze­
Sessizlik disiplini kozmopolit bir fenomendi. Gerek
İngilt' � .:�ardı. insanların birbirlerine değil, ona ilgi duymaları. gerekir. O
re'nin gerekse Paris'in taşra salonlarında izleyiciler
her iki mer 7{ vasa iç mekanlar özellikle bu amaca hizmet eder. Bu kq.c�an sa­
deki izleyicilere göre çok daha şamatacıydı. B aşkentle
rden bur da ancak bir tek yaratık, bir şahin izleyicileri tanıyabilır veya
ra gelen sanatçılar bu durumdan hiç de hoşnut değiller ede olan bitenleri anlayabilirdi. İç yapı öylesine gösterişlidir ki
di. Hem ·

her kasabada bulunan taşra salonlarındaki emekçi sınıf ile ,

·

orta s ·: nede beliren herhangi bir görüntüyü ezer geçer.

- . 271
2 70 belirgin bir şekilde ayrılamıyordu; izleyiciler arasında hepsi karış ı .' .Paris Opera binasında, genişliğine karşın, dogal ınsan ı·1·ışkilerı -
..
.

·
olarak izliyordu gösteriyi. Paris ya da Londra'd a tiyatro izleyeni� 'için hiçbir yer aynlınamıştı. Mimarının deyimiyle, biric� ereği
geve­
.rin sahnedekilere açıkça bir karşılık vermeleri, Edmund Kean'" .,;.,·sessiz bir huşu" olan bir binanın lobisinde sohbet ve samımı
deyimiyle "taşralı gafı" sayılırdı. Veron'un az önceki satırlarda y a Garnier şöyle yazıyord u:
i elikler olmamalıydı. Binası hakkınd
alan, kaba seyirciler imgesi, hem aşağı sınıf mensuplarına hem
de
Batlı, Bordeaux ya da Lille gibi yerlere ait olan "taşralıya" iliş
km
'·
Gözler usulca büyülenmeye başlar. bunu bir tür rüyaya dönüşen düş kur­
di.
ma izler; bir mutluluk duygusuna kapı�ırsınız.10\I
19. yüzyıl, Paris, Londra ve Avrupa'nın öteki büyük şehirlerin Bi­
­ · Böylesine uyuşturan tiyatro Richard Wagner'in Bayr�uth Opera
de yeni tiyatroların inşa edildiği dönemdi. Bu tiyatroların oturma nu gösterıyordu. Ancak,
:nası'nda altedilecek olan kötülük nosyonu
kapasiteleri 1 8. yüzyıldakileri geride bırakıyordu. Artık 2.500,
yönde gelişerek aynı şekilde,
' etmis
onun insa ' olduğu ortam ters bir
3.000 hatta 4.000 kişi bir salona doldurulabiliyordu. Büyüklükleri, / ·· insanların sessizliğe zorlanmasıyla sonuçlandı. Bayreuth Opera B.ı-
izleyicilerin sahnedekileri duyabilmek için küçük . salonlardakine kıs­
. nası'na 1 872'de başlanmış ve 1876'da bitirilmişti. Binanın dış
göre daha sessiz olmaları zorunluluğunu getiriyordu. Ne var ki, ilginin sahnede üretılen sa­
mı sade ve çıplaktı, çünkü Wagner tüm
Garnier's Opera gibi akustiği kötü olan büyük bir salonda bile
ses- · nata odaklanmasını istiyordu. İç yapı iki yönden çok çarpıcıy
dı:
sizliğin sağlanması hiç kolay değildi. Tiyatro binasının inşasındaki miş­
• öncelikle tüm oturma yerleri bir amfi-tiyatro tarzında düzenlen
mimari yaklaşım, yeni izleyici anlayışına uydurulmuştu. Gelin, ya-
': ti. İzleyicilerin her biri sahneyi engelsiz görebiliyordu; öteki izleyi­
pımı 1870'lerde tamamlanan iki farklı tiyatro binasını karşılaştıra- ·
cileri ise rahatça görebilmeleri gereksizdi; çünkü Wagner bu amaç­
hm: Paris 'ıe Garnier Operası ve Bayreuth 'ta Wagner Operası.
Bu la tiyatroya gelinmesini istemiyordu. Sahne, her şeydi.
binalarda karşıt anlayışlarla yola çıkılıp, aynı sonuca ulaşılmı
ştı.'"' Daha da radikal bir ayrımcılıkla Wagner, orkestranın yer aldıgı
_

Paris Garnier Operası modern standartlara göre bir hilkat gari-

· bölmeyi defi ve ahşap bir örtüyle izleyicilerin gözlerinden gizle­
besidir. Kendi süslemelerinin ağırlığı altında ezilen dev bir düğün
mişti. Müzik duyuluyordu, ama nasıl üretildiği asla görülınüyordu.
pastası gibi, o anda baktığınız cephesine göre Yunan, Roma, Barok
Dahası, Wagner sahnenin tepesindeki kemerin yanı sıra orkestranın
ya da Rokoko tarzını yansıtabilen, gösterişli dekorasyonuyla
koca- bulunduğu yerin üzerine, perde ile sahne arasına ikinci bir kemer
man bir yapıdır. Binanın görkemliliği neredeyse maskaralık
·

düze­ daha inşa ettirdi. Bu düzenlemelerin her ikisi de kendisinin adlan­

yindeydi. Richard Tidworth 'ün yorumuna göre, "İzleyicilerin
Ope­ dırdığı mystiche Abgrund 'ı yani "mistik körfez"i gerçekleştirmek
ra binasının kaldırımlarından salondaki koltuklarına geçmele
ri ke­ içindi. Bu konuda şunları yazmıştı:
yif vericiydi ve olasılıkla gecenin en keyifli olayıydı."'°"
 İzleyic�nin gerçek yakınlığıyla apaçık gördüğü halde sahneyi oldukça İnsanlara neler hissedeceklerine ilişkin yapılan ilk açıklama,
uzak bır yer olarak düşlemesini sağlıyor, tabii bu da sahnede izledikleri . .
ıçınde yazarın sanatın içini nasıl titrettiğini anlatUğı gazete makale­
oyuncuların kocaman, insanüstü varlıklar oldukları yanılsamasına neden
oluyor.11n si ya da program notları biçimindeki sanat yazılarından oluşan "fe­
uilleton"du . Car! Schorske bu yazılarda öznel duyguların nasıl yü­
Bu tiyatroda disiplini sağlayan, sahneyi yaşamın tümü durumuna celtildiğini oldukça iyi yakalamışur:
getirme çabalarıydı. Tiyatro tasarımı, Wagner'in akıp giden opera­
larının bir parçasıydı. Her ilcisi de dinleyenleri disipline sokmanın Bi� k�l�m ustası olan fcuilleton yazarı 19. yüzyılın somut olana yönelik
begenısınc uygun olarak. birbirinden kopuk ayrıntılar ve bölümler üzcrin­
araçlarıydı. İzleyici müziği terk etmek konusunda özgür değildi,
d� ��!ışıyordu:··... �nlatıcını� ya da eleştirmenin bir sahne etkinliğine iliş­
çünkü müzik asla sona ermezdi. Aslında Wagner'in dinleyicileri ��n �zncl tepkısı, hısse�me bıçimi, söyleminin konusu üzerinde açık bir üs­
onun müziğini anlayamıyordu. Ama onun kendilerinden ne istedi­ ·tunluk kazanıyordu. Bır duygu durumunu betimlemek bir yargıyı dile ge­
2
,
� 72 ğini biliyorlardı. Bir eleştirmenin deyimiyle, "yaşamlarında opera
tirmek haline gcldi.11�
p
diye bir şey yokken sahip olamadıkları bir bakış açısını onlara ka­
Grove örneğinde olduğu gibi eleştirmen, sanki kendisi ve dirıleyici­
zandıran" kesintisiz ve sonsuz müziğe kendilerini teslim etmek zo­
ler, ellerindeki broşür olınasa anlaşılamayacak tuhaf bir gürültü
runda kalabileceklerini anlıyorlardı. Hem Bayreuth hem de Paris
karşısındalarmış gibi, müziğin nasıl aktarıldığını ve müzisyenin na­
izleyicileri yaşamdan "daha büyük" bir törene tanık olurlar. İzleyi­
sıl çaldığını betimliyordu. Ya da eleştirmen, örneğin Eduard Hans­
ciye düşen rol karşılık vermek değil, görmektir. İzleyicinin, saatler
lick gibi, hocalık yapıyordu; onun için müzik, ancak genel "estetik"
süren operalar sırasındaki sessizliği ve sakinliği sanatla temas kur­
teorisinin yardımıyla açımlanabilecek bir "sorunsaldı". Yargılama
muş olduğunun göstergesidir."'
ve "beğeni" artık bir vakıf olma sürecini gerektiriyordu. Bu üç eleş­
Bir kamusal icracının tam özgür ve aktif deneyimine, izleyiciler,
tiri biçiminin her biri bir vfilcıf oluş tarzıydı.' "
bir kendini basurma edimiyle hazırlanırlardı. İcracı onları uyarıp
Bunların tümü, yorumcuların içlerini rahatlatma tarzlarıydı. Ya­
canlandırırdı, fakat bunun için önce kendilerini pasifleştirıniş olına­
pıtları yorumlayan bu aracılar müzik alanında yaygınlaştılar, çünkü
lıydılar. Bu çok özel durumun kaynağı, izleyicilerin yakasını hiç bı­
kamusal alanda insanlar kendi yargılarını oluşturma kapasitelerine
rakmayan özkuşkuydu.
olan inançlarını yitiriyorlardı. Eski ve bildik müzik, Brahms, Wag­
İzleyici kamusal alanda kendini nasıl ifade edeceğini bilemiyor­
ner ya da Liszt'in yeni müziği ile aynı yaklaşıma tabi idi. !850'ler­
du; ifade; kendi iradesi dışında gerçekleşiyordu. Bu nedenle, tiyat­
den sonra tiyatroda da yayılan açıklayıcı program notları ile birlik­
ro ve müzikte, 19. yüzyıl ortalarında insanlar neler hissedecekleri­
te müzik ve drama "sorunlarını" çözümleyen eleştirmenler, sahne­
ni ya da neler hissetmeleri gerektiğini önceden bilmek istiyorlardı.
deki karakterlerin tarihteki asıllarına gerçekten uygun olduğundan
Ilk olarak Sir George Grove tarafından başarıyla uygulanan açıkla­
emın olmak isteyen izleyicilerin bütünleyicisiydiler. 19. yüzyıl or­
yıcı program notlarının oyunlarda ve konserlerde yaygırılaşmasının
tasının gerek tiyatro gerekse konser izleyicileri rahatsız edilmekten,
nedeni de buydu.
ayıplanmaktan, "kendilerini enayi durumuna düşürmekten" kaygı
1830'larda müzik eleştirmeni Robert Schumann'ın yazıları, he­
duyuyorlardı. Doğallıkla, yüksek bir hizmetkarlar sınıfının çabala­
nüz keşfetmiş olduğu ve arkadaşlarının da bilınelerini istediği bir
rı sayesinde eğlencenin keyfini çıkaran Voltaire dönemindeki izle­
konuyu ya da kimi ortak coşkuları bir arkadaş topluluğu içinde di­
yicilerin bu kaygıyı anlayabilmeleri olanaksızdır. Yüz yıl önce
le getiriyor gibiydi. İlk kez Grove ile biçimlenen ve yüzyıl sonuna
"kültürlü" olma kaygısı oldukça yaygındı, fakat kamusal icra sanat­
dek etkili olan müzik eleştirisinin farklı bir karakteri vardı; daha
larında bu korkular daha da derinleşmişti.'"
doğrusu aynı sonuca götüren üç farklı biçimi vardı .
Alfred Einstein, Romantik müzisyenin atladığı bir durumun aı-·
 19. yüz­
nel "müzik direktörü" yoktu'
tını çizer: Bu müzisyen kamusal alandan yalıtılmış olduğunu bili-< . ]erinin çoğunun da profesyo .. lendır- .
k bir müz isye n grub unu yon
kala balı
.•· yı.l.da' kamusal alan
yordu da, bu alandakilerin de kendilerini ondan yalıtılmış hissettik-' da .
. .
·

vlendırılmeye başlandı' . B �rlıoz

Anı-
!erini gözden kaçırıyordu. Kolaylıkla "kültür düşmanı" olarak yo- ·
mek için özel bir kişi göre
gerekse
bestecinin, gerek kendısının
rumJanabilen izleyicinin yalıtımı bir anlamda rahatlatıcıydı. Rossi­ lar'ında yüzyılın başlarında
k az saygı
in ve seyirci topluluğunun ç�. .
ni 'nin de belirttiği gibi, izleyici kendisine yöneltilen tüm sert eleş-. . orkestrasındald müzisyenler
anlatır
eri ile nasıl mücadele ettıgını :
tirilerin gerçek oluşundan ciddi bir kaygı duyuyordu. ' " duyduğu çeşitli orkestra şefl
k bir hak arette orke stra şeflerı
çıka n tipi
Sokakta kimin kim olduğunu görünüşlerinden "çıkarmaya çalı­ '1820'1erdeki bir gazetede
esı ya-
kurulan bir saat tutucu" benzetm
şan" baylar ve bayanların tiyatro ve konser salonlarında doğru şey: . : için "yiyecekle ve sinirlerle
, 5
!er hissetme kaygısı taşunaJarı son derece makuldü. Bu kaygının pılmıştı. ' " . . .
üstesinden gelme araçları ile sokakta uygulanan korunma arasında . dah a ileri dön emi nde orke stralar genışleyıpk�ordınas- 7
Yüzyılın
� bir benzerlik vardı. Tepkisiz olmak, duygularını gizlemek demek,• .•.• . . .yon sorunları arttıkça orke
stra yönetimi de kabul göre
n.bır ustalı- - -
-

ük o k stra ş�fı Charles

yaralanmaz olmak ve patavatsızlığa karşı bağışıklık kazanmak de, · · ğa dönüştü. 19. yüzyılda Paris'teki ilk büy � �
tesı olına-
mektir. Karanlık görünümüyle, özkuşkunun bir göstergesi olan sus' oure ux'y du. Bir saat tutu cu olmak yerme muzık oton .
. Lam
orkest­
koyan oydu. O zamandan ben
kunluk, 1 9. yüzyıl etholojisinin karşılığıdır. ya dayanan şeflik ilkesini ilk sayıda
kull anıl an çok
şefler tarafından
Kamusal bir kişilik olarak Romantik icracı, seyirciyi "gerçekte" rayı kontrol etmek için tüm du.
stra sını kur
neye benzediği üzerine fantezi kurmaya davet ediyordu. Kendi iç.
. ' · en Lamoure ux'dur. !88 1 'de kendi orke .
ışaretı gelı.ştır
·

. lerle ça-
ki öteki şefler de benzer ılke
disiplinini kuran izleyici, ilk ve en renkli Romantik icracı kuşağı Edouard Colonne gibi Paris'te
inde t 'ı­
Colonne' a Berlioz'un gençliğ '.':
sahnelerden silinirken bile varlığını sürdürdü. Kamusal bir kişiliğin · lışıyorlardı. Lamoureux ve
fark lı dav ranı lıyo rdu. Burada sorun ..şeflıgın
fanteziye konu olması pasif izleyici ile birlikte varlığını sürdürdü. dığı şeflerden çok
lesıne
sı değil, 1890 'lard� sonra boy
Gerçekten de, kamusal kişilikleri olan insanların fanteziye konu ol� meşru bir !.."Urum olup olınama _ . . yıl
1 9. yuz
en tek bir kişiye verıl�ıgıydı.
ması kendine göre giderek daha da güçlendi ve politikleşti. Fante­ büyük kişisel ôtoritenin ned
tamamen
izleyicinin gösterdıgı saygı
zinin terimleri iki yanlıydı: Özdisiplini olan izleyici kamusal kişili­ sonlarında orkestra şeflerine
kah ram ana tapın­
ise neredeyse bir
ğe fantezi ürünü bir otorite yükler ve o kamusal benliği saran tüm farklıydı. Lamoureux olayında
n ve onun­
urunda "mahcup" olmakta
sınırları ortadan kaldırır. ma söz konusuydu. Onun huz astı an
Seb
iz" hissetmekten; Johann
Bir·özellik olarak kişilik "o.toritesi"ne ilişkin sezgisel bir nosyo­ la karşısında kendini "yeters
duygular-
şılaşmayacak oldugu turden
numuz vardır. Bu bir lider nosyonudur; başkalarının itaat etmek zo-· Bach'ın oğullarının hiç kar
runda olmaktan çok itaat etmek istedikleri bir lider. Ama suskun bir dan söz ediliyordu . • . "
stu başa-
dızlar" değildi; yanı olaganu
.. ..

izleyici, kamu içinde kendisini ifade eden kişilerde otorite görmek Bu adamlar Roinantik "yıl
rens ler gı­
anan dehalar, sihir� azlar, r.
isteyince, otorite fantezisi belli bir yol izler. Duygularını hem gös­ rılarıyla kamunun onayını kaz
oyle davra­
ıyorlardı ve ke�dilerı�� de
terebilen hem de denetleyebilen kişinin zorlu bir benliğe sahip ol­ bi değil, krallar gibi davran
gruplarını
plini kurar, çeşıtlı muzısyen
ması gerekir ve izleyicilerin gözünde kendini denetleyebilen bir in­ nılıyordu . Orkestra şefi disi
zor unlu ydu' Or­
ilmek için öz-deneıım
sandır. Kendi kendini istikrarlı kılabilmek, ilk Romantik çağda ol­ denetlerdi · onlara çaldırab .
yu. yıl
duğu gibi, şok etme gücünden çok daha büyük bir güç gerektirir. f
kestra şe ınin bir tiran gibi
davranması gerektiği düş
al karşılan ıyor
ünc
du.
esı,
Bu yem ıc-
�
edeyse doğ . 117
19. yüzyıl müziği bize bu fantezinin, orkestra şeflerinin kamusal · ·ncesinin aksine' ':Ssimdi ner
O
uygun bır ot?rıteydı.
• •

ini kor uya n izle yici için

dşiliklerinin değişen imgelerinde giderek güçlenmekte olduğunu racı tipi sessizliğ .
onun ka­
kişiliğine atfedilmesı gıbı,
5österiyor. 18. yüzyıl sonlarında birçok orkestranın şefi olmadığı Otoritenin kamusal kişinin
lerin i izle yenler
sınırlar da onun etkinlik
;ibi, kamuya açık konserlerin sponsorluğunu yapan müzik cemaat- musal benliğini çevreleyen
 tarafından silinmekteydi. Bu konuda, örneğin Fransız kamuoyunun
1821-1858 yıllan arasında yaşamış olan kadın oyuncu Rachel ile,
onun ölümünden dört yıl sonra Paris'te oyunculuğa başlayan Saralı
Berııhardt' a yaklaşımlarının karşılaştınlması öğreticidir. Rachel,
özellikle trajedilerde başarılıydı ve genelde övgü topluyordu. Tüm
kanmoyu onun özel yaşamını (Doktor Veron 'un kapatması olduğu­
nu) biliyordu ve bunun namussuzluk olduğunu düşünüyordu; ama
oyuncu oiarak yaşamını bir kadın olarak özel yaşamından ayırıyor­
du. Bir kuşak sonra, Bernhardt ve Eleonora Duse'nin kendi kanıu­
oylarının gözünde hiçbir özel yaşamı yoktu. İzleyiciler karşılarında
2 76 gördükleri aktör ve aktrislere ilişkin en küçük ayrıntıları bilmek .is­
tiyorlardı. Bu yaratıklar mıknatıs gibiydiler. Bir eleştirmen, "Sa­
ralı 'ın gerçek başarısı Saralı Bernhardt rolüydü: Kişisel mise .en sce­
ne·" diyordu. ı ııı
Saralı Bernhardt'ın izleyicileri ona hayrandı, ama ayrım yapma­
dan. Makyajı, güncel olaylara ilişkin görüşleri, kötü niyetli dediko­
duları, hepsi popüler basın tarafından sürekli didikleniyordu. İzle­
yici kendisine ait açık hiçbir ifade edici karakteri olmadığına göre,
nasıl eleştirel olabilir? İcracı nasıl nesnelleştirilebilir, yargılanabilir,
doğru ve yanlışlarıyla görülebilir? Hizmetkarlar hakkında dedikodu
yapılan çağ artık geride kalıruştı. Gerçekten kendini ifade eden bir
maske takabilmek ve duygularını sergileyebilmek nasıl olurdu?
Bernhardt'ın sanatının sırlarını keşfedebilmek için, yaşanuna iliş­
kin ayrıntılar bir çırpıda silip süpürülür; kamusal benliği 1..-ıışatan sı­
nırlar artık yoktur.
Gerek otorite fantezisinde gerekse kamusal benliğin sınırlarının
yok edilmesinde izleyicilerin kamusal icracıya bir kişilik atfettikle­
rini görüyoruz. Bu da, sonunda izleyici ve icracı ilişkisinden çoğun­
luğun azınlığa bağımlılığı olarak söz etmenin pek de doğru olmadı­
ğını gösterir. Çoğunluğun zayıflığı, onları bir zamanlar kendilerine
hizmet eden belli sınıf insanların kişilik özelliklerini araştırmaya
sevk etti.
Başka bir ifadeyle, icracı izleyicileri kendisine bağımlı kılmadı;
bağımlılık nosyonu, modern bir sanatçı kişiliği değil, dini bir şahsi­
yeti betimlemeye elverişli karizmatik güce ilişkin geleneksel bir
nosyondan gelmektedir. Kişiliği kamusal alana zorla sokan güçler,
• Fr.: Sahneye koymak. (ç.n.)
kamusal alanda "gerçek" kişiliğe sahip oldukları inancıyla yaşayan
çoğu insanı güçsüz bıraktılar ve bu insanlar "gerçek" kişiliğe sahip
bir azınlık arayışına girdiler ki; bu da ancak fantezi edinıleriyle so­
nuçlandırılabilecek bir arayıştı. Bunun meyvelerinden birisi, top­
lumda "sanatçı"ya ilişkin oluşan yeni inıge idi; öteki ise politik ta­
hakkümün yeni bir biçimi olacaktır.
İnsanlar tiyatroda uyguladıkları pasif duygulanım kurallarını ti­
yatro dışında da yabancıların duygusal yaşamını anlayabilmek için
kullanıyorlardı. Pasif izleyici olarak kamusal insan kurtulmuş, öz­
gür kılınmıştı. Evinde taşıdığı saygınlık yükünden kurtulmuştu,
hatta eylemin kendisinden kurtulmuştu. Kamusal alandaki pasif 1
sessizlik, bu sessizlik güçlendirilebildiği ölçüde ve bu anlamda da
bütün insanların toplumsal bağın kendisinden kopması ölçüsünde
bir geri çekilme aracıdır.
Bu nedenle, kamusal bir kişilik olarak izleyiciyi anlayabilmek
için, son olarak onu tiyatro dışında, sokaklardayken anlayabilmek
zorundayız. Zira burada onun sessizliği daha genel bir amaca hiz­
met ediyor; burada duygusal ifadeyi yorumlama kodlarının aynı za­
manda onu ötekilerden yalıtan kodlar olduğunu öğreniyor; burada,
kişisel bilinç ve duyguların peşinde koşmanın toplumsal ilişkilere
karşı bir savunma olduğunu, yani modern kültürün temel bir gerçe­
·
ğini öğreniyor. Böylece söylemin yerini gözlem yapma ve "olayla­
n zihinde tartma" edinıi alıyor.
Şinıdi, profesyonel icracı üzerinde odaklanmaktan sokaktaki ya­
bancı üzerinde odaklanmaya geçişin nasıl gerçekleştiğini görelinı.
Baudelaire, Constantin Guys üzerine yazdığı, "Modern Yaşamın
Ressamı" adlı makalesindejliineur karakterini inceliyordu. Bulvar­
ların insanı olanfiôneur yaşamı salt sokaktakilerin ilgisini çekmek
üzerine kuruluydu, "göze batmak" için giyinirdi. Teklifsiz bir aris­
tokrat değil, bir boşta gezerdi. Baudelaire, fiôneur'ü ideal bir orta
sınıf Parisli olarak görür. Poe, "Kalabalıkların Adanıı"nda onu ide­
al orta sınıf Londralı olarak ele alır. Aynı şekilde Walter Benjanıin
daha sonra ilginç olmanın nasıl bir şey olacağını düşleyen 19. yüz­
yıl burjuvazisinin timsali olarak. ele alır onu."'
Bulvarlarda boy gösteren bu adanı, ilgi çekmeye çalışan bu var­
lık nasıl. etkili olacaktır, ötekiler ona nasıl tepki gösterecektir?
E.T.A. Hoffmarın'ın kaleme aldığı "Kuzenin Köşe Penceresi" adlı
 öyküde buna ait bir ipucu bulabiliriz. Kuzen felçlidir, köşede
ki pen- . > ki gösterme arzusunu işin içine kanştırınaksızın
tam
'.'rru�
�
la uya­
cereden o büyük kent kalabalığının gelip geçişini seyrede
·

r. İlgisini, ' halde pasiflik mannksal olarak bılgı edınmen ın

;' ·nımak istiyordu. Şu
çekmeyi başaran kalabalığa kanlmak için en küçük bir
isteği yok- ;
tur. Bir ziyaretçiye, bacaklarını kullanabilen insanlara "görme
gereğiydi. . . . .
sana­ Sokaktaki kalabalıktan iki kişi arasında tıpkı bır tıyatro seyırcı-
tının ilkelerini" öğretmek istediğini söyler. Ziyaret bir ilişki
çi, kendisi de sinin toplumsal sınıfı ve sessizliği arasında olduğu gibi .
felçli olmadıkça ve hiç hareket etmeden dışarıdakileri izlemed içindeki sessizlik leri burıuvaz · tara­
ikçe . vardı. İşçilerin kamusal alan '. '.
o kalabalığı asla anlayamayacağının farkına varır. "" r bile kentli ışçının nihayet
fından durumlarından hoşnut olmasala
Fltineur işte bu şekilde değerlendirilmelidir. O yalnızca izlenir, ' 19.
boyun eğdiğinin bir işareti olarak görülürdü. Bu görüş, ilk kez
onunla konuşulamaz. Onu anlayabilmek için felçli bir ve dev­
hasta gib( yüzyılda burjuvazi tarafından işçilerin konuşma özgürlüğü
'"görme sanatı"nı öğrenmeniz gereklidir. bir yoruma dayanm aktaydı .
riıiı arasındaki . ilişki üzerine yapılan
78 Dönemin pozitivist bilim çalışmalarında da, olgularla etkileşi 1
.
erme ızın ven ıırse, ada1et 2 79
Yorum basitti. Işçilerin bir araya ge.lme
.

me
.
· ·
· -

girmek yerine olguları gözlemeye dayalı aynı kural geçerliy r ve

di. . sizlikleri tarnşırlar, planlar yaparlar, gizlice hazırlığa girişirle
Araştırmacı kendi değerlerini çalışmasına kattığı zaman,
"verileri­ devrimci komplolar çevirirlerdi. Böylece, 1838 Fransasi'ndaki ya­
ne seslendiği" zaman onu çarpınyordu. Psikolojide, konuşm
a tera­ salar yürürlüğe girdi. Bu yasalar işçiler arasındaki karı:usal tartış­
pisine ilk katılanlar, çalışmalarını kamuya, rahiplerin sunduğu
maları yasaklıyordu; ayrıca küçük işçi gruplarını� hang�. kafede .
te- · ve
selliye zıt bir şey olarak açıkladılar: Rahipler gerçekte insanı rapor edılme sı ıçın bır tur aıan sıs-
dinle,:> ' :ne zaman toplantı yaptıklarının
m zler; sık sık kendi düşüncelerini dile getirerek söze
� kanşnkJani •temi kurulmuştu. .
ıçın günah çıkarmaya gelenlerin sorunlarını anlayamazlar. araya g�lıyor­
Öğü İŞçiler, mesai sorırasında kafelerde içmek için bir .
vermeye kalkmaksızın karşısındakini pasif olarak dinleye
n psiko,. . !armış gibi davranarak kendilerini gizliyorlardı. 1840
'.
larda ışçıler
log ise hastanın sorunlarını daha iyi anlar, çünkü onların kullanılma­
sözlü ifa;;' arasında boire un litre ("bir litre şarap içmek") deyimı
<lelerini kendi konuşmalarıyla bölerek "renklendirme duyuru lan bu söz­
" ve "çarpıt-• · ya başladı. Yüksek sesle ilan edilerek iş:'erene de .
ma" girişiminde bulunmaz. na gelıyor­
ler kafede kendilerinden geçene kadar ıçeceklerı anlamı
İşte bu sessizlik ve değerlendirme fıkri psikolojik düzeyd
mizi çekiyor. Önceki yüzyılda dış görünüşleri kişiliklerin
e ilgi­ '.
du Bu şekilde bir araya gelmelerinde korkulacak bir
şey yoktu; iç­
gösterge­ ki onların seslerini keserd i.'"
si olarak görmek ile günlük yaşamda suskun bir izleyici eki kı­
olmak ara­ İngiltere'de J840'1arda işçilerin toplanma hakları üzerind
sında çok yakın bir ilişki vardı. Bu ilişki ilk elde mantık orta sınıfta ay­
sız görüne, sıtlamalar henüz Fransa' daki düzeyde değildi, fakat
bilir, çünkü kişinin dış görünüşünün onun benliğine ilişkin olarak topları­
ciddi bir nı korloılar egemendi ve Londra' da polis gayri resmi
işaret olarak alınması onun yaşamına doğrudan müdaha ordu. Oysa Paris 'te aynı şey
le, hatta salc n hakkına yönelik sınırlamaları artnny
dırı demektir. Bir de günlük yaşamda mağazalarda hiç gerek olmasa da,
geçen' tiyatro­ resmen yapılıyordu. Bu yüzden, yasal olarak .
vari alım satım ilişkilerindeki değişimleri anımsayın: aynı alkolızın
Orada da bir Paris 'te olduğu gibi Londra'da da işçi sırufı içinde
kişinin sessiz kalması ile bir tür yoğunlaşma eyleminin
bileşimi söz övgüsü, aynı topların kamuflajı geçerliydi.
konusuydu; benzer şekilde, tiyatroda, sokakta ya da politik
bir top­ 19. yüzyılda Paris, Londra ve öteki büyük kentl�r �
e çok sayıd�
lantıda yeni kişilik kodları yepyeni konuşma kodlarını
gerekli kılı- . işçinin içkiye sığındığı yadsınamaz. Gerçek �
'.'11<
1iklik ıle sahtesı
yordu. Kamusal ifade, ancak kişinin kendisine birtakım Londralıların
kısıtlama­ arasındaki sınır ne olursa olsun, orta sınıf Parıslı ıle
lar getirmesiyle anlaşılabilirdi. Bu da eylemde buluna rdukları bağ­
n azınlığa bo­ toplumsal istikrar, sessizlik ve proletarya arasında ku.
yun eğmek anlamına geliyordu; hatta daha fazlası. Sessizl böyle bir kamufl aj önemlıd ır.
ik disip­ ları göstermesi bakımından ..
lini bir arınma eylemiydi. Kişi, kendi beğenileri, geçmiş dönüştü kçe toplum sal du-
i ya da tep- Kafeler işçilerin söyleştikleri yerlere
 zeni tehdit ediyordu; aynı kafeler alkolizmin söyleşiyi yok ettiği
yerler ollınca da toplumsal düzenin muhafazasına hizmet ediyordu.
Alt sınıfların devam ettikleri pubların saygın kesimler tarafından
kınanmasına biraz önyargılı bakmak gerek. Bu kınamaların içten
olduğu kuşku götürmez olsa da çoğu kafe-barların kapatılma nede­
ni içmenin çığrından çıkması değil, buralardaki kalabalığın ayık,
öfkeli ve konuşan kişiler olınasıydı.
Alkol ve kamusal pasiflik arasındaki ilişki bir adım daha ileriye
gitti. Brian Harrison'ın çalışmaları sayesinde 19. yüzyıl Londra­
sı'nda dışarıya içki satan dükkfuılar ve içki içilebilen barların yer-
280 !erini belirleyen haritalar çizilebiliyordu. İşçi sınıfının yaşadığı böl­
gelerde çok sayıda pub vardı, fakat dışarıya içki satan yerler son de­
rece azdı. Yukarı sınıfların yaşadıkları bölgelerde ise az sayıda pub,
çok sayıda içki satış yeri vardı. Ofis çalışanlarının yayıldığı geniş
alanda, kıyı boyunca yeni publar çoğalıyordu ve daha çok öğle ye­
meklerinde iş yapıyorlardı. Pub ve içkinin öğle yemeği sırasında
sağladığı rahatlama saygın bir durumdu; işten bir anlık uzaklaşma
sayılıyordu. Oysa evden uzaklaşmak anlamında pub tersine, alçal­
tıcıydı. Harrison'ın aktardığına göre, 1830'larda,
Londralı işadamları, artık evlerinde içiyordu; kamu.sal mckfinlarda değil
ııı
de özel mckfı.nlarda içmek saygınlığın göstergesi olmuştu.
Gürültülü ve cümbüşlü yerler olan pubları dışlayabilmek, yörenin
saygınlığının ölçütü olmuştu. Bu dışlama üzerine 19. yüzyıl Paris'i
hakkında Londra'ya göre çok daha az şey bilinmesine karşın "ta­
vernalar"· ya da daha kötüsü, şarap satılan yerlerin altındaki yerel
"mahzenler" kentin yeniden inşasında Haussmarın'ın boy hedefle- .
rinden biriydi. Onları ortadan kaldırmak değil, burjuva bölgelerinin
dışına atmak istiyordu. Sükfinet düzen demekti, çünkü sükilnet top­
lumsal etkileşimin yokluğuydu.
Sükfinet, burjuva kesim içinde de benzer bir anlam taşıyordu.
Örneğin, Johnson zamanından başlayarak İngiliz kulüplerindeki
değişimleri ele alalım. 19. yüzyıl ortalarında insanlar kulüplere hiç
kimse tar�fından rahatsız edilmeden, sessizce otıırmak için gidiyor­
lardı. İsteflerse, tıklım tıklım dolu bir odada tam anlamıyla yalnız
kalabilirlerdi 19. yüzyıl kulüplerinde sükfinet bir hak olınuştu.'23
Bu durum büyük Londra kulüpleriyle sınırlı değildi. Öteki ku­
lüplerde de sessizlik bir haktı. Fakat bu son derece farklı, Lond­
ra'ya özgü bir olguydu; taşradan gelenler Londra kulüplerinin ses­
sizliğinden ürktüklerini söylüyorlardı. Batlı, Manchester, hatta
Glasgow'daki cümbüşle "White'ın yerindeki ölüm sessizliği" ara­
sında sık sık karşılaştırmalar yapıyorlardı.'"
Büyük şehir kulüplerindeki neden sessizdi? Basit bir açıklaması
var: L<?ndra çok yorucu ve bezdiriciydi, insanlar bundan kaçmak
için kulüplerine gidiyorlardı. Bu büyük ölçüde doğru olabilir, fakat
.k.endi sorusunu doğurur: "Rahatlamak" niçin öteki insanlarla ko­
nuşmayı kesmek anlamına geliyordu? Ne de olsa baylar sokakta .i
· rastladıkları yabancılarla pek de çene çalıyor sayılınazlardı. Ger­
çekten de, eğer metropol popüler mitolojinin gösterdiği gibi kişidı­
şı, kör bir canavar olsaydı, sokaklardaki kişidışılıktan kaçabilmenin
tek yolunun durup dinlenmeden konuşabileceğiniz bir yer bulmak
olduğunu düşünürdünüz.
Bu bilmecenin anlamını bulabilınek açısından, Londra kulüple­
rini proleterlere ait yerler olmayan Paris kafeleri ile karşılaştırmak­
ta yarar vardır. Doğallıkla, karşılaştırma tam yerinde olınayacaktır.
Kafeler ödeme yapan herkese hizmet veriyordu; kulüpler ise seçkin
bir kesimin hizmetindeydi. Yine de karşılaştırmakta yarar var, çün­
kü hem kafeler hem de· kulüpler benzer sessizlik kuralları çerçeve­
sinde işlemeye başladılar. Bu kurala göre sessizlik sosyalliğe karşı
kamusal bir savunma hakkıydı.
19. yüzyıl ortalarından itibaren çeşitli bölgelerdeki kafeler so­
kaklara da yayılmaya başladılar. Cafe Procope, 18. yüzyılda olağa­
nüstü durumlar olmadıkça dışarıya masa ve sandalye koymazdı; ör­
neğin bu, ancak Comedie Française'deki önemli bir gecenin ardın­
dan olabilirdi. 1860'larda grands boulevards'ın Baron Haussmarın
tarafından inşasının ardından kafelerin sokaklara taşan mekanların­
da gözle görülür bir artış görüldü. Grands boulevards sokak kafele­
rinin orta ve yukarı sınıflardan çeşitli müşterileri vardı. Vasıfsız ya
da yarı vasıflı işçiler bu kafelere uğramazdı. Grands boulevards'ın
inşaatı bittikten sonraki yıllarda çok sayıda insan ilkbahar, yaz, son­
baharda kapı önünde, açık havada oturur, kış mevsiminde de cam
bölmelerin ardında sokağı seyrederdi.
, Kafe yaşamının bulvarlar dışında yoğunlaştığı iki merkez vardı.
 Bunlardan birisi Garnier'nin yeni opera binas
ının çevresiydi. Bura­ fikir doğmaktadır.
. da Grand Cafö, Care de la Paix, Cafe Angla
is ve Cafe de Paris yan Bu kamusal mahremiyete kaçış hakkından erkeklerle kadınlar
yana bulunuyordu. Oteki.
merkez ise Latin Quarter idi. En ünlüleri
eşit oranda yararlanmadılar. !890'lara gelindiğinde bile, bir kadın
Cafü Voltaire, Soleil d'Or ve François Prem
ier idi. Bulvar' da, Ope­ Paris 'te bir kafeye ya da Londra' da saygın bir lokantaya, yorumla­
ra ve Latin Quarter Cafe" yi ayakta tutan,
turistler ya da kibar fahi­ manız kalmadan tek başına gidemezdi, daha kapıdayken redde­
şelere takılan zarif kişilerden çok, oranın
müdavimleriydi. Bu müş­ dilmesi de olasıydı. Sözüm ona korunmaya muhtaç bir kadın olma­
teriler kafeleri hem kamu içinde bulunabilm
ek, hem de istedikleri sı nedeniyle kabul görmüyordu. O yıllarda bir işçinin yolda bir be­
zaman yalnız kalabilmek için kullanıyorla
rdı."' ��
yefendiye saat ya da yol sorması sorun değildi, fakat yakl�ş ı ı ki­
Degas'nın "Apsent İçen Kadın" adlı tablos . _
unda bir Left Bank si orta sınıftan bir kadınsa, davranışı bir rezalet olarak gorulurdu.
kafesinde yalnız başına oturan, gözlerini
il. görürüz. Kadın saygın bir kişidir belki, fakat
içkisine dikmiş bir kadın B ir başka deyişle "yalnız kalabalık" bir tür özelleştirilmiş özgürlük
•
. zx.,,
o kadardır; çevresin­ alanıydı ve ister tahakküm isterse daha çok ı"h tıyaç duyma1arı n:de- �

deki tüm insanlardan yalıtılmıştır. Leroy-Beau

lieu, Question Ouvri­ niyle olsun, erkeklerin bu alana kaçma eğilimleri daha yüksektı.
ere au X/X Siec/e adlı yapıtında orta sınıfı kaste
derek, boş vakit­ ı 9. yüzyılın dış görünüşleri anlamaya ilişkin kuralları, Rousse­
lerini Paris'te geçiren burjuvaları sorguluyor
du: "Bulvarlanınızda­ au'nun 'sehir analizinde kullandığı kuralları aşmıştı. Rousseau koz­
ki apsent içenlerle ve aylaklarla dolup taşan
dizi dizi kafeler ne işe mopolit kamuyu gözünde ancak şehirdeki her bireyi bir aktör ola­
yarıyor?" Zola'nın Nana'sında "canlı sokağ
ı izleyen büyük sessiz rak betimleyerek canlandırabiliyordu; onun Paris'inde herkes ün
yığınları" okuruz. Atget 'in çektiği St. Mich
el Bulvan'ndaki Select ne.<<inriP. koşuyordu ve kendi kendini yüceltmeye çabalıyordu. Her­
Latin kafesini gösteren fotoğraflara bakar
ız ve bir masaya ya da kesin rolünü buna değecek olanların tümü için abartarak oynadığı
ayrı ayrı masalara tek başına oturmuş dışarı
yı seyreden kişiler gö­ sapkın bir opera düşlüyordu. 19. yüzyıl başkentlerinde uy·gun teat­
rürüz. Basit bir değişim gibi görünüyor.
fede bir araya gelmiş, dinleniyor, içiyor
İlk kez çok sayıda insan ka­ �
ral biçim monolog idi. Rousseau, maskelerin birer yüz h ıne gele­
ya da bir şey okuyordu ve ceği, dış görünüşlerin de karakterlerin göstergesı olacagı bır top­
ne yazık ki görünmeyen duvarlarla birbir
lerinden ayrılmışlardı. "'' lumsal yaşam umuyordu. Bir anlamda umutlan gerçekl�ştı; 19.
1 750'de, Parisliler ve Londralılar ailele _
rini özel yaşam alanları yüzyılda maskeler yüze dönüştü, fakat sonuç toplumsal etkıleşımın
olarak görüyorlardı. Büyük dünyaya ait
davranışlar, konuşma ve gi­ zayıflamasıydı. ·

yım tarzı ev ortamında.ki mahremiyete

.

uygun düşmemeye başla­ 1890'larda Paris'te ve Londra'da yeni kurallara mükemmel bır
.

mıştı. 125 yıl sonra, büyük dünya ile evin

bu kopuşu teoride tartış­ somutluk kazandıran bir toplumsal eğlence biçimi gelişti. Kitlesel
masız bir doğru halini almıştı. Fakat bu
tarihsel klişe de pek doğru
kamusal ziyafetler kentte yaygınlaşmaya başladı. Yüzlerce hatta
görünmüyor. Sessizlik yalıtılmayı doğu
ruyor diye kamusal/özel binlerce insan bir araya toplanıyor ve çoğu da birkaç kişi dışında
ayırımı bir karşıtlar çifti şeklinde ele
alınamazdı. Salt özel bir tek
kimseyi tanımıyordu. Genellikle iki üç kişi konuşma yapar, kendi­
kişiyi gözlemeyen sessiz izleyici şimdi
yalııız kalma hakkını kulla­ lerinin ya da başkalarının kitaplarından bir şeyler okur, olmazsa ka­
·

nıp gizlenerek kendi düşüncelerinin ve düşler _ ı­

inin içinde yitip gide­
bilirdi. Sosyallik bakımından kötürümleşmiş
bu izleyicinin bilinci
boşlukta yüzüyor, mahremiyeti yaşamak
için aile ortamından kafe­
lere ve kulüplere kaçıyordu. Sessizlik bu
nedenle kamusal ve özel
imgelerin üzerinde yer aldı. Sessizlik, hem
başkalarından yalıtılma­
yı hem de görülebilirliği olanaklı kıldı. Burad
a, daha önce görmüş
olduğumuz gibi, mantıksal sonucu mode
rn gökdelenlere çıkan bir
labalığı eğlendirirlerdi. Ardından tabldot yemek servısı yapılırd_
ı karşılıklı etkı­
Bu ziyafetler, iki asır önce kahvehanelerin başlattığ
leşim yolu olan konuşmayı sona erdirdi; özgür, rahat, fakat ınceden
inceye düşünülmüş konuşmayı. Kitlesel ziyafetler kamusal alana
_
kişisel deneyimin önemli bir alanı olarak sarılan bır toplumun sım­
gesiydi. Ancak toplumsal ilişkiler bakımından bu, toplumun anla­
121
mını yitirmesine neden oldu.
 Tüm bu nedenlerle 19. yüzyıl sonunda, izleyiciye ilişkin temel x
terimler değişmişti. Sessizlik sanatta bağımlılığın, toplum içinde ise Ko lektif kişilik
bağımsızlı)c-olarak-yalıtılmanın aracıydı. Kamusal l..iiltürün tüm
mantığı çatırdamıştı. Salıne ve sokak ilişkisi tersyüz edilmişti. Sa­
natta var olan düşsellik ve yaratıcılık kaynakları artık günlük yaşa­
mı beslemeye elverişli değildi.

Kamusal yaşam tarihinde bu kadar yol aldıktan sonra 1 9 . yüzyılın

günümüz sorunlarına nasıl temel hazırladığını sormak yararlı olabi­
lir. Günümüzde kişidışı yaşantı anlamsız ve toplumsal karmaşıklık
da baş edilemez bir tehdit gibi görünüyor. Benliğe ilişkin bir şeyler
anlatan, benliği tanımlamaya, geliştirmeye ya da değiştirmeye yar­
dımcı olan deneyim ise tersine, vazgeçilmez bir ilgi alanı haline
gelmektedir. Malırem bir toplumda, yapısal olarak ne denli kişidışı
olursa olsun, tüm toplumsal fenomenler bir anlam kazanabilmek
için kişilik sorunlarına dönüştürülür. Politik çatışmalar politik kişi­
likler oyunuyla, liderlik de başarıya göre değil "inandıncılık"la yo­
rumlanır. Kişinin ait olduğu "sıruf', sistematik bir toplumsal belir­
lenimden çok, kişisel güdü ve yetenek ürünü olarak görülür. Kar-
 maşa ile yüz yüze kalan insanlar karmaşanın ortasında daha içsel, /
· daha özlü bir ilkeye ulaşırlar; çünkü toplumsal gerçeklerin kişiliğin
simgelerine dönüştürülmesi ancak karmaşık olumsallık ve zorunlu� , ,
luk nüanslarının sahneden silinmesi durumunda başarılı olur.
19. yüzyılda kişiliğin kamusal alana girmesi bu mahrem toplu­
ma zemin hazırladı. Bunu, toplumsal etkileşimin kişiliklerin açığa .
vurulmasına yol açtığına insanları inandırarak gerçekleştirdi. Bunu
kişiliğin algılanışını öyle bir şekilde biçimlendirerek yaptı ki, kişi­
liğin içeriği asla billurlaşmadı ve böylece insanları kendilerinin ve
ötekilerin, "gerçekten" nasıl olduğu konusunda ipuçları elde etmek
Rlı için takıntılı ve sonsuz bir arayışa itti. Yüzyıllık dönem boyunca,
toplumsal bağlar ve yükümlülükler "Ben ne hissediyorum?" sorusu
karşısında geriye çekilmiştir. Gerçekten de, kişiliğin geliştirilmesi
görevi toplumsal eyleme yönelik görevlere aykırı hale gelmiştir.
Bir önceki yüzyıl ile çağımız arasındaki fark, önceki yüzyılda .
kişiliğin belirli görevlerinin, her şeyden önce kendiliğinden duygu­
ların -bu duygular aktif bir toplumsal katılım süreciyle oluşmanuş ·
da olsa- uyanmasının yalnızca kişidışı bir alanda ortaya çıktığına
inanılmasıydı. Kamusal alana duyulan inancın korunması aileden
ve aileye ilişkin kurallardan kaçmaya yönelik güçlü bir arzuyla ba­
ğıntılıydı. Kişidışılığa bu sığınmayı günümüzde kınayabiliriz; çün­
kü erkekler bunu yapabilmekte kadınlara göre dalıa fazla özgürdü.
Fakat kamusal olanın kendisi zihinlerimizden ve davranışlarımız­
dan silinince aile de giderek daha çok ilgi ve çaba gerektirir oldu.
Aile, duygusal anlamda "gerçek" ilişkilerin neye benzediğini ta­
rumlayabilmemizi sağlayan biricik modelimizdir. Aramızdan çok
zengin olanları bunun dışında sayarsak, aileden başka bildiğinıiz
hiçbir kozmopolit alternatif yoktur. Bu yüzden, önceki yüzyılda
mümkün olan "dikizleme" şeklindeki aileden kaçış bütünüyle red­
dedilmemelidir; en azından bu kaçışı başaranlar oldu.
Mahrem toplum iki ilke temelinde kuruluyor. İlkini narsisizm
olarak tanımlamıştım. Ötekini de bu bölümde yıkıcı gemeinschafı'
adı altında tanımlayacağım. Ne yazık ki, bu toplumbilirn barbarlı­
ğının yararlı, anrn çevrilemez bir anlamı var. Bir önceki yüzyılda
� .Gemeinschaft: Alm. Modern toplum karşıtı geleneksel, organik insan toplulukları
ıçın kullanılır. Community'ye cemaat dediğimizden bir karışıklık yaratmaktan
kaçınmak için sözcüğü olduğu gibi bırakıyoruz. (ç.n.)
kişiliğin kamusal yaşama girmesi her iki ilkenin de yolunu açtı.
Anımsanacağı gibi, narsisizm. benliğin tatmini arayışıdır, fakat
bu arayış aynı zamanda da bu tatminin oluşumunu engeller. Bu psi­
şik durum kültürel bir koşul tarafından yaratılmaz; her insanın ken­
di karakteriyle ilintili bir olasılıktır. Kültürel gelişmeler de narsis.iz­
mi körükleyebilir ve narsisizmin ifadesi her çağda değişebilir. Oy­
le ki, bazı ortamlarda usandırıcı, bazılarında da dokunaklı ya da hep
birlikte çekilen bir ıstırap şeklinde görülıiıüştür.
Narsisizm, psişenin beklentiye sokulan asli bir parçasına bağım­
lıdır. Bu, "aydınlanmış özçıkar" [enlightened self-interest] ya da ,
teknik anlamda "ikincil ego işlevi" [secondary ego function] adıy- -87
,
la anılır. Kendi zihninde, neyi istediğine ya da istemediğine ve ne-
yin kendi çıkarlarına hizmet edip etmeyeceğine ilişkin bir görüş ge­
liştiren kişi, gerçekliği de belli bir şekilde sınayacaktır. Yani kendi­
sinin gerçekliğe uygunluğundan çok gerçekliğin içinde kendisi için
ne bulunduğuna bakacaktır. Ekonomi jargonundaki "aydınlanmış"
sözcüğü bunu psikanalitik jargondan daha açık bir şekilde vermek­
tedir. Belirli bir gerçeklik, bir vadık durumunu özetleme, o durum­
daki kişinin bir ifadesi olarak yeterli olma yüküyle "aydınlanmış-
tır". Bu şekilde bir kez "aydınlanınca", kişinin kendisini somut ve
' · sınırlı ilişkiler aracılığıyla simgelemesinde olduğu gibi, .bu gerçek-
lik sistematik olarak eksik bulunınayacaktır. Aydınlanmış özçıkar
herhangi bir duruma ışık tutabilmeyi, onu doğru ve yanlış yüzüyle
görebilmeyi ve sınırları belirlendiğinde sunabileceği gerçek hazları
keşfetmeyi de beraberinde getirir. Ego işlevinin en iyi tanımının bu­
radan türetilebileceğini düşünmüşümdür hep: Bu, arzulamasını de-
ğil elde etmesini öğrenmektir. Mülkiyetçilik ve buyurganlık gibi
görünüyorsa da, nasıl elde edeceklerini öğrenmiş olanlar, odaksız
arzuların narsisizmine saplanmış olanlardan daha alçakgönüllüdür-
ler.
Şu halde, narsisizmi körükleyen bir kültürün, insanları istedikle­
rini elde etmekten vazgeçirmesi gerekir; kendi özçıkarlarını kavra­
maktan insanları uzaklaştırması, yeni bir deneyimi yargılama yete­
neğini köreltmesi ve bu deneyimin her anının mutlak olduğu düşün­
cesini uyandırması gerekir. Önceki yüzyılda kişiliğin kamusal ala­
na girmesi yargılardaki bu sapmi'yı başlatmıştır.
Bir önceki bölümde kamusal alan içinde sanatçının kişiliğinin
 bir "metin" sorunu ile nasıl ilişkilendirildiğini görmüştük. ·Sanatçı
dikkatini aktarılan metnin dışına vermişti. Şimdi de, bir politikacı­
nın ne zaman, nasıl kamusal bir kişilik olduğunu; dikkatleri bir
"metin"den uzaklaştırdıkça nasıl kendi üstüne çektiğini göreceğiz.
Metin, dinleyicilerinin ilgi ve gereksinimlerinin toplamıdır. Kamu:
sal alanda bir politikacının kişi olarak güven yaratabilmesi ölçüsün­
de, inanan kişiler kendi anlamlarını yitireceklerdir. Bir sanat kamu­
su bağlamında geçerli haliyle yargıların pasiflik ve özkuşku yoluy­
la nasıl askıya alındığını daha önce görmüştük. Dinleyicileri sanat­
çıyı yargılamayı değil onunla birlikte heyecan duymayı, onu yaşa-
288 mayı ister. Aynı şey politik "kişilik" için de geçerlidir. Onun dinle­
yicileri de kendilerini kaybederler. Onun kendileri için neler yapa­
bileceğinden çok kim olduğu üzerinde odaklanırlar. Bu oluşumu,
grubun ego çıkarlarının askıya alınması olarak adlandıracağım. Pek
zarif bir deyim olmamakla birlikte kullanışlı bir ekonomik ve psi­
kanalitik bileşimdir. Bu süreç, 19. yüzyıl başkentlerinin politik ya­
şamında belirginleşmeye başlamıştı.
Günümüz mahrem toplumunun ikinci özelliği cemaate yaptığı
güçlü vurgudur. Bildik tanımına göre bir cemaat bir mahalle, harita
üzerinde bir yerdir. Bu tanımlama, 19. yüzyılda şehrin farklı yerle­
rinde bulunan insanların farklı yaşamlar sürmeleriyle, şehrin atomi­
ze olması yüzünden şimdi genel olarak benimsenen bir anlam içe­
riyor. Ancak, bu bildik tanım aşırı dar bir yaklaşımıdır da. İnsanlar
bir arada yaşamalarından kaynaklanmayan türden çok çeşitli cema­
at yaşarriları sürebilirler.
Sosyolog Ferdinand Tönnies, gemeinschaft ile gesellschaft kav- .
ramlarıni karşılaştırarak cemaatin coğrafya dışı anlamını betimle­
meye ça"lıştı. Gemeinschaft başkalarıyla dolaysız ve açık duygusal
ilişkilerin yaşandığı cemaattir. Tönnies cemaat düşüncesini ge­
sellsclıaft'ın (toplumun) karşısına koyarken, aynı zaman diliminde
var olabilen iki farklı yaşamsal durumu betimlemeyi değil, tarihsel
bir zıtlık yaratınayi hedefliyordu. Gemeinschafı, ona göre, geç dö­
nem Ortaçağ'da, kapitalizm ve kentleşme öncesi dünyada ya da ge­
len�ksel toplumlarda var olmuştu. Öteki insanlarla doğrudan ve ·
açık duygusal ilişkileri kapsayan gemeinschafı ancak hiyerarşik
toplumlarda olanaklıdır. Gesellschafı ilişkileri ise tersine, sabit sta­
tülerden çok istikrarsız sınıfların ve işbölümünün olduğu modem
topluma uygundur. Burada insanlar işbölümü ilkesini duygularına
uygularlar, böylelikle öteki insanlarla her karşılaşmaları kendilerini
ancak kısmen verebilecekleri bir olay olur. Tönnies gemeinschafı'm
ortadan kalkmasından üzüntü duymakla beraber onun yeniden do­
ğabileceğine de ancak "sosyal bir Romantiğin" inanabileceğini dü­
şünüyordu.
Biz şimdi Tönnies'in bahsettiği "sosyal Romantikler" olduk. Ki­
şinin başkaları karşısında kendisini açığa vurmasının, bu açığa vur­
manın toplumsal şartları ne olursa olsun, kendi içinde ahlaki bir iyi·
olduğuna inanırız. Kitabımızın başında anlatılan mülakatçıları
anımsayın. Muhataplarının açığa vurduğu her yeni şey karşısında'
kendileri de yeni şeyler açıklamazlarsa onlarla insani ve otantik bir
ilişki kuramayacaklarına inanıyorlardı. Yoksa karşılarındaki insan-1
!ara bir "nesne" gibi davranmış olurlardı ki, nesneleştirme kötü bir1
şeydi. Buradaki cemaat düşüncesi, kişilerin kendilerini ötekilere·
açığa vurdukları zaman onları birbirine bağlayan bir dokunun olu­
şacağı inancından kaynaklanır. Aralarında psikolojik bir açıklık ol­
mazsa, toplumsal bir bağ da olamaz. Cemaate ilişkin bu gözlem,
gizlenme ediminin, maskelerin, insanların ortak yanını oluşturduğu
18. yüzyıldaki "sosyal" [sociable] cemaatin tam karşıtıydı.
Hangi türden olursa olsun bir cemaat bir dizi töre, davranış ve
öteki insanlara karşı takınılan tavırla sınırlandırılamaz. Cemaat ay­
nı zamanda kolektif bir kimliktir; "kim olduğumuzu" dile getirme
biçimidir. Fakat sorunu bu noktada bırakırsak, mahalleden ulusa
kadar belli bir grup içindeki insanlar kendilerini bir bütün olarak
gördükleri sürece, her toplumsal gruplaşmanın cemaat olarak gö­
rülmesi gerekir. Sorun, bu kolektif kimlik görüntülerinin nasıl oluş­
turulduğu ve "Biz kimiz?" sorusuna bir yanıt vermek için insanla­
rın hangi araçları kullandığıdır.
Cemaat kimliği, en basit şekilde, savaş ya da doğal felaket gibi
nedenlerle bir grubun yaşamının tehdit edilmesi durumun.da oluşur.
Bu tehdit karşısında insanlar kolektif eylem içine girerken kendile­
rini birbirlerine yakın hissettikleri gibi, onları sıkı sıkıya bağlaya­
cak imgeler ararlar. Kolektif özimgeyi besleyen kolektif eylem: Bu
ittifak, Eski Yunan politik düşüncesindeki ideallerden 1 8. yüzyılın
kahvehane ve tiyatrolarındaki konuşmalara kadar uzanır. Karşılıklı
konuşmalar insanlara bir araya gelerek bir "kamu" oluşturdukları
 hissini verir. Genelde güçlü bir kamusal yaşamı olan bir toplumda­
Son yüzyıl içinde, kolektif kişilik cemaatleri oluştukça, ortak
ki "cemaat duygusu" ortak eylemin yarattığı bu birlikten ve payla­
imgeler ortak eylem için caydırıcı güç olmaya başladı. Kişiliğin
şılan bir kolektif benlik duygusundan doğar.
kendisi anti sosyal bir içerik kazandığında, kolektif kişilik de top­
Fakat kamusal yaşamın silindiği dönemlerde ortak eylem ve ko­
lum içinde grup eylemine dönüşmesi güç, hatta bizzat ona düşman
lektif kimlik arasındaki ilişki de sona erer. Sokakta birbirleriyle ko­
· bir grup kimliği haline geldi. Cemaat, kolektif eyleme değil de ko­
nuşmayanlar, grup olarak kim olduklarını bilebilirler mi? O zaman
lektif varlığa ilişkin bir fenomen haline geldi; bir istisna dışında.
kendilerini bir grup olarak görmeyeceklerini söyleyeceksiniz; oysa '.
Grubun yürütebileceği tek etkinlik arınma, başkalarına ' be�z_eı:'.�
­
geçen yüzyılın kamusal yaşam koşulları, en azından modem za-.
yenlerin" reddedilıneleri ve cezalandınlmalarıdır. Kolektif kişılıgın
manlarda bunun böyle olmadığını göstermektedir. Kafelerde tek
olusturu
' lmasında kullanılabilecek simgesel malzemelerın ıstıkrar­
sız olınaları nedeniyle, cemaatçe arınma sonsuza kadar sürer.
başına oturan sessiz insanlar, bulvarlardan kurula kurula geçerken Bu,
� hiç kimseyle konuşmayan flaneur'ler özel bir ortamda olduklarını .
ülkelerine sadık Amenkalılar, otantik Aryan1ar, " gerçek" devnmcı- .
. 29 1
-·

ve o ortamdaki diğer insanların kendileriyle bir şeyler paylaştıkla­ ise

!er arayışıdır, Kolektif kişiliğin mantığı tasfiyedir; düşmanları
rını düşünmeye devam ediyorlardı. Artık ne giysiler ne de konuş­ açık
her tür ittifak eylemi, işbirliği ya da Birleşik Cephe'dir. Daha
malar işe yaradığından, bir kolektiflik olarak kim olduklarının res­ dolaysız ve açık duygusa l Hiş­
dile getirirsek, günümüzde insanlar
mini çizerken yararlanmak zorunda oldukları araçlar fantezi ve bırbırlerını ya­
kiler arayışına girdiklerinde, yapabildikleri tek şey
yansıtma [projection] idi. Toplumsal yaşamı kişilik durumları ve ki, orta-
ralamaktır. Bu, kişiliğin toplum içinde kendini göstermesıyle
şisel simgelerle düşündükleri için, yapmaya başladıkları şey kamu.- .. schaft'ın mantık sal sonucud ur.
ya çıkan yıkıcı gemein
sal alan içinde ancak fantezi edimleriyle yaratılabilecek ve yaşatı,. :·
Gerek ego çıkarlarının askıya alınması gerekse kolektif kişilik
labilecek ortak bir kişilik duygusu yaratmaktı. Kişilik sembolleri- ; ta­
fantezileri, retoriği işin içine sokmaları yüzünden politik ağırlık
nin gerçekte son derece istikrarsız olınaları ve kişiliği dış görünüş:'
şıdıklarından, mahrem bir toplumun tohumları diyebileceği
z �
bu
ten okuma ediminin güçlükleri göz önünde tutulursa, kolektif bir ıncele-
unsurların her birini belirli olaylar ve kişiler çerçevesınde .
grubun kişiliğini kucaklamak için kişilik terimlerinin genişletilme­ çıkarlar ının kamusa l bir kişilik ta­
mek istiyorum. Bir gruba ait ego
sinin ancak fantezi ve yansıtma yoluyla mümkün olması anlam ka, Pa­
rafından askıya alınışı, ilk ortaya çıkan örneklerinden birinde,
zanır. ki durum
ris'te 1848 devriminin başlangıcında incelendi. Buradiı
İşte bizim inceleyeceğimiz cemaat budur: Kolektif bir kişiliği, i devrinıci bir rahibin eseri ile:.karş ılaştı­
Rönesans F!oransa'sındak
ortak fanteziler tarafından üretilen kolektif bir kişiliği olan bir ce, ilkesel olarak, Dreyfu s Dava­
rıldı. Kolektif kişiliğin oluşumu,
maat. Bu, şehirde yerel yaşam anlamına gelen günlük dildeki cema­ etııinde­
sı'nda, özellikle Zola'nın "Suçluyorum" (J'Accusef) adlı'·m
at kavramından çok uzaktır; ama öyleyse bu günlük dildeki tanım
ki cemaat dilinin analiziyle incelendi.
da bizzat cemaat olgusunun derinliğini ve ciddiyetini kavramaktan
çok uzaktır. Dahası, ortak bir kişilik olarak cemaat duygusunun da­
ha önce tartıştığımız grup egosu çıkarlarıyla nasıl bir bağı olduğu­ A. 1 8 4 8 : SINIFA KARŞI
nu görmeye çalışacağız. Yansıtılan kolektif kişilik ve grup çıkarının BİREYS EL K İ Ş İLİÔİN ZAFERİ
yitmesi fenomenleri arasında dolaysız bir ilişki vardır: Fantezileşti­
rilmiş ortak bir kişilik bir grup yaşanıına ne denli egemen olursa, o Orkestra şefinin doğuşu yeni bir politika biçinıine paralel olar
�
ge­
a ayaklan an işçilere hll.kim olabılınek
grup kendi kolektif çıkarlarını o ölçüde daha az geliştirebilir. Bu ka­ listi. Yoğun gerilim anlarınd
ba neden sonuç ilişkisi geçen yüzyılda en ciddi ve en açık şekilde �
i n burjuvazi kimi zamanlar kamusal alan içinde kişilik kodların ı
ı-
yaratab
sıpıf savaşı politikalarında biçimlendi. kullandı. Bunu, yeni bir aracıyla yaptı; bu aracı heyecan
 len, inandırıcı bir kamusal icracı ve sanat alanında burjuva izleyici­
nin doğallıkla kendisi üzerinde kurduğu sessizlik disiplinini emek­
çi sınıf izleyicisi üzerinde de kurabilen bir otorite olan politikacıy­
dı. Sonuç, işçilerin kendi taleplerini geçici olarak fakat çoğunlukla
ölümcül bir biçimde askıya almalarıydı.
Burjuva politikacıdan işçiler üzerinde egemenlik kuran bir icra­
cı olarak söz etmek rahatsız edici bir sorunu gündeme getirecektir.
Politikacıların kamunun bilinçli manipülatörleri ya da kendi güçle­
riyle neler yapabileceklerinin farkında olan insanlar olarak görül­
meleri genellikle oldukça kolaydır. Bu şekilde görülürlerse, 19.
292 yüzyılda sınıf savaşımının tablosu burjuva zalimler ve işçi sınıfının
ayartılmış meleklerinden oluşacaktır. Fakat geçen yüzyılın o büyük
ve gerçek sınıfsal tahakküm dramı tam da burjuvazinin üzerlerinde
egemenlik kurarak ezdiği sınıflara bilme yöntemlerini acımasızca
dayatmasından ibaretti. Devrimci gerginlik dönemlerinde bu kural­
lar etkili bir pasiflik yaratmakla birlikte, bu kuralları dayatanlar
kendi zenginliklerine yolu açan sermaye dolaşımını ne denli anlı­
yorlar ve değerlendirebiliyorlarsa ya da aslında fiziksel dış görü­
nüşleriyle kendi kimliklerini ele verme korkularının bütün bir top­
lumsal psikolojinin bir parçasını oluşturduğunu ne denli anlıyorlar­
sa, bu olguyu da o kadar anlayabiliyorlardı.
Şubat-Haziran 1848 Devrimi bir arada ortaya çıkan iki yeni et­
kenin altıiıı çizer. 1848, 19. yüzyılın kültürel ve sınıfsal koşulları­
nın kesiştiği andı. Burjuva kamusal kodları olan etlıoloji, sessizlik
ve yalıtıınlhnın, insanların devrime ilişkin deneyimlerini etkileyebi­
lecek düzeyde olgunlaştığı ilk andır. Yanı sıra bu ayaklanmayı ya­
şayanların sınıf ve sınıf çelişkileri sorunlarının bilincinde oldukları
ilk devrimdi.
Bir göilemci eğer isterse, herhangi bir devrim ya da toplumsal bir
harekette bir rol oynayan sınıf çıkarlarını ayırt edebilir. Doğaldır ki,
aktörlerin kendi sınıf çıkarlarından kendiliklerinden, açıkça söz et­
meleri ayn bir konudur. Sınıf bilincinin oluşmasının öyküsü, Fran­
sa' da daha önceki, sınıf kavranıının farkında olmaksızın yine de sınıf
güdüsüyle eyleme geçenlerin yer aldığı 1830 Devrimi'nden 1848'e
ulaşır. Kapitalist endüstriyel üretim, 1 848 'den önceki 18 yıl içinde
serpilmeye başlamıştı. 1848'de savaşanlar için bariz olan belirli so­
runların varlığından 1 830' da savaşanların bihaber olması doğaldı.
. 1830 Devrimi genellikle bir "burjuva devrimi" diye adlandırılır.
Eğer kastedilen Paris sokaklarındaki yığınları burjuvazinin oluştur­
duğu ya da Restorasyon hükümetine karşı anayasal mücadele yürü­
ten temsilcilerin burjuvalar oldukları ise, bu ifade yanıltıcı olacak­
tır. Bu, orta sınıftan gazeteciler ve politikacıların öncülük ettiği, ar­
kalarından da her biri kendi derdini taşıyarak gelen Paris sokakla­
rındaki kol emekçilerinin devrimiydi. Kitle rengarenkti; aralarında
bulunmayanlar yalnızca aşırı zenginler ve aşırı yoksullardı. Gelge­
lelim, "burjuva devrimi" terimi, bir an için, çeşitlilik içeren bu top­
luluğun bir araya gelmesine irnkiln veren belli bir "halk" anlayışını
göstermekte kullanılırsa doğru olur. '"' ;ı
De!acroix'nın "Halka Öncülük Eden Özgürlük" adlı 1 8 3 1 tarih­
li tablosu, "halk" denilen topluluğun en ünlü tasviridir. Barikatların
ardından, cesetlerin üzerinden atlayarak gelen üç kişi görülmekte­
dir; tam ortada bir elinde bayrak, öteki elinde de silah olan, arkasın­
dan gelenlere işaret eden klasik pozda bir kadın alegorik bir "özgür­
lüğü" simgeler. ''Halk" en belirgin şekilde solda, silindir şapkalı, si­
yah paltolu bir beyefendi, sağ tarafta da elinde iki silah olan, göm­
leği bağrına kadar açık genç bir işçi olarak durmaktadır. "Halk",
böylelikle, soyut, alegorik bir özgürlüğün yönlendirdiği iki ayn ki­
şilik ile temsil edilmiş oluyor. Bu, Wilkes dönemindeki sorunun;
yani özgürlüğün insani temsilinin, birleşik bir "halk" mitine göre
çözümüydü. Ancak, bu, yaşamını sürdüremeyen bir "halk" mitiydi.
T. J. Clark, Mutlak Burjuva adlı mükemmel kitabında bu tablonun
incelemesini aşağıdaki sözleriyle sonuçlandırır:
Burjuva devrimi miline ilişkin sorun da buydu. Mitsel terimler, yani bur­
juvazinin kendi kendisine anlattığı hikaye kendi çözümsüzlüğünü gösteri­
yordu..... Yeni devrim gerçekten destansı ve evrensel olsaydı, insanın yeni
bir tanımını yapsaydı, halk ve burjuvazi gerçek müttefik olsaydı ve halk da
temsil edilseydi o zaman burjuvazi kendisini onların ortasında dört kişiye
karşı bir kişi, hatta yüz kişiye karşı bir kişi. kölelerle kuşatılmış bir çiftlik
sahibi, bir sömürgeci olarak bulurdu.12\l
1848 yılı sonunda bu, tek vücut "halk" imgesi inandırıcı bir devrim­
Ci cemaat oluşturmuyordu. Görsel sanatlarda, çok seyrek de olsa,
Delacroix'nın 1 8 3 1 yılı yapımı tablosunu 1848 için bir tür kutsal
resim olarak kullanına çabaları görülmüştür. Az sayıda anonim res-
 sam, Delacroix'nın figürlerini yeni devrimi betimlemede kullandıy­
sa da bu girişimler son derece sınırlıydı, aynca da görsel felaketler
olmaktan ileri gidemediler. 1 848'de tıpkı !830'da olduğu gibi, li­
derlikte etkin bir rolleri olsa da, orta sınıflar giderek devrimi anla­
tan betimlerden silinirler; Şubat !848'de düşmanlıklar ilk kez su
yüzüne çıkarken, Daumier 1 8 3 1 imgeleminden ( 1848 tarihli Ayak­
lanma' da olduğu gibi) disiplinli kol emekçileri ya da yoksullardan
oluşan ( 1 849 tarihli Barikatlardaki A ile 'de olduğu gibi) "halk" im­
gelerine kaymıştır. 130
Resim alanında olanlar, işçilerin ve onların entelektüel destekçi-
aiıında yapılan her konuşma kendi içinde bir dünya olur; insan olan
bitene ilişkin ipuçlarıyla olayların içyüzünü görmek ister, ne var ki
buna zaman yoktur. İlerideki sokakta çatışma başlamıştır ya da şe­
hirde bir konuşma yapılacaktır ya da oradan kaçılınası gereklidir.
Bu nedenle devrimde anlık olayların nasıl yorumlanacağının ve
kime inanılacağının bilinmesi büyük önem taşır. Tarih hızlandınl­
dıkça ve zaman askıya alındıkça, yabancıların dış görünüşlerini an­
lamlı kılan kodlar olağanüstü önem kazanmaktadır.
Devrimci kargaşa dönemlerinde, anlam kodlarının genellikle. et-
kili olmakla birlikte noirnal kanallarının dışına çıktıkları görülür.
95

Aristokratlar olayları ansızın işçilerin gözleriyle görebilir ve rahat 2

'1. !erinin yazılarında da oldu. 1 830'da, journaux de travail işçilerin
çıkarlarının mülkiyet sahiplerininkinden farklı olduğundan söz edi­
günlerinde gözlerine çarpmayacak şeylere dikkat etmeye başlayabi­
yordu. !848'de ise onların çıkarlarının burjuva sınıfının çıkarlarıy­
lirler. Bunun tersine, ayaklanmada yer alanlar ise, toplumsal ayak­
la "uzlaşmazlığından" dem vuruyordu. "İşçi sırufı", "proletarya",
lanma anında olaylan ansızın üstlerindeki kişilerin gözüyle görme-
"menıı peuple" ve benzerlerinin anlamları birbirleriyle tutarlı değil­
ye başlayabilirler ve bu bakış da kendilerini anlamalarını engelle­
di kuşkusuz; bu terimlerin Marksist tanımları henüz hilkim olınadı-
·· yebilir. İnsan, kendi çıkarlarını -ki bu, üst grupları yok etınek de­
ğı gibi belli bir popülerlik de taşımıyordu. Fakat işçilerin onları des­
mek olabilir- anlamak için, olaylan birdenbire görünüşte kendin­
teklemek isteyen orta sınıf entelektüellerinden ilk kez kuşkulanma­
den daha emin ve eğitimli olan grupların dünya görüşüne uygun
ları 1848'e rastlar. Örneğin, L'Atelier'yi kuran işçi-yazarlar, beyaz
olarak anlamaya çalışabilir. 1 848' de olan, idrak biçimindeki bu yer
yakalı sempatizanları bu popüler gazetenin yönetiminden
hızla değişimiydi.
uzaklaştırdılar. 1 3 1
·

Alphonse de Lamartine bu yer değişiminde hayati bir rol oyna­

Demek ki, ayaklanmada her toplumsal katınandan insan olabili'
dı. Lamartine 1830'larda büyük bir romantik şair olarak tanınırdı.
yordu, fakat yalnızca işçi sınıfının olabileceği zarınedi
!iyordu. Politikaya girişi rastlantı eseri değildi. 1 830'lu yılların sonlarından
1848'in liberal burjuvası gerçekten de tam ortada yer alır.
Ancien beri ülke meseleleriyle çok yakından ilgiliydi. 1 840'!arda ondan iyi
regime 'in kalıntılarına muhalif olabilir, anayasal hükümetten, en­
bir insan olarak söz ediliyordu; ülke yönetimine burjuva kral Louis
düstrinin büyümesinden ve reformdan yana olabilir, fakat
aynı za­ Philippe'ten daha fazla layık görülüyordu. Paris'te devrim patlak
manda da savunma durumundadır. O kfilı bir asidir kfilı
isyanın he­ verdiği zaman yığınların gözündeki en önde gelen kişilil;ti.
defi; yeni bir düzenden yanadır, fakat sırf düzen olsun diye
düzen­ 22 ve 23 Şubat 1 848'de Louis Philippe'in yönetimine karşı yıl­
den yanadır.
lardır için için biriken hoşnutsuzluk ansızın devrimin patlamasına
Devrimler zamanı çarpıtırlar. Dewimleri yaşayanların
zihninde yol açtı. Herkes 1830'un muhteşem günlerini, 1789'u izl?yen yılla­
bir gecede toplumsal yapıda büyük değişimlerin kotarılab
ileceği rı anımsıyordu, ancak 1 848 Devrimi başlangıçta neredeyse kansız
düşüncesi doğar. Yüzyıllardır varolan tutum ve alışkanlıklar
bir an­ bir devrimdi. Bu devrimde sanki keyifli bir şey vardı. Marx'a göre
da terk edilir, olayların anlamı üzerinde yargıya varabilm
ek ve ya­ şubattan somaki dönem gerçek olmaktan çok "dramatikti":
şananların olağanüstü büyük değişimler mi yoksa ertesi gün
bir an­
lam ifade etıneyecek sıradan şeyler mi olduğunu kestirm
ek hemen
Bu, yanılsamalan, �iiri, düşsel içeriği ve kendine özgü diliyle halk ayak­
hemen imkansızdır. Devrim anının kargaşası insanları
bir olay ile
lann1as1111n, Şubat Devrimi'nin ta kendisiydi...
somaki arasındaki bağlantıyı koparmaya iter; her çatışma
olay
•. Mart, Nisan ve Mayıs'ta Paris'teki düzensizlik giderek tırmandı.
 Haziran' da sokaklardaki kargaşayla birlikte Parisliler General Ca­
vaignac'ın başını çektiği "düzen yanlısı güçler" tarafından şiddetle
bastırıldılar. Sahneye L Napolyon'un yeğeni çıktı. Aralık 1848'de
ulusal başkanlık seçimlerinde ezici bir zafer kazandı ve hemen ar­
dıııdan Fransa diktatörlüğüne oynamaya başladı."'
Şubat günlerinin adamı olan Lamartine Mart ve Nisan' da üstün
durumdaydı. Haziran'da yıpranmıştı, Aralık'ta başkanlık için genç
Napolyon'un aldığı 5.5 milyon oy karşısında 1 7 bin oy alabildi. La­
martine, 1847'de çıkan Histoire des Girondins adlı yapıtında anci­
en regime' in çöküşünü insani bir olay olarak göstererek burjuva ka-
196 muoyunun geniş kesimlerinde Büyük Devrirn'in anılarını canlan­
dırnıış olmasıııa karşın, başlangıçta devrimci bir komplocu değil-
di. ı:ı.ı
Kamusal bir kişiliğin, bir insana ayaklanmış işçileri pasifize et­
me gücünü verme nedenini anlayabilmek için Şubat ayaklanmasın­
daki sözcüklerin önemini, Marx'ın sözleriyle "yarulsamalarını, şi­
irini ... " kavramak gerekir. Theodore Zeldin ise şöyle anlatıyor:
Ansızın.'dilediğincc konuşma özgürlüğüne. polis korkusu olmaksızın kitap
yayınıl�üna, vergisiz, ihtarsız, parasız ve sansürsüz gazete çıkanna özgür­
lüğüne kavuşulmuştu.
Gazete sayısında büyük bir patlama oldu. Yalnız Paris'te satışı çok
yüksek 300 gazete vardı. Kafelerde işçileri kuşatan sessizlik örtüsü
yırtılıp atılmıştı. Lamartine'in kamu önünde konuşma yeteneğine
değer verilmesi sınırsız konuşmaya izin veren bir ortamda müm­
kündü. 1.'4
Larnartine'in bir gününü, 24 Şubat 1848'i gözden geçirelim. Ge­
çici hükümet gün boyunca Hotel de Ville'de toplantı yapıyordu. Bi­
nanın çevresi geniş bir gösteri topluluğunca sarılmıştı. B u kalaba­
lık, Paris 'in ayaktakımı değildi; her kesimden vasıflı ve vasıfsız iş­
çilerdi, çoğu da birbirini tanıyordu. Çok öfkeliydiler; iktidarın iple­
rini tutına girişiminde bulunan herkese kuşkuyla bakıyorlardı.'"
Lanıartine o gün tam yedi kere kalabalığa seslendi. Akşam oldu­
ğunda dinleyicilerin çoğu sarhoştu; tarukların verdiği bilgiye göre
eller tabancalara gitıniş, bir adam Lamartine' e balta savurmuştu.
Her görünüşünde kalabalık onu yuhalıyordu. Akşam olduğunda bi­
risi onun başını istediklerini haykırdı. Bütün gün olduğu gibi akşam
da Lanrnrtine'in tepkisi olağanüstüydü. Kalabalıktan af dilemiyor
ya da onları yumuşatınaya çalışmıyordu. Tersine onlara meydan
okuyordu. Şiirler okuyor, devrim anını yaşamanın ne demek oldu­
ğunu kendisinin bildiğini söylüyordu. "Aptallar" diyordu onlara ve
olan bitenden haberleri olmadığını apaçık yüzlerine söylüyordu.
Hoşgörü göstermiyordu; onlara çok öfkelenmişti ve bunu bilsinler
6
istiyordu. 13
Durumun açıklaması şuydu: Onları aşağılayan ilk cümlesinden
sonra Lamartine'in hayatta olmaması gerekirdi. Ama oradaki kala­
balığı tüm gün boyunca ve akşam sakinleştiren işte tam da bu aşa­
ğılama gösterisiydi. Lamartine onlarla yüıümeyi reddetmişti. La- 1
martine' in biyografi yazan Whitehouse, onun meydan okumasının
kalabalığın onurunu kırdığını belirtiyor. Kişi olarak Lamartine'e
"hayranlık duydular" ve pişmanlık gösterdiler. Tanıklardan Elias
Regnault, Lamartine'in "gururlu" ve "buyurganca" davrandığını,
fakat tam olarak neler söylediğini anımsamadığını söylüyordu. 137
Lan1artine' in Şubat, Mart ve Nisan zaferleri, özgürlük, eşitlik ve
kardeşlik isteyen yığınları ayaktakımı olduklarım yüzlerine haykı­
rarak disipline sokan bir kişinin başarısıydı. Kendisinin onlardan
daha iyi olduğunu, çünkü "zaptetınekten ve iktidardan" söz edebil­
diğini, onlarınsa hayvanlar gibi heyecanlandıklarını, tek yapabil­
diklerinin bu olduğunu söylüyordu. Onlara kendi duygularının ne
denli asil ve ince olduğunu gösterince boyun eğdiler ve saygı gös­
terdiler. Onun huzuıunda kendi taleplerinden vazgeçtiler. Onun ka­
musal alan içindeki kişiliği yığınların kendi çıkarlarını dile getirme
girişimini engelledi. O, yığınların şefiydi.
25 Şubat'ta, bir sonraki günün olaylarıyla kamusal alan içinde­
ki bu gücün unsurları iyice belirginleşti: Bir politikacının bir kala­
balığa seslenirken hemen o ana yaptığı vurgu, onun retoriğinin üs­
tün bir kişiliğin ifşası olduğu duygusu, sül-Unetin empoze edilmesi,
kalabalığın kendi çıkarlarından geçici olarak vazgeçmesi.
Tüm devrimlerde bazı önemsiz sorunların anlık simgesel değer­
ler kazandığı anlar olur. Eski bir liderin heykeli alaşağı edilebilir,
geçmişteki bir savaşı yücelten bir amt yapı yıkılabilir. Şubat
1 848'in sonunda ise bu, bayrağın rengi sorunu olarak ortaya çıku.
Devrimin simgesi bayrak, kızıl mı yoksa ulusun simgesi üç renk mi
olınalıydı? Yabancı devletler harekete geçiyordu; komplolar ve kar-
 şı komplolar birbirini izliyordu, ama en ateşli tartışmalar bayrağı
n di." Hiç kimse onun gerçekte ne söylediğini önemsemiyordu.
rengi üzerineydi. 29 Şubat'ta öfkeli bir işçi kalabalığı
Hotel de Vil­ önemli olan şairane ve zarif konuşmasıydı. Maskenin böyle bir ki­
le 'i yeniden kuşattı. Lamartine bir kez daha kalabalığı yatıştır
mak şinin yüzü haline geldiğini söylediğimizde, kamu içinde duyguları
üzere hükümetin sözcüsü oldu; böylece Halk temsilcileri
kırmızı üretebilmenin eylemde bulunan kişinin üstün, çünkü "otantik" bir
bir kumaşın metafizik anlamı üzerine tartışabileceklerdi.
kişiliği olduğunu gösterdiğini kastediyoruz.'" .
Fakat Lamartine onlarla doğrudan bayrak hakkında
konuşmadı. Bu şekilde, politikacı, kişiliği ideolojik olmayan bir güç olarak
Kendi duygularından söz etti; kırmızı kumaşı kanlı
bir bayrak ile kullandı; kamu içinde ilgi, saygı ve inanç uyandırabildiği ölçüde,
karşılaştırdı, sonra da gökyüzünde dalgalanan kana
bulanmış bay­ izleyicilerini gerek onun gerekse kendilerinin dünyadaki durumla­
raklarla ilgili bir şiirini okudu. Her şeyden önce,
şiirine direndikle­ rıyla ilgilenmekten alıkoyabiliyordu. Lamartine'den daha muhafa­
ri sürece, kendisinin onlarla nasıl ve neden apayrı
ve eşitsiz olaca- zakiir olmasına ve şubattan mayıs ortasına dek süren kamusal düze-
'!!. ğını anlattı. Anılarında, konuşmasını şöyle bitirdiğini 2
yazar: nin yeniden tesis edilmesi çabalarından yana olmasına karşın, Toc- 99

Bana gelince, çıkarmayı istediğiniz kararın altında benim imzam olmaya� queville'i dehşete düşüren şey de kişiliğin bu gücüydü. Tocquevil-
caktır. Bu kanlı bayrağı bana ancak ölüm kabul le şöyle yazıyordu:
gibi kesin bir şekilde onu reddetmelisiniz. ettirebilir. Sizler de benim
Hiç kimsenin [Lamartine'in] doğurduğu yoğun coşkuya benzer bir coşku
Lamartine bu sözlerini daha önce Histoire des
Girondins'te de yaz­
verebilrnisi olduğunu sanmıyorum. İnsanların taşkın bir putataparlıkla na�
mıştı ve bu satırları anımsaması zor olmadı.
sıl sevcbi diklerini bilmek için korkunun uyardığı böyle bir sevgiyi gör�
Kitapta, bu cümleler müş olmak gerekir.140
1791 'deki Jirondenlerin önde gelenlerinden
birinin ağzıyla veril­
mişti. Lamartine'in söylevleri üzerine Bartho İşbaşındaki bir Lamartine, Beşinci Cumhuriyet'te işbaşında olan
u'nun yaptığı araştır­
malar sayesinde biliyoruz ki, Lamartine çoğu De Gaulle gibiydi ya da yozlaşmış haliyle, yolsuzluk suçlamalarına
konuşmasını önceden
prova ederdi ve sıklıkla ayna karşısında çalışır karşı kendisini savunan Richard Nixon gibi. Eğer lider, dikkatleri
dı. Kendiliğinden bir
ılhamla konuşuyormuş gibi görünürdü. Gerçek kamu içinde hissedebilme kapasitesi üzerinde toplayabilirse kendi­
te dış görünüsünü
dakika dakika, tıpkı Garrick'in sesinin '
tonlarını ayarlaması gibi sine baskı yapanların taleplerini meşru olmaktan çıkarabilir. Fakat
planlıyordu."" bu tek bir biçimde anlaşılmamalıdır. 19. yüzyıldaki devrimci baş­
Söz konusu yığının pasifliğinin belirtileri kaldınlarda lider, orta sınıf örf ve iidetlerini, yani sanat karşısında
nelerdi? Düşman bir
görgü tanığı olan ve Daniel Stern adıyla yazan
aristokrat bir kadın sessizliği, tiyatro dışında ve hem de işçi sınıflarında heyecanın do­
ayrıntılı bir anlatı kaleme alır. Kalabalık Lamar
tine'in ne hedefledi­ rukta olduğu bir anda işçi sınıfı üyesi izleyicilerine empoze etmeyi
ğini anlamak için, sözcüklerinin akışına dikkat
etmek zorundaydr başarmıştı. Modern politikacılar da sınıfsal yapılan çeşitli olan iz­
çünkü onun ideolojik bir sorunu yoktu, tuttuğ
u taraf da önemli de · � leyici üzerinde aynı baskıyı uyguladılar. Dahası, süslü retorik artık
ğildi ama nasıl konuştuğu önemliydi. Dikka
tlerini verdiklerinde el­ moda değildi, ama geçmişle bugünü bağlayan da bu retoriğin kul­
de ettikleri şey çok durağandı; onun duygu
patlamaları. O günlerde lanımı ve işleviydi. Ateşli günlerin başlangıcında Laınartine'de
kalabalıklar, Stem'in anlattığına göre, onun
etkisi altına girerek gördüğümüz, sınıf çıkarları üzerinde yer alan kişilik kültürünün gü­
"aklın almayacağı bir sessizliğe" gömülüyorl cüdür. Marx, bu ·devrimci hareketin "şairane ve zarif: sözler"ini
ardı. K�ndi acılarını,
çıkarlarını unutuyorlardı. Lamartine onlara "gerçek mücadele" ile ilgisiz görerek, hafife almakla korkunç bir
bağırmadan da hissede­
bildiğini, kendi kendini denetlediğini söyled
iğinde, onların şamata­ hata yaptı. Çünkü sınıf mücadelesini yenilgiye uğratan o, şairane ve
lı ereksiz protestolarını aşağılayan bir zıtlık zarif sözlerdi.
� sergiliyordu. "Kalaba­
lıgın..... coşkusuna tek başına benzersiz Tocqueville de Lamartine'i yalnızca rejimin kuklası olarak gör-
bir belagatle boyun eğdir-
 mekle ona karşı çok acımasız davrandı; Lamartine ise Dışişleri Ba­ bir rejimin bile yıkılmasına yol açabilecek şansa bağlı frrsatlan ya­
kanı gibi hizmet verdi ve modern bir tarihçi olan William Langer' a kalamaya hazırlardı. Lamartine'in söz konusu aşırı unsurları sustur­
göre, ma yeteneği kişiliğin kamu içindeki gücüne bir kanıt olurken, aynı
zamanda da bizzat o kamusal kişiliğin üzerindeki ironik sınırın l;ıir
.....dikkaf:.ılı bir gerçekçi olduğunu gösterdi..... Palmcrston'un hemen bc­ göstergesidir. Günlük düzen gerekliliği kendisini nihayet dayatınca,
niınscdiği bir barış politikası ilan etti. Gerek Britanya kamuoyu gerekse de
Dışişlcri Bakanlığı Lamartine'i övgü ile karşıladı. Besbelli ki o aklı başın­ mayıs ortasından itibaren, sokakları dolduran insanlar Lamarti­
da biriydi. ne' den çabucak bıktılar. İradelerini kişi olarak onun egemenliğine
bırakmak istemiyorlardı artık, ona olan ilgilerini yitirmişlerdi. Ma­
Fakat Paris'in devrimci yığınlarının gözünde onu popüler kılan bu
yıs sonunda ise posasını çıkarıp atınışlardı bile."'
yetenekleri değildi; izlediği dış politika aslında oldukça tepki top-
Kişiliğin grup çıkarlarını askıya alabilme gücünün kaynağına ,
300 lamış ve zayıf bulunmuştu. Devrimin ilk aylarına ilişkin olarak dik­
geri dönersek, bir kez daha 19. yüzyılda egemen olan içkinlik öğre- j
kat edilmesi gereken şey şuydu: Lamartine'in sık sık kamuoyunun
tisine, dolayımsızlık inancına ulaşırız. Kişiliğin gücü öyle bir güç­
önüne çıkµıası, onun dikkafalı dış politikasıyla yıkılan kamu deste­
tür ki, verili bir anda kamusal görünüm kazandığında, tüm geçmi­
ğinin yeniden sağlarunasına yönelik bir önlem olarak işlev görüyor­
şin ağırlığını, acılı deneyimlerin anılarını, yaşam boyu edinilen ka­
du.141
naatleri ansızın dağıtır. Bir kalabalığın bu koşullarda pasifize ola­
1830 ile 1 848 arasında görebildiğimiz bir fark da, 1848'le bir­
bilmesi için, güçlü bir kişinin görünüşü ve davranışı mutlak bir du­
likte Halk artık ortak önlemler alınarak gözetilemeyecek heterojen
rum olarak alınmalıdır. Kalabalık, kamusal şahsiyeti, eylemleri, ba­
çıkarlara sahip bir topluluk görünümü kazanmıştı. 1848 yılında,
şarılan ve ideolojisiyle sınamaktan ve ölçmekten vazgeçince bellek
burjuvazi aynı anda hem devrimdeki öncü sınıf hem de kalabalığın
yitimi ortaya çıkar. Tözün bu şekilde değerlendirilmesi, "metne"
gözünde düşmandı. Lamartine halka ilkesel olarak inanıyordu, fa­
böylesi bir ilgi gösterilmesi bir grubun ego çıkarını biçimlendirir.
kat tek tek kişiler olarak onlardan hoşnut değildi. Bir· ulusun "asa­
İçkin anlam kodları bu ego çıkarının işlerlik kazarunasına karşıdır.
letle" yönetilmesi gerektiğine inanıyordu, fakat asil insanların en
Bu kodlar modern sekülarizmin şartlarını oluşturur.
iyi şekilde bu ilkeyi hayata geçirip geçiremeyecekleri konusunda
Genellikle kalabalığın kaypak olduğu ve başlarına güçlü biri
kaçamak laflar ediyordu. "Şiir"in bir ulusu yücelttiğine inanıyordu,
geçtiğinde kolaylıkla denetim altına alınabilen bir sürü olduğu var­
bununla birlikte de haftarun altı günü 1 2'şer saatlik çalışma ile ya
sayılır. Oysa bu genel geçer varsayım doğru değildir.
da farelerin istila ettiği bir apartman ile şiirin ne ilgisi olduğundan
Yığınların denetim altına alınması, bir lidere boyun eğme tarz­
emin değildi. Bu nedenlerle, Lamartine' in sınıfından olan insanla­
ları, bir toplumda hüküm süren temel düşünce ilkelerine bağlıdır.
rın yönlendirdikleri olaylan anlamaları büyük bir sorundu. Onlar
Modern bir kalabalıkta sınıf çıkarları üzerinde egemenlik kuran ki­
sahte Cumhuriyetçiler değil, gerçekten çelişkili duygular taşıyan
şiliği anlamak için, sanıyorum, sektiler ve dinsel inançlar arasında­
kişilerdi.
ki farklara geri dönmeliyiz. Örnek olarak, Lamartine ile Rönesans
Parisli kalabalığın karşısında konuşan Lamartine halkın, işçi sı­
Floransa'sındaki devrimci bir rahip arasındaki farkları ele alalım.
nıfının devrim sırasındaki en aşırı duygularıyla yüz yüzeydi. Nisan
1484'te San Giorgio manastırında genç bir papaz oturmuş arka­
1 848 seçimlerinde Paris emekçi sınıfları orta sınıfın adaylarına oy
daşını bekliyordu. Aniden kilisenin Tarırı tarafından korkunç birce­
verdi: Yalnızca 12 sosyalist delege seçilmişti ve Blanqui, Raspail
zaya çarptırılacağı inancına kapılmıştı. Bu durumda birinin felake­
gibi önde gelen radikaller başarısız oldular. Yine de, ?ınıflar arası
te uğrayanlara öncülük etmesi gerekecekti ve manastır bahçesinde
uzlaşmazlık her yerde sürüyordu. En uzlaşmaz olanlar, sokaklarda
otururken, Savonarola, kendisinin öncü kişi olacağına ilişkin güçlü
sesi en çok duyulan ve en aktif olanlardı; onlar halkın desteklediği
bir duyguya kapıldı. On yıl içinde, Floransa' da kamuoyunun öncü
 gücü oldu. !494'te kent dış güçlerin tehdid
. Floransa'nın düşmanlarıyla uğraşırken
i altındaydı. Savonarola, Bu, şiir, belagat, resim ve heykel gibi neredeyse yok ol�aya yüz t��muş li­
kentin temsilcisi ve aynı za.� beral disiplinleri yeniden yaşama döndüren hır. altın çagdır..... ve tum bun­
manda da kent duvarları içindeki ahlaki lar Floransa'da olmaktadır.
ses idi. Floransalılara o şa- ·,,
tafatlı görüntülerinden kurtulmaları, iffetli
tapları ve giysileri yakmaları çağrısında
olmayan resimleri, ki- r · • Yüz yıl sonra, Burckhardt'ın çizdiği tablonun tarihsel a�ıdan eksik
bulundu. Bu çağrıya yanıt . :
· · !eri oldu iiu görülüyor, çünkü tabloda bu vakur dunyevılıkle koklerı
verenler arasında tablolarının çoğunu alevle e
rin içine atan Botticelii '
de vardı. Ancak, Lamartine gibi Savonarola
da bir halk lideri ola­ · daha çok Ortaçağ'a uzanan karanlık duygular yan ana'.d 144 r, :· "
.
rak kariyerinin ansızın sona erdiğini, kentli Robert Lopez, Rönesans düşünürlerı arasında sureklı bır sıkın-
yığınları disipline sokan
gücünün de yitip gittiğini gördü. 143 tı"dan ve insanlığa ilişkin bir "karamsarlık"tan söz ediyor. Bu sıkın-
Aralarında dört asır olan popüler liderle tı, bunalım, yalnızca din adamları değil, Machiavelli gibi politik�­
ri karşılaştırmak suyu
02 yağ ile karışt cılar ve Leonardo ve Michelangelo gibi sanatçılar arasında da go-
ırmak gibi bir şey. Fakat bu iki kişi öylesine
benzer de­
rülüyordu. Kültürlü elit kesimin "eskataloj�' bir açlığı" old ğu � 301
neyimler geçirdiler ki aralarındaki belli bazı
farklılıklar hemen açı­
ğa çıkıyor. Her ikisi de hitabet gücüyle söylenir. Pico della Mirandola gibi rasyonalıstler bıle Kabala nın
var kendi yok bir yetkilisi olmadılar hiç.
yönettiler; hükümetin adı \ mistik isaretlerini incelemek için bir hayli zaman harcıyorlardı. Şe-
Her ikisinin de itibarı ay­
nı retoriksel duruş üzerinde temelleniyo
rdu: Onlar, öncülük ettikle­
• {
hirli kit e arasında Kilise'ye ve Ortaçağ'ın dinsel imgelemine duyu­
ri insanların namus bekçileri ve akıl hocal .. lan inanç gücünü koruyordu.'"
arıydı. İkisi de onları din­ . . .
Dinsel baö, Floransalıları bir arada tutan bırkaç egeden bırıydı.
.. _ .

lemek için toplanan kalabalığın gözüne

girmeye çalışmıyordu. Me­
sajları her zaman azarlama ve ahlaki suçlam
alarla doluydu. İkisi de
c:'
!400'lerin s nıarında Floransa büyük bir çeşitliliği içinde barındı
:
çok az kişinin birbirini tanıdığı geniş kalab rıyordu. Toskanalı olmayan, yani vatandaş !mayan pek çok kişı
alıklara uygun bir azar­ ?
.
lama diline ulaşmışlar; yani, iki hatip de, orada yaşıyordu; yerinden yurdundan edılmışler yanında sa aştan
şehirli bir kalabalığa işle- . :
yecek bir retorik dili yaratmışlardı; bu dil kilised kaçan mülteciler de vardı. Ayrıca, Toskana nüfusunun kendı ıçınde
eki kalabalığa ko­ . .
nuşma yapan bir rahibin ya da bir salond bile doğma büyüme şehirli kuşaktaki yüksek ölüm oranı, yuksek bır
a şiirini okuyan bir şairin .
diline hiç benzemez. Sonunda, düşüşleri de doğum oranı ile değil, kırsal bölgelerden şehır merkezıne akan goç
benzer şekilde oldu.
Bizim üzerinde duracağırnız fark ise, birini ile telafi ediliyordu. Annesi babası Floransalı olan Floransalıların
n haJa dini kültür
içinden konuşan bir rahip, ötekinin ise sayısı azdı.14''
dine nazik bir konu olarak ,,..
yaklaşan bir kültür içinden konuşan bir Savonarola, ortak bağı din olan bu yabancılar topluluguna sesle-

ve inançsızlık arasında değil, kamusal bir

şair olması. Ayrılık, inanç
şahsiyetin kişiliğine du­
niyordu. Kendisi de dışarıdan gelmişti. 1452'de Ferı ara da o a sı­
:
'_ rı.
yulan aşkın ve içkin inanç !ar arasındadır. nıf üyesi bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmıştL ';'ırmı uç yıl
Peki, bu anlam farkWığı
yığınların kendi davranışında ne gibi bir farklıl sonra Bologna'da Dominiken manastırına gırdı. Domınikenkr ken­
ığa yol açar?
Jakob Burckhardt, İtalya' da Rönesans Uygar dilerini vaaz veren papazlar diye adlandırıyorlardı ve retorık çalış­
lığı adlı kitabında,
kitabın yayımlanışından itibaren yüz yıl masını dinsel bir aöreve dönüştürmüşlerdi. Savonarola böylece bır

bir tez ileri sürmüştü. Burckhardt, Rönesans

boyunca tartışılacak olan
şehir-devletlerini Orta­
l
tür inanç meseles olarak kendini hatip olarak yetiştirdi. Kariyeriy­

çağ'ın o düşsel insan uykusundan uyand le ilgili ]480'lerdeki birkaç sınamanın ardından, 1490'da Floran­
ırılmış ilk seküler şehirler
olarak ele alıyordu. Burckhardt 'ın analiz ?
sa'ya yerleşti, 1491 'de San Mar�o'nun aşrahibi oldu e daha son­
;
i Marsilio Ficino gibi Rö­
nesans liderlerinin düşüncelerini temel almak raki dört yıl boyunca da şehrin ahl1iki vıcdanı olarak hızmet verdı.
taydı. Ficino şöyle ya­ .
Savonarola da, Lamartine gibi açık ve özgün bir düşünür değıl-
zıyord u:
di. Felix Gilbert, Savonarola'nın entelektüel yaşamının pek çok ala­
*Dünya ve hayatın sonrasına ilişkin öğ reti. (ç.n.)
 kasız kaynağın karışımıyla biçimlendiğini, teolojik dogmalarının
da alışılmış klişeler olduğuna işaret ediyor. İnsanların onun etrafın­
da toplaşma nedeni onlara özel bir dünya görüşü sunması değildi.'"
Onlara verdiği, yaşamlarının ne kadar utanç verici olduğu, bunu
değiştirebilmek için ne yapmaları gerektiği şeklinde çok basit bir
mesajdı. Savonarola'nın konuşmaları kokuşmuş lüks yaşamın en
küçük ayrıntılarını dramatize ediyordu. En çok kullandığı araç tak­
litti: "Şimdi kürkler içinde olsaydım, ne kadar da gülünç olurdum."
Kendisini dinleyenlere bir ayna tutarak, kişi olarak kendisi üzerin­
de yoğunlaşmalarını sağlıyor, baktıklarında ise, onlara kendisinde
304 somutlaşan günalılarının ne kadar korkunç olduğunu göstermiş olu­
yordu; bunun ardından ansızın durumu onların aleyhine çevirerek
yaptıkları:iıdan dolayı onları cezalandırıyor ve yaşamlarını nasıl de­
ğiştirmeleri gerektiğini en ince ayrıntılarıyla anlatıyordu.'"
Savon;ırola 'nın konuşması başlaclığında dinleyicileri ona karşı
genellikle düşmanca, hatta bayağı saldırgan bir tutum takınıyorlar­
dı. Yalnızca kiliselerde değil, kamusal meydanlarda, önceden hazır­
lık yapmaksızın, pazar yerlerinde de konuşmalar yapıyordu. La­
ınartine gibi tüm dikkatleri kişi olarak kendi üzerinde toplarken on­
ları utandırıyordu ve an be an sergilediği duygularını konuşmasının
konusuna dönüştürüyordu. Rahip, yine de şairden iki şekilde fark­
lıydı.
Öncelikle, rahip, dinleyicilerini susturmak ve onları zaptetınek­
ten daha fazlasını hedefliyordu. Davraruşlarıru değiştirmek için on­
ları eyleme teşvik ediyordu. Lamartine ise yalnızca pasifleştirmeye
çalışıyordu. Rahip dinleyicilerden yanıt beklerken, şair yalnızca bo­
yun eğdirmek peşindeydi. Bütün yer ve zaman, ortam ve niyet fark­
lılıkları göz önünde tutulduktan sonra, rahibin niçin reform terimle­
riyle, şairin de niçin feragat etme terimleriyle konuştuğu konusun­
da geriye temel bir yapısal neden kalır. Bu rahip, herhangi bir rahip
gibi, yüce bir gücün yalnızca bir aracıydı. Kamu içinde, kişiliğine
iliştirilmiş anlamın tümü başka bir dünyadan geliyordu. Rahip ola­
rak, ne denli doğrudan merak uyandırıcı olursa olsun, görünüşü
kendi başına asla bir anlam taşımıyordu. Retorik gücü her zaman
kişiliğinin ötesine uzanır. Dinleyiciler ritüel eylemlerle Tarırısal
olana katılarak, ona kendileri üzerinde etkili olduğunu gösterirler.
Bossuet'nin sözlerini anımsayın: "Belagat sizi duygulandırıyorsa
·daha dindar olmanız gerekir."'"
Lamartine'in dünyasında, hiçbir şey o anın ötesine geçmez. Dış
görünüşler kendine yeterlidir, kendine göre gerçektirler; sonuçta,
izleyiciler bir kez disipline sokulunca, pasifleşirler. İzleyicilerin
tüm gördüğü, konuşmacının kendilerinden üstün olduğudur. Öyle
ise nasıl oluyor da ona uysalca boyun eğmeyi doğru buluyorlar?
Rahip clış görünüşler dünyasını aşan bir gücün aracısı olduğu için,
izleyicileri utandırıldıkları ve rahibi kendilerinden üstün gördükle­
ri o dolaysız durum içine hapsedilmiş değildirler.
Bu rahibin teşvik ettiği en ünlü eylemlerden biri, şehirdeki "şa­
tafatlı şeylerin" yakılmasıydı. 1496 ve 1497'de Savonarola artık �
yürürlükte olmayan eski bir göreneği hortlattı. Floransalı çocukla­
rın kapı kapı dolaşıp küfür sayılan lüks resimleri, kürkleri, giysi ve
kitapları toplamaları için bir gün düzenledi. Toplananlar şehirde
merkezi bir yere yığılıyor ve çoğu o an uydurulan dualarla yakılı­
yordu. Botticelli'nin de çocukların baskıları karşısında tablolarıyla
ateşe katkıda bulunduğu sanılıyor.'"
Thomist düşüncede, içsel tören ile dışsal tiyatro arasında bir ay­
nın yapılır. Erkek ve kadınların, mükemmel olmayan varlıklar ol­
dukları için dışsal törene gereksinimleri vardır. Ortak dualar, tütsü­
ler ve müzik Tanrı 'nın kutsandığı iç dünyaya giden yollarclır. Dış­
sal tiyatro "büyüleyici erdem" yerine geçer. Savonarola'nın yaptığı
da dışsal tiyatro için sahneyi kiliseden şehre taşımaktı."'
Büyüyü, aşkınlığın dogmalarını, rahipler ve onların abuk sabuk­
luklarını başından savmanın bedeli insanların büyük bir politik ko­
nuşmacı tarafından uyuşturulmaya hazır hale gelmeleridir. O ko­
nuşmacının icrasının kalitesi dışında başvurulacak hiçbir standart,
hiçbir gerçek yoktur. Oysa rahip her zaman aşkın bir gücün temsil­
cisi olarak rolüne bağlıdır. Tarırısal inayetin somut simgesi olabilir;
fakat ona sahip olduğunu asla iddia edemez. Rahip kendisine ina­
nanların zihinlerini dumura uğratır, fakat onların ifade güçlerini öz­
gür bırakır; gerçekten de, ritüel adı altındaki tüm dramatik eylem­
lerle onları kendisi ile Tanrı'yı paylaşmaya teşvik eder. Seküler po­
litikacı, yandaşlarına somut olanın, dolaysız anın mutlak gerçekliği
inancını verir ve bunu yaparken de onların kendi ifade güçlerini ve
kendi ego çıkarlarını yıkar. Dinsel ve sektiler koşullarda insanlar iki
farklı uyuşturucu kullanırlar: İlki kafalarını bloke eder, ikincisi ise
 iradelerini.
neyi kapsadığı onlar için bir gizdir. Ledru-Rollin, bir a;kadaşına
Bir disiplinci, ister rahip ister sektiler bir
lığa ,.Siz rezilsiniz" ya da "Siz bana muht
hatip olsun, bir kalaba­ şöyle yazıyordu "M. Lamartine herkesi duygulandırmıştı/fak t o­ � �
açsınız" dediğinde "siz" nuyu ya da ne söylediğini hiç hatırlamıyorum." Ledru-Rollın m,
derken kimi kastetmektedir? Rahip insanı
n bütününü kastetmez, merkez solun bir lideri olarak, elinde 1 848 'de işçilere hitap eden
çünkü insanoğlu bütünüyle bu dramatik ilişkiy
e ya da herhangi bir saiYlam bir metin vardı. Bu, onların çıkarlarını ve taleplerini dile ge-
"
dünyevi meseleye dahil değildir. İnsanın
bir yanı, Tanrı 'nın doku­ tiren bir metindi. Gelgelelirn neden söz ettiği bile hatırlanmayan
nabildiği yanı, her zaman bu dünyadan
ve bu dünyadaki günahla­ Lamartine ile kıyaslandığında, smırlı bir ilgi uyandırıyordu.
rından uzaktır. Paradoksal biçimde, Savon
arola gibi bir rahibin si­ ı 825-1848 arasındaki yıllarda, politikacılar kendi retorikleri ve
zin rezil olduğunuzu söyleyebilmesinin ve
sizin kendinizi bağışlat­ kendi kamusal görüntüleri üzerinde salıne sanatçıları, özellikle de
manızı bekleyebilmesinin nedeni de budur
. "Siz"in bir yanıruz, ya-
� ni iradeniz ile günahlarınız arasında belli bir
mesafe vardır.
aktörler ve erkek solo şarkıcılar ile ilişkili olarak düşünmeye başla-
. " ,.
dılar. Liszt'in arkadaşı ve hayranı olan Lamartıne, Lıszt ın kamusal - 30
7
Dolayımsız mevcut olanın gerçek olduğu
modem sektiler kül­ ününü kıskanıyordu ve "Yarattığın coşku ile dünya yönetilebilirdi"
türde kalabalığa ikna edici bir şekilde "Siz
rezilsiniz" denilince, on­ diyerek hayranlığını belirtiyordu. Ledru-Rollin, aktör Frecterick Le­
lar bu rezilliklerinden nasıl kurtulabileceklerd
ir? Benliğin tamamı maitre'in kamu üzerindeki etkilerini inceledi ve taraftarlarına,
suçluluk duyar. Rezil biri olmaktan kurtul
manın tek yolu kişinin Fransa'da solun zafer kazanmasını istiyorlarsa Frecterick'in neden
kendini göstermemesi, dikkatleri üzerine çekec
ek biçimde davran­ Parisli yığınlar için bir kahraman olduğunu öğrenmeleri öğüdünü
mamasıdır. Konuşmacı, "Bana muhtaçsınız
" dediği zaman ona ina­ verdi. Geraldine Pelles, !830'larda Batı Avrupa'da kahramanlık
nırsanız, o an için kendinizi bütünüyle ona
teslim edersiniz. İnsan� sembollerinin genel bir "aktanmı"ndan bahseder. Farklı bakış açı-
!ar grup olarak ego çıkarlarını bastırmaya
karşı zayıftırlar. Duygu­ ları olan insanlar, bir zamanlar politika için duydukları coşkuyu sa-
sal eşitsizlik sorunu hatiple dinleyicileri arasın
da çok daha fazla or­ nat alanına aktarmaya başladılar. Napolyon efsanesi sönünce, Sa­
taya çıkar. Eşitsizlik ilişkide son derece mutla
k şekilde hissedildiği natçı gerçekten inanılır bir kamusal kişilik imgesiyle onun yerini al-
için zayıf kalan taraf sessizliğe gömülür.
Din adamı olmayan kesim, dı. Bu aktarım gerçekleştikten sonra politikacılar sanatçıların nele-
bilim adamları, fenomenler dünyasının
filozofları; yani, ampirik ve re katlandıkları ve nasıl davrandıklarına ilişkin kamusal inanışa gö-
dolayımsız olanı hakikatin ölçüsü halin
e getirenlerin tümü, bu po­
re kendi modellerini seçtiler, zira sözü edilen katlanma ve davranış
litik aracı farkında olmadan keskinleşti
rmiştir.
biçimi kalıramanlığın yeni bir ölçüsünü oluşturuyordu.'"
"Karizma" sözcüğü, bir kişinin "İnayet"e
mazhar olduğunu gös­ Lamartine, bu karizmatik imgelem aktarımının ardından gelen
.
terir. Bir rahip için "Inayet"in anlamı, kendisi bir ritüeli ya da
bir politikacıları temsil eden ilk şahsiyetti. Napolyo� 'dan beri Lamar­
ayini yönetirken Tanrı 'nm gücünü geçic
i olarak ona aşılamasıdır. .
'. ;
tine'in yaşadığı toplum oldukça uzun yol katetmışt . Aus erht za­ z.
Sokakların rahibi Savonarola için, bu .
anlamı bir parça değiştirip
ferinden sonra, eski bir düşmanı, Napolyon'u Sezar dan oen gorul�
onun karizmasıru dinleyicilerinde yaşam .
larını değiştirme istemi memiş "'cesareti ve girişkenliği'' nedeniyle övmüştü.. Rusya'dakı
doğuracak duygulan teşvik ederek göste
rdiğini söylemeliyiz. Ra­ bozgundan sonra da, aynı kişi onu delilik sınırlanndakı nafile çaba­
hip, kendi reform eylemlerine bir katal
onların gözünde Tanrı 'nın habercisidi
izör hizmeti gördüğü sürece �
sı nedeniyle yermişti. Napolyon 'un karakteri, yaptığı işler en. çıka­
r.
rılıyordu, oysa Lamartine'in kamunun gözleri önünde hıçbır şey
Şayet Lamartine' i karizmatik bir icrac
ı olarak adlandırmamızın yapması gerekmiyordu. Formel . sanatlardaki icra kuralları metnın
bir anlamı varsa, dinleyicilerinde, onlar
da kesinlikle bulunmayan
aşkınlığıru getirdi; politikaya uyarlarsak, bu kurallar ıcracıyı ıcra­
bir şeye kendisinin sahip olduğu duygu
sunu yaratabildiğini söyle­ k
atından ayırdı. Lamartine'in ln1şağı tarafından artık ey mlerden
memiz gerekecektir. Ama bu "şey"in
ne olduğu, ondaki "inayet"in
yola çıkılarak anlaşılamayan kişilik, kendine ait bağımsız bir statü
 kazandı. Onun çağını bizim çağımızın tohumu kılan da bu kopmay­
dı.
Lamartine gibi bir konuşmacının gizli gücü, mistifikasyondan
yararlanmasından kaynaklanıyordu. Elinde hiçbir metin yoktu, bu
sayede de herhangi bir dışsal hakikat ya da gerçeklik standardı ile
ölçülmekten sıyrılıyordu. Niyetlerinin ve duygularının niteliğini
değiştirerek, yönetme meşruluğunun kendi başına yeterli bir teme­
line dönüştürebilir ve böylece, eğer bir Goebbels olsa, normal ze­
kalı çok sayıda insanı Yahudilerin hem komünist hem de uluslara­
rası bankerler olduklarına inandırabilirdi. Bunun, bir yığın insanı
.I08
bir bakireq.in yaptığı doğuma inandırabilmekten daha mı az, yoksa
daha mı çok mistik olduğu tartışmaya açıktır.
Proleter devrimleri çağı sona erdi; Romantik icracılar çağı da.
Renk, tutku, tumturaklı sözler olmaksızın zamanımıza kalmış oları
şey, idrak yapısıdır: İnandırıcı bir kamusal olay, inandırıcı bir ey­
lemle değil, inandırıcı bir kamusal kişilik tarafından yaratılır. Poli'
tika ve sanatın buluşmasının sahiden estetik nitelikleri yitirildikten
sonra, geriye kalan yalnızca cehaletperverlik; bir "kişilik politika­
sı"nın felç edici etkisidir.
B . GEMEINSCH AFT
Lamartine'in deneyimi Sol için bir ders olarak okunabilir: Kişiliğe
duyulan inanç, işçi sınıfının kendisine ve çıkarlarına ilişkin anlayı­
şını yıkabilir. Çıkarılan ders, kişiliğin modem kültürde algılanış bi­
çimiyle, gerçek bir politik cemaatin düşmanı olduğudur. Ancak, bu
ders çok basit kalıyor. Lamartine tarafından kullanılan kişilik mal­
zemeleri ve kendini ifade simgeleri politik bir mücadele içindeki
gruplar tarafından kolektif olarak kullarulabilir. Savaşan kamplar
kendilerini savaşan kişiler olarak görebilirler: Kamplardan birinde­
ki ya da ötekindeki insanlara benzerliğinizle kampların birine ya da
ötekine ait olabilirsiniz; bu benzerliği onların davranışlarını göz­
lemleyerek ya da kendi davranışlarınızla karşılaştırarak kuramaya­
cağınız gibi onların ihtiyaçlarının sizin ihtiyaçlarınıza benzeyip
benzemediğine karar vererek de kuramazsınız. Sekizinci bölümde
geçen "şifre çözme" [decoding] yoluyla ötekilere benzerliğinize ve
ortak kin1liğinize ilişkin bir fikir oluşturursunuz.
Şifre çözme, ayrıntı sayılacak bir davranışı bir karakter durumu­
nun bütününün simgesi olarak almaktır. Tıpkı bir fular renginin, bir
bluzdaki kapatılmamış düğmelerin sayısının bir kadının cinsel ra­
hatlığım siffigeleyebilmesi gibi dış görünüşteki ve davranışlardaki
çok küçük ayrıntılar politik tavrı simgeleyebilir. Bu ayrıntılar, ide­
olojiyi ne tür bir insanın benimsediğini gösterir gibidir. Örneğin, iş­
çi sııufından bir konuşmacı çok şık giyinmişse onun kişisel görünü-
şündeki bu aykırılığa öylesine dikkat edersiniz ki, her söylediğinin
bir yanılsama olduğuna inanmaya başlarsınız. Bu durumda, ne an-
Jo
latmak istediğini nasıl göründüğüne bakarak çözmüş olursunuz.
Benzer şifre çözümü edimleriyle politik bir topluluk anlayışı
oluşturulabilir. Bir görüşü ya da ötekini benimseyen kişiler arasın­
da, anlayışınıza en çok hangisinin uygun düştüğünü belirlemek için
ayrıntıları ararsınız. Bu ayrıntılar, sizin için, çelişkinin gerçek ka­
rakterinin göstergesi olur; çelişkinin neye ilişkin olduğunu simge­
ler. İdeolojinin, inanılır olup olmadığı bu ayrıntıya ilişkin davranış­
lar yoluyla ölçülmeye başladıkça, politik mücadelenin kendisi de
dalıa kişisel hale gelir. Küçük anlar ya da olaylar büyük önem taşır
görünürken, politik dil minyatürleşir; çünkü bu ayrıntılar sayesinde
kimin kavga verdiğini ve böylece kendinizin hangi tarafa ait oldu­
ğunuzu öğrenirsiniz.
Bu yolla oluşan politik cemaat bir gemeinschafı'tır. Burada, in­
sarılar nereye ait olduklarını bilebilmek için kendilerini açığa vur­
mak üzere başkalarını ararlar ve açığa vurma edimleri neye inanıl­
ması gerektiğinden çok kimin neye inandığını simgeleyen ayrıntı­
ları kapsar. Bir benliğin açığa çıkarılması politik yaşamın gizli gün­
demidir ve fantezide, kimin kavga verdiğini açığa çıkaran bu ayrın­
tılar, kolektif bir kişiyi temsil etmek üzere şişirildiğinde, politik ce­
maat ideolojik özelliğinden sıyrılıp ahlfild bir katılığa bürünür.
Üyeleri arasında alt düzeyde etkileşim olan, bireysel, istikrarsız
kişilik fikirlerinin baskın olduğu bir toplum, fantezi aracılığıyla
' muazzam ölçülerde yıkıcı kolektif kişiliklerin doğmasına zemin ha­
zırlar. Kolektif kişi fantezisi şaşaalı alına eğilimindedir, çünkü çok
az sayıda simgesel ayrıntı dışında ötekilerle ilgili gerçek bilgi çok
, sınırlıdır. Kolektif kişinin özellikleri yine aynı nedenle soyuttur.
.· Kolektif kişi kolaylıkla ilgi alanı dışına çıkabilmektedir. Bu bir ya-
·
 karışabilirdi. Politi­
nıyla soyutluğundan, bir yanıyla da kişiliğin algılanma tarzlarının tak davalar ve ortak inançlar ortak benliklerle
ya da devrim ci niucadelele­
algılanan kişiliği istikrarsızlığa itmesindendir. Ve son olarak, kolek­ kadaki bu cemaatler, politik kavgaların
şehird e görül düğü anla­
tif kişilik bir kere oluştuğunda, artık cemaat için kolektif eylem zor­ rin başka bir yerde değil, yalnızca büyük
tler, şehirdeki yabancılar
dur; çünkü herkes için hiç değişmeyen bir tek kaygı söz konusudur mında "kentsel" değildir. Bu politik cemaa
lama kodunun genel
ki, o da kimin bu istikrarsız, muhteşem kimliğe sahip olup, kimin arasında ortaya çıkan bir görünüşleri yorum
kents eldirler. Politika, sözcüğün
dışlanacağıdır. Böyle bir cemaat dışarıdan gelerılere düşmandır. politik dili etkilemesi anlamında,
büyü k şehirde ortaya çı­
Kolektif kişiliğin "gerçekten" kimde somutlaştığı, kimin gerçek bir ikinci anlamıyla "kentsel"dir. Yani, ilk kez
idrak tarzıdır ki, hiçbir
Amerikalı, safkan bir Aryan ya da gerçek bir devrimci olduğu ko­ kan, sonra da toplum geneline sıçrayan bir
lar özel bir yerden gel­
nusunda bir çekişme sürüp gidecektir. coğrafi etken söz konusu olmaksızın, insan
başlarlar.
Geçen yüzyılda kamusal kültürde oluşan çatlaklar bu türden yı­ miş olanların göileriyle yaşamı görmeye
,
fl. kıcı cemaat fantezilerinin oluşmasını teşvik etti. Kişiliğin kamusal
alana girmesi, bir kolektif kişinin aslında somut bir kişi gibi olma­
C. DREYFUS DAVASI : YIKICI GEMEINSCHAFT
sı gerektiği anlamına geliyordu. Bunun tersine, somut bir kişinin de
kendisini kolektiflik içinde görebilmesi gerekirdi ki, bu şemaya gö­
jik çatışmarun çifte dramı"
re, toplumsal ilişkiler kişiliğin doğasını dönüştürmez. Yüzyıl orta­ Dreyfus Davası, "soruşturma ve ideolo
lde bir casusluk öyküsü­
larında Delacroix 'nın devrimci bir cemaate öncülük eden alegorik olarak adlandırılmıştır. Soruşturma, teme
Alfre d Dreyfus, Fransa'ya kar­
"Ozgürlük"ünün artık inandırıcı olmamasının bir nedenidir bu. Ale­ dür: Bir subay olan Yahudi yüzbaşı
luk mu yapıyordu? Eğer yap­
gorik kişi, kişiliği dönüştürür. Onun yerine, tek bir birey olarak so­ şı İtalyanlar ve Almanlar adına casus
a atanlar kimlerdi ve bunu ne­
mutlaştırılabilen, fantezi ürünü bir kolektif kişi geçmelidir. Kendi­ madıysa, onun casus olduğunu ortay
asında bulgular açığa çık­
lerini bu bireyin kişiliğinde tanıyanlar doğrudan birbirleriyle ko­ den yapmışlardı? Bu öykünün her aşam
a da ortaya çıkıyordu. Da­
nuşmasalar da olur. Gerçekten de, 19. yüzyıl onlara sessizce yalnız tıkça, kanıtın anlamıyla ilintili bir çatışm
kanıtların casusluk eylemine
kalma hakları olduğunu öğretti. Yıkıcı Gemeinschaft'ın temeli bu va uzadıkça, davaya bulaşan taraflar
az ilgilenirken, bu kanıtları
şekilde atılmış oldu: Ortak eylemler yerine, öteki insanlarla bir var­ ilişkin neler söylediğiyle giderek daha
daha çok çatışan iki cemaati tanımlama
kta kullanmaya başladılar.
lık durumu olan duygusal ilişkiler paylaşılıyordu. Toplum içinde
casus hikayesi cepheleşme
cemaat, yalnızca vites boşa alındığında çalışan bir motora benzedi. Belirli bir anda yollar kesişir ve artık
ane olmaktan başka bir şey de­
Cemaat duygusunun yıkıcı etkilerini iki alanda sorgulayacağız: yoluyla cemaat oluşturmak için ceph
.
Ilki ait olmanın dili ve Ocak 1898'de Dreyfus Davası'nda olducru ğildir. Bu kesişme anı Ocak 1 898'dir."'
ır. Eğer tüm dikkatimizi
gibi ait olmayanlarla yaşanan çatışmanın dili. İkincisi ise, orta s :U İşin polisiye tarafı son derece karmaşıkt
suçuna ilişkin sorulara yol
radikallerinin meşru biçimde bir proleter cemaate ait olma diliyle Dreyfus 'u casusmuş gibi gösteren ve
ak bu öykü şöyle gelişmiş­
nasıl mücadele ettikleriyle ilgilidir. açan olay üzerinde yoğurılaştıracak olurs
Radikal politikada ya da çatışma durumunda, cemaat dili ku­ ti: 154
i ataşesine gönderilmek
rumsal ya da ideolojik meseleleri psikolojik sorunlara dönüştür­ Eylül 1 894'te Paris 'teki Alman asker
mektup bulundu. Bordereau
müştür. Çatışma halindeki ya da liderlik konumundaki insanların üzere yazılmış olduğu ileri sürülen bir
n askeri bilgi veriyordu
·

ilişki
taktıkları maskeler kişiliklerinin açığa vurulması olarak görülmeye adı verilen mektup Fransız ordusuna
kaleme alınmıştı. El yazı­
.

başlayınca bu meseleler çabucak kişinin dış görünümünü haklı çı­ ve anlaşılan bir Fransız subay tarafından
fus 'un el yazısıydı. Drey­
karma girişimlerine dönüşebiliyordu. Kişinin bir meseleye sahip sı görünüşe bakılırsa Yüzbaşı Alfred Drey
ardından askeri 9osyalarda
çıkması kendini haklı çıkarması sorunu haline geldi. Şu halde, or- fus hemen tutuklandı. Tutuklanmasının
 suçunu sabitleştiren başka belgeler de beliriverdi. Alman
askeri ata­ Henry adındaki bir subay. Yüzleştirilince, Dreyfus aleyhine bu bel­
şesinin, casus kişiye gönderme yaparak İtalyan meslek geyi de, öteki belgeleri de düzenlediğini itiraf etti. 3 1 Ağustos 'ta
taşına ismi­
nin baş harfi "D" olan bir ajandan bahsettiği bir mektup
bunlar ara­ kamuoyu, Henry'nin hapishanede, yargılanmayı beklerken kendi
sıı1daydı. Dreyfus, Aralık 1894'te gizli bir askeri mahkem boğazını kestiğini, Esterhazy'nin de ortaya attığı sahte kanıtlar yü­
e karşısı­
na çıkarıldı. Suçlu bulundu. 5 Ocak 1895 'te kamuya
açık bir tenzi­ zünden yeniden mahkeme karşısına çıkmaktansa çareyi İngi!tere'ye
li rütbe merasimine sokuldu; madalyaları söküldü, kılıcı
kırıldı. Ar­ kaçmakta bulduğunu öğrendi. Ayrıca Fransız Ordusu komutanların­
kasından ömür boyu Şeytan Adası'na sürgün edildi.
Hapishanede dan General lloisdeffre istifa etmişti. Tüm bu olanlardan sonra
onunla ilişkide olacak herkese onunla asla konuşmamalar
ı emredil­ Dreyfus'un yeniden yargılanması zorunlu olmuştu. Dava 1899
di.
Ağustosu'nda, Rennes'de görüldü. Sonunda Dreyfus serbest bıra­
Mart l 896 'da Fransız askeri istihbaratının yeni komuta
3 12 Picquart, ·Alman
nı Albay kıldı ve 1906 'da rütbelerine ve itibarına yeniden kavuştu.
ataşesinin çöp kutusundan Fransız gizli ajanı olan Tek başına böyle bir casusluk öyküsünün Fransız kamuoyunu bu 1
temizlikçi kadın tarafından çalınan bazı evrakları ele
geçirdi. Bu derece etkilemiş olmasını geçmişe bakarak değerlendirmek ve an­
evraklar arasında bir petit bleu' vardı. Bu pelit bleu Albay
Ester­ layabilmek çok zor. François Mauriac, 1 965'te "Dreyfus Davası sı­
rasında küçük bir çocuktum. Ama tüm yaşamın1ı doldurmuştu" der­
hazy adında başka bir Fransız subaya yazılmıştı ve Picquar
t, Ester­
hazy'nin ajan olabileceğinden kuşkulanmaya başladı. Esterha
zy so­ ken, Leon Blum da onun modem Fransa'nın tüm sorunlarının kay­
ruşturması sonucunda el yazısına ait örnekler bulundu
. Bu yazı nağındaki "temel sorun" olduğunu düşünüyordu. 1898'den itibaren
Picquart'a tanıdık gibi geliyordu; Dreyfus'a ait olduğu
düşünülen Dava ile ilgili her yeni olay Paris 'teki ve bazı taşra şehirlerindeki
bordereau 'daki yazıyı anımsadı. Bazı araştırmalar daha yaptıktan sokak göstericilerini harekete geçirdi. 1 898'den 1900'e kadar kafe­
sonra, ağustos sonunda her iki olayda da Esterhazy'nin
ajan oldu­ lerde bir Dreyfus yandaşı ya da karşıtı yan masada Dava konusun­
ğuna ve Dreyfus'un haksız yere hapse atıldığına karar
verdi. da konuşan birilerini duyunca hemen kavgaya tutuşuyordu. 14 Şu­
1897' de, haberlerin sızması ve Dreyfus ailesinin çabaları
saye­ bat 1898'de Figaro'da yayımlanan bir karikatürde Dreyfus Dava­
sinde, Senato İkinci Başkanı Scheurer-Kestner de Dreyfus sı'ndan söz açılınca meydan kavgasına dönüşen bir aile yemeği gö­
'a yar­
dımcı olma eğilimine girdi. 1897, kesin bilinmeyen rülüyordu. Sayısız örnek bu karikatürün olayları aslına göre pek de
manevraların
ve soruşıum1ada çok az bir ilerlemenin olduğu yıldı. fazla abaıtmadığını kanıtlıyordu. 155
Bununla bir­
likte, bağlantının açıklığı ve kamuoyu baskısı Esterha Tablodaki unsurlar yalnızca dedektiflik hikayesindeki ayrıntılar
zy'nin mah­
kemeye çıkarılmasını zorunlu kılmıştı. Askeri mahke olduğu sürece, dava "Dava" değildi. Aynı şekilde, Dava'nın Fran­
mede yargı­
lanmasına, 1 0 Ocak 1898'de başlandı. 1 1 Ocak'ta,
bir gün sonra, sız toplumundaki farklı güçler arasındaki çatışmaya neden olan bir
dava sonuçlandı. Oybirliğiyle aklanmıştı. 1 2 Ocak'ta Picquar mesele olduğu söylendiğinde de, yarattığı heyecan anlaşılmaz ola­
t or­
duya ihanetten tutuklandı, daha sonra da suçlu bulund
u. 13 Ocak'ta rak kalır. İdeoloj ik çatışmanın genellikle Ordu, Kilise ve yüksek
Dreyfus ve öteki kurbanların yaşadıkları karşısında Zola, burjuvaziyi temsil eden "eski Fransa" ile çatışan üç Fransız devri­
"J'Accu­
se"ü yayımladı.
minin mirasçısı olan "yeni Fransa" arasında geçtiği söyleniyordu.
Bir bakıma, soruşturma safhası aynı yılın 1 3 Ağustosu
'nda son Komün sonrasında ve Fransa Prusya savaşından sonra da bu iki ke­
simin çatıştığı pek çok durum yaşanmıştı; fakat hiçbir zaman tutku­
buldu. 13 Ağustos gecesi hükümette görevli bir kişi
Dreyfu s'a kar­
şı kullanılan belgelerin birinde sahtekarlık yapıldı
ğını fark etti. lar, Dreyfus Davası'nda olduğu denli şiddetli bir noktaya yüksel­
Dreyfu s'a ait bir mektubun ortasından bir bölüm
bir başkasına ek­ memişti. Bu dava, söz konusu tutkuları ateşli bir savaş meydanına
lenmişti. Bunu yalnız bir kişi yapabilecek konum
daydı: Albay taşıyan çatışma üzerinde temellenmiş kolektif bir kişiliğin oluşma­
El yazısı, özel ulakla iletilen bir tür telgraf.
..
sıydı.
 atlar yağ­
rdi; yüZanüze gülümseyip iltif
Eski Fransa, Dreyfus'u niçin yok etmek istemişti? İdeolojik ya- . sakınırlar. Yahudi bir muhbi 8'den ön­
sırları satan kişiydi. Ocak 189
mı Fransa'n k_'.' �
�
n i yenilgilerini ve Fransa-Prusya savaşını izleyen . dıran, arkanızdan da ulusal
e bir cemaat vardı ki, bu cep
heden �u­
yıllarda geçırdıgı ozgüven sarsılmasını gösterir. Çeşitli politik gö- : ceki on yılda, takım halind bun a haz ır degıl-
mel rakipleri henüz
_
ruşlere sahıp çok sayıda insan, Prusyalılarla 1 87 1 'de yapılan sava' : ruşmaya hazırdı, fakat muhte
şı Fransız subaylarının yetersiz oldukları için kaybettiklerine inanı- di. baş:
cemaat dilinin nasıl gelişmeye
Şimdi de anti Semitik sağda
·

yordu. Bu savaştaki Fransız askerleri Prusyalıların bile say aısını e gelen �ntı
ve 189 0'lı ilk yılların önd
·

kazanacak ölçüde gözü kara savaşıyordu. Bu durumda halk eni!- ··

.
; ladığını görelim. 188 0'lerin
gazetesini kuran Edo uar d Dru mont ıdı.
gının sorumluluğunu her şeyi yüzlerine gözlerine bulaştıran komu­ Semili, La Libre Parole gör e Dreyfus,
hefort gibi yandaşlarına
tanlara yüklüyordu. 1880'lerin sonunda Cumhuriyet'e karşı bir co- Drumont' a ve Comte de Roc
l bir toplamıydı: Or-
ilintili fantezinin mükemme
..

up d' etat hazırlığına giren çok ünlü bir subay olan General Boulan- • . Yahudi ihanetiyle uzenbazdı. 26 -
- ·1 , b'ır d''
n degı
3 15
114 oer
a . . sızm ıştı ; açık bir düş ma
- nın yandaşlarını terk ederek metresıyle birlikte Belçika sınırını du kademelerine Dreyfus'un
re Paro/e 'de çıkan "Yüzbaşı
'

geçerek k çması da bardağı taşırmıştı. Ordunun ulusun güvenine Aralık 189 4 tarihli, La Lib yfu s'u suç mahal­
: kalede Drumont, Dre
·

ihanet ettıgı kuşkusu yaygınlaşmıştı. Ordu liderleri de bu kuşkula­ Ruhu" başlığı taşıyan bir ma
.
rın acısını ıçlerınde duyuyorlar ve kendilerini bir şekilde temize çı' linin dışına çıkarır:
ışt r, fa�a �lk .sine �arşı �u ?. işl���
karmaya can atıyorlardı. miş­
(Dreyfus] güveni kötüye kullanm � esı �ıçın, �onc ehk le bır ulke sını n ol­
1 880'lerin sonunda, dindar köylüler ve kent küçük burjuvazisi tir. Bir insanın ülkesine ihanet ede
bılm
arasında olduğu gibi eski Fransa'nın liderleri arasında da Fransa'yı ması gerekir.
Yahudilerden kurtarma kampanyası başlatıldı. Doğallıkla, Yahudi­ bu nedenle de,
bir ülkeye ait olamaz ve
ler k_1 asık günah keçisiydi, fakat sürekli bir hedef değillerdi. Bir Yahudi, özü gereği hiç
a için Fransız sırlarını satm
aniak "Yahu-
1 880 lerm sonund: Yahudilere karşı yeni bir kampanya başlatıldı, Drumont'un sözleriyle, par
_
··

bir şeydir."'"'
.
çunku _ eski Fransa nın kusurları taraftarlarınca içerideki hainlerle dilerin ellerinde olmayan i Semiderin
bir anti Semitizm dili, ant
dış gii çl_erin marifetleri olarak görülmeye başlandı. Bu kampanya­ İdeolojik düzeyde, bu tür
izlem�k üzere geliştirilmiş_
tir. ;'ah�dıler­
nın onculerının _ Makyavelci olduklarını düşünmek gereksiz; onlar geçmişteki günahlarını tem ıle bagı var:
dırır. Bu dilin başka bır dıl
b kaları a olduğu kadar kendilerine' de, denetimleri dışındaki den nefret etmek onları arın 189 5 yıllarındakı
� � anti Semitlerin 1894 ve
ugursuz guçlerın onları neden iktidarsız kıldığını açıklamak istiyor­ dır. Drumont'un ve öteki atan ir i��a­ �
udilere karşı durmaya can
lardı. yazılarında hep kaypak Yah e omegın,
rdu. Bu kendini reklam etm '
C pheleşmeyle yoğrulan bir cemaatte iki rakip taraf olması nın kişiliği dramatize ediliyo .şınde ol­
� s'un Ruhu" makalesının bıtı
gerekır. Sız ve kardeşlerinizin ancak ortak bir düşmanınız olursa Drumont'un "Yüzbaşı Dreyfu elerini
esini Dreyfu s'a ilişkin düşünc _ _
gerçek kardeşlik ruhunu hissedebilirsiniz. Fakat, Dreyfus Dava­ duğu gibidir. Drumont makal bıtırır:
ilgili düşüncelerini sıralayarak
sı 'nda rakip taraflar inişli çıkışlı bir seyir içinde gelisti. Eski Fran­ özetleyerek değil, kendisiyle
h
sa'nın güçleri uzun yıllar boyunca, dramatik bir cep eleşmede rol
Hep cesareti en kolay kırılabilen,
�n zayıf, en duygu�al insa� olm�.şu�
r [ote kı
dur.
an­
almalarını sağlayacak bir retorik geliştirmekteydiler. Fakat, karşı erdiğim cesaretı bana sızle
_ Ülkemi uyandırmak konusunda göst tehl ikes ini açığ a çıkarara k,
Yah udi
karşıya kalabıleceklerı somut, canlı bir düşman 1 898 'e kadar orta­ ti Semitlerl verdiniz ..... Kitaplarım. iştir..... Bu kita plar ı tek ba�ım�
et verm
da görünmüyordu. Bu tarihten önceki on yılda eski Fransa tabii ki sc:vrrili Fransama büyük bir hizm ı.
enin sesine itaat ettim: "Konu�!" ded
tümü de Yah dilerce çevrilen dolapların ve ihanetlerin ya diğı sis� yaz:mazdım·. Yalnızca yüce bir irad
� Konuştum.
perdesıyle ugraşmak zorunda kaldı. Ne var ki, Yahudiler do<faları
gereği, diyordu anti Semitizm doktrini, açıkça kavgaya girm kten :
 Drumont için anti Semitizm onun kişisel değerinin, dürüstlüğüniin
alametiydi. Ondan kendini frenlemesini ya da uzlaşmasını nasıl iste­
yebilirlerdi? Drumont için Dreyfus Davası, onun, yani Drumont'un
kendisi olmasııun simgesiydi."'
Vahşi doğada şebekler, aralarındaki yabancı şebeklerin kıçlarını
avuçlayarak ya da onlar için yaprak ve ot toplayarak onlara dostluk
ve güven sinyalleri verirler. !890'!arın ortalarında Paris'te, muhte­
melen yalnızca simgesel anlamda benzer bir fenomen gelişmişti.
· Yahudi nefreti, Drumont' unki gibi nefret itiraflarına ve bu itiraflar
da kişinin Fransa'ya ilişkin en derjıı duygularııu, entrikacılar karşı-
316
sındaki dürüstlük ve cesaretini ifade eden klişelere dönüştü. İtiraf­
lar ötekilere itirafta bulunan kişinin dost ve güvenilir olduğu sinya­
lini veriyordu. Bu işaretlerden bir cemaat duygusu doğdu. Döneme
ilişkin anılarda, masalarda yan yana oturan insarıların imalar ve şif­
re sözcüklerle öteki misafirlerin duygularını sezmeye çalıştıkları
akşam yemeği sohbetlerinden söz edilir. Bu yemekİerde, eğer ze­
min uygunsa içlerinden biri, Yahudilerden dehşete kapÜdığı itira­
fında bulunur, Fransa'nın içindeki düşmanlarından kurtulmasının
gerekliliğim vurgulamak için yumruğunu masaya indirir. İnsanlar
gözle görülür şekilde harekete geçirilmişlerdir ve bir duygu seli
odayı doldurmuştur. İşte, bir bankerin sözleri:
Her şey Çok tuhaf' bir biçimde kişi.sellikten uzak. İnsan bu samimi it§aatla­
rı kabullç:nir ya da sessiz kalır, sonra masadan kalkar, sigara ve konyağa
doynıu�tur, bir süredir ısrarla kendisine içini döken kişinin kim olduğuna
ili�kin h(çbir fikri de yoktur.
ıs�
Fakat, anfrSemitizm dili geçici bir cemaat duygusu .için malzeme
sağlamasına karşın duygu henüz tam inşa edilmemişti, çünkü aslın­
da ortada hiçbir gerçek karşılık yoktu. Dreyfus 'un suçlu olduğuna
şüpheyle bakanlar bir avuçtu ve hiçbir şekilde Dreyfus'un infazcı­
ları gibi tahrik olmamışlardı. Bu adamı savunanların ayıu tutkuyla
yanıp tutuşmaları için Ocak 1 898 'e kadar beklemek gerekti.
Anımsayacaksınız, Ocak 1898'deki casusluk hikayesi, Ester­
hazy'nin yargılaıunasına yol açmıştı ve onun aklanmasının ardın­
dan onu suçlayan Picquart tutuklanmıştı. Bundan bir yıl önce,
Dreyfus 'un avukatları giderek basında yer almaya başlamışlardı ve
duruşmalar Dreyfus'un durumuna çok büyük bir ilgi uyandınnıştı;
fakat onun lehine olan görüşler dağınık, yetersiz ve çelişkiliydi.
1 2 Ocak'ta Dava bir sona ulaşmış görünüyordu: Esterhazy ak­
lanmış, Picquart da onu suçladığı için tutuklanmıştı. E. Zola'nın
L'Aurore 'de 13 Ocak'ta yayımlanan "J'Accuse" başlıklı yazısının
önemi, söylemin terimlerini Dreyfusçuların cemaat oluşturabile­
cekleri bir biçimde belirleyerek, ölü doğmuş bir harekete hayat aşı­
lamasından geliyordu. Zola, "Dreyfusçular" olarak, "Biz kimiz?"
sorusunu yanıtlamakta ve Dreyfus karşıtlarının imgelemine zıt olan
imgeleri bulmakta başarılıydı. Bunu, kişi olarak bir Dreyfusçuyu
karakterize etmek üzere melodram tekniklerini kullanarak yaptı.
Böylece, artık biri diğeri olmaksızın var olamayan iki düşman ta- 1
raftan oluşan durağan· bir cepheleşme tamamlanmıştı.
L' Aurore'un özel baskısı çok büyük heyecan yarattı. Birkaç sa­
atin içinde üç yüz' bin adet satılmıştı, insanlar bir gazete alabilmek
için birbirleririi yiyordu. Zola'nın adı her yerdeydi. Makalesi, yelli
enerji kazanan Dreyfusçular tarafından taşra kesimine de postalan­
mıştı. Yazdığı metni, adım adım, analiz ederek, Zola'nın cepheyi
politik tartışmadan yeni türde bir .cemaat diline nasıl taşıdığını gö­
relim. (Metnin tamamı kitabımızın sonunda yer alıyor.)""
"]'Accuse'', Cumhuriyet'in Başkanı Felix Faure'e hitap eden bir
mektup niteliğindedir. Neden ona yazılmıştır? En açık nedeni, onun
devlet başkanı olmasıdır; fakat bu açık neden doğru değildir. "J'Ac­
cuse"ün hedefi 1881 tarihli karalama ve iftira yasası uyarınca yaza­
rının tutuklanmasını sağlamaktı. Böylece, Zola'nın yalan söylediği
gerekçesiyle yargılanması, Dreyfus Davası'nın yeniden gündeme
gelmesini sağlayacaktı. Faure ne böyle bir davayı açabilir ne de
durdurabilirdi. Bu metnin M. Faure'e yazılmasına neden olan asıl
retorik cümlesi, onun "ülkenin en yüksek yetkilisi" olduğunu (4.
paragraf) belirten cümleydi. Fransa'nın halkını ve tüm yargıçlarını
temsil ediyordu. (Halbuki yasal açıdan Başkan yargının başı sayıl­
mıyordu, örneğin Amerika başkanı gibi sonsuz af yetkisi yoktu.)
Zola'nın Faure 'ye ilk dört paragraftaki hitabı açısından bu bilgi­
lerin önemi vardır. Bu karşılıklı bir konuşmadır. Bu ilk dört parag­
ratia Zola, Faure' i uyarır ve onu bağışlar. Uyarısı çok çarpıcıdır:
Bu iğrenç Drcyfus Davası olayı adınıza-yönetiminize diyecektim- sürül­
mek istenen ne kura bir lekedir! (2. paragraf)
 boş oluşuyla ş��kına çevi-
Fransa yirmi beş yıl önce kralları ve imparatorları halletti; kendini­ · yıda modern yorumcuyu içinin tamamen
eye başlayabılırız. B u ar-
zi bir hükümdar sanmayın, çünkü bu kendinizi eski Fransa'nın ren sonraki argümanlarına bir anlam verm. . man-
anlayışına uygun bır
uzantısı olarak gördüğünüz anlamına gelir. Bu davaya kendi kişisel gümanlar 19. yüzyıldaki kamusal kişilik
onurunuz açısından dürüstçe yaklaşın. Eşitliğin anlamı, benlikler tığa sahiptir. .
'nın Drey fus' u kını.m
5. ve ı ı . aras ında ki paragraflarda, Zola
arasında mesafe olmamasıdır. Davayı bu iki olumsal terimle izah
t. Tüm bun­
ettikten sonra, Zola'nın bağışlayıcı sözleri gelir: "Sizin gibi onurlu tongaya d uşur
. .. <>u··ne ilişkin iddiası yer alır. Çok basi
. ·· du0
bir insanın (gerçeği) bilmediğine inanıyorum." İki samimi arkadaş !arı bir kişi yapmıştır;
olarak konuşmuyorlarsa şayet Venedik'ten gelip Fransız tabiyetine (4. paragraf)
Yarbay Paty du Clam. Bütü n mesele odur.
geçen bu Emile Zola kim oluyor da Fransa Başkanı'nı bağışlı­
yordu? ir kanıtı yoktur. 5. paragrafta 112_
'_
8
Zola'nın karutı? Hukuki, somut hiçb
"Her
Zola, kendisini bu davanın neden ilgilendirdiğini de aynı terim- tırmayla bunun kanıtlanacağını söyı:;·
. bize "samimi" bir araş cakl a dır. 6. pa­
lerle açıklar. Emile Zola ne Dreyfus 'u ne herhangi bir ordu mensu­ lesinler, bula
şeyi söylemek zorunda değilim, ince r.
ce­
bunu tanır, ne de herhangi bir şekilde bu Dava'dan zarar görmekte­ un t�ng�:'� duşu . rul ebıle
ragrafta Zola, Paty du Clam'ın Dreyfus'
dir. Öyleyse neden el atmıştır? 3 . paragrafta, Zola okura kendini çıktıgını soykmenın � _r­ ete
ği ihtimali ortaya çıktığı anda sahneye
kanıt peşınde degıldır,
şöyle kabul ettirir: Öncelikle, konuşmayı "göze alacağını", "gerçe­
rı 0Jdug" unu" öne sürer. Zola hukuki, somut
ği anlatacak cesareti göstereceğini" söyler. Bir başka deyişle, bu da­ ızca kişı·ıı·k açısından yo-
·· kü bu davada doğru ya da yanlış yaln "
çun
vadaki varlığının ilk göstergesi cesur bir insan olmasıdır. Dahası:
.
'ın igrenç bırı· oJdug� " ma inan. �
rumlanacaktır. Eğer bizi Paty du Clam .
oyun oynayan kişı tabı kı ı
dırabiliyorsa, 0 zaman, Dreyfus' a
"Konuşmak görevimdir; suç ortağı olmayacağım." Suç ortağı oldu­
ğunu düşünen kimdi ki? Bu cümleler şunu ifade eder: Dava'ya ve men ardı?dan Zola onu.n ka­
Paty 'dir. Paty du Clam'ı suçlamanın h�
olaya katılan herkes gerçek bir karakter sahibi olduğunu kanıtlamış ır. O bır entrıkacı, bır ro­
rakterini süslü ifadelerle anlatmaya gırış
olur. Katılınamak ise kişisel cesaretten yoksunluktur. B u cesaret id­ kadınlarla geceyansı buluş­
mantiktir ve gizli oyunlardan, gizemli
diası kendine has bir vicdani itirafın yolunu hazırlar; Zola konuş­ du Clam'ın komplosunu�
malarından zevk alır (Paragraf 5). Paty
mayı göze almasaydı;
başarılı olınasının nedeni kurumsal
�
güçlerin bir .'b�n fatemelerı
ya da subay sınıfının kendini aklamak .
�
ıstemes� degıld!T. ayır, ne :
Gecelerim, uztıklarda bir yerde, işlemediği bir suç yüzünden en korkunç
cek kışısel guce sahıp ol
işkencelere maruz kalan suçsuz bir insanın hayaliyle karabasana dönüşür� deni Paty du Clam'ın insanları uyutabıle 0
dü. masıdır;

Bir gazeteci üslubuyla cesaretinden ve "karabasanlı gecelerinden" çünkü 0 ispiritizma ile. büyücülük ile ruhlarla ilgilenmektedir. (6. Parag�
rat)
söz edişinde önemli olan onun içtenliği değildir; önemli olan, inan­
dığı şeyleri, ne denli derin olduğuna bakmadan, izleyicilere aktar­ tamamlar. İşbaşında bir şeytan,
Karakter halkasını misıifıkasyon
ma tarzıdır. "J'A cc use de, vicdanın sesine, kendi kahramanlığına . .. raman ve onların aras ında da
.. u teşhir edecek bir kah
onun ıçyu. . zun . msı. z bır
.
"

. ay-
dikkatleri çekerek söze başlamaktadır. Bir vicdan taşıyor olmasını yargıç vardır. One
.

onu r1 u, ama Olaylardan bihaber bir

dramatize eder; bu, elbette başka bir insanın savunmasına çok tuhaf ·
e kapatan kurumsa1 sure · ç var-
rıntı olarak da bir insanı hapishaney
bir başlangıçtır, ama biçimsel açıdan Drumont'un anti Dreyfusçu
.. kanıtl an ki­
dır.
diliyle özdeştir. yazısını ıum
Kötü adamı parmağıyla gösteren Zola
Bu başlangıcın kendine özgü retorik atmosferini bir kez anlayın­ . .
. . uştu .. . o
.. d""urur
. ..rerek sur " in, "bordereau" vardır.
·· rneg
şisel ıerımlere don
ca, Zola'nın metnine mantıksal ve hukuki bir açıdan bakan çok sa-

Zola konuyu nasıl ele alacaktır? "Bu belgeyi reddediyorum, tüm
gücümle" (10. Paragraf). Belgenin anlamını analizden kaçınır. Ya­
zar üstüne basa basa, "Bu belgeyi reddediyorum, tüm gücümle" di­
yerek belgenin doğruluk değerini yok etmiştir. Bu paragrafta birkaç
satır ileride, Zola yeniden ortalığı kızıştırır. Belgenin konusunun ne
olduğunu söyledikten sonra belgenin ulusal güvenlikle ilgisi olma­
dığını öne sürer:
Hayır, hayır bu bir yalan, hem de iğrenç ve ahlfiksızca bir yalan; çünkü
utanmadan yalan söylüyorlar, öyle ki, kimse onları suçlayamıyor.
320 " O" ,
bordereau, bir anda "onlar", yani düşman olur. Bordereau'nWl
önemsiz konuları kapsadığı ve bu nedenle de "onların" muhteme­
len sahtekarca kullandığ( bir kağıt parçası olduğu söylenmiş olsa
bile, aıtık onların ürünü olmuştur ve onu gerçek ya da uydurma ola­
rak değerlendirmek olanaksızdır, çünkü "öyle bir şekilde yalan söy­
lüyorlar ki kimse onları suçlayamıyor."
Davayı kişisel ahlaka ilişkin bir drama dönüştürerek şeytana
karşı gelen kahraman Zola, tüm kanıt tartışmasını salt tarafların ki­
şilikleriyle bağlantılı olduğu sürece önemli olan bir şey haline geti­
rir. Kanıtın psikolojik siıngeselliğinden başka, hiçbir gerçekliği
yoktur.
12. ve 22. paragraflar arasında, Esterhazy döneminden "J'Accu­
se"ün yay ı}rılandığı güne kadar geçen olaylar aynı şekilde ele alını­
yor. Ordu subaylarının Esterhazy hakkında dava açılınası konusun­
da karar vermek zorunda oldukları kritik an, "keder dolu, psikolo­
jik bir an" olarak verilınektedir. Kararı oldukça geç veren subayla­
ra Zola, en kişisel terimlerle saldırır; "Ve bu insanlar geceleri uyu­
yabilmekteler, sevdikleri eşleri, çocukları var!" (14. paragraf) diye
yazar. Bu olağanüstü cümlenin anlamı nedir? Zola'nın davasında
dünya yoktur, hiçbir bürokrasi ağı, güç, otorite çatışmaları ve arzu­
lar üzerinde hiçbir denetim yoktur: Var olan yalnızca benliğe ilişkin
mutlaklardır. Görüşlerime katılmıyorsanız nasıl insan olabilirsiniz?
Her dünyevi görünüş, her özel eylem bu mutlakların bir göstergesi
haline gelir. Bir insanın maskesi onun asıl karakterini ele veren ger­
çek bir rehberdir ve Drumont için olduğu gibi, Zola için de, bu dün­
yevi konumların değişmesi, karşılıklı etkileşim söz konusu değildir,
çünkü bir insan nasıl olur da dürüstlüğünü takas edebilir?
Böylece 18. paragrafın sonundaki sözlerin mantığına ulaşıyo­
ruz. Bu sözler zaınaııın bir İngiliz hukukçusu tarafından "rasyonel
adalet adına irrasyonelliğin özü" diye adlandırıldı. Esterhazy ve
Picquart'ın kaderlerini Zola şöyle özetliyor:
..... onurun kendisi denebilecek, tertemiz bir yaşam sürmüş bir insan yıkı­
mı.l uğratılırken, borç ve suç batağına batmış insanların masum olduğu ilan
ediliyor. Bu noktaya gelen bir toplum çürümeye yüz tutmuştur. ( 1 8. pardg­
rat)
Zola kitabi aıılaında konuşuyor: Popüler basın, Esterhazy'nin her­
kese borcu olduğunu, Picquaıt'ın ise borçsuz olduğunu geniş ölçü- f;.
de malzeme yapmıştı. Bu pasaj, karakter ile yargılaınanın ve karak­
ter katlinin ta kendisidir. Kamusal yaşaın ile kişisel yaşaın arasın­
daki çizgi bir kez silindiğinde, karakter ile yargılaına politikaııın
ilerlemesi için elde kalan tek yoldur.
"J'Accuse", Napolyon ve Laınartine'in kuşağı arasında gözle
görülür duruma gelen retorik değişiminin bir sonucunu gösterir. Bir
kez karakter eylemden bağımsızlaşınca, bir kez Lamartine insanla­
ra hiçbir eylemde öncülük etmeksizin kendini onlara bir lider ola­
rak sununca, eylemin yer aldığı kaınusal dünyanın kişisel güdülen­
meye bağımlı kalmak dışında tüm anlaınını yitirdiği bu tersine dö­
nüşün yolu açılmıştı.
Zola, şimdi 26. paragrafta başlayan suçlaınalar listesine, yani
parçanın en yüksek draınatik noktasına ulaşıyor. Bunların her biri
"X suçludur" yerine "suçluyorum" sözleriyle başlar. Suçlaına bo­
yunca "ben" en önemli sözcüktür. Bir haksızlığa karşı konmaz ya
da bu insanların karşılaştığı bir haksızlıktan söz edilmez. Zola böy­
le bir şeyle ilgileruneyeceğini, bunun yetkililerin işi olduğunu söy­
lemiştir. Önemli olan şudur: "Ben" onları suçluyorum. Neden dola­
yı? İşte Zola'nın isim ve suçlar listesi:
Paty du Clam, "şeytani işçi"
Mercier, "düşüncesizlik"
Billot, "insanlığa ihanet" ve "adalete ihanet"
Boisdeffre, "dinsel hırs"
Gonse, "dostluğun istismarı"
Pellieux, "vicdansızca soruşturma"
 , her iki tarafta
saldıracağı idi. Bu kişiler
El yazısı uzmanları, "yalan ve düzmece raporlar" ·vunup ne tür kişilerin ona Zola'nın hızla yar­
resinde billurlaşmazlar.
Savaş Bakanlığı, basında "iğrenç kampanya" 'iıa, asla tek bir lider çev va dışı kalmasına
lde de kaçması onun Da
Savaş divanı, "yasayı çiğneme" gılanıp daha hızlı bir 'seki
e>· ··
D va' nın onem. ı
ı
açt ı. Ge rçe kten de, 13 Ocak 1 898'den sonra � .
yol edıyorlardı ki, hıç
lerini öylesine hızlı terk
Bunların içinde yalnız Boisdeffre'in suçu olan dinsel hırslar karakterleri sahnedeki rol elinde tutamıyordu :
p olayların denetimini .
sava� divanının suçu olan yasaların çiğnenmesi kurumsal nitelikte­ lcimse ya da hiçbir gru tı
bu isti kra rsız lık, tab anda Dreyfusçular ıle "'.'
dir. Otekilerin tümü kişisel suçlardır. Bu da "Ben suçluyorum" söi Ancak, tepedeki mez. Aksıne, ıkt
ırların kaydığını göster
zünün önemini açıklamaktadır ya da "Ben suçluyorum" retoriği Dreyfu sçuları ayıran sın nry'nın sahte ya-
sında pekişir; örneğin, He .
kullanılınca ortaya "kişisel suçlar"ın çıkmasının nedenidir. . kampın konumu halk ara ır asalet ve �en- 23
tarafından hemen yüksek �
Zola'mn "J'Accuse"ündeki sonuç bölümü ile Drumont'uı/•'. : zıları anti Dreyfu sçular - 3
, -
ü; çürıkü Dr eyfus eger suçlu degılse
�� "Yüzbaşı Dreyfus'un Ruhu" adlı yazısındaki sonuç rahatsız edici! 'dini feda eylemi ola rak gör üld
s 'un akl"ı:masın a
i urma adım adım Dreyfu
bir paralellik taşır. 28. paragrafta Zola, bizi herhangi bir kazanç ya• . '.
değildi. Aslında, soruşt
" başharfi ile bordereau
altına atılan '.rozanın
da partı peşınde olmadığı konusunda temin eder; onunki temiz bir'· · "doğru yol aldıkça; ("D . lmememış de ol-
in bir biçimde tespıt edı
tutkudur. 29. paragrafta Drumont gibi, okuyucuya nasıl kişisel ofal; kime ait oldu Q:u henüz kes olan kamplar arasın-
d aklarda mücadele içinde
. . sa) her yeni a ım, sok
·

rak harekete geçtiğini anlatır. Duygu durumu konusunda bir metin­ u.

dir elimizdeki: "Şiddetli protestom sadece ruhumun çığlığıdır." 30. · da yeni bir kitlesel eyl
em için ortam yaratıyor�
sona erdıgınde
p arasındaki açık şıddet
·-·

•
paragraf, yine Drumont'un yaptığı gibi, okura en son imge olarak J902'den sonra iki kam
·

'da eğitimi la'.k­

b aşma süreci yoktu. Fransa
Zola'yı sunar; Dreyfus'u ya da Fransa'yı değil. Zola karşı çıkar ve ortada yaşanan hiç ir uzl eyfus'un maJıku'."
an her iki kamp da D:
kav�aya tutuşur. Kahramanın gelecekteki iftiraya uğrayıp yargılan� leştiren Ferry Yasalan'nd du. Çu . nku dm
alma" olarak söz edıyor
ma ihtımalı karşısındaki sloganı "Bek!iyorum"dur. Zola 'nın bu ab­ edilmesine karsı bir "öç as gibi yazarlar ve
� içindeydi. Charles Maurr
lfilci metanet bildirgesi aynı zamanda Dreyfus savunmasının sonu­ adamları ordu i e ittifak am dılaı;;
plar anti Dreyfusçular' dan � � .
dur. Camelots du Roi gibi gru
ihç iler ara sında Fransızl n Nazılerle ışbırlı­
Bu makalenin günde üç yüz bin adet satılabilmesinin nedenini: Fransa dışındaki tar "'.:_J
yaralardan ve
Fransız kadın ve erkeklerinin geniş bir kesimini Dreyfus 'u savun'. de rol oyn aya n baz ı etk enlerin ordunun ald:gı '.'.skı
ğin . u kabul edılmek­
Yahudi kinınden dogdug
maya nasıl yönlendirdiğini; Zola'nın yargılanmayı, bir yıllık hapsi bu davanın neden oldu<fu kişi\ik temelin­
; t ve dağınık bir kolektif
göze alamayarak, yanında bir yığın para ve sevgilisi ile birlikte İn­ tedir. Dreyfus Davası, oyu ayan bölünme­
da, bir toplumda çaresi olm
giltere 'ye kaçması ve davanın öncüsü olarak kişisel bakımdan göz­ de bir cemaat oluştuğun
ir. zru:nan iç!nde
ilişkin klasik bir örnekt
den düşmesinin ardından bile "J'Accuse"ün yine de bu hareketin lerin ortaya çıkmasına lapnı degıştı�
değişim, rakiplerin konum
dayandığı temel metin olarak kalabilmesinin nedenini sorarsak, maddi koşullardaki hiçbir .
şey ıkt
ıkü gör ünd üğü kad arıy la, çatışmaya neden olan
Henry'nin intiharından ve sonucunda Paty du Clam'ın zorunlu ola' remez; çür .
r ve kolektıflt­
ildir, mesele dürüstlük, onu
rak aklanmasından sonra bile geniş kesimler için zorlayıcı bir bel­ taraf için de mesele değ
ge niteliğini koruyabilmesinin nedenini sorarsak, yanıt olarak, o in­ ğin kendisidir. eylemden og-
den sonra katılımcıların
.. _

sanların, Zola'nın onlara verdiği şeyi istediklerini söyleyebiliriz ki Cemaatin biçimlenmesin dini öldürm�­
kalmamıştı. Henry'nin ken
Zola'mn onlara sunduğu, Dreyfus'un özgür bırakılması aerektiifuı � renebilecekleri hiçbir şey
dünya görüşünü sarsmaz.
Olay en kısa su­
cl ai� ol­
ilişkin bir dizi mantıksal neden değil, kolektif bir mücad eye si Dreyfus düşmanlarının
mensubunun kahramanca
eylemlerinden
manın diliydi. rede, asil bir Katolik ordu harıyla Paty du
lanır. Yine Henry'nin inti
"J'Accuse"ün asıl içeriği, Yahudi Yüzbaşıyı ne tür kişilerin sa- bir yenisi şeklinde yorum
 Clam'ın aklanması Dreyfusçuların kılına dokunmaz. Zola'nın
yıflatır. Kim olduğunuzu ilan etmek size benzemeyen ötekilerle
"komplo" fikrine Dreyfusçular anında sahip çıktı: Hipnotizrna us­
ilişkileri düzenlemekten daha büyük önem kazanır. Dreyfus Dava­
tası Paty du Clam, Henry 'yi bir akşam kafeye götürerek uyutmuş ve
sı cribi bir bunalımın ortaya çıkardığı büyük tutkuların ortasında,
ona sahte belgeler hazırlatmıştır.
Dreyfus Davası, dış görünüşü benliğin işaretleri olarak ele alan
La::ıartine'in Parisli yığınları soktuğu ölümüne itaat ile kıyaslana­
bilecek durağan ve ruhsuz bir dizi insan ilişkisi olmasının nedeni
kodun uç noktası, tarihsel bir mantıki aşırılık örneğidir. Maske or­
budur.
tak bir yüzü sergiler; zira cemaat var olacak, herkesin yüzü bu or­
tak yüzde tanınacaksa, maske katı ve durağan olmalıdır. Her iki ta­
rafta da, cemaatin varlığı birbirlerine sergiledikleri dış görünüşle­
D. GERÇEK RADİKAL KİMDİR?
ı;inden vazgeçmedikleri sürece olanaklıdır.
324
Bu cemaat dili önceki yüzyılda, aslında yasaklanması gereken bir 1
Sahnede, Dr. Weltschmerz'in her eyleminin onun ahlfil<i karak-
teri ile belirlendiğini bilirsiniz, sokakta da Dreyfus için gösterilen
alanda belirmeye başladı: radikal politika alanında. Bu dil burjuva
her adalet belirtisinin, Fransa'nın saygın halkına karşı Yahudilerin
radikallerinin proleter hareketlerinde yasal bir yere sahip olduklar�­
gizli oyunlarının sonucu olduğuna da inarursnuz; fakat tiyatrodaki­
nı düsünmelerine hizmeretti. Şimdi, Marksist hareketlerde kolektıf
nin aksine, dürüst olmadıkları için, zalimlerin, Yahudilerin ve onla­
rı destekleyenlerin var olma hakları bile yoktur. Dış görünüşlerin
i
kişili in özellikle neden ortaya çıkmaması gerektiği halde nasıl
olup da çıktığını görelim .
inanılırlığından kaygı duyulan bir kültürde, sahne dışındaki melod­
Olayların, kaçınılmaz olarak olmasa bile mantıksal olarak top­
ramlar ke:ndinize ancak düşmanlarınızı yok ederseniz inanabilece­
lumsal koşulları izlediği şeklindeki bir tarih görüşü 19. yüzyılın,
ğinizi ileri süren kaçınılmaz mantığı taşır. Eğer onlar kendilerine
günümüzde hfüa yerini koruyan belki en büyük mırasıdır. Bu fikir,
inanabiliyorlarsa, siz kendi dış görünüşünüze ilişkin inancınızı na­
ulusların "kaderleri" olduğunu düşleyenleri, 19. yüzyıl anarşıstlerı­
sıl koruyabilirsiniz? Ya bir cemaat içindeki üyeliğinize? Her eylem
nin çoğu, Saint-Simon'un kimi yandaşları, toplumsal Darwincilerin
kişiliğe ilişkin bir simge ise; Dreyfus taraftarı ya da karşıtı olmanın
büyük bölümü ve Marx'ı izleyenler tarafınd'.'11 paylaşüıyordu.
önemi burada yatıyorsa, kendi simgesini taşımayanlar sahici değil­ . .
Marksist tarihsel diyalektikten söz etmek, her bın bır onceki aşama­
dirler, yalancı ve düzenbazclırlar ve bu nedenle de yok edilmelidir­
lardaki çelişkiler sonucunda doğmuş olan deneyim aşamalarından
ler. Sahne melodramlarırun bir sonucu yoktur; karakterlerinde her­
söz etmektir. Bu görüş ile o kadar içli dışlı olduk ki, soru ve cevap­
hangi bir değişimi teşvik etmez; fakat politik melodramda bir tek
lardan oluşmuş bir dini risale gibi ezberden anlatılabilir: B� .tez
sonuç vardır ki, o da kişinin kendi dış görünüşünü istikrara kavuş­
kendi antitezine dönüşür; bu antitez içinde aynı durumlar ve kişiler
turmasının l5iricik yolunun düşmanlarını yok etmek olduğunu öne
yeni bir ışık altında görülür; ve bu antitez yine ya bir devrim süre­
sürmektir. Kolektif bir kişiliğin mantığı tasfiyedir.
ci sonucu bir senteze ya da maddi ve entelektüel yemden oluşumun
Ortak bir kişilik ile cemaat duygusunun bu özdeşleştirilişinden
sonu gelmez devinimi içinde, yeni bir antiteze, bir anti-antiteze ula-
yola çıkarsak, müzakere, bürokrasi ve idari ilişkilere ilişkin dili ta­
şarak dönüşüme uğrar.
man1en farklı bir alan olarak görmek gayet doğaldır. Bu yüzden
İronik bir şekilde, bu soru cevap kitabıru ezberden ogrendik en
. .. v •
�
yüzyılımızın başında bir cemaat yaşamı ile devlet yaşamının farklı
sonra ondan kuşkulanmaya yol açan olaylara da tanık olduk. Dun­
türde olduğunu düşünmenin mantığı gelişti. �
yanın yarısından fazlası şu ya da bu şekilde Marx'ın öğretil rine
Cemaat kendi başına önemsenmeye değer ise, ters işleyen bir
bağlı hükümetlerce yönetiliyor; gelgelelim bu hükümetlerın yonet­
domino kuramı ile yönetilir. Müzakere, cemaat için büyük bir teh­
tiği toplumlar, Fourier ve Saint-Simon'la birlikte, Marx'ın mantık,
dittir: Konumları değiştirir ve düzenler, böylece cemaat ruhunu za-
sal olarak devrime hazır buldukları toplumlarla taban tabana zıttır.
 Sömürgeleştirilmişlerdir ya da henüz endüstriyel bakımdan geliş­
memişlerdir, hatta bazı açılardan, Marx'ın doğrudan toplumsal ya­
pılanışından tarihsel bir gelişme mantığı çıkardığı Avrupa'ya özgü
durumların dışında kalırlar.
Tek başına hiçbir kuşak, kesinlikle hiçbir kitap, bu yerinden
edilmiş kaderin paradoksunu açıklayamaz. Yine de, kitabımızda şu
ana kadar izi sürülen kentsel kültür döngüsü bu paradoksun en azın­
dan bir boyutuna ışık tutabilir: Psikolojik deformasyon kültürü, ra­
dikal, diyalektik değişimlere bağlananlar üzerinde etkilidir, öyle ki,
tarih teorinin gözleri önünde akıp giderken savunma durumuna ge-
� çerler:
Marx tüm yazılarında, insanları yeni olayların etkisi altında
inançlarını yeniden belirlemeye iten diyalektik tarihsel güçlerden
bahseder. Maddi koşulların bilinci belirlediği sloganı kolayca vul­
garize edilmiştir ve hfila edilmektedir. Marx bununla olsa olsa, top- .
lumdaki her yeni maddi durumun inançların yeniden belirlenmesi­
ni getirdiğini, bunun tek nedeninin de dünyanın bu inançları değiş­
meye zorlaması olduğunu kastediyordu.
Kişinin kendi inançlarım yeniden belirlemesinin psikolojik ba­
kımdan karşılığı nedir? Ya diyalektik düşünmesinin? Bir inanç onu
savunan kişi için çok derin ve yoğun biçimde kişisel ise, kişinin
inandığı şey onun kimliğini belirleyecek duruma geldiyse, o zaman
inançlardaki herhangi bir değişim benliğinde çok büyük altüst oluş­
ları gerektirir. Öyleyse, inanç ne denli kişisel ve benlikle ilişkiliyse,
değiştirilmesi de o denli güçleşir.
Bu yüzden diyalektik bilinç neredeyse olanaksız bir insani güç
gerektirir. Dünyaya ve dünyadaki adaletsizliklere ilişkin tutkulu bir
ilgi duyan bir ideoloji var ortada; ama bu ideoloji, tarihsel durum
değiştiği zaman tüm bu taahhütlerin doğasının askıya alınmasını,
yeniden düşünülmesini ve düzenlenmesini talep etmektedir. İnanç
hem şiddetle savunulacak hem de aynı zamanda benlikten belli bir
uzaklıkta tutulacaktır ki, kişisel bir kayıp ya da mahremiyetin teh­
likeye atılması duygusuna kapılınmaksızın değiştirilebilsin.
Konuyu bu şekilde koyduğumuzda Marx'ın diyalektik imgele­
minin şehir yaşamı terimleri içinde incelediğimiz bir kavrama çok
yakın olduğunu görürüz: Kamusal davranış kavramı. Kişinin kav­
rayışının diyalektik olabilmesi için dışarıda, kamu içinde olması ve
kişiliğini inanç ya da toplumsal eylem aracılığıyla simgelemekten
uzak olması gerekir. Rousseau kamu içindeki insanın ne kadar düş­
manıysa, Marx da o kadar ateşli taraftandır.
· Gelgelelim hepimizin çok iyi bildiği ve kendisine Marksist di­
yen bir yaratık var ve o, bu esneklikten nefret ediyor. Kimi zaman
bir "ideolog", kimi zaman da "dogmatik" deniyor bu kişiye. Bun­
lar, radikal bir hareketi sadece en kötü yandaşlarının karakter yapı­
sı ile tanımlama bakımından uygun sayılabilecek etiketlerdir. O, da­
ha doğru ve dar anlamda, orta sınıftan gelen bir kişidir; insani ne­
denlerle ve geçmişe ya da kendi geçmişine duyduğu öfke sonucun-
2
da, bir radikal olan orta sınıf üyesidir. Toplumda adalet ve hak ara- 3 7
yışlarını işçi sınıfı ile özdeşleştirerek radikal olur. Ezilenlerin ateş-
li taraftarı oluş nedenleri örneğe göre değişse de, işçi sınıfı ile iliş­
kisindeki sorun hep aynı kalır: Onların hareketinin nasıl meşru bir
parçası olmaktadır? Bu kişi, kendi eğitimi, görgüsü ve mülkiyet an­
layışıyla ezilenler cemaati içindeki varlığını nasıl meşru kılar?
Marx ve Engels onu tanıyordu, çünkü sorunları ortaklı. Kendisi­
ni bir radikal olarak meşru kılma sorununu, içinden türediği burju­
va kültüründeki dış görünüş kodları aracılığıyla çözdü. Aldığı her
konum, tartıştığı her konu, bir devrimci olarak kendi kimliğinin
ağırlığı altında eziliyordu. "Doğru" strateji tartışması onun gözün­
de hemen karakterle ilgili bir çatışma halini alıyordu: Kim "gerçek"
devrimciydi? Hangi devrimci taktiklerin doğru olduğu . tartışması­
nın ortasında asıl tartışılan, kimin meşru bir radikal olduğuydu.
Yanlış strateji savunan, yanlış fraksiyona katılan ve yanlış bir çizgi
izleyen rakiplerinin radikallikle ilgileri olamazdı. Ideolojik "yanlış­
ları" nedeniyle radikal cemaate ait değillerdi.
Radikalin meşruluğuna ilişkin sorular 1848'den so�a işçi sını­
fının radikal cemaatlerinden üyelerin kendileri tarafıncjan sorulu­
yordu. 1848 Devrimi'nde, L'Ate/ier gibi işçi sınıfı gruplarının bu
orta sınıf devrimcilerine kendi kavgalarında bir yer verıpeyi yadsı­
maları sürecinin nasıl geliştiğini görmüştük. İngiltere'de 1850'ler­
de, adına ve çıkarına devrim yapılacak işçi sınıfının yanında yer
alıp yardım etmeye gelen burjuva entelektüellerine karşı aynı düş­
manlık gözlemlenebiliyordu. Gerçekten de, devrimci kadrolar için­
deki sınıf uzlaşmazlığı, 19. yüzyıl radikal politikasının yazılmamış
olan çok önemli tarihidir.
 Bu sekter tutku doğrudan doğruya içkin sektiler kişilik kodları­
nın bir ürünüdür. İnandırıcı bir dış görünüş kişiliğin açığa vuruldu­
ğu bir dış görünüştür; fakat burada, zorunluluktan dolayı, yerinden
edilmiş bir kişilik söz konusudur. Onun yerinden edilmişliği ve geç­
mişi, yoldaş olarak yanlarında yer almak istediği insanların onu an­
cak bir yabancı olarak algılamalarına yol açar. O zaman başvurdu­
ğu gruba ait olma koşulları ise inançlarının gücü sayesinde onu ye­
ni bir insan olarak tanımlar. Maskesi değişken değil, sabit olmalıdır
ki, kendine inanabilsin. Radikal zekasını bağnazca hırslara dönüş­
türse bile, bunu "otoriter" bir kişiliği olduğu için değil; -gerçi bazı
328 durumlarda bu da geçerli olabilir- yabancı bir cemaat içinde kendi­
sini meşrulaştırmak istediği için yapar. Ait olabilmek için aldığı ko­
numlan kendi toplamı ve özü haline getirmelidir; bu konumlar
onun açığa vurduklandır; "devrimci" olmaktan çok �'devrimci ola­
bilme arzusunun" ağırlığını taşırlar. Modem ideolog aldığı her tav­
rı müzakere kabul etmez bir şey olarak görmektedir; çünkü. hepsi de
onun gerçekten göründüğü gibi olup olmadığı, ezilen yığınlar için­
de meşıu,bir yeri olup olmadığı gibi zor sorular etrafında dolanır.
Bu tipjn ortaya çıkması Birinci Entemasyonal'e kadar uzarur.
İkinci' de artık en büyük güç odur. 19. yüzyıl Fransası'nda bu tipin
yarattığı sorun Jules Guesde'nin yaşamında tam olarak gözler önü­
ne serilmişti. Guesde, 1880'lerin sonunda, Fransa' da, Marksist gö­
rüşleri sosyalist harekete zorla sokan kişiydi. Tam bir küçük burju­
va taşra entelektüeliydi. Babas.ı öğretmendi. Bir genç olarak; kendi
kendinden kuşkulanma, gönüllü yoksulluk ve tutuklanma dönemle­
rinin hepsi "işçilerin dürüstlüğüne gıpta etmesinin" sonucuydu.
Marksist kuramın bir uyarlamasını alıp, katı bir şekilde Fransız ya­
şamına uygulamaya çalıştı ki, bu başlangıçta işbirliği yapmış olsa­
lar da Marx'ı rahatsız etmiş bir uyarlamaydı. Marksizmin bu basit,
değişmez uyarlaması ile Guesde radikal bir lider olarak konumunu
meşrulaştırdı. Gerçek bir işçi olan Jean Dormoy'le girdiği liderlik
mücadelesini kazandı. Jean Dormoy onun kadar radikal, ama daha
esnek bir kafa yapısı olan bir çelik işçisiydi. Dormoy, Fransız eko­
nomisinde 1880'lerde ortaya çıkan değişimlerden dolayı kafasının
karıştığını açıkladığı zaman Guesde çok sağlam duruyordu ve "da­
ha yiğit olduğundan daha sahici bir devrimci" olduğunu ileri sürü­
yordu. 1898'de Guesde'in çevresinde toparlamakta olan hareketin
..... bir anlamda Fransa'nın koşullarıyla ilgisi olmadığı gibi, onu değişen
zaınana uyarlamak için de çok az çaba gösteriliyordu. Fransa'da ücretler
epeyce arttığı sırada bile ücretlerin düşmek zorunda olduğunu söylüyorlar­
. dı . . ... Teoriye yaptıkları vurgu atıl dogmaların durmaksızın yinelenmesi
haline dönüşüp yozlaşmıştı.
Guesde, inançtaki diyalektik değişimler fıkrini altüst ederek kendi­
sini Marksçı bir devrimci olarak meşru kılan bir liderin ta kendisiy-
ır.o
di.
Yüzyılımızın başlarında, Fransa' da solun iki tür ihaneti görülür.
İlki, Clemenceau'nun 1 906-1909 arasındaki yönetiminde kendini
gösterir; iktidardaki oportünistlere karşı olan radikal, kendisi ik- l
tidar olunca radikal inançlarını ve eski yandaşlarını terk eder. Gues­
de'nin ihaneti ise başka türlüydü. Onun örneğinde, kişinin devrim-
ci olmaya yönelik derin tutkusu yüzünden devrime ihanet etmesi
söz konusuydu. İnandırıcı bir devrimci olmak, bu kişisel konumu
meşrulaştırmak, yüzyılın sonunda diyalektik ideali terk etme mese­
lesi haline gelmiştir.
Politik görüşlerini, toplumsal koşulları sürekli yeniden yorum­
lamaya yönelten bir grubun, diyelim ki, belli bir ülkedeki sendikal
örgütlenme konusunda mutlak bir konum benimsemiş olmaları,
yine diyelim ki, bir Yeni Kudüs'e inananların dogmatikliğinden
daha çok yıkıcılık içerir; çünkü doğruluğu çok daha kolayca sor­
gulanabilir. Kamusal davranış ile kişisel ihtiyaç arasındaki
mesafenin kapanmasının maddeci bir devrimci için taşıdığı anlam,
bir Püriten 'e göre çok daha büyüktür. Eylemin biricik nedeninin
yitirilmesi anlamına gelir bu.
Stalinizmin tehlikelerine duyarlı olan biri buna şiddetle karşı çı­
kabilir ve kişisel ihtiyaçların kamusal sorunlar bağlamında değer­
lendirilmemesinin, sonunda "devrimin ihtiyaçlarının" toplumu in­
sanlıktan çıkardığı çorak bir dünyaya yol açabileceğini söyleyebi­
lir. Ama ben başka bir şeyin peşindeyim. 19. yüzyıl politikasının
trajedisi, ki gerçekte de bir trajedi söz konusudur, şudur: Kültürel
güçler başkaldırmış olanları tutsak etmiş olduğu gibi, mevcut eko­
nomik düzeni savunanları da tutsak etmiş, bunu da politik araçlar
kullanarak yürütülen vahşi bir kendini suçlama kampanyası yoluy­
la yapıruştır. Bu kültür, radikalleri insanlıktan çıkarabiliyordu. Da­
hası, politik aydınlar arasında giderek artan bir bilinç felci görülü-
 Dördüncü Bölüm
yordu; bu felç, kozmopolit kültürdeki yıkıcı eğilimlerden kaynakla, .
Mahrem toplu m
nıyordu; sanıldığı gibi devrimci dogmaların mutlakçı niteliklerin-!.
den değil.
1 9 . yüzyıl başkentlerinin kültürü, değişime karşı güçlü bir silah .

geliştirdi. Maske yüz haline gelince, dış görünüşler kişiliğin göster­

gelerine dönüşünce, insanın benliği ile arasındaki mesafe kapandı.
Göründükleri gibi olunca, insanların özgürlüğü olabilir mi? İnsanın
"benliği" ile arasındaki mesafeye bağlı olan özeleştiri ve değişme·
edimlerini nasıl gerçekleştirebilirler? İnanç aşırı bir yük altına gir­
miştir. Burjuva kentli yaşam kültürü çok sayıda radikalin özgürlü- ·
330 ğünü baltaladı. Bu kültür, insanları retoriksel konumlan ve kamu
içinde ifade ettikleri fikirlerinin kendilerinin psikolojik olarak açı- .
ğa vurulması olduğunu düşünmeye alıştırarak, diyalektik ideoloji- ,
nin diyalektiğini çaldı. Solda yer alanlar, maddi koşulların değişti- ·
rilmesini savunurken kendilerini giderek kişisel "dürüstlük", "bağ-,
!ılık" ve "sahiciliği" savunma konumunda buldular. Radikal bir ce­
maate, bir Hareket'e ait olmak adına diyalektiği gözden çıkardılar. ·
İşte yine Dreyfus Davası'nı tipik kılan aynı içe dönük dile ulaştık;
kendini bir gruba bağlı hissetmek uğruna katılık ve cemaat uğruna ..
tarihteki uygunsuzlukların savunulması.
Kardeşlik üzerine kurulu cemaati yıkmak bir tarafa, 1 9. yüzyıl
kozmopolit kültürü cemaatin olduğundan çok değerli görünmesini
sağladı. Günümüz klişelerinde şehirler içi boş kişidışılığın en uç ör­
nekleridir. Aslında, modern şehirdeki güçlü ve kişidışı bir kültürün
eksikliği, insanlar arasında fantezi yüklü malırem açılmalara yöne­
lik şiddetli bir arzu yarattı. Ruhsuz ve kötü kalabalık miti gibi, ce­
maatin yokluğu mitleri, insanları yaratılmış ortak bir benliğe göre
cemaat arayışı için dürtükleme işlevi görüyor. İçi boş kişidışılık mi­
ti, popüler biçimleriyle, bir toplumun sağduyusu haline geldikçe,
aynı olmak zorunda olmaksızın insanların birlikte hareket edebile­
cekleri anlamına gelen, kentselliğin özünü tahrip etmekte kendile­
rini ahliiki bakımdan haklı görürler.
 XI
K a m u s al kültürün sonu

Geçmişi betimlemenin bir yolu değerli bulunan bir yaşam tarzının

iniş çıkışlarına ilişkin imgeleri kullanmaktır. Bu imgeler doğallıkla
bir pişmanlık yaratır, pişmanlık ise tehlikeli bir duyarlıktır. Geçmi­
şe yönelik bir duygudaşlığa ve belli bir kavrayışa yol açan pişman­
lık bugünden vazgeçmemize ve dolayısıyla günümüzün kötülükle­
rini de belli ölçüde kabullenmemize yol açıyor. Seküler kamusal
kültüre ilişkin bu yükseliş ve çöküş tablosunu pişmanlık yaratmak
için çizmedim; amacım modem yaşamın, insani görüntüsüne karşın
aslında tehlikeli olan inançları, özlemleri ve mitleri üzerine bir
perspektif oluşturmaktı.
Günümüzde etkin olan görüş, kişiler arasındaki yakınlığın ahla­
ki bir değer olduğudur. Yine günümüzün en önemli özlemi başkala-
 �yla yakınlaşma ve samimi deneyimlerle bireysel kişiliğin gelişti- ·
suskun izleyici tavrıyla yaklaşabiliriz, ama onlara meydan okuma­
rılmesıdır. Günümüzün miti ise toplumdaki kötülüklerin tümünün nın, onların içinde yer alınamızın, kişiliğimizin gelişmesi pahasına
kişidışılığa, yabancılaşmaya ve soğukluğa ilişkin kötülükler olarak olacağı düşünülür. Kişiliğin günümüzdeki gelişimi bir mülteci kişi­
anlaşılabileceğini varsayar. Bu üçünün toplamı bir mahremiyet ide­ liğinin gelişmesinden başka bir şey değildir. Saldırgan davraruşa
�lojisidir: Her türden toplumsal ilişki her bir kişinin içsel psikolo­ karsı temeldeki ikircimli tutumumuz bu mülteci zihniyetinden kay-
'
Jık kaygılarına ne denli yaklaşırsa o denli gerçektir, inandırıcıdır ve naklanır: İnsan ilişkilerinde saldırgarılık bir zorunluluk olabilir,
eyiz.
sahicidir. Bu ideoloji, politik kategorileri psikolojik kategorilere . ama biz onu nefret uyandıran bir kişisel özellik olarak görmekt
dönüştürür. Mahremiyet ideolojisi tanrısız bir toplumun insancıl bir kişilik gelişir? Böyle bir kişilik, gü-
• · Ya mahrem ilişkilerle ne tür
maneviyatını tanımlar: İçtenliktir, sıcaklıktır bizim tanrımız. belki, ama beklenti ­
Ka­ ven, samimiyet ve rahatlık deneyimiyle değil
bir
musal kültürün yükseliş ve çöküş tarihi bu insancıl maneviyatı
en siyle biçimlenecektir. Kişilik nasıl adaletsizlik üz�rine kurulu 3,
� azından sorgulamayı gerektiriyor. ın karşı- ·'5
dünyada hareket edebilecek kadar güçlü olabilir? Insanlar
şeyler pay­
Ahlaki bir değer olarak kişiler arasındaki yakınlığa duyulan · sına, öteki insanlara güvenmeyi, açık olınayı, onlarla bir
inanç kapitalizm ve sektiler inancın geçen yüzyılda ürettiği derin yı, toplums al durum­
laşmayı ve onları manipüle etmekten kaçınma
çıkarlar için
sarsıntının sonucudur. Bu sarsıntı nedeniyle insanlar kişidışı du­ lar karşısında saldırganlıktan ya da bu şartları kişisel
duygu­
rumlarda, nesnelerde ve toplumun kendisinin nesnel koşullarında kullanmaktan kaçınmayı öğrendikleri ölçüde "daha zengin"
kişisel anlamlar aradılar. Dünya psikomorfıkleştikçe gizemlileş­ kişiliklerinin "gelişec eği" hükmün ü getir­
lar besleyebilecekleri ve
mekteydi; aradıkları anlamları bulamadılar. Bu yüzden de toplum­ ne katı bir dünyad a yumuşa k
mek gerçekten insanca mıdır? Böylesi
a insanı pençe­
sal yaşamdan kaçarak özel yaşam alanlarında ve özellikle de aile benlikler oluşturmak insanca mıdır? Geçen yüzyıld
, insan irade­
içinde kişiliğin algılanışında belli bir düzen ilkesi elde etmeye
ça­ sine alan o büyük kamusal yaşam korkusunun sonucu
lıştılar. Böylece geçmiş, insanlar arasındaki açık yakınlaşma arzu­ sine ilişkin kavrayışın günümü zdeki zayıflığıdır.
ola­
sunun derinlerinde gizli bir istikrar arzusu inşa etti. Vföorya döne­ Son olarak, kamusal yaşamın tarihi, toplumsal bir kötülük
Wilkesç ha­
i
minin acımasız cinsel yasaklarına isyan etmiş olmamıza karşın, rak kişidışılık etrafında inşa edilen mitleri sorguluyor.
bozulmayla
başkalarıyla kurduğumuz yakın ilişkilere güvenlik, huzur ve kalıcı­ reketin yol açtığı kamusal ve özel alan dengesindeki
��
ı a yönelik gizli arzuların ağırlığını yüklemeye devam ediyoruz
. başlayarak, Lamartine'in Paris proletaryası üzerinde kurduğ u dene­
_
Ilışkıler deyimiy le) insanın ölçü­
bu yüklere dayanamadığı zaman da açıkça dile getirilme­ timde tam anlamıyla sergilenen (Junius 'un
tirme
miş beklentilerde değil, ilişkilerde bir kusur olduğu sonucunu
çıka­ lerden daha önemli olduğu mitolojisi, gerçekte politik pasifleş
ilişki­
rıyoruz. Başkalarına yakınlık duyma çoğunlukla arıları sınaman
uz­ için bir reçete haline geliyor. Kişidışılık insani kaybın, insan
� ? �
da s nra ge şir; iüşki böylece hem yakın hem de kapalı olur. Eğer
. lerinin toptan yok oluşunun tanımını yapıyor gibi görünm
ektedır.
degışırse, degışmesı gerekli olursa, bir tür ihanete uğramışlık yle eşitlenm esi, kaybı
duy­ Ama tam da kişidışılığın, boşluğun kendisi
gusu ortaya çıkar. Istikrar beklentisiyle yüklü bir yakınlık zaten alanı için-
çok yaratan etkendir. Boşluk korkusuna yarut olarak, politik
algılı­
zor olan duygusal iletişimi daha da zorlaştırır. Bu şartlarda
mahre­ • de kişiliğin çok güçlü bir şekilde ilan edildiği bir alan olarak
miyet gerçekten bir erdem olabilir mi? da onlara yaptığı işler yerine, tüketilm ek
yor insanlar. Tabii sonra
Öteki insanlarla yakın ilişkilere girerek kişinin kendi kişiliğin açan birinin pasif izleyicil eri
. i üzere niyetlerini anlatan, duygularını
kolektif bir
gelıştirme özleminin de benzer bir gizli gündemi vardır. Geçen
yüz­ durumuna geliyorlar. Ya da insanlar, politik alanı ortak,
olarak gör­
yılda kamusal kültürde yaşanan kriz bize toplum içinde insanlık
du­ kişiliğin paylaşılması yoluyla birbirlerine açılma fırsatı
k duy-
rumunun özündeki zorluklar, sınırlamalar ve acımasızlıkları
karşı dükçe, toplumsal koşulların değiştirilmesi için kendi kardeşli
konulmaz şeyler olarak düşünmeyi öğretti. Onlara bir tür pasif uzaklaşı yorlar. Cemaati n varlığını n
ve gularını kullanmaktan giderek
 sürdüıiilmesi kendi içinde bir amaç oluyor. Cemaate ait olmayanla­
rın temizlenmesi cemaatin işidir artık. Toplumsal ilişkilerdeki kişi­
dışılığı silmeye yönelik insancıl arzudan, müzakereyi reddetme ve
yabancıları sürekli temizleme gerekçeleri doğar. Bu kişidışılık miti
aynı ölçüde de özyıkıcıdır. Ortak çıkarların gözetilmesi ortak bir
kimlik arayışı içinde tahrip edilir.
Kamusal bir yaşamın yokluğunda, insancıl oldukları varsayılan
bu ideallerin hükmü geçerlidir. Kuşkusuz, bu hastalıklı görüşler ka­
musalın tükenmesiyle belirmemişti; bizzat kamusal yaşamın buna­
lımı geçen yüzyılda onlara hayat vermişti. 19. yüzyıl kamusal kül-
336 türünün Aydınlanma devri kamusal kültürü ile bağlı olması gibi,
günümü Z'cteki kamusallığa inançsızlık da 19. yüzyılda bu alanın içi­
ne girdiği karmaşa ile bağlantılıdır. Bağlantı, iki yanlıdır.
Kamusal yaşamın sona ermesinden söz etınek, öncelikle geçen
yüzyılın kültüründeki bir çelişkiden kaynaklanan bir sonuçtan söz
etmektir. Kamu içinde kişilik, terimlerdeki bir çelişkiydi; en sonun­
da da kişisel, kamusal terimini yok etti. Örneğin, ister aktör ister
politikacı olsun, aktif biçimde duygularını kamusal alanda sergile­
yebilen kişilerin özel ve üstün kişilikli olduklarını düşünmek man­
tıklı hale geldi. Bu kişiler karşılıklı ilişki kurmuyorlar, karşısına
çıktıkları seyirciyi denetliyorlardı. Seyirci onları değerlendirme ko­
nusunda kendine duyduğu güveni giderek kaybetti; artık bir tanık­
tan çok birer izleyici.haline geldi. Böylece seyirci, kendine ilişkin
olarak aktif bir güç, bir "kamu" olma anlayışını yitirdi. Keza insan­
ların duygularını başkalarına iradedışı açığa vurmakla korkutulma­
!arıyla, kamusal alandaki kişilik, kamusalı yıktı. Sonuç, ötekilerle
temastan daha çok kaçınma, suskunluğa sığınma ve hatta duygula­
rını belli etme kaygısıyla hiçbir şey hissetınemekti. Böylece, ifade
şartları bir maskenin takdiminden, kişinin dünyada taktığı maskesi
altındaki kişiliğinin yani yüzünün ortaya serilmesine doğru kaydık­
ça, kamu içinde ifade edici olmayı isteyen insanlar kamusal alaru
boşalttı.
Kamusal yaşamın sonundan söz etınek, ikinci olarak, bir yadsı­
madan söz etmektir. Kamusal davranış ve kişilik karmaşası keskin­
leştikçe, Viktoryen dünyanın kendine dayattığı baskıcılığın da bir
değer ya da aslında bir asalet olduğunu yadsıyoruz. Ama yine de
kendimizi, kişilik koşullarını derinleştirerek, karşılıklı ilişkilerimiz-
de daha sahici, dolaysız ve açık olmaya çalışarak bu baskıdan "öz­
gürleşmeye" çabalıyoruz, görünüşteki bu özgürleşme Viktoryenle­
rin duygusal düzen yaratınaya yönelik baskıcı çabalarında hissettik­
lerine yakın sıkıntılar doğurduğunda da kafamız karışıyor. Yıne, in­
sanlar arası iletişimde herhangi bir engel olması gerektiğini yadsı­
yoruz. 20. yüzyıl iletişim teknolojisinin tüm mantığı bu ifade açık­
lığına teslim edilmiştir. İletişim kolaylığı fıkrini kutsasak bile,
"medyanın" izleyiciler safında çok daha fazla pasiflik doğurması
karşısında şaşırıp kalıyoruz. İzleyicinin pasif olduğu şartlar altında
kişiliğin, özellikle de politik yaşam açısından, giderek havada bir
konu durumuna gelmesine şaşırıyoruz. Mutlak iletişime olan inan- 1);
cınuzla kitle iletişim araçlarından duyduğumuz korku arasında ilgi
kurmuyoruz, çünkü bir zamanlar kamusal bir kültür oluşturmuş
olan temel doğruyu yadsıyoruz. Aktif ifade insani çaba gerektirir ve
bu çaba ancak insanların birbirlerine ifade. ettikleri şeyleri sınırla­
dıkları ölçüde başarılı olabilir. Aym şekilde salt fiziksel terimlerle,
şehir içindeki fiziksel harekete konan tüm sınırlamaları yadsırız; ki­
şinin qu mutlak hareketini kolaylaştırsın diye bir ulaşım teknolojisi
icat ederiz; sonra da, şehrin bir organizma olarak yaşamının feci bir
biçimde sona ermesi karşısında şaşarız. Viktoryenler, sınırsız ben­
lik fikri ile mücadele ettiler; bu düşünce kamusal ve özel alan kar­
maşasının yol açtığı hoşnutsuzluğun özüydü. Benlik üzerindeki sı­
nırlamaları çok çeşitli yollarla hemen yadsıyoruz. Ne var ki, yadsı­
mak ortadan kaldırmak anlamına gelmiyor; aslında göğüslenme­
dikleri için sorunlar daha da içinden çıkılmaz hale geliyor. Geçmi­
şin kalıtı olan çelişkiler yoluyla ve geçmişi yadsıyarak 19. yüzyılın
kültürel terimleri içine hapsolduk. Sonuç olarak, kamusal yaşama
ilişkin inancın son bulması, 19. yüzyıl burjuva kültürü ile bir kopuş
değil, aksine o kültürün şartlarının öne çıkarılmasıdır.
Mahrem bir toplum yapısı iki yanlıdır. Narsisizm toplumsal iliş­
kilerde etkilidir ve kişinin duygularım öteki insanlara açığa vurma
Ş
deneyimi yıkıcı hale gelmi tir. Bu yapısal özelliklerin 19. yüzyıl ile
de bağları vardır. Narsisizmin bir toplumda seferber edilebilmesi,
insanların duygu ve güdülerin ele gelmeyen tonları üzerinde odak­
laşmaları için grup egosuna uygun bir anlayışın askıya alınması ge­
reklidir. B u grup egosu bir anlamda, insanların o arıki duygusal iz­
lenimleri ne olursa olsun, gereksindikleri, istedikleri ve talep ettik-
 !eri şeyleri kapsar. Bu grup egosuna ilişkin bir anlayışı silmeye yö­
·. lepleri ile ancak mahrem psişik deneyimlerin aykırı tarzları yoluy-
nelik adrmlar geçen yüzyılda atılmıştı. 1848 Devrimi, bir kişilik
•. la bir insan olarak geliştiğimiz inancı arasındaki savaşın.ortasında
kültürünün, o zamanlar sınıf çıkan biçiminde ifade edilen bu grup: .·.•.
kalıyoruz. Sosyologlar bu savaş durumu için istemeyerek bir dil ya­
egosu çıkarları üzerinde kurduğu hilk:imiyetin ilk kez ortaya çıkışıy' :·
rktWar. Toplum içindeki yaşamdan bir tür araçsal görevler mesele-
dı. Yıkıcı gemeinschaft'ırı doğması için insanların duygularını bir­ .. si olarak söz ediyorlar; okula, işe gideriz, grev yaparız, toplantılara
birlerine belli ettikleri zaman bunu duygusal bir bağ kurmak için
, gideriz; çünkü bunlar yapılmalıdır. Bu işlere fazla zilınimiZi yorma­
yaptıklarına inanmaları gerekir. Bu bağ karşılıklı ifşa yoluyla kur-.
maya çalışırız; bunlar sıcak duygular için "uygunsuz" vasıtalardır;
duklan kolektif bir kişilikten ibarettir. Kolektif bir kişiliği paylaşa­
, onların içindeki yaşantımızı bir "araç" durumuna getiririz; duygu-
rak bir cemaat olma fantezisinin tohumlan da 19. yüzyıl kültürü
sal bağlılık gösterdiğimiz bir gerçeklik değil, yalnızca bir araçtır
şartlarında ekilmiştir. O halde şimdi sorumuz şudur: Temellerine
' yaşam. Bu araçsal dünyanın karşısına sosyologlar, duygusal, bütün­
�� kafa tutmasak bile, etkilerini yadsıdığımız bir kültürün, geçmişin 9
33
lükçü [ho!istic] ve tümleyici [integrative] deneyimleri koyuyorlar.
kölesi olmanın yaşamımız üzerindeki etkisi nedir?
Bu jargonun terimleri önemli; çünkü belli bir zihniyeti , bir inancı
Bunu en açık şekilde, mahrem toplum yapılarının her birinin 19.
ediyorlar. Bu inanca göre, insanlar gerçekten hissedebildik­
· temsil
yüzyıldaki köklerinden nasıl geliştiğini görerek yanıtlayabiliriz.
leri (duygusal ), içinde bulundukları şimdiki ana duyarlı oldukları
Ego çıkarlarının askıya alınması, toplumsal etkileşimleri bir güdü­
· (bütünlükçü), kendilerini tam olarak açığa vurdukları (tümleyici)
Jenirn takıntısı üzerine yoğunlaştırarak, narsistçe özümlemenin sis­
zaman; özetle bağlanmı ş oldukları zaman, genelde dünyadaki ha­
tematik bir teşvikine dönüştü. Benlik artık bir aktör ya da yapıcı in- .
yatta kalma, mücadele etme ve yükümlülük altına girme deneyim­
sana ilgi duymaz; o niyetlerden ve olabilirliklerden ibaret bir ben- .
lerine zıt olan deneyimler yaşarlar. Doğal olarak, sosyologların
liktir. Mahrem toplum, Fielding'in övgü ve yerginin aktörlere değil
bahsettiği bu duygusal yaşam salıneleri mahrem sahnelerdir: Aile,
eylemlere yapılabileceği düsturunu tamamen tersine çevirdi. Artık
yakın çevre, arkadaşlar arasında geçirilen bir yaşam.
önemli olan ne yaptığınız değil, yaptıklarınız hakkında ne hissetti­
Narsisizm ve yıkıcı gemeinschaft'ın bu savaşı araçsal ve duygu­
ğinizdi. Kolektif kişilik özelliklerinin ortak hale gelmesi, bu kişili­
sal toplumsal ilişkilere bir biçim vererek örgütlediğini görmek şart­
ği paylaşabilen cemaat daraldıkça sistemli bir şekilde yıkıcı bir sü­ ·. tır. Fakat bu savaşın niteliğine, iki soru sorarak ve sorgulamamızı
rece dönüştü. Dreyfus Davası'nda ulusal düzeyde bir cemaat hissi­
bu soruların yanıtlan etrafında düzenleyerek somutluk kazandırabi­
nin oluşumunu gördük; çağdaş toplumlarda aynı cemaat oluşumu
liriz. Toplumsal gerçekliğin bütünüyle psikolojik terimlerle ölçül­
artık yerelcilikle bağlantılıdır. Modern toplumu avucunun içine
mesinden toplum nasıl zarar görüyor? Medeniyeti ondan çalınır.
alan bu kişidışılık korkusu, insanların cemaati giderek daha küçük
Anlamlı bir kişidışı yaşamdan uzaklaşan benlik nasıl zarar görü­
bir ölçekte tahayyül etmesine neden olur. Benlik niyetlere indirgen­
yor? Tüm insanları potansiyel olarak sahip oldukları ancak gerçek­
mişse, bu benliğin ortak paylaşımı da sınıf, politika ya da tarz bakı'
leşmeleri için benlik ile belli uzaklıkta bir ortama gerek duyan bır
mından farklı olanların dışlanmasına varır. Yerelcilik ve güdülenim
kısım yaratıcı güçlerini, oyun güçlerini, ifade etmekten yoksun
içinde özümleme: Bunlar, geçmişin bunalımları üzerinde inşa edil­
kalır. Böylece malırem toplum, bireyi sanattan mahrum bir aktör
miş bir kültürün yapılandır. Bunlar, aileyi, okulu ve çevreyi düzen­
yapar. Güdülenim üzerine narsistçe odaklanma ve cemaat, duygula­
ler; şehri ve devleti düzensizleştirirler.
rının yerelleşmesi bu sorunların her birine bir biçim verir.
Bu iki yapının izini sürmek entelektüel açıdan anlaşılır bir tablo
Modern yaşamda bir züppe ya da gerici gibi görünmeksizin me­
ortaya çıkaracak olsa bile, hüküm süren malıremiyetin modern top­
deniyetten söz etmek oldukça zordur. Bu terimin en eski anlamı
lumda yarattığı sarsıntıyı aktarabilmek için sanının yetersiz kala­
"medeniyeti" yurttaşlık görevleriyle ilişkilendirir; bugüneise "me­
caktır. Çoğunlukla kendi bilgimiz hilafına, toplumsal varoluşun ta-
deniyet" ya da Cos-d 'Estoumel şarabının hangi yıl şişelendiğini
 bilmek ya da şamatalı ve yakışıksız politik gösterilerden kaçınmak
germek için ihtiyaç duyan ve başkalarına kendi itiraflarıru boca
anlamına gelir. Medeniyeti bu modası geçmiş anlamından kurtar­
edecekleri birer kulak olma sıfatları ötesinde pek az ilgi duyan şu
mak ve onu kanmsal yaşam çerçevesine sokabilmek için bu sözcü­
bildiğimiz "arkadaşlardır". Ya da entelektüel ve okur yazar kesimin
ğü şu şekilde tanımlayacağım: Medeniyet, insanları birbirinden ko­
yaşamında aynı medeniyetsizliğin örneklerini düşünebiliriz; örne­
rumakla beraber, birini diğerinin eşliğinden hoşnut bırakan etkin-.
ğin otobiyografi ve biyografiler: Sarıki o kişinin sırlarıru öğrenırsek
liktir. Maske takmak medeniyetin esasıdır. Maskeler, takanın gücü,
yaşamını, yazılarını ya da eylemlerini daha iyi arılayacakmışız gıbı
hastalığı ve kişisel duygularına bağlı olınaksızın katıksız toplum­
bir kanıyla, söz konusu kişinin cinsel zevkleri, paraya düşkünlükl ­
sallaşabilmeye izin verirler. Medeniyetin ereği, başkalarıru kendile­ �
ri ve karakter zayıflıklarıyla ilintili tüm ayrıntıları takıntılı bır bı­
rinin yükü altında ezilmekten korumaktır. Dindar bir kişi eğer insa­
çimde açıklarlar. Ancak medeniyetsizlik modem toplumun kendi
nın dürtülerine göre yaşamasının günah olduğuna inanıyorsa ya da
bünyesi içinde de gelişmiştir. Medeniyetsizliğin iki tür yapısı bızı
340 bir başkası Freud'u ciddiye alıp insanın dürtüsel yaşamasının bir iç­
ilgilendiriyor.
savaşım olduğuna inanıyorsa, o zaman benin maskelenmesi ve öte­
Bunların birisi modem politik liderlikteki, özellikle de karizma­
ki insanların da bir kişinin içsel yükünü taşımaktan kurtarılınaları
tik liderlerin yaptıkları işlerdeki medeniyetsizliktir. Modem kariz­
elbette iyi bir şeydir. Fakat doğuştan gelen insan doğasına ilişkin
matik lider kendi duyguları ve itkileri ile izleyicilerininki arasında­
hiçbir varsayım ya da inanca başvurulmasa bile, bundan bir buçuk
ki uzaklığı tamamen yok eder ve böylece, izleyicilerini kendi güdü­
asır önce ortaya çıkan kişilik kültürü nezakete aynı önemi ve önce­
lenimleri üzerinde odaklandırarak kendisini edimleriyle ölçmeleri­
liği verirdi.
ni önler. Politikacı ve taraftarları arasındaki bu ilişki, 19. yüzyıl or­
"Şehir" ve "medeniyet" ["city" ve "civility") etimolojik olarak
talarında bir sınıfın başka bir sınıfın lideri tarafından denetlenme­
orı<ık bir kökene sahiptir.' Medeniyet başkalarına yabancıymış gibi
siyle ortaya çıktı. Liderin temsil ettiği insanlar tarafından yargılan­
davranmak ve bu toplumsal uzaklığa uyan bir toplumsal bağ doku­
maktan korunmak zorunda olduğu şimdi ise bu ilişki yeni bir sınıf­
maktır. Şehir yabancılarla karşılaşmanın kuvvetle muhtemel oldu­
sal durumun ihİiyaçlarına denk düşüyor. Elektronik medya, liderin
ğu, insani yerleşim alanıdır. Bir şehrin kamusal coğrafyası kurum­
kişisel yaşamını aşırı derecede sergileyerek ve işi gereği yaptığı ça­
laştırılmış medeniyettir. İnsanların arttk medeni davranabilınek için
lışmalarını gölgede bırakarak bu sapmada can alıcı bir r l Y uyor.
toplumsal koşullarda muazzam bir dönüşümü ya da geçmişe tılsım­ . ? ? �
Bu modem karizmatik şahsiyetin sergilediği medenıyetsızlik ızleyı­
lı bir geri dönüşü beklediklerini sanmıyorum. Dini ritüellerin ya da
cilerinin, onun iktidara geldiği zaman neler yapabileceğini anlama­
ajkın inançların var olmadığı bir dünyada hazır maskeler yoktur.
sı için onu bir kişi olarak anlamaya mecbur bırakılınalarından gel­
Maskeler, onları takacak olanlar tarafından başkalarıyla yaşama zo­
mektedir; ve kişiliğin kendisi öyle bir şeydir ki izleyiciler onu an­
runluluklarından değil, buna gönüllü olmaları nedeniyle deneme­
lamada asla başarılı olamazlar. Bir toplumun, yurttaşlarına bir lide­
yanılma yöntemiyle yaratılınalıdır. Bu türden davranış biçimlendik-
rin kendi güdülenimlerini dramatize edebildiği için inanılır olduğu
çe şehir zilıniyeti ve sevgisi de canlanacaktır. .
duygusunu aşılaması medeniyetsizliktir. Bu arılamda liderlik, bir
Medeniyetsizlikten söz etınek medeniyetin tersinden söz etınek­
ayartma biçimidir. İnsanlar, sarıki olayların gidişatını değiştirecek­
tir. Kendisini başkalarına yüklemektir medeniyetsizlik; bu kişilik
miş izlenimi veren öfkeli politikacıların seçiminde rol aldıklarında
yükünün neden olduğu şey, toplumsallaşma yetisindeki düşüştür.
tahakküm yapılar; özellikle yerli yerinde kalır. Bu politikacılar, ki­
Bu anlamda medeniyetten nasibini almamış bireyler gelir aklımıza:
şilik simyası aracılığıyla, öfkeli itkileri eyleme dönüştürmekten
Bunlar başkalarına kendi yaşamlarının günlük sıkıntılarına göğüs
kurtulurlar.
" Türkçe'ye Arapça'dan geçmiş olan "Medenin, "Medeniyetn kelimeleri de Medine'den Bizi ilailendiren
,,
ikinci tür medeniyetsizlik, modem cemaat ya-
(şehir) türetilmiştir. (ç.n.)
şamındaki kardeşliğin saptırılmasıdır. Kolektif kişilikle oluşturul-
 '.11
muş bir ce aatin alanı daraldıkça, kardeşlik duygu
su giderek yıki- .. şartların varlığı halinde toplum içinde gerçekleşir. Basit
bir önerme
cı hale gelır. Dışarlıklılar, tanınmayanlar ve farklı düşünülebi-
olanlar kaçınıla- · ileri sürmek için fazla çapraşık bir yöntem izlediğimiz
_'.11"
cak Y atıklar olurlar. Cemaatin paylaştığı kişilik
özellikleri hiç ol­ lir, ne var ki bu gereklidir; çünkü "yaratıcılığa" ilişkin
psikolojik in­
n_ı :
adıgı kada dışlayıcı olur; paylaşma edimi gidere
k kimin cemaate celemelerin çoğu öylesine genelle ştirilmi ş terimle rle yürütüldüğü
aıt olup kınım olamayacağına ilişkin kararlarda tarihin deki özgül deney.im­
merkezileşir. Mo­ için, özgül yaratıcı çalışmayı bir yaşam
_
dern çaglar ara davran ışa ılış-
da etnik köken, quartier ya da bölge temelli yeni lerle bağlantılandırmak çok zordur. Oyun, çocukl
tür ko­
lektif imgeler adına sınıfsal dayanışmanın terk ek, onları rol
edilmesi, kardeslik . kin görenekleri inandırıcı biçimde görmeyi öğreter
�
b ğlarındaki daralmanın bir işaretidir. Kardeşlik, : ıyla arala­
bölgesel h ka� yapmaya hazırlar. Görenekler benliğin doğrudan arzular
�
ı mde yer almayanların reddiyle seçilmiş bir grup kuralla rıdır. Çocukl ar görenek-
insan için hisse- rında belli bir mesafe olan davranış
,4 �ılen duygudaşlığa döniişmiiştür. Bu redded niteliğ ini ince­
2 iş, dış lere inanmayı öğrendikleri zaman, bu görene klerin
çalışma 343
_ dünyad an özerk­
- !ık ıçın talepler yaratır; bu dış dünyanın değişm
esini talep etmekten leme, değiştirme ve geliştirme yoluyla ifade üzerin
de n\ tel
çok o dunya tarafından yalnız bırakılma talebid
ir. Gelgelelim, ne yapmaya hazır duruma gelirler. . ·

r
.

Ço au toplumda, yetişkinler bu oyun güçlermı dms.el rıtuelle

. . ..

kadar mahremleşirse, o ölçüde daha az sosyalleşebil

mektedir. "Dı­
şarlıklıların" dışlanmasıyla siiren bu kardeşlik süreci
asla sona er- . ğı
aracılı yla hayata geçirir ve geliştirirler. Ritüel
, benliğ in ifadesi

_
'.
mez, çiinkü 'biz"e ilişkin kolektif imge asla sağlam
laşıp pekişmez.
.
değildir Ritüel, anlamı doğrudan toplumsal yaşam
ın ötesine geçen
:� :
Gerç ten a t olan msan birimleri giderek küçüldüğü
için bu kar­ ve tanrıların ezeli hakikatleriyle bağlantılı olan
ifade eylemine ka­
deşlıgm yegane mantığı parçalanma ve iç böliinmedir. al davranışları dinsel
Kardeşliğin, · tılmaktır. 18. yüzyıl kozmopolitle rinin kamus
kardeş katlıne yol açan bir uyarlamasıdır bu. olmad ığım göstermek­
ritüelin insanların rol yapmaları için tek yol
� an sosyal ni­
. .
Psiş ve toplum arasındaki savaşın ikinci cephesi bireyin
kendi tedir; şişinme, iğneleme, mübalağa insanların doğrud
R:
ıçındedır. o!ünii oynaması için kendisine hiçbir kişidış
ı alan bıra­ yetlerle birbirlerine rol yapabileceklerinin göster
geleridir. Ancak,
kıl n_ı�
yan bır toplumda, kişi rol yapma ve oyun oynama kapasit koyara k yapma cık ıfadelerle
esi­ bunu benlik ile araya belli bir mesafe
_
nı yıtırır olmaya çalışır­
. yaparlar; kendilerini ifade etmezler fakat ifade edici
Klasik theatrum mundi geleneği toplumu tiyatro zü insanların
. ile, giinlük lar. Kişilik sorunlarının toplumsal ilişkilere tecavü
�
edımlerı d rol yapma ile eşleştiriyordu. Bu gelene da zorlaştıran bır
k toplumsal ya­ oyun güçlerinden yararlanmalarını giderek daha
ş �n_ı
ı estetik terımlerle ifade ederken tüm insanları oyuncu da gelişen bu tecavüz, başkala­
olarak gücü harekete geçirir. Geçen yüzyıl
.
goruyo rdu, çünkii tüm insanlar rol yapabilirlerdi. Bu imgele un ağırlığını yük­
min so­ rına yönelik bir ifade jestine özbilinçli bir kuşkun
runu tarıhsel olmamasıdır. 19. yüzyıl kamusal kültiir kişidışı du­
tarihi, baştan ledi: Gösterdiğim gerçekten ben miyim? Benlik sanki,
�ona kendı ıfade güçlerine olan inançlarını giderek
yitiren, sıradan rumlarda benliğin denetim gücünü n ötesind e varlık buluyordu.
msanların günlük yaşamda yapamadıklarını yapabi aya yüz tutmuş tu.
len ve kamusal Benlik ile aramızdaki mesafe kapanm
alan içinde inandıncı duygularını açıkça ve özgürc bir benlik
e ifade eden kişi Kamusal alana duyulan inanç son bulduğuna göre,
olarak oyuncuyu yücelten insanların tarihiydi. nlerin oyun
mesafesi duyusunun zayıflaması, dolayısıyla da yetişki
ir. Fakat bu
Bunlru:a karşın, klasik theatrum mundi imgeleminde
belirleyici oynamalarının güçlüğü bir adım daha ileri gitınişt
olan estetik yaşam olarak toplumsal yaşam vizyonu çevresiyle, toplum daki konum una ilişkin
nda doğru bir önemli. bir adımdır. Kişi,
� ;
a� ardır. Toplumsal ilişkiler, ortak bir kökten geldikl
eri için este­ olgularla, başkalarının gözündeki görünü müyle oynam ayı tahayyül
tık ılışbler olabılırler. Bu ortak köken, çocukluk dönem na getiren esas
. indeki oyun . edemez, çünkü bu koşullar artık kendisini meyda
deneyımlerınde yatmaktadır. Oyun, sanat değildir; tlerinde orta sınıf
fakat belirli bir şeylerdir. 19. yüzyılın sonundaki işçi sınıfı hareke
estetik etkinlik için belirli bir hazırlıktır. Bu estetik mesafe sine sahip olmam aktan gelen
etkinlik, belirli ideologlarının sorunları benlik
 bir zorl�ktan doğuyordu; bu tür orta sınıf radikalleri, fikirlerinde Mahrem bir toplumun insanlar arasındaki medeniyetsiz davra­
olabilecek değişmeler yüzünden kendilerinin de değişebileceklerin­ nışları nasıl körüklediğini ve bireyde oyun hissini nasıl kırdığını in­
den ya da meşruluklarını yitirebileceklerinden çekindikleri için ko­ celedikten sonra, kitabımızı şu soruyla bitirmek istiyorum: Mahre­
numları konusunda katı bir tavır benimsemeye yatkındılar. Oynaya­ miyet ıı·angi anlamda despotluktur? Faşist devlet, mahrem despot­
mıyorlardı. luğun bir biçimidir; geçim zorlukları, çocukların bakımı, çirrılerin
Oyun oynama yeteneğini yitirınek, dünyevi koşulların şekil ve­ sulanması da öteki biçimidir. Fakat bunların hiçbiri kamusal bir ya­
rilebilir şeyler olduğu anlayışını yitirmektir. Toplumsal yaşamla oy­ şamdan yoksun bir kültürü sorgulamak için uygun değildir.
nayabilmek, mahrem arzulardan, ihtiyaçtan ve kimlikten belli bir
uzaklıkta, ayrı olan toplumsal bir boyutun varlığına dayaıur. Mo­
dern insan için, ·sanattan mahrum bir aktör olmak, insanların evde
344 oda müziği dinlemek yerine plak dinlemeyi yeğlemeleri olgusun­
dan çok daha ciddi bir sorundur. İfade yetisi temel bir düzeyde ke­
silmiştir; çünkü kişi, ifadenin sahiciliği sorunu ile etkili ifade soru­
nunu birleştirmek üzere, dış görünüşünü kim olduğunun temsilcisi
kılmaya çalışmaktadır. Bu şartlar altında her şey güdülemeye dönü­
şür: Hissettiğim gerçekten bu mu? Gerçekten bunu mu kastediyo­
rum? Neysem o oluyor muyum? Güclülenlınlerin berıliği mahrem
topluma, insanların duyguların nesnel, biçimlendirilmiş işaretler
olarak takdimiyle oynamakta kendilerini özgür hissetınelerini en­
gellemek için müdahale eder. İfade, sahici duyguya bağımlı kılın­
mıştır, ne var ki burada insan daima kendi duygularında sahici ola­
nın ne olduğunu hiçbir zaman billurlaştıramamak gibi narsistçe bir
soruna saplanmıştır.
Modem insanın sanatsız bir aktör olması narsisizmi oyunun kar­
şısına koyar. Çalışmamızın sonuç bölümünde, bu karşıtlığı sınıfsal
bakımdan ele almaya çalışacağız. Toplumsal sınıf insan nitelikleri­
nin ve yeteneklerinin bir ürünü olarak görüldüğü sürece, sınıf ko­
şullarını değiştirmımin kavranabilmesi çok zordur; bu koşullar ken­
diliklerinden değişeceklerdir. Bunun yerine, özellikle de proleter ya
da burjuva olmayan ama ikisi arasında olanlar, içlerindeki kendile­
rini böyle tanınılanamaz ve kinıliği belirsiz bir konuma getiren o
şeyin ne olduğunu sorma eğilimindedirler. Kendine ait kuralları,
hem de değiştirilebilir olan kurallarıyla toplumsal bir durum olan
sınıf kavrayışı yitirilmiştir. Kişinin "yetenekleri" onun durduğu ye­
ri belirler:.,Sınıfsal gerçeklerle oynamak zorlaşır; çünkü kişi, benli­
ğin içsel doğasına çok yakın olan gerçeklerle oynuyor görünecek­
tir.
 Xll
Ka riz m a me den iye tte n kop du. Rahip kutsal sözcükleri mırıldandığı zaman, "Tanrı 'nın inayeti"
uyo r
ile dolardı. Böylece kişi olarak durumu ne olursa olsun yerine ge­
tirdiği ritüeller anlamlı kılınırdı. Karizma öğretisi ağırlıklı olarak
medenileşmişti; insana özgü zayıflıklara hoşgörü ile yaklaşırken,
aynı zamanda da dinsel hakikatin üstünlüğünü ilan ediyordu.
Karizma dinsel anlamını yitirirken, medeni bir güç olmaktan da
çıktı. Seküler bir toplumda "karizma" güçlü bir lidere atfedilince li­
derin gücünün kaynağı dinsel bir toplumda olduğundan daha gi­
.zemli olur. Güçlü bir kişiliği güçlü kılan nedir? Geçen yüzyılın ki­
şilik kültürü bu soruyu kişinin ne yaptığı değil, ne hissettiği üzerin-
de odaklanarak yanıtladı. Güdüler iyi ya da kötü olabilir kuşkusuz, .ı47
fakat geçen yüzyılda insanlar artık onları bu şekilde gönfı,üyorlardı.
Kişinin içsel itkilerinin ifşası heyecan vermeye başlamıştı. Kişi, ka­
musal alan içinde kendini açığa vurabiliyor, ama bun\). karşın da
kendini açığa vurma sürecini denetleyebiliyorsa, heyec� verici bir
insan olarak görülüyordu. Onun güçlü olduğunu hissediyordunuz,
fakat nedenini açıklayamıyordunuz. Bu seküler karizmadır: Psişik
bir striptiz. İfşa olayının kendisiydi heyecan yaratan, yoksa ifşa edi-
len açık ya da somut bir şey yoktu. Güçlü bir kişiliğin tılsunı altın­
dakiler pasifleşirler, etkilenerek duygulandıkça kendi gereksinimle-
rini unuturlar. Karizmatik lider böylece izleyicilerini Kİlise'nin da-
ha eski, incelikli tılsımı altında olduğundan daha iyi ve gizemli bir
şekilde denetlemeye başladı.
!930'1arda yaşamış olup, hem sol kanadı hem de faşist politika­
!
M:den yet ' kişinin başkalarına
. yük olmamasıdır. "Karizma"nı
n Ka­
cıları gözlemlemiş herhangi bir kişi bu tür sektiler bir karizmatik ki­
tolık ogretıdeki en eski kullanım şiliğin medeniyetsizliğine ilişkin sezgisel bir anlayışa sahiptir. Ama
larından biri, bu medeniyeti
dinsel bu sezgisel anlayış yanıltıcı olabilir. Böyle bir anlayış karizmatik
terımlerle tanımlar. Rahipler
kötü ahlaklı ya da zayıf insa
nlar olabi­
..
lırlerdı; gerçek dogmalardan kişinin demagog ile aynı kişi olduğunu ima eder; demagogun kişi­
habersiz olabilirlerdi,· kimı· zam
an din
se1 gorev1erın · ı· yerine rretirmek
. . eı
ya da kuşkucu olabılırlerdı.
, .
isteyebilir, kimı zaman da k
_

aygısız
liği öyle güçlüdür ki izleyicilerini şiddete yönlendirebilir; kendileri
şiddet uygulamasa bile lider ve yakın çevresi uyguladığında hoşgö­
Rahip olarak güçleri ne tü'r .
•

kişı1er o1-
dukiarına ya da b llı. bır .
anda kendilerini nasıl hissettik rürler. Bu sezgisel fikirde yanıltıcı olan, ortada şiddet yanlısı bir de­
� lerine bağlı
1.'aydı cemaatlerının Tanrı ile magog yoksa politikadaki karizma gücünün de uykuya yatacağına
� : düşünsel, duygusal bir bağ

.
:
ıçın kilıseye geldıklerınde rahi
bin kendini iyı· hissetmeme .
kunnak
sı ya da
.
bizi inandırmasıdır. Aslında liderin karizmatik olması için hiçbir
"fkerı oluşu yuz
o . .. olağanüstü, şeytanca ya da kahramanca niteliği olması gerekmez.
� .
unden Tanrı ile iletişim kur
elerı durumunda rahipler onla
amayacaklarını öğren-
rı ağır bir yük altına sokmuş
olacak­
Sıcak, sade ve tatlı olabilir, görmüş geçirmiş ve ince düşünceli ola­
ardı. "Karızma" öğretisi bir bilir. Fakat insanları kendi zevkleri, eşinin kamu içinde giyim tarzı,
anlamda bu sorun etrafında dola
nıyor- köpeklere olan sevgisi üzerinde odaklandırabilirse, onları şeytani
 teorilerini. Bu teoriler, özellikle modern bir sınıfın, küçük burjuva,
bir kişi kadar kendine bağlayabilir ve gözlerini kör edebilir. Sıradan
zinin geçirdiği karizmatik politika deneyimi üzerinde bir perspektif
bir aile ile bir akşam yemeği yiyerek kamtıoyunda muazzam bir il­
sağlar. Bu karizmanın elektronik teknolojisi ile ilişkisine bakmamız
gi uyandırabilecek, bir gün sonra da ülkedeki işçileri yıkıma uğra­
gerekir. Son olarak, seküler karizmayı anlayabilmek için, kitabı­
tan bir yasayı yürürlüğe koyacaktır; akşam yemeği haberinin heye­
mızdaki tarihsel incelemelerin teması olan, sokak ve sahne arasın­
canı içinde asıl eylemi gözden kaçırılarak geçiştirilmiş olacaktır.
daki kıyaslamaya bakmamız yararlı olacaktır. Modern karizmatik
Ünlü bir komedyen ile golf oynayacaktır ve milyonlarca yurttaşın
politikacı bir rock yıldızı ya da opera primadonnası mıdır?
emeklilik maaşından kesinti yapmış olması da gözden kaçırılacak­
tır. Karizma, geçen yüzyılda başlatılan kişilik politikasından doğan,
günlük politik yaşamı istikrarlı kılmaya yönelik güçtür. Karizmatik
A. KARİZMA KURAMLARI
lider politikanın, sorunlu meselelerden, ideolojinin bölücü sorunla-
.ı4s rından kaçınarak sakin bir seyir izleyebilmesini sağlayan bir faildir.
Politikacıların kendi özel yaşamlarının çok önemsi:ı; ayrıntılarıyla
Anlamak zorunda olduğumuz seküler karizma biçimi işte budur.
yarattıkları heyecanda tehlikeli bir şeyler olduğu anlayışı formel
Dramatik değildir, aşırı da değildir; ama bu haliyle neredeyse müs­
karizma çalışmalarının doğumuna yol açtı. Kişiliğin bu gücünden
tehcen bir şeydir.
duyulan korku, "karizma" terimini soyutlayan ve toplumsal köken­
Willy Brandt gibi başarılı bir politikacı somut ideolojik taahhüt­
lerinin çözümlemesini yapan ilk sosyofog olan Max Weber'in dü­
lerde bulunma talihsizliğine uğramışsa, kişisel görüşleri ve tavırla­
şüncesini etkisi altına almıştı. Weber karizma konusuna Ekono"! i ve
rı astları tarafından öylesine biçimlendirilecektir ki, televizyonda '.
Toplum adlı başyapıtını yazmakta olduğu 1899- 1 9 1 9 arasında o yıl­
.
ve basında etkilerini ve dolayısıyla tehditkar niteliklerini yitirecek­
larda ağırlık vermişti. Kitap ilerledikçe, üçüncü bölümünün gırışın­
lerdir. Astları ise onun ne kadar iyi, dürüst bir insan olduğunu gös­
de eksiksiz bir kuram oluşturana dek Weber, karizma fikrini tekrar
termek peşindedirler. Kendisi eğer iyiyse, savunduğu şeyler de iyi
tekrar tanınılayarak olgunlaştırdı.
olmalıdır. Modern politikada, "Bilmeniz gereken yalnızca inancım
"Karizma" terimi, Freud'un 1930'larda yazmış olduğu Bir Ya­
ve gerçekleştireceğim programlardır, özel yaşamım sizi ilgilendir­
nılsamanın Geleceği adlı yapıtında yer almadığı gibi Freud, We­
mez" görüşünde ısrar etınek, intihardır. İntihardan kaçınmak için,
ber'in yapıtına gönderme de yapmaz. Freud'un karizma ile ilgilen­
katıksız bir p�litik irade taşıdığı görüntüsü vermekteki zaafları yen­
mediğini söylemek yine de aptalca bir ukalalık olur. Freud'un ana
mek gerekir. Politik görüşlerden güdülenime doğru 'bu sapma nasıl konusu Weber'ioki ile aynıdır: Herhangi bir kişi, nasıl olur da ka­
başarılmaktadır? Giscard ya da Kennedy'nin inceliği, Enoch Po­
lıtsal bir hak ile ya da bir bürokrasi içinde yükselerek değil de, ki­
well'ın hırsı ve Brandt'ın nezaketi örneklerinde olduğu gibi, dikka­
şilik gücüyle muktedir olabilir ve meşru bir yönetici olarak görüne­
timizi liderin itkilerine verdiğimizde, politikacı bu itkilere göre
bilir?
kendiliğinden davrandığı, ama kendi kontrolünü de kaybetınediği
Weber ve Freud, politik iktidar anlamında kişilik gücünün çö­
görüntüsü veren makul bir lider olur. Bu kontrollü kendiliğindenlik
zümlemesini yaparken, 19. yüzyılın ortalarında biçimlenen heyecan
başarıldığı zaman itkiler gerçek görünür. Bu nedenle politikacı ina­
yaratabilen [electrifying] kişiliğin tarih boyunca görülen karizmatik
nabildiğiniz bir kişi olur. Günlük yaşamda itki ve denetim çelişkili _
kişinin modeli olduğunu varsaydılar. Heyecan yaratabılen kışılik,
görünür. Söz konusu çelişki, geçen yüzyıldaki duyguların iradedışı,
böyle olmayı kendi üzerine bir giz perdesi örterek başarır. Freud ve
denetlenmeyen ifadesi inancından türemiştir. Böylelikle politikacı
Weber'in karizmatik kişinin ördüğünü düşündükleri bu "yanılsa­
işgal ettiği mevkide hiçbir iş yapmasa bile aktif görünebilir.
ma" ikisinin de paylaştığı derin bir kuşkudan kaynaklanır. Ne Fre­
Uyuşturucu karizmayı incelemenin en iyi yolu, bu yüzyılda et­
ud ne de .Weber, Tanrı'nın gerçekte inayetini dünyaya bağışladığına
kili olan iki teoriyi de ele alarak işe başlamaktır; Weber ve Freud'un
 inanıyorlardı. Bu nedenl
e, herhangi bir kişi aşk
:
. ı. ya Ç �� ğı zaman, onun kişisel
ın bir fail olarak or
gücü ancak dünyevi güç
� Weber düzensizlik anlarını gelip geçici görmesine karşın Freud,
� n evı ı tıya
� � ? _ çla
rla desteklenen bir yan
lerle �1 Bir Yanılsamanın Geleceği adlı yapıtında düzensizliği insan yığın­
ılsama olabilirdi. Yani,
ikısı de bır toplumdaki h,. arının sürekli yöneldikleri doğa durumu olarak görür. Freud bunu
aşkın inançlara kafa tutu
b
� lI
_ !aJ1çlan ınsanlann inanm
yordu; her ikisi
alannı sağlayacak seküle
cf · etkili bir dille şöyfo aktarıyordu:
·

donuştiırmenın yolunu arıy

ordu.
r ihtiyaçlar � ',
. .....kitleler tembel ve hiç de Zeki değiller, içgüdüsel feragatten hiç hoşlan­
�
K şk suz, dinsel bir top
� lumu çözümleyebilmek . mıyorlar, feragatin kaçınılmazlığına t<ırtı�ma yoluyla da ikna olmuyorl��r
Tanrı ya ınanması gerekm için kişinin ,
ez. Freud da, We ber de ve bireyler kural tanımazlıklarının etkili olması için birbirlerini desteklı­
dini kendi terim- .
lerıyle ele almak isteme yorlar.
diklednden, ikisi de ken
di yarattıkları ya- '
nılsamalara kurban düş
tüler. !kisinin de yanılsa
' .
50 şının tebasının duygu ları
- ması karı"zmatik k"- l. ' '.Rasyonel bir insan, çatışan ihtiyaçları olan kadın ve erkekleri bir
:
.' arada ya�amanın tek yolunun kendini yadsıma ve feragat oldugunu 35 1
nı güçlü bir biçimde den
etlediği ve ateşli
tutkularla beslenen bır _ tah
akküm yetisi oldugu
gerı ordu. Dinsel inayet
" na inanma!arın an d · ·• •. 1 bilir. Kitlelerin kendi başlarına göremedikleri de budur.' .
� in hakikatle ilgili bir yan
ılsama olması ne� Bu nedenle kitleler bir azınlık ya da tek bir lider tarafından yö­
denı le, karizmatik kişi
� toplumda "irrasyonel" ola
nla temas haiin­ netilmeye ihtiyaç duyar:
deydı. Buna dayan ak,
3'." her ikisi de vahim bir dış
lama yaptı: Toplu: '
n ras nel ve rutın alanın
�� �? da karizmatik bir kişi için Kitleler ancak lider olarak kabul ettikleri ve bir örnek oluşturan bireylerin
yuk ıste . duyduğu bü­
gı dışarıda bıraktı. Ikisi etkisiyle kültürün varlığını sağlayan çalışmaya ve feragatte bulunmaya ra­
. . . de, düzeni sag "layarak ya da gu
yıtırerek rutınleşen kar ··cu
··nu·· zı edilebilirler.
izmanın büyük iktidarını
tahayyül edebili-
yorlardı; ama karizmanı
n, duyguları derinleştirme
kten çok sığlaştı­ . Artık sorun, liderin onları tutkularından vazgeçmeye nasıl "ikna"
r n ve ge elde rasyonel,
�. � tıkır tıkır işleyen bir dün
guç oldugunu düşünmem
yanın yağı olan bir • ettiğidir. İşte bu noktada Freud işin içine karizmatik yanılsamayı
işlerdi.
. sokuyor.'
Freud ve Weber'in karizm
·

ayı sığlaştırıcı bir güç ola

_
lerı, çıkış noktaları göz rak gör me ­ Feragat dinin işidir. Din, toplumdaki adaletin ve yaşama ilişkin
önüne alındığında, belki
de iıııkfuısızdı. İki­ yasaların insanüstü bir kaynaktan doğduğu ve bu nedenle insan ak­
sı de karızmanın düzens
izlik ve stres durumları
. ler. An nda ortaya çıktığını lını aştığı, insan tarafından sorgulanamayacağı inancını yaratır. Do­
soy cak, "düzensizliğin " öze
l anlamı konusunda anl
� asa
. maz- ğa olaylarından gelen korkunun yerini tanrıların gazabı alır. Fakat
tarırıların dünyadaki varlığı dolaysız hissedilmelidir. Onlar ancak
. �
Weber 'in kafasınd i düz
ensizlik, çözülemeyen gru
p çelişkisiy­ kendilerini liderler, sıradışı kişiler yoluyla somutlaştırırlarsa inandı­
dı. Bu sıralarda Weber, ınsa
nların bir kişinin tanrı gib
i muktedir ol­ rıcı olabilirler. Liderin sahip olduğu "inayet" ona yığınlar üzerinde
duğu duygusuna kapıldıklar
ını düşünüyordu. Bu kişi,
. böylece, baş­ bir duygu gücü bahşeder. İnsanlardan kötü tutkularından vazgeç­
kala ının ust sınden gelemediği meseleleri çözmek
: � üzere gerekli melerini, tek başına boyun eğmelerini değil de iyilikte bulunmala­
otorıteye sahıp oluyordu. We
ber'in üstiınde durduğu nok
ta, insan­ rıru yalnızca inayet sahibi liderler isteyebilirler.
ların neden liderin seçilme
ye aday olmasını sağlayan
kişilik unsur­ Freud'a göre, şu halde toplumda her zaman karizmatik liderler
larına değil de karizmatik
bir şahsiyete inanma ihtiyac
ı duydukla­ var olmalıdır; çünkü onlar olmazsa kitleler toplumu kaosa sürükle­
rıydı. Weber 'in, karizmatik
şahsiyetlere karşı ihtiyat
lı olmasının meye her an hazırdırlar. Weber'e göre ise bu tür liderler yalnızca is­
mantıksal kaynağı buydu;
çünkü karizmatik kişilerin
!
lumsa yaşamda insanların
rasyonel olarak çözme um
varlığı, top­
udunu yitir­
tisnai durumlarda ortaya çıkarlar, çünkü toplum yalnız belirli za­

dıklerı çalkantıların gösterg manlarda çözemeyeceğini sandığı bir düzensizliğe saplanır ve Yu­
, esiydi. '
karı' dan yardım umar. İki teori arasındaki bu farktan derin bir ayrı-
!ık ortaya çıkıyor: Freud, karizmatik şahsiyetin düzeni oluşturan
duygusal'bir lider olduğuna inanır. Weber 'e göre ise karizmatik li­
der bir kere sahneye çıkarsa, kaosu daha da derinleştirir. Weber'in
İsa' sı anarşiktir. Örneğin, tüm grup çelişkilerini çok yüksek bir sim­
gesel düzeye, aydınlatılmış olan ve olmayan gruplar arasındaki bir
mücadeleye yükseltir. Bu sıcak ortamda, karizmatik liderin taraftar­
ları her an onun aleyhine dönebilirler:
Karizmatik otorite doğallıkla istikrarsızdır. Karizma sahibi karizmasını yi­
tirebilir. "Tanrısı tarafından terk edildiği" duygusuna kapılabilir..... Taraf­
tarları "güçlerinin onu bıraktığını" sanabilirler. Ardından misyonu son bu­
lur ve yeni bir karizmatik kişinin ortaya çıkması umut edilir.4
Karizma neden kaçınılmaz bir şekilde tökezler? Bu soruyu yanıtlar­
ken Weber yine yanılsama imgesine başvurur. Karizmatik liderin
taraftarları onun kendilerine "refah getirmesini" umarlar. O ise ni­
yetlerini refahı sağlayacak eylemlere dönüştüremez, çünkü onun
yarattığı hava aslında yalnızca ortak bir yanılsamadır; bu nedenle,
başarısızlığa ve bir sahtekar olarak dışlanmaya malıkı1mdur. Weber,
bununla ilgili bir örnek olarak, sel baskınlarında tanrılara yakaran
Çinli imparatorun öyküsünü anlatır. Sel sona ermeyince taraftarları
onu kendilerinden farksız bir kişi olarak görürler ve iktidarı gasp et­
miş bir sahtekar olduğu için cezalandırırlar.
Bu, karizmatik yanılsamanın iç çelişkisidir; fakat Weber ekono­
mik rasyonalitenin yasalarının da karizmayı çelmelediğini öne sü­
rer:
Her karizma, ekonomik rasyonalite tanımayan çalkantıl<.1rla dolu, duygu­
s�ıl bir yaşamdan, maddi çıkarların ağırlığı altında boğularak ağır ağır ölü­
ıne doğru yol alır, var olduğu her saat onu bu sona daha da yaklaştırır.
Toplum, "günlük çalışmanın rutin kanallarına geri akınca", insanlar
kendi islerine ilahi bir müdahale olsun istemezler. Weber'in savun-
' ku, liderin gerçekleştirdiği istektir. Din, babalığın toplumsal örgüt­
duğu görüş, can sıkıntısı ve tekdüzelik ruhunun karizmatik lidere
olan isteği yok ettiğidir. Karizma insanları dünyevi görevlerden
kurtaracak ,bir frıntezi olarak ortaya çıkmaz.'
Weber argümanını şöyle sürdürüyor: Karizmatik bir lider yıkıl­
dığı zaman karizma fenomeninin kendisi yok olmaz, "rutinleşir",
yani karizı 1atik liderin bulunduğu konum ya da mevki, bir zaman-
'
.
!ar kendisinin kişiliği ile ilişkilendirilmiş olan coşkunun bir yankı­
sıru kazanır. İşte ancak, düşmüş insandan mevkiye geçilen bu nok­
tada, karizmanın istikrar sağlayıcı bir güç olduğu düşünülebilir; in­
sanlar, büyük bir insanın bir zamanlar o mevkiyi doldurduğunu
anırnsayacaldarı için mevki bazı duygular yaratır ve böylelikle bel­
li bir meşruluk kazanır. Ne var ki, bu "ölümden sonraki" karizma,
lideri daha önce sarıp sarmalayan tutkunun zayıf bir yankısıdır ve
lider daha hayattayken, karizmanın gücü bozucu ve anarşiktir.
Freud, toplum düzeni ile yanılsama ilişkisine Weber 'de olmayan
bir tarzda bakar. Freud 'a göre:
35
F2
Bir inancın güdüleniminde önde gelen faktör istek gerçekleştirimi oldu-
ğunda ve bu inançla gerçeklik arasında ilişkiler, tıpkı yanılsamanın kendi­
sinde olduğu gibi dikkate alınmadığında o inanca yanılsama deriz.
Kitleler içgüdüsel tutkul arının engellenmesini istemediklerine göre,
karizmatik liderin onlar adına bir düzen arzusunu harekete geçire­
rek yanılsama yoluyla gerçekleştirdiği istek nedir?'
Freud bu soruyu sanki günümüzün tüm psikanaliz klişelerini tek
bir klişede toparlayarak yanıtlar. Her çocuk, gelişiminin bir nokta­
sınd� sevilen ilk ebeveyn olan anne yerine babayı koyar. Çocuk, bu
yer değiştirme konusunda çelişik duygularla doludur; babasını ne
kadar özler ve ona hayranlık duyarsa o kadar da ondan korkar. Ba­
basını hfila tehlikeli ve dışarıdan biri, çocukla anne arasına zorla gi­
ren kişi olarak düşünür. Çocuk, bir yetişkin olup aile dışındaki düŞ­
man dünyaya adım attığı zaman babasında bulduğu bu özellikleri
yeniden keşfeder;
korku duyduğu, öfkesini yatıştırmaya çalıştığı; ama öte yandan da kendi­
sini koruma görevini ellerine verdiği tanrılar yardtır kendine.
Bu yanılsama karizmatiktir: Babaya duyulan sevgi ile karışık kor­
lenişidir.7
Bu tür yineleme ve yeniden keşfetme görüşleri öylesine tanındı
ki, Freud 'un yapıtının gücü çoğunlukla gölgede kaldı. Dinsel sim­
. gelerin çok derin bir biçimde kabul mü gördüğü, yoksa yalnızca
kimsenin pek kulak asmadığı mükemmel kurgular olarak var olma­
larına izin mi verildiği, yoksa açıktan açığa mahkum mu edildiğine
 bakmaksızın, Freud, her toplumda tanrılara inancın olduğuna inan-:>
.. Her iki yazar da karizmanın Dionysosçu olduğunu düşler, oysa
mamızı ister. II. Philip'in İspanya'sı, Kennedy'nin Amerik ·
a'sı;, , sektiler bir toplumda, karizma çok ' daha uysal ve daha sapkın bir
Mao'nun Çin'i, bunların tümü dini toplumlardır, hem de aynı tarz':''
şeydir. Modem karizma, devletin değişi'.11e yönelik talepler doğura­
da. Üçünde de çocuksu bir yer değiştirme hüküm sürer. Her üçün' ;;i ,bilecek kişidışı yargı yetisine karşı iyi bır savunma sılahıdır. Bu sa­
de de karizmatik liderler vardır. Weber, karizmayı tarihsel bir
ola { vunma iktidarın liderlerin güdülenimlerini öne çıkararak gizlenme-
olarak ele almamızı isterken Freud ona yapısal ve işlevsel bir değiş-!
mez olarak bakmamızı ister. Freud için karizmatik devletin başan-i
�
: si yolu la yapılır; böylece, devlete ait günlük işlerin sürmesi sağla-
.
' nır. Karizmanın ilkömeksel anı insanların öfkeli bir tanrı yaratma­
sı, liderin refah devleti sözü değil, çocuklukta olduğu gibi yeniden' et­
.;, larına neden olan bir mahşer ya da insanların bir baba-tanrı icat
psikolojik olarak bağımlı olına şansı vermesidir. de­
tikleri bir fera"'at ritüeli değildir. Tanrılar öldüğünde, kariz�atik
5
!j-
Onuncu bölümde irdelenen Savonarola'nın Floransalılar La-
, ;
neyimin ilk ö nek anı, politikasından hoşlanılm asa da, "çekici" bir
35
�
martine'in de Parisliler üzerinde kurduğu disiplin arasındaki k ıt-·
•. politikacı için oy verme anıdır.
. . .
·;
!ık, bu global yaklaşımların her birinde karanlıkta kalan unsurlan ,'
Sektiler karizma, Dionysosçu deneyımden oylesıne uzaktır kı,
.. --

akla getirir. Aşkın ya da içkin değerlere olan inanç, liderin toplum- ·

.. • tümüyle kendisine ait bir kriz durumu yaratabilir. Yakın dönemd
e,
da yarattığı düzen açısından büyük farklara yol açar. Savonarola'yi •.
. televizyondaki biçimiyle karizma, kitleleri toplumsal soruµl�a du-
izleyenler ona "bağımlı"ydılar, bu doğru, fakat onların bağınılı .
lığı-\ yarlı olmaktan alıkoyar. Kişi kendini Başkanın sırad.an bır aıle ıle
golf oynamasına ya da akşam yemeği yemesine öylesı�d <,aptırır b,
nın sonucunda eylem vardı; eylemin teatral bir biçimi vardı.
Ona,<
boyun eğerken, pasifleşmediler. Aşkın anlam terimlerinin egemen:
: ancak sorunlar rasyonel olarak çözümlerırne şansını yıtırıp de krız
olduğu bir kültürde "feragat", kötü ya da yıkıcı davranıştan vazgeç­
noktasına ulaştığında onların farkına varır. İstikrar sağlayıcı birim­
mekten öte, seküler dünyanın sefaletini ve pisliğini aşan değerler
le ler olarak işgören modem toplumun kurumlarını, toplumsal sorun­
uyumlu olan yeni tarzlarla davranmak demektir. Aynca, Savonar
o': . lan eninde sonunda rasyonel kontrolün hudutları dışına koyan ku­
la'nın manevi baba olarak rolü bir efendininki gibi değildi. O
yal' ' romlar olarak tahayyül etmek zordur. Ama karizma, bü�okrasi gibi,
nızca dünya dışında bir Güç'ün aracıydı , bu yüzden yönettiği insan-,
tam da böyle bir kurumdur. Dikkatleri politikadan politikacılara çe­
!ar üzerindeki egemenliği de tam değildi.
ken sektiler karizma, insanları dünyanın bir yerinde savaş çıkması,
Weber'i n kuramı, ne Savonarola'nın tebaasına enerji verebilme ;
oı ıar
· petrolün tükerırnesi, şehir bütçesinin açık vermesi gibi tats:z . �
nedenini ne de Lamartine'in tebaasını pasifleştirebilme nedenini
için kaygılanmaktan kurtarır; tıpb bu sorunların her bın�. uz­
açıklayabiliyor. Rahip ve şair, her ikisi de karizmaları sayesinde yı­
man" birimler ve bakanlıkların eline bırakılınasının, onları zıhinler­
ğın disiplinini kurabildiler, fakat bunlar zıt türde iki disiplindi. Gö­
den uzaklaştırması gibi. Ancak savaş bir felakete dönüştüğünde, şe­
rünüşte dinden söz etmesine karşın Freud'un karizmatik lider mo­
hir çöktüğünde, benzin alınamayacak kadar pahalılaştığ1'.'da, yani
deli, tam olarak Lamartine tarafından somutlaştırılan sektiler kariz­
rasyonel yaklaşım için artık çok geç olduğunda akla gelebılır bu so-
ma biçimindedir. Dışsal hakikat standartlarına bakmaksızın bağım­
runlar.
lılık, utanç yüzünden bağımlılık, pasiflik üreten bağımlılık; dinsel
Sanıyorum bu, karizma kuramlarındaki gerçek karışıklığın'. Fre-
baba örneğine ilişkin tüm bu göstergeler sektiler karizmatik kişili­ ka­
ud ve Weber' de olduğu gibi, düzensizliğe bir karşılık olarak bır
ğin göstergeleridir. Yine de, böyle bir kişiliğe inanmanın etkisi, kö­ or. Modem karizma düzendir, hatta
rizma fikrinde yattığını gösteriy
tücül ve anarşik tutkuları dizginlemek ve bir yöne akıtmak değildi.
huzurlu bir düzendir; ve bu haliyle krizler yaratır. Tüm gerçek top­
Adaletsizliğe, sınıf çıkarlarının temsil edilmesine yönelik karşı çı­
lumsa! kuramlar gibi, karizma üzerine yazan bu iki yazarın görüş­
kışları ele alıp ilgiyi baba-liderin itkisel yaşamına doğru saptırarak �
leri de eleştiriye ve yeniden formülleştirilmeye çıkarılan ir davet­
onları sıradanlaştırmaktır.
tir. Karizmatik kişiliği tutku ve yanılsama ile özdeşleştırerek ve
 bunları rasyonelliğin karşısına koyarak bizlere gösterdikleri, rasyo­
nelliğin kendisine ilişkin belli bir yanılsamadır. Yanılsama, rasyo­
nelliğin, düzensizlik üretiminin antitezi olduğunıın düşünülmesidir.
Sektiler karizma rasyoneldir; dolayımsız, içkin, ampirik düşünce ile
yönetilen · ve doğrudan tecrübe edilemeyen her şeyi varsayımsal,
mistik ya da "modem öncesi" sayarak reddeden bir kültürde, poli­
tika· üzerinde düşünmenin rasyonel bir yoludur. Bir politikacının
duygularını dolaysız biçimde hissedebilirsiniz; ama politik uygula­
malarının gelecekteki sonuçlarını dolaysız hissedemezsiniz. Bunun
için, kendinizi gerçeklikle doğrudan "bağ kurmak"tan geri çekip,
356 buradan ve şimdi yaşanan andan belli uzaklıkta bir gerçeklik, ben­
likten belli bir uzaklıkta bir gerçeklik düşlemeniz gerekir. Haklı bir
öfke ile dolu olan bir politikacı size kamusal ödeneklerden "refah
dolandırıcılarını" çıkaracağını söylerse, refah yardımlarına muhtaç
hale gelebileceğiniz bir dahaki krizde başınıza nelerin gelebileceği­
ni düşünıneı:ıiz gerekir. Faşist rejim sırasında on yıl hapiste kalnuş
bir kişi, dışarı çıktıktan sonra iktidarı ele geçirmeye hazırsa ve pro­
leter diktatörlüğünde tiranlık olmayacağını, çünkü her şeyin halkın
çıkarına olacağını ilan ediyorsa, onun faşistlere karşı inançları uğ­
runa nasıl cesurca direndiğini değil, dile getirdiği görüşlerini ger­
çekleştirirse neler olacağını düşünıneniz gerekir. Burnu havada ve
hırslı bir sahtekarın yerine, sıcak ve dost canlısı ama aynı ölçüde de
muhafazakar bir kişi geçerse, kendinizi söz konusu andan koparıp
işleyişte önemli bir değişikliğin olup olmadığına bakmanız gerekir.
Bu eylemlerin tümü, dolaysız gerçekliğin belli ölçüde askıya alın­
masını gerektirir; zilinin belli bir oyıınunu ve belli türde politik bir
fanteziyi içerirler. Rasyonelliğin kendisi görebildikleriniz ve hisse­
debildiklerinize ilişkin ampirik doğru ile ölçüldüğünde, günlük ya­
şamda bunlar irrasyonelliğin birer biçimidirler.
B. KARİZMA V E HINÇ*
Bu şartlan:la sektiler karizma, belli türde bir politikacının belli bir
sınıfın üyeleriyle baş etmekte yararlandığı bir şeydir. Mütevazı bir
kökeni olan bu politikacı kamuoyunu düzene, yerleşik güçlere ve
• (Fr.) Ressentiment. (ç.n.)
eski topluma karşı yaptığı saldırılarla talırik ederek kendine bir ka-'
riyer yapar. Amerikan tarzı bazı tezahürlerinde popülist emareler
göstermesine karşın bunu bir ideolog olarak yapmamaktadır. Onun­
ki, yeni bir düzen taahhüdü değil, daha çok var olan düzene karşı
tam bir kırgınlık, hatta hınç'tır. Gönlünde yatan ise statü politikası,
asaleti horgörme, adaleti okullardan dışlama politikasıdır. Hitap et­
tiği sınıf, ayrıcalıkları olanlara nefret duysa da, onun ayrıcalığın
kendisini ortadan kaldırmaya ilişkin hiçbir fikri yoktur. Düzeni to-
pa tutarak, duvarlarında herkesin tek başına sığabileceği bir yarık
açmayı umarlar. Hınç, küçük burjuvazinin toplumda tuttuğu yeri iş­
gal etmesinin nedenini açıklayan bir yarı doğru, yarı yanılsama üze- 35
rinde temellenir. Çünkü içeriden küçük ve kibirli bir grup, güç ve
ayrıcalıkların iplerini ellerinde tutar; onlar yani küçük burjuvalar,
hiçbir yere giremezler; buna karşın her nasılsa hayattaki iyi şeyleri
haksızca istif edenler, küçük esnaf, kitapçı, ayakkabıcıyla yüz yüze
geldikleri zaman -eğer gelirlerse- onları utandırırlar. Duyulan bu
hınçla, eşitlik arayışına ilişkin hiçbir şey yoktur; statünün açtığı ya­
ralar nedeniyle acı çeken insanları şans eseri bir kopuş ya da rast­
lantısal bir değişkenlik sonucunda kişisel olarak kurtulabilecekleri
umuduyla yönlendirmek üzere utanç ve kıskançlık birleşmektedir.
İşte politikacı, bu utanç ve kıskançlık üzerine oynar.
Hınç 'tan tuhaf bir komplo teorisi türemektedir: Toplumun en te­
pesi ve en alt sıralarındakiler, ortadakileri yıkmak için gizli bir an­
laşma içindedirler. Senatör McCarthy, komünist-anarşistlere arka
çıkıyor diye Amerika'nın yerleşik kurumlarına saldırmıştı; Spiro
Agnew, siyah protestonun sponsoru oldukları gerekçesiyle "içleri
paralanan" zengin Amerikan banliyölerine saldırmıştı. II. Dünya
Savaşı sonrası Fransız anti Semitizmi, kuşatılmış küçük burjuvazi­
yi yıkma amacıyla tepeden ve aşağıdan yürütülen komplo anlayışı­
nın tam bir örneğidir. Aşırı yüksek faiz uygulayan bankacı, Ortada­
. ğu emperyalisti Yahudi ile komünist-suikastçı, dışarlıklı ve iyi Ka­
tolik ailelerini zaafa düşürmeyi kafasına koymuş cani Yahudi imge­
si, hatta, Orleans 'taki son anti Semitizm dalgasıyla Hıristiyan aile­
lerin çocuklarını öldürmeyi aklına koymuş cani Yahudi imgesi kay­
naşıyor.
Tarihsel araştırmalarda, hınç politikasını tarihteki değişmez bir
güç olarak görmek moda oldu. Eğer orta sınıflar aralıksız yükseli-
 yor gibi görünüyorsa, ekonomik ve
politik haklar için gürültü ko: '
mezliğinin olupbiteni açıklayabilmek için insanları bu miti icat et­
· pardıklarında statülerin aşağılanması karşısında
gerçekten kaygıya ; meye zorladığı söylenebilir. Ayrıca bu ülkeler imalattan kişisel me­
kapılan eski düzeni öfkelendiriyor olma
lıdırlar. Hınç politikasının ·.
.ziyet ve hizmet ekonomisine doğru yol aldıkça, toplumsal konu
toptan bir şekilde geriye, tarihe ihracının ı_n�
yarattığı sorun, becerik: ' la bağlantılı olarak kişisel meziyet meselesi de güç kazanır. Her ıki
sizce bir odak kaybından çok daha fazla
sıdır; statü düşüklüğünün durumda da, hınç kendi zamanımıza özgüdür; insanlık tarihinin bü­
yarattığı kırgınlık insanlığın evrensel .
bir vasfı olabilir, fakat hınç
.tününe ihraç edilemeyecek bir şeydir.
yalnızca gelişmiş sanayi toplumuna
has modern iki özellik taşır.
Hınç'ın ikinci bir modern özelliği kent karşıtı önyargısıdır.
Ilki, küçük burjuvazinin kişilerin oluşt
urduğu bu düzeni kişidışı 1920'lerde Alman küçük burjuvalar arasında hınç üzerine yapılan
bir ekonomi içinde icat etmeye zorlanmas
ıdır. İktidar çokuluslu şir­ bir araştırmada, sıradan insana karşı tepedekiler ve aşağıdakilerin
ketlerde olduğu gibi bürokratikleşince,
herhangi bir eylemden dola' ·
58 bir komplo içinde olduğu hissi ile bu kötülüklerin kaynağının bü-
- yı b'ır b'ıreyın
. sorumlu1ugun
v u saptamak zorlaşır. Gelişmiş kapit
a" yük şehir olduğu hissi arasında karşılıklı bir ilişki olduğu gösteril- 359
lizmde güç görünmez olur; örgütler kend
i yönetim yapılarının kar� miştir. Amerikan hıncının kent karşıtı karakteri özellikle telaffuz
maşıklığı sayesinde hesap vermekten
·

kaçarlar. Şimdi, gelişkin bir edilmektedir; sözgelirni yakın dönemin bir başkan yardımcısı,
çözümleme, aslında bu yönetim düzen .
inin tepesinde küçük bir grup
"Eğer New York City denize açılıp gitseydi, Amerika saygı insan­
insanın iş görmekte olduğunu ve bu insan . � .
ların kişisel olarak muaz­ lar için daha 'sağlıklı' bir yer olacaktı" sözleriyle kendısını dınl ­
zam bir güç kullandığını gösterebilir. �
Fakat, hınçtan doğan öfkeyi . yen bir grup asker emeklisinden bol alkış alınıştı. Kent karşıtlıgı
büyüten şey güce ilişkin bu görüş değil
dir. mantıksal olarak komplo kuramından gelir; bir araya gelip komplo
Kişilerin oluşturduğu düzen, daha çok
soyut, gözle görünmez kurmak için, düzenin, hiç kimsenin öteki hakkında fazla'bir şey bil­
bir insanlar sınıfının haksız araçlarla aşağı
daki dünyayı dışlama ko­ mediği bir yere, gizlerin ve yabancıların bulunduğu bir :rere ihtiya-
nusunda uzlaştıkları düşüncesidir ve "hak
sız" terimi bu mitin anah­
cı vardır. Şehir, mit için mükemmel bir yerdir.
tarıdır. Bir bürokraside sosyal mevki ;
meziyetle belirlenmelidir; 18.
Gelgelelim, hınç dalgasına binen bir politikacı kaçıı ılmaz ola­
yüzyıl sonlarında dile getirilen yeten ;
ekle kazanılan kariyer nosyo­
rak kendine yönelen bir tehdit ile karşı karşıya kalır. Hıncı ne den­
nu, burada en önemli anlamını kazan
mıştır. Fakat, tepedekiler ara­
li iyi örgütlerse, o denli güçlü, zengin ve etkili olur. Peki sonra ha­
sında yeteneksizler vardır; bunlar arala
rında birleşirler, yetenekli
rekete geçirdiği insanları nasıl muhafaza edecektir? Salt güç kazan­
insanları dışlarlar ve böylece varlıklarını
sürdürürler. Demek ki, mış olmakla, çizgiyi aşmış ve kendisini düzene karşı kçyması için
eğer aşağıdan biri iseniz, statü eksikliğini
z sizin suçunuz değildir; bir mevkiye getirmiş olanlara ihanet etmiş olmuyor mu? Işte, ken­
onlar size ait olanı sizden çekip almış
lardır. Mitin, kendi kendine disi de artık, onu destekleyenlerin hınç duydukları sistemin bir par­
hizmet eden bu özelliği hınç duygusunu
bütünüyle tanımlamaz. Ki­
çasıdır.
şiler düzeninin geliştirmiş olduğu şey,
bir tür kendine güven tarzı­ Politikacı, "inandırıcılığına" yönelen bu tehdit ile seküler an­
dır; onların kendileri için üzülmeye, görün
ür değerleri için kaygı­ lamda karizmatik bir şahsiyet haline gelerek başa çıkabilir. Bu sta­
lanmaya ihtiyaçları yoktur, oysa küçü
k adam her zaman yolunu tü öfkesinin başarılı pratikçisi, aslında sürekli olarak insanların il­
zorla açması gerektiği duygusunun ağırlı
ğı altında ezilir. Münasip, gisini kendi politik eylemlerinden ve tutumlarından uzaklaştırıp
yani meziyete dayalı hiyerarşinin bozu
lmuş olduğu hissini ve fazla
kendisinin ahlfild niyetleri içinde massetmelidir. Böylece var olan
zorladığı korkusunu içeren statü endiş
esinin, Fransız, İngiliz ve
isleyiş huzur içinde uyumaya devam edecektir; çünkü onun düzene
Amerikan meslek yapılanmasında aşağı
benzer şekilde ve güçlü olarak hissedildiğ
beyaz yakalılar sektöründe
karşı öfkesi, gücüne dayanarak yaptıklarıyla değil, itkileri ve güdü­
i biliniyor. leri ile algılanır. Hınç'ın politik lideri yönetim içinde daha yüksek­
Gelişmiş kapitalist ülkelerde fiili iktida
rın giderek artan görün- lere tırmanmaya kararlıysa geçen yüzyıl ortalarında biçimlenen ki-
 şiliğe ilişkin tüm yaklaşımlardan ders almalıdır.
Hınç'ın gücünü kullanmaya çalışan politik bir aktör olarak Ni­
xon incelenmeye değer bir şahsiyettir. İlk politik mücadelelerinden
itibaren kendisini sürekli düzene karşı bir savaşçı olarak gösterdi ki,
söz konusu düzen, komünistler ve vatan hainleriyle ortaklık için­
deydi. Alger Hiss'e karşı giriştiği kavga, Doğu Kıyısı'nda Hiss'i
güya kanatları altına alan eski tüfeklere karşıydı. Helen Gahagan
Douglas 'a karşı Kongre'ye seçilmek için yürüttüğü kampanya, ko­
münistlere "yumuşak" davranan sosyete üyesi bir züppeye yönelik­
ti.
360
Gelgelelim Nixon işbaşına geçtikten çok kısa bir süre sonra, ba-
şarılı küçük burjuva lider sorunu ortaya çıktı. Nixon'ın kendi ikti­
darına ilişkin sorunla ilk karşılaşması 1952'deki kampanya skanda­
�
lıyla su yüzüne çıktı. Zengin işadamları, politik amaçlar için ku la­
nılmak üzere gizli bir "rüşvet fonundan" para vermişlerdi. Bu tür
gizli fonlar, büyükşehir aygıtının işlerliği bakımından her Amerika­
lının yakından tanıdığı bir şeydir. Gerçekten de, 1940'ların sonla­
rında su yüzüne çıkan şehir politikacılarıyla ilgili bu tür skandallar
ya hafife alınıyor ya da üstü kolayca örtülüyordu. Ne var ki gerçek­
te dolar olarak küçük bir miktar olan Nixon'ın aldığı gizli para bü­
yük bir sorun oldu. Düzeni ele alan bu yasa ve düzen politikacısı­
nın tavrı, kişisel ve kindar denebilecek kadar ahlakçıydı: Her şeyi
temizleyecek ve cinayetten paçayı sıyıranları disiplini altına alacak­
tı. Ansızın bambaşka bir politikacı olınakla suçlanmıştı.
1952'deki tehdit karşısında Nixon 'ın başarılı olan çözümü, hın­
cı. kışkırtarak güç kazanan tüm politik şahsiyetlerin başvurmaları
gereken çözümdür. Ünlü'"Checkers Söylevi"nde Nixon kamuoyu­
nun ilgisini duruma ilişkin olgulardan kendi mahrem güdülerine,
düşüncelerinin niteliğine ve iyi niyetlerine kaydırdı. Milyonlarca
televizyon izleyicisinin karşısında ağladı, fakat denetimini yitirmiş
görünmemek için ağlamayı fazla uzatmadı. Gerçekten hissedebildi­
ğini gösterecek kadar ağladı; o gerçek ve inanılabilir bir kişiydi.
Karısının "devlet malı kumaştan" yapılmış mantosundan söz etti.
Kamuya kendi köpeği Checkers'ı sevdiği gibi tüm köpekleri seven
bir insan olduğunu söyledi. O iyi bir insandı ve bu yüzden insanlar
artık parayı düşünmemeliydi.
Bellek yitiminin etkin kılınması seküler karizmanın kolayca ba-
şarabileceği bir iştir. Nixon kamuoyunun ilgisini itkisel yaşamı üze­
rinde odaklandırarak uyuşturma işini yürüttü ve dikkatleri özellikle
de itkilerini apaçık sergileyebildiği gerçeğine çekti. Bu, onun ger­
çek adına orada olduğu anlamına geliyordu. Duygularının basma­
kalıp olması önemsizdi. Aslında basmakalıplık reçetenin bir bölü­
müydü; kamuoyunu politikacının eylemlerinden psikolojik motifle­
rine yöneltmek ancak kendiliğinden sıradanlık üstünde durarak ola­
naklıydı. Checkers Söylevi Lamartine'in Parisli işçiler karşısında
gerçekleştirdiği Şubat söylevleri kadar büyük bir politik pasifleştir­
me edin1iydi. Tek farkı; romantik sanatçı "kamusal şiir" adını ver­
diği kendi hissetme kapasitesinden bir sİn1ge oluşturmasına karşı­
lık, aynı retorik tavır Nixon 'da yalın bir psikolojik ifşa görünümün­
deydi. Checkers Söylevi'nden aldığı yanıt, Nixon' a yaklaşık yirmi
beş yıl hizmet edecek bir ders verdi: Hınç'tan yararlanılabilir ve ka­
·muoyu politikacının kişisel gücünü ve zenginliğini incelemekten
saptırılabilir; yeter ki yabancıların önünde duygularını apaçık gös­
terebilsin.
Güdülere odaklanma tüm politikacılara açık bir tekııiktir ve el­
bette mevcut tek retorik yaklaşım da bu değildir; ama hınçtan ya­
rarlanma girişiminde bulunan kişi için başarının zorunlu şarudır.
Yoksa onu o makama yerleştiren kamuoyu, düşmanlarından biri
olarak daha sonra ona karşı cephe alacaktır. Sektiler karizmanın
ciddiyeti, politikacının söz konusu saptırma anlarına en az izleyici­
leri kadar "inanmasından" gelir.
Talleyrand ile sözgelimi Nixon arasındaki fark, Talleyrand'ın sı­
rasıyla Autun Piskoposu, devrin1ci güç simsarı, Napolyoncu bakan,
Napolyon karşıtı bakan, X. Charles'ın yaltakçısı, Burjuva Lo­
uis'nin uşağı olınak gibi oynadığı rollerin her biri ile kendisi arasın­
da açık ve alaycı bir mesafe koymasına karşın, Nixon'ın canlandır­
dığı role gerçekten inanmasıydı. Bu inanç, temel fıkir olan seküler­
likten kaynaklanır. Modern hınç politikacısı tek başına kamuoyunu
saptırmak için görüntü yaratmakta uzman kişi olarak görülemez.
Onun erdem maskeleri onun için gerçektir; iyi niyet ve güçlü duy­
gularını dile getiren açıklamaları, bu açıklamalara pratikte bağlı
kalmasa da ya da kendisini bu mevkiye getiren öfkeli esnaf ve za­
naatkiirııı ihtiyaçlarını dikkate almasa da, onu aklamaktadır. Ameri­
ka Birleşik Devletleri'nde Watergate skandalını bu denli ilgi çekici
 �� an, B şkan 'ın kam önünde yala
� n söylemesi değil, olaylarla ilin:
�
tılı her bır yalanın kışısel onu ·•· se modern hınç için geçerli olan şey, eylem ile kişisel itki arasında­
runa ve iyi niyetine ilişkin bey
k'UŞ�tılmış olması ve bu beyanla
anlar!� . · ki parçalanma ve ayrıca liderin dinleyicilerinin gözündeki kişisel it­
ra Başkan'ın kendisinin de gerç
. ek' kiden doğan meşruluğudur.
ten ınanmasıydı. Bu ıtıra flar onu yalan söylediği gerçeğiy
mekt : ,�
.
alıkoydu; oyle kı yaklaşık bir
le yüzleş­
yıl kadar duygusal "hasıraltı '
Kültürel sürekliliği açıklayabilmek için, bir konuşmacının so­

�tme ışlemını başarıyla yerine • kaktaki yabancılardan oluşan bir kalabalığa yaklaşımını belirleyen
..

. getirdiler. Peron'un Buenos Aire

lı bır ızleyici kitlesine Arjant s' · 19. yücyıl şartlarını elektronik medyanın nasıl ele aldığını ve bu
in'den beş milyon dolar çıka '
rmakla şartların bundan böyle kentsel kümelerle sınırlı olmayıp nasıl ulu­
suçlanmı olduğunu söylediğ
� i ünlü salıneyi ele alalım. Ans
ızın şeh' sal ve uluslararası ilişkilerde egemen olduğunu anlamamız gereki­
rın ışçıler e püyük sevgisinden
� , zaman zaman Pampalara çıkm
tan duydugu coşkudan ve "Arj ak­ yor.
52 ..
antin ülküsü"ne olan bag "Jı!ıg"ından
- soz etmeye başlayıp ardında
n da gözyaşlarına boğulur. O
önemsiz · ·
� �
beş ılyon olar mesele ini yen
8. iden ortaya atmanın lüzumu
yoktu · C. ELEKTRON İ K MEDYA
artık, fakat ote yandan gozyaşları
gerçekti. . GEÇMİŞİN SESSİZLI G İ N İ PEKİŞTİRİR
�
Genel olarak, ir kişilik politika
sı, eylem dünyası ile ilişkili ol-
'
mayan nıyetlerın ıfşasını kap
sar. Bir hınç politikacısının kari Medya sektiler kari.zmayı teşvik eder; ama daha geniş bir bağlam
zması
karmaşıklık anlamında bir adım
daha ilerdedir; zorunlu olarak içinde. Medyanın bizim çalışmamızın temel konusu ile yani kamu­
ya lsa a yaratır; yani politika bir
?! ın cının günden güne artan gücü
itira f sal yaşamın yükselişi ve çöküşü ile özel bir ilişkisi vardir. Elektro­
ettıgı gu d . lede gölgelenmektedi
_ . � r, fakat bu yanılsama etkisini nik iletişim kamusal yaşam fıkrine son verilmesini sağlayan araç­
din­
leyıcılerı uzerınde olduğu kad
ar kendi üzerinde de gösterm lardan biridir. Medya, toplumsal grupların birbirlerine ilişkin bilgi
ekted'ır.
.. .
'
k'. . .
Nıxon, şısel gücüne ilişk
in gerçekleri gizlemek için kull
anılan
•

birikimlerini olağanüstü arttırırken, fiili bağ kurmayı gereksizleştir­

��ç ımgelerı aç�sı? dan Poujade'in, Peron'un ve Wallace di. Radyo, özellikle de televizyon, mahrem araçlardrr. .Onları ço­
gibi Ame­
rıkal Ia ın temsılcısıydı. _
� ı: _ Güç mücadeleleri, aşağılama ğunlukla evde izlersiniz. Barlardaki televizyonlar kuşkusuz, fonu
sava şımları­
na donuşur .
. Bır yanda düzene karşı olan . oluşturan dekordur ve hep birlikte izleyen insanlar izledikleri hak­
. 1 ve yaptıklarını de" gil, gu
d"I
u enı _n erını dramatıkleştiren
· · ._
·

ı birisi var; düzeni aşağılıyor,
man bır dekor v gösteriş ardı
. . �
bo boş bırı- Obur y da ıse
� _ � bu mitsel düzen küçük insana
aşagılayıcı bı_r tavır ıçıııde, faka
venı hak etmıyorlar; dahası, her
yen ayaktakımı ile birlikte bir
19. yüzyılın işçilerle "ikna edic
zakar politikacısı, izleyicilerine
görgü kurallarırun ağırlığını hiss
gularınızın ne kadar mukemm
gılı lacaklar Statü peşindeki
°. : modern girişimcinin, izleyicile
gorgu dersten ver 1esin gere
? :
larının ne kadar ıyı oldugunu
eder. Gerek 1 9. yüzyılın muh
kında doğallıkla konuşurlar. Fakat televizyon izlemede Ve özellikle
her za-
_ na gizlendiği için kendi duygula dikkatini televizyona vermede yaygın olan tarz televizyonu kendi
rı
başımıza ya da ailemizle izlememizdir. "Medya" kamusallığın iki
karşı
t bu düzen kişileri aslında bu özgü ilkesi olan çeşitlilik deneyimine ve toplumun mahrem halkadan
­
nasılsa, tüm toplumu bölmek belli bir uzaklığı olan bir bölgesinde yaşanan deneyime aykrrıdır.
iste­
komplo peşindeler. Bunu söy!erken, formülün kendine yeterli oluşundan rahatsızlık du­
i şekilde konusabilen" muhafa­ yuyorum. Çünkü kamusal yaşamdan çekilmeye ilişkin itkiler bu
�
bir an için bile Isa orta sınıf
ın
aletlerin ortaya çıkışından çok önce başlamıştı; teknolojinin bir ca­
ettiren bir kişiydi; işçi 'sınıfına navar olduğu şeklindeki alışılmış senaryodan yola çıkıp bunların da
duy­
el olduğunu gösterin, bakın nası cehennem aygıtlitrı olduğunu söylemek doğru değildir. Bunlar, in­
l say­
sanların ilıtiyaçlarını karşılamak için yine insanlarca bulunmuş alet­
rine
k yoktur; onlara girişimcinin lerdir. Elektronik medyanın karşıladığı ihtiyaçlar, geçen 150 yıl bo­
duygu­
gösterme tekniği unutmaların yunca oluşmuş, kendini bir kişi olarak daha fazla bilınek ve hisse­
a hizmet
afazakar yığınlarının denetim debilmek için toplumsal etkileşimlerden çekilme yönündeki kültü-
i gerek-
 re! itkilerdir. Bu aygıtlar, toplumsal etkileşimle kişisel deneyim ara­
sındaki savaşımın silahlarından biridir.
Öncelikle elektronik medyanın en başta ele aldığımız boş kamu­
sal alan paradoksunu yani yalıtım ve görülebilirlik paradoksunu ne
şekilde somutlaştırdığını görelim.
Kitlesel medya, toplumda olupbitenler üzerine insanların sahip
olduğu bilgiyi sonsuza dek arttırır ve onların bu bilgiyi politik ey­
leme dönüştürmelerini de sonsuza dek engeller. Televizyonunuza
yanıt verme olanağınız yoktur. Yalnızca onu kapatabilirsiniz. An­
cak, huysuz ve garip biriyseniz hemen arkadaşlarınızı telefonla ara-
364 yıp televizyonda iğrenç bir politikacının konuştuğunu söyleyebilir
ve televizyonlarını kapatmaları için onları da zorlayabilirsiniz; ver­
diğiniz her karşılık gözle görülmez bir eylemdir.
18. yüzyıl ortasının parlamento konuşmalarında, tiyatrodaki gi­
bi, başarılı bir ifade, anlamlı bir cümle, izleyiciler tarafından "nok­
talanırdı"; yani istek üzerine tekrar edilebilirdi. Bu nedenle, İngiliz
parlamento konuşmaları onları kayıtlardan okuyacak olan bir mo­
dern okurun tahmin edebileceğinden çok daha uzun sürerdi. Politik
icranın modern koşullarında aynı etkiyi uyandırabilmek için, yerel
istasyonunuza telefon edip böyle bir cümlenin yinelenmesini rica
etmeniz gerekirdi. Konuşmasının sonunda bir mucize sonucu talih­
siz politikacınız, tüm tekrar isteklerini alacak ve onları alt alta sıra­
layarak bir tür anında referandum gibi, 4. paragrafın tekrarı için
30.000 telefon aldığını, konuşmanın sonlarındaki ulusal onur kısmı
için de 1 3:000 telefon aldığını söyleyecekti. Ama zaman sınırlama­
sı yüzünden yalnızca ilk iki paragrafı yineleyebilecekti. Düş kırık­
lığına uğrattığı 1 3.000 kişiye de birkaç söz edemez miydi? Onların
bu meseleye ne kadar öneni verdiklerini iyi bilirdi ...
Radyo ve televizyon izleyicinin müdahalesine izin vermez; ya­
yın sürerken politikacıya tepki gösterecek olursanız, onun bir son­
raki cümlesini kaçırabilirsiniz. Size onun bir şeyler anlatabilmesi
için sessiz olmakzorundasınız. Olası tek yanıt verme yolu, bir yo­
rumrnnun yinelenecek ve tartışılabilecek olanları seçmesidir. Yo­
rumcu, geçen yüzyılın sessiz izleyicileri için, seyirci kaldıkları et­
kinlikleri yorumlayan eleştirmenin işlevini tam olarak üstlenir, fa­
kat yorumcunun daha eksiksiz bir denetimi vardır; çünkü anında
müdahale eder. Pasiflik bu teknolojinin "mantığıdır". Kitlesel med-
ya, geçen yüzyılda tiyatrolarda ve konser salonlarında biçimlenme­
ye başlayan kalabalık halinde sessiz kalma tarzlarını pekiştirir;
E.T.A.Hoffınann'ın şehrin sokaklarında gözlediği, zahiri bir seyir­
ci, pasif bir tanık fikrini güçlendirir.
Hiçbir izleyici televizyondaki politik süreci; seyreden, aracı ola­
rak politikacı, başka seyredenden oluşan bir üçlü olarak algılamaz.
İlişki ikilidir ve politikacının dış görünüşü, yarattığı izlenim, mas­
kenin niteliği seyredenin ilgi odağıdır. Her ikisi de televizyonda bir
politikacıyı izleyen New York'taki bir kişi, Alabama'daki başka bir
kişiye ilişkin nasıl daha fazla bilgi sahibi olabilir ki? Böylece poli­
tik kampanya çalışanları, politik komitelerin, seçmen kayıtlarının 1!
ve benzerlerinin örgütlenmesinde televizyonun zayıf bir araç oldu­
ğunu; etki alanı dar olsa da, kişisel örgütlenmelerden daha iyi so­
nuçlar alındığını anladılar.
Elektronik medya içinde yapılandırılan ikili ilişkiden ve pasiflik
mantığından görünürlük ve yalıtılmışlık paradoksu doğar. B u para­
doksun terimleri modem yapı teknolojisiyle karşılaştınlabilir: Kişi
daha çok şey görür ve daha az karşılıklı ilişkiye girer.
İletişimde var olan bu paradoksun ilk sonucu yayındaki politika­
cının izleyicilerine karşı çok özel eşitlik şartlarıyla yaklaşması ge­
reğidir. 20 milyon insan bir kişiyi televizyonda konuşma yaparken
izleyince, konuşmacı, onların tümüne tek bir kategoriye ait olarak,
yuıttaş olarak davranmak durumundadır. Herhangi bir endüstri ül­
kesinde, sınıf ve etnik gruplar mozaiği öylesine zengindir ki, tele­
vizyondaki politikacı bu çeşitli grupların tümüne en yalın terimler­
le seslenecektir. "Otuz yaşın altındakilere şuııu söylemek istiyo­
rum... " gibi. Ancak, iyi bir izlenim bırakmak istiyorsa, açık ve so­
mut olmalıdır; izleyici topluluğuııun büyüklüğü ise tersine soyut te­
rimlerle konuşması gerektiği anlamını taşır. Medya uzmanları bu­
nun sonucunda aşırı özele inme tehlikesinden söz ediyorlar. Fakat
aslında bunun bir tehlikesi yoktur. Bu şartlardaki eşitlik, politikacı­
yı programlarında somut ve özgün olmamaya teşvik eder. Bu da po­
litikacının zaten hazır olduğu bir şeydir. İzleyicilerine eşit davran­
ması, ideolojik sorunlardan kaçınma aracına dönüşür ve herkesi gi­
derek politikacının kişiliğine herkesçe değerlendirilebilen ve payla­
şılabilen bir şey olarak güdülerinin kavranmasına yöneltir. Yayın­
larda politik kişiliklere bu ölçüde dönüklük, sanki birkaç yönetıne-
 nin kaprisiymiş ve medya kendi "soru zen­
mluluğunun" farkında olan güçlü bir nefret iç içe geçmişti; bunıaı; d:şarlıklılar, Hükümet,
"ciddi" bir medya olsa ortadan kaldırılab ­
ilecek bir seçenekmiş gibi;' gin Kuzeylilerdi; bu yelpaze öyle genıştı ki, net tespıtler �apılamı
lci
tle�el medyaya sürekli, yayına aldıkları
politikacıların kişilikleri' yordu. Bu nedenle, haberler, bir kişi üzerind e od�lan dıgı zam
ı:'.
1,
uzerınde çok fazla yoğunlaştıkları için ı açıga
saldınlmaktadır. Bu tür yo· bir kısır döngüy e düşülm üş oluyord u: Hıncın gızlı katların
rumlar yapısal sınırlamaları ve iletişimin
bu biçimlerinin doğasında . çıkarmak için Wallace 'ın kendisinin kişisel geçnüşi, g dülenirn � i ve
var olan güdülenim üzerinde "yoğunlaş
·

ma" olma gereğini gözden , fıılı dırenış açısında n,

duygulan anlaşılmaya çalışılıyordu. Medya
kaçırırlar. polıtı­
protestonun anlamsız olduğunu giderek gözde� ��?ırıyordu;
TV haberciliğinin "kompulsi:f' bir biçim , _
çozulm esı ge­
de kişiselliği öne çıkar­ : . kacı bir il o-i aktarımında başarılı oldu; öyle kı kişilıgı
•

dıgı, her zaman polıti_kacının özel yaşam

!
5 ası ya nızca bir komp lsiyonun
ını ilgi odağı yaptığı ideli, k
. reken bir od haline geldi. Hem de o kişiliğin eylemd
e bulunm a gü­

6 � gerçek doğası kabul edildiği ölçü,

'cüne hiç başvurmaksızın. Gerçekteı;ı de, onun niyetlerini toplum
da-
3 7
- de dogrudur. Kompulsıyon hır yadsımadır
, ama benzer şekilde yad, esi diye yoruml ayan medya , ne 6
. ki gizli güçlerin ete kemiğe bürünm
sınmayan kişilere ya da kişiliklere yönelik
abartılı bir ilgi üreten bir yaptığına bakmaksızın , dinlemeye değer bir insan 01":1"
aı;:�nu meş�
yadsıma. Izleyicinin yanıtlama olanağının _ _ _ sımgesel
elektronik medya tara­ rulaştırınayı başardı. Bu şekilde, bir hınç �ırışımcısının
fında' bütünüyle baskı altında tutulması hiçbir zaman sonuçla­
: kişiliğe duyulan ilginin protestosu başkalaşorıldı; böylec e niyetle ri
anog , ım oluşt
rur. Loş bir odada ak zorunda
� � , sessiz sedasız, gerçek insanları rıyla, etkililiğiyle ve hatta ahliika uygunluğuyla sınanm
ızlersınız; bu sızden düş gücünüzü kullan
manızı bekleyen bir ro­ kalmadı. . .
man ya da bir eğlence değildir. Politikanın ilgısı
gerçekleri son derece sı­ Elektronik medya tarafından geliştirilen kompulsif kişilik
kıcıd r; komiteler, bürokratlarla şiddetli
� tartışmalar ve benzerleri, ile başarılı bir hınç politikacısının saptıı;".1a gereksi�
irni irbirin�
.
�
Bu agız dalaşlarını anlama sorunu izleyiciden şoyle soyluyor.
aktif yorumlama ta­ denk düşüyor. Bir medya danışmanı, polıtikacılara _
lepleri yaratacaktır. Aradığınız gerçek yaşam r, şu kışı­
dır; olayların oluşma­ "Wallace gibi tipleriniz medyanın iyi iş görmesini sağlıyo
sında rol oynayanın "nasıl bir kişi" olduğ Bu sözlerden,
unu bilmek istersiniz. Te­ dışı ve yapay görünümlü liberallerden çok daha iyi."
levizyon, politikacının neler hissettiği üzeri şey .çıkaraca­
nde odaklanıp sizin tep­ medya danışmanının söylemek istediğinden daha çok
ki göstermeniz yönünde hiçbir talepte bulun tekno _ ol_ � tesıs
loJik
mayarak bu tabloyu si­ ğız, doğallıkla. Ne var ki, sektiler karizm anın �
ze sağlayacaktır. _ de polıtik_ acı
edilmesi ile hınç politikacısı arasındaki mutlu evhlık
İcracıların kişiliklerine yönelik kompulsif
ilgi, sessizliğin saygın açısından umulmadık bir yıkım ile son bulabilir. , . .
da_vranışın kuralı haline geldiği tiyatro ve konse , herhangı bır za­
rlere giden yığınlar­ Tüm referanslar güdüleninıle ilgili olduğundan
ca kentli izleyici arasında, 19. yüzyılda gelişti. Modern
medya, bu yıflık, bir suç ya da ahliiki bir kusur, polit k�cının'. yaşamını tümüy­
ilgiyi bir sınıfın, burjuva sınıfının, alanından çıkarıp ,
toplumsal
_
le kuşkuya düşürür. Nixon belki de kendısını u şekild ? e çarmıha ge­
mevkilerinden bağımsız olarak, tüm izleyenler için bir teknolo ıçın dıyeli m ki, o Rus­
jik ren liderlerin en iyi örneğidir. Sırf tartışmak
sonuç durumuna getirdi. Algılayandan hiçbir talepte bulunın bir lider olsaydı, o
ayan ya ile nükleer savaş ihtimalini ortadan kald�an
bir ınedyada, kişiliğin algılanması eşitlik mantığı gereğid
ir. zaman, birkaç milyon dolar rüşvet yemesıne,
yasal o mayan bır � _

Oyleyse şu çok açıktır ki, bir kez güç elde ettiğinde hınç _
esıne _
ızın verılme-
politi­ "asp yapmasına ve kamuya 10-12 yalan söylem
kacısının dikkate alması gereken savunma zırhı için elektron
medya pekaJii uygundur. Karına bir okulun kapısında durarak
ik ;
. ecek miydi? Ama bu, Nixon'ın kendisinin daha önce hıç kulhın­
�
öfkesı yo uyla tum
siyah madığı gerçekçi bir ölçü olurdu. Düzene olan _ _
çocukların girmesini engellemeye çalışan George Wallac Nıxon , kendısı yonetıcı
e'ın tele­ yaşamı boyunca meşruiyet peşinde koşan
vizyondaki o meşhur görüntüsünü düşünün. Siyahlara karşı üyle farklı ve ken­
direni­ olduğu zaman, kamunun kendisini bir anda bütü�
şin simgesi Wallace ile, her zaman "zenci severler"e duyulan erden daha ger-
daha di politik rakiplerini yargılarken kullandıkları terıml
 çekçi terimlerle yargılayacağını zannetti.
Hınç politikacısına gerekli olan ve medya tiırafından güçlendiri­
len güdülenim içinde özümlenme, bu şahsiyetlerin imtiyaz alanları
için tek gerçek tehlikeyi oluşturur; devamlı olarak gayrimeşru du­
ruma düşme tehlikesi içindedirler; çünkü yaşamlarının bir alanında­
ki başarısızlıkları kişiliklerinin baştan aşağı kötü oluşunun göster­
gesi sayılır. Nasıl ki kişilik politikası, kamusal ilginin kişisel karak­
teri etkili kamusal eylem bazında ölçmekten saptırılmasıysa, ka­
rakterin tüm unsurları herhangi bir gerçek referans olmaksızın sim­
geselleşince, her kusur ansızın özyıkımın bir aracı durumuna gele-
368
bilir.
Yine, eğer politikacıyı yalnızca suçüstü yakalanan bir numaracı
olarak algılarsak bu fenomenin etkisi yitip gider. Çünkü politikacı
her görünüm anının bir gerçek olduğuna inanır; taktığı her maske
gerçek karakterinin bir işareti olduğu için, önemsiz sorunlarla hızlı
bir şekilde kuşatılabilir; politikacı yıpranmaya başlayana dek bunun
farkında olmayan kamuoyunun gözünde bu sorunlar büyük buna­
lımlara dönüşebilir. 1 973'te İngiltere' de "toprak skandalları" adıy­
la bilinen şey, uzaktan ve tali olarak başbakanın çalışmaları üzerin­
de etkili olan olayların yol açtığı bu bütüncül tehdit duygusunun
klasik bir örneğinden ibarettir.
Genel ·bir kural olarak, insanlar sorunların üstesinden gelmeleri
beklenen liderlerin kişiliklerini daha çok önemsedikçe, içkin mezi­
·
yetleri ve .tehlikeleri yüzünden kamuoyunu giderek çok daha az so­
runun haı:ekete geçirdiği söylenebilir. Politik ilginin genelde daral­
ması mantıksal olarak, II. Dünya Savaşı'ndan sonraki hıncın belir­
gin daralmasına yol açmıştır.
1930'lardaki politik söylemin bütünüyle yaralanmış gurur diline
dönüşümünün tersine, savaş sonrası hınç politikacıları giderek ken­
di kullanımlarına uygun daha az sorun bulabiliyorlardı. Dalgalan- ·
makta olan devlet tahvilleri, enerji sorunları, ticaret açıkları, kamu
sağlığı ya da güvenliği krize dönüşmeden somut olarak kolayca al­
gılanmıyorsa, aynı zamanda bunların, toplumdaki dürüst kişilere
acı çektirmek için ayaktakımı ile ortaklığa giren adaletsiz kişilerin
bir komplosu olmadıkları da doğrudur. Artık hınç politikacıları için
kullanılabilir manevra alanı neredeyse bütünüyle dışarıdakilere kar­
şı içeridekilerden ibarettir: İngiltere' de Asyalılar, Fransa' da pieds
noirs' ya da Yahudiler, varoşlardaki beyaz okullarında siyahlar.
Seküler karizmadan modem toplumda, toptan, bir sığlaştırıcı
güç olarak söz etınek, karizmatik lidere duyulan açlığın kendisinin
zayıf ve önemsiz bir istek olduğu anlamına gelmez. Tersine, verili
modern kişilik terimleriyle inanılır bir kahraman arayışıdır, bu;
Kahramana Tapınma Yüzyılı adlı yapıtında Eric Bentley, 19. yüzyıl
ortalarında ortaya çıkan inandırıcı kalıramanlara duyulan açlığı çö­
zümlemiştir ve modern toplumun göstergelerinden birirıin de bu
toplumda kalırammılar bulma uğraşının sürekli düş kırıklığına yol
açan bir uğraş olduğu sonucunu çıkarmıştır. Bu arayışın sonuç ver­
memesinin bir nedeni, modern toplumdaki kişidışı kamusal yaşa- �
mın çökmesidir: Kahramanın albenisinin kaynağı güdüleri olunca
kalıramanlığın içeriği önemsizleşti.
Politik söylemin içeriğinin daralması kendi başına önemlidir,
ama aynı zamanda da kişiliği temelinde varlığını sürdüren bir poli­
tikacı ile kamusal bir kişilik olarak algılanan bir sanatçı arasındaki
önemli bir ayrımı belirler.
D. STAR Sİ STEMİ
Ancien regime'de sahne üzerinde inandırıcı olanla günlük yaşamda
inandırıcı olan arasında bir köprü vardı. Kamusal bir şahsiyetin ki­
şilik terimleriyle algılanmasının, sahne ve sokak arasında kurulan
yeni tür bir köprü olduğu smulabilir. Gerçekten de televizyonun po­
litika üzerindeki etkisi, genellikle politikacının sanki bir aktörmüş
gibi davranma zorunluluğu bağlamında incelenir. B u klişe bir an­
lamda doğru iken bir başka açıdan da önemli yanlışlara yol açabil­
mektedir.
Bir kişilik olarak politikacıda inandırıcı olan özellikler, güdüle­
ri, duyguları ve "dürüstlüğüdür". Tüm bunlarla, politikacının sahip
olduğu güçle neler yapacağı ile ilgilenmeme pahasına ilgilenilir.
Politikanın içeriği böylece politikada yer alan kişiliğin algılanma­
sıyla daralır. Söz konusu içerik daralması güçlü bir kişilik olarak
benimsenen bir sanatçının icrasında ortaya çıkmaz. Mick Jagger ve
Bruce Springsteen sahnede hipnotik kişilikler yansıtırlar, fakat bu
• Fr.: Kara kafalılar. (ç.n.)
 onların çok iyi rockçı oldukları gerçeğini
değiştirmez. Benzer şekil­ 800 klasik piyanist ve "sözünü etmeye değer" beş konser salonu
de Casals'ın büyük bir insan olarak algıla
nması, onun bir çello sa­ �
var. Bir yıl içinde 800 piyanistten 30-35'i bu salonl rda solo yapar­
natçısı olmasını engellememiştir. Geçe
n yüzyılda beliren icracı ve �
lar. Otuzunun içinden en az yansı öyle tanınmıştır ki, er yıl s n
.
­� �
sanatçı sorununu metin bağlamında incele
rken, meselenin müziğin, n
ye çıkar. Her yıl New York'ta yaklaşık 1 5 yeni pıy�ı�t salon ıç'.
dramanın ya da dansın "içeriği" pahasına
kişilik meselesi olmadığı­ kendileri ödeme yaparak konser verirler. Onlar ıçın Carnegıe
nı görmüştük. Icracının, bir kişilik olara
k icracının do!iru çok
. o dan eseri Hail' deki Resital Salonu gibi küçük bir salonu doldurmak bile
yazılı metm karşısında öncelik kazan
drama ya da müzik üretilmektedir. Oysa
dığında farklı türden bir dans �
güçtür. Akıllı piyanistler arkadaşlarının arkadaşlarına e ildiği � tüm

diyeti politik içeriği "saf dışı bırakır".

politikada kişiliğin mevcu '. akrabalarına parasız bilet dağıtırlar. Times'd a bu yem pıyanıst lere
yo­
bir paragraf ayrılır ve "umut verici" ya da "başarılı" şeklinde
Kişilik politikasının gelişmesi bu yüzde
370
olur,
. n etik temellerde suçla- rumlar yapılır. Ardından da yeniden adlan sanlan duyulmaz
371
. . .
F24
nabil ır. B u, ınsanları toplum ıçınd e ne elde edebileceklerini ya da
karanlığa gömülürler.' . .
neyi değiştirebileceklerini düşünınekten ·;
uzaklaştıran medeniyetsiz Genç piyanistin böyle bir konserle kendini göstermes.ı gereh'.
�
b ayartmadır. S natçı kişiliğine ilişkin
� benzer bir etik yargı yanlış
öncelikle bir gazete eleştirmeninin, sonra da dergı ekştırm
nının �
bır yargı olurdu. Icra edilen bir sanatın içeriğ
i, onu icra eden bir ki­ "umut verici" ve "başarılı" değerlendirmeler inin önemlı bır aJ Sın �
şiliğin kavranılmasına bakılarak önemsizleş e
tirilemez. Modem sah­ ilgisini çekmesini umut etmelidir. Çünkü ancak bir ajans sayesınd
ne ve sokak arasındaki kesintinin kayna
ğı bu süreksizliktedir. Bu başka kentlerle bağlantı kurup organizasyonlar yapı:ıası ;e
_'."°
ıu ele­
her iki alanda da ifadenin özünde oluşan bir saglaya ­
kopmadır. re devam etmesi olanaklıdır. Turnele r ona çok az bır gelır
Bununla beraber, toplumsal yapı bakımından icra edebi­
bugün politika ile caktır fakat daha önemlisi ka:rrıu içinde sanatını sürekli
sanat arasında bir bağ vardır; doğrudan
doğruya kişilik kültürü ile lı
lece ir. Ne yazık ki çok az şansı vardır. New York'taki k
?
nser sa
�
yaratılan bir bağ. B ağlantı her iki aland ben
aki star sisteminin yol açtı­ tadır, 1950 den
]onlarının sayısı 1920'den beri süreklı azalmak
ğı sonuçlarda yatınaktadır.
gazetelerin de sayısı hiç durmadan azalmaktadır; gazete
lerde ye ı �
Her çağda ünlü, ünsüz icracılar gelip geçm .
ku­
iş, insanlar hep birin­ sanatçıların konserlerinin yorumuna ayrılan yerler de gıderek
cileri görmek istemişlerdir. "Star sistem ı­
i" ün ile ünsüzlük arasında­ ve onlar da az say
çülmektedir. Ayrıca, artık daha az ajans vardır . .
ki mesafeyi en üst düzeye çıkaracak karlar
a dayanır; öyle ki, insan­ ıyı muzık
da ünlü isim üzerinden para kazanırlar. Dahası, şehirde
lar karşılarında meşhur bir kişi göremeyinc
e canlı bir gösteriyi iz­ olarak artması aslıtıda önem­
dinlemeye gelenlerin sayısının toplam
leme arzularını yitirirler. 20. yüzyıl boyun salon­
ca ciddi müzisyen ve ak­ v bu
li salon ve sanatevlerinde bilet satışlarının artmasından �
törler, kamunun ünlü olmayan kişileri canlı
olarak izleme ve dinle­ ların genişletilmesindendir. Yoksa Columbia Üniversi
es 'ndeki : �
me isteğini giderek azaltan koşullara lanet
okudular; protestolar ve önemsiz salonlarda seyırcı sayısı
MacMillan Tiyatrosu gibi daha
protestoların doğurduğu alternatif medy
a büyük oranda başarısız
·

genel olarak azalmaktadır.

oldu. Gerçekten de 1960' larda rock müziğ nin
in burjuva kültürünün tö­ Star sisteminin temel ilkesi, müzik "merkezinde" izleyici
relerine sözümona bir meydan okuyuş anlam şöhreti ara­
ında yükselişiyle, star herhan ai bir canlı müzik dinleme isteği ile müzisy enin
sistemi ücretlerin demir yasası oldu. Star sistem
nı anlayabilmek için, onu en az isteye
inin nasıl çalıştığı­ �
sında d irrudan bir bağlantı olmasıdır. Turnelere çıkan
müzisyenler
nler üzerinde yoğunlaşacağız. �
bu bağla tıdan yararlanan azınlıktır. New York 'un, bu
ilkenin işle ­ �
Rock müzisyenlerine oranla bu sistem _ gerekır.
in ayartmalarına karşı daha
lik aücü açısında n, Paris ile Londra arasında bır yer alması
"özgürleşmiş" olan, ne var ki, tüm çabal
ekonomik ağına takılan genç konser piyan
arına karşın star sisteminin ;
Tü Avrupa başkentleri içinde, hevesli piyanis t ya da kemanc ının,
istlerini ele alacağız. daha önem­
bedelini kendi karşılasa bile, basında tanıtılabileceği ve
Tahminlere göre, New York 'ta konser kariy bulmak-
eri yapmaya çalışan lisi, izleyicilerin ilgisini çekebileceği iyi bir konser salonu
 ta en çok zorlanacağı yer Paris'tir. En az sorun Londra'da çıkar; yi­
ne de bir Londra salonunda konser vermek, Hull ya da Leeds'in ön­
de gelen salonlarından daha masraflı olduğu için müzisyene çok
ağır gelecektir. Long Beach, Leeds ya da Lyons 'ta 1.500 kişilik bir
seyirci topluluğu sosyoekonomik açıdan büyük bir çeşitlilik göste­
rirken, New York, Paris, Londra'daki izleyiciler sınıfsal açıdan da­
ha homojen olup "sürekli gelenlerden" oluşmaktadır. Sistem öyle
bir işler ki taşra bayileri ve menejeder onları müzik merkezlerine
kanalize ederler. Batı Avrupa' da (Güney Almanya dışında) Ameri­
ka' da da olduğu gibi giderek daha fazla hevesli müzisyen, kendile-
2
3 7 rini hoş karşılayan bir kamuya devamlı konser verme fırsatlarını el­
de edebildikleri küçük kasabalara yerleşmekten vazgeçmektedir.
Bunun yerine kavrayışlı bir kamu karşısında daha az konser fırsatı
bulabilecekleri, ama uzun vadede şansları yardım ederse şöhreti ya­
kalayabilecekleri başkentlere yerleşirler.
Konser piyanistleri için metropoliten izleyiciye ulaşabilmede en
büyük zorluk, geçen yüzyılda biçimlenen bir inancın dolaysız sonu­
cunda, yani sanatçının olağanüstü, insanları heyecana boğan bir ki­
şilik olduğuna inanılmasının sonucunda ortaya çıkmıştır. Piyanistin
deneyimi; aynı şekilde öteki bireysel icracılar için de öğretici bir kı­
lavuzdur. ) 8. yüzyılın sonlarında, piyanist, hamisini ya da hamile­
rini yitirdiği zaman müzik başkentlerinde yolunu çizebilmek için
bir tür girişimci olmak zorunda kalmıştı. Orkestra üyesi olmak gibi
çok az sayıda bürokratik fırsat vardı ve oda müziği icralarında üc­
retlerin bölünmesi, bu yolla geçinmeyi de çoğu insan için imkansız
kılıyordu.
Bu durumda saray ya da şatolardaki hamilerini yitiren yığınla
piyanist. çalışmakta giderek daha çok zorlandı. Avusturya'daki du­
rum istatistiksel olarak en belirginidir. 1830 ile 1 870 arasında, orta­
lama Viyanalı piyano resitali izleyicilerinin sayısı yüzde 35 artarak
mevcut salonları dolup taşırdı, fakat piyano konserlerinin sayısında
hissedilir bir düşüş görüldü. Bir tahmine göre, tam gün çalarak ya­
şamlarını kazanan müzisyenlerin oranında bu yıllarda yan yarıya
düşüş oldu. Bu işsizliğe katkıda bulunan birden fazla etken olmak­
la beraber, hepsinin üzerinde olanı, müziğe gösterilen kamusal ilgi­
nin Viyana çapında tanınmış sanatçılardan uluslararası şöhretler
olan pi,-anistlere doğru kaymasıydı. Bu piyanistler Paris, Londra ve
Berlin'de de izleyici karşısına çıkıyorlardı. Sonuçta kitlesel düzey­
de konser izleyicisine karşın, çalışan piyanistler giderek azaldı. Bu,
New York piyanistlerinin günümüzdeki durumlarının rüşeym hali­
dir.
Yeni icra kodunun özü, eşitsizliği arttırmasıydı: Eğer 500 kişi­
nin hepsi ünlüyse, hiç kimse ünlü değildir ve bu durumda öne çı­
kan, tanınan bir kişiliği bulabilmek için en azından 490'ının arka
plana itilmesi gerekir. Bu iyi niyetli bir ihmal değildir. 490 kişi en
az diğer 1 O kişinin ödüllendirilmesi ölçüsünde somut olarak ödül­
süz bırakılıualıdır; az sayıda kişi, kabullenme kadar yadsıma yoluy­
la da tanınmış bireyler olarak öne çıkarılacaktır.
Büyük başkentlerin kamuoyu, icra yeteneğinin üstünlüğüyle
kendini gösteren bir sanatçıyı gördüklerini düşünüyorlardı. Halbu­
ki o, tepki verdikleri, para ödedikleri, hep ilgi gösterdikleri ve meş­
hur yaptıkları insandı. Yüz yıl önce gelişmeye başlayan sorunlar,
insanlarda salt zevk için müzik dinleme isteğini azalttı. İcracının
olağanüstü kalitesi, müzik dinlemeye gitmenin önşartı oldu. Viya­
nalı, Parisli ve daha az bir düzeyde de Londralı izleyicilerin müzik
sanatına yaklaşımlarında özde bir değişim kendini gösterdi.
Paganini'nin kendisinden daha iyi müzisyenler üzerindeki etki­
sini incelerken onun çalmaya ilişkin fıkirlerinin bencillikle elde
edilen ödülleri aşan bir çekiciliği olduğunun altını çizmiştik. Bu çe­
kicilik, müziğin, büyük bir sanatçının elinde, anlık ve dolaysız bir
hal alması, müziğin birtakım işaretlerin okunmasından çok bir de­
neyime, neredeyse bir şoka dönüşmesiydi. İşte bu, içkin bir feno­
men olarak müzik fikridir.
Yüzyılımızda bu düşünce şöyle olgunlaştı: İcra harikulade ol­
madıkça, bir müzik olgusundan söz edilemez. Müzik dinlemeye yö­
nelik ilgilerini giderek yitiren büyük şehir izleyicilerinin arkasında­
ki icra ilkesi budur. Bu ilke, solo konser veren herkes üzerinde da­
yanılmaz baskı kurar. İcraları "olağanüstü" statüsüne erişmedikçe
hiçbir şey ifade etmeyecektir. Genç piyanistlerin "harika çocuk"
olarak gösterilmek için kıvranmalarını gözlemleyen anlayışlı bir iz­
leyici sonunda, meselenin kişisel ilerlemenin ötesinde bir şey oldu­
ğu sonucuna varmak zorundadır. Bu, ya hep ya hiç oyunu tarzında­
ki başarı ekonomisine, çok özel olana dek bir hiç olduğu anlayışı
eşlik eder.
 İcranın elektronik kaydı bir anlamda star sisteminin mantığını
müzik başkentlerinin ötesine taşıdı. Az sayıda solocunun repertıı,
varlarını kayıt etme şansını elde etmelerini kastetmiyorum; elektro' ;
nik kayıt, sorunu çok daha esastan derinleştirmiştir.
.
Canlı icranın özü icracının hata yapsa da gösterisini kesmeyip
devanı etmesidir. Ancak büyük bir kamusal itibar görenler bir par­
çanın ortasında durup yeniden başlayabilirler. Yoksa bu bağışlan'
maz bir günahtır. Gelgelelim, kayıtlar çok seyrek olarak tüm bir
parçanın baştan sona okunınası tarzında yapılır. Kısa bölümler laİ,
. yıt edilir, kayıt tekrarlanır, sanatçının yaru sıra teknisyenler tarafın­
'j_ dan yayına hazırlarur, yani her kayıt işlemi mükemmel ayrıntılar'
dan oluşturulmuş bir kolajdır. Çoğu müzisyen bu nedenle bir parça­
yı baştan sona çalma cesaretlerini ve yoğunlaşma yeteneklerini
kaybettiğine inanmaktadır. Fakat eğer bir kayıptan söz edilebilirse,
bu kayıp özel bir durumdur; Glenn Gould gibi artık yalnız kayıt ya­
pan bir icracı bu yüzden suçlanamaz. Kayıtta asıl sorun, daha çok
mükemmellik istenmesidir.
Bu elektronik araçlarla dinleyiciye canlı programlarda ancak bir
avuç müzisyenin başarabileceği standartları sağlamak olanaklıdır. .
Kayıt endüstrisinde para kazanma ekonomisi canlı müzikte oldu­
ğundan çok daha çetin olduğu için yalnızca konserleriyle adını du­
yurma şansını elde edebilmiş sanatçılardan çok az bir kısmı sonun­
da kayıt yaptırabileceklerdir. Bir kayıt stüdyosunda, belki de en iyi­
sinin de iyisi olan, bitmiş bir müzik parçasını sonuna kadar çalma
şansını elde edebilir ki, konserlerinde bile buna eşit bir düzeyi çok
seyrek tutturabilirler. Böylece kulaklar, evde, çok sıradan koşullar­
da, saç fırçalarken ya da bulmaca çözerken, alabildiğine kaliteli bir
müzik dinlemeye alışıyor. Bu çok tuhaf bir durum: Bir Paganini'nin
icra standartları, dinleyicinin olağanüstü bir müzik dinlediğini gös­
teren herhangi bir dikkati ya da çabası olmaksızın pekiştirilmekte­
dir. Modem elektroniğin kolaj gücü sayesinde, harikulade icralar,
bir fon parçası olarak mahrem rutin içinde özümlenir. Bu şekilde,
harikulade icra sistemi güçlendiriliyor; yapılan kayıtlar, konser sa­
lonuna gidip dikkatini toplamaya çalışan dinleyiciyi sıradışı bir ic­
ra ile şok etmesi için icracıdan yeni taleplerde bulunuyor; çünkü
dinleyici aı1ık en gelişmişin standartlarını çok iyi tanıyor.
Özetle, sanat alanında star sistemi iki ilkeye dayanır. Maksimum
icar en az sayıda icracıya yatının yapılarak üretilir; bunlar "star-
lar"dır. Starlar ancak sanatlarını gösteren çoğunluğun elenmesi sa­
yesinde var olur. Politika ile bir paralellik kuracak olursak, politik
sistem şu ilkelere dayanarak işleyecektir. Birincisi, politik adayla-
rın seçiminde büyük etkisi olan güç simsarları politik bir örgüt ya
da aygıt kurma üzerinde değil, az sayıda politikacının öne çıkarıl­
ması üzerinde yoğurılaştıkları zaman, sahne gerisi politik güç en
yüksek düzeyine erişecektir. Politik sponsor (şirket, kişi ya da çıkar
grupları) başarılı bir modem yönetmerıle aynı mahsulü biçer. Spon­
sorların tüm çabaları, dağıtım sisteminin kendisini yani partiyi inşa
etmek ve denetlemek yerine, dağıtıma elverişli ve pazarlanabilir bir 175
aday olan bir "ürün"de yoğunlaşır. Aynı şekilde, taşra salonlarını ve
' bilet satış yerlerini işletenlerin icra sanatlarından az bir kar elde et­
melerine de karışılmaz. Politik sistem bir star sistemi gibi işlediği
zaman ikinci özellik, adayların kendilerinin en az şekilde kamu kar­
şısına çıkarılarak en fazla gücün sağlanmasıdır. Yani ne kadar çok
sayıda insanın karşısına ne kadar seyrek çıkarlarsa , o kadar fazla
çekici olacaklardır. Van Clibum Paris'te üst üste dört gece çalsaydı,
toplam karı yalnızca bir gece sahneye çıkması durumunda kazana­
cağından daha az olurdu; daha seyrek ve istisnai bir olay olursa, az
sayıda insan, satın alacağı yerler için yüksek bedeller ödemeye ha-
zır olacaktır. Benzer şekilde, aday kamu ile ne kadar az bağ kurar-
sa görüntüsü o denli özel bir durum oluşturacak ve daha "çekici"
olacaktır. Politik strateji uzmanları bir politikacının karşılaşabilece-
ği "yüzgöz olma" [overexposure] sorununu değerlendirirken böyle
bir meseleye değinirler. Son olarak, sanat alanında ve politikada
star sistemi arasında bir paralellik, ilk iki ilkenin birleştirilmesiyle
eşitsizliğin en üst düzeye çıkarılması arılamına gelmektedir. Sistem
sıfır toplamlı bir intikam oyununa dönüşür. Politik bir kişinin ken-
di kişiliğine ilgi çekmeyi başararak kazandığı güç, nasıl bir güç
olursa olsun, kamunun öteki politikacılara gösterdiği ilgiyi azalta­
caktır, böylece onların güç kazanmalarını da engelleyecektir.
Bu iki sistemin paralelliği ölçüsünde insanların dış görünüşünü
belirleyen ciddiyet l 840'lardan başlayarak sapkın bir gerçekleşme
noktasına erişmiştir. 19. yüzyıl kültürünün özü olan Mili' in bilimi,
20. yüzyıl politik yaşamının gidişatına ölü bir el uzatm ııktadır. Bu
el çok güçlüdür çünkü bir politikacıyı inanılır ve heyecan verici kı-
 lan kuralların çoğu onun etkisi altında kalanların bilincinden giz­ xııı
lenmiştir. Cemaat m e de n i yetten k o p u y o r
Karizma bir güçten düşürme eylemidir; yani sektiler bir kültür­
de "inayet lütfunun" ne hale dönüşeceğini göstermektedir. Politik
yaşamda, bu karizmatik kişiler ne devler ne şeytanlardır; ne We­
ber 'in antik kralları ne de Freud 'un çocuklarının ·zaptedilınez tutku­
larını yatıştıran babasıdır. Artık öteki küçük insanların kalıramanı
olan küçük bir insandır o. O bir stardır; titizlikle ambalajlanmıştır,
pek ortalarda görülmez ve hislerini hiç sakınmadan açığa vurur;
belli bir alanda hii.kimiyeti elinde tutar ve o alanda çözümsüz bir
6
37 krize dönüşmeden hiçbir şey değişmez.

Camillo Sitte'nin yüzyıl önceki çalışmasından beri şehir planlama­

cıları, toplumsa! bir hedef olarak kendilerine şehir içinde cemaat sa­
hasının inşasını ya da korunmasını seçtiler. Sitte, Baron Hauss­
man'ın Paris üzerindeki çok geniş ölçekli planlamasına karşı çıkan
ilk kuşak kentçilerin öncüsüydü. Sitte, şehirlerin Pre-Raphaelit sa­
natçısıydı ve ancak kent yaşamının ölçeği ve işlevlerinde geç dö­
nem Ortaçağ'ın yalınlığına geri dönüş olduğu zaman insanların,
şehri değerli bir ortam durumuna getiren karşılıklı dayanışma ve
dolaysız ilişkileri tadabileceklerini savunuyordu. Bugün Ortaçağ
şehrinin bu şekilde idealize edilmesini kaçışcı bir romans olarak
gözardı edebiliriz. Yine de, ilk dönem Pre-Raphaelit kent vizyonu­
na ilişkin esasların modern kentçilerin tahayyüllerinde ağır basmış
 mantık­
olm�sı son derece ilginçtir. Ya da küçük ölçekli cemaatler,
daha ön- .··•· [ar kötüdür, çünkü her insan birbiri için bilinmeyendir. Saf
. ce hıç olmadığı kadar güçlü bir ideale dönüşmüştü rme
r. Sitte ya da sal açıdan olmasa da duygusal terimler açısından, bu dönüştü
cemaat ·
onun benzeri olan Ingiltere' deki "bahçeşehir" taraftarları ınek, insanlar arasınd a­
bir kere yapılınca artık bilinmeyeni yenebil
�� �
il ş ilerinin iy t sa lanmış bir şehir içinde kendini göst
. � ı: �
receğini ki farklılıkları silebilmek, bir yanıyla kapitalizmin temel hastalığ
ı­
duşunurken, gunumuz planlamacıları genelde şehrin bir
bütün ola­ nı yenebilınek gibidir. Bu yabancılığı yok edebilmek için,
insani
ı­
/
rak layıkıyla planlanacağı umudunu yitirmiştir, çünkü kendi ve yerelleştirmey e çalışırs
bilgi­ deneyim ölçeğini malıremleştirmeye
kılarsı nız.
lerının sınırlarının ve politik nüfuz sahibi olmadıkların
ın farkında­ nız; yani yerleştiğiniz bölgeyi manevi bakımdan kutsal
.'. .�
�
d rfar. B na arşın, emaat düzeyinde çalışmayı kutsallaştırar
� ak Bu, gettonun yüceltilmesidir.
surdurmuşl?rdır; şehrın bütününün biçimlenişinde baskın
olan pa- Bu yüceltmede yitip giden, insanların ancak bilinmeyenle karşı
.
78 r sal v polıtık çıkarların tüm�ne k şı yürütü
� � � len bir çalışmadır bu. karşıya kalarak olgunlaşabilecekleri fikridir. Yabancı nesnel
er ve
- Sıtte ' ın kuşagı v cemaat tleri al- 3 79
� . ı şehırle bır arada algılıyordu; günümüz kişiler aşina olduğumuz fikirleri ve kabul ettiğimiz hakika
bir iş­
kentçılerı cemaati şehre karşı olarak algılıyor. tüst edebilir; aşina olunmayan alan insan yaşamında pozitif
Onuncu bölümde, toprak esasına dayanmayan cemaat aktır. Getto-
fikrinin leve hizmet eder. İşlevi insanı risklere girmeye alıştırm
nasıl doğduğunu ve 19. yüzyıldaki kişilik kültürünün bu cemaat na duyula n sevgi kişiyi algılarını,
an­ . ya, özellikle de orta sınıf gettosu
layışları üzerindeki etkilerini incelemiştik. Şimdi ise kolekti inin en değerl isi olan
f bir ki­ bilgisini zenginleştirme, tüm insanlık dersler
e şansın dan
şilik olarak cemaatçi ile modem şehirde cemaatin yerleştiği
toprak . yaşamının kurulu düzenini sorgulama yetisini edinm
parçası -quartier- arasındaki ilişki üzerinde duraca<>ız. yoksun bırakır.
Si�te'ni kuşağı ile bizim kuşağımız arasındaki ağ, şehirde
b Kapitalist sistem insanı, tabii ki çalışmasının ürününde�
koparır.
� ya­
hangı yöntem ­
��ndıgı .halıyle, toprak esasına dayalı bir cemaat içindeki yüz yüze Ne ki, tüm diğer başka sistemler gibi bu sistemin de
. rın e kalmayıp,
ılışkıle
.
son derece önemli görünmesini sağlayan kişidışılık hak­ lerle yalnızca taraftarlarının düşüncelerini denetlemekl
kı dakı bır varsayımdan ibarettir. Bu, kişidışılığın, sanayi kapital ül gücün ü biçimlen-
� iz­ do2:ıırdu2:ıı kötülüklere isyan edenlerin tahayy
mının tum . kötülük
lerinin toplamı, sonucu, somut etkisi oldu<>u var­ ili t
dir <>in görebilmek önenılidir. Çoğunlukla, toplum
sal bir sistemle
'. ık
�ayımıdır. K şidışılığın kapitalizmin hastalıklarını açığa ç ardığı
°
ilgilı olar� "apaçık yanlış" olan ortadadır; çünkü
yapılan eleştiri
ınancı genellıkle kamusal alanda olduğu kadar kent planlam d?ğer bir z:'::�r
acılan çok yerindedir ve bir bütün olarak sisteme kayd� .
arasında da yaygın olduğundan, bu görüşü bazı ayrıntılarıyla lıst kentçılıgın
göz­ vermez. Şu halde, teritoryal cemaatin, kişidışı kapıta
tam .bır uyum
den geçırmek gerekir; zira garip bir sonuca yol açmaktadır. kötülüklerine karşı yüceltilınesi sistemin bütünüyle
Y ­
.
Hepimizin bildiği gibi, sanayi kapitalizmi çalışan insanı yaptığı
içindedir; çünkü dünyanın gidişatına toptan bir �
eydan �kuyuş �
ışten ayırmaktadır, çünkü insanın emeğini kontrol etmek yerine gını getırmektedır.
sat­ rine, dış dünyaya karşı yerel bir savunma mantı
ması gerekir. Bu nedenle, kapitalizmin temel sorununun, yabanc aya" oturdu ğun­
ı­ Bir cemaat bu koşullarda bir şehir meclisi ile "kavg
laşma, duygudışı etkinlik gibi çeşitli biçimlerde adlandırılan bir yalnız bırakılm�­
da, o politik sürecin kendisini değiştirmeyi değil,
istemektedır.
kopma olduğunu biliyoruz; bölünme, ayrılma, yalıtımın da bu kö­ yı, politik sürecin dışında tutulup ondan korunmayı
tülüğü ifade eden imgeler olduğunu biliyoruz. Bu nedenle, insanla­ bir direniş olarak
Bu da, modem kapitalizmin kötülüklerine karşı
rın aralarına mesafe koyan herhangi bir durum doğrudan kapitali ze ol�u� :Uhaf bır
st başlayan cemaatin duygusal mantığ�ı� de.politi
ayrıştı' a güçlerinden kaynaklanmıyorsa onları pekiştiriyor olma­ oldugu gıbı kalır,
geri çekilişle son bulmasının nedenıdır; sıstem
� '.?1
� �
lıdır. ı ı meyen fikri apitalizmin bir problemi biçimine dönüştü
­ ama belki kendi çöplüğümüz de bize bırakılmıştı r.
cımasız
rulebılır, ınsanın yaptıgı ışten kopuk olunca çevresindeki kişilerden Ama, çok fazla idealistçe düşündüğüm söylenebifü: f':
de kopması gibi. Bunun ilk örneği kalabalıklar olacaktır; kalabalık- erdemdır. Ozellıkle
bir dünyada tek başına hayatta kalmak bile bır
 büyük şehrin kamusal dünyası böylesine boş ve barınılınazken, in­
sanlar ancak kendi yerel cemaatlerini savunabiliyorlarsa, bunu ne­
den eleştirelim ki? İleriki sayfalarda yapmak istediğim, tek seçene­
ğimizin bu koca dünyayı yaşanabilir kılınanuz olduğunu göster­
mektir. Nedeni şu: Modem dönemde gelişen kişilik şartlarında,
mahrem bir cemaat toprağında öteki insanların kişilikleriyle ilgili
deneyimler kendi başına yıkıcı bir süreçtir. Modem cemaat, ölü,
düşmanca bir dünyada kardeşlik kurmayı içerir gibi görünmektedir,
ama aslında çoğunlukla bir kardeş katli deneyimidir. Dahası, bir ce­
maatteki yüz yüze ilişkileri yönlendiren kişilik şartlan, insanların
380
hiç tanımadıkları bir alanda ortaya çıkabilecek sarsıntıları yaşama
isteklerini muhtemelen yok edecektir. Bu sarsıntılar bir insana, her
medeni insanın sahip olması gereken inançlarının tecrübe edilebi­
lirliği duygusunu vermesi bakımından gereklidir. Gettolardan olu­
şan bir şbhrin yıkılması hem politik hem de psikolojik bir zorunlu­
luktur.
Konuyu bu denli güçlü bir biçimde vurgulamamın nedeni belki
de beniıri ve Yeni Sol'daki yazarların çoğunun geçen on yılda bü­
yük bir hataya düşerek, yerel cemaatin yeniden inşasının politik
olarak büyük toplumu yeniden kurmakta başlangıç noktası olduğu­
na inanmamızdı. Bu yaptığımıza "deneysel yanılgı" denebilirdi:
Eğer dolaysız deneyinıler içinde, düşünceler ve davranışlar radikal
değişimlere uğruyorsa, bu yolla değişen insanlar da başkalarına ışık
tutıip onları değiştirerek, zamanla bu deneyimi kolektifleştirecek­
lerdi.
Günümüzde, kişinin içindeki değişimlerin kişiler arasında da
değişime yol açacağına duyulan bu inancın tepeden bakan ve üst­
sınıfsal karakteri rahatsız edecek kadar açıktır. Hatta yeni mahrem
yaşam biçimleri paylaşan bir cemaat inşa etmek fikrini ilk ortaya
atan ya da sürdüren ezilen kesim olsaydı bile sanırım sonuçta aynı
ölü doğumları görecektik. Çünkü dünyaya karşı bir cemaat kurma
nosyonunda yanlış olan, mahrem yaşam koşullarının gerçekten in­
sanların duyguların paylaşımına dayanan yeni bir tür sosyallik ya­
ratmalarına izin vereceğini varsaymasıdır.
A. BİR CEMAAT ÇEVRESİNDE
KURULAN BARİKATLAR
Farkında olmasalar da insanların bir parçası oldukları radikal cema­
at örgütçülerinden oluşan büyük toplum, ilgisini iki yolla küçük öl­
çekli cemaat yaşamı üzerinde odaklandınnıştır. Bunu önce pratik
olarak, sonra da ideolojik olarak yapmıştır.
Baron Haussmann'ın geçen yüzyıldaki gayrimenkul üzerine gö­
rüşleri homojenleştirmeye dayanıyordu. Şehirde oluşturulacak yeni
bölgeler tek bir sınıfa ayrılınalı ve eski şehir merkezinde de zengin­
lerle yoksullar birbirlerinden yalıtılınalıydı. Bu, "tek işlevli" kent ,
gelişiminin başlangıcıydı. Şehirdeki her bir yerin özel bir görevi
vardır ve şehrin kendisi de atomlara ayrılınıştır. 1950'lerin Ameri­
kan orta sınıf banliyölerinde tek işlevli planlama en uç örneğine
ulaştı; bloklar halinde muazzam sayıda ev inşa edildi; bu evlerde
oturan ailelere hizmet amacıyla başka yerlerde bir "cemaat merke­
zi", bir "eğitim parkı", bir alışveriş merkezi, bir hastane kampusu
ve benzerleri kuruldu. Dünyanın öteki bölgelerindeki geniş ölçek
planlamacıları banliyölere has bu boş, zevksiz tarzı taklit ederek
benzer evler yapmakta gecikmediler. Brezilya'daki yeni Brasilia
şehri, Levittown, Pennsylvania ve Londra'daki Euston Center gibi
yerleşim bölgelerinde tek alan, tek işlev ilkesinin geçerli olduğu
planlamanın sonuçlarını bulursunuz. Brasilia'ı:la bu ayrım, binadan
binaya şeklinde, Levittown'da bölgeden bölgeye, Euston Center'da
ise ufuk çizgisinden ufuk çizgisine uzanır.
Bilinen bir niceliğe yapılan tek ve tutarlı bir yatırım olduğu için,
söz konusu planlamanın uygulanması karlı olabilse de, aslında kul­
lanımı hiç pratik değildir. Bir kere; yerel bir sahanın işlevsel ihti­
yaçları tarihsel olarak değişirse, alan bunu karşılayamaz; o alan an­
cak asli amacı için kullanılabilir ya da terk edilebilir ya da yıkılıp
yeniden yapılabilir. Brasilia'nın bu anlamda karşılaştığı güçlükler
çok iyi bilinir, ama oradaki sürecin başarısız olan tek işlevli planla­
rının yanı sıra çok daha geniş boyutları vardır. Örneğin, her sınıf ve
ırk için yaşamak ve çalışmak üzere ayrı alanları olan bir atomlar
şehrinde gerek eğitim gerekse de dinlence alanlarında ırksal ya da
sınıfsal bütünleşme teşebbüslerinin ne ifade ettiğini bir düşünün:
Gruplar arası muhtemel uzlaşmalarda yaşanan fiili durum yerinden
 uzaklaştırma ve yerine tecavüz etme olmak durumundadır. Irkçı ve
'üst düzeyde sınıf ayrımcılığının yaşandığı toplumlarda bu kesimle-
rin karıştırılmasının iyi sonuç verip vermeyeceği de oldukça tartış­
maya açıktır; önemli olan, tek işlevli, tek alanlı bir şehir haritasının
tüm bu sorunları daha da içinden çıkılmaz hale getireceğidir.
Şehrin atomlarına ayrılması kamusal alanın olmazsa olmaz bile­
şenine pratik bir son verdi: Tek bir toprak parçasına o parça üzerin' ·
de yaşamı karmaşıklaştıracak işlevler yüklenmesi. Amerikalı kent­
leşme uzmanı Howard Saalmon, Haussmann'ın başlattığı planlama
girişimlerinin kentsel görüntüye son verdiğini yazmıştı: Yani çalış-
� ma, çocuk bakımı, yetişkinlerin sosyal faaliyetleri ve ev içinde ve
çevresinde kişidışı karşılaşmalardan oluşan zorunluluklar örgüsü­
ne. Saalmon 'un kafasından geçen ise, ikametgfilıların, dükkfuıların
ve ofislerin aynı binada yer aldığı endüstri öncesi kentsel haneydi;
ama büyük şehre ilişkin sitemleri de yerindeydi. Buradaki çok iş­
Ievliliğin yıkılması ve alanların kullanımının onları kullananlar de'
ğişse bile değişmemek üzere tasarlanması yalnızca başlangıç yatı­
rımı açısından rasyoneldir.
Kamusal alanın bu şekilde yıkıma uğratılmasında hesaplanması
gereken nihai bedelin bir parçasını, yine kendisinin yarattığı cema­
ate yapılan paradoksal vurgu oluşturur. Zira, kentin atomlara ayrıl­
ması, diyelim ki, anne ve babaların çalışırlarken, oyun oynayan ço­
cuklarını izlemelerini de güçleştirse bile, insan ilişkileri kurma aç­
lığı duyulmasına yol açan da yine aynı boşluktur. Amerikan banli­
yölerinde bu açlık gönüllü birliktelikler oluşturularak giderilir; or­
tak bir görevin yerine getirilmesi ya da eşsiz bir deneyime girişmek
adı altında insanlar, cemaatlerinin planlamacıları tarafından başları­
na sanlan coğrafyanın belalarını defetme şansına kavuşurlar. Bu
yüzden, banliyölerde araştırmacılara dinsiz olduğunu söyleyen in­
sanlar arasında çok sayıda kilise müdavimi bulunmaktadır. Bu yüz­
den, IL Dünya Savaşı sonrasındaki bebek patlaması sona ermişken,
artık yetişkin çocuklara sahip ana babaların büyük çoğunluğu okul
aile birliklerindeki üyeliklerini hfilil. sürdürmektedirler. Amerikan
kentleşme uzmanları arasında, banliyölerin "gerçek" cemaatler
olup olmadığına ilişkin uzun ve sonu gelmez bir tartışma yirmi yıl­
dır süregelmektedir. Böyle bir sorunun ortaya atılmasında asıl
önemli olan nokta cemaatin insanların zihinlerinde bir sorun haline
gelmesidir. Çünkü modem kent gelişimine ilişkin koşull'\I", cemaat
· bağlantılarının kendisini şehrin toplumsal ölümüne bir yatutmış gi­
bi göstermektedir. Kent gelişiminin bu kalıplan şehri yeni bir imaj­
la yeniden kurmaya yönelik bir istek uyandırmamıştır: Verilen ya­
nıt, "alternatifler" yani kaçış olmuştur.
Kamusal yaşamın 19. yüzyıl tarihinden biliyoruz ki, bu alanda
yaşanan düşüş karşıtı olan, psikolojik alandaki çelişkili ve sancılı
gelişimle atbaşı gidiyordu. Birinin düşüşüne yol açan etkenler, öte­
kinin yükselişini teşvik etti. Şehirlerde cemaat oluşturma çabaları,
psikolojik değerleri toplumsal ilişkilere aktarma çabalarıdır. Bu ne-
denle kişidışı ve psikolojik yaşamın dengesizliğinin cemaat ilişki- .lR,c
_
!erinde nelere yol açtığını ölçmek için cemaat yaşamı arayışının bir
mecburiyet haline gelmesi gerçeğinin ötesine, insanların aynı top-
· rak parçasını paylaştıkları kişilerle yüz yüze, açık ve yakın ilişkile-
re nasıl özlem duyduklarına bakmalıyız.
Büyük toplum bu özlemleri pratik olduğu kadar ideolojik bir
yolla da biçimlendirmiştir. Bunu kalabalık imgeleri yoluyla yap­
mıştır. Çünkü bu imgeler, insanların zihinlerinde cemaat imgesin­
den ayrılmaya başlamıştır; aslında cemaat ve kalabalık artık birbi­
rine zıt görülmektedir. Kalabalığın içindeki burjuva, geçen yüzyıl­
da kendi çevresinde bir sessizlik zırhı geliştirdi. Bunu korktuğu için
yaptı. Bu korku, bir ölçüde sınıf sorunuydu, ama yalnızca o da de­
ğildi. Ne bekleyeceğini bilememek, kamu içinde bir saygısızlıkla
'
. karşılaşma kaygısı, kamusal ortamda olduğu zamanlarda kendisini
sessizlik aracılığıyla yalıtmaya çalışmasına yol açtı. Ancien regi­
me'deki, kendisi gibi kalabalık yaşam kaygısını çok iyi bilen mu­
adili gibi kamu içinde sosyalliğini denetlemeye ve düzenlemeye
kalkmadı; tersine silmeye çalıştı, öyle ki sokaktaki burjuva, bir ka­
labalığın içindeydi, ama kalabalıktan biri değildi.
Günümüzde yaygın olan kalabalık imgelemi ise bir anlamda 19.
yüzyıla ait yalıtım fikrinin bir uzantısıdır. Lyn Lofland ve Erving
Js.
Goffman 'ın yapıtları, örneğin, tüm ayrıntılarıyla kalabalı sokakta­
ki yabancıların birbirlerine güvende olduklarının küçük ipuçlarını
vermek için başvurdukları ritüellerin aynı zamanda nas.ıl onların
yalıtlanmalarına yol açan bir araç olduğunu incelemiştir: Bir yaban­
cıya güvenli olduğunuzu anlatabilmek için gözünüzü dikip bakmak
yerine bakışlarınızı yere indirirsiniz; yaya olarak birbirinizin geçiş
 yolunu açık bırakaıak yol verirsiniz; bir yabancıyla konuşmanız
gerekiyorsa, "affedersiniz" diye söze başlarsınız vb. Bu davranış
tarzı spor olaylaıındaki gevşemiş kalabalıkta ve politik mitinglerde
bile gözlemlenebilir.
Fakat, bir başka açıdan da modern kalabalığın imgeleri 19. yüz­
yıldaki korkuyu öylesine genişletmiştir ki, kalabalıklara ilişkin dü­
şünce ve yaklaşımlarda bütünüyle yeni bir ilke ortaya çıkmıştır. Bu­
na göre kalabalık, insanın en hayasız tutkularının kendiliğinden ifa­
de edildiği tarzdır; kalabalık iplerinden kurtulmuş bir hayvan-in­
sandır. Biı kalabalık imgesi açık sınıfsal bir karakter içerir: Kalaba-
384 lık içinde' aktif olarak duygularını ifade edenler genellikle lümpen
pro!eıarya, alt sınıflar ya da tehlikeli toplumsal uyumsuzlar olarak
görülürler. 1960'lann sonlarında Paris'teki kent ayaklanmalarında,
aynı yıllaıda Amerikan şehirlerindeki ayaklanmalarda olduğu gibi,
muhafazakar basın ve onun izleyicileri, "kötü" öğrencileri ve "kö­
tü" siyahlan kalabalıkları talırik edenler şeklinde betimliyordu ve
ilk örnekte, Figaro'nun deyimiyle, bunlar, "dağılmış yuvalardan ve
sefaletten" gelenlerdi, ikinci örnekte ise Başkan Yardırncısı'nın de­
yimiyle, "ayyaş serserilerden başka bir şey değillerdi". Böylece
aşağıdan gelen tehlike ile kalabalığın sesinden gelen tehlike birle­
şir; fakat bu birleşme kendi başına, bir kalabalığı bir canavaıa dö­
nüştüren ipinden kurtulmuş kendiliğinden duygulara karşı duyulan
korkuyu tam anlamıyla açıklayamayacaktır. Bu korkuları dile geti­
ren saygın insanlar yalnızca daha başına buyruk olan yoksul kötü
siyahlaıdan ırkçı bir şekilde söz etmiyorlar; Amerikan ayaklanma­
larının ilk ortaya çıktığı zamanlarda, araştırmacılar, sıklıkla ayakıa­
kımını yeren ve yergilerini bir kalabalığın içinde herkesin kontrolü-
nü yitirebileceği yorumuyla bitiren insanlarla karşılaşmışlardı. Bu
durumda kalabalık, kötücül bir sınıfın kendini ifade etme aıacı ol­
duğu kadaı kötücül bir kendiliğindenliğin nedenidir.
Sosyal bilimler alanındaki yapıtlar, kendiliğinden kalabalıkların
şiddetine kaışı duyulan korkunun popüler duygulardan daha derin
ama yine de aynı çerçevedeki örneklerini sunmaktadırlar. Sosyal
psikoloji disiplini Gustave Le Bon'un yapıtlarına kadar uzanır;
Gustave Le Bon yüzyılın başlarında, kalabalıkların bireylerin duy­
gularında neden olduğu sıradan ve dürüst yurttaşı bir canavara çe­
viren dönüşümleri ele alıyordu. Başlıca örneği de bir insan "psiko-
lojisinin", insanın tek başına bir yaratık olarak mı, yoksa toplumsal
bir grubun bir parçası olarak mı ele alınmasına bağlı olduğu üzeri­
neydi. Kalabalık, normalde öteki insanlara karşı sergilediği tavrın
aksine üyelerindeki kendiliğinden şiddet ve zorbalığın dizginlerini
bırakıyordu. Le Bon görüşleri için hiçbir bilimsel dayanak öne sür­
müyordu, ama hayvanlar üzerinde deney yapan benzer yaklaşımla­
ra sahip başka bir grup insanın bilimsellik iddiası vardı. Farelerden
yararlanan bu deneyciler, farelerde, laboratuvarda kalabalık halinde
bir arada bulundukları zaman bir "davranış çöküntüsü" gözlemlen­
diğini söylüyorlardı. Her bir fare kendi bölgesini dışarıdan gelenle­
re karşı vahşice koruyordu, müthiş kötüleşiyorlardı; kalabalık, bir .
tür psikotik çılgınlığı teşvik ediyordu. Hayvanların davranışların­
dan insan davranışına ilişkin bir sonuç çıkarılabilsin ya da çıkarıla­
masın, bu bilimsel iddialar giderek bir saçmalığa dönüşür. Gün
içinde psikotik olmalarına karşın, bu fareler gece birbirlerine soku­
larak uyurlar; ötekilere sokulamayıp ortalıkta dolaşanların ise ciddi
uykusuzluk sorunları vardır. Öteki hayvanların çok azı kalabalığa
aynı biçimde tepki verir; kafes fareleri kalabalığa normal ortamla­
rında olduğu gibi tepki vermezler; çünkü kalabalık onlar için aşina
bir şeydir. Kalabalık hakkındaki "bilimsel" teoride önemli olan şey
kusurları değil, araştırmacıları çok özel bir durumu, kalabalıkların
psikolojik kötü eğilimleri gibi genel bir metafor getirmeye iten kül­
türel varsayımlardır. Üstü örtülü biçimde onaylanan, az sayıda bi­
reysel ilişkiye yer veren, sınırları açıkça belirlenmiş, yalın bir me­
kanın düzeni ve disiplini sağladığıdır.
Modern kalabalık imgelerinin modern cemaat fikirlerine ilişkin
· sonuçları vardır. Daha yalın bir ortamda düzen kurulabilir, çünkü
bireyler öteki bireyleri ve her birey de kendi yerini bilir. Gürültü pa­
tırtı kopardığınızda komşularınız sizi tanır ve bilirler, ama bir kala­
balık içinde hiç kimse sizi tanımaz. Bir başka deyişle, cemaatin bir
tür gözetim işlevi vardır. Fakat o cemaat aynı zamanda insanların
birbirlerine açık ve özgür oldukları bir yer nasıl olabilir? Modem
cemaat yaşamında insaıiların aynı anda hem duygusal olarak açık
oldukları hem de birbirlerini kontrol etmeye çalıştıkları özel rolleri
yaratan çelişki tam olarak budur. Bu çelişkinin sonucu, yerel cema­
at yaşamının görünüşte düşmanca bir ortamda bir tür kardeşlik gi­
rişimi iken, çoğunlukla kardeş katline dönüşmesidir.
 Kardeş katlinin iki anlamı vardır. İlk ve dolay
sız anlamı kardeş;,, • Forest Hills, Queens beldesi sınırları içinde, çoğunluğuYahudi­
!erin birbirine düşmeleridir. Birbirine açılırl
ar, bu özaçılırn temelin;;. . lerden oluşan bir orta sınıf kesimidir. Birkaç yıl önce bir New York
de karşılıklı beklentileri vardır ve ikisi de
birbirini eksik bulur. Kar- ; Belediyesi konut projesinin bu bölgede gerçekleştirilmesi planlan­
deş katli ikinci olarak, bu zihniyetin dünya
ya yönelmesidir. Biz bir dı; bölge siyah ailelerin akınına uğrama. tehdidi altında kalmıştı.
cemaatiz; gerçeğiz; dış dünya bizim kim
olduğumuzu bilerek bize Şansımız var ki, arabulucu Mario Cuomo 'nun tuttuğu günceler sa­
. ·

tepki vermiyor; bu nedenle dış dünyada

yanlış gidetı bir şeyler var; yesinde, söz konusu konutlandırma tartışması boyunca yurttaşların
bizi atlıyor; öyle ise bizim de onunla bir ilgim
iz olamaz. Aslında bu .her adımda bu olaya gösterdikleri tepkileri izleme olanağımız var.
süreçler aynı açılma, düş kmklığı ve kapan
ma ritmiyle işler. . Forest Hills tartışmasının tarihi, civardaki bir cemaat olan Corona
Önceki yüzyılda bu cemaat ritmi duyulmaya
başlandığı zaman­ cemaatinde basladı. !960'ların ortalarında, bu İtalyan işçi sınıfı kö-
•
larda sanki hfila çok geniş bir salondaym -
ış gibi y,ınkı yapıyordu.
} Dreyfus Davası'ndaki çatışmaları, kimin
gerçekten radikal soldan
kenli semtte, belediyeye karşı sert bir mücadele verildi. ünce düşük
gelirlilere hitap eden konut projesinin gerçekleştirilmesini önlemek 38'­
olduğu kavgasını, hfüil gündemdeki büyük
sorunlar yönlendiriyor­ için, daha sonra da belediyenin yapılmasını önerdiği bir okulun bo­
du. Bir gemeinschaft cemaati mantığı onu
zamanla kendi şartlan yutlarının küçültülmesi için. Uzun vadede Corona sakinleri, avu­
içinde daha da yerel olmaya itecektir. Son
elli yılda olan budur. Ce­ katları Cuomo ile belediyeyi orijinal planlarından vazgeçmeye zor­
maat hem toplumdan duygusal bir geri çekilm
e hem de şehir için­ ladı.
de toprak esaslı bir barikat oldu. Psişe ile
toplum arasındaki savaş Forest Hills halkı bu mücadeleye pek sokulmadı. "O," yani yok-
durumu, bir öncekini, kamu ile özel arasın
daki davraruş dengesini sul siyah ve kültürü, kendi başlarına bela kesilecek gibi görünmü­
yerinden ederek, gerçek bir coğrafi ağırlı
k kazandı. Yeni coğrafya, yordu. Onlar iyi eğitim görmüş liberal seçmenler ve medeni haklar
kentsel olana karşı cemaatle ilgili olanı; kişidı
şı boşluk alanına kar­ hareketinden medet uman türden yurttaşlardı. Ama bir gün "o" Fo­
şı da sıcak duygular alanını kapsar.
rest Hills'in de kapısını çaldı; müstakil evlerin ve küçük apartman­
ların bulunduğu bölgelerinin tam orıasında, yirmi dört katlı üç kule
içine, 840 adet düşük gelirli konutu sığdınlacaktı.
.
B . İÇERİDEN YÜKSELTİLEN BARİ KATLAR
:
işte şimdi, orta sınıf Yahudiler de işçi sınıfı kökenli talyanların

Böyle bir sürecin gerçekleşmesini başla karşılaştığı şeyle karşılaşıyordu. Belediye toplantıları bır komedıy­
ngıçta hiç kimsenin isteme­
diği bir çevrede, dış dünyadan bu geri çekili di; örneğin birinde, orada bulunamayan bir kurul üyesi, oyunu kul­
şin bir örneğine göz at­
mak bilgilendirici olacaktır. Aklıma New lanmak üzere yerine bir temsilci ile okunmak üzere cemaatin orta­
York 'taki Forest Hills tar­
tışması geliyor ki bunu şehir dışında bilen ya getirdiği meselelere ilişkin "tepkilerini" özetleyen bir bildirisini
çok azdır, fakat içindeki­
ler için müthiş yıkıcı olmuştur. Forest Hills göndermişti. Bu davranış, Corona'yı olduğu kadar, Forest Hills'i
'te bir cemaat grubu yal­
nız politik hedefler için birleştiler ve gider de, politikacıların ve onların kurduğu komisyonların, durumdan : ­ :
ek kendi içlerine kapan­ _
dılar. Cemaattekiler arasındaki ilişkiler ki!enen çevre halkının ne düşündüğünü hiç mi hiç önemsemedıgı­
şehirde olup bitenlerle uğ­
raşmaktan daha önemli olmaya başladı. ne ikna etmişti.
Forest Hills davasının bir
açıdan Dreyfus Davası ile doğrudan bir Forest Hills halkı için, belediyenin onların itirazlarının meşrulu­
ilişkisi var; çünkü her iki­
sinde de cemaat aşama aşama, bakımı ğunu kabul etmesi çok önemliydi. Bağnaz ırkçılar olmadıklarını;
ve büyütülmesi cemaat için­
deki insanların başlıca uğraşı haline gelen ama kenar mahalle insanlarının suç oranının yüksek oldu�unu, ço­
kolektif bir kişilik çevre­
sinde biçimlendi. Ama bu modern cema /
cukları için kaygı duyduklarını ve semtlerinin fiziksel o arak yok
at mücadelesi, aynı zaman­
d� da şehrin atomlarına ayrılışının topla edileceğini ısrarla anlattılar.
m etkisini gösterir.
Forest Hills halkının olaya ilgisi arttıkça, belediyenin cemaat
 danışma. mekanizması, Değerlendirme Kurulu ve benzerleri, bölge
sakinlerinin şikayetlerine kulak asmaksızın, canla başla projeyi ta­
mamlamaya çalıştılar. Sonunda yasal formaliteler bitirildi ve inşaat
başladı. Semt sakinleri geri kalan tek çareye, medyaya başvurdular.
Kamusal gösteriler yaptılar; Belediye Başkanı Lindsay'ı Demokrat
Parti başkan adaylığı için kampanya yürüttüğü Florida'ya kadar iz­
· aktif olarak destekleyenler, özellikle de yukarı sınıftan siyahlar ve
leyip konvoyunu taciz ettiler ve televizyon kameralarının çekim
alanına girmeye çalıştılar.
Bu kamusal kampanya Belediye Meclisi'ni ürküttü. Şehir ile
semt arasındaki çelişki giderek içinden çıkılınaz hale gelince, Baş-
388
kan Lindsay, Mario Cuomo 'yu bilirkişi ve bağımsız yargıç olarak
atadı. Cuomo, insanların neler söylediklerini, nasıl davrandıklarını
mümkün.' olduğunca kesin bir şekilde belirlemeye çalıştı. Belki de
en değerli olan da böylece elde edilen kayıtlardı, çünkü olup biten­
lere ilişkin herhangi bir teoriden bağımsız ve doğrudan bir yöntem­
di bu.'
Cuomo'nun yaptığı bir anlamda basitti. Gözlemlerde bulundu,
konuştu, tartıştı; Forest Hills'in lehine bir uzlaşma sağladı. Uzlaş­
ma, Başkan tarafından ve ardından da sorumlu hükümet organı
olan Değerlendirme Kurulu' nca gönülsüz de olsa benimsendi. Ama
bu pratik kazanımlar o zaman cemaat için önemli bir şey olmaktan
çıktı. Tıpkı Dreyfus savaşçılarının olayın boyutlarını politik bir dra­
ma olmaktan çıkarıp cemaat uğruna kavgaya tutuşmaya çevirmele­
ri gibi; bu ırksal-sınıfsal anlaşmazlık içindeki insanlar da o çizgiyi
aştılar ve başlayan yeni dönemde normal politik kanallardan elde
edilen sonuçlar onlara anlamsız gelıneye başladı. Cemaat her üye­
sinin faziletinin amansız bir savunucusu oldu. Politikacılara ve bü­
rokrasiye aldırmadan meşruiyetlerini iddia ettiler; cemaatin yasal
olarak vazgeçilmez haklan olduğunu savunmuyorlardı ama sanki
acı çekmenin ne olduğunu yalnızca cemaat insanları, Forest Hills
Yahudileri bilirmiş, yine yalnız onlar kamusal konutlandırmanın
manevi değerini takdir edermiş gibi davranıyorlardı; cemaat insan­
larına direnmek ahlil.k dışı ve muhtemelen anti Semitik bir davra­
nıştı.
Sosyal yardımlarla yaşayanlara atılan çamurun, ırksal temelleri
kadar güçlü sınıfsal temelleri de vardır. Bu yüzden New York'taki
Forest Hills konut projesi s'iyah cemaat içinden çok az kişiyi hare-
kete geçirdi, çünkü orta sınıftan siyahların çoğu, çevrelerinde refah
devletinin eline bakan komşularının olması yönünde bir istek taşı­
mıyorlardı. Forest Hills grubu bunun farkındaydı ve kendi durum­
larının desteklenmesi için, yardımlarla yaşayanlara karşı işçi sınıfı
üyesi siyalılardan yararlanmaktan geri kalmıyordu. Fakat projeyi
beyazlar, bunu, cemaatin her şeyi eline yüzüne bulaştıran belediye
yönetimine karşı duyduğu öfkeyi pekiştirecek şekilde yaptılar.
14 Haziran 1972'de, projeden yana olan şehir gruplarının ortak
sözcüsü ile yaptığı bir konuşmada, Cuomo şunu kaydetti: "Bunlar
cemaat sakinlerinden olmadıkları ve doğrudan etkilenmedikleri için l
..... bu gruplar için meseleye ulvi 'ahlil.k ilke.leri' temelinde yaklaş­
mak çok daha kolaydır." Projeyi destekleyenlerin, aşağı sınıftan iş­
galcileri tanımadan olayı ahlil.k temelinde değerlendirenlerden oluş­
tuğu anlaşılıyordu; onlar ne derse desin, söyledikleri yalandı; çün­
kü buradaki görüntünün gerçeklikle ilişkisi bariz şekilde aldatıcıy­
dı. Böylelikle, acılar içindeki cemaat kendisini bir ahlil.k adası ola­
rak görmeye başladı. Cuomo'nun Forest Hills Yahudilerinde gördü­
ğü, 1890'1arın Paris'ini gözlemleyenlerin Drumont gibi anti Semit­
ler arasında gördükleri şeydi: Tüm dünya çürüyüp körleşiyor ve
önemli olan yalnızca bizleriz. "'
Oysa çatışmanın başlangıç safhalarında yaşanan "kimse bizi an­
lamıyor" gibi duygular genellikle bilinçli olarak abartılıp manipüle
edilen görünüşler takuımaktan ibaretti. Başlangıçta cemaat içinde­
ki insanlar belli bir hedef düşünmekteydi; projeye son verebilmek.
Ahlil.ki bir öfke duyma rolünü oynayarak belediyenin belirli ödün­
ler vermesi için uğraşıyorlardı.
12 Temmuz 1 972'de, Cuomo, Forest Hills liderlerinden Birbach
ile bir toplantı yaptı; Birbach projenin kendi taleplerine uygun ola­
rak değiştirilmemesi durumunda kendi evini de bir siyaha satacağı­
nı, ardından da beyazların yığınsal olarak göç etmelerini sağlayaca­
ğını, "tüm cemaati altüst edeceğini" ilan etti. Cuomo korktu mu?
Pek sayıln1az, çünkü öfkeyle konuşan Birbach'ın aslında söyledik­
lerini kastetmediğini biliyordu. "Nasıl tavır alacaklarını dikkatle
planlamışlar," diye yazdı. "Birbach kavgaya sık1 başlayacaktı.""
14 Eylül'de Cuomo "kum torbalan dizme" hilesinin nasıl işledi-·
ğini kaydeder. Cemaatten bir grup, öncelikle Belediye Başkanı'nın
 bu işin başını çekmesi durumunda bir ödün vermeye yanaşacakla•
nna dair Başkan'a söz vermişti. Hemen ardından da, gizlice, Baş'
kan 'ın yer aldığı kurulda bulunan öteki üyelerin bu ödün aleyhine ·
oy vermeleri sağlanarak Başkan oyuna getirilmiş . olacaktı. Kimse­
nin desteklemediği bir şeyi destekleyecek ve dışlanmış olacaktı.
Cuomo'nun bundan çıkardığı sonuca göre, "bu klasik bir tezgfilııı, .
ama o zaman aktif olarak bu politik oyuna katılan herkes, bu tü�
taktikleri kaçınılmaz değilse bile izin verilebilir görüyordu." Cuc
omo bu söylediklerine şöyle bir açıklama getirir: "Böylesi bir cin­
fikirlilik umut kırıcı olsa da bunun başka türlü de olabileceğine
2 inanmak giderek naiflik gibi görünür.'"'
Bu oyunlar eğer salt hile ve aldatmaca meselesi olarak kalsaydı,
bir gözlemci, bilirkişinin de naifliğini yitirdiği sonucunu rahatlıkla
çıkarırdı. Hile ve aidatına politik cephanenin klasik silahlandır.
Gerçekten de, siyaset bilimcisi Norton Long tarafından geliştirilen
kentsel yapıya ilişkin çağdaş bir teoride, bu tür oyunlar olmaksızın
kent dokusunun parçalanacağı öne sürülmektedir. Norton Long,
Oyunların Ekolojisi Olarak Şehir adlı yapıtında şöyle yazıyor:
"Oyunlar ve oyunculan istedikleri sonuçlara ulaşabilmek için ke-.
netlenirler; teritoryal sistem doymuş ve düzen sağlanmıştır." Long,
bu sözleriyle, Birbach gibi oyuncuların kendi hilelerinin iyi ve ya'
rarlı olduğunun bilincinde olduğunu kastetmiyor; kastettiği Hob­
bes 'un bir zamanlar yazmış olduğu gibi, kendi çıkarını düşünme­
nin, insanları kişisel arzularının ötesinde yatanlara karşı körleştirdi­
ğidir. Long'un oyunların ekolojisi kavramı bu gayri resmi hilelerin
şehir içinde bir güç dengesi yarattığını öne sürer. Long, şehri çatış­
maların ürettiği bir denge durumu olarak görür; şehir kavramı Loc­
ke 'un genelde topluma bakışına benzer. Long, şehir sakinlerinin sı­
nırlı alanlar içinde "rasyonel olduklarını ve bu alanlara ilişkin he­
deflere ulaşmaya çalışarak toplumsal bakımdan işlevsel hedefleri
başardıklarını" söylemektedir."
Bu tür teoriler bir cemaat içindeki rol yapmayı cemaat dışında­
ki mevcut güçlerle ilişkisi bağlamında tanımlar. Ahlfil<i tavırlar, uz­
laşmazlık maskeleri ve benzerleri cemaatin bu dünyadaki amaçları­
na ulaşmada ne kadar uygun olduğunu anlamaya yararlar. Bununla
birlikte, modern cemaat rollerine özgü olan şey, yalnızca güç aracı
olduğu sanılan maskelerin, kendi içlerinde birer amaç durumuna
gelmeleridir. Bunun nedeni, insanların, modern toplumu yönetıne­
ye başlayan kişilik şartlan yoluyla dış görünüşlerin mutlak gerçek
olduğuna inanma eğilimleridir. Bir grup insan politik amaçlarla bir
. araya gelince kendilerine ortak duruş noktalan tayin edıfrler ve ta­
yin ettikleri o duruş temelinde davranmaya başlayarak giderek o
. durusa inanırlar, onu takıntı yaparlar ve savunurlar. Bu duruş, güç
·
' .
oyununda elde edilen yeni bir konum değil, kim olduklı\r:ının ger-
çek bir tanımına doğru atılan bir adımdır. New York Bel�diyesi gi-
bi güçlü bir kuruma meydan okuyan güçsüz gruplar için, başlangıç-
ta kullanabilecekleri tek maske ahlaki maskedir. Tabii ki, bu ahlaki
3
öfke çığlıklarını samimiyetsiz olarak değerlendirmek doğru olmaz; 91
önemli olan bu değil. Bu temelde kavgaya tutuşan çoğu cemaat gru-
bu kendi hakiki ahlii.ki öfkelerini kendilerini meşru kılma yolu ola-
rak kullanırlar. Burada olan şey, modern toplumda egemen olan
inanç kodlarının onları giderek bu öfkenin asla ödün verilemeye­
cek, hatta gerçek eylemlerle dahi dinmeyecek kadar değerli olduğu-
na inandırmasıdır, çünkü artık kolektif bir kişi olarak onların kim
�lduklarının bir tanımı haline gelmiştir. Bu noktada, psikoloji, po­
litikayı yerinden eder.
Bu olgu için retorik yoluyla yönetim, ideolojik bunama gibi pek
çok başka isimler de var ve bu isimler daha çok grupların meşru ta­
leplerini yerin dibine batırmak isteyenler tarafından kullanılan yer­
gilerdir. Bu süreçte kötü olan politik talepler değil, kişiliğin kültü­
rel şartlarının iddialı bir grubu ele geçirip, kendisini giderek duygu­
sal bir kolektiflik olarak görmesine yol açmasıdır. Tam o noktada
dünyaya bakan çehre sertleşir ve cemaat çok daha yıkıcı bir iç işle­
yişe sürüklenir.
Forest Hills olayında değişim üç aylık bir süreyi kapsadı. Eylül
ortalarında, günce yazarının sözleriyle, insanlar "daha önceleri ina­
nıyor gibi yaptıkları şeylere gerçekten inanmaya" başlıyorlardı.
Dreyfus Davası 'nın tersine, katalizör olarak hizmet eden tek bir
olay ya da küçük küçük olaylar söz konusu değildi. Aynı öfkeyi
paylaşmaları giderek daha çok insanı ister istemez, bu sergileme
olayının birbirleriyle bir tür birlik içinde olduklarının göstergesi
olarak düşünmeye alıştırmıştı. Aynı öfkeyi paylaşmak cemaat için­
de konuşmanın bir yolu haline gelmişti ve bu duyguyu paylaşma-
yan herkes şüpheli kişiydi.
·
 Konuyla ilgili olarak iki ayrı çift, Gordonlar ve Sternler 13 Ha­
ziran' da onu görmeye geldiler. Emekli bir öğretmen olan Gordon
ders notları elinde, tam takım hazır gelmişti. "Başlangıçta tam pro­
fesyonel gibi soğukkanlılıkla konuşmaya çalışıyordu, ama çok geç­
meden kendi korkularına yenildi ve sonunda bana bağırıp çağırma­
ya başladı." Cuomo şöyle aktarıyor: "Onun karşısında şeytanın
avukatı rolünü oynamak mümkün değildi; kendi konumuna ters dü­
şen herhangi bir soru sormak şeytanın ta kendisi olmak demekti .....
Sözlerini sesinin en üst perdesiyle sona erdirdi: 'Karıma saldırıp ır­
zına geçecekler ve sen kalkmış bana makul olmamı söylüyor-
3 92 sun! "'14
Cuomo, Haziran'da, bu ortak hassasiyetin çerçevesini oluştura­
cak etıük şartlara da bir göz attı. 1 9 Haziran' da, cemaat kadınlarını
temsilen bir delege Cuomo'yu ziyaret etti. Bilinen tekdüze konuy­
la söze başladılar: "Emek vermeyenler pahalı apartmanlarda otur­
mayı hak etmezler." Fakat sonraki çıkarımları daha çarpıcıydı. Cu­
omo 'ya onların "Yahudi karşıtı bir başkan tarafından kendilerine
karşı bir fesadın içine sokulduklarını; Coronalı İtalyanlara siyahla­
rı defettikleri için çok kızdıklarını" söylediler. Bir kez daha, Yahu­
dilerin toplum kurbanı oldukları duygusuna kapılmışlardı."
Yahudi paranoyası mı? Etnik yalıtım mı? Sorun, bunların ne an­
lama geldiğidir.
İnsanların yaşamlarının etnik boyutları, bir kolektif kişilii!;in
yansıtıldığı cemaat süreçlerine karşı özel olarak duyarlıdır. Geçmiş­
te etnik kesimlerin ihtiyaçlarına gözlerini kapatan bir dünyaya çev­
rilen bir öfke maskesi katı bir maskeye dönüşür ve dayanışma ve
ihanet sorunları acı bir biçimde birbirine karıştırılır. Batı Avrupalı
ve Amerikan kentli topluluklarda etnik kökenin, grup yaşamına iliş­
.kin sınıfsal ilkelerden daha yeni ve "anlamlı" bir ilke olarak keşfe­
dilmekte olduğu bir gerçektir. Burjuva kesiminin dış dünyaya karşı
etnik isyanları bu dünya ile daha kolayca bütünleşebilmektedir; ka­
tılan insanlar da öfkeli, acımasız ve tutarlı olurlar; sistem önceki gi­
bi sürer. Etnik kökenin modern cemaat rolleri için bu denli mükem­
mel bir araç olmasının nedeni, etnik kökenin politik, dernografık ve
hepsinden önce dinsel çözümlerin iyileştiremediği bir şey ile; yaşa­
mın duygusal anlamda iyileştirilmesi ile ilgili olmasıdır. Burjuva
tipi etıüklik, kültürün kendisinin değil, yitik bir kültürün kişilik
özelliklerinin iyileştirilmesidir.
New York'un çoğu kesimleri gibi Forest Hills de oradaki insan­
ların Yahudi olmaları ve bunun geçmişte de böyle olmuş olması ne,
deniyle bir Yahudi bölgesidir. İbranice artık hiç duyulmuyor ve İb­
ranice gazeteler de giderek yok oldu. Birkaç kosher kasabı olabilir,
çünkü kosher sığır etleri hiili\ kentte bulunabilecek en taze et olma
· özelliğini korumaktadır, ama böylesi dükki\nların sayısı çok azdır.
Elli yaşın altında çok az Yahudi kendi ana dilinde bir cümle konu­
şabilir ya da yazabilir; ama dualar ezberden okunur. Daha yaşlı
New York Yahudileri arasında birkaç yıl öncesine kadar, kalıplaş­
mış Yahudi tiplemesinin aksine davranmak için büyük çabalar gös- l
teriliyordu; yüksek sesle konuşmamak, "klancı" görünmemek, işte
ya da olnılda saldırganca davranmamak gibi bunların tümü de ka­
lıplaşmış tiplemelerin ne denli ciddiye alındığını gösterir. İbranice
bir kelime olan yenta, hem saldırganca kaba hem de budala bir in­
.�. �'. san anlamındaydı; şimdi yirmili yaşlarında olan Yahudiler arasında
lr i
ise bu sözcük "Yahudi gibi" davrananlara yakıştırılmaktadır. Etnik-.
likteki bu sterilizasyon yukarı doğru bir hareketliliğe sahip olsun
5,
olmasın, Amerika'daki etnik grupların çoğunun yaşadığı bir du-
rumdur. Dil, beslenme tarzı, aile içi saygı görenekleri; bunların tü­
mü, doğrudan utanç verici değilse bile, ikircikli duygular uyandırır.
Göç sırasında Avrupalı ve Asyalı göçmenlerin çoğu çok dindar
köylüler ve çiftçiler olduğundan, yitirilen temel deneyim dinsel idi.
Etnik bir grup şimdi kendisi hakkında yeni bir bilince ulaştığında,
ii.detler yeniden canlandırılabilir; fakat ortak ruh yok olmuştur. Bu
inancı saran adetlerden oluşan dış kabuk, öteki insanlarla kurulan
çok özel ve sıcak bir ilişki ve birliktelik hissini tanımlayabilmek
için yenilenmiştir. Amerika'da insanlar, Yahudiler, İtalyanlar ve Ja­
ponlar olarak aslında geçmişin töre ve ii.detlerinin kaynaklandığı
"aynı iç bakışı" yani dinsel inancı paylaşmazken, "aynı dış bakışı"
paylaştıkları için kendilerini birbirlerine yakın hissederler.
Bu "dış bakış" ve algı ortaklığı, bu cemaat duygusu nasıl hare­
kete geçirilecektir? En basit yolu, dışarıdan gelen saldırılara diren­
mektir; gerçekten de, bir gruba yapılan saldın, grubun zilıninde
onun kültürüne yapılan bir saldırıya dönüştüğünde, insanlar yalnız­
ca birbirlerine güvenebileceklerine inanırlar. Saldın altındaki etnik
bir cemaat neleri paylaşır? Forest Hills'tekiler, Yahudi olmaktan
 utanmayın, ayağa kalkın,
kendinizi koruyun ve öfk
eli olun d"ıyor- .:
· ·rı··
!ardı. Fakat etnık bir kim Cemaat doğallıkla iktidar araçların;ı, komisyonlara, resmi oturum­
bu k01ektı"f kişı
liği paylaşmak bir du
. . , bu öfkeli Yahudi
uyu
'
. pay1aşmaks . a : lara vb karşı duruma geldi; dünyaya onlann sahteliklerini ve ahlii­
e ı·ı oımazsa v : .
o1amaz mı? Bu saçma bir
kimdir?
· o··fk ıah udı ·
.
ki açıdan sahici olmadıklarını göstererek bu mekanizmaliırı parça­
.
dokunmadan etnık kabuğu
tekrara düşmek olur. İna
yeniden canlandırmak dur
ncın m rkezine � lamayı umuyordu. Onların sahteliğine inandıktan sonra, cemaatin
umunda, ın- . onlarla yürütebileceği hiçbir şey olamazdı; aksi halde bu onların
sanlann pay1aşınak zorund
a oldukları şey, öteki insa
na ilişkin bir varlık nedenleriyle uzla�mak anlamına gelirdi Forest Hills davası­
şey duyma arzularıdır. Bu
şartlarda cemaat, inanmada .
lık du um dur
� � :
�
endisini yaln ızca içsel tutkular ve
n çok bir var-
dışs.al geri çe­
• nın ironik sonucu, bürokratik yetersizliğin projeyi uzun zaman işle­
mez hale getirmesi ve Forest Hills halkının cemaat dışından biri
ki 1me ı1e surdurur.
,
94
Demek ld'Cuomo'nun, daha işin baş
ında, olaylara ilişkin çar­
olarak hiç güvenemedikleri belediyenin atadığı arabulu,cu Mario
Cuomo'nun, onların çıkarlarının en etkili sözcüsü durumuna gel-
- pıtmalan duzeltmeye
çalıştığı zaman Forest Hil
ls kadın1annın li- . 9
3 5
'.· � . . d.ı. 17
•

derı r ve erkek erı gibi, mesıy

•

�
kın ın mayı, soyledikle
�
etnik bir tehdidin kokusu
rını bile dinlenmedikleri
nu alarak "b a- � Cemaat içi dayanışmayı korumak için politikanın dolambaçlı
"ni not etmi ol­ yollarından kaçınılması halinde, dayanışma ile ihanet arasındaki
�ası hıç de şaşırtıcı değildir. Eğer Cuomo ile görüş
bır grup olsalardı, Yahudil
er olarak saldırı altında olm
alışverişine çık
.
� çizgi kaçınılmaz olarak karışacaktır Bu tikel cemaatte, bir kişinin
.
aları sayesın- herhangi bir ödün verilmesine karşı çıkması, onun Yahudi olmak- ·
de b"ırb"ırı eru1e bağlılık,
· kar deş lik,
an
� birlik ve saflık duygularınd tan utanmadığı şeklinde anlaşılıyordu. O dönemde cemaate yaptı­
dogan o ana ılışkin . güçlerini kaybed
erlerdi. ğım ziyaretlerde, sık sık İsrail' den yana olmakla yerel konut proje­
Cuom , z ı Eylül' de katıldı
� ğı bir toplantıyı anlatırken, siyle ilgili hiçbir ödüne yanaşmamanın aynı şey olduğunu söyleyen
laşmanın ıyı. bır . betımle bu katı­
mesini yapar: insanların konuşmalanna tanık oldum. Toplantılar sırasında insan­
Forest Hills cemaati, son birkaç aydır olduouu ı:::ırrı"b·ı, şımdı lar devamiı acımasızlık ve kararlılık sınavlarına tabi tutuluyordu ve
.
!arının sehrin ileri gel 1 . . d
" . de başlıca sılah- konut inşasından yana eğilim gösterenler al1lfild bakımdan tehlikeli
ve ka�u�llenme beklem:�: ��i;���� =t�:�����ğ�n ;.��� �? ho�görü ce t
nçlerini abartıyorlar. Vue ız��;'r:��:ta �nu
derecede bozulmuş bulunuyordu. Gerçekten de, Yahudi Savunma
yapabı/n1ck için güçlerini ve:;1�dire
men yapm.._cu..·ık olan şey.
Birliği (bir militan grup) bu "ödün vericilerden" birinin işyerinin
kendi kendini iletip besl s
n1a .'c:err
,
,.., elonu
:t eııe '' ..şur.
•
" o··
un, .nerek bagTırıp çag"ıraneniryu··zvek·ı"
sonıın'la' ya
u . n l ıa�-
s
.l
camına "Bir Daha Asla!" sözlerini karalamışlardı; bu, konut yapı­
·
tepı
·sakın ı, c./aJ1a o11ce
Uilf
.
c.ıen sadece inan1yor ,.,
- Rore mından yana tavır takınmakla, hiç direnmeksizin Nazi ölüm kamp­
oihi ,.,
oörun
st Hılls
� ·· d""k/
ll eı.ı· şeylere arn
· k ınaM
•

nıynrlardı.11• �
.
larına gitmenin özde aynı olduğu anlamına geliyordu.
Bu şirin, sessiz cemaat kendisini bir Yahudi gettosuna dönüştür­
Eylül sonlarında, duygud dü, kendi duvarlarını ördü. Üyeleri ahlaki öfke piyasasında bir tez­
aşlık içinde daha sıkı birl
ik olduk!
��
Forest Hills sakinleri, For d ,
est Hills dışındaki dünyay ' gah kapmış gibi davranıyorlardı Cemaat içindeki çatışmanın içeri­
a teve ıe .
Y�aşıyordu. "Bir mucize ği hiçbir şekilde Guesde ve onun partizanları arasında incelediği­
bekleyin" diyorlardı; geç
miş eylem1er'·"
temıze çıkacağı ve "hiçbir miz ideolojik çatışma konularıyla benzerlik taşımıyor. Fakat bir ta­
proje"nin kabul edilmeyec :
eg"ı· bır
" mucı-
u ı ı·ktidar mekanizmal
ze- Bu arada da, fi·ı· vır almanın giderek katı, simgesel bir kolektif benlik edinmeye dö­
nn . Bir 'sehır
· de gerçek guç .
.. , bır
arının iplig
.. alışverış
tur . me
" ini pazara çıka-
selesi 'olduğuna gö-
nüşmesi şeklindeki süreç aynıdır. 1 960'ların, orta sınıfa meydan
.. um
.. ette .
�. � .
r huk . önerile
n gelen fııli okuyan siyal1 cemaat hareketleri, yakın yer ve zamanlarda benzer
�: r cemaate kokuşmuş ve .
nuy rdu çünkü bunlar kir]"ı o. u
? yal nızca kıs mi ödünlerdi Cemaatin d : duvarların örülmesiyle sonuçlandı, çünkü uzun erimli planlarda ya
�
yebılecegı tek gerçek güç
, bütünüyle tatmin olmakt .
ı -her e �� da taktiklerde anlaşmazlığa düşen fraksiyonlann her biri. kendisini

��
Z kere edılemez bır tale ­
f ptir- ve böyle bir tatn1ine "halkın" meşru sesi olarak görmeye başlamıştı Dışarlıklılar, beyaz­
asla ul ı maz. .
lar gibi öteki siyal11ar da uzak durmalıydılar.
 C. CEMAAT İN İNSANİ BEDELLERİ
Antropologlar toprak esasına dayalı, cemaat içi katılaşma için
ya­
lancı-türkşim (pseudo-speciation) terimini kullanıyorlar. B u
terim­
le, bir kabilenin gerçekten insani olan tek insan topluluğuymuş
gi­
bi davranması kastediliyor. Öteki kabileler onlar kadar insan değil­
dir; ya da' hiç insru1 değildir. Eğer modern cemaat süreçleri basitçe
bu antropolojik çerçevede değerlendiriliyor olsaydı, sürecin esasına
ilişkin bir şeylerin yitirilmesi kaçınılmazdı. Bu hoşgörüsüzlüğün
giderek büyümesi aşırı gururun, küstalllığın ve grup içi özgüven
in
3 96 ürünü değildir. Bu, cemaatin ancak
sürekli bir duygu körüklenme­
siyle var olduğu, çok dalla kırılgan ve özkuşkucu bir süreçtir.
Bu
histerinin nedeni ise insanın doğuştan gelen yıkıcılığının·dayanışma
eyleminde iplerinden boşalması meselesi olmayıp, kültürel şartların
zorlama ve dürtme olmaksızın gerçek toplumsal bağların son dere­
ce yapay görünmesine yol açar hale gelmiş olması meselesidir.
Atomlarına ayrılmış toplumsal alanlardan oluşmuş bir toplumda
insanlar hep birbirlerinden kopmaktan korkarlar. Bu kültürün in­
sanlara öteki insruılarla "bağ kurabilmeleri" için sunduğu materyal
­ kın, onları anlrunaktan bile o kadar uzaklaşırlar.
ler içgüdülere ve niyetlere ilişkin istikrarsız simgelerdir. Simgelerin
karakterlerinin sorun teşkil etmesi nedeniyle, onları l..-ullananların
bir yandan da devrunlı onların gücünü sınrunak zorunda kalmaları
kaçınılmazdır. Nereye kadar gidebilirsiniz, ne ölçüde bir cemaat
duygusu taşıyabilirsiniz? İnsanlar gerçek duyguları uçlardaki duy­
gularla eşitlemek zorunda kalacaklardır. Akıl Çağı'nda, insruılar
kendilerini modern bir oyun salonunda ya da barda utanç verici bu­
lunabilecek duygusal gösterilere verdiler. Oysa kim olursanız olun
bir tiyatroda ağlrunanın kendi içinde özel bir anlamı vardı. Modern
bir kardeşlik grubunda yaşanan duygular, esas olarak sizin ne
tür
bir insru1 olduğunuzun ve kardeşinizin kim olduğunun ilanıdır.
Böylece çarpıcı duygu gösterileri, öteki insanlar nezdinde,
sizin
"gerçek" olduğunuzun işaretleri haline gelir ve sizi de havaya
so­
kup ateşleyerek "gerçek" olduğunuza inmdırır.
Şimdi kent planlamacılarının, bir bütün olarak şehirde anlrunlı
krunusal alanlar ve krunusal yaşamı yeniden canlmdırmak yerine,
şehir içinde yerel düzeyde bir cemaat duygusu oluşturnıaktan
dem
vururken, pervasızca oynadıkları ateşe bir bakalrm.
Cemaat içi dayanışma uğruna verilen mücadelenin toplumdaki
genel politik yapılar açısından istikrar sağlayıcı bir işlev gördüğü­
nü kavrrunak için her an her yerde komplolar hazırlandığına inanan
bir kişi olmak gerekmiyor. Tıpkı karizmatik deneyimin insanları,
söz konusu politik yapılarla uğraşmaktan alıkoyması gibi, cemaat
oluşturma çabaları da dikkatleri bu yapılardan başka yönlere çeki­
yor. Kardeş katli fırtınaları ve gerilimleri sistemin sürdürülmesine
hizmet ediyor. Burada da, karizmatik deneyimde olduğu gibi, top­
lumdaki kişisel hırsların toplum düzenini bozmakla karıştırılması
son derece kolaydır. Aslında olmlar tan1 tersidir; insruılar cemaat
hırslarına kapıldıkça toplumsal düzenin temel kurumlarına dokun- '
maz olurlar. Karizmatik liderlikte olsun, cemaat duygularının teme­
linin oluşturulmasında olsun, politikada kişisel güdülenim mesele­
lerinden baştan çıkarma olarak söz etmek, bir eğretilemeden değil
sistematik bir yapısal olgudan söz etmektir. Bir cemaat olmak için
mücadele veren insanlar, birbirlerinin duygularıyla dalla önce hiç
olmadığı kadar içli dışlı oldukça, "yerel katılım" ve "yerel müdalla­
le"ye ne kadar istekliyseler, iktidar kurumlarına, kafa tutmayı bıra­
Çoğu kişi tarafından ilerici görülen yerleşim yeri plmlrunaların­
da özel türde bir ademi merkeziyetçilik hedeflenmiştir. Yerel birim­
ler, ballçeli bmliyö evleri, kasaba ya da semt meclisleri oluşturul­
muştur; kağıt üzerinde yerel denetim güçleri amaçlanmaktadır, fa­
kat aslında tüm bu yerel kuruluşlar hiçbir gerçek güce sa'!ıip değil­
dir. Karşılıklı bağımlılığı had safuaya erişmiş bir ekonomide yerel
sorunlarda yerel kararlar bir yanılsamadır. İyi niyetli ademi merke­
ziyet çabaları, Forest Hills bunalımındaki kadar aşın uçlarda olma­
sa da yapısal açıdan bunaltıcı bir benzerlik taşıyan cemaat ritiınle­
ri doğurur. Cemaat içinde herhangi bir şeyi değiştirebilecek güce
sallip olduklarını düşünen insmların, cemaatin gerçek sözcüsünün
kim olduğu konusunda şiddetli mücadelelere girdikleri bu yerel
kavgalara her kent planlrunacısı tanık olacaktır. Söz konusu müca­
deleler insanları cemaat içi kimlik, dayanışma, egemenlik konula­
rında öylesine meşgul eder ki, gerçek güç müzakerelerinin yapıla­
cağı an gelip çattığında ve cemaatin yüzünü, gerçek gücün sallibi
olan dalla geniş şehir yapılarına ve devlete çevirmesi gerektiğinde
cemaat kendi içine o denli dalmıştır ki, dışarıya karşı sağırlaşmıştır,
 tükenmiştir ya da parçalanmıştır.
. Kişidışılıktan ürken bir toplum, doğası gereği dar görüşlü kolek­
tif yaşam fantezileri geliştirir. "Kim olduğumuz" meselesi ileri dü­
zeyde seçici bir tahayyül eylemi olur: Kişinin yakın çevresi, işye­
rindeki çalışma arkadaşları , ailesi. Kişinin tanımadığı insanlarla,
yabancı; ama onun etnik çıkarlarını, aile problemlerini ya da dinini
paylaşabilecek insanlarla özdeşleşmesi zorlaşır. Kişidışı sınıfsal
bağlar gibi, kişidışı etnik bağlar gerçek bağlar değildir; kişi onlarla
ilişkisini tanımlarken "biz" diyebileceği insanları kişi olarak tanı­
mak zorunda olduğunu hisseder. Tahayyül ne kadar yerel kalırsa, şu
l türden bir psikolojik mantığın yürütüldüğü toplumsal çıkar ve so­
runların sayısı da o denli artar: Bu işe karışmayacağız, bunun bize
zarar vermesine izin vermeyeceğiz. Bu ilgisizlik değildir; reddet­
medir, ortak benliğin izin verebileceği bir deneyim alanının iradi
olarak daraltılmasıdır. Bu yerelleşmeyi dar politik terimlerle düşün­
mek olgunun kimi unsurlarını görmemek olur; mesele, en başta ki­
şinin riske girmeye ne ölçüde gön!illü olduğudur. Başkalarıyla pay­
laşabileceği bir benlik duygusu ne denli yerelse riske girmeyi o
denli az göze alır.
Dar bir çevrenin dışındaki gerçekliğe ilgi duymayı, bulaşmayı
ya da o gerçeklikten yararlanmayı reddetmek bir bakıma, bilinme­
yene duyulan basit bir korku anlamında evrensel insani bir arzudur.
İtkilerin paylaşılması ile oluşan cemaat, klostrofobiyi bir etik ilke­
ye dönüştürerek bilinmeyene duyulan korkunun körüklenmesi şek­
linde özel bir role sahiptir.
Gemeinschaft terimi, başlangıçta duyguların öteki insanlara tam
olarak açılması demekti; tarih içinde de aynı zamanda insani cema­
at anlamını edinmiştir. Bu ikisi bir arada alınınca, gemeinschaft,
içinde kısmi, mekanik, duygusal düzeyde ilgisiz kişilerin var oldu­
,ğu grupların tam aksine, apaçık duygusal ilişkilerin olanaklı oldu­
ğu özel bir toplumsal grup demektir. Her cemaat, belirttiğimiz gibi
belli ölçüde fantezi üzerine kurulur. Modem gemeinschaft cema­
atinde ayırt edici olan, insanların paylaştığı fantezinin, aynı itkiler­
le yaşadıkları, aynı güdülenim yapılarına sahip oldukları fantezisi
olmasıdır. Örneğin, Forest Hills'te öfkeli davranmak, Yahudi ol­
maktan gurur duyduğunuzu gösterirdi.
1 İtki ile kolektif yaşam artık birleştiğine göre, kardeş katlinin yo-
lu açılmıştır. insanların yeni itkileri olursa, cemaat çatırdar; artık
aynı duyguları paylaşmayacaklardır; değişen kişi cemaate "ihanet
etıniş" . olur; bireysel sapmalar büt!inlüklerinin gücünü tehdit et­
mektedir; işte bu nedenlerle insanların izlenmeleri ve sınanmaları
gereklidir. Birbiriyle bu denli çelişik şeylermiş gibi görünen güven­
sizlik ve dayanışma birleşmiştir. Cemaat dışı dünyanın yokluğu, ce­
maati yanlış anlaması ya da onu umursamaması aynı şekilde yo­
rumlanır. Kardeşlik duyguları doğrudan ve çok güçlü bir. şekilde
hissedildiğine göre, ötekiler bizi nasıl anlayamıyorlar ve neden bi­
ze karşılık vermiyorlar? Dünya güçlü arzular karşısında neden bo-
.
yun eğmiyor?. Bu soruların tek yanıtı cemaat dışı d.unyanın,.ıçerı"de- l99
. · -
-
"ki yaşamdan daha az gerçek, daha az sahici olduğudur. Bu yanıtın
sonucu da dışarıya bir meydan okuma olmayıp, onu reddetınektir;
"anlayabilenlerle" sürekli birbirini sınamaya dayanan bir paylaşım
ilişkisi kurmak için dışarıya sırtını dönmektir. Bu, sek!ilercbir top­
luma özgü sekterliktir. Başkalarıyla bir şeyler paylaşmanın dola­
yımsız deneyimlerini toplumsal bir ilkeye dönüştürmenin sonucu­
dur. Ne yazık ki, toplumdaki geniş ölçekli güçler psikolojik olarak
belli bir mesafede tutulabilirler, fakat bu nedenle ortadan kalkmaz-
lar.
Son olarak, modem gemeinschaft eylemden "daha büyük" olan
bir hissetıne durumudur. Cemaatin üstlendiği tek eylem, cemaatin
duygusal gözetimidir; ötekilerle aynı duyguları taşımadıkları için
oraya ait olmayanları çıkararak cemaati arılaştırmaktır. Cemaat içe­
ri alıp özümleyemez, dışarıya doğru genişleyemez; çünkü o zaman
arılığını yitirir. Böylece kolektif kişilikle sosyalliğin özü, yani de­
ğiş tokuş karşı karşıya konur ve psikolojik bir cemaat toplumsalın
karmaşıklığı ile savaşa girer.
Kent planlamacılarının, muhafazakar yazarların farkına vardık­
ları ama yanlış yorumladıkları, önemli bir gerçeği öğrenmeleri ge­
rekiyor. O da şudur; insanlar ancak birbirlerine karşı korunabildik­
leri ölçüde sosyalleşebilirler; engeller, sınırlar, kişidışılığın gereği
olan karşılıklı mesafe olmaksızın insanlar yıkıcıdırlar. Bu, "insan
doğası"nın kötü oluşundan ileri gelmemektedir; böyle bir iddia mu­
hafazakar bir yanılgıya düşmek olur. Bunun nedeni insanların mah­
rem ilişkilerini toplumsal ilişkilerinin temeli olarak loıllanmaları
durumunda, modem kapitalizm .ve sekülerizmin yeşerttiği k!iltürün
 etkisinin kardeş katlini mantıklı kılmasındandır. xıv
Artık yerleşim yeri planlamasında asıl mesele ne yapılması ge­ S an a tından mahrum e d i l e n aktör
rektiği değil, neden kaçınılması gerektiğidir. Sosyal psikoloji labo­
ratuvarlarından yükselen alarmlara karşın, insanoğlu, kalabalık ko­
şullarda grup yaşamı sürebilmek için potansiyel olarak gerçek bir
dehaya sahiptir. Meydanları planlama sanatı bir giz değildir; yüz­
yıllar boyunca alaylı mimarlar tarafından başarıyla uygulanmıştır.
Tarihsel açıdan, Batılı burjuva toplumunu kasıp kavuran ölü kamu­
sal yaşam ve sapkın komünal yaşam bir tür anomalidir. Asıl soru,
bize özgü bu hastalığın belirtilerini nasıl tanıyabileceğimizdir. Bu
4oo belirtiler, insani ölçülerin ve sağlıklı bir cemaatin ne olduğuna iliş­

kin günümüz nosyonlarının yanında, yanlış olarak sorgusuz sualsiz

ahliiki bir kötülük olarak gördüğümüz kişidışılık kavramıdır. Kısa­
ca, yerleşim yeri planlamasıyla yaşam kalitesi daha fazla mahremi­
yet sağlanarak yükseltilmeye çalışılınca, planlamacının insanlık an­
layışı, kaçınması gereken kısırlığın ta kendisini yaratacaktır.

'i;

Bu bölüme kamusal yaşam analizini sistematik bir şekilde ifade so­

runuyla ilişkilendirerek girmek istiyorum. "Sanat" ve "toplum" bir
arada ele alındığında, tartışmalar genellikle sanatçının yapıtını etki­
leyen toplumsal şartlar ya da bu şartların sanatçının yapıtında nasıl
üade edildiği üzerinde yoğunlaşır. Toplumun içinde bir sanatı, top­
lumsal süreçlerin kendilerine içkin olan estetik yapıtı tahayyül et­
mek oldukça güçtür.
Klasik ıheaırum mundi ideali estetik ve toplumsal gerçekliğin
bir birliğini yansıtmaya çalışıyordu. Toplum bir tiyatrodur ve tüm
insanlar da aktör. Bir ideal olarak, bu bakış açısı anlamsız değildir.
Nico!as Evreinoff'unYaşamda Tiyatro (1927) adlı yapıtında, theat­
rum mundi şu terimlerle savunulur:
 herhangi bir .... .insan etkinliğini inceleyin ..... Göreceksiniz ki kraliar, dev­
let rıdamları, politikacılar, askerler, bankacılar, işadamları, rahipler, dok­
torlar. hepsi de günlük hayatlarında teatralliğe ayak uydurur, saygı duyar­
lar ve sahnede egemen olan ilkelere uyarlar.
Toplumsal Gerçekliğin Draması 'nda ( 1975) Stanford Lyman ve
Marvin Scott modem politikanın incelemesine şu sözlerle giriş ya­
parlar:
Tüm yaşam tiyatrodur; politik yaşam da öyle. Tiyatroyla yönetim de "ti­
yatrokrasi" diye adlandırılabilir.1x
; Bu idealde sorun, zamanın dışında kalmasıdır. 1 8 . yüzyıl ortasında,
tiyatro estetiğinin günlük yaşamdaki davranışlarla iç içe geçtiği
toplumsal bir yaşam gerçekten var oldu. Ne var ki, günlük yaşam­
daki bu estetik boyut giderek silindi. Onun yerini öyle bir toplum
aldı ki, bu toplumda günlük yaşamda başarılması güç ya da olanak­
sız olan ifade görevlerini formel sanat yerine getiriyordu. Theatrum
mundi imgesi toplumda neyin bir ifade potansiyeli taşıdığını gös­
terir; kamusal yaşamın erozyonu da, aslında modern toplumda bu
potansiyelin ne hale geldiğini gösterir: Modern toplumda insanlar
bir sanatı olmayan aktörler haline gelmiştir. Toplum ve toplumsal
ilişkiler soyut olarak dramatik terimlerle tahayyül edilmeye devam
edebilir, fakat insanlar artık icracı değillerdir.
Kaniusal kimlikte oluşan tüm bu değişimleri ifadenin anlamın­
daki değişimler izledi. Kamusal dünyada ifaçle, duygularını takdinı
eden kişi kim olursa olsun, duygu durumlarının ve tonlarının içkin
anlamlarıyla takdimidir; mahrem toplumda duygu durumlarının
temsil edilmesi ise bir duygunun içeriğini o duyguyu yansıtan kişi­
ye bağlı kılar. Duyguların takdimi kişidışıdır; tıpkı ölen kişi kim
olursa olsun ölümün bir anlamı olmasında olduğu gibi. Kişinin ken­
disinde olanları bir başkasına aktarması özel bir durumdur; karşı­
sındakine ailedeki bir ölüm olayını anlatırken, anlattığı hikaye din­
leyeni ne denli etkilerse, olay onun için de o denli tesirli olmaya
başlar. İnsan doğası inancından insan doğaları inancına doğru, yani
doğal karakter fikrinden kişilik fikrine doğru gidilmiştir.
Duyguların takdimi ile temsili arasındaki farklılıklar, kendi baş­
larına, ifade edilenle edilemeyen farkı değildir. Bu farklılıklar daha
çok insanların özel bir sanatın gücüne ihtiyaç duyabilecekleri duy-
gusal ilişkiler ile böylesi bir ihtiyaç duymayacakları duygusal iliş­
kiler arasındadır. Duyguyu takdim işi bir aktörün yaptığı işle ilişki­
lidir; bu, bir kez şekil verilince, bir anlam kazanacak olan bir duy-
gu tonunun ya da durumunun öteki kişiye açıklanmasıdır. Bu duy-
gu uzlaşımsal bir biçim kazanıruş olduğundan tekrar tekrar ifade
edilebilir; burada model, her gece aynı başarıyla oyununu sergile­
meyi öğrenen profesyonel aktördür. Ama bir kişilik tahkikatında
aktörün gücü öyle kolayca yakalanabilen bir şey değildir. Çünkü bu
tahkikat, bir yaşamda özgül ve eşsiz olan şeye ilişkindir; bir andan
ötekine anlam değişir ve kişinin enerjileri, hissettiklerini ötekilerin
gözünde açık seçik kılmak ve onlara duyurmak yerine, hissettikle- 403
rinin neler olduğunu bulmaya yönelir.
Rol yapma sanatından mahrum edilen aktör, toplumda kamusal
ifade koşullarının son derece aşınmış olması durumunda ortaya çı­
kar. Öylesine aşınmıştır ki, artık tiyatro ile toplumu, Fielding'in de­
yimiyle, "ayrılmaz bir biçinıde" iç içe geçmiş olarak düşünmek ola­
naksızdır. Bu aktör, insan doğasının yaşanmasının yerini yaşam bo­
yu benlik arayışının almasıyla ortaya çıkar.
Ancak, bu tipi böylesine geniş tarihsel terimlerle tanımlamak
yanılucı olur. Günlük yaşamdaki bu sanatsız kalma olgusunun çok
gerilerde kaldığı, bugün ise bunun sonuçlarını yaşıyor olmamıza
karşın söz konusu sürece ilişkin hiçbir şey bilmediğimizi ima etmek
olur bu. Aslında, insanların günümüzdeki yaşam döngüsü içinde,
bu kayıp kendini minyatür de olsa gösterir. Çocuklukta gelişen rol
yapma yeteneği yetişkinlerin kültürel koşullarında silinir. Yetiş­
mekte olan insan, yetişkin kültürünü oluşturan endişe ve inançların
içine sürüklendikçe çocuklukta edindiği bu gücü yitirir.
Oyun ve yetişkinlikte oyunun ne olduğu sorunu önemlidir, çün­
kü modern çağlarda kendine özgü bir kültürel evrimi vardır. Bir
toplum için ritüel olan ya da ritüelleştirilıniş jestlere güven duyma­
mak ve formel davranışı sahici bulmamak seyrek rastlanır bir du­
rumdur. Çocukluk dönemindeki oyun enerjileri toplumların çoğun­
da ritüel olarak ve çoğunlukla dinin hizmetinde güçlendirilmekte ve
sürdürülmektedir. Seküler, gelişmiş kapitalist toplumda bu enerjile­
re ihtiyaç duyulmadığı gibi karşı süreçler işbaşındadır.
"Oyunculuk" [playacting], "oynama" [playing] ve "oyun"
[play] ortak bir dilsel kökenden gelir ki, bu bir rastlantı değildir.
 Ancak, bunları ayrı tutabilmek önemlidir; çocukluk dönemi oyun­
ları belli türde bir yetişkin estetik çalışmaya ön hazırlıktır, fakat yi­
ne de bu çalışma ile aynı şey değildir. Oyunun kültürel anlanuyla,
günümüzde oyunun devrimci bir ilke olarak göklere çıkarılmasını
ayırmak da eşit ölçüde önem taşıyor. Günümüzün bu yaklaşımı
oyunu kendiliğindenlik ile özdeşleştirir ki, bu yanlıştır. Oyunda sü �
regelen estetik eğitim unsuru, çocuğun, sonradan uydurulan kural­
larla biçimlendiğinde, kişidışı davranışın ifade gücüne inanmaya
alıştırılmasına bağlıdır. Çocuk için oyun, kendini olduğu gibi ifade
4
etmenin antitezidir.
40
Çocukluk dönemine ilişkin oyun ile günümüzde onu giderek za-
yıflatan yetişkin kültürü arasındaki ilişki, iki psişik ilke arasında
görülen bir çatışma biçiminde anlaşılabilir. Bunlardan bir tanesi ço­
cukları, kurallarla belirlenen kişidışı bir durum için güçlü duygular
beslemeye ve söz konusu durum içinde ifadeyi, daha çok haz ver­
mesi ve başkalarıyla sosyal ilişkilerini arttırması için o kuralların
yeniden oluşturulması ve mükemmelleştirilmesi olarak görmeye
yönlendiren ilkedir. Bu, oyundur. Yetişkinleri, kendi eylemlerine ve
ilişki kurdukları kişilere ait güdüleri büyük bir tutkuyla ortaya çı­
karmaya yönlendiren yetişkin kültürüne hakim olan ilke ile çelişir.
Bu içsel nedenlerin ve sahici dürtülerin keşfi, insanlar soyut kural­
larla daha az engellendikçe ya da kendilerini "klişelerle", "basma­
kalıp duygularla" ya da öteki göreneksel işaretlerle ifade etmeye
daha az zorlandıkça, özgürleştirici bir şey olarak görülecektir. Bu
soruşturmanın ciddiyetini gösteren şey bizzat böyle bir işe girişme­
nin güçlüğünden bellidir; meşruluğu verdiği zevkten değil acıdan
gelir ve ortaya çıkardığı sonuç (çoğunlukla sıradan arkadaşlıkları
feda etm·e pahasına) yüzeysel sosyallikten "daha derin" bir yaşama
çekilmedir. Yetişkin kültürüne egemen olan bu psişik ilke narsi­
sizmdir.
Sanatsız aktörün nasıl ortaya çıktığını araştırırken böylece, artık
kültür tarafından seferber edilen ve insanın büyüyüp "gerçeklik"le
tanışmad<ın önce, oyun gücünü yenilgiye uğratan narsisizm güçleri
ile oyun arasında oluşan bir çelişki imgesine ulaşıyoruz.
A. OYUN, K A M U S A L İFADEYİ
SAGLAYAN ENERJİDİR
Oyun hakkındaki geniş literatürde başlıca iki okul vardır. Bunlar­
dan birisi oyunu bilme faaliyetinin bir biçimi olarak değerlendirir;
çocukların oyunlarında nasıl simgeler ürettiklerini ve yaşları büyü­
dükçe bu simgelerin giderek nasıl karmaşık bir hale geldiğini ince­
ler. Öteki okul ise oyunu davranış olarak ele alır ve simgelerin olu­
şumuyla ilgilenmeyip daha çok çocukların birlikte oynadıkları
oyunl:ır sırasında işbirliğini nasıl öğrendikleri, saldırganlığı nasıl
ifade ettikleri ve yenilgi karşısında ne denli hoşgörülü olabildikle- ±
riyle ilgilenmektedir.
Bilme kampında yer alanlar yaratıcı çalışmayla oyun arasındaki
ilişki üzerinde duruyorlar, fakat bu girişimleri iki bakımdan sıkıntı­
ya düşer. Birincisi, çoğu yazarın oyunu ve "yaratıcı fiil''i neredey­
se eşanlamlı olarak tanımlamış olmasıdır; ateşli Freud yandaşları
bunu, böylesi duyguların taklidini öne çıkaran hocalarını izleyerek
yapmışlardır:
Yarutıcı yazarın yaptığı, oyun oynayan çocuğunkiyle aynıdır. O, çok cidM
diye aldığı bir fantezi dünyası, yani gerçeklikten çok keskin bir biçimde
ayırdığı. ama büyük miktarda duygu yüklediği bir dünya yaratır.....
Freud'u şu sonuca iten bir hükümdü bu:
Oyunun zıddı ciddi olan değil, gerçek olandır.19
Oyun konusundaki araştırmalarıyla Freud'un bu oyun-yaratıcılık
ile gerçekliği karşı karşıya koyuşunu sorgulama noktasına gelenler
argümanlarını genelde, zıt değilse, eş anlamlı terimlerle ifade eder­
ler. Oyun ve yaratıcılıktan, "gerçeklik üzerinde değil içinde iş gör­
me", tümdengelirn mantığının tikel süreçleriyle çıkarılamayan
mantıksal bağlantıları çıkarma süreci vb. olarak söz edilir. Fakat
oyun ve yaratıcılığın birbiriyle yer değiştirilebilecek denli durağan
olduğu söylenir. Bu durumda, piyanonun siyah tuşlarına rastgele
basan ve seslerin beş perdeli bir gam oluşturduğunu ansızın keşfe­
den bir çocukla, bir yaz günü parmaklarıyla egzersiz yaparken, çağ­
cıllarının daha önce hiç farkına varmadıkları beş perdeli bir gam ·
imkanını keşfeden Debussy arasındaki özgül nitel farkları ayırt et-
 mek güçleşmektedir. İki etkinliğin benzer türde olduğunu ileri sür, .· yalıtılmış ve sınırlı bir etkinliktir, yani onu öteki etkinliklerden ayı­
mek, onların "temelde" aynı oldukları tuzağına düşmeye neden ola- < ran özel mekanları ve zaman dilimleri vardır."
bilir, bu yüzden de her iki alanda da temel bir niteliğin üstü örtül­ Yukarıda belirtilen üç durumdan ikincisi, çıkar gözetmeyen bir
­
müş olur: Yargıda bulunma. Debussy "temelde" bir çocuk ile aynı etkinlik olarak oyun, benlik mesafes i ile ilintilidir. Çıkar gözetme
arı
tarzda oyun oynuyorsa, beş perdeli gam deneylerine ilişkin yargısı' mek ilgisizlik anlamına gelmez. Spor yapan çocukların sıkıldıkl
çıkar gözetme meyi anlık isteklerden
nın niteliği yok edilmiş olur; o halde, bunu "herhangi bir çocuk da hemen hiç görülmez. Huizinga
ıştır. Bu uzak
yapabilirdi". Oysa mesele, bunu hiçbir çocuğun yapamayacak ol­ ya da doyumlardan uzak durmak anlamında kullanm
Çı­
masıdır. durma sayesinde insanlar birlikte oyun oynayabilmektedirler.
, yaşam döngüsü nde çocukla rın birbir­
Oyun araştırmalarında bilme okulu bağlamında bir sorun da karsız oyun olgusu, nitekim
son
leriyle formel oyunlar oynamalarından çok daha önce, ilk yılın
407
"yaratıcılık" terimidir. Arthur Koestler gibi, yaratıcılık olarak ad-
-
1. landınlabilecek genel bir biyolojik eğilim olduğunu söyleyip yine, aylarında ortaya çıkar.
i
onun yaptığı gibi, "bilimsel buluş, sanatsal özgünlük ve komik Jean Piaget'ye göre çıkar gözetmeyen ya da benlik mesafel
başlar; yani, birin­
esinlenme"yi kaynaştıran bir birlikçi süreçten bahsedilebileceği te­ oyun, yaşamın üçüncü sensorimotor aşamasında
kar­
orik bir hat izlemek insana çekici geliyor. Sorun, sanatçıların en ci yılın sonunda. Buna çok iyi bir örnek de verir: Küçük kızının
, yukardan sallanan oyuncak larına
azından, "yaratıcı olmayışlarıdır". Sanatçılar özgül bir araçla, özgül yolasının başında onu izlerken
gidi­
bir çalışma yaparlar. Çoğunlukla, yaratıcılık ve oyun ilişkisini 1.-u­ yansıyan ışık demetine elleriyle uzanışını, ışık demetinin yitip
ran teoriler, bir sanatçının yaptığında orijinal olanın ne olduğu ve p
şini ve yerine yeni bir ışık demetinin gelişini, az sonra e erini
ye­
an çocuğun nasıl da mutlt{ olduğun u
bu yapıtın çocukların oyunlarında elde ettiği sonuçlarla nasıl ben­ niden uzatışını; tüm bunlard .
zerlik gösterdiğini açıklıyor açıklamasına da, sanatçırun eserinde gözler."
zevk veren
bu sonuca hangi adımlarla ulaşıldığını ve bu sürecin oyun oynayan Bebeklerin sadece doymak bilmez arzuları olsaydı,
daha başka hiçbir ş�y yapma­
çocuğun içsel aktiviteleriyle ilişkisini açıklamıyorlar.'° bir örnek yakaladığı anda bebek bir
ri hareket
Oyun ve yaratıcı çalışmaya ilişkin teori geliştirmek önemlidir; yıp zevki sürdürmeye çalışırdı. Ya da etrafındaki nesnele
ası nede­
fakat bu çabanın bir odağı olmalıdır. Sonuçların niteliği hakkında ettirmeyi ·sürdürdüğünde ona zevk veren örneğin kaybolm
ılmazsa , sürekli keyif alma
bir farklılık duygusunu korumak için, oyun faaliyetleri yaratıcı fa­ niyle ağlardı. Böyle bir kayıpla karşılaş
aliyetlere hazırlık olarak görülmelidir. o,,;ındaki özgül eylemle ya­ durumu ertelenir ve bebeğin hareketini elde ettiği doyum
dan daha
ı biçimde
ratıcı çalışmanın özgül biçimleri arasında bağ 1.-urulmalıdır. Bu yak­ karmaşık bir şey yönetir. Oluşturulduktan sonra istikrarl
sahiplen işi gev­
laşım bir bilme faaliyeti olarak görülen oyun ile davranış olarak gö­ muhafaza edilen örnek durum anlamında benliğin
en bir ör­
rülen oyun arasındaki mesafeyi kapatacaktır. Ernst Kris'in hoş ifa­ şer ve bebek yeni bir örnek, ona zevk veren ya da vermey
arda yaka­
desiyle, özgül oyun edimleri ile özgül sanat eylemleri arasındaki nek duruma geçme riskini üstlenir. Piaget, bu tür duruml
21 ı zaman, bebekle rin ilk
ilişki, bir "kimlik" meselesinden çok bir "ecdat" meselesidir. ladıkları yeni örneklerden hoşlanmadıklar
denedikleri­
Çocuk oyununda arayacağımız icranın ecdadı, çocukların benlik örneği yeniden oluşturmak yerine üçüncü bir alternatif
a
mesafesine ilişkin öğrendikleridir; özellikle, benlik mesafesirıin ço­ ni gözlemlemiştir. Bu çabalar da oyundur. Oyunda bebek, alıkoym
Bu anlamd a da, benlik
cukların oynarken uydukları kuralların niteliği üzerinde çalışmala­ arzusuyla arasına bir mesafe koymaktadır.
rına nasıl katkıda bulunduğudur. Johan Huizinga, Homo Ludens mesafeli faaliyette bulunmaktadır.
aya başla­
adlı oyun incelemesinde oyunun üç veçhesini tanımlar. Oyun, ön­ Benlik mesafesi çocukların birbirleriyle oyun oynam
çocukla rın üzerinde anlaşıp
celikle tam bir gönüllü etkinliktir. Daha sonra, Huizinga'nın adlan­ dıkları noktada yeniden gelişir. Oyun,
gelerek
dı:rmasıyla "çıkar gözetmeyen" bir etkinliktir. Son olarak da oyun bilinçli olarak benimsedikleri eylem ilkeleriyle bir araya
 gerçekleştirdikleri bir etkinlik şeklinde tanımlanabilir. Oyunun top­
lumsal bir sözleşme olarak ortaya çıkması çocukların içinde yaşa­
dıkli:ırı farklı kültürlere de bağlı olarak, farklı yaş dönemlerine rast­
lar; ama dört yaşına gelen çocuklar, tüm kültürlerde, bu tür sözleş­
meler yaparlar.
Şimdi de dört buçuk, beş ve altı yaş çocuklarının misket oyun­
ları sırasında benlik mesafesinin nasıl yaşama geçirildiğini görelim.
(Bu gözlemler, yazarın birkaç yıl önce Chicago Üniversitesi Sosyal
Psikoloji Laboratuvarı 'nda yapmış olduğu çalışmadan elde edil­
miştir.) Misket oyununda amaç öteki oyuncuların tüm misketlerini
4118 ele geçirmektir ya da başka tür kurallar geçerliyse,
öteki oyuncula­
rın tüm misketlerini oyun alanı dışına atmaktır. Yetişkin gözlemci­
nin oyunun kurallarını basitleştirme girişimi çocukların direnişiyle
karşılaşır. Yapmak istedikleri, tam tersine oyunun kurallarını daha
da karmaşıklaştırmaktır. Eğer oyun amaca giden yolda yalnızca bir
araç olsaydı, davranışlarının bir anlamı olmazdı. Kazanmak, çocuk­
ların oynamasında bir nedendir, fakat oyunun kendisi için değildir;
kuralların çocukların istediği biçimde karmaşıklaştırılması kazana­
nı belli edecek sonu mümkün olduğunca geciktirir.
Çocuklar için salt oyun olsun diye oynamaktan zevk duymaları
anlamında "serbest" oyunun olamayacağı da doğrudur. Çoğu Batı­
lı oyunlarında olduğu gibi mutlaka bir son, kazanmaya ilişkin bir
kural ve Çin oyunlarındaki gibi oyunu bitiren bir kural olmalıdır.
Huizinga'nın sınırlı ve "yalıtılmış" bir şey olarak oyun tanımı akla
geliyor; özel bir zaman ya da son duyusu, bu etkinliği oyun dışı
davranışt"'!' ayırır. Modern Amerikan ortamında çocuklar açısından
misket oyiınunda oyun edimini meşru kılan şey kazanmaktır. Oysa
oyun sırasındaki özel edimler hep kazanmayı ve oyunun sonunu ge­
ciktirmeye yöneliktir. Çocukların bu geciktirmeyi gerçekleştirme
ve oyun durumunu muhafaza etme araçları oyunun kurallarıdır.
Misket oyunu , görüldüğü gibi karmaşık bir meseledir. Ancak
kurallar koyarak, çocuklar dışarıdaki oyun dışı dünyadan kurtulur­
lar. Kurallar ne kadar karmaşıklaşırsa, çocuklar o kadar uzun süre
özgür olurlar. Fakat sonsuz bir durum olarak özgürlük çocukların
hedeflediği ş,ey değildir; misket oyunu kuralları genellikle başlan­
gıçta karışık olur, ama gösterişli bir ara dönemden sonra daima çok
açık sonlandırıcı vuruşlar belirlenmiştir.
B u kurallar iki nedenle benlik mesafesi edimleridir. Birincisi,
başkaları karşısında üstünlük ertelenmiştir. Oyunculardan birinin
hile yaptığı anlaşılınca çocukların nasıl öfkelendikleri buna çarpıcı
bir örnektir. Çocuklardan biri, öteki çocuklara karşı, kurallara bağ­
lı kalarak sağlayabileceğinden daha fazla bir üstünlük sağladığı za­
man oyun her oyuncu açısından bozulmuş görünür. Böylece, her ne
kadar oyunun oynanına gerekçesi üstünlük sağlamak ise de bir ço­
cuk oyunundaki ortak kurallar, çocuğun ötekilere üstün gelmesiyle
alacağı zevki belli bir mesafede tutar.
Kuralların benlik mesafesi fiillerine dönüştüğü ikinci durum,
oyuncular arasındaki beceri eşitsizliklerinin denetimiyle ilgilidir. �
Örneğin, misket çok uzak bir noktada duruyorsa, misketi düz atıp
hedefi vurabilmek için güçlü kaslara ihtiyaç vardır. Dört yaşında bir
çocuk, burada altı yaşındakine göre fiziksel dezavantaja sahiptir.
Küçük çocuklarla uzak mesafeli misket oynanması istenen daha bü­
yük yaştaki çocuklar küçüklerin ilk elde elenınemeleri için hemen
kuralları değiştirmeye karar verirler. Yaşı büyük olanlar bir "handi­
kap" icat ederek oyuncular arasında eşitliği sağlarlar ve oyun da
uzatılmış olur. İşte, bir kez daha kurallar çocukları kendilerini doğ­
rudan öne sürmekten ve ilk elde üstünlük sağlamaktan alıkoymuş­
tur. Benlik mesafesi burada da oyunun yapısını belirlemektedir.
Oyun oynanırken, kuralların yumuşaklığı toplumsal bir bağ
oluşturur. Çocuk yuvasında altı yaşındaki çocuk dört yaşındaki baş­
ka bir çocuğun elindeki oyuncağı almak istediğinde onun kafasına
vuruyor ve zorbalıkla istediğini alıyordu. Onunla uzak mesafe mis­
ket oynamak istediği zaman da ona karşı ezici bir zafer isteği taşı­
masına karşın, aralarındaki güç farkını ortadan kaldıran bir durum
"uyduruyordu". Oynamak, benlikten özgürleşmeyi gerektirir; ne
var ki bu özgürlük ancak oyuncular arasında daha başlangıçta güç
eşitliği kurgusunu tesis edecek kurallarla yaratılabilir.
Bebek ve çocuk oyunu, farklı araçlarla aynı sonuca ulaşır. Be­
bek, beşiğinin üzerinde oluşan şekillere uzanıp onları dağıtarak, ya­
ni süregiden bir zevk anını erteleyerek benlik mesafesine ulaşır. Al­
tı yaşındaki bir çocuk ise öteki çocuklarla oynarken, ilk anda onlar
karşısındaki üstünlüğünü geciktiren ve ortak güçlerin kurgusal bir
cemaatini yaratan örnek durumlar oluşturarak benlik mesafesine
ulaşır.
 Tamamlanmamış fiziksel ve duygusal gelişimleri nedeniyle sağ­
ço-·' ilerideki yaşamında bunu yitirir; çünkü oyuna devam eıınesini
cukların kapıldığı hayal kırıklığı [frustration] ile çocuk nin yaşam ında var­
oyunlati; layacak bu dengeli, sofistik şartlar çok az yetişki
·

aras' d ne gibi bir ilişki var? Bebekler için, çevre ile her karşı!zj e­
n. � _ , dır. Oyun oynama fikrinde birleştikleri zaman çocuk!� benım�
m� buyuk rıskler ın
le yüklüdür; daha önce hiç yapmamış olduğu şey: ·• dikleri sosyal anlaşma risk, hayal kırıklığı ve doyum saglam�ın :
len yapacaktır ve bunların kendisini yaralama ya da eğlend larını, ılgilerı nı
inne celikli bir karışımını içerir. Çocuklar hayal kırıklık
olasılıklarından habersizdir. Oyun davranışı hayal kırıklığına uğra-
·. durumun kendisi üzerinde yoğunlaştırarak, oyunun kurallarını ger­
ma korkusunun riske girme isteği tarafından yenilgiye uğratıl misket
dığı çeğin kendisi gibi görerek hafifletirler. Örneğin, bir çocuk _
noktadır. Fakat riske girme de kolayca yenilgiye uğratılabilir.
Pi­ oyununda devamlı kaybediyorsa, yaşadığı üzüntü başk �
bır oyu�
aget' nin çocuğu yukarıdan sallanan renkli oyuncaklarını döndür ' lı-
ür­ oynamayı önermesiyle hafiflemez. Oysa oyunun ıı:nacı gerçek
ken rastlantıyla güneş ışığı tam gözüne gelseydi, canı yanaca ı,
IO
k ve ,. - in" verdig·i hayal kırıklığı hissinden kaçmayı saglamak .olsayd 4 1 1
g
bebek o an için oyuncakların ipini elinden bırakacaktı. Konuş yerme , h er- -
ulabi- . · bunu önermek yapılacak en mantıklı şey olurdu. Bunun
�
lece düzeyde bir dile kavuşmak, önceden bilinmeyen deneyi
. nıle­ kesin kazanma şansının eşit olması için öteki oyuncularla
oyunu n
rın rıskinı azaltmada kritik bir dönemdir; çünkü bebek artık de anlaşm a zemin i arayac aktır. Bu
dene­ kurallarının değiştirilmesi yönün
me-yanılma yöntemine ya da anne babalarca getirilen açıklan a soyut b�_ r
ması anlaşma arayışı sırasında, her oyuncu kuralların oldukç
güç yasaklamalara güvenmek yerine öteki insanlardan bu kırıklıgı
risklere düzeyde tartışıldığı geçici _bir erteleme içine girer. Hayal
ilişkin bilgiler edinebilir. Buna karşın, 4-6 yaş grubu oyunları "duruma
riske hissi benlik mesafesini ve Lionel Festinger'in deyimiyle,
girme niteliğini korumaktadır. Dört yaşındaki bir çocuk körükler."
normal
şartlarda altı yaşındaki çocuğun yapabileceği ve yap'mak isteyec " ığı"
ba<>lıl
� e tetik­
eği Oyunun kurallarının niteliği üzerinde yapılan ç ışma, �
şeyl:rden uzak tutulacaktır. Oysa, oyunda, onunla eşit olma ve n bir uzlaş ımın ıfad edıcı nı­
baş­ öncesi çalışmadır. Bu çalışma, varıla �
ka bır koşulda tanıyamayacağı bir sosyal durumu keşfetme ara·ın anma sı­
şansına teliği üzerinde durur ve bir çocuğa uzlaşılan bu kurall
sahiptir.
nı öğretir. Onu belli türde bir estetik çalışmaya� .ı�ra
�
e meY,e hazır­
Riske girme sorunu önemlicfu, çünkü çocukların oyun sırasın ettıgı ıçerıg e y�n�ltme­
da lar; çünh.ii çocuk kendini bir "metnin" ifade ,
öğrendikleri benlik mesafesinin yeni bir karmaşık boyutunu
anla­ �
yi öğrenir. Oyun çocuğa, hemen o an ?yuma _ulaş��
ıs ;.
egını _erte­
mamızı sağlayacak bir araçtır. Oyun üzerine Freudçu yapıtların _ zaman, ıfade
bü­ lediği ve bunun yerine kuralların içerıgıyle ılgılendıgı _ _ ka­
yük bölümü oyundan alınan zevki çocukların "gerçek" dünya ülasyo n yetenegı
da ya­ ettiği şeyler üzerinde bir denetleme ve manip
şadıkları hayal kırıklığı duygusunun ve sınırlamaların karşıtı cı hesabın­
olarak zanmayı öğretir. Oyun sırasındaki anlık bir zevk ya da �
görmektedirler. Aslında oyundaki risk endişe yaratmaktadı _ eylemler
r ve sü­ dan ne denli uzaklaşırsa, bir durumun denetırnıne ılışkin
rekli yenilen çocuklar için de hayal kırıklığıdır oyun. Fakat cü kulağ ı" ge liştirm ek­
sonuç­ de 0 denli gösterişli olur. Müzisyenler "üçün _
ta çocuklar yıne_ de, Freud'un deyimiyle yetıyı kazan ­
"sanki gerçeğe geri çağn­ ten söz ederler. Bu bir kendini duyma yetisidir ki bu
lıyorlarmış gibi" oyunu _bırakmazlar. Hayal kırıklıkları onları sıııız;
oyu­ dıihnızda pratik yaparken aynı kalıpları üst üste tekrarlamaz
na daha da fazla çeker. Ozellikle bu özel alanda benlikle
mesafe olduğu için, hayal kırıklığı yüzünden çekilme, hayal
arada bir �
bu kişinin kendisi ile eylemleri arasına benlik mesaf esi koyrı: asıdır
ve bşı bır
kırık­ ki, sanki bir başkasının icrasını duyuyormuş gibi olur
_
lıgının yarattığı tepkisizlik sendromları ortaya çıkmaz.
çizginin neyi yansıtmasını bekli�orsa onu yansıtana :.k � � ? � çı g ı
Bir duruma ilişkin hayal kırıklığını, o durumla ilgili gelism oyun , uçunc u ku­
elere adım adım veniden biçimlendırır. Çocuklukta
�
sürek i ilgiyi v o d rumdan belli bir zevk almayı yalnız
� � �
ca ldukça lak" inancU:ın ve ilk deneyimlerinin geliştirilmesiyle,
yetişkinlik
sofistike yetışkınlerın aynı anda yaşayabileceklerini sanırız arı eylemı
. Çocuk­ dönemi estetik çalışmasına bir hazırlıktır. Oyun kurall
lar da oyun sırasında bu karmaşıklığı yaşarlar, fakat çoğu onu nitelik sel de-
yetişkin nesnelleştirmek, ona belli bir mesafe koymak ve
 ğişiıne uğratmak için ilk şanstır.
Oyun, "üçüncü kulak" inancını geliştirmenin yanında, bir başka
şekilde de icraya hazırlar. Çocukları, ifadenin yinelenebileceği fik­
rine alıştırır. Laboratuvar ortamında çocuklara oynadıkları oyundan
söz etmeleri istenip oyunun "başıboş ortalıkta gezinmekten" ne gi­
bi farkları olduğu sorulunca, alacağınız tek yanıt "bir oyunda, her
şeye yeniden başlamak zorunluğu yoktur" olacaktır. Bence bu söz­
leriyle, oyunlarını oynarken yinelenebilir nitelikte etkinliklerin var
olduğunu anlatıyorlar, oysa ortalıkta başıboş gezinirken birbirleriy­
le her türlü deneme-yanılma ilişkisini yaşamaları gerekmektedir
4 12 (altı yaşındakiler için hangi oyuncakların ya da eşyaların kimin de­
netimi altında olduğu çoğunlukla bir deneme-yanılma sorunudur).
Oyunun o an ortaya çıkan bir anlamı vardır, çünkü belli kuralları
vardır. Bununla birlikte, bir iki hafta içinde kuralları değişime uğ­
ramış oyunlarda en son belirlenen kurallara "viikıf olan" çocuklar,
aralarına yeni katılan çocuklara kuralların geçirdiği değişimlerin ta­
rihini aktardıktan sonra onları oyuna başlatınaktadırlar; böylece ye­
ni gelenler geçerli olan kuralların neyi ifade ettiğini bilirler; kural­
lar mutlak veriler değil sonradan üretilmiş olduklarından, çocuklar
üretimin nasıl olduğunu açıklayarak birbirleriyle sosyal ilişkiler ge­
liştirirler. Bu bir kere olduğunda artık kural yinelenebilir.
Diderot'nun ifade teorisinde iki iddia öne sürülür: - İlki, estetik
ifadeler yinelenebilir ifadelerdir; ikincisi, birey, Üzerlerinde çalışa­
bilmesi, dµzeltebilmesi ve geliştirebilmesi için ifadeleriyle araya
yeterli bir .ımesafe koyar. Bu estetik çalışmanın kökeni, çocukluk
dönemi oyunlarında benlik mesafesinin öğrenilmesinde yatar. Ben­
lik mesafesi oyunları yoluyla çocuk kuralları yineleyerek işletebile­
ceğini ve lturalların değiştirilemez doğrular olmayıp, kendi deneti­
mi altındaki uzlaşımlar olduğunu öğrenir. Duyguların takdiminin
kökleri aileden öğrenilenlerde değil, oynanan oyunlardadır. Anne­
babalar kurallara uymayı öğretirler; oyun ise 1.-uralların biçimlendi­
rilebilir olduğunu ve ifadenin kurallar koyulduğu ya da değiştirildi­
ği zaman ortaya çıktığını öğretir. Dolaysız haz, dolaysız alıkoyma
ve doiaysız üstünlük askıya alınmıştır.
Benlik mesafesi ifadeye ilişkin belirli bir tavır oluşturur; aynı
şekilde öt,eki insanlara yönelik de belirli bir tavır oluşturur. Çocuk­
lar oyunda birliktelik ilişkisinin kuralları birlikte koymaya dayandı-
ğını öğrenirler. Örneğin, bir labirent oyununda normal olarak bir­
birlerine karşı saldırgan tutum içinde olan çocuklar oyunu değiştir­
meleri gerektiği anda birden aralarında rekabet yokmuş gibi birbir­
lerine .yakınlaştılar. Sosyalleşme yeteneği ve kural oluşturma ara­
sındaki ilişki, altı yaşındaki çocuk ile dört yaşındakinin aralarında
oyun oynarken de ortaya çıkar; altı yaşındaki çocuk oyunu eşit ko­
şullarda oynayabilmeleri için kendine uygun bir "handikap" icat
eder.
Davranış bilimcilerinin iddia ettikleri gibi, oyun, çocuğun çevre
ile baş edebilmedeki genel güçsüzlüğüne bağlı olarak, onun dünya­
daki hayal kırıklıklarına bir yanıttır: Çocuk oyunda denetlenen bir -'
çevre yaratır. Fakat bu çevre ancak kurallara uymak için kendinden
bir özveride bulunarak yaşatılabilmektedir. Çocuklardan biri kendi­
liğinden, diyelim ki, kolay bir hedef koyarak, kendisine doğrudan
bir doyum sağlaması için, kuralları değiştirirse oyunu bozar. Oyun­
da çocuk, böylelikle, genelleştirilmiş hayal kırıklığı hissinin yerine,
bu hissin daha sınırlı ve belirli bir biçimini, geciktirmeyi koyar ki
bu da oyunun yapısını belirler ve oyuna iç gerilimini, yani "dra­
ma"sını sağlar. Gerilimin kendisi oyunda çocuğun ilgisini canlı tu­
tar, besler.
Çocukluk dönemi oyununun içeriği ironik bir şekilde yetişkin
oyunlarından çok daha radikal bir soyutluk taşır. Çocuk oyun oy­
narken oyun alanı dışındaki dünyaya kapılarını kapatır; Huizin­
ga'nın deyimiyle, onu "yalıtır." Çocukların oyunda oyuncaklarını
ve diğer nesneleri olduğundan başka şeyler gibi görmelerinin nede­
ni budur. Oyun oynayan bir yetişkinin ise oyunda alternatif bir dün­
yada gibi davranması gerekmez; oyun dışı dünyada var olan aynı
simgeler ve anlamlar kalabilir, yalnızca yeniden tanımlanmaya ko­
nu olurlar. Örneğin, kahvehanede kullanılan özenli konuşma kalıp­
ları daha farklı toplumsal ortamlardaki konuşma kalıplarına alterna­
tif olmaktan çok.eşit mevkilerde olmayan insanlar arasındaki söy­
lemin serbestçe akışma zemin sağlamak gibi özel bir amaca hizmet
ediyordu. Sonuç toplumsal bir kurguydu; insanlar, o an için, arala­
rındaki farklılıklar hiç yokmuş "gibi" davranıyorlardı.
Beşinci bölümde görmüş olduğumuz gibi, ancien regime'de ço­
cuğun oyun dünyası yetişkinlerin oyun dünyasından ayrılmaya baş­
lamıştı. Elinde oyuncaklarıyla çocuk, artık kendine has oyunları
 olan yetişkin insandan ayrılmıştı. Rol yapmaya ve duygul
arın tak­ lir. Bilinçdışı teorisinin orijinali Freud'a ait değildi; bu düşünce da­
dimine ilişkin ancien reginıe ilkeleri yetişkin toplum
içinde giderek ha gerilere, Herakleitos' a kadar gider. Orijinal olan, onun, bilinçdı­
yok oldu; yaşam döngüsü içinde yeni bir ritm doğdu.
Çocuk yetiş­ şı. psişik süreçler teorisini bir yanda bastırmaya öte yanda da cinsel­
kin kültürünün ciddi işlerine bulaştıkça, çocukluktan
yetişkinliğe liğe bağlamasıydı. Freud bilinç yokluğunun iki boyutlu psişik bir
geçiş, oyun alışkanlığının yitirilmesine dönüştü. Huizin
ga 'nın altı­ fenomen olduğunu, günlük yaşamda elde edilemeyen şeyleri bir tür
nı çizdiği gibi, yetişkin dönemimizde başkalarını oyun oynark
en iz­ bastırma yöntemi olduğunu ve yaşamın, var olmak için bilinçli bir
lemeyi "gevşetici" buluruz, spora tutkun da olabiliriz,
fakat bu tür eklemlenmeye ihtiyacı olmayan bir biçimi (libidinal enerji) olduğu­
gevşemeleri büyük ciddiyet taşıyan "gerçekliğin" uzağın
da duran nu görebilen ilk kişiydi.
bir dünyada yaşarız. Gerçeklikte oyun duygusunun yitirilm
esi, bu Yüzyılımızda, psikanalizin kuruluşunda temel alınan klinik ve­
bölümün başında Freud'u n ifadeleriyle de somutlaştınldı<>
bı gibi, bir riler giderek azalmıştır. Histeriler ve histerik oluşumlar elbette hilla
4 kayıp ya da daha kesin
- . 41'
olarak bastırmadır; çocukluktaki sosyalleşe- görülmektedir, n e. var ki artık sıkıntı semptom1arı arasında on
.. de ge- -·

bilme ve aynı zamanda da ifadenin niteliğiyle ilgilene

bilme güçle­ len bir sınıfı.oluşturmuyorlar. "Şikayetlerin" artık rutin şekilde gel­
rinin bastırılmasıdır.
meyişinin basit bir yorumu geçen yüzyılın cinsel korkularının ve
Çocuğun içine itildiği kültür bu meziyeti nasıl baskı
altına al­ bilgisizliğinin artık etkisini yitirdiğidir. Bu, bir nokta dışında olduk-
maktadır? Kişidışı bir alanın tarihsel kaybı, oyun güçleri
yle baş ça esinlendirici bir açıklamadır; cinsel korkular hilla ortadan kalk­
edebilmek için ne tür psişik güçleri seferber eder?
mamıştır, kısmen "karakter bozuklukları" olarak adlandırılan yeni
biçimlere bürünmüşlerdir. Bununla anlatılmak istenen, söz konusu
kişiyi acı çeken, sıkıntısını somut bir simgeye dönüştüren bir kişi
B. NARSİSİZM B U ENERJİYİ ZAYIFLATIR olarak açıkça belli eden bir davranışla ·kendini göstermeyen psişik
sıkıntıdır. Sıkıntı kelimenin tam anlamıyla biçimsizlik halidir: Bir
Histeri, 19. yüzyılda ruh doktorlarının karşılaştıkları en
yaygın so­ bağlantısızlık ya da dağılma, eylemlilikten kopma duygusıı ki bu­
rundu. Histerinin yaygın ve hafif olan biçimi, insanla
rın, özellikle . nun aşırısı şizofrenik dili doğurur; rutin tarzında ise eylemliliğin
de burjuva kadınlarının bastırmayı başaramadıkları gerilim
lerinin tam ortasında bir anlamsızlık hissi vardır. Boşlukta olma, hissede­
fiziksel dışavurumu ohm çeşitli "şikayetler"den oluşuyo
rdu. Bu si­ meme durumu mekanik bastırma nosyonlarıyla kolay kolay kavra­
nirsel düzensizliklerin varlık nedeni Viktoryen cinsel
iffetinin de namaz. Semptomolojideki bu değişim psikanalitik düşün�yi yeni
ötesinde bir şeydir; bu dönemin kültürel ortamında aile
içindeki du­ bir tanı dili bulmaya ve psikanalizin ilk yıllarında üzerinde durul­
rağan görünümlerin korunması yönünde büyük bir
görmekteyiz; öyle ki, kaos içindeki toplumda ailenin
baskı olduğunu mayan teri ;rueri genişletmeye zorladı; çünkü o zamanki sıkıntı ile
kendisi başlı ilgili geçerli klinik deneyimler bunların eklemlenmesini talep etmi­
başına bir düzen ilkesiydi. Bu görünümler düzenlemesin
in karşısın­ yordu.
da ise duyguların iradedışı dışavurulmasına dair korku
ve inanç yer Bağlantısızlık ve boşluk hissi gibi karakter bozukluklarında bel­
alıyordu. Özetle, histerik düzensizlikler, kamusal
ve özel yaşam li bir yaklaşım sağlamak için bir grup psikanalist daha önceki teori­
arasındaki farklılıklardaki ve her ikisinin istikrarındaki,
bir krizin, de ikincil önemde rolü olan narsisizm nosyonlarını genişletmeye
evet abartmıyorum bir krizin, semptomlarıydı.
çalıştılar. Freud'un 19 14'te konuyu ilk kez resmi olarak ele alışı er­
Psikanalitik teorinin temelleri bu histerik semptomların
incele­ ken dönem çalışmalarının ilginç bir bölümünü kapsamaktadır. Bu
mesine dayandırılıyordu ve mantıken de öyle olmalı
ydı. Gizli, ira­ çalışma Freud'un Jung'la yürüttüğü· tartışma çerçevesinde kaleme
dedışı ve denetim dışı olana uzanan bir teori, doğall
ıkla bir denetim alınmış ve Jungcu teorinin ilksel süreçteki arketipik imgelerine kar­
ve düzen yüzeyinin altından püsküren klinik verilerle işe
başlayabi- şı narsisizm teorisinin bir silah olarak kullanıldığı gizli bir gündem-
 le sınırlı kalan Freud bu imgelerin var olamayacağını göstermek is­
temiştir."
Narsisizme ilişkin yeni yaklaşımın ne olduğu üzerine bir fikri­
miz olması bakımından, daha gerilere, ona temel oluşturan eski mi­
te dönmemizde yarar var. Narkissos bir su birikintisi üzerine eğil­
diğinde suya yansıyan görüntüsünün güzelliği ile kendinden geçer.
Ona dikkatli olmasını söylerler, ama o hiç kimseye ve hiçbir şeye
aldırış etmez. Bir gün kendi imgesini okşamak için iyice eğilir ve
düşüp boğulur. B u mit, kendini sevmenin kötülüklerinden daha baş­
ka bir anlam taşıyor; bu, yansıtmanın, bir gerçeklik olduğu halde
4 1 6 benlik imgeleri yoluyla kavranabilen dünyaya tepki verilmesinin
tehlikesidir. Narkissos mitinin iki yanlı bir anlamı var: Kendine dö­
nüklüğü kendinin ne olduğuna ve ne olmadığına ilişkin bilgi edin­
mesini engellemektedir; bu kendine dönüklük kendine dönen kişiyi
de yok etmektedir. Sudaki yansımasını gören Narkissos suyun öte­
ki olduğunu ve kendinin dışında olduğunu unutur, onun tehlikeleri­
ni göremez.
Bir karakter bozukluğu olarak narsisizm güçlü bir benlik sevgi­
sinin tam zıttıdır. Kendine kapanma doyum sağlamaz, benliğe zarar
verir; benlik ile öteki arasındaki sınırın silinmesi yeni ve "başka"
olan hiçbir şeyin hiçbir zaman benliğe girememesi anlamına gelir;
benlik sillnip süpürülmüştür ve kişinin ötekinde kendini gördüğünü
ğ
düşündü ü an' a kadar dönüşüme uğramıştır, ardından da anlamsız
hale gelmiştir. Narsisizmin klinik profilinin aktif bir etkinlik olma­
yıp pasif bir davranış şekli olmasının nedeni budur. İlişkiler kadar,
sınırlar, limitler ve zaman biçimleri de silinir. Narsis kişi deneyim­
lere aç değildir, deneyime açtır. O deneyimde hep kendi kendisinin
bir ifadesinin ya da yansımasının peşinden koşar, her bir özel iliş­
kiyi ya da anı değerden düşürür, çünkü kendisinin kim olduğu so­
rusuna asla yeterli yanıtı alamayacaktır. Narkissos miti tam olarak
şunu yakalar: Kişi benliğinde boğulur; bu entropik bir durumdur.
Narsisizm fikrine yeni anlamlar kazandırma çabası en fazla He­
inz Kohut'un yazılarında görülür. Heinz Kohut'un, narsislik karak­
ter bozukluğunun giderek daha fazla öne çıkması gibi bir fenomeni
tanımlamak için yeni bir dil bulma uğraşının böylesine ufuk açıcı
olması, geniş toplumsal süreçlerin işin içine ne ölçüde katıldığı ve
uzun etimli kültürel evrimin sonuçlarını açıklamada bir dil olarak
ne ölçüde uygun düştüğü ile ilgilidir. Narsisizm üzerine yazılanla­
rın büyük bölümü sosyolojik betimlemelerdir; fakat bunların yazar­
ları bu olgunun ayrımında olmaksızın sanki sadece psişik yaşamın
daha önce yeterince ele alınmamış olan bir boyutunu meydana çı­
karıp. açıklıyorlarmış gibi yazarlar.
"Büyüklenmeci benliğin" dünyadaki "nesnelerle" (bununla kas­
tettiği hem kişiler hem de fiziksel nesnelerdir) ilişkisi üzerine yü­
rüttüğü tartışmada Kohut, böyle bir kişilik yapısının benliği, "yetiş­
kin birinin başkalarıyla ilişkisi ve başkaları üzerindeki denetimin­
den çok, kendi bedeni ve aklı üzerinde olmasını beklediği deneti­
me" göre dünyayı görmeye yönlendireceğini öne sürer. Sonuç, ben- 7'
!iğe göre dünya yorumunun insanı "genellikle böylesi narsislik
'aşk'ın nesnesinin, öznenin beklentileri ve talepleri karşısında ezil­
diği ve köleleştiği sonucuna götürdüğüdür". Büyüklenıneci benli­
ğin nesnelerle olan bu aynı ilişkisinin bir başka boyutu terapide
"ayna" aktarımı ve daha genel olarak da Öteki'nin, benliğin bir ay­
nası olduğu bir gerçeklik anlayışı halini alır."'
Bu şartlarda biçimlenen benlik, bizi hep ilgilendirmiş olan kişi­
lik ve kültür tarihine uyum göstermeye başlar; bu, öyle bir benlik­
tir ki, onun için anlamın sınırlan ancak aynanın yansıttıkları ölçü­
sünde genişleyebilir; yansıtmada tereddüt ve duraksama olur da ki­
şidışı ilişkiler başlarsa anlam da yok olur. Bu uyum ikinci bir yolla
giderek güçlenir. Narsisizm üzerine klinik veri analizlerinin büyük
bölümü eylemlilik ile itki arasındaki bölünıne üzerinde odaklan­
mıştır. "Gerçek duygularım nelerdir?" sorusu, bu kişilik profilinde,
kendini giderek ayırır ve "Ne yapıyorum?" sorusunu hükümsüz kı­
lar. Otto Kernberg tarafından derlenen tanı profili, eyleme negatif
bir değer verilen ve duygu tonlarının çok önemli olduğu bir kişilik
türünü betimler. Başkalarının güdülerinin sorgulanması benzer şe­
kilde onların eylemlerinin değerli bulunınamasını getirir; çünkü
önemli olan onların ne yaptığı değil, fakat onlar şunu ya da bunu
yaparken neler hissettiklerine ilişkin kişinin fantezileridir. Gerçek
böylece "gayrimeşrulaştırılmaktadır" ve sonuç olarak, başkalarını
fantezi güdülere göre algılarken, kişinin onlarla yaşadığı gerçek
ilişkiler duygusuz ya da renksiz olur."
B u da bize hiç yabancı değildir. Bu, güdülenim olarak Ben'dir;
eylemleriyle değil itkileriyle ölçülen bir benlik, geçen yüzyıl orta-
sında sınıf mücadelesinin bir anında politik biçimiyle belirmeye
başladı ve şimdi de politik meşruluğun çok daha genel bir kaidesi
olarak hizmet ediyor. Ortak eylemliliğin ardına düşmek yerine itki­
lerin paylaşılması, yüzyılın sonlarında kendine özgü bir cemaat an­
layışı geliştirmeye başladı ve şimdi de, kişi ancak benliğin aynasın­
da yansıdığı oranda paylaşabildiğinden, artık cemaatin yerelleşme-
·
sine bağlı hale gelmiştir.
Bununla birlikte, psikanalilik açıklamalarda bizzat "gerçekli­
ğin" narsis normlara tabi olması durumunda neler olduğu sorulmu­
yor. Bu toplumdaki inanç kaidelerine göre, toplumsal gerçeklikleri
benliğin imgesine ayna tuttuklarında anlamlı bulmak, mantıklı bir
"gerçeklik" görüşü sayılmaktadır. Narsis karakter bozukluklarında­
ki klinik artış veri alınırsa, analistlerin, şimdi narsisizmi algılayabi­
liyor olmaları yanında, benliğin içinde hareket etmekte olduğu top­
lumun, bu semptomların öne çıkmasını körükleyip körüklemediği­
ni sormamaları şaşırtıcıdır. (Bu sözlerimi dengelemek için psikana­
lizin kendine özgü tanımlarına o kadar bağımlı olmayan D.W.Win­
nicott gibi psikologların bu türden sorulan sormakta daha istekli ol­
duklarını belirtıneliyim.)'"
Nasıl ki geçen yüzyılda kamusal ve özel yaşam krizine düşen bir
kültür toplumsal ilişkilerde histeriyi seferber etınişse, şimdi de ka­
musal olana güven duymayan ve gerçekliğin anlamının bir ölçüsü
olarak mahrem duygunun yön verdiği bir kültür, toplumsal ilişkiler­
de narsisizmi seferber etmektedir. Sınıf, etniklik ve güç kullanımı
gibi sorunlar bu ölçüye uymadığı zaman, yani ayna olına işlevini
yitirdikleri zaman, ilgi uyandırmazlar ya da tutku yaratınazlar. Ger­
çekliğin narsislik bir uyarlamasının sonucu, yetişkinlerin ifade güç­
lerinin azalmasıdır. Yetişkinler gerçeklikle oynayamazlar, çünkü
onlar için gerçeklik ancak bir biçimde mahrem ihtiyaçların aynası
olmayı vaat edebildiği sürece önemlidir. Çocukluk döneminde
oyun deneyimiyle benlik mesafesinin ve neyin aynı anda hem ifa­
de hem de sosyalleşmeye elverişli olduğunun öğrenilmesi, yetişkin­
likte zıt bir psişik ilkenin kültürel canlandırılmasıyla aşırı düzeyde
güç kazanır.
Klasik analist için bu, terimlerinin karmakarışık edilınesidir
adeta; yetişkinlik ve benlik mesafeli bilgi ona çocukluğun arkaik
narsistik enerjilerinin aşılması olarak görünecektir. Ben de tam
onun terinılerini karmakarışık yapmak istiyorum, çünkü analistin
toplumsal ve tarihsel gerçeklik anlayışı yeterli değildir. Modem
toplumsal yaşamda yetişkinlerin toplum normlarına uygun davra­
nabilmeleri için narsis olınalan gerekir. Çünkü gerçeklik öylesine
yapılanmıştır ki, ancak onun yapılan içinde davranıp çalışan insan­
ların toplumsal yapıları benliğin aynaları olarak görmeleri ve bu ya­
pıları kişiliklerden bağımsız anlamları olan biçimler şeklinde ince­
lemekten vazgeçmeleri ölçüsünde düzen, istikrar ve ödül ortaya çı­
kar.
Narsislik kaygı ve sıkıntının toplumsal kurumlarca yaratılması
genel bir süreç olarak iki çizgide gelişir. Öncelikle kişinin kururiı 4 /9
içindeki eylemleriyle kurumun onun doğuştan sahip olduğu yete­
nekler, karakter gücü ve benzerlerine ilişkin, değer yargılan arasın­
daki sınırlar silinir. Yaptığı şeyleri ne tür insan olduğunu göstermek
için yapıyor göründüğünden, kişinin benlikten belli bir uzaklığı
olan eylemlere inanması güçleştirilınektedir. Narsisizmin seferber
edildiği ikinci durum, benliğin doğuştan niteliklerine odaklanmanın
başarılan belirli eylemlerden çok eylem potansiyellerine dönük ol­
masıyla ortaya çıkıyor. Yani, değer yargıları, kişinin şu anda yap­
makta olduğu ya da şu ana kadar yapmış olduğu şeylere gqre değil,
neler vaat ettiğine göre oluşturuluyor. Bu şekilde yargılanan kişi,
bunu ciddiye alınası ölçüsünde, yalnız kendisiyle ilgilenecek ve
dünyayı nesneleri farklılaştırmama [non-differentation of objects]
ve gerçekleştirilmemiş eylem içinde özümleme açısından yorumla­
yacaktır: Bunlar analistin bireysel bir karakter bozukluğu olarak
görme eğiliminde olacağı özelliklerdir.
Söz konusu toplumsal nornıların bir örneği olarak, şimdi de sı­
nıfsal alanda, özellikle de 20. yüzyılın teknolojik bürokr��ilerinde
yeni bir orta sınıfın belirmesi sürecinde narsislik kaygının 'nasıl kö­
rüklendiğini daha yakından görelim.
C. NARSİSİZMİN SEFERBER EDİLMESİ VE
YENİ BİR SINIFIN DOÔUŞU
20. yüzyıl, kol emeğine dayanmayan, bürokratik emek çağı olarak
anılır. Endüstrileşmiş ülkelerin çoğunda kol emeğinin endüstriyel
 işgücü içindeki yüzdelerinin düştüğü doğrudur. Bürokratik yapının
alt kademelerinde beyaz yakalıların çalışmalarının yaygınlaştığı da
doğrudur. Kol emeğinin ortadan kalkması şeklinde görülen şey,
gerçekte kol emeğinin sekreterlik, dosyalama ya da benzeri hizmet- .
Jere dönüşümüdür.
Kimi yazarlar bu değişimi burjuva sınıfların orta sınıflara, clas­
ses moyennes'e dönüşümü şeklinde tasvir ediyorlar. Aynı sınıf için­
de muhasebecide!) bankacıya kadar uzanan yelpazeden ton farklı­
lıkları olarak söz edilemeyeceğinin altını çizerken, bürolardaki ida­
ri kadrolarla rutin işleri yürüten kadrolar arasındaki uçurumun bü-
420 yüdüğünü belirtiyorlar. Beyaz yakalılar dünyasını kendi iç proletar­
yası, zanaatkil.rı, küçük burjuvazisi ve idari sınıfı ile düşünmek ge­
rektiğini söylüyorlar.'"
Beyaz yakalılar dünyasındaki bu işbölüınü ile yeni bir sınıf or­
taya çıktı. Bu sınıf, yarı teknik, yan gündelik işler yapanlardan olu­
şuyor: bilgisayar programcıları, mali analistler, borsalarda denetçi­
lik, simsarlık yapan alt kademede çalışanlar ve benzerleri. Ne ken­
di becerilerini kendileri için kullanabilen ne de sokaktaki herkesin
yapabileceği türden işleri yerine getiren özel bir kategori olan clas­
ses moyennes üyelerinin hiçbir grup kimliği olınadığı gibi, kendile­
rini betinlleyebilecekleri bir sınıf kültürüne de sahip değiller. Onlar,
yeni gelenler [arrivals] sınıfıdır. Aynı zamanda da, Kuzey Amerika
ve Batı Avrupa' da işgücünün en hızlı genişleyen kesimidir.'"
Bu sınıfın üyeleri, büyük ölçüde kişiliklerinin de kurumsal bir
tanımı olan, işlerinin kurumsal tanımına tabidirler. Bu kurumsal sü­
reç karşısında aynı ölçüde güçlü olan çok az geleneğe, ya da zana­
at standardına sahiptirler; bu yeni gelenler sınıfı kendileri ile ilgili
bu kurumsal tanİınları geçerli kabul ederek, sınıfsal koşullarla kişi­
liğin böylesi sıkı ittifak içinde olduğu bir durumda anlam ve savun­
ma modellerini oluşturmaya çalışırlar. Şirketler beyaz yakalı teknik
işçilerine, narsislik özümlemenin her iki normu da ortaya çıkacak
şekilde davranırlar; benlik ile dünya arasındaki sınırlar silinir; çün­
kü işteki konumlan kişisel gücün bir aynasıdır; bununla beraber,
söz konusu gücün doğası eylemde değil, potansiyelde yatar. Yaşam­
larında narsisizmin bu şekilde seferber edilmesi sonucu, teknik
emekçilerin, içinde yer aldıkları sınıfa hükmeden disiplin ve tahak­
küm kurallarına karşı koyma yetenekleri yok olınuştur. Sınıf, iste-
dikleri gibi oynayamayacakları, kendilerinden bir parçadır. Narsi­
sizmin bir kurum tarafından seferber edilınesi ifade edici oyun, ya­
ni eylemleri yöneten kişidışı kuralların değiştirilınesi ve yeniden
oluşturulması unsurunu güçten düşürmeyi başanruştır.
Benlik ile çalışma arasındaki sınırlar her şeyden önce şirket için­
deki yer değiştirme kalıpları tarafından silinir. Beyaz yakalıların iş­
lerinin yaygınlaşması ve hızla çoğalması işlevsel zorunluluktan çok
yeni terfi, tenzil kanalları yaratma ve sahneye çıkan bir organizma
olarak beyaz yakalılar bürokrasisi için iş yaratmayla yakından bağ­
lantılıdır. Bürokratik genişlemenin kendi iç mantığının temelinde,
yeni işin eskisiyle ilişkisinin olmaması ya da eskisine benzememe- '
si yatar; böylelikle, terfi etme, iyi başardığınız bir iş için maddi ola­
rak ödüllendirilmeniz değil, işin fiilen yerine getirilmesini bırakıp o
işi yapanların başına geçmek demektir. Tenzil ise önceden yaptığı­
nız bir işi daha iyi bir şekilde :r:apana kadar o işte kalmanız değil,
her şeye yeniden başlayacağınız yepyeni bir işte çalışmaya koyul­
ınanızdır. Teknolojik yeniliklerin bürokratik genişlemeyle ilginç bir
ilişkisi vardır. Örneğin, bir Amerikan şehrinde hastane kayıtlarının
bilgisayara geçirilmesi üzerine yürütülen bir çalışına, bilgisayarla­
ra geçişin hastanede kesilen ve ödenen faturalardaki verimliliği sü­
rekli düşürdüğünü ortaya çıkarmıştır. Bilgisayarların yerleştirilme­
leri ve işletilmeleri öyle pahalıya patlamıştır ki, bunların bakımı ve
gözetimi için yeni kadro oluşturulınuş, dolayısıyla hastanenin bü­
yük bir fon arttırma kampanyasına girmesi gerekmiş, büyük mik­
tarlarda yeni bağışlar toplanmış ve en sonunda da hastaneye yeni
bir ek bina yapılması zorunlu olmuştur. Bürokrasi için yapılan har­
camalar bir bütün olarak arttıkça artarken, beyaz yakalıların alanı­
nın genişlemesi ve yeni alt birimlere ayrılması yetkililerin bilgisa­
yar sayesinde hastanenin "modernize edildiğine" inanmalarını sağ­
lıyordu. Keynes' in yanın yüzyıl öncesinde kestirmiş olduğu gibi,
modern bürokrasinin özünde yatan şey, sermayenin, personelin ya
da çıktının arttırılmasına gidilmeksizin düzenli kar getiren istikrar­
lı, dengeli bir sistemin işletmecileri için ürkütücü olabilmesi ve top­
lum geneli tarafından da "ölü" bir faaliyet olarak görülınesidir.31
İşlevsel zorunluluk söz konusu değilken salt büyüme amacıyla
bürokratik genişlemenin bu sınıf üzerinde özel bir etkisi olınuştur.
Yaptıkları işlerden teknik beceriler kazanmışlardır, fakat profesyo-
 ne! becerileri yoktur; bu tür beceriler öyle özel ya
da az bulunmak­ �ındaki mesafenin silinmesini nasıl algılar? 1 946'dald ünlü maka­
tadır ki, işletmenin iç yapısı yeni alt birimlere ayrıld
ıkça ve geniş­ lesiyle C.Wright Milis bu soruyu yanıtlamaya soyunan ilk kişiydi.
ledikçe işletme içinde yer değiştirmeye karşı
direnebilirler. Buna "Orta Büyüklükteki Şehirlerde Orta Sınıflar" adlı makalesinde, in­
karşın, her kalıba girebilmeye müsait bir çalışm
a tarzları vardır. Her sanların sınıfsal olguları kişiliklerine bağladıkça, sınıfsal adaletsiz­
yer değiştirmelerinde yeni beceriler kazanarak
işletme içinde gö­ likler karşısında politik olarak daha az harekete geçtiklerini, hatta
revden göreve koşarlar ya da resmi olarak bir
konumları vardır, fa­ daha az öfkelendiklerini öne sürüyordu. Analizi özellikle bürokra­
kat bu konuma ait işin muhtevası, işletme yapıs
ı ayrıntılandırıldık­ tik emekçiler ve öteki orta düzey çalışanlar üzerinde odaklanıyordu
ça değişir. Programcı ansızın kendini, aynı maki
nesinde çalışsa da, ve eğitim, iş, hatta gelirin kişiliğin öğeleri olarak görülmesiyle in­
aslında bir tür defter tutma işi yapar bulabilir;
ya da büroya yeni bir sanların eğitinllerinde ya da işlerinde farkına vardıkları haksızlıkla-
bilgisayar getirilebilir ve orada bulunan kişi yeni
dilde programla­ ra isyan etmelerinin de güçleştiğini gözlemliyordu. Mills 'e göre, sı-
42"
mayı bilmediği için üstleri ona basım işini vereb _

ilirler ki bu iş, ma­ nıf olgusu kişiliğin süzgecinden geçince, ortaya çıkan şey, insanla-
kinenin çalışmasını sağlayan işlerin aşamasıyla
değil, sonuçların nn "birbirleriyle geçinmelerine" ilişkin problemlerdi. Sınıf sorunla-
derlenmesi aşamasıyla ilgilidir. Ya da satış bölüm
ünde teknik mal­ rı insanlarla ilgili bilınecelere dönüştü. Mills, özellikle insanları ör­
lar satışıyla görevli bir kişi, yeni türde bir mal
geldiğinde daha ön­ gütsel ve kişidışı hedefler gözetmekten caydıran şeyin eylemlerin
ceden o malı tanımadığı için işletmenin başka bir
bölümüne kaydı­ tam orta yerinde, başkalarının ne hissettikleri, dürtülerinin ne oldu-
rılabilir."
ğu konularına gömülmeleri olduğunu fark etmişti."
Bu işlemler sonucunda bürokrasi içindeki konu
munu koruma Savaş sonrası dönemin emek örgütçüleri, bürokrasilerdeki aşağı
yeteneği belli bir işi ne kadar iyi becerebildiğiyle
değil, kimilerini orta mevkileri, örgütlenmesi en güç kesim; nakit para, yarar ve kar­
henüz daha öğrenmemiş olduğu pek çok iş becer
isine sahip oiınay­ şılıklı yardımlaşma meselelerinden örgüt içindeki kişisel "staW"
Ia ilgilidir. Her işi yapma becerisine vurgu aynı
zamanda bir insan meselelerine en kolay sapabilen kesinl olarak betimlemişlerdir. Ilk
olarak kişiler arası işbirliği, duygudaşlık ve
alışveriş becerileri ya­ akla o <>elen kesinl olan sekreterlerin durumunda olduğu gibi, kol
nında işçinin "doğuştan" gelen yeteneğine de .
yapılan bir vurgudur. emeğine dayanan iş gruplarına kıyasla çok daha kötü koşullardald
Ironik bir şekilde, kişinin yeri uzmanlık becer
isine (sözcüğü en ge­ işlere katlanmaya gönüllü olanlar hep vardır; çünkü bu alt düzeyde­
nış anlamıyla kullanıyoruz) ne denli az bağlı hale
gelirse yetenek ve ki beyaz yakalılara ait işler "saygın"dırlar, saygın oldukları için de
sosyalliğine de o denli değer biçilir.
"kişisel"dirler. B-ir İngiliz işçi kesimi örgütçüsünün sözleriyle,
İster devlet sektöründe isterse özel teşebbüste
olsun, geniş bü- · "saygın bir kişi oiınayı saygın işin ölçüsü görmek büro emekçileri­
rokrasilerde mevki değişimlerini reddetmek
bir intihar sayılır. Bu, nin yaşamlarını kurumsal terimlerle değerlendirmek isteıııemeleri­
dşinin inisiyatifsiz olduğunu, daha da kötüsü
"katılımcı" olmadı<>ı- o
ne yol açıyor." Bunun yerini, grup çıkarlarını gözetmekte.isteksiz­
lt gösterir. "Değerli" bir eleman nasıl
ki bir dizi işin icrasında ye- lik, ancak örgütleyenin yoğun çabalarıyla kırılabilen bir kişisel ya­
:eneklilik gösteren işçi demekse, ekibin bir parça
sı olmak, katılım­ lıtlanma anlayışı alıyor.
;ı ve uysal olmak da bürokratik yapı için değe
rli olan uygun kişile­ Yeni sınıflar üzerine yazan yazarlar arasında, insanlarlJl toplum­
sal konumlarının benliklerinin aynası olduğuna inanmasına "yanlış
'afası beceriler taşımak demektir. "Esneklik" bu
değere takılan po­
:itif isimdir; ve işbaşındald kişinin işlevsel
olarak kendi maddi ko­ bilinç" olarak yaklaşmak kanıksanır oldu. Belki de kişinin değişken
•ulları ile arasında hiçbir mesafenin kalmamış
. olduğu anlamına ge­ ve istikrarsız işinin kişiliğinin ifadesi olduğu fikri belli bir bürokra­
ır. Insan olarak doğası, yani "potansiyeli"
göz önünde tutularak tik işleyişin yarattığı bilinçtir; yani bu işleyişin bizzat işçinin bilin­
'argılanmaktadır.
cinde yansımasıdır. İş içindeki konumun sabit olmayan hiçbir şeyi
pu şekilde değerlendirilen bir kişi, kişilik ve
sınıfsal konum ara- yansıtmayan bir ayna olan benliğin aynası olduğuna ilişkin bu im-
 ge sınıf sisteminden çıkan narsislik duygunun vardığı ilk sonuçtur.
Fakat, benlik ile mevki arasındaki mesafenin silinmesi, tek başı­
na, bu karakter bozukluğunda kendini gösteren dağılma hissinin
özel bir işareti olan duyguyu, yani kişinin eylemlerinde asla kendi­
ni bulamadığı duygusunu ve ilişkilerdeki pasifliği yaratamazdı. İşin
tuhafı, teknolojik classes moyennes içinde, bu pasiflik; işlerinin ba­
şındayken kendilerini gösteren çıplak ışık karşısında kendileri için
psikolojik bir zırh yaratmaya çabaladıkları zaman ortaya çıkar. Di­
li manipüle ederek direnirler ki bu dil, büyük firmaların hizmet sek­
töründe çalışan kol emekçilerinin yanı sıra bizzat beyaz yakalı bü-
424 rokratlar üzerinde yapılan incelemelerde görülen, işbaşındaki ben­
liği betimiemede kullanılan bir modeldir. İşbaşındaki benlik "Ben"
[I] ve "Bana" [me] olarak ikiye bölünür. Birinci tekil şahıs "Ben",
yani aktif benlik kurumun yargıladığı benlik değildir; "Ben'', emek­
çinin güdülerinin, duygularının ve itkilerinin benliğidir. Paradoksal
olarak, başarı gösteren ve ödüllendirilen benlik, başa gelen, "bana"
olan olaylarla ilintili olarak, pasif dil ile betimlenir. Onlan başaran
"Ben" değildir.34
Böylece,, Amerika'da bu tür emekçiler üzerine yapılan bir ince­
lemeye göl"e, işçiler terfi olayından "onlar"ın "bana" verdikleri bir
şey olarak,' soyut bir biçimde söz ederler; "Ben X ve Y'yi yaptım"
ve bir terfiyi "hak ettim"şeklinde konuştuklan çok seyrek duyulur.
Orta düzey işlerde çalışan emekçiler işlerinden söz ederken "Ben"
öznesini kullandığında öteki emekçilere ilişkin kardeşçe ilişkilere
ve duygulara açıktır. İşin muhtevası dışında, aktif bir "Ben" mev­
cuttur; işin muhtevası içinde ise, pasif bir "bana" benliği sarar.
Pasif davranış işlevsel bir amaca hizmet eder. Kişi ve işçiyi eşit­
leyen maddi bir durumda biz herhangi bir şeye yol açmamışız da o
başımıza gelmiş gibi davranmak korunmacılıktır. Buna karşın, ak­
tif "Ben"in yargılanan, ödüllendirilen ya da eleştirilen aktörden ko­
parılmasındaki güçlük, işin kendisinin kişinin yeteneklerinin kulla­
nılmasının bir sonucu olması durumunda, kişinin şöyle bir çelişki­
ye düşmesidir: Bir yanda mevki kişiliğin bir ürünü olur; öte yanda
ise kişi işyerindeki deneyinılerini sanki orada kişiliği bürokratik iş­
lerliğin pasif bir alıcısıymış gibi görerek kendini korur.
Benliğin "Ben" ve "bana" şeklinde bölünmesi, kökeni genel
inanç kültüründe yatan şartlardan gelmektedir. Gerçek benlik güdü-
ler ve itkilerin benliğidir; aktif benliktir. Ne ki, toplum içinde aktif
değildir; orada pasif "bana" vardır. Bu savunma, insanları Milis ve
işçi sınıfı örgütçülerinin yukarıdaki satırlarda duygusuz olarak �te­
ledikleri şekilde davranmaya hazırlar. Bu bölünmede, endüstrıyel
psikologların "kayıtsız işçi"yi tahlil ederken yaptıkları karakter bo­
zukluğu edebiyatında açıkladıkları gibi, uyum bozukluğu ya da
nonnal olmayan bir şey yoktur. Mantığı insanların kendi kendine
yetme sorunlarıyla meşgul etmek olan bir toplumda hissedebilme­
nin mantıklı bir yoludur; çalışma ve öteki toplumsal eşitsizlik so­
runları bu imge etrafında yapılanır.
Sınıfsal mevkinin kişidışı ya da dayatılmış göründüğü toplum- -'
!arda tanımlanamaz bir mevkide olmak kişisel bir utanç kaynağı de­
ğildir; kişinin bir işçi olarak işgal ettiği mevkiin iyileştirilmesi ko­
laylıkla, bir sınıf olarak, öteki kişilerin de konumlannı iyileştirmek­
le bağlantılı görülebilir. Oysa sınıf kişisel yeteneklerin yansıması
olursa, özsaygının mantığı yukan doğru hareketliliktir; hareketli
olamamak, kurumsal olasılıkların buna engel olduğu bilinse bile,
bir şekilde o kişinin kişiliğini ve kişisel yeteneklerini geliştirmede­
ki başarısızlığına bağlı görünür. Böylelikle sınıfsal mevki kaygısı
ve özellikle de bir sınıftan ötekine sıçrama kaygısı, gerçek ve geliş­
miş bir kişilik için yeterli olma konusunda duyulan kaygı ile birle­
şir. Böyle bir düşünceniı1 var olması durumunda benzer mevkide
olan başkalarıyla özdeşleşmek güçtür; genelde soyut bir kişi ortak
çıkarları kabullenebilir, fakat çıkarların karşılıklı benimsenmesiyle
bu çıkarlar için harekete geçen grup arasına bir kişisel yeterlilik kı­
yaslaması girer. Kişi gerçekten kendi yeteneklerini kullansaydı o
zaman başkalarıyla birlikte girdiği kişidışı eylenılerle "kendini kü­
çültmek" durumunda kalmazdı. Buna karşın, kişinin yetenekleri
hiçbir zaman somutlaşmaz ve açığa vurulmaz.
Teknik işçiler, benlik ile toplumsal sınıfın iç içe geçtiğine inanı­
lan bir kültür içinde yaşıyorlar; çünkü herhangi bir kurum içindeki
yaşan1 ancak benliği yansıttığı ölçüde bir anlam taşıyor. Bilgisayar
programcıları üzerine Fransa' da yapılan bir inceleme bunun için
açık bir formül getirir; insanlar kurumda "yabancılaşmayı" değil
kurumla "zoraki bağlanmayı" yaşarlar, öyle ki işletmeye ait en sı­
radan etkinlik bile onların içtenlikle paylaştıkları çıkarlar haline ge­
lir. Sonuç, insanların toplum içinde sahip oldukları özsaygının de-
rinden sarsılmasıdır. Açıkça dışlarunazlar, ama açıkça kabul de edil­ sisizmin klinik profili içind �
?lmadı­
ğini bilen egoist bir kişinin nar teorı­
. Bu paradoks, yıne de analıtik
mezler; gerçekte berıliğe yönelik tutarlı hiçbir sınır getirmeyen bir " ının daha önce altını çizmiştik r; A h/d­
gerçeklik içinde geçerlik kazanabilmek için durmaksızın kendileri­ !ın benzersiz bir buluşu değildir.
Çünkü Weber'in
klasik yapıtında kullandıg
Pro ı
ı
stan
form
. .
ulu n
kı ve Kapitalizmin Ruhu adlı
ni sınarlar. Her kalıba girebilen bu benliğin inanılırlığı nedeniyle,
her kalıba girebilen teknolojik emekçilerden oluşan yeni bir sınıfın aynısıdır; Weber, egoizm ile "dü
'.
nyevi çil�ciliği ' karş� k!lfş.ıy.� :
g tır­
muyle
cilik analizı ile şımdikı gorunu
yaratılması mümkün hale gelir. Fakat aynı şekilde, benliğin ve miştir. .Weber'in dünyevi çile par alel lik oyl esıne
omen arasındaki
mevkinin birbirini yansıtan imgeler olduğuna inanılması, iktidar "yeni" olan bir psikiyatrik fen tlu bır ımg e­
ca tesadüf esen mı, mu
sisteminin ihtiyaçlarının mekanik bir türevi değildir. Üçüncü bö­ güçlü ki, bu benzerliğin yalnız , bu ar-
ünmeye zorlanıyoruz. Yoks� �
lümde analiz ettiğimiz makine üretimi ve emtiaya "fetiş" olarak . sel rastlantı mı olduğunu düş etk enl er bır şek ilde
l
inanma isteği arasında var olan ilişkiyi, her kalıba giren işçilere
.
SiSt kendine dönükltig " ü ortaya çıkaran kül rüre . . ? 427
i mı d ır.
•

nın canlandırılmı ş hal

olan kurumsal ihtiyaç ile emekçilerin her kalıba giren bir benliğe yeni şartlarda Protestan ahliikı e
görüşlerı arasında en tanınan �
duydukları inanç arasında da görüyoruz. Bunlar tek bir kültürel sü­ Protestan ahlakı, Weber 'in rüm um lulu gu
usu yanlış anlaşılmanın sor
recin iki boyutudur. ikisi birlikte, çalışmadaki pasifliğin belirtileri­ en yanlış anlaşılandır. Söz kon ırınenın
ni ortaya çıkarırlar; narsisizmin psişik enerjilerini harekete geçiren disine de aittir. Pek çok �leşt
okurlarına olduğu kadar ken zaman za­
derece karınaşıktıı; öyle kı
dikkat çektiği gibi, dili son
•

de bir inanç kültürüyle birleşmiş haldeki bu sınıf yapısıdır. zam an zaman

kapitalizmin kökenı ike n,
.

Narsisizmin enerjileriyle oyun enerjilerinin çelişik olduğundan man Protestanlık onun için ihs el kayıtlar­
çek bir tarib mi, yoksa tar
söz ettik. Oyun kavramının "zoraki bağlanma" fenomeni ile dolay­ da değildir; çalışmasının ger utlama�ı I!lı
fikirlerin entelekrüel bır soy
sız bir ilgisi vardır. Bu pasif durumdaki insanlar işletmenin kuralla­ dan alınan belli başlı genel ışmayı bır tur
arsızdır. Fakat eğer bu çal
rına karşı koymayı ya da onlarla oynamayı düşünmezler; işletme, olduaunu belirlemekte kar lıyız yap'.t
ak okursak, ki kanımca ok�ma ;.
yeteneklerini kullanarak içinde yol almaları gereken mutlak ve sta­ ahl la ilgili hikaye olarak
inin güc ünü kaz anır . Ne dıı : W � ber ın m'.­
tik bir gerçekliktir. Mesele, işletme yapısından hoşlanıp hoşlanma­ en iyi ve en ateşli bölümler .
in (Ka toliklik ) yitirilmesi ve kapıtalızmın yükselı­
dıkları değil, onu veri olarak benimsemeleridir. Benimsedikleri öl­ ti? Ritüel bir din ak amacıyla
gider: Benliği geçerlı kılm
çüde de onun kurallarını "sorunsallaştıramazlar." Halbuki oyunda şi genel bir sonuca doğru ut yaşantılar­
"dünyevi çileciliktir": Som "
başarısızlık halinde yapılan budur. doyumun yadsınması. Bu ı ldu gum.:' gos.te­
k, insan, getçek bır kiş �
Oyun, kuralların niteliği üzerinde çalışma zevki verir. Narsisizm dan zevk almayı yadsıyara . gos­
ma yı ertele yeb ilm e yet eneği, güçfü b �. ılıgın kış
ise aksine çileci [ascetic] bir etkinliktir. Bunun neden böyle olduğu­ riyor. Haz duy . zevklerın-
m anlamak ve çileciliğin etkisi altındaki kişilerin ifade güçlerini
imlerle, bu, kendını rıtuel
ter"rresi sayılıyor. Protestan ter e, �arasını baş­
arın afıf dır, kapitalist terırnlerl
1asıl aşındırdığını görebilmek için, kavramı psikiyatristlerin elin­ d en arın dırma , gün ahl . . . . b edense!
!en çekip alarak yeniden toplumsal ve tarihsel ortam içine yerleş- na ait bir işle tm ede kul lanma yoluyla kendısı. ıçın
kaları rıtu�l Y,a da har­
Dünyevi çilecilik böylece
irmemiz gerekiyor. haz duymayı yadsımadır.
·

ukleşmı�­
etmektedir. Itki daha ıçe do�
cama yoluyla sosyalliği yok kıl re e �ur
yasaklamak, kendine ve öte � � .
tir. Kendine dünyevi zevki
bildirimde bulunmaktır. We
ber çıle� ı�ın �
D. NARSİSiZM MODERN ÇAGLAR!N
PROTESTAN AHLAKJD!R
biri olduğuna ilişkin bir
ethosun doğasına ulaşıy ; o �
. Çe ıldıgı ın­
doğasına değil, sektiler bir �1'.lıı
p b�kalarının
dini cezalandffan bır.
zivada Tanrı huzurunda ken olma�ı tu­
lünyada saldırgan bir tutumla zevk peşinde koşan, sahip oldukla­ ünmez; onunki, benlıgın yok
ından ve kendisinden hoşnut olan, istediğini nasıl elde edebilece-
gözündeki görünümünü düş
çile cilikti r. We ber'in C.alvin'i ya da Be
n Fr �n ı bu
rün den bir
 dünyada kişi olarak bir değerleri olduğunu göstermek isteyen çile­
cilerdir.
Çilecilik ve narsisizmin pek çok ortak yanı var: Her ikisinde de
"Ne hissediyorum?" takıntısı vardır. Her ikisinde de öteki
di hissettiklerine ilişkin denetimleri ve dürtülerini göstermeklere ken­
liğin bir değeri olduğunu göstermektir. Yine, ikisi için de kişinin, ben­
netimi dışında dünyevi deneyime katılmak değil, benliğin dünyaya de­
yansıınası söz konusudur.
Weber'in neden bir Protestan ahlfilcı fikrini geliştirdiğini soracak
olursak, olası yanıtlardan biri bunun Weber'in, sekülerizm ve kapi-
1.:/.li talizmin psişe üzerindeki bileşik sonuç
larını gösterme
duğudur; bu iki etkeni seçmiş olması da rastlantı değilyönte mi ol­
dir. Bunlar
benlik dışındaki deneyimlere duyulan inancın aşınmasına
olurlar. İki,etken birleşerek, saldırgan, kendine güvenen bir güçnede n
ola­
rak benliği yok etmekle kalmamış, değerini takıntısal
nesnesi haline getirmişlerdir. Her ikisi birlikte kamusalendiş enin
yaşam ı
aşındınnışlardır.
Weber' in seçtiği çileci dürtüler, kendini haklılaştırma gayesi ta­
şıyan çileci davranış, narsis enerjilerin nasıl kişilerarası dene
dönüştürülebileceğinin anlaşılmasında önemli verilerdir. Narsisyime itki
çileci kendini haklılaştırmaya göre formüle edilerek toplumsallaşır.
Kişinin işinde yeteneklerini gösterme arzusu taşıması gibi, bu ken­
dini haklılaştırma itkilerinin sonucu, başkalarından uzak
hatta ilgiyi benlikten uzaklaştıracak bir eylem türü olduğundan durmak,
kalarıyla birlikte yürütülen faaliyetlere katılmamaktır. Bu çekilbaş­ me­
nin sonucu da, bizzat eylem fikrinin, yaşanıın bir dizi uzlaşılarda
ibaret olduğu kavrayışının son bulmasıdır. n belirttiği gibi, somutlaştırılmış gerçeklik kuşku uyan�ırmalıdır.
y,uulma olasılığı en yüksek kılavuz olan sağduyu, bizlere ken­
dine dönüklükle çileciliğin birbirine karşıt olduklarını
den nerede iç içe geçtikleri üzerine somut örnekler vermsöyle ek
diğin­
yarar
olabilir. Geçen yüzyılın erotik korkuları çileciliğin en yüksek nok­lı
tası olsa gerek. Ne var ki, bir kadının iffetliliğinden dolayı gizli bir
' gurur duyduğunu, bekaretini "kendisi için reklam" şekli
ğünü düşünmek de büyük bir yanılgı olurdu. 19. yüzyıl eroti nde gördü­
terimlerle betimlenseydi, tehlikeli görünen tüm cinsel kork zmi bu
kendinden iğrenme sona ererdi. Bu terimler aynı zamanda Webeular,
dünyevi çileciliğini açıklar; \ıunlar ilgiyi benlik üzerine çekmr'in eye
çalışan birer özyadsımadır. Günümüzde egemen olan cinsellik
anlayışı ve görünüşte daha liberal çağımız ise aksine gerçekte ben­
liğin önceliğine ilişkin bir iddia olan zevklerin sürekli yadsınması­
na varmaktadır. Kadınların orgazm olamama korkusu ya da erkek­
lerin yeterince boşalma sağlayamama korkusunun, 1.960'ların son­
larında New York'ta yürütülen bir çalışmaya göre, kişının partnerı­
ni tatmin edememe endişesi ile pek fazla ilgisi yoktur. Daha fazla
orgazm ve boşalım olsun diye cinsel davranış değiştirilirse, ne ka­
darırun yeterli olacağı hakkındaki beklenti düzeyi de buna koşut
olarak yükseltilir; bu durumda kişi hfilii. cinsel davranışının gerçek­
ten "tatmin edici" ve "anlamlı", vs. olması için gereken "yeterlilik" �
düzeyine ulaşamaz. Kohut'un narsisizmin ezici talepleri olarak be­
timledi�ii. Weber'in zihninde ise çilecilik olarak biçimlenen şey bu
tür bir �zyadsırna idi. Kişi gerçekleşmemiş olduğundan, enerjileri
kendisi üzerinde odaklanır.
Modem toplumda seferber edilmiş olan narsisizmin çileci ka­
rakteri, klinik literatÜrde ortaya çıkan iki duygu durumuyla sonuç-
lanır. Biri kapanma korkusu, öteki de boşluk. . edicı
. . olma­
Beklentilerin, mevcut davranış biçiminin asla tatının
masını sağlayacak birime sürekli yükselmesi bir "kapanma" yoklu­
cru docrurur. Bir hedefe ulaşma duygusundan kaçınılır, çünkü o za­
::ıan deneyimler nesneleşmiş olur; belli bir şekil, bir bi?im alacak
ve böylece kişiden bağımsız varlık bulacaktır. Sınırsızlıgı �aşamak
için, kişi çileciliğin bir biçimini yaşamalıdır ya da Weber ın, Cal­
vin'in dindarca ritüellere karşı duyduğu korku hakkında yazarken
Benlik ancak sürekliyse gerçektir; yine ancak sürekli ozyadsıma
ile sür�kli kılınır. Kapanma gerçekleştiği zaman deneyimler benlik­
ten kopar ve bu durumdaki kişi bir kaybolma tehdidi altında gibi­
dir. Narsistik bir itkinin niteliği, sürekli öznel bir durum olması ge­
rekliliğidir.
Çileciliğin rol oynadığı narsisizmin ikinci özelliği boşluktur.
"Keşke hissedebilseydim" formülasyonunda özyadsıma ve �endın.e
dönüklük sapkın bir gerçekleşmeye ulaşırlar. Hıssedemedıg":" bır
şey gerçek değildir; fakat hiçbir şey de hissedemiyorum. Benlik dı­
şı alanda gerçek olabilecek herhangi bir şeyin var�ğına k".:şı sav�n­
ma mükemmel hale getirilmiştir; çünkü boş olduguma gore benım
 i insan­
haline gelir; bu arayışı ötek
çıkarabilmek, kendini arayışı
1ışımda hiçbir şey canlı değildir. Terapi sırasında hasta ilgisini top­
için özen gösterildiği de söyl �
nemez.
layamadığı için kendisini suçlar, fakat görünürde müthiş bir ken­ ların gözünde anlamlı kılmak
le an­
olduğu söylenirse bunu kesınlik
linden iğrenme taşıyan bu suçlama gerçekte dışarıya yöneltilmek­ Onlara kişinin arayış içinde
:edir. Asıl formül, hiçbir şeyin benim hissetmemi sağlamaya yetme­ lamak durumundadırlar.
n
temsil edilmesi inancının, geçe
Üçüncü bölümde duyguların
ıeceğidir. Boşluk peçesi altında, ben istemedikçe hiçbir şey benim
ıissetmemi sağlayamaz şeklindeki daha da çocuksu bir şikayet ya­ yüzyılda duyguların iradedışı
dışavurulması fıkrıyle nasıl bag
"
'.
a ntılı

ar. Aynca, her zaman çok arzuladıklarını sandıklan bir şey olan bir hale geldiğini görmüştük.
Dar ."
win 'in kuralı ı anımsayın: .
Kışı ne
ın ırade
i gösterir. Narsısızm, karakter
dşi ya da bir etkinlik karşısında boş kalmaktan gerçekten acı çe­ yaparsa yapsın hissettiklerin
rına taşımaktadır.
e edilmesi fıkrini mantıki uçla
'enlerin karakterlerinde ise, öteki insanların ya da olduğu haliyle ' ifad
dısı
un
seferber edildiği ölçüde. oyun
özetle, bir toplumda narsisizm 431
1
:eylerin asla yeterince iyi olamayacaklarına ilişkin itiraf edilmeyen,
.
. il ..
' B oy- -
ted . ır.
ifade ilkesı güç endır mek
�izli bir inanç yatar. ifade ilkesine tamamen zıt bir
si tabii
göreneklerin kuşkulu görünme
Narsisizmin çileci nitelikleri bu psişik durumu belirli ifade tür­ le bir toplumda meziyetin ve
yıkımını
·

n manttğı �!tür araçlarının

erine karşıt kılmada önemli unsurlardır. Bir kişinin neler hissettiği­ ki doğaldır. Böyle bir toplumu
llerı n orta dan kal­
nlar arasındaki enge
Li başkalarına ifadesi aynı zamanda hem çok önemli hem de çok şe­ getirecektir. Bu yıkımı insa
adın a gerçek­
ine yakınlaşttnlmalan
:ilsiz görünür; ifadeye şekil ve nesnellik kazandırmak ifade edilen dırılması, insanların birbirler
m yapılarının
ancak toplumdaki tahakkü
luygulardan sahiciliklerinin çalınmasıymış gibi görünür. Yani, nar­ leştirecektir, fakat sonuçta
aktır.
iden inşasında başarılı olac
isizm duyguların şekillendirilmiş takdiminden çok, duyguların psikolojik terimler içinde yen
>aşkalarına temsil edilmesi olarak adlandırdığımız iletişim biçimi
;in gereken psikolojik akıl yürütmedir. Narsisizm, kişinin bir şey
issetmesi durumunda o duyguların mutlak açıklanması gerektiği
anılsamasını yaratır; çünkü her şey bir yana, "içerisi" mutlak bir
erçekliktir. Duyma biçimi, yalnızca duyma itkisinin türevidir.
İtkilerin somutlaşmasından ve işaretler üretmekten korkan kişi,
aşamındaki ifadeleri öyle kurar ki kendinde var olanı başkaları
arşısında temsi! etmekten acizdir ve bu başarısızlığı için de baş­
.
alannı suçlar. Otelci insanlar onun bir şeyler hissetmekte olduğunu
ılayabilirler, buna karşın, duygularını somutlaştırma korkusu
tekilerin onun ne hissettiğinin farkına varamayacakları anlamını
:şır. Duygusal açıklığın bir tehdit unsuru oluşturması nedeniyle
ırsis durumlarda duygusal belirsizlik ortaya çıkar. Fakat somutlaş­
rmayı reddeden kişi için, istese de anlatamadığı bu itki hakikidir.
aşkalarına kendinden söz etme itkisi gerçekse ve çok güçlü ise,
ıların buna yanıt vermemeleri kendileriyle ilgili bir sorun olarak
;�
irülmelidir: Bir kişi içten davranıyor, onlarsa anlam y rlar, onun
ivenini boşa çıkarıyor ve onun ihtiyaçları karşısında yetersiz
ılıyorlar. Böylelikle kişinin itkilerinin güvenilir yegane gerçeklik
duğu inancı güçlendiriliyor. Kişinin ne hissettiğini ortaya
 S onuç :
Mahre miyeti n desp otlukla rı
Mahrem despotluklarla ilintili olarak ilk akla gelen iki imge vardır.
Çocuklar, evin banka borçları, eş ile münakaşalar, veterinere, diş
hekimine gitmeler, her sabah aynı saatte kalkıp aynı trene yetişme­
ler, eve dönüşler, günde iki tek martini ile sekiz sigara sınırını aş­
mamakla ve faturalar için duyulan kaygılarla sırnrlı bir yaşam bun­
ların ilkidir. Ev içindeki rutinlerin listesi çok geçmeden malırem
despotluğun bir imgesini üretir; bu klostrofobidir. Malırem despot­
luk, kişinin tüm etkinliklerinin, arkadaşlarının ve düşüncelerinin
hükümet denetiminden geçirildiği bir tür politik felaket anlamına
da gelir. Bu mahrem baskı, hemen hapse girmesine yol açabilecek
görüşlerine ihanet etmesine, çocuklarının okulda boşboğazlık ede­
bileceklerine ve devletin devamlı listesini kabarttığı devlete karşı
suçlardan birini farkında olmadan işleyebileceğine ilişkin korkula­
rı kapsar. Madam Bovar:; malırem despotluğun ilk türünün bir sim­
gesidir; yanlış yolda giden ana babasını gizli polise teslim eden Sta­
linist küçük komünist efsanesi de ikinci tür için iyi bir simgedir.
Bu imgelerin her ikisi de aslında yetersiz kalıyor. Ev içi yüküm­
lülükler, günümüzde çok sayıda insanı canından bezdiren klostrofo­
binin tanımlanmasında eksik kalıyor. Faşist gözetleme de yanlış yo­
rumlanmaya açıktır; faşizm yokken malırem politik denetimlerin
hafifletildiğini düşünmek kolay görünür, oysa gerçekte biçim de­
ğiştirirler. İmgelerin her ikisinin de yetersiz kalmalarının nedeni
ikisinin de zorbalığa dayanan despotluklar oluşundandır. Fakat des- '
'
potluğun kendisi, kendini belli etmeyecek incelikte olabilir.
Politik düşüncede "despotluk" sözcüğünün en eski kullanımla­
rından biri de egemenlikle eşanlamlıydı. Tüm meselelerde bir tek
ortak ve egemen ilkeye ya da kişiye gönderme yapılıyorsa, toplum
yaşamında o ilke ya da kişinin despotluğu söz konusudur. Alışkan­
lıkların ve eylemlerin tek bir egemen otorite kaynağından yönetimi­
nin mutlaka zorba bir baskı rejinıinden doğması gerekınez; bir
ayartrnayla da gerçekleşebilir, böylece insanlar kendilerinin üstün­
de olan tek bir otorite tarafından yönetilmeyi isteyebilirler. Bu
ayartmanın bir tek despot kişiyle olması da şart değildir. Herhangi
bir kurum tek başına bir otorite olarak yönetebilir; bir inanç da ger­
çekliğin tek standardı olabilir.
Malıremiyet bu sonuncu türün gündelik hayattaki despotluğu­
dur. Zorlama olmaksızın, karmaşık toplumsal gerçekliği ölçmede
tek bir doğruluk standardına inanılmasıdır. Yani toplumun psikolo­
jik terimlerle ölçülmesidir. Bu ayartıcı despotluk ne ölçüde başarılı
olursa, toplumun kendisi de o ölçüde bozulur. Bu kitapta, entelek­
tüel açıdan kurumları ve olayları ancak ve ancak kişiliklerin sergi­
lerunesiyle anlamakta olduğumuzu söylemeye çalışmadım, kaldı ki
böyle olmadığı apaçıktır; aksine ancak içlerinde faaliyet yürüten ve
somutlayan kişilikleri ayırt edebilirsek bu kurumların ve olayların
farkına vardığımızı anlatmaya çalışum.
Malıremiyet bir görüş biçimi ve insan ilişkilerinde bir beklenti­
dir. İnsani deneyimin yerelleştirilınesidir; öyle ki, yaşamın dolaysız
şartlarına yakın olan, en yüce olandır. Bu yerelleşme ne denli hü­
küm sürerse, insanlar da içtenliğin ve karşılıklı açıklığın karşısına
:ıkan görenek, tavır, jest engellerini yıkmak için o
kadar çok çalı­ Bugün içinde yaşadığımız toplum bu tarihin sonuçlarına katlan­
ır,· birbirlerine o denli çok baskı yaparlar. Beklentileri
ilişkilerin maktadır; yani, toplumsal anlamların birey olarak insanların duygu­
·akınlaştıkça sıcaklaşmasıdır; insanların malırem bağları
n önüne larıyla yaratıldığı inancıyla res publica'nın silinmesinin. Bu deği­
ıkan engellerden kurtulma çabalarıyla bulmak istedikl
eri yoğun şim toplumsal yaşamın iki alanını bizim açımızdan karanlıkta bı­
•ir sosyalliktir. Ne var ki, bu beklenti eylem tarafından
yenilgiye raktı. Bunların iiki iktidar alanı, ikincisi de içinde yaşadığımız yer-
ığratılmalctadır. İnsanlar birbirlerine yakınlaştıkça sosyall
iklerini leşim alanı. .
itiriyorlar, ilişkilerinde de daha sancılı ve kardeş katline .
daha eği­ İktidarın ulusal ve uluslararası çıkarlar, sınıf ve etnik grup oyun-
ımli oluyorlar.
ları bölcrelerarası ya da dini çelişkiler sorunu olduğıınu aiılıyoruz.
Muhafazakarl ar mahremiyet deneyiminin insanların
.işkiden beklentilerini boşa çıkardığını öne sürerler; çünkü
mahrem k ; anlayışa göre hareket etmiyoruz. Bu kişilik kültüı'ii inanç-
Fa at b
"in�an ları kontrol ettiği ölçüde, inanılır, dürüst ve özdenetirnli adayları se­
oğası" kendi içinde öylesine hastalıklı ve yıkıcıdır ki, insanlar 435·
bir­ çiyoruz. Bu kişilikler geniş bir yelpazenin çıkarlarına hitap edebi-
irlerine açıldıklarında gösterdikleri şey, deneyimlerin
in daha az · lirler, bize göre. Sınıf politikası sınıfın kendisiyle birlikte zayıfla­
uygu yüklü biçimlerinde güvenle gizlenen özel küçük korkula
rdır. mıştır, özellikle yüzyılımızda oluşmakta �l".11 yeni sınıflar ar�ında
enim düşünceme göre, mahrem ilişkinin sosyalliğe yenik düşme­ _
sınıf politikası daha çok doğuştan gelen kışısel yeten�kle:ın �fadesı
. insan doğasına ilişkin terimlerin, "kişilik" diye adlandı
rdığımız o olarak görünür olmuştur. Malıremiyet geliştikçe güç ılışkilen dene­
ireysel, istikrarsız ve kendine dönük fenomene dönüştüğü
hsel sürecin sonucudur.
uzun ta­ �
yimi daha insani bir anlam kazansa da, hatt� gerçek ikti � yapıla­
rı daha da uluslararası bir sisteme doğru gelışse de yerelcılik ve ye­
Bu tarih, toplumu ayakta tutan nazik bir dengenin
seküler ve ka­ rel özerki.il< yaygınlaşan bir inanç haline geliyor. Cemaat, kişidışılı­
italist varoluşun ilk dalgalarında yitirilişinin tarihid
ir. Bu denge,
ğı artık en büyük günahı olarak görülen topluma karşı büyük bir �i­
amusal yaşam ile özel yaşam arasındaki denge
ydi; insanların tut­
lah oluyor. Fakat istikrara uluslararası ölçekli ekonomik denetım
unun bir türünü besledikleri kişidışı bir alan
ile, tutkunun başka bir
yapıları aracılığıyla adım adım ulaşan endüstrileşmiş Batı ya da
lrünü besledikleri kişisel bir alan arasındaki _
dengeydi. Bu toplum
benzeri bir toplumda, iktidara dayalı bir cemaat yalnızca bır yanıl­
ığrafyasına doğal bir insan karakteri fıkrind
e temellenen insan do­
sama olabilir. özetle, dolaysız insan ilişkilerine malırem bir düzey­
ısı imgesi egemendi; bu karakter yaşam boyu
edinilen deneyim­
de inanınamız, iktidarın gerçeklerine ilişkin anlayışımızı kendi po­
rden doğmayıp, bu deneyimlerde ifade ediliy
ordu. Doğaya a.itti ve
litik davranısımız için bir rehbere dönüştürmemize engel oldu. So­
sanda yansıtılıyordu. Hem sekülerlik hem
izyıl içinde farklı biçimlere ulaşınca, bu aşkın
de kapitalizm geçen
nuçta tah akk'üm ve eşitsizlik güçleri t�hdit bile ��ilmede? duruy�r:
doğa fikri giderek
Gerçek insan ilişkilerinin kişiliklerın ötekı kışıliklere ıfşa edılışı
ilamını yitirdi. İnsanlar kendi karakterlerinin
yazarları olduklan­
ı, yaşamlarındaki her olayın kendilerini
olduğu inancı, ikinci olarak, şehrin amaçlarına ilişkin anlayışı�ızı
tanımlamak bakımından
r anlamı olduğuna ve fakat yaşamlarının çarpıttı. Şehir, kişidışı yaşamın aracıdır; içinde toplumsal deneyım­
istikrarsızlıklarının ve
ler olarak çeşitli ve anlaşılmaz kişilerin, çıkarların ve zevklerın
lişkilerinin bu anlamın ne olduğunu söylebilmele
rini çok güçleş­
mevcut olduğu bir kalıptır. Kişidışılık korkusu bu kalıbı kırıyor.
diğine inanmak durumunda kaldılar. Bunu
nla birlikte, insanların
Güzel, bakımlı bahçelerinde oturan insanlar Londra ya da New
ıi!ik sorunlarına duydukları ilgi h.iç olmad
ığı kadar gelişti. Gi­
York'tan ürktüklerini söylüyorlar burada; Highgate ya da Scarsda­
mli, tehlikeli bir güç olan benlik, adım adım
toplumsal ilişkileri
le'da herkes komşusunu tanıyor; doğru, pek hareket yok fakat hiç
ıımlamaya başladı. Toplumsal bir ilke oldu.
Bu noktada da, kişi­
olmazsa güvenli, huzurlu bir yaşam var. Bu, ilkel kabile düze.nine
;ı anlamlan kapsayan kamusal alan ve kişidı
şı eylem zayıflama­
creri dönüştür. "Kentli" ve "medeni" sözcükleri artık çok dar bır sı-
o
başladı.
nıfın artık seyrek yaşanan deneyimlerını çagnştırıyor ve zuppece
, • M '"
 sızlanma izleri taşıyor. Medeni varoluş nosyonunu kişidışı yaşama
duyulan korku, mahrem ilişkilere biçilen büyük değer oluşturmak­
tadır; ki bu, yaşamsal çeşitlilikten dolayı insanların kendilerini ra­
hat hissettikleri ve gerçekten tüm ihtiyaçlarını karşılayabildikleri
bir varoluştur ve yalnızca zengin ve hali vakti yerinde olanlar için
var olan bir fırsattır. Bu anlamda, mahrem ilişkiler içine hapsolma
medenileşmemiş bir toplumun göstergesidir.
Mahr�miyetin bu iki despotluğunun, gerçekliğin ve kişidışı ya­
şamın değerinin bu iki yadsınma tarzının hem ortak hem aykırı bir
yanı vardır. İlk olarak 19. yüzyılda tuzlanan ve günümüzde bir
436 inanca dönüşen şehrin yenilenmesi, yerellik zincirlerinin fırlatılıp
atılması aynı zamanda bir politik davranış ilkesinin de yenilenme­
sidir. İnsanlar toplum içinde çıkarlarının peşine saldırganca düşebil­
meyi öğrendikleri ölçüde kişidışı hareket edebilmeyi de öğrenmiş
oluyorlar. Şehir, bu eylemin ve öteki kişilerle onların birer kişi ol­
duklarını bilme zorunluluğunu duymadan bir araya gelmenin an­
lamlı olduğu forumun öğretmeni olmak durumundadır. Bunun saç­
ma bir rüya olduğunu sanmıyorum; şehir, hemen tüm uygarlık tari­
hi sürecinde aktif toplumsal yaşamın, çıkar oyunları ve çelişkileri­
nin, insani irnkfuı deneyiminin odağı olarak hizmet etmiştir. Ne ya­
zık ki bu uygar irnkfuı günümüzde uykuya yatmıştır.
Dipnotlar ve kaynakça
Kaynakça i l e ilgili notlar belli konuları, özellikle d e tarihsel içerikli konuları araştıran öğren�
cilcrin yararlanması için dlizenlcnmiştir. Orada adı geçen kitaplar kitapçılarda bulunabilece­
ği için 1 . Bölüm'de not verilmemiştir; 4. Bölümde de tartışılan konuların özel kaynaklara da- ·
yundığı yerler dışında çok az dipnot verilmiştir. Kendi başına "Darwinci teori" ya da bir
"Frcudçu yaklaşım" anlamsız olduğundan, başka bir yazarın teorisindeki argümanı çözüm­
lerken her bir fikir için özgUl pa..'>ajlan aldım.
İKİNCİ BÖLÜM
l. Bu iki ancieıı rJgime şehriyle ilgili iyi bir tartışma için bkz. Femand Br.ıudcl, Capi­
tali.�m and Moıeria/ Life (New York: Harper & Row, 1973), s. 430.
2. A.g.y., s. 4 3 1 .
3. Louis Chevalier. Lahoring Clai!·se.� and Dangerous Classes. İng. çev. Frank Jellinek
(Ncw York: Howard Fertig, 1 973), s. 176; Alfrcd Cobban, A History of Modern France (3.
basım. Londr.ı: Penguin. 1963), l, 48; Picrrc Goubert. "Reccnt Theorics <ınd Research in
Frcnch Popu\ation Betwcen 1500 and 1700," D.V. Gla.-ıs and D.E.C. Everslcy, (der.) Popu/a­
t/on in Histmy (Chicago: Aldine, 1965), s. 473.
4. Bkz. H. J, Habakkuk, "English Population in the 1 8th Century," Economı'c Hi.\'tory
Review, 2. dizi, VI ( l953), 1 1 7 ; Robcrt Mandrou, La France aııx XVI/ et XV/11 Siectes (Pa­
ris: Prcsses Univcrsitaires de France. 1967). :;, 130; Comte de Buffon'dan akmran, Chev:.tli­
er. a.g.y. , s. 178.
5. Bkz. E.A. Wrigley. "A Simple Model of London's lmportance in Changing English
Socicty and Economy. 1650-1750," Pa,,·t and Prescııt. No. 37. s. 44; C.T. Smith, harita The
Geo,r:;raphical Journa/'da, Haziran 1 9 5 1 , s. 206.
6. Louis Henry. "Thc Population of Fr.ınce in the 18th Century," Glass <ınd Evcrslcy
içinde. a.g.y.• :;, 434.
7. Danicl Dcfoc. A Tom· Througlı rhe Whole !sland of Great Britain (Londra: Penguin,
1971; ilk ba.-ıım 1724). s. 308.
8. S. Giedion, Sptu:e, Time and Archiıecture (C:.unbridgc: Harvard University Prc.-ıs, 4.
b:L'i. 1963), S. 141 42.
9. Ancak. Haussmann, sonraki yüzyıl içinde bu geniş boşlukların kural tanımaz kalaba­
lıklar taı-.ıfından çabucak doldurulacağını fark etti, bu yüzden de 18. yüzyıldaki kalabalık
karşıtı pl:ınlama 19. yüzyılda i:;yankfir oluşumlara zemin hazırlay<ın bir yaklaşım olar.ık gö­
rüldi.i,
10. Paul Zuckcr, Towrı and Sqııare: Franı ıhe Agora to Vil/age Green (Ncw York: Co-
lumbia University Preı>s, 1959).
1 1 . E.A. Gutkind. Urhan Develo11nıent in France (Ncw York: Free Press, 1 970). s. 252.
12. Giedion, a.g.y., s. 619.
1 3 . A.g.y., s. 620.
 14. E.A. Gutkind, Urharı Deve/opment in Western Europe: The Netlıerlands and Great
1ritµi11 (New York: Free Pres.'i, 1971), s. 259.
15. Defoe, a.,ı.:.y.. s. 287.
16. A.g.y., s. 295; aynca Raymond Williams, The Coımtryand the City (New York: Ox­
'ord University Press, 1973), özellikle pastoral k�ıtı bölümler.
17. Christopher Hill, Refnrnwtion ıo lndustrial Brüain (Baltimore: Penguin, 1969), s.
!26.
18. Jeffry Kaplow, The Name.\' of Kings (Ncw York: Basic Books, 1972), s. 7.
19. Kari Polanyi, The Great TranJfornıatio11 (Boston: Beacon Press, 1964), sonuç. [Bıi-
•ı'ik Döm'işiim, çev. A.Buğnı., Alan Y., 1986]
20. Bkz. Jane Jucobs, The Econonıy ofCities (New York: Random House, 1969).
2 1 . Kaplow, u.g.y., s. 36.
22. Williams, a.g.y., s. 147; 19. yüzyılda bu artığı meydana getiren şey hakkında drıha
;ene! bir teori için bkz. H.J. Hrıbakkuk, American and British Technology in ıhe /9th Cen­
ııry· (Cambridge: Cambridge University Press, 1962)
23. J.H.. Plumb, The Origins of Potiıical Sıability: Eng/and 1675-1725 (Boston: Hough­
)n Mifnin, 1 967}. çeşitli yerlerde. Özel değişiklikler için bak. Alfred Franklin, L.a Vie Pri­
Ee d'Autrefois (Faris: Plon. 1887), 1, 259�82.
24. Bkz. S:ıint�Simon, Memoirs (Paris: Bostan, 1899). H. Baudrillart, Histoire dıı Luxe
'ril'i et Puhlic (Paris: Hachette, 1880), C. I, s. 194-95 içinde çok ilginç sahne sözleri vardır.
•ync-.ı Pepys'in günlüklerinde ark:ıdaşl:ınn içerken şerefe kadeh kaldırma anlarını anlatan
ölilmlere bkz.
25. W.H. Lewis. The Splendid Century (New York: Morrow, 1971). s. 41 -48.
26. Lord Chesterfield, Letters (Londra: Dent-Dutcon, 1969 ilk baskı 1774), s. 80; Volta­
·e'in meklUplarındaki komplimanlarla ilginç par.ılellikler vardır, aynı sözcüklerle çok fark­
insanlar:.ı hitap edilmiştir, bazı yanıtlar tıpa tıp aynıdır; öyle ki komplimanlann kişidışı olu�
� "nezaketlerini" hiçbir şekilde azaltmrız.
27, Marivaux, La Vie de Marian11e, in Romans, REcits, Conres et Nouvelles, texte pr6-
�nte et prCface par Marcel Arland (Tours: Bibliotheque de la PIGi:ıdc, 1949), s. 247-48.
28. Chesterfield, a.g.y., .80.
29. A.g.y.• s. 32.
30. A,g.y.. s. 34.
3 1 . Ecats�GenCr.ıux [Frans;;ı'da Devrim öncesi dönemde toplumsal zümrelerin temsilci�
ırindcn oluşM genci meclis. Meclis soyluların, ruhbanın ve bunlar dışındaki hak katmanla­
nın (tiers Ctrıt) temsilcilerini kapsıyordu.-ç.n.) 1789'drı toplandığında. meclis başkanı, eski
,ı.salar:.ı drıyanar.ık tiers eı:ıt üyelerinin mücevher. yüzük, kurdele veya prırlak renkli başka
csesuvarlar tı.kmalarına izin verilmediğini ilan etmişti. Mirabeau buna öfkelenip parlrık ko­
JŞm:ıJann<lan birini yapmıştı. Bkz. R. Broby-Johansen, Body and Ciothes; An l/lusırated
istmy of Cosıunıe (New York: Rcinhold. 1 968), "18th Century."
32. Mükemmel bir özet için. bkz. Jumes Laver, A Conch;e History of Cosıume and Fas�
'1J11 (New York: Abr:.uns, in.. tarihsiz),
33. Geoffrcy Squire, Dress t111d Society, 1560�!970 (New York: Viking. 1974}, s. 110.
34. Br.ıudel, u.g.y., s. 236.
35. Fr.ınçois Boucher, 20.000 Years ofFashion (New York: Abr.ıms, tarihsiz), s. 318-19.
36. Max von Boehn, Do/Is, İng. çev. Josephine Nicoll (New York: Dover. 1972), s. 134-
1.
37, Nor.ıh Wrıugh, The Cııt ofWomen's Clothes, 1600-1930 (New York: Theatre Art'i Bo­
:..'i, 1968), s. l 23.
38. Johan Huizingrı'dan y:ıpılan :.ılıntılar için bkz., Homo Ludens (Bostan: Beacon Press,
155). s. 2 ı l . [Homo Lııdens, çcv. M.A. Kılıçbay, Aynntı Y.• 1995]. Elizabeth Burris-t-.1eyer,
ıi.� Is Faslıion (New York: Harper, 1943), s. 328: R. Turner Wilcox, The Mode in flats and
-:addres.� (Ncw York: Scribncr's, 1 959). s. 145-46,
39, Le,'\ter and Kerr, Historic Costumı: (Peoria. 111.: Chas. A. Bennett, 1 967), s, 147�48;
a.g.y.• s. 148-49.
40. Burris-Mcyer, a.,ı:.y., s. 328.
4 1 . Maggie Angeloglou, A History of Makeup (Londra: Studio Visb., 1970), s. 73-74.
42. A.g.y., s. 79. 84; Lucy Barton, Historic: Cosıumefor the Stage (Boston: W.A. Baker.
1 935), s. 333; Burris-Meyer, a.g.y.. s. 328'.
43. Wilcox, The Mnde i11 Footwear (New York: Scribner's, 1948}, BI. 15 için
·
çizelgeler
sayfa.'\ı.
44. Wilcox. Tlie Mode in Hats and Headdress, s. 145; Iris Brooke, Western European
Costumes, 17tlı ıo Mid-19th Centuries, and fıs Relation to the Theaıre (Londr.ı: Gcorge Har­
r.ıp & Co. Ltd., 1940}, s. 76.
45. James Lavcr, Drama, fıs Costunıe and Decnr (Londra: The Studio Ltd., 1951), s.
154: Brooke, a.g.y., s. 74.
46. Libr.ıry for the Perfonning Art.'i, Lincoln Center, New York. Research Division, Le�
comptc Fol der in 1 8th Cenlury Costume scction, plates 77 ve l 04; plate 78.
47. Laver, Drama, s. 155. 439
48. John Lough, Paris Theaıre Audiences in the 17th and /8th Cenıuries (Londra: Ox­
fo.rd Univcrsity Press, 1957), s. 172; Charles Beccher Hogan, The Landon Stage, 1776-1800
(Carbondale, rıı.: University of Southem Illinois Press, 1968), s. ccx: Alfred H�t.ıge, Sha­
kespelfre's Audience, (New York: Columbia University Press. 1941}, 81. 2.
49. Frederick C. Green, Eighteenth-cennıry France (New York: Ungar, 1�64), s. 169;
Lough. a.g.y., s. 180�84, 226; George W. Stone, Jr.• The London Stage, 1747-1 776 (Carbon­
dale, ili.: Univcrsity of Southem lllinois Press, 1968), a.g.y., s. cxci; Lough, a..ı:.y., s. 177.
50. Stone. a.g.y., s. cxci; Louigh, a.g.y.• s. 229�30. Aynca bkz. Mannontel, Oeuvres (Pa�
ris, 1 8 1 9-20), JV, 863.
5 1 . Phyllis Hartnoll, The Concise History o/Theatre (New York: Abrams, rurihsiz.), s.
154; Hogan'dan aktaran, a.g.y., s. cxcı.
52. Hogan. a.g.y.• s. cxiii.
53. John Bcmard, Retrospections of the Stage (Londr.ı: Colbum and Bentley. 1830), IJ,
s. 74-75.
54. Greenc, a.g.y., s. 173; Stone, a.g.y.. s. clxxxiv.
55. Bak. W.H. Lewis, The Splendid Centııry (New York: Anchor, 1957}; Hartnoll, a.g.y..
.
s. 156.
56. Jcan Duvignaud, L'Acreur (Paris: Gallimard, 1965), s. 68-69.
57. A.g.y., s. 69-70.
58. Henry Rrıynor, A Socı'al Hfa·ım·y of Music (New Yorlc: Schocken, 1972), s. 246, 252.
259.
59. Duvignaud, a.g.y., s. 74.
60. A.g.y.• s. 75: ·ayrıtronun profesyonelleşmesi üzerine ayrıca bkz. Richard Southem,
The Seven Ages ofTheatre (New York: Hill & Wang, 1963), Southem bunun Fr.ınsa'dan ön­
ce İngiltere'de olduğunu belirtir, anc-.ık Duvignaud kadar özgün değildir,
6 l . Bu simge anlayışı Cassirer ve Chomsky gibi farklı dil filozoflarını birleştirir.
62. Bu bağlamda Ma.<ısillon üzerine bir tartışma için, bkz. R. Fargher, life and letters in
France: The /8th Century (New York: Scribncr's, 1970), s. 19.
63. Green. a.g.y., s. 166; H:.utnoll, a.g.y., s. 154-55; Coıte, Diaıy'den a.ktar.ın, Green,
a.g.y., s. 166-67'de.
64. Aytoun Ellis. The .Penny Universitiel' (Londr.ı: Secker and Warburg, 1956), s. 223:
şehirdeki kahveh:.ınelcrin �ane bir anlatımı için, BI. 9'a bkz.
65. Lewis A. Coser, Men of/deas (New York: Free Press, 1965)•. s. 19; R.J. Mitchell an<l
M.D.R. Leys, A Histnıy nf London Life (Londr.ı: Longmans, Green & Co., tarihsiz}. s. 176-
79.
66. Ellis, a.g.y., s. 238.
67. Je:ın Mour:.t ve Paul Louvet, "Le Cafe Procope," Rel'ue Hehdomadaire, Annee 38,
Tome il, s. 3 1 6-48, bu krıfeye dair en ciddi çrılışmrıdır.
 �
68. H nry B. Whcatley. f!ONW'lh's london (New York: Buttan and Co., 1909), s. 301: rot (New York: Oxford Univcrsity Press. 1972). s. 414-16; Felix Vexler. St11dies iıı Diderot
's

A.S. Turberville. John.uuı'.� Erıgland (Oxford: Clarendon Press, 1933), 1. 180-81. E.wlıetic Natııralism (New York: doktor.ı. tezi, Columbia University, 1922).
69. Ja�cs Boswell. li[c of Sanıuel Johtıson, aktar.ın Ellis, a.g.y.. s. 229. 96. Diderol, Paradox. s. 14,
70. Coser, a.g.y., s.24: Wheatley, a.g.y. . s. 272. 97. A.g.y.. s. 25.
7 1 . Aktaran Ellis. a.g.y.. s. 230. 98. Aklanın a.g.y., s. 20: a.g.y.• s. 23.
72. T�rbcrvillc. a"�.y., s. 1 82. 99. A.g.y. . s. 25.
73. En:ıi!y Andel'!'on (der. ve lng. çev,), Leuers of WA. Mozarı and !Jis Family, C. I 100. A.g.y. . s. 15.
(Londra: Macmillan and Co.. 1938). 1 0 1 . Aktaran a..�.y.. s, 25.
74. Louvre'daki lnstitut de Chalcographie koleksiyonundan bir tablo Seine ve Tuileri­ 102. A.g.v.. s. 32-33. italikler bize aiıtir.
103. T. Cole ve H. Chinoy. Ac:tors on Actiııg (gözden geçirilmiş ba,.kı; New
cs'dcki iş yoğunluğunu çok güzel anlatır. Bahçeler nehirden duğılan Lr.ıfiğin geçiş ve düzen­ York:

leniş nokıalarıdır. Crown. 1 970), s, 1 60-61.

J 04. Diderot, a.g.v.. s. 52; K. Mantzius. A History ofTheatrical Art in Ancient
75. Philippe AriCs, Cenıııries of Childhood. İng. çev. Robert Baldick (New York: Vinıa­ arıd Mo­
ge Books. 1 965). s. 87-88. denı Tinu:s (Londra: Duckwortlı & Co., 1903-21). V. 277-78.
ziya­
76. A.g.y.. s. 97-98. 105. Tarih sır.ısı şöyledir: D'Alembert Cenevre dışındaki malik5.nesinde Voltaire'i
440
ve Rouss�au'nun
77. Bkz. Bogna Lorcnce, "ParenL-; und Childrcn in J8th Century Europe," History of ret eder: Vo\tairc malikfmeye l755'de taşmmıştı: makale 1757'de yaz.ılır
-- Clıildhood Qııarter!y, il. No. ı ( 1 974). 1-30; yanıtı 1758'dc gelir. Rousscuu. Politics aııd the Arts: The Letter to M.
d'Alemhert, lng. çev.
the Art.\' 'Mektup'un
78. Aktı.tran a.g.y.• s. 23. A. B\oom (fthaca: Comcıı University Prcss, 1968), s. xv. Politics and
referans gösterilecek­
79. 8u yüzden Aydınlanma psikoloji teorisini en iyi anlayanlar felsefe tarihçileridir. Bu İngilizce çevirisi için benimsenen başlıktır: bundan böyle doğru başlık
ikili kanıkteristikler için. bkz:.. öm., Cari Becker, The Heavenly City ofthe 18th Centm)' Phi­ tir: Letter w M. d'Alcmhert. Alıntı d' A!embert'ten a.g.y., s. 4.
ilk elden
losophers (Ncw Haven: Yale University Press. 1932), s. 63-70; bkz. Arthur Wilson, Dideroı 106. Cencvre'nin ::ıhtaki ve dinsel ya.�amı hakkında d' Alembcrt'in anlatımınt
dine ilişkin değe�Jer h:.ık�
(Ncw York: Oxfor<l Univcrsity Press. 1972), Becker'in y..ıklaşımma bir örnek olar.ık, s. 250- çürütürken Rousse:.ıu'nun, şehirde sürdlirülecek militun çileci bir
5 ı (Lan<lois'ye mektup). Ernst Cassirer, The Philo.\'oplıy ofıhe E11lightetıme111 (Bo�ton: Be­ kında kendisiyle tartışm;ıkta olduğuna .inann1ak için nedenler çoktur. Bkz:. Emst Ca. ::
,.sıı r, The
.
York: Columbm Unı­
acon. 1955). s. 105-8. 1 23. Ques·tion ofJean .la!.'qııes Roııssl'ctll. lng. çev. ve der. Pcter Gay (New
80. Richard Scnnett ve Jonathan Cobb. The liidden lnjuries of Class (New York: Knopf, s. Rousscau'n un dinsel düşünceler ini içerir.
versity Press. 1954), 73-76,
3.
1972). s. 251-56. 1 07. Bkz. "Tr.ı.nı;lator·s Noıes," Rousseau, a.g.y., s. 149, not
8 1 . Buşlıca biyogralileri, Geor.;e Rudc, Wil/.:e,\' and liherty (Oxford: Oxford Univel'!'ity 108. A.g.y.• s. xxx, 16.
Press. 1962): Raymond Posıgate, "Tluıt Devi/ Wi/kes" (Londra: Con.,.table, 1 930): William 1 09. A.g.y.• s. 16.
Treloar. Wilke.,· and rhe Ciry {Lon<lr.ı: Murr..ıy. 1917)'dir. Ayrıca güzel bir anlatım için bkz. 1 10. Joh:.ın Huizinga. Homo ludens (Bostan: Beaeon, l 955), s.
1, 6, 8-9.
Peter Quennell, The Profane Virrııes (New York: Viking, 1945), ı>. 173-220. 1 1 1 . Lionel Trilling. Sincerity and Aııtlıeııticiry (Cambridge. Ma.\s.:
Harvard University
82. Bkz. Joseph Grcgo. A Hi.ı·tory of Parlkınwııtary Electiorıs and Electioneering /rom Press. 1972). s. 64.
the Sıuorts trı Qııeen Victorio (Londra: Chatto and Windus. 1892). Bl. VI, "John Wilkes as l 12. Rousscau. a.g.y. . s. 18.
t 13. Bu tanı da <l'Alembert'in makalesindeki görüştür. Son beş parı.ıgrafta
Popular Rcpresentaıive," dini ele alış

83. Qucnne!I, a.g.y.. s. 1 8 1 -82. biçimi iyi bir örnektir. Rousseau, a.g.y.. s. 147-48'de ek olar.ık verilmi�tir.
84. Wilkes Posıgate'<le yeniden basılan bir mektupta bu düelloyu anlatır, a.g.y., s. 45-50. 1 14. A.g.y., s. 58.
85. Rude, a.g.y.• s. 17-73 en kavrnyışlı anlatımdır; Trc/oar. a.g.y.. s. SI-79, biraz naif ot­
Wm n:.ı.<>ilıaıleri maksatlı olmadığı gibi, itiraflar' da kaydedılcn
1 15. A.g.y.. s. 58-59. .
Enıi/e'deki oluylar
.

ma.�ına rağmen konuyla ilgili temel materyalleri verir. 1 1 6.

.. düzenlenme miştir.
86. Quennetl, a.g.y.. s. 177: ayrıca Steme'nin cinsel ilişki görüşü için. bak. a.g.y., s. 169- da "fayda temelli resmi bir merkezi plana göre
J 17. Aktı.ır.m M. Bcmıtm. The Poliıic.� ofAuıhenticiıy (New York: Atheneum,
1970), s.
70: Fransa için. özellikle bkz:. J.J. Servais and J.P. Laurend, Histoire et Dos·sier de la Prosti­
tııtion (Paris: Editions Planete. 1 965). 1 1 6.
87. A ..�.y.. s. xiii-xiv. 1 1 8. Cassirer, Qııestioıı, s. 43: Rousseau. a.g.y.
88. Postgate, a.g.y., s. 150-68. ı \9. Bcnnan. a.g.y .. s. t 14-15: Bennan'ın işaret ettiği gibi yaratılmış bir anlam olar.ık
89. Rude. a.g.y.. s. 866-89; Postgate, a.g.y., s. 1 41-42; Bemard Bailyn. ldeological Ori­ şöhret likri Monıes4uieu ile başlamıştır. Rousscau'nun yeni, duha olumsuz bir anlam imge­
NİIM' of tlıe American Revolutioıı ile karşılaştırın (Cambridge: Harvard University Press, si vardır.
1 967). 120. Rousscau, a.g.y.• s. 59-61.
90. Postgatc. a.,ı:.y.. s.251-5R. iyi bir anlatımdır. 1 2 1 . A.g.y.. s. 60.
9 1 . J:.unes Boulton, Tlıe Umguage of Poliıic.ı· (Londra: Routledge & Kegan Pauı, 1 963), 122.A .g.y.
s. 24. 123. 11.g.y.
92. Bou!ton, a.g.y.. s. 36. 124. A.g.y., s. 65-75.
93. Hen�y Ficlding, Tom Jorıes (Londra: Penguin, 1966: I. basım 1749), s. 299. [T<mı .lo­
ııe.ı', çev. M. Urgan, İletişim Y.,1 990]
94. A .g.,;�. s. 302.
95. Lee Str..L-;berg. "An lntroduction to Diderot." Denis Diderot, The Paradox ofActİllf.:,
İng. çcv. W. �. PoJlack (New York: Hill & Wang, 1957) içinde s.x; Arthur M. Wilson, Dide-
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 28. Tiıom:.ıs Cariyle. Sartor Resartus. English Prose of rhe Victorian Era içinde yeniden
94.
basıldı. Harrold ve Templcman, der. (Oxford: Oxford University Press, 1938), s.
1 . Joanna Richardson, la Vie Pari.tien11e. 1852-1870 (New York: Viking, 1971). s. 766- 29. Henry Janıes'den aktaran Donald Fanger. Dosıoevs/...)' and Ronıantic Realisnı (Chi·
77. alınb i çin �kz.
ca..o: University of Chicago Press, 1967), p. 30; HonorC (de) Balzac'dan . _
2. Maximc du Carnp., a.g.y., s. 77.
İ
Sp endeur.\' er Mi.�eres des Cııurrisanes (Paris: Edition de B6guin, 1947-53).
s. 137. lngılızee
3. Bkz. Churles Til!y, Atı Urbaıı Wor/d (Bostan: Little, Brown & Co., 1974). çevirisi için hem Fanger, a.g.y., s. 42, hem de V.S. Pritchett, Ba/;:ac (New York: Knopf,
4. Bu iki tablo Adna Ferrin Weber. The Growrh of Cities in the /9tlı Century (Ithaca.
il. 8�4'ten
1 973). s. l6S 'ten yararlanılmıştır.
N.Y.: Comell University Press. 1963; İlk ba.;kı 1899), /'i, 73. Alternatif veri: Louis Cheva1ier, 30. Honorı! (de) Bulzac, pt)re Goriot (Paris: :Editions du PIC\'ade, t:ıri�siz),
la Fornıation de la Population Parisienne atı XIX Siecle (Paris: lnstitut National d':Etudes alıntı. İngilizce tercümc.�i Petcr Brooks, •'Melodrama" (elyazması), s. 44.
fGoriot Baha. çev.
Dt!mogr.ıphiques, Cahier No. 10, 1950), s. 284. N.Altınova, Remzi K.,1 986]
5. Alınular için bkz. Asa Briggs, Victoria11 Citie.r (New York: Htlrper & Row, 1 963), s. 3 1 . Aktanm. Charles Lalo, L'Art et la Vie (Puris, 1947), Ill, 86. ·.

XV, 1 10.
324. 32. HonorC (de) Balzac, Scenes de la Vie Parisiemıe (Paris: Edition de BCguin),
6, A.F. Weber. a.g.y. . s. 46.
ingilizce tercümesi, Fanger, a.g.y.. s. 37-38.
33. Yorum için bkz. F:ınger, a.g.y., s. 28-64. Lukacs'dan alıntı ıçın bkz. s. 1 7
. .
7. Richtird Sennett, Funıilies A,c:ainst the City, Joint Center far Urban Studies·of Harvurd
?_ and M.I.T. için veri kayıtlarında, "sınıf ve ikamet süresi" karşılaştınnası. 34. Yorum için bkz. Brooks. Melodrama, s.. 1-64. 443
literaıure. ing.
8. David H. Pinkney, Napoleon ili and the Rehuilding of Paris (Princeton: Princeton 35. Erich Auerbach. Mimesis: The Representaıion of Rea!ity in Wesrern
University Press, 1958), s. 6-9. çev. Willard R . Tr.ı..�k (Princeton: Princeton University Press, 1968), s. 469.
9. Aktaran a.g.y.. s. 17; Wirth için bkz. Louis Wirth, "Urb:.ınism asa Way of Life," Cla,f­ 36. Balzac, a.�.y.. s. 470'ten alıntı; Auerbach, s. 471 'den alıntı. ,

sic Essays mı the Cıılıure of Ciıı'es (Ncw York: Appleton-Centuıy-Crofrn, 1969) içinde, der. (Clyazma.�ı). s.
37. Rebecea Foıkn1an Mazieres, "Le VCtement et la Mode chez Balzac"
Richard Sennett, s. 143-64; Park için bkz. Robert Park, "The City...." a.g.y., s. 9 1 - 1 30. 3.
10. J.H. Clapham, Ecoııonıic Deve/opment of F..,rance and Germany, /815-1914 (4. ba­ 38. Squire'den aktaran . a.g.y.. s. 159.
. .
sım: Londr:.ı: Cambridge University Pre.ss, 1968), s. 70-71 . 39. Boucher. a.g.y.. s. 408; Burris-Meyer, a.g.y., s. 273; Wılcox, The Mode ın Hars and
.

1 1 . Bkz Richard Sennett. Families Againsı ıhe City (Cambridge, Mass.: Harvard Univer­ Headdres.f, s. 213� Wilcox, The Mode Jn Footwear, s. 1 3 1 .
sity Press, 1970), "orta sınır· tanımının sorunlarının tam bir ıartışma.�ı için bkz. 5 ve ı ı . bö­ 40. Bkz. Boehn, a.g.y., s. 1 0 v e l 1 .
lümler. Roy Lewis and An�us Maude, The English Mı'ddle C/asses (Londr.ı: Phoenix House, 4 1 . Boucher,'(ı,g.y. . s . 385-86. . .
42. Burriı;-Meyer, a.g.y., s. 1 39; Faiıfax Proudfıt Walkup, Dre.uıryg rhe
1949). Kısım I. Bölüm. 3. lngiltere'nin. farklı ortamlarında orta sınıfların gücü hakkında ni­ Parı: A Hısuıry
!\. 244.
cel verilere dayanmasa da mükemmel bir ı.artışma içerir. 1867 verileri için, bkz. J, Burnett, of Cosıımıe fm· the Theatre (�eW York: Appleton·Centuıy-Groft�. 1938),
P/enry and Wmıt (Londra: Pelican. l 968), s. 77. 43. Barton, a.!(.y.. s. 424, 445.
12. S.G. Checkland, The Rı'se of lndustrial Society in England, 1815-1885 (New York: 44. Angcloglou, a.g.y., s. 89.
St M<.ırtin's Press. 1966). s. 425-26. 45. Barton. a.g.y.. s. 425. 444, 395; Burris.-Meyer. a.g.y., s. 273.
13. H. Pasdermadji:m, Tlıe Departnıent Store: /ts Origins, Evo/ttıion, and Economics House. 1964). s.
46. Aktar.m Steven Marcm:. The Other Victorians (New York: Random
(Londr.ı: Newman, 1954), s. 3-4.
5-6
14. Bcrtr.tnd Gille, "Recherches sur l"Origines des Grands Magasins Parisien.�."
ile de France (Paı:h>. 1955), Yii, 260-6 1 içinde; Martin Sainl-Leon, Le Petit Comnıerce
� Parı's et 47. Angeloglou. a.g.y.. s. 96. .
Doubleday.
Fran­ 48. A. Conan Doyle, The Complere Sherlock Holme.� (Garden Cıry. N.Y.,:
çai.� (Paris, 1 9 1 l ). s. 520-21 .
1 930), '· 96
49. Balzac'dan aktaran Pritchett, a.R·Y·· s. 166'dan alıntı.
15. Bkz. Clifford Gecrtz, Pedd/ers and Princes (Chicago: University of Chicago
Prcss, . .
1963), passim. genışletıl·
50. Carlyle'd<.ın aktar.ın. a.g.y•• s. 89; sonraki tema 1. Kitap'ın 10. Bölümünde
16. Pasdennadjian, a.g.y., s. 4, 12.
miştir. . .
17. C. Wright Milis, White Col/a; (New York: Oxford Universiıy Press, 1957), Unıver!tıty Press,
5 ı . Philip Rosenberg, The Seı>enth Hero (Cambridge, Mass.: Harvard
.

s. 178.
18. Pasdcnnadji�ın. u.g.y., s. 2. not 4; Sennett, Ft1milies Against the City, BI. 2.
1974). s. 46'dan alıntı. Bu yazarın müthiş ı.artışma.�ı için b �
. s. 45-55.
of Emotıo11 iti
.. . . .
19. G. D'Avencl , Les Grand Mag.ı.�ins," Revue des Deıtx Mondes, Temmuz
15, 1894. 52. Bu çözümlemede kullanılan busım, Charles Darwın, The E.xpresswn
20. Emile Zola'dan aktaran Pasdermadjiaıı, a.g.y., s. 12. Mmı arıd Aninıals. Cilt X, The Works (l[ Charles Darwin (New York:
Appleton, 1&96: AMS
2 ı. Gillc, a.g.y., s. 252-53.
tar.ıfından yeniden ba.�ıldı).
22. Pa.-.dennadjian, a.g.y.• s. 32.
53. A.g.y.. s. 178.
54. A.g.y.. s. 179-83.
23. Kari M:ırx, Capital, İng. çev. Sanıuel Moore ve Edward Aveling (New York:
Modem
Libr.ııy; ilk bask.J 1906), s. 82-85 /Kapira/ 1-//-111, çev. A.Bilgi, Sol Y., 1986, 1990,
1992J 55. A.g.y.. s. 188-89.
24. Charlcı; Fegdal, Chose.ı· et Ge11s de,ı· Hal/es (Paris: Athena. 1 922). s. 2 1 1 56. A.g.y.. s. 353'tcn alıntı; son nokta s. l 83-84'te tartışılmaktadır.
-20; M. Ba­
urit. les Hal/es de Paris dcl.ı' Romanl' it Nos Jmırs {Paris: M. Baurit, 1 956), 57. Lrıver. Drama. s. 155; Smith in Souther. a.g.y., s. 257'den alıntı.
s. 46-48.
25. Jean Martineau, Les Hal/es de Paris dt}.� Origine.ı· ô 1789 (Paris: Mondaresticr,
tarih­ 58. Lavcr. Drama, s. 209.
siz.). s. 214-15. la Porte St-Mar-
59. Galerie Dranıatique, klişeler New York Public Library. ThCiltre de
26. Pııul Maymırd, Les Modes de Venle des Frııiıs et li!gıınıes aux !-fal/es
Cenrrales de tin bölümü, wıa bölüm. 1 3 1 . ve 132. klişelerden alınmıştır.
Parİl' (Paris: Sirez, 1942), s. 35. 60. Alan Davidson'ın Medirerranean Seafood (Londr.ı: Penguin, 1972) kiı.abının Caı.a­
27. Fegdal. a.g.y.. s. 123; Martineau, a.g.y., s. 242-43. ıogııc of Fish bölümündeki çizimlerle karşılaştırılar.ık oluşturuldu.
 6 ! . Galerie Dranurtique. platcs 37, 38. 4 !; Dabney, a.g.y., s. 39; bkz. "Costume::;: Eng­
lish Clippings:· Envclopc C. ıhc Library for the Pcrforming Arts. Llncoln Center'dc melod�
r-.unatik harCkctlcrlc ilgili çizimler.: Carlos Fiseher'dcn aktaran Laver. Drama, s. 155.
62. P.I. Sorokin. Cultural wıd Social Mobiliıy (Glcncoe, ili.: Frec Press, 1959). s. 270:
Talcolt Parsons ve E.F. Bales. Fanıily (Glencoe. Itl.: Frcc Prcss, 1954) ve Parson'un aile ko�
nusundaki yazılarının bibliyognı.fyası için bkz. Scnnctt. Familü:s Against the City.
63. Sennett, Fami/ie.\' A,ı:ain.l't the City; Julict Mitchell, Wnman's esı(ıte (New York:
Panıheon, 1971); Aries a.,r:.y., sonuç.
64. AJJ;m Janik ve Stephen Toulmin. 'tVittgen�·teı'n's Vıenna (New York: Simon and
Schu:;ter. 1973). :;. 42-43.
65. T.G. Hatchard, !-lı'lıt.�for ıhe lmprow:n1ent ofEarly Education and Nw:�ery Discipli­
ne (Londnı., 1853). çeşitli yerlerde,
66. Danicl Patriek Moynihan, Report on the American Negro Family (Washington, D.C.:
U.S. Dept. of Labor. 1965). çeşitli yerlerde.
444
67. Joseph Hawes, Childre11 in Urhan Society (New York: Oxford University Press,
-- 1971), çcşitli yerlerde.
,
68. Anthony Trollope. The Way We Live Now (Londr.c Oxford Univcrsity Press, 1957;
ilk defa 1 874-1875 yıllarında tefrika olarak ba.<>ıldı), s. 391.
69. Burris-Mcyer, u.g.y., s. 91: Squire, a:g.y.• s. J 35'ıen alıntı.
70. Bu yorum Squire. s. t35'teki yorumdan farklıdır.
7 1 . 1790'tla Fransa'daki en soı';\uk kışlardan biri yaşandığı için bu davranış bir hayli sı-
rndışıdır,
72. Boucher, a.g.y., s. 343: Wi!cox, The Mode in Hats ond Headdn:ss, ::;, 1 88-89.
73. A.g ..\',. s. 1 89.
74. Jean Duvignaud. Sm.:iolo,ıJe dıı Th<!ôıre (Paris: Presses Universituires de Fnmcc,
1965). '· 238.
75. Burris-Meyer, a.g.y., s. 90.
76. Boucher, a.g.y .. s. 343-44.
77. Barton, a.g.y.. s. 46 !; Eterrwl Masq11erade (New York Public Library Collcction, ta­
rihsiz). s, 230: Borton, a.g.y., s. 343-44.
7R. Nevil Truman Pitman, Hisıoric Co.\'/unıing (Londra: A.I. Pitman &. Sons, 1967), s.
109: Broby�Johanscn. a.g.y.. s. 195.
79. Aktar.ın Barton. a.g.y.. s. 498.
80. Aktaran Angelog!ou. a.g.y., s. 103.
8 1 . Ell'rııal Masquerade. s. 209: Wilcox. The Modf.! in Hats a11d Headdress, s. 266.
82. Hclcna Rubenı;tein'dan aktar.ın Angcloglou, a.g.y., :;. 107 Gwen Ravenıt, Period Pi�
ece (Londnı: Faber tınd Faber. 1 952). 105. Bu anı, söz konusu alanın şahane bir anlatımıdır.
83. Broby-Johansen, a"ı:.y.• s. 200.
84. Laver. Concfae Hi.wory of Fashimı. s. 216.
85. Bunlar Cornelia Otis Skinncr'in Bemhart konusundaki kit.ıhı Madame Satah
{0.ımbridgc, Ma.<>s.: Rivcrside Prcss, l 967fda kötü bir biçimde bıısılmışlardır. Orijinal klişe­
ler Hurvard Thc:.ıtre Collection. Harvard College Library'de.
86. Yakın dönemlerde Bakst kostümlerinin bir müzayedesi bahar 1 972 'de Londr..ı'da ya­
pı idi; burada giysiler çok güzel sC fgilcn;işti� ama şimdi, ne yazık ki, özel koleksiyonlara da­
ı';\ıldı!ar. Boris Kotchno. Diaghilev and t/ıe Ballets, Rus.ws, İng. çev. Adrienne Foulke (New
York: Harper & Row. 1970): The DraYı'İnJ;S of L<!on Bak.\'/ (New York: Dover Publications,
1972).
87. Richard Buckle. Nijin,\·ky (New York: Siman and Schustcr, 1971).
8X. Akt:tr..ın F;ınger. a.g.y., s. 261 -62.
89. Bu kanlılar geniş olarak David B:.ımett, The Peifnrnw11ce ofMusic (New York: Uni­
vcrsc, l 972)'de·tartışılmışlır.
90. Okur.ı'Baeh ve Beethoven'ın Peten; baskılan öneriliyor ki ikisi de Urrexr'e yakın­
dır: lnternatiomıl ya da Schirmer gibi basımlarda modem editörler çok sayıda kendi işaretle-
rini eklemiştir.
9 1 . Bkz.. örneğin, Alfrcd Einstein. Music in the Romantic Era (Ncw York: Norton,
1947), s. 124'tc ki Mendel:;sohn t.artışma.�ı.
92. Liszt'ten ;,ıktar.ın Eleanor Percnyi. Lis=t: The Artist as Romantic Hero (Boston: At·
lantic Month!y Press. Little, Brown & Co.. 1974). s. 49.
93. Aktaran, Ruymond Williams. Cu/ture and Society, 1780�1950 (New York: Harper &
Row, 1966). ı;, 44.
94. Franz Liszt alıntısı için bkz. "Paganini." Gazelte Musicale. Paris. 23 Ağustos, J 830,
95. Bu antiklerin eleşlircl olm<L�a da. en eksiksiz anlatımı Renee de Saussine'in, Paga·
11i11i biyogrnlisindc bulunur. ()'Jew York: McGraw-Hil!, 1954), s. 20.
96. Bkz. Waıter Beckett. Li:r:.t {New York: Farr..ır, Str..ıus. und Cudahy, 1956), s. 10.
97. Robcrt Schuın;,ınn'dnn aktar.ın Cari Dori:.ın, Tlıe Hisıory of Music in Peıformarıce
(Ncw York: Norron. 197 l ). s. 224.
98. Liszt'dcn akwnın Bcckett. a.g.y.• s. 10.
99. Robert Schumann. Oıı Music and Mııl·ician:;, lng. çcv. Pau[ Rosenfe!d (New York, .
.
1946), s. 150.
1 00. Robcrt Baldick. The Life and Times ofFrtdirick Lenıaltre (Fair Lawn, N.J.: Essen­
lial Books. Oxford University Prcss, 1 959). özellikle s,' 52-54.
1 0 1 . Gautier'den aktaran a.ı.:.y.• s. 1 4 1 .
102. Bkz. Emest Newm:.ın. Tlıe Man Liszt (New York: Ca,<;.sell, 1934), s . 283; Saehcve­
rell Sitwcll, Li.l'zı (New York: Dover. 1967). s. 136.
1 03. Pierre VCron. Pari.ı· S'Anııı.ı·e (Paris: Lcvey FrCres, 1 874), s. 36.
104. Hogan. a,g,y.. s. xcii. Kısıtltınmış alkışa tarih koymak zordur. Bazı �ehirlerde fark�
lı mtiziğe farkl ı ;.ılkış tutulurdu. Mesela ı 870'ler Viyan:ısı'nda bir senfoninin bölümleri anı­
sında alkışlamak ı;örgüsüzlük iken. bir konçertonun bölümleri arasında alkış;,ı izin verilirdi.
!05. Grcen. a.g.y.. s. ı 68; Simon Tıdworth. Thearres: An Archiıectural and Cultural Jlfa-
tory (New York: Praeger, 1973). s. 173.
1 06. Bkz. örneğin, Duvignaud. L'Acteıır. J 9 l 3 'te Le Sacr<! du Printemps üzerinde kopan
fırtına son noktaya iyi bir örnektir. G:.ırrick'in zamanında bu özel olay, sır.ıdan bir iş gibi gö­
rülebilirdi.
107. S. Joseph, Tlıe Sıoty of tlıe Playhouse in England (Londr.ı: Barric & Rockcliff.
1 963), B. 7.
108. Tidworth. a.g.y.. s. 158,
109. Gan1ier'den aktaran a.g.y. . s. 1 6 1 .
1 1 0. Richard Wag:ııer'den tıkttlrtın a.g.y.. s . 172.
1 l 1 . Bkz. Jacqucs Barzun. Darwiıı. Murx, Wa,�ner (Garden City, N.Y.: Doubleday.
1 958): birkaç yerde müzikal lmtalar ı;,ışısa da Wagncr'in niyetlerini en iyi anlatan kitaptır bu.
1 12. Cari Sehoı'Skc. "Politics and Psyche in Fin-de-SiCcle Vienna." America11 Historical
Reı·iew, Temmuz 1 9 6 1 . s. 935.
1 1 3. Arthur Young. The Coııcerı Tradiıhm (New York: Ray. 1965), s. 2 1 1 , 203.
1 1 4. 18. yüzyıl progr..ım duyurusu için bkz. Hogan, a.g.y•• s. lxxv.
1 1 5. Einstein, a.g.y.. s. 37-40,
,
1 1 6. Hoş bir örnek için bkz. Hecıor Berlioz. Memoirs, Ing. çev. David Caims (New
York: Knopf. 1969), s. 230�3 1 .
1 1 7. Young. a.g.y.. s. 236-48.
[ 18. Richardson. a.g.y.• s. 142.
1 1 9. Bkz. Walter Benjmnin. /llunıinations, der. Hannah Arendt (Ncw York: Schoeken
Books. 1969). "Baudclttire."
120. ı\.g.y.• s. !73.
1 2 1 . Caceres. a.g.y.. s. 173.
122. Brian Harrison'un H.J. Dyos ve Michael Wolff (der.), Tlıe Victorı'an City. C. 1 (Bas­
ton: Routledgc & Keg:ın Ptıul. 1973) içindeki "Pubs" adlı yazısı pub yaşamının en iyi gün·
cel anJutımını verir. Brian H:.uTison. Drink and ıhe Victorians (Londra: Fı:tbcr and Faber.
971). s. 45.
123. John Woode, C!ııb,\' (Londru: 1900), çeşitli yerlerde.
124, A.g.y.
125. Richurdson. a.,ı:.y.• s. 128; bkz I>..ıvid H. Pinkney, Napoleon il/ t1nd ıhe Rehuilding
f Paris (Princcton: Princeton Universlty Pres.-:, 1958). ::. 73'ıeki harita; Raymond Rudorff,
'he Belle Ep(}qııe: Parı',t in t/u.' Nitıeties (New York: Saturday Rcview Prcss, 1 973), s. 32,
49-50.
126. Leroy·Bcaulieu, La Q11estio11 Oııvriere au XİX SiCcfe'dcn akuıran Richardson,
.g.y.• s. 88; oturup edebiynl ndamlunnı seyreden insanların ve bundan gocunmayan edebi·
tttçıların güzel bir nnlatımı için bkz. Henri d' Almer..ıs. "La LittCr.ıture au Cafö sous le Se·
)nd Empire," Les Oeııvres Lihre.ç, No. 135 (Eylül 1 932).
127. Roger Sh<tıtuck. The Banqueı Years, BI. 1.
128. Kalabalıktaki çeşitlilik konusunda bkz. Ernest Labroussc. Le Mouvement Ouvrier
' fes ldt!es S(Jciales an Frtttıce de 1815 d la Fin du XIX Siecle (Paris, 1 948), s. 90� David
inckney. The French Reı•nlutiorı of 1830 (Princeron: Princeton Univcn;ity Prcss. 1 972), s.
52-58.
147. Fc:lix Gilbert, "The Vencti<ın Constitution in Florentinc Poliıical Thought," Nicolui
Rubinstein, der.. Florerıtine S//.ıdies (Londra: Faber und Faber, 1968) içinde, s. 478.
148. Pa.o;quale Villari, The Life and Tımes o/ Girolumo Savanarola, İng. çeV. L. Yillari
(Londr.t: T. Fisher Unwin, 1 888), J, 106,
149. Bkz. G. Savanurola, Prediche sopra Eıechiele, der. R. Ridolfi, C. 1 (Roma, 1 955).
1 50. Bıı gösteri düny.ı.<:ının şahane bir anlatımı için bkı.. Rnlph Roedcr. The Marı of the
Renaissance.
1 5 1 . Savanarola. a.K.y.. s. 1 68.
ı 52. Bkz. Geraldinc Pelles. Art, Artist and Sol'iety (Englewood Cliffs. N.J.: Prentice�
Htıll. 1963).
J 53. Roderick Kedward, The Dreyfııs A/fair {Londra: Longmans, Green. 19ı;59), s. 8.
154. Olayın bu kısmının en yalın anlatım için bkz. Douglus Johnson, Fronce and
the
Bu
Drcyftıs Af!air (New York: Walker, 1967); aynca bkz. Guy Chapmı:m, The Dre;fııs Affair.
konuda yazılanlar, kt.işkusuz. çok fazla. Oluya bizzat karışmış olma�ın:.ı ragmenJoseph
Re­
ve 447
in:.ıch'm muuzzurı1 çalışm11sı hfilii remel kaynaktır. Buradaki anlatım Johnson, Chapman
. Kcdward'den alınmıştır.

129. T.J. Clark, The Ahsnlııte Bourgeois (Greenwich, Conn.: Ncw York Gnıphic Sociefy,
�73). s, 19.
130. A.g.y•• s. 9-30.
1 3 1 . Priscilla Robert<:on, The Revnlıııions of 1848: A Social Histnry (Princeton: Prince­
m Universiry Press, !967), s. 1 9-23.
132. Aktar:.ın Georges Duvcau. 1848: The Making ofa Revnlution, İng. çev. Anne Car­
r (New York: Panthcon. 1967), s. xix; aynca bkz. Kari Marx, The 18th Bnımaire ofLouiJ
mwparte; çevirmeni belli değil (New York: Internation:.ıl Publishers, 1 963), s. 2 1 . [Louis
rmapart'ın 18 Brumaire' l, çc:v. S. Belli, Sol Y.. 1 9901
133. Şekiller, Duveau, a.g.y., s. xxi'dc.
134. Theodorc Zeldin. France 1848-1945 (Oxford: Clarendon Press, 1973), s. 484.
135, Duvcau. a,g,y., s. 33-52.
136. H.R. Whitehouse, TheLife ofLamarıine (Bostan: Houghton Mifflin, 1 9 1 8), ll, 240.
J 37. Elias Regnault, Hlstoire dır Gouvernemenı Provisoire (Paris, tarihsiz), s. 130. (Ki-
p özel olar.ık bao;ılmıştır; mevcut kopyal:tr, Pnris'rcki the BibliothCque Nationale. Paris, ve
ew York Public LibnLry'de.)
138. L:unartine. M,�molres Po/iliqııes (Patis. tarihsiz), il, 373'ten aktaran L. Barthou,
ımartine Orclleur (Paris: Hachettc. 1 926). s. 305-09.
139. Bkz. Whitehouse. a,g.y., s. 242-45; Regnault'den aktar.ı.n a.g.y.• s. 130; Whiteho·
c:, a.g.y.. s. 241; Alexis de Tocqueville, Recol/ections. ing. çev. Stuart de Maıros (Londra:
155. Mauriac'den akıar.ın a..r;.y., önsöz; beJki de, olayın ha.'<s<.ı.�iyetini korurken ü�t orta
sınıf ıutumunu y:ınsıtan, tar:.tflı da olsa, en ilginç çalışma Murcel Proust'un Jean Sante­
uil'üdilr.
156. Edou;ırd Drumont, "L. Ame de Capt Dreyfus." La Lihre Parole, 26 Ar.ılık 1894:
kısaltılmış bir çevirisi için bkz. Louis Snydcr, The Dre;fus Case (New Bnmswick. N.J.: Rut­
gen; University Prcss, 1 973), s. 96.
157. A.g.y.
15R. ArsCnnc de Marloque. Mtmnires (Paris: özel basım, ıarihsiz), BibliothCque Nati-
onulc, İng. çev. R.S.
159. Johnson. a.g.y.. s. 1 1 9: ti.im metin bu kitapta mevcut olduğu ve tüm alıntılar belli
par.tgr.ıflar.ı gönderme yaptığı için, alıntılar tek tek verilmemiştir.
1 60. Aktarnn Zeldin. a.g.y., s. 750-5 I.
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ı. Max Wcber, Econrmıy and Sodety. der. Guenther Roth ve Claus Wıttich (New York:
Bedminster Pres::. 1968), 111. 1 1 12.
2. Sigmund Frcud. The Fııtııre ofan J!lu.�iorı (New York: Anchor, 1957), s. 7. IBir Yanıl-
wmw11111 Geh·ce.�i, çev. M.Z. Kars, Kaynak Y.• l 985].
.•

:ırvill Press. 1 948). s. 126. 3. A.g.y.

l 40. A.g.y., s. 124. 4. Webcr. a.g.y., s. 1 1 14.
1 4 1 . Willi:1m L:mger. Political tmd Sncı'al Upheaval, 1832-1852 (New York. Harper & 5. A.,t:".y., s. l 120-2 1.
)W, J 969), S. 337-38. 6. Freud. a.g.y., s. 54.
142. A.g.y., 343-44. 7. A.g.y.. s. 40.
.
143. Don:tlll Wcinsıein, Savanarnla atıd F/nrcnce (Princcton Univcrsity Press, 1 970). s. 8. Bu sistemin daha detaylı bir incelemesi için, bkz. Richard Scnnett, .TheArtist und the
...75, University," Deadalus (Güz 1 974).
Cu·
144. Marsilio Ficino'd:m aktur.m Ferdinand Schevill, Medieval and RenaissarıCl' Floren· 9. Jimıny Breslin'in önsözii ve Richard Sennett'in sonuç ytıZısıyla ba.�ııffiıştır. Mario
� ilk b:L�kı A Histm')' of Florent·c (New York: Harper Torchbook, 1936 ve 1 963). fi, 416:
·

omo. Frırcst Hi/ls Dı'ary. (Ncw York: Rnndom House, 1 974). İzleyen çözümlemeler o kitnp­
ıcelli'den aktar..ın cı.,ı:.y.. taki sonuç yazısından çıkanlmıştır.
..
145. Robcrt S. Lopez. H:ırd Timcs and the lnvcsrmcnt in Culture," The Re11aissa11ce, 10. A.g,y.. s. 6 1 .
r ES.\'tl)'.�. {der.) Wallace Ferguson (Ncw York: Harper Torchbook, 1954) içinde, s. 45; Eu· J 1. A.g.y• • s. l 03.
nio G:ırin. La Culıw·a Filo.wifı'ca del Rirıa.w:imenıo ltaliano (Florence, l 961 ), çeşilli yer· 12. A ..�.,1·.. s. 1 28-29.
'de: Richard Trexler, "FJorentine Rcligious Expericnce: The Sacrcd lmage," Stııdies in the 1 3 . Norıon Long. "The Local Community us an Ecology of Games,"' der. Edward Ban­
naissauce, xıx ( 1972). 440-41. fictcl, Uthan Gnw:rrımenı (Yeni baskı: New York: Free Prcss, l 969). s. 469.
.
146. Richard Sennctt, "Thc Demognıphie Hisıory of Rcnaiss.ınce Ftorencc . (h<ızırhk 14. Cuomo, a.g.y.. s. 56.
una.-:ınd:ıki m:ık;ıle). 15. A.g.y.. s. 67.
 16. A .,ı.;.y. , :>. 1 34.
17. 1\.g.y.• s. 147-49. Ek
18. Evrcinoff'dan aktaranlar Stanford Lyman ve Marvin Scott. The Drama ofSocia/ Re­
ality (Ncw York: Oxford Univcrsiıy Prcss, 1975). s. 1 1 2 bu iki yazardan yapılan doğrudan
alıntılar s. 1 1 l 'de.
19. Siı;mund Freud. "Crcative Writers and Day-Drcaming," The Sıandard Edition ofılıe
Psyl'fıofrıgiı'al Work.1' ofSigmııııd Freııd. IX (Londr.ı: Hogarth. 1959). 144.
20. Bkzi Arthur Kocst!er. Tlıe Acı ofCreatio11 {New York: Macmillan, 1 964), çeşitli yer­
lerde.
2 ! . Bk.ii Ernst Kris, P.\)'Ôıoaııa!yıı'c Exploratioııs in Art (Ncw York: Schocken, 1964),
çocuk oyunlİnda karik:ıtürün p:;işik ecdadıyla ilgili bir taruşma için için özellikle bkz. s. 173-
203.
22. Huizinga, a.g.y.. s. 7-9.
23. Jc:ın Phıgct, Play. Dreanı.\". and /mitatiotı itı Childhood (Londnı: Heincmann. 195 ! ) ,
448 çeşitli yerlerde, özel likle Bl. ı.
24. P:-;ikolog, oyundaki hayal kırıklığının bu analizinin Fcstinger'in idrak uyuşmazlığın­
daki durum takviyesi fikrine yakın olduğunu anlayacakllr. Bkz. Lcon Festinger, A Theol)' of
Cogııirfre Dissrmaııce (St:mford, Calif.: Stanford Univcrsity Press, 1957); also "The Psycho­
logical Effccts of Jnsufticient Reward:;," America11 P.ıychofogi.\'f, 1961, C. 16, No. 1 . s. 1 - 1 l .
25. Sigmund Freutl. Oıı Narci.�sisnı (Londra: Hogarth, 1957; ilk baskı 1 9 14).
26. Hcinz Kohut. Tlll' Analysfa of thf! St!lf (New York: lntemational Univcrsities Press,
1971), '· 33-34.
27. Olto Kernberg. "Structur.ıl Derivatives ofObject Relationshi ps," /nternational .lour-
11al of P.ı)'ciıoaıwly.ı·is. C. 47. 1 966, s. 236-53; Kcmberg, "Factors in thc Psychoanalytic Trc­
aımcnı of Narcissisıic Pcrsoımlities." Joıır11a! of the American Psychoaıurlyıic Association,
1970. C. 18. No, 1, s. 5 1 -85; Kohut. a.g.y., s. 22-23.
28. D.W. Winnicott. "Tnınsiıiontıl Objecto; and Transilional Phcnomena," lnternatimwl
Jmırııal rıf Psyc/uı(lııalysİ.I'. 1 953. C. 34, :;, 89-97.
29. B'u görü� D<.micl Bel! (The Conıiııg of Pm,:t-lndustrial Socieıy) ve A!ain Tour:.Unc (la
Prodııcıioıı de la Soch'rO gibi farklı yazarlarda ya da Andre Gorz ve Scrgc Mallct gibi fark­
lı stratcji:-;tlcrde görUlür.
30. Amerika Bir!e�ik Dcvlctlcri 'ndc, kendilerini işçi sınıfından çıkmış, ancak bilrokralik
kayıtlard<.l hillD. işçi kalan kişiler olarak gören mavi yakalı i�çi gruplarına sıklıkla rastlanır. Bu
konuda özellikle Bl:ıuncr'in teknolojik işçilerle ilgili çalışmasına bkz.: Robert Blauncr, Ali­
eııatirm aud Frcedrını: The Fac:loı)' and lts lndusıry (Chicago: Univcrsy of Chicago Press.
1 967).
3 1 . Jane Yeline. "Buremıcratic lmpenıtivc:; for ln:;titutiontıl Growı.h: A Ca.-;e Study" {cl­
y;.ızması).
32. "Çok yönlü çalışma" terimi R.J. Lifton·ın "Protean Man," Partisa11 Revfow, C. 35.
No. 1 (Kış. 1 968). s. ı 3-27'den alınmıştır. Çok yönlü ç.ılışmanın en iyi anlatımı Mil!:-;,
a.g.y.'de; bu Wr çalışmanın getirdiği eğitsel/teknolojik beceri sorunu en iyi çözümlcme.�i için
bkz. Chrislophcr Jcncks ve David Ricsman, Thl! Academic Revolııtion (Garden City, N. Y.:
Doublcday, 1961-i).
33. C. Wrig:ht Mili:;. "The Middlc Clas:-;cs in Middle-Sizcd Citics," Aml!rican Sociologi­
ca! Neview, C. il. No. 5 (Ekim 1946), s. 520-29.
34. Bkz. Scnnctt ve Cobb, a.g.y., s. 1 93�97.
 " S u ç ! uyorum ! '"
S ayın Cumhurbaşkanı M . Felix Faure ' a Açık Mektup

Sayın Başkan,
Daha önce beni kabul etmiş olma inceliğinizden dolayı size te­
şekkür borçluyum. Onurunuzun ve şu ana dek hep yükselen başarı­
nızın bir daha hiç silinmeyecek, utanç verici bir leke tehdidi ile
'
karşı karşıya olduğunu söylememe izin verin.
En alçakça iftiralardan alnınızın akıyla çıkarak gönüllerde taht
kurdunuz. Rusya ile yapılan ittifakın Fransa'da yarattığı bayram
havasına öncülük etmekten mutlu görünüyorsunuz ve emek, haki­
kat ve özgürlük yüzyılı olan büyük yüzyılımızı taçlandıracak Ev­
rensel Sergi'nin görkemli zaferine başkanlık etmeye hazırlanıyor-

* L'Aurore, 1 3 Ocak 1 898. Emile Zata Oavasr adlı kitaptan. (New York: Benjamin R.
Tucker, 1 898), s. 3·14.
 sunuz. Fakat, bu iğrenç Dreyfus olayı adınıza, -yönetiminize diye­
Bordereau bir süredir, genel felç nedeniyle ölen İstihbarat Daire
Başkanı Albay Sandherr'in elinde bulunuyordu. Elbette, bugün ol·
cekfün- sürülmek istenen ne kara bir lekedir! Adalete ve gerçeğe
son bır darbe daha vurularak, bir savaş konseyi emirlere uyduğu ge­
duğu gibi o zanrnn da belgeler kaybolınuş, "uçmuştu". Bordere·
rekçesiyle Esterhazy'i suçsuz bulma cesaretini gösterdi. Sonunda
au 'nun yazan araştırılırken, a priori olarak bu kişinin ancak Genel·
bu da yapıldı! Fransa'nın alnına bir leke sürüldü; bu toplumsal ci­
kurmay'dan ve bir topçu subayı olabileceği sonucuna varıldı; bor·
dereau'nun ne denli yüzeysel incelendiğinin göstergesi olan ikili
nayetin sizin yönetiminiz altında işlendiği tarihe geçecektir.
bir yanılgıydı bu; çünkü yapılacak etraflı bir inceleme ile söz konu·
Onlar her şeye cesaret edebildiklerine göre, ben de edeceğim.
su kişinin Kara Kuvvetleri'nden bir subay olduğu kanıtlanır. Onlaı
Mahkeme olayı tüm açıklığıyla ve eksiksiz olarak ortaya koymaz­
araştırmalarını kendi çatıları altında yaptılar; yazıları incelediler;
sa, daha önceden söz verdiğim gibi, gerçeği söyleyeceğim. Konuş­
sarıki bir tür aile içi sorunmuş gibi. Karargfilıta baskına uğratılacak­
mak görevimdir; suç ortağı olmayacağım. Yoksa, gecelerim, uzak-
452 !arda bir yerde, işlemediği bir suç yüzünden en korkunç işkencele­
. tı bu hain ve oradan defedilecekti. Bir kısmı bilinen bir öyküyü yi­
nelemek istemiyorum. Dreyfus 'tan kuşkulanıldığı anda Binbaşı
re maruz kalan suçsuz bir insanın hayaliyle karabasana dönüşecek.
Paty du C!am sahneye çıktı. O andan itibaren Dreyfus'u keşfedeıı
Ve,. Sayın Başkanım, size bu gerçeği isyan halindeki dürüst bir
)3inbaşı C!am olınuştur. Dava onun davası olınuştur, haini şaşırtıp
insan olarak tüm gücümle haykıracağım. Sizin gibi onurlu bir insa­
yenilgiye uğratmak ve itiraflara zorlamak için elinden geleni yap­
nın bu gerçeği bilmediğine inanıyorum. Öyleyse, gerçek suçlular
mıştır. Kuşkusuz ki, istihbaratı hiç yeterli görünmeyen General
çetesini fükenin en yüce makamı olan size değilse, kime anlatabi­
Mercier, kendini kilise işlerine kaptırmış olan Genelkurmay Başka­
lirdim?
m General Boisdeffre ve vicdanını susturarak birçok olaya karışan
Önce,, Dreyfus'un yargılanması ve suçlu bulunmasina ilişkin
Genelkurmay Başkan Yaı·dımcısı General Gonse da işin içindedir,
gerçeği gpzden geçirelim.
Ama bunların hepsiııi yöneten, suyun başını tutan ve hipnotizma
Her şey baştan sona, uğursuz bir adamın başının altından çık­
ederek onları uyutan Binbaşı Paty du Clam'dır. Binbaşı ispiritiz·
mıştır; o zamanlar binbaşı olan Yarbay Paty du Clam. Tüm Dreyfus
mayla, büyücülük ve ruhlarla ilgilenmektedir. Talihsiz Dreyfus üze­
olayına o neden olınuştur. Dürüst bir araştırma ile eylemleri ve so­
rinde bu adamın ne gibi deneyler yaptığı, onu hangi tuzaklara dü­
rumlulukları açıklanmadıkça bunun anlaşılması mümkün değildir.
şürmeye çalıştığı, hangi çılgın soruşturmalara tabi tuttuğu, baştar
Anlaşılması güç, delişmen bir zihniyeti olan bu adam, okuduğu
sona işkenceye dayanan canavarca fantezilerini ona nasıl uyguladı­
günlük gazete tefrikalarından etkilenerek çalınmış belgelerden
isimsiz mektuplardan, gizli buluşmalardan, geceleri çarpıcı dediko : ğını kimse bilemez.
Ah! İşin başında olup bitenleri gerçek ayrıntılarıyla bilenler ka­
dular yaymaya çalışan gizemli kadırılardan hoşlanır. Dreyfus 'a bor­
bus geçirdiklerini sanırlar. Binbaşı Paty du C!am, Dreyfus'u tutuk­
dereau 'yu dikte etme fıkri ona aittir. Bordereau'yu aynalarla kap­
layıp hücreye kapatıyor. Hiç zaman yitirmeden koşup Bayan Drey­
bnmış bir odada incelemeyi hayal eden de odur. Binbaşı Forzinet­
. fus' a bir şey söylememesi için gözdağı veriyor; yoksa kocasının işi
ıı onun elinde fenerle uyumakta olan sanığın yanına girmek için
. . bitıniş olacaktır. Bu arada Dreyfus yırtınıyor, masumiyetini haykı­
ızın venlmesini istediğinden söz etti. Aslında amacı sanığın yüzüne
nyor. Ardından sorgulaına, bir onbeşinci yüzyıl tarihçesi gibi, biı
ansızın ışık tutarak uyku sersemliğiyle suçunu itiraf etmesini sağla­
giz perdesi altında, ilkel yöntemlerle yapılıyor. Bunların tümü de
. maktı. Her şeyi anlatınam gerekmez; eğer biraz araştırılırsa her şey
tek bir çocuksu kaıuıa dayandınlıyor, o da yalnızca bayağı bir iha­
açığa kavuşturulacaktır. Yalnızca şunu açıklamalıyım: Dreyfus ola­
net değil, utanmasızca bir dolandırıcılık olan şu bordereau saçma­
yını malıkemeye götürmekle görevli bir askeri savcı olan Binbaşı
sı. Saçma, çünkü verildiği öne sürülen sırların hemen tümü değer­
Paty du Clam, tarih ve sorumluluk sırasına göre, işlenen korkunç
siz şeylerdi. Bu konuda eğer ısrar· ediyorsaın, bunun nedeni daha
adlı hatanın en önde gelen suçlusudur.
 eride bu yumurtadan, Fransa'nın hasta düşmesine yol
açacak olan nı öğreniyoruz. Aralarından biri, Bay Gobert, istenilen karara var­
Drkunç adaletsizlik, gerçek bir suç çıkacak olmasındandı
r. Adli ya­ madı crı için askeri tarzda azarlanmış. Bir de Dreyfus'a karşı tanık­
tlgının nasıl gerçekleştiğini, Binbaşı Paty du Clam 'ın tezgii.h
111 buna nasıl yardımcı olduğunu, Genera
lan- lığa ;elen 23 subay vardı. Onların sorgusuna iliŞkin bir bilgimiz
l Mercier'nin, General yok. Hiç değilse tümünün de aleyhte tanıklık etmediğinden emi�iz
oisdeffre ve General Gonse'un nasıl aldanabildiklerini,
bu hatanın ve bunların Genelkurmay mensupları olduklarının altını çızmehyız.
ırumluluğunu adım adım nasıl üstlendiklerini, sonraki aşamad
a bu Bu bir aile davasıdır; orada hepsi kendi evlerindedirler ve unutul­
ınılgıyı tartışma götürmez kutsal bir gerçek olarak kabul
ettirmek mamalıdır ki, bu davayı Genelkurmay istemiştir, sanığı suçlu bul­
ffeğine nasıl inandıklarını tüm ayrıntılarıyla göstermek isterdim
. mustur, şimdi de ikinci kez cezalandırmaktadır.

-�1
mi, bilşlangıçta savsaklama ve kavrayış noksarılığında
n başka bir
y yoktu . En kötüsü, çevrelerinin dinsel tutkularına ve mesle
E vet, eldeki tek kanıt bordereau'ydu ve bilirkişiler de onunla il-
ki ön­ gili fikir birliğine varamamışlardı. Konsey oturumunda yargıçların
trgılara yenik düşmüşlerdi. İşin yürümesi için budala 5
lıklara ses çı­ ister istemez beraat vereceklerinden söz edilir. Bu nedenle, umutsuz 4 5
trmıyorlardı.
· bir inatla, hüküm giydirmeyi haklı çıkaracak gizli, karşı koyulmaz
Sonunda Dreyfus savaş konseyinin huzuruna çıkarıldı.
Kayıtsız bir belge ortaya atılıyor. Ama bu belge açıkça gösterilmi'.?r. Bu her
rtsız gizlilik talep edildi. Bir hain, sının düşmana açarak
Alman seyi meşru kılan, önünde eğileceğimiz, görünmez ve bılınmez hır
ıparatoru'nun Notre Dame' a girmesini sağlayacaktı da
etkili sessizlik ve gizlilik önlemler.i alamayacaklardı.
onlar da­ �anrı. Bu belgeyi tüm gücümle reddediyorum. Belki de küçük ka­
Olacak iş dınların söz konusu olduğu ve bir yerinde herhangi bir D ... .'den ya
ğil! Fransız ulusu şaşkınlık içindeydi. Korkunç şeyler
fısıldaşılı­ da karısı için çok düşük bir bedel ödendiğini düşünen bir eşten söz
r, tarih adına iğrenç ihanetler ağızlarda dolaşıyor ve ulus
çaresiz, edilen bir belge! Hani, ulusal savunma çıkarlarını zedeleyen, gele­
yun eğiyor. Öyle ağır bir ceza da yok. Suçlunun rütbesi
nin kamu cekte bir savaşa yol açabilecek belge nerede? Hayır, hayır, bu bir
ünde sökülüşü alkışlanacaktır, pişmanlık içinde bu lekeyi
taşıya­ yalan, hem de iğrenç ve ahlaksızca bir yalan; çünkü dokunulmazlık
� yaşaması istenecektir. Peki. Avrupa
'yı ateşe atabilecek denli zırhı altında yalan söylüyorlar, öyle ki kimse onları suçlayamıyor.
llikeli olan ve söylenemeyen, karardıkta bırakılan şeyler
gerçek Fransa'yı ayaklandırıyorlar, sonra da meşru duygu selinin ardına
ydi? Hayır! Bütün kurgu yalnızca Binbaşı Paty du Clam'ı
n çılgın gizleniyorlar. Yürekleri sızlatarak, kafaları karıştırarak ağızlan .ka­
val gücüne dayanıyordu. Her şey en gülünç türden günlük
gaze­ patıyorlar! Daha büyük bir yurttaşlık suçu olabilir mi?
tefrikalarını gizlemek içindi. Bunu anlamak için yalnızc
a savaş Bunlar, Sayın Başkan, adli bir hatanın nasıl yapıldığım gösteren
lseyi huzurunda okunan iddianameyi incelemek yeterli
dir. olgulardır. Manevi kanıtlar, zengin bir adam olarak Dreyfus 'un du­
Ah! Böylesi bomboş bir iddianameyle bir insanın suçl
�abilme­ rumu, bir saik yokluğu, ardı arkası kesilmeyen bir masumiyet çığ­
'ir adaletsizlik abidesidir. Dürüst bir insanın bu suçlam
ayı, Şey­ crı• onun Binbaşı Paty du Clam'ın sıradışı hayal gücünün, dini or-
Jıo
Adası'nda ödenen ölçüsüz bedeli düşünerek, çileden çıkmad '
an tamın ve çağımızın yüz karası "Yahudi avının" kurbanı oıgugu ger-
�

isyan etmeden kabullenebilmesi olanaksızdır. Dreyfus 'un

birden
la dil bilmesi suçtur; evindeki aramada tehlikeli bir belgen
in bu­
amamış olması suçtur; arada bir doğduğu ülkeye gitmes
i de suç­
Çalışkan olması, öğrenmeye istekli olması suçtur. Kafası
nın ka­
nası suçtur, karışmaması da suçtur. Ya iddianamedeki
ayakları
e basmayan biçimsel iddialar! Suçlamanın
on dört ana başlıktan
�tuğu söylenmişti, oysa bordereau maddesinden başka
bir şey
amıyoruz. Dahası, bilirkişilerin de birbirleriyle anlaşam
adıkları-
çeğini aydınlatmaktadır.
. :· . .
Şimdi de sıra Esterhazy olayında. Aradan üç yıl geçtı;:.derın hır
vicdan rahatsızlığı içinde çoğu kişi kaygı duyarak araştırdılar, so­
nunda Dreyfus 'un suçsuz olduğu kanısına vardılar.
Bay Scheurer-Kestner'in önce kuşkulanıp daha sonra kesin yar
:
gılara ulaşmasının tarihçesini vermeyeceğim. Fakat Kestner kendı
arastırmasını sürdürürken Genelkurmay' da da bazı şeyler oluyordu.
�
Al ay Sandherr ölmüştü, onun yerine İstihbarat Dairesi 'nin başına
 Albay Picquart getirilmişti. Picquart görev başındayken eline bir
mektup-telgraf geçer. Bu mektup yabancı bir gücün ajanı tarafından
Binbaşı Esterhazy'e gönderilmiştir. Picquart soruşturma açmak zo­
rundaydı. Besbelli ki, daha önce üstlerinin emri dışında hiçbir za­
man bir eylemde bulunmamıştır. Bu nedenle kuşkularuu üstlerine,
yani General Gonse'a, General Boisdeffre'e ve General Mercier'in
yerine Savaş Bakan!ığı'na getirilen General Billot'ya iletir. Çok sö­
zü edilen ünlü Picquart belgeleri, Billot belgelerinden başkası de­
ğildir; demek istediğim, bir astın Bakanı için toplamış olduğu bu
belgeleri ihtiva eden bu dosyanın bugün de Savaş Bakanlığı'nda
456 bulunması gerekir. Araştırmalar 1896 yılının Mayıs ayından Eylül
ayına dek sürdü. General Gonse, Esterhazy'nin suçlu olduğuna
inanmıştı. General Boisdeffre ile General Billot da bordereau'daki
el yazısının Esterhazy' nin yazısı olduğundan kuşku duymuyorlardı.
Albay Picquart'ın soruşturması bu gerçeğin ortaya çıkarılmasıyla
sonuçlanmıştır. Doğallıkla, bu durum büyük bir çalkantı yaratınış­
tı, çünkü Esterhazy suçlu bulunursa Dreyfus davasının yeniden in­
celenmesi kaçınılmaz olacaktı. Oysa Genelkurmay Başkanlığı bu­
nu hiçbir" şekilde istemiyordu.
Daha sonra acı veren psikolojik bir dönem yaşanmış olmalı.
Dikkatinizi çekerim ki General Billot uzlaşmada yoknı; meseleye
yeni bulaşmıştı. Gerçeği ortaya çıkarabilirdi. Ne yazık ki kamu­
oyundan ve elbette General Boisdeffre, General Gonse gibi mesai
arkadaşlarına, ve· tabii astlarına ihanet etınekten korktuğu için bunu
göze alamadı. Sonra, vicdanı ile ordunun çıkarı olarak gördüğü şey
arasında bir dakikalık bir çatışma oldu. İşte, bu dakika geçtiğinde,
her şey bitınişti. Artık işin içine karışnuş, uzlaşmıştı. Bunu yaparak
öteki kişilerin suçunu üstüne alnuş, onlar kadar, hatta onlardan da­
ha fazla suçlu duruma düşmüştü. Çünkü adaleti gerçekleştirebilme
gücüne sahip iken, bunu yapmamıştı. Her şey çok açık! General
Bi!lot, General Gonse ve General_ Boisdeffre Dreyfus'un suçsuz ol­
duğunu bir yıldan beri biliyorlar. Buna karşın gerçeği gizliyorlar.
Geceleri rahat uyuyabiliyorlar ve çok sevdikleri karıları ve çocuk­
ları var!
Albay Picquart dürüst bir insan olarak görevini yerine getirmiş­
ti. Üstleri karşısında adalet adına direniyordu. Hatta onlara yalvarı­
yordu; yaklaşan ve gerçek öğrenildiği zaman kopacak korkunç fır-
tınaya bakarak, yaptıklarının ne kadar akılsızca olduğunu söylüyor·
du. Daha sonraları Bay Scheurer-Kestner de General Billot'ya aynı
şeyleri söylüyor ve sorunun toplumsal bir yıkıma neden olacak dü·
zeye getirilmemesi için ona bir vatansever olarak yalvarıyordu. Ne
var ki bir kez suç işlenmişti ve Genelkurmay suçunu itiraf edemi·
yordu. Böylece Albay Picquart başka bir göreve atanarak mümkün
olduğu kadar uzağa, Tunus'a gönderildi. Böylece, ona Mores Mar·
kisi'nin öldürüldüğü bölgede görev verilerek hir gün kendisinin de
görevi sırasında mutlaka kılıçtan geçirileceği ve yiğitliğinden dola­
yı onurlandırılacağı bile hesaplandı. Şerefine hiçbir leke sürülme­
mişti. General Gonse onunla dostça mektuplaşıyordu. Açığa vurul­
ması felaket olacak sırlar saklı tutularak tabii ki.
Paris 'te gerçek karşı konulmaz bir güçle yol alıyordu ve bekle­
nen fırtına koptu. Bay Mathieu Dreyfus, Binbaşı Esterhazy'i borde­
reau'nun gerçek yazarı olarak suçladı. O sırada Bay Scheurer-Kest­
ner davanın yeniden incelenmesi konusunda Adalet Bakanı'na di­
lekçe vermek üzereydi. İşte o günlerde Binbaşı Esterhazy ortaya
çıktı. İlk önce çılgın gibiydi. Kendini yok etıneye ya da kaçmaya
hazırdı. Ama ansızın kafa ıutınaya başlar, Paris'i şaşkına çevirir.
Demek ki yardımına koşanlar olmuştur. Ona döndürülen dolapları
ve düşmanlarını bildiren imzasız bir mektup gönderilmiştir. Hatta
bir gece gizemli bir kadın kendisine Genelkurmay' dan çalınmış bi.ı
belge verme zahmetine katlanmıştır. Onu kurtarabilecek olan bel­
gedir bu. Ve burada yine Yarbay Paty du Clam'ın parmağını gördü­
ğün1ü söylemeliyim. Onun hayal gücünün ürettiği çareler hemen
belli oluyor. Dreyfus'un suçlanması Yarbay Clam'ın eseriydi ve
şimdi bu eser tehlikedeyken hiçbir şey yapmadan duramazdı; do­
ğallıkla yapıtını savunmalıydı. Davanın yeniden incelenmesi de ne
demekti? Şeytan Adası'nda trajik bir biçimde son bulan o olağanüs­
tü tefrikanın yıkılışına izin mi verecekti? Asla! Bundan sonra Albay
Picquart ile Ym-bay Paty du Clam arasında düello başlayacaktır. Bi­
risi açıkça, öteki maskeli olarak meydan okuyacaktır. Çok geçme­
den her ikisini de sivil mahkemenin karşısında göreceğiz. Aslında,
tüm bu olanlar Genelkurmay'ın kendini savunmasından, işlediği
suçu, her saat iğrençliği büyüyen suçu itiraf etınekten kaçınmasın­
dan başka bir şey değildi.
Herkes Binbaşı Esterhazy'i kimin koruduğunu merak ediyordu.
 ınu koruyan, en başta, her türlü numarayı çevire
n, ama komik yön­ olarak onu biz aklayamayız. Çünkü biliyoruz ki Esterhazy' i suçlu
mleriyle her şeyi yüzüne gözüne bulaşt
ıran Yarbay Paty du bulmak, Dreyfus'u aklamaktır." Savaş konseyi bu saplantıdan asla
lam 'dı. Sonra General Boisdeffre, General :
Gonse ve özellikle de kurlu lamazdı.
eneral Billot. Dreyfus 'un suçsuzluğunun kabul
edilmemesi gerek­ Bu kişiler sonsuza dek savaş konseylerimizin kamburu olarak
ydi ki, Binbaşı aklansın. Dreyfus aklanırsa,
Savaş Bakanlığı su­ kalacak ve bundan böyle bu konseylerin kararlarını her zaman kuş-
ıyları halkın nefreti altında ezilirdi. Ve bu şaşılac
ak durumun ga­ ku altında bırakacak haksız bir karar vermişlerdir. İlk savaş konse-
p sonucu, görevini yerine getirmeye çalışan tek
dürüst insan olan yi kavrayış noksanlığı göstermiştir. İkincisi "zorunlu" olarak ağır
!bay Picquart'ın kurban edilmesi, hor görülm
esi, cezalandırılma­ suç işlemiştir. Yineliyorum: İkincisinin özrü, daha önceki ll\ahkeme
ydı. Ey adalet! Yüreğimizi ne büyük bir umuts
uzluk sarıyor! Es­ kararının dokunulmazlığını açıklamasıydı ve astlar bunun tersini
rhazy 'i mahvetmek için telgraf kağıdını onun
uydurduğunu, dola­ öne süremezlerdi. Ordunun şerefınden söz ediliyor, onu sevmemiz,
saymamız isteniyor. Ah! Evet, elbette! Bir tehlike karşısında Fran- 459
sıyla bir sahtekar olduğunu söyleyecek kadar ,
ileri gittiler. Fakat
ınn aşkına, neden? Ne amaçla? Bir tek
neden gösterin. Onu da mı · sız toprağını savunacak olan orduyu tabii ki sevip sayıyoruz. Ordu
ıhudiler satın almıştı? Hikayenin ilginç yanı,
onun bir Yahudi bütün halktır ve böyle bir ordu için saygı ve sevgiden başka bir şey
ışmanı olmasıdır. Ne alçak bir görünüm! Tertem
iz yaşamıyla bir gelmez elimizden. Ama sorun ordu değildir. Onun şerefini ve say­
;an yıkıma uğratılırken, borçlar ve suçlara batmış
insanların ma­ gınlığını düşündüğümüz için adalet istiyoruz. Burada asıl sorun kı­
miyet ilanl(l.J"ı. Bu noktaya gelen bir toplum çürüm
eye yüz tut­ lıçtır, belki de yarın bir gün başımıza efendi kesilecek olan kılıç! Bu
lŞtur.
kılıcın kabzasını ikiyüzlüce öpmek mi? Asla!
İşte, Esterhazy olayı budur, Sayın Başkan; ortada
aklanan bir Şunu da kanıtladım: Dreyfus davası subayların, muvazzafların
çlu var. Neredeyse iki aydan beri bu maharetle
kotarılan işi saati davasıdır. Genelkurmay'dan bir subay, yine Genelkurmay'daki ar­
Hine izleyebiliyoruz. Günün birinde dehşetli anları
uzun uzun ya­ kadaşları tarafından ihbar ediliyor ve Genelkurmay ileri gelenleri­
acak olan bir öyküyü özetliyorum. General Pellieu
x ve Binbaşı nin baskısıyla cezalandırılıyor. Tekrar ediyorum, tüm personel suç­
ıvary'nin yaptıkları acımasız soruşturmalardan
alçaklar yücele­ lu duruma düşmeksizin Dreyfus'un suçsuz çıkması olanaksızdır.
;, masumlar da lekelenmiş olarak çıktılar. Sonra
da savaş konse­ Bu yüzden, subay takımı akla gelen her türlü çareye başvurarak; ba­
toplantıya çağrıldı.
sın kampanyalarıyla, bildirilerle, nüfuzlarını kullanarak Esterhazy 'i
' Bir savaş konseyinin yaptığını öteki savaş konsey
inin bozabile­ Dreyfus 'u ikinci kere mahvetmek pahasına korumuşlardır. Cumhu­
ıi nasıl umulmuştu?
riyet hükümeti, General Billot'nun bile düzenbaz çetesi diye adlan­
'Yargıçların her zaman olası seçimlerinden hiç
söz etmiyorum. dırdı<iı bu kimseleri temizlese ne güzel olurdu! Her şeyi baştan ba­
ker!erin kanına işleyen üstün disiplin ideali onların
adaleti yeri­ �
sa d zeltmeyi ve yenilemeyi göze alacak olan gerçekten güçlü,
getirme gücünü yok etmeye yetmez mi? Disiplin,
vaş Bakanı, büyük şef, ulusun temsilcilerinin
itaat etmektir. �Ilı, vatansever bakan nerede? Ulusal savunmanın kimlerin elin­
alkışları arasında de olduğunu bildikleri için büyük kaygılar duyan nice kişi tanıyo­
k açık verilmiş bir mahkeme kararırun mutlak
otoritesini teyit rum. Ülkenin alınyazısı üzerine karar verilen o kutsal sığınak ne
�rken, bir savaş konseyinden onu resmi olarak yalanl
aması bek­ aşağılık oyunların, dedikoduların yuvası olmuştur! Dreyfus dava­
ebilir mi? Hiyerarşik olarak bu olanaksızdır. Gener
al Billot, yap­ �
sıyla orduya tutulan ışık altında gördüklerimiz, bu talihs , bu "Pis
: açıklama ile yargıçlara telkinde bulunmuştur. Onlar
da ateşe atı­ Yahudi" sözü ile kurban edilen insan bizi dehşete düşürüyor. O say­
asına, düşünmeden karar vermişlerdir. Şu düşün
ceye dayanıyor­ gınlıktan uzak ve yalancı devletin varlık nedeni bahaneşi. ardm ct.
a
"Bir savaş kouseyi, ihanet suçundan dolayı Dreyfu
s'a hüküm nasıl da çılgınlığın ve ahmaklığ ın bir karışımı, sıradan po )
ısıye du­
diimiştir, öyleyse Dreyfus suçludur. Şimdi, bir
savaş konseyi menler, engizisyona yakışir despotça gelenekler dönüp duruyor ve
 postal!ru:ı ulusun ensesinde olan bir avuç altın kordonlu subayın
z�vkı ıçın gerçek ve adalet çığlıkları nasıl da gerisin geri ülkenin
agzına tıkılıyor!
Suçlarından biri de kirli basının desteğini kabul ederek Paris 'te­
k.i tüm düzenbazların kendilerini alkışlamasına izin vermeleriydi.
Oyle kı,. şımdı düzenbazların
hak ve dürüstlüğün ayaklar altına alın­
masıyla pervasız zaferine tanık oluyoruz. Bu büyük yanılgıyı sür­
dürmek için tüm dünya karşısında alçakça bir oyun sergilerken,
Fransa'yı ferah, özgür ve adil ulusların başında görmek isteyenleri
Fransa'ya mesele çıkarmakla suçlamak da suçtur. Kamuoyunu şa-
460
şırtmak, �ılgınlık noktasına sürükledikleri bu kamuoyuna bir ölüm
fermanı imzalatmak ağır bir suçtur. Sıradan ve mütevazı insanları
zehirlemek, gericilik ve hoşgörüsüzlüğü Yahudi düşmanlığına sığı­
narıık köıyklemek daha da ağır bir suçtur. Eğer bu hastalık iyileşti­
rılmezse ınsan haklarının özgürlükçü büyük Fransası yıkılacaktır.
Vatanseverliği kin ve düşmanlık için sömürmek bir cinayettir. Son
olarak, tüm insanlık bilimi geleceğin hakikat ve adalet tapınağını
oluşturmaya çalışırken, kılıcı çağdaş Tarırı kabul etmek de büyük
bir cinayettir.
Derin bir tutkuyla arzuladığımız gerçeğin ve adaletin hiçe sayıl­
dığını, ayaklar altına alındığını ve karanlıkta bırakıldığını görmek
ne büyük bir yıkımdır! Bay Scheuner-Kestner'in ruhunda bir çö­
küntü olabileceğinden kuşkulanıyorum. Sanıyorum ki, sonunda
Bay Kestner senatodaki gensoru sırasında bir devrimci gibi davra­
nıp içini dökmediği, her şeyi yıkmadığı için pişman olacaktır. O bü­
yük ve dürüst insan, doğruluk içinde geçen yaşamının insanı olarak
kalmıştır. Gerçeğin kendi kendine yeterli olduğuna, özellikle her
şeyin gün gibi açık göründüğü bir sırada başka türlü düşünüleme­
yeceğine inanmıştır. Yakında güneş parlayacağına göre, ne diye her
şeyi tersyüz etsindi? İşte bu güven dolu serinkanlılığı yüzündendir
ki, Kestner korkunç biçimde cezalanmıştır. Aynı şeyi Albay Picqu­
art ıçın de söyleyebiliriz. O ki, ağırbaşlılığı ve yüksek onuru uğru­
na General Gonse'un mektuplarını yayımlamak istememiştir. üst­
lerinin kendisine çamur attığı, en umulmadık ve en onur kırıcı bi­
çimde mahkemeye verdikleri zaman bile gösterdiği titizlik ve disip­
lın aşkı onu daha da değerli kılmak-tadır. Şeytan boş durmayıp kö­
tülükler peşinde koşarken, işleri Tanrı 'ya bırakan temiz yürekli ve
cesur iki kurban işte size. Yarbay Picquart'ın davasında şu şerefsiz­
liği bile görüyoruz: Bir Fransız mahkemesi, bir tanığın kamu önün­
de savcı tarafından suçlanmasının ardından, bu tanık açıklama yap­
mak ve kendini savunmak isteyince duruşmayı gizli sürdürmüştür.
Bu, kamu vicdanını ayaklandıracak nitelikte çok ağır bir suçtur. Ne
yazık ki, askeri mahkemelerin adalet konusunda tuhaf düşünceleri
vardır.
İşte, yalın ve korkunç gerçek budur, Sayın Başkan. Bu başkan­
lığınız adına bir leke olarak kalacaktır. Bu davada hiçbir yetkinizin
bulunmadığı, çevrenizin ve anayasanın tutsağı olduğunuz kanısın­
da değilim. Hiç değilse bir insanlık ödeviniz vardır. Bunu düşüne­
cek ve yerine getireceksiniz. Bu davanın zaferle sonuçlanacağından
asla kuşkum yok. Şimdi daha büyük bir kesinlikle yineliyorum:
Gerçek ilerliyor ve hiçbir şey onu durduramayacaktır. Herkesin du­
rumu bugün açıkça belli olduğuna göre dava ancak bugün başla­
mıştır. Bir yanda gerçeğin aydınlanmasını istemeyen suçlular, öte
yanda da gerçeğin ortaya çıkması için yaşanılarını feda etmeye ha­
zır adaletperverler. Daha önce söyledim, şimdi de söylüyorum: Ger­
çeği toprağa gömerseniz, orada birikir ve öylesine güçlenir ki, pat­
ladığı anda kendisiyle birlikte her şeyi havaya uçurur. Yaklaşmakta
olan felaketin sonuçlarına hazır olup o!ınadıklarını göreceğiz.
Mektubum çok uzadı, Sayın Başkan; bir sonuca varmak gereki­
yor.
Yarbay Paty du Clam'ı adli hatanın şeytani işçisi olarak suçluyo­
rum. Sonra da uğursuz eserini, üç yıldan beri en şaşırtıcı ve baştan
sona suç olan dalaverelere başvurarak savunmakla suçluyorum onu.
General Mercier'yi, düşüncesizliği yüzünden, çağımızın en bü­
yük haksızlığında suç ortağı olmakla suçluyorum.
General Billot'yu, Dreyfus'un masumiyetine ilişkin elindeki ke­
sin kanıtları saklamakla, şerefleri tehlikeye düşen subayları siyasal
bir amaçla kurtarmak için, insanlığa ve adalete karşı ihanetle suçlu­
yorum.
General Boisdeffre'i ve General Gonse'u aynı suçun ortakları
olarak suçluyorum. Birisi, hiç kuşkusuz dinsel hırsı yüzünden, öte­
ki ise belki, ordu personelini dokunulmaz sayacak kadar mesleğe
bağlılığından, suça ortak olmuşlardır.
General Pellieux ile Binbaşı Ravary'yi, vicdansızca soruşturma
 yapmakla suçluyorum; yani soruşturma acımasızca taraf tutular
ak D izi n
yapılmıştır; ki, ikincinin raporu, naif bir küstahlığın muhteşem
bir
abidesi olarak elimizdedir.
Üç yazı uzınaıu, Belhomme, Varinard ve Couard'ı uydurm
a ve
füzmece raporlar düzenlemekle suçluyorum. Yapılacak tıbbi
mu­
wene sonunda bu kişilerin görme ve zihin özürlü oldukları saptan-
11azsa suçlanıadan kurtulamazlar.
Savaş dairesi subaylarını, basında özel!ikle L'Eclair [Şimşe
k] ve
c'Echo de Paris [Paris'in Yankısı] gazetelerinde, kamuoyunu
şa­
prtmak ve işledikleri suçu örtbas etınek için iğrenç bir kampa
nya
;ürütınekle suçluyorum.
J750'1er 66, 67 aktörler ailesi 228
Son olarak, Birinci Savaş Konseyi 'ni, gizli kalaı1 bir belgeye 1830 Devrimi 292, 293. 294. 300 ahın fikri 29
da­ J840'1ar ve 1890'lar 66, 67 Alcmbert, Jean d' &cyclopı!die 159
ıaılarak bir sanığa hüküm giydirdiği için hukuku çiğnemekle
suç­ 1848 Devrimi 44, 291, 292�297, 300, 307, 327. Alençon, Emilie d' 248
uyorum. İkinci Savaş Konseyi'ni de yukarıdan gelen emre 33R algılayan ve algılanan 40
uyarak, J 960'1arkuşağı 5 1 alışveriş merkezi 381
ıir suçluyu, suçunu bile bile aklayarak ağır adli suç işleme ulkışlama 269
kle, böy­ A
ü la vicrime 244
alkolizm Z79. 280
ece Birinci Konsey' in yasaya aykırı davranışını örtbas Alnıany.o. 90
etınekle
ıuçluyoruııı. a priori 39, 40, 46 ıımblemler 219
Acton, Doktor 220 Amerika 174, 354. 424
Bu suçlamalarda bulunurken, 29 Temmuz 1 88 1 gürılü basın açık hava p:ızarlan 86 Amerikalılıır 291
ya­ Amerikan uyaklanmal.o.n 384
;asının 30. ve 3 1 . maddelerine karşı gelindiğini, bu yasanı Addi�on 132
n iftira Addiı;on ve Steele 1 1 7 Amerikan banliyöleri 382
ıuçlarına ceza belirlediğini bilmiyor değilim. İsteyerek ademi merkeziyetçHik 397 Amerikan kentleri 79
kendimi adil ıir.ınlık 159 Amerikan toplumu 1 8
ehlikeye atıyorum. Adomo, Tiıeodor 53, Salıiciliifin Dili 50 Amour dans l'EglC 106
Agnew, Spiro 357
Suçladığım kişilere gelince, onları tanımıyorum ve hiç :ımpirik 67, 68
görme­
ancien regime 32,35, 36, 38,41 , 42,46,66, 73,
ahlfik dışı [immor.ıl] 41 ana babalar 133. 134, 136, 236, 237, 353
lim. Onlara karşı hiçbir kinim yok. Onlar benim için toplum ah11lk ihlalleri 4 1
a kö­ nhlük kunı.llan !65 74, 89. 98, 107, J J2. 139, 149, 150. 166, 169,
!ilük eden kişilerdir. Benim burada yaptığım, gerçeğin
ortaya çık­ :ıhl:'.ikçılar 50 110. 111. 112. 111. ıso. 182. 183. 185, ıs6.

ııasını ve adaletin gerçekleşmesini hızlandırmak için ahUiki kaygılıır 57 189, J90, 1 9 J , 196,214.221. 234. 239,240.
devrimci bir ahlüki kıstas 37 241. 242, 246. 255, 256, 264, 294, 296, 369.
raca başvumıaktaı1 başka bir şey değildir. :,ıhlliki maske 391 383, 413. 414
ııhlfiki mutlaklar 207 anonnallik 249
Bir tek tutkum var: Bunca acılar çeken ve mutluluğu hak
eden aile 16, 35, 37. 38, 4 1 , 53, 87. 128. 129. 132, !33, ıınıi Semitizm 314, 315, 316, 357, 388, 389
ısarılık adına duyduğum aydırılık tutk'Usu. Coşkulu protes 135, 136, 159, 188, 198. 202, 232-238. 2.'i6, ıınfı-slmgesel 124
tom yü­ 282, 286. 334, 338, 339. 398. 414 Antoine 250, 251
�ğiınden kopan bir çığlıktu·. Cesaretleri varsa beni ağır aile baSl:ın 88 .o.nıropoloji 6 1
ceza mah­ aile dUzeni 240 ar.ıç mesajdır 61
emesine çıkarsınlar ve herkesin önünde soruşturma
açılsın ! aile ı;ruplan 79 araçsal dUnya 339
Bekliyorum. aile ilişkileri 134 1.1.raştınnııcı 68 ,
aile ortamının benzeri 130 Ari�. Philippc 1 3 1 . 234, Çocukfıığim Tarihi 130
Sayın Başkan, derin saygılarımı kabulünüz umuduyla. ııile yaşamı 240 annma291
Akıl ÇııSı 396 . aristokraı 75, 102
aktifbenlik 425 Aristoıeles 232
:ıktör 96, ı ı ı , ıso. 153-157, 159, ı 6 t , 1 62, 165. Arjantin 174, 362
E M İ LE Z O L A 258, 264, 267. 401, 403 nrkadaşlık 16. 339, 398

Amold, Matthcw 60
aktör ve mUzisyenler 46 Ann.�trong, Gcorge 133
aktör ve seyirci ! ı I , l 13
aktör ve yabancı 65 artık sennaye 162
aktör-in:ı:ın 67, 150. 1 5 1 . 152, 171, 255 Aryanlar 29 l
aktörler 95. 109, 1 10, 269, 307, 402 arzu 27, 240
 A�hlcy. Lord 238 Bayreuth'ta Wagner Oper..ısı 270 bircyııel özgürlük şanıpiyonl:ın 139 burjuva kU!tUrU 330, 337
askeri yas:ılar 17 Beııumarchais, Pierre de 106, l ı 5 bireysel sahicilik dili 50, 166 burjuva sınıtlan 420
<ı:fırı ıniktıırda cemauı 165 bebekler 407, 409, 410 bireysellik 217 burjuva cipi etniklik 392

Birlı:şik Cephe 29 ı
aşkınlık 39 Bcccaria. Cemre 137, Suçlar ı•c Cc=alar Hukkıııda Birinci Entema."yomıl 32X burjuvıı toplumu 36

burjuvazi :!O, 33. 40, 41, 66, 73, 74, 75, 86, 97,
Atgeı. Eug�ne 282 burjuva yaşam tarzı 46, 241
bedcn 23,6J, 64. 96, 99, JOO, 103, !06. 1 14, 17 1.
135
utlar!ıı çekilen ımıbular 192 Binninghımı 184. l 89, 217
atomlarına ayrılmış toplumsal nl:ın 396 226, 228, 229, 2 31, 243-245, 249, 251, 252 biyogmfılcr 341 !70, 175. 185, 188, 190. 212. 231. 279. 282
Auerbach. Erich 32. 33. 2 1 1 . Mime.ı·is 210 bedenin dili 24( biz ve onlar 76 burjuvazinin geli�mcsi 85
Augustus gağ.ı 15. 17, 74 bedenin imgeleri 67 Bizet, Georgc.'> 260 burjuvazinin yUk."eli�i 75
uvcılık ve toplayıcılık :'i l bedenin ne.'>rlelcştiri!mesi 102 Bluck Mııss 139 Burke, Edmund 142, 146
Avenel. G . d ' 193 bedensel jc.'>tlcr 43 Blıın4ui. Auguste 300 Burt 191
ııvukatlar 97 bedensel öz.�u 128 Bloomingdale's 193 Butler, Alban; Serman:; 32
Avusturya 372 Bt:dford, W, Russetı 83 Bloomsbury 83 buyurganlık 287
ııyukkabılur 215 Beethoven, Luding van apııs 69, Çello, Piyano Blum, U!on 3 1 3 bürokmsi 73. 192. 422
Aydınlunm:ı 37, 128, 129, !34, 202, 203, 336 Sonatı 259 bluzlar 241 bUrokr..ıtik emek 419

464 BoisddTre, Gener.ıl 3 D. 321, 322, 453, 454. 456.

Aydınluıım:ı ııi!csi 240 beğeni muamması 2 1 6 /ıoire 1111 liıre (bir litre şar..ıp içmek) 279 bUrokr..ıtik emekçiler 423
ııydın!:mmış O;o:çıkar 287 bel CU/11() 263 bürokr..ıtik genişleme 42 ı
-- uyluk 162 belugat 304 458.461 bürokratik yapı 420
:ıyn:ı ııktıınmı 417 Bcllıomme 462 bolluk ! 60 bUrokr..ıtlar 188

lmıı to11 (yeni mocl<ı) 2 16

ayrıc;ılıklı 32 Belle. Jardiniere 190 Bon Marche l 90 bUtUnlilkçü [holisticJ 339
ben ve bana 424 büyilcüfllk 453
B Benjamin. Walter 175. 277 Bordeaux 270 bUyilk burjuva !02
baba-lider 354 benler 103 hrırdcreau 31 l , 3 1 2, 319, 320. 323, 452-457 bUyilk �ehir 162, !64, 166, 174-176. 189, 195. 380
B:ıclı, Johann St:bustiun 275, Viyola dıı Gamhrı, benliğin ifşası 20, 25 bon;a 186, 187 bUyilk �chir ekonomisi 17 l
Crıııtiııun 259 benlik 17. 124, 141. 1 6 1 , 164,203,204,229.285, Bo!>suet, Piskopos 157. 15X. 304 bUyUklenmeci benlik 417

Boswe!l. J:ımc.'> Samuel Jııluısmı'ım Ytışumı 120

bağımlılık ilişkileri 1 6 1 , 164 287, 326, 330, 338, 339, 343, 403, 416-418, Bosıon 79 bUyüme 77
bağımlılık ııoııyonu 276 420, 421, 423-426. 428, 429, 434
tıağlmıtısızlık 415 benlik mıı.">kelcri 31 bo� zaman 160, 162 C-Ç
tıahçc�chir .178 benlik me.wfc.'>i 407, 408, 409, 410, 4 11, 4 12 bo� ı.am:ııı ve kötülUk 160 Cafe Anglais 282
Oakst. U!on 252 benlik s,ııplantısı 49 boşluk 429. 429, 430 Cafe de !a ComCdie 123
Bııkuniıı, Mikhııi! 229 benlik sorunları 26 boşluk hissi 415 OıfC de la Pııix 282
lıul ,ıe.ı· f!l'!/l/11s 244 benlik takıntısı 47 Botticelli. Sall(!ro 302, 305 Oıt'C de Paris 282
h;ıle J 08, 259 Bcnsman, Margarct 234 Boucher. Fmnçois 216 OıfC Procope 119, 28 1
Bolık!ur Krul/ıj.iı 23 ı Bentley, Eric Kulırunıa11a Tap111mu Yü=>•ılı 369 Boucic:ıult.Aristide 190. 191, 193. 194. 195 Cafe Volt.ıire 282
Bulı.ac 46, 64, !69, !70, 1 71 , 195, 199, 204, 205, Berlmardt. Samlı 251 Boulangcr, Genemi 3 1 4 Calmato 259
207, 208, 2ıu, 2 1 1 , 213, 218, 223, 253, 254. Bcrlin 373 Boulcvard d u Crtmc 267 Calvin,John 160, 165, 427, 429
Grırior Bafıu 206. 209, 212 Berlioz. Hector 263. 265, Amlar 275 Boulton, James 146 Camelotıı du, Roi 323
Balzııc, ı:;rırirıt Baha, İnswıltk Komedyu,fı 57, 206, Bcmlıardt, Sar.ıh 276 bölgecilik 183 can sıkıntısı 352
207, O;d Yoşunı Maıı:araları, Taşrıı Yaşamı
,
Bernini, Giovanni 8 1 , 83 Bmlıms, Johanne.� 260, 273 can1andmn:ı l 13, 153
Man:ıırıılurı, Puris Yaşammdan Man:aralar Bertillon ölçUmleri 43, 228 Bnmdt, Wil!y 348 canlı icr.ı 374
207. Kı'/Jcır Fulıı'şe!ı-r 205. Lı! Nl!Kre: Ml!lodrame
en Trois Acırs 209, Sömııiiş Hayaller 42, 212.
Bcrtillon, Alphonse 196 Br..ı.o.;ili.ı 381 canlı müzik 371
be.�teciler 260, 263 Breucr, Dr. Joscf 239 CapcTown 75
Tılsımlı Deri 2! 1 beyıız hı:ıstı:ılık 239 Brezilya 174. 381 Cariyle, Thomas 195, 224, 226, 229, Sartor
ffiın!iyökr 382 beyaz yaka!ılar420. 421. 423, 424 Brigg..,;.Astı 178 Rt:S(lf/US 196. 204, 225
bıırok �hir 121 beyefendi 218. 219 British Eıı..,;t lndia Company l ı R Camcgic Hall'dcki Rc.�itaı Salonu 37!
Barry, Sprnnger !04 beylik 92 Briwıı 140 Casa\s, Pablo 370
Bartlıou. L. 298 bilgisayar progr..ımcılı:ın 425 Brooks, Petcr 209 Cassirer. Emst 163
B:ırton, Lucy 246 bilgisayarlar 42l Brummell. Ikau 216. 269 Cclıt:nncm Atc�i kulübü 139
haııkı ve korku 20 bilim 202 Budapı:şte DörtlUsü 266 cemaat 26. 172, 288, 290, 291, 310, 323, 324.
basmakalıp duygular 404 bilim öncesi 57 Buffon, Gı:orı;e 78 :'130, 335, 336, 338, 342, 377-380. 382, 383.
OO�kuldın 241. 249 bilinç 203 buluşma alanı 84 386, 388-392, 395. 397-400. 418, 435
ba.�tun çıkanıııı 2 ı bilinçdışı 43. 415 Bunshuft, Got'don 27 cemaat dili 291 , 310, 315, 325

Butr Avrupa ı s
Ballı. Englund 270. 28! bilinmeyen 378, 379, 398 Burckhanlt. Jakob 60. 303, ;ıafyıı'da Rii11c:ı:a11s ccmaut ili�kileri 17
Billot, Gcner..ıl 321, 456. 457, 458, 459, 461 Uygarlı.if.ı 302 cemaat merkezi 381
Butılı burjuvu toplumu 400 bir sahne olar.ık dUnya 151 burjuva 34, 44, l 85, ı 8Cı, 292. 294, 344, 366, 383 Cenevre 159, 160. !64, l65
Barılı oyuııl:ır 408 Birb:ıch, Jerry 389, 390 burjuva aile 2.�5. 25. 37, 233 centilmen 219
Bııudelaire, 57. 170, "Modem YU1Jamm Resı;..ımı" birey 127, 435 burjuva devrimi 293 Cenır.ıl Park 181
d111nıbrclwıs 88
burjuva kent ya�antısı ! 84
277 bireycilik 18, 1 7 1 , 233 burjuva cntelt:ktüellcri 327
bayr.ık 297 bireysel karakter fark lan l 38 Champ de Man; 169
B:ıyreutlı Oper:ı Bimısı 269, 271. 272 bireysel ki�ilik 147, 149, 171 burjuva kozmopolitenliğ.i 213 Charles, II. 90
clıt.'nıisı: dı: la rı:iııı:
Clıecken; Söylevi 361
çocuklıır 130-133. 137, 236-238, 343, 405, 409, dikiş m:ıkinesi 2 1 5 Dreyfusçular 317. 323, 324
101
41 1-413 dikizciler 2.'i7, 258 Dnımont 316, 320, 389
Chestcrfie!d 100
çocukluk 129. 134,403.404 , 4 1 4 Drumonı, Edouard 315. "Yüzb:ışı Drcyfus'un
Che.�terfield, Lord 92, 93 dikizcilik 205
çözillme40
Dııdıcs:ı:e de X 195
dikizleme 286 Ruhu" 322

Chic:ıgo 68. 180, 182, 1 9 1 , 192, 234

ehi ya da ı;amm:ı ölçümleri 67
D diksiyon 1 1 8
dil sürçmeleri 43 Dume.�nil, Mııdam 157
Chicago Kentsel Atrujtmnalar Okulu 184 Dııbney. Edith 231
dil ve in:ınç 123 Dumonı. Louis 201
Clıic:ıgo Ünivcn:iıesi Sosyal Psikoloji dadı 133
din 20 ı. 302. 303, 305, 350, 351. 353. 354, 393, duruma özgü davı-.ınış 57
Labor.ıtuvarı 408 dağılmış yuva 237
403 Duse, Eleonor.ı 276

c:in•..el baskı 2 1 , 241

Chıırchill, Clıarle.� 142 dans figürleri 259
din :ıd:ımforı 303 Ouvignaud. Jean ı 12, 244
dan.� salonu 244 Duy.ırhl ık ve Hesaplılık 157
cinsel ifade 20 dini ıoplumlar 354
Darwin 43. 201. 228, 229, 431 duygu 39, 65, 93, 227, 229
cinsel ilişki 23 dinin inanıl ırlığı 163
Darwin. İn:ı:an ı•e Hayı•anlarda Du_v.ı:unun İfadesi duygu teorisi 156
:in.�eı korkular 415. 428 dinleme tıırzı 63
196. 226 duygudışı etkinlik 378
:in.�el me."<lj 247 clin.�cl inançlar 1 9
D:ırwinciler 325
Dionysos 109 duyguların s:ıhicili&i 53
:insel özgürlük 22 Daumier 2 1 3
Dionysosçu 355 duyguların takdimi 149, 150, 402, 412, 4 1 4
:insel statü 2 ı 8

davmnış 64, 204. 405

Daumier. Ayuklanmll, Barikaılarduki Aile 294 duyguların temsili 402
�in.�ellik 20. 2 1 , 26, 222, 229, 429 disiplin 134
dış bakış 393 duyguların:ı h5.kim olmak 269
:in.�i.Yet 242 dııvl"'.ınış biçiminin bütünü 159
dış fuayeler 1 1 6 duyı;unun kayna�ı 228
:::iıy ile Westminster 8 l
davr.ımş çöküntüsü 385 duygusal 107, 1 14, 339
:ity, bkz: şehir dış görünüm 98, 269. 3 1 O
davr.ınış ile bilinç 222 duygusal ilişki 52
:'Jairon. M:ıdam l 57 dış görünüş 97, ıoo. ıo5. ı 14, 163, 195, 196, 203-
davr.ınışlıır 76. 238, 309 duyguyu takdim 403
205. 212, 214, 2lR. 221 , 222. 224. 226, 228,
:::ıam, Paty clu 319, 321. 323. 324, 452-455. 457, dayanışma ve ihanet 395 dünya ı;örilşleri 56
330, 344, 375. 391
229. 23R, 253. 278, 283, 290, 309. 324. 328.
458. 461 De G:ıu!le 299 dilnyevi çi leci lik 427
:ı:ıph:ım,J.H. 184
Debus.�y 260, 405, 406 dünyevilik 303
:ı:ırk, T.J. M111luk Bıırjm•u 293 dışarlıklı 75, 79, 342
·ltıs.w.-s nwyenııe.v 420, 424
dedektitlik 222
düşük k!ir-yüksek satış ı 9 1
dedikodu 9 1 . 92, J 87
dışavunrnı korkusu 239

84
dışsal tiyatro 305 dOşünUmsel 202
�lemenceau. Georı;es 329 Defoe 79.
diyalektik 330 düzen 60, 96, 97. 99, 106, 385, 4 1 9
;ıerkenwe/I 139 Degas 257
diyalektik bilinç 326 dUzen.�iz 96, 350. 351, 355. 356
;libum, Van 375
Degas, "Apsent lçen Kadın" 282
;oııt:, Ch:ırles 1 1 5, 1 1 6 diyatro 221
değer 55, 56 E
:oıonne. Edouard 275 dogmatik 327
değer yargılan 419 Ea.�t India Company 87
mııEdie 57, 199, 2 ı 1 doğa 20 I , 244
değer yönlendirme l 59 ecdaı 406
:omt:die de la Foire l 1 2 doğa durumu 133

ı 15,
değerler sistemi 56 efendi 2 1 9
doğa dtlzcni 38. 39, 134. 200
:omt:die Fr.mçaise !08. !09. 1 ! 9 , 152. 271, değişim 40
doğa ve kUltUr 127, 128 ego çıkan 3 0 1 , 306
281 dcği�im teorisi 172, 173
doğa ve kültür molekUIU 139 egoizm 427
omEdie Jııımaiııe 254 Del:ıcroix 294. 3 1 0
doğ:ı l :ıl:ın l27 eğitim pıırkı 381
�omt:die Ita!ienne ı 1 2
Delacroix, Halka Önt.:ıilıik Etlen Ö:giirlıik 293 Einstein, Alfrcd 273
'Jmnıt.'ditı ıft.'ll'llr/e 107 doğal hıık l 36, ! 38
demııgog 347 cloğ:ıl ifade 137 ekoloji 171
'omm Doyle. Slıerlor'k Holnws 223 Demet, Frcderic 238
doğııl k:ır.ıktcr 202, 203, 204, 237, 242, 402 ekonomi 53
·ongrevc, W. 132
demogr.ıf 84
demiryoll:ın 187
oppee, Le 1'11.rsmu 251 doğal uıçııııııük ı 38 ekonomik kan.şıklık 236
doğal özgUrlük !38 el emeği 87
oriolanus 63 demogr.ıfık 85
doğul senıp:ıti 128, 138. 237 el ııanatlan 6 1
oramı cemuaıi 387 Demos, John 130
doğ:ıl senıp:ııi dUzeni 146 elbiseler 2 1 6
ouard 462 dengeli hareketler 58
doğal sempatiler 156 Elioı, Georgc Middlenuırdı 189
ıtıp d'eı111 3 1 4 despotluk 345, 433, 436
doğııl taksonomi 128 dit kesim ı l 9
ovenı Gıırclen 83, 86, !08 devlet 324, 338. 355
Oominikenler 303 EH:z:ıbeth ç:ığı 152
r&!iı Foncier 188 devletle ilişkiler 1 6
Donnoy, Jeıın 328 emekçi sınıf 270
tıomo. Mario 387-390, 392, 394, 395 devrim 40, 295, 300
Dorv:ıl, Maric 266 en uygunun h:ıyatta ka!mıı.�ı 1 7 1
Jışma 159, 160 devrimci 245, 327, 328, 329
Douglas 360 endüstri ı 83, 187
,y l l K
devrimci dogmalıır 330 endüstriyel bUrokr.ısi 1 9 ı
doyum 41 ı
Doyle, A. Con:ın, Slwrlock flolmes 223

vrc 338
kirdek ııi!e 233, 234, '237, 238. 239, 253 devrimci giyim 242 endilsıriyel kapiıalizm 66
doyum ıır.ıyışı 25
devrimci milcııdeleler 3 1 ı Engels, F. l 98
<ıır gözeımcycn 406, 407 devrimler 36, 294, 297 entelektüel dUrilstlük 68
drıınwıis per.wnac 45
ıeci l:ısceıic] 426, 428 dönllm nokıusı 40
Dickens 254 entropik 2 1
n 242, 354
Dickens. Liule Dorriı 189
erdemiçalışma ı 64
Dreyfus Davası 291, 310, 3 l 1 , 313, 314, 316, 317, erdem ve kötiJIUk 165
n oyunlıın 408
Diderot 156. 157, 158, 226, 257, 412, Pıırudok.r 324, 325. 330, 338. 386, 39 ı
ı!uklık 242
155. Encydnpedie 135. 157, Rol Yapmamıı Dreyfus, Alfred 3 1 1-316, 318, 319, 322, 388, 452, Erik.�on, Erik 148. 263
cuğun sııvunmasızhğı 133
Parlldok.wı 152
eri�kin!ik ı 3 l
453. 454. 455, 456, 458. 459 Erikson, Kai 250
cuk oyunu 409, 410, 413 Oidcroı 86, 150, 153, 154, 155
Dreyfus. Mathicu 457
 erkek giysilı!ri 247 fi:ı.:iksel aşk 20, 2 1 . 23 Gilbcrt. Felix 303 H
erkck!er kulUbil 1 1 6, 120 fiziksel ıerimlcr!c ifode 227 Gi!Je. Bertnınd !94 Habukkuk, H.J. 77
Eros 2J j1{Jne11r 170. 277. 278, 290 girişimcilik 205 Habennas, Jurgı:n 53
hafifrne:ırep 218. 220, 22 ı
erotik 25, 42R Flaubert, G. 223. Mudamc Boı•ury 433 Giscur<l 348
erotik yaşam 2 1 Flor.ınsıı 301, 302, 303 giyim 35. 43, 9X. 99, 135, 214. 218, 221, 229. hükim karuktı:r 264
erotLt.ın 20. 23 fuire 197
IO 1
241. 245, 2.47, 248, 249. 256 hlikim kişilik 263
e,"kaıulojik 303 Forest Hillıı 386-389. 393-395. 397 giyim ko<ll:m Halifax, Lord 141
eski düzen 74, bk:ı.:. ancien regimc Forte, P..ıul 251 giyim kuşum 3(ı halk 16. 293, 294
esnur loncal:ırı 87, 99 Forzinetti 452 giyim turzı 130, 1 4 1 . 156, 214. 219, 242, 253 halk sanutı 6 1
E."ıerh:ızy, Biııbuşı 312, 313, 3 16, 317, 320, 321, Fourier, C. 325 giyinıdı: seri üretim 37 halkın ar.ısın'J kanşmak 32
452. 455, 456. 457. 458, 459 Fnınçois Prcmier 282 giyimde sırudışılık 2 1 6 Hali. E. Clırımicle 32
c,-.ıctik 26 l Fr.ınkfurt Okulu 53. 54
ı ıs, 13 ı . 197, 204. 215, 217, 224.
giysi felserc.�i 224, 225 lıalletme 109, l lO, 1 19 , 257
estetik etkinlik .142 Fr'Jnklin . 8 . 1 42 , 427 giysiler 63, Hamclin, Madıım 243
e;:it!ik 136 Fr
.msa
• 90. 127. 140, 178, 179, 183. 184, 186, 187, 225, 290 humi i l i , 1 1 2, 1 1 3
eşitlik koşutı:ırı 32 188, 279. 292, 313. 314, 316, 3 !8, 322, 323. gizlilik !98. 199 Hamlet 104

4()�
eşitlik ve k:ırck:--ılik 127 324, 328. 329 Glu.�ı;ow 281 hanlar 120, J 32
etekler !03, 216, 246 Fr.ın.�a'da pieds noirs 368 Goebbels 308
' Han.�lick, Eduard 273
-- ctho!oji 196, 224, 226, 230. 274, 292 Fransa-Prusya sav'JŞJ 3 1 4 Goffman, Erving 58, 59, 383 hapishane 136, 2 1 2
('//uı,� 198 frenoloji 43, 224, 228 Gold�mith, Oliver 120 H:ırbnı;c. A . J 08

355, 376, 405, 410, 414, 415. 416, Bir

etnik bir kimlik 394 Freud, S. 22. 57, 228, 240. 340, 348, 350, 352- Gonse 321 Hardouin-Mansard, J. 83
etnik gruplar 393 Gonse, Genemi 321, 453-458. 460. 461 harekı:t 29, 30, 63
etnik köken 342, 392 Yunıl.wnıamn Gcleccj.fi 349, 351 Gor<lon Ay.ıklannıaları 144

Harvard Tiyatro Kolek.�iyonu 25 ı

Hıırrison, Brian 280
ı:ınik önyargrhır 79 Frondc 90 Goubııux. Tn•rııc Am· 266
etnik şehir 75 fuurlar 86 Goubcn, Pierre 77
Hutch::ır<l, T.G. 238. Çocuk Ejfitinıi11in ve Bakıcılı)
hastane kampusu 381
etniklik 4 ! 8 fuaye 1 1 3
ıım
Gould, Glenn 374

ıxı.
Euston Cerııer 3 8 ! filg 173 göç eden ailclı:r Disipli11İlıi11 İyileştirilmesi Hakk111du Dii�iinceld
ev 182. 255 göçler 78 236
ev kıyafeti 130 G ı;öçmenler 79, 1 80, 189 Haussmann, Baron 1 8 1 , 182, 188, 280, 281. 377,
ev-iş-kilise 164 Gabrie!, Jacques Ange 8 1 göğüskr 103, 243 38!, 382
evlilik 2 1 Gah'Jgun, Helen 360 gönüllü etkinlik 406 huyal kırıklığı [frustr.ıtionj 410, 4 1 ! , 4 1 3
evlilik dışı cinsel kaçıımak!ur 142 Galler 179 görenek 59.60, !24, 135. !36, 137, 146, 166.203, Hegcl 53
evlilik dışı ilişkiler 38, 42 Gumier, C. 271. 282 239, 343, 434 Hı:nry, HJ. 313, 322, 323, 324
Evrcinoff, Nicolas Yaşcmıda Tiyarro 401 Gamier's OpCr.ı 270 ı;örı;U kur.ıllan 3 J , 89, 170, l R8, 256 Henry, Louis 78
evrim teorisi 201. 227, 229 Garrick. Duvid 104. 1 1 5, 152, 155. 156, 298 gönne sanatının ilkeleri 278 Herukleitos 4 1 5
eylem 2fı. 32.9, 362, 363, 4 ! 9 gastronomi 205 görünilrliiğiln ortasındu y:ılıtıhm�lık 28 Herder, J . 2 1 7
eylemlilik i l e itki 417 Gautiı:r, T. 267 görünilrlük 365 Hervey, Lord 222
gazete 1 1 7,215. 296, 371
ı 04.
görüntırlilk ve yalıtım 3 1 . 46 heyecan y-.ır.ıtabilen [electrifyinı;] kişilik 349
F geçirgen duvar 30 gövde !05 Highgu!e 435
fabrikıılar 184. 189, 1 9 1 . !92 gelişmiş kupit:ılizm 358 göze buınıuk 277 Hiıt. John 156
Faııger. Donuld 208, 254 xemein.rc/ıu/t 286, 288. 289, 308, 309, 310, 338, gö:ı.:ı:ıim 30

hınç politikacısı 368

hınç 356-363, 366, 367
fan1e:ı.:i 290 339, 386, 398. 399 gözün gıı:;tronoınisi 46, 2!2, 2 1 3

genç konser piyanistleri 370. 37 ı

farklı olanlar 342 gemicilik 99 Grund Cafı! 282 hipnotizma 324
fars 108 ,t:rımd ge,tıe 267 Hıristiyanlık 16.56. 152
faşisı devlet 345 geni� aile 233, 238 grand.f hrıuleı•uı"ds 182, 192, 28 J Hiss. Alger 360
fa�izm 433 gerçek un!um 1 16 Grus, Mardi 244 histı:ri 239, 240, 396, 414, 415. 4 1 8
faun 252 gerçek devrimci 29 J grev 339 hiyerarşi 85, 137, 288
F:ıure. Fı!lix 260. 317, 451 gerçek dünya 251 Griffith, Tulbot 77
Fııvuf1. Mad:ım !05, 1 1 4, ı 15. 203. 230, 264
hiyeroglifler 236
gerçek ili�kiler 286 Grimrn, F. 157 hizmetkfirlar 97, 105, 123. 276
fcodııl ayrıcalık 73, 74 gı..-rçek y:ış'Jm 1 15, 250 Grovı:::. Gcorge 272, 273
E.T.A 365
Hobbe.�. T. 390

Fcrnıh'r.ı· c,;11trmrx Suru J 8 ı

fcr.ıgat 351. 354 gerçekdışılık 1 1 5 grup ego5u 290, 337, 338 Hoffmann.
gerçeklik 157, 4 1 7 , 4 1 8 Gucı><le. Julcs 328. 329, 395 Hoffmann, E.T.A. "Kuzenin Köşe Pencerc.�i" 277
r-crry Yasulurı 323 geri 79 Guys, Constuntin 277 Hogan. C.B. !08
Fesıinger, Liorıe! 4 1 1 geri çekilerek savunma 47 güç kullanımı 4 1 8 Hogarth, W. 140
festivul ve gösterik:r 197 geselbdu.ıfr 288 gilç nıücuddc!cri 362 homojen 214, 250
feuilleıoıı 273 getto 379, 380 günlük y:ışam 95 Hordouin-Mansard, 8 1 , 82
Ficino, Marsilio 302 gc:ı.:inti 1 2 1 gün!Uk y:ışam ıiyaırosu 252 lıori:anrulc (fııhişe) 248
ridding. Heııry 95, 159, 196, 229. 254. 338, 403, gezinti park!un 1 16 gUveııilir 17, 44
7imı Jımc.� 1 5 1
Horkheimer. Max 53
gezinti yerleri 1 6 1 güvensizlik vı;:: dayanışma 399 Hotel de Ville 296, 298

Fiseher. Curlos 231

Figum 384 Gibbon, E . 133
Hounoeus. A.M. 2 1 6
Giedion, S. 28
Howcll, Mekıupfar 33
 nga. Johan 102, 160. 407. 408. 4 1 3 , 4 14.
no Llıdeııs 406
incroyah!e 243, 249
lngilıere 90, 127, 140, 1 4 1 , 178. 179, 183, 184,
ı K kamusal ve özel alan 199, 232
kamusal ve özel imgelem 46
kamusal ve özel y.ı:;:ım 229, 4 14
DaVid 130 K:ıbala 303
186, 188. 270, 279, 378
etme 257 ka<lenzler 262
lngiltere'de Asy-.ılılar 368 k:ımus:ıl yaşam 15, l6 19, 35,39, 59.·60, 130,
İ
kadın bedeni 220. 242, 246
lngi1tere'dc;: toprak skandalları 368 131, 149. ı64, 166. 69. 1 1 1 . 113. 190. 229.
kadın giyimi 214, 248
in:ı:ı.n ahl5kı 58 238, 240. 255. 256, 290, 336. 363. 383, 402
, H. 259 kafe1cr 83. 1 16, 1 1 9, 132. 160. 1 6 1 , 1 85, 245, 279,
insan davmnı�ı 58 kıımusal ziyafeıler 283
63 280, 281. 282, 283, 290
İn.'>an doğ:ı.<;1 57, 399, 402, 403, 434 kamuı:al/killtilr 129
259, 260, 268, 276, 307, 370 Kafka 89
insan hakları 127. 138 kamusal/özel 282
s:matçı 261 kahve 1 1 8, 221
ins:ın ilişkileri 22, 41, 202, 205. 235, 271, 435 kıİmus:ı.llığa inanç.�ızlık 336
kler 247. 248 kahvehane sohbetleri 117, 1 1 8
insan onuru 136 k:ımuy.ı çıkan 33
dış 40 kahvehanel�r 34, l 16, 117. 1 1 8, 120. 1 2 1 . 1 22,
insan yar-.ıtımı 138
kamuya çıkmak 32
ıelim!i bir toplum 5 1 132. 289, 4 1 3
insanlık durumu 58, 138 kanaatler 55
liler v e dışarlık!ıl:ır 76 ir.ıde 27. 162. 189 kalabalık 3 0 1 , 378, 383, 384. 385
ş ki�idışıhk 330 k:ımt67, 6&
ir.ıdedışı 43, 45. 46, 173, 199, 203, 204, Kalvinist 159
212. 222. k:ıpanm:ı korkusu 429
79 kumu 32, 33, 34. 4 l , 52, 53, 256, 289, 336
227, 228, 240, 253, 4 1 4
inanç 202 kapitalist 32, 434
irndedışı dış:ıvurum 229 kamu :ıl:ını 96
kişilik 256 k:ıpir:ılist metropol 41
irrnsyonel 350, 356 k:ımu düzeni 37
ik 39 k:ı.piıali�t toplum 403
. kamu yaşamı 1 8
ispanya 354 kapiıalizm 19. 36, 38, 201, 213, 288, 334, 378,
ören 305 kamu yaşamının a.şınm:ı:ıı 20
ispiritizma 319, 453
379, 427. 428
ıelimlilik 1 8 kamu, kadınlttr ve erkekler 4 1
istekler 135 k:ıpiııılizm ve kamusal killıür 195
;) v e süper ego 228 kamuoyu yoklam:ıl:ın 55
istenç ve yapıntı 138
'!.! 327. 328
kapitalizm ve modemizm 4 1
kamusal 32. 33, 124. 1 6 1 , 336
iş 339 kapit.ılizm ve sekillerlik 46
�i 55, 56. 309, 326, 334 kamu!illl aktör 148, 149, 257
iş çevrimi 187

kar:ıkıer 26. 43, 45, 46. 58, 59, 9 1 , 103, 106, 128,
Kaplow, J. 88

5'.4. 62. 65, 66. ı ıs.

S5 kamu:;:ı.l al:m 17, 22, 27. 29. 30. 3 1 , 33. 37, 66,
işareı ı 14, 1 ıs, l 16. ı 18. 123, 135. 138,
i:ı: dengesi 85
136. 149, 150, 154. ı56. 125. 129, 135. !38, 170, 1 7 1 . 189. 194. 198,
153, 155 140. 144, 145, 165, 196, 208, 209. 2 1 1 . 214,
1 257, 266, 272. 344. 401-404, 204. 230. 233, 255, 264, 268. 272, 286, 287'
4\2, 414, 418 işbaşındaki benlik 424
ır:ıçlarınııı nesnelliği 66 226, 228, 241' 245, 248, 309. 321, 324
işböltlmU 182, 288, 289. 420 378, 382. 434
kamu:;:ı.I alanda olma ! 85
�ili 259 kar.ıkter bozukluğu 416, 415, 418, 419, 424
işçi sınıfı 231, 280, 294, 299, 300. 308,
!tme 50, 60 . 3'1:7, 343, kar.ıkter ve politika 144
362 kamus:ıl alanda sc.�siz kalma 4(ı
kar.ıkıeri örtme 103
l:ıreketlcri 228
66. 76, 256, 340
k:ımusal bir kişilik 274, 2n
işçi sınıfı semtleri 184 karakterin okunması 196
lzgürtilğil 252 kamusal coğr.ıfy-.ı 62. 64, 65,
işçiler 97. 212, 279. 292, 294 kar.ıkter1er 104, 162, 212, 224·
arzı 1 9 kamusal davnımş 46, 124, 326, 329, 336
lt:ıly-.ı 90
işgücU 420 kıır.ıkıerleri okuma 223
eorisi 1 9 , 149, 4 1 2 kamu:;:ı.1 deneyim 42, 74
ı r 155 k:ı.r:ı.mımrlık 303
lt:ıly-.ınlar 392. 393 kamusal dilzen 36

kardeş kı;ııli 385. 386, 397, 398, 400

karartılmış s.alonlar 269
in kendiliğindenliği 204 kamusal ekonomi 171
itibar 163, 164
z y-.ı lmzhk 52 k:ımusal görünilşlcr 224
itki 253, 398, 399, 425 kardeşlik 342, 380, 385. 396, 399
12, 428 kamusal icr.ıcı 272, 292
iyi huylu 186 karizm:ı 263. 306, 346-349, 353, 355, 376
?4, 26 kamusal ifade 19, 254, 278
iyi ve köıü l 65
ıız içtenlik 93 karizmatik 44, 264, 276, 341. 350, 352
iyi yetiştirilmiş 186 k:ımusal ifade sistemi 44
ego işlevi 2R7 karizmaıik liderler 351, 354. 397
izleyici 255, 256, 257, 264, 268. 269. 270, kamusal ifade teorileri 67
alanı 435 272. kı;ırizmatik y:ımlsama 351
274. 276, 277, 336. 337, 341. 373 kamusal iletişim 145
ka�ı kUltUr241
ıı Cite R.'i
kurumları 397 kamusal ilişkiler 19, 49
izleyicinin yalıtımı 274
kıı.sveıli 214, 216, 264
ı tektıoloji:.:i 337
J kamusal inanç 172
Katolik 1 5 1 . 427
kamusıı\ ins:ın 148. 256, 277
r 2 1 . 22. 23. 24, 25, 35. 92
J:ıcobs. J:ıne Şdıirleriıı Ekımonıisi 87 kayıı endilsırisi 374
Jagger, Mick 369 kamusal ins:ınm kiınliği 255
ı l . 92. 142. 156 Kean, Charles 230, 269
James. Henry 205 kamusal kimlik 264, 402
,224 Kean, Edmund 270
Japonlar 393 kamusal kişilik 172, 172, 257. 265, 307, 308, 3 1 9

ı 69
aşkınhi;ı 137 keder 226, 227
Jardin des Pl:ıntes kumus:ıl konu�m:ı 1 1 9, 173
keder ka.'>lan 227. 228
eylemle ilişkisi 56 kamusal killtUr 137, 253, 284, 333, 334
Jardin Turc r 69
kederli 264
kıır.ıllarmdaki :ıUreklilik 62 kamusal mahremiyet 283
jc.�t 45, 63, 64, 65, 135. 149, 155, 220, 221. 434 Kemb\e, John 104
5, 38, 39. 42. 54, 56, 57, 202, 326. 330, kamusa! olay 308
jestler kodu 1 4 [ kendiliğinden kalabalıklar 384
jeıı d' esprit 225 kamusal p:ı.�itlik 280
kendiliğindenlik 107. 1 10, l l l . 113, 1 1 6 , 203,
odları 95. 96, 250 lmmusaJ roller 49, 54, 66
Joachim, J, 260
� davr.ını� ko<lhırı 55, 66
242, 250, 252. 253. 269, 404
kamu:;:ı.I sorunlar 1 8
Johnson, Samuel 140, 146, 280 kendine dönüklük 26, 27
cı 76 kamusal şahsiyetler 45
Jone.'>, Jnigo 83
ı •
kendini ifşa 50
44 kamusal �iir361
jouruaux de raı uil 294 kendini özgUrce ifade etme 249
76, 20! kamusal terimler l28
Jung, C. 4 1 5 Kennedy, J,F. 348
06. 351 kamusal ticaret 177
Jtfu 376
Junius 335 kent ayaklanmaları 384
kamusal ve göreneksel 107
kent ekonomisi 87
kamuı-ı�ı1 ve özel 36. !26. 128. 138
 z..:17, 246, 270, 279-281 , 283. 371, 372, 381, 4
40
kent kıırşıtı önyargı 359 kol emeği 419. 420 kültUr devrimi 241, 245
kent k!Jltilril kol saatleri 2 1 5 , 2 1 9 kühür dUşnımıı 274 Londrıı. Bloom.�bury. Brunswick Cemre 28, 29
kenı pazarı 34, 86 kolektif benlik 290. 395 kültOrd zihniyetler 56 Loııs Beuch 372
kcııı pl:mlamacıları 396. 399 kolektif kişi 309. 324 külıOr!ü o!ına kaygısı 273 Long, Norton Oyım/(lrm Eko/ojil'i Oturak Şelıir
keııt sokakları'30 kolektif kişilik 3 1 O, 32.'i, 338, 34 ! , 399 kilpeler 247 390
keıııin atomlaru ayrılması 382 kolektif kişilik cem:ıaıleri 29 ı Lopez. Robcrt 303
kentin maddi koşulları 67 kolektif yaşam 398 L Louis, XIV. 8 1 . 90. 105, 1 10
kcnıleı;me 174
Ludwig. Cari 239
komplo 324. 359 l'Atelil:r 294, 327 Louis. XV. 90, 103
kentli 435 komplo teorisi 357 l'Edıo dt! Pcıris fP;ıris'iıı Yankısı) 462
kentli k!J!tür 3 2 kompul�if 367 L' Edair IŞim�ekl 462 Lukacs, George 208, 209
kcnL�d 173, 174. 3 1 1
fu coıır et tu ı·iffe 86
kompulsif ilgi 366 lu Bı:llt! Prmlc 102 Lııther 263
kcntscl devrim ı 76
la Diorwııu 2 1 8
konser salonu 274, 371 IOmpen proletarya 384
kentsel mckıinlar 82
fu 11uıure spm11ı111ie 242
konuşma 35,43, 63.64,96, 107. l l l . 1 1 6, 1 17, Lymıın. Stanford ve Scott, Mıırvin Toplumsal
kentsel negatif özgürltlk dönemleri 244 1 1 8, 1 19, 123. 124. !30, !35, 156. 204, 283 Gerçek/ijfi11 Dramu.w 402
kentsel sanayi devrimi 41
fu l'ille 33, 66 F.
konuşma biçimleri 1 2 1 Lıı Porte St. Martin Tiy-.ıtrosu 268 Lyon 2 ! 7

472
Kcmberg. Olto 4 1 7 konuşma işaretleri 149 Lyons. 189, 372
Kcyncs,J.M. 421 konuşma kodları 122 Lacy. Matmazel 105
-- kılık kıyufct kanunu 97. 98 konuşma modelleri 67 ludy's Muga:iııe 101 M
kılıksız 79
N. 206, 303
konuşmak 1 14 Lalo, Chıırles 206 nıaC'1rmıi 243
kilise 303 konuşmalar 290 Lıımartine, A. de 295, 297-308, 32!, 325, 335, Machiavelli,
kimliğe bürünme 98 Kopcnhag Kraliyet Gtlzel Samı.tlar M!lzesi 2 1 6 354, 361. Hi,wrıire dı;s Giırmdin.r 296. 298, MacMillan Tiyatrosu 371
kimlik 75, 76. 107. 148, 258, 406 koreogr.ıfi 2.'i9 Lamoureux. Charles 275 maddi koşullar 190, 326
kimliklerinden emin olma 75 korseler 241 Lıınger. Wil!iam 300 mııddi yaşam koşulları 96
kısıtlam::ılar 138 korunma haklan 133 Latin Qmıncr 282 mağ.azalar ! 9 1 , 192, 193, 197, 278
ki�idı.�ı !27. 128. 285, 286. 402. 404, 436 ko,ı·Ju:r 393 Lııver, Janıes 106, 230 mahalle 182, !84
ki�idışı kamusal ya!jllm 369 kosıilm 45, 106. 214. 252 Le Bon. Gııstave 384, 385 mııhrem 337
ki�idışı kat".ıkter 136 kostUmler 98� 1 0 1 . 104, 2 1 l , 2L2. 230, 23l, 251, Le Conıpte 230 mahrem alan 20, 52
ki�idışı şeyler 40 264 le PCre de Familfı; 86 mahrem bir toplum 345
kişidışılık 138. 281, 330. 334. 335, 336. 338, 378, kozmetikler 248, 249 le pu!Jlic 32 mahrem despotluk 432. 433
398, 400, 435 mahrem dil 1 1 9
Leccb.
kozmopolis 34, 35. 60 Ledru-Rolliıı.A. 307
kişiliğin doğası 3 1 0 kozmopolit 33. 37, 64. 93. 98, 107. 158. 184, 185. E. 372 mahrem ilişkiler 19, 24, 27. 60, 399, 436
ki�iliğin içkinliği 2 1 2
IO(ı
186, 217, 233. 270. 286 Leli!bvre. Henri 185 mahrem ili�kiler alam 3 1
ki�i!iğiıı irndedışı açığa vurulması 2 ı 2 kozmopolit burjuvazi 186 Lekaln muhrcm toplum 286, 338, 339
kişiliğin istikr.m;ız!ığı 2 1 2 kozmopolit kamu 283 Lem:ıitre. F. 266, 267. 268, 307 mahrem ve doğal 107
ki�iliğiıı kamusal alana girmesi 286 kozmopolit k!Jlltir 330
Oıtı•rii!re au XIX Sii!cle
Leonardo daVinci 303 mahremiyet 17, 18, 22, 37. 47, 52. 282. 334, 345
kişilik 43, 107. 1 7 1 , 2()()..205, 208. 222, 236-239. kozmopolit şeJıi r 1 6 1 , 163, 217, 232 Leroy-Beaulicu, Q1teJ'fia11 433-436
246, 253, 2..'i5, 256, 266. 276. 290, 299. 301. kozmopoliı yaşam 150, 152, 189 282 mahremiyet ideolojisi 334
307, 328. 335. 370. 391, 402. 403. 417, 422. kozmopo!iten 159 Le.� Halle.� 197, !98 mııhremiye:ı mübadelesi 24
434 kozmopoliten burjuvazi 2 1 4 Lesıer !03 muhzenler 280
kişilik anıyışı 1 9 kozmopolitenler 2 1 2 . 2 1 8 , 343 Levi-Stntuss. C. 20 l makine toplumu 2 l 7
ki�ilik kUlt!Jrü 258. 340 makineler 37
Lewis. W.M. 9 l
kölelik 20, 170 Levinown 38 l
Jdşilik olu�umu 42 kötülük/boş z:ıman 164 maky-.ıj 248
kişilik otoritesi 274 köylO ve çiftçi J 74 libidinu! enerji 4 1 5 Mallarm�. Stt:phane 251
kişilik politikası 362. 368, 370 köylUter 180 lihre Par11fe La 3 1 5 Malory, T. 32
kişiliksizle:ıme 54 krav:ıtlar 216, 219, 222 lider 274, 299, 3 0 1 . 302. 329. 3 4 1 . 351, 353 Manche.�ter 184, 189. 281
kişinin üslubu 159 kriminal tip 196 liderlik 172. 285. 328 mıınken bebekler 2 1 5
ki�isc! 32 kriminoloji 43 Lille 178, 189, 270 manken olar.ık beden 124
ki.�iscl duygular 18 Kris, Emst 406 liman kentleri 85 Mımn, 11ıoma.� 25, 57
k'ı�i�e! dllıilstlük 330 kukuletalı başlıkl:ır221 Lind�ııy, J,V. 388 Maııııel. Fr.ınk 129
kişisel içıcnlik dili 50 kulUp!er 1 1 9, 120. 130, 132, 280, 281 Liszt. Fr.mz 260, 262, 264, 265, 267. 273, 307, Marcus, Sıeven Öteki Viktaryenler 220
Marivaux, P. d 64, 199, la Vie de Maricmne 92.
iUd 363 79, le PoyJ·a11 Pan•e11u 79
kişisel ilişkiler 20 kumpanyalur 1 1 1 Etııdes 265
kişisel kuml!ar 60. 408. 409, 4 1 J , 412, 4 1 3 Uoyd's of London l 1 7
kişisel kar.ıkter 198 kurban edilme dili 53 Locke. Jolın 138. 390 Mark.�ist 327, 328, 329
kişisel ve kamusal yaşam tanlan 3 ı kurgu 157 Lot1aııd, Lyn 38.1 Mark�isı hareketler 325
klıuıcı 393 kuşkulu 79 lokanıa J 16. 283 M:ırk�isr oıtodoksi 53
klişeler 404 Kuzey lııılyn 127 lonca 88 Marksist tarihsel diyalektik 325
klo.�ırofobi 432. 433 Marksizm 328
ı ı ı.
Kuzeydo�u Amerika 127 Londnı 77, 8 1 , 83-93, 97. 100, 103, 106, 107, 108,
Kniı;lıts, Peter 180 ı 12, ı 16-ı ıs. 120. 122. 133. 139, ı 4 ı . Mıırmonte!, J. 157
Koesller, Arthur 406
küçUk burjuvalar 219, 328, 357, 358 109.
küçOk kaı;aba 150, 159 143. 144. 1 5 1 . ! 6 1 . 175. 178-181, 1 83, 1 85, Manin ve Boquet 105
Kohuı. Heinz4J6. 417. 429 k!Jçük şehir 160, 1 6 1 , 164, 165 IR6, 188, 189, 1 9 1 . 192, 195, 215, 222, 230. Marx ve Engels 327
'arx, K. 25, 38, 53, 187, 196, 208. 218, 295, 296, modern çağ ı 6 nokta 1 1 4. ı 16, 123 özel/doi;'ll 129
299, 326. 327. 328, Kupiıal 194 özell�me 42, 53
ıı.�ke 57. 97, 103. 196. 212. 2s3, 289. 299, 3 ıo.
modem kalnbnhk 385 nokwlama l l 9, 257. 364
modem kapit.tlizm 399 noktalar 109, 1 10 özgllrlt!Şme 337
324. 328. 330, 336, 340, 390 modem karizma 355 Norılı Briımı 140, 1 4 1 , 145 özgllrlllk 127, 138. 145, 146, 147. 159, 249
:ısıürbasyon 228 modem kent klll\Urii 150 not.tsyon 258. 259, 260 özı;Urlilk alanı 4 1
auri:ıc. Fr.ınçois 3 1 3 modem kişilik 240 ıırım•f!cııl!Es (yenilik) 194 özgUrlUk ve :ıdalet 56
aurr.ıs, Charle.� 323 mod�m psikoloji 1 8 nllfus 78. 1 7 1 . 174. 176, 177, 180, 183. 185, 1 88 özgilrlilk ve mutluluk ar.ıyışı 127
mc:ime du Camp 170 modem toplum 19, 402 nUfus artışı 80 özkuşku 288
ayfoir 183 modem ulaşım teknolojisi 30 nüfus olu�umu 79 özne ve nesne 40
cC:ırthy, J, 357 öznellik 50
eçhul 75, 84, 88
modem Yaşam 333
nwe11rs 160, 1 6 1 , 162, 163 0-Ö
eçhul kişiler76 Moli�rc 104 oburluk 205 p
m·rroi 1 81
eçhul yığınlar 79. 80. 92 molto tranquil/o 259 Pa�nini, N. 262. 263. 264, 265, 268. 373, 374
::deni 435, 436 monoloı; 283 ofis planlanrncılan 30. 3 1 P..ılmer. Potter 1 9 1 . 193
!deniyet 339, 340, 346
:deniyetsizlik 340. 341
Moıısicur /'avncat 9 1 okul 338, 339 Pıın:ım:ı Olayı 187
pmıtolonlar 103, 219, 24 1 , 245, 246
P..ıris s ı -84. 86-92, 97, 99. ıoı, ıos.109, ı ı ı, 475
Monsieur le Marqui$ 9 1 olay örgllsü 58
edine 340 Montcsquieu, İran Mekwhu 152 oper.ı 107. 1 1 1. 1 !2, 1 14, 269-272.282,283
!dya 6 1 , 337, 341, 363-367. 370 nımteurs 1 l2. 1 14, 1 16, l lS-120, 122. 133. 1 4 1 , 158,
·
159 orke.�ır.t şelleri 274, 275
�krup 164 Moynihan Raporu 237 Or:;:ıy. Comıe A. ı.1 ' 2 1 6 162-164. 169, 170, 173, 175, 17�. 17S..1 8 1 . 183-
:l0<lranı 208, 209, 266. 324 Mozart 260 Orta Bllyilklllkteki Şehirlerde Orta Sınıflar 423 188, 190-192. 195, 198, 199. 204-207. 2 ( 1 , 212.
:1111 peuple 294 215, 217, 218, 222, 230. 237. 242. 244-246,
2.'iO. 251. 254, 266, 267, 270, 272, 275, 276,
Mozart, Fa Majör kııl'ltrff!Iİ 266 orta sınıf ailesi 198

!rcier. Puris'in Sırları 23 ı

!rcier, Gcner.ıl 321, 453. 454, 456, 461 Moz:ırt, Leopold J22 ortn smıllar 74, 75. 186, 231, 270, 294, 327, 357.
muha.">ebeci!er 97 280, 281, 283, 293, 295. 296, 30Q; 316, 371.
362, 420
ırhameı 149, 150 Munito 169 Ortaçuğ. Benare'si 74 372, 384, 389
ırkantil 86 Murphy, Arthur 140 Ortaçağ şehri 377 Paris moda.� ı 2 1 7
Otero, La Belle 248
ırkanıil işgücll 87 .
P.tris stili 2 1 7
muteber bir fikir 56
ırknntil me.�lck 99 .
P.ıris ve Londr.ı 73. 75. 78, 80, 93, 95. 1 2 1
mutluluk 137 Otlıello 104
llkanr'ılist burjuV'.tZi 75, 76 mülkiyeıçilik 287 otobiyografi 341 P..tris'e Rus baletlerin gelişi 252
'r.•eil/eıı.w� 243, 249 P..tris'ıe Gamicr Operası 270
J 90
mUlteci kişilik 335 otomobil 29, 30
��llfo 92 mUslin giysiler 243 .
P.tris.�ot
otorite 275. 276, 292, 350, 433
��!eki yer 88 mllsfin kombinezonlar 245 otoriter 328 Pnrk, Robert 182, 242
ışnı 17 müzakere 324 oynanın [pluyinı;l 403 parklar 34, 83, l 2 1
1 n fetişizmi 38, 42. 194, 195 müzakereyi reddetme 336 oyun lplay] 403
. r.ıons, 1'.ılcott 233
P.t
ıamorplm.ı·f! 21 J müziğin dili 260 oyun 49. ı 12. 1 1 5. ı 16, 160, 165. 342-344. 403- pasif256
tin 259, 288. 308, 4 l 1 mUzik 260. 271-273, 370-374 410, 412. 41 3 pıısif davr.tnı� 424
tnin aşkınlığı 307 mllzik direktöril 275 pasif izleyiciler 335
oyun d:ıvr.ınışı 41 O
ıtropol 166, 281 mllzik oıorite.�i 275 pasif se.�sizlik 277
oyun ıarzları 130
:tropolit:m Opcr.ı House 108
vki 90. 97, 99, 1 0 1 , ı 12, 424, 426
mllzisyenler ı 10, 285, 4 1 J oyun ve yaratıcılığı 405 Pa.�ifik 364
nıysticlıf! Ahgrund 27 J oyun. poz ve rol 59 pasiflik 212. 253. 279, 288, 298. 337
vkilerin mir.ıs bınıkılııbilmesi 88 pasıor.ılizm 107
ydan 8 1 , 82, 83. 84, 88, ı s ı , 183. 400
oyuncak askerler ! 3 1
N oyuncak bebekler 100, 1 0 1 , 130 pazar l97
t:helangelo, B. 303
tı, John Sıunrt ı 96, 224, 375
Nadar 169. 170 oyuncu 250, 269, 342 pazar kıyafeti 2 1 6
Nııpolyon, 1. 321 oyuncu ile seyirci 109 p:ızar yerleri 1 9 1
lls. C.Wright 423, 425, Bt•ya:: Yakalılar 1 9 1 Napo!yon, 111. 307 oyunculuk lplayacıinı;] 1 1 1 , 403 pnza.rlık eımck 1 9 1
lls. John 187 Narkis.�os 4 1 6 oyunculuk s:ınatı 57 peçeler22l
narlıır 27 narsisizm 22, 23. 25, 50, 5 1 , 286, 287, 337, 344, pedi:ıtrb'tler 236, 238
oyunlur 267
ıy:ıııırleşıimıe 219, 220. 232 404. 4 1 5-42 1 , 426-43 1 oyunun kumllurı 4 1 ı pejmıirde 242
11ndola, Pico ddla 303 n:ırsisrik kar.ıkter bozukluklan 22 Pekin 2 1 4
oyunun zıddı 405
e cm schıf! 276 Nelson, Jnmc.� 133 Pelle.�. Ger.ıldine 307
ölll bmusul a!:ııılur 3 1
ket oyunu 408. 4 t 1 ne.�neleri farldılaştırma 4 1 9 Pellieux, Gener.tl 321, 458, 461
ölll kamusal yıı�arn 400
ıifika.�yon 197. 308, 3 1 9 ne.�nel�tirme 289 örıUnmck 221 Pcnıısylvania 38!
chell, Juliette 234 per.ıkende ticııret 190, 192, 194, 196, 198, 199.
ıoo. r o ı . 106. 2 1 5.211. 222. 241, 243,247
nesnellik 205 öteki yönelimli toplum 5!
J:ı New York 75, 79, 89, 175, 193, 231, 370-373, IHeki-yönelim!ilik lR 213

lıı ı:ırihçileri 216

la siıyfaları 2 1 5 386-388, 391, 393, 429, 435 övgillcr 90, 9 1 pernkendeci!er 195
New York City 359 perdeler 245
New York, Pnrk Avenue, Lever House ı:J, 28, 29
özbiliııç 203, 204, 240, 249, 250, 253
lem !74 Peron, J. 362
özel 32, 53
özel ulun 41 , 138, ı 98
lem aile 233 nezaket 3 1 , 92 peruk 102, 103, 204, 243
lem' bUrokr.ısi 421 Nijinsky. W. 252 peıiı Jıleıı 3 1 2
özel nıe�leler 9J
lenı cem:ıat 34!, 380, 385, 396 . Peıronius, Stıtyricon 56
Nixon, .Checker:; Söylevi" 360 özel y:ışanı ıs. ı6. 17, 35. 282. 334
lı.ını ccma:ır rolleri 390 Nixon, R. 299, 3(ı0, 361, 362, 367 plıfdre 251
öze! ya�aın :ıl:ıııı 40
 '
Piagt!I, Jean 407. 3 1 0 psikoz 22 romantik çağ 264 s:ınayi şehri 176
Piıızıa Ohliqua:8 J psişe 17, 136, 207 Sandherr, Albay 453, 455
Pic,ıuurt. Albaj 312. 316. 317, 321, 456-458, 460.
romıuıtik gerçekçilik 208, 2 1 0
psişe ile toplum 386 romantik icr.ıcı 257. 265, 266. 274 sansür 165
461 psişik arzu J 37 romantik icr.ıcılar çağı 308 sapkın komUnal yaş:ım 400
pikare;k 267 psişik belirtileri 196 romantik müzisyen 273 sapkınlık 249, 250
Pinckney, Daviil 182 psiııik haklar 127 romantik san:ııçı 269 sapma 249, 250
piyanist 37 l, 372, 373 psişik illetler 52 ronıııııtik yıldızlar 275 saray ı 1 1
piyano bacakl:ırı 220, 22 l psişik simgeler 209 romantizm 26 ı suruy egemenliği 9 1
piya.."a nıilOO<lelcsi 25 psişik t.ıtmin 127 Roscııberg. Philip 225 sanıy toplumu 92
Place de hı Concorde 8 1 psişik yw;am 16, 17 sanıy ve kent 33
Pluce de." invalide." 8 ı 90
Rossini, G. 274
publar 116. 132, 280 Rousseau.JJ. 95. 137. 150. 158. 1 59. 160. 162. saray ynşamı
Placc de." Victoircs 8 1 Purdy. William 187 Sarınr Resıırııı,ı· 224
164, İıirı!flıır, Jıı/ir
166, 283, 327, D'Ah•ıııfıerl'r M(•ktııp !59, Emile
Pince Veııdome 8 ı putperestlik 202 Surtre, J.P. 50
Plmon. 64, Yıısufar 56
163, 163, Mekıııp '161. 163,
Püriten 26, 90, ı s ı , 329 165 satıcı ve alıcı 2 1 5
Plessner. Helmut 53 Rönesans ! 28, 206. 301. 303 Satie, E . 260
Poc. E.A. "Kalabalıkların Adamı" 277 Q-R saıış muğazalan 177. 2 1 3
476
. Rllnc.�ans Platoncuları 152
Poiret, Pauf 241 quarıier l83, 184, 192, 342, 378 Rönesans �ehir-devleıleri 302 Savonarola, G . 3 0 l , 302, 303, 304, 306, 354
-- Po!anyi, K:ırl 197 quarlierJ' 182 Rönesans: Flor.ınsa 291 savunma mekanizmalan 45
poli."iye ve gerilim romanları 222 R:ıchel 276 rııbato 261 saygın aileler 187
politik hroşllr ve konuşma metinleri 140 nıdikal 327. 328, 329, 330 saygın SC."-�izlik 269
ı
Rubenstein. Hdcna 248
ımlitik cemuut 309. 31 r.ıdikal özndlik çağı 40 Rude, GetJrge 143 saygınlık 25, 188
politik çaıışnıalar 285 r.ıdikal politika 325. 327 ruhlar 453 Scursdale 435
politik <lavrnmşlar 141 rudyo 363, 304, 305, 306. 354 rutin 352 Seheurer-Kestner, A. 455, 457, 460, 3 1 2
·politik dil 30<). 3 1 1 r.ıhipler 153, 278, 346 Schorske. Cari 273
politik ki�ilik 140. 288 R:ı."p:ıil. F. 300 S-Ş Schumann, Robert 260, 263, 265. 272.
politik liderlik 341 rusyonel toplum 1 7 Saalmon, How.ırd 382 Kiııdcrs:cnen 260
politik nıc!odruın 324 Ravnry, Binbaşı 458, 461 sııbit fiyatlar 190, 1 9 1 . 192. 198 Seinc 85
politik p:ısifl�tinnc 335 Raver.ıtoGwCn 249 seküler 32, 38, 42, 60. 158, 172, 200, 201, 204,
205. 2CXl. 213. 253, 256, 305. 306, 328. 333,
suç 103. 247
politik sponsor 375 redingotlar 245 �uç moda�ı l 02
politik ıahakkllm 277 RCgence dünemi 99 saf !pure] bir kamkter tipi 266 334, 347, 350, 354. 355. 359, 376, 399, 403,
politik tintnltk 159, 166 Regnault, Elia." 297 suh\eilik 44, 159 427, 434
politik uygulama 16 reklamcılık 197
renkler 2 1 9
sulıicilik dili 26 seküler a�kmhk 201
politik y�:ım 402 sektiler içkinlik 201
sekülcr karizma 348, 349. 354, 355, 356, 360,
sahne 230, 271, 272
politika 265, 308. 3 1 1 res puhliı:ıı 16, 1 7 1 , 172, 435
36 ı ' 363, 367. 369
sahne kostilmleri 104, 105
politika dili 146 Restorasyon 95 sahne oyunculuğu J 1 2
politika ile s:ınat 370 retorik 153, 299, 302, 321 sahne sanatçılurı ı 10 sekU!er şehirler 302
politikacı 256. 257. 288, 292, 299, 307, 356, 362. rezalet 4 1 sahne sanatlnrı 6 ı . ı l ı . 259 sekU!crizm 36, 39, 205, 301. 399, 428
364. 366, 369, 375. 349 Riccoboni, L'Art rlu ThCtıırc 157 sahne ve gürünlil J 51 selamlaşma 90, 91. 92
Pope. A, İıı.wm Ü::ı:ri11ı: Deneme 143 Riche!ieu, Cardinal 77
Riesımm. I>.ıvid Yulm:: Kulubulık J 8, 5 1
SClect Lacin 282
:mhııe ve sokuk 60, 62, 64, 95, 98. 106, 1 ı 6, 1 5 1 .
."1.lhııe ve oyunculuk 266
prı.wfwlc 172 semboller 65
p11.wlwliıı1: 67 nhtnn ve antrepo 85 158. 214. 229, 232. 284. 369. 370 scmpaıi 134. 135, 154
pmif ııır .�cıııimı:ııı 102, 103. 106. J 14, 156, 204 risk 4 1 1 sahneler 58 semptonıoloji 4 1 5
Pouj:ıdc 362 riske girme 410 Sıılııı: Alarm J 46 semt 182
Powdl. Enoch 348 ritücl 343, 403 Sainıe-Albinc. RCnıond de 157, Lı: Cıınıı!diı:n 156 Sennett, R., Şclırc Karşı Aileler, 68. 234.
pozitivist bilim 278
pozivitizm 20 t
Rohert Macuire 267 Saiııt-SııCnı;, C. 260 Dii:e11.vi;;liifbr Yunırlıırı 69, Sınıfın Gi:li Yarala
Robe.�pierre. M. 244 Suiııt-Simon 9 1 , 325 69
Pre-Raplı:ıelit 377 Rochefort. Comte de 3 1 5
se.-: tonu ı 1 8
seri üretim ma!lun 192
Rochestcr, Lord 142
S:ın Giorı;io 301
proletarya 186. 294 San Mıırco 303
proleter 344 rock 370 sc.-:siz 365
ıoı
sunaı 49. 60, 61. 65, 265, 268, 284. 308. 342
proleter devrimleri �ğı 308 rol 54, 57, sanat kamusu 288 sessiz izleyici 258, 282
Protc.-:tan ahlı1kı 26. 427, 428 rol tanımı 159 156 sessizlik 46, 47, 270, 282. 284, 306. 383
51
sanat ve doi;:a
Protc.�ıan kühUrü rol yapma 158, 159, 163, 266, 342, 414 sanat ve toplum 40 ! se."-�izlik disiplini 278. 292
Protestanlar 160 rol yapma s:ııuttı 403 :mnut yapıtları l 64 SCviı;ne, Madam de 122, 136
Prnust, M. 2,'i3 rol yapmanın par.ıdok."u 153
seyirci 62, 63, 64, 65, 66, 76, 85. 89. 96, 97, 109
sanatçı 26 l, 277. 287. 288, 307, 406 SCviı;ne, Mudam de 93
psikamılitik 43. 4 1 4 roller 49, 54, 55, 56, 58, 59. 152 sıın:ııın y;ı,�umı yansıtınası 104
psik:ına!iz 1 8 . 4 1 5 Roma 83. i l i , 1 2 1 , 139, 179
ı 10
sanatkürca 26 l ! 1 2 , ! 13. 1 15. 250. 336
psikolog 278 Roma impar.ııorluğu 1 5 sanııtsal 26 ı seyirciyle oyuncu
psikoloji 25. 39,.) 28, 20 ı . 278 Romalılar 1 5 , 1 6 , 1 7 .seyirlik 170
Vfl/. Heııry, /lf,
samıttan mahrum L;ir aktör 339
psikolojik imgelem 44 romantik 1 9 , 107 ı;anayi kapitalizmi 36-38, 40, 172, 186, !89, 200, Shakespeıırc 109, 259, Macheılı,
psikolojik sinıgelcr 2 1 0 romantik başkaldm 267 204, 253, 378 Ridıurd, Kı�· Masalı 230, Kral Lcar206
 gortııcıhk ı 17 St.James Parkı 1 2 1 , 122, 123. 183 Tulleyr:md. C. cle 133.361 Demokr1Jsi 52, Anılıır 42
kıntı 303 St, Laurent ve St. Gcmıain fuar!an 107 T:ıl!ieıı, Madam 243 toplantı 279
mge 23. 1 !4, 1 1 5 St. Michel Bulvıın 282 ıanım:ı 76 ıoplu tıışım:ıcıhk 192

toplumbilimciler 54
mgeci 25! St.-Ginnain-de;-Pres 82 tanınm:ıyıınhır 342 ıoplum 17, 56.57,59, 173,401
mgelcr 123. 396, 405 Sralinist kilçilk komUnist 433 tamfsızl:ıştırılma 59
inger. 1. 2 1 5 Stalinizm 329 tasfiye 291 toplumsal değerler 56
nıf 1 7 , 74. 285, 288, 292. 344, 4 1 8 , 420, 424, star 376 taşra 2 1 8 toplumsal düzenin oluşumu 42
42.'i, 426 star sistemi 370, 374, 375 t:ışmlı64 toplumsal eıkenler 209
nıf bilinci 292 statü 358 t:ışr..ıh ı;afı 270 toplums:ıl eylem 26, 27
nıfkimliği R6 Steelt:, Sir R. 32, 132 ı:ışmy:ı özgll 2 ! 7 toplumsııl forkl:ır 37
mfkilltilrü 213, 420 Stem, Daoiel 298 Taılcr 32 toplumsal hiyemrşi 97
nıf milcadcle.�i 299. 41 R Sticoııi 156 tuvem:ılar 120. 280 toplumsal hiyeroglif 194

ıl teaır.ıllik (ıO. 402

nıf politikası 435 Strachey. Lytton 229 tavır 434 toplums:ıl ifode 62

162, 236, 233. 3 ı o. 342, 399

nıt' sava�ı 45, 290 stres 350 toplumsal ilişkiler 21. 22. 26, 3 1 , 36, 46, 6 1 , 1 6 1 ,

�
nıt' uzla�mazlığı 327 Stuart, Louise 243 tek i�tevli kent 38 l
nıfvc cinsiyet 218, 221 ;:,.·ty/e dupendıı 244 ıck rı:nk 2 1 8 toplumsal katılımın ıızıılması 26
nıflıı� ar.ısında sosyall�me 121 suçlular ı 62 ıek renkli giysiler 250 ıoplumsal koşullar49
nırsııı deği�im 75 sunör ve aktör l 1 0 tek tip 2 1 4 toplumsal kumll:ın ihlııl 2 1

ı
nıfaııl konum 422 sui 1:eneri.I' 1 8 tek tip giyim 195 toplumsal merkezler 48
nıfsal mevki 42.'i suskun izleyici 268 tekdüzelik 352 toplumsal mevki 221

ı ıo
nır:.:ız benlik 337 suskunluk 269, 274 teknik işçilcr 425 toplumsa! uyumsuzlıır 384
itte, Caıni!lo 377, 378 sus 102 ıekr:ır toplumsal yru;am 18. 344

1
,

ixıus, V. 1 2 1 sUsleıne 96 tcl:mr eclilı:bi!ir toplumsal fiiller 156 toplumun anlamını yiıinnesi 283
yah cem:ı:tı lııırı:keıleri 395 sUslenme 43, 103 televizyon 363. 364, 36.'i', 3(ı9 topt:ın .�atış 198
mith, C.T. 7X siltannclik 133 temsil ite tııkdiın 165 tozluklar 103
Swift. J. 32, Mıiteı·a:ı Bir Öneri 133
şııir 26 ı. 304, 354
mith, Moyr 230. 232 teokrasi 160 Tönnies, Fcrdinand 288, 289
>fistike olma 1 R6 tempi 172. 240 Trilling, Lionel 5 1 , 52, 1 6 1 , İçteıllik ve Sahicilik

Thacker:ıy, W. 4 1 . 223. 224

ofokle; 227
k
şair..ıne 299 tevazu 135 50
Trollope. A. Büylı: Yaşıyrıru:. Arfl 239
90,
>ğukluk 334 şans iRS. 189, 205, 206
>kak 34. 82. 89, 97- 1 0 1 , 124, 12R. 185, 232. 242. şans oyunları 1 3 ! 111ıımcs 85 Tuileries 122
245. 274, 278. 279 şapk:ıl<1r l 02, 2 1 5 , 2 ı 9 TiıClltre d'Art 25 l , 252 Turgot,A. 132
>kak giyimi !04, !06. 251 şehir 16. 27, 34, 60. 62.63, 75, 79. 80, 158, 164, TiıCıitre de l 'Oeuvre 25 l Turk'ı; He:ıd Kutilbll 120. 123

378, 38 ı' 390, 435. 436

>kak tiyatroları 269 174, 199. 206, 207. 212, 330, 338, 340. 359, TiıCUtre de la Portre St. Manin 231 ıutuk!unun insanca muamele görme.�i 136
>k:ık ve sahne 104, 1 7 1 . 349 ThCüıre Jıalien 107, ı ıo tUccıırl:ır 97
>kaktıı gezinmek 121 şehir hakkı 185 Theütre-Libre 2.'iO tümleyici [integrativef 339
ıl 308 şehir killtilrü 2 1 7 ılıı:/Jfl'lllll mımdi 56- 59, 64, 95, 96, l 50-1 52, 254, Türkiye 230
TV haberciliği 366
W. 88
olcil cror 282 şehir prolet:ıryası 2 1 3 342. 40 ı ' 402
oınbıın. şehir romancıları 254 Thennidor 242, 244, 246, 247, 249
orokin, P.I. 233. 234 U-Ü
ısyal !soı:iub!el cemaat 289
ı.�yal bir hiyeroglif 2 1 8
şehir ve kasaba 175
şehrin atomlarına :ıynlışı 386
şehrin çökmesi 150
�'
'
'
111cnnidoryen P...ıris245
Thcnnidoryenl<.!r 250. 252
Tiıemstrom, Stcp!ıaıı ı 80
Uluslarur..ı.�ı Okul 27, 28
unvanlar 9 1
osy:ıl D:ırwinciler 42 şehrin eleştirilme.�i 207 Tiıomisı 305 uşuklar 88
ısy:ıl geleneklcr 1 7 şcyler ve insan!ıır 38 1idwonh, Richurd 270 uyanm 193, 194
>sy:ıl ili�kilcr 412 şifre çözme {deeoding] 30R, 309 Tilly, Char!es 174 Uygulamalı Sanatlar Lincoln Merkez Kütüphanesi
)Syıtl psikoloji 384, 400 şiir 295, 297, 298, 300 Timı:.ı· 371 231
>syul roımıntikler 289 şişirme 220 tiyatro 59, 60, 63, 76, 83. 95, 104, 105. 107, 108. uygun 76

�,:
>.�y:ıli.�t hareket 40. 328 şizofrenik dil 4 1 5 1 1 0- 1 1 3, 1 1 5, 1 1 6, 1 19. 123, 124. !2R, 13l. 150. uzl:ışmı 96
ısyalist!er 40 şok etme 274
'
1 5 1 . !56, 157, 1 6 ! , 165, 230-232,2.'i l , 263, üçüncil kul:ık 4 ! 1 , 4 ı 2

1
>syallc�me 3 1 , 93, 96, !62, 413, 4 1 4 şok ıııktikleri 268 266, 269. 270, 272, 273, 274, 277, 278. 279, Un ile ünsUzlllk 370
>s)"..ıllik ! 6 1 , 170, 256, 3RO, 399. 404, 427. 434 289, 299. 342, 401. 402 Uniformalar 242
T Us!up 160
tiyatro kafc!eri 12 ı
>syopsikolojik bir dil 5 1 ıiyıııro izleyicileri 33
ouıhampıon 83 tabldot yemek 283
outhem, Richard 232 tııhııkküm 435 tiyatro kosıüınJ..,ri 2.'i'O V-W
Vandennonde, A. İnsan Tıiriiııii
ı 12
ıyııın 79 t..ıhayytll gücü 65 tiy:ıtro sahne.�i 56, 57, 64
foımiş lla.wıller 2Q'i takdim 236 tiyatro seyircilt:ri Mıikenımı:lleşıirmı: Araı;ları O:.ı:rinı: Dı:nı:me

66
lz96 t..ıkdimden temsile 66 tiy:ııro v e operJ salonları 34 132

ı 19
)zel kumusıı! ifade l 30 ı:ıklit76 ıiy:ırro ve toplum Varinard 462
varlıklı burjuvazi
Ta!boı, W. 141
ıt:killasyon 186 1'.ılbot, Lord Wı!!iıım 140 ıiy:ıtroı.l:ı kostüın)er45
priııg..�ıeen. Bruce 369 verem 243
5
tiyatrokmsi 402
.ruirc, G . 9 9 , 2 1 4 ııı!ilı 206 Tocı.ıueviııe;Aleıds de 3, 73. 299, Amerik1J'da veron. M. Pierrı: Pari.r S'Amııse 268
 Vcr:;ay 8 1 , 82, 90. 9 1 . l J O yansıtma 290
ı•ie Ju qıııırıiı:r 185 yapıntı 123. 154

yar.ırrcı mı 405, 406

Viktorya ç:ıı'):ı 20. 42. 43, 45, 221, 334 yapmacıklık 107. 1 1 6 , 239
Vıktorya tarzı 222, 241
ViktoryJ t�ırzı iffet 220, 229, 414 ymmklar 244
Viktorycn 21, 171. 242, 246, 249, 336, 337 yaşam hakkı 127, 1 34
vinüöz!ük 265, 268 ya�ama öykıııeri ı 8

Vıymı:ı ı r.o. 235. 372

vitrin 194, !95 yııtırım 1 87

ı•o/oıııl!
yatırımcı sınıf 187
! 62 yatışunlmıı 59
Vohairc, 92, 1 1 5, 137, 273, Sl!nıirıınıi.I' 1 1 5 yelekler 102
Waı;ner, Rit:hurd 269, 271, 272 yeni gelenler [arrivalsj :;nııfı 420
\.V:ıllace, Gcorı:;c 362, 366, 367 Yeni Gine 74
Walpolc. Hor.ıcı: !42 yeni ı:ınıtlar 423

Wcbcr, A.F. l TI
Watergate 361 Yeni Sol 380

480 Wı;:bcr, M;ıx. 25, 263, 348, 350. 351, 352, 353,
yem(t 393
yerel katılım 397

Pmıc,1·11111 Alılıikı ııc Kııt>itali::miu Rıılıır 427

355. 376. 428,429, Ekonomi ı•e Toplum 349, yerel mııdahale 397
yerel özerklik 435
Wıdt:;chmcrz. Dr. 324 yerelcilik 435
Whig yada Tory 103 yerleşim alanı 435
Wlıiııdıoı.ısc, H.R. 297 yerlicilik (nativi311lj 2 1 7
Wıclıem. Johann 238 yeşil ha.�ıalık 239
Wieck. C!:ıra 2(ı0 yetişkin 130, 132. 273, 343, 403, 410, 4 1 1 , 414,
Wilde, O�cıır 249, 250 4[8,419
Wi!kcs ve ôzµOrlük sloganı 143 yetişkin kllltıır!l 404

yıkıcı gcmdruchaft 2 9 ı
Wılkcs,J. 139. 140. 1 4 1 , 142, 144. 145, 146, 147, yetişkin oyıınlan 4 1 3
166. 257, 293, Kııdııı Ü:eriıu: Dcnı•me 143

Raynıoncl Kıiltıir ı•e Toplum 261

Wilke."Çi 166. 1 7 1 , 335 yıldız kişilikler63

Wınnicott. D.W. 4 1 8 222

Wılliaıns, yok.�ullann ahlilki bozu!mulan 237
Young, G.M.S.
Winh, Loı.ıis !82 Youngman ı 35

Wortlı L.2 15
Wo!!:;ıonecruft, Mary 134 yukarıdakiler ve aşağıdakiler 76
yurttaşlık 159. 339
Wren. Chrisıoplıer 83 yllz 103, 2 1 2. 227.330
Wriglcy. E.A. 78 yOzgöz olma [overcxpoı;urej 375
Wycherley. W. 132
z
y Zefir ve Ero:; 230, 231
yabancı 75, 87, 88, 89. 383, 384 Zc!din, Theodore 296
y:ıb:ıııcı akını 79 Zora, E. 193. 3 1 8-324, "Suçluyorum" ()'At:c:ııse{)
y:ıb:ıncıl:ır 37, 4 1 , 42, 46, 49, 60. 62, 75, 76, 84, 291, J'At.·cuse 312, 317, 318, 320-322, Nana
94. !06. ı 16, 124. 174, 189, 218, 340. 359 282

IJ(ı
y:ıbancıt:ı�ma 40, 54, 217, 334, 378 'zornki bağlanma 426
yalr.ınıl 129, zorunlu yanılsama 230, 232
Yahudi avı 455 Zucker, Amold 82
Y:ıhudi!er 314-316, 323. 324, 357, 369, 387-389,
392-395, 398, 458.,459, 4(ı0
yakın çcvre-339, 398
yııkm ilişkileri 3 !
y:ıkmlık 334
yalancHür!c.şim (p,w:ııdo-.ı'f>cdatiorı) 396
yalınlık !35, 136
yıılıtılmı�lık 205, 256. 282, 284, 292, 365. 408
yalılıın 30. 235. 378, 383
yaruını ve görülebilirlik 3(ı4
yalnız kalabalık 283
yanılsam;ı 1 J 5, 352, 353, 356, 362
yanılsama çıığı 232
y:ınlış bilinç 423