A.Ü.F.F.

Döner Sermaye
Işletmesi Yayınları
No: 36

KLASIK
EKTRODİNAM1K
(iKiNCI BASKI)

Yazan
JOHN DAVID JACKSON
Fizik Profesörü, Kaliforniya üniversitesi, Berkeley

Çeviren
Prof. Dr. Zeki Zekeriya AYDIN
A.C. Fen Fakültesi

ANKARA
A.U.F.F. Döner Sermaye
işletmesi 'Yayınları
No: 36

KLASİK
ELEKTRODİNAMİK
(İKİNCİ BASKİ)

Yazan
JOHN DAVID JACKSON
Fizik Profesörü, Kaliforniya Üniversitesi, Berkeley

Çeviren
Prof. Dr. Zeki Zekeriya AYDIN
A.Ü. Fen Fakültesi

ANKARA
 Bu çeviri, 1962'de yaz ılan ve daha sonra geni şletlerek
1975'de yeniden bas ı lan [John David Jackson,
Electrodynamics, John Wiley and Sons, New York (1975)] adl ı
kitabın ilk yedi bölümünü kapsamaktad ır. Aslında kitabın
tamamı , ikinci bas ımda eklenen Giri ş bölümüyle birlikte 18
bölümden oluşmakta ve yazarının da dediği gibi, bir bütün
olarak daha çok lisans-üstü ö ğrencilere hitap etmektedir.
Elektromanyetik teori, klasik mekanik ve kuantum mekani-
ğiyle birlikte, lisans ve lisans-üstü düzeyde günümüz fizik
eğitiminin temelini oluşturmaktadır. Bu nedenle, tipik bir
fizik lisans program ında, temel fizikten sonra iki yarı-yıllık
bir elektromanyetizma dersi olmal ı ; bu derste temel yasalar
ve sonuçları , bunların laboratuvar gerçeklemeleri, devre
analizi, basit dalga olaylar ı ve ışımaya önem verilmelidir.
Kullanılacak matematik, vektör hesap, sabit katsayılı diferan-
siyel denklemler, Fourier serileri ve belki de Fourier ya da
Laplace dönüşümleri, parçalı diferansiyel denklemler, Legendre
çok-terimlileri ve Bessel fonksiyonlar ı gibi konuları içer-
melidir.
Türkiye'deki fizik bölümlerinin çoğunda 2. yarlyılda bir
elektrik ve manyetizmaya giri ş dersi okutulmakta, 4. yarly ılda
da Berkeley Fizik Program ı 'nın "Elektrik ve Manyetizma" cildi
ya da benzeri bir ders verilmektedir. Bu iki dersin üzerine,
dördüncü yılda iki yar ı-yı l halinde bu yedi bölümlük temel
elektromanyetik teori anlat ılabilir. Bu program, uzun y ıllar-
dan beri. Ankara Fen Fakültesi Fizik Bölümünde uygulanm ış ve
az ımsanmayacak bir başarı elde edilmiştir. Kitabın geri kalan
kısmını (özellikle 11. bölümden sonras ını ) lisans-üstü s ınıf-
larda okutmakta olduğumuz için, akademik hayata haz ırlanan
öğrencileri İngilizce okumaya zorlamak dü şüncesiyle bu k ıs ım-
ları çevirmekten özellikle kaç ındığımız ı belirtmeliyim.
Döndüncü s ınıfa, Berkeley ile bu çeviri aras ında yer alan
orta-karar düzeyde bir ders koyup, Jackson' ın elektrodinamik
kitabını tümüyle lisans-üstüne kayd ırmak düşünülebilir. Bu
durumda da programda çok fazla say ıda elektromanyetizma dersi
bulunduğu ileri sürülecektir.
Elektromanyetizma'n ın Maxwel teorisini sunmayı amaçlayan
bu çeviri, geleneksel olarak elektrostatikle ba şlar. Gerekli
matematiksel araçlar yeri geldikçe kurulur; özellikle Bölüm 2
ve 3'de, s ınır-değer problemleri enine-boyuna tart ışıl ır.
Türetmeye E elektrik alan ı ve B manyetik indüksiyonu cinsinden
baş lanır; makroskobik D ve H nicelikleri ise atom ve molekül
 iv

toplulukları üzerinden uygun ortalamalar şeklinde ortaya

at ıl ırlar. Dielektriklerin tart ışılmas ında, atomik kutuplan ır-
lık için basit klasik modeller betimlenir; fakat manyetik
maddeler için buna giri ş ilmez. Çünkü manyetik al ınganl ık için
klasik modeller olas ı değildir. Ayrıca ilginç bir konu olan
ferromanyetizma olay ının aydınlatılması neredeyse kendi
taşına ayr ı bir kitap oluşturur.
Elektromanyetik olaylara bir örnek olarak, ışığın elekt-
romanyetik teorisi Bölüm 7'de incelenmektedir. Bu bölümde
ayrıca dielektriklerin, iletkenlerin ve plazmalar ın frekans
dağıtma karakteristikleri birle ş tirilmiş biçimde tart ışılmak-
ta; neden-sonuç ili şkisi (kozalite) ile Kramers-Kronig da ğıtma
bağı ntıları ele al ınmakta ve nihayet dağıtıcı bir ortamda bir
sinyalin hedefine yarışı ile ilgili klasik Sommerfeld-Bril-
louin problemi basitleştirilmi ş , fakat geni ş bir biçimde
sunulmaktad ır. İkinci bas ımda eklenen bu kesimler lisans
öğrencilerine anlat ılmayabilir.
Birimler ve boyutlar üzerine olan Ek'te, bir birim siste-
mini kurarken izlenecek mant ıksal basamaklar gösterilmektedir.
Yararl ı olacağı sanılan tablolardan birinde denklemlerin ve
sembollerin, di ğerinde ise verilen bir niceli ğin Gaussiyen
birimlerden MKS birimlerine çevrilmesi yer almaktad ır.
 V

IÇINDEKILER

ÖNSÖZ

BÖLÜM O. GİRİŞ VE GENEL BAKIŞ 1

G.1. Boş lukta Maxwell Denklemleri, Alanlar ve Kay-

naklar 2
G.2. Ters Kare Yasas ı ya da Fotonun Kütlesi 6
G.3. Çizgisel Üstüste Gelme 10
G.4. Makroskopik Ortamlarda Maxwell Denklemleri 15
G.5. Farkl ı Ortamlar ın Arakesit Yüzeylerinde S ınır
Koşulları 20
G.6. Elektromanyetizmadaki Soyutlamalar Üzerine
Baz ı Uyarmalar 26
Kaynaklar ve Önerilen Okuma Parçaları 30

BÖLÜM 1 ELEKTROSTATİĞE GİRİŞ 33

1.1. Coulomb Yasas ı 33

1.2. Elektrik Alanı 33
1.3. Gauss Yasas ı 37
1.4. Gauss Yasas ının Diferansiyel Şekli 40
1.5. Elektrostati ğin Bir Başka Denklemi ve Skaler
Potansiyel 40
1.6. Yüzeysel Yük ve Çift-kutup Da ğılımları ,Elekt-
rik Alanı ve Potansiyeldeki Süreksizlikler 43
1.7. Poisson ve Laplace Denklemleri 48
1.8. Green Teoremi 50
1.9. Dirichlet ya da Neumann S ınır Koşulları ile
Çözümün Tekliği 52
1.10. Elektrostatik Sınır-değer Problemlerinin
Green Fonksiyonuyle Çözümü 54
1,11. Elektrostatik Potansiyel Enerji ve Enerji
Yoğunluğu, Sığa 57
Kaynaklar ve Önerilen Okuma Parçalar ı 62
 VI

Sayfa
Problemler 63

BÖLÜM 2 ELEXTROSTATİKTE SINIR-DEĞER PROB-

LEMLERİ • ı 69

2.1. Görüntü Yükleri Yöntemi 69

2.2. Topraklanm ış İ letken Küre Karşıs ında Noktasal
Yük 70
2.3. Yal ıtılmış , Yüklü Bir İ letken Küre Karşısında
Noktasal Yük 74
2.4. Sabit Potansiyeldeki İ letken Küre Yak ınında
Noktasal Yük 76
2.5. Görüntü Yükleri Yöntemiyle Düzgün Elektrik
Alanında İ letken Küre 76
2.6. Küre için Green Fonksiyonu, Potansiyelin
Genel Çözümü 78
2.7. Yarı -küreleri Ayr ı Potansiyelde Tutulan
İ letken Küre 80
2.8. Dik Fonksiyonlar ve Aç ı l ımlar 82
2.9. Değişkenlerin Ayrılmas ı , Dik Koordinatlarda
Laplace Denklemi 86
2.10. İki-boyutlu Bir Potansiyel Problemi, Bir
Fourier Serisinin Toplanmas ı 90
2.11. İki-boyutlu Köşe ve Kenarlarda Alanlar ve Yük
Yoğunlukları 94
Önerilen Kaynaklar ve Okuma Parçalar ı 99
Problemler 100

BÖLÜM 3 ELEKTROSTATİKTE SINIR-DEĞER PROB-

LEMLERİ • 2 108

3.1. Küresel Koordinatlarda Laplace Denklemi 108

3.2. Legendre Denklemi ve Legendre Çok-terimlileri 110
3.3. Eksensel Simetrili S ınır-değer Problemleri 117
3.4. Bir Konisel Oyukta ya da Sivri Bir Konisel Uç
Dolayında Alanlar ın Davran ışı 121
 V İİ

Sayfa
3.5. Bağl ı Legendre Fonksiyonlar ı ve Y m (O,o)
Küresel Harmonikleri 126
3.6. Küresel Harmenikler İçin Toplama Teeremi 130
3.7. Silindirik Koordinatlarda Laplace Denklemi,
Bessel Fonksiyonlar ı 133
3.8. Silindirik Koordinatlarda S ınır-değer Prob-
lemleri 140
3.9. Green Fonksiyonlar ının Küresel Koordinatlarda
Açı l ımı 143
3.10. Potansiyel Problemlerinin Küresel Green
Fonksiyonu Aç ı lımıyla Çözümü 147
3.11. Silindirik Koordinatlarda Green Fonksiyon-
larının Aç ılan' 151
3.12. Green Fonksiyonlar ı İçin Özfonksiyon Aç ıl ım-
ları 154
3.13. Kar ışık Sınır Koşulları , Dairesel Deliği Olan
İ letken Düzlem 158
Kaynaklar ve Önerilen Okuma Parçaları 166
Problemler 166

BÖLÜM 4. ÇOK-KUTUPLAR, MAKROSKOBİK ORTAMLARDA

ELEKTMSTATİK,DİELEKTRİKLER 178

4.1. Çok-kutup Aç ılımı 178

4.2. Dış Alan İçinde Bulunan Bir Yük Dağıl ımının
Enerjisinin Çok-kutup Aç ı lımı 185
4.3. Maddesel Ortamlarda Elektrostatik 187
4.4. Dielektrikli S ınır-değer Problemleri 192
4.5. Molekülsel Kutuplanırlık ve Elektriksel
Al ınganl ık 199
4.6. Molekülsel Kutuplanırl ık İçin Modeller 203
4.7. Dielektrik Ortamlarda Elektrostatik Enerji 207
Kaynaklar ve Önerilen Okuma .Parçalar ı 214
Problemler 214
 yin

Sayfa
BÖLÜM 5. MANYETOSTATİK 221

5.1. Giri ş ve Tanımlar 221

5.2. Biot ve Savart Yasas ı 222
5.3. Manyetostatiğin Diferansiyel Denklemleri ve
Ampere Yasas ı 227
5.4. Vektör Potansiyeli 230
5.5. Dairesel Akım Halkas ının Vektör Potansiyeli
ve Manyetik İndüksiyonu 232
5.6. Yerleşik Bir Akım Dağı lımının Manyetik Alan-
ları , Manyetik Moment 237
5.7. Bir D ış Manyetik Alan İçinde Yerleş ik Akım
Dağı l ımına Uygulanan Kuvvet, Burulma ve Bu
Dağı l ımın Enerjisi 242
5.8. Makroskobik Denklemler, B ve H Üzerindeki
Sınır Koşulları 246
5.9. Manyetostatikte S ınır-değer Problemlerini
Çözme Yöntemleri 251
5.10. Düzgün Mıknatıslanmış Küre 256
5.11. Bir D ış Alan İçinde Bulunan M ıknatıslanm ış
Küre, Sürekli M ıknat ıslar 259
5.12. Manyetik Perdeleme, Düzgün Bir Alan İçinde
Geçirgen Maddeden Küresel Kabuk 261
5.13. Bir Taraf ında Asimtotik Olarak Düzgün Bir
Teğetsel Manyetik Alan Bulunan Yetkin Bir
İletkerı Düzlem Üzerindeki Dairesel Deliğin
Etkisi 265
Kaynaklar ve Önerilen Okuma Parçalar ı 269
Problemler 269

BÖLÜM 6. ZAMANLA DEĞİŞEN ALANLAR, MAXWELL

DENKLEMLERİ , KORUNUM YASALAR İ 276

6.1. Faraday' ın İndüksiyon Yasas ı .......... 276

6.2. Manyetik Alandaki Enerji 281
6.3. Maxwell'in Yerde ğiştirme Akımı , Maxwell
Denklemleri 286
 ix

Sayfa
6.4. Vektör ve Skaler Potansiyeller 289
6.5. Ayar Dönüşümleri, Lorentz Ayar ı , Coulomb
Ayarı 291
6.6. Dalga Denklemi İçin Green Fonksiyonları 294
6.7. Makroskobik Elektromanyetizma Denklemlerinin
Türetilmesi 298
6.8. Poynting Teoremi ve Yüklü Parçac ıklarla
Elektromanyetik Alanlardan Olu şan Bir Sistem
İçin Enerjinin ve Momentumun Korunumu 311
6.9. Makroskobik Ortamlar için Korunum Yasalar ı 316
6.10. Harmonik Alanlar İçin Poynting Teoremi, İmpe -
dans ve Admitans' ın Alan Tanımları 318
6.11. Elektromanyetik. Alanlar ın ve Kaynaklar ın
Dönmeler, Uzaysal Yans ımalar ve Zaman Ters -
lenmesi Alt ındaki Dönüşüm özellikleri 323
6.12. Manyetik Tek -kutuplar Sorunu üzerine 331
6.13. Dirac Kuantumlama Koşulunun Tartışılmas ı 334
Kaynaklar ve Önerilen Okuma'Parçalar ı 341
Problemler 343

BÖLÜM 7. DÜZLEM ELEKTROMANYETIK DALGALAR VE

DALGANIN YAYILMASI 354

7.1. İ letken Olmayan Ortamda Düzlem Dalgaları 354

7.2. Çizgisel ve Dairesel Kutuplanma, Stokes
Parametreleri 360
7.3. Dielektrikler Aras ındaki Düzlemsel Arayüzeyde
Elektromanyetik Dalgaların Yans ımas ı ve
Kırılmas ı 366
7.4. Yans ımayla Kutuplanma ve Tam İç Yans ıma 371
7.5. Dielektrikler, İ letkenlerin ve Plazmaların
Frekans Dağıtma özellikleri 374
7.6. İyonosferde ve Manyetosferde Basitleştirilmiş
Yayılma Modeli 383
7.7. İ letken ya da Kayıplı Bir Ortamda Dalgalar 387
 X

Sayfa
7.8. Tek-boyutta Dalgalar ın Üstüste Binmesi, Grup
Hızı 391
7.9. Dağıtmall Bir Ortamda İ lerlerken Bir Atman ın
Genişlemesinin Bir Örnekle Anlat ılmas ı 395
7.10. D ve E Aras ındaki Bağlantıda Neden-Sonuç
ilişkisi, Kramers-Kronig Bağıntı ları 400
7.11. Bir Sinyalin Da ğıtıc ı Ortamda İlerledikten
Sonra Hedefine Ulaşmas ı 409
Kaynaklar ve Önerilen Okuma Parçalar ı 427
Problemler 429

BİRİMLER VE BOYUTLAR ÜZERİNE EK 440

BİBLİYOGRAFYA 453
VEKTÜR FORMÜLLERİ 458
VEKTÜREL HESABA ILI ŞKIN TEOREMLER 459
VEKTÖREL İŞLEMLERIN AÇIK BİÇİMLERi 460
 GİRİŞ VE GENEL BAKI Ş

Kehribar ve mıknatıs taşı eski Yunanl ılardan beri bilindiği

halde, elektrodinamik, nicel olarak bir yüzy ıldan daha kısa bir
süre içerisinde geli ştirilmiştir. Cavendish'in göze çarpan
elektrostatik deneyleri 1771 ile 1773 y ılları arasında yapılmış-
tır. Coulomb gösteri ş li araştırmalarını 1785'de yay ınlamağa
başlamıştır. Bu, elektrik ve manyetizmada evrensel nitelikli
nicel araştırmaların başlangıcını gösterir. Elli y ıl sonra,
Faraday, zamanla değişen akımların ve manyetik alanlar ın etkile-
rini inceliyordu. Maxwell, elektromanyetik alan ın dinamik
kuramı üzerine olan o ünlü makalesini 1864'de yay ınlamıştı .
Elektrik ile manyetizmay ı ve ışığı anlamamızın gelişim
öyküsü, kuşkusuz ki bir yüzy ıldan birkaç isim vermenin ötesinde,
çok daha uzun ve daha zengindir. Okuyucu, bu büyüleyici tarihin
ayrıntıları için, Whittaker'in * güvenilir ciltlerine bakmal ıdır.
Optik olaylar ına önem veren daha k ısa bir öykü ise, Born ve
Wolf'un başlangıcında yer al ır.
Bu kitap kendi kendine yeterlidir; gerçi vektör hesab ına ve
türevli denklemlere dayanan bir matematiksel temel ister, fakat
elektrodinamik konusu, elektrostatikteki temellerinden başlana-
rak geli ştirilmektedir. Bununla beraber okuyucular ın çoğu bu
konuyla ilk kez karşılaşmıyorlar. Dolay ısiyle bu giri şin amacı ,
Coulomb yasas ı ve diğer temellerin tart ışılmasına sahne haz ırla-
mak değil, klasik elektromanyetizmayı özet biçiminde gözden
geçirmektir. Bu arada, kuvvet için ters kare yasas ının bugünkü
doğruluk derecesi (fotonun kütlesi), üstüste gelme ilkesinin
geçerlilik limitleri, yükün ve enerji farklar ının kesikli
oluş larının etkileri gibi sorular tart ışı lacakt ır. Farkl ı
ortamlar arasındaki yüzeylerde ve iletkenlerde makroskobik
alanlar için s ınır koşulları gibi. "peynir ekmek" cinsinden
konulara da değinilecektir. Amaç, klasik elektromanyetizmayı
yerli yerine oturtmak, geçerlilik bölgesini göstermek ve kapsa-
dığı idealleştirmelerin baz ılarını aydınlatmaktır. Tartışma
süresince, kitapta daha sonra ç ıkarılan baz ı sonuçlar ve klasik
olmayan bazı düşünceler kullanılacakt ır. Kuşkusuz elektromanye-
tizmaya ilk kez başlayan bir okuyucu kan ıtlamaların tümünü
izleyemiyecek, ya da onlar ın önemini anl ıyamıyacaktır. Bununla
beraber, diğerleri için bu giri ş , kitabın 5. Bölümünden sonraki
kısımlarına bir s ıçrama tahtası rolü oynayacak ve ayrıca bir
deneysel bilim olarak konunun nas ıl ayakta durduğunu anımsata-
caktır kanısındayız.

* Koyu harflerle yaz ı lan soyadlar ı , Bibliyografya'da tam olarak verilen

kitaplar ı göstermek için kullan ı lmaktad ı r.
 2

G.1- Boşlukta Maxwell Denklemleri, Alanlar ve Kaynaklar

Elektromanyetik olayları yöneten denklemler Maxwell denklem-

leridir; bunlar bo şluktaki kaynaklar için
...4. --4,
V . E = 4115)
.4, -ir 1 ---. 4n 'JT' 7 x
B - -

c - t c
(G.1)
-», x --> 1 ---F3 = o
V E +
c at

. B = O

şeklindedirler. Yük yo ğunluğu ve akım yoğunluğu için süreklilik

denklemi dediğimiz

+ v . J.... 0 (G.2)
at
bağıntıs ı Maxwell denklemlerinde kapal ı olarak bulunmaktad ır.
(G.l)'deki ilk denklemin zamana göre türevi ile ikinci denklemin
ıraksamas ını birleştirince bu bağıntı ortaya çıkar..Yüklü parça-
c ık hareketinin ele al ın ışında temel olan bir denklem de,
elektromanyetik alanlar ın varl ığı halinde, noktasal bir q
yüküne etkiyen kuvveti veren
-) -P 1 -ıı,
F = q (E + v x B) (G.3)

şeklindeki Lorentz kuvvetidir.

Bu denklemler Gauss birimleri cinsinden yaz ılmış tır; bu
kitapta kullan ılan elektromanyetik birim sistemi budur (Birimler
ve boyutlar, kitab ın sonundaki Ek'te tart ışılmaktadır). Maxwell
denklemleri, sözü edilen Ek'teki Çizelge 2'de çeşitli birim
sistemleri cinsinden de sergilenmektedir. Bu denklemler, ve 1.r
alanları ile p ve jr kaynaklarından başka, bir de c parametresi
kapsamaktadır. Bu nicelik h ız boyutunda olup, ışığın boş luktaki
hızıdır. Işık hız ının tüm elektromanyetik ve relâtivistik olay-
lar için temel bir önemi vardır. Ek'te tart ışı ldığı gibi, son
yıllarda iki farkl ı atomik geçiş cinsinden ayr ı ayrı tanımlanan
uzunluk ve zaman birimlerimize dayal ı olarak, bu parametre
 c = 299,792.456,2 ± 1,2 metre/saniye*

deneysel değerine sahiptir. Bu sonuç, son derece kararl ı bir

helyum-neon laseri kullan ılarak (metanın 3,39imrı,'lik çizgisinde
kararl ı kıl ınmış ) hem frekans ın hem de dalgaboyunun ölçüldüğü
bir deneyden elde edilir. Bu noktada şuna işaret edelim ki,
burada metrenin bugünkü tanımı yerine, c'yi ve saniyeyi kullanan
bir tanım konmuş gibi bir kesinlik vard ır. Başka bir kanıt
(Kesim2411.2 (c)'ye bak ınız), çok alçak frekanslardan en az ından
t110 Hz ilik çok yüksek frekanslara (4:GaV'lik fotonlara)
kadar, büyük bir doğrulukla, ışığın boşluktaki hızının frekans-
tag bağımsız olduğunu gösterir. Pek çok pratik araç için, c 3x
10 m/sn ya da daha kesin olan c = 2,998 x 10 m/sn yaklaşık
değeri alınabilir.
.4> .4
(G.1)'deki E ve B elektrik ve manyetik alanlar ı , ilk olarak
(G.3) kuvvet denklemi arac ıl ığıyla ortaya at ılmıştır. Coulomb'un
deneylerinde, yerleşik yük dağılımları arasında etkiyen kuvvet
ler gözlenmi şti. Burada birim yük ba şına düşen kuvvet olarak E
elektrik alan ını ortaya atmak yararlıdır (1.2 Kesimine bak.).
BenZer şekilde, Ampere'in deneylerinde ise, ak ım taşıyan halka-
lar aras ındaki karşılıklı kuvvetler incelenmi şti (5.2 Kesimine
bak.). Birim hacminde -Nİ hızlı N tane yük taşıyıcısı bulunan A
kesit alanlı bir iletkenden geçen ak ımı NAg' olarak saptamakla,
(G.3)'teki büyüklükçe, birim akım başına düşen kuvvet
olarak tanımlanabileceğini görürüz. lır ile B başlangıçta sadece
yük ve akım dağılımları tarafından oluşturulan kuvvetlerin
yerine konan yararl ı yardımcılar gibi gözüktüğü halde, onlar ın
başka önemli özellikleri de vard ır. Birinci olarak, alanlar ın
ortaya atılmasıyle, kavramsal aç ıdan kaynaklar, elektromanyetik
alanları gören teet cisimlerinden ayr ılmışlardır. İki kaynak
dağılımının E ve B alanlar ı uzayın verilen bir noktas ında aynı
iseler, kaynak dağılımları ne kadar farkl ı olursa olsun, bu
noktadaki bir test yüküne ya test akımına etkiyen kuvvet
aynı olacakt ır. Bu, (G.3)'teki E ve B alanlarına, kaynaklar ından
bağıms ız olarak, kendi haklar ı olan anlamı verir. İkinci olarak,
elektromanyetik alanlar, kaynaklar ın bulunmadığı uzay bölgele-
rinde de var olabilirler. Enerji, momentum ve aç ısal momentum
taşırlar ve böylece yüklerden ve ak ımlardan tümüyle bağımsız
olarak bir varlığa sahiptirler. Gerçekten de, yüklü parçac ıkla,
rın etkileşmesini uzaktan-etki şeklinde anlatmay ı yeğleyen ve
dolayısiyla alanlara aç ıkça başvurmayı kaldırmağa çal ışan yineli
girişimler var olmas ına karşın, elektromanyetik alan kavram ı ,
hem klasik hem de kuantum mekaniksel olarak, fiziğin en verimli
düşüncelerinden biridir.

. Evenson et al., Phys.Rev. Letters 2,2, 1346 (1972).

 4

Al ışılmış alanlar olarak E ve B klasik bir kavramd ır.Gerçek

ve sanal fotonlar cinsinden yap ılan kuantum mekaniksel anlat ı-
mın klasik limiti (büyük kuantum say ıları limiti) gibi dü şünü-
lebilir. Makroskobik olaylar bölgesinde ve hatta baz ı atomik
olaylarda, elektromanyetik alan ın kesikli foton görünümü çoğu
kez önemsenmiyebilir, ya da en az ından törpülenebilir. Örne ğin,
100 wat'l ık ışık ampülünden 1 metre ötede, elektrik alan ının
kare ortalamas ı kökü (kHaca k.o.k.) 0,5 volt/cm dolay ındadır
ve saniyede8 cm2 °ye 10 kadar görünür foton gelir. Benzer
şekilde, 10 Hz'de 100 wat gücünde izotropik bir FM anteni,
100 km'lik bir uzakl ıkta ancak 5 mikrovolt/cmWk bir kir k.
elektrik alan ı oluşturur; fakat bu gene de 10 foton/cm x
s'lik bir ak ıya g ya da bu uzakl ıktaki 1 dalgaboyu küpünün (27
m ) hacminde 10 dolayında foton bulunmas ına karşı gelir.
Alışı ldığı gibi, aygıt, fotonlara tek tek duyarl ı olmayacak;
yayınlanan ya da soğurulan birçok fotonun toplu etkisi, makros-
kobik olarak gözlenebilen sürekli bir yan ıt olarak görünecektir.
Elektromanyetik alanlar ın klasik anlat ımının ne zaman
uygun olacağına önsel olarak nasıl karar verilecektir? Bazen
biraz karmaşıkl ık gerekir; fakat genellikle şu yeterli bir
ölçüttür: i şe karışan foton say ısının büyük alınması yanında,
ayrıca bir tek fotonun ta şıdığı momentum da maddesel sistemin
momentumuna göre küçük ise, o zaman maddesel sistemin yan ıtı ,
elektromanyetik alanlar ın klasik anlat ımıyla yeterince geptana-
bilir. Örneğin, FM antenimiz taraf ında] yayınlanan 10 Hz'lik
herbir foton, antene sadece 2,2 x 10 newton-saniye'lik bir
itme verir. Klasik işlem kuşkusuz yeterlidir. Işığın serbest
elektron taraf ından saç ılmas ı , alçak frekanslarda klasik Thom-
son formülüyle (Kesim 14.7) verilir; fakat gelen fotonuntd/c
momentumu mc'ye göre önemli hale gelince Compton etkisi yasala-
rı yürürlüğe girer. Fotoelektrik olay maddesel sistem için
klasik olmayan bir olgudur; çünkü metal içindeki yar ı-serbest
elektronlar kendi enerjilerini soğurulan fotonlar ın enerjileri-
ne eşit miktarda değiştirirler; fakat fotoelektrik ak ım, elekt-
ronlar için kuantum mekaniksel biçimde, elektromanyetik alanla-
rın klasik anlat ımı kullanılarak hesaplanabilir.
Diğer taraftan elektromanyetik alanların kuantumlu niteliği,
atomların ya da herhangi bir sistemin kendili ğinden ışınım
yayınlamas ında (ki burada başlangıçta hiç foton yoktur, sonunda
ise sadece az say ıda foton vardır) hesaba kat ılmalıdır. Ortala-
ma davranış , temelde enerji ve momentumun korunumu nedeniyle,
hâlâ klasik terimlerle anlat ılabilir. Bir çekici potansiyelin
yörüngeleri üzerinde basamak basamak daha içtekilere atlayan
yüklü bir parçac ığın klasik anlat ımı (Kesim 17.2) buna bir
örnektir. Yüksek parçacık kuantum sayılarında parçacık hareke-
tinin klasik anlat ımı yeterlidir, enerji ve momentumdaki de ğiş-
meler ışınım tepkimesinden klasik olarak hesaplanabilir; çünkü
ardı ardına yayınlanan fotonların enerjileri, dolanan parçac ı-
ğın kinetik ya da potansiyel enerjisine göre küçüktür.
(G.1)'deki kaynaklar yükü yoğunluğu j?(Zt) ve
elektrik akımı yoğunluğu 3( X. .,t)'dir. Klasik elektromanyetizmada
kaynaklar t'in sürekli dağılımları olarak düşünülür; gene de
zaman zaman noktasal yaklaşıklığa uğratacağımız yerleşik dağı-
lımlardan söz edeceğiz. Bu noktasal yüklerin büyüklükleri
tümüyle keyfi kabul edilir; fakat gerçekte kesikli de ğerlere
sınırlanm ış olduğu bilinir. Temel yük birimi, elektron üzerin-
deki yükün büyüklü ğüdür:

. 4,803250(21) x 10 -10 esb

= 1,6021917(70) x 1619 coulomb

Burada son iki ondal ık basamağındaki hatalar parantez içinde

gösterilmi ştir. Proton üzerindeki ve şu anda bilinen tüm parça-
cıklar ya da parçac ık sistemleri üzerindeki yükler, bu temel
birimin tam katlarıdırlar. Katl ılığın kesinlikle tam 26ayı
olduğu konusundaki deneysel doğruluk olağanüstüdür (10 'de
l'den daha Yükün Lorentz de ğişmezliği sorusunu da i ş leyen
bu deneyler, Kesim 11.9'da tartışılMaktadır.
Makroskobik uygulamalar ın çoğunda, elektrik yükünü kesikli
saymak - gerekli değildir. Örneğin, 150 voltluk gerilim alt ınR
1 mikrofaradlık bir s ığanın bir plâkas ında toplam olarak 10
tane temel yük vardır. Birkaç bin elektronun fazlalığı ya .19
azlığı hissedilmez. 1 mikroamperlik ak ım, saniyede 6,2 x 10
temel yüke karşı gelir. Kuşkusuz yükün kesikli oluşunun i şe
karıştığı baz ı duyarl ı makroskobik ya da nerdeyse makroskobik
deneyler vard ır. Millikan' ın ünlü yağ dam34as ı deneyi bunlardan
biridir. Onun damlaları tipik olarak 10 cm yar ıçapında idi
ve üzerlerinde birkaç tane, bilemediniz yirmi-otuz tane temel
yük vardı .
(G.1) Maxwell denklemlerinde kaynak terimlerinin görünü şün-
de bir simetri eksikliği vardır. ilk iki denklem kaynakl ıdır ;
kalan ikisi ise kaynaks ı z. Bu, manyetik yüklerin ve ak ımların
deneysel olarak bulunmadıklarını yans ıtır. Kesim 6.12'de göste-
rileceği gibi gerçekte parçac ıklar hem elektrik hem manyetik
yüke sahip olabilirler. Eğer doğ adaki tüm parçac ıkların manye-
tik yükü bölü elektrik yükü oranları aynı olsaydı , alanlar ve
kaynaklar uygun şekilde yeniden tan ımlanarak (G.1)'deki olağan
Maxwell denklemleri ortaya ç ıkardı . Bu anlamda, manyetik yük
ve akımların var olmad ığını söylemek, bir bakıma bir anlaşma
 6

sorunudur. Bu kitabın çoğu yerinde, Maxwell denklemlerinde

sadece elektrik yüklerinin ve akımlarının rol oynadıkları
varsayılacaktır; bununla beraber farkl ı manyetik yük bölü
elektrik yük oran ına sahip bir parçac ığın, örneğin bir manyetik
tek-kutubun varl ığının getireceği baz ı sonuçlar Bölüm 6'da
anlatılacaktır.
G.2 - Ters Kare Yasas ı ya da Fotonun Kütlesi

Elektrostatik kuvvet yasas ının uzakl ığa olan bağl ılığı ,

nicel olarak Cavendish ve Coulomb taraf ından ters kare yasas ı
biçiminde saptanmıştı . Bu, Gauss yasas ı ve ıraksama teoremi
yardımiyle (Kesim 1.3 ve 1.4'e bak.) (G.l)'deki Maxwell denk -
lemlerinin ilkine yol açm ıştı . İlk deneyler ancak yüzde birkaç -
lık bir kesinli ğe sahiptiler ve üstelik bir laboratuvar boyu
ölçeğindeydiler. Y ıllar sonra daha büyük kesinlikte ve farkl ı
ölçeklerde deneyler yap ıldı . Ters kare yasas ı üzerine yap ılmış
olan sınamaları , aşağıdaki iki yoldan biri içinde aktarmak
art ık al ışkanlık haline gelmi ştir:
2*5
(a) Kuvvetin 1/r şeklinde değiştiğini varsayınız ve
£ için bir değer ya da bir limit veriniz.
(b) Elektrostatik potansiyelin r -1 e 14r "Yukawa" yap ıs ına
sahip olduğunu varsayınız ve /44 veya /Z' için bir değer
ya da bir limit veriniz. m fotonun varsay ılan kütlesi
olmak üzere,,4= m y c/tı olduğundan, ters kare yasas ının doğru-
luk derecesi bazen m için bir üst limit cinsinden ifade edile-
bilir. Laboratuvar deneyleri çoğu kez Ç, ve belki de, ya da m x
j.k ya da m y 'yı verirler. yiverl;jomanytikdelrs
Cavendish* taraf ından 1772 I de eşmerkezli kürelerle yapılan ilk
deney,£ için Ili 40,02'lik bir üst limit vermi şti. Cavendish:-
in aygıtı Sek.G.1 17de görülmektedir. A şağı yukarı 100 yıl sonra,
Maxwell CaMbrigelgelde+ buna çok benzeyen bir deney yaptı ve
11E1 4: 5 x 10 'lik bir üst limit ortaya koydu. Gauss yasas ına
dayanan diğer iki önemli laboratuvar deneyi, t1E1 G 2 x 10
veren Plimpton ve Lawton'un deneyi ile son.y ıllarda yapılmış
olan Williams, Faller ve Hill'in deneyidir 5 . Son deneydeki
aygıtın şematik bir çizimi, Şek.G.2'de y96r almaktadır. Statik
bir deney olmamakla birlikte (V = 4 x 10 Hz), temel dü şünce
hemen hemen Cavendish'inkiyle ayn ıdır. Cavendish, yüklü d ış

x H.,Cavendisk, Electrical Researches, editör: I. C.Maxwell, Cambridge Univer-

sity Press (1879), sayfa 104-113.
+ Ayni kitap, bak. not 19.
t S.J.Plimpton and W.E Lawton, Phys.Rev. 50, 1066 (1936).
J.E.Faller and H.A.Hill, Phys.Rev. Letters 26, 721 (1971).
 7

küreyi elektriksel olarak iç küreyle değmeye getirip tekrar

ayırdıktan sonra, iç küre üzerinde yük aram ış ; hiç bulamam ıştı .
Williams, Faller ve Hill ise,d ış küre kabuğuna toprağa göre +
10 kV luk bir dalgal ı gerilim uygulayarak, e şme r zli ikı
küre kabuğu aras ında bir gerilim farkı aradılar. 10 Volttan
daha küçük bir gerilim fark ını ölçebilecek bir duyarl ılığa
sahip olmalar ına karşın, hiçbir gerilim fark ı gözleyemediler.
Bu boş sonuç, Proca denklemleri . (Ksim 12.9) arac ılığıyla
yorumlandığında, = (2,7 + 3,1) x 10 'l ık bir limit verir.
Uydularla hem yeryüzü üzerinde hem de yeryüzü d ışında yerin
manyetik alanı ölçülerek, E. için ya da eşdeğer olarak m r foton
kütlesi için en iyi limitlerin bulunmas ı sağlanır. Bu girişin
sonundaki listede yer alan Kobzarev ve Okun ile Goldhaber ve
Nieto'nun gözden geçirme nitelikli uzun yaz ılarında, hem jeo-
fiziksel hem de laboratuvar gözlemleri tart ışı lmaktadır. Yerin
manyetik alanını n yüzeydeki ölçümleri en iyi de ğeri (bak: Prob-
lem 12.14) verir:

m <4 x 10 -48 gr
yada
)471 >101° cm

-28
Karşılaştırma için, elektron kütlesinin m = 9,1 x 10 gr.
olduğunu söyleyelim. Wliams, Faller ve e Hill'in laboratuvar
deneyi, m r < 1,6 x 10 gr 'l ık bir limit koymaktadır; bu ise
jeomanyetik limitten sadece 4 gibi bir çarpan kadar daha kötü-
dür.
Yer küresi ile iyon küresi aras ında kalan rezonans oyuğu
(cavity) içinde çok alçak frekans kiplerinin var olduğuna
(Kesim 8.9'da tart ışılan Schumann rezonanslar ı ) dikkat edilerek,
foton kütlesi üzerine kolayl ıkp kaba bir limit konabilir2.
Çift Einstein bağıntısı hV= m yc , foton kütlesinin mv<hNI/C
gibi bir eşitsizlik sağlamas ı v gerektiğini akla getirir; burada
En alçzlş
ö herhangi bir elektromanyetik rezonans frekans ıdır.
Schumann rezonans ı için V t". 8 Hz 'dir. Buradan m y < 6 x 10
gr. hesaplarız; ki bu, en iyi limitin sadece bir mertebe üze-
rinde olan çok küçük bir de ğerdir. Bu kan ıt kaba bir geçerlili-
ğe sahip olmakla beraber, daha dikkatli bir inceleme (Kesim
12.9'a ve orada ıyerilen kaynaklara bak.) gösterir ki, bu limit
yaklaşık (R/H) 11 :.:10 kez daha büyüktür; burada yerin yar ıçapı
olarak R '6400 km ve iyon küreşinin yerden yüksekliği olarak
 8

Şekil G.1— Elektrostati ğ in ters kare yasas ı n ı kurarken Cavendish'in

kulland ığı ayg ı t. Üstte, Cavendish'in kendi çiziminin tam
kopyas ı ; altta ise bir teknik ressam taraf ı ndan çizilmi ş i.
İç kUre 12,1 inç çap ı ndad ı r; içleri bo ş mukavva yar ı kUreler
ise biraz daha büyükçedir. "Onlar ı daha yetkin elektriksel
iletkenler yapmak için", hem iç kfire hem de yar ı kUreler
kalay kâ ğı tlarlyle kaplanm ışt ı r ( Şekiller, Campridge Oniver-
sity Press'in izniyle bas ı lmışt ı r).
 9

Crystal
and
Comparator and o en
buffe ı amp

Phase shifter reference

shifts ı ineany 360°
H ı gh Q coil
per hour
water cooled

Oscilloscope

Photo
source

Fiber
\optics
Ali electronics
insıde are battery
powered

Low
pass
biter

Voltage to
frequency
Photo
source

Fiber//
opticS Calibration
capacitor Aluminum
Copper
icosahedrons icosahedrons

Calibration
signal
Scaler 50 Fourier analyze
2 sec. counting for signal with
cycle 3.-hour period
Photo
dinde

Şekil G.2— Williams, Faller ve Hill'in "Cavendish" deneyinin şematik

bir çizimi. E şmerkezli yirmiyüzlüler iletken kabuklard ı r. 5
ve 4 kabuklar ı aras ı na 10 kV doruklu 4 MHz:lik bir gerilim
uygulan ı r. 4 kabu ğ u ile yak ı n ı ndaki 2 ve 3 kabuklar ı yakla şık
1,5 metre çap ı nda olup 1 kabuğunu tam içlerine al ı rlar. 1 ve
2 kabuklar ı aras ı ndaki gerilim fark ı (eğer versa), 1 kabu ğ un—
da saatin 8 çizgisinde gösterilen indüksiyon makaras ı nda ken-
disini gösterir. Yükseltici ve optik sistemler, gerilim
haberini d ış dünyaya ç ı karmak için gereklidir. Bunlar, Caven-
dish'in aygı t ı ndaki mente şeli yar ı küreleri otomatik olarak
açan ve iç kürede yük olup olmad ığı n ı saptayan mürver özü
toplar ı n ı yakla şt ı ran ip sistemine e şde ğerdirler (Bu şekil
yazarlar ı n izni ile bas ı lmışt ı r).
 10

*
H2..!60 kmidir. Bu hafifletici çarpa karşın, Schumann rezo-
nanslarının varl ığı ile konan 10 gr'llk limit gene de
oldukça iyi bir değerdir.
9
Laboratuvar denemeleri ve jeofiziksel testler, 1 ile 10
cm mertebesindeki uzunluk ölçeklerinde, ters kare yasas ının
aşırı derecede kesin olduğunu göstermektedir. Daha küçük
uzakl ıklarda, ek varsay ımlar gerektiren daha dolayl ıca kanıtla-
ra başvurmallyız.. Örneğin, alfa parçac ıklarının ince levhalar
taraf ından saçaimas ı deneyi gibi... Alfa parçac ıklarını ve
çekirdeği statik olarak etkileşen klasik noktasal yükler gibi
ele alarak ve elektronların yük bulutunu önemsemiyerek, bu
deneyin Rutherford taraf ından yapılan tarihsel çözümlemesi,
Coulomb kuvvet yasas ının geçerliliğini 10-11 cm mertebesindeki
uzakl ıklara kadar indirmi ştir. Bu varsay ımların tümü s ınanabi-
lir ve kuşkusuz s ınanmıştır da; fakat ancak kuantum mekani ğinin
üst üste gelme ilkesinin (aş ağıya bakınız) ve diğer (akla
yakın) varsaylmlar ın geçerlili ği çerçevesinde... Daha da küçük
uzakl ıklarda, göreli kuantum mekani ği gereklidir; ayr ıca hem
soruları hem de yan ıtları buland ıracak olan kuvvetli etkile şme-
ler i şe kar ışır. Gene de kütle merkezi enerjileri 5 GeV t ye
kadar ç ıkan pozitif ve negatif elektronlarla yap ılan esnek
saçı lma deneyleri göstermektedir ki, kuantum elektrodinami ği
(kütlesiz folpnlarla etkileşen noktasal elektronlar ın göreli
teorisi) 10 cm mertebesindeki uzakl ıklara kadar geçerlikte-
dir. Sonuç olarak, klasik uzakl ık bölgesinin tamam ında ve
kuantum bölgesinin derinliklerine kadar, foton kütlesinin
s ıfır al ınabileceğini (ters kare kuvvet yasas ının geçerli
olduğunu) söyleyebiliriz. Uzunluk ölçeğinin en az ından 24
büyüklük mertebesi üzerinde, ters kare yasas ının geçerli
olduğu bilinmektedir.

G.3- Çizgisel Üstüste Gelme

Boşluktaki Maxwell denklemleri E ve B alanlar ına göre

çizgiseldir. Bu çizgisellikten s ık s ık yararlanmaktayı z.
Örneğin bir tek mikrodalga bağlant ısında yüzlerce farklı
telefon konuşması yapabilmemizi bu özelli ğe borçluyuz. Böylesi-
ne sık yararlanılan bu çizgisellik özelli ği artık gerçek
sayılmaktadır. Kuşkusuz çizgisel olmayan etkilerin ortaya

x(- Temel nokta ş udur: H/R'nin önemsenmedi ğ i a ş amada, ELF yay ı lmas ı , temel TEM
kipinde bir paralel plakal ı iletim hatt ı ndakiyle ayn ı d ı r. Bu yay ı lma, birim
boya dü ş en statik sa ğ a ve indüktanstaki de ğ i ş meler d ışı nda, sonlu foton
kütlesinden etkilenmez. Foton kütlesinin aç ı k etkileri (H/R) mertebesinde
ortaya ç ı kar.
çıktığı durumlar vard ır. Bunlar manyetik maddelerde, şiddetli
laser ışınlarına yanıt veren kristallerde, hatta telefon
konuşmalarını mikrodalga demetine yükleyen ve geri alan araç-
larda görünür. Fakat biz burada boşluktaki alanlarla, ya da
atom ve çekirdeklerin içindeki alanlarla ilgilenece ğiz.
Çizgisel üstüste gelme dü şüncesini destekleyen ne gibi
kanıtlarımız var? Makroskobik düzeyde her çe şit deney, çizgisel
üstüste gelme ilkesini Tb °,1 doğrulukla desteklemektedir: Yük
ve akım kümeleri, çizgisel üstüste gelmeyle hesaplanabilen
elektrik ve manyetik alanlar do ğurmakta, transformatörler
beklendiği gibi i şlemekte, iletim hatlar ında durakl ı dalgalar
gözlenmektedir - okuyucu bunlardan uzun bir liste yapabilir.
Optikte, yar ık sistemleri k ırınım desenleri gösterir; beyaz
ışık bir prizma ile k ırılarak gökkuşağının renklerine ayrılır
vebu renkler sonra tekrar beyaz ışık içine toplanır. Çizgisel
üstüste gelme ilkesi, makroskobik ve hatta atomik düzeyde
görülmemi ş derecede geçerlidir.
Çizgisel üstüste gelme ilkesinden sapmalar, yasalara uygun
olarak, atomaltı bölgede görünmeğe başlar. Yüklü parçacıklar
birbirlerine iyice yaklaşınca, elektrik alan şiddetleri çok
büyük hale gelir. Yüklü bir parçac ığı s ınırlı bir yük dağılımı
olarak düşünürsek, yükün yerle şme bölgesi küçüldükçe elektro-
manyetik enerjisi büyür. Noktasal parçac ıkların sonsuz öz -ener-
jilerinden kurtulmak için, bir cins, doymanın varolduğunu, yani
alan şiddetlerinin bir üst s ınırının bulunduğunu ortaya atmak
doğaldı r. Bu cinsten klasik çizgisel olmayan kuramlar eskiden
inceienmi ştir. İyi bilinen bir örnek Born ve Infeld'in kuram ı-
dır. Boşluk

4
e (G.4)
= 2
b

ile belirlenen elektrik ve manyetik geçirgenliklerdir; burada

b bir maksimum alan şiddetidir. (G.4) denklemi, gerçekte daha
önce Born taraf ından tek başına önerilen basitle ştirilmiş bir
şekildir. Ama genel düşünceyi anlatmak bakımından yeterlidir.
Alanların kısa uzakl ıklarda düzeltildi ği aç ıktır; tüm elektro-
manyetik enerjiler sonludur. Fakat böyle kuramlar çizgisel
olmayışın ortaya çıkış biçimindeki keyfilik nedeniyle güçlük
içindedirler; ayrıca kuantum kuramına geçişteki önemli sorun-
lardan da kurtulamazlar. Üstelik bu cinsten klasik çizgisel
olmayışa ilişkin hiçbir kanıt yoktur. Çok elektronlu atomlar ın

M.Born ve L.Infeld, Proc.Roy.Soc. A144, 425 (1934). Yal ı n bir tart ış ma için,
M.Born, Atomic Physics Blackie, London, Ek VI'ya bak ı n ı z.
 12

kuantum mekaniği, çekirdek ile elektronlar aras ındaki ve

elektronlar ın kendi araları ndaki ikili potansiyellerin (ya da
ince etkiler için gecikmi ş göreli etkileşmelerin) çizgisel
biçimde üstüste getirilmesiyle olu şturulan etkileşmeleri
alarak normal kuantum kuram ı ile büyük bir doOrulukbetimle-
nir. Atomlardaki elektron yörüngelerinde 10 - 10 volt/cm
basamağında alan şiddetleri yyd ır; oysa bir ağır çekirdeğin
kenarındaki elektrik alan ı 10 volt/cm basamağındadır. Helyum
gibi hafif atomlarda elektromanyetik etkile şmelerin çizgisel
biçimde üstüste getirilmesiyle hesaplanan enerji düzeyi farkla-
rı , milyonda bire varan kesinliklerle deney ile uyuşmaktadır.
Ve ağır çekirdeklerin Coulomb enerjileri, elektromanyetik
etkilerin çislisel olarak üstüste binmesiyle uygunluk içindedir.
Kuşkusuz 10 volt/cm'den daha büyük alan şiddetleri için
çizgisel olmayan etkilerin ortaya ç ıkabilmesi olas ıdır. Böyle
etkiler aşırı ağır çekirdeklerde (Z > 110), bunlar ın atomik
eneri düzeylerinde ve çekirdeksel Coulomb enerjisinde aranabi-
lir. Fakat şu-anda, k ısa uzakl ıklarda boşluk alanlar ının
klasik anlamda çizgisel olmayan herhangi bir davran ışı üzerine
hiçbir kan ı t yoktur.

Şekil G.3- Işığın ışık taraf ından saçı lması . Foton-fo-

ton saçılması sürecinin şematik diyagram ı .

Born-Infeld tipi çizgisel olmay ışı n, a şı r ı a ğı r elementlerdeki atomik enerji

düzeylerine yapabilece ğ i etki ş u çal ışmada incelenmi ş tir: J.Rafelski, W.Gre-
iner and L.P.Fulcher, Nuovo Cimento 13B, 135 (1973).
 13

Elektromanyetik alanlar kuantum mekaniksel çizgisel olmay ış

özelliğine sahiptirler; çünkü kesinsizlik ilkesi, Şekil G.3'te
şematik olarak gösterildi ği gibi, iki foton taraf ından bir
elektron-pozitron çiftinin birdenbire yarat ılmas ına ve sonra
bu çiftin iki farkl ı foton yay ını ile yokolmas ına izin verir.
i-- '(› ii» k
k - x-
Bu sürece ışığın ışık taraf ından saçı lmas ı denir. e I
ve eik2.x- i<:4 2 t gibi gelen iki düzlemsel dalga, çizgisel üstüs-
te gelme ilkesi uyarınca beklendiği gibi, sadece birbirleriyle
tutarl ı biçimde toplanmazlar; ayr ıca etkileş irler ve (küçük
bir olas ı l ı kla) dalga vektörleri k, ve k, olan farkl ı iki
düzlemsel dalgaya dönü şürler. Kuantum elektrodinamiğinin bu
cizgisel olmayış özelliği, en azından yavaş değişen alanlar
için, boşluğun elektrik ve manyetik geçirgenlik tensörleri
cinsinden ifade edilebilir:
D. =2:E. E Bi = )1/4,kikHk
ı ik k
Burada k k

+ [2(E2 - B2 ) gi k + 7BiBk +...

^' i k
4 7
4511m c
(G.5)
e45
» ik = (S ik +
4 7.
[2(B2 - E2 )S ik +
45nm c
c

olup, e ve m elektronun yükü ve kütlesidir. Bu sonuçlar ilk

olarak Euler ve Kockel taraf ından 1935'de elde edildiler. **
şel olmayan bu etkilerin, klasik limitte (h -4.0) s ıfıra Çizg
gittikleri görülür. (G.4)°deki klasik Born-Infeld ifadesiyle
yapı lan karşı laştırma gösterir ki, küçük çizgisel olmay ışlar
için,
4 5W e2 e 0,51
e
r2 r2
2 tıc
o
o
değerindeki kuantum mekaniksel alan ş iddeti, Born-Infeld'in

Ş ekil G.3'deki fotonlardan ikisi, statik bir gekirdeksel Coulomb alan ı yle
ikinci mertebeden etkile ş meyi gösteren sanal fotonlar oldu ğ unda, bu sürece
Delbrück saç ı lmas ı denir. J.M.Jauch and F. Rohrlich, The Theory of Photons
and Electrons, Addison-Wesley, Reading, Mass. (1955) kitab ı nda 15.8 Kesimi-
ne bak ı n ı z.
** H.Euler and B.Kockel, Naturviss. 23, 246 (1935).
 14

2
b parametresine benzeyen bir rol oynamaktadır. Burada r = e /
2
mc x 10 -13 cm klasik elektron yar ıçapıdır; e/r, 2 =° 1,8 x
10 18 volt/cm ise böyle bir klasik elektronun yüzeyindeki
elektrik alanıdır. Bu noktada şu aç ıklamalar ı da yapalım: (a)
(G.5)'deki Eik ve» . alan şiddetleri bk'ya yakla şırken ya da
k'
alanlar uzay veya zaırna göre aşırı hı zl ı değişirken (tı/cm
kritik uzakl ık ve " ı /mc kritik zaman ölçeğine var ırken) g9çer-
liliklerini yitiren yakla ştırmalardır. (b) bk ile e/2r o 'nin
sayısal olarak çakışmas ı düşündürücü olmakla beraber, ) ç 'nın
içinde Planck sabiti ı bulunduğundan, bu çak ışma herhalde pek
ciddiye al ınmamal ıdır.
P = (D - E)/47x kutuplanmas ı ile benzeştirerek, (G.5)'deki
alanlara bağl ı terimlere boşluk kutuplanmas ı etkileri deriz.
Işığın ışık taraf ından saçılmasına ya da Delbrück saç ılmas ına
ek olarak, boşluk kutuplanmas ı da atomik enerji düzeylerinde
çok küçük kaymalara neden olur. Burada bask ın katkı , Şekil
G.3'dekine benzeyen fakat dört yerine sadece iki fotonu kapsa-
yan sanal bir elektron-pozitron çiftinden gelmektedir. Fotonlar
gerçel ise, bu süreç fotonun kütlesine katk ıda bulunur ve
s ıfır olmas ı gerekir. Bununla beraber, çekirdek ile yörüngesin-
de dolanan elektron aras ındaki elektromanyetik etkileşmede ya
da uygulanan her d ış alanda olduğu gibi, eğer fotonlar sanal
ise, yarat ılan ya da yokedilen sanal elektron-pozitron çifti
zaman zaman gözlenebilen etkilere yol açar. İ lk etki, çekirde-
ğin gözlenen yükünde etkile şmesiz haldeki değerine göre bir
azalmanın olmas ıdır. Çıplak yükün bu şekilde yeniden ölçülen-
mesi (renormalization), basit elektrostatik terimleri cinsinden
anlaşılabilir. Oluşan çiftin elektronu çekirdeğin pozitif yükü
taraf ından çekilirken, pozitronu da itilir. Boşluğun bu kutup-
lanma etkisi, çekirdek yükünün perdelenmesine ve büyüklükçe
öncekinden daha az görünmesine yol açar. Yüklü parçac ıklar her
zaman için bu sanal elektron-pozitron çiftleri bulutuyla
sarılı olduklarından, gözlenen yükleri, yeniden ölçülenmiş
yükleri olarak" yorumlanmal ıdır. Yükün yeniden ölçülenmesi
gözlenemez; fakat boş luk kutuplanmas ının gözlenen etkileri de
vardır. Örneğin boşluk kutuplanmas ının :/2mc basamağında ya da
daha küçük uzaklıklarda oluşturduğu yük yoğunluğu, iki yük
aras ı ndaki elektrostatik potansiyel enerjinin salt olarak
Coulomb potansiyel enerjisinden daha büyük olmasına yol açar.
Bu ise atomik enerji düzeylerinde, artan bağlanma yönünde, çok
küçük kaymalara neden olur. Eklenen en dijük mertebeli potansi-
yeloçqd ile orantılıdır; burada ok= e /43c = 1/137 ve qd ,
dış olan doğuran yüktür. Dolay ısiyle bu eklenen terim dş
alana göre çizgiseldir ve Maxwell denklemlerinde küçük bir
çizgisel düzeltmeye yol açar. Bu terim şu anlamda çizgisel
değildir: Etkinin şiddeti, ince yapı sabiti kere d ış alana
bağl ıdır ve bu nedenle eklenen potansiyelde yükün üçüncü
 15

kuvveti görünür. Şekil G.3'deki fotonlardan üçünün d ış alan ın

üçüncü kuvvetine kar şı gelmesi halindeki gibi, daha yüksek
mertebeli etkiler ise, art ık tamamiyle çizgisel olmayan bo ş luk
kutuplanmas ı etkileri verirler.
Elektronik atomlardaki bo şluk kutuplanmas ı etkileri,
toplam ışımasal düzeltmelerin küçük bir k ısmıdır; fakat gene
de gözlenebilirler. Müyonik atomlarda ise, atomik yörüngeler,
potansiyelin düzeltildi ği bölgenin daha çok iç k ıs ımlarında
yer aldıklarından, bu etkiler oldukça büyüktür. Bu durumda
boşluk kutuplanmas ı etkileri kendi ba ş larına önemlidirler.
Boş luktaki alanlar ın çizgisel biçimde üstüste gelmeleri
hakkında sonuç olarak şunları söyleyebiliriz: Klasik boyutlar
bölgesinde ve eri şilebilen alan şiddetlerinde, çizgisel üstüste
gelme ilkesinin geçerlili ği üzerine yığıhla kanı t vardır ve
karşıt hiçbir kan ıt yoktur. Atomik ve atomalt ı bölgede, neden-
leri yüklü parçac ıklarla elektromanyetik alan aras ındaki
çiftleminde yatan, kuantum mekaniksel çizgisel olmayan küçük
etkiler görülür. Bunlar yüklü parçac ıklar aras ındaki etkileşme-
leri değiştirirler ve fiziksel parçacıklar olmasa bile, elekt-
romanyetik alanlar aras ında etkileşmelere yol açarlar.

G.4- Makroskopik Ortamlarda Maxwell Denklemleri

Şimdiyedek boşluktaki elektromanyetik alanları ve kaynakla-

rı ele ald ık. elektrik ve manyeitik alanlar ının sağladığı
(G.l) Maxwell denklemleri, tüm jı ve J kaynakları belirtilmek
koşuluyla, uzayın her yerinde alanlar ı veren deklemler olarak
düşünülebilir. Ancak az sayıda belirli kaynak için, alanların
saptanmas ı kolay çözülebilen bir problemdir; fakat makroskobik
madde yığınları için denklemlerin çözümü hemen hemen olanaks ız-
dır. Burada iki görünüm vard ır. Biri şudur: Her atom ve çekir -
dekte kesikli kaynaklar ın, yani yüklü parçac ıkların sayısı
gözümüzü korkutacak kadar büyüktür. Di ğer görünüm ise rahatla-
tıc ıdır: Makroskobik gözlemler için, alanlar ın ayrıntılı
davran ışları , yani atomik uzakl ıklar ölçeğinde alanlar ın
şiddetli uzaysal değişimleri önemli değildir. Önemli olan, bir
alanın ya da kaynağın bir tek atom ya da molekül hacmine
oranla büyük bir hacim üzerinden al ınan ortalamas ıdır. Bu
şekilde ortalamas ı al ınmış niceliklere makroskobik alanlar ve
makroskobik kaynaklar diyoruz. Kesim 6.7'de makroskobik Maxwell
denklemlerinin
V . D = 47t ?
-4, -3.
x H J
(G.6)
 16

x E + = 0
c t

-¥ -›
. B = 0

şeklinde olduğu ayrıntıl ı biçimde gösterilmektedir; burada E

ve D, (G.l)'deki mikroskob ılc ya a boşluk Maxwell denklemleri-
nin ortalamalar ı alınmış E ve Ed>,1 1eridir. Genellikle elektrik
yereğiştirme ve zanyetik alan denen iki yeni alan niteli ği IT
ve H (bu durumda B'ye manyetik indüksiyon denir), şu bileşenle-
re sahiptir :

V -bacq3
1)
oc
= Eot.+ 47‘ (P0( - 4... .., + ...) (G.7)
(3 dxfk
I-
H x = Boc - 4'n (M oc + ...)

_#
P,M,C‘et nicelikleri ve daha yüksek mertebeden benzer nicelikler,
uygulanan alanların varl ığı halinde, maddesel ortamın makrosko-
bik olarak ortalamaları al ınmış elektrik çift-kutup, manyetik
çift-kutup, elektrik dört-kutup ve daha yüksek moment yo ğunluk -
larını göstermektedir. Benzer şekilde, yük ve ak ım yoğunlukları
ve J, ortamdaki "serbest" yük ve ak ım yoğunluklarının makros-
kobik ortalamalar ıdır. Bağlı yükler ve ak ımlar denklemlerde
M ve Q'«N yoluyla görünmektedir.
> -> -

(G.6)'daki makroskobik Maxwell denklemleri, E, B, D ve H

gibi dört alanın bileşenlerini kapsayan sekiz denklemli bir
cümledir. Homojen olan .zon dört denklem, E ve Aalanlar ını
skaler potansiyeli ve A vektör potansiyeli cinsinden ifad
ederek, şekilsel çözülebilir; fakat türetilmi ş olan D
ve A> alanları El> ve '1' cinsinden bilinmedikçe, homojen olmayan
ilk dört denklem çözülemez. (G.7) 1 de kapal ı biçimde görülen bu

D = D L. E,B 3 (G.8)
rl E E, B1
ilişkilerine bileştirici bağıntılar denir. Ayrıca iletken
ortamlar için
-->
J = J . E,B ( G. 8 ' )

şeklindeki genelleştirilmiş Ohm yasas ı da sözkonusudur. Köşeli

parantezler, bu ili şkilerin yüzdeyüz basit olmad ıklarını ,
 17

geçmi şe bağlı olabileceklerini (histeresis), çizgisel olmayabi-

leceklerini ve bu gibi özellikleri vurgulamak amaciyle kulla-
nılmıştır.
Maddelerin çoğunda, (G.7) 1 deki elektrik dört-kutup terimi
ile daha yüksek mertebeli terimler tümden önemsizdir. Yaln ızca
elektrik ve manyetik kutuplanmalar, yani ve Ar, önemlidir. Bu
bileştirici bağıntıların bu durumda basit olacağı anlam ına
gelmez. Dış alanların yokluğunda s ıfırdan farkl ı P da ye
sahip ferroelektrik ve ferromanyetik maddelerden tutun da,
çok daha olağan sayılan dielektrik,diyaman~ ve paramanyetik
maddelere kadar, özellikle kristal katılarda, maddenin elektrik
ve manyetik özellikleri korkunç bir çeşitliliğe sahiptir.Bu
özelliklerin incelenmesi, kat ıhal fiziğinin yetki alanlar ından
biridir. Bu kitapta biz sadece baz ı daha temel özelliklere çok
kısa ve yüzeysel olarak de ğineceğiz. Yığın maddenin elektroman-
yetik özelliklerini daha sistemli ve geni ş biçimde işlemek
istiyorsan ız, Kittel gibi kat ıhal kitaplar ına başvurmanız
gerekir.
Ferroelektrik ve ferromanyetiklerin dışındaki maddelerde,
yeterince zayıf alanlar için, uygulanan dış elektrik ya da
manyetik alan, kendi büyüklü ğüyle orant ıl ı bir elektrik ya da
manyetik kutuplanmaya yol açar. Bu durumda ortam ın dış alana
verdiği yanıt çizgiseldir deriz ve D ile H'nin kartezyen
bileşenlerini

Da E
t‘<tz (1 (G.9)
Ha •=1. AA' B
0 ı -10(13

şeklinde yazarız. * £00 ve,u'oc0 tensörlerine s ırasıyla elektrik-

sel geçirgenlik ya da dielektrik tensörü ve ters manyetik
geçirgenlik tensörü denir. Bunlar ortamın çizgisel yanıtını
özetlerler; hem maddenin moleküler ve kristal yapısına, hem de
yoğunluk ve s ıcakl ık gibi yığın özelliklerine bağlıdırlar.
Basit maddeler için çizgisel yanıt çoğukez uzayca izotroptur.
Bu durumda ve/1; cp tensörleri kösven olup, her birinin üç
elemanı da eşıttir; dolayısiyle ve H = p' yaz ılabilir.
Genelde doğru olmas ı isteniyorsa, (G.9) denklemlerini,
alan niceliklerinin uzay ve zamana göre Fourier4pnü şmü2leri
içim yaz ılmış olarak düşünmeliyiz. Bunun nedeni, D ile BT- (ya
da H ile B) aras ındaki temel çizgisel ili şkinin yerel olmayabi-
* İ fademize göre B,,A $1 go H.t= yazmam ı z gerekirdi;
i fakat bu, temel manyetik
alan olarak Pnin ve türetilmi ş nicelik olarak Bnin do ğ al rollerini de ğ i ş-
tirir. Bu geleneksel kullan ı ma 5. Bölümde dönece ğ iz.
 18

leceği gerçeğ idir. Böylece

D (,1> t) =2fd3x'
o( '
s dt'
eq;
( -ş 1 ,t') E r3( ,',t - t') (G.10)

yaz ılabilir; burada E,ğ(ş 1 ,t'), = 0, t' = 0 noktas ı dolayın-

da yerelleşmiş olabilir; fakat bu noktadan belli bir uzan ıma
kadar s ıfırdan farkl ıdır.

f(1,(,)) = .1- d3x 5dt f(>,t)e-i17:)7-4- iWt

aracılığıyle Dk(m)), E0 (k,(4) ve £.to(7,W) Fourier dönüşmüşleri

tanımlanırsa, (G.9) bağınt ıları , Fourier dönüşmüşleri cinsinden

De( (k ' (.0) =I, E ( İ.L5J) E (,t..3) (G.11)

c<( 0
şeklinde yaz ılabilir. H,((k,w)'yı da benzer bir denklemle B(3(k,w)
cinsinden yazabiliriz. Oyleyse geçirgenlik tensörleri
genelde frekans ve dalga vektörünün fonksiyonlar ıdır. Görünür
ışık ya da daha uzun dalgaboylu elektromanyetik ışınım için,
uzayca yerel olmayış çoğukez önemsenmeyebilir. Bu durumda
E„, ç3 ve>.1 3 sadece frekans ın fonksiyonları olur. Bölüm 7'de bu
durum tartışı lmaktadır; maddenin yüksek frekans özellikleri
basitleştirilmi ş biçimde i ş lenmekte ve neden-sonuç ili şkisi
(causality) ' nin sonuçlar ı araş tırı lmaktad ır. İ letkenler ve
aşırı iletkenler için uzak mesafe etkileri önemli olabilmekte-
dir. Örneğin bir iletkende elektron çarp ışmalarına ili şkin
ortalama serbest yol deri derinliğine göre büyük hale geldi ğin-
de, Ohm yasasının uzayca yerel şekli art ık elveri şli değildir.
Bu durumda dalga vektörüne olan bağl ıl ık da i şin içine girer.
Katılara ilişkin birçok özelli ğin anlaşılmas ında, dalga vektörü
ve frekansa bağl ı dielektrik sabiti kavram ı yararlıdır. Bazı
örneksel kaynaklar, bu bölümün sonunda önerilen okuma parçala-
rında verilmektedir.
s
Geçirgenliklerin ayisal değerlerine de değinelim. Düşük
frekanslarda (V G 10 Hz) bütün yükler, eylemsizlikleri ne
olursa olsun, uygulanan alanlara yan ı t verirler. Bu frekanslar-
da kat ılar tipik olarak €,0( .7z-.. 2 ile 20 aras ında dielektrik
sabitlerine sahiptirler; daha büyük değerlileri de çoktur.
Sürekli moleküler çift-kutup momentine sahip sistemlerin çok
daha büyük ve s ıcakl ığa duyarl ı dielektrik sabitleri vard ır.
Örneğin dam ıtık su, 0 ° 'de E= 88 ve 100°C'de E= 56 gibi büyük
bir durgun dielektrik sabitine sahiptir. Optik frekanslarda
ise alanlara sadece elektronlar önemli ölçüde yan ıt verebilir -
. Bu halde dielektrik sabitleri £, « ~1,7 ile 10 aras ında
ler.
değişir; birçok kat ı için £...< 2-3'tür. Su, görünür ışık
bölgesinde, s ıcaklıktan oldukça bağımsız olarak O'dan 100 °C'ye
kadar E= 1,77-1,80 değerine sahiptir.
 19

Maddelerin uygulanan manyetik alana yan ı t veriş biçimleri,

tek tek atomlar ı n ya da moleküllerin özelliklerine ve ayr ıca
bunların etkileşmelerine bağl ıdır.Dliyamanyetik maddeler, net
açısal momentumlar ı sıfır olan atom ya da moleküllerden oluşur.
Bu durumda uygulanan d ış manyetik alana yan ıt veri ş , dolanan
atomik akımların yaratılmas ı şeklinde olur ki, bu ak ımlar,
uygulanan alana z ıt, çok küçük bir makroskobik m ıknatıslanma
doğurur.)u4 'nın (G.9)'daki tan ımı ve (G.7) uyar ınca, p'„,,,( > 1
demektir. Bilinen en iyi diyamanyetik madde olan Bizmut
-1) = 1,8 x 10 değerine sahiptir. Öyleyse diyamanyetizma çok
küçük bir etkidir. Eğer maddenin temel atomik birimi çiftlenme-
mi ş elektronlardan ötürü net bir aç ısal momentuma sahipse,
madde paramanyetiktir. Tek elektronun manyetik momenti uygula-
nan alana paralel yönelir. Dolay ısiyla ft',< ,(5.1 1 dir. Tipik
değerler oda s ıcaklığında (1 - 211) = 10-2- 10 aral ığında-
dır; fakat ısısal uyarılmaların gelişigüzelliği artt ırma
etkisi nedeniyle, bu de ğerler yüksek s ıcakl ıklarda daha da
küçülürler.
Ferromanyetik maddeler paramanyetiktirler, fakat atomlar
aras ındaki etkileşmeler nedeniyle, iyicene farkl ı davranış
gösterirler. Curie s ıcakl ığının (Demir için 1040 °K, Nikel için
630°K) alt ında, ferromanyetik maddeler kendili ğinden mıknatıs-
lanma gösterirler; yani bölge olarak adlandıracağımız mikrosko-
bik açıdan büyük say ılan bir hacim içindeki tüm manyetik
momentler bir yöne dizilirler. Dış alanın uygulanmas ı , bu
bölgelerin deği şmesine ve farkl ı bölgelerdeki momentlerin
beraberce ayni yöne gelmelerine neden olur. Böylece tüm madde
y ığını mıknat ıslanma doygunluğuna eri şir. Dış alan ın kald ırıl-
mas ı , momentlerin oldukça büyük bir kesripi hala ayni yönde
dizili bırak ır; böylece B = Lin M > 10 Gauss kadar büyük
olabilen bir sürekli m ıknahslanma ortaya çıkar.
Okuyucu, maddelerin dielektrik ve manyetik özelliklerine
ili şkin veriler için, baz ı temel fizik elkitaplarına* başvura-
bilir; oralardan çok daha özel ve ayr ınt ıl ı derlemeler yapabi-
lir
Zayıf alanlara çizgisel yan ıt veren maddeler, yeterince
yüksek alan şiddetlerinde, Elektronik ya da iyonik titreşicile -
rin büyük genliklere sürülmesiyle, art ık çizgisel olmayan
davranış göstermeğe başlarlar. Bu durumlarda (G.9) çizgisel
bağıntıları , örneğin
,(2) E E (G.12)
D = .< E(3 + Ag cp.
a 25.
k Handbook of Chemistry and Physics, editör: R.C.Veast, Chemical Rubber Publis-
hing House, Cleveland, Ohio.
American Institude of Physics Handbook, editör: D.E.Gray, McGraw Hill, New York,
üçüncü bask ı (1972), 5d ve 5f kesimleri.
 20

şeklinde düzeltilirler. Durgun alanlar için, bunun sonuçlar ı

heyecan yaratıcı olmaktan uzakt ır; fakat zamanla değişen
alanlar halinde durum başkadır. W ve U), gibi iki frekansa
sahip büyük genlikli bir dalga, ortamm içinoae, ilk (J.), ve (.+0 2 ' den
başka, O, 2w 2u) , W İ 4.(kıg ,co i -Gi2 frekansl ı dalgalar dogurur.
Kübik ve datıa me r tebeden çizgisel olmayan terimler,
daha da zengin frekans spektrumlar ı doğurabilirler. Laserlerin
geliştirilmesiyle, bu cinsten çizgisel olmayan davranış , hem
çizgisel olmayan optik adı alt ında bir araştırma alanı , hem de
bir laboratuvar arac ı haline gelmi9_ 0 bulunmaktadır. Günümüzde
laserler, elektrik alan doru ğu 10 hattâ 10 11 volt/cm'ye
varan ışık atmaları yaratma gücündedirler. Hidrojen atomunda
yörüngedei elektr?n taraf ından hissedilen durgun elektrik
alanı e/a 5 x 10 volt/cm'dir. Böylece görülür ki, günümüzün
laser alanlara, üzerinde çal ışılan örneği gerçekten bozarak,
atomik titreşicileri çizgisel olmayan davranış biçimlerine
sürükleme gücüne sahiptirler! Bu uzmanl ık alanıyla ilgili
eserler, bölümün sonundaki kaynaklar listesinde verilmektedir.
Bu kitapta esas olarak çizgisel olaylarla yetinilmi ştir.
G.5 - Farkl ı Ortamların Arakesit Yüzeylerinde S ınır Koşulları

(G.6) Maxwell denklemleri, yöresel olarak her (X ›,t) uzay-

zaman noktas ında uygulanan diferansiyel denklemlerdir. Bunlar,
ıraksama teoremi ve Stokes teoremi arac ılığıyle, integral
şekle sokulabilir. V uzayda sonlu bir hacim, S bu hacmi s ınır-
layan kapalı yüzey (ya da yüzeyler), da bu yüzey üzerinde bir
yüzey alan ı eleman ı ve it kapal ı hacimden dışa doğru yönelmi ş
da yüzey eleman ına dik bir birim vektör olsun. Bu durumda,
(G.6) denklemlerinin birincisine ve sonuncusuna ıraksama
teoreminiuygulayarak a şağıdaki integral bağıntılarını elde
ederiz:
3
D . n da = 4 Ti 1 4d x
JJ
V
-4 ->
B . n da = O

Birinci bağınt ı Gauss yasas ının ta kendisidir: yüzeyden

dışa doğru olan toplam ak ıs ı , içerde bulunan yük ile orant ıl ı-
dır. İkinci bağınt ı ise bunun manyetik benzeridir: Masnyetik
yükler var olmad ığından, kapal ı bir yüzeyden geçen net B ak ısı
sıfırdır.
Benzer şekilde, C uzayda kapal ı bir i^ri, S' bu kapal ı
eğri taraf ından s ınırlanan açı k bir yüzey, clt bu eğri üzerinde
bir çizgi elemanı , da ise S' üzerinde bir yüzey eleman ı ve
 21

nihayet n' eğri boyunca integral alma ile ilgili sağ-el kura-
lınca belirlenen yönde da'ya dik bir birim vektör olsun. Bu
kez (G.6)'n ın ortas ındaki iki denkleme Stokes teoremini uygula-
yarak aşağıdaki integral bağıntı lara ulaşırı z:

1 .?iD
= . n' da
öt

E . d2, = - . n' da
S, -at

(G.15) denklemi, manyetik alanlarla ilgili Ampere-Maxwell

yasas ı ve (G.16) ise Faraday' ın elektromanyetik indüksiyon
yasas ıdır.
Maxwell denklemlerinin al ışkın olduğumuz bu integral
şekilleri, birbirlerine biti şik farklı ortamların arakesit
yüzeyi üzerinde bir yüzeysel yük ya da ak ım yoğunluğu olsun
veya olmas ın, bu arakesitin her iki yan ındaki dik ve teğetsel
alan bileşenleri arasında bağıntı lar çıkarmada kullan ılabilir.
Uygun geometrik düzen Şekil G.4'de görülmektedir. Sonsuzküçük
bir silindir, farkl ı elektromanyetik özelliklere sahip iki
ortam aras ındaki s ınır yüzeyi üzerine, iki yana basacak şekilde
oturtulmuş tur. Benzer şekilde, sönsuzküçük C dikdörtgeninin
uzun kenarlar ı s ınırın farkl ı yanlarındadır ve gerdiği düzlemin
normali, arakesit yüzeyine te ğet olacak şekilde yönelmi ştir.
Önce (G.13) ve (G.14) integral ifadelerini silindirin hacmine
uyguları z. Çok bas ık silindir limitinde, yan yüzey, (G.13) ve
(G.14) denklemlerinin sol yan ındaki integrallere katk ıda
bulunmaz. Sadece üst ve alt daireler katk ı verir. Arakesit
yüzeyine paralel aldığımı z bu dairelerin alanlar ı Aa ise,
(G.13) bağınt ıs ının solundaki integral
->
D . n da . (D - D) . n da
2
S
değerine e şittir. (G.14) için de benzer bir durum sözkonusudur.
f>yük yoğunluğu, cr- gibi idealize bir yüzeysel yük yoğunluğu
doğuracak şekilde, arakesit yüzeyi üzerinde tekil (singular)
ise, (G.13)'ün sağındaki integral
3
4TÇS ? d x = 47c cr Aa

değerini verir. Öyleyse D ve B alanlar ının s ınır yüzeyinin iki

tarafındaki dik bıleşenleri birbirlerine
 22

Şekil G.4- Farklı iki ortam aras ındaki sınır yüzeyinin

(kalın çizgi) şematik bir çizimi. S ınır
bölgesinin, Cr ve K gibi idealize yüzeysel
yük ve akım yoğunlukları taşıdıkları varsa-
yılmaktadır V hacmi, yarısı bir ortamda
yarısı da diğer ortamda bulunan küçük bir
silindirdir; n normali, 1 ortam ından 2
ortamına doğrudur. Dikdörtgensel C eğrisinin
yarısı 1 ortamında diğer yarısı 2 ortamında-
d ı r ve düzlemi arakesit yüzeyine dik,
dolayısiyle t normali arakesit yüzeyine
teğet olacak şekilde yönelmi ştir.

( -10' ) . n = 41-“r (G.17)

- . n = 0
ı) (G.18)

şeklinde bağl ıdırlar. Sözle ifade etmek gerekirse, s ınır

yüzeyinin her noktas ında B'nin dik bile şeni süreklidir;
dik bileşeninin süreksizli ği ise 47t kere o noktadaki yüzeysel
yük yoğunluğuna eşittir diyebiliriz.
Benzer şekilde, E ve H'nin te ğetsel bileşenlerindeki
süreksizlikleri saptamak için, sonsuzküçük Stokes halkas ından
 23

yararlanılabilir.Bekil G.4'deki C dikdörtgeninin k ısa kenarları

önemsenmeyecek kadar. küçük ve ayr ıca uzun kenarlarının herbiri
yüzeye paralel ve At uzunluğunda ise, o zaman (G.16) I nın sol
yanındaki integral

= x ri) . 2 - ı ) At
C

dir. (G.15)'in sol yanı için de benzer bir bağıntı vardır.

(G.16)'nın sağ yan ı sıfırdır; çünkü yüzey üzerinde ".2 / .-bt'nin
sonlu olmasına karşın, kısa kenarların uzunluğu sıfıra giderken
dikdörtgenin alan ı s ıfır olmaktadır. Bununla beraber, tam
s ınır yüzeyi üzerinde akan 1--Z gibi idealize bir yüzeysel ak ım
yoğunluğu varsa, (G.15)'in sağ yanı sıfır olmaz. Bu gibi
durumlarda (G.15)'in sağındaki integral

4Tc
sj, [ c J+
-a t • t da — " K. t At

değerine sahiptir. İntegraldeki ikinci terim; biraz önce "? -11%at

için verdiğimiz nedenle sıfır olmaktad ır. Dolayısiyle E ve H
alanlarının s ınır yüzeyinin iki taraf ındaki teğetsel bileşenle-
ri birbirlerine aşağıdaki gibi bağl ıdırlar:

n x (E 2 - El ) = 0 (G.19)

n x (H
2
- "a. ) = c K (G.20)

(G.20) denkleminde, yüzeysel K). ak ımının her noktada sadece

yüzeye paralel bileşenlere sahip olduğu anlaşılır. Demek ki
arakesit_yüzeyini geçerken ''nin teğetsel bileşeni süreklidir;
oysa ki filnin teğetsel bileşeninde bir süreksizlik vard ır ve
bu süreksizlik, bilyüklükçe LITÇ/c kere yüzeysel ak ım yoğunluğuna
eşit olup, yönce K xrilye parareldir.
(G.17)-(G.20) süreksizlik bağıntıları , Maxwell denklemleri-
ni farkl ı bölgelerde çözdükten sonra, tüm uzayda alanlar ı elde
etmek için, bu çözümleri birbirlerine ba ğlamada çok yararl ıdır.
Yukarıda verilen süreksizlik bağıntıları , iki ortamı
ayıran arakesit yüzeyinin zamanca sabit olmas ı halinde geçerli-
dir. Baz ı uygulamalarda, hareketli bir s ınır yüzeyi için
 24

■ •
■ \
■
♦
\
. \_.......
\
\ \
\
\---...
S
\ \
\ \
\
♦

Şekil G.5- İki ortam arasındaki hareketli s ınır. Silin-

dirsel hacim ve dikdörtgensel halka Şekil
G.4'deki gibi olup, her ikisi de laboratuva-
ra göre durgundur. Resikli çizgiler, görülen
andan çok az önceki ve çok az sonraki
arakesit yüzeylerini temsil etmektedir.

süreksizlikleri bilmek yararl ı olabilir* v = ch ı zıyle hareket

eden s ınır yüzeyine ili şkin sonuçlar, biraz özen göstermek
koşuluyle, temelde önceki gibi elde edilebilir. İki ortam
arasındaki hareketli s ın ır yüzeyi, Gauss silindiri ve Stokes
halkasiyle birlikte, Şekil G.5'de görülmektedir. Silindir ve
halka, laboratuvara göre sabittir. S ın ır yüzeyi onlar ı "ii
h ızıyle süpürüp geçer. Bu durumda, ff ve sağlayacağı
(G.17) ve (G.18) süreksizlik ba ğıntılarının türetilmesine
girişirsek, daha önce (G.13) ve (G.14)'den ba şlayarak yapt ıkla-
rımızın değişmeyip ayni kald ığını görürüz, yeter ki cr' y ı ,
hareketli yüzey üzerinde laboratuvardan gözlenen yüzeysel yük
yoğunluğu olarak yorumlayal ım. Dolay ısiyle D ve B nin sağladığı '

(G.17) ve (G.18) süreksizlik bağıntıları , hareketli bir arake-

sit yüzeyi için de değişmeksizin geçerliktedir.
Bununla beraber, E ve 11'nin sa ğladığı (G.19) ve (G.20)
süreksizlik bağıntıları değişir. Çünkü (G.15) ve (G.16) denk -
lemlerinin sağ yanları nda yer alan ve zamana göre türev içeren

* P.D.Noerdlinger, Am.J.Physics 39, 191(1971).

 25

terimler art ık s ıfır olmamaktadır. Arakesit yüzeyinin durgun C

halkas ını süpürüp geçmesi bir katk ı verir. Bu katkının değerini
saptamak için, şeklen C'nin aynisi olan, fakat arakesit yüze-
yiyle birlikte ii h ız ıyle hareket eden ve Şekil G.5'deki C ile
bir an için çak ış an aç ık yüzey üzerinden, D/c'nin zamana göre
türevinin yüzey integralini ele alal ım. Bu integral şöyledir:

= 1C dt (x(t), t) . t da

İntegralin hareketli bir yüzey üzerinden al ındığını vurgulamak

için x koordinat ının zamana göre olan kapal ı bağl ılığını da
gösterdik. Dikdörtgensel C halkas ının kısa kenarları sıfıra
yaklaştırılarak aç ık yüzeyin alan ı s ıfır limitine götürüldüğün-
de, I integrali s ıfır olur. (Özel görelilik açıs ından, -ii.
ızıyle hareketli bir eylemsizlik çerçevesinde oturan bir h
gözlemci arakesit yüzeyini durgun olarak görür ve arakesit
üzerinde tekil olmayan Lorentz-dönü şmüş alanlar gözler).
Bununla beraber, I integrali, (G.15)Ide yer alan integrale dik
türevi açarak bağlanabilir:

o ç ı ait ,>
(x (t), t) . da
j c dt

1
= c . t da + da
ı.

Bir vektör özdeşliği kullanarak ikinci terim daha uygun hale

dönüştürülür ve aranan integral şu şekle gelir:

f 1c -- . da
-z> t • t* da = U'x(Ox 3)

Sağdaki ilk terim Stokes teoremi arac ıl ığıyle kapal ı bir çizgi
integraline dönüştürülebilir; ikinci terim ise j) yük yoğunluğu
cinsinden yaz ılabilir. Böylece (G.15) denklemini Şekil G.5'deki
C halkas ına uygulayarak şu bağıntıya ulaşıl ır:

H- x i5> .dQ= cı41 . tda

(G.19) ve (G.20) öncesindeki basamaklardan geçerek, bu ba ğıntı-

dan
 26

x [17
2
- -?
1- - (-3 x ( İ.".
1 2
- = 4"
C v) .

süreksizlik formülü elde edilir; buradaki tüm nicelikler

laboratuvar sisteminde de ğerlendirilmiş tir. Birkaç vektörel
işlemin yan ıs ıra (G.17)'nin kullanılmas ı bizi

-4 -4 .4 -4 4u -",
t . n x (H 2 - H ) + n .(3(D - D )1 = c K . t (G.21)
1 2 ı

lsoağınt ıs ına götürür. Tümüyle benzer i ş lemler sonucunda, E (ve

B)'nin teğetsel bileşenlerinin süreksizlikleri olarak, (G.16)1-
dan

x — ı)— ( 1-3'2 —) 1 . o (G.22)

bağıntıs ı bulunur. (G.21) ve (G.22) denklemleri, (G.19) ve

(G.20)'nin iki ortamın hareketli arakesit yüzeyi haline genel-
leştirilmi ş biçimleridir.
Basit bir durum olarak her iki ortamda .f*, z E ve -H' İ-3-1. ise
(ya da bir ortam bu özellikte ve di ğer ortam, içinde tüm
alanların s ıfır olduğu yetkin bir iletken ise), yüzeysel
akıml ı bağıntı büyük ölçüde basitle şir. (G.22) denklemi,
yaklaştırma yapmaks ız ın

(E2 - ı teğ = - x ( B* '>2 - Bi ) (G.23)

-p -4
biçiminde yaz ılabilir. (G.21) denkleminde H -* B ve D -4 E
değiş tirmelerini yapt ıktan sonra (G.23) kullanıl ırsa

L l - x (g.2 Bi ) = c (G.24)

bulunur. Ortamlar aras ındaki ar eqt yüzeyinin hareketi,

(G.20)'ye sadece bir çarpan, yani v /c basama ğında bir düzelt-
me, getirir.

G.6- Elektromanyetizmadaki Soyutlamalar Üzerine Bazı

Uyarmalar

Önceki kesimde yüzeysel yük ve ak ım dağıl ımı düşüncesini

 27

kullandık. Bunlar fiziksel dünyada bulunmayan matematiksel

soyutlamalardır. Elektromanyetizman ın her bölümünde ortaya
çıkan başka soyutlamalar da vard ır. Örneğin, elektrostatikte
cisimleri, çoğunlukla "toprak" dediğimiz sıfır potansiyele
göre sabit bir potansiyelde tuttuğumuzu söyleriz. Bu soyutlama-
ların gerçek dünyayla olan ba ğlantıs ı , deneyimli kişiler için
apaçık olsa bile, san ır ız ki biraz tart ışmağa değerdir.
Önce bir iletken cismi, bir referans değerine göre sabit
bir elektrostatik potansiyelde tutma sorununu ele alal ım.
Buradaki kapal ı düşünce, çevrenin, yük ve alanlar ın istenen
biçimleniş ini önemli ölçüde bozmamas ıdır. Bir cismi sabit
potansiyelde tutabilmek için, cisimden çok uzaktaki ("sonsuzda-
ki") bir yük kaynağına uzanan bir iletken yola (hiç olmazsa
zaman zaman) gerek vard ır; öyle ki cismin yak ınına başka yüklü
ya da yüksüz cisimler getirildiğinde, potansiyelin hep o
istenen değerde durmas ı için, yük kaynağından cisme ya da
cisimden yük kaynağına yük akabilsin. Daha karmaşık olanaklar
bulunmakla birlikte, iletken yol olarak genellikle metal
teller kullanı lmaktad ır. Sezgilerimiz ince tellerin kal ın
tellere göre daha az bozucu olacaklar ını söylerler. Bunun
nedeni şöyle aç ıklanır: "Belirli potansiyelde tutulan bir
telin herhangi bir parças ı üzerinde bulunan elektrik miktar ı
telin çapı küçültüldükçe azalacağından; büyükçe boyutlu cisim-
ler üzerindeki elektrik dağı l ımı , bu cisimler ile yer ya da bir
elektriksel araç veya bir elektrOmetre aras ında elektriksel
bağlantılar kurmak için kullan ılahFok ince metalik tellerden
duyulur biçimde etkilenmeyecektir". İnce telin hemen yak ının-
daki elektrik alan ı kuşkusuz çok büyüktür. Bununla beraber,
"büyükçe boyutlu cisimler"in boyutlar ı basamağındaki uzakl ık-
larda bu etkiler küçük yap ılabilir. Maxwell'in sözlerine
önemli bir tarihsel kanıt, 200 yıl önce Henry Cavendish tara-
fından yapılmış olan çalışmadır. Babas ının evindeki ah ırda
yapt ığı deneylerde, yük kaynaklar ı olarak Leyden şişeleri ve
iletkenler olarak ince teller kullanan Cavendish, sabit potan-
siyelde tuttuğu tavana as ılı cisimler (silindirler, diskler
vb...) üzerindeki yük miktarlar ını ölçmüş ve bunları aynı
potansiyelde tutulan bir küre ( Şekil G.l i deki ayni küre)
üzerindeki yükle karşılaş tırmış tı r. Bu yolla ölçtüğü s ığa
değerleri yüzde basamağına kadar doğrudur. Örneğin, bir kürenin
sığasının ayni yarıçapl ı ince bir dairesel diskin s ığasına
oranı olarak 1,57 değerini bulmuştur; ki bunun teorik değeri
zaten n/2'dir!

- J.C.Maxwell, A Treatise on Electricity and %gnetism, Dover, New York,

bask ı (1891i'shin 1954 tekrari, Cilt I, sayfa 96.
 28

Gitgide ince teller kullanman ın bir pratik s ınırı vardır.

Birim boydaki yük ancak logaritmik olarak azal ır (Bu azalma
tn(d/a) 'n ın tersi biçimindedir; burada a telin ortalama yar ıçapı ,
d ise telin bir iletken yüzeyden olan tipik uzaklığıdır).
Sistemin tedirgin oluşunu belirli bir düzeyin alt ına indirmek
için, potansiyelleri koruyacak ba şka yollara, örneğin aral ı
yüklü parçacık demetlerinin kullan ıldığı karşılaştırma yöntem-
lerine başvurmak gerekir.
Bir iletken cismin topraklanmış olduğu söylendiğinde,
potansiyelin genel s ıfırı olarak hizmet gören uzak bir yük
deposuna çok ince bir tel ile ba ğlanmış olduğu anlaşıl ır.
Sabit potansiyellerde tutulan cisimler, benzer şekilde, batarya
gibi bir gerilim kaynağının bir ucuna bağlıdırlar; bataryan ın
diğer ucu ise "toprak" ile birle ştirilmiştir. Bu durumda,
başlangıçta elektriklenmi ş olan cisimler, elektrik da ğılımları
değişecek fakat potansiyelleri sabit kalacak biçimde birbirle-
rine göre hareket ettiklerinde, bitmeyen bir kaynak olarak
düşünülen yük deposundan sözkonusu cisimlere ya da tersine
uygun miktarda yük akacakt ır. Bir iletkeni topraklama dü şüncesi,
zamanın etken olmadığı elektrostatikte iyi-tan ımlı bir kavram-
dır; fakat titre şen alanlar için, sonlu yay ılma h ız ı bu kavramı
bulandırır. Başka bir deyi şle, ikdüktans ve s ığa etkileri
önemli ölçüde işin içine girebilir. bu durumda "iyi bir toprak-
lama" sağlamak için büyük bir özen gerekir.
Makroskobik elektromanyetizmada bir ba şka soyutlama,
yüzeysel yük yoğunluğu ya da yüzeysel akım yoğunluğu düşüncesi-
dir. Buradaki fiziksel gerçek, yükün ya da ak ımın yüzeyin
biti şik komşuluğuna s ınırlanmış olmas ıdır. Eğer bu bölgenin
kal ınl ığı ilgilenilen uzunluk ölçeğine göre küçükse, gerçek
durumu, sonsuzküçük kal ınl ık soyutlamas ıyla yaklaştırmaya
uğratır ve yüzeysel dağılımdan sözederiz. İki farkl ı limitin
ayırdedilmesi gerekir. Bir limitte "yüzey" da ğı lımı , makrosko-
bik olarak küçük, fakat mikroskobik olarak büyük sayılan
yüzeye yak ın bir bölgeye s ınırlanır. Zamanla değişen alanların,
çok iyi, fakat mükemmel olmayan bir iletken içine i şlemesi
buna bir örnektir (Kesim 8.1). Orada alanlar ın, deri derinliği
denen $ kalınl ığına s ınırlandığı ve yeterince yüksek frekans-
larla yeterince iyi iletkenlikler için S 'nın makroskobik
anlamda çok küçük olabilece ği gösterilmektedir. Bu durumda,
,., gibi etkin bir yüzeysel ak ım yoğunluğu elde atmak için, 5`'
alM' yoğunluğunun yüzeye dik doğrultu üzerinden integralini
almak uygundur.
Diğer limit gerçekten mikroskdbiktir ve maddelerin atomik
yapısındaki kuantum mekaniksel etkilerle kurulur. Örnek olarak,
elektrostatikte iletken bir cismin fazlal ık yüklerinin dağıll-
mını ele al ını z. Bilindiği gibi bu yük tamamiyle iletkenin
 29

yüzeyi üzerinde yer al ır. Bu durumda Tyüzeysel yük yoğunluğun-

dan sözederiz. İletkenin içinde elektrik alan yoktur; fakat
(G.17) uyarınca yüzeyin hemen dışında elektrik alanının bir
dik bileşeni vardır. Mikroskobik anlamda yük tamamen yüzeyde
değildir ve alan süreksiz biçimde değişmez. Basit bir inceleme,
geçiş bölgesinin birkaç atomik çap geni şliğinde olduğunu
gösterir. Metaldeki iyonlar ın oldukça hareketsiz bulunduklar ı
ve 1 angstromluk ya da daha az bir boyuta s ınırlandıkları
düşünülebilir; daha hafif olan elektronlar ise daha fazla
serbesttirler. Modelsel hesaplamalar ın sonuçları* , Şekil
G.6'da görülmektedir. Bunlar çok elektronlu problemin kuantum
mekaniksel çözümünden ortaya ç ıkarlar; bu problemde iletkenin
iyonlar ı , x < 0 için sürekli bir sabit yük yoğunluğu ile
yaklaşıkl ığa uğrat ıl ır. Elektron yoyğunluğu (r = 5) kabaca
bakıra ve daha ağır alkoli metallere uygundur. Fazlal ık elekt-
ronik yükün, iyonik dağı l ımın nyüzeyiunde ±2 angstromluk bir
bölgeye s ınırlandığı görülür. Elektrik alanı bu bölge boyunca
düzgün bir şekilde artarak iletkenin "dışındauki 4110' değerine
ulaşır. 10- cm nin önemsenmedi ği makroskobik durumlarda, yük
yoğunluğunu ve elektrik alanı n davranışını y(x) = 0- 8(x) ve
E x) = 4n0-0(x) ile soyutlayabiliriz; birincisi gerçek yüzey-
(
sel yoğunluğa, ikincisi ise alan ın basamak fonksiyonu biçimin-
deki s ıçrayışına karşı gelir.
Görüyoruz ki klasik elektromanyetizmanın teorik olarak
incelenmesi, çeşitli soyutlamalar içerir; bunlar ın bazı ları
teknik, baz ıları ise fizikseldir. Kitab ın ilk bölümlerinde
tart ışı lan elektrostatik konusu, elektromanyetizman ın diğer
konularında da yapıld ığı gibi, büyük-boyuttaki elektriksel
olayların deneysel bilimi olarak geli ştirilmi ştir. Bu makrosko-
bik yasalar ın (hatta boşluktaki yükler ve ak ımlar için geçerli
olanların) mikroskobik bölgeye geni şletilmesi, çoğunlukla
doğrulanmamış uzatmalardır. Şunu vurgulamak gerekir: Geri
baktığımı zda görüyoruz ki, kaynaklar ı kuantum mekaniksel
olarak ele almak ko şuluyle, klasik elektromanyetizma yasalar ı-
nın birçok yönleri atomik bölgeye de uygulan ır. Elektromanyetik
niceliklerin çok sayıda molekülü içeren hacimler üzerinden
ortalamaları , hı zl ı dalgalanmalar ı öylesine yumuş at ıp düzleşti-
rir ki uygulanan durgun alanlar madde içinde durgun ortalama
yanıtlar doğurur; fazlal ık yük, makroskobik anlamda bir iletke-
nin yüzeyi üzerinde yer al ır. Demek ki Coulomb ve Ampre'in
makroskobik gözlemleri ve bizim bunlardan ç ıkardığınız matema-
tiksel sovutlamalar, a şırı çekingen bir fizikçinin tasarlayabi-
leceğinden çok daha geni ş bir uygulanabilirli ğe sahiptir.
Havanın önemli bir elektrik ya da manyetik geçirgenliğinin
olmamas ı sorunları kuşkusuz basitleştirmektedir!
* N.I.Lang and W.Kohn, Phys. Rey. 131, 4555 (1970); B3, 1215(1971; V.E.Kenner,
R.E.Allen and W.M.Saslow, Phys. Letters 38A 255 (1972).
 30

1, 0

0,8 x)/4n er

0,

0,4

0,2 ?<Ak

O
0
-8 2 4 6
-0,2 X (10 cm )

Şekil G.6- Bir iletkenin yüzeyindeki fazlal ı k yükün ve

elektrik alanı nın dik bileşeninin dağı l ımı .
Kat ının iyonlar ı x <, o bölgesine s ı nı rlandı -
rı lmış ve içinde elektronlar ın hareket etti ği
sabit sürekli bir yük dağı l ımı olarak yakla ş -
tı rmaya uğrat ı lmışt ı r. Fazlal ı k yükler, "yü-
zey"in angstromluk bölgesine s ı kışmıştı r.

KAYNAKLAR VE ÖNERILEN OKUMA PARÇALARI

Elektrik ve manyetizmanın tarihi, büyük ölçüde bilimin kendi

tarihidir. Bununla ilgili olarak, ilk cildi 1900'e kadarki
dönemi kapsayan,
Whittaker'in iki ciltlik eserine
daha baş langıçta değinmi ş ; optiğe önem veren daha k ısa bir
öykünün ise
Born ve Wolf'un kitab ında bülunabıleceğ ini telirtmi ştik.
İ lk deneylerin tart ışılmas ına yer veren bir başka okunakl ı
eser şudur:
 31

N.Feather, Electricity and Matter, University Press,

Edinburgh (1968).
Coulomb yasasının ters kare niteli ğine, ya da modern deyi şle,
fotonun kütlesine ili şkin deneysel s ınamalar aş ağıdaki makale -
lerde bir daha gözden geçirilmi ştir:
I.Yu.Kobzarev and L.B.Okun, Uspekhi Fiz.Nauk, 95, 131
(1968) E İngilizce çevirisi: Sov.Phys.Uspekhi 11, 338
(1968)] ve
A.S.Goldhaber and M.M.Nieto, Rev.Mod.Phys. 43,277 (1971).
Makroskobik Maxwell denklemleri ve bunlar ın mikroskobik denk-
lemlerden türetilmeleri üzerine önerilen okuma parçalar ı 6.
Bölümün sonunda verilmektedir. Dielektriklerin, ferromanyetik -
lerin ve manyetik maddelerin temel fiziği, örneğin aşağıdaki
kitaplar ın yanısı ra, birçok kat ıhal fiziği kitabında buluna-
bilir:
Beam,
Kittel,
Wert and Thomson,
Wooten.
Bunların birincisi elektrik mühendisleri için olup, yar ıilet -
kenler gibi uygulamal ı konulara önem verir. Son kitap daha çok
optik özellikler üzerinedir.
Metallerin yüzey impedans ını (anormal deri etkisini) i şlerken
uzaysal yerel olmayış a duyulan gereksinme, şu kitaplar ın
çeşitli yerlerinde tart ışılmaktadır:
A.B. Pippard, Advances in Electronics and Electron Physics,
Cilt VI, editör: L.Marton, Academic, New York (1954),
sayfa
1-45; Reports on Progress in Physics, Cilt XXIII, sayfa
176-266 (1960); The Dynamics of Conduction Electrons,
Gordon and Breach, New New York (1965).
Dalga vektörii ve frekansa bağlı dielektrik sabiti .(r,<",)) kavra-
mı şu kitaplarda geli ştirilmi ştir:
Kittel, Advanced Topic D.
D.Pines, Elementary Excitations in Solids, W.A. Benjamin,
New York (1963), Bölüm 3 ve 4.
F.Stern, Solid State Physics, Cilt 15, editörler: F.Seitz
and. D.Turnbull, Academic, New York, sayfa 299-408.
Çizgisel olmayan optik h ı zla geli şen bir alan olup, bu konuda
kitaplar yaz ılmada başlanmış tır. Fakat ş imdilik yaz ı ların çoğu
daha araştı rma dergilerinde ve yaz okulu raporlar ındadır.
Giriş anlam ında bilgiler
J.A.Giordmaine, Physics Today 22 (1) 38 (1969),
N.Bloembergen, Am.J.Phys. 35 989 (1967),
G.C.Baldwin, Introduction to Nonlinear Optics, Plenum, New
York (1969).
da yer al ır; daha ileri düzeyde tart ışmalar ise şu eserlerde
 32

bulunur:
S.A.Akhmanov and R.V.Khokhlov, Usp.Fiz.Nauk. 88, 439
(1966); 95, 231 (1968), L İngilizce çevirisi: Sov.Phys.
Uspekhi 9, 210 (1966); 11, 394 (1968) J ,
N.Bloembergen, Nönlinear. Optics, W.A.Benjamin, New York
(1965),
Quantum Optics, Proc.Int.School of Physics "Enrico Fermi",
Varenna, Course XLII, 1967, editör: R.J.Glauber, Academic,
New York (1969), J.Ducuing, Y.R.Shen ve J.A.Giordmaine
tarafından yaz ılm ış makaleler,
P.S.Pershan, Progress in Optics, Cilt V, editör: E.Wolf,
Nord-Holland, Amsterdam (1966), sayfa 83-144.
 33

1 ELEKTROSTATİĞE GİRİŞ

Elektrodinami ğin tartışı lmasına, zamandan bağımsı z yük ve

alan dağı lımlarını kapsayan olaylarla, yani elektrostatik
konusu ile başlıyoruz. Bu kısım okuyucuların çoğu için bir
tekrar niteliğindedir. Bu bölümde fazla birşey yapmayıp,
ilerdeki tart ışmalarda gerekli olan kavram ve tan ımları ortaya
koyacak ve baz ı temel matematiksel araçlar ı vereceğiz. Daha
sonraki bölümlerde matematiksel teknikleri geli ştireceğiz ve
uygulayacağı z.
Fiziğin şu yanına değinilmelidir. Tarihsel açıdan elektaz-
tatik büyük-boyuttaki (makroskobik) olaylar ın bilimi olarak
geliştirilmiştir. Giri ş 'in sonunda da belirtildiği gibi,
noktasal yük ya da bir noktadaki elektriksel alan gibi soyutla-
malar, büyük-boyuttaki olaylar ın anlatılmasına yarayan matema-
tiksel yapılar olarak görülmeli ve bunlar ın küçük-boyuttaki
(mikroskobik) düzeyde anlamlar ını yitirebilecekleri unutulmama-
lıdır.

1.1- Coulomb Yasası

Elektroatatiğin tümü, birbirlerine göre duran iki yüklü

cisim aras ındaki kuvvetin nicel ifadesini veren Coulomb yasa-
sından çıkmaktadır. Coulomb, yapt ığı deneyler sonucunda, hava
içerisinde kendi boyutlar ına göre birbirlerinden çok uzakta
bulunan yüklü iki küçük cisim aras ındaki kuvvetin,
(1)her bir yükün büyüklüğüyle doğru orantılı olduğunu,
(2)aradaki uzakl ığın karesiyle ters orant ılı olarak
değiştiğini,
(3)yükleri birleştiren çizgi boyunca yöneldi ğini ve
(4) cisimler z ıt olarak yüklüyseler çekici, ayni yükle
yüklüyseler itici
olduğunu göstermi ştir. Gene deneysel olarak gösterilmi ştir ki,
yüklü bir küçük cisim üzerine dolayında bulunan diğer yüklü
küçük cisimlerin uygulad ıkları toplam kuvvet, her çift aras ın-
daki Coulomb kuvvetlerinin vektörel toplamına eşittir.Kesin
olarak söylemek gerekirse, Coulomb'un sonuçlar ı , boşluktaki ya
da geçirgenliği (susceptibility) önemsenmeyen ortamlardaki
yüklere uygulanır. Dielektriksel ortamlardaki yüklerin ele
alınışını 4. bölüme b ırakıyoruz.

1.2- Elektrik Alanı

Ölçülen nicelik kuvvet olmakla birlikte, kuvvetten bir

basamak ötede bulunan bir kavram;„ yüklü cisimler toplulu ğunun
 34

elektrik alanı kavram ını tanımlamak yararl ıdır. Şimdilik

elektrik alanını , verilen bir noktada birim yük başına etkiyen
kuvvet olarak ,,tan ımlayabiliriz. Yerin fonksiyonu olan bir
vektördür ve E ile gösterilir. Bununla birlikte, elektrik
alanının tanımında dikkatli olunmal ıdır. Bunun zorunlu olarak
bir balmumu yuvarla ğı üzerine yerleştirilen birim yükün sözko-
nusu noktaya getirilmesiyle ölçülen kuvvet olmas ı gerekmez.
Nedeni aç ıktır. Bir birim yük öylesine büyük olabilir ki,
orada bulunmas ı yüklü cisimler topluluğunun alanını önemli
ölçüde değiştirebilir. Bu nedenle bir limit süreci kullan ılma-
l ıdır, yani küçük bir s ınama cismine etkiyen kuvvetin bu
s ınama cismi üzerindeki yüke oran ı , iyice küçük yükler için
ölçülmelidir* . Deneysel olarak, s ınama yükü gitgide küçültül-
dükçe, bu oran ve kuvvetin yönü sabitle şmeğe yüz tutacakt ır.
Büyüklüğün ve yönün bu limit değerleri, elektrik alan ının
sözkonusu noktadaki büyüklü ğünü ve yönünü tan ımlar. Elektriksel
alanın tanımını simgelerle şöyle yazabiliriz:

F = qE

Burada F kuvveti, Eelektriksel alan ı ve q yükü göstermektedir.

Bu eşitlikte q yükünün bir noktaya sı kıştırıldığı , kuvvet ve
alanın da bu noktada değerlendirildiği varsayılmaktadır.
Coulomb yasas ı da benzer şekilde yazılabilir. it noktas ına
s ıkış tı rılmış q noktasal yükü üzerine -2' noktas ına sıkış tı rıl-
mış başka bir d;
noktasal yükü taraf ın an uygulanan kuvvet F
olmak üzere, Cou'lomb yasas ı

(i x2 )
-

_ iC ı 2 )-? 13 (1.2)
I ı - x21

şeklinde simgelenir. q ı ve q2 'nin pozitif ve negatif değerler

alabilen cebirsel nicelikler olduğuna dikkat ediniz. k orant ı
katsayısı ise kullan ı lan birim sistemine bağl ıdır.
x 1 noktas ındaki q noktasal yükünün x noktas ında doğurduğu
elektrik alan ı , Şekil 1.1 de gösterildi ği gibi, doğrudan
doğruya elde edilebilir:

* Elektrik yükünün kesikli niteli ğ i (G.1 kesimine bak ı n ı z), bu matematiksel li-
mitin fiziksel aç ı dan olanaks ı zl ığı n ı gösterir. Bu, bilyük-boyuttaki elektros-
tatikte yap ı lan bir mateffiatiksel soyutlama örne ğ idir!
 35

E(x) = kg (1.3)
ı 13
Iİ

k sabiti seçilen yük birimi taraf ından belirlenir, Elektrosta-

tik birimler (esbrde birim yük, bir santimetre ötesine konan
kendine eşit yüke 1 dyne'lik kuvvet uygulayan yük olarak
seçilir. Buna göre CGS birimleriyle birlikte, k = l'dir ve yük
birimine "stat - coulomb" den. MKSA sisteminde k = (4'n ; D ) -1
o( = 8,854 x l0 farad/metre) bo ş uzayın elekt-olup,bradE
riksel geçirgenliğidir. Biz esb'i kullanacağı z.

Şekil 1.1
Çok sayıda yük taraf ından oluşturulan kuvvetlerin deneysel
olarak gözlenen çizgisel üst-üste gelme ilkesi, -;'( noktalar ında
bulunan q.(i = 1,2,..,n) noktasal yükler sisteminin X' › noktas ın-
da oluştujfduğu elektrik alanının

(; - ;?.)

E(x) = qi 3
(1.4)
X — X.
ı

ş eklinde vektörel bir toplam olarak yaz ılabileceğini söylemek-

tedir. Eğer yükler çok küçük ve p(X`') yük yo ğunluğuyle anlatı-
labilecek kadar çok sayıda iseler [3?' noktas ındaki bx'hy'daz'
küçük hacmi içinde Ag yükü varsa,Ag âx'Ay'z' yaz ı la-
bilir], bu durumda üstteki toplam yerine bir integral gelir:

= 9(3 , ) (x x) d3x,
(1.5)
J I; -; 1 1 3
*. Birimler, Ek'de ayr ı nt ı l ı olarak tart ışı lmaktad ı r.
 36

Burada d 3 x' = dx' dy' dz', x' noktas ında üç-boyutlu bir hacim
elemanıdır.
Bu noktada Dirac delta fonksiyonunu tan ımlamak yararlıdır.
Bir boyutta 8(x - a) şeklinde yaz ıları delta fonksiyonu, matema-
tiksel açıdan dürüst bir fonksiyon olmayıp aşağıdaki özellikle-
re sahiptir:
(1)x # a için S(x - a) = O'd ır.
(2) İntegrasyon bölgesi x= a'yı kaps ıyorsa SS(x - a) dx =
l'dir, kapsamıyorsa bu integral s ıfırdır.
Delta fonksiyonuna, güçlü olmamakla birlikte, sezgisel bir
anlam verilebilir. Çan eğrisi gibi doruklu bir e ğrinin, alt ın-
daki alanı sabit tutmak koşuluyla, doruğu yükseltilirken
genişliği gitgide azaltılırsa limit durumda delta fonksiyonuna
varı lır. Delta fonksiyonlarına ve kullan ımlarına kapsaml ı ve
güçlü bir matematiksel yaklaşım, Schwartz' ın dağı lımlar teori-
sidir *.
Yukar ıdaki tan ımlardan açıkça görüleceği gibi, keyfi bir
f(x) fonksiyonu için

(3)Sf(x) 6(x - a) dx = f(a) d ır.

Delta fonksiyonunun iyi-davran ış lı fakat çok keskin doruklu
bir fonksiyon olduğu düşünülürse, f(x) fonksiyonu ile delta
fonksiyonunun türevinin integrali kolayca kurulabilir. Buna
değgin tanım şudur:

(4)Sf(x) < ' (x - a) dx =-f' (a)

Burada üs i şareti argümana göre türevlendirmeyi göstermektedir.
Delta fonksiyonunun argümanı , bağıms ı z x değişkeninin bir
f(x) fonksiyonu ise, bu delta fonksiyonu şu kurala göre dönü ş-
türülebilir:

1
(5) S(f(x))=
df
dx
(xj )1
f(x)'in sadece basit sı fırlara sahip olduğu ve bu sıfırların
(yani f(x) = 0 denkleminin köklerinin) x = x i noktalarında

,* Dirac delta fonksiyonuna de ğ gin yararl ı ve güçlü bilgiler Ilghthill'in

kitab ı nda verilmektedir. Ayr ı ca Dennery ve Krzywicki'nin 111.13 kesimine
de bak ı n ı z. (Metinde ya da dipnotlarda koyu harflerle sadece yazar ad ı
belirtilerek verilen kaynaklar Bibliyografya k ı sm ı nda bulunmaktad ı r.)
 37

bulunduğu varsayı lmaktadı r.

Birden fazla boyut halinde, basitçe her boyuta de ğgin
delta fonksiyonlar ının çarpımını al ırız. Örneğin üç boyutta,
dik koordinatlarla çal ıştığımı zda

(6)S(X'- = 8(xı xı )5(x2 X 2 )8(X3 - X3 ),

x = X noktas ının dışında her yerde s ıfır olan bir fonksiyondur

ve şu koşulları Sağlar:
--, .-
(7) s ()->,73 x. 1, eğer AV hacmi x=X noktas ını kaps ıyorsa,
-4 --.,
JJ 0,eğer AV hacmi x=X noktas ını kapsamıyorsa,
f
,(W
Uzayın boyutu ne ise, delta fonksiyonunun da buna uygun hacmin
tersine eşit bir boyuta sahip oldu ğuna dikkat ediniz.
Noktasal yüklerin kesikli bir cümlesi, delta fonksiyonlar ı
kullanılarak bir yük yoğunluğu ile betimlenebilir. Örneğin

S)(>."'() = qı 5(>R7 - Xiı ), (1.6)

•=1
->
x. noktalarına yerleşmi ş n tane' q. noktasal yükünün bir
1_ ı
dağıl ımını göstermektedir. (1.6)' daki bu yük yo ğunluğunu
(1.5) ifadesinde yerine koyduktan sonra, delta fonksiyonunun
özelliklerini kullanarak integrali al ırsanı z, (1.4)'deki
kesikli toplamı elde edersiniz.

1.3- Gauss Yasası

(1.5) integrali, elektrik alan ını hesaplamak için en uyğun

şekil değildir. Baz ı durumlarda çok daha yararl ı olan ve
ayrıca "E"(5?») için bir diferensiyel denkleme yol açan ba şka bir
integral sonuç Gauss yasası 'dir. Gauss yasas ı nı elde etmek
için, Şekil 1.2'de gösterildiği gibi, önce noktasal bir q yükü
ve kapal ı bir S yüzeyi alal ım. q yükünden yüzey üzerindeki bir
noktaya olan uzakl ık r, bu noktada yüzeye dik d ışa doğru
yönelmi ş birim vektör n ve yüzey elemanı da olsun. q yükünün
yüzey üzerindeki noktada oluş turduğu E elektrik alan ı n ile Q
açıs ı yapıyorsa, bu durumda E'nin yüzeye dik bile şeni çarpı
yüzey eleman ı şu olur:

E. 1.1> d a q cos 9 da (1.7)

r2
 38

q,S'nin içinde :

q,S'nin d ışı nda :

q
Şekil 1.2- Gauss yasası . Elektrik alanının yüzeye dik
bileşeni, kapalı S yüzeyi üzerinden integre
edilir. Yük S'nin içinde (d ışı nda) ise, q
yükünden yüzeyi gören toplam kat ı açı 47C
(sıfır)'dir. q yükünden yüzeyin içini gören
katı açı pozitif al ınırken, yüzeyin dışını
gören katı açı negatif al ınmal ıdır
 39

E vektörü q yükünü yüzey 91eman ına birleştiren çizgi boyunca

yöneldiğinden cos €) da = r d.D'_dır; burada dIL, q yükünden da-
yı gören katı açı elemanıdır. Buna göre

;". . -ida= q dS1 (1.8)

yaz ılabilir. Şimdi E'nin yüzeye dik bileşenini tüm yüzey

üzerinden integre edersek, kolayca şunu buluruz:

ğer q, S e nin içinde ise,

E . n da = 0q, e (1.9)
O, eğer q, S e nin dışında ise.
S

Bu sonuç, bir tek noktasal yük için Gauss yasas ıldır. Bir
kesikli yükler cümlesi için bu yasan ın

7.rda = 4-rt. (1.10)

Zqı
S
şeklinde olacağı açıktır; burada E tüm yükler taraf ından
oluşturulan alan olmakla birlikte, toplamda sadece S yüzeyi
içindeki yükler yer almaktad ır. Sürekli bir J7(7) yük yo ğunluğu
için Gauss yasas ı , V,S tarafından kapatı lan hacim olmak üzere,
şu şekle gelir:

3
E . n da = 41-t S j)(') d x (1.11)
S v
(1.11) denklemi, elektrostati ğin temel denklemlerinden
biridir. Bu denklemin,
(1) yükler aras ındaki kuvvet için ters kare yasas ına,
(2) kuvvetin merkezcil niteli ğine,
(3) farkl ı yüklerin etkilerinin çizgisel olarak üst-üste
gelmesine bağl ı olduğuna dikkat ediniz. öyleyse yük yo ğunluğu
yerine madde yoğunluğunu koymak ko şuluyla, Gauss yasas ı 'nın
Newtoniyen kütle-çekim alanlar ı için de geçerli olduğu açıktır.
Bununla ilgili olarak şu ilginç noktay ı da belirtelim.
Cavendish ve Coulomb'un deneylerinden bile daha önce, Priestley,
Franklin'in bir gözlemine yani yüklerin bir metal barda ğın
içinde değil de dışında yerleşeceği olgusuna dayanarak Newton 1 -
un evrensel kütle-çekim yasas ı ile bir benzetmeden esinJenmi ş
ve elektrostatik kuvvetin, uzakl ığın karesinin tersiyle de ğişme-
si gerektiğini düşünmüş tü. Ters-kare yasas ının bugünkü durumu
G.2 kesiminde tartışı lmış tır.
 40

1.4- Gauss Yasasının Diferensiyel Şekli

Gauss yasas ı , elektrostatiğin integral formülasyonu olarak

düşünülebilir. Iraksama teoremini kullanarak bir diferensiyel
şekil (yani bir diferensiyel denklem) de elde edebiliriz.
Iraksama teoremi der ki, S kapal ı yüzeyi tarafından s ınırlanan
bir V hacmiçerisinde iyi-davran ış lı herhangi bilr7) vektör
alanı için, A'nın ıraksamas ının hacim integrali ile A nın dışa
doğru yönelmi ş dik bileşeninin yüzey integrali aras ında

. n da = d3 x

şeklinde bir bağınt ı vardır. Bu denklem gerçekte ıraksamanın

tanımı olarak kullan ılabilir (bak. Stratton, sayfa 4). Bu
teoremi Gauss yasaslin ın (1.11)'de verilen integral şekline
uygulayabiliriz. Böylece (1.11) denklemini

4Tçy) d 3 x = 0 (1.12)
V

şeklinde yazma olanağı doğar. S kapal ı yüzeyini ve dolay ısiyle

V hacmini istedi ğimiz gibi seçebileceğimizden, (1.12)'deki
integralin içini s ıfıra eşitleyebiliriz:

V . E = 4Try (1.13)

Böylece elektrostatiğin Gauss yasası tnın diferensiyel şeklini

elde etmi ş oluruz. Bu denklemin kendisi elektrostatikteki
problemleri çözmek için kullan ılabilir. Bununla birlikte,
bazen yerin skaler fonksiyonlariyle u ğraşmak vektör fonksiyon-
lariyle uğraşmaktan daha basitttir; gerekliyse sonunda gene
vektörel niceliklere geçilebilir. Gelen kesimde bunu i şleye-
ceğiz.

1.5 - Elektrostatiğin Bir Başka Denklemi ve Skaler Potansiyel

(1.13) denklemi tek başına E(x) elektrik alanının üç

bileşenini de tam olarak belirtmeğe yeterli değildir. Belki de
baz ı okuyucular bilirler; uzayın her yerinde ıraksamas ı ve
 41

dönülü+ verilirse, ancak o zaman bir vektör alan ı hemen hemen*

tamolrkbei lr.Buned E'iöülnyer
fonksiyonu olarak veren bir denklem arı yoruz. Böyle bir denk-
lem, yani
-,,
V x E = 0 (1.14)

denklemi doğrudan doğruya (1. 5)'deki genelle ştirilmiş Coulomb

yasas ından ç ıkar. Hat ırlarsanı z, bu genelleştirilmiş yasa

E(x) = (
1 ;t
)

P
3
d x'

şeklinde idi. İntegralin içindeki vektör çarpan ı , 1/ 13.(1 — X 1 1

skalerinin x değişkenine göre al ınmış gradyeninin eksilisidir:

(;t — ;° ) ı
1t — 13 = s — —)?, 1 )
Gradyen operatörü kapsayıp integrasyon değişkenini kapsama-
dığından, integral i şaretinin d ışına al ınabilir. Buna göre
alan ifadesi şu şekilde yaz ılabilir:

- ()7) = - 77' S f;'(')

U(—
d 3 x' (1.15)

Yerin iyi-davranış l ı her skaler fonkslyonunun gradyeninin

dönülü daima s ıf ır olduğundan (her N}' için V x V1/ = 0), (1.15)
ifadesi derhal (1.14) denklemine yol açar.
Dikkat ederseniz V x E = 0 bağıntısı , yükler aras ındaki
kuvvetin merkezcil niteliğine ve kuvvetin sadece bağıl uzakl ı-
ğın Fonksiyonu oluşuna bağlı olup ters-kare yasas ına bağl ı
değildir.
Bir vektör olan elektrik alanı , (1.15) denkleminde gradyen
operatörü yarmd ımiyle bir skalerden türemektedir. Yerin bir
tek fonksiyonuyle uğraşmak üç fonksiyonuyle uğraşmaktan daha
kolay olduğundan, dikkatimizi skaler fonksiyona toplayıp ona
bir isim vermek yararl ıdır. Bu nedenle

* Bu belirleme, Laplace denklemini gerçekleyen bir skaler fonksiyonun gradye-

ni kadar farkedebilir. Çözümün tekli ğ ini tart ış an 1.9 Kesimine bak ı n ı z.
Dönül = Rotasyonel.
 42

E = - Cp (1.16)

denklemi ile 011>( - skaler potansiyelini tan ımları z. Bu skaler

potansiyel (1.15) denklemine göre yük yo ğunluğu cinsinden

1/() = P x ( ')
d3x1 (1.17)
ix -

şeklinde verilir; burada integrasyon evrendeki tüm yükler

üzerinden alınmaktadı r ve (1.17)'nin sağına bir sabit
eklenebilecek kadar keyfidir.
Şekil 1.3'de görüldü ğü gibi, "El'() elektrik alanı içinde
bir q deneme yükünü bir (A) noktas ından diğer bir (B) noktas ına
götürmekle yapı lan işe bakarak, skaler potansiyele fiziksel
bir anlam verilebilir. Herhangi bir noktada yük üzerine etkiyen
kuvvet
F = qB

dir; böylece yükü Adam B'ye hareket ettirmekle yap ı lan i ş

W - SBA .
A
-gSB . al. (1.18)

olur. Alanın etkisine karşı yük üzerine yapı lan i şi hesapladi-

ğımı z için eksi i şaretini kulland ık. (1.16) tanımı yardımiyle,
bu i şi

W = q SA Ğ'913 . d/ = q
SA d£3 = q(9313 - £5A ) (1.19)

şeklinde de yazabiliriz. Buna göre 4» , elektrostatik alan

içinde q deneme yükünün potansiyel enerjisi olarak yorumlana-
bilir.

Şekil 1.3
 43

(1.18) ve (1.19)'dan görülebileceği gibi, elektrik alan ının

iki nokta aras ındaki çizgi integrali yoldan bağımsı z olup, bu
iki nokta arasındaki potansiyel farkının eksilisine eşittir:

-
(1.20)

Bu sonuç süphesiz (1.16) tan ımından doğrudan doğruya çıkar.

yol kapal ı ise bu çizgi integrali s ıfırdır:

^
E.âe=o (1.21)

Bunu da doğrudan doğruya Couloffib yasasından elde etmek olas ıdır.

Bu sonuca Stokes teoremi'ninuygulanmas ı , bizi derhal V x E = 0
denklemine geri götürür. Stokes teoremi: Z(7(') iyi-davran ışlı
bir vektör alanı , S keyfi bir açık yüzey ve C de S'yi s ınırla-
yan kapal ı eğri olmak üzere,

A . d2,= ^ (D x A) . n da

dı r; burada 4, , C'nin çizgi eleman', n ise S'ye dik birim

vektördür, C yolunun dolan ım yönü, -ıri'ye paralel tutulan vidanın
ilerleme yönüdür.

1.6- Yüzeysel Yük ve Çift kutup Da ğılımları , Elektrik

Alanı ve Potansiyeldeki Süreksizlikler

Elektrostatikteki en genel problemlerden biri, verilen bir

yüzeysel yük dağı lımının oluşturduğu elektriksel alan ın ya da
potansiyelin bulunması dır. (1.11) Gauss yasas ı , kısmi sonucu
doğrudan doğruya yazmamı za izin verir. Bir S yüzeyi 0( -X)
yüzeysel yük yo ğunluğuna (santimetre kare başına statcoulomb
cinsinden ölçülür) sahip ise, Şekil 1.4'de görüldüğü gibi,
yüzeyin 1. yüzünden 2. yüzüne yönelen dik birim vektör -ii ve
yüzeyin her iki tarafındaki elektrik alanları E ve E olmak
üzere, Gauss yasas ı bize derhal 2
-›
(E - E ) . n = 4rtcr (1.22)
2
olduğunu söyler. Bu, başka alan kaynaklar ı yoksj, ve 0-"nın
geometrisi ile biçimi özellikle basit de ğilse E ve ›;'yi
belirtmeğe yetmez. (1.22)'nin tüm olarak söyledi ği suaur:
Yüzeysel yük yoğunluğu o- olan bir yüzeyi 7-1' doğrultusunda
geçerken elektrik alanının yüzeye dik bileşeninde 4'ner kadar
bir süreksizlik vardır.
 44

1. yüz

Şekil 1.4- Bir yük yüzeyini geçerken elektrik alan ının

dik bileşenindeki süreksizlik.

Şekil 1.5- Bir çift-kutup tabakas ının oluşturulmasında

içerilen limite gitme süreci.
 45

Kapalı bir yol boyunca E'nin çizgi integrali için (1.21)

denklemini kullanarak, elektriksel alanın teğet bileşeninin
sınır yüzeyini geçerken sürekli olduğu gösterilebilir. Bunun
için gereken tek şey, karşılıklı uzun kenarlar ı yüzeyin birer
tarafında bulunan ve diğer iki kenar ı önemsenmeyecek kadar
küçük olan bir dikdörtgensel yol almakt ır.
Tam yüzey üzerinde olmamak koşuluyle, uzayın herhangi bir
noktas ındaki potansiyeli dolay ısiyle türev alarak alan ı )
bulmak icin, (1.17)'de ?d x yerine Orda koymak yeterlidir:

0 -t) Ç 6(>-ts )
( da' (1.23)
S ix
- I

Yüzeysel ya da hacimsel yük dağı lımları için potansiyel her

yerde, yük dağı l4mının içinde bile, süreklidir. Bu gerçek,
(1.23)'den ya da E'nin s ınırlı olmasından (yüzeysel yük dağıl ı-
mını geçerken süreksiz olsa da) gösterilebilir. Derhal görüle-
ceği gibi, noktasal ya da çizgisel yükler ile çift-kutup
tabakalar ı için potansiyel sürekli değildir.
İ lgileneceğimiz bir başka problem ise, bir S yüzeyi üzerin-
deki bir çift-kutup tabakas ı dağı lımının oluşturduğu potansi-
yeldir. Şekil 1.5'de gösterildiği gibi, yüzeysel yük yoğunluğu
IIITZ) olan bir S yüzeyinin iyice yak ınına eşit ve z ıt yük
yoğunluklu başka bir S' yüzeyi getirilerek bir çift-kutup
tabakasının oluşturulduğu düşünülebilir. Çift-kutup da ğılımının
1)(3) ile gösterilen şiddetini tanımlamak için, S' yüzeyi S'ye
sonsuz küçük derecede yaklaştırı lırken crM yüzeysel yük
yoğunluğu sonsuza götürülür, öyle ki 47 -(?) ile S ve S' aras ında-
ki yerel d(X) uzakl ığının çarpımı D(X>) limitine yaklaşsın:

lim Cr(x) d(X.) = D(1) (1.24)

d( ş )->o

Tabakanın çift-kutup momenti S yüzeyine dik olup, ekSi yükten

artıya doğru yönelmektedir.
Bir çift-kutup tabakas ına ait potansiyeli bulmak için,
önce bir tek çift-kutup ele al ır, sonra bunlar ın bir yüzey
yoğunluğunu üst-üste getiririz. Ya da ayni sonucu, (1.23)'deki
yüzey yoğunluğu ifadesinden hemen önce sözle betimlenen matema-
tiksel limit alma işlemini yaparak da elde edebiliriz. Birinci
yol belki daha basittir, fakat ikincisi bize vektör hesapta
beceri kazandırır. Bu nedenle limit sürecini izleyece ğiz.
Şekil l.6'da görüldüğü gibi, S'den S 'ye yönelen ve S yüzeyine
 46

dik olan birim vektör n olmak üzere, bu iki yakın yüzeye ait
potansiyel
-,
da' ( Cr(x' )
da"
^(x) = f Cr(>7' )
S ı x - x'` S' 1)--(' - 3'c'+-rid
-> ->
dir. Küçük d'ler için lx - x' + -nd L' ifadesini açabiliriz.
-.
l a 1 «. r;'c' olmak üzere, ->x+a
-.., 1-1
genel ifadesini ele alal ım.
Bunun için

1 1
+
\,(x 2 + a2 +
-4 -

1 a . x
(1 + ...)
x2

1 1
+ a . V( x x) +

yazabiliriz. Bu, şüphesiz ki üç boyutta Taylor serisine aç ın-

= ta kendisidir. Bu açı lımı uygulayıp (1.24) limitini de
al ıncapotansiyelin aş ağıdaki şekle geldiğini görürüz:

=-> -> -->

(x')n.V' ( ) da' (1.25)
Jl 1>c - 7'

(1.25) denklemi basit bir geometrik yoruma sahiptir. Bunun

için

n . V' ( ) da , . cos da'

1 dSi
)-<> \ 2 ---
- >7' \

olduğuna dikkat edelim. Burada dik, şekil 1.7'de gösterildiği

gibi, gözlem noktas ından da' yüzey elemanını gören kat ı açı
elemanıdır. O bir dar aç ı ise, yani gözlem noktas ı çift-kutup
tabakas ının "iç" yüzünü görüyorsa, dn!nın art ı işarete sahip
olacağına dikkat ediniz. Böylece potansiyel

= - S> D()7' ) an. (1.26)

şeklinde yaz ı labilir. Sabit bir D yüzeysel çift-kutup momenti
 47

Şekil 1.6- Çift-kutup tabakas ının geometrisi.

yoğunluğu için potansiyel, bu moment ile gözlem noktas ından

yüzeyi gören (yüzeyin şekli ne olursa olsun) kat ı açının
çarpım ına eşittir.

Şekil 1.7- da' yüzey elemanı üzerindeki D çift-kutup

tabakasının P(gözlem) noktas ında oluşturdu-
ğu potansiyel, D ile P noktasından da' yü
gören dn, katı açı elemanının çarpımı=
eksi işaretlisidir.

Bir çift-kutup tabakas ını geçerken potansiyelde bir sürek-

sizlik vard ır. Bu durum, gözlem noktas ı nı çift tabakaya sonsuz
küçük derecede yakla ştirarak görülebilir. Bu durumda, gözlem
noktas ının tam alt ında olan küçük bir disk ile geri kalan
parça olmak üzere, çift tabakan ın iki parçadan olu ştuğu düşünü-
lebilir. Disk öylesine küçük al ınabilir ki, yeterince düz
olduğu ve sabit bir D yüzeysel çift-kutup momenti da ğıl ımına
sahip bulunduğu kabul edilebilir. diskin potansiyeliyle geri
kalan kısmının potansiyelinin üst-üste getirilmesiyle toplam
 48

potansiyelin elde edilebileceği bellidir. Sadece diskin potan-

siyeli, iç yüzden d ış yüze geçerken 4rt D'lik bir süreksizli ğe
sahiptir; çünkü (1.26)'dan aç ıkça görüleceği gibi, potansiyel
iç yüzde -2TrD, dış yüzde ise +27‘D'dir. Diskin ç ıkarı ldığı bir
boşluğu bulunan geri kalan parçan ın kendi başına potansiyeli,
boş kısımdan geçerken süreklidir. Sonuç olarak yüzeyi geçerken
potansiyeldeki atlama

252 - 251 = 4ırD (1.27)

kadardır. Bu sonuç, bir yüzeysel yük dağılımını geçerken

elektrik alandaki süreksizliği gösteren (1.22) denklemin.in
benzeridir. (1.27) denklemi "fiziksel aç ıdan" çift-kutup
tabakas ının "içinde" meydana gelen bir potansiyel dü şmesi
olarak yorumlanabilir ve iki yüzeysel yük tabakas ı aras ındaki
alan ile limit al ınmadan önceki aral ığı n çarpımı olarak hes ap-
lanabilir.

1.7- Poisson ve Laplace Denklemleri

1.4 ve 1.5 Kesimlerinde, elektrostatik alan ın davranışının

aşağıdaki iki diferansiyel denklemle betimlenebilece ği göste-
rilmiştir:

= 4Tt (1.13)
->
VxE= 0 (1.14)

İkinci denklem özdeş olarak, E, bir skaler fonksiyonun (yani

skaler potansiyelinin) gradyenidir der:

E = - V2.3 (1.16)

(1.13) ve (1.16) denklemleri, bir tek £6(;) fonksiyonunu içeren

bir kısmi diferansiyel denklem içine toplanabilir:

2
V 23 = - 4105> (1.28)

Bu eş itliğe Poisson denklemi denir. Yük yoğunluğu olmayan uzay

bölgelerinde, skaler potansiyel Laplace denklemini sa ğlar:
172.3-_ 0 (1.29)
 49

Skaler potansiyelin bir çözümüne, yani (1.17) ifadesine zaten

daha önceden sahibiz:

75(5t) =S P(xl) d3 x' (1.17)

ix x'l

Bunun gerçekten de (1.28) Poisson denklemini sa ğlad ığını

doğrulamak için, her iki tarafa Laplasiyen operatörünü uygula-
rı z:

2
V 13 = 17
1 p(?, ) S --).
d3 x'= px')V2 (
1 3
)d x' (1.30)
IX' - ,?'1 IX' - X 1 1
, 2 - -. -,4 ..
Şimdi V (1/x - xl)'nun değerini hesaplamallyı z. Koordinat
b9ş langıcını X' g ye ötelemek uygun (ve olas ı )°dır; böylece
V (1/rryi ele al ırı z, 2 burada r, İc'in büyüklüğüdür. Doğrudan
.
hesap ile r 0 için V (l/r) = 0 olduğunu buluruz:

2 2
,2, 1 , 1 d 1 )_ 1 d
v k 2 (r ' (1) = 0
2
r dr - r r dr

Fakat r2 = 0 da ifade tan ımlanmamıştır. Bununla beraber, r # 0

için V (1/r) e nin s ı fır olmas ı , (1.30) bağınt ıs ının aşağıdaki
şekilde yaz ılabileceğini ifade eder:

v2 =Cx ) ,
c S v2 ( 1 ) d3x
r

C sabitini geli ştirmek için a şağıdaki limit sürecini kullan ırlz:

C = lim Ç42 3
) d x
ck.4o 2 2
\)fr + a

İyi-davranış lı (r 2 + a 2 ) -1/2 fonksiyonunun Laplasiyeni şudur:

2 2
02 d 3a
( ) -
dr2 2 2 2 2 5/2
r + a r + a (T + a )

Böylece,
 50

oo 2
C - lim 2 r dr
-3a 1. dS1
a40 o 2 2
(r + a ) 5/2
00 2
= -121T x dx
2 5/2 - 4 -rt
(x + 1)

bulunur. C'nin bu değeri gösterir ki, (1.17)'nin Laplasiyeni

gerçekten de (1.28) Poisson denklemini sa ğlar.
1/runin Laplasiyeninin singüler niteliği, şekilsel olarak
Drac delta fonksiyonu cinsinden gösterilebilir. r 0 için
V2 (l/r) = 0 olduğundan ve bunun hacim integrali -47kverdi ğinden
Ni (1/r) = - 41x5(x) veya daha genel olarak

v2 ( ) = - 4 -rr S(7- 7'(') (1.31)

I ->"7'
şekilsel denklemini yazabiliriz.
1.8 - Green Teoremi

Elektrostatik problemlerinde, belli bir bölgeye s ıkışmış

kesikli ya da sürekli yük da ğılımları dışında hiçbir s ınır
yüzeyi bulunmasayd ı , o zaman (1.17) genel çözümü her problem
için en uygun ve doğru çözüm olurdu. Poisson ya da Laplace
denklemine gerek kalmazd ı . Aslında elektrostati ğin -en çok
değilse bile-birçok probleminde, içlerinde yük bulunan ya da
bulunmayan ve s ınır yüzeylerinde s ınır koşulları verilen
sonlu uzay bölgeleri vard ır. Bu s ınır koşulları , ilgili bölge-
nin dışına (belki de sonsuza) konan uygun bir yük da ğı lımiyle
benzeştirilebilir; fakat gene de basit haller (yani hayali
yükler metodu) dışında, (1.17) çözümü potansiyel hesaplamada
uygun bir araç olmaktan çıkar.
Sınır koşullarını ele almak için bazı yeni matematiksel
araçlar, yani George Green'e (1824) ait özdeslikler ya da
teoremler geli ştirmek gereklidir. Bunlar ıraksama teoreminin
basit uygulamaları olarak ortaya ç ıkarlar.
_N, 3
V . A d x =f) -A* . -1-7 d a
V S

şeklinde ifade edilen ıraksama teoremi, kapal ı bir S yüzeyi

tarafından s ınırlanan bir V hacmi içinde tan ıml ı olan iyi-dav-
 51

ranışl ı her A vektör alan ına uygulanabilir. 0 ve keyfi

skaler fonksiyonlar olmak üzere, --A" yı A' = 4.1Pbiçiminde alalım.
Bu vektör alan ı için

4. (4k) = 95v2"1'+ ?93, . (1.32)

ve
(1.33)
..8r1
dir, burada '- / -bn, S yüzeyindeki dik türevdir (V hacminin
içinden d ışarıya doğru. yönelmiş tir). (1.32) ve (1.33) ifadeleri
ıraksama teoreminde yerlerine konduklar ında, birinci Green
özdeşliği ortaya çıkar:

2 -4 3
5(0V + V0 . V.,k) d x =; "") da (1.34)
-bn
V

(1.34) özdeşliğini 0 ve 11•Iyi yerdeğiştirerek tekrardan yazar

ve sonra bunu (1.34) den ç ıkarırsak, V0. -Niterimleri birbirle-
rini yok ederler ve böylece ikinci Green özdeşliğ i ya da Green
teoremini elde ederiz:

jr(4' 1, V2)S) d3x

-

an 0 ] da (1.35)

Volarak 1/R = 1/\ - ">-?>1 özel şeklini seçersek, potansiyelin

sağladığı Poisson differansiyel denklemini bir integral denklem
haline çevirebiliriz; burada X'gözlem noktas ı , x' ise entegras-
yon değişkenidir. Bunun için Ofonksiyonu olarak 6 skaler
potansiyelini almak ve V 20 = - 4TTsı ba ıntı s ını yete‘--
cektir. (1.31)'den biliyoruz ki V (1/R) = -4,1:5() dür.
Böylece (1.35) şu şekle gelir:

j[414()-(''' ) + LiTc )] d 3x'

(2__, ,

V• R [sr "'n"R' R a
Eğer 7noktas ı V hacminin içinde bulunuyorsa,

-2) SQ()-»(' )
() d 3x , 4.
3IT"
da' (1.36)
v R 4ıt
 52

ifadesini elde ederiz. E ğer -). 'noktas ı S yüzeyinin d ışında yer

alıyorsa, (1.36) denkleminin sol tarafı s ıfırdır* . [Dikkat
ederseniz, (1,36)'daki yüzey integralini, (1~
( .gl>tan')
değerindeki bir yüzeysel yük yoğunluğu ile D = -(1/41-4değe-
rindeki bir çift-kutup tabakas ının potansiyeli olarak yorumla-
yabiliriz. Bu durumda, elektriksel alan ın ve potansiyelin
yüzeydeki süreksizlikleri (1.22 ve 1.27 ba ğıntıları ), V hacmi-
nin dışındaki alan ı ve potansiyeli s ı fır olarak verirler .
(1.36) sonucu hakk ında iki noktaya dikkat çekilebilir. İlk
olarak, eğer S yüzeyi sonsuza gider ve elektrik alan ı S üzerin-
de R-1 'den daha h ızlı düşerse, yüzey integrali s ıfır olur ve
(1.36) ifadesi (1.17) ® deki meşhur sonuca indirgenmi ş olur.
İkinci olarak da şunu diyebiliriz: içerisinde yük bulunmayan
bir hacim için, hacmin her yerinde potansiyel (yani Laplace
denkleminin bir çözümü), sadece hacmi s ınırlayan yüzey üzerin-
deki potansiyel ve dik türevi cinsinden (1.36)'daki gibi ifade
edilir. Oldukça hayret uyand ıran bu sonuç, bir s ınır-değer
problemi için bir çözüm olmayıp sadece bir integral ifadedir;
çünkü hem 5,in hem de -4/- n'nin keyfi._ olarak belirtilişi
(Cauchy s ınır koşulları ), problem için yapılmış fazla bir
belirtmedir. Bu nokta, bundan sonraki kesimlerde ayr ıtıl ı
biçimde tart ışı lacaktır; orada uygun s ınır koşulları için
çözümleri veren teknikler, (1.35) Green teoremi kullan ılarak
geli ştirilecektir.
1.9- Dirichlet ya da Neumann Sınır Koşulları ile Çözümün
Tekliği
Soru şudur: S ınır bölgesinin içinde tek ve iyi-davran ışlı
(yani fiziksel olarak akla yatk ın) bir çözümün varolmas ı için
Poisson (ya da Laplace) denklemi hangi uygun s ınır koşullarını
sağlamalıdır? Fiziksel kazanılarımızın götürdüğü inanca göre,
kapal ı bir yüzey üzerinde potansiyelin belirtilmesi (örneğin
farklı potansiyellerde tutulan iletkenler sistemi), tek olan
bir potansiyel problemi tanımlar. Buna Dirichlet problemi ya
da Dirichlet sınır koşulları denir. Ayni şekilde diyebiliriz
ki yüzey üzerinde (verilen bir yüzeysel yük yoğunluğuna karşı
gelen) elektriksel alan ın (ya da potansiyelin dik türevinin)
belirtilmesi, gene tek olan bir problem tan ımlar. Dik türevin
belirtilmesi, Neumann sınır koşulu olarak bilinir. Fiziksel

1/ `fonksiyonu V hacmi içinde iyi—davran ış l ı olmad ığı için, okuyucu,

(1.36)' n ı n geçersiz bir yolla elde edildi ğ inden yak ı nabilir. Fakat önceki
kesimde sözü edilen limit—i ş lemini, kullanarak, ya da bu yak ı nd ı r ı c ı 7
noktas ı n ı etraf ı na çizilen küçük bir küre ile d ış arda b ı rakarak bu pürüz
giderilebilir. Sonuç gene (1.36)'d ı r.
 53

koşullarımız yardımiyle ulaştığı mız bu sonuçları , şimdi (1.34)

deki birinci Green özde şliği yardımiyle ispatl ıyacağız.
Kapal ı S sını r yüzeyi üzerindeki Dirichlet ya da Neumann
sınır koşulları bulunan bir V hacmi içerisinde (1.28) Poisson
denkleminin çöziimlerinin tekli ğini göstermek istiyoruz. Tersine,
ayni sınır koşullarını sağlayan 4 ve^2 gibi iki çözümün
bulunduğunu varsayal ım.

U = tyi> - (1.37)
2 1
2
diyelim. Bu durumda V hacminin içinde V U:1:0;S üzerinde ise
Dirichlet sınır koşulu için U = 0, Neumann koşulu için - U/an =
O'dır. 4 =14,4yfflarak, (1.34) birinci Green özdeşliğinden şunu
buluruz:

SV
(UV2U + 7(7U . -'3b) d 3 x =U -<11
-bn
da (1.38)

U'nun yukarıda belirtilen özellikleriyle bu bağıntı (her iki

tip s ınır koşulu için de)

1.1 2 d3 x = 0
V
şekline indirgenir; ki bu 4t3 = O'olduğunu ifade eder. Sonuç
olarak V hacmi içinde U sabittir. Dirichlet s ınır koşulu için
S üzerinde U = O'dır; öyle ki V içinde 4,i _ kdir; yani çözüm
tektir. Benzer olarak Neumann s ınır koşulu içın de, keyfi olan
önemsiz bir eklenen sabit d ışında, gene çözüm tektir.
(1.38) l in sağ tarafından aç ıkça anlaşılacağı gibi, karışık
s ınır koşulları (yani S yüzeyinin bir k ısmında Dirichlet,
kalan kısmında Neumann ko şulları ) taşı yan bir problemin çözümü
de tektir.
Su noktaya i şaret etmek gerekir. Kapal ı bir sınır üzerinde
hem hem de -4/..an keyfi olarak belirtilirse (Cauchy s ınır
koşulları ), bu durumda Poisson denkleminin çözümü yoktur;
çünkü Dirichlet ve Neumann koşulları için ayrı ayrı tek çözüm-
ler vardır ve bunlar genel olarak uyarl ı olmayacaklard ır. Bu
durum (1.36) ile doğrulanabilir. Sağ tarafa qve -dtbn °nin
keyfi değerleri konduğunda, gösterilebilir ki 4 .)(5) ve VOP(5t)'in
değerleri, 5t yüzeye yaklaştırılınca, başta varsayılan s ınır
değerleriyle genel olarak uyumlu ç ıkmayacakt ır. Açık bir yüzey
üzerine konan Cauchy s ınır koşulları tek bir elektrostatik
problem tanımlar mı sorusu ise burada yap ılabilecekten daha
çok tartışma ister. Bu sorular hakkında ayr ıntılı tartışma
için, okuyucuya, Mbre ve Feshbach' ın kitabı (kesim 6.2, sayfa
 54

692-706) ya da Sommerfeld'in "Partial Differential Equations

in Physics" kitabı (bölüm II) sal ık verilebilir. Sonuç olarak
diyebiliriz ki, elektrostatik problemleri, sadece kapal ı bir
.s ınır yüzeyi ( şüphesiz yüzeyin bir k ısmı , ya da tümü sonsuzda
olabilir) üzerindeki Dirichlet ya da Neumannn s ınır koşullar ı
taraf ından belirtilir.

1.10- Elektrostatik Sınır-değer Probleminin Green Fonksiyo-

nuyle Çözümü
Gerek Dirichlet gerekse Neumann s ınır koşulları için
Poisson ya da Laplace denkleminin sonlu bir V hacmi içerisindeki
çözümü, (1.35) Green teoremi ve "Green fonksiyonlar ı " yardımiy-
le elde edilebilir.
(1.36) sonucunu - çözüm de ğil - elde ederken,I, fonksiyonu-
nu 1/1)7' - olarak seçmi ştik; bu, bir noktasal birim yükün
potansiyelidir ve a şağıdaki denklemi sağlar:

(1.31)

1/IX - ;2. 1fonksiyonu, (1.31) denklemini sağlayan ve Green fonk-

siyonları denen X> ve 3?' değişkenlerine bağl ı fonksiyonlar s ını-
fından sadece bir fonksiyondur. Genel olarak Green fonksiyon-
ları
2 -.4
V' G( x , x ' ) = - - ;r1 ) (1.39)

şeklinde tanımlanır; burada

F(X4, -;(>') (1.40)

- x'

dir, F fonksiyonu ise V hacminin içinde Laplace denklemini

sağlamaktadır:

2 -›
V' F(x , x') = O (1.41)

için veya ?4ı n için sözkonusu s ınır koşullarını sağlayan

bir problemle kar şı laşınca, (1.36) sonucunu ele alarak bir
çıkış yolu bulabiliriz. Fakat daha önce vurgulandığı gibi,
yüzey integralinde hem hem de "W"an gözüktü ğü için, bu,
s ınır koşullarından uygun olan ını sağlayan bir çözüm değildir.
Olsa olsa 56 için bir integral ba ğıntıdır. Gene de genelleşti-
 55

rilmiş Green fonksiyonu kavramı ve , X!'') aracılığı yla buna

eklenen serbestiyle, sözkonusu Green teoreminin kullan ılabilme
olanağı ortaya çıkar. 'Vi= G(›? , 7:?') al ıp, F(3? , iki
yüzey integralinden birini ya da di ğerini yok edecek şekilde
seçeriz; böylece sadece Dirichlet ya da Neumann s ınır kovlunu
içeren bir sonuç elde ederiz. Şuras ı kuş kusuzdur ki, G(x,'),
sınır koşullarının tam yapısı üzerine ayr ıntılı biçimde bağlı
olsaydı , bu yöntem hiç de genelliğe sahip olmazdı . Fakat hemen
göreceğiz ku buna gerek yoktur ve G(3?,7') fonksiyonu S üzerinde
oldukça basit sinir ko şulları sağlar.

(1.35) Green teoreminde 0 = (/) ve = G(t,5n) koyup G'nin

(1.39)'da belirtilen özelliklerini kullan ınca, (1.36) nın
genelleştirilmiş biçimini elde etmek i şten bile değildir:

1)( ıi) =5?(:7' )c(jt,2».)d3x• + rrt [G()7,k"') â - 4)(7' ) d(1. 42 )

V S
G'nin (1.40) tanımında bulunan serbesti nedeniyle, yüzey integ-
rali, yalnı zca seçilen tipteki s ınır koşuluna bağlı hale geti-
rilebilir. Böylece Dirichlet s ınır koşulları için şunu isteriz:

GD (x,x') = 0 S üzerindeki -;r' ler için (1.43)

Bu durumda (1.42)'deki yüzey integralinde ilk terim s ıfır olur

ve çözüm
(3Gn
.
1
(1)( 3n )G (3t,)7')d3x , qs SZ'') D da' (1.44)
1:, d nı
V S
-

şeklinde ortaya çıkar.

Neumann s ınır koşulları için daha dikkatli olmalıyı z.
Bunun için G( >,X1.') üzerindeki s ınır koşulunun apaçık seçimi

GN ()7>7' )
= 0 , S üzerindeki x' ler için
-an'

gibi görünür; çünkü bu, arzuland ığı gibi, (1.42)'deki yüzey

integralinin ikinci terimini s ıfır yapar. Fakat Gauss teoremi-
nin (1.39)'a uygulanmas ı gösterir ki
".G
da' - 47t
 56

dir Sonuç olarak, GN üzerine konulabilecek en basit s ınır

koşulu
--?)G
N ()c ' )7' ) 4 )x -,
= ;S üzerindeki x' ler için (1.45)
in ı S

dir; burada S, s ınır yüzeyinin tüm alanıdır. Buna göre

çözüm

qs(R'.) =«1», + j- 1>(;?')G N ( ).- d3x' 71-Fic o ân GN da' (1.46)

v

şeklindedir; burada <4>

potansiyelin tüm yüzey üzerinden
S lagelen Neumann problemi, "d ışsal
ortalama değeridir. Al ışı
problem" denendir: bu problemde V hacmi, biri kapalı ve sonlu
olan, diğeri ise sonsuzda bulunan iki yüzey taraf ından sınır-
lanmaktad ır. Bu durumda S yüzey alan ı sonsuzdur; dolayısiyle
(1.45) sınır koşulu türdeş (homojen) hale gelir ve <CW)rtalama
değeri s ıfır olur.
Şuna dikkat edelim: Green fonksiyonlar ı , Dirichlet ya da
Neumann s ınır değerlerinin ayrıntılı yapılarına bağlı olmayan
(1.43) ya da (1.45) gibi basit s ınır koşulları sağlarlar.
Böyle olsa bile, çoğunlukla G(',3?')'yü saptamak, S yüzeyinin
biçimine bağlıl ığı nedeniyle, (eğer temelli olanaks ı z değilse)
oldukça kar ışıktır. 2. ve 3. Bölümlerde böyle problemlerle
karşılaş acağız.
G(;) = G( ' ) matematiksel simetri özelli ği, (1.43)
Dirichlet s ınır koşulunu sağlayan Green fonksiyonlar ı için,
Green teoremi yard ımıyle = G(it,Y) ve '4, = G(5?',7) alarak
kanıtlanabilir; burada 7' integrasyon değişkenidir. Green
fonksiyonu, değişkenlerinden birinin fonksiyonu olarak, bir
birim noktasal yükün potansiyeli olduğundan, sadece simetri
bile, kaynak ve gözlem noktalar ının fiziksel olarak değiştiri-
lebilineceklerini gösterir. Neumann s ınır koşulu için simetri
kendiliğinden görülmemektedir; fakat ayr ı bir gereksinim
olarak koşulabilir.
Son ve önemli bir uyar ı olarak F(X',b'nün fiziksel anlamına
dikkat çekelim. F, Laplace denkleminin V içindeki bir çözümüdür
ve dolayısiyle V hacminin dışındaki yükler sisteminin potansi-
yelini gösterir. F'yi öyle bir d ış yük dağı l ımının potansiyeli
olarak düşünebiliriz ki, bu potansiyel ile kaynak noktas ın-
daki noktasal yükün potansiyeli birleştirildiğinde S yüzeyi
 57

üzerinde potansiyeli (ya da yüzeye dik türevini) s ıfır yapan

türdeş s ınır koşulları sağlansın. Noktasal yükün yüzey üzerin-
deki 5' noktasında oluşturduğu potansiyel kaynak noktasının
konumuna bağlı olduğundan, d ış yük dağılımının F(7,31(>') potansi-
yeli rc'' "parametreusine bağlı olmalıdır. Bu açıdan bakı ldığın-
da, Bölüm 2'de tart ışılacak olan görüntü yöntemi, (1.43) ya da
(1.45) s ınır koşullarını sağlayan uygun F(X", -;') fonksiyonunu
saptaman ın fiziksel e şdeğeridir. İletkenli Dirichlet problemi
halinde, F(52.,!''), -;<!' kaynak noktas ında bir noktasal yükün
varl ığı nedeniyle, iletkenler üzerinde olu şan yüzeysel yük
dağı lımının potansiyeli olarak yorumlanabilir.
1.11- Elektrostatik Potansiyel Enerji ve Enerji Yo ğunluğu,
Sığa
Kesim 1.5'de, bir noktasal cismin yükü ile skaler potansi-
yelin çarpımının potansiyel enerji olarak yorumlanabileceği
gösterilmi şti. Daha kesin söylemek gerekirse, sonsuzda s ıfır
olan ÇS skaler potansiyeliyle anlat ı lan elektrik alanlar ının
bulunduğu bir bölgede, bir q. noktasal yükü sonsuzdan bir x.
noktas ına getirilirse, yük 'üzerine yap ılan iş (dolayısiyla
potansiyel enerjisi)

W. = qi (1.47)

şeklinde verilir. potansiyeli, x. konumlar ına yerleşmiş

(n-1) tane q. yükü (j = 1,2,... n-1) 3 tarafından oluşturulmuş
gibi düşünülebilir. Buna göre

n -1 qj
+(i.ı ) = ›.- (1.48)
I -> I
j -..:1 I x.
ı - x i1
dır; öyle ki qi yükünün potansiyel enerjisi

n -1
W. = q. (1.49)
İ İ
7.ı - ;7.1

şekline gelir. Aralar ında etkiyen tüm kuvvetler nedeniyle, tüm

yüklerin toplam potansiyel enerjisi, en kolay şekilde, her
yükü ard arda ekliyerek bulunur:
 58

w= (1.50)

i ve j üzerinden s ınırlanmamış toplamlar al ıp 2'ye bölerek çok

daha simetrik bir ifade bulunur:

w ZX qi qj
2 (1.51)
xi

i = j terimlerinin (sonsuz "öz-enerji" terimleri) çift toplam-

da atiandığı bilinmelidir.
Sürekli bir yük dağılımı için ya da, genel olarak, (1.6)
daki Dirac delta fonksiyonlar ını kullanarak potansiyel enerji
şu şekli al ır:

w= d3 x d3 x' (1.52)

Buradaki integrallerden biri (1.17) skaler potansiyelinin ta

kendisidir; bundan yararlanarak (1.52)` ye e şdeğer başka bir
ifade daha yaz ılabilir:

w = ("(')d3x (1.53)
2

(1.51), (1.52) ve (1.53) denklemleri, elektrostatik potansiyel

enerjiyi yüklerin konumlar ı cinsinden anlat ırlar ve dolayısiyla
yükler arasındaki etkileşmeleri Coulomb kuvvetleri yoluyla
vurgularlar. Çok verimli bir başka yaklaşım, elektrik alan ına
önem vermek ve enerjiyi, yükleri saran elektrik alan ında depo
edilmiş olarak yorumlamaktır. Enerjinin bu biçimdeki ifadesini
elde etmek için, (1.53)'den yük yoğunluğunu yoketmek amaciyle
Poisson denklemini kullanir ız:
472 d3x
w = 1
8TC J
Parçal ı integral al ımı şu sonuca yol açar:
 59

w 1 5( -412. d3x = 1 51-12 d 3x

B it I - i 8n (1.54)

Burada integral tüm uzay üzerinden al ınmaktadır. (1.54) denkle-

minde yiiklere olan aç ık bağlılık kalkmış ; enerji, elektrik
alanının karesinin tüm uzay üzerinden integrali haline gelmi ş-
tir. Artık burada integrant ı ,w enerji yoğunluğu olarak saptamak
doğaldır:

w = 1 1- 12 (1.55)
8Tf
Bu enerji ifadesi sezgisel olarak akla yak ındır; çünkü yüksek
alan bölgelerinde daha çok enerji olmal ıdır.
(1.55)' de şaşırtıcı bir nokta vard ır. Enerji yoğunluğu
pozitif belirlidir. Sonuç olarak, bunun hacim integralinin
negatif olmamas ı gerekir. Bu ise (1.51)'den edindi ğimiz ters
iş aretli iki yükün potansiyel enerjisinin negatif olacağı
izlenimiyle çeli şir gibi görünmektedir. Görünü şteki bu çelişki-
nin nedeni ş udur: (1.54) ve (1.55),'enerji yoğunluğuna öz-ener-
ji katkılarını kapsamakta, oysa (1.51) I deki çift toplam bu
katkı ları kapsamamaktad ır. Bunu bir örnekle anlatmak için,

Şekil 1.8
 60

=>.
Şek.1.8'deki gibi, .1 x ve x 2 'ye yerleşmiş q ve q 2 değerli iki
noktasal yükü gözönüne alal ım. x konumlu P noktas ındaki elekt-
rik alanı
-÷ -.Ş -Ş -Ş
--> q ı(x - x ı) q2 (x - x2 )
E - +
I x - ; 3 rx - -4 x2 r
ı1
tür; öyle ki (1.55) enerji yo ğunluğu
2 2 -Ş -, „-Ş -Ş
qı q2 q ıq 2 (x-xı ).(x-x 2 )
w - + + (1.56)
ı -N
8-Rix-x -N \4 87X1 > ;: 14 -N It3 ııx, - '''', 13
ı 2 4Nix-x
- x2 ı
ı
şeklinde ortaya çıkar. İlk iki terimin öz-enerji katk ıları
oldukları aç ı ktır. Etkileşme potansiyel enerjisi için, onu tüm
uzay üzerinden integre edelim:
-, -Ş -Ş -Ş
q ıc12 .S. (x - xı ) ' (x - -x 2 )
W ... -Ş -Ş i3 i --N -Ş 13 a3 X (1.57)
etki
41X x-x ıl 1 x - x21

-Ş -Ş -Ş -Ş
İntegral değişkenini x i şeklinde değiştirerek
(x - xI )/x ı - 2
şunu buluruz:

- cl ıcl2 .x 1 S* 53 .( -f1 +71.› ) d 3? (1.58)

Wetki.
" 1 -71 1 3
.4.
Burada n, (x l - 2) yönünde bir birim vektördür. (I+ n)/}f+
. V (1/rf+ aerçe ğini kullanarak, boyutsuz integralin 47c
-

değerine sahip olduğu kolayca gösterilebilir; böylece etkile şme

enerjisi beklenen değerine indirgenmiş olur.
Yüklü cisimler aras ında etkiyen kuvvetler, küçük sanal
yerdeğiştirmeler alt ı nda sistemin toplam elektrostatik enerji -
sindeki değişme hesaplanarak elde edilebilir. Bunun örnekleri
problemlerde tart ışılmaktadır. Bu amaç için enerji o şekilde
yazılmalıdır ki, sistemin şekillenimindeki bir de ğişme sonucun-
da değiş en ve sabit kalan çarpanlar aç ıkça görünsün.
Basit bir örnekleme olarak, Cr(X) yüzeysel yük yo ğunluğuna
sahip bir iletkenin yüzeyi üzerinde birim alan ba şına kuvveti
hesaplayal ım. Yüzeyin iyice yak ınında enerji yoğunluğu şudur:

w =
1 1 E12 = 211.er
-
(1.59)
8Tr
 61

Şimdi iletken yüzeyin Aa alan eleman ının dışa doğru küçük bir
Ax yerdeğiştirmesi yapt ığını tasarlayal ım; elektrostatik
enerji, w enerji yoğunluğu ile dışarlanan AxAa hacminin çarp ımı
kadar azalacaktır:

dw = - 2ro-2 da Ax (1.60)

Bu, iletkenin yüzeyinde birim alan ba şına 2Tta'2 =w'ya eşit dışa
doğru bir kuvvetin varolduğunu gösterir. Bu sonuç, do ğal
biçimde, yüzeysel yük yoğunluğuyle elektrik alan ını çarpıp,
elektrik alan ı yerine, onu oluşturan yüzeysel yük yo ğunluğu
cinsinden değeri konarak türetilir.
Boş uzayda her biri V. potansiyelinde bulunan ve toplam
yükleri Q.(i = n iletkenli bir sistem için,
elektrostatik potansiyel enerji, sadece potansiyeller ve s ığa
katsayı ları denen baz ı geometrik nicelikler cinsinden ifade
edilebilir. Potansiyelin yük yo ğunluğuna olan çizgisel bağlılı-
ğı , iletkenlerin verilen bir yerle şimi için, i'yinci iletkenin
potansiyelinin

V. = p, . Q. (i= 1,2,...,n)
1 L3 3

şeklinde yaz ılabileceğini içerir; burada p. .'ler iletkenlerin

geometrisine bağl ıdır. i'yinci iletken ükrindeki yükü tüm
potansiyeller cinsinden elde etmek için, bu n denklem tersine
çevrilebilir:

Qi C. . V. (i= 1,2,...,n) (1.61)

13 ı
j=ı

Cii katsayılarına s ığa denir; i j için C i ı 'ler ise indüksiyon

katsayıları adını alırlar. Dolayısiyle bir iletkenin s ığası ,
kendisi birim potansiyelde ve tüm di ğer iletkenler sıfır
potansiyelde tutulurken, üzerinde bulundurduğu toplam yüktür.
Bazen bir iletkenler sisteminin s ığası da tanımlanabilir.
Örneğin, başka toprakl ı iletkenlerin varl ığında, eşit ve
karşıt yükler taşıyan iki iletkenin s ığası , biri üzerindeki
yükün aradaki potansiyel fark ına oranı olarak tanımlanır. Bu
sığayı C.. katsayıları cinsinden ifade etmek için, (1.61)
denklemlal kullanılabilir.
İletkenler sistemi için (1.53) potansiyel enerjisi
 62

1 n 1 CiiViVi (1.62)
w = 2 Qivi = 2
1=1 ı=ı j=ı

şeklindedir. Enerjinin V. potansiyelleri ve C. 'ler, ya da Q.

yükleri ve p. 'ler cinsinden ifadesi, s ığJların yaklaşık
değerlerini elM etmek için değişim yöntemlerinin uygulanmas ına
izin verir. C..'lerin üst ve alt sınırlarını veren değiş im
ilkelerinin vaVblduklar ı gösteriIehilir(Problem 1.17 ve 1.18'e
bak.). Bu ilkeler, iletkenlerin oldukça karışık yerleş imleri
için s ığalarını bilinen hata s ınırları içinde kestirmeğe
yararlar. Yüksek hızl ı hesaplama teknikleri, çeşitli parametre-
ler kapsayan, özenle haz ırlanmış deneme fonksiyonları kullanma-
ya izin verir. Bununla beraber, şuna i şaret edilmelidir ki,
alt sınırda Dirichlet s ınır koşullarını sağlayan bir Green
fonksiyonuna olan gereksinim hatayı kestirmeyi zorlaştırır.
Sığaların hesaplanmas ı için bu teknik üzerine daha fazla
inceleme, bu ve gelecek bölümlerin sonundaki problemlere
bırakı lmaktad ır.

KAYNAKLAR VE ÖNERİLEN OKUMA PARÇALAR'

Delta fonksiyonları konusu, matematiksel yönden basit, fakat

tam olarak şu yazarların kitaplarında işlenmektedir:
Lighthill,
Dennery ve Kryzwicki.
Farkl ı tiplerde kısml türevli denklemleri ve her tip için
uygun s ınır koşullarını tartış an eserler şunlard ır:
Morse ve Feshbach, Bölüm 6,
Sommerfeld, Partial Differential Equations in Physics,
Bölüm II,
Courant ve Hilbert, Cilt II, Bölüm III, IV, V ve VI.
Green fonksiyonlar ının genel teorisi ayr ıntı l ı olarak şu
kitaplarda i şlenmektedir:
Friedman, Bölüm 3,
Morse ve Feshbach, Bölüm 7.
Elektrostatiğin genel teorisi, eski kitaplar ın çoğunda
geniş ölçüde tart ışı lmaktad ır. Bazı modas ı geçmi ş gösterimleri
olsa da, tanınmış ları şunlardı r:
Maxwell, Cilt 1, Bölüm II ve IV,
Jeans, Bölüm II, VI, VII,
 63

Kellogg.
Birçok yeni kitap içinden, Stratton'unki (III. Bölüm ile II.
Bölümün baz ı kısımları ) genel teorinin i şlenmesi yönünden
önerilebilir.
Elektromanyetik problemlere uygulanan değiş im yöntemleriyle
ilgilenen okuyucular şu kitaplara başvurabilirler:
Cairo ve Kahan,
Collin, Bölüm 4.
Güçlü matematiksel teknikler için Polya ve Szegö'nün eseri
salık verilebilir.
PROBLEMLER

1.1- Gauss teoremini (ve gerekliyse 1.21 denklemini)

kullanarak şunları kanıtlayını z:
(o) Bir iletken üzerine konan her fazlal ık yük, tamamiyle
iletkenin yüzeyine yayı lmal ıdır (Bir iletken, tanım gereği,
uygulanan elektrik alanlar ının etkisi alt ında serbestçe hareket
eden yüklere sahiptir).
(b) içi boş kapalı bir iletken kabuk, iç bölgeyi d ışardaki
yüklerin alanlarına karşı perdeler; fakat d ış bölgeyi içaiy
konacak yüklerin alanlar ına karşı perdeleyemez.
(e) Bir iletkenin yüzeyindeki elektrik alan ı yüzeye dik
olup, 47urdeğerine sahiptir; burada er, yüzeyin birim alan ına
düşen yük yoğunluğudur.
1.2- Üç-boyutta Dirac delta fonksiyonu
-3/2 2 2 2
D(o(;x,y,z) = (211:') ot 3 exp (x + y + z )
o(2
şeklindeki Gauss fonksiyonunun 0( -40 limiti olarak al ınabilir.
Uç dik doğrultudaki uzunluk elemanları du/U, dv/V, dw/W
sabit, v =. sabit, w = sabit yüzeyleriyle belirlenen genel bir
dik koordinat sistemi dü şününüz. Üstteki Gauss fonksiyonunun
limitini i şin içine katarak gösteriniz ki;

= 8(u - u') 8(v - v') S(w - w') . UVW

dir.o<->“) yaparken, e üzerindeki noktalar -aras ı uzakl ık için
sadece sonsuzküçük uzunluk eleman ının kullanılmas ı gerektiğine
dikkat ediniz.
1.3- Dirac delta fonksiyonunu uygun koordinatlarda kullana-
rak, aşağıdaki yük dağılımların ı , üç -boyutluy(t) yük yoğunluk-
ları olarak ifade ediniz:
 64

(a) Küresel koordinatlarda, R yar ıçapl ı küresel bir kabuk

üzerine düzgün şekilde dağıtı lmış bir Q yükü.
(b) Silindirik koordinatlarda, R yar ıçapl ı silindirik bir
yüzey üzerine birim uzunluk başına 7. değerinde düzgün dağıtı l-
mış yük.
(c) Silindirik koordinatlarda, kal ınl ığı önemsenmeyen R
yarıçapl ı dairesel bir disk üzerine düzgün olarak da ğıtı lmış
bir Q yükü.
(d) Küresel koordinatlarda, (c) şıkkındaki ayni dağılım.
1.4- a yarıçaplı yüklü üç kürenin her biri toplam O, yükün
sahip olup; biri iletkendir, birinin hacimsel yük yo ğunluğu
düzgiindür, üçüncüsünün ise r n (n > -3) ile değişen küresel
simetrik bir yük yoğunluğu vardır. Gauss yasas ını kullanarak,
her kürenin hem içindeki hem de d ışındaki elektrik alanlarını
bulunuz. İ lk iki küre için, yarlçap ın fonksiyonu olarak alanla-
rın davranışını çiziniz. Ayni çizimi n = -2 ve +2 halinde
üçüncü küre için yap ı/11z.
1.5- Yüksüz Hidrojen atomunun zaman-ortalamal ı potansiyeli
-em
e
(1 +
c<r
=q
r 2
şeklinde verilmektedir; burada q elektronik yükün büyüklüğü
ve oc = a /2 olup, a Bohr yar ıçapıdır. Bu potansiyeli verecek
yük dağı liMını (sügkli ve kesikli) bulunuz ve sonucunuzu
fiziksel olarak yorumlay ını z.
1.6- Basit bir s ığa, birbirlerine yak ın yal ıtı lmış iki
iletkenden oluş an bir düzenektir. İ letkenler üzerine eşit ve
karşı t yükler konduğunda, aralarında belirli bir potansiyel
farkı var olacakt ır. Bir iletken üzerindeki yükün potansiyel
farkına oranı, salt değer olarak, s ığa adını al ır (elektrosta-
tik birimlerde, santimetre -cinsinden ölçülür). Gauss yasas ını
kullanarak aşağıdaki s ığaları hesaplayını z:
(a) Küçük bir d uzakl ığıyle ayrı lmış , alanları A olan
geniş düzlemsel iki paralel iletken levha.
(b) Yarıçapları a ve b (b>a) olan eş-merkezli iki iletken
küre.
(c) a ve b (b>a) yar ıçaplarına göre çok büyük L uzunlu ğunda
olan eş -eksenli iki iletken silindir.
(d)İç iletkeni 1 mm çapl ı silindirik tel olan, aras ı hava
dolu bir eş-eksenli kablonun s ığas ı 0,5 mikromikrofarad/cm ve
0,05 mikromikrofarad/cm olduğunda, dış iletkenin iç yarıçapı
nedir?
 65

1.7- a ve a 2 yarıçapl ı iki .uzun silindirik iletken,

yarlçaplaral göre büyük olan bir d uzakl ığında paralel durmakta-
dırlar. Birim uzunluk başına düşen s ığanın yaklaşık olarak

C (4 ln d ) -1
a

şeklinde verildiğini gösteriniz; burada a iki yar ıçapın geomet-

rik ortalamas ıdır.
Aralar ındaki uzakl ık 0,5 cm, 1,5 cm ve 5,0 cm olacak
şekilde 0,1 )ıpf/cm s ığalı iki-telli bir iletim hatt ı yapmak
için, yaklaşık olarak kaçar milimetre çapl ı tellere gerek
vardır?
1.8- (a) Problem 1.6 I daki üç sığa geometrisi için toplam
elektrostatik enerjiyi hesaplayını z ve bunu ayr ıca iletkenler
üzerindeki eşit ve karşıt Q ve -Q yükleri ile aralar ındaki
potansiyel farkı cinsinden ifade ediniz.
(b) Elektrostatik alan ın enerji yoğunluğunu, her hal için,
uygun çizgisel koordinat ın fonksiyonu olarak çiziniz.
1.9- Paralel düzlemsel s ığanın (Problem 1.6a) ve paralel
silindirik s ığanın (Problem 1.7) iletkenleri aras ındaki çekici
kuvveti,
(a)her iletkendeki yükün sabit tutulmasa;
(b)iletkenler arasındaki potansiyel fark ı= sabit tutul-
ması halinde hesaplayınız.
1.10- Şu ortalama değer teoremini kan ıtlayınız: Yüksüz
uzayda, herhangi bir noktadaki elektrostatik potansiyelin
değeri, bu noktayı merkez kabul eden herhangi bir küre yüzeyi
üzerinde potansiyelin ortalamas ına eşittir.
1.11- Yüklü bir eğrisel iletkenin yüzeyinde, elektrik
alanının yüzeye dik bileşeninin

1 öE
E R R
2
şeklinde verileceğini kan ıtlamak için Gauss yasas ını kullanı-
nız; burada R ve R2 yüzeyin ana eğrilik yarlçaplar ıdır.

1.12- Green'in karşılıklılık teoremini kanıtlayınız: Bir V

hacmi içindekijp hacimsel yük yo ğunluğu ile bu hacmi s ınırlayan
S iletken yüzeyi üzerindeki a' yüzeysel yük yo ğunluğu tarafından
oluşturulan potansiyel<P, ba şka bir 9. ve or, yük dağılımı
tarafından oluşturulan potansiyel ise,
 66

d3 x +S4' da --594d 3 x +.5çydjda

V S V S
dır.
1.13- Topraklanm ış , sonsuz geni şlikte iki paralel iletken
düzlem aras ında d uzakl ığı vardır. Düzlemler aras ına noktasal
bir q yükü yerle ştirilmiştir. Green'in karşı l ıkl ı lık teoremini
kullanarak kan ıtlayınız ki, düzlemlerden biri üzerinde beliren
toplam yük, (-q) kere noktasal yükün diğer düzleme olan dik
uzaklık kesridir (Yardım: Ayni yüzeyli elektrostatik karşılaş-
tırma problemi olarak, yük yoğunluklar ı ve potansiyelleri
bilinen ve basit olan bir problem seçiniz).
1.14- İçinde yük bulunmayan bir V hacmi dü şününüz, öyle ki
bu hacmi s ınırlayan kapal ı S yüzeyi, her biri V. potansiyelinde
tutulan birçok ayr ı S. (iletken) yüzeylerinden olu şmuş bulunsun.
^M'), V içinde ve üzerinde iyi-davran ış lı bir fonksiyon
olmakveherS.yüzeyinde V. de ğerine eşit bulunmak koşulu yle

w uji,l_ 1 11 1.N2 d3 x
sn
şeklinde enerjiye benzer bir nicelik tan ımlayınız ve aşağıdaki
teoremi kanıtlayını z:
^4/fonksiyonu V içinde Laplace denklemini sağlıyor ve S.
yüzeyleri üzerinde belirli V. değerlerini al ıyorsa, ancak ve
ancak bu durumda, tan ım uyarınca negatif olmayan 1A7[24,1 durakl ı
ve bir salt minimumdur.
1.15- Thomson teoremini kanı tlayınız. Belirli sayıda
iletken yüzeyin yerleri sabitle ştirilmiş ve her bir yüzey
üzerine belirli bir toplam yük konmu ş ise; bu yüzeylerce
sınırlanmış olan bölgedeki elektrostatik enerji < yükler, her
yüzey bir eş-potansiyel olacak şekilde yerleştirılmek koşuluy-
le, bir salt minimumdur.
1.16- Aşağıdaki teoremi kanıtlayınız: Her birinin üzerinde
belirli bir toplam yük bulunan belirli say ıda iletken yüzeyin
yerleri sabitleştirilmi ş ise, bu yüzeylerce s ınırlanm ış olan
bölgeye yüksüz yal ıtık bir iletkenin getirilmesi elektrostatik
enerjiyi azalt ır.
1.17- Problem 1.14'deki iletkenler yerle şimini gözönüne
al ını z; sadece burada bir iletken birim potansiyelde, tüm geri
kalanlar s ıfır potansiyelde tutulsunlar.
(o) Birim potansiyelli iletkenin s ığasının
 67

şeklinde verileceğini gösteriniz; burada 4§(7) potansiyel için

çözümdür.
(b) Problem 1,14'deki teoremi kullanarak gösteriniz ki,
gerçek C s ığası , her zaman için

c = 1
1NI2 d3x
47i V
niceliğinden küçük ya da ona eşittir; burada 1, , iletkenler
üzerindeki s ınır koşullarını sağlayan herhangi bir deneme
fonksiyonudur. Bu, s ığa için bir üst s ınır veren bir değişim
ilkesidir.
1.18- Problem 1.17'deki iletkenler yerleşiminde, S dışın-
daki tüm iletkenlerin s ıfır potansiyelde tutulduğunu valtsayınız.
(a)V . hacmiiçindeheryerdeveS.yüzeylerinin her biri
üzerinde f(x) potansiyelinin

:$(;t) = o ()-?' ) G(3?,)-?' ) d3x'

St
şeklinde yaz ılabileceğini gösteriniz; burada 17(R/P1 ), S üzerin-
deki yüzeysel yük yoğunluğudur; G(X›,:k. ') ise, s ıfır potânsiyelde
tutulan tümyüzeylerin varl ığında (fakat S yok) bir noktasal
yükün Green fonksiyonu potansiyelidir. Ayr ıca elektrostatik
enerjinin
1 da' • c()G(?:.;?') or(')
W = sı a ı
2

şeklinde olduğunu gösteriniz; burada integraller sadece S

yüzeyi üzerindendir.
(b) 0"(7), S üzerinde tanımlanmış keyfi, fakat integre
edilebilir bir foriksiyon olmak üzere,
da f's da' or(3.(!) G( >, X
« )44r(X'''')
c-ı {trl = ı
cr(2) da 1 2

değiş im ifadesinin, ()"nin 0 - 'den olan küçük değişimleri için

durakl ı olduğunu gösteriniz. iThomson teoremini kullanarak, C -iter]
'nı n tersinin, S iletkeninin gerçek s ığas ı için bir alt
sınır oluşturduğunu anıtlayını z.
 68

1.19- Problem 1.6 (c)'deki silindirik s ığa için, N(f) =

(b-F)/(b-a) gibi basit bir deneme fonksiyonu alarak, Problem
1.17 (b)'deki değişimsel üst s ınıra bir değer biçiniz. b/a =
1,5, 2 ve 3 için bu deği şimsel sonuç ile kesin sonucu kar şılaş-
tı r ını z. Sonuçlar ını z ın davranışını ,'y 'in fonksiyonel şekli
cinsinden anlatını z. Daha iyi bir deneme fonksiyonu Collin'in
kitabında, sayfa 151-152'de i ş lenmektedir.
1.20- İletkenler sisteminin verilen bir yerleşimi için
s ığayı kestirmede, çoğu kez bilinen s ığalarla karşı laştırma
yararl ı olur. n tane iletkenin iki yerle şimini ele alınız;
sıfır potansiyelde tutulan (n - 1) iletken her iki yerle ş imde
ayni, fakat s ığas ını bilmek istediğimiz bir iletken farkl ı
olsun. Özel olarak, bir yerle şimdeki iletken kapal ı bir Sl
ğer yerleş imdeki iletken ise tamamiyle S 'inyüzein,d
içinde yer alan bir S' l yüzeyine sahip bulunsun.
(a) Problem 1.14'deki teoremi ve Problem 1.17'deki de ğiş im
ilkesini kullanarak kanıtlayınız ki, S' yüzeyli iletkenin C'
s ığas ı , S"yü kapatan S yüzeyli iletkenin C s ığas ından küçük
ya da ona eşittir.
(b) a kenarl ı iletken bir kiibün s ığas ı için üst ve alt
limitleri saptay ını z. Iimitlerinizi ve ayr ıca ortalamalarını ,
Cs.2 0,665a sayısal değeriyle karşılaştırınız.
 69

2
ELEKTROSTATİKTE SINIR-DEĞER PROBLEMLERI: 1

Birçok elektrostatik probleminde, üzerlerinde ya potansi -

yelin ya da yüzeysel yük yoğunluğunun belirtildiği s ınır
yüzeyleri yer al ır. Green fonksiyonları yöntemini kullanarak,
bu tür problemlerin biçimsel çözümlerini 1.10 kesiminde vermi ş -
tik. Uygulamaya elveri ş li durumlarda (ya da uygulamaya elveri ş-
li durumlara yapılan soyut yaklaştırmalarda) doğru Green
fonksiyonunun bulunması kimi kez kolay kimi kez zordur. Bu
nedenle elektrostatikteki s ınır-değer problemleri için çeşitli
yaklaşımlar geli ştirilmiştir; bunlardan baz ılarının Green
fonksiyonlar ı yöntemiyle olan ili şkileri yok denecek kadar
azdır. Bu bölümde bu özel tekniklerden şu ikisini inceleyeceğiz:
(1) Görüntü yükleri yöntemi. 2) Dik fonksiyonlar cinsinden
açılım. Birincisi Green fonksiyonlarının kullanımıyla s ıkı
sıkıya ilgilidir; ikincisi ise doğrudan doğruya diferansiyel
denklem çözmeğe dayal ı bir yaklaşım olup, Green fonksiyonu
kurma yöntemine iyice uzakt ır. İki boyutlu problemlerin ince-
lenmesinde, konform donüşümü de kapsayan, karmal (complex)
değişken tekniklerinin kullan ımı atlanm ıştır. Bu konu önemlidir;
fakat yer darl ığı ve diğer kitaplarda kendi içlerinde tutarl ı
tartışmaların bulunmas ı , bu atlamaya neden olmu ştur. ilgilenen
okuyucu, bu konuda bölümün sonundaki kaynaklara başvurabilir.
2.1- Görüntü Yükleri Yöntemi

Görüntü yükleri yöntemi, bir ya da daha fazla noktasal yük

ile, örneğin topraklanm ış ya da sabit potansiyelde tutulan
iletkenler gibi, s ınır yüzeyleri kapsayan problemlerde kullanı-
lır. Uygun koşullar alt ında, problemin geometrisinden esinlene-
rek, ilgilenilen bölgenin d ışına uygun yerlere uygun büyüklükte
az sayıda yük yerleştirerek verilen s ınır koşullarının aynısını
oluşturmak olasıdır. İşte bu yüklere görüntü yükleri ve s ınır
yüzeyli gerçek problem yerine, s ınırların kaldırılarak görüntü
yükleriyle geni şletilmi ş bölgenin konmas ına görüntü yükleri
yöntemi denir. Görüntü yükleri ilgilenilen hacmin d ışında yer
almalıdır; çünkü onlar ın potansiyelleri Laplace denkleminin ha-
cim içindeki çözümleri olmal ıdır. "Özel integral" (yani Poisson
denkleminin çözümü) ise hacmin içindeki gerçek yüklerin potan -
siyellerinin toplam ı ile verilir.
Basit bir örnek, Şekil 2.1'de görüldüğü gibi, s ıfır potan-
siyelli sonsuz geni şlikteki bir iletken düzlemin önünde duran
 70

14,-- =

-I»
q -q 1 q
ı
ı

Ş ekil 2.1- Görüntü yükleri yöntemiyle çözüm. Gerçek

Potansiyel problemi solda, eşdeğer görüntü
problemi ise sağdadır.

bir noktasal yüktür. Bu gerçek problemin e şdeğerinin, ilk yük

ile iletkenin yerinde düşünülen geometrik düzlemin arkas ındaki
ayna-görüntüsü noktas ına konan eş it ve kar şıt yüklü problem
olduğu açıktı r.

2.2- Topraklanm ış İletken Küre Karşısında Nöktasal Yük

Görüntü yükleri yöntemini aç ı klamak için, şekil 2.2' de

resimlenen a yar ıçapl ı topraklanm ış bir iletken kürenin karşı-
s ına merkezden y uzakl ığına konmu ş noktasal q yükü problemini
ele alal ım. 01 = a) = 0 olacak şekilde 141)(5n potansiyelini
arıyoruz. Simetri nedeniyle q' görüntü yükünün (sadece bir tek
görüntü yükünün gerekli olduğunu varsayıyoruz) baş langı çtan q
yüküne uzanan ışın üzerinde olacağı aç ıkt ır. q yükünün küre

Şekil 2.2- a yarıçaplı iletken küre karşısında q yükü

ve q' görüntü yükü.
 71

dışında bulunduğunu varsayarsak, y' görüntü yeri küre içinde

olacakt ır. q ve q' yüklerince olu şturulan potansiyel

4).()-n (2.1)
Ix "
- yI
şeklindedir. q' ve I71'yü o şekilde seçmeğe çalışacağı z ki, bu
potansiyel 11= a'da s ıfır olsun. x yönündeki birim vektör
ve y yönündeki birim vektör ri' olmak üzere,

q'
(.;t) = q (2.2)
- -y'Fi'l
yazabiliriz. Birinci terimde x'i, ikinci terimde y''yü mutlak
değer işaretinin d ışarısına çıkardıktan sonra, potansiyelimiz
x = a'da şu duruma gelir:

qi
= o) = (2.3)
a a Y' I n
Y'
(2.3) bağıntısının biçiminden görüleceği gibi,

q y a
a y' a Y'
seçimi, "i9;:ilr' nün her değeri için)(x = a) = 0 yapacakt ır. Dola-
yısiyle görüntü yükünün büyüklü ğü ve yeri
2
a q yı a
q' (2.4)
Y Y
şeklinde olmal ıdır. q yükü küreye yaklaştırıldıkça, görüntü
yükünün mutlak değerce büyüdüğüne ve merkezden dışa doğru
uzaklaştığına dikkat ediniz. q küre yüzeyinin hemen dışında
ise, görüntü yükü buna eşit ve karşıt işaretli olup yüzeyin
hemen içindedir.
Görüntü yükünü hesaplad ığımıza göre, artık topraklanm ış
iletken küre dışında duran q yükü biçimindeki esas problemimize
dönebilir ve çe şitli etkileri ele alabiliriz. Küre yüzeyi
üzerinde beliren gerçek yük yoğunluğu, yüzey üzerinde ıib'nin
yüzeye dik türevinden hesaplanabilir:
 72

2
(I - a 2 )
(a) Y
cr = Y 2
(2.5)
4T x=a 4na2 3/2
(1 + a2 -2 2.cos.6)
' -

Y
Y
Burada S', x ile y aras ındaki açıdır. bu yük yoğunlu ğu, -q/4na2
şekil 2.3'de y/a'n ın iki değeri için nın fonksiyo-cinsde,
nu olarak çizilmi ş tir. Bu yük dağı l ımının, özellikle y/a = 2
için, q noktasal yüküne yak ın yerlerde birikmesi do ğaldır.
Doğrudan doğruya integre ederek kolayca gösterilebilir ki,
küre üzerinde oluş an toplam yük, görüntü yükünün büyüklü ğüne
2
41(a 0'
-q

C)
C) 11A
Şekil 2.3- a yarıçaplı topraklanmış küre yüzeyi üzerin-
de, küre merkezinden y uzakl ığında bulunan
noktasal bir q yükünün varlığı nedeniyle
oluşan o' yüzeyselyük yoğunluğu. Bu yoğunluk,
'açısal konumunun fonksiyonu olarak y = 2a
ve 4a için -q/4 -rta cinsinden çizilmiştir.

eş ittir; Gauss yasas ına göre de zaten bu böyle olmal ıdır.

q yüküne etkiyen kuvvet çe şitli yollardan hesapianabilir.
 73

En kolay yol, q yüküyle q' görüntü yükü a2raşlındaki kuvveti

yazmakt ır. Aralarındaki uzakl ık y-y' = y(1 -a /y )'dir. Dolay ı-
siyle Coulomb yasas ına göre, bu çekici kuvvet
2
FI = (!. )3 (1 - (2.6)
2
a2 y
Y
dir. Bu kuvvet, büyük aral ıklar için ters küp yasas ıdır; fakat
küreye yakın durumlarda, küre yüzeyinden olan uzakl ığın kare -
siyle ters orant ılıdır.
Kuvveti elde etmenin bir ba şka yolu ise küre yüzeyi üzerine
etkiyen toplam kuvveti hesaplamakt ır. Her da yüzey elemanı
üzerine etkiyen kuvvet, Şekil 2.4'de gösterildi ği gibi,211:•
o'Zda'd ır; burada 0- yoğunluğu (2.5) ile verilmektedir. Fakat
simetriden aç ıkça görüleceği gibi, sadece küre merkezinden q
yükün uzanan yarıçap vektörüne paralel bileşen toplam kuvvete
katkıda bulunur. Böylece küre üzerine etkiyen toplam kuvvet
(ki bu q'ya etkiyen kuvvete e şit ve karşıttır) şu integralle
verilir:
2
dF 2nCT da

.. q

Şekil 2.4

q2 a
2 ,
)z cos (Y
2 ( a )2(l d.Q. (2.7)
8na y2 2a
(1+ a 2 coss6)3
Y Y

İntegrasyon hemen (2.6) sonucuna yol açar.

Tüm tartışma, küre dışındaki noktasal q yükü varsayımı na
dayandırıldı . Gerçekte sonuçlar ımı zı olduğu gibi küre içindeki
q yükü haline de uygulayabiliriz. Gerekli tek de ğişiklik
(2.5)'deki yüzeysel yük yoğunluğunda ortaya ç ıkar; İletkenden
dışa doğru olan dik türev bu kez içeriye do ğru olup bir işaret
 74

değişikliği getirir. Okuyucu bu durumda y4a olduğunu gözönünde

tutarak tüm formüllerin aynilerini kopya edebilir. Yüzeysel
yükün açısal dağı l ımları Şekil 2.3'dekilere benzer; olu şan
toplam yüzeysel yük y'den ba ğıms ız, fakat bu kez -q'ya e şittir.

2.3- Yalıtılmış , Yüklü Bir İletken Küre Karşısında Noktasal

Yük

Önceki kesimde topraklanmış bir küre karşıs ında noktasal q

yükü problemini ele alm ış ve küre üzerinde bir yüzeysel yük
yoğunluğu oluştuğunu görmüştük. Bu yükün toplam ı q' = -aq/y
idi ve tüm kuvvetlerin etkisi alt ı nda dengede olacak biçimde
yüzey üzerine dağı lmıştı .
Eğer üzerinde toplam Q. yükü bulunduran yalıt ılmış bir
iletken küre karşısında noktasal q yükü problemini ele al ırsak,
potansiyeli çizgisel üstüste gelme ilkesi yard ımiyle bula-
biliriz. İşlemsel anlamda, üzerinde yüzeyine dağı lmış q' yükü
bulunan topraklanmış iletken küre ile ba şlarız. Sonra toprakla-
ma telini kesip, küre üzerine (Gt - q') tutar ında yük ekleriz.
Bu, küre üzerindeki toplam yükü Q' yaç ıkarır. Potansiyelini
bulmak için şuna dikkat etmemiz yeter: q noktasal yüküyle
ilgili elektrostatik kuvvetler q' yükü taraf ından dengelendik -
lerinden, eklenen (Q q') yükü yüzey üzerine düzgün olarak
-

dağılacakt ır. Dolayısiyle eklenen bu (Q q') yükünün potansi-

-

yeli, en az ı ndan küre d ışındaki noktalar için, merkeze konan

ayni büyüklüklü noktasal bir yükün potansiyeliyle ayni olacak-
tır.
Aradığımı z potansiyel, (2.1)'deki potansiyel ile merkezdeki
noktasal (Q - q') yükünün potansiyelinin üstüste getirilmişidir:

(!p(Z) =
1 5t
q
ylx
aq
y 1
G,
ı 3>< Y
q
(2.8)

q yüküne etkiyen kuvvet doğrudan Coulomb yasas ından yazılabilir.

q'ya uzanan yar ı çap vektörü yönünde olup, aşağıdaki gibidir:

qa 3 (2y2 _ a2 )
F q [Q Y (2.9)
2 2 2 2 Y
Y -a ) y(

Bu kuvvet, y » a limitinde, yüklü iki küçük cisim için her

zamanki Coulomb yasas ına indirgenir. Fakat küreye yak ın q için,
küre yüzeyinde olu şan yük dağılımı nedeniyle, kuvvetin şekli
değişir. Bu kuvvet, çe ş itli Oiq oranları için, Şekil 2.5'de
 75

2 2
uzakl ığı n fonksiyonu olarak görülmektedir. Kuvvet, q /y
birimiyle ifade edilmi ş tir; pozitif de ğerler itmeye, negatif

FY 2. A
92
4
01 9=
3
2
•

O
-1

-2.
-3
-4
-5
Şekil 2.5 Toplam Q yükü ta şıyan a yarıçaplı yalıtılmış
iletken bir kürenin noktasal bir q yükün
uyguladığı kuvvet. Pozitif değerler itmeyi,
nertg değerler çekmeyi ifade etmektedir.
Fy /q niceliği, Q/q =-1, 0,1,2,3 için y/a
nın fonksiyonu olarak çizilmiştir. Q nun
değeri ne olursa olsun, oluşan yüzey yükü
nedeniyle, kuvvet, kısa uzaklıklarda daima
çekicidir.

değerler çekmeye kar şı gelir. Küre ya göre karşıt yüklü ya

da yüksüz ise, kuvvet tüm uzakl ı klarda çekicidir. Bununla
beraber, Gı yükü q ile ayni i ş aretli olsa bile, çok yak ın
uzakl ıklarda kuvvet çekici hale gelir. O, >>q limitinde, s ıfır
kuvvet noktas ı (yarars ı z denge noktas ı ) küreye çok yak ınd ır;
yani y 52 a (1 + --,:flicı /Q)'dad ır. q yükünün küreden üç-be ş
yarıçap ötede o lmas ı halinde, kuvvetin asimtotik de ğerine
eriştiğ ine dikkat ediniz.
 76

Bu örnek, ayrı ayrı yüklerin karşılıklı itmesi nedeniyle,

yüzey üzerindeki fazlal ık yükün neden yüzeyi b ırakıp gitmediği-
ni aç ıklayan genel bir özelli ği ortaya koyar. Bir yük eleman ı
yüzey üzerinden ayr ı lmağa kalkışır kalkışmaz, görüntü kuvveti
onu geri çekmeğe baş lar. Yeterli i ş yapıl ırsa, kuşkusuz yük
yüzeyden sonsuza taşınabilir. Bir metalin i ş fonksiyonu da,
daha çok bir elektronu yüzeyden ay ırmak için çekici görüntü
kuvvetine karşı yapılan iştir.
2.4- Sabit Potansiyeldeki İletken Küre Yakınında Noktasal
Yük
Kolayca tart ışı labilen bir başka problem, sabit bir V
potansiyelinde tutulan iletken bir kürenin yak ınında bulunan
noktasal yük problemidir. Potansiyel yüklü küreninkiyle aynidir;
tek fark, merkezdeki (Q-q') yükü yerine (Va) gibi bir yükün
gelmesidir. Bu, (2.8)' den görülebilir; çünkü 13h= a'da ilk
iki terim birbirlerini yokedecek ve son terim gerekti ği gibi V
ye eşit olacakt ır. Buna göre, potansiyel şudur:

aq Va
4)()•- ) _ q
2
(2.10)
I - a .-",[
ylx 2 Yİ
Y
Sabit potansiyeldeki kürenin q yükü üzerine uygulad ığı kuvvet
ise

F . qay 3 Y ( 2 .11 )

2 2 2 2 Y
Y (y -a )
dir. Va/q ve Wernun birbirlerine kar şı gelen değerleri için,
bu kuvvet, Şekil 2.5'de görpen yüklü kürenin kuvvetine çok
benzemektedir; sadece (Vaq/y ) asimtotik değerine yaklaşım çok
daha yalvaştır. Va >>q için, karars ız denge noktası ayniy:2
a(1 +-7-sA77,â) konumuna sahiptir.
2.5- Görüntü Yükleri Yöntemiyle Düzgün Elektrik Alan ında
iletken Küre

Görüntü yükleri yöntemine son örnek olarak, düzgün bir E

elektrik alanı içine konan a yarıçaplı iletken bir küreyi elee
alacağız. Düzgün elektrik alan ı , sonsuzda varsayılan uygun
büyüklüklü art ı ve eksi i şaretli iki yük taraf ından olu şturul-
muş gibi düşünül ebilir. Örneğin, Şekil 2.6a'da görüldüğü gibi,
z = TR konumlarına yerleşmiş ± Q gibi iki yük varsa, o zaman
baş langıç noktas ı dolayında R'ye göre çok küçük boyutlu bir
 77

2 .
bölgede, z eksenine paralel E 2Q/R değerli yaklaşık olarak
sabit bir elektrik alanı vardr. Q/R2 sabit kalmak ko şuluyla R
ve Q-!Poolimitinde bu yakla şıkl ık kalkar.
Eğer a yarıçaplı iletken bir küre ba ş langıç noktas ına
yerleştirlirse, dış bölgedeki potansiyel, .TR'deki ±Giyükleriy-
le z =7.a /Rideki .74a/R görüntü yüklerinin olu şturduğu potansi-
yellerin toplam ı olacakt ır:

2 2 1/2 2 2 1/2
(T +R +2rRcosO) (r +R -2rRcose)

aQ aQ (2.12)
a4 2
2 a 1/2 2 2a r 1/2
R(r + R 1- 2a2 r cos8) R(r + cose)
2 R 2
R R

Buradac.5 , gözlem noktas ının küresel koordinatları cinsinden

ifade edilmi ştir. İ lk iki ı erimde, R, varsayı m olarak r' den
çok büyüktür. Dolay ısiyle R 'yi çarpan olarak dışarıya çıkar-
dıktan sonra karekökleri serir açabiliriz. Benzer şekilde,
üçüncü ve dördüncü terimlerde r 'yi d ış arı çıkarıp, karekökleri
seriye açarı z.Sonuç şu olur:
a3
2Q
r cose + — cose;1+ (2.13)
(4) = 2 2
R R r

Burada at ı lmış olan erimler limitinde s ıfır olurlar.

Anılan limitte 2a/R uygulanan düzgün alan haline gelir;
böylece potansiyel aşağıdaki gibi elde edilmi ş olur:

3
= -E0 (r a ) cose (2.14)
2
r

Kuşkusuz ilk terim (-E z) düzgün E alan ının potansiyelidir;

(2.12)'deki ilk iki terim yerine döğrudan bu yaz ı labilirdi.
İkinci terim, olu şan yüzeysel yük yoğunluğunun, ya da özdeş
olarak görüntü 2 yüklerini9 potansiyelidir. Görüntü yüklerinin D
= (Qa/R) x (2a /R) = E a ş iddetinde bir çift-kutup olu şturdu-
ğuna dikkat ediniz. 018şan yüzeysel yük yoğunluğu

Or =
1 , 8> 3
E cose
o
(2.15)
4Tc r r = a
 78

(a)

( b )

Şekil 2.6- Düzgün elektrik alanında iletken küre

probleininin görüntü yükleri yöntemiyle
çözümü.

dir. Bu yük yoğunluğunun yüzey integralinin s ıfır etti ğini

belirtelim; buna göre topraklanmış bir küre ile yal ı tılmış bir
küre aras ında fark yoktur.

2.6- Küre İçin Green Fonksiyonu, Potansiyelin Genel Çözümü

Önceki kesimlerde, bir noktasal yükün varl ığı halinde

iletken küre problemi görüntü yükleri yöntemiyle tart ışı ldı .
1.10 kesiminde değinildiği gibi, bir birim yük ile homojen
s ını r koşullarını sağlamak üzere seçilen görüntünün (ya da
görüntülerinin) potansiyeli, Dirichlet ya da Neumann s ınır
koşulları na uygun Green fonksiyonunun (1.43 ya da 1.45) ta
kendisidir. G(7,3?')'de değişkeni birim yükün P' konumunu
gösterir; 5(' değiş keni ise potansiyelin hesapland ığı P noktas ı-
dır. Bu koordinatlar ve küre şekil 2.7'de görülmektedir. a
yarı çapl ı küre üzerinde Dirichlet s ınır koşulu için birim yük
ve görüntüsünün potansiyeli, q = 1 olmak üzere (2.4) bağıntı-
siyle birlikte (2.1) ile verilir. Deği şkenleri uygun şekle
dönüş türerek Green fonksiyonunu elde ederiz:
a (2.16)
G (;? 5( , ) = 1 2
a x' .4.
x'\ x
x'
 79

Şekil 2.7

Küresel Koordinatlar cinsinden bunu şöyle yazabiliriz:

1 1
G ()7, = 2 ,2
(2.17)
2 2 1/2 (x 2x 4a2_ 2 xx'cos02
(x fx' -2xx' cos6)
a

Burada S', x ile x' aras ındaki açıdır. G'nin x ve x' de ğişkenle-
rine göre simetrik olduğu (2.17) şeklinden aç ıkça görülmektedir;
ki bu, ister 3.‹." değişkeni isterse değişkeni küre yüzeyi
üzerine getirilsin G = 0 olacak demektir.
Poisson denkleminin (1.44) çözümü için sadece G'ye de ğil,
ayr ıca)G/n 1 ye de gerek duyarı z. ri'nün ilgilendi ğimiz hacimden
dış arıya doğru, yani ^2'' boyunca içeriye ba şlangıca doğru
uzanan yüzeye dik birim vektör oldu ğunu anımsayarak şunu
yazarı z:
i)G 2 2
(x - a )
n'
x'=a
2 2
a(x +a -2axcos r 3/2 (2.18)

Dikkat edilirse, bu, temelde (2.5) yüzeysel yük yo ğunluğudur.1

 80

Böylece yüzeyi üzerinde potansiyelin belirtildi ği kürenin

dışında Laplace denkleminin çözümü, (1.44)'e göre, şöyledir:

oi()7) a(x2 - a2 ) dft. (2.19)

1
41X (x2fa2
2a xcos'/0 3/2

Burada d2, (a,e',(1)') noktas ındaki kat ı açı elemanı ve

cos' = cos8 cos8' + sin8 sin9 1 cos(-*')

1) ı

dür. Kürenin iç bölgesindeki potansiyel problemi için yüzeye

dik türev d ışa doğrudur, öyle Ji "iWpn' nün i şareti (248)'n
tersidir. Bu ise (2.19)'da (x - a ) çarpan ı yerine (a -x )
koymağa denktir. Yük dağı lımlı problem halinde, (2.19) potansi-
yeline, (1.44)'deki ilgili integrali (2.17) Green fonksiyonu
ile eklemeliyiz.

2.7- Yarı-küreleri Ayrı Potansiyellerde Tutulan İletken

Küre
Yüzeyi üzerinde potansiyel de ğerleri verilmiş bir kürenin
dışındaki potansiyelin (2.19) çözümüne örnek olmak üzere,
küçük bir yal ıtkan kuşak ile ayrılmış iki yar ı küreden oluşan a
yarı çapl ı iletken küreyi ele alal ım. Yarıküreler ayr ı potansi-
yellerde tutulmaktadır. Potansiyelleri ± V olarak almak yeter;
çünkü tüm yüzeyi sabit potansiyelde tutulan bir küreye ili şkin
çözüm eklenerek keyfi potansiyelleri içeren problem çözümlene-
bilir. Şekil 2.8' de görüldüğü gibi, yal ı tkan kuşak z = 0
düzleminde yerleşmiş olup, üst (alt) yarıküre +V(-V) potansi-
yelindedir.

Şekil 2.8
 81

(2.19)' dan 4-,(.,9,0p) çözümü aş ağıdaki integralle verilir:

r° 2 2
1(x,e,(1)) = -,-11\1 . 2.11.dcb' j!).d(cos8') -,L ıd(cose') 2 a(x-a)
[i (a+x-2axcos) 3/2

(2.20)
İkinci integralle u~ bir de ğişken değiş tirme ile
(8L41t-9 1 , + ıx) üstteki ifade şu biçime sokulabilir:

,51 0 )
5 (x,, Va(x 2 -a 2 ) !Ön _a4, 4: d(cos9') [, (a2+x2 - 2ax coss6) -3/2
41T (2.21)
-(a2 + x2 + 2axcosW 3/21
cos ş nın (8',0') ve (8,) açı larına olan karmaşık bağlılığı
nedeniyle (2.21) denklemi genel olarak kapal ı biçimde integre
edilemez.
Özel bir hal olarak, art ı z ekseni üzerindeki potansiyeli
hesaplayal ım. Bu durumda 8 = 0 olduğundan, cos)ç = cos8' 'dür.
İntegral basittir ve potansiyelin

2 2
s( z) = (z -a )
(2.22)
z ■İz 2+a2
olduğu hemen gösterilebilir. z = a' da umduğumuz gibi < 5 = ye2
ıklarda ise asimtotik olarak:t3Va /2z indrge;büykuzal
biçiminde davranır.
(2.21) * deki integraller için kapal ı ifadeler yoksa, payday ı
kuvvet sersie açıp terim terim integre ederiz. Her bir
paydadan (o +x )‘yi çarpan olarak çıkararak, şunu elde ederiz:

(x,e, İ)) 2 2
Va(x-a)
22 3/2
Söz c19(ı ' d(cose')[(1-20Ccos) -3/2
41C(x +a )

—(1 + 20(co) -3/2 1 (2.23)

2 2
Burada o( = ax/(a + x )'dir. Köklerin aç ı lımında c<cos'6 'n ın
sadece tek kuvvetlerinin kalaca ğını gözleriz:
(1-2a<cos) -3/2 -(1 + 210(cos) -3/2 1 = 6«cosX+35o(2"cos 3 +

(2.24)
Şimdi cosY'n ı n tek kuvvetlerini diı 'd(cose') üzerinden integre
etmek gerekir:
 82

2n 1
d4 f
o d ( cose ) cos'tç = ncos8
O
21t (2.25)
J dq'
o
fo d(cos9 1 ) cos3 = —IT4 cos9 (3 - cos 29)

(2.24) ve (2.25) sonuçlar ı (2.23)'te yerine kondu ğunda, potan-

siyel
2 3 2 2 2 2
4), (xe,) = „iva (x (x -a e [l 35 a x
2x
2 2 2
(x +a ) 5 2 c°8 24 2 2 2 (3 cos 9)+..]
(a +x )
(2.26 )

şeklini al ı r. Problemdeki simetrinin gerektirdiği gibi, cos9

nın sadece tek kuvvetlerinin yer alflığına dikkat ediniz. E ğer
açılım parametresi ıxla değil de (o /x ) ise, üstteki seri şu
biçimi alı r:
2
3Va 7a 5 3 3
- Ecos9 (- cos 9 - 7cos9) +
2 22 2
2x 12x
(2.27)
x/a'n ın büyük değerleri için, bu aç ı lım hızla yakınsar ve bu
nedenle potansiyel için yararl ı bir temsildir. x/a = 5 için
bile, serideki ikinci terim ancak yüzde 2 basamağındadır.
Kolayca doğrulanabileceği gibi, cos9 = 1 için (2.27) ifadesi,
eksen üzerindeki (2.22) potansiyelinin aç ı l ımıyle uyuşur.
(2.27)'deki aç ısal çarpanlar ı özel biçimde gruplarken Legendre
çokterimlilerinin tanımlarını gözönüne aldık. Gerçekten de
oradaki iki çarpan P (cos9) ve P,(cos9)'dır ve potansiyelin
açı lımı tek mertebell Legendre• çökterimlileri cinsinden bir
açı lımdır. Bunu 3.3 kesiminde sistemli bir biçimde kuracağı z.

2.8 Dik Fonksiyonlar ve Açılımlar

-

Potansiyelproblemlerinin (ya da herhangi bir matematiksel

fizik probleminin) çözümlerini dik fonksiyonlar cinsinden
açı lımlarla temsil etmek, güçlü bir teknik olup, geni ş bir
problem s ını fında kullanılabilir. Seçilen özel dik fonksiyonlar
cümlesi, problemde kapsanan tam ya da yakla şık simetrilere
bağl ıdır. Dik fonksiyonların ve onlar cinsinden aç ılımların
genel özelliklerini hat ırlamak için, bir '5. değişkeninin (a,b)
aralığı nı ve bu aral ıkta kareleri integre edilebilen birbirle-
rine dik U ( Ş ), n = 1,2,... gibi bir gerçel ya da karmal
 83

fonksiyonlar cümlesini ele alal ım. U () fonksiyonlar ı üzerin-

deki diklik koşulu şöyle ifade
Sab Un (`?)Urn (f) d = O, m n (2.28)

n = m ise integral s ıfır değildir. Bu integral bire e şit olacak

şekilde fonksiyonlar ın boylandırı ldığını (normalize edildiğini)
varsayal ım. Bu durumda fonksiyonlara birim boylu dik fonksiyon-
lar denir ve şu bağıntıyı sağlarlar:

,b
)au-n m
(y) ön, (2.29)

(a,b) aral ığında karesi integre edilebilen keyfi bir f( >.q)

fonksiyonu, birim boylu dik U (;?) fonksiyonlar ının serisine
açı labilir. Serideki terim say ısı sonlu ise (diyelim ki N);
yani
N
anun (I.) (2.30)
n=1

ise, o zaman f( 1F) fonksiyonunun , "en iyi" temsilini verecek

olan "en iyi" a katsayı ları seçimi nedir? diye sorabiliriz.
n
"En iyi"yi,
2
MN - anUn (5?) °IŞ (2.31)
n=1

ortalama hata karesinin en aza indirilmesi olarak tan ımlarsak,

katsayı ların aşağıdaki gibi verileceğini göstermek kolayd ır:

b
an = U * ( f dş (2.32)
n
a

Bunun için (2.29) diklik bağıntıs ı kullanılmıştır. Bu, birim

boylu dik fonksiyonlara aç ı lımdaki katsayılar için standart
sonuçtur. (2.30) serisindeki terim say ı sı N büyüdükçe , sezgi-
sel olarak f('g)'nin seri temsilinin de daha iyiye gidece ğini
umarı z. Birim boylu dik fonksiyonlar cümlesi tam olmak koşuluy-
le, bu sezgimiz doğrudur. N>N1 I için MN ortalama hata karesini,
istenildiği kadar küçük her Pozitif nicelikten daha küçük
yapabilecek sonlu bir N sayıs ı varsa, Un (N?) cümlesi tamdır
deriz).Bu duruffida, a 'le? (2.32). ile verilmek üzere,
n
 84

a U (f) = f (!) (2.33)

n n
n=1

seri temsili, fe'frye ortalama anlaMda yak ınsamaktadır denir.

Fizikçiler genellikle verilen bir fonksiyonlar cümlesinin
tamlığını kanıtlama işini, bu güç işi, matematikçilere bırakır-
lar. Matematiksel fizikte normal olarak ortaya ç ıkan tüm
fonksiyonlar cümlelerinin tam oldukları kanı tlanmıştır.
a katsayı larının (2.32) aç ık şeklini kullanarak, (2.33)
serisini tekrar

f() = n(' )Un ) (2.34)

n=ı

biçiminde yazabiliriz. Bu, (a,b) aral ığında her f(l'') fonksiyo-

nunu temsil etti ğinden, U *(`T')U (15) ikili terimlerinin toplam ı-
nın sadece - ' 'nin kom?uluğuRda var olmas ı gerektiği aç ıktır.
Gerçekten de,

Un ('')Un (') = 8(
'T' -1 ) (2.35)
n=ı

olmalıdır. Buna tamlık ya da kapatma bağıntıs ı denir. (2.29)

diklik koşulunun benzeridir; sadece sürekli de ğişkeniyle
kesikli n indisinin rolleri de ğiştirilmi ştir.
En tanınmış dik fonksiyonlar sinüs ve kosinüsler olup,
onlar cinsinden bir açılım Fourier serisi adını al ır. x'in
aral ığı (-a/2, a/2) ise, birim boylu dik fonksiyonlar şunlardır:

F .21rmx
sen ( ) ,
2
cos(
271mx

Burada m bir tam say ıdır; m = 0 için kosinüs fonksiyonu lAr. "
dır. (2.33)'e eşdeğer olan seri, al ışı ldığı gibi,

1 cos( 27(mx
f(x) = A )4-Bmsin( Znmx )] (2.36)
m
2 ° m=1[A

biçiminde yaz ılır; burada

 85

A 2 a/2
m = a f(x) cos ( 2"x ) dx
2 (a/2 f(x) sin ( 21[mx ) dx (2.37)
B =
m
a /a/2
dir.
Eğer dik fonksiyonlar taraf ından gerilen aralık birden
fazla boyuta sahipse, (2.28)-(2.33) formüllerinin genelle şti-
rilmeleri kolayd ır. Uzayın iki-boyutlu olduğunu ve '1değişkeni-
nin (a,b) aral ığında, değişkeninin ise (c,d) aral ığında
uzandığını varsayalım. Her bir boyuttaki birim boylu dik
fonksiyonlar Un (r ve Vm (1 ) olsunlar. Bu durumda keyfi bir
f(,f, /k) fonksiyonunun ac ıl ımı

(2.38)
anmUn ( r Vifi Cyk)

olup, anm katsayı ları şöyle verilmektedir:

anm = dld (2.39)

a

(a,b) aral ığı sonsuz olursa, U (r dik fonksiyonlar cümlesi,

sayılabilir bir cümle olmaktan çı kıp fonksiyonlar ın bir sürek-
liliği haline gelebilir. Bu durumda (2.29)'daki Kronecker
deltas ı , bir Dirac delta fonksiyonu haline gelir. Buna önemli
bir örnek Fourier integralleridir. (-a/2, a/2) aralığındaki

1 i(2gmx/a)
U e (2.40)
m (x) =
Nfa

karmal üstel fonksiyonlar ın dik cümlesi ile ba şlayal ım; burada

m = O, +1, +2, ...'dir. Bir f(x) fonksiyonunun ac ı lımı

1 (23.(mx/a)
f(x) = A
m
(2.41)
Ya -oo
şeklinde olup, Am katsayıları aş ağıdaki gibi verilir:

— 1 (a/2 -i(211mx'/a)
f
A e (x') dx' (2.42)
Caıl 'a/2

Şimdi aral ığı sonsuz (a+0,0) yapalım; ayni zamanda

2nm
-+k
a
 86

S dm = dk (2.43)
2Tç

Am A(k)

dönüştürmelerini gözönüne alal ım. (2.41)'e eşdeğ er olarak

ortaya çıkan aç ıl ım Fourier integralidir:
1 ikx
f(x) = A(k) e dk (2.44)
V12-N‘ S* -oo
Burada
+oo
1 S' -ikx
A(k) = e f(x) dıc (2.45)
-00
dir. Diklik koşulu

1
e i(k-k')x dk = 8(k-k') , (2.46)
21-Ç _ 00

taml ık bağınt ıs ı ise

27Ç
S+co
1 ık(x-x')
dk = #5(x-x')
e (2.47)

dür. Bu son integraller, delta fonksiyonunun elveri ş li temsil-

leri olarak hizmet görürler. ((2.44)-(2.47)'de x ve k sürekli
değişkenlerinin tam bir e şdeğerliğe sahip oldukları na dikkati-
nizi çekmek isteriz.

2.9- Değişkenlerin Ayrılması , Dik Koordinatiarda Laplace

Denklemi

Matematiksel fizi ğin parçal ı diferansiyel denklemleri,

çoğu kez değişkenlerin ayrılması adını alan bir yöntemle uygun
biçimde çözülür. Bu i ş lemde çoğu kez dik fonksiyonlar cümleleri
oluşturulur. Üç-boyutlu Laplasiyen operatörünü içinde bulundu-
ran denklemlerin tam onbir ayr ı koordinat sisteminde ayr ılabil-
diği bilinmektedir (Morse ve Fesbach, sayfa 509. 655'e bak.).
Biz bunlardan sadece üçünü-dik, küresel ve silindirik- ayr ınt ı-
lı olarak tartış acağı z ve en basiti olan dik koordinatlarla
baş layacağı z.
Dik koordinatlarda Laplace denklemi şöyledir:
 87

RkD = O (2.48)
--)y2
-)x öz
Bu parçal ı diferansiyel denklemin bir çözümü, herbiri ayni
biçimde olan üç tane adi diferansiyel denklem cinsinden buluna-
bilir; yeter ki potansiyeli, herbiri bir tek koordinata bağl ı
üç fonksiyonun çarpım ı ile temsil edebilece ğimizi varsayal ım:

DI(x,y,z) = X(x)Y(y)Z(z) (2.49)

Bunu (2.48)'de yerine koyduktan sonra sonucu (2.49)' a bölünce

1 d2 X 1 d2 Y d2 Z - O
(2.50)
2 2 2
X(x) dx Y(y) dy Z(z) dz

denklemine var ıl ır. Artık parçalı türevler tam türev haline

gelmiştir; çünkü her terim sadece bir tek de ğişkenin bir
fonksiyonunu içerir. (2.50) bağıntıs ı bağıms ı z koordinatların
her keyfi değeri için geçerli olacaksa, üç terimin herbiri
ayrı ayrı sabit olmal ıdır:
2 2
1 d X = o(
2
X dx

1 d2 y
(2.51)
2
Y dy

1 d2 Z
2
Z dz

Burada 2 2 2
o< (3 =o
2 2
dir.oe, ve (3 'yı keyfi olarak pozitif seçersek, (2.51)'deki üç
adi diferansiyel denklemin çözümleri exp(ti0(x), exp(1...i(3y) ve
exp(±V0(2 4(32z) olur. Böylece (2.49) potansiyeli, bunlar ın
çarpımından kurulabilir:
(t) tio(x i4y t \(,)(z k (3 2 ' z
= e e e (2.52)

Bu aş amada oc ve (3 tümüyle keyfidir. Sonuç olarak (2.52),

çizgisel üstüste gelme arac ı lığı ile, Laplace denkleminin çok
 88

geniş bir çözüm s ını fını temsil eder.

o(ve (3 'yı saptamak için potansiyel üzerine özel s ınır
koşullar ı koymak gerekir. Örnek olarak, şekil 2.9'daki gibi
yerleştirilmi ş (x,y,z) doğrultularında (a,b,c) boyutlu bir
dikdörtgensel kutu dü şünelim. Kutunun z = c yüzü bir V(x,y)
potansiyelinde, geri kalan tüm yüzleri ise s ıfır potansiyelinde
tutulsun. Kutunun içinde her yerde potansiyelin bulunmas ı
isteniyor. x = 0, y = 0, z = 0 için ?= 0 koşulundan baş layarak»
X,YZ'nigerks bçimln

X = sin o(x
Y = sin (3y (2.53)
Z = sinh ( Ve<2 4_ (3 2 z)
'

olduğunu görmek kolaydır. x = a ve y = b'de Q = 0 olmas ı için

Şekil 2.9- Beş yüzünün sıfır potansiyelinde tutul • •

altıncı (z =-.c) yüzünün ise verilen bir 4>
V(x,y) potansiyeline sahip olduğu içi boş ,
dikdörtgensel kutu.

o<a = nn ve (3b = mT( olmas ı gerekir.

rı-r
n
a
mi
= (2.54)
 89

n2 m2
=7( 2
a b-

tanımları ile, biri d ışında tüm s ınır koşullarını sağlayan419nm

potansiyelini
sin(o( x) sin(P5y)sinh(Y (2.55)
nmz)
pl
bnm n ım

şeklinde yazabiliriz. Aranan potansiyeli, bu CI) 'ler cinsinden

başlangıçta keyfi katsayılarla seriye açabilinz (katsayı lar
son s ınır koşulunu gerçekleyecek şekilde seçilecektir):
00
5(x,y,z) = Anmsin«Xnx) sin ( rly) sinh(Lz) (2.56)
n,m=ı
Geriye sadece z = c'deki = V(x,y) s ınır koşulu kalmıştır:
00
V(x,y) = A sin(IXx) sin(N y) sinh( n m c) (2.57)
nm
n,m=ı
Bu, V(x,y) fonksiyonu için bir çift Fourier serisinden ba şka
birşey değildir. Sonuç olarak A katsay ıları aşağıdaki gibi
verilir. nm

Anm
4
ça dx
ab sinh( nmc) Jo o
Sib
dy V(x,y) sin(o( -1 x) sin(py)

(2.58)

Dikdörtgensel kutu altı yüzü üzerinde de s ıfırdan farklı

potansiyellere sahipse, kutu içindeki potansiyel çözümü,
herbiri bir yüz için olan, (2.56) ve (2.58)' e eşdeğer altı
çözümün çizgisel olarak üstüste bindirilmesiyle elde edilebilir.
Poisson denkleminin çözümü problemi, yani içerisinde bir yük
yoğunluğu bulunan ve yüzeyi üzerinde s ınır koşulları verilmiş
olan kutunun içindeki potansiyel, (1.43) ve (1.44)'e göre
uygun Green fonksiyonunun kurulmas ını gerektirir. Bu konunun
tartışılmas ı , küresel ve silindirik koordinatlarda Laplace
denkleminin i ş lenmesinden sonraya ertelenecektir. Şimdilik
sadece (2.56) ve (2.58) çözümünün, (1.44) Green fonksiyonu
çözümündeki yüzey integraline eşdeğer olduğuna dikkatinizi
çekmek yetecektir.
 90

2.10- İki-boyutlu Bir Potansiyel Problemi, Bir Fourier

Serisinin Toplanmas ı

Ş imdi dik koordinatlardaki iki-boyutlu Laplace denkleminin

değiş kenlerin ayrılmas ı aracı l ığıyle çözülmesini k ısaca ele
alacağı z. Eğer potansiyel koordinatların birinden, diyelim ki
z'den bağıms ı z varsayılabilirse, böyle problemlere iki-boyutlu
problem deriz. Bu çoğu kez sadece bir yaklaştı rmadır; fakat
uzun ve düzgün bir iletim telinde olduğu gibi, büyük bir
kesinlikle geçerli olabilir. Potansiyel z"den ba ğımsı z ise,
önceki kesimin temel çözümleri +isxx 4 e<Y
-

e e
çarpımlarına indirgenir; burada o< herhangi bir gerçel ya da
karmal sabittir. Potansiyel üzprine s ını r koşullarını n konması ,
hangi o( değerlerinin izinli olduğunu ve farklı çözümlerin
üstüste bindirilme biçimini belirleyecektir.
Değişkenlerin ayrılmas ı tekniğini aç ıklamak ve ayr ıca
karmal değişkenlerin kullan ımiyle olan ili şkiyi kurmak için ele
al ınabilecek basit bir problem, Şekil 2.10'da gösterilmektedir.
0‘x ,‘.a, y > 0 bölgesindeki potansiyel istenmektedir; öyle ki
x=0 ve x=a d4=0,x ne olursa olsun y = O'da 0!1-= V ve büyük y
ler için 1>-=›0 s ınır koşulları sağlans ın. Temel çözümlerin
gözden geçirilmesi gösterir ki,c< gerçeldir ve tüm y'ler için
x = 0 ve x = a'da ve ayrıca y -4 aolimitinde jıçötansiyelin s ıfır
olmas ı için uygun çizgisel kar ışımlar e.= °(-r sin(o(x)' lerden
kurulmalıdı r; burada 01= nn/a'd ır. Böylece dört s ınır yüzeyin-
den üçü üzerindeki s ınır koşullarını sağlayan çözümlerin
çizgisel.karışımı şudur:
<30
Cb(x,y) = A exp(-nny/a) sin(mx/a) (2.59)
n
n=ı

y = 0,0<x <:a. için gereksiniminden A,„katsayıları sapta-

nır. Kesim 2.8'de tartışı ld ığı gibi, Fourier katsay ıları

soa )(x,o) sin(nnx/a) dx

A = 2 (2.60)
n a

01(x,o) = V olmak üzere,

4V n tek ise.
An .nn o n çift ise.
 91

bulunur. Dolayısıyle )(x,y) potansiyeli

4V 1
15(x • y) = n exp(-n7CY/a)sin(n ıtx/a) (2.61)
tek n

olarak saptanm ış olur. y'nin küçük değ erleri için serideki

birçok terimi almak gerekir; fakat y a/lx için sadece ilk
birkaç terim önemlidir. Potansiyel h ı zla ilk terimle verilen

Şekil 2.10- İ ki-boyutlu potansiyel problemi.

 92

asimtotik değerine yaklaşır:

exp(-iy/a) sin(Rx/a) (2.62)

Bununla ilgili olarak şuna i şaret edelim ki, bu genel davran ış ,

serideki ilk terim s ıfı rdan farkl ı olmak koşuluyle,
sabit olsun ya da olmas ın, bu tür s ınır-değer problemlerinin
tümünün belirgin bir özelli ğidir. (2.60)'daki A katsay ıs ı
problemden probleme farkl ı olacaktır; fakatk(x,o) 1 111 karmaşık-
lığı ne olursa olsun, asimtotik çözümün x'e göre olan yumu şak
davranışı y ..)!,a ğ dan sonra art ık iyice kurulmuş olur. Bu durum,
ele ald ığımı z örnek için Şekil 2.11'de nicel olarak görülmekte-
dir; orada Şekil 2.10'daki y/a = 0,1 ve 0,5 de ğerli iki kesikli
çizgi boyunca potansiyel çizilmiştir. Sürekli eğriler tam
potansiyeli, noktal ı eğriler ise ilk terimi (2.62 . yi) göster-
mektedir. Sınıra yakın durumda (y/a = 0,1) eğriler birbirlerin-
den çok ayr ılırlar; fakat y/a = 0,5 için asimtotik davran ış
artık çok iyi bir yakla ştırmadır.
Birçok Fourier serisi kapal ı bir ifade verecek şekilde
toplanabilir. (2.61)'deki seri bunlardan biridir. sinG =
San(ele ) olduğunu gözleyerek, (2.61) ° in

CD (x ,y) = 4 V San >

tek n
1 e (in-R/a) . (x+iy)

şeklinde yaz ı labileceğini anları z; burada San sanal k ı s ım

demektir.

Z= e (ilt/a)(x iy) (2.63)

tanımıyle, bunu esinlendirici bir biçiffie sokabiliriz:

41(x,y) = 4V San > Zn

IT tek n

Bu noktada belki şu ifadeyi anımsayabiliriz: *

d 1 n n 1
44- Öteki yol, Z Z oldu ğ unu gözlemektir.
dt n n=o 1-Z
n=1
Bunun integrali derhal (r/n) = - 4(1 - Z) verir.
 93

Şekil 2.11- y/a = 0,1 ve 0,5 değerlerinde ( Şekil 2.10

daki kesikli çizgiler boyunca) x/a n ın
fonksiyonu olarak potansiyeller. Sürekli
eğriler tam çözümdür; kesikli eğriler ise
(2.61) deki seri çözümün ilk terimidir.

,2 4
.en (1 + Z) = Z - Z +
2 3 ,3 4

Buna göre
n
1 41( 1 + Z
7
-1/4 2 1 - Z )
tek n

olduğunu ve potansiyelin
 94

2V
(x,y) = It Sann( 1 Z ) (2.64)
1-

şeklinde yaz ılabileceği açıktır. Bir logaritman ın sanal k ısmı ,

argümanının fazına eşit olduğundan, önce

1 z (1+Z) (1-z* ) 1 -IZI+ 2i San Z

ı - z 11 - z 12 Il - z 1 2
ifadesine bakal ım. Buna göre logaritman ı zın argümanının fazı
ır
tan 12 San Z/(1 - IZI 2 ) 'dir. Artık Z' nin(2.63) 4 deki açık
ifadesini de yerine koyarak, potansiyelin a şağıdaki hale
geleceğini anlar ı z:
. roc
sın a
- 1
(x y) - 2,,V
r1 tan ( ) (2.65)
sinh ıty
a

Tanjant eğrisinin dalı , 0 ve 71Z/2 aras ında uzanan aç ıya karşı

gelir. (2.61)'deki sonsuz seri (2.65)'deki kapal ı ifadeye
dönüşmüş tür. Sınır koşullarının sağlandığını ve (2.62) asimto -
tik ifadesinin basit bir biçimde ortaya ç ıkt ığını okuyucunun
kendisi doğrulayabilir.
Z 'si (2.63) ile verilen (2.64) potansiyeli, açıkça bir
karmal değişkenin fonksiyonlarına bağl ıdır. Bu bağlantı doğru-
dan doğruya şu olgunun bir sonucudur: Bir analitik fonksiyonun
gerçel ya da sanal k ısmı , Cauchy-Riemann denklemlerinin bir
sonucu olarak, iki-boyutta Laplace denklemini sağlar. Bölümün
başında da değinildiği gibi, karmal değişkenler tekni ğini
önemsiz olduğu için değil de yer azl ığı nedeniyle ve başka
kaynaklarda bu konuda tümüyle yeterli tartışmalar bulunduğu
için atlıyoruz. Bu kaynakların baz ıları bölümün sonunda s ıra -
lanmıştır. Fourier serilerinin toplanmas ı yöntemleri, örnekle -
riyle birlikte, Collin'de (EK A.6) anlat ı lmaktad ır.

2.11- iki-boyutlu Köşe ve Kenarlarda Alanlar ve Ykik

Yoğunlukları

Birçok uygulamal ı durumda, iletken yüzeylerin birle şim

yerlerini, hiç olmazsa küçük ölçekte, iki düzlemin arakesiti
olarak düşünebiliriz. Şekil 2.9 1 daki kutunun kenarlar ı buna
bir örnektir; bir ba şka örnek ise Şekil 2.10 1 daki x = 0, y = 0
ve x = a, y = 0 köşeleridir. Dolayısiyle bu keskin "kö şenlerin
ya da kenarların dolayında potansiyelin, alanlar ın ve yüzeysel
 95

yük yoğunluklar ının davran ış larını bilmek yararl ıdır. Bu

"köş e"lerin son derecede keskin olduklar ını , dolayısiyle
köşelere iyice yaklaşabildiğimizi ve alanlar ın davranışını ,
tümden görünümün ayr ıntı larına inmeksizin sadece "köşennin
özellikleriyle fonksiyonel biçimde belirtebilece ğimizi varsaya-
cağı z.
iki-boyuttaki genel durum Şekil 2.12'de görülmektedir. İki
iletken düzlem bir (3 aç ıslyle kesi şmektedir. Düzlemlerin bir
V potansiyelinde tutulduğunu varsayal ım. Potansiyel problemini
tek olarak belirleyen öbür iletkenler ve belki de yükler,
baş langıçtan uzakta şeklin dışındad ırlar. Alanlar ın ve öbür
niceliklerin sadece ba ş langıç dolayındaki fonksiyonel davran ı-
şıyle ilgilendi ğimizden, "uzak"taki davran ışı elden geldiğince
belirtmemeğe çal ış acağı z.
Şekil 2.12'nin geometrisi, dik koordinatlar yerine kutupsal
koordinatların kullanımını akla getirir. ( .1›, kutupsal koordi-
natlar ı cinsinden iki-boyuttaki Laplace denklemi

1a ( ? I'D ) + I --24) = 0 (2.66)

J' . 5:, ., s,> P2 cf,a
şeklindedir. Değişkenlerin ayr ı lmas ı yaklaşımını kullanarak
4)yerine
‹liD(5),>) = R(?) 44)

Şekil 2.12- (3 açısıyle kesişen iki iletken düzlemin

iki boyutta bir köşe oluşturmas ı .
 96

2
koyarı z. Bu bizi, f /4ile çarptıktan sonra,

d2111
R (2.67)
dQ d? Y dcl>

denklemine götürür. Birinci terim sadecejp'nun ve ikinci terim

sadece clh'nin fonksiyonu olduğundan, her biri sabit olmal ıdır:

j) d (? dR v2_ 1 d v2 (2.68)
R cip d 5, d4). 2

Bu denklemlerin çözümleri s ırasiyle şöyledir:

-V
R (?) = a.? + bp (2.69)
'9)4) = A cos(v<P) + B sin(V4>)
V= 0 özel hali için ise çözümler şunlardır:

R (S)) = a o en?
(2.70)
1)(V') Ao + B04)

Çizgisel üstüste bindirme arac ılığıyle potansiyeli kurarken

kullanacağımız yapı taşlar ı işte bunlardır.
Şu anki amac ımız d ışında bulunmakla birlikte, tüm g5değer-
lerinin izinli olmas ı halinde Laplace denkleMinin iki boyutta-
ki genel çözümüne değinelim. Örneğin s›..
a ve f>= b silindirik
yüzeyleri üzerinde ılı 'nin fonksiyonu olarak potansiyel verilir
ve ara bölgedeki potansiyel dağılımı sorulur; ya da içteki
silindir olmaks ızın ayni problemin çözümü istenir. lı üzerinde
sınırlama yoksa, potansiyelin tek-de ğerli çıkmas ı için, v, ya
pozitif tam sayı , ya negatif tam sayı , ya da s ıfır olmalıdır.
Üstelik y = 0 için, (2.70)'deki B sabitinin ayni nedenle
s ıfır olmas ı gerekir.Dolayısiyle geneP çözüm
00
(1.)( p, ^ ı = ao+ bokınp + 7. an ?nsincr+.0(t+ bn ?-nsin(nOt%)
n=ı

(2.71)
biçimindedir. Eğer çözüm bölgesi (kuşkusuz ki içinde yük
yoktur) başlangıcı kapsıyorsa, tüm bn'ler sıfırdır. Başlangıç
kapsanmıyorsa, b n 'ler s ıfırdan farkl ı olabilir. özellikle
 97

logaritmik terim, iyi bilindi ğ i gibi, eksen üzerinde birim

uzunluktaki yük yoğunluğu = -b /2 olan bir eizgisel yüke
eşdeğerdir. 0

Şekil 2.12'deki durum için açıs ı 0 < C < (3 bölgesine

s ınırlanmış t ı r. S ınır koşulları , = 0 ve = (3 olduğunda tüm
.>..0 değerleri için 4> = V biçimindedir. Bu koşullar, (2.70) 'de
b = B = 0 ve (2.69) da b = O, A = 0 olmas ını gerektirir.
Ü2telil?, yü sin(V(3) = 0 yapan

mrt
v= m = 1, 2, .
'
değerlerine s ınırlar ve böylece genel çözüm şu şekle gelir:

00
(mYr/Ç3)
1 (?,0) = V + am sin(mn/(3) (2.72)
n=1

Daha saptanmamış olan a katsayıları , fı = 0 köşesinden uzaktaki

potansiyele (uzak sinir ko şullarına) bağl ıd ırlar. (2.72)' deki
seri .1)1T/P 'nin pozitif kuvvetlerini içerdi ğinden, yeterince
küçük ıp ' lar için sadece serideki ilk terim önemli olacakt ır.
Böylece g = 0 yakınında potansiyel yaklaşık olarak şöyledir:

1) (?,(D) "=-.* V + ai ?.71/1 sin(7rk(3) ( 2 . 73 )

Elektrik alan ının bileşenleri ise şunlard ır:

'g al
Es,(9) u p'(IT ) -1 .
sın(1)
- 5:1 .3
(2. 74)
E (p 9 ) _ 1Tl o(r/ P )-1 cos(ıtgVp)
— P )
= 0 ve =(3'daki yüzeysel yük yoğunlukları eş it ve yaklaşık
olarak
E (9,0)
cr(g) = (2.75)
4 ,s $>")-1

e- Burada uzak s ı n ı r ko ş ullar ı hakk ı nda gerekli bir varsay ı m yapaca ğı z; bun lar
a katsay ı s ı n ı n s ı f ı r olmad ığı ko ş ullard ı r. Normal olarak bu bir sorun
de ğ ildir; fakat özel simetriler a katsay ı s ı n ı ve hatta a v.s." yi s ı f ı r
yapabilirler. Bu al ışı lmam ış ğ rnelder ayr ı olarak incelenmelidir.
 98

dir. Hem alanın bileşenlqr ı hem de yüzeysel yük yoğunluğu, 9=0

ra-1
ı
dolayında, uzakl ı kla mı u gibi degışır.9'ya olan bağl ılık,
gıbı
bazı özel haller için, Şekil 2.13'de görülmektedir. Çok derin
bir köş e (küçük /3) için, s> 'nun kuvveti çok büyük olur. Böyle
bir köşede pek yük toplanmaz. (3.-- -R(duz bir yüzey) için, açı kça
sezileceği gibi, alan nicelikleri p 'dan bağımsız hale gelir.
P> .K olduğunda, art ık iki-boyutlu köşe bir s ırt haline dönüşür
ve gerek alan gerekse yüzeysel yük yo ğunluğu ? --,0` da tekil
(singular) hale gelir. (3= 27z.

4 Y
1/5 In,==7, ı1
ııı
ııııı ı I II I= I=

Şekil 2.13- Açıklıkları (3=1T/4, 31x/2 ve 2)t olan

"köşe" ya da sırtlarda yüzeysel yük yoğun-
luğunun (ve elektrik alanının) 9 uzaklığıy-
la değişimi.

1/2
(ince bir levhanın sırtı ) için tekillik jf gibidir. Gene de
bu integre edilebilir; s ırttan sonlu bir uzakl ığa kadar dağı l-
mış olan yük sonludur; fakat iletken levhalar ın (ya da, gerçek-
te, (3>Tt olan her şekillenimin) s ı rtlarında alan şiddetleri çok
büyük hale gelir.
Yukardaki iki-boyutlu elektrostatik incelemeler, zamanla
değişen alanlar içerilse bile, birçok üç-boyutlu duruma uygun
düşer. Bir kübün bir köşesinden uzaktaki kenar ı gibi sonlu
uzunluklu keskin bir s ırt sözkonusu ise, s ırta yeterince yak ın
yerlerde, potansiyelin s ırt boyunca deği şmesi önemsenmeyebilir.
(2.75)'deki a katsayısı sırt boyunca olan uzakl ıkla değişebil-
diği halde, iki-boyutlu inceleme uygundur. Daha da öte, bu
elektrostatik tartışmalar zamanla değişen alanlar için bile
geçerlidir. Buradaki özellik, zamana göre değişim ile bir
başka uzunluğun, yani dalgaboyunun i şe kar ışmas ıdır. Sırttan
öte doğru dalgaboyuna ve di ğer ilgili uzakl ıklara göre küçük
uzaklıklarla ilgilenmek koşuluyle, alanlar ın davranışı elekt-
rostatik ya da manyetostatik davranış a indirgenir. Örneğin,
ince bir iletken levhadaki bir delikten mikrodalgalar ın kırını-
mında, alanlar 9 O için .P-1/2 gibi tekildirler;~ ,. de-
liğin s ınırından olan uzakl ıktır. Bu olgu, k ırınım probleminin
 99

her tam çözümünde hesaba kat ılmal ıdır.

Paratonerlerin etkinli ğinin nedeni, keskin sırtların
yakınındaki alanların tekil davranışıdır. Burada tart ışılan
idealize durumda, alan şiddeti 9 -4 0 ile s ınırsı z bir şekilde
büyür; fakat s ırtı yuvarlaklaştırılmıs kal ınlıkl ı ince bir
levha için yüzeydeki alan şiddetinin d 11 ile orantıl ı olacağı
çıkartılabilir. Yeterince küçük d için, bu alan çok büyük
olabilir. Salt bo şlukta böyle alanlar olas ıdır; fakat havada
alan şiddetleri belirli bir değeri aşarsa elektriksel çökme ve
boşalma ortaya çıkacaktır. (Bu belirli değer, elektrodun tam
şekline, diğer elektrodlara yak ınlığına v.s. bağlıdır; fakat
havada normal koşullar alt ında 2,5 x 10 volt/cm:den daha
büyük, bazen dört kat ı kadardır). Yer ile bulutlar aras ında
büyük potansiyel farklarının oluştuğu fırtınal ı havalarda,
topraklanm ış bir keskin iletken s ırt, ya da daha iyisi, iletken
bir sivri uç (bak.Kesim 3.4), önce kendi dolay ında bir elekt-
riksel çökmeye sahip olacak ve sonra havada ışıklı boşalmanın
izlediği zikzakl ı iletken yolun bir ucunu olu şturacaktır.

ÖNERILEN KAYNAKLAR VE OKUMA PARÇALARI

Görüntü yükleri yöntemi ve ilgili karşıt nokta tekniği bir

çok kitapta işlenmektedir. Daha iyi ya da daha ayr ıntılı
tart ışmalar şu kitaplardadır:
Jeans, Bölüm VIII,
Maxwell, Cilt I, Bölüm XI,
Smythe, Bölüm IV ve V.
Yüklü iletken bir ince küresel tas ın iç ve dış yüzeylerin-
deki yük dağılımını elde etmek için 1847'de Lord Kelvin tara-
fından karşıt noktalar tekniğinin klasik kullan ımı şu kitaplar-
da tartışı lmaktadır:
Kelvin, sayfa 186,
Jeans, sayfa 250-251.
Çok sayıda diyagram ı içeren, her türden örnek için gerçek bir
ansiklopedik kaynak
Durand' ın kitabıdır, özellikle Bölüm III ve IV. Sayfa
107-114'de karşıt noktalar i şlenmektedir.
İ ki-boyutlu potansiyel problemlerinin çözümünde karmal de ğiş-
kenler ve konform tasvir a şağıdaki kitaplarda tart ışılmaktadır:
Durand, Bölüm X,
Jeans, Bölüm VIII, Kesimler 306-337,
 100

Maxwell, Cilt I, Bölüm XII,

Morse ve Feshbach, sayfa 443-453, 1215-1252,
Smythe, Bölüm IV, Kesimler 4.09-4.31,
Thomson, Bölüm 3.
Konform tasvir üzerine yararl ı küçük bir matematik kitab ı
ise şudur:
Bieberbach.
Ayrıca bu konuya ayr ı lmış birçok mühendislik kitabı vardır:
Gibbs,
Rothe, 011endorff ve Polhausen.
Fourier serileri, integralleri ve dik aç ı lımların matematiksel
teorisi üzerine temel ve aç ık tartışmalar şuralarda bulunabilir:
Churchill,
Hildebrand, Bölüm 5.
Fourier serileri ve integrallerinin biraz modas ı geçmiş şekilde,
fakat bol örnek ve problemli olarak işlenişi şu kitapta yer
alır.
Byerly.

PROBLEMLER

2.1 Noktasal bir q yükü, s ıfır potansiyelde tutulan

-

sonsuz genişlikteki düzlemsel iletkenden d uzakl ığına getiril -

miştir. Görüntü yükleri yöntemini kullanarak,
a)iletken üzerinde oluşan yüzeysel yük yoğunluğunu bulunuz
ve grafiğini çiziniz.
b) q yükü ile görüntüsü aras ındaki kuvvet için Coulomb
yasas ını kullanarak, iletken ile yük aras ındaki kuvveti bulunuz.
e) 2n(r2'yi tüm iletken düzlem üzerinden integre ederek,
düzleme etkiyen toplam kuvveti elde ediniz.
d) q yükünü ilk yerinden sonsuza götürmek için gerekli i şi
hesaplayınız.
e) q yükü ile görüntüsü aras ındaki potansiyel enerjiyi
yaz ını z. Yanıtınızı d) ile karşılaştırınız ve tart ışınız.
t) Bir elektron ba şlangıçta düzlemden bir angström uzakta
iken d) yanıtını elektron Volt cinsinden bulunuz.
2.2 İç yarı çapı a olan topraklanmış içi boş bir iletken
-

kürenin içerisinde noktasal bir q yükü problemini, görüntü

 101

yükleri yöntemini kullanarak tart ışını z.

a) Kürenin içerisindeki potansiyeli,
b) Oluşan yüzeysel yük yoğunluğunu,
c) q üzerine etkiyen kuvvetin büyüklük ve yönünü bulunuz.
Küre sabit bir potansiyelde tutulursa, çözümde herhangi bir
değişiklik olur mu? Kürenin iç ve d ış yüzeylerinde toplam Q
yükü bulunursa ne diyebiliriz?
2.3- z = 0 düzlemi üzerinde (ve sonsuzda) Dirichlet s ınır
koşulları ile, z > 0 yar ı -uzayındaki potansiyel problemini ele
alınız.
a) Uygun G('',7') Green fonksiyonunu yaz ını z.
b) z= 0 düzlemi üzerindeki potansiyel, düzlem üzerinde
merkezi başlangıçta bulunan a yar ıçapl ı dairenin içinde C = V
ve dışında ‹F =
0 olarak verilmi ş olsun. (p,41),z) silindirik
koordinatlarıyle belirtilen P noktas ındaki potansiyel için bir
integral ifade bulunuz.
c) Dairenin ekseni boyunca (S) = 0) potansiyelin

= v( ı
+. z2
biçiminde verildi ğini gösteriniz.
2 2
d) Büyük uzakl ıklarda (f+ z )> a ), potansiyelin,(,+z 2 ) -1
ılabileceğini ve başta gelen terimlerin inkuvetsr aç

2 2. 2 24. 4
Va z 3a sopa a)
+
2
( ?fz2 ) 3/2
4(522:1-z2 ) + 8(?2+z2 ) 2.
[. 1

olacağını gösteriniz. (c) ve (d) sonuçlarının ortak geçerlilik

bölgesinde birbirleriyle uyuştuklarını doğrulayınız.
2.4- Çizgisel yük yoğunluklar ı ve olan birbirlerin-
den R uzakl ıklı , sonsuz uzunlukta iki paralel doğrusal yük
iki-boyutlu bir potansiyel problemi tanımlamaktadır.
a) Sabit V potansiyel yüzeyinin dairesel bir silindir
(daire, enine boyutlarda) olduğunu doğrudan potansiyeli kurarak
gösteriniz ve silindir ekseninin koordinatlar ını ve silindirin
yarıçapını R,9kve V cinsinden bulunuz.
b) Üstteki sonuçları kullanarak, birbirlerinden d > a÷b
uzakl ığında paralel duran a ve b yar ıçapl ı iki dik-dairesel
silindirik iletkenin birim uzunluk başına C s ığasının
 102

1
C= 2 2 2
-a-b)
2cosh-l ( d
2ab
olduğunu gösteriniz.
c) Bu sığanın, uygun limitlerde Problem l.7'deki yan ıt ile
uyuştuğunu doğrulayını z ve a/d ve b/d"nin kuvvetlerine göre
s ı fırdan farkl ı bir sonraki düzeltmeyi saptay ını z.
d) Bu s ığa hesabını , iç-içe geçmi ş iki silindir için (d<
{b ap yineleyiniz. Sonucu eş-eksenli (d = O) silindirler için
-

kontrol ediniz.
2.5 a yarıçapl ı , yal ıtı lm ış , küresel bir iletken kabuk
-

düzgün bir E elektrik alan ı içindedir. bu küre alana dik bir

düzlem ile yar ıküreye kesilirse, yar ıkürelerin ayr ı lmas ını
önlemek için gereken kuvveti
a) küresel kabuk yüksüz iken,
b) üzerinde Q toplam yükü varken hesaplay ını z.
2.6 Geniş paralel plakal ı bir kondansatör, iki düzlemsel
-

iletken levhadan yap ılmış olup, levhalar ından biri iç yüzeyinde

a yarıçapl ı küçük bir yarı-küresel ç ıkıntlya sahiptir. C ıkıntı-
11 iletken s ıfır potansiyelinde tutulmakta; diğer iletken ise
levhalar aras ında ç ıkıntıdan uzaklarda elektrik alan ı E o
olacak şekilde bir potansiyelde bulunmaktad ır.
a) Düzlem üzerinde ve çıkıntı üzerinde herhangi bir noktada
yüzeysel yük yoğunluklarını hesaplayını z ve uzakl ığın (ya da
açının) bir fonksiyonu olarak davranışlarını çiziniz.
2
b) Çıkınt ı üzerindeki toplam yükün 3E o a /4 büyüklüğüne
sahip olduğunu gösteriniz.
c) Diğer iletkeni ayr ı bir potansiyelde tutacak yerde,
yarı-küresel çıkıntının tam karşısına merkezinden d uzakl ığına
noktasal bir q yükü yerle ştirilirse, çıkıntı üzerinde oluş an
yükün

q' =

olacağını gösteriniz.
d2 -a2

el‘/(
2
+d a
21
1
2.7 Yük yoğunluğu 2 olan bir çizgisel yük, sonsuzda
-

potansiyel sıfır olacak şekilde sabit bir gerilimde tutulan b

yarıçapl ı iletken bir silindirin eksenine paralel olarak
eksenden R kadar uzakl ığa konmuştur.
 103

a) Görüntü yük (leri)'nin konumunu ve büyüklüğünü bulunuz.

b) Herhangi bir noktadaki potansiyeli, silindirden uzakta-
ki asimtotik biçimiyle beraber bulunuz (ba şlangıcı silindir
ekseninde ve başlangıçtan çizgisel yüke doğru olan yönü x-ekse-
ni alarak kurulan kutupsal koordinatları kullanını z).
c) Oluşan yüzeysel yük yoğunluğunu bulunuz ve bunu, z/2n6
birimiyle, R/b = 2 ve 4 için, aç ının fonksiyonu olarak
çiziniz.
d) Yük üzerindeki kuvveti bulunuz.
2.8- b yarıçapl ı bir silindirin yüzeyi üzerinde belirtil-
miş potansiyele sahip iki-boyutlu potansiyel problemi için
(2.71) seri çöziiffiüyle başlayarak, katsayıları geliştiriniz,
sonra onları seride yerine koyup toplayarak silindir içindeki
potansiyeli Poisson integrali biçiminde elde ediniz

2 p?
1( ? '9) 94 o)(1 (b' (/)') b2 + 2) d 9S'
- 2bscos(y6' - O)

Silindir yüzeyi ile sonsuzdan geçen yüzey taraf ından s ınırlanan

bölge içinde potansiyelin bulunmas ı istenirse, ne gibi bir
değiştirme gerekir?

2.9 - a) iç yarıçapı b olan içi boş uzun bir iletken

silindirin iki yar ısı her iki taraftan uzunlamas ına küçük
aralıklarla ayr ılmış olup, Vi ve V2 gibi ayr ı potansiyellerde
tutulmaktad ır. içerideki potansiyel ın

V +V V -V
1 2 1 2 -1 2b,
cD( Ç6') = tan ( cos rp )
2
b 2-5)2

biçiminde verildiğini gösteriniz; burada 96, aralıklardan geçen

düzleme dik bir düzlemden ölçülmektedir.
b) Silindirin her bir yar ıs ı üzerindeki yüzeysel yük
yoğunluğunu hesaplayin ız.
2.10- Bir önceki iki-boyutlu problemin bir başka şekli, b
yarıçaplı , içi boş , uzun bir iletken silindirin uzunlamas ına
 104

eş it dört parçaya ayr ı lmas ıdır. Ardı ardına gelen parçalar

sıras ıyle +V, -V, +V, -V potansiyellerinden tutulmaktad ır.
a) Problemi (2.71) seri çözümü arac ı l ığıyle çözünüz ve
silindir içindeki potansiyelin

( Q ) 4n+2 sin 4n+2 gS1

4(94)
n=ı b 2n +

ş eklinde olduğunu gösteriniz.

b) Seriyi toplay ını z ve aşağıdaki sonucu elde ediniz

_2 2
4)(94) 2TxV tan - ı (250, b sin4 )
b4 - s;)4

c) Alan çizgilerini ve eş-potansiyelleri kabaca çiziniz.

2.11 a) Görüntü yükleri yöntemini kullanarak, b yar ı çapl ı

-

silindirin dış bölgesindeki problem için iki-boyutlu Dirichlet

Green fonksiyonunun

c(?,(; 4,,(1),) 4 2
9, 9 2 -2b Q p'cos(1) - çt,')
}
b [?2+sı'z -2??'cos( ,g6 - )]

In (Q-ip) (f> ta -b2 )+b2 I -;54÷1 1 2

b2

şeklinde olduğunu gösteriniz; burada jive pdüzlemdeki koordi-

nat vektörleridir.
 105

15) Bu Green fonksiyonunu kullanarak problem 1.7'nin

sonucunu doğrulayını z.
c) İç bölgedeki problem için, e ğer varsa , ne gibi deği-
şiklikler gerekir?
2.12- a) Problem 2.11'deki Green fonksiyonunu ve (1.44)
çözümünü kullanarak, bir çemberin içindeki Dirichlet problemi
için Poisson integrali biçimindeki çözümü (problem 2.8) elde
ediniz.
b) Cauchy teoremini kullanarak Poisson integral çözümünü
bulunuz. Cauchy teoremi şudur : F(z) fonksiyonu kapal ı bir C
eğrisiyle s ınırlanan R bölgesinde analitik ise,

1 F(z')dz' F(z) eğer z, R'nin içinde ise,

2n i z'-z o eğer z, R'nin d ışında ise,

Yardım : Çember içindeki noktada hesaplanan çözüm integraline,

sıfır olan (görüntü noktasıyla ilgili) bir integral
liriz.
2.13- İçi boş bir küp x = 0, y,= 0, z = 0 ve x = a, y = a,
z = a düzlemleriyle tan ımlanan altı iletken yüze sahiptir. z =
0 ve z = a yüzleri sabit bir V potansiyelinde tutulmakta olup,
kalan dört yüz ise s ıfır potansiyeldedir.
a) Küpün içindeki herhangi bir noktada Cb(x,y,z) potansiye-
lini bulunuz.
b) Küpün merkezindeki potansiyeli, sayısal olarak, virgül-
den sonra üçüncü basamağa değin hesaplayını z. Böylesine bir
kesinlik için serinin kaç terimini almak gerekir? Say ısal
sonucunuzu, küpün yüzleri üzerindeki potansiyelin ortalama
değeriyle karşı laştırını z. Problem 2.16'ya bak ınız.
c). z = a yüzündeki yüzeysel yük yoğunluğunu bulunuz.

2.14 İki-boyutlu
- 0 < 11'(3 bölgesi, şekilde görül-
düğü gibi, s ıfır potansiyelde tutulan= 0,9= a veçb= 'daki
iletken yüzeylerle s ınırlanmıştır. Büyük 9 'lardaki potansiyel,
belirli şekillenime sahip baz ı yükler ve/veya sabit potansiyel-
li iletkenler taraf ından saptanır.
a) Sonlu S> 'lar için s ınır koşullarını sağlayan OD( ,OP)
potansiyelinin bir çözümünü yazınız.
b) Sadece sıfırdan farkl ı en düşük, terimleri tutarak,
elektrik alan ının E s, ve E, bileşenlerını ve ayrıca üç s ınır
 106

yüzeyi üzerindeki alt p, o ) cr( 9, (3) ve CF(a,oiı ) yüzeysel yük yoğun-

luklar ını hesaplayınız.

=o

'//777//////// /////////////

Problem 2.14

c) (3=1T (yani düzlemsel bir iletken ve üzerinde a yar ıçap-

lı bir yar ı-silindir) al ını z. b)'deki en düşük mertebeli terim-
lerin, yar ı-silindirden uzaklarda, düzleme dik düzgün bir
elektrik alanı vereceğini gösteriniz. Yarı -silindirin üzerinde-
ki ve komşuluğundaki yük yoğunluğunu kabataslak çiziniz.
Düzlemden uzaktaki sabit elektrik alan şiddeti için gösteriniz
ki, yar ı-silindir üzerindeki toplam yük (gerçekte z -do ğrultu -
sunda birim uzunluğa düşen yük), yarı -silindirin yokluğu
halinde, 2a geni şlikli bir şeritin üzerinde bulunabilecek
yükün iki kat ıdır. Düzleme yakın bölgelerden fazlal ık bir
kısım yükün çekileceğini, öyle ki a'ya göre daha geniş bir
şerit üzerindeki toplam yükün, yar ı-silindir orada bulunsun ya
da bulunmas ın, aynı olacağını gösteriniz.
2.15- Problem 2.14'deki iki-boyutlu kama biçimli bölgeyi
bu kez (3 = 2'R olarak düşününüz. Bu durum, pozitif x-ekseni
üzerinde x = adam sonsuza uzanan yar ı-sonsuz ince bir iletken
levha ile bunun ucuna tutturulmuş a yarıçapl ı iletken bir
silindire karşı gelir.
a) En düş ük mertebeli çözümü kullanarak, silindir üzerin-
deki ve levhan ın üst ve alt ındaki yüzeysel yük yoğunluklarını
kabaca çiziniz.
b) Silindirin üzerindeki toplam yükü hesaplayını z ve
bunu, silindirden uzaktaki yük yoğunluğunun ayn ı olduğunu
varsayarak, levhanın silindire yakın kısmı üzerindeki toplam
yük noksanl ığı (yani a = sonlu ve a = 0 için bulunan yükler
aras ındaki toplam fark) ile kar şilaştırınız.
 107

2.16- Kapal ı bir hacim, düzgün bir çokyüzlünün n tane

iletken yüzü ile s ını rlanmaktad ır (n = 4, 6, 8, 12, 20).
Yüzeylerin herbiri ayr ı bir V.(i = 1, 2, ..., n) potansiyelin-
dedir. Yapabileceğiniz en basit yoldan kan ıtlayınız ki, çokyüz-
lünün merkezindeki potansiyel, n yüz üzerindeki potansiyellerin
ortalamas ına eş ittir. Bu problem, 2.13 Probleminin (b) şıkkına
dayanır ve Problem 1.10'un sonucuyla ilginç bir benzerliğe
sahiptir.
 108

3 ELEKTROSTATIKTE SINIR-DEĞER PROBLEMLERI : II

Bu bölümde s ınır-değer problemlerinin tart ışılması sürdü-

rülecektir. Önce küresel ve silindirik geometriler ele al ınacak
ve Laplace denkleminin çözümleri, birim boylu uygun dik fonksi-
yonlar cinsinden seriye aç ı l ımlarla temsil edilecektir. Laplace
denkleminden değişkenleri ayırarak bulunan çeşitli adi diferan-
siyel denklemlerin çözümleri sadece ana çizgileriyle verilecek;
buna karşılık ayrı fonksiyonlar ın özellikleri yeterince özetle-
necektir.
Çeşitli geometrilerde Poisson denklemini çözmeğe giriştiği-
mizde, Green fonksiyonlar ının dik fonksiyonlar cinsinden ku-
rulmas ı problemi doğal olarak ortaya ç ıkacakt ır. Green fonksi-
yonlarının açık örnekleri elde edilecek ve özel problemlere
uygulanacakt ır. Ayrıca potansiyel problemlerine de ğişik yakla-
şım yollarının eşdeğerliliği tartışı lacaktır.

3.1 Küresel Koordinatlarda Laplace Denklemi

Laplace denklemi, Şekil 3.l'de gösterilen (r, e, 4) küresel
koordinatları cinsinden aşağıdaki gibi yaz ılabilir:

1
(rt) 1 (sin8 ..?4')+ 71 , - 0
r2sin13 -be - 9 r`sifie )(1) a
(3.1)
Potansiyel için tek değişkenli fonksiyonlar ın çarpımı şeklinde
bir yapı varsayılarak

40 U(r) P(e) Q (I)) (3.2)

r

yaz ılabilir. Bu yapı (3.1)'de yerine konduğunda, şu denkleme

varılır:
2
PQ d U UQ
d ( sine dP ) + UP d20
- O
2 . de
dr 2 r sıne de r2siri2 9 dOg'
 109

Şekil 3.1

. 2 . 2
Bu denklem i r s ın e/UPQ ile çarparsak, şunu elde ederiz:
2
2 2 [1 d U 1 1 d dP 1 d2Q - 0
r sine + (sine j +
U dr a r2 sin e P de de Q d4)2-
(3.3)

Bu aşamada denklemin Obağlı l ığı son terime s ınırlanmıştıs.

Dolayı siyle o terim bir sabit olmal ı dır. Bu sabite (-m )
diyelim:

2
1 d Q 2
- m (3.4)
Q d 02

Bu denklemin çözümü

Q = e
±iml) (3 .5)

şeklindedir. Eğer 0 ile 2naras ındaki tüm değerleri alabili-

yorsa, Q'nun tek de ğerli olmas ı için, m bir tam say ı olmalıdır.
Benzer düşüncelerle P(19) ve U(r) için de ayr ı denklemler
buluruz:

1 d
(sine dP ) + .e+ 1) m. 2 2 1P = 0 (3.6)
sine de de s ın e
 110

2
d U Q(£4-1) U = O (3.7)
2 2
dr r

Burada t(9..+1) başka bir gerçel sabittir.

Işınsal denklem, biçiminden de anlaşı lacağı gibi, r nin
(kuvvet serisini değil de) bir tek kuvvetini sağlayacakt ır.
Çözümü

U = Art+i
+ Br (3.8)

olarak bulunur; fakat Ldaha saptanmam ışt ır.

3.2- Legendre Denklemi ve Legendre Çok -Terimlileri

P(9)'nın sağlad ığı denklem, 9'n ın kendisi yerine x = cos9

cinsinden ifade edilir. Bu durumda şu biçimi al ır:

d 2 dP m2
(1 x ) :Q,(Q.+1) P = 0 (3.9)
2
dx dx 1 x
-

Bu denklem genelleştirilmiş Legendre denklemi adını al ır;

cözümlei bağl ı Legendre fonksiyonlarıdır. (3.9) 1 u ele almadan
önce, m = 0'11 adi Legendre diferansiyel denkleminin kuvvet
serisiyle çözümünü kabaca inceleyelim:

d {
(1 x2 ) dP +Q( t+ 1)P = O (3.10)
dx dx

Kuzey ve güney kutup ile birlikte, tüm cos9 de ğerlerinin,

ilgilendiğimiz bölgede olduğunu varsayalım. Bu durumda fiziksel
bir potansiyeli göstermesi için, arzulanan çözüm, x L 1 ,.

aral ığında tek değerli, sonlu ve sürekli olmal ıdır. Çözümün

Vıo

P (x) = a. x (3.11)
j=o

biçiminde bir kuvvet serisiyle temsil edilece ğini varsayacağı z;

burada 0C, saptanacak olan bir parametredir. Bunu (3.10)' da
yerine koyduğumuzda şu seri elde edilir:
 111

oo
\
) (0(+3-1)a x +i [(c< +j ) (c< +j+1 )- Q..+1 ).1 a . .x.°(44 =
j
J=0 J
(3.12)
Bu açıl ımda x'in her bir kuvvetinin katsay ıs ı ayrı ayrı s ıfır
olmal ıdır. Buna göre, j = 0 ve 1 için

a O ise 0C(c< - 1) = O
o (3.13)
a 0 ise c((o(-+ 1) = 0

sonucunu buluruz; öte yandan genel bir j değeri için

(0:+j) (cK+j+1) - t(Z+ J)

a j. = [ a. (3.14)
(0(4 j+1) (0(4j *
- - 2)

bağıntıs ı vardır. Biraz düşününce, (3.13)'deki iki ba ğınt ının

eşdeğer olduklar ı anlaşı l ır; dolayısiyle her ikisini değil de,
ya a ya da a katsayısını s ıfırdan farklı seçmek yeterlidir.
IlkiRi seçersek, o<= 0 ya da o(= 1 olacaktı r. Kuvvet serisi,
(3.14)'den görüleceği gibi, ya x'in sadece çift kuvvetlerini
(o(= 0), ya da x'in sadece tek kuvvetlerini (o<= 1) içerecektir.
Gerek o( = 0 serisi, gerekse oC = 1 serisi için a şağıdaki
özellikleri kan ıtlamak olas ıdır:
2
a)i'nin değeri ne olursa olsun, seri, x ( 1 için yakın-
saktır.
b) Sonlu sayıda terime sahip olmad ıkça, seri, x = ±l'de
ıraksakt ır. x < 1 için olduğu kadar x =±l'de de sonlu bir
çözüm istedi ğimize göre, serinin belli bir terimde kesilmesi
gerekir.o( ve j pozitif tam say ı ya da s ıfır olduğundan, ancak
sıfır ya da pozitif tam sayı ise, (3.14) yineleme bağınt ısı
bir yerde kesilecektir. Bu durumda bile iki seriden ancak
biri x = ±l'de yak ınsak olur. Eğer Q çift (tek) ise, sadece
oC= 0 (aC= 1) serisi belli bir terimde kesilecektir. * Her bir

3( Örne ğ in .e= 0 ise, o(= 1 serisi a. =/j + 1 ş ekline (4 = 0,2,4,+...) genel

bir katsay ı ya sahiptir. Dolay ı siy1e sec)ria (x + x +--- x + ...) yap ı s ı n-
ı
dad ı r. Bu ise, x = +1'de ı raksayan O (x) o= -- --2n1 + x/1 5 - x) fonksiyonunun
o 2.
kuvvet serisine aç ı lm ış ş eklidir. Her .tde ğ er ı için, iyi-davran ış l ı olan çok
terimli çözümün yan ı nda, logaritmal ı benzer bir Q (x) fonksiyonu vard ı r.
Magnus ve Oberhettinger, sayfa 59 ya da Magnus, Oberhettinger ve Soni, sayfa
151'e bak ı n ı z. Whitt4ker ve Watson, XV'inci bölümünde bunu analitik fonksi-
yonlar kullanarak i ş lemektedir.
 112

durumda ok-terimlimizin en yüksek kuvvetli terimi x JL olacakj)

şekilde 1, çift (tek) için x bunxkvetizlyc bu
(x) 'e kadar inilecektir. Bu çok-terimliler, x = +1 'de bire
eşit olacak şekilde boyland ırılır ve Z'yinci mertebeden Legend-
re çok-terimlileri, PL(x) adını al ırlar. İlk birkaç Legendre
çok-terimlileri şunlardır:

P o (x) = 1
P (x) = x
2
P 2 (x) = 1 (3x - 1)
2 (3.15)
3
P 3 (x) = —(5x -3x)
2 4 2
P (x) = i (35x - 30x + 3)
4 8

(3.11) ve (3.14) kuvvet serisi çözümlerini i şleyerek, Legendre

çok-terimlerinin Rodrigues formülü denen bir toplu gösterimini
elde etmek olas ıdır:

d 2- 2 il-
(3.16)
P(x) = dx 2- (x -1)

Bunu başka yollardan daha güzel bir şekilde elde edebilece ğimiz
gibi, doğrudan doğruya (3.10) diferansiyel denklemini -e- kez
integre ederek de bulabiliriz .
Legendre çok-terimlileri -1 4x 41 aral ığında tam bir dik
fonksiyonlar cümlesi olu şturur:Diklik özelliğini kanıtlamak
için, doğrudan (3.10) diferansiyel denklemine ba ş vurabiliriz.
Önce PQ (x) için diferansiyel denklemi yaz ıp, bunu P ,(x) ile
çarparı z ve aral ık üzerinden integre ederiz:
1
(x) -
c1- [(1 x2 )
- --"--
-2 IP-91+ (f+1)1:> (x)
dx dx
İ lk terimin parçal ı integralini alarak

r
-ıı + .Ukfl ı p,e ,(x)p2 (x)] dx = 0 (3.18)
dx dx

elde ederiz. Şimdi -e ve t yü değiştirerek (3.18)'i bir kez

daha yazdıktan sonra, bunu (3.18)'den ç ıkarırsak elde edilecek
 113

olan sonuç diklik bağıntıs ıdır:

i£( e+ 1) - t' (e' + 1)11 Pp,(x)P

£,
(x) dx = 0 (3.19)
1

Q' için integral s ıfır olmal ıdır. Q= için integral

sonludur. Değerini saptamak için Legendre çok-terimlilerinin
açık gösterimini, örne ğin Rodrigues formülünü kullanmak gerekir.
Bu durumda integral aç ık olarak
(. 1 ri
1
lı fy x)] 2dx = d'er, (x2 -1) d (x22dx
2e 2 dx dx'
2 (£1)

şeklindedir. -e-kez parçal ı integrasyon uygulan ırsa

£ i 2£
(-1) f 2 £. d 2
N = (x -1) (x -1)'edx
2 22 (!) 2
dx
2e
2 .Q
sonucuna var ıl ır. (x -1) nin 2k-kez türevi (2Z)! sabitini
verir; böylece

(2£)! jr1 2
N . (1 - x )11 dx
2£ (k!) 2
2

bulunur. Kalan integral kaba kuvvetle al ınabilir; fakat tüme

varım yolu daha ekonomiktir. İntegral alt ındaki ifadeyi

2 Q 2 2 )Q - 1 x d(1-x 2 e
(1-x ) = (1 - x ) (1 - x2 ) .e-1 = (1 x + )
2k. dx

şeklinde yazal ım. Böylece

N = (
2£-1
2 k,
) N
Q-1
+
(2£-1) 1
• ir1 x d [(1
2 -e 1
x ) j
2 2£ (£1) 2

bulunur. Son terime parçal ı integrasyon uygulan ırsa,

2£
N ( ) N N
2k 2£ 2
 114

yada

(2 2,+ 1) N = 1)N (3.20)

C-1

sonucuna var ıl ır. Bu bağıntı , (22. + 1)Ne nin den bağıms ı z

olduğunu gösterir. 12.= 0 için, P (x) = 1 ve dolay ısiyle N = 2
dir. Böylece N £ = 2/(2Q+ 1)'dir? Bunu göre diklik ko şulu
1
2
P (x)P (x)dx = (3.21)
on
2Q+ 1

biçiminde yaz ılabilir ve Kesim 2.8'deki anlamda birim boylu

dik fonksiyonlar şunlardır:

U (x) = + 1 P„(x) (3.22)

2

Legendre çok -terimlileri dik fonksiyonlar ın bir tam cümle-

sini oluşturduklar ı ndan, herhangi bir f(x) fonksiyonu -1 x
aral ığında bunlar cinsinden aç ılabilir. Bu Legendre seris ı
temsili şöyledir:
4.0

f(x) = Aft (x) (3.23)

Burada
A- 2 Q. + 1
ff(x) P n (x)dx (3.24)
2 -1 Z

-İ

Şekil 3.2
 115

dir. Örnek olarak, Şekil 3.2'de gösterilen fonksiyonu ele

alal ım:

f(x),= +1 x > O için

_-1 x < O için.

Bu durumda
ı.o
2£ + 1 [ f
A e _- Jo ip (x) dx - ) Pay (x) d>1
2

dir. -etek (çift) için pe (x) tek (çift) oldu ğundan, sadece tek
Q. katsayı ları s ıfırdan farkl ıd ır. Dolayısiyle tek ler için
ri
A2 (22+ 1) )o P (x) dx (3.25)

bulunur. Rodrigues formülü arac ılığıyle bu integral al ınabilir

ve şu sonuca ulaşı lır:

1
A „= ( - ) (i-l) ı 2 (2e+1) (£-2)!!
(3.26)
Z 2
2( £+ 1 )!
2

Burada (2n + 1)!! "=, (2n + 1)•(2n -1) ...5.3.1'dir. Böylece

aş ağıdaki f(x) serisi bulunur:

3 7 11 P
f(x) = P (x) P (x) + (x) - ... (3.27)
2 1 3 5
8 16

Farklı mertebeden Legendre çok-terimlileri aras ında çeş itli

yineleme (recurrence)bağıntı ları vardır; bunlar integralleri
almada, düşük mertebeli çok-terimlilerden yüksek mertebelileri
türetmede, v.s. de yararl ıdı r. RodriguEs formülünden gösterile-
bilir ki

dP dP
E+1
(2£ + 1) P = O (3.28)
dx dx e

dı r. Bu sonuç, (3.10) diferansiyel denklemiyle birleştirilince,

çeş itli yineleme formüllerine yol açar. Bunlardan birkaç ını
yazal ım:
 116

( .e+ 1)p, +1 _ (2e+ 1) xPe + Pt_ ı = O

dP
2 +1 dP2,
x ( 2 + 1)132, = 0 (3.29)
dx dx

(x2 -1)--1-
1.P£— Qx P +2 P = O
dx 2-1

Bu yineleme formüllerinin kullanıl ışını açı klamak için, aşağı -

daki integrali ele alal ım:
L
I = x P (x)P (x) dx (3.30)
lt
-1

(3.29)'daki yineleme formüllerinin ilkinden xpri, için bir ifade

buluruz. Böylece (3.30)

1
I - J. P (x) (Q+1)PZ+1 (x) +JaP£-1 (x) dx
4+1 -1 Q'

haline gelir. Bu kez (3.21) diklik integrali kullan ılarak, Q'=

£±. 1 olmadıkça üstteki integralin s ıfır olacağı ; ve bu değer-
ler için ise

2(£+1)
x P (x) P (x)dx
Z £'
,t=
-1 (224-1)(2Q+3)
(3.31)
2Q
, t
(2Q-1)(2£+1)
olduğu gösterilebilir. £ ve nün rolleri değiştirildiğinde
de gerçekten aynı sonuç bulunur. Benzer olarak kolayca gösteri-
lebilir ki
r2(e+1)(2+2)

2
e =.€+2
x P (x)P (x)dx=l (2£+1)(2Q+3)(2C+5)
5 1 ,e
2(2e+ 22- 1)
(3.32)
,Q; = t
(2e -1)(2£+1)(2&3)

dir; burada Z' varsayılmıştır.

 117

3.3- Eksensel Simetrili S ınır-değer Problemleri

Küresel koordinatlarda Laplace denkleminin çözümünden

görüleceği gibi, eksensel simetriye sahip bir problem için
(3.5) ifadesinde m = 0- 1 dır. Buna göre böyle bir problemin
çözümü şöyledir:

(r-,E)) = + B r-(2+ ı ) j pe (cose) (3.33)

.ık,e, ve B£ katsayıları s ınır koşullar ı yard ımiyle saptanabilir.

a yarıçapl ı küre yüzeyi üzerinde potansiyelin V(8) olarak
belirtildiğini varsayal ım ve kürenin içindeki potansiyeli
bulmak istiyelim. Ba ş langıç noktas ında yük yoksa, potansiyel
orada sonlu olmal ıdır. Bu nedenle tüm e ler için B£ = 0 demek-
tir. A2. katsayı larını bulmak için, (3.33) ifadesini küre
yüzeyi üzerinde değerlendiririz:

oo Q
V(D) = :E: Ai a P,Q(cosO) (3.34)
2,0
Bu tam (3.23) türünde bir Legendre serisidir; dolayısiyle A
katsayıları şunlardır:
ıc
22.4-
A — v(9)P,,(cos8) sin9 de (3.35)
2a o
Örneğ in V(0) Kesim 2.7'deki eşit ve karşı t potansiyelde tutulan
iki yar ı-küreli duruma kar şı gelen fonksiyon ise, yani

V(9) =
O G < Tç2

4t-44 < TC

ise; bu durumda katsay ı lar (3.27) dekilerle orant ı lıdır.

Dolayısiyle küre içindeki potansiyel şöyledir:

3 r 7 r 3
(r,9) = V Pi (cos 19)--8-(--) 11(r)5p
a P3( "s e) + -T-
L -a- 5 ( cos 9) -

(3.36)
 118

e
Küre dışındaV potansiyeli bulmak için tek yapılacak iş (r/a)
yerine (a/r)'" +1 koymakt ır. Çıkan potansiyelin (2.27) ile ayn ı
olduğu görülür; sadece değiş ik yoldan elde edilmi ştir.
Sınır koşullarınca saptanan katsayıları ile birlikte
(3.33) serisi, potansiyel için tek olan bir aç ıl ımdır. Bunun
tekliği bize şöyle bir yöntem sağlar: Sınırl ı bir bölgedeki,
yani simetri ekseni üzerindeki potansiyel bilinirse, bundan
potansiyel problemlerinin çözümleri elde edilebilir. Simetri
ekseni üzerinde (3.33) şu hale gelir:

Olp(z = r) = ,r ( i + ı )] (3.37)
=o - t

Bu pozitif z'lerde geçerlidir. Negatif z' ler için her terim

(-1) 51 ile çarpılmal ıdır. Şimdi li[0(z) potansiyelini, herhangi bir
yolla, simetri ekseni üzerindeki keyfi bir z noktas ında buldu-
ğunuzu varsayını z. Eğer bu potansiyel fonksiyonu, bilinen
katsayı larla, (3.37) biçiminde z(n = )r , nin kuvvet serisine
açı labilirse, o zaman her r I2- ve r K kuvvetini pe(cose) ile
çarparak uzayın herhangi bir noktas ındaki potansiyel çözümü
elde edilir.
Okuyucunun belki canı s ıkı lacak ama biz yine eş it ve
karşıt potansiyeldeki yar ı-küreler problemine dönelim. İki
ayrı yoldan [(2.27) ve (3.36) problemin seri çözümünü zaten
elde etmi ş tik.
Şimdi söyledi ğimiz yöntem üçüncü yolu olu şturmaktadır. Eksen
üzerindeki bir nokta için
2 2
- a
415(z r) = V 1 r
2 2
r jr -Fa

kapal ı ifadesini (2.22)J bulmuştuk. Bu, a 2 /r 2 'nın

.
kuvvetlerine
açılabilir:

1 ı
(2 j ---7)r( j - a ) 2'
= r)
xfr

(3.37) aç ı lımıyla karşı laştı rı ldığında, sadece tek değerleri-

nin (e= 2j- ı ) i şe karış t ığı görülür. Dolay ısiyle küre dışında-
ki tüm noktalarda geçerli olan çözüm
 119

4)(r,8) = (2j- 1."(3- ) a 2j

(-1)3' () P (cos0)
2j-1
j=ı

dı r. Bu da, daha önce elde etti ğ imiz (2.27) ve (3.36) ile aynı
çözümdür.
x' 'deki birim noktasal yük taraf ından x 'de oluşturulan
potansiyelin aç ıl ım ı da önemli bir aç ı lımdır:

0.0

4
P (cosS) (3.38)
L+1 Q
\ L=0 r>

Burada r< (r› ), \-:"? ve 1 7:?lnün daha küçük (daha büyük) olan ı-
dır; )Ç ise -5-(4'ile x aras ındaki a;ıaiiir( Şekil 3.3'e bak ınız). Bu
açıl ımı kanı tlayabilmek için önce eksenleri döndürerek 'yü
z-ekseni üzerine getirelim. Bu durumda potansiyel Laplace
denklemini sağ lar, eksensel simetriye sahiptir ve x =
noktas ı dışı nda, (3.33)'e göre seriye açı labilir:

1 2
A r + B r (L+1) ) P (cos8)
z k
- x = .

x noktas ı z-ekseni üzerinde ise, sağ-taraf (3.37)'ye indirge-

nir; sol-taraf ise şu hale gelir:

1 1
2 2
T'<1 (r +ri -2rr'cos)j) 1/2 Ir - r'l

Bunu seriye açarak, eksen üzerindeki 7<ger için

0.
1
( ) Z
r> ` =o r>
 120

Şekil 3.3

z=r P

X
Şekil 3.4- z-ekseni çevresine yerle ştirilmiş , merkezi
z = b'de bulunan ve toplam yükü q olan a
yarıçaplı yük çemberi.

ifadesini buluruz. Art ı k eksen dışındaki noktalar için, (3.33)

ve (3.37) , ye göre, her terimi sadece !e (cosÇ) ile çarpmak
gerekir. Böylece (3.38) genel sonucu kan ıtlanmış olur.
Bir başka örnek, Şekil 3.4'deki gibi yerle ş tirilmi ş (z-ek-
 121

senini eksen kabul eden ve merkezi z = b'de bulunan) a yar ıçap-

11 bir dairesel yüzük üzerine düzgün biçimde dağı lmış toplam q
yükünün oluş turacağı potansiyeldir. Simetri ekseni üzerinde
al ınan bir P noktas ındaki potansiyel, q bölü AP uzakl ığıdır
(yine z = r yaz ıyoruz):

CD(z = r)
2 2 1/2
(r + c - 2rc cosi«)

2
Burada c = a2 + b 2 ve o< = tan -1(a/b) , dir. AP uzakl ığının
tersi, (3.38) kullanılarak seriye aç ı labilir. Böylece r > c
için
oo
ce
(I)(z = r =q P (cosoO
Q1-1
r
bulunur. r <:c için ise ifade şöyledir:

(z = T) = q P (coso0

Art ık bu serinin her elemanını P (cos e) ile çarparak uzay ın

herhangi bir noktas ındaki potansiyel elde edilir:

oo r'2
(r,e) = q Pt(cosoĞ PL (cos0)
£=o r 2+1

Burada r< (r5 ), r ve c'nin daha küçük (daha büyük) olan ıdır.

3.4- Bir Konisel Oyukta ya da Sivri Bir Konisel Uç Dolay ın-

da Alanların Davranışı

Çok daha karma şı k sınır-değer problemlerine dönmeden önce,

eksensel simetrili, fakat e n ın sadece s ınırlı bir bölgesinde
tanıml ı bir problemi ele alal ım. Bu, Kesim 2.11 1 de tart ışı lan
durumun üç-boyutlu benzeridir. 0 4 e L. , 0 4 o 4. 2•K ile
sınırl ı açısal bölgenin, Şekil 3.5 7de görüldüğü gibi, iletken
bir koni yüzeyi ile oluşturulduğunu varsayal ım. Bu bölge,
r3 <T1V2 için, bir 1- ,1tkenin içine açı lmış derin bir konisel
oyuk olarak düşünülebilir; (3 > TV2 için ise, uzay bölgesi,
 122

sivri uçlu bir iletken koniyi sarmaktad ır.

Legendre diferansiyel denkleminin Kesim 3.2'deki i ş leniş i
burada değişiklik gerektirir. Eksensel simetri varsayımı
nedeniyle (3.10) yine uygulanabilir; fakat ş imdi x = cos9 n ın
cosç34 xz: 1 bölgesinde sonlu ve tek-de ğerli çözümler aramak-
tayı z:Ayrica 9 = iletken yüzeyi sabit potansiyelde bulundu-
ğundan (bu sabiti s ı fır alabiliriz), cos9 cinsinden olan
çözüm, bu s ınır koşulunu sağlamak icin O da s ı fır olmal ıd ır.
x = l'de düzgün davranış istediğimizden, (3.11) ile yap ıldığı
gibi, x = 0 yerine x = l'de seri aç ı l ım ına baş vurmak yararl ıdır.
Bu nedenle

- x)
2

değişkenini tan ımlayıp, (3.10) Legendre denklemini bunun

cinsinden a şağıdaki hale getiririz:

d I- dP 1
T (1 ) + V(V+ 1)P = 0 (3.39)
ay L dş

Karışıklığa yol açmamak için turada 2 yerine Nı konmuştur.

(3.2)udeki U(r)/r ışınsal çözümlerine karşı gelen çözümler r v
ve r
1)- ı dir.

Şekil 3.5
 123

kuvvet serisi çözümünü (3.39)'da yerine koyduktan sonra, Irnin

en düşük kuvvetinin katsay ısını s ıfıra eşitlediğimizde oc= 0
olmas ı gerektiğini görürüz. Serideki ardaşık katsayılar aras ın-
daki yineleme bağıntısı ise

a.
3+1 (j-V)(j+9+1)
(3.40)
a.
(j + 1) 2

dir. Ir.0 (yani cos9 = 1) , de çözümü bire boyland ırmak amaciyle

a = 1 seçersek,
o
p = ( -y ) +1 ) ( -V) (V+1 ) (Y+1 ) (N) +2 ) 2 (3.41)
V 1!1! 2! 2!

seri temsilini elde ederiz. Önce şunu gözleriz: Eğer Y s ı fır

ya da pozitif bir tam say ı ise, seri belirli bir terimde
kesilir. Okuyucu, 'Y = Q, = için (3.41) serisinin
kesinlikle (3.15) Legendre çok -terimlileri oldu ğunu doğrulaya-
bilir. y 'nün tam say ıya eşit olmamas ı halinde, (3.41) bir
genellemeyi gösterir; ve birinci tür ve v'yüncü mertebeden
Legendre çok- terimlisi ad ını al ır. (3.41) serisi 2F (a,b;c;z)
hipergeometrik fonksiyonuna bir örnek olup, seri aç ı lımı
şöyledir:
2
ab z a(a+ ı )b(b+1) z
2 Fı (a.b.c.z)
" ' = 1 + — — +
2!
c 1! c(c + 1)

(3.41) ile karşılaş tırı ld ığında, Legendre fonksiyonunun

1-x)
Pv (x) = 2 Fg (-V, U + 1; 1; (3.42)
2
biçiminde yaz ı labileceği görülür. Burada tekrar al ış tığımı z x
= cos8 deği şkenine döndük. Hipergeometrik fonksiyonların
özellikleri çok iyi bilinmektedir. (Bak: Morse ve Feshbach,
Bölüm 5; Dennery ve Krzywicki. Kesim IV.16 18; Whittaker ve -

Watson, Bölüm XIV). 1),> (x) Legendre fonksiyonu x = l'de ve Ix1

1 için düzgün; fakat Y bir tam say ı olmad ıkça, x = -1'de
tekil (singular)'dir. N!'nün değerine bağlı olarak, lx I < 1
 124

bölgesinde belirli sayıda s ıfıra sahiptir. Pj(x) çok-terimlisi

lx1 41 için tane s ıfıra sahip olduğuna göre, gerçel v'ler
için, y büyüdükçe s ı fır sayısının da artmas ını bekleriz.
Üstelik aralık üzerinde s ıfırlar aşağı-yukar ı düzgün biçimde
dağılmış lardır. özel olarak, y büyüdükçe ilk s ıfır x = l'e
doğru yaklaşır.
Şekil 3.5' deki Laplace s ınır-değer probleminin temel
Çözümü
,
Ar P V (cos9)

dır; potansiyelin ba şlangıç noktas ında sonlu olmas ı için V>0

olmal ıdır. Potansiyelin tüm r'ler için 9 = da s ıfır olmas ı
gereğinden,

Py (cos(3) = 0 (3.43)
koşulunu buluruz. Bu, -9 üzerine konulan bir özde ğer koşuludur.
Py 'nün s ıfırlariyle ilgili olarak az önce söylediklerimizden
anlaşılacağı gibi, (3.43) sonsuz say ıda V= -Vk (k = 1,2,...)
çözümüne sahiptir; bunlar ı artan büyüklük s ıras ında dizeriz.
V= yi için x = cosp, p> (x)'in ilk s ıfırıdır. V= V için x =
co43, P-N5(x)'in ikinci s ıfırıdır. v.s...0 L 94.Gölgesinde
eksensel simetrili potansiyel için tam çözüm —şudur :
oo
(r,9) = Akr. Pv (cos9) (3.44)
k=ı k

Kesim 2.11'in ruhuna uygun olarak, büyük r 'lerde konulan

s ınır koşullarını sağlayan tüm çözümle değil de, potansiyel ve
alanların r = 0 dolayındaki genel davranış lariyle ilgilenmekte-
yiz. Bu nedenle potansiyelin r = 0 yak ınındaki davranışını
yaklaşık olarak (3.44)qin ilk terimiyle gösterebiliriz:

(r,e)) (cos9) (3.45)

Burada V, (3.43)'ün en küçük köküdür. Elektrik alan ı bileşenle-

ri ve konisel iletken üzerindeki yüzeysel yük yo ğunluğu şöyle-
dir:

E = -- V ArV-i
P (cose)
r
n Rk(cos 0) fonksiyonlar ı n ı n cos/3 x < 1 aral ığı ndaki diklikleri, P L (cose)
için izlenen yoldan gösterilebilir-bak. (3.17)-(3.19). Taml ı klar ı da göste-
rilebilir.
 125

E =
ı _Ar sin9 P' (cose) (3.46)
r 2,8

1A ı) - ı
Gir) = (cos(3)
41-c E 811913 - 4 ır r

Burada Py üzerindeki üs, argümana göre türevi gösterir. Alanlar

ve yük yoğunluğu, r -40 olurken r") 1 gibi deği şirler.

90 180
f3
Şekil 3.6- Py (cos(3)'nın ilk sıfırı için, (3 'nın (derece
cinsinden) fonksiyonu olardk y mertete
parametresi. o < O< 90° bölgesi bir konisel
oyuğa karşı gelir; 90° 4 4 180° ise bir
konisel ucu gösterir. r = o dolay ında
alanlar ve yüzeysel yük yo ğunluğu rV-- ile
orantılıdır. Kesikli eğriler, (3.48a) ve
(3.48b) yaklaşık ifadeleridir.
 126

Pv (cos(3)'nın ilk s ıfırı için v mertebesi, Şekil 3.6'da

nın fonksiyonu olarak çizilmi ştir. (3 « 1 için -J » 1 olduğu
açıktır. Bu bölgede y için yaklaşık bir ifade, büyük -v 'ler ve
8 <1 için geçerli olap Bessel fonksiyonuna yakla ş tırma yard ı -
miyle elde edilebilir: )

P (cos0) = J ((2V+ 1) sin e (3.47)

v o 2
J (x)'in ilk s ıfırı x = 2,405'dedir. Bu bize a şağıdaki -s)11 yü
o
verir:

2 405
, 1
9c-2 (3.48a)
2

1E1 ve o'niceliklerı r gibi değiştiklerinden, (3-ı 0 halinde

konisel bir oyuğun dibinde çok küçük alanlar ve çok az yük
vardır. P= 1V2 için konisel iletken bir düzlem haline gelir.
Bu durumda V= 1 olup, beklendi ği gibi, cr oc 1' dir. > 7t/2
için geometri art ık bir konisel ucun geometrisidir. Bu halde
v<1 olup, alanımız r = 0 , da tekildir. (3-3.7t için ise N> oldukça
yavaş bir biçimde sıf ıra gider. (It -(0 'n ın küçük olmas ı halinde
bir yaklaşıkl ık şudur:

v [294-1 ( 2 ) (3.48b)
Tr -

Buna göre Ot -(3) c.-=10° için V .-20,2 ve (T - (3) m 1° için •ı> =

0,1' dir. Her durumda, dar bir konisel uç için, uca yak ın
yerlerdeki alanlar r -114"e gibi değişirler; burada £. « 1 , dir.
Uç nokta dolayında çok büyük alanlar vard ır. Bu tür uçlar ın
paratonerlerdeki yararı Kesim 2.11'de tart ışı lmaktadır.
Bu genel türden potansiyel problemleri üzerine geni ş bir
tartışma R.N.Hall, J.Appl.Phys. 20, 925(1949) makalesinde
verilmektedir. Orada (3.43) denkleminin çok sayıda -.1>k kökü
için p'nı n fonksiyonu olarak grafikler vard ır.

3.5- Bağlı Legendre Fonksiyonları ve Y. (0,0) Küresel

Harmonikleri xm

Ş imdiye dek (3.33) biçiminde çözümlere sahip eksensel

simetrili potansiyel problemleriyle u ğraştık. 8' nın değişim
bölgesi Kesim 3.4' deki gibi s ınırlanmad ıkça, bu çözümler
sadece adi Legendre çok-terimlilerini içerirler. Bununla
beraber, genel potansiyel problemi 96 de ğişimlerin sahiptir;

* Bessel fonksiyonlar ı Kesim 3.7 de tartışı lacaktır.

 127

dolayısiyle (3,5) ve (3.9)' da m O'd ır. Bu durumda P£(cosO)

nın genelle ş tirilmesine, yani (3.9)'un keyfi R, ve m içeren
çözümlerine gereksinim duyar ı z. Temelde adi Legendre fonksiyon-
ları için izlenen yöntemle gösterilebilir ki, -1 x L 1
aralığında sonlu çözümlere sahip olmak için parametresi
sıfır ya da pozitif tür tam sayı olmalıdır ve m tam sayısı
sadece -4 -(-2- 1),... O, 1), R, değerlerini alabilir.
Bu özelliklere sahip çözüme, ba ğl ı Legendre fonksiyonu 41 (x)
adı verilir ve pozitif m için şu formülle tan ımlanır: *

x2)m/2 dm
P1;(x) = (-1) m (1 - m yx) (3.49)
dx

P£(x) için Rodrigues formülü kullan ılırsa, hem pozitif hem de

negatif m için geçerli bir tanım elde edilir:

(-1)m (1 x 2 ) m/2 cı 2+rn 2 2

pm(x) (x - 1) (3.50)
£ 2
2 t! dxFl-m
2
(3.9) diferansiyel denklemi sadece m 'ye bağlı ve m bir tam
m
sayı olduğundan, Pj (x) ve P (x) birbirleriyle orantıl ıdır.
Bunun

ppx) = (-1)m (2- m ) ! pm(x) (3.51)

(24m)!
şeklinde olduğu gösterilebilir.
Sabit m için P ri(x) fonksiyonlar ı , R indisine göre -1Z.x41
aral ığı nda dik bir cümle oluştururlar. Legendre fonksiyonlar ı
için izlenen yoldan diklik bağınt ıs ı elde edilebilir:

f-1i PmA.o (x)PmE (x)d x = 2

2f41
8 2: Q (3.52)

Laplace denkleminin çözümü, r,8 ve (1), değişkenlerinin her

birine tek tek bağlı üç fonksiyonun çarp ımı olarak yaz ı lmıştı .
Oradaki açısal çarpanları bir araya getirip, birim küre üzerin-
de birim boylu dik fonksiyonlar kurmak yararl ıdı r. Biz bu i
ını vereceğiz. Qm(<,6) = eimWfonksiylarüehmoniklrad

Po için faz seçimi, Magnus ve Oberhettinger ile E.0 Condon ve

Theory of Atomic Spectra, Cambridge University Press (1953) kitab ı n-
daki seçimdir. Aç ı k ifadeler ve yineleme formülleri için Magnus ve Oberhet-
tinger, sayfa 54'e bak ı n ı z.
 128

fonksiyonları , m indisine göre, 0 ‘..a1,444 21t aral ığında tam bir

dik fonksiyonlar cümlesi olu ş tururlar. 13M2,(cos8) fonksiyonları
da, her m değeri için 2 indisine göre -1 cose L 1 aral ığında
benzer bir cümle meydana getirirler. Dolay ısiyle . 91111
çarpımı , ,e
ve m indislerinin her ikisine göre, birim küre
şturacakt ır. (3.52) yüzeirndtambikcüleou
boyland ırma koşulundan ç ıkarı labileceği gibi, Y(e ,0) ile
gösterilen ve uygun şekilde bire boyland ırı lmış m fonksiyon-
lar şunlardır:

y
im
(e _ vi 2)2+1 Ge-m)! ‘
Pm (cos9) eimel) (3.53)
47v (k+m)!

(3.51) den görülebileceği gibi,

,
Y e _m (e, ci5) = (-1)my;m (e4) (3.54)

dir. Boylandırma ve diklik koşulları

2/td4,57sine deY2m,(C,4)Y2m(e, 4>) = S , g m'nt (3.55)

o o
biçiminde olup; taml ık bağınt ısı ise, (2.35)'e eşdeğer olarak
00 2
XQm (9',0')Yul (935) = 45(')5(cose-cos9') (3.56)
L=0 111.„_

şeklindedir. Aş ağıdaki tabloda, birkaç küçük 2 değeri ve m 0

için Y 2m (E4,4) , lerin açık biçimleri görülmektedir. Negatif m
ler için ise (3.54) kullan ı labilir.

Ykm (O ' 0) Küresel Harmonikleri

Q. 0 Y -

= ı Y
11 sin9 e 341
3 •K %.18

Y cos
10
 129

Y _ 1 . 2 24)
22 &in 9 e
4 2'n

2= 2Y
21
= \ir 15 t sıng cos8 ei +

3 2
Y k - COS 9-
20 2 2

35 sin 3e
Y 33 = 14 4TC
.
105 sn2 2iclı
Y - ı 8 cos8 e
32 27i
= 3
2
Y 31 = sin8 (5 cos 9 - 1) e i

Y
30
= ( 52 cos3 - 32 cos8)

m = 0 için şuna dikkatinizi çekelim;

YL0 (0,4) = 2e4.1

P (cose) (3.57)
4'g
Keyfi bir g(e, ı4o) fonksiyonu, küresel harmonikler cinsinden
seriye açılabilir:
o. Q
g(04) = A Y (e 4)) (3.58)
im it m
Buradaki aç ıl ım katsayı ları şunlardır:

ALm = dn. Y;bil (04) g(0,4)

Gelecek kesimde ilgilenece ğimiz konu, bu aç ılımın A = O'daki

biçimidir. Bunun için, (3.57) tan ımı ile,

,?( 6,4>) 18 =0 = Afi (3.59)

0
 130

buluruz; burada

A = j- dil, P(cose) g (e,4>) (3.60)

io 41x

dir. Serideki m 0 , 11 tüm terimler 8 = 0 da s ı fır olmaktadır.

Sınır-değer probleminin küresel koordinatlardaki en genel
çözümü, küresel harmonikler ve r'nin kuvvetleri cinsinden
yaz ılabilir:
00
CD(r,e,9S) y- [ N omr 4 13,emr -(£4-1)
-

Y2m ( 8 ,4))
(3.61)
m=-R.

Bu, kuş kusuz (3.33)'ün genelle ştirilmi ş idir. Eğer potansiyeli-

miz bir küresel yüzey üzerinde belirtilmi şse, (3.61) i bu
yüzey üzerinde değerlendirip,(3.58)'i kullanarak katsay ıları
saptayabiliriz.

3.6- Küresel Harmonikler İçin Toplama Teoremi

Şimdi de küresel harmonikler için toplama teoremi ad ını

alan oldukça ilginç ve kullan ış lı bir matematiksel sonuca
değineceğiz. Şekil 3.7'de görüldü ğü gibi, küresel koordinatlar ı
s ırasiyle (r,8,4ı) ve (r',8',4Y) olan 3? ve yer vektörleri
aras ındaki açı y olsun. Toplama teoremi, açıs ıyla ilgili
Vyinci mertebeden bir Legendre çok-terimLisini (8,0) ve (e',41>')
adlarına bağlı küresel harmoniklerin çarpımları cinsinden
ifade eder:

Şekil 3.7
 131

2
P (cosX) = 4TC Y;m (9',4') Y,em (0,4') (3.62)
2L+1
m= .Q
-

Burada cos ö = cos9 cos8' + sin9 sinG' cos(0'7 ıP)'dür. Bu teoremi

kanıtlamak için X!'' vektörünü sabit gibi dü şünelim. Bu durumda
Pz(cosV çok-terimlisi, aç ı ları parametreler olmak
üzere, sadece 9, q) açı larının bir fonksiyonu olur ve (3.58)
serisine aç ılabilir:

P (cos) = > A o, m Yi , m (9,4) (3.63)

Bunu (3.62) ile karşılaş t ırınca, sadece =L 'li terimlerin

varolduklar ı anlaşı l ır. Bunun böyle olduğunu görmek için, eğer
koordinat eksenleri vektörü z-ekseniyle çak ış acak biçimde
seçilirse, rn ın bildiğimiz kutupsal açı halinde geleceğine ve
P.e(cosn ın

7"2 P2(cos) + £(i+ı (3.64)

)P (cos)ç) = 0
r2
de9klemini sağlayacağına dikkat ediniz; burada
7 bu yeni eksenlere göre Laplasiyendif. Şidi eksenler Şekil
3.7'de görülen duruma döndürülürse, V' = V oldu ğu ve r'nin
de değişmediği anlaşıl ır. * Sonuç olarak pe(cos)f) gene (3.64)
biçiminde bir denklem sa ğlar; yani Q 'yinci mertebeden bir
küresel harmoniktir. Bu da onun sadece mertebeli YLm 'lerin
bir çizgisel kar ışım ı olduğu anlam ına gelir:

P (cos) = Am (8' ,(k ) yzm (eAd) (3.65)

m=-£
A (9',0') katsay ı ları ise şöyle verilir:
m

A
m
(8' 0') = f 4m (9,(P) P2 (cosX) dS1 (3.66)

Şimdi de bu katsayıyı geli ş tirelim. Bu katsayı , (3.60) uyarınca

V4TV(Ze+ 1.)'Y*0 ,,, (9,0) fonksiyonunun Ytm ,(X,P )'lar cinsinden
"- - —
2 2 „ 2
* Dönmeler alt ı nda V' V degi ş mezli ğ inin en kolay ka n ı t ı ş udur: V nl> =
V . r''1, [3, ir operatör skaler çarp ı m ı olup, tüm skaler çarp ımlar dönmeler
alt ı nda de ğ i ş mez kalmaktad ı rlar.
 132

seriye açı l ımındaki m' = 0 l ı terimin katsay ıs ı olarak düşünü-

lebilir; burada Y t ,Of,pPlar, (3.64) ün ünlü eksenine göre
yazılmış harmonikl&dir. Böylece (3.59) ba ğıntısından yararla-
nıp, sadece bir tek j2, değerinin var olmas ı nedeniyle, (3.66)
katsayıs ını

Am ( 8 ',g5 ') = (3.67)

47" .
22t ı m o

olarak buluruz. (X,(3)'nın fonksiyonlar ı olan (e4ı ) açılar ı â =O

(8',01 ) açı larına giderler. Böylece (3.62) tWama
teoremi kanıtlanm ış olur. Kimi kez bu teorem Ytm yerine P t (cose)

Pf2 (cos¥) = Pt (cos8) PQ(cos49')

+ 2 (i- m )!" P mo (cos(9)(cos9')cos[m4-(1,' (3.68)

m=1 (t+m)!

Eğer ö açıs ı s ıfıra götürülürse, Y lerin kareleri için bir

"toplam kural ı " elde edilir: em ,

2.
2 2.Q.+ 1
lYtm (9,0k)) - (3.69)
m=-2
->
x' 'deki birim yükün x de oluş turduğu potansiyelin (3.38)
açıl ım ını en genel biçimine sokmak için toplama teoremi kulla-
nı labilir. (3.62) , deki PL(cos) aç ı l ımını (3.38) de yerine
koyarak
00 Q
1 r< K
= 4n r2+1 Y£m (19 )Y2m (9, ,P(3.70)
.e=o m=_:e 2e+ ı
->
ifadesini elde ederiz. Bu potansiyel ifadesinde x ve x' koordi
natlar ına olan bağl ı lık tam anlamiyle ayr ı çarpanlar biçiminde -
dir. Bu durum yük yoğunlukları v.b. üzerinden al ınan integral-
lerde büyük kolayl ıklar sağlar; çünkü bu gibi integrallerde
lerden biri integral değişkeni ve di ğeri ise gözlem noktas ının
koordinat ıdı r. Buna karşıl ık ödenecek ücret, bir tek terim
yerine bir çift toplamla u ğraşmakt ır.
 133

3.7- Silindirik Koordinatlarda Laplace Denklemi, BF'ssel

Fonksiyonları

Şekil 3.8'de görülen (9,(,z) silindirik koordinatlar ında

Laplace denklemi şu biçimi al ır:

-301b *-24?

-5,2
1
--"b ?
1
s>2 c1,2 "- z2 ° (3.71)
P

Değişkenlerinin ayrılmas ı için yerine

= R(? ) Q(4)Z(z) (3.72)

Şekil 3.8

konur. Bu, olağan biçimde aşağıdaki üç adi diferansiyel denkle -

me yol açar:

2
d Z 2
- k Z= O (3.73)
2
dz

d2Q 2
N1 Q = 0 (3.74)
d4i
»2 ) R = 0
2
R 1 dR + (k 2 (3.75)
d2 j,
f2 df
 134

İlk iki denklemin çözümleri basittir:

kz
Z(z) = e ±

Q(4)) = (3.76)

Tüm 4) bölgesi girilebilir iken potansiyel in tek değerli olmas ı

için, v bir tam sayı olmal ıdır. Fakat z-doğrultusunda bir
s ınır-koşulu koymadıkça, k parametresi keyfidir. Şimdilik
nın gerçel ve pozitif oldu ğunu varsayacağı z.
Işınsal denklem x = ky de ğişken değiştirmesiyle standart
bir biçime sokulabilir:

2
d R 1 dR
+ (1- )R. O (3.77)
2
2 x dx x
dx

Bu Bessel denklemi olup, çözümlerine V'yüncü mertebeden Bessel

fonksiyonları ad ı verilir. Bessel denklemi için
op
R(x) = x°( ax j (3.78)
j=o 3

biçiminde bir kuvvet serisi çözümü varsay ı lırsa, o zaman

c‹. + (3.79)

ve j = 1,2,3,... için

a 2j = 2j-2 (3.80)
4j(j+0a
0

olduğu bulunur. xj 'nın tüm tek kuvvetleri s ı fır olan katsay ı la-
ra sahiptir. (3.80) yineleme formülü kendi üzerinde kullan ıla
kullan ıla

(-1)3('(0( 1.)
a2i = a (3.81)
22j . . o
,!]-( 3 +.<-1_1)

elde edilir. a katsayısı için al ışı lagelen seçim

o
-1 .
a =u'cno‹,_ 1)] dir. Buna göre, bulunan iki çözüm
o
 135

"
Jv(x) = ("') >3=0 3!Pj+V+1)
(-1)7
( x ) 2j
2
(3.82)

(-l)j x 2j
J (x) = ( ) (3.83)
-v 2
j=0 iu-ki_v+ı
) 2

dir. Bu çözümlere, ±V>yüncü mertebeden birinci tür Bessel fonk-

siyonları denir. Bu seriler x'in tüm sonlu değerleri için
yakınsaktırlar. Eğer y bir tam sayı değilse, bu iki J tv (x)
çözümü, ikinci mertebeden olan Bessel diferansiyel denkleminin
çizgisel bağımsı z bir çözüm çiftini olu ştururlar. Bununla
beraber, y bir tam say ı ise, bu çözümlerin çizgisel bağımlı
oldukları çok iyi bilinmektedir. Gerçekten de Y = m gibi bir
tam sayı için, yukardaki seri gösteriminden görülece ği üzere,

J (3.84)
-m (x) = (-1) m Jm (x)

dir. Sonuç olarak, y bir tam say ı olduğunda, çizgisel bağıms ı z

bir çözüm daha bulmak gerekir. Bu nedenle, y bir tam say ı
olmasa bile, Jtv (x) çifti yerine Jv (x) ve N v(x) fonksiyonlar ını
almak al ışkanl ık haline gelmi ştir. Buradaki Nv(x) fonksiyonuna
Neumann fonksiyonu (ya da ikinci tür Bessel fonksiyonu) denir:

N ( x) = J,,(x)
- cosVn- J..v(x) (3.85)
V sin v -rk

Tam sayı olmayan Y 'ler için, N v (x) in Jv (x)'den çizgisel

bağıms ı z olduğu açıktır. -Y -Aptam say ı limitinde, N v (x)Iin
JV (x)iden gene de çizgisel bağımsız olduğu gösterilebilir.
Umulduğu gibi, N v (x) fonksiyonu logx içerir. Seri temsili
kaynak kitaplarında verilmektedir.
Hankel fonksiyonları denen üçüncü tür Bessel fonksiyonları
J v (x) ve N (x)'in çizgisel kar ışımları olarak tanımlanırlar:

H V( i) (x) = Jv (x) + iN (x)

V
( 2) (3.86)
H (x) = J (x) - iN (x)
V v v
Hankel fonksiyonları da, t ıpkı Jv (x) ve N v (x) gibi, Bessel
denklemi için temel bir çözüm cümlesi olu ştururlar.
 136

Jy , Ny, H y1) , H (v2 ) fonksiyonlar ının tümü aş ağıdaki yineleme

(

formüllerini sağlarlar:

V-1
(x) + .0,v +1 (x) = -X v(x) (3.87)

i=
(x)
2
dDijx)
dx (3.88)

Burada 1.2. v (x) v'üncü merteteden silindir fonksiyonlar ının

herhangi biridir. Bunlar do ğrudan doğruya (3.82) seri temsilin-
den doğrulanabilir.
Kaynak olur düşüncesiyle, çeşitli türden Bessel fonksiyon-
larının limit biçimlerini, değişkenlerinin küçük ve büyük
değerleri için vereceğiz. Sadece bask ın terimleri açıkça
yazacağı z:

1 ( x ).V
x <<.1 , JVx)
( (3.89)
PV+1) 2

7t [141(2) + , -9= 0
N (x)
v (3.90)
1-7 (v) ( 2
y# O
x

Bu formüllerde NPnün gerçel oldu ğu ve negatif olmadığı varsa-

yı lmaktad ır.

J VTc TC
x » 1 , cos (x
v —
2 —
4 )

(3.91)
2 TC
N (x) -3.1 sin (x
V x 2 4

Küçük x davran ışından büyük x asimtotik biçimine geçi ş x") v

bölgesinde olur.
(3.91) , deki asimtotik biçimlerden açıkça anlaşı lacağı gibi,
her Bessel fonksiyonu sonsuz say ıda köke sahiptir. Biz daha
çok Jv (x)iin kökleriyle ilgileneceğiz:

J (x ) = O n = 1,2,3,... (3.92)
y vn
 137

x vn J,(x)'in n'yinci köküdür. 'nün ilk birkaç tam say ı

' . r .
degerı iç i n, ilk uç kök şunlardır:

V= 0 , x = 2,405 , 5,520 , 8,654 ,

on
V= 1 , x in = 3,832 7,016 , 10,173 ,

2n = 5,136 , 8,417 , 11,620 ,

V= 2 ' x

Yüksek kökler için

xvn nn+ (V
2 2

asimtotik formülü, en az ından üç basamak düzeyinde, yeterince

kesindir. Köklerle ilgili tablolar, Jahnke, Einde ve Lösch
(sayfa 194) ile Abramowitz ve Stegun (sayfa 409)'da verilmek-
tedir.
Laplace denkleminin ışınsal kısmının çözümünü Bessel
fonksiyonları cinsinden bulduğumuza göre, art ık Bessel fonksi-
yonlarının hangi anlamda dik ve tam bir fonksiyonlar cümlesi
oluşturduklarını sorabiliriz. Sadece birinci tür Bessel fonksi-
yonlarını ele alacağı z ve sabit VO, n 1,2, ... için
g■ Jy (x v ?/a) fonksiyonlar ının 0 L.; sş- L. a aral ığında bir dik
cümle oluşturduklarını göstereceğiz. Gösterime Jy (xy n 9/a) tara-
fından sağlanan diferansiyel denklemle ba ş layacağı z:

2
dj. (x x 2
1 d v vn t)
a vn V2 ) jv (xvn —
+ ( a = O
P cip d y>
2
a
(3.93)

Bu denklemi fj.,> (x vn , 9/a) ile çarpıp O'dan a' ya dek integre

edersek

2
o dj (x 2
(a (x v Vna a x n V f)J (x ı' )d?= 0
)o Jy Vn'a'd? Y d ? So ( V2 - -01-1 14)jV xvn'a v vna
d? a J

bağıntısını elde ederiz. (9J,,J,', )'nün Q= 0 ( 0 için) ve

j>= a'da sı fır olduğunu kulland ığımı zda, parçaliintegrasyon
bizi şu sonuca götürür:
 138

dJ (x dJv (x -)
a V Vn'a vna d? + S a ( (x f-)J (x P
So d? d? o 2 -Z)?,1
2 v vn'a V Vna )d?= 0
a f

Şimdi ayni ifadeyi n ve n' yü değiştirerek yaz ıp taraf tarafa

çıkarırsak diklik koşulunu elde ederiz:

(x
2
- x
2
)
r a PJ (x - ) J (x ) dp = 0 (3.94)
Vn Vn v vn' a v Vn
o
(3.87) ve (3.88) yineleme formülleri ve diferansiyel denklem
arac ıl ığıyle boyland ırma integrali
a 2 2 (-
5) )
S
o
J
V(x Vn a v (x vn ) d? = v+1
(x
Vn
)
P
d nn' (3.95)

olarak bulunabilir. Bessel fonksiyonlar ı cümlesinin tam oldu ğu-

nu varsayarak, p'nun keyfi bir fonksiyonunu 0 < Q 4 a aral ı -
ğında bir Fourier-Bessel serisine açabiliriz:
00
f(5>) = >-- A J (x J> (3.96)
n=ı Vn V Vn a
Burada

A = 2 Ja:-) dp (3.97)
Vn 2 2
a J (x )
Sao ?f(5>) Jv (xyn
V4-1 Vn

şekl ındedir. (3.96) y ı türeti şimiz sınırlamas ını içermek-

tedir. Gerçekte bunun tüm değerleri için geçerli olduğu
kanı tlanabilir.
(3.96) ve (3.97) açı l ımı , bildiğimiz Fourier-Bessel serisi
olup, özellikle 9= a da s ı fır olan fonksiyonlara (örneğin,
bir silindir üzerinde Dirichlet s ınır koşullarına) uygundur
(gelen kesime bakını z). Fakat dikkat edileceği gibi,4' Jy (yvn
)/a) fonksiyonları cinsinden başka bir seri aç ılımı da olasf- A
d ır; burada y vn , [dJ„)(x)3/dx = 0 denkleminin n'yinci köküdür.
Nedeni ise şffiur: Fonksiyonlar ın dikliğini kan ıtlarken tüm
istenen, sadece ›. 0 ve 5-- a uç noktalarında ?J,,(9■ ?)(d/d5)-
J (W?) niceli ğinin s ıfır olmas ıdır. Bu gereksinim ya 9l=x 1
vnıa
 139

yada /a ile karşılanır; burada Jv (xv ) = 0 ve

J,,(yyn ) = O'dır. ' nrŞ J),(Yv 4/a) cümlesi cinsinden olan aç ılım,
özellikle, p= ada s ıfıl?. eğimli fonksiyonlar için yararl ıdır
(Problem 3.10'a bakını z).
Fourier-Bessel serisi, Bessel fonksiyonlar ını içeren
açıl ımlardan sadece biridir. Di ğer olanaklardan baz ıları ise
NL..;Fann serisi Cn=o a nJ v±n (z) , Kapteyn serisi
a J,((v+ n)z) ve Schlömilch serisi > a J (nx)] dir.
ı ma
BIIİ=Reri%rin özellikleri üzerine ayr ıntılı fgrtış n v
için, oku-
yucuya, Watson'un XVI-XIX. Bölümleri sal ık verilebilir. Geze-
genlerin Kepler hareketi ve h ızlı hareket eden yüklerin ışımas ı
tartışmaları nda Kapteyn serisi ortaya ç ıkar (Problem 14.7 ve
14.8'e bakını z).
Bessel fonksiyonlar ının özelliklerini bırakmadan önce şuna
dikkat edilmeLlidir. Eğer Laplçe denkleminin ayrılmas ında,
(3.73) deki k ayırma sabiti -k olarak al ınmış olsaydı , Z(z)
çözümü sinkz ya da cos kz olur ve R( .5) ) denklemi de

d2 R 1 dR 2 v2 ) R = 0 (3.98)
+ (k +
5) d? 9 2-
d5
biçimine girerdi. ksı = x diyerek, bu denklem

d2 R 1 dR
(1 + 'N
)2
) R= 0 (3.99)
2 x dx 2
dx x

haline getirilir. Bu denklemin çözümleri düzeltilmiş Possel

fonksiyonları adını al ır. Bunların saf sanal argümanl ı Bessel
fonksiyonlar ı olduklar ı açıkt ır. Çizgisel bağımsı z çözümlerin
al ışılagelmiş seçimleri I v (x) ve K (x) olarak gösterilir.
v
Bunlar
I (x) = i v J (ix) (3.100)
v v
K v (x) = R 4V+i. (1) (ix) (3.101)
--- V

biçiminde tanımlanı rlar ve gerçel x ve V için gerçel fonksiyon -

lardır. Bunlar ın küçük ve büyük x de ğerleri için davran ış
biçimleri, gerçel y > O varsay ımı altında şöyledir:

x« 1, I (x) -->
v ( x (3.102)
r(v+ 1) 2
 140

K
V
(x) L gn(-;,-) + 0,5772 , v= 0 (3.102)

•V 0 (3.103)
2

1 x
x » 1,V I (x)--). e + O (--L-)

K (x) e x + 0(—)1 (3.104)

3.8- Silindirik Koordinatlarda S ınır-değer Problemleri

Silindirik koordinatlarda Laplace denkleminin çözümü 4).

R(P)Q(4)Z(z) dir; buradaki ayr ı ayrı çarpanlar önceki kesimde
verilmi ş lerdir. Şimdi Şekil 3.9' da görülen özel s ınır-değer
problemini ele alal ım. Silindirin yar ıçapı a ve yüksekliği L
olup, üst ve alt yüzleri z = L ve z = 0' da bulunmaktad ır.
Silindirin yan ve alt yüzleri üzerinde potansiyel s ıfırdır;
üst yüzü ise 4>= V(p,O) gibi bir potansiyele sahiptir. Silindir
içindeki herhangi bir noktada potansiyeli bulmak istiyoruz.
('nin tek değerli olmas ı ve z = O'da s ıfır etmesi için

= A sin m4i+ B cos m4

(3.105)
Z(z) = sinh kz

olmal ıdır; burada y= m bir tam say ı , k ise saptanacak olan

bir sabittir.
Işınsal çarpan
R (Ç)) = CJm (k5)) + D Nm (k?) (3.106)

biçimindedir. Potansiyel p= O'da sonlu ise, D = O'd ır. Potan-

siyelin f>. a'da s ıfır olma gereksinimi, k'yı sadece aşağıdaki
özel değerlere s ın ırlar:
x
k = mn
n = 1 2 3, (3.107)
mn
a

Burada • x (x )
muı m mn - O' ın kökleridir.
Bu koşulların tümünü birleştirince, çözümün genel biçimini
 141

Şekil 3.9

=> >
00 00

4)(?,+,Z) m=o n=-1

Jm (kmn f)Sinh(k rnn Z){A ronSinrn4 -1- Bmncos41
(3.108)

şeklinde buluruz. z = L'de potansiyel V(?,4i) olarak verilmi ş ti.

Dolay ısiyle

V(1),0) = sinh(k L)J (k 9) A sinr4 + B cos my6]

mn m mn mn mn
m,n

yazabiliriz. Bu, g5 ,
ye göre bir Fourier serisi, p'ya göre ise
bir Fourier-Bessel serisidir. Katsay ı lar, (2.37) ve (3.97) ._
den,

mn -
2 cosech(k
22
Tta Jm+ ı (k a)
mn
L)

A
/,
d0 s: dp ? v(?,(pJm (kmn? )sin mck
mn
(3.109)
2cosech(k L)
mn
B
mn 2 2
102/ dy5 Sao d? ?V(?,9S)3m (knin?)cos nts6
Tta J
m+ı (k
mna)
olarak bulunur; sadece seride m = o için ±- B yazmal ıyı z.
2 °"
(3.108) aç ı lmının özel biçimi, potansiyelin keyfi fı için
 142

z = O'da ve keyfi z için ?= a'da s ıfır olma gereksiniminden

ortaya çıkmıştı . Bu açılım, farklı s ınır koşullarında farkl ı
biçimler alacakt ır. Potansiyelin üst ve alt yüzeylerde s ıfıra
ve yan yüzeyde V( , ,z) , ye eşit olmas ı örneği, Problem 3.8
olarak okuyucuya bırakılmaktad ır.
(3.108)'deki Fourier-Bessel serisi, p'nun O 4 ? G a gibi
sonlu bir aral ığı için uygundur. a-5 oo yap ı l ırsa, bu seri bir
integrale dönüşür; tıpkı bir trigonometrik Fourier serisinden
bir Fourier integraline geçildi ği gibi. Örneğin, yük olmayan
uzayda potansiyel z > 0 için sonlu ve oo için s ıfır ise,
z>. 0 bölgesinde çözümün genel biçimi

oo oo
q(?4,z) = ZSodk e kzJil(lk?) [Am (k) sinmt. + B (k)cos mcpi
(3.110)

olmal ıdır. Eğer potansiyel tüm z = 0 düzleminde V( ?,ctı) olarak

verilmi şse, katsayılar aşağıdaki bağınt ı yardımiyle saptanabi-
lirler:
oo coo
V(?,(P) = j dkJ (k?) sin rrigı + B (k) cos msfı>1
o m m (k) m
m=o

O'ye göre değişim tam bir Fourier serisidir. Bu nedenle A m (k)

ve B (k) katsayı ları ayrı ayrı şu integral bağınt ılarla

r oo Am (k' )
1
V(?,(1)) cs oi: m(1) d4, = )0Jm ck dk'
r m Bm(k')

(3.111)
Birinci türden olan bu ışınsal integral denklemler, Hankel
dönfişümlerini içerdiklerinden, kolayl ı kla çözülebilirler. Bu
amaçla
oo 1
x J (kx)J (klx) dx =
m m k
g(k ' - k) (3.112)

integral bağıntısından yararlanı labilir. (3.111) denkleminin

her iki yan ını fJ (k?) ile çarpıp püzerinden integre ettikten
sonra (3.112) ' yi m kullanırsak, katsayıları , z = 0 düzleminin
tüm alanı üzerinden al ınan aşağıdaki integrallerle saptamış
oluruz:
 143

A (k) zn
°°dsı f cicf> V( ?,q))J m (k?) sin mc1)
Bm (k)
m
jr
o 0 cos m ıl)
(3.113)

Alışı ldığı gibi, (3.110) serisinde m = 0 için 2- B o (k) kullan-

malıyız.

3.9 Green Fonksiyonlar ının Küresel Koordinatlarda Aç ılımı

-

Potansiyelin s ınır değerleri yanında yük dağılımların ı da

içeren problemleri (yani Poisson denkleminin çözümlerini) ele
almak için, uygun s ınır koşullarını sağlayan G(x) Green
fonksiyonunu saptamak gerekir. Bu sınır koşulları , daha çok
ayrılabilen koordinat sistemlerinin yüzeyleri üzerinde, örne ğin
küresel ya da silindirik s ınırlarda belirtilirler. Bu durumda
Green fonksiyonunu, sözkonusu koordinatlara uygun fonksiyonla-
rın çarpımlarının bir serisi olarak ifade etmek yararl ıdır. Bu
açılım tipini önce küresel koordinatlarda anlatacağız.
Sonsuzdaki yüzeyler d ışında s ınır yüzeyi içermeyen hallerde
Green fonksiyonunun aç ılımı daha önce (3.70) biçiminde zaten
elde edilmi şti:

1 2'
= 4'n £ ro+1
)-X'--3(1 .0 vol. ,~t 22+1

Şimdi de r = a'da bir küresel s ınıra sahip "d ış bölge" proble-

mine uygun Green fonksiyonu için benzer bir aç ılım elde etmek
istediğimizi varsayal ım. Sonucu, (2.16)'daki görüntü biçimli
Green fonksiyonundan hemen bulab ıliriz. (2.16) , daki her iki
terim için (3.70) aç ılımını kullanarak
r
e ,2
a x+1 3f I 1
) = 4'11
r 2+1 a rr tm

(3.114)
ifadesini elde ederiz. (3.114)'ün yapısını açıkça görmek ve
sınır koşullar ını sağladığını doğrulamak için, ışınsal çarpan-
ları r G;r.' ve r > r' için ayrı ayrı yazal ım:
 144

a22+1
t+1 ' r r'
rQ ı ( a2 ) 12+1 rl 2.+1 r
a rr' (3.11 5)
2 a22+1

C
[
{ 1
r , r ). r'
r e+1 r

Herşeyden önce şuna dikkat edelim: Ya r ya da r' anya e şit

olunca, ışınsal çarpan sıfır olur. Ayni şekilde, r ya da
o, olurken, ışınsal çarpan gene s ıfır olur. r ve r''ye göre
simetriktir. Sabit bir r' de ğeri için r nin fonksiyonu olarak
bakıldığında, ışınsal çarpan, Laplace denkleminin (3.7) ışınsal
-
kısmının ve r (t+1) çözümlerinin bir çizgisel kar ışımıdır.
Fakat bunun t < r' ve r > r' için farkl ı bir çizgisel kar ışım
olduğunu itiraf edelim. Nedeni a şağıda açıklığa kavuşacaktır;
ama şimdiden şu kadarını söyleyelim ki bu, Green fonksiyonumu-
zun delta fonksiyonlu Poisson denkleminin bir çözümü olmasiyle
ilgilidir.
Bir Green fonksiyonunun ayr ılabilen koordinatlardaki aç ılı-
mının genel yapısını gördükten sonra, şimdi ilk ilkelerden
başlayarak bu gibi aç ılımların sistemli bir biçimde kurulu ş la-
rına geçebiliriz. Bir potansiyel problemi için Green fonksiyonu
2 -4,
V G(x,x') =-41"(0(x - x') (3.116)

denklemini sağlar ; burada S sınır yüzeyi üzerindeki x ya da

x' için = 0 s ınır koşulları sözkonusudur. Küresel
s ınır yüzeyleri halinde, (3.114) genel biçimine sahip bir
açılım istiyoruz . Bu nedenle küresel koordinatlarda delta
fonksiyonunun

) = 12 S(r-r' )8(cos8 - cose' )

r

biçimindeki yaz ımından yararlanırH ; açısal kısmını göstermek

için de (3.56) tamlık bağınt ısını kullanırız. Böylece S-fonk-
siyonunu şöyle buluruz:

x 8(7- 7') . S(x -x') S( x -xt) S(x33 -x') fonksiyonunu (x x x ) 'e J(x.;In
ı 22 ' 1' 2' 3 ı i.
Jacobiyeniyle ba ğ l ı olan ( 1;1 , 2 ,I) 3koordinatlar ı cinsinden ifade
etmek için, anlaml ı yce li ğ in .?.k>--PY oldu
dx ğ una dikkat ederiz. Bu
durumda S(7L7') . 8(' -'') ■ (''-...') 8N- -r ), dür. Problem
J(x.,.)1
. ı ı 2 2 3 3
1.2'ye bak ı n ı z. ı ı
 145

o. 2
8( ı ) = 1 S (r-r') > Y2m (9 , ,(1) , )Y011 (9,4) (3.117)
r2 o m=-£
Green fonksiyonunu ise, X''in fonksiyonu gibi dü şünerek

00

= Aem (rW,014')Y2m (8,) (3.118)

.e=o m=-£

biçiminde seriye açabiliriz. (3.117) ve (3.118)' i (3.116) da

yerine koyduğumuzda şu sonuçlara ulaşırız:

Aızni (r ı r',8',4)') = gfl (r,r')Y;ni (9 1 ,4>') (3.119)

1 d2 g(i21) g(r,r
2 , )
2
[rg.e (r,r')] 2 S (r-r')
r dr r (3.120)

Işınsal Green fonksiyonunun r r' için (3.7) deki homojen

ışınsal denklemi sağladığı görülmektedir. Dolayı siyle ışınsal
Green fonksiyonu

Ar + Br
- 1 r r' için
g (r r') =
£ '
'r .e+ B'r
-(Q+1)
r > r' için

biçiminde yaz ı labilir. A, B, A', B' katsay ıları r' ün fonksi-

yonlar ı olup; sinir koşulları , (3.120)' deki 8(r-r')' nün
getirdiği koşul ve g2 (r,r')'nün r ve r'ye göre olan simetrisi
ile saptanacaklardır. Şimdi s ınır yüzeylerinin r = a ve r = b
deki eş-merkezli küreler olduklar ını varsayal ım. Yüzey üzerin-
deki x'ler için G( -2',.)'nün s ı fır olmas ı , g Q (r,r')'nün r = a
ve r = b için s ıfır olmas ını gerektirir. Bu nedenle g ,e (r,r 1 )
2e+1
a
A rP , r < r'
g (r,r') = )
(3.121)
, 1 r ) r>r '

r-£±1 b2 Q +1

haline gelir. r ve r' ye göre olan simetriklik, A(r') ve

 146

13'(r') katsayı lar ın ı öyle bir şekle sınırlar ki g_e(r,r')

a2k+1 t
1 _.. ›)
g (r r') = C(re )( (3.122)
t ' < re+1 b22+1
r9"4-1
< >

biçiminde yaz ı labilsin; burada rz (r5 ), r ve r' nün daha küçük

(daha büyük) olan ıdır. C sabitini saptamak için (3.120)'deki
delta fonksiyonunun etkisini i şe katmal ıyı z. (3.120)' nin her
iki yan ını r ile çarpıp r = r' dam r = r'+£, 7 a kadar
(burada C çok küçüktür) integre edersek

d d r
[ rg .e (r,r lrgL(r,r')]3'r ,_ E = - r'
dr

(3.123)

bağıntıs ın ı elde ederiz. Buna göre, Şekil 3.10'da gösterildi ği

gibi, rg £ fonksiyonunun eğimi r = r' de bir süreksizli ğe
sahiptir.

r = r' +E için r> = r ve r,4 = r' dür. Dolay ısiyle

a2e+1 r
Q+1
2 [d (1
k4F [rg.e (r,r') 1' r'+E = C(r' Q.+1 ) dr 'rt --27t7i- r=r'
r' b '

:-..:--c _q„) 2Q+1 [_i.. (+1)( I. 2 2+1

F' l
dir. Benzer olarak

d i+1+£(.)2L+1 fr2Q+1
[rg (r
Q ' r'-E = C r' 'b'
dr

dir. Bu türevleri (3.123) de yerlerine koyarak C'yi buluruz:

4 -fç
C-
(2e + 1)[i - (b) 22 1 (3.124)

(3.124), (3.122), (3.119) ve (3.118) denklemlerinin birle ş ti-

rilmesi, r = a ve r = b ile s ınırl ı küresel bir kabuk için
Green fonksiyonunun aç ıl ımını verir:
 147

roi(r,e)

r
r'

Şekil 3.10- Işınsal Green fonksiyonunun eğimindeki

süreksizlik.

(01 0 , )) (e ) /e. a 22+1 ) 1

yPm ' (r. T2
G (3t, ) = 4Tt
=o m=- (2Q+1) [1- (q;) - -' 1] - T(2-1-1 ( T.52 +1 1,1 2+1
(3.125)
a-4.0,b-›00özel hali için daha önceki (3.70) aç ılımını yeniden
buluruz; b-*00 özel hali ise bize (3.114) açılımını verir. b
yarıçaplı bir küresel yüzeyin "iç' bölge"sindeki potansiyel
problemi için, sadece a ---> 0 yapmam ız yetecektir. Tek küre
halindeki açıl ım çok kolay bir biçimde görüntü çözümünden elde
edilebilmekle birlikte, küresel bir kabuk için (3.125) genel
sonucunu görüntü yükleri yöntemiyle elde etmek oldukça zordur;
çünkü bu durum sonsuz say ıda görüntü yükü içerir.

3.10- Potansiyel Prohlemlerinin Küresel Green Fonksiyonu

Açılımiyle Çözümü

Sınır yüzeyi üzerinde potansiyelin de ğerleri verilmek

koşuluyla Poisson denkleminin genel çözümü şudur (bak: Kesim
1.10):

4), ( -›.() )d 3x' 47r 5(1

S ■ (>-
' ) ""n' da' (3.126)

Örnekle anlatmak amac ıyle, b yar ıçapli bir kürenin içindeki

potansiyeli ele alal ım. Önce (3.126)'daki yüzey integralinin,
Kesim 3.5'deki yönteme, yani (3.61) ve (3.58) denklemlerine
eşdeğer olduğunu göstereceğ iz. (3.125) , de a = 0 koyduktan
sonra yüzeye dik türevini al ıp, sonucu r' = b'de değerlendirir-
sek şunu buluruz:
 148

G I 4Tc r x
"bn' - I r'=b = -5
b2 2,m ) Y 2m (e' '4 ') Y-
£m (9 ' 4))

(3.127)

Böylece, yüzey üzerinde potansiyel Gb. V(0',93') şeklinde

verilmek koşuluyla, Laplace denkleminin r = b küresi içindeki
çözümü, (3.126) uyarınca şöyledir:

, Q.
cl:>(7) = ZSv(+31,t-k )y km (e' ' )dft (t) y sem (94) (3.128)
e,rn

Diğer taraftan, burada sözkonusu olan b yar ıçapl ı kürenin içi

için (3.61) çözümünde 2 B= 0 olup, A katsay ıları (3.58) ile
verilmektedir. Böylece '3.128) ile -(9.61) çözümlerinin ayni
biçime sahip oldukları gösterilmiş olur. Küre için, Poisson
integrali adını alan (2.19) biçiminde üçüncü bir çözüm tipi
daha vardır. Bu çözüm de Green fonksiyonu aç ılım çözümüne
eşdeğerdir. Bunu anlamak için, her ikisinin de (3.126) genel
ifadesinden ve görüntü Green fonksiyonundan türetildi ğini
anımsamak yeter. (2.19) integral çözümü ile (3.61) seri çözümü
arasındaki eşdeğerliliğin açık gösterimi ise problemlere
bırakılacaktır.
Art ık dikkatimizi hacim içerisinde yük dağılımları bulunan
problemlere çevirebiliriz; bu durumda (3.126) ' daki hacim
integrali işe karışacakt ır. Sınır yüzeyleri üzerinde potansiye -
lin s ıfır olduğu problemleri ele almak yetecektir. Çünkü
gerektiğinde Laplace denkleminin bir çözümünü çizgisel olarak
ekliyerek genel durumu elde edebiliriz. İ lk örnek olarak, b
yarıçaplı , içi boş , topraklanm ış bir küre ve bunun içinde
toplam yükü Q olan a yar ıçapl ı eş-merkezli bir yük halkas ı
problemini ele alal ım. Yük halkas ı , Şekil 3.11'de görüldüğü
gibi, x-y düzlemine yerleştirilmiş olsun. Halkan ın yük yoğun-
luğu, açı ve yarıçapa göre delta fonksiyonlar ı yardımiyle

j>(;) = Q, 8(r' - a) 8(cos8') (3.129)

21ca'

biçiminde yaz ılabilir. Green fonksiyonu üzerinden al ınan hacim

integralinde, eksensel simetri nedeniyle, (3.125) , in sadece
m= 0'11 terimleri arta kal ırlar. Öte yandan (3.57) kullan ılır
ve (3.125) ı de a -+.0 yapılacağı anımsanırsa,
=S?()7 1 ) G(),-Xş1)d3x,
 149

Şekil 3.11- b yarıçaplı topraklanmış iletken küre

içinde toplam yükü Q olan a yarıçaplı
yük halkası .
OD
e [
(3.130)
Q P 2 (0) P,e (cos(9)
r< 22,+1
)2=0 r £1-1

bulunur; bu kez r<(r > ), r ve a'nın daha küçük (daha büyük)

olan ıdır. P 2n+ z(0) = 0 ve P2n(0) = (-1) n (2n-1)!!/2 n n!olduğu
kullan ılarak, ı i.130) ifadesi

2n
(-1) n (2n-1)!! r2n 1 r .7.
^(x) =
n < r2n+1 2i1.>-1.: 3: P 2n (cos8)
n=o 2 n! b
>
(3.131)
biçiminde yaz ı labilir. b-4 oc› limitinde (3.130) ya da (3.131)
ifadesinin, Kesim 3.3'ün sonunda bo ş uzaydaki bir yük halkas ı
için ç ıkarılan ifadeye indirgendiği görülecektir. Bu sonucu ve
küre ile ilgili görüntü yöntemini kullanarak dayukardakiifadeyi
elde etmek olas ıdır.
Yük yoğunlukları için vereceğimiz ikinci örnek Şekil 3.12
de görülmektedir: içi boş , topraklanm ış bir iletken küre ve bu
kürenin kuzey ile güney kutuplar ı aras ında z-ekseni boyunca
düzgün dağılmış ve toplam ı Q olan çizgisel yük. Bu yük dağı lımı
da, gene delta fonksiyonlar ının yard ımiyle hacimsel yük yoğun-
luğu olarak
- Q 1 , L&cos9' - 1) + 6(cose' + 1)] (3.132)
2b 2Txr'L
 150

biçiminde yaz ılabilir. Cose'ya göre yaz ı lmış olan iki delta
fonksiyonu, çizgisel yükün x-y düzlemi üspindeki ve alt ındaki
yarılarına karşı gelir. Paydadaki 2'nr' çarpan ı ise, yük
dağı lımının Q/2b değerli sabit bir çizgisel yoğunluğa sahip
olmas ını garantiler. Bu yoğunluk ile (3.126) 'dan şunu elde
ederiz:

çizgisel
yojunluk Q /2b

Şekil 3.12- b yarıçaplı , topraklanmış iletken bir küre

kabuğu içinde, uzunluğu 2b ve toplamı Q
olan düzgün çizgisel yük.

6
re )
0i5(3n= 2b i=0 [P2 (1)+P2 (-1)] P (cos8) fr<2 ( 2+1 dr'
o r
(3.133)
Buradaki integral 0.0 r'L'..r ve rL.ri Z. b aral ıklarına ayrıl -

mal ıdır. Bu durumda ----

6
= ( 1 e cr f ( '
Q
So ) dr'
r 2+1 22+1 ) .4) x"-- dr' + r r£+1 b22+ ı

22+1 [ 1 -
r (3.134)
2(Q+1)
 151

sonucunu buluruz. Bu sonuç 2= 0 için belirsizdir. Hospital

kuralın ı uygulayarak, sadece .e= O için, üstteki integralin
değerini aşağıdaki gibi elde ederiz:

fb = lin]
d
d2 Cl (1--1
b d ,e2n(r/b) = 241(.
= lim 1).-)
° - dQ e
-e->o d 2-¥o
(£)
dQ
(3.135)

(3.133)'deki integrali Q= 0 için doğrudan doğruyaalarak da

bu sonucu doğrulayabilirsiniz. Pt(-1) = (-1)' olgusu kullan ıla-
rak, (3.133) potansiyeli şu biçime sokulabilir:

4j+1 {1_,(r.)21_
2j(2j+ı ) b 23 (cos0)
=1
(3.136)
= O için logaritman ın varl ığı , potansiyelin z-ekseni boyunca
ıraksayacağını anımsatır. Bu durum (3.136) serisinde kendini
gösterir; çünkü tam r = b olmad ığı sürece, bu seri cos = ±1
için gerçekten ıraksar.
Topraklanm ış kürenin üzerindeki yüzeysel yük yoğunluğu,
(3.136)'nın türevi al ınarak elde edilir:
00

cr ( 9 ) = 1 I
ir=b =
Q
2
[ 1 + 4j+ı
P 23.(cos
19)
41T 4Trb j=ı 2j+ı
(3.137)

İ lk terim, küre üzerinde olu şan toplam yükün -Q olduğunu

gösterir; di ğer terimlerin küre yüzeyi üzerinden al ınan integ-
ralleri s ıfır verirler.

3.11- Silindirik Koordinatlarda Green Fonksiyonlar ının

Açılımı

Birim noktasal yükün oluşturduğu potansiyelin silindirik

koordinatlardaki aç ıl ımı , Green fonksiyonu aç ıl ımlar ına bir
başka yararl ı örnektir. İ lk basamakları yeterince genel biçimde
vereceğiz ki, bu yöntem, silindirik s ınır yüzeyli potansiyel
problemleri için Green fonksiyonlar ını bulmaya kolayl ıkla
uyarlanabilsin. Ba ş lama noktas ı , Green fonksiyonunun sağlad ığı
denklemdir:
 152

V2 -> -› ç.
x G(x = o(5)-5), ) 8(4-4) ı ) Scz—z' ı (3.138)

Burada delta fonksiyonu silindirik koordinatlarda ifade edil-

miş tir. c ve z delta fonksiyonlar ı , birim boylu dik fonksiyon-
lar cinsinden şöyle yaz ı labilir:
+ 00 00

cS(z-z') = 1 dk
e ik(z-z') = jC dk cos[k(z-z1
- OD
Tc o
(3.139)
s °° e ım ( -1 ' )
Z

m=-oo

Green fonksiyonunu da benzer biçimde açabiliriz:

_2Tt12 > dk e im( " i) cos[k(z-z1 gm (p,91 )

m=- 00 o
(3.140)

Bunlar ın (3.138)'de yerlerine konmas ı , g ( ? Ç5 ışınsal Green

m 'J
fonksiyonu için bir denkleme yol açar:

dg 2
1 d 2 m 47c
( ) (k + -5--
)2- ) gm = - -T-0(
s ?' ) ( 3.141)
d

Bu denklem, f> .7 1 için, I (kp) ve K (k?) düzeltilmi ş Bessel

fonksiyonlarının sağlad ığı m(3.98) defficleminin ta kendisidir.
Şimdi '4(k?)I ve Km ' nin f) <:?' için doğru s ınır koşulların ı
M ' .
gerçekleyen bir çizgısel kar ışımı ; 1P2 (k.p) ise j) ;.?' için
uygun s ınır koşullarını gerçekleyen bir çizgisel ba ğıms ı z
karışımı olsun. Green fonksiyonunun p ve ye göre olan
simetrisi

gm (9,5>') = 1-kı (kf.>( )1(kp,5 ) (3.142)

olmas ını gerektirir. (3.141)'deki delta fonksiyonu, eğimde

dgm dgm
477
(3.143)
dQ d.? P'
gibi bir süreksizliğe yol açar; bunun yard ımiyle '4!;1112 çarpımı-
 153

nın boylandır ılmas ı saptanır; burada I, i ş areti değerlendirme-

nin 5)= 'da yapıldığını belirtir.(3.142)'den

dgm
= k(15]:45 — '11)2 1.K) = kwEtli,elp21 (3.144)
d 5) 14. ds)

olduğu açıktır; burada üs i şaretleri argümana göre türevi

ifade eder; WN,I r4/2-1 ise n4,1 ve `t.'2 'nin Wronskiyenidir. (3.141)
denklemi, Sturm-Liouville t ıpinden bir denklemdir:

d „ dy
[p ı x ı + g(x)y = 0 (3.145)
dx
dx
Böyle bir denklemin çizgisel bağıms ı z iki çözümünün Wronskiye-
ninin [l/p(x)j ile orant ı l ı olduğu bilinmektedir. Böylece y_
nün tüm değerleri için (3.143)' ün sağlanma olanağı güvence
altına al ınmış olur. Açıkça görüldüğü gibi, 1. 1 1,1)2 çarpımını
öylesine boyland ırmallyız ki Wronskiyen

W N(x) , ^4,5(x)] = 4" (3.146)

değerine sahip olsun.

Hiç bir s ını r yüzeyi yoksa, g (9,9')'nün Q= O'da sonlu ve
p-ı on'da s ı fır olmas ı gerekir. buna göre V(kp)=AI (k?) ve
..°4"2 (k9)=K (kg) olmal ıdır. A sabiti (3.146-Wronskiyeninden
saptanacAtır. Wronskiyen x' in tüm de ğerleri için 1/x ile
orantılı olduğundan, onu nerede de ğerlendireceğimiz önemli
değildir. küçük x'ler için (3.102) ve (3.103) (ya da büyük x
ler için (3.104)) asimtotik ifadelerini kullanarak

w [Im (x), Km (x)l - (3.147)

bağıntısını buluruz; buna göre A = 4W demektir. Böylece

1/1 - 5"?'r nin açıl ımı şu hale gelir:

2
I eini44')cos[k(z_z,)]i~.(k f )K (k s„,)
j -)?-)7' M=- 00 < m >

(3.148)
Bu ifade tümüyle gerçel fonksiyonlar cinsinden de yaz ılabilir:
 154

o.
1 _ C dk cos [k(z-z1 1 I (k? )K (k? )
7 o < o >
° oo
cos [m(cp4')] I m (k? )K m (k?> )-} (3.149)
m= ı

Bu açıl ımdan birçok yararl ı matematiksel sonuç elde edilebilir.

x'-›o yaparsak, sadece m = o terimi arta kal ır ve şu integral
gösterim elde edilmi ş olur:

1 2 _ f coskz K (k?) dk (3.150)

T( o o
4 2-4-z2'
>2 2 2 2
(3.150)' de f yerine R ..--- p +5>i cos4-(p) koyarsak, sol
taraf z' = 0'11 171 -1 ters uzakl ığı haline gelir; bu ise z'
= o'll (3.149)' un ta kendisidir. Bundan sonra (3.149) ve
(3.150)'nin sağ yanları karşı laştır ı lsa (ki bunlar zinin her
değeri için geçerli olmal ıdır), şu bağıntı bulunur:

k (k\in 2 2
o 4-7 -2m cos(-çb')
= Io (k?( )K0 (k?. ) + 2 cos[m(4-4')] Im (kfı< )Km (k? > )
m=ı
(3.151)
Bu son bağıntıda k -->o limitini alabiliriz; böylece (iki-boyut-
lu) kutupsal koordinatlarda Green fonksiyonu için bir aç ılım
elde ederiz:
o.
.en( ) = brı (4-5-) + > 1 m
) cos [m(ç6 - (t,
42 +,?' 2 -2 Qcos ( ')
m=3_ m ( -f>

(3.152)
Poisson denkleminin iki-boyutlu Green fonksiyonu, (3.148)' e
yol açan basamaklardan geçe geçe sistemli bir biçimim kurularak,
(3.152) gösterimi doğrulanabilir.

3.12 - Green Fonksiyonları için Özfonksiyon Açılımları

Green fonksiyonlar ının açıl ımlarını elde etmenin bir

başka tekni ği, ilgili problemin özfonksiyonlar ını kullanmakt ır.
Bu yaklaşım, 3.9 ve 3.11 kesimlerindeki yöntemlerle üstü
kapal ı bir biçimde ili şkilidir.
 155

Özfonksiyonlarla ne demek istedi ğimizi belirtmek için

v2A()-('') [f b-n + 'xiNV( -t) = 0 (3.153)

biçimindeki eliptik bir diferansiyel denklemi ele alal ım. Eğer

çözümleri ilgilenilen V hacminin S yüzeyi üzerinde belirli
sınır koşullarını gerçeklemek zorundaysalar, o zaman (3.153)
denklemi, X>n ın bazı belirli değerleri dışında, genel olarak
iyi-davranışlı (örneğin sonlu ve sınırl ı ) çözümlere sahip
olmayacakt ı nın îk, ile gösterilen bu belirli de ğerlerine
özdeğerler (ya da karak6ristik değerler) ve nip(3. ) çözümlerine
özfonksiyonlar denir. * Özdeğer diferansiyel der&lemi

2 -* (3.154)
V'lin (x ) + + 21ril 4n (R) = 0

biçiminde yaz ıl ır. Legendre ya da Bessel fonksiyonlar ının

dikliğini kanıtlarken kullan ılanlara benzeyen yöntemlerle,
özfonksiyonlar ın dik olduklar ı gösterilebilir:

'rn Cin ( 34<) d3 x = Smn (3.155)

V
Burada fonksiyonların bire boyland ırıldıkları varsayılmıştır.
il özdeğerler spektrumu ya kesikli bir cümle, ya sürekli, ya
da ikisi birden olabilir. Özfonksiyonlar ın tümünün tam bir
cümle oluşturduklarını varsayacağı z.
Şimdi
2 .4. -ı -4 4 r
G(x,x 1 ) + [f. (x) +AG(x ,x') = - 4nd(x-x') (3.156)
x

denklemi için Green fonksiyonunu bulmay ı arzulad ığımızı varsa-

yal ım; burada 2. , genel olarak (3.154)' ün `X özde ğerlerinden
biri değildir. Bundan başka Green fonksiyonllnun, (3.154)' ün
özfonksiyonlariyle ayni s ınır koşullarını gerçeklediğini
varsayal ım. Bu durumda Green fonksiyonu özfonksiyonlar ın
serisine açılabilir:

G(3'cfr ,;t') = (3.157)

n
Dalga denklemini bilen okuyucu, (3.153) ün, potansiyel içindeki bir parçaci-
ğı n Schrödinger denklemine esde ğ er oldu ğ unu anlayacakt ı r.
 156

Bu açıl ımın ~fonksiyonunca sağlanan diferansiyel denklemde

yerine konmas ı şu sonuca yol açar:

Tam (X''') (Al-k) 1 (X') = (3.158)

m
Son bağıntının her iki yanını "") ile çarpıp V hacmi üzerin-
den integre edersek, (3.155) cWklik ko şulu sol yan ı bir tek
terime indirger; böylece a n 'yi buluruz:

a (x) = 41-C (3.159)

n
*- n - ›ı

Sonuç olarak Green fonksiyonunun özfonksiyon aç ıl ımı

) = 4TC
n (x1)-4)() (3.160)
n
biçiminde elde edilmi ş olur. Sürekli spektrum halinde toplam
yerine bir integral gelecektir.
Yukardaki düşünceleri Poisson denklemine özelle ştirmek
için (3.156) da f( !:) = 0 ve 'A=.0 koyar ız. İlk ve basit bir
örnek olmak üzere, (3.154) denklemini, tüm uzaydaki dalga
denklemi olarak alal ım:

(72 k2 ) 1) = O (3.161)
k

k özdeğerleri sürekli olup, özfonksiyonlar şunlardı r:

1 ik.x
3/2 e (3.162)
(21c)

Bu özfonksiyonlar delta fonksiyonu boylandırmas ına sahiptirler:

S -,İ)K
k' k d3.. _ ) (3.163)

Bu durumda, (3.160) uyarı nca, sonsuz uzay Green fonksiyonu

1
3 e ik.(x-x')
1
d k (3.164)
I x -x' 1 2r2 J k2
 157

aç ı l ımına sahiptir. Bu ifade, 1/1 - .( 'nün üç-boyutlu Fourier

integral gösteriminin ta kendisidir.
İkinci örnek olarak, x = 0, y = 0, z = 0, x = a, y = b ve
z = c düzlemleriyle tan ıml ı dikdörtgensel bir kutu içerisindeki
Dirichlet problemi için Green fonksiyonunu ele al ınız. Bu kez
aç ılım,
2 2
(V + k
min
) 11.) mn (x "
y z) = 0 (3.165)

dalga denkleminin özfonksiyonlar ı cinsinden yap ı lmal ıdır;

burada altı s ını r yüzeyinde de s ıfı r olan özfonksiyonlar
şunlard ır:

4 211.1n (x ,y, z ) = sın Rnx sin b

sin(nnz)
c

ve (3.166)

k
2 2 2.2 m
2
n
2
Ibm = ( 2 2
a b2 c

Dolayı siyle Green fonksiyonunun aç ı lımı şöyledir:

oo sin(P-125-)sin(-1-222!')sin(12-7)sinql)
GGc,X'') = 32 a . a
Wabc k„in,n=ı
,Q2 m2 n2 ,
- -
2 2
a b c

sin(nnz
—) sin ( nuz' ) (3.167)

(3.167) aç ı lımını 3.9 ve 3.11 kesimlerinde elde edilen

aç ıl ımların tipine, yani küresel koordinatlarda (3.125)' e ve
silindirik koordinatlarda (3.148)' e bağlamak için, dikdörtgen-
sel kutu halinde benzer aç ıl ımı yazarız. Eğer x ve y koordinat-
larını sözkonusu hallerde tem ya da (0,z) yerine sayar ve
özel olarak i ş leme sokulacak koordinat ı z olarak seçersek,
Green fonksiyonunu şöyle elde ederiz:
oo Qnx
G(x,x') = 16 u )sin(--
mnv=)sin(21!Y-1)
ab
L,m=1
 158

sinh(K ) sinh(K Qm (c-z > ))

£m z< (3.168)
LI K
Lm
sinh(Kc)

2 2 1/2
Burada K £m = 7[(£ İ a + m /b) 'dir. (3.167) ve (3.168)
birbirlerine eşit olacaksa, (3.167)' deki n toplam ı , (3.168)
deki z' ye göre olan tek-boyutlu Green fonksiyonunun (O,c)
aral ığı üzerinde Fourier serisi gösterimi olmalıdır:

00 nıxz'
sinh(Kim z< ) sinh(Kkm( c-z 5. )) sin( )
ntrz,
2 y: c
sin ı-
i -- ı
c n=ı K2 +(nn , 2 c
K sinh(K ı
£m £mc) £m c
--

(3.169)

(3.169)'un doğru Fourier gösterimi olmas ının gerçeklenmesi,

okuyucu için bir al ışt ırma olarak bırakılmaktadır.
Bu yöntemle ilgili diğer örneklemeler, Bölüm sonundaki
problemlerde bulunacakt ır.

3.13- Karışık Sınır Koşulları , Dairesel Deliği Olan İletken

Düzlem

Bu bölümde şu ana dek tart ışı lan potansiyel problemlerinde,

tüm s ınır yüzeyi üzerindeki tek tip (genellikle de Dirichlet)
sınır koşulları sözkonusu edildi. Bununla beraber, Laplace ya
da Poisson denkleminin çözümlerinin tekliğini kanıtlarken
(Kesim 1.9) değinildiği gibi, s ınırın bir parças ı üzerinde
potansiyelin kendisinin ve geri kalan parçası üzerinde potansi-
yelin yüzeye dik türevinin belirtildi ği karışık s ınır koşulları
da iyi tanımlanmış ve tek olan s ınır-değer porblemlerine yol
açar. Ders kitaplar ında teklik kanı tlamaları yapıl ırken karışık
sınır koşulları olanağına değinmek, fakat sonraki tart ışmada
böyle problemleri bir kenara birakmak eğilimi vardır. Göreceği-
miz gibi, bunun nedeni, kar ışık s ınır koşullarını ele almanın
normal koşullara göre çok daha zor olmas ıdır.
Karışık sinir koşulları halinde karşılaşılan güçlükleri
anlatmak için, üzerinde a yar ıçaplı dairesel bir delik açılmış ,
iyice ince, sonsuz geni ş likte, topraklanm ış iletken bir düzlem
ve delikten uzaklarda düzleme dik, sabit büyüklüklü, fakat
düzlemin her iki yanında farkl ı iki değere sahip elektrik
alanı bulunan problemi ele alal ım. Problemin geometrisi Şekil
3.13'de çizilmiş tir. Düzlem z = O' da, deliğin merkezi ise
koordinat baş langıcındadı r. Sıfırdan farkl ı olan asimtotik
 159
Z

elektrik alan bile şenleri, z >O için E =-E ve z ( 0 için

E =E ' dir.Protlem uydurukmu ş gibi go/'LneLdlir; fakat E = O
yza dd- E = 0 halinde, dalga klavuzlarının duvarlarındaki °küçük
delikleiden yayılan ışıma problemlerine pekâla uygulanabilir;
buradaki "küçük" deyimi dalgaboyuna göre olan küçüklüğü anlat -
makta ve böylece elektrostatik dü şünceler kullanılabilmektedir
(Kesim 9.5'e bak ınız).
Elektrik alanı delikten uzaklarda belirtilmiş olduğuna
göre, potansiyeli
{E z + ^(i) z > O için
o
(3.170)
E Z + 4)(1) z 40 için

biçiminde yazarı z. Delik olmasaydı , )(1) s ıfır olurdu. İletken

levhanın üst yüzeyi -E /47I'lik ve alt yüzeyi ise E /4n 'lik
di(izsfün birer yüzeysel1).i.k yoğunluğuna sahip olurdu. Buna göre
potansiyeli, deli ğin dolayındaki yüzeysel yükün yeniden
düzenlenmesinden ortaya ç ıkmaktadı lenebd_lir. Bu yük yoğunluğu
z = 0 düzleminde yer ald ığından, 1 1 potansiyeli

^( ı )(x,y,z) _SCY
(1) ı, x',y')dx'dy'

1 2 2
(x-x')+(y-y') +z
 160

x,(1) 'in z'ye göre çift oldu-

biçiminde temsil edilebilir. Bu, tiı
(1) z'ye göre çift, E (1)
ğunu gösterir; dolayısiyle E ( ı ) ve E
( 1)
ise tektir. Dikkat ederseniz,X Ex( 1) veY E toplam elektrik
Y
alanının x ve y bileş enleridir; oysa ki (3.170)'den dolay ı
E
(1) toplam z bile şeni değildir. Buna göre, z'nin tek fonksi-

yonu olsa bile, P' 1) , z = Oda s ıf ır olmaz. Üstelik orada

süreksizdir. Elektfik alanının toplam z-bileşeni z = 0 düzle-
mini delik bölgesinden geçerken sürekli olmak zorunda bulundu-
ğundan,

-E + E
(1) = -E + E
( ı )1
o z,+ z=u z-0 -

bağınt ıs ı zorunludur. E ( ı ) , z'nin tek fonksiyonu olduğuna

göre, üstteki bağınt ı el&trik alan ının yüzeye dik bile şenini,
(x,y) delik içinde bulunmak (yani 0 < P < a olmak) koşuluyla,

bil (1) I 1 ,,
E = -E k r.. - E )
z I 2
z=o+ o ı
lz=o

olarak belirler. İ letken yüzey üzerindeki noktalar ( yani

a L ?<;,.) için, elektrik alan ı bilinmemektedir; fakat potan-
siyel varsay ım o(lafak s ıfırdır. Bu ise (3.1İ70)'den iletken
yüzey üzerinde (i) 1 = 0 olduğunu ifade eder. Delik içinde
potansiyeli bilmediğimize dikkat ediniz. Bu nedenle aşağıdaki
karışık sınır koşullu elektrostatik s ınır-değer problemi ile
karşı-karşıya bulunmaktay ı z:

?,(].)

(E -E) 0<Q<d için

z z=o+ 2 o

(3.171)

15 (1 tz=o = o a < P < oo için

Problemin geometrisindeki eksensel simetri nedeniyle, .5(1)

potansiyeli silindirik koordinatlar cinsinden [(3.110)'dan
oo
(1) ) ek(z1 J
(5>z) = fo A(k) 0 (1q)dk (3.172)

biçiminde yaz ı labilir. A(k)'nın s ınır koşullar ı yard ımiyle

nas ı l saptanacağını görmeğe giri şmeden önce, A(k) ve onun k=0'
daki türevlerini potansiyelin asimtotik davran ışına bağlayal ım.
 161

Büyük f'larda Jo (k?)'nun hızl ı titreş imleri, ya da büyük (zi

le rde e -k z 'nin h ı zl ı düşüş ü, (3.172) integraline önemli kat-
kı ların k = 0 dolay ındaki bölgeden geleceğini gösterir. Öyleyse
(1) ' .ı
n asimtotik davran ışı , A(k)'nın küçük k'lardaki davran ı-
şına bağlıdı r. A(k)'n ın k = 0 dolayı nda bir Taylor serisine
açılabileceğini varsayal ım:
kL d A
k
A(k) = e! -2-(o)
ı)
Bu seri (3.172)'de yerine koyuldu ğunda, ( potansiyeli

1(1) d A (3.173)
(9,z) = (0)Be (?,z)

haline gelir; burada

1
e! Socc dk k2
e-k ı z ı jo(k?) (3.174)
Biz (?,z) =

dır. (3.174) integralinin

d scP -klzi J (k?)

B - 1 ( ) dk e
e .e! dizi o o

olarak yaz ılabileceği açıktı r. Problem 3.14(c)'deki ilgili

sonucu kullanarak da 13'yi.

B (
d
)£ ( 1
) (3.175)
t =---1 di zi .

4)2 + z
-
2
biçiminde buluruz. Bunun da
P ((cos81)
Be = r2+1 (3.176)

sonucunu vermesine okuyucu şaşmamalıdı r; burada cos8 = z/r ve

2 2' 'dir. Buna göre (3.173) asimtotik aç ı l ımı , (3.33)
r9 + z
küresel harmonik açı l ımı yapıs ındadır:
oo PL(Icos91)
1§(1) _ dA (0) (3.177)
e=0 dk 2 r2+1
 162

Gelecek bölümde tartışı lacağı gibi r-1, in kuvvetleri cinsinden

olan bu açı lıma çok-kutup aç ı l ımı denir. e = 0 katsay ısı olan
A(0) toplam yüktür. L = 1 katsayısı dA(o)/dk ise z-doğrultusun-
-

daki çift kutup momentidir. v.s. ...A(k) fonksiyonu bilinince,

-

potansiyelin asimtotik davran ışını betimleyen bu nicelikler,

potansiyelin kendisini aç ık olarak kurmaks ı z ın geliştirile-
bilir.
Artık karışık sınır-değer problemini tart ışmağa haz ırız.
.4(1) için varsayılan (3.172) ifadesi kullan ılarak, (3.171)
s ınır koşulları , A(k) , nın gerçeklediği birinci tür bir integral
denklem çifti haline gelir:

fdk kA(k) J (k9) = 1 (E - E ) O <9<a için

o 2 0 1
(3.178)
00

fodk A(k) Jo (k?) = 0 a için

Birisi bağıms ı z değişkenin değişim bölgesinin bir parças ı ,

diğeri de geri kalan parças ı üzerinde geçerli olan bu tip
integral denklem çiftlerine düal integral denklemler denir. Bu
tür denklemlerin genelteorisi karmaşık olduğu gibi, çok fazla
geliştirilmi ş de değildir. Sadece bir as ır kadar önce H.Weber
bununla yak ından ilgili bir problemi, yani yüklü bir dairesel
diskin potansiyeli problemini Bessel fonksiyonlarını içeren
bazı süreksiz integraller arac ıl ığı yle çözmüştü. Biz Weber'in
formüllerinin genelle ştirilmi şine baş vuracağı z. Aşağıdaki düal
integral denklemlerini ele alal ım:

o.
r
n
o dy yg(y) J n (xy) = x 04x<1 için
(3.179)

JO dy g(y) Jn (yx) = 0 1 L x < ao için

J (at)Jy (bt)t nın integrali için Sonine ve Schafheitlin'in

fO'rmülünün incelenmesi bak. Watson, sayfa 398 ya da Magnus
ve Oterhettinger, sayfa 35, Denklem (S ) ve (S 3 ) , g(y)
çözümünün

* Yeni say ı labilecek ş u kitap, I.N.Sneddon, Mixed Boundary Value Problems in

Potential Theory, North—Holland, Amsterdam and Wiley— İ nterscience, New
York (1966), bu konuya ayr ı lm ış t ı r. Ayr ı ca Tranter, sayfa 50 ve Bölüm VIII
e bak ı n ı z.
 163

g(y) =
1"(n+l) (y) = n n+ı ) n+3/2 (Y) (3.18 0 )
n+1 1/2
1"( n+ 2-
2 )
I n+ -2-
3 ) (2y)

olduğunu gösterir. Bu ba ğınt ıda J (y), n' yinci mertebeden

küresel Bessel fonksiyonudur (Kesim bak.).
(3.178)'deki denklem çiftimiz için n = O, x = f/a, y = ka
dır. Buna göre A(k),
2
(E -E )a (E0-E1 ) a coska -
o ı ınka
A(k) = .5
ı (ka) = s
It It k2 k ....
(3.181)
dır. A(k) ifadesi küçük k'lar için
2
(E -E )a
o ı (ka) 3
A(k) [ ka
3 ıt 10

_
biçimini al ır. Bu, qıp(1) ile
. ilgili toplam yükün s ıfır olduğunu
ve (3.177) asimtotik potansiyelinde ilk terimin Q = 1 katkıs ı
olduğunu ifade eder:

3
(E -E )a
0 1 (zi (3.182)
3
3 İx r

Bu terim uzakl ıkla r gibi azalmakta olup,

3
(E-E)a
0 1
P = + (z O) (3.183)
3-rc

gibi bir etkin elektrik çift kutup momentine sahiptir. Gözlem

-

noktas ının düzlemin alt ında ya da üstünde bulunmas ına bağl ı

olarak bu etkin çift-kutup momentinin işaret değiştirmesi,
gerçek çift-kutup momentinin z'ye göre tek, oysaki (3.182) , nin
çift olmas ının bir sonucudur. Düzlemsel bir iletken levhada
bulunan küçük bir deli ğin, delikten uzaklarda, yüzeye dik bir
çift-kutba eşdeğer olmas ı düşüncesi, dalga k ılavuzları nın ve
oyuklar ın duvarlarındaki bu tür deliklerin sonuçlar ını tartı-
şırken önemlidir. Şekil 9.4'de resimlendi ği gibi, alan çizgile-
ri daha küçük sabit alanl ı tarafta sona ermek üzere delikten
içeri s ızarlar ve bunun sonucunda çift-kutup benzeri alan or-
 164

taya çıkar. Bu resme (3.182) ve (3.183) ile sayı sal anlam

verilmi ştir.
Delik yakınındaki P-) ek potansiyeli, tam ifade olan

p.)( 9,z )
(E -E )
o 1 a2
00

dk j ı (ka) e kiz1 J0 (k?)(3.184)

ifadesinden hesaplanmal ıdır. Baz ı özel hallerle yetineceğiz.

Eksen üzerindeki (f= 0) ek potansiyel şudur:

(E -E )a
(1) o ı
(0,z) = 1 _ tan-1
Izi

z1 a için bu ifade r = IzI 'li (3.182) ifadesine iner;

oysaki Izi -,0 iirj ilk terim yeterlidir. Deli ğin bulunduğu
düzlemde (z=0) 01) 1 potansiyeli 0 4: 4 4 a için aş ağıdaki
gibidir (p)a için kuşkusuz s ıfırdırri.

cıp.) (9,0) = (E o - E ı )
a - p

Delikteki teğetsel elektrik alan bir ışınsal aland ır:

(Eo-E ı)
E
teg. (P,O)
) = (3.185)
\İa2_92

Delik içindeki elektrik alanı n dik beileseni ise, (3.171)'deki

ilk denklemden, düzlemin üstündeki ve alt ındaki düzgün alanla-
rın ortalamas ıdır:

Ez (?,0) = (Eo + El ) (3.186)

Dikkat ederseniz, elektrik alan ının büyüklüğü deliğin kenarında

bir kare kök tekilliğine (singularity) sahiptir; bu durum
Kesim 2.11deki düşüncelerle uyum halindedir. Deli ğin yak ınla-
rı nda iletken düzlemin üst ve alt yüzleri üzerindeki yüzeysel
yük yoğunlukları tamamiyle çalakalem hesaplanabilir. Bu aç ı k

*- Burada kar şı la şı lan türden integraller için ş uralara bak ı n ı z: Watson, Bölüm
13; Gradshteyn and Ryzhik; Magnus, Oberhettinger and Soni ya da Bateman
Mianuscript Project.
 165

hesap problemlere b ırakı lmıştır.

(3.170)'deki tam potansiyelin dairesel delik yak ınındaki
eş -potansiyel çizgileri E = 0 durumu için, Şekil 3.14' de
görülmektedir. Deliğin ikiliiç yar ıçap ötesinde artık potansiye-
lin varlığı neredeyse hissedilememektedir.

2,0

1, 0
••■•••••.••■■■ 014
,.
o

0,01

Şekil 3.14- Üzerinde dairesel bir delik bulunan iletken

düzlemin bir taraf ında delikten uzaklarda
düzleme dik bir E elektrik alan ı vardır;
diğer tarafta is8 asimtotik hiçbir alan
yoktur (E = 0). Şekilde bu durumun eş-po-
tansiyel çizgileri görülmektedir. Say ılar,
4ı potansiyelinin aE cinsinden değerleri -
dir. Dağılım, deli!ğin merkezinden geçen
düşey noktalı çizgi etrafında dönme simet-
risine sahiptir.

Klasik bir problem olan yüklü iletken disk, Sneddon tara-

fından ayr ıntıl ı olarak tart ışı lmaktadı r. Laplace denklemini
eliptik kordinatlarda de ği şkenlerine ay ı rarak, disk ya da
delik için kar ışık s ınır koşullar ı ndan kurtulabiliriz. Bu halde
disk (ya da delik), üstten bas ı k bir elipsoid yüzeyinin limit
biçimi olarak al ınabilir. Bu yakla şım için örneğin Smythe,
sayfa 124, 171 ya da Jeans, sayfa 244'e bak ını z.
 166

KAYNAKLAR VE b'fiERİLEN OKUMA PARÇALARI

Matematiksel fizikteki özel fonksiyonlar, adi diferansiyel

denklemlerin çözümü, hipergeometrik fonksiyonlar ve Sturm -Liou -
ville kuram ı gibi konular birçok kitapta yer almaktadır. Henüz
sevdiği kitabi saptayamam ış olan okuyucular için baz ı olanaklar
şunlardır:
Arfken; Dennery and Kryzwicki;
Morse and Feshbach; Whittaker and Watson.
İyi seçilmiş örnekleri ve problemleri içeren daha basit
bir inceleme
Hildebrand, Bölüm 4,5 ve 6'da bulunabilir.
Legendre çok -terimlileri ile küresel harmoniklerin kuram ı
ve uygulamas ı üzerine bol örnek ve problemli, fakat modas ı
geçmi ş bir kaynak şudur: Byerly.
Küresel fonksiyonlar ın saf matematiksel özellikleri için
en yararl ı tek ciltlik kaynaklardan biri
Magnus and Oberhettinger ve bunun şimdi Soni ile birlikte
düzeltilmi ş biçimidir.
Daha ayrıntılı matematiksel özellikler için şuralara
bakını z:
Watson : Bessel fonksiyonlar ı için,
Bateman Manuscript Project kitapları ; özel fonksiyonların
her türü için.
Silindirik, küresel ve di ğer koordinatlarda elektrostatik
problemleri şu yapıtlarda geni ş biçimde tartışılmaktadır:
Durand, Bölüm XI ; Jeans, Bölüm VIII;
Smythe, Bölüm V ; Stratton, Bölüm III.

PROBLEMLER

3.1- Eş-merkezli iki kürenin yar ıçapları a ve b'dir

(b>a) ve her ikisi de ayni yatay düzlemle iki yar ıküreye ayrıl-
mıştır. İç kürenin üst yarısı ve dış kürenin alt yar ısı sabit
V potansiyelinde tutulmaktadır. Diğer yarıküreler ise sıfır po-
tansiyeldedirler.

a4 r4 b bölgesindeki potansiyeli Legendre çok-terimlile-

rinin -Eir serisi olarak bulunuz. Hiç olmazsa i= 4Be kadar
 167

olan terimleri al ıniz. Çözümünüzü, b->op ve a -> 0 hallerinde

bilinen sonuçlarla kontrol ediniz.
3.2- R yarıçapl ı bir küresel yüzey, Q/47tR 2 yoğunluğuyle
düzgün olarak dağıtılmış bir yüzeysel yüke sahiptir; sadece
kuzey kutupta 8 =o(konisiyle tan ımlanan küresel kapak üzerinde
yük yoktur.
a) Küresel yüzey içindeki potansiyelin
o.
P2, (cos
= L=0 22+1 [ P2+1 (coso() P
e- ı
(coscg)
R

biçiminde ifade edilebilece ğini gösteriniz; burada L= 0 için

PL-1 (coso() = Küre dışındaki potansiyel nedir?
b) Koordinat başlangıcındaki elektrik alanının büyüklüğünü
ve yönünü bulunuz.
c) (i) Yüksüz küresel kapak çok küçük hale geldi ğinde,
potansiyelin (a) ve elektrik alan ının (b) limit biçimlerini
tart ışınız. (ii) Ayni tartışmayı , bu kez yüksüz kapağın büyütü -
lerek yüklü bölgenin güney kutupta çok küçük bir kapak haline
gelmesi durumunda yap ını z.
3.3- R yarıçaplı , ince ve yass ı iletken bir dairesel disk,
merkezi başlangıçta olacak şekilde x-y düzlemine yerle ştirilmiş
olup, sabit bir V potansiyelinde tutulmaktad ır. Disk merkezin-
den disk üzerindeki bir noktaya olan uzakl ık p olmak üzere,
sabit potansiyelli bir disk üzerindeki yük yoğunluğunun
(R-2-jp2Y"' ı /2 ile orant ıll olduğu verildiğine göre,
(a) r > R için potansiyelin aşağıdaki gibi olduğunu göste-
riniz:
cp r,e,959 = 2V R (- ı ) (22)
22 p 29.(cos8)
r
£. =o 22+1
b) r < R için potansiyeli bulunuz.
c) Diskin s ığası nedir?
3.4- İç yarıçapı a olan içi boş bir iletken kürenin yüzeyi,
ortak arakesit çizgisi z-ekseni olan ve çb aç ıs ına göre düzgün
biçimde dağı lmış düzlemlerle çift sayıda eşit parçaya bölünmüş-
tür (Parçalar, bir elmanın dilimleri üzerindeki kabuk, ya da
ardarda gelen meridyenler.aras ındaki yeryüzü parçası gibidir).
Bu parçalar sırasiyle sabit +V potansiyellerinde tutulmaktad ır.
a) 2n parçal ı genel hal için, kürenin içindeki potansiyelin
 168

bir seri gösterimini kurunuz ve hangi aç ıl ım katsayılarının

sıfırdan farkl ı olduğunu tam olarak saptamak amaciyle serinin
yeterince çok sayıda katsayısını hesaplayınız. S ıfır olmayan
terimler için, katsayı ları , cos9 üzerinden bir integralle
gösteriniz.
b) n = 1 (iki yarıküre) özel hali için, potansiyeli, Q = 3
lü terimlerin tümü ile birlikte .2= 3' e kadar açık olarak
saptayınız. Bunun, bir koordinat dönüşümüyle Kesim 3.31 deki
(3.36) sonucuna indirgenebileceğini doğrulayinız.
3.5- İç yarıçapı a olan içi boş bir küre, yüzeyi üzerinde
4>. V(8,0) olarak belirtilen bir potansiyele sahiptir. Küre
içindeki potansiyel için aş ağıdaki iki çözüm biçiminin eşdeğer
olduğunu kanıtlayınız.
a)
r2)
V(01, 451 ) dSl
0->) - °°' J 2 2 3/2
4"Tc (r +a -2arcosX)

Burada cos)ç= cose cos8' + sin8 sin9' cos(ç6-q;') dür.

b)
(.;t) = .Z; ALA) Y .em (9,0)

Burada A.em = ScifY Y;n1 (e' ,0' ) V(9' ,95 1 ) dür.

3.6- (1 ve -q noktasal yükleri z-ekseni üzerine s ırasiyle z

= +a ve z = -a noktalar ına yerleştirilmi şlerdir.
a) Elektrostatik potansiyeli, r)a ve r<a için, küresel
harmoniklerin ve r'nin kuvvetlerinin bir aç ılımı olarak bulunuz.
b) qa çarpımını sabit p/2) tutarak, a limitini
al ını z ve r # 0 için potansiyeli bulunuz. Bu, tan ım olarak
z-ekseni boyunca bir çift-kutup ve onun potansiyelidir.
c) Şimdi (b).deki çift-kutbun, merkezi ba şlangıçta bulunan
b yarıçapl ı , topraklanmış küresel bir kabukla sar ıldığını
varsayınız. Üstüste gelme ilkesi yard ımiyle, küresel kabuğun
içinde her yerde potansiyeli bulunuz.
3.7- Şekilde görüldüğü gibi, b yar ıçapl ı , topraklanm ış
iletken bir küresel kabuğun içine, (q, -2q,q) gibi üç noktasal
yük, -2q yükü merkezde olacak şekilde, bir doğru boyunca a
aral ıklariyle yerleştirilmiştir.
a) Topaklanm ış küre yokken, bu üç yükün potansiyelini
yaz ını z. qa = Q sonlu kalmak koşuluyle, a--->0 olurken potansi-
 169

yelin limit biçimini bulunuz. Bu son yan ıtınızı küresel koordi-

natlarda yaz ınız.
b) b yar ıçapl ı topraklanm ış kürenin varl ığı , r < b'deki
potansiyeli de ğiş tirir. Ek potansiyel, r = b iç yüzeyinde

Problem 3.7

oluşan yüzeysel yük yoğunluğu, ya, da r 1 b'ye yerle ştirilen

görüntü yükleri taraf ından yarat ılmış gibi düşünülebilir.
Sınır koşullarını sağlamak için üstüste gelme ilkesini kullan ı -
nız ve küre içindeki heryerde r < a ve r > a için potansiyeli
bulunuz. a a 0 limitinde
5
r
2)
P2 (cos(9)
- )

r '
b5
olduğunu gösteriniz.

3.8- b yarıçaplı , içi boş bir dairesel silindirin ekseni

z-ekseniyle çakışmakta olup, uçları z = 0 ve z = L'dir. Uç
yüzeylerinde potansiyel s ıfırdır; yan yüzey üzerinde ise
potansiyel V(0,z) olarak verilmektedir. Silindirik koordinat-
larda deği şkenlerin ayrılmas ını uygun şekilde kullanarak,
silindir içindeki heryerde potansiyel için bir seri çözümü
bulunuz.

3.9- Problem 3.8 deki silindirin yan yüzeyi iki e şit

yarı-silindirden yap ılmış olup, biri V, di ğeri ise -V potansi-
yelindedir; öyle ki:
 170

-Tc/2 < < Tc/ 2 için

V(g5,z
Z/2 <0 3)-(/2 için

a) Silindir içindeki potansiyeli tulunuz.

b) L >> b varsayarak, z = L/2'deki potansiyeli 9 ve (;;'nin
fonksiyonu olarak ele al ınız ve bunu iki-boyutlu 2.9 Problemi
ile karşılaş tırınız.

3.10- Keyfi bir f(x) fonksiyonunun 04C, x aralığında

00
f(x) = > A J (y — )
n v vn a
n=ı

düzeltilmiş Fourier-Bessel serisine aç ılabileceğini gösteriniz;

burada y dJ (x),/ax = O' ın n'yinci köküdür; A katsay ıları
V n
ise şöyle verilmektedir:
cı
2
A =
n
f(x) x J y (y
vn a
) dx
2 2
a (1-V İYyn2 ) Jy o
(YVn)

3.11- Sonsuz geniş likte, ince, iletken bir düzlemsel

levha, a yarıçaplı bir deliğe sahiptir. Ayni malzemeden yap ı l-
mış biraz daha küçük yar ıçaplı ince bir yass ı disk bu deliğe
Yerleştirilmiş olup, çok dar bir yal ıtkan halka ile levhadan
ayrılmış bulunmaktadır. Disk sabit bir V potansiyelinde tutul-
makta, sonsuz levha ise s ıfır potansiyelinde durmaktad ır.
a) Uygun silindirik koordinatları kullanarak, düzlemin
yukarısındaki noktalarda potansiyel için Bessel fonksiyonlarını
içeren bir integral ifade bulunuz.
b) Disk merkezinin yukarısındaki bir z dik uzakl ığında
potansiyelin aş ağıdaki gibi verileceğini gösteriniz:

z
CD:) (z ) = v 1
V a2+z2

c) Diskin kenarının yukarıs ındaki bir z dik uzakl ığında

potansiyelin
 171

V kz
4:1a (z) .wa
2

olduğunu gösteriniz; burada k = 2a/(z 2 + 4a2 ) 1 / 2 , K(k) ise

birinci türden tam eliptik integraldir.
3.12- Problem 3.1' deki potansiyeli, kitapta elde edilen
uygun Green fonksiyonu yard ımiyle çözünüz ve bu yolla bulunan
yanıtın diferansiyel denklemden elde edilen direkt çözümle
uyuştuğunu doğrulayını z.
2 2
3.13- Toplam ı Q olan 2d uzunluklu bir çizgisel yük, (d -z )
ile değişen bir çizgisel yük yoğunluğuna sahiptir; burada z,
orta noktadan olan uzakl ıktır. Iç yarıçapı b olan (b > d)
topraklanm ış iletken bir küresel kabuk, merkezi çizgisel yükün
orta noktas ına gelecek şekilde, bu yük dağı lımını sarmaktadır.
a) Küresel kabuğun içindeki heryerde potansiyeli, Legendre
çok-terimlileri cinsinden bir açı l ım olarak bulunuz.
b) Kabuk üzerinde oluşan yüzeysel yük yoğunluğunu hesapla-
yını z.
c) Üstteki yan ıtlarını zı d b limitinde tart ışını z.

3.14- a) Bessel diferansiyel denkleminden hareketle,

(3.112) denklemini, ya da buna eşdeğer olan
00
s (?_ ?, ) _
1
S k Jm(kto)
) Jm
(k?') dk

bağıntıs ını gerçekleyiniz.

b) Aşağıdaki açı lımı elde ediniz:

= dk elm(-0') J ni (k ) J m (k ,) e -k(z > -z< )

m=-oo o ?

c) Uygun limit süreçleriyle a ş ağıdaki açı l ımları kanı tla-

yını z:

jr e-k!z l Jo(k?) dk
o
Jp + z 2i
0.0
Jo ( k /924.9' 2 -2??' cos9;) imcp
Jm (k?) Jm (k?' )
=-cıo e
 172

e ikycos0 .m imcp
ı e JİTI (k?)

d) Sonuncu bağıntıdan Bessel fonksiyonu için bir integral

gösterim elde ediniz:

Jm(x) = 1 .m 521L ixcoset, - imcb cick

e
2111 o

Bunu standart integral gösterimlerle kar şı laş tırını z.

3.15- z = 0 ve z = L düzlemleri arasındaki s ınırsı z uzay

için kurulan Dirichlet Green fonksiyonu, s ıfır potansiyelinde
tutulan paralel iletken düzlemler aras ındaki noktasal yük ya
da yük dağıl ımı problemini tart ışmaya elveri şlidir.
a) Silindirik koordinatlar ı kullanarak gösteriniz ki, bu
Green fonksiyonunun bir şekli şudur:

GG-<?' ) = L
A

>°° >00
n=1
f N
eıM"P-W./Sin(1)Sin(I)Im(N)Km(N)

b) Bu Green fonksiyonunun bir ba ş ka şeklinin de aşağıdaki

olduğunu gösteriniz:
cıo

= jdk eim(4)-4') Jm (k?)Jm (k?') sinh(kz < )sinh [k( L-z >
o
M=—0a sinh(kL)

3.16- Problem 3.11' in geometrisini şöyle değiştiriniz.

İçinde bir disk bulunan düzlemin L kadar uzağına sıfır potansi-
yelinde tutulan paralel bir iletken düzlem koyunuz. Yeni
eklediğimiz bu topraklanm ış düzlemi z = o ' da, disk merkezi
z-ekseni üzerinde olan diskli düzlemi ise z = L'de al ınız.
a) Düzlemler aras ındaki potansiyelin, (z,p,) silindirik
koordinatlar ında

I d)03 CM Joa)
/ sinh(z/a)
5(z,y, ) = V )' ı
sinh(L/a)
biçiminde yaz ılabileceğini gösteriniz.
b) z,y,L belirli kalmak üzere, oo limitinde (a) şıkkın-
 173

daki çözümün beklenen sonuca indirgenece ğini gösteriniz.

Sonucunuzun, a-1 'in kuvvetleri cinsinden yap ı lan bir aç ıl ımda
en düşük mertebeli yanıt olduğunu düşünerek, a'n ın p ve L'ye
göre büyük (fakat sonsuz değ il) olmas ı halinde, bu en dü şük
mertebeli ifadeye yapı lacak düzeltmeleri ele al ını z.•Güçlükler
var m ıdır? Düzeltmeler için aç ık bir kestirmede (tahminde)
bulunabilir misiniz?
c) (L-z), a ve p belirli kalmak üzere, L--). co limitini ele
al ını z ve bu limitte Problem 3.11'deki sonuçlar ın bulunacağını
gösteriniz. 1,7>a (fakat L-). oo değil) halinde, düzeltmeler için
ne diyebilirsiniz?
3.17- Sıfır potansiyellerinde tutulan sonsuz geni ş likte
paralel iki iletken düzlem aras ında bir noktasal q yükü düşünü-
nüz. Bir silindirik koordinat sisteminde, düzlemleri z = 0 ve
z = L'ye yerleştiriniz; yük ise z ekseni üzerinde z = z'da
(04.;z < L) olsun. Problem 1.12 'deki Green'in karşıliL ılık
o.
teorem ıni kullanını z; oradaki kar şı laştırma probleminiz de
3.16 problemi olsun.
a) z = L iletkeninde, merkezi z-ekseni üzerinde bulunan a
yarıçapl ı dairesel bölgede olu şan yük miktar ının

QL (a) = y(z
o'
O)

ile verildiğini gösteriniz; burada5(z ,0), Problem 3.16'daki

potansiyelin z = z , 5) = O'da değerlendirilmi ş şeklidir. Üst
levha üzerinde ()Aş an toplam yükü bulunuz. Bunu, yöntem ve
yanı t bakımından, Problem 1.13'deki çözüm ile kar şılaştırını z.
b) Üst levha üzerinde oluş an yük yoğunluğunun

co sinh(kz )
Q. (?) o
-9—
=__ dk k J (ki>)
o
21T o sinh(kL)

biçiminde yaz ı labileceğini gösteriniz. Bu integral, Ko (ntrp/L)

düzeltilmiş Bessel fonksiyonlar ını içeren bir sonsuz seri
olarak ifade edilebilir [örne ğin, Gtadshteynand Ryzhik, sayfa
728, formül 6.666'ya bakını z]; bu4se o4.4şan yük yoğunluğunun,
büyük ışınsal uzakl ıklarda, (9) -1' e I P I- şeklinde azalacağını
gösterir.
3.18- a) Problem 3.15'in sonuçlar ından ya da ilk ilkelerden
yararlanarak gösteriniz ki, s ıfır potansiyelinde tutulan
sonsuz geniş likte iki paralel iletken düzlem aras ındaki nokta-
sal bir q yükünün potansiyeli
 174

nnz
4q sin(
o .
) s ın i nnz, K ı
15(z,9) =
L L o L
=3:

biçiminde yaz ılabilir; burada düzlemler z = o ve z = L'de; yük

ise z-ekseni üzerinde z = z noktas ındad ır.
o
b) Alt ve üst levhalarda olu şan ö (Q) ve (?) yüzeysel
yük yoğunluklar ını hesaplayını z. için sonuç şudur:
°r1.,(P)
00 nnz 12:j
o ) K ( .D4
crL(?) = -91—2 (—l)nnsin( L o L
L n=ı

Bu ifadenin, Problem 3.17(b) 'deki ifadeyle olan ilgisini

tart ışını z.
c) Üstteki yan ıttan, z = L levhas ında oluş an toplam QL
ınız. Fourier serisini toplayarak, ya da ba şkayüknhesapl
bir karşılaşt ırma yoluyla, yanı tını z ı , Problem 1.13 'deki
bilinen ifadeyle kontrol ediniz [C.Y.Fong and C.Kittel, Am.J.
Phys. 35, 1091 (1967)
3.19- o) L-40p limitinde Problem 3.15 (b)'nin Green fonksi-
yonunu kullanarak, topraklanm ış iletken bir düzlemin d kadar
yukarısına paralel biçimde yerleştirilmiş R yarıçapl ı ince ve
yass ı bir dairesel iletken diskin s ığasının
2
00 .5:5),3-0 (kf)(T(p)d? -1
C-1 = dk (1- e
-2kd
)
o 2
5R0 per(?)
ile verildiğini gösteriniz; burada cr(9) disk üzerindeki yük
yoğunluğudur.
b) T(?) = sabit yaklaşıkl ığı ile birlikte üstteki ifadeyi,
-1
C için bir değişim ilkesi ya da kararl ıl ık ilkesi olarak
kullanın ız. d<<R olduğunda, C 1 için doğru limit değeri elde
edeceğinizi açık olarak gösteriniz. Yalnı z bırakılmış disk
(d»R)için C l 'in yaklaşık bir değerini saptayınız ve bununla
tam sonuç olan C 1 = (1W/2)R 1 aras ındaki oranı geliştiriniz.
c) Cr(p) için daha iyi bir deneme ifadesi olarak, bir sabit
2 -1/2
ile (R ) 'nin bir çizgisel kar ışımını al ın ı z; burada
2 2 -1/2
(R -.5:> ) yalnı z bırakılmış disk için doğru ifadedir.
b) şıkkı için aşağıdaki integraller yararl ı olabilir:
 175

00

so dt r J (t)/t
L - 4 ,
c.
I dt (t)/t = 1
-2-

Problem 3.20

3.20- Şekilde de görüldüğü gibi, iki-boyutlu bir potansiyel

problemi, kutupsal koordinatlarda = 0, 0 = (3 ve 4 = a
yüzeyleriyle tan ımlanmaktadır.
Kutupsal koordinatlarda deği şkenlerin ayrılmas ını kullana-
rak, Green fonksiyonunun a şağıdaki gibi yaz ılabileceğini
gösteriniz:

1 p"M
G(5), 0 ;?',.01) = <
ii-1 ?"/P a2mıc113 Sin( 4.)Sin(1
(nm IVa 3> 1)
M=1
ı ->
Y>
[

3.21- z = 0, z = L, p= a yüzeyleriyle tan ımlanan toprak-

lanm ış bir silindirik kutu içine, (9',0 1 ,z 1 ) noktas ına bir
birim noktasal yük yerle ştirilmi ştir. Kutu içindeki potansiye-
lin aş ağıdaki çeşitli biçimlerde ifade edilebileceğini gösteri-
niz:
 176

im( q6-
co 0,
e (' ) J ( xmn? )J ( xmn?' )
4 ma ma
) = > >
m=-oon=ı xL
2 mn
x J (x )sinh(
mn m+1 mn

mn x
sinh z mn
sinh (L 7 z,)
a a J

00 00
4)(U, = ;› eim(gb- ı ) sin( "z )sin("z ı ) Im ( n/L)
m=-con=1 L L
(nna/L)

nn? ntr s>

, ,nixa,, ı ,nna,
ı ----/I. k----> 1, -
,
. İ mLmL I (
n \----/
m L m L >)
[
X p
eim(04')sin(k7m)sin(knz')Jm( mn ı )J111()
co L
8 L
=
Lal m=—eo K=1 n=ı .."
,kTÇ ,2 2
L jm+1 (xmn )
Son açılımın (ondaki fazlal ı k toplam ile) diğer iki aç ı l ıma
olan bağl ı lığını tartışını z.
3.22- Problem 3.21 'deki silindirik iletken kutunun tüm
kenarlar ı s ıf ır potansiyelinde, sadece üst yüzün üzerinde
p= b <:a ile tanımlanan bir disk V potansiyelinde olsun.
a) Green fonksiyonunun Problem 3.21'de elde edilen üç ayr ı
biçimini kullanarak, silindirin iç bölgesindeki potansiyel
için üç ifade bulunuz.
b) b = L/4 = a/2 alarak, her seri için, p= 0, z = L/2
deki potansiyel ile diskin potansiyeli aras ındaki oranı sayı sal
olarak hesaplayını z. En az ından virgülden sonra iki basamağı
kesin bir say ı elde etmeğe çalışını z. Bir' seri di ğerlerinden
daha yavaş yakınsar m ı ? Neden?
(Jahnke, Dinde ve Lösch' ün kitabında J ve JI ve I
WTOK 0 ve (2/"5)K 'in çizelgeleri vard ır. Çeş tli çi 'zel8eler için
Watson'a da bain ı z).
3.23- üzerinde a yar ıçapl ı dairesel bir delik bulunan
iletken düzlem problemi Kesim 3.13'de tart ışı lm ıştı . Ş imdi
 177

oradaki yüzeysel yük yo ğunluklarını ele al ını z.

o) Düzlemin üst ve alt yüzlerindeki yük yo ğunluklar ının,
9 için
E
o + Acr(9)
C1-4 (9) =
E
Cr (S)) = 41T + AT( ?)

olduklar ını gösteriniz; burada

(E -E ) a
o ı - sin
4n2 N/5?_a2

dur. Büyük p 'ler için A.5(p) nas ıl davranır? 45 (1) cinsinden

tanımlanan Acil>) , 4<a için s ıf ır mıdır? Açıklayını z.
b) Doğrudan integral alarak
-1

lim = O
R+ co 47£

olduğunu gösteriniz. Bunu yorumlay ını z.

 178

4 ÇOK-KUTUPLAR, MAKROSKOBİK ORTAMLARDA ELEKTROSTATİK

DİELEKTRİKLER

Bu bölümde önce yerle şik (lokalize = sonlu bölgeye s ınırlı )

yük dağılımları ve bunların çok-kutup aç ı lımları incelenecektir.
Açıl ımı küresel harmonikler cinsinden yapmakla birlikte, ilk
birkaç çok-kutup için dik koordinatlarla olan ili şki de kurula-
caktır. Daha sonra bir çok-kuthun bir d ış alan içindeki enerjisi
tartışılacaktır. Bunun ardından elektrostatiğin makroskobik
denklemleri basit olarak türetilecek; daha özenli bir türetim
Bölüm 6'ya ertelenecektir. Sonra dielektrikler ve uygun s ınır
koşulları betimlenerek, dielektriklerin varl ığı halinde birkaç
tipik sınır-değer problemi çözülecektir. Atomsal kutuplanma
yatkınlığı (polarizability) ve al ınganl ık (susceptibility) ile
ilgili ana özellikleri betimlemek için basit klasik modeller
kullan ı lacakt ır. Son olarak da dielektriklerin varl ığı halinde
elektrostatik enerji ve kuvvetler sorunu tart ışılacaktır.
4.1 - Çok kutup Açılımı
-

Yerleşik bir yük dağı lımı , sadece belirli bir baş langıç
dolayındaki R yarıçaplım kiire içinde s ıfırdan farkl ı olan 9(5P)
yük yoğunluğu ile betimlenir. Küre dışındaki potansiyel, küresel
harmonikler cinsinden bir aç ı lım olarak yaz ılabilir:

Y
p(X) = 47c 2m (O ' (;d)
(4.1)
=O 2L+1 gj m 2+1
r

Sabit katsayılar, daha sonra uygun dü şsün diye bu özel biçimde

seçilmişlerdir. (4.1) denklemine çok-kutup aç ılımı denir; Z= 0
terimi tek-kutup terimi ad ını al ır; Z= 1 terimleri çift-kutup
terimleridir, v.s.... Bu isimlendirmelerin nedeni a şağıda
açık hale gelecektir.
Çözülecek problem, d iz. sabitlerini j?(;2'') yük yo ğunluğunun
özellikleri cinsinden sZtamaktad ır. Çözüm, potansiyel için

R yar ı çapl ı küre, sadece uzay ı yüklü ve yüksüz iki bölgeye ay ı rmak için
kullan ı lan keyfi bir kavramsal araçt ı r. E ğ er yük yo ğ unlu ğ u uzakl ı k ,ile
uzakl ığı n her kuvvetinden daha h ı zl ı olarak dü ş üyorsa, bu durumda çok-kutup
aç ı l ı m ı yeterince. büyük uzakl ı klarda geçerlidir.
 179

1.?(32') = s'' ,
1)t-;?'1
d3x'

biçiminde yaz ı lmış olaı (1.17) integralinden kolayca elde edilir;

yeter ki burada 1/1-;'(''' yerine (3.70) aç ılımı kullanıls ın. Şu
anda yük dağılımının dışındaki potansiyel ile ilgilendiğimizden,
r = r' ve r = r dir. Böylece potansiyel için
te,9)
4)(7) = 4rt
2k+ İ UYI-n(91,4>' )r' e .g()1 1 ) d3x'l
(4.2)
YDre+1

açı lımını buluruz. Buna göre, (4.1)'deki katsay ılar şöyledir:

qtrn 4Ern (9',96' ) r "Q" 52( ;- ' ) d 3 x' (4.3)

Bu katsayı lara çok-kutup momentleri denir. Bunlar ın fiziksel

anlamını görmek için, ilk birkaçını dik koordinatlar cinsinden
açık biçimde yazal ım:

ı
q oo = ? ( x.-4; ) d3 x' (4 .4)
41T. Ni 4 -rr q

3 .1
S ( x l - iY') j>(>7') d 3x' = - -ip )
q ıı = Y
81T
(4.5)

z' f(x') d 3x'

3

15 5' . 2 3,_
q22 = --7r (x'-ly') J9(x )d x - 17 —
21T(Q11-2/C2
12 -Q22)

3
c1
21 = — z (x - ıy ) y(xl)d x' = -1(223 ) (4.6)

_ 1 i5 j„2 ,2
q 20 - 4Tz t3z -r ) f(x ) d 3x , =
2 4 İr Q33
 180

Sadece m 0'11 momentler verilmi ştir; çünkü (3.54)°e göre,

gerçel bir yükyoğunluğu için m 0 '11 momentler m > 0'11
momentlere

q = (-1) m q* (4. 7)
.8.111

ile bağl ıdırlar. (4.4)-(4.6) denklemlerinde q toplam yük ya da

tek-kutup momenti olup, 1.-;)' ise elektrik çift-kutup momentidir:

( ) d3 x' (4.8)

Q13izsiz dört-kutup momenti tensörüdür:

= (3x 1 . x' . - r' 2 5. . )QC'

xi)d3 x' (4 .9)
- ı ı 3 13 J

Görüyoruz ki £'yinci çok-kutup katsay ıları + 1 tane),

bunların dik koordinatlardaki kar şı l ıklarının çizgisel kar ışım-
larıdır.P(in dik koordinatlardaki aç ılımı şöyledir:
x.x.
p.x 1 1 3
(13( - = q + 2 Qij r5 (4.10)
rr 3

1/ 34(--X1 'nün doğrudan doğruya Taylor serisine aç ılmasiyle

bulunan bu ifadenin geli ş tirilmesi, okuyucuya bir al ış tırma
olarak bırakı lmaktadır. (4.10)'daki aç ı l ımın dört-kutuptan
sonraki terimlerini yazmak a şır ı biçimde zor ve s ıkıc ıdır.
Verilen bir çok-kutbun elektrik alan bile şenleri, en kolay
şekilde küresel koordinatlar cinsinden ifade edilebilir. (4.1)
de belirli (2,m) değerli bir terimin eksi gradyeni a şağıdaki
bileşenlere sahiptir:
Ybi (8,0)
4n(t+1)
E -
r
2Q+1 q. '2m /-9--1- 2

E — 4n 1 y (9 p (4.11)
G r 01-2
2e+1 cl em Lm
 181

4 .n 1 im
E = q, Y (9 0)
Z+2 siı
2+1 r '

CY .Cm / e ve Yi /sin0 , di ğer Y 2.m 'lerin çizgisel kar ışımları

olarak yazı labilir; fakat bunu yapman ın özel bir yararı yoktur,
dolayısiyle bu i şe giri şmeyeceğiz. Bir vektörel çok-kutup alan ı
yazmanın özel bir yolu, Bölüm 16'da tart ışı lan vektör küresel
harmoniklerdir.
z-ekseni boyunca yönelmi ş bir 77 çift-kutbu için (4.11)'deki
alanlar bilinen aşağıdaki biçime indirgenirler:

2p cos8
3
r

E psin8 (4.12)
- 3
r

=O

Bu çift-kutup alanlar ı , (4.12) bile şenlerini biraraya getirerek,

ya da doğrudan doğruya (4.10)'daki çift-kutup terimine gradyen
işlemcisini uygulayarak vektör biçimine sokulabilir. x nokta-
sındaki bir p çift-kutbunun .;t. noktas ında oluşturdılğu alan
olarak sonuç şudur:

= 3r-7(i5" . -p (4.13)
- 3 c) \3
-›
Burada n , x 'dan x'e uzanan bir birim vektördür.
o
Bu noktada iki önemli uyar ı sözkonusudur. Birisi, (4.8)
türündeki Kartezyen çok-kutup momentleriyle (4.3) küresel
çok-kutup momentleri arasındaki bağıntıyla ilgilidir. Kartezyen
momentler sayıca (.2+1).(+2)/2 olup, (22+1) tane olan küresel
bileşenlerden > 1 halinde daha çokturlar. Ama burada bir
çeli şki yoktur. Bu fark, söz konusu iki tür çok-kutup momentinin
dönmeler alt ındaki ayrı dönüşüm özelliklerinden kaynaklanmakta-
dır-Problem 4.3'e bak ınız. Dikkat ederseniz, z= 2 için (4.9)'da
izsiz bir Kartezyen dört-kutup momenti tan ımlayarak bu fark ı
açığa vurmuştuk.
 182

İkinci uyar ı , (4.1) açı l ımı ndaki çok-kutup momenti katsay ı -

larının genelde ba ş lang ı ç noktas ının seçimine bağl ı olmaları
konusundad ır. Çarp ıc ı bir örnek olarak, x = (r , 9 )'da
bulunan noktasal bir e yükünü gözönüne al ın12. Bu 4ç, ç8IÇ-Rutup
momentleri

q 2m . e roe Y2111
x (00 ,4,0 )

lar olan (4.1) türünde bir çok-kutup açı l ımına sahiptir. Bu

çok-kutup momentleri genel olarak tüm L,m de ğerleri için s ıf ır-
dan farkl ıdı rlar. Sadece -e= 0 kutbu, q = noktasal
yükün konumundan bağıms ı zdır. Sıras ıyla °°ye 5.'(' 'de bulunan +e
ve -e gibi iki noktasal yük için çok -kutu Dmomenheri şunlardır:

q = e re
$m Lm (°o 4o ) rf
Bu kez sistemin L= 0 momenti s ıfırdır; L= 1 momentleri ise

qlo 1-3-1
-TIT- e (zo - z ı )

q 11 = e [ (x
o
- x ) - i(y -y )1
ı o ı

dir. Bu momentler sadece iki yükün ba ğı l konumuna bağl ı olup,

başlangıc ın konumundan bağımsızdırlar; fakat kalan tüm yüksek
momentler başlangı ç konumuna da bağl ıdırlar. Bu basit örnekler
genel teoremin özel halleridir (bak.Problem 4.4): Her yük
dağı l ımının sıfırdan farklı en düşük çok-kutup momentinin q o
ğerleri koordinat haşlangıcının seçiminden bağımsızdır; fak de
daha yüksek tüm çok-kutup momentleri genelde başlangıç konumuna
bağlıdır.
Çok-kutuplar ın genel formülasyonunu bırakmadan önce, hem
elektrik ve manyetik çift-kutuplar ın aras ındaki temel fark ı
aydınlatmada (bak. Kesim 5.6), hem de ba şka konularda yararl ı
olan bir sonucu gözden geçirelim. Bunun için uzayda bir E(x)
elektrik alanı doğuran yerleşik bir ..1?(5n yük dağı lımı. ele
alalım. Şimdi R yar ıçapl ı küresel bir hacim üzerinden bu E'nin
integralini hesaplamayı istiyelim. Problemi genel olarak incele-
meğe baş layacağı z; fakat sonra Şekil 4.1'de görülen iki a şırı
özel hale ineceğiz; öyle ki birinde küre tüm yükü kapsayacak,
diğerinde ise tüm yük kürenin d ışında bulunacak. Koordinat
başlangıc ını kürenin merkezinde seçelim. Elektrik alan ının
 183

Şekil 4.1- Yük yoğunluğu ile içerisinde elektrik alan ı-

nın hacim integralini hesaplayacağımız
kürenin birbirlerine göre durumlar ını göste-
ren iki aşırı farklı şekillenim.

r<R
- jr -
r<R
Pc13 x (4.14)

biçimindeki hacim integrali, kürenin yüzeyi üzerinden al ınan

bir integrale dönüştürülebilir:

E(x) d3x = - R2d,,,,b () n (4.15)

r<R

Burada n, d ış a doğru yönelmiş yüzeye dik birim vektördür (ri

->
x/R). Potansiyel yerine (1.17) ifadesini koyarak

f
r<R
d3x = - R2j-d 3x. jr dil n
r=R
(4.16)

.
bağıntıs ına ulaşırı z. Açısal integrali yapmak için, önce n'nın
(e4) küresel aç ıları cinsinden

n = ı s ıng cos + j sing sin + k cos8

biçiminde yaz ılabileceğini gözleriz. ri'nin farkl ı bileşenlerinin

 184

sadece Z= l'li Y t 'lerin çizgisel kar ışımları olduğu açıktır.

(4.16) Denkleminde lb.38) ya da (3.70) aç ıl ımı yerine konacak
olursa, Y o 'lerin dikli ği, i= 1 terimi dışında, serinin geri
kalan tüm"fierimlerini yok edecektir. Böylece

r
< 4.
S
r.7.R
an. n''
t>7-)7''
=
r
2
>
5
-
dlln cos (4.16')

ifadesini bulacağı z; burada cos = cos8 cos9' + sin9 sin8 1 •

cos(1-(ffi'dür.
Açısal integral 4nri'/3 verecektir; burada = -7'/r' dür. Buna
göre (4.16) integrali şuna eş ittir:
2 r<
4RR
E(x) d 3x = d3x ' — n ' 5)(x ) (4.17)
2
r<R 3 r

Burada, r' ve R'nin hangisinin daha büyük olduğuna bağl ı olarak,

(r ,r ) = (r', R) ya da (R, r')'dür.
< ' >
Şekil 4.1a'da görüldüğü gibi, R yarıçapl ı küre yük yoğunlu-
ğunu tümüyle içine alıyorsa, o zaman (4.17)'de r = r' ve r > = ,

R'dir. Bu durumda elektrik alan ının küre üzerinden hacim integra-

li
S. -4 -) 3 Litc
E(x)d x = (4.18)
r<R 3

olur; burada P., yük dağı l ımının küre merkezine göre (4.8)
elektrik çift-kutup momentidir. Dikkat ederseniz bu hacim
integrali, küresel integrasyon bölgesinin boyutundan bağımsı z -
dır, yeter ki tüm yük içerde olsun.
Diğer taraftan, Şekil 4.1b'de görüldü ğü gibi, tüm yük
ilgilenilen kürenin d ışında ise, (4.17)'de r = R ve r > =
dür. Bu durumda şu ifadeye sahip oluruz:
3
47TR
d3 x - d3x' 111 ?(7(')
r<R 2
3 r'

(1.5)'deki Coulomb yasas ından, bu integralin, küre merkezindeki

elektrik
elektrik alan ının eksilisine eşit olacağı anlaşılır. Böylece
hacim integrali
--<)) d 3x - 41x -›
r<R R3 E(0) (4.19)
3
 185

dır. Başka bir deyi şle, elektrik alan ını n, içinde yük bulunmayan
bir küresel hacim üzerinden hesaplanan ortalama de ğeri, küre
merkezindeki alan değerine eş ittir.
(4.18) sonucu, bir çift-kutbun elektrik alan ının (yani 4.13
ifadesinin) düzeltilmesi gerektiğ ini sezinletir. (4.18) ile
tutarlı olmak için çift-kutup alan ı

-> 4n 44 4 .4
E(x) - p ö(x -x o ) (4.20)
P?-)-"c \ 3 3

biçiminde yaz ılmal ıdı r. Eklenen delta fonksiyonu çift -kuttun

konumu d ışı ndaki noktalarda alana katk ıda bulunmaz. Delta
fonksiyonunun rolü, gerekli olan (4.18) hacim integralini
vermektir; kuşkusıw ilk terimin hacim integralinin s ıfır olacatı (açasal)
integrasyondan) varsayılmalıdır, yoksa 3t = x
'daki tekillik
belirsiz bir sonuca yol açar. (4.20) denkleginde ve bunun
manyetik çift-kutup kar şıtı olan (5.64)'de çift -kutuplar sanki
soyutlanm ış noktasal çift -kutuplar gibidir ve gerçekte sonlu
olan yük ve ak ım dağı lımları hakkındaki bilgiyi delta fonksiyonu
terimleri taşımaktadır.

4.2- Dış Alan İçinde Bulunan Bir Yük Dağılımının Enerjisinin

Çok-kutup Açılımı

JX5!) ile betimlenen yerleş ik bir yük dağıl ımı bir dış 1(32')
potansiyeli içine konduğunda, sistemin elektrostatik enerjisi

W = 3)(7) , (>7) d 3 x (4.21)

olur. j>(7)'in s ıfırdan farkl ı olduğu bölgede 14? potansiyeli

yavaş değiş iyorsa, uygun olarak seçilmi ş bir baş langıç dolayında
Taylor serisine aç ılabilir:

( -)4c. =
) (o). 40) «?2(I> (o) .. (4.22)
2 ii ı J. -axi)x i

Elektrik alanının E - - tanımı kullanı larak son iki terim

yeniden yaz ılabilir. Böylece (4.22) şu şekle gelir:

-"d E
.4(0) - x x 3 (0) +
2 ,. i 3
13 1
 186

Dış alan için V . E = 0 olduğundan, son terimden

1 2
r . E(0)
6

yi çıkararak sonuçta aşağıdaki açılımı elde ederiz:

R)E.
1D(X")=4)(0) E(0) - .. pc 3i (0) +..(4.23)

Bunu (4.21)'de yerine koyduktan sonra, toplam yük ile (4.8)'de-

ki çift-kutup momenti ve (4.9)fdaki dört-kutup momenti tan ımla-
rı kullanılırsa, sistemin enerjisi

--> ı E.
w 4(0) — p . E(0) — 3 (0) + (4.24)
xi
ij

şeklini al ır. Bu açıl ım, çeşitli çok -kutupların bir dış alanla
olan karakteristik etkileşme biçimlerini gösterir-yük potansi-
yel ile, çift-kutup elektrik alanı ile, dört-kutup alan gradye -
ni ile v.s. etkile şmektedir.
Çekirdek fizi ğinde dört-kutup etkile şmesine özel bir ilgi
duyulur. Atom çekirdekleri elektrik dört-kutup momentlerine
sahip olabilirler; bu dört-kutup momentlerinin büyüklükleri ve
işaretleri, hem çekirdeklerin biçimlerini, hem de nötronlar ve
protonlar aras ındaki kuvvetlerin niteli ğini yans ıtır. Bir
çekirdeğin enerji düzeyleri ya da durumlar ı , toplam aç ısal
momentum kuantum sayısı (J), bunun z-ekseni üzerindeki izdü şümü
(M) ve genel olarak o( indisiyle göstereceğimiz diğer kuantum
sayıları ile betimlenir. Verilen bir çekirdek durumu, bu (J,MM)
kuantum sayılarına bağl) olan pxvı Uh gibi kuantum mekanik-
sel bir yük yoğunluğuna sahiptir ve bu yük yo ğunluğunun
z-ekseni etraf ında silindirik bir simetrisi vardir. Dolayısiyle
s ıfırdan farkl ı dört-kutup momenti sadece (4.6)'daki q 70 , ya
J JM4((X> ) yük yoğunluklu bir gkirdek
da (4.9)'daki Q3 itürNI P

* Problemin kuantumlu yanlar ı konusunda basit bir tart ışma için Blatt and
Weiskopf, sayfa 23'e bak ı n ı z.
**Gerçekte Q ve Q ı f ı rdan farkl ı , fakat Q 'den ba ğı ms ı z de ğ ildir; Q ıı
ıı 22 s 33
1
= - Q dür.
Q 22 2 33
 187

durumunun dört-kutup momenti (1/e)Q 33 'ün değeri olarak tan ımla-

= (burada e proton yüküdür):

1- S (3z 2 - r2)
QJM0(- e J-Moc6n d 3 x (4.25)
2
Buna göre 2 1.mo< 'nın boyutu (uzunluk) 'dir. Tümüyle kapal ı
elektron kablar ına sahip atom çekirdekleri gibi ayr ıcal ı kl ı
durumlar d ışındaki çekirdekler, dolaylar ında alan gradyenlerine
sahip elektrik alanlar ının etkisine uğrarlar. Bunun sonucunda,
(4.24) uyar ınca, çekirdeklerin enerjisi dört-kutup etkile şme-
sinden bir katk ı alacakt ır. Aynı J fakat ayrı M değerli durum-
lar ayrı Qjmix momentlerine sahip bulunacaklar ve dolayısiyle M
değerine gör
e katmerlilik (dejenerelik), "d ış "
elektrik alanıyla (yani kristal örgü, ya da molekül alan ıyla)
dört-kuttun etkileşmesi sonucunda kaldırılmış olacaktır. Radyo-
frekans tekniğiyle bu küçük enerji farklar ının ölçülmes
çekirdeklerin dört-kutup momentlerinin saptanmas ını sağlar.
-4
p ve p gibi iki çift-kutup aras ındaki etkileşme enerjisi,
2
(4.203- çift-kutup alan ı kullanılarak doğrudan doğruya (4.24) _1
den elde edilebilir. Buna göre kar şılıkl ı potansiyel enerji
şöyledir:
-4 -4 -4, -4 -4 -4.
P . p2 - 3(n . pı )(n . p2 )
W = (4.26)
12
) - )1 1 3
2
- >
Burada n,(x -x,) yönünde bir birim vektördür ve x x varsa-
yılmaktad ır: Ciftkutup-çiftkutup etkile şmesi, ç2ft-kuuplar ın
yönlenmelerine bağlı olarak, çekici ya da iticidir. Çok-kutup-
ların yönelmeleri ve aralar ındaki uzakl ık sabit tutularak
birbirlerine göre konumlar ı (yani .71) üzerinden ortalama al ınır-
sa, etkileşme değeri s ıfır çıkar. Momentler birbirlerine para -
lelseler, merkezlerini birle ştiren doğruya aşağı yukarı paralel
olmaları durumunda çekme, dik olmalar ı durumunda ise itme
kendini gösterir. Kar şı t-paralel momentler için durum tam
tersinedir. Potansiyel enerjinin uç de ğerleri, büyüklükçe
eşittir.

Maddesel Ortamlarda Elektrostatik

Bölüm 1,2 ve 3'de, yük ve iletkenlerin varl ığı halindeki

elektrostatik potansiyelleri ve alanlar ı ortal ıkta hiçbir
maddesel ortam yokken ele alm ışt ık. Bu nedenle de mikroskopik
alanlarla makroskopik alanlar aras ında hiçbir ayırım yapmamış-

* Bir çekirde ğ in Q ile gösterilen "dört-kutup momenti", Q jm 'n ı n M = J duru-

mundaki de ğ eri olarak tan ı mlan ı r. Blatt and Weiskopf'a bakfil ı z.
 188

tık. Olsa olsa iletkenleri, soyut bir biçimde yüzeysel yük

yoğunluklar ına sahip olarak ele almakla makroskopik anlat ıma
ağırlık vermiştik. Hava yeterince seyrek olduğundan, dielektrik
özelliklerinin önemsenmemesi büyük bir yanılgıya yol açmaz;
ş imdiye dek elde etti ğimiz sonuçlar havada da geçerlidir.
Fakat elektrostatik, daha çok elektriksel yan ıtlarının hesaba
kat ılmas ı gereken maddesel ortamlardaki yük ve alanlarla ilgi-
lidir. Makroskobik olaylara ili şkin Maxwell denklemlerini elde
etmek için, makroskobik olarak küçük, fakat mikroskobik olarak
büyük bölgeler üzerinden ortalama almaya olan gereksinime
Giriş' bölümünde değinmiştik. Bunu, zaman değiş imli Maxwell
denklemlerini tartıştıktan sonra, dikkatli bir biçimde Bölüm
6'da yapacağız. Şimdilik okuyucuya, yalnızca kutuplanmayla
ilgili.temel tart ışmanın ana çizgilerini hat ırlatacağız; bunu
yaparken, ortalama alma i şleminin ve makroskobik niceliklerin
ortaya at ılmalarının güç olan ve bazen de incelik isteyen
yanlarını üstünkörü geçeceğiz.
İlk gözlemimiz şudur: V x = 0 homojen denkleminin
ortalamas ı al ındığında, ortalamaEmakra
kyani makroskobik) E elektrik
alanının da aynı
-4. --Ip
VxE= 0 (4.27)

denklemini sağladığı görülür. Bu, elektrik alan ının elektrosta-

tikte gene bir l'5(5n potansiyelinden türeyece ğini ifade eder.
Çok sayıda atomdan ya da molekülden olu şan bir ortama bir
elektrik alanı uygulanacak olursa, her bir moleküle bağlı
bulunan yükler uygulanan alana yan ıt vererek küçük hareketler
yapacaklardır. Molekülsel yük yo ğunluğu değişecektir. Her bir
molekülün çok-kutup momentleri, d ış alanın yokluğundaki değer-
lerinden farklı olacakt ır. Basit maddelerde, uygulanan alan
yokken tüm çok-kutup momentleri, ya da hiç olmazsa bunlar ın
birçok molekül üzerinden al ınmış ortalamaları sıfırdır. Uygula-
nan alan ile ortaya çıkan Başat molekülsel çok-kutup, çift -ku -
tuptur. Buna göre, ortam içinde

(4.28)

ile verilen bir P elektrik kutupla ► ması (yani birim hacim

başına düşen çift-kutup momenti) olu şacaktır; burada N., x
noktas ı dolayındaki birim hacimde bulunan i yinci tür molakül-
lerin ortalama sayısı , p, ise ortamda bulunan i 'yinci tür
molekülün çift-kutup momenti olup; ortalama, dolay ındaki
küçük bir hacim üzerinden al ınmaktad ır. Molelçüller net bir e.
 189

yüküne sahipseler ve ayr ıca makroskobik nitelikte fazlal ık, yani

serbest yükler de varsa, makroskobik düzeydeki yük yo ğunluğu

_9(rt.) =1. Ni<ei>+ ?serbest (4.29)

biçiminde olacakt ır. Ortalama molekülsel yük genellikle s ıfır-

dır. Bu durumda yük yoğunluğu, fazlalık yüklerden, yani serbest
yüklerden (uygun biçimde ortalamalar ı al ınmış ) oluşmaktadır.
Şimdi ortama makroskobik aç ıdan bakalım. Bu durumda potansi-
yeli ya da alan ı , 7' değişken olmak üzere, her bir x' dolay ında
yer alan makroskobik derecede küçük AV hacim elemanlarından
gelen katkıların çizgisel olarak üstüste bindirilmesiyle ku4abi-
liriz. AWnin yükü p(x)AV olup, AVenin çift-kutup momenti P(7 1 )•
AV'dir. Daha yüksek mertebeden makroskobik çok-kutup momenti
yoğunlukları yoksa, AV deki momentlerin oluşturduğu A<D(')
potansiyelinin, 3t noktas ı AV'nin dışında kalmak koşuluyla,
yaklaşıks ı z olarak

_ ) AV + P(x' ) . ) Lv (4.30)
ix - x'

biçiminde verileceği (4.10)'dan görülT. AV 'yi (makroskobik

düzeyde) sonsuz küçük olarak düşünüp d x' ye eşit alır ve tüm
uzay üzerinden integre ederek potansiyeli buluruz:

( 4c. ) 4d3x'[ 1:)(;) + . ( 1 ) (4.31)

I k'>->--(1

İkinci terim, (1.25)'deki çift-kutup tabakas ı potansiyeline

benzemektedir; daha doğrusu onun hacimsel çift-kutup dağılımına
genelleştirilmişidir. Parçal ı integrasyonla bu potansiyel

(b(>- ) .S- c13x 1 ?(7 , )- . ı) (4.32)

haline dönüştürülür. Bu, tam olarak (9 - V.P) yük dağılımınca

gluşturulan potansiyelin al ışılagelen ifadesidir. Dolay ısiyle,
E = --fAolmak üzere, ilk Maxwell denklemi şu şekle girer:
 -
-

190

V . E = 41t5> - D . (4.33)
--ı
Etkin yük yoğunluğunda P'nin ıraksamasının ortaya ç ıkışı nitel
biçimde anlaşı labilir. Eğer kutuplanma düzgün değilse, Şekil
4.2'de ş ematik olarak görüldüğü gibi, herhangi bir küçük hacim
içerisinde net bir yük artmas ı ya da azalmas ı olabilir.
- -N a
D = E + 4ıd (4.34)

şeklinde elektrik yerde ğiştirme diyeceğimiz bir D vektörü

tanımlayarak, (4.33) bağınt ıs ını al ışılmış biçime getirebiliriz:

V . D = 4TÇ f (4.35)

(4.27) ve (4.35) denklemleri, Bölüm l'deki (1.13) ve (1.14)'ün

makroskobik kar şı l ıklarıdır.

Şekil 4.2- Kutuplanma yük yoğunluğunun ortaya çıkışı .

Wituplanmanın uzaysal değişimi nedeniyle,
verilen küçük bir hacimden girene göre daha
çok molekül yükü çıkabilir. Yalnızca sınırın
yakınındaki moleküller gösterilmiştir.

Giriş bölümünde tart ışıldığı gibi, elektrostatik potansj;yel

ya da alanlar için bir çözüm elde etmeden önce, -D ve E'yi
birbirine bağlayan bir bağıntı gereklidir. Bu bölümün geri
kalan kesimlerinde, sistemin uygulanan alana çizgisel olarak
yanıt verdiğini varsayacağı z. Bu, ferroelektrikli ği tart ışma
dışına ç ıkarır; fakat alan ş iddetleri aşırı büyük olmamak
koşuluyla, bunun ötesinde gerçek bir s ınırlama değildir. Durumu
daha da basitleş irmek için, ortamın izotropik olduğunu varsaya-
l ım. Buna göre, P kutuplanmas ı , doğrultudan bağımsı z bir orant ı
katsayıs ı ile Vye paraleldir:
 191

- -4
P = ")( E (4.36)
e

e katsayısına orZamın elektrik al ınganlığı denir. Bu durumda

D yerdeğiştirmesi E ile orant ılıdır:

-4 -4
D = E E (4.37)
Burada
= 1 + 41T):e (4.38)

olup, dielektrik sabiti ya da bağı l elektrik geçirgenliği adını

alır.
Dielektrik ortam yaln ızca izotropik olmayıp aynı zamanda
düzgün ise, bu durumda E yerden ba ğıms ızdır. Dolayısıyla (4.35)
ıraksama denklemi
-> ->
V . E = 4Tc( 9 ) (4.39)

biçiminde yaz ılabilir. Böyle ortamlardaki tüm problemler,

önceki bölümlerde inceledi ğimiz problemlere indirgenirler,
yeter ki verilen yükler taraf ından oluşturulan elektrik alanlar ı
1/E çarpanı kadar azalt ılsın. Bu azalma, atomlar ın kutuplanmas ı
cinsinden anlaşılabilir; çünkü atomların kutuplanmas ı , verilen
yükün alanına karşı duran alanlar doğurur. Hemen ortaya ç ıkan
bir sonuç şudur: Bir kondansatörün plâkalar ı arasındaki boşluk
EFAlitli bir dielektrikle doldurulursa,bu kondansatörün s ığas ı
Eçarpanı ile artar (bu dediğimiz, kuşkusuz, kıyı alanları
önemsenmediği ölçüde doğrudur).
Elektrik alanlar ının bulunduğu uzayın tümü bu düzgün ortam
ile dolu değilse, ya da daha genel olarak, yan ıtları çizgisel
de olmayabilen yüz yüze değişik ortamlar sözkorwsu ise, bu
durumda ortamların arakesit yüzeylerinde D ve E üzerindeki
sınır koşulları problemini ele almamız gerekir. Bu sınır koşul-
ları G.5 kesiminde Maxwell denklemlerinden türetilmi ş ti. Sonuç-
lar şöyleydi: Ar,akesit yüzeyinin her iki yan ında -1'5'nin dik
bileşenleri ve E'nin te ğet bileşenleri, hem durgun hem de
zamanla değişen alanlar için,
(D2 -Di ) • = 47r(r
(4.40)
(E 2 - E
1
) x 21 = O
 192

sınır koşullarını sağlarlar; burada Fin , 1 bölgesinden 2 bölge-

sine yönelmiş yüzeye dik birim vektör ve cr s ınır yüzeyi üzerin-
deki (kutuplanma yükünü kapsamayan) makroskobik yüzeysel yük
yoğunluğudur.
4.4- Dielektrikli S ınır-değer Problemleri

Elektrostatikteki s ınır-değer problemlerinin çözümü için

daha önceki bölümlerde geli ştirilmiş olan yöntemler, dielektrik -
leri kapsayan durumlara kolayl ıkla geni şletilebilir. Bu kesimde
dielektriksel ortamlara uygulanan teknikleri aç ıklayıcı nitelik-
te birkaç örnek ele alaca ğız.
Dielektrikli görüntü yöntemini aç ıklamak için, arakesit
yüzeyi düzlemsel olmak üzere, uzayın bir yarısının ı sabitli
ve diğer yar ıs ının £2 sabitli dielektrik maddeyle dolu i olduğunu
ve birinci ortamda arakesit yüzeyinden d uzakl ığında noktasal
bir q yükü bulunduğunu varsayalım. Şekil 4.3'de görüldüğü gibi,
arakesit yüzeyi z = 0 düzlemi olarak al ınabilir. Şimdi

Li V . E = ? , z > O
-->
V . E = O z < O (4.41)
2

VxE= 0 her yerde

denklemlerine, z = O'da

ı z 2 Ez
lim E = lim E (4.42)
x x
z-ı0+ z
E E
Y

sınır koşullarını sağlayan uygun çözümler bulmal ıyız. Her yerde

"Ğ".XE:= 0 olduğundan, alanı al ışı lmış biçimiyle bir( potansiye -
linden türetilebilir. Görüntü yükleri yöntemini kullanma giri-
ş iminde, Şekil 4.4'deki simetrik A' noktas ına bir q' görüntü
yükü koymak doğaldı r. Bu durumda, z >O bölgesi için, (p,ck,z)
silindirik koordinatlar ıyla belirtilen P noktas ındaki potansiyel
 193

1
( q + qi , z > O (4.43)
El Rı R
2

olacakt ır; burada R = >2. + (d-z) 2 , R2 = ifa + (d+z) 2 'dir.

Buraya kadarki i ş lem,£ 2 dielektriği yerine iletken ortam
al ınması problemindeki işlem ile tümüyle ayn ıdı r. Fakat şimdi
z<0 için potansiyeli belirtmeliyiz. z < 0 bölgesinde hiç yük
bulunmadığı ndan, bu potansiyel, Laplace denkleminin bu bölgede
tekilliksiz bir çözümü olmal ıdır. En basit varsay ım şudur:
z<0 1 daki ~sWel gerçek q yükünün A konumuna yerleştirildiği

Şekil 4.3

P
R

re-- d -----> <----

. d

Şekil 4.4

düş ünülen q" görüntü yükünün potansiyeline e şdeğerdir:

z < 0 (4.44)
R
ı

Öte yandan
 194

( ı ) ı ) d
"bz R z (R J;22 3/2
ı l z=o 2 L=o ( )

ve
ı = ( Rı ) -P
2 2 3/2
P R
ı z=o
(JS) 2
z=o
(p )

olduğundan, (4.42) s ınır koşulları şu gereksinimlere yol açar:

q qi = q.

(q q') = q"
E E 2.

Bu bağıntılar çözülerek q' ve q" görüntü yükleri bulunur:

(4.45)
q -
' (
2 q

2
q" = ( ) q
E .4 E
2 1

E ves2,2 ‹: £. durumlar ı için kuvvet çizgileri (daha doğrusu

çizgileri) nitel olarak Şekil 4.5'de görülmektedir.
Kutuplanma yük yoğunluğu -V.P ile verilir. Her bir dielekt -
rik içerisindejr= ")ıt E'dir; dolayısiyle q noktasal yükü d ışında
-c7.1,;" = - ")1( —.E=O'd ıre Bununla beraber, z, z = O'dan geçerken,
yüzey üzeride 3c bir süreksiz atlamaya sahiptir: 4k = (1/47z)•
'( E -E9 ). Bu, z = 0 düzlemi üzerinde bir kutuplama yüzeysel
yük yoğunluğu var olduğunu gösterir:

Cr
kut.
= - ( E)2 - P )
ı • n21
(4.46)

Burada 21' l'inci dielektriten 2'nci dielektriğe yönelmi ş

olan yüzeye dik birim vektör; P. ise ilyinci dielektri ğin z = 0
yüzeyindeki kutuplanmad ır.

E. -1 -

zi*rc zın
 195

Şekil 4.5- Yarı-sonsuz E dielektrik madde blokuna

2
yakın olarak E dielektriği içine yerleşmiş
noktasal yükün ielektriksel yerde ğiştirme (D)
çizgileri.

olduğundan, kutuplanma yük yoğunluğunun

E2 ı d
o-kut. 27,c
(4.47)
Eı (E 4_ E ) (92.*d2) 3/2
2 ı

olduğunu göstermek basit bir sorundur. £ .>> E limitinde, E 2

ği çok fazla bir iletken daviranır; içindeki dielktr
elektrik alanı çok küçük duruma gelir ve (4.47)'deki yüzeysel
yük yoğunluğu, bir iletken yüzeye uygun değere yaklaşır.
Dielektrikleri kapsayan elektrostatik problemleriyle ilgili
ikinci örneğimiz, baş langıçta düzgün olan bir elektrik alanı
içine yerleştirilen a yar ıçapl ı ve E, sabitli bir dielektrik
küredir. Elektrik alan ı küreden çok uzaklarda, Şekil 4.6'da
görüldüğü gibi, z ekseni boyunca yönelmi ş olup E büyüklüğüne
sahiptir. Kürenin ne içinde ne de d ışında hiç bir. serbest yük
bulunmamaktad ır. Bu nedenle problemimiz, Laplace denklemini, r
= a'daki özel s ınır koşullarını gerçekleyecek biçimde çözmektir.
 196

Problemdeki geometrinin eksensel simetrisi nedeniyle, çözümü

aş ağıdaki biçimde alabiliriz:

Eo

Şekil 4.6

İÇKRDE: r t P (cos9 (4.48)

Di ç
( = 9,

e4

DIŞARDA: Ad ı s - r".._ [Bp r e + Cr-(2+1) ] P2(cos9) (4.49)

. i=o <-

Sonsuzdaki sınır koşulundan 4-›-Ez o = -Ero cos8), s ıfırdan

farkl ı tek BE 'nin B = -E olacağını buluruz . Diğer katsay ılar
ise r = a'daki sın ırl koşul%rı yard ımıyla saptanırlar:

TEĞETSEL E:
-a e I
1 .t.i ç
r=a
1 -.Adış 1
a --a g a
ir=a
(4.50)

DİK D
s -41Ç ) -'4dış l
-br ""r.
r=a r=a

(4.48) ve (4.49) serileri (4.50)'de yerlerine konduklar ında,

Legendre çok-terimlilerinden olu şan sıfıra eşit iki seri elde
edilir. Bunlar tüm e de ğerleri için s ıfır olacaklar ına göre,
her Legendre çok-terimlisinin katsay ıs ı ayrı ayrı s ıfır olmal ı-
dır. Bu, ilk s ınır koşulu için şu bağıntı lara yol açar:
di
A = - E0 +
3
a
 197

C2
Ag - 1 için (4.51)
a U+1
İkinci s ınır koşulu ise şunları verir:
C
£. A l = -E o 2
a
(4.52)
Ct 1 için
.A =- (2+1) 22 '
a +1
(4.51) ve (4.52)'deki ikinci denklemler, ancak tüm Q l'ler
için Az = C£ = 0 olduğunda birlikte sağlanabilirler. Geri kalan
katsayı lar, uygulanan E o elektrik alanı cinsinden şöyle verilir-
ler:
3
= ( ) E
Eı 2 +E. o
(4.53)
- 1 3
C = ) a E
ı

Dolayısiyle potansiyel

3
J. = ) Eor cos9

(4.54)
E- 1 ) E a3
= -E o r cos9 ( cos9
kl ış 2
E+ 2 ° r

biçiminde bulunmuş olur.

->,

Şekil 4.7- Düzgün bir E alanı içinde bulunan dielektrik

küre. Solda 9cutuplanman ın kendisi, sağda ise
kutuplanma yiikleri ve bunlar ın oluşturduğu
karşı koyucu elektrik alanı görülmektedir.
 198

Küre içindeki potansiyel, uygulanan alana paralel ve

3
E. - E (4.55)
lç + 2 o

Kiyüklük1ü sabit bir elektrik alan betimler; E.:>1 ise Ei ç <E0'

dır. Küre dışındaki potansiyel ise, uygulanan E alanı ile o
alana paralel olarak baş langıçta bulunan

p E£ -4. 12 ) a 3 E0
(4.56)

momentli bir elektriksel çift-kutbun alanının toplamına eşdeğer

bir alan verir. Bu çift-kutup momenti, P kutuplanmas ının hacim
integrali olarak yorumlanabilir. Kutuplanma şudur:

-> - 1 -4 3 -1 -4-
P ( )E- )E (4.57)
Lin 4"R E+ 2 o

Bu kutuplanma kürenin hacmi boyunca sabittir ve hacim integrali

de gerçekten (4.56)'dır. (4.46) uyar ınca, yüzeysel kutuplanma
yük yoğunluğu 0-kut =

kut 4•R E 2
) E cos9
o
(4.58)

Bunun, uygulanan alana kar şıt yönde bir iç alan doğurduğu ve

böylece Şekil 4.7'de çizildiği gibi, küre içindeki alan ı (4.55)
değerine indirdiği düşünülebilir.
Şekil 4.8'de görüldüğü gibi, z eksenine paralel düzgün bir
E0 ış alanının etkisine uğrayan E sabitli dielektrik ortam
.. d açılmış a yarıçapl ı
ıçıne küresel oyuk problemi de, tümüyle
aynı şekilde dielektrik kürede izlenen yoldan çözülebilir.
Gerçekten de, (4.50) sınır koşullarının incelenmesi, oyuk ile
ilgili sonuçların, E. ,-.,,, (1/E) yerdeğ iştirmesiyle dielektrik küre
sonuçlar ından elde edilebileceğini gösterir. Buna göre, örne ğin
oyuk içindeki alan, düzgün E 'a paralel ve
o

E.lç 2 E0 (4.59)
 199

büyüklüğündedir; E>1 ise E. ;>. E 'd ır. Benzer biçimde, d ıştaki

alanda uygulanan alan ile 15u alana ters olarak yönelmiş ve
başlangıçta bulunan

-1 3 (4.60)
P=( )a E
o
+1

momentli bir çift-kutkun alan ının toplamıdır.

Şekil 4.8- Düzgün bir d ış alanın etkisinde bulunan bir

dielektrik içinde küresel oyuk.

4.5- Molekülsel Kutuplanırlık ve Elektriksel Alınganlık

Bu kesimle gelecek kesimde, molekülsel özelliklerle makros-

kobik olarak tanımlanan elektriksel al ınganlık (X) parametresi
aras ındaki ilişkiyi inceliyeceğiz. Gerçek bir inceleme kesinlik-
le kuantum mekaniksel düşünceler gerektirdi ği halde, buradaki
tart ışmamız ı molekülsel özelliklerin basit klasik modelleri
cinsinden yapacağız. Neyse ki dielektriklerin basit özellikleri
klasik çözümlemeye uygundur.
Moleküllerin ayrıntılı özelliklerinin al ınganl ığa nasıl
bağlı olduklarını incelemeden önce, ortamdaki moleküller üzerine
etkiyen alanlarla uygulanan alan aras ında bir ayırım yapmal ıyı z.
Alınganlık E bağıntıs ı aracıl ığıyla tanımlanır; burada
makroskobik elektrik alanıdır. Molekül aral ıklarının büyük
olduğu yoğun olmayan ortamlarda, makroskobik alan ile herhangi
bir moleküle ya da bir molekül kümesine etkiyen alan aras ında
 -

200

çok az fark vard ır. Fakat moleküllerin birbirlerine çok yak ın

olduğu yoğun ortamlarda, kom şu moleküllerin kutuplanmas ı ,
ortalama makroskobik E alan ına ek olarak, verilen herhangi bir
molekül üzerinde bir de E. alanı ,4oğurur; böylece molekül
tizerirldekitoplarnalah - E.olur.F.iç alan ı iki terimin
fark ı olarak yaz ılabilir: 1
-a -›
E. = E - E (4.61)
ı yakın p

Burada verilen moleküle yakı n moleküllerin gerçek

EakIn' .
katkıs ıdır; E iı se P kutuplanmas ıyla anlat ılan bir ortalama
sürekli yaklajikl ıkta işe kar ış an moleküllerden gelen katk ıdır.
Burada yapt ığımı z, sözkonusu molekülle yakı n moleküllerin özel
atomik şekillenimini ve konumlarını bilmeğe özen göstermemiz
gerektiğini söylemektir. Böylece makroskobik olarak küçük fakat
mikroskobik olarak büyük V hacmi içinde, yak ındaki molekülsel
katkıların düzleştirilmi ş makroskobik e şdeğerini (E ) çıkarlyo-
P
ruz ve bunun yerine kesin biçimde geli ştirilen katk ıyı(-E; ak ın)
koyuvoruz. Aradaki fark, ek E iç alanıdır.
içerisinde bir yük dağıl ımı bulunan R yarıçapl ı küresel
hacim içindeki elektrik alan ının integrali (4.18) bağıntısını
vermişti; i ş te o sonucu E yi hesaplamada kullanabiliriz. V
hacmi olarak çok say ıda molekülü kapsayan R yarıçapl ı bir küre
seçilirse, içerdeki toplam çift-kutup momenti
3
-› 41(R
P = 3 p

olur, yeter ki V yi çok küçük seçerek hacmin her yerinde

sabit alabilelim. Bu durumda, (4.18)'e göre, küre içindeki
ortalama elektrik alan ı (E-> olarak arzulanan da tam budur).
P

E = 3 E 41T P
d3x (4.62)
P 4nR 3 r<R 3

dir. Böylece iç alan ı aşağı daki gibi yazabiliriz:

-
E. = 41-t
P E (4.63)
3 yakın
 201

Yakın moleküllerin olu şturduğu alanı saptamak çok daha

zordur. Lorentz,_basit bir kübik örgiideki atomlar için, her
örgü köşesinde kEalan ının s ı fır olduğunu göstermi ştir
(sayfa 138). Bununna riitı , aşağıda görülebı leceği gibi, proble-
min simetrisine dayan ır. Şekil 4.9'daki gibi, çift-kutuplar ın
küre içinde kübik bir düzen oluş turduklarını ve tümünün ayn ı
yöne yönelmiş sabit büyüklüklü momentlere sahip olduklar ını
varsayal ım. Çift-kutupların konumları , (ia, ja, ka) bileşenleri-
ne sahip olan x k koordinatlar ıyla verilir; burada a örgü
aral ığıdır; i,j,k;-A ın her biri ise art ı ve eksi tam say ı değer-
lerini al ır. TUm çift-kutuplar ın baş langıç noktas ında oluştur-
dukları alan, (4.13)'e göre şöyle verilir:

jk - )(
-E- /' ı jk ı ı jk
(4.64)
i,j,k 5
xijk

Alanın x bileşeni şu biçimde yaz ılabilir:

.2 .2 .2 2
3(1 pi + ijp2 + ikp3 ) - (1 + + k )pg
E
ı
= (4.65)
3 .2 .2 2 5/2
a (1 + + k )

Şekil 4.9- İç alanın hesaplanışı-basit bir kübik örgiide

yakın moleküllerden gelen katkı .
 202

İndisler art ı ve eksi değ erleri e ş it ölçüde aldıklarından,

(ijp2 + ikp3 ) ifadesini içeren çarpaz terimler s ıfır olurlar.
Aşağı daki üç toplam ın birbirlerine e ş it olduklar ı da simetriden
görülür:

.2 .2
i,j,k .2 .2 2 5/2 = .2 .2 2 5/2
(1 + + k ) i,j,k (i2 + + k )

2
k
2 2 5/2
i,j,k (.1 .2 + k )
Sonuç olarak
2 2
+ j + k )1P
E Y
i,j,k
= 0 (4.66)
2 + k 2)5/2

dır. y ve z bileşenlerinin s ıfır olduklar ı da ayni şekilde

gösterilebilir. Böylece basit bir kübik örgü için E yak ın = 0
ise, tümüyle gelişigüzel durumlar için de E k u olmas ı
akla yakındır. Buna göre, kristal yap ısız (VıloW) maddelerin
yakın moleküllerden ileri gelen bir iç alana sahip olmamalar ı
beklenir. Basit kübik yapı d ışındaki örgüler için, E
alan ının bileşenleri, örgünün simetri özelliklerini yanXffifi
izsiz bir S ezp tensörü aracı l ığıyla bileşenlerine bağlıdır.
Bununla beraber, birçok madde için E yakın 0 al ınmas ı iyi
iş leyen bir varsayımdır.
P kutuplanma vektörü, (4.28)'de

r>= N <i: mol>

olarak tanımlanmış tı ; burada < -fi , moleküllerin ortalama

çift-kutup momentidir. Bu çift-ku€up momenti yakla şık olarak
molekül üzerine etkiyen elektrik alan ıyla orant ıl ıdır. Elektrik
alanına olan bu bağlıl ığı göstermek için, ortalama molekülsel
çift-kutup momenti bölü molekül üzerindeki uygulanan alan
olarak, molekülsel kutuplanırlık ( ) diyeceğimiz bir oran
tanımlarız. Buna göre, (4.63)'deki iç alana da hesaba katarak
şunu yazabiliriz:

< Pmol > = b'Mol

' (E Ei )
(4.67)
 203

Uygulanan alana moleküllerin verdi ği yanıt ı belirten

genelde elektrik alan ının fonksiyonu olmakla birlikte, geniş
bir alan şiddeti bölgesi için sabittir. (4.67) denklemi (4.28)
ve (4.63) ile birle ştirildiğinde,

(4.68)
= N )çmo 1 ( + -.13)

bağıntısına yol açar; E ak in 0 varsayılmıştır. E cinsin-

den çözdükten sonra, W-n maddenin elektriksel al ınganl ığını
tanımlayan P kullanırsak, alınganl ık (makrosko-
bik parametre) ve molekülsel kutuplan ırlı k (mikroskobik paramet-
re) aras ındaki bağıntıyı buluruz:

N 4o1 (4.69)
')( e =
1 n
3 N mol

E= 1+ 4Tt'X biçiminde verilen dielektrik sabiti `jmol cinsinden

ya da mofekülsel kutuplanırl ık dielektrik sabıtı cinsinden
ifade edilebilir:

3 E - 1
(4.70)
= 4RN 2 )

Bu bağıntıya Clausius Mossotti denklemi denir; çünkü Mossotti

-

(1850'de) ve Clausius (1879'da) bağımsız olarak, verilen herhan-

gi bir madde için ( E - 1)/(E+ 2) ifadesinin maddenin yoğunlu-
ğuyla orantılı olmas ı gerektiğini bulmuş lardır. * Bu bağıntı ,
en iyi biçimiyle, gazlar gibi seyrek maddeler içinde geçerlikte
olmaktadır. Sıvı lar ve kat ılar için, (4.70) ancak yaklaşık
olarak geçerlidir, özellikle dielektrik sabiti büyük ise. Daha
çok ayr ıntıyla ilgilenen okuyucuya Böttcher, Dellwe ve Fröhlichl
in kitaplar ı sal ık verilebilir.

4.6 - Molekülsel Kutuplanırlık İçin Modeller

Atomlar ya da moleküller- kümesinin kutuplanmas ı iki şekilde

ortaya çıkabilir:
o) Uygulanan alan yük yoğunluklarını değiştirir ve böylece
her molekülde bir çift-kutup momenti oluşturulmuş olur;
2
09tik frekanslarda E. n 'd ı r; burada n k ı r ı lma indisidir. (4.70)'de .yerine
n konarak bulunan denkleme kimi kez Lorentz -Lorenz denklemi (1880) denir.
 204

b) Uygulanan alan, moleküllerin ba ş langıçta geli ş igiizel

yönelmiş olan sürekli çift-kutup momentlerini kendine paralel
duruma getirmeğe çal ışır.
Oluşturulan momentleri kestirebilmek için, basit bir modeli,
harmonik olarak bağl ı yükler (elektronlar ve iyonlar) modelini
ele alacağı z. Her bir e yükü

2 -¥ (4.71)
F = - mc0 x
o

gibi bir geri -çağırıc ı kuvvetin etkisiyle bağl ıdır; burada m

yükün kütlesi, co ise denge konumu dolay ındaki titre şimin
frekansıd ır. Bu 4, bir E elektrik alan ının etkisi alt ında,
denge konumundan

2 --,
mcı x = e E

ile verilen bir 7 uzanımı kadar ayr ıl ır. Bunun sonucunda

oluşan çift-kutup momenti şudur:
2 ,-..
.4. e
= ex = E (4.72)
Pmol 2
mc.0
o

2 2
Buna göre kutuplan ırl ık `6= e /mu> 'dir. Eğer her bir molekülde
kütleleri m., titre ş im frekanslar ı (4)3, olan e yükler cümlesi
varsa, molel.ilsel kutuplan ırl ık i
2
e.
= . 3 (4.73)
\‘mol 2
j m.W.
J

dir. büyüklük basamağı üzerine bilgi edinmek için, iki

ayr ı kestiride bulunabiliriz. hacim boyutuna sahip olmas ı
nedeniyle, büyüklüğü, molekülsel boitlar 3 basamağında ya da
daha az olmal ıdır; yani y
^- 10- cm olmal ıdır. Ikinci
kestiri için, atomlardaki elektronlar ın bağlanma frekanslar ının
ışık frekanslar ı basamağında olduğuna dikkat edelim. Işığfi
tipik bir dalgaboyunu 3000 angström olarak al ırsak, 6 x 19
1 2
sn buluruz. Buna -göre )'ya gelen elektronik katk ı s‘ ı ^-, ( e İmw)
-24 J '
N, 6 x 10 cm 'tür; bu da molekülsel hacisı keAı risiyle
uyumludur. Gazlar ilin, normal ko şullarda, cm 'deki molekül
sayı s4 N = 2,7 x 10 'dur; öyleyse gazlar ın alınganl ı kları
l0 basamağında olmal ı d ır. Bu, dielektrik sabitlerinin l'deR
 205

ancak binde birkaç kadar ayr ı ld ığını ifade eder. Deneysel

olarak dielektrik sabitlerinin tipik de ğ erleri, hava için
1;00054, amonyak buhar' için 1,0072, metil alkol için 1,0057,
hely-99 000068'dis. Kat ı ya da s ıvı dielektrikler için N
' - 10 molekül/cm 'dür. Bunun sonucu olarak al ınganl ı k 1
basamağında (10 1 çarpanl ık yanılgı payl ı ) olabilir; gözlenen
de zaten budur. x'
Moleküllerin ıs ısal hareketiyle (4.73) sonucunun de ğişebilme
olanağı incelenmeyi gerektirir. Faz uzay ında (p,g uzay ı ) parça-
cı kların olas ı lık dağıl ım ı , istatistik mekanikte, Hamiltoniyenin
bir f(H) fonksiyonu ile verilir. Klasik sistemler için

f(H) = e -H/kT (4.74)

Boltzmann çarpan ıdır. Uygulanan alan z yönünde olmak üzere,

harmonik olarak bağl ı yük problemi için Hamiltoniyen şudur:
1 ,2 m 2,2
H = p + -T- (.00 x - eEz (4.75)
2m
Burada bu kez yüklü parçac ığı n momentumudur. Çift-kutup
momentinin z doğrultusundaki ortalama değeri

.f
.> = Sd p d 3 x(ez) f(H) (4.76)
c 3 r 3
joi p)d x f(H)

2
x ' = x - eEk/mw koordinat değiş imi yapıl ırsa,
dir. -›
o
2
2 2
,2 e E (4.77)
H = 1 o (>71)2
2m P 2 2
2mw
o

2
f 3 ( 3 e
) d pid x'(ez' + E2 ) f(H)
mWb (4.78)
mol \,>
d3pfd 3 x 1 f(H)
haline gelir. H Hamiltoniyeni z' ye göre çift oldu ğundan, ilk
integral s ıfır verir. Böylece f(H)'nin yapıs ından bağıms ı z
olarak,

Çe ş itli maddelerin dielektrik sabitleri çizelgeleri için Handbook of Chemistry

and Physics, Chemical Rubber Publishing Co., ya da American Institute of
Physics Handbook, ed. D.E.Gray, 3 rd edition, MC Grow Hill, New York, (1972)'
ye bak ı n ı z.
 206

2
e
<Pmol? 2 E
rnw
o

elde ederiz; bu ise ısısal hareket dikkate al ınmadan (4.72)'de

bulunmuş olan sonuçtur.
İkinci tür kutuplan ırl ık, olağan durumda geliş igüzel yönel-
miş olan sürekli çift-kutup momentlerinin daha çok belirli bir
yöne yönlendirilmesiyle oluşturulur. Bu yönelme kutuplanmas ı ,
HC1 ve H O gibi "kutuplu" maddelerde önemlidir ve ilk olarak
2
Debye taraf ından (1912) tart ışılmıştır. Tüm moleküllerin uzayda
herhangi bir yönde yönelebilen sürekli birer p çift-kutup
momentine sahip olduklar ı varsayılır. Alan yo&en, ısısal
hareketler molekülleri geli şigüzel yönlere yöneltir; böylece
net bir çift-kutup momenti olmaz. Fakat uygulanan alan ile
birlikte, en düşük enerji durumuna karşı gelecek biçimde,
çift -kutuplar ın alan boyunca s ıralanma eğilimleri ortaya çıkar.
Sonuçta ortalama bir çift-kutup momenti olacakt ır. Bunu hesapla-
mak için, molekül Hamiltoniyeninin

H=H -p .E (4.79)
o o

olduğuna dikkat etmek gerekir; burada H , yalnızca molekülün

"iç" koordinatlar ının fonksiyonudur. (4.7£) Boltzmann çarpan ını
kullanarak, ortalama çift-kutup momentini

p E cose

< P mol
f d.flpocos0p Eexp(
cose
kT )
(4.80)

S d5l exp( kT )

biçiminde yazabiliriz; burada E, z yönünde seçilmi ş , ilgisiz

değişkenlerin tümü üzerinden integral al ınm ış ve 1-3 'in sadece
alana paralel bileşeninin s ıfırdan farkl ı olıLğuna dikkat
edilmiştir. Alçak s ıcakl ıklar d ışında, genel olarak (p E/kT)
bire göre çok küçüktür. Bu nedenle üslü çarpanlar ı Rer iye
açabiliriz ve şu sonucu elde ederiz:
2
Po
< Prnol
E (4.81)
3 kT
 207

Yönelme kutuplanmas ı , beklendiği gibi, s ıcakl ığın tersiyle

orantıl ıdır; çünkü uygulanan alan ısı sal hareketlerin kar şı
koymas ını yenici bir etki yapmalıdır.
Genel olarak her iki tür kutuplanma, yani hem olu ş turulan
elektronsal ve iyonsal kutuplanma hem de yönelme kutuplanmas ı
birlikte vardır ve molekülsel kutuplanmanı n genelyapıs ı şöyle-
dir:
2
Po (4.82)
\(ç + 1
mol i 3 kT

Bu, (a + b/T) biçiminde bir s ıcaklığa bağl ı lık gösterir; dolay ı-

siyle Şekil 4.10'da görüldüğü gibi, kutuplanman ın iki türü
deneysel olarak ayr ı labilir. HC1 ve H2 0 gibi "kutuplu" rnolekül-
ler için, gözlenen sürekli çift-kutup momentleri, molekülsel

kutuplu

kutuplu olmayan

Şekil 4.10- Kutuplu ve kutupsuz maddeler için, molekül -

selkutuplanma yatkınlığının sıcaklıkla
değişTgl. 1"-l 'e göre çizilmiştir.
knol'

-toyutlarla uyumlu olarak, elektron yükü çarp ı 10 -8 cm Icasamağın -

dadır.

4.7- Dielektrik Ortamlarda Elektrostatik Enerji

Boş uzaydaki yükler sisteminin enerjisini Kesim 1.1'de
tartışm ış t ı k. Orada bir "(x) yük yoğunluğu ile bir ,[1*Ç3t potansi-
 208

yeline değgin enerji için elde edilen

w=11 ,(,n 5 G-n d3 x (4.83)

2

sonucu, genel olarak dielektrik ortamlar ın makroskobik anlat ı-

mında olduğu gibi al ınamaz. (4.83)'ün nas ı l elde edildiği
anımsanırsa,.bunun nedeni açıkl ığa kavuşur. Elemanter yükleri
parça parça sonsuzdan al ıp böylece varl ık kazanan elektrik
alanının etkisine karşı yerlerine getirerek son yük durumunu
oluşturduğumuzu düşünmüştük. Böylece yapı lan toplam iş (4.83)'e
ulaşmış tı . Dielektrik ortamda yaln ı zca gerçek (makroskobik)
yükü yerine getirirken i ş yapılmaz; ayr ıca ortamda belirli bir
kutuplanma durumu olu ş turmak için de iş yapılı r. (4.83)'de 9 ve
makroskobik değişkenlerse, (4.83)'ün dielektrik üzerine
yapılanla birlikte, toplam i şi gösterdiği kesinlikle hiç de
açık değildir.

Dielektriklerin anlat ımında genel olmak için, dielektriğin

uygulanan alana vereceği yanıt ın çizgisel olmas ı , düzgün olmas ı
v.b. gibi varsay ımların hiçbirini başlangıçta yapmayacağı z.
Şimdi tüm uzayda bulunan makroskobik J) yük yo ğunluğunda bir
cins &p. deği şimi nedeniyle enerjide ortaya ç ıkan küçük bir SW
değişimini gözönüne alal ım. Bu değişimi oluşturmak için yap ılan
iş

= gjO() (D('-t) d3x (4.84)

dir; burada(D('() başında varolan p(x)yük yo ğunluğunun potansi -

yelidir. D= 47x? oldu ğundan, Sy değişimini yerdeğiştirme
alanındaki S5. değiş imıne bağlayabiliriz:

s V.
-->
(SD) (4.85)

Bu durumda SW enerji değişimi şu biçime sokulabilir:

w 1 3
E . ÖD d x (4.86)
4TC

Burada E= =40 bağınt ısını kulland ık ve j)(x) 'in yerle şik bir
yük dağılımı olduğunu varsayd ık. Artık toplam elektrostatik
 209

enerjiyi, en azından biçimsel olarak, -5'nin bir r'r =

0 ilk
değerinden bir D son değerine getirilmesi durumunda a ş ağıdaki
gibi yazabiliriz:

1 s' d3x (Dı s -1-5›

W (4.87)
4'N
Ortam çizgisel ise,

E . SD = (4.88)
2

olur ve toplam elektrostatik enerji

1 S -> -> 3
W= E .Ddx (4.89)
87x Jo.
haline gelir. -E.. = j%)ve V . D = 4Ttp ba ğıntıları kullanılarak,
ya da (4.84) 1 e geri dönüp p ve(inin çizgisel bigiirdebqffl ı :olduk-
ları varsayılarak, bu son ifade (4.83)'e dönüştürülebilir.
Böylece ancak davranış çizgisel ise, (4.83) 1 ün makroskobik
düzeyde geçerli olduğu görülür. öbür hallerde, bir son durumun
enerjisi (4.87)'den hesaplanmal ıdır ve bu, akla yak ın olarak,
sistemin geçmişine bağlı olabilir (histerezis etkileri).
Oldukça ilginç bir problem vard ır; bu da, kaynakları sabit
tutulan bir elektrik alan ı içine çizgisel yan ıtlı bir dielektrik
cismin sokulmas ı durumunda enerjide ortaya ç ıkan değişmedir.
Yerin fonksiyonu olabilen E, dielektrik katsay ıl ı bir ortamda,
baş langıçta belirli bir jp(5t) yük dağılımının doğurduğu bir --h"
elektrik alanının varoldudûnu dü şününüz. Başlangıçtaki elektros2
tatik enerji şudur:

1 S -> 3
W = E . x
o o D od
87c

Burada D = E 'dır. Sonra, kaynakların konumları sabit tutula-

rak, alan ın 2)o.cine
o V hacimli bir dielektrik cisim sokulur ve
al E 'dan E'ye değişir. Sözkonusu cismin varl ığı , Z(1. ) gibi
alan
bir dielektrik katsayı ile anlat ı labilir; şöyle ki, bu katsayı
V 'in içinde E ve V 'in d ışında E değerine sahip olsun.
"o
Matematiksel güçüklerden kaç ınmak için, V hacminin kenarların-
da Sc>t'in S den E a çok h ı zl ı , fakat süekli olarak düştüğünü
tasarlayabiliriz. Bil kez enerji
 210

1 j. 3
W - E.Ddx

-4 -4
değerine sahiptir; burada D = E E'dir. Enerjideki fark şöyle
yazı labilir:

o . o ) d3x
W= 1
8 -rc

1
( o o
)d3x + Scg + E« o ). ( İ7 - o ) d3x (4.90)
8 .1x 8/C

Aşağıdaki kanıt aracılığıyla ikinci integralin s ıfır olduğu

gösterilebilir. V x (E + E o ) = 0 olduğundan,

o =

yazabiliriz. Buna göre ikinci integral şu şekle girer:

I = 1 S 4.D ) d3x
8 T(
o

Bu ise, parçal ı integrasyon yardımıyla

-4 3
= V.(D -D ) d x =O
8/C
o

olur; çünkü dielektrik cismin sokulmas ıyla R(5!), kaynak yük

yoğunluğunun değiştirilmediği varsayıldığı ndan, 57., (D . o )= o
'dır. Sonuç olarak, enerji değişimi
1 S 3
W= (E .D -D.E )dx (4.91)
81T
o o

dir. İntegrasyon tüm uzay üzerinden görünmektedir, fakat gerçek-

te yalnı zca cismin V hacmi üzerindendir; çünkü V d ışında =
ŞoE'dir. Dolayıs ıyla
 211

1 -> -> 3
w _ (Eı - E.o) E. E d x
o
(4.92)
8'n f‘7

yazabiliriz. Dielektrij cismi saran ortam boş uzay ise,=

l'dir. Bu durumda, P kutuplanmas ının tanımı kullanı la?ak,
(4.92) bağınt ısı

1 -> -> 3 (4.93)

W = - v P . E0 d x

biçiminde ifade edilebilir; burada P dielektri ğin kutuplanmas ı-

dır. Buna göre, sabit kaynakl ı bir E o alanı içine konan bir
dielektriğin enerji yoğunluğu

1
W=- P . E (4.94)
o
2

ile verilir. Bu sonuç, bir d ış alan içinde bulunan bir yük

yoğunluğunun (4.24) enerji ifadesindeki çift-kutup terimine
benzerdir. (4.94) ifadesi, sürekli bir çift-kutbun de ğil de,
bir dış alan içinde bulunan kutuplanabilir bir dielektri ğin
enerji yoğunluğunu gösterdiği için 1 çarpan ını kapsamaktadır.
(4.88)'de görünen de ayn ı 1 'dir.
2
(4.92) ve (4.93) denklemleri, Es > .E. olmak ko şuluyla, bir
dielektrik cismin artan E alan ı bölgesfile doğru hareket etme
eğiliminde olacağını göstecf'.ir. Etkiyen kuvveti hesaplamak için,
cismin yapt ığı küçük bir genelleş tirilmi ş yerdeğiştirmesi
düşünelim. Bu durumda enerjide SW gibi bir değişim olacakt ır.
yükler sabit tutulduğuna göre, hiç bir d ış enerji kaynağı
yoktur ve alan enerjisindeki değişim, cismin potansiyel enerji-
sinde bir değişim olarak yorumlanabilir. Bu, cisim üzerine
etkiyen bir kuvvetin var oldu ğu anlam ına gelir:

F = ( w ) (4.95)
-.V> Q

Burada alan kaynaklarının sabit tutulduklar ını göstermek için

parçalı türeve Q alt indisi konmuştur.
Dielektriklerin hareketini içeren uygulamal ı durumlarda,
elektrik alanları , çoğu kez batarya gibi bir dış kaynağa bağla-
narak sabit potansiyellerde tutulan belirli şekillenimlere
sahip elektrotlar yard ım ıyla oluşturulur. Dielektrik dağı lımı
 212

değiştikçe, potansiyelleri sabit tutmak için ya bataryadan

elektrotlara ya da elektrotlardan bataryaya yük akacakt ır. Bu,
dış kaynaktan enerji sağlandığını gösterir. Bu yolla sağlanan
enerjiyi, alanların sabit kaynaklar ı için yukarda bulUnan
enerji değişimi ile karşılaştırmak ilginçtir. Bunu yaparken
yalnı zca çizgisel ortamlar ı konu edeceğiz; dolayıs ıyla (4.83)
geçerli demektir. Ba ştan varolan şekillenimde küçük değişimleri
ele _almak yeterlidir. (4.83)'den açıkça anlaşılacağı gibi,
n
yük yoğunluğu ve potansiyeldeki gf(5t) ve 64,0- değişimlerinin
enerjide yaratacağı değişim

f S ğ + (1)gp)d3x - (4.96)

dir. (4.84) ile karşılaştırılarak görülür ki, dielektrik

özellikler değişmiyorsa, (4.96)'daki iki terim birbirine
eşittir. Bununla birlikte, eğer dielektrik özellikler değişi-
yorsa, yani

.(;•?) --›£().?) t SEcin (4.97)

ise, (4.96)'daki iki katk ının ille de ayn ı olmaları gerekmez.

Gerçekte, kaynakları sabit tutulan (Sq=0) bir elektrik alan ı
içine bir dielektrik cisim sokmakla yarat ılan değişimi daha
yeni hesaplad ık. (4.96)'daki katkıların eşit olmas ı , SW = 0
demek olur; oysaki (4.91) ya da (4.92) genel olarak s ıfır
değildir. Bu farkın nedeni, kutuplanma yüklerinin varl ığıdır.
Dielektrik özelliklerin (4.97) ile anlat ılan değişimi, kutup-
lanma yük yoğunluğunda bir değişim olarak düşünülebilir. Bu
durumda, eğer (4.96) hem serbest hem de kutuplanma yük yo ğun-
lukları üzerinden bir integral (yani mikroskobik bir denklem)
olarak yorumlanırsa, iki katk ı her zaman için e şittir. Bununla
birlikte, çoğu kez makroskobik niceliklerle uğraşmak daha
uygun olur. Bu durumda ancak dielektrik özellikler de ğişmiyor-
sa, eşitlik vard ır.
Sabit potansiyelli elektrotların varlığı halinde, herhangi
bir yolla (örneğin dielektrik cisimleri hareket ettirerek,
alınganlıklarını değiştirerek, v.b.) dielektrik özelliklerin
değiştirilmesi i ş leminin iki basamakta yap ıldığı düşünülebilir.
İ lk basamakta elektrotlar bataryalardan ayr ılı r ve böylece
üzerlerindeki yükler sabit tutulur (Sq = 0). Dielektrik özel-
liklerdeki (4.97) değişimi ile enerjide
 213

5. .p sck 3
SW = d x (4.98)
2

kadarl ık bir deği şim olur; burada SC potansiyelde olu şan

değişmedir. Bunun (4.92) sonucuna yol âçt ığı gösterilebilir.
İkinci basamakta bataryalar yine elektrotlara ba ğlanarak
potansiyellerin ilk değerlere ç ıkmas ı sağlanır. Bu durumda
bataryalardan Sq2 yükü akarak potansiyelde SOk =değiş imi
oluşur. Dolayıs ıyla ikinci basamaktaki enerji deği şik

3
-
W2 - 2
y,SC.2 -F Syz) d x = -2 SW (4.99)

dir; çünkü iki katk ı birbirine eşittir. İkinci basamakta, d ış

kaynakların enerjiyi karşı t anlamda ve ilk basamaktakinin iki
katı kadar değiş tirdiğini bulmuş oluruz. Sonuçta net deği şme

SW = -
ZSiı sği d3x (4.100)

dir. Simgelerle

Swv = 8wQ (4.101)

yazabiliriz; buradaki alt indisler, o niceli ğin sabit tutuldu-

ğunu gösterir. li bir dielektrik daha yüksek alan şiddet-
li bir bölge içine hareket ederse, enerji azalaca ğı yerde
artar. Bu kez genelleştirilmiş bir d'V yerdeğiştirmesi halinde,
etkiyen mekanik kuvvet şudur:

F +( " )V
(4.102)

Sadece elektrotlar üzerinde 8,1) = --54$ oldu ğ unu bilmek gerekir; çünkü
2
serbest yüklerin bulunaca ğı tek yer elektrotlard ı r.
 214

KAYNAKLAR VE ÖNERILEN OKUMA PARÇALARI

Makroskobik elektrostatik denklemlerinin atom kümeleri

üzerinden ortalama alarak türetilmesi, bu kitabın 6' ıncı
bölümünde ve aşağıdaki kitaplarda verilmektedir:
Rosenfeld, Bölüm II,
Mason end Weaver, Bölüm I, Kıs ım III
Van Vleck, Bölüm 1.
Rosenfeld, dielektriklerin klasik elektron kuram ını da işlemek-
tedir. Van Vleck'in kitabı elektrik ve manyetik geçirgenliklere
ayrı lmıştır. Elektriksel kutuplanma olaylar ı üzerine özel
çal ışmalar şunlardır:
Böttcher; Debye ; Fröhlich.
Bölüm 2 ve 3'de elektrostatik üzerine verdiğimiz tüm
kaynaklarda dielektrikli s ınır-değer problemleri de tart ışıl-
maktadır.
Dielektrik ortamlar ın varl ığı halinde kuvvetleri ve enerji-
yi çok kısa işledik. Sıvı ve kat ı dielektrikler üzerindeki
kuvvetleri, elektrik gerilim tensörünü, elektrostrik şını ve
termodinamik etkileri, çok daha ayr ıntılı olarak, şu kitaplarda
bulabiliriz:
Abraham and Becher, Cilt 1, Bölüm V,
Durand, Bölüm.VI ve VIII,
Landau and Lifshitz, Electrodynamics of Continuous Media,
Maxwell, Cilt 1, Bölüm V,
Panofsky and Phillips, Bölüm 6,
Stratton, Bölüm II.

PROBLEMLER

4.1 (a) ve (b) Aşağıda görülen yük dağılımlarının cı2

-

ını z. Tüm -C değerleri içın çok-utpmenlrihsapy

geçerli olan s ıfırdan farkl ı momentlerin ifadelerini elde
etmeğe çal ışınız; fakat her dağılım için s ıfırdan farkl ı en az
ilk iki momenti bulunuz.
 215

Problem 4.1

c) (b)'deki yük dağı lımınca oluşturulan potansiyelin

çok-kutup aç ılımını yaz ınız. Yalnı zca aç ılımdaki en düşük
mertebeli terimi al ı-koyarak x-y düzlemindeki potansiyeli,
a'dan büyük- uzakI ıklar için, baş langıçtan olan uzaklığın
fonksiyonu olarak çiziniz.
,d) (b) dağıl ımının x-y düzlemindeki tam potansiyelini
doğrudan Coulomb yasas ından hesaplayını z. Bunu uzaklığın
fonksiyonu olarak çiziniz ve (ç)' de bulduğunuz sonuçla
karşı laş tırınız.
Büyük uzakl ıklardaki davranışı daha açık biçimde görmek
için, (c) ve (d) şıklarında asimtotik k ısımları ayırını z.

4.2 ii momentli bir naktasal_ çift-kutup 3t noktas ında

-

bulunmaktad ır. Dirac delta fonksiyonunun türevinfh özellikle-

rinden yararlanarak gösteriniz - ki, bir d ış alan içindeki_ bu
çift-kutbun 1>potansiyelinin ya da enerjisinin hesaplanmas ında,
bu çift-kutup,

yetk. () = - r]fr . 70 )

şeklinde etkin bir yük yoğunluğu ile temsil edilebilir.

4.3 Potansiyelin (4.1)deki çok-kutup aç ılımında 4a]yinci

-

terim, (2.e 1) tane g çok-kutup - momentiyle belirtilir.-

Diğer yandan, -em

Q (12e) Ç ?() X e< y( z d3x

oy3X
 216

şeklindeki Kartezyen çok-kutup- momentleri say ıca ( 2 4- 1)•

(£4- 2)/2dir; burada o<,(3,?j"negatif olmayan tam say ı lardır ve
+p sınırlamas ını sağlarlar. Böylece .e > 1 için, r'ye
bağlılığı r -1 olan potansiyel terimini betimlemede daha çok
Kartezyen çok- kutup momenti gerekiyor gibi görünmektedir.
ql 'ler dönmeler alt ında Vyinci merteteden küresel tensör-
ler gık dönüştükleri halde, Kartezyen çok-kutup momentlerinin
mertebeli küresel tensörlere kar şı geldiği-
ni gösteriniz; bunda Pnin çift ya da tek olmasına göre Q.
. 0 ya da l'dir. Farkl ı tensörel bileşenlerin sayısıniri?
Kartezyen tensörlerin toplam say ısına eşit olduğunu kontrol
ediniz. (4.1) aç ılımında neden yalnı zca qtm llere gerek vard ır?

4.4- (a) Aşağıdaki teoremi kanıtlayınız:

Keyfi bir 'Ç() yük da ğıl ımı için, s ıfır olmayan ilk çok-ku-
tup momentinin (22+1) bile şeninin değerleri koordinat eksenle-
rinin başlangıcından bağımsızdır; fakat daha yüksek mertebeli
tüm momentlerin değerleri genel olarak başlangıcın seçimine
bağlıdır (Sabit E için, farkl ı q değerleri eksenlerin yöneli-
mine kuşkusuz ki bağlıdır). im
b) Bir yük dağıl ımı , bir koordinat sistemine göre q,
j ,... ve bir başka koordinat sistemine göre ise
çok-kutup momentlerine saahip olsun; burada ikinci
sıstomin eksenleri birincininkilere paralel, fakat başlangıcı
birinci sisteme göre R = (X,Y,Z) noktasında bulunmaktad ır. Her
iki koordinat sistemindeki tek-kutup, çift-kutup ve dört-kutup
momentleri aras ında olan ilgiyi aç ıkça saptayınız.
e) q 0 ise, p' = 0 olacak biçimde R bulunabilir mi? q 0
-›
,ID“,Yadaellaz ınclarl P “)ise,(Y ii= 0 olacak biçimde
bir bulunabilir mi?
4.5- Yerleşik birp(x,y,z) yük yoğunluğu, <'° (x,y,z) potan-
siyeliyle betimlenen bir d ış elektrostatik alan içine konuyor.
Dış potansiyel, yük yoğunluğunun s ıfırdan farkl ı olduğu uzay
bölgesinde yavaş değişmektedir.
a) İlk ilkelerden hareketle, bu yük dağılımı üzerine
etkiyen toplam kuvveti, çok-kutup momentleri çarp ı elektrik
alanının türevleri cinsinden bir aç ılım olarak hesaplayınız;
açıl ımın ilk üç terimiyle yetininiz. Bu kuvvetin
(o)
ci--->(o) ( o ) j1-,Q . - (o) 3 -I-
jk k ('')]o

biçiminde olduğunu gösteriniz. Bunu, w enerjisinin (4.24)'deki

 217

açıl ım ıyla karşı laşt ırını z. (4:24)'ün bir say ı olduğuna dikkat
ediniz-3t'in fonksiyonu değildir ve türevi al ınamaz! F ile olan
ilgisi nedir?
b) Üstteki hesabi toplam kuvvet momenti için yineleyiniz.
Basit olmas ı için, kuvvet momentinin yaln ı zca bir tek Kartezyen
bileş enini, örneğin N 'i, geli ş tiriniz. Bu bileşenin aşağıdaki
gibi olduğunu gösteriAiz:

N = [-Ix-E")(0) I + — !)(3 (ZQ .E. 0)\ —( Q .E.(o) +..

1. 23 (3 "x2 33

4.6- Dört-kutup momenti Q olan bir çekirdek, silindirik

simetrik bir elektrik alan ı içinde olup, bu alan, çekirdeğin
bulunduğu yerde z-ekseni boyunca CE /-bz) gradyenine sahiptir.
z o
a) Dört-kutup etkileşme enerjisinin

W = - e aE
4 z )o
olduğunu gösteriniz.
b) Q = 2 x 10-24 cm2 ve W/h = 10 MHz oldu ğu bilinirse
(kurada h Planck sabitidir), (E/...bzt)0 gradyenini e/4> birimi
cinsinden hesaplay ınız; burada a = ı2/me2 = 0,529 x 10 8 cm
o
hidrojende Bohr yar ıçapıdır.
e) Çekirdek yük dağı l ımları , yarı-büyük ekseni a ve yarı-
küçük ekseni b olan bir elipsoid hacmi boyunca sabit bir yük
yoğunluğu ile yaklaşıkl ığa uğrat ıl ır. Toplam yükü Ze ı?pn
böyle bir çekirdeğin dört-kutup momWini 2hesaplay ını z. Eu (Z
= 63) çekirdeğinin Q = 2.5 x 10 9 lik bir dört-kutup
momentine ve R = (a + b)/2 = 7 x 10 cm lik bir ortalama
yarıçapa sahip olduğu bilindiğine göre, yar ıçaptaki (a-b)/R
fark kesrini saptay ınız.

4.7- Yerleşik bir yük dağı l ımı şuyoğunluğa sahiptir:

_ 1 r2 2
e -r sin G
647i

a) Bu yük yoğunluğunun oluşturduğu potansiyelin çok-kutup

açı lımını yapını z ve s ıfırdan farkl ı çok-kutup momentlerinin
tümünü saptay ını z. Büyük uzakl ıklardaki potansiyeli, Legendre
çok -terimIilerinin sonlu bir açı lımı olarak yaz ınız.
 218

b) Potansiyeli, uzay ın herhangi bir noktas ında açık olarak

saptayınız ve başlangıç dolayında potansiyelin

1
2
<(;() 120 p2(cosG)
4

olduğunu gösteriniz.
-24 2
c) Eğer başlangıç noktas ında Q = 10 cm dört-kutup
momentli bir çekirdek varsa, üstteki 9(3'<!) yoğunluğunda yük-
biriminin elektrgn y ikü ve uzunluk W.riminin hidrojendeki Bohr
yarıçapı a = /me = 0,529 x 10 cm oldu ğunu varsayatak
etkileşme ° enerjisinin büyüklüğünü saptayınız. Yanıtını zı ,
Planck sabiti h'ye bölmek suretiyle frekans olarak ifade
ediniz.
Bu problemdeki yük yo ğunluğu, hidrojendeki 2p düzeyinin
m = ±1 durumlarındaki yük yoğunluğudur; oysa ki dört-kutup
etkileşmesi, moleküllerde kar şılaşılan ile aynı basamaktad ır.
4,8- İç ve dış yarıçapları s ırasiyle a ve b olan E,dielekt-
rik sabitli çok uzun bir dairesel kesitli silindirik kabuk,
ekseni alana dik olacak şekilde, başlangıçta düzgün olan bir E
elektrik alanı içine. konmuştur. Silindirin içindeki ve d ışında-
ki ortam birim dielektrik sabitlidir.
a) Uç etkileri önemsemeksizin, her üç bölgedeki potansiyel
ve elektrik alanlarını saptayınız.
b) b = 2a tipik hali için kuvvet çizgilerini çiziniz.
c) Düzgün bir alan içinde dolu bir silindir haline ve:
düzgün bir dielektrik içinde bir silindirik boş luk haline
uyacak şekilde çözümünüzün limit biçimlerini tart ışınız.
4.9- Dielektrik sabiti olan ve bo şlukta bulunan-a yarı-
çaplı bir dielektrik kürenin merkezinden d uzakl ığına (d > a)
noktasal bir q yükü konmu ştur.
a) Uzayın her yerinde potansiyeli, küresel koordinatlar
cinsinden bir aç ılım olarak bulunuz.
b) Kürenin merkezi yakınında elektrik alan ının Kartezyen
bileşenlerini hesaplay ını z.
c) Sonucunuzun, E c„, limitinde iletken küreninkiyle ayni
olduğunu doğrulayınız.
4.10- İç yarıçapı a ve di ş yarıçapı b olan eş-merkezli iki
iletken küre s ırasıyla ±Q yüklerini taşımaktadırlar. Küreler
 219

aras ındaki boş uzayın yarısı , şekilde görüldüğü gibi, E sabitli

yarıküresel bir dielektrik kabakla doldurulmuştur.

Problem 4.10

a) Küreler aras ında her yerde elektrik alan ını bulunuz.

b) İç küre üzerindeki yüzeysel yük da ğı l ımını hesaplayınız.
e) Dielektri ğin r = a yüzeyinde olu ş an kutuplanma yük
yoğunluğunu hesaplayını z.

4.11- Aşağıdaki veriler, dielektrik sabitinin bas ınçla

değişmesi üzerine olup, Smithsonian Physical Tables, 9.
bask ı , sayfa 424'den al ınmış tır:

292°K de hava
Basınç (atm.) E.
20 1,0108 Bas ıncın fonksiyonu
40 1,0218 olarak havanın, bağıl .
60 1,0333 yoğUnluğlı; AIP Handbook,
80 1,0439 3. baskı , 1972, sayfa 4-165
100 1,0548 de verilmektedir.

303°K'de pentan

Basınç (atm) Yoğunluk (gr/cm3 ) E

1 0,613 1,82
0,701 1,96
 220

3
4x10 0,796 2,12
8x10 3 0,865 2,24
3
12x10 0,907 2,33

Dielektrik sabiti ile yo ğunluk aras ındaki Clausius-Mossotti

bağınt ısın ı , hava ve pentan için çizelgedeki aral ıklarda
s ınayınız. Tam olarak mı ğeçerliktedir? Yaklaşık olarak mı ?
Yaklaşık olaraksa, yoğunluğa göre kesirsel değiş imleri ve
1)'i tart ışın ız. Pentan için, Clausius-Mossotti bağıntıs ı
ile daha kaba olan [(t- 1) oC yoğunluk bağınt ısını karşı laş-
tırını z.

4.12 Su baharı kutuplu bir gaz olup, dielektrik sabiti

-

s ıcakl ığa bağl ıdır. Bu bağlı l ığın deneysel verileri aş ağıdaki

çizelgede görülmektedir. Su bahar ının ideal gaz yasas ına
uyduğunu varsayarak, molekülsel kutuplanmay ı , sıcaklığın
tersinin bir fonksiyonu olarak hesaplayını z ve grafiğini
çiziniz. Eğrinin eğiminden, H2 0 molekülünün sürekli çift-kutup
momenti için bir değer çıkarını z (çift-kutup momentini esb.
(yani statcoul x cm) cinsinden ifade ediniz).

T (N) Basınç - (cm Hg) ( 1) x 10 5

393 56,49 400,2
423 60,93 371,7
453 65,34 348,8
483 69,75 328,7

4.13 a ve b yar ıçapl ı , eş-eksenli, uzun iki silindirsel

-

iletken yüzey, bir sıvı dielektrik içine düşey biçimde dald ı-

rılmıştır. Elektrotlar aras ına bir V potansiyel farkı uygulandı-
ğında aradaki s ıvı h kadar yükselmişse, s ıvının al ınganl ığının

, = (b2 a2
)pgh ,erı ( b/a
ıce 2
V

olduğunu gösteriniz; burada ,p s ıvının yoğunluğu ve g yerçekimi

ivmesi olup, havan ın al ınganl ığı önemsenmemektedir.
 221

5
MANYEfOSTATİK

5.1- Giriş ve Tanımlar

Bundan önceki bölümlerde elektrostati ğin çeşitli yanlar ı

(yani durgun yüklerin alanlar ı ve etkileşmeleri, s ınır yüzeyle-
ri) incelendi. Şimdi ise kararl ı-durumlar ın yarattığı manyetik
olayları ele alacağız. Tarihsel açıdan, manyetik olaylar da en
azından elektriksel olaylar kadar uzun süreden beri bilinmekte
ve üzerinde çal ışılmaktadır. Mıknatıs taşları eski çağlarda
biliniyordu; gemici pusulas ı çok eski bir buluştur; Gilbert'in
yerküresini dev bir m ıknatıs gibi düşünerek yerküresi üzerine
yaptığı araştırmalar 1600'den öncelere rastlar. Elektrostati ğin
tersine, manyetik alanlar ın temel yasaları , insanoğlunun
manyetik maddelerle olan ilk ili şkisinin hemen ard ından çıkma
mıştır. Bunun çeşitli nedenleri vard ır; fakat bunların badı man-
yetostatikle elektrostatik aras ındaki şu köklü farktan kaynak-
lanır: Serbest manyetik yükler yoktur. Bu, manyetik olayların
elektriksel olaylardan çok farkl ı olduğunu ve uzun bir süre
ikisi aras ında bir bağlantı kurulamadığını gösterir. Manyetik
incelemelerde temel nicelik, manyetik çift-kutuptur. Manyetik
maddelerin varl ığı halinde, manyetik çift-kutup belirli bir
yöne yönelmeğe çalışır. Bu yön, tanım olarak g' ile gösterilen
manyetik-akı yoğunluğunun yönüdür (kimi kez B 'ye manyetik
indüksiyon da denir);,bu tanımda sözü geçen çift-kutup yeterin-
ce küçük ve zayıf olmal ıdır ki varolan alanı bozmas ın. Manye-
tik-akı yoğunluğunun.4,büyüklüğü, manyetik çift-kutup üzerine
uygulanan mekaniksel N burulmas ı (torque) ile tanımlanabilir:
-›- -.

N )1.1 x B (5.1)

Burada ja çift-kutbun uygun bir birim sisteminde tanımlanmış

,

manyetik momentidir.
Daha işin başı sayılan B manyetik-ak ı yoğunluğu tanımında
bile, elektrik alan halindekinden çok daha karma şık bir duruma
sahibiz. Akımlarla manyetik alanlar aras ındaki ilişki kurulun-
caya dek, manyetik olaylar daha nicel bir biçimde ayd ınlatıla-
madı . Akım, hareket halindeki yüklere karşı gelir ve birim
zamanda birim yüzeyden geçen art ı yükün birimleri ciwinden
ölçülen, yüklerin hareket yönünde tan ımlanmış bir J akım
yoğunluğu ile anlat ılır. Akım yoğunluğu,elektrostatik birimler-
 222

de santimetre kare-saniye başına statcoulomb cinsinden ölçülür

ve kimi kez santimetre kare ba şına statamper adını al ırken,
MKSA birimlerinde metre kare-saniye ba şına coulomb ya da metre
kare başına amper cinsinden ölçülür. Ak ım yoğunluğu küçük
kesitli tellere s ını rlanırsa, çoğu kez bunu kesitin alanı
üzerinden integre ederiz ve tel boyunca akan bu kadar statamper
ya da amperlik bir ak ımdan sözederiz.
Yükün korunumu, uzayın herhangi bir noktas ındaki yük
yoğunluğunun bunun kom şuluğundaki ak ım yoğunluğuna bir
lilik denklemiyle bağl ı olmas ını gerektirir:

+ V . J = O (5.2)
t

Bunun anlatt ığı fiziksel gerçek şudur: Küçük bir hacim içindeki
yükte zaman ile ortaya ç ıkan bir azalma, toplam yük miktar ı
korunacağına göre, bu küçük hacmin yüzeyinden d ışarıya bir
yük ak ımına karşı gelmelidir. Kararl ı-durum manyetik olaylar ı ,
uzayın hiçbir yerinde net yük yoğunluğunda hiçbir deği şme
olmamakla nitelendirilir. Buna göre, manyetostatikte
-4 -4
V . J . O (5.3)

demektir. Art ık akım ile manyetik-akı yoğunluğu aras ındaki

deneysel bağlant ıyı tartışmaya ve manyetostatiğin temel yasala-
rını kurmağa geçebiliriz.

5.2 - Biot ve Savart Yasas ı

1819'da Oersted, elektrik akımı taşıyan tellerin, yakınla-

rına yerleştirilen sürekli manyetik çift-kutuplarda sapmalar
doğurduklar ını gözledi. Demek ki akımlar, manyetik-ak ı yoğunlu-
ğu kaynaklar ı idiler. İ lk önce Biot ve Savart (1820) ve daha
sonra çok daha ince ve yetkin deneylerle Ampbre (1820-1825), B
manyetik indüksiyonunu ak ımlara bağlayan temel deneysel yasala-
rı kurdular ve iki ak ım aras ındaki kuvvet yasas ını yazdılar.
Amprelin çıkardığı biçimde olmasa da, temel bağıntı şöyledir:
Şekil 5.141eg~gibL İ akımı taşıyan ince bir telin uzunluk
elemanı dk (akımın akış yönünde yönelmiş ) ve uzunluk eleman ın-
dan P gözlem noktas ına uzanan koordinat vektörü x ise, P
noktas ındaki elemanter ak ı yoğunluğu, büyüklük ve yönce,

dB = k İ (di x x) (5.4)
11
 223

ile verilir. (5.4) bağıntıs ının, elektrostati ğin Coulomb

yasası gibi, bir ters kare yasas ı olduğuna dikkat edilmelidir.
Bununla birlikte, vektör niteli ği çok farkl ıdır.

dB

P
Şekil 5.1- İ <il. akım elemanının oluşturduğu elementer
dB manyetik indüksiyonu.

(5.4) ile ilgili bir uyar ı yapmanın tam yeridir. (5.4)/ü,

bir noktasal yük taraf ından oluşturulan (1.3) elektrik alan ının
manyetik eşdeğeri gibi düşünmek ve i c:TQ 'yi q 'nun benzeri
olarak görmek eğilimi vard ır. Kesin söylemek gerekirse, bu
yanl ıştır. (5.4) denklemi, bir ak ım halkas ı ya da devresinin
manyetik indüksiyonunu gösteren sürekli bir toplam ın bir
elemanı olarak ancak bir anlama sahiptir. (5.3) süreklilik
denkleminin yaln ı z başına i diakım eleman ı için gerçsklenmedi-
ği de açıktır-akım hiçbir yerden gelmemekte ve dt yolunu
aldıktan sonra yokolmamaktad ır! Bu güçlükten kurtulman ın
görünür bir yolu, jk ımın gerçekte hareket halindeki yük oldu ğu-
nu düşünmek ve İ dQ yerine q:C7' koymakt ır; burada q yükü, v ise
bunun h ızını göstermektedir. Hareket halindeki böyle bir yük
için akı yoğunluğu, (5.4) ile uyum içinde,

--> VXX
B = kg (5.5)
) 73
biçiminde olabilir. Fakat bu ifade zamana bağlıdır ve üstelik
ancak ışı k hızına göre küçük hızl ı ve ivmesi önemsenmeyen
yükler için geçerlidir. Bu bölümde kararl ı-durum manyetik
alanlarını inceleyeceğimize göre, (5.4)'e bağlı kalacağız ve
fiziksel sonuçlar elde etmek için onu devreler üzerinden integ-
 224

m)
re edeceğiz.
(5.4) ve (5.5)'deki k sabiti, Ek'te ayrıntılı olarak
tartışı ldığı gibi, kullanılan birim sistemine bağl ıdır. Eğer
akım esb, fakat akı yoğunluğu emb cinsinden ölçülürse, bu
sabit k = 1/c'dir; buradaki c, deneysel ol,lbak ışığın boşlukta-
ki hı zına eş it bulunur (c = 2,998 x 10 cm/sn). Bu birim
sistemine Gaussiyen sistem denir. Denklemlerimize ışığın
hızının sokulmas ı bu aşamada biraz yapmac ık görünmektedir;
fakat elektromanyetizmayı özel relâtivite aç ısından ele alınca
bu doğal hale gelir. Bölüm 11'de ayr ıntılı biçimde tart ışıldığı
gibi, E ve B'yi Fo<13 alan-şiddeti tensörünün farklı elemanları
olarak ele almak gerekir. Bir gözlem çerçevesinde durgun bir
yük o çerçevede yalnızca bir elektrostatik alana sahiptir;
başka bir hareketli çerçevede ise, al ışı lagelen kullanımda k =
l/c olmak üzere, (5.5)'deki manyetik ak ı yoğunluğu ile ilgilidir.
Relativistikincelemelerde (5.5)'deki v/c oranı doğal biçimde
ortaya çıkar. k = l/c seçiminin şu yarar ı da vardır: Bu seçimle
yük ve akım öylesine tutarl ı bir birim sisteminde ölçülür ki,
artık (5.2) süreklilik denklemi c çarpanlar ı içermeyen basit
bir yapıya sahiptir. Burada Gaussiyen sistemi benimseyeceğiz.
Akım taşıyan çeş itli şekillenimdeki tellerin doğurduğu
manyetik akı yoğunluğunu saptamak için, (5.4)'deki temel
manyetik akı elemanlarını integrasyon yoluyla çizgisel olarak
üstüste getirebiliriz. Örne ğin, bu yolla, Şekil 5.2'deki gibi
İ akımı taşıyan uzun bir doğrusal telin B manyetik indüksiyonu-
nun, teli ve gözlem noktas ını içine alan düzleme dik olduğu
görülebilir; böylece manyetik indüksiyon çizgileri tel etraf ın-
da eş-merkezli çemberler oluştururlar. B'nin büyüklüğü
+00
İR d£ 2İ
1 = 2 2 3/2 =
(5.6)
c ( (R + £ ) cR

ile verilir; burada R, gözlem noktas ından tele olan dik uzak-
l ıkt ır. Bu, ilk kez Biot ve Savart taraf ından bulunan deneysel

Burada aç ı k bir tutars ı zl ı k vard ı r. Ak ı mlar, her ş eyden önce, hareket halin-
deki yüklerdir. (5.5) ifadesi ancak yakla şı k olarak geçerli iken, integre
edilmi ş (5.4) nas ı l tam sonuçlar verebilir? Yan ı t ı ş udur: (5.5) ancak bir
tek yüke uygulan ı r. Çok parçac ı kl ı bir sistem, yük birimi s ı f ı ra ve yük
say ı s ı sonsuza götürülerek kararl ı bir ak ı m do4racak biçimde hareket
ederse; o zaman ivme etkileriyle birlikte tam relâtiv'istik alanlar ı n topla-
m ı ,ak ı m üzerinden (5.4)'ü integre ederek bulunan alana e ş it bir manyetosta-
tik alan verir. Oldukça büyük bir incelik ta şı yan bu sonuç, baz ı özel du-
rumlar için Problem 14.12 ve 14.13'de tart ışı lmaktad ı r.
 225

sonuçtur ve Biot-svart yasas ı olarak bilinir. Dikkat ederseniz

indüksiyonunun büyüklüğü, uzun bir düzgün çizgisel yük
yoğunluğunun elektrik alan ında olduğu gibi, uzakl ıkla R-1
şeklinde değiş mektedir. Bu benzerlik, alanlar ın vektör nitelik-
leri farkl:_, olsa da, baz ı durumlarda elektrostatik ve manyetos-
tatik problemleri aras ında karşı gelmeler olabileceğini göster-
mektedir. Gelecek kesimlerde bu tür durumlarla birçok kez
kQrşılaş acağız,
Ampere'in deneyleri doğrudan doğruya akımlarla manyetik
indüksiyon aras ındaki bağıntının saptanması yerine, ak ım
taşıyan bir telin diğer bir akın] teline uyguladığı kuvvetin
bulunmasıyla ilgiliydi. Bir ak ım elemanının bir manyetik
indüksiyon doğurduğunu daha önce i şlediğimze göre, verilen
bir B indüksiyonunun içinde bulunan bir İİ d Qi akım elemanı nca
,

Şekil 5.2

duyulan kuvveti kuvvet yasas ı olarak yazabiliriz. Sözkonusu

elemansal kuvvet şudur:

İ -› -4
dF = (dt x B) (5. 7)
c

İ elemandaki akım (esb cinsinden ölçlmü ş ), B akı yoğunluğu

(&lb cinsinden) ve c ışı k hızıdır. B dış alanı İ2 akımını
taşıyan, 2 Nolu kapal ı akım halkas ı tarafından oluşturuluyorsa,
bu durumda İ akımını taşıyan 1 Nolu kapal ı akım halkas ının
duyduğu kuvve3t, (5.4) ve (5.7)'den
 226

İ İ d21 x (d.22 x x 12 )
ı 2
F = ( 5 .8 )
12 2 ı .~. 1 3
C
x 12 1

olarak bulunur. Çizgi integralleri sözkonusu iki halka boyunca

alınmaktadır ; ise şekil 5.3'de görüldüğü gibi d1.2 çizgi
elemanından e -52giden uzakl ık vektörüdür. Bu, akım taşıyan
halkalar aras ındaki kuvvet hakk ında Ampre'in yapt ığı gözlemle-
rin matematiksel ifadesidir. İntegralin içiyle oynayarak,
(5.8) eşitliği, hemve d 2 'ye göre simetrik hem de üçüncü
Newton yasas ını açıkça sağlayan bir biçime sokulabilir. Bu
amaçla

d/ı x
2 x x 12 ) x 12 —" d2ı * x12
- (d2ı . d22 ) 3 + d.e 2 ( 3)
ı4 21 3 lx12i x]_2\

(5.9)

olduğunu gözleyiniz. İ kinci terim d£ üzerinden al ınan integ -

ralde bir tam diferansiyel olu şturur.l Sonuç olarak, integralin
al ındığı yollar kapal ı olmak ya da sonsuza uzanmak ko şuluyla,
bu terim (5.8)'e hiç bir katk ı vermez. Böylece akım halkaları
aras ındaki Ampere kuvvet yasas ı , 1 2 üzerine olan zorunlu
vektörel bağlı lık dışında, integrasyondaki simetriyi gösteren

-* İ İ re (Al . d/2 )
ı 2
F oo
12 2 1
c
x123 (5.10)
1
haline gelir.
İ ve İ 2 akımlarını taşıyan ve birbirlerinden d uzakl ığında
patalel olarak duran iki uzun do ğrusal telden her biri, birim
uzunluk başına
2İ ı İ
2
F = (5.11)
2
c d

büyüklük1ü ve diğer tele doğru dik olarak yönelmi ş bir kuvvet

duyar. Ak ı mlar ayni yönde ise bu kuvvet çekici, kar şıt yönde
ise iticidir. Ak ım taşıyan teller aras ında varolan kuvvetler,
manyetik ak ı yoğunluğunun, sürekli manyetik çift-kutuplardan
 227

Şekil 5.3- İki Ampere akım halkası .

bağıms ı z olarak tan ımlanmas ında kullan ılabilirler. Daha sonra

göreceğiz ki (5.1) burulma ifadesi ve (5.7) kuvvet sonucu
birbirlerine üstü kapal ı biçimde bağl ıdırlar.
Bir J (x) akım yoğunluğu bir B(x) d ış manyetik akı yoğunlu-
ğu içinde ise, temel kuvvet yasas ı , bu ak ım dağılımına etkiyen
toplam kuvvetin

= - S 55 ( x 1"-E3' ( d3x (5.12)

olduğunu söyler. Benzer şekilde toplam burulma da şudur:

- 4, 1 -› -› 3
N = x x (J x B) d x (5.13)
c

Bu genel sonuçlar, Kesim 5.7'de yerle ş ik ak ım dağılımlarına

uygulanacakt ır.

5.3- Manyetostatiğin Diferansiyel Denklemleri ve Ampere

Yasası

Manyetk indüksiyonu veren (5.4)'deki temel yasa genel

olarak bir J(3h ak ım yoğunluğu için aşağıdaki gibi yaz ılabilir:

.4- 1 -> (7'.(> )

B(x ) = J(x') x d3x' (5.14)
15> - -Ş 13
x- Gerçekte (5.11), uluslararas ı ak ı m standard ı n ı n (burada İ /c'nin) temelidir.
Ek'e bak ı n ı z.
 228

bu ifadesi, yük yoğunluğu cinsinden yaz ı lan

t =S ?(?, ) x _ >(
) d 3 x' (5.15)

elektrik alanının manyetik benzeridir. Nas ı l ki bu E ifadesi

baz ı durumlarda diferansiyel denklemler kadar elveriş li değil-
se, aynı şekilde (5.14) ifadesi de, ilke olarak olayları
tümüyle anlatsa bile, gene de manyetostatik için en yararl ı
yapı değildir.
(5.14)'e e şdeğer olan diferansiyel denklemleri elde etmek
için (1.15)'in hemen üzerindeki ba ğıntıyı kullanırı z. Böylece
(5.14)'ü

_ â x •S J(x' ) 3
d x' (5.16)
I >7 - >c' I

biçimine dönüş türürüz. (5.16)'dan hemen B'nin ıraksamas ının

s ıfır olduğu anlaşıl ır:
- -4.
V . B = 0 (5.17)

Bu manyetostatiğin ilk denklemidir ve elektrostatikteki V x E =O

bağınt ıs ına karşı gelir. Elektrostatikle olan paralelliği
sürdürerek, şimdi de B nin dönülünü hesaplayal ım:
-4-
V x B =
ı VxVx J(x') d 3 x' (5.18)
->-c> - \

2 -4-
Herhangi bir A vektör alan ı için V x (V x A) = V(V.A) - V A
özdeş liği kullanı larak, (5.18) ifadesi

3 -Ş 2 1 3
V x B = 1 J(x').V ( )d x' J(x ')V ( ->
) d x'
x -x'' x-x'

(5.19)
biçimine dönü ştürülebilir. Daha sonra
- - xi
tl = ( )6 ve 2
V (
1
) - -41r(>-(5 -
T T -
 229

Şekil 5.4
eşitlikleri kullanılarak (5.19)'daki integraller

-* -›
-1--4 .-+ --' 1 (5.20)
V x B = -
-8
-V J(x1).7'( d3x' + cLi.r ::T(,-?)
1;(> -
şeklinde yaz ı labilir. İ lk integrale parçal ı integrasyon uygula-
narak

v x D =
47x 1
V
V:5c ) d 3 x' (5.21)
C C I )—'<• Tc>
—

sonucuna varı lır. Fakat kararl ı-durum manyetik olaylar ı için

O kJır; böylece

V x B = 47t J (5.22)
c

bağıntısını elde ederiz,. Bu manyetostatiğin ikinci denklemi

olup, elektrostatikteki V . E = 4119'ya kar şı gelir.
Elektrostatikteki (1.11) Gauss yasas ı V . E = 4Ry denklemi-
nin integral şeklidir. (5.22)'nin integral eşdeğerine ise
Ampere yasas ı denir. Bu yasa, Şekil 5.4'de görüldüğü gibi,
kapal ı bir C eğrisi taraf ından s ınırlanan açık bir S yüzeyi
üzerinde (5.22)'nin dik bile şeninin yüzey integraline Stokes
teoremi uygulanarak elde edilir. Bu yolla
47r (5.23)
x B . n da = J . n da
c
S
eş itliği

B. (.4 - 4'R )-
c
J . n da (5.24)
C S
 230

haline dönüştürülür. Akım yoğunluğunun yüzey integrali kapal ı C

eğrisi içinden geçen toplam I ak ımı olduğundan, Ampere yasas ı

(5.25)

biçiminde yazılabilir. Son derece simetrik durumlarda elektrik

alanının hesabi için Gauss yasas ı kullanılabildiği gibi, ayni
şekilde manyetostatikte de benzer simetrik durumlarda Ampere
yasas ı kullanılır.
5.4- Vektör Potansiyel

Manyetostatiğin temel diferansiyel yasalar ı şunlard ır:

47‘
V x B _ J
c
(5.26)
--ı
V . B = 0

Sorunumuz bunlar ın nasıl çözüleceğidir. İlgilendiğimiz bölgede

akım yoğunluğu s ıfırsa, V x B = 0 denklemi, vektör olan B
manyetik indüksiyonunu bir manyetik skaler potansiyelin gradye-
ni olarak ifade etmemize izin verir: B = Ak. Bu durumda
(5.26) ki 'nin sağladığı bir Laplace denklemine indirgenir ve
böylece elektrostatik problemlerinde kulland ığımız tüm yöntem-
ler olduğu gibi burada da kullan ılabilir. Bu sınıfa giren
pekçok problem vard ır; fakat bunlar ın tart ışılmasını bu bölümde
daha sonralara bırakacağı z. Bunun nedeni, buradaki s ınır
koşullarının elektrostatikte kar şılaşılanlardan farkl ı olmaları
ve problemlerin ço ğunlukla yükler ve ak ımlar bulunduran boş
uzaya göre değişik manyetik özelliklere sahip makroskobik
ortamlar içermeleridir.
Çözüm işine girişmenin genel yolu (5.26)'daki ikinci
denklemden başlamaktır. Her yerde V . 13. = 0 olduğuna göre; B,
vektör potansiyel diyeceğimiz /.() gibi bir vektör alan ının
dönülü olmal ıdır:

B(x) = v x A(X) (5.27)

Gerçekte B'yi (5.16)'da zaten bu biçimde yazm ıştık. (5.16)'ya

göre, A'nın genel ifadesinin
 231

) d 3x' + '71)(x)
-->"' -4 (5.28)
A(x) = C1 I
1 X- X

olduğu açıkt ır; burada '1/keyfi bir skaler fonksiyondur. Eklenen

gradyen, verilen bir j-3'' manyetik indüksiyonu için, vektör
potansiyelin

(5.29)

bağıntıs ı uyarınca serbestçe dönü ştürülebi2,_eceğini gösterir.

Bu dönüşüme ayar (gauge) döniişümü denir. A üzerinde bu tür
dönüşümler olas ıdır; çünkü (5.27) yaln ızca Â'n ın dönülünü
belirtir. Ayar dönüşümleri üzerindeki bu serbesti, . Ay ı
istediğimiz herhangi bir elveri ş li fonksiyonel biçimde seçmemi-
ze izin verir.
(5.27)'yi (5.26)'n ın ilk denkleminde yerine koyarak

V x (V x A) = 41.[.J
c
ya da (5.30)

- V2--Â= 4"

denklemini elde ederiz. Şimdi de (5.29)'daki serbest en

yararlanarak, i şimize geldi'4 için ıraksamas ı sıfır olan Ay ı
(5'7".7= 0 ayar ını ) seçeriz. Bu seçim alt ında, vektör potansi-
yelin her bir dik bile şeni Poisson denklemini sağlar:

C7 A =
4-n
J (5.31)

Elektrostatikteki tart ışmalarımızdan biliyoruz ki, s ınırs ı z

uzayda A'n ın çözümü Nk= sabit olmak üzere (5.28)'dir:

J(x') 3
- "A' ( ? ) = d x' (5.32)
1 7-7 , I
Bu seçime Coulomb seçimi denir; bu ad ı n verili ş nedeni ancak Kesim 6.5'de
aç ı kl ığ a kavu ş acakt ı r.
 232

'4)= sabit koşulunu şöyle anlayabiliriz: V . A = 0 ayar seçimi,

(5.28)'den O denklemini verir; çünkü (5.28)'in ilk
terimi V'. J = 0 nedeniyle ıraksamas ı zdır. V 2 1, = 0 denklemi
tüm uzayda geçerliyse, sonsuzda hiçbir kayna ğın bulunmamas ı
koşuluyla,'{) ençok sabit olabilir.

5.5- Dairesel Akım Halkasının Vektör Potansiyeli ve

Manyetik İndüksiyonu

Verilen ak ım dağıl ımlarından manyetik alanlar ı hesaplamaya

bir örnek olmak üzere, şekil 5.5'de görüldüğü gibi, x-y düzle-
minde bulunan, baş langıcı merkez kabul eden ve bir İ akımı
taşıyan a yar ıçapl ı dairesel akım halkas ı problemini ele
alal ım. Ak ım yoğunluğu 3`yalnı zca 9S doğrultusunda bir bileşene
sahiptir:

o - İ 8(cos0') Srr - a) (5.33)

aJ

Buradaki delta fonksiyonlar ı akımı a yarlçaoll halkaya s ınır-

larlar. Vektörel akım yoğunluğu
,

J = - + Jo coscr J (5.34)

biçiminde yaz ı labilir. Problemin geometrisi silindirik simetri-

ye sahip olduğundan, hesap kolayl ığı için gözlem noktas ını x-z
düzleminde (4> = 0) seçebiliriz. (5.32)'deki integrasyonu çb'
= 0 etraf ında simetrik olcWundan, ak ımın x-bileşeni integrale
katk ıda bulunmaz. Böylece A'n ın yalnızca y-bileşeni kal ır; bu
da A,'dir. Dolayıs ıyla

A_İ 9) = r' 2 dr' dSt

cos(t.' S,(cose' ) S(r'-a) (5.35)
T(r' ca
x - x'
, 2 2
dür; burada ı x-xl = Er + r° -2rr' (cos9 cose' + sine sin9'
, co0 1 3 1/2 ' dir.
(5.35)'i önce olduğu gibi hesaplayal ım. Delta fonksiyonlar ı
üzerinden al ınan integrasyonlar bize hemen şu sonucu verir:

A i (r,O) = cosP
5271. 2 2 (5.36)
1/2
O (a + r - lar sine co4')
 233

Şekil 5.5

Bu integral, tam eliptik integraller K ve E cinsinden ifade

edilebilir:

2
A ı (r,e) =
4 İ a (2 - k )K(k) -- 2E(k)
2
+ r 2 + 2ar sin8
k
a (5.37)

Burada eliptik integrallerin argümanı

2 4 ar sine
k - 2 2
a + r + 2ar sin9

dır. Manyetik indüksiyonun

B = 1
(sin9A )
r r sine e
B - 1 (r A i ) (5.38)
9 = (i)
 234

bileşenleri de eliptik integraller cinsinden ifade edilebilir.

Fakat sonuçların özel bir ayd ınlatıcı yanı yoktur (bununla
beraber, hesaplamalarda yararl ıdır).
a >> r, a « r ya da 8 « l'e krşı gelen küçük k 2 'ler
için, (5.37)'deki kö ş eli parantez ( k /16)'ya indirgenir. Bu
durumda vektör potansiyel yaklaşık olarak

ina2 r sin8
(5.39)
A (r e) = 2 2 3/2
0 ' c (a + r + lar sine)

haline gelir. Bundan türeyen alanlar da şunlardır:

İnal (2a 2 + 2r 2 + ar sin8)

B cose
r 2 2 5/2
(a + r + lar sine)
(5.40)
2 2 2
B ina sin8
(2ar - r + arsine)
G c
2 2 5/2
(a + r + 2arsine)

Bunlar, eksen yakınındaki (e « 1), halkanın merkezi yak ınında-

ki (r << a) ve halkadan uzaktaki (r >> a) bölgelere kolayl ıkla
özelleştirilebilirler.
Özellikle ilginç olan alanlar, halkadan uzaktaki alanlar-
dır:
ina2 cos8
B = 2( )
r
c r (5.41)

B = (
İna2 ) sin8
e
c r

(4.12)'deki elektrostatik çift-kutup alanlariyle kar şı laşt ırı l-

dıklarında, dairesel bir ak ım halkas ından uzaktaki manyetik
alanlar ın çift-kutup niteliğinde oldukları görülür. Elektrosta-
tik ile benzerlik kurarak, ak ım halkas ın ın manyetik çift-kutbu-
nu
m = nia2 (5.42)
c
 235

biçiminde tan ımlarız. Gelecek kesimde görece ğimiz gibi, bu

ifade aşağıdaki genel sonucun bir özel halidir: Yerle şik akım
dağıl ımları büyük uzakl ıklarda çift-kutup alanlar ı verirler;
düzlemsel bir ak ım halkas ının manyetik momenti, halkan ın yüzey
alanı ile İ /c'nin çarp ımıdır.
Her ne kadar eliptik fonksiyonlar cinsinden problemin bir
tam çözümünü elde ettiysek de, manyetostatik ve elektrostatik
problemlerin aras ındaki benzerlikleri ve ayr ıl ıkları belirtmek
için ş imdi küresel harmoniklere aç ı lımın kullanılışını anlata-
cağı z. Bu amaçla (5.35)'e geri dönüp 13-1 \ -1 yerine (3.70)
küresel aç ıl ımını koyalım:

Y (9,0) 9 ı k
r4
A - c41d Re 'Ll11 Sr' -d£L5(co8 1 )8(r'-a)e
a Q,m r g+1
4.1-1

.y* (1 ,(e' .) dr' (5.43)

Zm '
e 'nün varl ığı , toplama yaln ı zca m = +1'in katk ıda bulunaca-
ğını söyler. Dolayısiyla

Ao en2.Ia Re
Y
Qı
(e o) r£
[Y;1 (8' = lt/2,Ç5' )e i(1) ]
=1 A+ 1 r
(5.44)
dür; burada r4 (r› ), a ve r'den küçük (büyük) oland ır. Köşeli
parantez içindeki nicelik Q'ye ba ğlı bir sayıdır:
1 çift için
( _ ı ) n+ınn+ 1)
1 . 22+1 p ı (0) _ 2 ,(5.45)
41x2(2+1) nn+ ı ) 1'(2)
2n+ ı için
Buna göre Ao şöyle yaz ılabilir:

rx ta r,2 n+1
A _ (-1)n(2n-1)!!
^ n+2 R211+ ı (cose) (5.46)
c n=o 2 n (n + 1)! r2

Burada (2n- ı)!! = (2n-1)•(2n-3) ... 5.3.1 olup, toplamdaki n =O

katsayısı tanım olarak birdir. (5.38)'den ışınsal
 236

bileşenini geli ştirmek için

dx
[Il - x2 Pa2 (x) =,Q(£ + 1) P (x ) (5.47)

bağınt ısına gerek duyar ı z. Böylece şunu buluruz:

00
n 2n+1
2nia (-1) (n+ı )!!
B - P (cos9) (5.48)
2n+1
r cr n=o 2 n n! r2n+2

Benzer şekilde 'nin 9 bileşeni şudur:

( 2n+2) 1 r n
2 a3 a
n pı
Taa > (-1) (2n+1)!! (cose)
B 2n+1
8 - c
n =o 2n (n+1)!
1 a 2n
3 (—
r) (5.49)
r

Üst s ıra r < a, alt s ıra ise r > a için geçerlidir. r » a

iyin, serinin yaln ı zca n = 0 terimi önemlidir. Bu durumda,
P (cose) = -sin8 oldu ğundan, (5.48) ve (5.49) ifadeleri (5.41) 1 e
1. .
ındırgenir. r << a için de baskın terim gene n = 0 d ır. Bu
halde alanlar, basit yollarla da bulunabilecek bir sonuca,
yani z yönünde 2wi/ac'lik bir manyetik indüksiyona e şdeğerdir.
Bu problem ile buna karşı gelen silindirik simetrili
elektrostatik problem aras ında belirtgen bir ay ırıma dikkatini-
zi çekelim. Manyetik problemde adi Legendre çok-terimlilerinden
başka, bağl ı Legendre çok-terimlileri de ortaya ç ıkar. Bu, yük
ve elektrostatik potansiyelin skaler özelliklerine kar şılı k,
akım ve vektör potansiyelin vektör niteliğine sahip olmalar ın-
dan kaynaklanmaktad ır.
Düzlemsel halka problemini çözmeğe giri şmenin bir başka
yolu silindirik koordinatlar cinsinden bir aç ı lım kullanmakt ır.
1 -1 'in bir temsili olarak (3.70) yerine, (3.148) ya da
(3.149)'daki silindirik aç ı l ım ı ya da Problem 3.14(b)'deki
ifadeyi alabiliriz. Bu yöntemin dairesel halkaya uygulan ışı
problemlere bırakı lacakt ır.
 237

5.6- Yerleşik Bir Akım Dağılımının Manyetik Alanları ,

Manyetik Moment

Şimdi gözlemcinin ilgilendiği uzakl ık ölçeğine göre "küçük"

sayılan bir uzay bölgesinde yerleşmi ş genel bir akım dağılımı-
nın özelliklerini inceleyece ğiz. Bu problemin elektrostatik
çok-kutup açıl ımıyle benzerlik içinde tam olarak türetilmesi,
vektörel küresel harmonikler kullanılarak yapılabilir.. Bu
harmonikler, çok-kutup ışımaslyla ilgili olarak Bölüm 16'da
verilmektedir. Burada yaln ı zca en düşük basamakl ı yaklaşıklıkla
yetineceğiz. Bu amaçla (5.32)'deki paydayı , Şekil 5.6'daki
taslakta görüldüğü gibi yerleşik akım dağıl ımının içinde uygun
bir baş langıca göre ölçiilen x'nün kuvvetleri cinsinden seriye
açarız:

(5.50)

Şekil 5.6- Yerleşik ,T(17') akım yoğunluğu, -incoordinatlı

P noktas ında bir manyetik indüksiyona yol
açar.

Buna göre vektör potansiyelin herhangi bir bile şeni şu açılıma

sahip olacaktır:

A. (x) = 1 Sj.( -<'>')dş x' + x dşx' +

clx 1 cjXr
(5.51)
J'nin yerleşik ve ıraksamas ı z bir akım dağıl ımı olmas ı gerçeği,
(5.51) açı lımının basitleştirilmesine ve dönüştürülmesine izin

x Bu tek yol de ğ ildir. Skaler potansiyeller kullan ı labilir. J.B.Bronzan,

Am.J.Phys. 39, 1357 (1971).
 238

verir. f('') ve g(X"') aşağıdaki seçilecekleri gibi, X› 'nün

iyi-davran ışlı fonksiyonları olsunlar. Bu durumda, J (37')
yerleşik ve s ı fır ıraksamal ı olmak üzere

S (f + g 4;f) d3x' = 0 (5.52)

yazı labilir. Bu bağıntıyı doğrulamak için, ikinci terime parça-

l ı integrasyon uygulamak ve çıkan f V' . (gJ) terimini açmak
yeterlidir. f = 1 ve g=x! alınd ığında, (5.52) bağıntıs ı bize

1 )d x' = 0
1 (x 3
sonucunu verecektir. Öyleyse (5.51)'de, elektrostatik aç ıl ımda-
ki tek-kutup terimine karşı gelen ilk terim yok demektir. f =
x! ve g = x' al ınacak olursa, (5.52) bağınt ıs ı

3
(x!1 J.3 + x J.)d x' = 0
3I

haline gelir. Bu sonucu kullanarak, (5.51)'in ikinci teriminde-

ki integrali

x .5x,,j,(13 x' 2c. 5. xl. J. d 3 x'

J J 1
J
= - z 5(x J. - x J.) d 3 x'
. x.3 .1_ j1
J
1 -> 3
= - 2— ijk xj(x' x J) d x'
k
j,k
-);
- -2-xXS( xxJ) d 3 x'}

biçiminde yazabiliriz. Al ışı lageldiği gibi, buradaki

1
5,>(.(5t) = (5.53)
2c

ifadesini manyetik moment yoğunluğu ya da mıknatıslanma ve

bunun
1 S -› -> _>
m - x' x J(x') d 3 x' (5.54)
2c
 239

integralini de manyetik moment olarak tan ımlarız. Buna göre,

(5.51)'deki ikinci terimden gelen vektör potansiyel manyetik
çift-kutup potansiyelidir:

XX
=M (5.55)
113
'

Yerleşik bir kararl ı akım dağı lımı tarafından oluş turulan

A'nın açıl ımında s ıfır olmayan en düşük basamakl ı terim budur.
Doğrudan doğruya (5.55)'in dönülü al ınarak B manyetik indüksi-
yonu hesaplanabilir:

B(x) = 3-ri(n . m) -m
(5.56)
)n3
-

Burada n, x yönünde bir birim vektördür. (5.56) manyetik

indüksiyonu, tam olarak (4.13)'deki elektriksel çift-kutup
alanının yapıs ına sahiptir. Bu ifade, önceki kesimde dairesel
halka için bulunan sonucun genelleştirilmişidir. Her yerleşik
akım dağılımının çok uzaklarda oluşturduğu manyetik alan,
momenti (5.54) ile verilen bir manyetik çift-kutbun alan ıdır.
Akım dağı l ımı herhangi şekilli düzlemsel bir halkaya
sınırlı olduğunda, manyetik moment basit bir biçimde ifade
edilebilir. Üzerinden İ akımı geçen bu düzlemsel kapal ı devre-
nin çizgi eleman ı d.Q olmak üzere (5.54)

m= İ
x x d£
2c

haline gelir. Şekil 5.7'deki gibi bir düzlemsel halka içih,

manyetik moment halka düzlemine diktir. d2_ 'nin iki ucu ile
başlangıç noktası tarafından tanımlanan üçgensel alan elemanı
da olmak üzere, 1 I 3tx I. da olduğundan, halka integrali
2- ,
halkanın toplam alanını verir. Buna göre manyetik moment,
devrenin biçimi ne olursa olsun,

İ = -(Alan) (5.57)

büyüklüğüne sahiptir.
Akım dağı lımı -%;>i h ı zlariyle hareket eden M. kütleli ve q.
yüklü parçac ıklardan oluş uyorsa, manyetik moment, bu parçac ık-1
ın yörüngesel açısal momentumu cinsinden yaz ılabilir. Ak ım lar
yoğunluğu
 240

Şekil 5.7

q..
v ıx
8, x.)
ı ı

dir; barada -;'<'. , i'yinci parçac ığın konumunu göstermektedir.

Bu durumda (5.4) manyetik momenti

-4- 1 z. -). --ı.

m = q.(x. x v. )
ı ı
2c ı

halini al ır. (x , x v. ) vektörel çarpımı , i'yinci parçacığın

ı biçimindeki yörüngesel açısal momentumuyla
orant ı l ıdır. Böylece manyetik moment

qı
11 = L. (5.58)
i 2M:c ı

haline gelir. Hareketli parçac ıkların tümü aynı yük bölü kütle
oranına sahipseler (q./M. = e/M), manyetik moment toplam
yörüngesel aç ısal momen4umi L yaz ılabilir:

m = e L. = e L (5.59)
2Mc -4
2Mc

Açısal momentum ile manyetik moment aras ında varolan ve atomik

ölçekteki yörüngesel harekette bile geçerliliğini koruyan ünlü
 241

klasik bağıntı budur. Fakat bu klasik bağıntı elektronlar ın ve

diğer temel parçacı kların iç momentleri için geçerli de ğildir.
Elektronun iç momenti, T:" yerine spin aç ısal momentumu S 'yi
koyarak (5.59)'dan bulunan değerin iki kat ından biraz daha
büyüktür. Bu nedenle elektron 2 x (1,00116) değerinde bir g
çarpanına sahiptir deriz. Manyetik momentin klasik de ğerinden
ayr ı lmas ı , burada inceliyemiyece ğimiz relativistik ve kuantum
mekaniksel etkilerden kaynaklanmaktadır.
Yerleş ik akım dağı l ımını n alanlar ı konusunu bırakmadan
önce, B manyetik indüksiyonunun küresel hacim integralini ele
alal ım. Kesim 4.1'in sonunda tart ışı lan elektrostatik halde
olduğu gibi, iki ilginç limit vard ır; birinde R yarıçaplı küre
akımın tümünü içine al ır, diğerinde ise ak ım tümüyle küresel
hacmin dışındad ır. B'nin hacim integrali
3
r<12 B(x)d3x=j-r<R ->dxAd x (5.60)

dir. A'n ın dönülünün hacim integrali alınarak bir yüzey integ-

raline geçilebilir ve böylece

f Bd 3 x=R 2 j- d0.rix A

bulunur; burada yüzeyden dış a doğru dik birim vektördür. -A>

-?;

ın s ıras ı yerin(5.32)'koydutansriegyonla
değiştirilirse, üstteki ifade

2
R S' 3 -4 ->°)
d x' J(x xSdf = —
r<R an a
-

biçiminde yaz ılabilir. Aç ısal integral, elektrostatik durumda

ortaya çıkanın aynıs ıdır. Dolayı s ıyla (4.16')'yü kullanarak, B
'nin küresel bir hacim üzerinden al ınan integralini

2
" 3 41t Ir R r -> -> 3
jr<R B d x =
3c
(
2
) x' x J(x°) d x' (5.61)
r'r
>

biçiminde buluruz; burada r4 (r > ), r' ve R'nin daha küçük (daha

büyük) olan ıdır. Eğer tüm ak ım dağılımı küre içinde bulunuyor-
sa, r< = r' ve r = R'dir. Bu durumda

-fr<R B d-" x = (5.62)

3
 242

dir; burada m (5.54) ile tan ımlanan toplam manyetik momenttir.

,

Akımın tümü küre d ışında yerleşmiş ise, (5.14) yard ımıyla

3 -4'
jrr<RB d 3 x = 4uR B(0) (5.63)
3

bulunur. (5.62) ve (5.63) sonuçlar ı , elektrostatik karşılı kları

olan (4.18) ve (4.19) ile kar şı laş t ırı labilir. (5.62) ile
(4.18) aras ındaki ayr ım, alanlar ın kaynaklar ındaki ayrıma,
yani birinin yüklerden diğerinin ise dolanan ak ımlardan ileri
gelmesine bağlanabilir. (5.56)'daki manyetik çift-kutup alan ına
(5.62)'deki bilgiyi de katmak istersek, o zaman (5.56) ya bir
delta fonksiyonu katkısı eklememiz gerekir:

B(x) =
3n(n . - -r71 (5.64)
-r7'1 S(>7)
1- 13 3

Bu delta fonksiyonlu terim, atomik s durumlar ının aşırı-ince

yapı ifadesinde i şe kar ışır (gelecek kesime bak ını z).

5.7- Bir Dış Manyetik Alan İçinde Yerleşik Akım Dagılımına

Uygulanan Kuvvet, Burulma ve Bu Dağılımın Enerjisi

Yerleşik bir ak ım dağı l ımı bir1:11(X> ) dış manyetik indüksiyo-

nu içine konduğunda, Ampere yasalar ına göre bu dağı lıma kuvvet-
ler ve burulmalar etkiyecektir. Toplam kuvvet ve burulmaya
değgin genel ifadeler (5.12) ve (5.13) ile verilmektedir. E ğer
dış manyetik indüksiyon ak ım bölgesi boyunca çok yava ş değişi-
yorsa, kuvvet ve burulmadaki bask ın terimleri bulmak için bir
Taylor serisine aç ılımdan yararlanılabilir. 11.› 'nin bir bile şeni,
uygun bir baş langıç dolayında

Bk () = Bk (0) + "N(0) + (5.65)

biçiminde seriye açı labilir. Bu durumda (5.12)'deki kuvvetin

i'yinci bileşeni

F. = c > kk
3k
(0)5J.(;?.')d3x' +
J •
k (0)d3x'

4- *1 (5.66)
 243

haline gelir. Burada E.. tümüyle karşıt -simetrik birim tensör -

dür (1 = i,j = 2, k =9 - ve bunların her devirsel permütasyonu
için E k = 1, diğer permütasyonlar için Z.„ = -1 ve iki ya
da üç indisin
. eşit olmas ı halinde E. 4, 1-'1) dır). Kararli
akımlar için J'nin hacim integraliif l ırdır; dolayısıyla
kuvvete en düşük basamakl ı katkı (5.66)Zdaki ikinci terimden
gelir. (5.53)'ün üzerindeki sonuç (X'--..,VB k (0) yerdeğiştirmesi
ile) burada da kullanılabilir ve

Fi = x 7) i Bk (x) (5.67)
3k ı

bulunur. 8,(x4 )Tin türevi alındıktan sonra x yerine s ıfır

konacaktır. -Bunu vektörel olarak

-4 -4
F = (m x V) x -4
B = V(m . B) - m(4 . B) (5.68)

biçiminde yazabiliriz. Genelde V . B = 0 olduğundan, bir B d ış

manyetik alını içindeki yerleşik akım dağı lımına etkiyen en
düşük basamakl ı kuvvet

'>
ı = 7çr(r-i . 73) (5.69)

dir. Bu sonuç, zamanla değişen dıQ...alanlar için bile geçerli-

dir. Kararlı-durtz „alanlar ı için x = O'dır. Bu durumda
kuvveti V)B biçiminde de yazabiliriz.
Düzgün olmayan bir manyetik alan içine konan küçük bir
akım dağılımı , dağı lımın m manyetik momentiyle orant ılı olan
ve (5.69) ile verilen bir kuvvetin etkisine uğrar. Bu sonucun
basit bir uygulama yeri, düzgün olmayan manyetik alanda spiral
çizen yüklü bir parçac ığa etkiyen zaman-ortalamal ı kuvvettir.
Iyi bilindiği gibi, yüklü bir parçac ık, düzgün bir manyetik
alan içinde, alana dik aç ılarda bir çember üzerinde hareket
eder; alana paralel olarak da sabit h ı zla ötelenir ve dolay ı-
sıyla helis biçiminde bir yol izler. Dairesel hareket, zaman
ortalamas ında, dairesel bir ak ım halkas ına eşdeğerdir; böylece
(5.57) ile verilen bir manyetik momente sahip olacakt ır. Alan
düzgün değil de küçük bir gradyente sahipse (gradyen küçük
olduğundan, parçac ığımı z helis üzerindeki bir turu boyunca
önemli ölçüde farklı alan şiddetleri duymaz), o zaman parçac ı-
ğın hareketi, e şdeğer manyetik momente etkiyen kuvvet cinsin-
den tart ışılabilir. Momentin ve kuvvetin i şaretleri düşünüldü-
 244

ğünde görülür ki, yüklü parçac ıklar, yükleri ne olursa olsun,

yüksek ak ı yoğunluklu bölgeler tarafından geri çevrilmeğe
çalışılır. Kesim 12.6'da bir ba şka açıdan tart ışılan "manyetik
yans ıtıcılar" ın temeli i şte budur.
Yerleşik akım dağılımına etkiyen burulmay ı bulmak için,
aynı şekilde (5.65) ifadesini (5.13)'de yerine koyar ız. Burada
açıl ımdaki s ıfırıncı terim katk ıda bulunur. Yaln ızca bu en
önemli terimi al ıkoyarak şunu elde ederiz:

c j 7. x [,3-* x };( o )] d 3 x (5.70)

Üçlü vektörel çarp ımı açarak, (5.70) burulmas ını

1 S 73)5-( 1 . 7'7)BId3x .

haline getiririz. .Birinci integral, (5.66)'daki integralle

aynı yapıya sahiptir. Dolay ısıyla değerini hemen yazabiliriz.
İkinci integral ise, f=g=r' al ınarak (5.52)'den görülebilece ği
gibi, yerleşik bir kararl ı-durum akım dağı l ımı için sıfırdır.
Dolayısıyla burulmadaki en önemli terim
---> (0)
N = m x B (5.71)

dir. Bu, bir çift-kutup üzerine etkiyen burulma için al ışı lmış
ifadedir ve hatırlanacak olursa, manyetik indüksiyonun büyüklük
ve yönünü tanımlama yollar ından biri olarak Kesim 5.l'de
tartışılmıştır.
Bir dış manyetik alan içine konan sürekli bir manyetik
momentin (ya da çift -kutbun) potansiyel enerjisi, ya (5.69)
kuvvetinden ya da (5.71) burulmas ından elde edilebilir. E ğer
kuvveti bir U potansiyel enerjisinin eksili gradyeni olarak
yorumlarsak, U yu

U = - m . B (5.72)

şeklinde buluruz. Düzgün alandaki n ı' manyetik momentine etkiyen

(5.71) burulması , -B"ve lir aras ındaki açı A olmak üzere, U'nun
9'ya göre türevinin eksilisi olarak yorumlanabilir. Çift-kutbun
potansiyel enerjisiyle ilgili olan bu ünlü sonuç, çift-kutbun,
kendisini, en dü şük potansiyel enerji durumu olan alana paralel
hale getirmeğe çalıştığını gösterir.
 245

Bu arada (5.72)'nin, d ış manyetik alandaki manyetik momen-

tin toplam enerjisi olmadığını söyleyelim. gçift-kutbunu alan
içindeki son durumuna getirirken, g'yi do ğuran J akımını sabit
tutmak için iş yapılmalıdır. Son durum bir kararl ı-durum bile
olsa, baş langıçta ilgili alanlar ın zamana bağlı olduğu bir
geçiş süresi vard ır. Bu konu, şimdiki incelemelerimizin d ışına
çıkmaktadır. Bu nedenle manyetik alanların enerjisiyle ilgili
tart ışmaları , Faraday' ın indüksiyon yasas ını işledikten sonra,
taa Kesim 6.2'ye bırakacağız.
(5.72) enerji ifadesi, atomsal enerji düzeyleri üzerindeki
manyetik etkilerin incelenmesinde, örne ğin Zeeman olay ında ya
da ince ve aşırı-ince yapı için kullanılabilir. İnce yapı ,
elektronun iç manyetik momenti Ft nin kendi durgun çerçevesin-
den görülen bir manyetik alan içinde bulunmas ı nedeniyle
enerjisinde ortaya ç ıkan ayrı lmalardan ileri gelmektedir
denilebilir. İnce yap ı , Thomas presesyonuyla incelikli bir
biçimde kar ışmış olarak Kesim 11'de k ısaca tart ışılmaktadır.
Aşırı-inceyapı etkileşmesi ise, elektron tarafından oluşturulan
manyetik alan ile çekirde ğin j-LN manyetik momentinin etkile şme-
sidir. Etkile şme Hamiltoniyenı , m = Jk ve B = elektronun
çekirdek konumunda (X". = 0) değerlendirilmiş manyetik alan ı
olmak üzere (5.72)'dir. Bu alan iki kısma sahiptir. Biri
(5.64) çift-kutup alan ıdır; öbürü ise elektron yükünün yörünge-
sel hareketiyle oluşturulan manyetik alandır. Son söylenen,
relâtivistik olmadan bir biçimde (5.5) ile verilir ve B yörün-
gesel (0)= eli/mcr olarak ifade edilebilir; burada r,
elektronun çekirdek dolay ındaki yörüngesel aç ısal momentumudur.
Bunlara göre, aşırı-ince yapı Hamiltoniyeni şu biçimdedir:

--',
g'yt
4- e )(x.P N) e --->
3 L.ik"
A- İ .Y. e-..)'
3 J1 N 6(x) +
r
3 le'/`N
r
2 mc N

(5.73)
Bu Hamiltoniyenin çe ş itli atomik (ve çekirdeksel spin) durumla-
rındaki beklenen değerleri, aşırı-ince enerji yarılmalarını
verecektir. Küresel simetrili s durumları için, (5.73)'deki
ikinci terimin beklenen değeri s ıfırdır. Aşırı-ince yapı
enerjisi yalnızca ilk terimden gelir:

_ 83 (0) 12 4,,,,g
3 (5.74)
e • N

0 için aşırı-ince yapı enerjisi tümüyle (5.73)'ün ikinci

 246

teriminden gelir; çünkü 0 için dalga fonksiyonlar ı baş lan-

gıç noktasında s ıfırdır. Bu ifadeler Fermi'ye aittir; Fermi
bunları Dirac denkleminden elde etmi ştir (1930). (5.73)'ü
uygularken, e yükünün eksi oldu ğu ve f.;.'
'nı n elektron spininin
karşıt yönünde yöneldiği hat ırlanmalıdir. Hidrojen atomundaki
1S durumunun birli ve üçlü durumları arasında görülen (5.74)
enerji farkı , astrofizikteki ünlü 21 cm çizgisinin kaynağıdır.

5.8- Makroskobik Denklemler, -ir ve IT üzerindeki Sınır

Koşulları

Şimdiye dek, Giri şteki ve Bölüm 4'deki anlam ıyla, mikrosko-

bik denklemler olarak, kararl ı-durum manntik alanlarının
sağladığı (5.26) temel yasalar ıyla uğraştık. J akım yoğunluğu-
nun, konumun tümüyle bilinen bir fonksiyonu oldu ğunu varsayd ık.
Makroskobik problemlerde bu çoğu kez doğru değildir. Maddedeki
atomlar, etkin atomsal ak ımlar oluşturan elektronlara sahiptir;
bu akım yoğunluğu hızl ı biçimde dalgalanan bir niceliktir.
Ancak bunun makroskobik bir hacim üzerinden ortalamas ı bilinir
ya da elverişlidir. Üstelik atomsal elektronlar, klasik ak ım
yoğunluğu cinsinden anlat ılamayan iç manyetik momentlere
sahiptir. Bu momentler, atomsal boyut ölçe ğinde oldukça çok
değişen çift-kutup alanlar ı oluş tururlar.
Maddesel ortamlardaki manyetik alanlar ın makroskobik
anlat ımını elde etmek için mikroskobik denklemlerin ortalamala -
rının al ınmas ı i ş lemi ayrıntıl ı bir biçimde Bölüm 6'da tartı -
şı lmaktadır. Burada, Bölüm 4'de yapt ığımı z gibi, yalnızca
temel türetmenin ana çizgilerini vereceğiz. İ lk basamak,
V . 1-3^ 0 denkleminin ortalamas ının, makroskobik manyetik
mikro =
indüksiyon için gene ayni
-4 -4
V.B.0 (5.75)

-4
denklemine yol açt ığını gözlemektir. Dolayısıyla dönülü B'yi
veren bir -A5 M vektör potansiyeli kavram ı şimdi de kullanılabi-
lir. Her birinin moleküler manyetik momenti m. olmak . üzere,
birim hacimde bulunan çok say ıdaki molekül ya d2- atom,

--4
mx = N.<
ı
m.
ı
(5.76)

gibi bir ortalama makroskobik mıknatıslanmaya ya da manyetik

moment yoğunluğuna yol açar; burada N i birim hacimde bulunan
i'yinci türden moleküllerin ortalama sayısı ve (> ise
noktas ı dolayındaki küçük hacimde bulunan i 'yinci türden
 247

molekülün ortalama manyetik momentidir. Bu m ıknat ıslanmaya ek

olarak, ortamdaki serbest yüklerin ak ışından ileri gelen
makroskobik bir 3- ?() akım yoğunluğunun da varloduğunu kabul
edelim. Bu durumda, noktas ındaki küçük bir AV hacmince
oluşturulan vektör potansiyel

J(x')Au + M(x') x (x - -X') AV

c .X› - -

biçiminde olacakt ır. Bu, (4.30) ifadesinin manyetik benzeridir.

İkinci terim bir çift-kutbun (5.55) ile verilen vektr. potansi-
yelidir. AV'yi makroskobik anlamda sonsuzküçük d x' haline
getirerek, x noktas ındaki toplam vektör potansiyeli, tüm uzay
üzerinden bir integral olarak yazabiliriz:

1,: (;t) = 1 j- 5>(7' ) c'1■71( -1 ) x ()-( 3

d x' (5.77)
C
ı - ;?. 1 3
Mıknatıslanma terimi yeniden a şağıdaki gibi yaz ılabilir:

d 3x , =S-1-v7 (.;;., ) ( 1 ) x'

-

Buna uygulanan bir parçal ı integrasyon gradyen operatörünü

mıknat ıslanma üzerine çevirir ve ayr ıca bir yüzey integrali
verir. M(5t') iyi-davran ış lı ve yerle şik ise, bu yüzey integrali
s ıfır eder. Böylece (5.77) vektör potansiyeli

A(x) = 1J(X') x -N1.(-?')] d 3 x' (5.78)

x - k'(

biçimini al ır. Buradan m ıknat ıslanmanın

„
ıvı (x) = cV x M(x) (5.79)

gibi bir etkin .kim yoğunluğu katkı sına yol açtığı görülür.

Mikroskobik anlamdaki V x B mikro = 4nJmikro/c denkleminin

makroskobik eşdeğ eri, (5.78)'den ç ıkarı labilir. (5.26) denklem-
 248

leri (5.32) çözümüne sahil oldu ğuna göre, (5.78)'e bakarak

makroskobik denklemde Jm 'nin akım rolünü oynayacağı sonucu-
na var ırız. Buna göre eşdeğer makroskobik denklem şöyledir:

-> 47T
✓x B = J + ,trV x M (5.80)

V x M terimini B ile birleştirerek, manyetik alan olarak

adland ıracağımı z yeni bir H makroskobik alan ı tanımlanı r:
->
H = B - 4rM (5.81)

Bu durumda (5.26) yerine geçen makroskobik denklemler şunlar-

dır:
-> 4 Tv
✓x H - J
c
-5 (5.82)
✓ . B = 0

Makrosk2'bik bir alan olarak H'nin ortaya at ı lışı , elektrosta-

tikte D'nin ortaya at ıl ışına tümüyle benzemektedir. (5.82)
makroskobik denklemlerinin elektrostatik kar şılıkları şunlar-
dır:
-> -4
✓ . D = 411?
-4 (5.83)
✓x E = 0

Temel alanlar ın E ve B olduklar ını vurgulayal ım. Bunlar (5.82)

ve (5.83) 1 delsi homojen denklemleri sağlarlar. Türetilmi ş
ilanlar olan D ve H ise, atomsal yüklerin ve akımların p ve
J'ye olan katkı lar ını ortalama anlam ında hesaba katmak için
kolayl ık olsun diye tanımlanmıştır.
Makroskobik manyetostati ğin anlat ımını tamamlamak için, H
ve B arasında bulunmas ı gereken birleş tirici bağıntıyı da
söylemeliyiz. Giriş bölümünde tart ışı ldığı gibi, izotropik
diyamanyetik ve paramanyetik maddeler için
->
B = J4H (5.84)

basit çizgisel bağıntıs ı geçerliktedir; buradaportam ın sabit

bir karakteristiğidir ve manyetik geçirgenlik ad ını al ır.
 249

Tipik olarak,frı birden ancak 10 5 'te birkaç kadar ayr ılır (para-
manyetik maddeler için )t.ı. > 1 ve diyamanyetik maddeler için
/.4<:1 1 dir). Ferromanyetik maddeler için (5.84), çizgisel
olmayan
-> -> ->
B = F(H) (5.85)

fonksiyonel bağıntıslyla yerdeğiştirmelidir. Şekil 5.8'de

taslak olarak çizilmiş bulunan histeresiz olayı gösterir ki,
B,H'nin tek-değerli

.4. -4
Şekil 5.8- Ferromanyetik bir maddede B'yi H'nin fonksi-
yonu olarak veren histeresiz eğrisi.

bir fonksiyonu değildir. Gerçekte, F(H) fonksiyonu maddenin

hazırlanı öyküsüne bağlıdır. Artmasal geçirgenlik diyebilece-
ğimiz B Elinin paralel olmalar ı varsayımı altında,
H'ye göre Iürevi„olarak tan ımlanır. Yüksek geçirgenlikli
maddeler için )4(H), 10' kadar yüksek olabilir. Bir çok i şlenme-
miş ferromanyetik madde, çok küçük alanlar için -13 ve H aras ında
(5.84) çizgisel baği.ntı sına sahiptir. İlk geçirgenliğin tipik
değerleri 10'dan 10 'e kadar uzan ır.
Ferromanyetik maddelerde "1-3 ve H aras ındaki karmaşık bağın-
tı , manyetik s ınır-değer problemlerinin çözümlenmesini, do ğal
olarak benzer elektrostatik problemlerinkinden çok daha güç
hale getirir. Fakat geçirgenli ğin çok büyük değerleri, çoğu
kez s ınır koşulları üzerinde basitleştirici varsay ımlara izin
 250

verir.
İki ortamın arakesit yüzeyi üzerinde 1'3 > ve H'nin sağladığı
sınır koşulları Kesim G.S'de türetilmektedir. Orada gösterildi-
ği gibi, s ınır yüzeyinin her iki yan ındaki 72.4. 'nin dik bileşenle-
ri ve H'nin teğet bileşenleri
4. -4>
(B2 - B ı) -4.
n =O (5.86)
.4. 4.
n x (H - H ) = 4 -rc K (5.87)
2 ı c

uyarınca birbirlerine bağlıdırlar; burada -n4i,1 bölgesinden 2

bölgesine uzanan dik birim vektör; K ise idealize yüzeysel
ak ım yoğunluğudur. (5.84) biçiminde çizgisel ba ğıntı lar sağla-
yan ortamlar için s ınır koşulları

B2 . n = Bi . n B2 x n = JA2
-4. -N. -4' -4.
B x n (5.88)
1ı

ya da
J'A*1
H2 ri = H. , H2 xn=H xn (5.89)

halinde de iade edilebilir. )-(,ise, Şekil 5.9'da görül-

düğü gibi, H2 'nin dik bileşeni 1 H 'in dik bile şeninden çok daha
büyüktür. 94 /1A2 ).-,› limitinde, 1 Yr'in doğrultusundan bağımsız
olarak (sadece fr'in arakesit yüZeyine tanr ı tamına paralel
olması hali dışında), 1f2 manyetik alan ı sınır yüzeyine diktir.

Şekil 5.9
 251

Böylece çok yüksek geçirgenlikli bir maddenin yüzeyindeki H

üzerine konan s ınır koş ulu, bir iletkenin yüzeyindeki elektrik
alanına konan koşulla aynıdır. Dolay ısıyla manyetik alan için
elektrostatik potansiyel teorisini kullanabiliriz. Yüksek
geçirgenlikli maddenin yüzeyleri yakla şık olarak "eş-potansiyel
yüzeyler"dir ve H çizgileri bu e ş-potansiyel yüzeylere diktir-
ler. Bu benzerlik, birçok m ı knatıs modeli çiziminde kullan ıla-
bilir. Alanın tipi kararlaştırıld ıktan sonra, kutup yüzleri
eş-potansiyel yüzeyler olarak biçimlendirilir.

5.9- Manyetostatikte Sınır-değer Problemlerin Çözme

Yöntemleri

Manyetostatiğin temel denklemleri, B ve H aras ında baz ı

birleştirici bağınt ılarla birlikte
-4 -4. -* x H = 4n -4.
V . B = O , J (5.90)
c

biçimindedir. Uygulamada ortaya ç ıkabilen çeşitli durumlar,

manyetostatikteki s ınır-değer problemlerinin çözümü konusunda
deği şik teknikler gerektirir. Bunlar ı gözden geçirmek' harcanan
zamana değecektir.
A. Genellikle Uygulanabilen Vektör Potansiyel Yöntemi

(5.90)'daki ilk denklem nedeniyle,

73 = x -A4

olacak şekilde her.. zaman için bir A(x) vektör potansiyeli

bulabiliriz. Eğer H = 1.ul
biçiminde aç ık bir birleş tirici
bağınt ıya sahipsek, o zaman (5.90)'daki ikinci denklem

4-Tr
x -17 [-Ğ'> x = J

olarak yaz ılabilir. Ak ım dağıl ımı basit olsa bile, H ile B

birbirlerine basitçe bağl ı olmadıkça, genel olarak bu çok
karmaşık bir diferansiyel denklemdir. B = çizgisel
ortamlar için, bu denklem

1 -› 41T
x V x A) = c J (5.91)
/-

haline gelir.1,.. ı sonlu bir uzay bölgesi üzerinde sabit ise, bu

bölgede (5.91)
 252

(5.92)

biçiminde yaz ılabilir. Bu da, Coulomb ayar seçimi (V .A = 0)

ile, )14,7 biçiminde düzeltilmiş akım yoğunluklu (5.31) haline
gelir. Bu durum, düzgün ve izotrop olan dielektrik ortamlardaki
türetmeye iyicene paraleldir; orada da Poisson denklemindeki
etkin yük yoğunluğu YlE idi.
Farklı çizgisel ortamlardaki (5.92) çözümleri, s ınır yüzeyini
geçerken (5.88) ya da (5.89) s ınır koşullları ile uyuşmalıdır.

B.J = 0 Hali: Manyetik Skaler Potansiyel

Akım yoğunluğu sonlujzir uzay bölgesinde s ıfır ise, (5.90)'
daki ikinci denklem V x H = 0 haline gelir. Bu durumda, t ıpkı
elektrostatikteki

H = -Vlım (5.93)

olacak biçimde_..birti)m manyetik skaler potansiyeli bulabiliriz.

Bu kez B = 731111 birleştirici bağınt ısı yardımıyla, 4 . B = 0
denklemi

-¥
V . B [-V<Fom = O

biçiminde yaz ı labilir. Bu da, ortam çizgisel olmadıkça, gene

çok karmaşık bir diferansiyel denklemdir. Ortam çizgiselse,
denklem
-¥
v . (4,4 ) = 0 (5.94)

haline gelir. Eğer ,M hiç olmazsa bölge bölge sabit ise, her
bölgede manyetik skaler potansiyel Laplace denklemini sa ğlar:

v 2,4, = o

Farkl ı bölgelerdeki çözümler, (5.89) sınır koşullarıyla birbir-

lerine bağlıdırlar. Son değindiğimiz >Ainün bölge bölge sabit
olmas ı halinde, Vz ik = 0 olmak üzere, yazabilece ğimize
de dikkat ediniz. u skaler potansiyel halinde, (5.88) s ınır
koşulları uygundur.
 253

Manyetik skaler potansiyel kavram ı , kapal ı akım halkaları

için verimli bir biçimde kullan ı labilir. Gösterilebilir kit m ,
halkanın s ınırını gözlem noktas ına birleştiren koninin ayırd ıgı
kat ı aç ıyla orant ı lıdır. Problem 5.1'e bak ını z. Böyle bir
potansiyelin çok-değerli olduğu apaç ıktır.

C. Sert FOrromıknatıslar (Aryerilmiş ve J = 0)

Uygulamada en çok rastlanan durum "sert" ferrom ıknatıslara

değgindir. "Sert" ferrom ı knatıs deyince, orta şiddetteki
alanlar için uygulanan alandan aş ağı-yukar ı bağımsı z bir
mıknatıslanmaya sahip maddeyi anl ıyoruz. Böyle maddeler, sanki
belirli sabit bir M( -t) mıknatıslanmasına sahipmi ş ler gibi
işleme sokulabilirler.

o) Skaler Potansiyel

J = 0 olduğundan,(f. manyetik skaler potansiyeli kullan ı la-

bilir. (5.90)'daki ilk denklem

V . B . V .(H + 41TM) = O

şeklinde yaz ı l ır. Bu da, (5.93) kullan ı larak, manyetostatik

Poisson denklemi haline getirilir:

V m = -41% (5.95)

Burada etkin manyetik yük yo ğunluğu

= . M ( 5.96)

dir. Sınır yüzeyleri yoksa,(^M potansiyel çözümü şudur:

= jr • d
d3x' (5.97)
I - 7( 1

M iyi-davran ış lı ve yerleş ik ise, bu çözüm parçal ı integrasyon -

la

(l'ım (x) = ). ( 1 ) d 3 x'

haline getirilebilir. Bu ifadede de

 254

( 1 ) - 1

kullanılarak, aşağıdaki sonuca ulaşı lır:

.c1).m ()
- ) . S ->
M(x 1 )
I X -
3
d x' (5.98)

Bu arada, m ıknatı slanma bölgesinden uzaklarda potansiyelin

-4 --> 3
-git 1 . m(x.) d x'

-> ->
m . x
3
r
3
şıklığa uğratı labileceğini gözleyelim; burada m=j M d ileyak x
toplam manyetik momenttir. Bu, elektrostatikteki (4.10)
açılımından görülebileceği gibi, bir çift-kuttun skaler potan-
siyelidir. Dolayıs ıyla herhangi bir yerle şik m ıknatıslanma
dağılımı , asimtotik olarak bu da ğılımın toplam manyetik momen-
tiyle verilen şiddette bir çift-kutup alan ına sahiptir.
Fiziksel m ıknatıslanma dağıl ımları matematiksel aç ıdan
iyi-davran ış lı oldukları ve süreksizliklere sahip bulunmadıkla-
rı halde, baz ı kez gerçeği soyutlamak ve -11) (Sn'i sanki süreksiz-
miş gibi iş leme sokmak yararl ı olur. Böylece, eğer "sert" bir
ferromıknatıs V hacmine ve S yüzeyine sahipse, -Ç4(5-Wi V içinde
belirtir ve S yüzeyi üzerinde birden bire s ı fıra düştüğünü
varsayarız. (5.96)'daki f ifadesine, tabanları yüzeyin iki
yanında bulunan bir Gauss sı lindiri üzerinden ıraksama teoremi-
nin uygulanmas ı ,
-4
M
= n . M (5.99)

değerinde bir etkin manyetik yüzeysel yük yo ğunluğunun var ol-

duğunu gösterir; burada li d ış a doğru yönelmiş birim dik vektör-
dür. Böylece (5,97)'deki potansiyeli

-› -*
(I) M )- V' . M(x') 3
dx' +
n' . M (x')
da' (5.100)
)1' - ' I -
V S

biçiminde yazabiliriz. Önemli bir özel hal, V hacmi boyunca

düzgün mıknatıslanma halidir. Bu durumda ilk terim s ıfırdır;
 255

yalnı zca IT'm üzerinden al ınan yüzey integrali katkıda bulunur.

(5.98)'in büyük bir genellik içinde uygulanabilir oldu ğuna
dikkati çekmek önemlidir. Bu bağıntı süreksiz M dağı lırniarı
limitinde bile uygulanabilir; çünkü Ni'deki süreksizlikleri
tart ışmakk için (5.97)'yi (5.98)'e dönüştürdükten sonra bir
limit süreci tan ımlayabiliriz. OWnin yüzey integralini (5.98)
ile hiç bir zaman birleştirmeyinIZ!

b) Vektör Potansiyel
—4 -4 -* 4 .4
V . B = 0 denklemini otomatik olarak sa ğlamak için B = VXA
yazma yolunu seçersek, o zaman (5.90)'daki ikinci denklemi
de
-4 -4 -4
VxH=Vx (B -4M) = 0

olarak yazar ı z. Bu yaz ış , Coulomb ayarında Pi için a şağıdaki

Poisson denklemine yol açar:

4 TC
V A J (5.101)
c M

Burada J' (5 97) ile verilen etkin manyetik ak ım yoğunluğu-

M • .
dur. Sınır yüzeyleri yoksay ıldığında, bu denklemin çözümü,
esasen (5.78)'de gösterilmi ş olduğu gibi,

5 V' x M(x') 3
A(x) = d x' (5.102)
-

dir. Bunun bir ba ş ka yaz ılış biçimi, (5.77)'nin m ıknatıslanma

teriminde görülmektedir.
Mıknatıslanma dağıl ımı süreksiz ise, (5.102)'ye bir yüzey
integrali eklemek gerekir. (5.77)'den ba şlayarak gösterilebilir
ki, V hacmini s ınırlayan S yüzeyi üzerinde süreksiz bir biçimde
s ıfıra düşen M için (5.102)'nin genelle ştirilmiş i

;: ' ( 7 ) =
-7- 5 -Ğ" x 71' 7) ( )-(> . ) 3
d x' + 5 . -Çi(>7.) x- ı ' da' (5.103)
V
1 ).c - x 1
S
>-?. - -x'''
.....>
dir. c(M x n)'nin etkin yüzeysel ak ım olduğunu anlamak için,
 256

-->
teğetsel H taraf ından sağlanan (5.87) s ınır koşulunu --13> ve M
cinsinden yazmak gerekir. -1■14 hacim boyunca sabit ise, gene
yaln ızca yüzey integrali arta kal ır.

5.10- Düzgün Mıknatıslanmış Küre

Manyetostatiksel bir s ınır-değer probleminin çözümünde

kullanı lan değişik yöntemleri örnekle anlatmak için, basit bir
problem olarak, Ş ekil 5.10'da görüldüğü biçimde, geçirgen

olmayan bir ortama yerle ştirilmiQ, z-eksenine paralel, M

büyüklüğünde sabit ve sürekli bir ff mıknat ıslanmas ına sahip R
yarıoapl ı küre problemini ele alal ım.
En basit çözüm yöntemi, bir önceki kesimin C(a) k ısm ında
anlat ılan skaler potansiyel yöntemidir; burada manyetik potan-
siyeli küresel koordinatlarda yazmak uygundur ve %(8),,gibi
bir yüzeysel manyetik yük yo ğunluğu sözkonusudur. M = M E ve
Or =n.M=M cos9 olmak üzere, (5.100) potansiyel çözümü ol
M o

(r,e) = M a2 dS.11. c°s91

m o

dür. Ters uzakl ık için (3.38) ya da (3.70) aç ı l ımı kullanı lınca

yalnı zca L= i terimi arta kal ır. Dolayıs ıyla potansiyel

r<
(r,9) = 4 3 Moa2 r
2
cos9 (5.104)
>

olarak bulunur; burada (r‘ , r > ) s ıras ıyla r ve a'n ın daha

küçük ve daha büyük olan ıd ır. Küre içinde r < = r ve r >= a
 257

d ır. . Bu durumda ıt■ = (41r/3)M r cose = (4/c/3)M z dir. Dolayı-

M
s ıyla küre içindeki manyetik a?an ve manyetik iAüksiyon

47t -N. 8Tc.

H. = M, B. = M (5.105)
IÇ 3 ıç 3

...N. -1
olarak bulunur. Dikkat ederseniz B. M 'ye paralel, -f-r. ise
karşıt-paraleldir. Küre d ışında r a ve r = r diF. Bu
>
durumda potansiyel

411 1,4 a3 cos9

(1) = 3 o 2
(5.106)
dir. Bu,
3
4rta
m = M (5.107)
3

momentli bir çift -kutbun potansiyelidir. Düzgün m ı knatıslanmal ı

kürenin alanları , yalnızca asimtotik bölgede çift-kutup niteli-
ği göstermezler; ayr ıca küreye yakın bölgelerde de bu özelli ğe
sahiptirler. Bu özel geometri için (yalnızca bunun için) daha
yüksek basamakl ı çok-kutuplar i şe karışmazlar.
-4. --4
B ve H çizgileri Şekil 5.11'de görülmektedir. B çizgileri
sürekli kapal ı eğrilerdir; fakat H çizgileri yüzey üzerinden
çıkıp yüzey üzerinde sonlanırlar, çünkü yüzeyde etkin bir Q M
yüzeysel yük yoğunluğu vard ır.
(5.100) yerine (5.98) .ide kullan ılabilir; kısaca buna da
değinmeliyiz. Küre içinde M = M 0E3 olmak üzere, (5.98)

115M (T' 9) = -M o "âz

fa
o r'
2
dr' S d..0..1 (5.108)
-)-sc> -

haline gelir. Ters uzakl ığın açılımında bu kez yalnı zca 0 .e.
terimi arta kal ır ve integral yaln ızca r'nin fonksiyonudur
artık. r/ z = cos9 koyarak, potansiyel

a 2
r' dr'
(t(r ' 9) = -4-KM cos9
o ""â r
r
>
biçimine getirilir. Sonuçta r' üzerinden al ınan integral
doğrudan (5.104) 'deki (D m ifadesine yol açar.
 258

Bir başka çözüm yolu, vektör potansiyel ve (5.103) arac ı ll-

ğlylad ır. Küre içinde M düzgün olduğundan, hacimsel 3NNLL ak ım
yoğunluğu s ıfırd ır; fakat bir yüzeysel akım dağıl ımı vard ır. /4-1
= M olarak verildiğinden,
o3

M x n' = M Sind' E,
o

= M sine'(~sin4 1 S i + cos4, '

o

dir. Problemdeki 4 simetrisi nedeniyle, Kesim 5.5'de yapt ığım ı z

gibi, gözlem noktas ın ı x-z düzleminde (0 = 0) seçebeliriz. Bu
durumda

Şekil 5.11- Düzgün,olarak miknat ıslanmıs bir küre

için, B çizgileri ve 711'çizgileri. B çizgi-
leri kapalı eğrilerdir; fakat H çizgileri,
küre üzerinde etkin bir yüzeysel orm manye-
tik "yükünün" bulunmas ı nedeniy, küre
yüzeyi üzerinden çıkıp küre yüzeyi üzerinde
sonlanırlar.
 ▪

259

0' integralinde -M x n'nin yaln ı zca y-bile şeni arta kal ır;
böylece vektör potansiyelin 0-bile ş eni

A. (X>) = M a2
Y o
S dil! sine' cos0'
1-ı
(5.109)
x - x'

olarak ele geçer; burada 'nün koordinatları (a,19',GS')'dür.

Açısal çarpan

18 Tr
sin9' cos (P' - Gery (5.110)
3 1,1

biçiminde yaz ılabilir. - -1 yerine (3.70) aç ılan]. kondu -

ğunda, yalnı zca L= 1, m = 1 terimi kalacak ve sonuçta

r.<
A9,) c›.n _ 47c
3
M a (
o
2
r
2
) san@

bulunacakt ır; burada r4 (r ) ), r

ve a'nın daha küçük (daha büyük) olanıdır. Yaln ızca (p-bile şenli
-R. için, B manyetik indüksiyonunun bile şenleri (5.38) ile
verilir. Bunun yard ımıyla (5.111) denklemi, daha önce bulunduğu
gibi, içerde düzgün B, d ış arda ise çift-kutup alan ı verir.

5.11- Bir Dış Alan İçinde Bulunan Mıknatıslanmış Küre,

Sürekli M ıknatıslar

Kesim 5.10'da düzgün mıknat ıslı bir kürenin alanlar ını

tartıştık. Alan denklemlerinin çizgisel olmalar ı nedeniyle,
bunun üzerine tüm uzay ı kaplayacak biçimde düzgün bir B =
manyetik indüksiyonu da koyabiliriz. Bu durumda, bir d ıoş alan
içinde düzgün m ıknatıslı bir küre problemiyle kar şı karşıyayı z
demektir. Küre içindeki manyetik indüksiyon ve manyetik alan,
(5.105) yard ımıyla, bu kez a ş ağıdaki gibi bulunur:

= BO + 3
M
ıç
(5.112)
4tc
H. = B M
ıç o 3

Şimdi de kürenin sürekli olarak m ıknat ıslı bir cisim

olmayıp, f-ı geçirgenlikli bir paramanyetik ya da diyamanyetik
 260

maddeden yapı lmış olduğunu düşünelim. Bu durumda T4 m ıknat ıslan -

lanmas ı d ış alan ın uygulanışının bir sonucudur. -M'nin büyüklü-
ğünü bulmak için (5.84)'ü kullan ırı z:

B. j-kH. (5.113)
ıç ıç
Böylece şunu yazar ı z:

-4 11. 41T
B + 8 M = /- (B o M) (5.114)
o 3 3

Şekil 5.12

Bu bize
3 f-t- 1
M _ 4 ( ) B (5.115)
/4+ 2 °

gibi bir mı knatıslanma verir. Dikkat ederseniz bu sonuç,

düzgün bir elektrik alan ı içinde bulunan bir dielektrik kürenin
P kutuplanmas ına (4.57 bağınt ıs ı ) tam olarak benzemektedir.
Son paragrafta tart ışı lanlar ferromanyetik bir madde için
geçerli değildir. (5.115) denklemine göre, d ış alan s ıfı r
olduğunda mıknat ıslanma da s ıfır olur. Oysa sürekli m ıknat ısla-
r ın varl ığı bu sonuçla çeli şmektedir. Çizgisel olmayan (5.85)
 261

bağıntıs ı ve histerezis olayı , sürekli mıknat ısların oluşumuna

izin verir. (5.112) denklemlerini, yok ederek fr.1Ç
ve 1Ç
aras ında bir bağıntı verecek biçimde çözebiliriz:
-ı
B. + 2H. = 3B (5.116)
1Ç 1Ç o

Histerezis eğrisi de B. ve 1.7?. aras ında bir başka bağıntı

verir; böylece her dış Illan içıSı özel değerler bulunabilir.
(5.116) denklemi, şekil 5.12 de görüldüğü gibi, histerezis
diyagramı üzerinde, y7eksenini 3B 'da kesen -2 eğimli bir
doğruya karşı gelir. Orneğin, dış alanın, ferromanyetik küre
doyma durumuna gelinceye dek artt ırıldığını ve sonra s ıfıra
dek azaltıldığını varsayınız. Bu durumda iç B ve H Şekil
5.12'de P ile i şaretlenen noktan ın koordinatlar ı olarak verile-
cektir. Böylece m ıknatıslanma (5.112)'den gro = 0 koyarak
bulunabilir.
B. ve EH. aras ındaki (5.116) bağıntısı küreye özgüdür.
Baskalçgeometk-£1er için başka bağıntılar vard ır. Elipsoit
problemi tam olarak çözülebilir ve gösterilebilir ki (5.116)
doğrularının eğimleri, yass ı bir disk için s ıfırdan iğne gibi
uzun bir cisim için -co'a dek uzanır. Böylece küresel ya da
kutuplardan bast ırılmış elipsoitsel şekillere göre, bir çubuk
geometrisiyle çok daha büyük bir iç manyetik indüksiyon elde
edilebilir.
5.12- Manyetik Perdeleme, Düzgün Bir Alan İçinde Geçirgen
Maddeden Küresel Kabuk
Başlangıçta boş uzayın bir bölgesinde belirli bir r3).
manyetik indüksiyonu bulunduğunu varsayal ım. Şimdi bu bölgeyle
geçirgen bir cisim yerleştirilsin. Manyetik indüksiyon çizgile-
rinin şekli değişecektir. Kesim 5.8'in sonunda çok yüksek
geçirgenlikli ortamlara ili şkin uyarılardan, alan çizgilerinin
cismin yüzeyine dik olmağa çal ışacaklarını bekleriz. İ letken-
lerle olan benzerli ği daha da ileri götürerek diyebiliriz ki,
eğer cismin içi bo ş ise, oyuktaki alan, /4-¥00 limitinde s ıfıra
gidecek biçimde, d ış alandan daha küçük olacakt ır. Alanda
ortaya çıkan böyle bir azalma, geçirgen madde taraf ından
sağlanan manyetik perdelemenin sonucudur denir. Deneysel
amaçlar ya da elektronik ayg ıtların güvenli çal ışması açısından
çoğu kez hemen hemen alans ı z bölgeler gerektiği ya da arzulan-
dığı için, uygulamada bunun büyük önemi vard ır.
Manyetik perdeleme olay ına bir örnek olmak üzere, Şekil
5.13'de görüldüğü gibi, /4 geçirgenlikli maddeden yap ılmış ve
ve önceden düzgün olan sabit bir g'0 manyetik alanına konmuş iç
 262

yarıçapı a ve dış yarıçapı b olan bir küresel kabuk düşünelim.

Uzayı n her yerinde, fakat özellikle de oyuk içinde (r < a) f- t
ve H alanların ı l-kInün fonksiyonu olarak bulmak istiyoruz.
Ortada akım falan bulunmadığı için, ri alan ı bir skaler potansi-
yelden türeyebilir: = -4m . Üstelik, T3 =p,T-sf olduğundan,'7. -1.3.b=
O denklemi çeş itli bölgelerde g> = 0 haline gelir. Buna
göre <lam potansiyeli her yerde Laplace denklemini gerçekler.
Böylece problem, r = a ve r = b'de (5.89) s ınır koşullar ını
sağlayacak şekilde, ayr ı bölgelerde uygun çözümler bulmaya
indirgenmi ş olur.
Büyük uzakl ıklarda düzgün "it= B = ..E alanı vermesi gerekçe-
o
siyle, potansiyel, r > b için

0<
= -B r cos9 + P (cos9) (5.117)
o
=o r e+1 £

biçiminde olmal ıdır. Iç bölgelerdeki potansiyelin ise şöyle

olmas ı gerekir:

Bo

Şekil 5.13

a < r b xt + £_+.1 ) P o (cosG)

r '`"

(5.118)
r <:a CI>tvi = 5 r 2 P o (cos8-)
t=e '"
r = a ve r = b'deki s ın ır koşulları na göre, H ve B r sürek-
9
 263

li olmal ıdır. Bu koşullar (Dm potansiyeli cinsinden şu duruma

gelirler:

SD m -djPm 24m -20Pm

(b+ ) = (b—) ' (o ) = ^G
(a—)
-30 9 +
5.119)
Cpm m -(1)m
(b ) =)-A (b ) (a+ ) = ( a_ )
Zi

b_ gösterimi r b limitine r j b den yaklaşıldığını ifade

eder; a_'de benzer anlamdad ır. Tüm A aç ı lar ı için geçerli olan
_ +
bu dort koşul, (5.117) ve (5.118)'deki bilinmeyen sabit katsa-
yı ları belirtmek için yeterlidir. 2 # 1 olan tüm katsay ı lar
s ı fır çıkar. 2= 1 katsay ı ları ise aşağıdaki aynı anlı dört
denklemi sadlarlar:

3
OCİ — b (31 _ = b3Bo
201( +1,4b3 pn — 3
= -b B
ı ı o
(5.120)

a3 + - a3 Sı . O

İ.ta 3 (:31 - 2/4'51 - a 381 = O

o( ve Si çözümleri şunlard ır:

(2 1) ()L1-1)
( t? - a3)B
ı = 3
a3(p-1) 2

(5.121)
9,u
81 3 B
= o
a3Çu -1) 2

Küresel kabuğun d ışındaki potansiyel, düzgün bir B art ı

B 'a paralel duran o< çift-kutup momentli bir (5.415 çift-kutup
o ı
 264

alanına karşı gelir. Oyuk içinde ise, -8 büyüklüğünde B 'a

paralel düzgün bir manyetik alan vard ır. 5u 1 için, °c(3_
çift-kutup momenti ve iç alanı şu duruma gelir:
3
e< -...=>b B
o
(5.122)
9
- S 3
B
o
2 ju (1 a )
3
b

Şekil 5.14- Yüksek geçirgenlikli maddesel katu ğun per-

deleme etkisi.

İç alanın,u ı ile orant ı l ı old ığu görilmektedir. Sonuç olarak,

yüksek geçirgenlikli Qu 10 - 10 ) maddeden yapı lm ış bir
perde, ince kabuklu bile olsa, içindeki alanda büyük bir
azalmaya yol açar. Şekil 5.14, B çizgilerinin davran ışını
göstermektedir. Çizgiler, eğer olanak varsa, geçirgen ortam ın
içerisinden geçmeğe çal ışırlar.
 265

5.13- Bir Tarafında Asimtotik Olarak Düzgün Bir Teğetsel

Manyetik Alan Bulunan Yetkin Bir iletken Düzlem
Üzerindeki Dairesel Deliğin Etkisi
Anımsayacak olursanız Kesim 3.13'de tart ıştığımız elektros-
tatik problem, asimtotik uzakl ıklarda düzgün olan dik bir
elektrik alan ı içine yerleştirilmiş dairesel delikli bir
iletken düzlemden olu şmaktaydı . Bu problemin manyetik kar şıtı
ise, asimtotik olarak düzgün bir te ğetsel manyetik alan ı
içerecektir. Bu iki örnek, dalga klavuzlar ında ve rezonans
oyuklarında bulunan küçük deliklerin incelenmesinde yararl ıdır
(Kesim 9.5'e bak ınız).
Manyetik s ınır-değer probleminin çözümünü ana çizgileriyle
vermeden önce, yetkin (mükemmel) bir iletken ile ne demek
istediğimizi tartışmal ıyız. Durgun manyetik alanlar, ne kadar
yetkin olursa olsun, tüm iletkenlerin içine girerler. İletken-
ler kuşkusuz içlerinde ak ım akışı olmad ığı sürece, iletkenlik-
leri nedeniyle değil de yalnı zca manyetik özellikleri nedeniyle
alanları değiştirirler. Zamanla değişen alanlar halinde, bu
çoğu kez başka türlüdür. Kesim 7.7 ve 8.1'de gösterildiği
gibi, iletken ve iletken olmayan ortam aras ındaki arayüzeyde,
zamana harmonik olarak bağımlı alanlar, yalnızca g .(c2 /2ww5) 1/2
basamağında bir uzakl ığa kadar iletkenin içine girebilirler;
burada to frekans ve Tiletkenliktir, Dolay ıs ıyla,

Şekil 5.15
sıfı r olmayan her Wiçin,Cr-4 oo limitinde deri derinli ği 8 -4, 0
olur. Buna göre, titre şen elektrik ve manyetik alanlar yetkin
bir iletkenin içinde yaş ayamazlar. Yetkin iletkenli manyetos-
 266

tatik problemleri, harmonik değişim gösteren alanların U3

limiti olarak (aw-3pookcşuluyla) tanımlarız. Buna göre, manye-
tik alan, iletkenin d ışında ve taa yüzeyine kadar var olabilir;
fakat içerde var olamaz. (5.86) ve (5.87) s ınır koşulları ,
yüzeyde Tır= 0 ve n x H = Llıcgc olduğunu gösterir. Bu s ınır
koşulları , elektrostatikte bir iletkenin yüzeyindeki= 0
ve . = ilıto- sınır koşullarının manyetostatik karşfflıkarı-
dır; buradaki son bağıntıda yüzeysel yük yoğunluğu olup,
iletkenlik değildir!
Şimdi ele alacağımız "sonsuz" genişlikteki yetkin iletken
düzlemin üzerinde a yar ıçaplı bir delik düşünelim. Şekil
5.15'de görüldüğü gibi, düzlemsel iletkenimiz z = Oda bulunsun
ve deliğin merkezi koordinat başlangıcı seçilsin. Kolayl ık
olsun diye, düzlemi saran ortam ın düzgün, izotropik ve çizgisel
olduğunu, ayrıca z >O üst yar ı uzayının delikten uzak bölgele-
rinde y yönünde düzgün bir teğetsel H manyetik alan ı var
olduğunu ve delikten uzak z < 0 bölgelerinde ise manyetik alan
bulunmad ığını varsayalım. Diğer durumlar, çizgisel üst üstü
gelme ile elde edilebilir. z = 0 düzlemi d ışında akım falan
bulunmadığına göre, H = bağıntısını kullanabiliriz;
buradaki<I>, manyetik skaler potansiyeli, uygun kar ışık .s ınır
koşulları alt ında Laplace denklemini sağlamaktad ır. Buna göre
Kesim 3.13'deki çözümle tam bir paralellik kurabiliriz.
ciıM potansiyeli şöyle yaz ılır:

z 7 O için
4,1,4 (3'n = (5.123)
z < 0 için

C1(ii ek potansiyelinin düzlemin alt ında eksi işaret4 olmaşı

ek alanların simetri özelliklerinin bir sonucudur. H' 11, ve H' ı '
z ye .göre tek, H (1) ve4)(1) ise çifttir. Bu durum, (11 eb skaYer
potansiyelini b e lirten etkin manyetik yük yoğunluğu gibi,
etkin akımın da yalnızca z = 0 yüzeyi üzerinde bulunmas ı
gerçeğini gözönünde tutarak (5.14)'den ç ıkarılabilir.
Ek potansiyel silindirsel koordinatlarda (3.110)'dan

s(1) (x) = kizi (5.124)

o dk A(k) e • J (k?) sin4

olarak yazılabilir. İ letken üzerindeki delik silindirsel

simetriye sahip olduğu ve asimtotik potansiyel y = psin0 ile
değiştiği için yalnızca m = 1 terimi işe karışmıştır.
dik ve H'nin teğetsel bileşenlerince gerçeklenen s ınır koşulla-
 267

rından, tüm <Dm potansiyelinin gerçekleyeceği s ınır koşullar ı

a) 04?<a için z = 0 geçilirken cbm sürekli

b) a < ?< co için z = 0 da = 0

olarak bulunur. Bu gereksinimler a ş ağıdaki düal integral

denklemlere yol açarlar:
(o.
,6 dk A(k) J ı (kf) = H0 fY2 , 0 4 4< a için
Go (5.125)
jr- dk kA(k) Jı (k?) = 0 a < ?< eo için

Bunlar, (3.178) ya da (3.179)'daki elektrostatik cümleden

farkl ı olmakla birlikte onlarla s ıkı s ıkıya ilgilidir. Burada
gerekli çift

r
jo dy g(y) J n (yx) = xn , O x <1 için
(5.126)
,c0
jo dy yg(y) Jn (yx) = 0 , 1 < x < 00 için

olup, çözümü şudur:

g(y) = 2fln + 1) (y) r(n+1) (2)1/2

jn+1/2 (Y) (5 ' 127)
Fr(n+ n r(n+ 4) Y

(5.125)'de g = 2 A(k)/H a2 , n = 1 , x = ?/a ve y = ka'd ır.

o
Dolayı sıyla
2
21-1 a
A(k) = ° (ka) (5.128)

dır. Böylece ek potansiyel a ş ağıdaki gibi bulunmuş olur:

2H0a2 jr .. .
-kizi
dk J (ka) e J (k?) sin4 (5.129)
it 1
o
 268

Kesim 3.13'dekilerde benzer yöntemlerle gösterilebilir ki,

ek potansiyel, delikten uzaklarda
3
2H a
15(1)()..._, o Y (5.130)
3
3Ts. r

asimtotik yapıs ına sahiptir. Bu ifade, y yönüne (yani

yönüne) yönelmi ş bir çift-kutbun potansiyelidir. (5.125)'dek oı
işaretler nedeniyle, dairesel delik, büyük uzakl ıklarda

3
m = + 2a
H 0 için (5.131)
31x.
o

momentli bir manyetik çift-kutba eşdeğerdir; burada H, deli ğin

yokluğunda, düzlemin z = 0 taraf ı üzerindeki teğetseY manyetik
alandır. Bu manyetik alan çizgilerinin nas ıl bükülerek çift-ku-
tup alanına yol açt ıkları Şekil 9.4'de nitel biçimde görülmek-
tedir. Deliğin kendi içinde (z = 0, 04 5, 4 o) manyetik alan ın
teğetsel ve dik bile şenleri şöyledir.

1
H H (5,132)
teğ . o
2

2/1
H z (?o) = f sin (IS
2'

Kesim 3.13'deki elektrostatik karşıtıyla bu problemin kar-

şılaştırılmas ı benzerlikler ve ayr ı lıklar gösterir. Kabaca
söylemek gerekirse, alanlar ın teğetsel ve dik bileşenlerinin
rolleri değişmiştir. Etkin çift kutuplar asimtotik alanlar ın
doğrultusundad ır; fakat (5.131) manyetik momenti, ayni alan
şiddetleri için (3.138) elektrostatik momentinden 2 çarpan ı
kadar daha büyüktür. Herhangi şekilli delikler için elektrosta-
tik haldeki uzak alan gene düzleme dik bir çift-kutbun alanı-
dır; oysa ki manyetik hal düzlem içinde etkin bir çift-kutba
sahiptir, fakat bu kez manyetik çift-kutbun yönü hem alan
yönüne hem de deliğin yöneli şine (delik, izotropik olmayan bir
manyetik geçirgenli ğe sahip) bağlıdır.
 269

KAYNAKLAR VE ÖNERILEN OKUMA PARÇALARI

Geni ş dirençli ortamdaki kararl ı -akım problemleri, ak ım

yoğunluğu yerine yerdeğiştirmeyi ve iletkenlik yerine dielekt-
rik sabitini almak koşuluyla, elektrostatik potansiyel prob-
lemlerine benzemektedir. Fakat s ınır koşulları genel olarak
değişiktir. Kararl ı akım şu kitaplarda i ş lenmektedir:
Jeans, Bölüm IX ve X,
Smythe, Bölüm VI.
Belirli akım dağıl ımlarına ili şkin manyetik alanlar ve
manyetostatikteki s ınır-değer problemleri, çeşitli örneklerle
Durand, Bölüm XIV ve XV
Smythe, Bölüm VII ve XII
de tart ışı lmaktadır. Manyetik özelliklerin atomik teorisi
doğru olarak kuantum mekaniği bölgesine dü şer. Yarı-klasik
tartışmalar aş ağıdaki kitaplarda verilir:
Abraham ve Becker, Cilt II, Kesimler 29-34.
Durand, sayfa 551-573 ve Bölüm XVII,
Landau ve Lifshitz, Electrodynamics of Continuous Media,
Rosenfeld, Bölüm IV.
Konunun kristalografik yanlarına_ ve ferromanyetik bölgeleri
içine alacak biçimde daha ayr ınt ılı olarak i ş leni şi,
Bates,
Brailsford,
Kittel,
Ziman, Bölüm 10'da bulunabilir.
Hem alaşımların manyetik özellikleri ve di ğer pratik
bilgiler, hem de teori konusunda ansiklopedik bir kaynak
şudur:
R.M.Bozorth, Ferromagnetism,Van Nostrand, New York (1951).

PROBLEMLER

5.1- )7' deki İd£' akım elemanı taraf ından x koordinatl ı P

noktas ında oluşturulan manyetik indüksiyon için
 270

i -4 ,
dB = tx - x')
c d2' x 1 - >-(> ' ( 3

diferansiyel ifadesiyle baş layıp açık olarak gösteriniz ki, İ

akımı taşıyan kapal ı bir halkanın P de oluşturacağı manyetik
indüksiyon

dır; burada P noktas ından halkanın gerdiği yüzeyi gören

katı açıdır. Bu,<P, = -İ1')/c gibi bir manyetik skaler potansiye-
le karşı gelir. Kat ı açının işaretiyle ilgili anla şma şöyledir:
P noktas ı halkanın gerdiği yüzeyin "iç" taraf ını görüyorsa,çl
artıdır; yani yüzeye dik "ri> birim vektörü ak ımın akış yönü
bakımından sağ-el kural ıyla tanımlanıyorsa, n,P noktas ından
öteye yönelmek ko şuluylaJaart ıdır; bunun tersi olduğunda ise
eksidir. Bu anlaşma, elektriksel çift-kutup tabakas ı için
Kesim l.6'da benimsediğimiz anlaşmayla aynıdır.
5.2- a) İ akımı taşıyan, birim uzunlukta N sar ıml ı bir
selenoit için, eksen üzerindeki manyetik-ak ı yoğunluğunun
limitinde

B 2nNİ
(cos9 cos9 2 )
z
olarak verildi ğini gösteriniz; buradaki aç ılar şekil üzerinde
tanımlanmışlardır.

• • • ....Al.. •• •** • ••••...

MI= Iffillas
Lı •■• MINs me.

STxramten,m2=~=6
Şekil 5.2
b) Boyu L olan a yar ıçaplı uzun bir selenoit için, eksen
yakınındaki ve selenoitin merkezi yak ınındaki manyetik indüksi-
yonun dah9 ç9k eksene paralel olduğunu;fakat z « L, f> « a
için ve a /L basamağında doğru olan
 271

2
96TNİ ( a z 9 )
B ='.."
L4

değerinde küçük bir yarıçapsal bileşene sahip bulunduğunu

gösteriniz. z koordinat ı eksenin merkez noktas ından ölçülmekte
olup, selenoitin uçlar ı z = + L/2'dir.
c) Uzun bir selenoitin uç bölgesinde eksen yak ınında
manyetik indüksiyonun

2nNİ /TVİ
Bp (--L)
a
c

bileşenlerine sahip olduğunu gösteriniz.

5.3 a yar ıçaplı silindirsel bir iletkenin içinde, ekseni

-

silindir ekseninden d uzakl ığında bulunan b yarıçapl ı paralel

bir silindirsel delik vard ır (d + b 4 a). Silindirin geri
kalan metal k ısm ında düzgün dağı lmış ve eksene paralel bir
akım yoğunluğu bulunmaktad ır. Amper yasas ını ve çizgisel üst
üste gelme ilkesini kullanarak, delik içindeki manyetik -ak ı
yoğunluğunun büyüklüğünü ve yönünü bulunuz.

5.4 İ akımı taşıyan a yar ıçapl ı dairesel bir ak ım halkas ı

-

merkezi başlangıca gelecek biçimde x-y düzlemine yerle ş tiril-

miştir.
a) Vektör potansiyelin s ı fır olmayan tek bile şeninin

4İ a r
A
0 (f'
z) =
c o dk coskz I ı (k lı ) ) Kı (kp> )
p
olduğunu gösteriniz; burada ,‘ ), a ve 'nun daha küçük
(daha büyük) olanıdır.
t>)Ao için bir başka ifadenin

2nİ a ( L.°
A (f z) = dk e klzi (ka)J (k?)
0 ' o

olduğunu gösteriniz.

c) Üstteki ifadeleri kullanarak, manyetik indüksiyonun

bileş enleri integral ifadeler yaz ını z. Gerekli integralle-
ri alarak, B'nin bileşenlerini z-ekseni üzerinde aç ı k olarak
geli ştiriniz.
 272

5.5- i akımı taşıyan a yar ıçapl ı dairesel bir tel halka,

merkezi koordinat ba şlangıcına gelecek ve düzlemine dik birim
vektörü 8 43 küresel açılarına sahip olacak bir biçimde
yerleştiri?mi?tir. Ortal ıkta B = B (1113y) ve B = B o (1 + (2x)
gibi bir dış manyetik alan vaiAır. ° Y
a) Hiçbir yaklaştırma yapmaks ızın, halka üzerine etkiyen
kuvveti hesaplayını z. Sonucunuzu (5.69)'daki yakla şık sonuç
ile karşılaştırını z. Yorum yapınız.
b) En düşük basamaklı kuvvet momentini hesaplayınız. Daha
yüksek basamakl ı katkılar hakk ında birşeyler çıkarabilir
misiniz? Bu katkılar dairesel halka için s ıfır mıdır? Başka
şekilli halkalar için ne diyebilirsiniz?

5.6- Sıras ıyla İ ve i' akımlarını taşıyan a ve b yarıçapl ı

(b G, a) eşmerkezli iki dairesel halkan ın düzlemleri arasında
bir o( açıs ı vardır. Halkalardan biri üzerine etkiyen kuvvet
momentinin, halkalar ı kapsayan iki düzlemin arakesit çizgisi
etrafında olduğunu ve
2
2.. 2 1"(n ;.)
= (n+ ı ) (b) 2n P ı (coso0
2 a 2n+ı
ac n=o (2n+1) r(n+2)R2 •

büyüklüğüne sahip bulunduğunu gösteriniz; burada P'i(cosoc) bir

bağl ı Legendre çok-terimlisidir. oC'n ın bir dar aç ı olmas ı ve
akımların aynı (karşıt) yönde bulunması durumunda, kuvvet
momentinin anlam ını belirtiniz.

5.7- a yarıçapl ı bir küre düzgün bira - yüzeysel yük dağı lı-
mı taşımaktadır. Bu küre bir çapı etrafında sabit bir (A) aç ısal
hı zıyla döndürülüyor. Vektör potansiyeli ve manyetik-ak ı
yoğunluğunu hem kürenin içinde hem de kürenin d ışında bulunuz.
5.8- Göreli geçirgenli ği p, iç yar ıçapı a ve dış yarıçapı
b olan içi boş , uzun bir dik dairesel etli silindir, başlangıç-
ta düzgün manyetik-ak ı yoğunluklu bir bölgeye alana dik
olarak yerl4tirilmi ştir. Uzayın tüm noktalandaki akı yoğun-
luğunu bulunuz ve silindir ekseni üzerindekip'9,in büyüklü ğünün
f 'in büyüklüğüne oran ının logaritmas ını , a /b = 0,5 ve 0,1
.o.
ıçın, logjog nün fonksiyonu olarak çiziniz. Uç etkileri önemse-
meyiniz.
5.9- z <0 yarı -uzayını dolduran p geçirgenlikli yar ı-son-
suz bir madde bloğuna biti şik birim geçirgenlikli ortamda bir
J00 akım dağılımı bulunmaktad ır.
 273

a) z > 0 bölgesindeki manyetik indüksiyonun, ,u geçirgenlik-

li ortam ı

1. ) Jy (x,y,-z), -Cu - ) J (x,y,-z)

)11+11 ) Jx (x,Y, z), ı ,u +11 z

bileşenli bir J görüntü ak ım yoğunluğu ile değiştirerek

hesaplanabileceğini gösteriniz.
b) z 0 bölgesindeki manyetik indüksiyonun ise, birim
geçirgenlikli ortamda düşünülen ( 2,11 ) 3•akım dağı l ımınca oluş-
turulabileceğini gösteriniz. iı+1

5.10 İ akımı taşıyan a yar ıçaplı dairesel bir tel halka,

-

yarı-uzayı kaplayan geçirgenlikli bloktan merkezi d uzakl ı-

ğında bulunacak şekilde boş luk içine yerleş tirilmi ş tir. Halkaya
etkiyen kuvveti, a şağıdaki durumlarda tulunuz:
a) Halka düzlemi, blokun yüzüne paralel olsun.
b) Halka düzlemi, blokun yüzüne dik olsun.
c) d » a durumunda, (a) ve (b)°deki yan ıtlarını= limit
değerlerini saptayınız. Bu limit değerleri basit ve kestirme
bir yolla elde edebilir misiniz?

5.11 Manyetik anlamda "sert" bir madde, L uzunluğunda a

-

yarıçapl ı bir dik dairesel silindir biçimindedir. Bu silindir,

hacmi boyunca düzgün olan eksenine paralel bir kal ıcı M
o
mıknatıslanmasına sahiptir.
a) Silindirin ekseni üzerindeki tüm noktalarda (hem içerde
hem de dış arda) H manyetik alan ını ve B manyetik indüksiyonunu
belirtiniz.
b) Eksen üzerindeki B/41TM ve 1/4nM oranlarını L/a = 5
o
için z'nin fonksiyonu olarak çiziniz.

5.12 a) S yüzeyi ile s ınırlanan bir V hacmi içerisindeki.

-

M m ıknatıslanmaşının, J = ctv x Ivb gibi hacimsel bir ak ım

dağı l ımı ile c(M x n) gibi yüzeysel bir ak ım dağıl ım ına eşdeğer
olduğunu biliyoruz. Bu gerçeğin ışığı alt ında (5.12) kuvvet
denkleminden yola çıkarak, makroskobik iletim ak ımlarının
yokluğu halinde, cicim üzerine etkiyen toplam manyetik kuvvetin

;- V -T3N. d3x
e f ( I- vt.-,-)fv
S da
e
 274

biçiminde yaz ı labileceğini gösteriniz; burada B uygulanan d ış

manyetik indüksiyonudur (sözkonusu cisminkini k45samamaktod ır).
Kuvvet bu kez etkin P1:0 ve a. yük yoğunlukları cinsinden ifade
edilmiştir. Mıknat ıslânma dağılımı süreksiz değilse, yüzey
sonsuzda olabilir ve kuvvet salt hacim integraliyle verilir.
b) Merkezi koordinat ba şlangıcında bulunan R yarıçaplı bir
küre, G ,O küresel açılarıyla belirtilen bir yönde düzgün
olarak Mikriatıslıdır. Ortal ıkta Problem 5.5'deki gibi bir dış
manyetik alan vard ır. (a) 'daki ifadeyi kullanarak, küreye
etkiyen kuvvetin bile şenlerini geliştiriniz.
5.13- Yalnızca yerleşik bir kal ıcı mıknatıslanma dağılımın-
ca oluşturulan manyetik alan ı düşününüz.
a) İntegralin tüm uzay üzerinden al ınmas ı koşuluyla

5-> -4. 3 B.Hdx=0

olduğunu gösteriniz.
b) Bir dış alan içinde bulunan bir çift -kuttun (5.72)'deki
potansiyel enerjisinden, sürekli olan bir kal ıcı mıknatıslanma
dağıl ımı için manyetostatik enerjinin, bir ek sabit d ışında,

1 5 3 3
1 S' M.Hdx
W - H.Hdx=---
8TC

biçiminde yazılabileceğini gösteriniz. Yaz ılmayan ek sabit,

dağı lımı oluşturan çeşitli mıknatıslanm ış cisimlerin yöneli ş
ya da konumundan bağıms ızdır.
5.14- Genel olarak gösteriniz ki, boylamas ına düzgün bir M
mıknatıslanmas ına sahip bulunan düzgün A kesitli do ğrusal uzun
bir çubuk, düz olan ucu sonsuz geçirgenlikli düz bir yüzeye
karşı konduğunda, yaklaşık
2
F 2TcA M
kuvvetiyle yüzeye yapışır. Tart ışmanı zı , Kesim l.11'deki
elektrostatik düşüncelere bağlayınız.

5.15- L uzunluğunda a yarıçapl ı bir dik dairesel silindir,

boylamas ına düzgün bir M m ıknat ıslanmas ına sahiptir.
a) Silindirin düz ucu, sonsuz geçirgenlikli düzlemsel bir
yüzeye karşı yerleştirildiğinde
 275

K(ki ) E(ki )) 1
2 [ K(k) - E(k)
F = 8ıta L M
k k

kuvvetiyle yap ış acağını gösteriniz; burada k ve k , şöyledir:

2a
k = k =
4a + L 42 .4_ L2

b) L » a için kuvvetin limit biçimini bulunuz.

5.16-(a) tizerinde dairesel bir delik ve bir tarafında
asimtotik olarak düzgün bir teğetsel i41:3 manyetik alanı bulunan
Kesim 5.13'deki yetkin il (et)ken düzlem için, düzlemin H 'l ı
tarafında ek teğetsel H 1 manyetik alan ını hesaplayıRız.
?;>a için, bu ek alan ın bileşenlerinin

2H a 3
H (1) -
o xy
x 7r 4\,/ 2 2
P9 -a

3
2H a 2 H
H( ı) o Y o a2
. - sin-1(2-)
Y
-a

olduğunu gösteriniz.

b) Düzlemin her iki yüzü üzerinde deliğin komşuluğundaki

yüzeysel akım akışı çizgilerini kabataslak çiziniz.
 276

6
ZAMANLA DEDI ŞEN ALANLAR, MAXWELL DENKLEMLFRİ ,
KORUNUM YASALARİ

Önceki bölümlerde elektrik ve manyetizmadaki kararl ı-durum

problemleriyle uğraşmıştık. Her ikisinde de benzer matematiksel
teknikler kullan ılmış , fakat elektriksel olaylarla manyetik
olaylar bağımsı z olarak işlenmişti. Manyetik alanları doğuran
akımların, hareketli yükler olmalar ı nedeniyle, temelde elekt-
riksel nitelik ta şımalar ı gerçeği aralarındaki tek bağlantıyı
oluşturuyordu. Zamanla değişen problemleri gözönüne ald ığımız-
da, elektriksel olaylarla manyetik olaylar ın hemen hemen
bağıms ız olma niteli ği ortadan kalkar. Zamanla de ğişen manyetik
alanlar elektrik alanlar ına, zamanla değişen elektrik alanlar ı
da manyetik alanlara yol açarlar. Bu durumda elektrik ya da
manyetik alandan çok, elektromanyetik alanlar deyimini kullanma-
mız doğru olur. Elektrik ve manyetik alanlar aras ındaki bağlı-
lığın tam anlam ı ve temelde ayn ı olmaları , ancak özel görelilik
çerçevesi içinde aç ık hale gelir (Bölüm 11). Şimdilik temel
olayları incelemekle ve elektromanyetik alanlar ın davranışını
betimleyen Maxwell denklemleri cümlesini ç ıkarmakla kendimizi
doyurmağa çalışacağı z. Bunun ard ından vektör ve skaler potansi-
yeller, ayar dönüşümleri ve dalga denklemi için Green fonksi-
yonları tartışılacaktır. Bunu izleyen kesimde, elektromanyetiz-
manın makroskobik denklemleri titiz bir şekilde türetilecektir.
Daha sonra enerji ve momentum için korunum yasalar ı ile elekt-
romanyetik niceliklerin dönü şüm özellikleri i şlenecek; ilginç
bir konu olan manyetik tek-kutuplara da yer verilecektir.
Ele ald ığımı z konuları derinliğine işleyebilmek için,
kendi içlerinde ilginç olduklar ı halde, başka yerlerde incele-
nebilecek konuları atlayacağız. Bunlardan baz ıları şöyle
s ıralanabilir: Yarı-kararl ı alanlar, devre kuram ı , indüktans
hesaplar ı , girdap akımları ve indüksiyon ısıtmas ı gibi...
Saydığımız bu konuların hiçbiri, bu bölüm ile daha önceki
bölümlerde geliştirilen kavramlar ın ötesinde başka yeni kavram
gerektirmemektedir. ilgilenen okuyucu, bunlara ili şkin kaynak-
ları bölüm sonunda bulacakt ır.
6.1 - Faraday' ın İndüksiyon Yasası

Zamana bağl ı elektrik ve manyetik alanlar ı birbirine

bağlayan ilk nicel gözlemler, Faraday tarafından (1831) zamanla
 277

değişen manyetik alanların içine yerle ştirilmiş devrelerdeki

akımlar ın davranışını incelemek üzere haz ırlanmış deneylerde
yapıldı . Faraday' ın gözlediği şuydu: (a) Bir devrenin yakınında
bulunan devreden geçen kararl ı akım açıl ır ya da kesilirse,
(b) kararl ı akım taşıyan yak ındaki devre birinci devreye göre
hareket ettirilirse, (c) bir sürekli m ıknatıs devrenin içine
hızla sokulur ya da ç ıkarılırsa, bu devrede geçici bir ak ım
oluşur. Yak ındaki akım değişmedikçe, ya da göreli bir hareket
olmadıkça hiçbir ak ım oluşmaz. Faraday bu geçici ak ımı , devre-
nin içinden geçen manyetik ak ı değişimine yordu. Deği şen akı
devre boyunca bir elektrik alan ı oluşturur; bu elektrik alan ı-
nın çizgi integraline elektromotor kuvvet denir. Elektromotor
kuvvet, Ohm yasas ı uyarınca, bir yük ak ımına yol açar.
Şimdi Faraday' ın gözlemlerini nicel matematiksel terimlerle
ifade edelim. C eğrisi, Şekil 6.1'deki gibi, normali "ri olan
bir S açık yüzeyinin s ınırları olsun. Devrenin yakınındaki
manyetik indüksiyona B diyelim. Devrenin içinden geçen manyetik
akı

F=S -5.. -N. B.nda (6.1)

S
biçiminde tanımlanır. Devre boyuncaki elektromotor kuvvet ise

= E . dQ. (6.2)

dir; burada E', C devresinin d(2. elemanı üzerindeki elektrik

alanıdır. Faraday' ın gözlemleri aşağıdaki matematiksel yasa
içine toplanır:

= -k dF (6.3)
dt

Devre boyunca olu şan elektromotor kuvvet, devre içinden geçen

manyetik akının zamanla değişme hı zı ile orant ıl ıdı r. Eksi
işareti Lenz yasas ıyla belirtilir. Lenz yasas ı , oluşan akımın
(ve buna eş lik eden manyetik ak ının) devre içinden geçen ak ı
değişimine karşı koymağa çal ış an yönde olacağını söyler.
k orant ı sabiti ise elektrik ve manyetik alan nicelikleri
için seçilen birimlere bağl ıdı r. Bu sabit, ilk bak ış ta sanıla-
bileceği gibi, deneyden saptanacak bağı ms ız ampirik bir sabit
değildir. Hemen göreceğ imiz gibi, Amp'e're yasas ındaki birim ve
boyutlar seçildikten sonra, Faraday yasas ının Galile değişmez-
liği varsayımından k'nın büyüklüğü ve boyutlar ı çıkar. Gauss
 278

Şekil 6.1

birimlerinde k = c i 'dir; burada c ışık hızıdır.

Özel görelilik geliştirilmeden önce (geliştirildikten
sonra da, ışık hızına göre küçük h ızlarla uğraşıl ırken), çoğu
kez açık olarak belirtilmediği halde, tüm fizikçiler taraf ından
fiziksel yasalar ın Galile dönüşümleri altında değişmez kald ık-
ları biliniyordu. Bu şu demektir: Uzay ve zaman koordinatlar ı
x' = x + vt, t' = t biçimindeki Galile dönü şümlerlyle bağl ı
olmak üzere, birbirlerine göre sabit bir hı zıyla hareket
eden iki gözlemci için fiziksel olaylar ayn ıdır. Özel olarak
Faraday' ın gözlemlerini ele alalım. Beklenen ve deneysel
olarak da doğrulanan şudur: İster üzerinden ak ım geçirilen
birinci devre durmaktayken ikinci devre hareket ettirilsin,
isterse ikinci devre dururken birincisi ayn ı göreli biçimde
hareket ettirilsin; her iki halde de ikinci devrede ayn ı akım
oluşur.
Şimdi hareketli bir devre için Faraday yasas ını ele alal ım
ve G.alile değişmezliğinin sonuçlarını görelim. (6.3) bağıntısı-
nı E' ve B'nin integralleri cinsinden yazarak şunu buluruz:

. = -k d
dt S .n
B da (6.4)

Oluş an elektromotor kuvvet ak ının toplam zaman türeviyle oran-

tı l ıdır. Ya manyetik indüksiyonu ya da devrenin şeklini veya
yönelimini veya konumunu değiştirecek ak ı değiştirilebilir.
 279

(6.4) biçimiyle, Faraday yasas ının çok büyük bir genellemesine

sahip olduğumuzu bilelim. C devresi ille de bir elektrik
devresi olmak zorunda de ğildir; pekâlâ uzayda herhangi bir
kapal ı geometrik eğri olarak düşünülebilir. Bu durumda (6.4),
alanların kendileri aras ında bir bağıntı haline gelir. Bununla
beraber, şuna önemle dikkat edilmelidir ki E' elektrik alan ı ,
dl'nin durgun olduğu koordinat sistemi ya da ortamda dQ üzerin-
deki elektrik alan ıdır; çünkü gerçek bir devre varsa, onun
üzerinde akıma yol açan alan budur.
Eğer C devresi, Şekil 6.2'de görüldüğü gibi, belirli bir
yönde bir v h ızı .ile hareket ediyorsa, (6.4)'deki toplam zaman
türevinde bu hareket hesaba kat ılmalıdır. Devre içinden geçen
akı iki nedenle değişebilir: (a) Akı bir noktada zamanla
değiştiği için, ya da (b) devrenin ötelenmesiyle s ınırın
yerleşimi değiştiği için. Kolayca gösterilebilir ki, hareketli
devre içinden geçen akının toplam zaman türevi sonuçta şudur:

Şekil 6.2

* Genel bir vektör alan ı için, .f('7 ~ da gibi bir ek terim de vard ı r;
bu terim, hareketli devre taraf ı ndan süpürülen vektör alan ı kaynaklar ı n ı n
katk ı s ı n ı verir. Genel sonucu en kolay biçimde d/dt = -at'at + v V ak ı ml ı
türevini kullanarak ç ı karabiliriz. Buna göre

+ . -> ) - + -T x ( -B4V x -"\/ -(3)

dt 6t at

olur; türevlendirmede "ı7 sabit bir vektör olarak i ş leme

sokulmaktad ı r. İ kinci terimde Stokes teoreminin kullan ı lmas ı (6.5)'i verir.
 280

d
B . n da - J aB .n da +
-4 --4
(B x v) . dQ. (6.5)
dt
S S C
Bunun sonucunda (6.4) denklemi a şağıdaki biçimde yaz ılabilir:

jr[Er' - k(x .-1)] . d = -ki "b

.g
t • rida (6.6)
C S
Bu, hareketli C devresine uygulanm ış olan Faraday yasas ının
eşdeğer bir ifadesidir. Fakat bunu baş ka türlü de yorumlayabi-
liriz. C devresi ile S yüzeyinin bir an için loboratuvarda
belirli bir uzay konumunda bulundu ğunu düşünebiliriz. (6.4)
Faraday yasas ını bu sabit devreye uygulayarak şunu buluruz:

E dQ.= -k
aB . n da (6.7)
at
C S
-4
Bu kez E laboratuvardaki elektrik alanıdır. Galile değişmezliği
varsayımı , (6.6) ve (6.7)'nin sol yanlarının eşit olmas ı
gerektiğini ş,öyler. Buna göre devrenin hareketli koordinat
sistemindeki E' elektrik alanı
-4
E'=E+k(v x B) (6.8)
-4
dir. k sabitini saptamak için E' 'nün anlamına dikkatlice
bakmamı z yeterlidir. Hareketli devredeki durgun,bir yüklü
parçacık (örneğin iletim elektronlarından biri) qE' gibi bir
kuvvet duyacakt ır. Bu yük, laboratuvardan bak ıldığında
ci<S(;"() - x gibi bir akımı temsil eder. (5-7) ya da (5.12)!.
)

deki manyetik) kuvvet yasasından açıkça anlaşılacağı gibi, bu

akımın (6.8) ile uyu şan bir kuvvet duymas ı için k sabitinin
c 1'e e şit olmas ı gerekir.
Demek ki yük ve akım için yapt ığımız birim seçimi sonucun-
da, Galile değişmezliği, buradaki k sabitinin (5.4)'deki
manyetik alan tanımında görünen sabite e şit olmas ını gerekti-
rir. Dolayısıyla (6.4)'deki Faraday yasas ı

ir E . j£ c
d
dt
-4 -4 da
B . n
S
(6.9)
 281

biçiminde yazılır; burada E', dt 'nin durgun koordinat çerçeve-

sinde d üzerindeki elektrik alanıdır. Sağdaki zaman türevi,
(6.5) 1 deki toplam zaman türevidir. Bu arada laboratuvara göre
bir v
alanının
hızıyla hareket eden koordinat sisteminde E' elektrik

E' = E + 1 (v x B) (6.10)
c

olduğunu da bir yan ürün olarak bulmuş olduk. Bir Galile

dönüşümü ele aldığımız için, (6.10) sonucu ancak ve ancak ışık
hızına göre küçük h ızlar için geçerli bir yaklaştırmadır.
(Relâtivistik ifadeler Kesim 11.10'da türetilmektedir). Bununla
beraber Faraday yasasında hiçbir yaklaştırma yoktur. Galile
dünüşümü yalnızca (6.3)'deki k sabitini geliştirmek için
kullanılmıştır ve bu i ş için tam olarak uygundur.
(6.9) Faraday yasas ı Stokes teoreminin yard ımıyla diferan-
siyel biçime sokulabilir, yeter ki devremiz seçilen bir gözlem
çerçevesinde sabit tutulsun (E ve B'yi ayn ı çerçevede tan ımla-
mış olmak için buna gerek var). Elektromotor kuvvet integrali-
nin bu yolla bir yüzey integraline dönü ştürülmesi sonucunda

1 -
I (7 x E + "a t ) . -1-7 da =
c
S
bağıntısına varılır. C devresi ve bunun s ınırladığı yüzey
keyfi olduğundan, uzayın her noktas ında integrant s ıfır olmalı-
dır. Böylece Faraday yasas ının diferansiyel biçimine ula şılır:

--ı -->
VxE+ 1 öB = o (6.1 1 )
c

Dikkat eder4eniz, bu bağıntı , elektrostatik alanlar için

varolan 4x E = 0 ifadesinin zamana bağlı genellemesidir.
6.2- Manyetik Alandaki Enerji

Bölüm 5'de kararl ı-durum manyetik alanlar ını tartışırken,

alan enerjisi ve enerji yoğunluğu sorularından kaçınmıştık.
Nedeni de şuydu: Akımların ve bunlarla ilgili manyetik alanla-
rın bir kararl ı-durum şekillenimini kurarken, bu ak ım ve
alanların s ıfırdan son değerlerine getirildiği bir başlangıç
geçiş süresi vardır. Bu tür zamana bağlı alanlar, akın kaynak-
 282

larının iş yapmas ına neden olan elektromotor kuvvetler oluştu-

rurlar. Alan enerjisi tanı m olarak bu alanı kurmak için yap ılan
toplam i ş olduğuna göre, bu geçi ş süresindeki katk ıları ele
almal ıyız.
Bir an için sabit bir İ akımı taşıyan bir tek devreye
sahip olduğumuzu varsayal ım. Devre içinden geçen akı değişiyor-
sa, çevresi boyunca bir 1!:-, elektromotor kuvveti indüklenir.
Akımı sabit tutmak için, ak ım kaynakları i ş yapmal ıdır. Yapı la-
cak işin deği ş im hı zını saptamak için, 47» hız ına sahip bir
parçac ığa bir rkuvvetinin uygulanmas ıyla enerjisindeki zamanla
değiş im dE/dt = v. F olduğunu hat ırlayal ım. Yükü q ve sürük-
lenme hızı iır olan her bir iletim elektronu üzerine ak ı değiş imi
nedeniyle ortaya ç ıkan _,ek .' alan ının etkisi, birim zamanda
elektron başına ci ı5" . E' kadar bir enerji değişimine neden
olacakt ır. Bu değişimleri devredeki tüm iletim elektronlar ı
üzerinden toplarsak, ak ımı sabit tutmak için kaynaklar ın

dW dF
-
dt dt

hı zıyla iş yapmalar ı gerektiğini buluruz: buradaki eksi i şareti

Lenz yasas ından gelmektedir. Bu, devredeki dirençsel kayıplara
(ki bunlar manyetik enerji içinde kapsanmayacak kay ıplardır)
eklenen ayrı bir terimdir. Böylece bir İ akımı taşıyan devre
içindeki akı değişimi SF ise, kaynaklar taraf ından yapılan i ş
şudur:
1 i &E
Sw -

Şimdi ak ımların ve alanların genel bir kararl ı-durum

dağı lım ını oluştururken yapılan iş problemini ele alal ım.
Oluşturma sürecinin, istenilen her doğruluk derecesinde V.J= 0
olacak biçimde, sonsuz küçük bir h ı zla gerçekleştirildiğini
düşünebiliriz. Şimdi akım dağı l ımımı zı , elemansal ak ım halkala-
rından oluşan bir şebekeye parçalayal ım; bunlardan tipik bir
tanesi, Şekil 6.3'de görüldüğü gibi, C kapal ı eğrisini izleyen
•
ve n normaline sahip S yüzeyi ile gerilmi ş kesitli eleman-
sal akım tüpüdür.
İndüklenen elektromotor kuvvetine kar şı yapılan i şin
artmas ını , halkadan geçen manyetik alan de ğişimi cinsinden
ifade edebiliriz:

A(sw) = JLVy
c n . SB da
 283

Buradaki yeni A, yaln ı zca bir tek elemansal devreyi gözönüne

aldığı mı z için gelmektedir.
 vektör potansiyeli cinsinden
yazdığım ı zda,

Ş ekil 6.3- Elemansal akım halkalarına ayrılmış olan

akım yoğunluğu dağılımı .

A (8W) = c s (r x ğA) . n da

ifadesine varırı z. Bu da Stokes teoremi yard ımıyla

h (b w) = SA . ct'e
biçiminde yaz ı labilir. 3 dZ elemanı :7.
ye paralel olduğundan
.J.6,13-(1).. tam olarak 5N x'e eş ittir. Tüm bu tür elemansal ak ım
halkaları üzerinden al ınacak toplamı n bir hacim integrali
olduğu açı ktı r. Böylece vektör potansiyelindeki SA(x) değişimi
nedeniyle d ış kaynaklar taraf ından yapılan iş in toplam artmas ı
şudur:
sw .
S A . J d3x (6.12)
 284

J ve 8A,yerne manyetik alanlar ı içeren bir ifade elde

etmek için, 7 x H = 4KJ/c Ampere yasas ı kullan ılabilir. Böylece

t:4 3
bw = 47c SçsA . (V x H) d x (6.13)

olur. Şimdi de

. (1;> x -Q) = . (;» x -P>) - . ( x -C)

vektör özdeşliği kullanılarak, (6.13)

sw =
47x j
[-"?. + . (11>x -7k)] d3x (6.14)

haline dönüstürülebilir. Alan da ğı lımının _,yerleşik olduğu

varsay ı l ırsa, ikinci integral s ı fı r olur. B'nin Âcinsinden
tanımı yard ım ıyla da enerji artmas ı

SW = 1
j
1 H.bB d 3x (6.15)

olarak yaz ı labilir. Bu bağıntı , (4.86)'daki elektrostatik

denklemin manyetik e şdeğeridir. Buradaki biçimiyle, ferromanye-
tik maddeleri de kapsayacak ş ekilde, tüm manyetik ortamlara
uygulanabilir. Ortamı n para-veya diyamanyetik oldu ğunu varsa-
yarsak (ki bu durumda H ve B aras ında çizgisel bir ba ğıntı
vardır, o zaman

1 ---sı
H . SB = b(H . B)
2

dir. Şimdi alanları s ıfırdan son değerlerine getirirsek,

toplam manyetik enerji

3
w 87c
H (6.16)
 285

olacakt ı r. Bu ifade, (4.89)'un manyetik benzeridir.

Elektrostatik enerjiyi yük yoğunluğu ve potansiyel çnsin-
den ifade eden (4.83) ba ğı nt ısının manyetik eşdeğeri, J ve A
aras ında çizgisel bir bağlant ı varsayılarak, (6.13)'den elde
edilebilir. Böylece manyetik enerjiyi

W - 2c
1 5 5". -1› 3
A d x (6.17)

olarak buluruz.
Akım kaynaklar ı sabit tutulan bir manyetik alan içine
geçirgenliği,u olan bir cisim koyduğumuzda manyetik enerjide
ortaya çıkacakı değişme problemi, Kesim 4.7'deki4 elektrostatik
tart ışmaya benzeyen bir biçimde i şlenebilir. E'nin rolü
D'nin rolü ise g taraf ından oynanır. İ lk ortamın geçirgenli ği
po ve varolan manyetik indüksiyon B 'dır. Cisim yerine konduk-
tan sonra, alanlar - B ve -112dir. &risini, yani sabit alan
kaynakları için enerjideki değişmenin

w
87r Svı
tr .Ho - .17 . ) d3x (6.18)

olduğunu doğrulamayı bir al ış tırma olarak okuyucuya bırakıyo -

ruz; buradaki integral cismin hacmi üzerindendir. Bu ifade
değişik biçimlerde yaz ılabilir:

1 -* -N. 3 1
W = 8Tc i ( Pı - po )H . H Gl_ _ 1 )13' .d 3 x
od x =
po pı
(6.19)

21.1yap 'in ikisi de yerin fonksiyonlar ı olabilir; fakat alan

n bağıms ız olduklar ı varsayılmaktad ır.
şiddetiride
Cisim boş uzayda (p. = 1) ise, enerjideki değişme, mıkna-
tıslanma cinsinden şöyle) ifade edilebilir:

1 S 3 (6.20)
W - 2 v M B o dx
 286

(6.20)'nin, i şareti d ışında, (4.93) elektrostatik sonucuna

karşı geldiğine dikkat edilmelidir. W enerjisi, geçirgen
cismin alan içine sokulmas ıyla meydana gelen toplam enerji
değişiminden (indüklenen elektromotor kuvvetlere kar şı kaynak-
lar taraf ından yapılan işi de kapsayan) oluştuğu için, bu
işaret deği şikliği ortaya ç ıkmaktadır. Bu bak ımdan sabit
akımlı manyetik problem, alanlar ı belirleyen sabit potansiyelli
yüzeylere sahip elektrostatik probleme benzemektedir. Kesim
4.7'nin sonundakine eşdeğer bir çözümlemeyle gösterebiliriz
ki, küçük bir yerdeğiştirme halinde indüklenen elektromotor
kuvvete kar şı yapılan iş , cismin potansiyel enerjisindeki
değiş imin iki kat ı kadar olup ters i şaretlidir. Dolayısıyla
cisim üzerine etkiyen kuvveti bulmak için, genelleştirilmiş
bir l'yerdeğiştirmesi düşünürüz ve W'nun bu yerdeğiştirmeye
göre artı türevini hesaplar ı z:

(6.21)

,İ alt indisi, kaynak ak ımlarının sabit olduğunu belirtmektedir.

(6.20) bağıntısı ile dış alan içindeki kal ıcı bir manyetik
momentin (5.72) potansiyel enerjisi aras ındaki fark ve B
aras ında varsaydığımı z çizgisel bağıntıdan kaynaklanan 1 çarpa-
nı dışında) şundan ileri gelmektedir: (6.20) ifadesi, sözkonusu
şekillenmeyi (configuration) do ğurmak için gerekli olan toplam
enerjidir; (5.72) ise manyetik momenti yaratmak ve onun kal ıcı-
lığını korumak için yap ılan iş olmayıp, sadece kal ıcı manyetik
momenti alan içine yerleş tirmede yapı lan iştir.

6.3- Maxwell'in Yerdeğiştirme Akmra, Maxwell Denklemleri

Elektrik ve manyetizman ın ş imdiye dek tart ıştığım ız . temel

yasalar ı diferansiyel biçimde şu dört denklemle özetlenebilir:

Coulomb yasası V . D = 4w9

Ampere yasas ı
;;
—Linj- (6.22)

Faraday yasas ı :
1
V x E + —
e at
_o
-4. -4.
Serbest manyetik tek -kutupların yokluğu : V . B = 0
 287

Bu denklemler makroskobik biçimde ve Gauss birimlerinde yaz ıl-

mış lard ır. Faraday yasas ı dışında, geri kalan hepsinin kararl ı-
durum gözlemlerinden türetildiklerini hat ırlayalım. Bunun
sonucu olarak, mant ıksal açıdan bu statik denklemlerin zamana
bağl ı alanlar için de eskisi gibi geçerli olacaklar ını bekleme-
nin öncel hiçbir nedeni yoktur. Gerçekte de, (6.22) cümlesinde-
ki denklemler, bu yap ılarıyla aralarında tutars ı zdırlar.
(6.22) denklemlerindeki tutars ızlığı görmek ve onları
düzelterek tutarl ı bir sistem haline sokmak için, Faraday' ın
gözlemleriyle kamç ı lanmış olan Maxwell'in dehas ına gerek
vardı . Yapılan düzeltme, o zamanlarda bilinmeyen, fakat ardın-
dan deneysel olarak tüm ayrıntılarıyla doğrulanan yeni fiziksel
olaylar içermekteydi. 1865'deki bu göz al ıcı katkıdan ötürü,
düzeltilmi ş denklemler cümlesine sadece Maxwell denklemleri
denmektedir.
Eksik denklem Ampere yasas ıdır. Bu yasa, V . J = 0 olan
kararl ı akım olayları için türetilmişti. ıraksaması
üzerine konan bu gereksinim, her iki yan ın ıraksamas ı al ınarak
görülebileceği gibi, Ampere yasas ının kendi içinde kapsanmakta-
dır:
41t -4 (6.23)
V . J = V . =0
c

V . J = 0 tağı ntıs ı kararl ı -durum problemleri için geçerli

olup; tam bağınt ı , yük ve akım için süreklilik denklemi denen
.4.
. J + "bt -o (6.24)

eşitliğ iyle verilir. Maxwell'in gördü ğü, (6.22)'deki Coulomb

yasas ının kullanı lmas ıyla süreklilik denkleminin s ıfır ıraksa-
mal ı bir biçime dönüş türülebileceğ i idi. Böylece

. J + âQ v (J + ı
4 -N
)_o (6.25)

oluyordu. Bunda14. sonra Maxwell, zamana bağlı alanlar için

Amio-

re yasası ndaki J'yi genelle ştirilmi ş i olan

1 -a D
J -4 J + 'bt (6.26)
4Tc
 288

ile yer değiştirdi. Böylece Ampere yasas ı

x -,j+ 1 - D (2.27)
c

biçimine geldi. Kararl ı-durum olayları için, gene deneylerle

biçimine
doğrulanmış olan aynı yasa idi, fakat şimdi zamana bağlı
alanlar için (6.24) süreklilik denklemiyle de matematiksel
olarak tutarl ıydı . Maxwell (6.26)'daki eklenen terime yerdeğiş-
tirme akimi dedi. Ampere yasas ına yapılan bu gerekli ekleme,
hı zl ı biçimde değişen alanlar için çok önemlidir. Bunsuz
elektromanyetik ışıma olamaz ve bu kitabın geri kalan büyük
bir kısmı yaz ılamazdı ! Işığın bir elektromanyetik dalga olay ı
oluşu ve tüm frekanslarda elektromanyetik dalgaların elde
edilebileceği Maxwell' in öngörüşüydü. Bu ~ditlimfizikçilerin
dikkatini çekmiş ve yirminci yüzyılın son kısmı boyunca elekt-
romanyetizmada çok fazla teorik ve deneysel ara ştırmaya yol
açmıştır.
Maxwell cktıklemleri olarak bilinen dörtlü

V x H - 4 Tt J +
'bt
(6.28)
•-•
„ ı
v x + o
c
t

denklem sistemi, tüm klasik elektromanyetik olaylar ın temelini

oluşturur. Lorentz kuvveti ve Newton'un ikinci hareket yasas ı
ile birleştirildiğinde, bu denklemler, etkile şen parçac ıkların
ve elektromanyetik alanlar ın klasik dinamiği üzerine tam bir
anlatım sağlar (Kesim 6.8 ile Bölüm 10, 12 ve 17'ye bak ınız).
Maxwell denklemlerinin geçerlilik bölgesi, farkl ı ortamları
ayıran arayüzeylerde alanlar ın dik ve teğet bileşenleri için
sınır koşullar ı ile ilgili sorunlar olarak Giri ş bölümünde
tart ışılmaktadır. E ve ll'yi T5b ve it'ye bağlayan bileştirici
bağıntılara Giri şte değinilmiş ve bunlar statik olaylar için
Bölüm 4 ve 5'de işlenmişti. Daha fazlas ı bu bölümün gelecek
kesimlerinde ve Bölüm 7'de söylenecektir.
(6.28) Maxwell denklemlerinin yaz ımında kullan ı lan birimler,
daha önceki bölümlerde kullan ılan birimlerdir; yani Gauss
birimleridir. Kitabımızın Ek'indeki Tablo 2'de, di ğer birimleri
(MKSA ve benzerleri gibi) daha iyi bilen okuyucular için, ana
denklemler çeşitli birim sistemlerinde s ıralanmaktadır Tablo
3 her denklemi Gauss birimlerinden MKSA birimlerine çevirmeye
 289

yararken, Tablo 4 ise her değişkenin verilen miktarlar ı için

karşılık gelen çevirmeleri içermektedir.

6.4- Vektör ve Skaler Potansiyeller

Maxwell denklemleri, elektrik ve manyetik alanlar ın çeşitli

bileşenleri aras ında birinci dereceden çiftlenimli bir parçal ı
diferansiyel denklemler cfimlesidir. Bu halleriyle bu denklemler
ancak basit durumlarda çözülebilirler. Fakat çoğu kez potansi-
yeller tanımlamak ve böylece Maxwell denklemlerinin baz ıları
özdeş olarak sağlanırken, daha az say ıda ikinci dereceden
denklemler elde etmek i şleri kolaylaştırır. Bu potansiyel
kavramlarına hem elektrostatikten hem de manyetostatikten
zaten al ışkını z; oralarda IŞ skaler patansiyelini ve A vektör
potansiyelini kullanm ıştık.
V . B = 0 gene geçerli oldu ğuna göre, B'yi bir vektör
potansiyel cinsinden tanımlayabiliriz:

B =VxA (6.29)

Bu durumda (6.28)'deki diğer homojen denklem, yani Faraday

yasas ı ,
1 A)
V x (E
E + 0 (6.30)
c at
biçiminde yaz ılabilir. Bu ise, (6.30)'da parantez içinde
bulunan ve dönülü s ıfır olan niceliği bir skaler fonksiyonun,
yani bir OPskaler potansiyelinin gradyeni olarak yazabilece ği-
mizi söyler:
1 A
E + - '74)
c
Ya da: (6.31)
:;;:h 1 '<j A
-at
'r c

B ve E'nin A ve (I) potansiyelleri cinsinden (6.29) ve (6.31)

uyarınca verilen tan ımları , iki homojen Maxwell denklemini
özdeş olarak sağlamaktadır. A ve 'nin dinamik davran ış ları ,
(6.28)'in homojen olmayan diğer iki denklemince belirtilecektir.
Bu aşamada incelemelerimizi Maxwell denklemlerinin mikros-
kobik biçimine s ınırlamak elveri şlidir. Bu durumda, (6.28)'deki
homojen olmayan denklemler potansiyeller cinsinden
 290

1 -b
" -›
( V . A) = (6.32)
c

2-4
2 -4 1
V A- A
ö 2 ( . + ) 4 cit j (6.33)
2 c =
c

olarak yaz ılabilirler. Böylece dört Maxwell denklemini iki

denkleme indirgedik. Fakat bunlar da gene çiftlenimli denklem-
lerdir. Potansiyellerin tan ımında yer alau4 keyfiliken yararla-
narak bu çiftlenimden kurtulabiliriz. B alan ı A cinsinden
(6.29) arac ı lığıyla tanımlandığına göre, vektör potansiyelde,
kendisine A gibi bir skaler fonksiyonun gradyeni eklenebilecek
kadar bir keyfilik vard ır. Yani

A = A + 7 İ\ (6.34)

dönüşümü altında B değişmez kal ır. (6.31) elektrik alanının da

değişmez kalmas ı için, ayni anda skaler Potansiyel de

(6.35)

biçiminde dönüşmelidir. (6.34) ve (6.35)'in içerdiği sertestlik,

(A4) potansiyeller cümlesini

B. A + c ""aot
= 0 (6.36)

olacak biçimde seçebileceğimizi söyler. İşte bu, (6.32) ve

(6.33) denklemlerini çiftlenimli olmaktan kurtar ır ve geriye
birisi 45taraf ından değeri de  taraf ından sağlanan homojen
olmayan iki dalga denklemi kal ır:

v 24_ 1
c2
-)
2
dt 2- 47rf (6.37)

1 41, A Lin
A - - — J (6.38)
2 c
c

(6.37) ve (6.38) denklemleri, (6.36) ile birlikte, her bak ımdan

Maxwell denklemlerine e şdeğer olan bir denklemler cümlesi
oluşturur.
 291

6.5- Ayar Dönfişümleri, Lorentz Ayar ı , Coulomb Ayarı

(6.34) ve (6.35) dönü şümüne ayar dönüşümü veaaanların bu

tür dönüşümler altındaki değişmezliğine ayar değişmezliği
denir. Â've 4,5
aras ındaki (6.36) bağınt ısı ise Lorentz koşulu
adını al ır. Lorentz koşulunu sağlayan potansiyellerin her
zaman bulunabileceğini görmek için, (6.32) ve (6.33) denklemle-
rini sağlayan It4Ipotansiyellerinin (6.36)'y ı sağlamad ıklarını
varsayal ım. Şimdi bir ayar dönüşümüyle potansiyellerin
geçelim ve bu Â',d5 ( 'lerin Lorentz koşulunu sağlamalarını
isteyelim:

--->
v. A' +
ı -4
= O = V . A +
-4 ı 015 v2A ı ş;A
c -at c -at 22
c

(6.39)
Bu demektir ki
2A ağ5
V
2A
-
c2 = (,"
v. A +
'4'

c
-
--]
"-at
(6.40)

denklemini gerçekleyen bir A ayar fonksiyonu bulabildikten

sonra, yeni Â2, 015.
potansiyellerimiz Lorentz ko şulunu ve
dolayısıyla da (6.37) ve (6.38) dalga denklemlerini sağlayacak-
lardır.
(6.36) Lorentz koşulunu sağlayan potansiyeller için bile
bir keyfilik vard ır. Baş langıçtaki A vefk'ler Lorentz ko şulunu
sağlamak üzere, s ınırlı ayar dönüşümü denen

A + VA
(6.41)

dönüşümünün Lorentz koşulunu koruduğu açıktır; buradaki A ayar

foksiyonu

2 1 2/\ - 0
VA (6.42)
c2

denklemini sağlamaktad ır. Bu s ınırlı s ınıf içindeki tüm potan-

siyellerin Lorentz ayarına ilişkin olduklar ı söylenir. Lorentz
ayarı oldukça s ık kullanıl ır; çünkü A ve 'nin sağladığı
denklemleri ayn ı yapıya indirger (6.37 ve 6.38); ayr ıca seçilen
koordinat sisteminden bağımsı z bir kavram olup, doğal olarak
özel görelili ğe çok uygun düş er (bak: Kesim 11.9).
 292

Potansiyeller için bir baş ka yararl ı ayar, Coulomb ayarı ,

ışıma ayarı ya da enine ayar denen ayardır. Bu ayarda

. A = O (6.43)

dır. (6.32)'den görüldüğü gibi, bu ayarda skaler potansiyel

2,1
V cp= (6.44)

Poisson denklemini sa ğlar ve çözümü

(6.45)
x x'

dir. Yani skaler potansiyel, jp(X'',t) yük yoğunluğuna ilişkin

anlık Coulomb potansiyelidir. "Coulomb aayar ı " adı da zaten
buradan gelmektedir.
Vektör potansiyel ise, homojen olmayan

v A
1 4-rc
J + 1Q "4:) (6.46)
2 -U2
c c at

dalga denklemini sağlar. Potansiyeli kapsayan "ak ım" terimi,

ilke olarak, (6.45)'den hesaplanabilir. Gradyen işlemcisini
kapsadığından dönülsüz bir terimdir; yani dönül (curl)'ü
s ıf ırd ır. Dolayıs ıyla akım yoğunluğunun dönülsüz k ısmını
yokedebileceği akla gelir. Ak ım yoğunluğu (genelde her vektör
alanı )

J = J + J (6.47)
b e

gibi iki terimin toplamı olarak yaz ı labilir; burada J b 'ye boyu-
na ya da dönülsüz akım denir ve V x 5:= O'dır, ise enine ya
da selenoidsel ak ım adını alır ve 3 O'dı r.e Şimdi e
. "\-ix (V> x = . - (6.48)

vektör özdeş liğinden baş layıp V2 (1/13? - 3,›P İ ) = -4ıt S( - )

 293

bağıntıs ı kullan ı larak ' J. b ve Je: nin aç ık olarak J'den a ş ağıda-

ki gibi kurulabilecekleri gösterilebilir:
-s -›
1 -->f V' • J (6.49)
J - d3x'
b 41r I )-(). -

J d 3 x' (6.50)
J . 1 VxVx
e
4Tc fx - x' l
Süreklilik denklemi ve (6.45) yard ımıyla

_ 4Tz 5*. (6.51)

at
olduğu görülür. Dolayısıyla -nın sağladığı dalga denklemindeki
kaynağı , tümüyle (6.50) enine ak ımı cinsinden ifade edebiliriz:
2-4
V 2-5'
A 1 A 4Tc -4'
e (6.52)
c
2
at 2
"Enine ayar" ad ı kuşkusuz buradan 'gelmektedir. "I şıma ayarı "
adı ise şu gerçekten kaynaklan ır: Anlık Coulomb potansiyeli
yaln ız yak ın alanlara katkıda bulunmakta, enine ışıma alanlar ı
tek başına vektör potansiyel taraf ından verilmektedir. Bu ayar
özellikle kuantum elektrodinami ğinde yararl ıdır. Fotonlar ın
kuantum mekaniksel anlat ımı , yalnı zca vektör potansiyelin
kuantumlanmas ın ı gerektirir.
Coulomb ya da enine ayar çoğu kez kaynaklar ın bulunmadığı
durumlarda kullanılır. Bu halde 4). O'd ır ve -A4. homojen dalga
denklemini sağlar. Alanlar

E -
c at
(6.53)
B =VxA

ile verilir.
Son olarak Coulomb ayar ının bir özelliğine değinelim.
Elektromanyetik olaylar ın sonlu h ı zla yay ıldıkları bilinmekte-
dir. Ama (6.45), Skaler potansiyelin uzay ın her yerine bir
anda "vard ığını " göstermektedir. Diğer yandan, vektör potansi-
yel (6.52) dalga denklemini sa ğlamakta ve dolayıs ıyla sonlu c
 294

hı zı ile yay ılmaktad ır. ilk bakış ta, hiç mi hiç fiziksel
olmayan bu davran ı stan nas ı l kurtulacağımı zı anlamak bir
bilmece gibi görünür. Fakat ilk uyar ı olarak, potansiyellerle
değil de, alanlarla ilgilendi ğimiz söylenebilir. Başka bir
gözlem ise, (6.50) enine akımın tüm uzay üzerinden bir integral
kapsamas ıdır.*

6.6- Dalga Denklemi İçin Green Fonksiyonları

(6.37), (6.38) ve (6.52) dalga denklemlerinin tümü aynı

temel yapıya sahiptir:

„72y 1 ') 2 4) - 4ıtf(5,t) (6.54)

2 2
c -)t

Burada f(t,t) bilinen bir kaynak dağı lımıdır. c çarpanı ,

burada dağıtmas ı z olduğu varsayılan ortamda yayı lma hızıdır.
(6.54) denklemini çözmek için, elektrostatikte yap ıldığı
gibi, bir Green fonksiyonu bulmak yararl ıdır. Bunun için,
s ınır yüzeylerinin bulunmad ığı basit durumu ele alacağız ve
frekansa göre bir Fourier dönüşümü ile açık zaman bağlıl ığını
ortadan kald ıracağı z. Şimdi y
ve f'nin aşağıdaki Fourier
integral gösterimlerine sahip olduklar ını varsayal ım:
00
Y(>7.,t) -
1 (» Lp ;
,co) e
-iwt
dw
2R j (..:
(6.55)

f(g',t) -
1 5
2-K -00
f(
co
>,0)) e -iwt dtx>

Bunların ters dönü şümleri de ş öyledir:

9(L(4.)) =
oo

oo
S
kl?(t) eiWt dt
(6.56)
f(32›,(0) = 5°° f(x t) eiWt dt
-00 '

(6.55) gösterimleri (6.54)'de yerlerine konulduklar ında,

Fourier dönüşmüş kk07,co)'n ın, her bir Gu değeri için homojen
olmayan Helmholtz dalga denklemini sağladığı görülür:

* Coulomb ayar ı nda neden- sonuç ili ş kisi üzerine ayr ı nt ı l ı bir tart ış ma için
0.1.Brill and B Goodman, Am.J.Phys.35, 8 32 (1967)'ye bak ı n ı z.
 295

2 2
(V + k ) 4) (7,W) = -4n f(R',(o) (6.57)

Burada k =e0/c, Wfrekans ıyla ilgili dalga sayısıdır. Bu yap ı-

da, dağıtmas ı zl ık s ınırlamas ı gereksizdir. Neden ve sonuç
ili şkisi (causality) baz ı sınırlamalar yüklemekle birlikte,
öncel olarak k vecu aras ındaki her türlü bağl ı lığa izin vard ır
(bak. Kesim 7.10).
(6.57) denklemi Poisson denklemine benzeyen parçal ı eliptik
bir diferansiyel denklem olup, k = 0 için Poisson denklemine
indirgenir. (6.57) için uygun olan G(5) Green fonksiyonu,
homojen olmayan

(V2 + k2 )G C't = -4n8(;?» - (6.58)

k

denklemini gerçkler. S ınır yüzeyleri yoksa, bu Green fonksi-

yonu yalnı zca R = 5>(4:' 'ye bağl ı olabilir; gerçekte küresel
simetrik olmal ı , yani yaln ı zca R = 1 -RI'ye bağl ı bulunmal ıdır.
Laplasiyen işlemcinin küresel koordinatlardaki yap ısından
(3.1'e bak ını z), Gk (R)'nin

1 d2 2 r 4,
-

2 (RG k ) + k G k = -41i0(R) (6.59)

R dR

denklemini sağlayacağı aç ıkt ır. R = 0 d ışındaki her yerde,

RGk (R)fonksiyonu

2
2
2 (RG k ) + k (RG ) = 0
ddR k

homojen denklemini sağlar ve çözümü şudur:

-ikR
RG (R) = A eikR + B e
k

Bundan başka, (6.59)'daki delta fonksiyonu yaln ı zca R -4. Oda

etkilidir. kR 4G 1 olduğundan, denklemimiz bu limitte Poisson
denklemine indirgenir. Dolay ısıyla elektrostatikten biliriz
ki, doğru baylandırma (normalization) şudur:

lim G (R) = 1
(6.60)
kR -ao k R

Buna göre, Green fonksiyonu için genel çözüm

 296

G (R) = A G ( +) (R) + BG ( -) (R) (6,61)

k k k

olup, A + B = 1 ve

+ ikR
G (+) e-
k
- (R) = (6.62)
R

dir. Zaman bağlılığı için (6.55)'deki anlaşmayı benimsediğimize

göre, (6.61)'deki ilk terim, başlangıçtan yayılan bir ıraksayan
küresel dalgay ı , ikinci terim ise bir yak ınsayan küresel dalga-
yı gösterir.
(6.61)'deki A ve B'nin seçimi, fiziksel problemi belirleme-
ye yarayan zamansal s ınır koşullarına bağl ıdır. Eğer kaynak
belirli bir t = 0 anına kadar etkisiz olup o andan itibaren
işlemeğe başlarsa, uygun Green fonksiyonunun, kayna ğın çalışma-
ya başlamas ından sonra kaynaktan dışa doğru yayılan dalgalara
karşıgelen (6.61)'deki ilk terim olduğu sezilir. Böyle bir
anlatım kesinlikle doğru ve elveriş lidir; fakat tek ya da
zorunlu değildir. Sınır zamanlarında dalga genliğinin uygun
biçimde belirtilmesiyle, kaynağın eylemini betimlemek için,
(6.61)'deki ilk terimi de ğil de, ikinci terimi kullanmak
olanaklıdır.
G
( +)
ve G
(k -) ile ilgili farkl ı zaman davranışlarını anlamak
.
ıçın, k

2 1
(v - 2 .-. 1t2 ) G (±) (X",t;;t',t') = S(t - t')
c
(6.63)

denklemini sağlayan zamana bağlı Green fonksiyonlarını kurmamız

gerekir. (6.56)'nın kullanılması , (6.57) için kaynak teriminin

- 41t5(>- - 3ti)eit'xU

olduğunu gösterir. Dolayıs ıyla çözümler G (±) (R) e it°t ' 'dür.(6.55)
den zamana bağlı Green fonksiyonları k

100 tikR
■

G (±) (R:) -
1 e -iwZ
dw (6.64)
e
21x s
_o R
olarak bulunur; burada Z = t - t', (6.63)'de görülen ba ğıl
zamandır. Demek ki sonsuz-uzay Green fonksiyonu, yaln ızca
 297

kaynak ve gözlem noktas ı aras ındaki bağıl R uzakl ığı ve bağı l

'C zamanın ın bir fonksiyonudur. Dağıtmas ı z bir ortam için (ki
böyle bir ortamda k =to/c'dir), (6.64)'deki integral bir delta
fonksiyonudur. Sonuç olarak, Green fonksiyonları

G (±) (R;I) = R1 cS(Z1 R ) (6.65)

biçimindedir; ya da daha açık olarak şdyledir:

s(ti_[b _;. 1; -c >1)

-

G (±) (it,t;-;c" 't') = (6.66)

- I

G (+) fonksiyonu gecikmiş Green fonksiyonu ad ını alır; çünkü

dalga olayı ile ilgili nedensel davran ışı sergiler. Delta
fonksiyonunun içi şunu gösterir: t anında "X"noktas ında gözlenen
bir etki, daha önce, yani t' = t - R/c gecikmi ş zamanında
gözlem noktas ının R kadar uzağında bulunan bir kaynağı n eyle-
miyle oluşturulmaktad ır. R/c zaman fark ı , dalga olayını(' ) bir
noktadan diğerine yayılma zamanıdır. Benzer biçimde, G 'ye
ise ilerlemiş Green Fonksiyonu denir.
Homojen olmayan (6.54) dalga denkleminin özel çözümleri
şunlardır:

Lli± ) (t) f(i,t , ) d3x. dt'

Verilen fiziksel problemi iyice belirlemek için, bu çözümlerin

herhangi birine homojen denklemin çözümleri eklenebilir. Bu
amaçla, zaman ve uzay içinde yerelle şmi ş bir f(3?»',t°) kaynak
dağı lımını ele alal ım. Bu dağı lım t' = 0 dolay ındaki sonlu bir
zaman aral ığında s ı fırdan farkl ı olsun. İki limit durum düşünü-
lebilir. Birincisinde, t-> - oo an ında homojen dalga denklemini
sağlayan bir y. (53(',t) dalgas ının bulunduğu varsayılır. Bu
dalga zaman ve uzaŞ içerisinde yay ı lır; sonra kaynak çal ışmaya
başlar ve kendi dalgalarını yaratır. Bu durum için tüm zaman-
lardaki tam çözümün

Y(;c,t) = yıç ()1,t) +51G (+) (5-<> ,t;)-(> ',t')f(x', -t°)d 3 x'dti(6.67)

olduğu açı kt ır. İ ntegral içinde G (+) 'nın yer almas ı , kaynağın
iş lemeğ e başlamas ı ndan çok önceki zamanlarda integralden
 298

katkı gelmeyeceğ ini güvence, alt ına al ır. Yalnı zca saptanmış
olan yiç dalgas ı vardı r. Ikinci limit durum ise şudur: Çok
sonraki zamanlarda (t-+ 00), dalga, homojen denklemin bilinen
bir çözümü olan ■ ile verilir. Bu kez tüm zamanlar için
tam çözüm şudur: 4/diş

4, (t,t ) = k.1)d (Xl»,t) +SSG (-) ()ttp-cl>", t' )f(>".t' ,t` ) d 3x' dt'
, ış
(6.68)
Burada da ilerlemi ş Green fonksiyonu, kaynağın kapanmas ından
sonra kaynaktan aç ık biçimde hiç bir i şaret çıkmayacağını
guvence alt ına alır (bu tur tüm i ş aretler varsay ım olarak y dış
içinde kapsan ır).
Alıştığımı z fiziksel durumlar, ıv. = 0 olmak üzere, (6.67)
ile betimlenir. Kimi kez (6.66) Gree2 fonksiyonunu aç ık biçi-
miyle yerine koyarak bunu şöyle yazabiliriz:

dx' (6.69)
-5)( -
ı
E Le, köşeli parantezi, t' zaman ının t' = t - 1;?-. x 3 1/c ge-
cikm4 ,amanında değerlendirileceğ ini ifade eder.
Sonlu zamanlarda ilk-değer ya da son-değer problemi, bir,
iki ve üç boyutta geni ş biçimde incelenmiştir. Bununla ilgili
olarak, okuyucuya Morse and Feshbach, sayfa 843-847 ve ayr ıca
Hadamard' ın daha matematiksel olan incelemesi salı k verilebilir.

6.7- Makroskobik Elektromanyetizma Denklemlerinin

Türetilmesi

önceki bölümlerde elektromanyetizman ın tartışı lmas ı ,

makroskobik Maxwell denklemleri dedi ğimiz

^4› .'")'
V . B = O V x E + = 0
"bt

D. D = 47ç .s, V x H- 1 - "d75' J (6.70)

tt c

denklemlere dayandırılmıştı . Burada E ve B makroskobik elektrik

ve manyetik alan nj4çelikleridir; -L'■ ve H ise maddesel,ortam ın P
kutuplanmas ı ve M mıknat ıslanmas ı arac ı l ığıyla E ve B'ye
 299

-4 -4 -. -›
D - E + 4TeP, H . p - 411M (6.71)

şeklinde bağlı olan türetilmi ş alanlardır. Benzer biçimde,

?ve ,7de s ıras ıyla makroskobik (serbest) yük yo ğunluğu ve
akım yoğunluğudur. Bu denklemler iyi tan ınmakta ve tümden
benimsenmekte ise de, gene de onlar ı mikroskobik düzeyden
başlayarak sağlam bir biçimde türetmeliyiz. Bu aç ığı şimdiki
kesimde kapatacağız. Atomlar kuantum mekaniksel olarak betim-
lendiği halde, türetmemiz klasik çerçevede kalacakt ır. Görünür-
deki bu yetersizlik için gerekçemiz var: Kuantum mekaniksel
tartışma, klasik tartışma ile s ıkı sıkı ya paraleldir, öyle ki
aşağıda verilen formüllerde klasik nicelikleri kuantum mekanik-
sel beklenen değerlerle değiştirmek yeter. Okuyucunun kendisi,
bölüm sonunda an ılan kaynaklardan statistik mekani ğe dayal ı
türetmeleri inceleyebilir.
Elektronlardan çekirdeklerden oluşmuş bir mikroskobik
dünya düşünelim. 10 cm'ye oranla büyük boyutlarda, elektron-
lar gibi çekirdekler de noktasal sistemler olarak ele al ınabi-
lir. Bu noktasal yükler için elektromanyetik olaylar ı yöneten
denklemlerin mikroskobik Maxwell denklemleri olduğunu varsaya-
lım:

v . b = O, V x + -a t - O
(6.72)
V").
- .e = 4Tz rk, •v-> x b -
c

-4. -4-
Burada e ve b mikroskobik elektrik ve manyetik alanlar, rk, ve j
ise mikroskobik yük ve ak ım yoğunlukl,rıdır4 Yüklerin tümü Tl
ve 3'de kapsand ığından, karşı gelen d v 3 h5 alanları yoktur.
Durgun bir makroskobik madde miktar ı 10 tane elektron ve
çekirdek demektir ve bunlar ın tümü, ısıl kaynaşma, sıfır
noktas ı dolayında titreşim ya da yörüngesel hareket nedenleriy-
le durmaks ızın hareket halindedirler. Bu yüklerin do ğurduğu
mikroskobik elektromanyetik alanlar, uzay ve zam,gnda a şırı
hızlı bir biçimde değişirler. Yerel değişimler 10 cm ya da
daha küçük uzakl ık hasamağında orta1 çıkar; zamanca değişimler
ise çekirdek titreş,Wleri için 10 sn'den elektronik yörünge
hareketi için 10 -' sn'ye kadar uzanan periyotlarla olur.
Makroskobik biçme düzenekleri, uzay ve zamanda genel olarak
bunlardan çok daha büyük aral ıklar üzerinden ortalama al ırlar.
Dolayısıyla tüm mikroskobik dalgalanmalar ortalamalan ır ve
makroskobik Maxwell denklemlerinde göründü ğü gibi, geriye
oldukça düz ve yavaş değişen makroskobik nicelikler kal ır.
 300

Ne tür ortalama alman ın uygun olacağı sorusu dikkatlice

incelenmelidir. İlk bakış ta hem uzay hem de zaman üzerinden
ortalamaların gerektiği san ı labilir. Fakat bu doğru değildir.
Yalnı zca yerel ortalama gereklidir. (Bu arada, zamanca ortala-
manın yalnız başına kesinlikle yeterli olamayacağını vurgulaya-
lım. Bunu anlamak için, iyonlar ı , iyi-tan ımlanmış ve ayr ı lmış
olan örgü köşeleri dolay ında küçük s ı fır-noktas ı titreşimleri
yapan bir iyonik kristal düşününüz). Elektromanyetik olaylar ın
makroskobik anlat ımına uygun bölgenin s ınırını çizmek için,
görünür ışığın yans ıma ve kırı lmas ının sürekli dielektrik
sabitli Maxwell denklemleriyle yeterli biçimde anlat ılabildiği-
ni, oysaki X- ışınları kırınımının maddenin atomlu nitel ıgi_
ni açıkça ortaya koyduğunu gözleyelim. Dolay ıs ıyla makroskobik
-6 2 9
bölge için mutlak alt s ınır olarak L = 10 cm = 10
o
uzunluğunu almak akla yakındır. Bu dalgaboylu ışığa ilişkin
- 17
titreşim periyodu L /c ^-4-*3 x0 1 sn' dir. Normal maddede
3 18 3 o
L = 10 cm 'lük bir hacim içinde hâl'a 10 6 basamağında
o
çekirdek ve elektron vardır. Böylece L » L '11 bir makrosko-
bik bölgede öylesine çok çekirdek ve elektröri bulunmaktad ır ki,
dalgalanmalar, uzaysal bir ortalama ile tamamiyle silinir. Öte
yandan, L ile ilgili zaman ölçeği gerçekten de atom ve molekül
hareketleri bölgesinde bulunduğundan, zamana göre ortalama
almak uygun olmayabilir. Bununla beraber, uzaysal ortalamadan
sonra ortamın mikroskobik zaman dalgalanmalar ı konusunda bir
kanıt yoktur. Bu böyledir, çünkü özel bir düzenleme ve makros-
kobik uzakl ıklar üzerinden bir s ıralama kurulmad ıkça, mikros-
kobik alanlar ın zamanca değişimleri, L basamağındaki uzakl ık-
lar üzerinde ilişkisizdir. Arta kalanlar, Uygulanan d ış
frekanslarda sürülen titre ş icilere karşılık gelen frekans
bileşenleridir.

Bir F(it,t) fonksiyonunun bir f(') sınama fonksiyonuna göre

yerel ortalamas ı

<,F(>7,t);> = d 3 x'f()7')F(,.1'- (6.73)

biçiminde tanımlanır; burada f(",t), gerçel, x = O' ın belli bir

komşuluk s ıf ırdan farkl ı ve tüm uzay üzerinden bire boylan-
dırı lmıştı r. Gerekli olmamakla birlikte, f(3t)'i hiç eksi
olmayan bir fonksiyon olarak düşünmek en basitidir. Ortalama-
lanmış fiziksel özelliklerin yönsel karakteristiklerini korumak
için, f(3nei uzayda e ş-yönlü yaparı z. İş te size iki örnek:
 301

f r < R

r > R

2 2
2 -3/2 -r /R
f(x) = (1 ) e

İlk örnek, yani R yar ıçapl ı küresel ortalama alma hacmi,

literatürde çok kullanılmaktadır. Kavramsal basitlik nedeniyle
üstünlüğe sahip olmakla birlikte, r = R'deki sert süreksizlik
bu üstünlüğü zayıflatmaktadır. Bu durum, ortalama alma hacmine
bir tek molekülün ya da moleküller grubunun girmesi ya da
çı kmas ıyla, ortalamas ı alınan nicelikler üzerinde küçük-ölçekli
iniş-çıkışlara yol açar. Örneğin Gaussiyen biçimlislüzgün bir
s ınama fonksiyonu, atomik boyutlara oranla buyuk -boyutlu
olmak koşuluyla, bu tür güçlükleri giderir. Bereket versin ki,
f(x) s ınama fonksiyonunun tüm ayr ıntılarıyla belirtilmesi
gerekmemekte, sadece sürekli ve düzgün olmas ı yetmektedir;
zira bu iki özellik, Şekil 6.4'de kabataslak gösterildi ği
gibi, atomik boyutlu uzakl ıklar üzerinde f()'in h ızla yakınsa-
yan bir Talor serisi aç ı lımına izin verir. Bu önemli bir
özelliktir.
Maxwell denklemlerinde uzay ve zaman türevleri yer ald ığın-
dan, bu iş lemleri, (6.73) uyarınca al ınan ortalamalara göre
yapmal ıyı z. Aç ık olarak

*'
<F(X',t)>I-d3x`f()-t' ) ,t) < "bx

a t
( t )> = < ?:
t
(6.74)

bağıntılarına sahibiz. Dolayısıyla uzay ve zamana göre türev-

lendirme işlemleri ortalama alma i ş lemiyle s ıra değiştirebil-
mektedir.
Art ı k (6.72)'deki mikroskotik Maxwell denklemlerinin
ortalamalar ını alabiliriz. Makroskobik elektrik ve manyetik

* Burada G.Russakoff, Am.J.Physics 38, 1188 (1970'de geli ştirilen yolu

izliyoruz.
 302

alan dediğ imiz P've B nicelikleri, mikroskobik e ve b alanlar ı-

nın ortalamaları olarak tanımlanırlar:

E(x,t) =
( 4.
-4,t
x
).>
(6.75)

Bu halde (6.72)'deki iki homojen denklemin ortalamalar ı , karşı

gelen
-¥ .
b>= O —>V . B = O
(6.76)
-4. 1 "' ı l;' ') 1
x e + )>- x E + ---
c = 0
c i>t
makroskobik denklemlerini verir. (6.72)'deki homojen olmayan
denklemler ise,

V . E . 4 "-Ç <A( x , t ) `,›

-4 (6.77)
,;› 4-rt
v X rı -
a t = j(X,L) \>
haline ortalamalanır. Bunlar ın (6.70)'deki homojen olmayan
makroskobik denklem çiftiyle kaulla ş t ırı lmas ı , daha önceden
bilindiği gibi, türetilmi ş 5 ve H alanlar ının, <rk> ve Z,t>'
den ortamın makroskobik özellikleri olarak tan ınabilen baz ı
katkı lar ın ç ıkar ı lmas ıyla tan ımlandığını gösterir. Dolayıs ıyla
ş imdi iş imiz <»rk. ve <1> yyi incelemektir.
Çekirdeklerle elektronlardan olu şan moleküllerden ve
ayr ıca herhangi bir özel molekül dolay ında yerleşmemiş "serbest"
yüklerden yapı lmış bir ortam düşünelim. Mikroskobik yük yoğun-
luğu

ript ı = "şc''i (tâ (6.78)

3
ş eklinde yaz ılabilir; burada ;?›., noktasal (4,, yükünün konumudur.
Bağlı yükleri serbestlerden ay ırdetmek için; nLiyi

'n( = llsertest 4- ll bağlı (6.79)

olarak parçalayal ım ve

Ilserbest =
j(serbest)
j ı qi 8 ( )
 303

1bağl ı = 1,11 (X5,t)

(moleküller)

Şekil 6.4- Uzaysal ortalama alma iş leminde kullanılan

f(k) s ınama fonksiyonunun şematik diyagramı .
Hem plato bölgesinin L genişliği ve hem de
f'nin sıfıra düştüğü bölgenin AL genişliği,
molekülsel a boyutuna oranla çok büyüktür.

yazal ım; burada ı n'yinci molekülün yük yoğunluğudur:

n'

q.5(' - -"X) (6.80)

j(n)

Herhangi bir anda ortalama al ındığı ndan, bu denklemlerde ve

daha sonrakilerde açı k zaman bağlı l ığını kaldıracağı z. n'yinci
molekülün yük yoğunluğunun ortalamas ını alarak i şe başlayacağı z
ve sonra tüm moleküllerin katk ılarını toplayacağız. n'yinci
moleküldeki yüklerin koordinatlar ın ı , o moleküldeki durgun bir
başlangıca göre ifade etmek uygundur.Moleküldeki bu sabit
noktan
.4>
ın (genellikle kütle merkezi olarak seçilir) koordinatla -
rı x (t); moleküldeki j'yinci yükün koordinatlar ı ise, Şekil
6.5'ale gösterildiği gibi, bu başlangıca göre 7t. (t) olsun.
n'yinci molekülün yük yoğunluğunun ortalamas ı şudu2:

4„111.1 (3t, t)'= d3x 1 f(3')Tin (2. -

= q .Sd ' ) &S"? - - >-?in -

Trn---> 3
 304

= q. f(X'- -; (6.81)
›jn )
j(n) 3

x jn atomik boyutlar basamağı nda olduğundan, toplamdaki

ler, f(X)'in oldukça çok de ği ştiğ i bölgeler üzerinde(x - x-.4. )
den çok az ayr ı lan argümanlara sahiptirler. Bu nedenle her
terimi (X'- X ) dolayı nda bir Taylor serisine açmak uygundur.
Bu n

.4. -4. , -4. -> 4.4. 1 .-.4.

f(x-x n ) - x • Cf(x-x n ) + -2- x )0(
jn jn
j(n) qj c'( '
2 -¥ --,ı
• ( X" . ) f( x-x) + ...
jn (3 .\ .., n
oxo(ox

ifadesini verir. Dikkat edilirse, moleküldeki yükler üzerinden

al ınan bu çeşitli toplamlar, tam molekülsel çok-kutup momentle
ridir:
Molekülsel yük (6.82)
qn = qj
j(n)

Molekülsel çift-kutup momenti P

n
=
J n
(6.83)

Molekülsel dört-kutup momenti : (Q' ) = q ( )

n <(3 3 3no< P/3 )

(6.84)

Bu çok-kutup momentleri cinsinden n'yinci molekülün ortalama

yük yoğunluğu şudur:

n >t, t > =fn (3t- n) n

( )-t-St )+
n 6
(Q: n)«f
n )

cX,Ç3
(6.85)
Bu denklemi (6.73)'deki yerel ortalama alma tan ımının direkt
bir sonucu olarak görme ğe çal ışı rsak, ilk terim X' =deki
noktasal bir yük yoğunluğunun ortalamas ı , ikinci terim x =
 305

xhdeki noktasal bir çift-kutup yoğunluğunun ortalamas ı v.s.

olarak düşünülebilir.
Açık olarak

<11 n (1›,t)>= <cırl i;(:42;»-7 . (sP116(Xt.›11>+ )

-3>c<,("bx '1-11 o<13
oc(3

.8.(,- -)--c.'n )> ... (6.86)

Şekil 6.5- n'yinci molekülün koordinatlar ı . O' başlan-

gıcı molekülde sahiptir (genellikle kütle
merkezinde seçilir) j'yinci yük 0"ye göre
x. koordinatına sahiptir; molekül ise
sa&t eksenlere (laboratuvara) göre it
koordinatındadır.
 306

dir. Böylece, ortalama alma sürecinin sonucu sözkonusu oldukça,

molekülü, moleküldeki sabit bir noktaya yerle şmi ş noktasal
çok -kutuplarin bir topluluğu olarak görebilece ğimizi bulmu ş
oluruz. Kuşkusuz molekülsel yük dağı lımının yayılışındaki
ayrınt ılar mikroskobik düzeyde önemlidir; fakat makroskobik
olaylar için bu da ğı l ımın etkisi çok -kutuplar ın bir toplamıyla
temsil edilir.
(6.79)'daki toplam mikroskobik yük yo ğunluğu, serbest ve
bağl ı yüklerden olu şmaktadır. Tüm moleküller üzerinden (farkl ı
türlerden de olabilirler) toplayıp serbest yüklerle birleş tire-
rek, ortalama mikroskobik yük yo ğunluğunu

?(t,t) - +
xo(--bx o<R
(6.87)
olarak buluruz; burada s ı ,

5, (R4,t) = ;:> g.6(X1'-7.) +

j(serbest)
(moleküller)
(6.88)
şeklindeki makroskobik yük yoğunluğu, P ise

P x,t) =
( ?S('-?-)-(* )> (6.89)
n n
oleküller)
r‘.

şeklindeki makroskobik kutuplanmad ır; Q'cz(.3 da makroskobik

dört-kutup yoğunluğudur:

(34(,t) = (Q' n )«r3 #5 ■ 6"-X.'n ) (6.90)

o:f3
(moleküller)

(6.87)'yi (6.77) 1 nin ilk denkleminde yerine koyarak şunu

buluruz:

[E 4-R po< = 4-n? (6.91)

-ax —axt3
P
Bu ifade, (6.70)'e göre, makroskobik yerde ğiştirme vektörü
bileşenleri cinsinden
 307

dc<
D = E + 41ı13 - 41T (6.92)
ıx

biçiminde tan ımlandığını söyler. İ lk iki terim, iyi bilinen

(6.71) sonucudur. Üçüncü ve daha yüksek terimler de ilke
olarak vard ırlar; fakat hemen hemen her zaman ihmal edilebilir-
ler.
Tartışmayı tamamlamak için ',>'yı da ele almal ıyı z. Yeni
hiç birşey kapsamasa da, vektör niteliği ve hızlar ın işe
karışması nedeniyle, biraz önce ‹ ,rk.için yapt ığımı z türetmeye
oranla bu çok daha karma şıktır. Ayrınt ıları bu tür i şlerden
hoşlanan okuyuculara bir problem olarak b ırakıp, yaln ı zca
sonuçları vereceğiz. Mikroskobik akım yoğunluğu ile başlayal ım:

-, e -*
j(x,t) lb ( x .(t)) (6.93)
J J J
J
Burada ir. = c1)1. ./dt, j'yinci yükün hı zıdır. Bu toplam da gene
serbest ıi.ikleri üzerinden ve moleküller üzerinden olmak üzere
ikiye ayr ı l ır. n'yinci molekülün ak ım yoğunluğu, (6.81)'deki
gibi ortalamalanabilir ve

3n(x,t)>= > q(v. + v ) f()7-

j(n) 3 3n n n - jn )
(6.94)

bulunur. Burada j'yinci yükün h ızını , molekülün cy başlangıcı-

-,
nın v = dx /dt h ı zı ile iç bağılluz v. 'nin toplam ı olarak
yazmakla görelAiz hareketi katullenmi ş olduk. Bu noktadan sonra
Taylor serisine aç ılımlar ve çeşitli vektörel i ş lemler yapmak
gerekir. Akımın bir parças ı ,
q' - +
m = (x. x v. ) (6.95)
n 3n 3n
j(n) 2c

moleküler manyetik momentini kapsar. Ortalama mikroskobik ak ım

yoğunluğunun bir bileşeni için varılan sonuç şudur:

(t,t)>= c<
J ( , t) + ..-[D c ()R",t)-Ec< ()7,t)j
 308

) (7)
np - (1.5) n
3?..);›
moleküller )

.( ( n )c,((3 ( r-1 ),is (Q' n )xf3 ( n )c<j g()t-n> + * - *

(moleküller) (6.96)
Bu epeyce korkutucu denklemde şimdiye dek tanımlanmamış nice-
likler, makroskobik ak ını yoğunluğu

J(x,t) = q S( ) q n8(2'-;)
J J n
(serbest) (moleküller)
3 n
ve makroskobik mıknatıslanma (6.97)

M(x,t) = 7r41'11.5( (6.98)

(moleküller)

dir. Eğer serbest "yükler" ayr ıca iç manyetik momentlere de

sahipseler, bunlar da M'nin tan ımında kapsanabilirler. (6.96)'
daki son terimler elektrik molekülsel momentler ve molekülsel
hı zlar içerirler ve özel haller d ışında (aşağıya bakını z)
kolay şekilde yorumlanamazlar.

4j>yi (6.77)'nin kinci denkleminde yerine koyarak, (6.70)

sisteminde türetilmi ş H manyetik alan niceliğini„içeren makros-
kobik Ampere-Maxwell denklemini buluruz; burada ile ortam ın
özellikleri cinsinden

1
4Tç (g . - H)(5( = Mo( (F>- n x -2-1 ) S(>-7 - n )>
moleküller)

c
n 8(5?-X n
(()
)ç s n 5(3
(moleküller)
(6.99)
 309

olarak verilir. (6.99)'un sağ yanındaki ilk terim, bilinen

(6.71) sonucudur. Diğer terimler genel olarak a şırı derecede
küçüktürler; çünkü hem v molekülsel h ızları , gazlardaki tipik
ıs ısal hı zlar ya da katilardaki örgü titre şim hızları olarak
küçüktürler; hem de h ızların dalgalanmaları nedeniyle makrosko-
bik ortalamada s ıfıra gitme eğilimindedirler. Ancak ortam
bütün olarak hareketteyse ku böyle de ğildir. Basit olmas ı
için, ortamın bir bütün olarak ‘-'7' hızıyla ötelendiğini varsaya-
lım. Molekiillerin diğer hareketlerini ihmal ederek, tüm n'ler
için ii' = */* yazabiliriz. Bu durumda, birkaç küçük i şlemden
sonra:1(6.99)
-› v
B - H 41T M + (D - E) x — (6.100)
c

haline gelir; burada D, (6.92) ile verilir. Bu, hareketteki

bir ortam için, elektriksel P kutuplanmas ının (ve Qtqa dört-ku-
tup yoğunluğunun) etkin mıknatıslanma içine kat ıldığını göste-
rir. (6.100) denklemi, hareketli ortamlar ın Minkowski elektro-
dinamiğindeki denklemlerin birinin göresiz limitidir (bak.
Pauli, sayfa 105).
Okuyucu, göreli düzeltmelerin tart ışı lmas ı ve ortalama
almanın istatistik mekaniksel türetimi için de Groot'un kitabi-
na bakabilir. Mant ı k ve tutarl ı lık açıs ından bir zayıf nokta
vardır. Molekülsel ((X ) c,, dört-kutup momentinin (6.84)
tanımında, Bölüm 4'deki n an'laşmamızdan (denkl.4.9) saparak
(Q; )0, (4 'nın izini s ıfırdan farklı bırakt ık. Bölüm 4'de izsiz
dörPi-kutup momenti tensörünün beş bağıms ız bileşenini, = 2
için (2Q+ 1) küresel harmoniğe bağlad ığımıza dikkati çekmiş-
tik; öyleyse makroskobik Maxwell denklernlerine neden altı
bileşenin kat ıldığını açıklamak zorundayı z. (4.9) arac ıl ığıyla
izsiz bir VD ) molekülsel dört-kutup momenti tan ımlarsak,
-çn .(p

( Qn )cq3 = (Qn <4.(X4'. )2 S (6.101)

3 3n oıp
.1 1)
yazabiliriz. e uygun bir yük birimi, örne ğin bir proton yükü
olmak üze re, molekülsel yük da ğılımını n ortalama yük yar ıçapı
karesi r 'yi
n

2
e r q (x )2
j jn
 310

biçiminde tan ımlayarak, (6.101) e şitliğini

((:).'. n )t4(3 = (Qn ).< + e r2n Se<p

olarak yazabiliriz. Böylece (6.90) makroskobik dört-kutup

yoğunluğu

Q'ocr3= Qc„ 3 6 e r2 (S' -

1 ‹: n oq3
(moleküller)

haline gelir; burada a cco ,(Q ),<(3 cinsinden aynı (6.90)'daki

gibi tan ımlanmaktadı r. Net sonuç şudur: (6.87)'deki ortalama
makroskobik yük yoğunluğunda izsiz Q 0<ra dört-kutup yoğunluğu
Q yoğunluğunun yerine geçer ve J> yük yo ğunluğu bir ek
terim kadar artm ış olur:

>i)serbest+
--

qn.8(5t.- ) + 1 2< e r2 c9 n
n )

(moleküller) (moleküller)
(6.102)

G,x tensörünün izi yük yoğunluğu ile sergilenir, çünkü çok-ku-

tup açıl ımı cinsinden bu bir 0 katkısıdı r. Gerçekten de,
statik limitin ötesine gitti ğimizde, molekülsel yük ve ortalama
yarıçap karesi terimleri beraberce Q = 0 molekülsel çok-kutup
açıl ımı ndaki ilk iki terimi gösterirler. Bunlar, Fo9rier
dönüşmüş dalga sayısı uzayında, yük yap ı çarpanının k 'nin
kuvvetleri cinsinden olan aç ılımında ilk ili terime kar şı
gelirler. Bir pc›-n yük yoğunluğu için F(k ) yapı çarpanı
tanımından bu durum görülebilir:
 311

F(k2 ) -Id3 x f>6.t) <eiı."" )>£ =

o parças ı

= jd3x f)( t) sinkr

kr
ti
Dd 3 x - 61 k2 r2 f d3 x +

k 4-> -iV karşı gelişi gözönüne al ınınca, yapı çarpanı açı l ımı
ile (6.102) aras ındaki genel e şdeğerlilik kurulmuş olur.
ilginç yapıtında Robinson, mikroskobik denklemler ile
makroskobik denklemler aras ındaki ilgiyi bizimkine benzer
biçimde tart ışmaktadır. Bununla beraber, o, kendisince (dalga
sayısı spektrumunun) "ucunu kesme" diye adland ırdığı f()-- )
s ınama fonksiyonuyla yap ılan (6.73) yerel ortalama alma ile
çeşitli türden topluluklar üzerinden istatistik mekaniksel
ortalama alma aras ında bir ayırım yapmaktadır. Robinson,
istatistiksel ortalama almayla ilgili hiçbir düşüncede bulunma-
dan önce, her bir makroskobik problemde ilgili uzunlukların
kendine özgü bir alt limiti oldu ğunu ve bunun kullanılacak
olan s ınama fonksiyonunun boyutunu belirlediğini varsaymaktad ır.

6.8- Poynting Teoremi ve Yüklü Parçacıklarla Elektromanye-

tik Alanlardan Oluşan Bir' Sistem İçin Enerjinin ve
Mdmentumun Korunumu
Enerjinin ve momentumun korunumu yasalar ının biçimleri,
elektromanyetik alan için ç ıkarılmas ı gereken önemli sonuçlar -
dand ır.. Daha çok Poynting teoremi olarak bilinen (1884) enezji -
nin korunumu yasas ı ile başlayal ım. Bir tek q yükü için, E v2
dış elektromanyetik alanlar ı taraf ından yapılan iş hı zı ciı .E
dir; burada v yükün h ızıdır. Manyetik kuvvet h ıza dik oldu-
ğundan, manyetik alan iş yapmaz. Sürekli yük ve ak ım dağıl ımı
halinde, sonlu bir V hacmi içerisinde alanlar ın iş yapma hızı
(yani güç)
-4. -4. 3
J .Ed x (6.103)
V
dir. Bu güç, elektromanyetik enerjinin mekanik ya da ıs ı
enerjisine dönüşümünü gösterir; dolayıs ıyla bu güç, V hacmi
içindeki elektromanyetik alan ın enerjisinde ortaya çıkacak
uygun hı zlı bir azalma ile dengelenmelidir. Bu korunum yasas ını
açık olarak sergilemek için, Maxwell denklemlerini kullanarak 5.
şka terimler cinsinden yazacağız. Bu amaçla J (6.103)'üba
yerine Ampere-Maxwell yasas ından değerini koyal ım:
 312

-4.
J .Ed3 x= — cE . (VxH) - d3 x (6.104)
4n "bt
V
.Bu aş amada
-› -1>
V . (E x H) = H . (V x E) - E . (V x H)

vektör özdeşliğini kulland ıktan sonra Faraday yasas ı yardımıyla

(6.104)'ün sağ yanını

v
. -1
Llıt
ir[c . („ 11) + • + H • _.6t d 3x

(6.105)
haline getirebiliriz. Daha ileri gitmek için iki varsay ım
yapacağı z. Önce işe karış an ortam ın, elektrik ve manyetik
özellikleri aç ıs ından çizgisel olduğunu varsayacağız. Böylece
(6.105)'deki zaman türevi, (4.89) ve (6.16) denklemleri uyar ın-
ca, elektrostatik ve manyetik enerji yoğunluklarının zaman
türevleri olarak yorumlanabilecektir. Şimdi de ikinci varsayı-
mımı zı yapacağı z; yani (4.89) ve (6.16)'n ın toplamının, zamanla
değişen alanlar için bile, toplam elektromanyetik enerjiyi
gösterdiğini söyleyeceğiz. Buna göre, toplam enerji yoğunluğu
-3. -.3.
u
8n (E . D + B . H) (6.106)

ile gösterilirse, (6.105) bağınt ısı

jr. J› . - rd3x .f[)u

"b t
Vc . (E x H)
3
dx (6.107)
v V
şeklinde yaz ı labilir. V hacmi keyfi olduğundan, bunu bir
diferansiyel süreklilik denklemi ya da korunum yasas ı biçimine
sokabiliriz:

-
bu +V.S= -J. E (6.108)

Enerji ak ışını temsil eden S vektörüne Poynting vektörü denir

ve
c
= 4 ıE x H ı (6.109)

şeklinde verilir ve (enerji/yüzey x zaman) boyutuna sahiptir.

 313

Korunum yasas ında Ş 'nin yaln ı zca ıraksamas ı , yer aldığından,

Poynting vektörü oldukça keyfidir; ona daima herhangi bir
vektör alanın dönülü eklenebilir. Bununla birlikte böyle bir
ek terimin fiziksel sonuçlar ı yoktur. Dolayısıyla (6.109) özel
seçimi yeğlenmektedir.
(6.107) integralinin ya da (6.108) diferansiyel ifadesinin
fiziksel anlam ı şudur: Belirli bir hacim içindeki elektromanye-
tik enerjinin zamanla değişme h ı zı artı bu hacmin s ını r yüzey-
lerinden birim zamanda d ışarıya akan enerji, hacim içindeki
kaynaklar üzerine alanlar taraf ından yapılan toplam i ş in
eksilisine eşittir. Bu, enerji korunumunun ifadesidir. Ferro-
manyetik maddelerdeki histeresiz gibi kay ıplı etkiler sözkonusu
ise, (6.108)'deki basit yasa art ık geçerli değildir; onun,
histeresiz güç kaybını veren terimlerle tamamlanmas ı gerekir.
Şimdiyedek hep elektromanyetik alanlar ın enerjisi üzerinde
duruldu. Alanlar . .arafından hacim birimi başına birim zamanda
yapı lan i ş (yani J.E), elektromanyetik enerjinin mekanik ya da
ısı enerjisine dönüşmesidir. Madde en sonunda yüklü parçac ık-
lardan (elektronlar ve atom çekirdekleri) olu ştuğuna göre, bu
dönüşüm hızını , birim hacimdeki yüklü parçac ıkların enerjisinin
artma hızı olarak düşünebiliriz. 0 zaman mikroskobik (E,B)
alanları için.Poynting teoremini, parçac ıklardan ve alanlardan
oluşmuş birleşik sistemin enerjisinin korunumu ifadesi olarak
yorumlayabiliriz. V hacmi içindeki parçac ıkların toplam enerji-
sini
Emek. ile gösterir ve hacmin d ışına hiç bir parçac ık
çıkmadıgını varsayarsak,
dE --> -› 3
mek.
J .Ed x (6.110)
dt v

yazabiliriz. Böylece Poynting teoremi, birleşik sistem için

enerjinin korunumunu
dE d
dt (Emek + Ealan ) = . S da
dt

biçiminde ifade eder; burada V içindeki toplam alan enerjisi

aşağıdaki gibidir:

E 1 _U:¥.2 d3x
+ b2 (6.112)
alan - u d3x = v th )

V
BIT

Çizgisel momentumun korunumu da benzer biçimde ele al ına-

bilir. Yüklü bir parçac ık üzerine etkiyen toplam elektromanye-
 314

tik kuvvet şudur:

v (6.113)
F = q(E + x B)

V hacmi içindeki tüm parçacıkların momentumlarının toplamını

P ile gösterirsek, ikinci Newton yasas ından
mek
dP
mek
- f - x B) d'x (6.114)
dt

yazabiliriz; i ş lemlerde kolayl ık olsun diye, parçacıklar

üzerinden alınan toplamı , yük ve ak ım yoğunlukları üzerinden
integrale çevirdik. Poynting teoremini türetirken yapt ığımı z
gibi, (6.114)'den ? ve J'yi yok etmek için Maxwell denklemleri-
ni kullanırız:

1 4- -1> c -1» 1
V E J = (6.115)
.p= 4T[c ' 47‘ (V x B c at

Bunların (6.114)'de yerlerine konmas ıyla integralin içi

-3* 1 4 a 1 [4 44 1 4 öE 4 4 4
pE+—JxB=— E(V.E)+ F-Bx— -Bx VxB)
4rt 'bt

haline gelir. Sonra da

‘
-4
B x _at = (E x B) + E x `-b

yazıp, köş eli paranteze B(V . B) = 0 terimini ekleyerek şunu

buluruz:
-4 1 -Ş -4 1 {•~1. -Ş -Ş -Ş -Ş -Ş -Ş

? E + -5 J x B = -4T-Ç E(V.E) + B(V.B) - Ex(C7xE)-Bx(VxB)

1 x -13)
4Ttc at

Art ık (6.114)'ü, yani mekanik momentumun değişme hı zını yaza-

biliriz:
 315

mek d Ç 1 x d3 x
dt
dt J 41ic (

-4 -4 -4. -4. -4. -4. -4. 3

= 4n il(v.E) - E x (VxE) + B(V.B) - Bx(Vx13)] d x (6.116)

Soldaki hacim integralini, V hacmi içindeki toplam elektroman-

yetik momentum,Palan' olarak tanıyabiliriz:
3
P (E x B)d x (6.117)
a lan = thic

İntegralin içi, elektromanyetik momentum olarak yorumlanabilir.2

ğunluğu, orantı katsayıs ı c Dikatedrszbumonty
olmak üzere, S enerji akı s ı yoğunluğu ile orant ı lıdır.

(6.118)

ifadesinin hacim integralinin elektromanyetik momentum olarak

tanınmas ını tamamlamak ve (6.116)'yı momentumun korunumu
yasas ı olarak kurmak için, sağdaki hacim integralini, momentum
akışı diyebileceğimiz bir niceliğin dik bileşeninin bir yüzey
integrali haline çevirmeliyiz. Kartezyen koordinatlar xe,( a:=
1, 2, 3) ile gösterilsin. (6.116)'daki integrant ın elektrik
parças ının 0(= 1 bileşeni aç ık olarak

'bE2 'bE3 'E2 ?El

[ ..E.(`-U''„ -E'> )--EX(..\xE)>)] = E E + — + — ) - E-,(— - — )
ı ?x ?x
ı ı 2
ı 2 3

+ E 3( x "x )
3 1

(E2 E2 E2 )
(E E ) + "?1 --- (E E
>c ı (E2ı ) + ')< 2 ı 2 *)< 3 ı 3) 2 ı 2 3

dir. Bu ifade ociyıncı bileşenin

- "E' x=Z:-.a--(E E - ) (6.119)

o< (3
x (3 (23 2 o< f3
 316

olarak yazılabileceğini ve ikinci mertebeden bir tensörün sa ğ

yana göre ıraksamas ı biçiminde olduğunu söyler. Dolayısıyla
Ta< (3 Maxwell gerilim tensörünü

T = E + B B - 1 (E' . + S„1"3 (6.120)

e< (3 LıTt L « °' (3 7

şeklinde tanımlayıp, (6.116) denklemini bileşenli olarak

d -› 3
Pal an) Ix jr x T.< d x (6.121)
dt (Pmek pv
biçiminde yazabiliriz. Şimdi de hacim integraline ıraksama
teoremini uygulay ıp
I 7).
3
dt ""mek Palan'« To<f3 n p (6.122)

bağıntısını buluruz; burada n

birim vektörü, S kapal ı yüzeyine
dik ve d ışa doğrudur. Eğer (6.122) bağıntısı momentumun korunu-
munu anlat ıyorsa, o zaman "..T.,<(3 n (3 açık olarak S üzerindeki
birim yüzeyden V hacmine giren momentum ak ışının ocbileşenidir.
Başka bir deyiş le, '1',,, (3n13 , S yüzeyinden geçirilen ve V içinde-
ki parçacıkların ve alanların bileşik sistemine etkiyen kuvve-
tin birim yüzeye dü şen parças ıdır. Dolayıs ıyla elektromanyetik
alanların içinde bulunan cisimlere etkiyen kuvvetleri hesapla-
mak için (6.122) denklemi kullan ılabilir. Bu amaçla cisimleri
bir S sını r yüzeyiyle kapatmak ve (6.122)'nin sağ yanı uyarınca
elektromanyetik kuvveti toplamak gerekir.
Parçacıklardan ve alanlardan oluşan birleşik sistemin
açısal momentumunun korunumu da, enerji ve çizgisel momentumda
izlenen yoldan türetilebilir. Bu, öğrenciye bir problem olarak
bırakılmıştır (bak: Problem 6.11).

6.9- Makroskobik Ortamlar İçin Korunan Yasaları

Bir önceki kesimde Poynting teoremi makroskobik Maxwell

denklemleri kullan ılarak türetilmi ş ; fakat momentumun korunumu
ve Maxwell gerilim tensörü yaln ızca mikroskobik denklemler
için tart ışı lmıştı . Elektromagnetik ve mekanik diye ele ald ığı-
mı z şeyler bir dereceye kadar keyfi oldu ğundan, yoğun madde
halinde,
haliend u elektromagnetik enerji yoğunluğunu, -S4' enerji ak ışı-
g momentum ak ışını ve Tacis gerilim tensörünü tanımlarken
büyük bir titizlik gösterilmelidir. Bu sorun, birçok ara ştırı-
 317

cıyı yı llarca uğraştırmış tır. Tarihsel öyküler Pauli ve de

Groot'da bulunabilir. Burada biz birkaç gözlemle yetineceğiz.
Enerjiye olduğu kadar, momentumun korunumuna da makroskobik
Maxwell denklemlerini dürüstçe uygularsan ı z, daha çok Minkows-
ki'nin(1908) ad ıyla an ılan sonuçları (aslında bunların baz ıları
daha önce başkalarınca önerilmi şti) elde edersiniz. Bu sonuç-
lar, daha önce u ve S için bulduğumuz (6.106) ve (6.109)
ifadeleriyle momentum yoğunluğu ve gerilim tensörü için ç ıkan

-> 1 ->
g = 4nc (D x B) (6.123)

T = ED +HB - (...131-1-3'.11)(50( j (6.124)

°((3 47z c< c4 2

ifadeleridir. Ortam ın çizgisel olduğu varsayılır; fakat izotro-

pik olmas ı gerekmez. İ zotropik olmayan ortamlar için gerilim
tensörünün simetrik olmad ığına dikkat ediniz. Bu simetri
eksikliğ i birçok fizikçiyi rahats ı z etmiş tir; (6.124) ifadesi-
ni, simetrik yap ılmış bir ifadeyle değiştirenlerin başında
Hertz ve Abraham gelmektedir. Deneysel testler düşünüldüğü
kadar kolay gerçekle ştirilemez. Brevik* Tec p'nın çeş itli biçim-
lerini ayr ıntı l ı olarak tart ışmakta ve simetrik olmayan Min-
kowski ifadesinin yeğlenmesi sonucuna varmaktadır.
g ıçın
için elde edilmiş olan (6.123)Minkowski ifadesi, genel-
likle elektromanyetik momentum yoğunluğu olarak kabul edilemez
gibi görülmektedir. Tüm araştırıc ılar

-g> = 1 -> --' 1

(E x H = S (6.125)
2
4Trc

tanımında birleşmektedirler. Bu sonuç, madde ve alanlardan

oluş an sistemin istatistik mekanik çerçevesi içinde ele al ını-
şından çıkmaktad ır; böyle bir sistemde elektromanyetik nicelik-
ler, birleşik sistem için olan nicelikler ile ayn ı T denge
sıcaklığında ve? yoğunluğunda fakat s ıfır alanlı madde sistemi
nicelikleri aras ındaki fark olarak tanımlanır. Bu tanım
uyarınca, momentum ve enerji. akw yo ğunluklar ı (6.125) ve
(6.109) ile verilir. Oysa ki D =£E ve l = olan çizgisel ve
izotropik bir ortam için iç enerjinin elektromanyetik parças ı**

* I. Brevik, Dankse Videns. Sels. Mat.-fys.Medd. 37, No. 11 and No. 13 (1970)
** Bak: de Groot, Kesim 13 ya da Landau and Lifshitz, Electrodynamics of
Continuous Media, Kesim 10, 15, 30, 34.
 318

u _ 181t kE2 [E + T(.) + 82 L,,A+ (6.126)

-6T ?

elektromanyetik gerilim tensörü ise

1 fEE E + ',AH H - lc 2 2
T = — p 2-aan (E-9(.0-) )+H (m-p(?12-)T)]r.
- 5;. T
ocf3 p

(6.127)
dir. Bu ifadeler, ancak E. ve p'nün s ıcakl ık ve yoğunluktan
bağımsı z olduğu durumda (ki bu fiziksel olmayan bir durumdur)
u ve To(13 1 nın Minkowski ifadelerine indirgenirler.
Elektromanyetik alanlar içinde yo ğun madde bulunmas ı
halinde, enerji ve momentum dengesi konusunun çok karma şık
olduğu aç ıktır. Daha fazla tart ışma için, okuyucuya Landau ve
lifshitz'i ve Stratton'un 2. Bölümünü sal ık veririz.

6.10- Harmonik Alanlar İçin Poynting Teoremi, İmpedans ve

Admitans' ın Alan Tanımları*
Birçok uygulamada, hatta sistemin boyutunun örne ğin bir
rezonans anteni için boş uzay dalgaboyu basamağında olduğu
durumlarda bile, iki-uçlu çizgisel bir şebekenin direnci ve
reaktans ı gibi blok devre kavramlar ı ortaya ç ıkar. Dolayısıyla
alan karvramlarına dayanan genel bir tan ıma sahip olmak yarar-
l ıdır. Harmonik zaman de ğişimli alanlar için Poynting teoremin
ele alarak buna ulaşabiliriz. Tüm alan ve kaynakların e-1154
gibi bir zaman bağlı lığına sahip olduklar ını varsayal ım; bu
durumda

-. ›* ()eiwt]
t > = Re E''(x) e-i1A7t11 =[7_>,..+,
E(x) e

(6.128)
yazarı z. E(x) alanı genelde karmal oltl,p, yere göre değişen bir
büyüklüğe ve faza sahiptir. :P',t) . E(',t) gibi çarp ım ifade-
leri için şunu yazabiliriz:

ı .
J(x,t).b(x,t)
1
J(x) e
iW t
+ 4J*(x)e
'P iWt 1:4
. E(x)e
iW t 4*
+E (5)e iW t]
=

* Su kesimin i ş leni ş i Fano, Chu and Adler 'in Kesim 8.2 ve 8 .3'ündekine para-
leldir. Okuyucu, sözü edilen bu kitapta blok devre ve alan kavramlar ı ara-
s ı ndaki ili ş ki indüktörlerdeki rastgele kapasitans örnekleri, v.s. üzerine
daha fazla bilgi bulabilir. Adlar, Chu ve Fano'nun ilk iki bölümüne de
bak ı n ı z.
 319

1 (6.129)
=-2- Re [:«7* (>1). -E(>t) + E's. (,-?) e-21.1'1-1

Buna göre, çarpımların zaman ortalamas ı olarak, bir karmal

nicelik ile diğerinin karmal eş leniğinin gerçel kısmının
yarıs ını alabiliriz.
Harmonik alanlar için Maxwell denklemleri
-4 -4 -Ş-
V . B = O VxE-i — B = 0
c
-4 -Ş. -4. . <4.) 4-rt
V . D = 4-rcf, VxH+ ı D = J (6.130)
c c
haline gelir; burada tüm nicelikler, (6.128)'in sa ğ yan ı
uyarınca, X''in karmal fonksiyonlar ıdır. (6.103)yerine

ı 3
.Ed x
2 V

hacim integralini ele al ırı z; bunun gerçel kısmı , V hacmi

içindeki alanlar tarafından yapı lan işin zaman-ortalamal ı
hı zını verir. (6.103)°den (6.107)'ye kadar olan paralel
basamaklardan geçerek şunu buluruz:

1 5 2r d 3x = c ( d3x
v x -H* -i
2
V 8-K)V

c
£3.T
_. 4
jr[-V *
EX İ1 ) - (E.
-4D
9K
- B . 1'111 d3x

(6.131)
Şimdi karmal Poynting vektörünü

c -4*
S = (E x H ) (6.132)

ve harmonik elektrik ve manyetik enerji yoğunluklarını

we = 167c wm = 0--3' (6.133)

16Tt

olarak tanımlayal ım. Böylece (6.131) bağıntısı

2 V
. 7d 3 x + 2iu..j(w
V
e
- wm )d 3x +5 Fida = 0 (6.134)
 320

biçiminde yaz ı labilir. Bu (6.107)'rin harmonik alanlar halindeki

benzeridir. Karmal bir denklemdir; gerçel k ısmı zaman-ortalama-
11 nicelikler için enerjinin korunumunu verir. Sanal k ısmı ise
reaktif ya da depolanmış enerji ile onun de ğişimli ak ışını
birbirine bağlar. Kayıpsı z dielektrikli ve mükemmel iletkenli
sistemlerde olduğu gibi, w ve w enerji yoğunlukları gerçel
hacim integrallerine sahipseler, ( rg.134)'ün gerçel k ısmı

ı Re(Y . E) d3x +I- Re( . -r->1.) da = 0

v 2 S

dır ve şunu gösterir: V içindeki kaynaklar üzerine alanlar

taraf ından yapılan işin kararl ı-durum zaman-ortalamal ı h ızı , S
s ınır yüzeyinden V hacmi içine giren ortalama güç ak ışına
(Re S 'nin dik bileşeninden hesaplanacak) e ş ittir. Bu, u enerji
yoğunluğunun bir kararl ı kısmı ve bir de harmonik olarak
dalgalanan k ısmı bulunmas ı halinde, Poynting teoreminin daha
önceki biçiminden (yani 6.107'den) hesaplanabilecek olan
bağıntının ta kendisidir. Sistemin bileşenlerindeki kay ıplar
nedeniyle, (6.134)'deki ikinci terim bu kayb ı hesaba katacak
bir gerçel kısma sahiptir.
(6.134)'deki karmal Poynting teoremi, genel, iki-girişli,
çizgisel va pasif bir elektromanyetik sistemin giri ş impedans ı-
nı tanımlamak için kullan ılabilir. Şekil 6.6'da görüldüğü
gibi, S s ınır yüzeyiyle çevrilmiş V hacmi içinde bulunan ve
yalnızca giriş uçları d ışarı çıkan sistemi dü şünelim. Karmal
harmonik giriş ak ımı ve gerilimi I i ve Vi ise, karmal güç
*
giriş i —
1 I- V 'dir. Bunu Poynting vektörü cinsinden yazabilmek
2 2. 2
için, (6.134) bağıntısını S'nin dışındaki tüm uzaya uygula-
rı z. Böylece şunu buluruz:

1
I. V. = - n da (6.135)
2 ı

Burada -r'ş birim vektörü, Şekil 6.6'da görüldüğü gibi, dışa

doğruyönelmiştirvegiri. ş güÇak ışınınS.yüzeyine (alt
şekildeki eş-eksenli kablonun kesiti)
 321

V4,

Şekil 6.6- Keyfi, iki-girişli, çizgisel, pasif elektro-

Manyetik sistemlerin şematik diyagramları .
S yüzeyi sistemi tüm olarak sarmaktad ır;
yalnızca giriş uçları dışarı çıkmaktadır.
Bu uçlarda harmonik giri ş akımı ve gerilimi
LiveWolup, giriş impedansı Z ise Vi =
ZIi olarak tanımlanmaktadır. Üstteki diyag-
ram işinin kayıplarının önemsenmediği düşük
frekanslara uygulanır; eş-eksenli giriş
kablosuna sahip alttaki diyagram ise ışının
direnmelerinin tartışılmasına izin verir.

s ınırlandığı varsayı lmış tır. Şimdi de (6.134) bağıntısı S

kapal ı yüzeyiyle çevrili V hacmi için ele al ınırsa, (6.135)'in
sağ yanı , V hacmi içindeki alanlar üzerinden olan integraller
cinsinden yaz ı labilir:
 322

1 I. 3
I V . - 1 1-->* 'P 3
J • E d x + 2iwl(w -w)d x + da
2 ı ı - e m s -S.
(6.136)
Buradaki yüzey integrali, S. giriş yüzeyi dışındaki S yüzeyini
geçerek V hacminden d ış arıl akan gücü gösterir. (S-S.) yüzeyi
sonsuza götürüldüğünde, bu integral gerçeldir ve kaçan ışınımı
gösterir (bak: Bölüm 9). Dü şük frekanslarda bu önemsenmeyecek
kadar azdır. 0 zaman S. ile S aras ında bir ayırım yapmak
gerekmez ve Şekil 6.6'daki üst diyagram i ş imizi görür.
Giriş impedans ı Z = R - iX (elektrik mühendisleri,tunu Z=
R + jX olarak okuyun!), V. = Z İ . tanımıyla (6.136)'dan bulunur.
Gerçel ve sanal kısımlarılşöyl ir:

R = 1 ,fRe539 . "E"'d 3x + n da + 40J İmj^(wm-wd

It r V S-S. V
(6.137)

m _w e ) d3x 4mi- J
X - 1 4(kıRe J. - c13 x (6.138)
İ . 12
V V
I ıİ

(6.137) ve (6.138)'i yazarken, S'den d ışarı geçen güç akışının

gerçel olduğunu varsayd ık. Böylece (6.137)'deki ikinci terim,
yüksek frekanslarda önem kazanan " ışınım direnci" dir. Dü şük
frekanslarda, tek önemli kay ıp kaynağının Ohmik kay ıplar
olduğu sistemlerde, bu ifadeler

R 1 ,
ı ii 1‘.. v cr- Ei a3 x (6.139)

4(.02 j- 3
X
It. ı v (wm we ) d x (6.140)

şekline basitleşirler. Burada or' gerçel iletkenliktir; (6.133)

wm ve w. e enerji yoğunlukları da temelde tüm hacim üzerinde
gerçeldır. Açıkça görüldüğü gibi, direnç, devredeki Ohmik ıs ı
kaybı düşüncesinden beklenen değerdir. Benzer olarak, reaktans
da akla yakı n bir biçime sahiptir. Büyük bir indüktans halinde
olduğu gibi, eğer depolanan manyetik enerji baskınsa, reaktans
pozitif olur v.s... Indüktanslar (X = WL) ve kapasitanslar (X
= -1/WC) için düşük frekans reaktans ının farkl ı frekans bağlı-
 323

lıkları , bir yandan L'nin ak ım ve gerilim cinsinden olan tanı-

mına (V = L dI/dt) ve di ğer yandan C'nin yük ve gerilim
cinsinden olan tan ımına (V = Q/C köklerini uzat ır. Karmal Y
admitans ının iletirliği ve al ınırlığı için (6.139) ve (6.140)
ifadelerine eşdeğer sonuçların türetilmesi gibi baz ı basit
örneklerin işleni şi, bölüm sonundaki problemlere bırakılmıştır.

6.11- Elektromanyetik Alanların ve Kaynakların Dönmeler,

Uzaysal Yansımalar ve Zaman Terslenmesi Altındaki
Dönüşüm Özellikleri

Birbirleriyle ili şkili fiziksel niceliklerin belirli

türden koordinat dönüşümleri alt ında uyumlu dönüşüm özellikle-
rine sahip olmalar ı gerçeği öylesine benimsenmi ştir ki, bağın-
tılar biçimine getirilebilen bu tür gereksinimlerin ve s ınırla-
maların önemi kimi kez unutulmaktad ır. Bu nedenle elektromanye-
tik niceliklerin, dönmeler, uzaysal yans ımalar ve zaman ters-
lenmesi altındaki dönüşüm özelliklerini aç ık açık tartışmak
yararl ı olacakt ır. Bu kavramlar görünüm-bilimsel yoldan kurulan
bağıntıları sınırlamada hemen uygulama alan ı bulurlar; burada
da manyetik tek-kutup probleminin tart ışılacağı gelecek kesimde
kullanılacaklard ır.
Okuyucunun, uzay ve zaman koordinatlar ının dönüşümlerini
ve bunların genel korunum yasalar ıyla olan ilişkilerini klasik
mekanikten bildiği vasayılmaktad ır (örneğin Goldstein'e bakı-
nı z).Burada yalnızca belli başl ı sonuçlar ın bir özeti verile-
cektir.
Dönmeler

Üç boyutta bir dönme, bir noktan ın koordinatlar ı üzerine

yapılmış , koordinatlar ın karelerinin toplamını değişmez bırakan
çizgisel bir dönüşümdür. Bu tür bir dönü şüme dik dönüşüm adı
verilir. Dönüşmüş x'0( koordinatlar ı , ilk x o< koordinatları
cinsinden

x'
oc = Z aexpx (6.141)
P
4 2 -. 2
biçiminde yaz ılır. (x ') = (x ) olmas ı koşulu, a" gerçel
dönüşüm katsayılarını birbirlerine dik olmaya s ınırlar:

(6.142)
aix (3 aoos = >(3r
Ters dönüşüm (a-1)c(3 = a 'dır ve (o) matrisinin determinantı -
o( (
 324

nın karesi bire eşittir. det (a) = +1 değeri, ilk durumdan

sonsuz küçük basamaklar ın ard-arda uygulanmas ıyla elde edilebi-
len bir has dönmeye kar şı gelir; oysa ki det(a) = -1 de ğeri,
has olmayan bir dönmeyi, yani bir yans ıma arta bir dönmeyi
belirler.
Fiziksel nicelikler, dönmeler alt ındaki dönüşüm biçimlerine
göre, çeş itli mertebelerden dönmesel tensörler olarak s ınıflan-
dırılırlar. t koordinatlar ı , x. hı zları , P'. momentumlar ı
(6.141) temel' dönü şüm yasas ı uyarınca dönüşen bileşenlere
sahiptirler ve birir
ve v ızi mertebeden tensörler, ya da vektörler-
dir. x . x, ya da
1. . p, gibi iki vektörün skaler çarp ımı
dönmeler a1't ında degışmezair; dolayıs ıyla bunlar s ıfırıncı
mertebeden tensörler, ya da skalerlerdir.

B' = :aa. y a s B ys (6.143)

ocp y,s oc

uyarınca dönüşen niceliklerin kümelerine ikinci mertebeden

tensörler, ya da genel olarak tensörler denir. Maxwell'in
gerilim tensörü bu türden bir nicelikler kümesidir. Daha
yüksek mertebeden tensör dönü şümleri de benzer biçimde tan ımla-
nır.
Elektromanyetik alanlar ı ve diğer fiziksel nicelikleri ele
ald ığımı zda, koordinatların ve belki de diğer kinetik değişken -
lerin bir ya da daha fazla fonksiyonuyla uğraşırı z. 0 zaman
dönmenin "etken" ya da "edilgen" görünümünü seçme durumu
ortaya çıkar. Biz "etken" görünümü benimseyece ğiz-bu görünümde
koordinat eksenleri sabit varsay ılır ve fiziksel sistemin bir
dönmeye uğrad ığı düşünülür. Buna göre, örne ğin, başlangıçta x
1
ve x 2 koordinatl ı yüklü iki parçacıktan oluşan bir sistem, bir
dönme altında öylesine dönü şür ki artık parçacıkları n koordi-
natlar ı , Şekil 6.7'de görüldüğü gibi ve -Xl› 'dür. Her bir
koordinat vektörünün bile şenleri (6.14) uyar ınca dönüşür;
fakat elektrostatik potansiyel de ğişmez kalır; çünkü potansiyel
yalnızca iki nokta2 aras ındaki R = 1 -X!' -7(1'2 j uzakl ığının bir
fonksiyonudur ve R vektörlerin skaler l çarpımlarının toplamı
olup dönmeler alt ında değişmezdir. Demek ki elektrostatik
potansiyel, dönmeler alt ında skaler için bir örnek oluşturmak-
tadır. Genel olarak,topluca x. ile gösterilen çeşitli koordi -
natların (hız ve momentum gibi koordinatlar bile buna eklenebi-
lir) fonksiyonu olan bir .15 fiziksel niceli ği, sistemin ti -=2;
gibi bir dönmesi sonucunda değişmez kalıyorsa, yani

(6.144)
ise, niceliği dönmeler alt ında bir skaler fonksiyondur.
 325

0
Şekil 6.7 - İki yüklü bir sistemin "etken" dönmesi.

Benzer olarak, eğer Vu o(.= 1,2,3) gibi üç tane fiziksel

nicelikten oluşan bir cürde, sistemin bir dönmesi alt ında

v' (x' ) = a V (.) (6.145)

ı tw;ç ı

uyarınca dönüşüyorsa, o zaman V« bir vektörün bileşenlerini

oluş turur. Daha yüksek mertebeli tensörler de benzer biçimde
tanımlanırlar.
Diferansiyel vektör i ş lemcileri, dönmeler alt ında belirli
dönüşüm özelliklerine sahiptirler. Örneğin, bir skalerin
gradyeni (Vi) bir vektör gibi ve bir vektöri ı ıraksaması ( -N7)
bir skaler gibi dönüşür. Laplasiyen işlemi V de, bir fonksiyon
ya da fonksiyonlar cümlesine uyguland ığında, onların dönmesel
dönüşüm özelliklerini değiştirmez anlam ında bir skaler i şlemci-
dir.
İki vektörün

A =BxC (6.146)
 326

vektörel çarp ımına özel bir dikkat harcanmal ıdır. Bu vektörel

yazım bileşenler cinsinden şu demektir:
A =

Burada ofs= 1, (3. 2, '6" = 3 ve devirsel permütasyonlari için

E oay = = + 1, diğer permütasyonlar için E.,,,"= -1 1 dir; iki ya
da daha fazla indis aynı ise o eleman s ıfırdır. Sağ yanda iki
vektörün bulunmas ı nedeniyle, vektörel çarpım, izsiz karşıt -si -
metrik ikinci merteteden bir tensörün baz ı niteliklerine
sahiptir. Böyle bir tensörün yaln ızca üç bağımsız bileşeni
bulunduğundan, onu bir vektör gibi görürüz. Çünkü ş imdlyedek
üç nitelikli bir cümlenin dönmeler alt ında (6.141) uyar ınca
dönüştüğünü gördük. Gerçekte (6.146) vektörel çarp ımı için
dönüşüm kuralı şudur:

A' = det(a) 7.:_a B (6.147)

o< «A(3
'
Şimdiyedek ele ald ığımız tek tür dönme olan has dönmeler için
det(a)=+l 'dir; dolay ıs ıyla (6.147) dönüşümü, (6.141)'deki
temel koordinat dönüşümüyle uyum halindedir. Has dönmeler
alt ında, vektörel çarp ım bir vektör gibi dönüşür.

Uzaysal Yans ıma ya da Terslenme

Bir düzleme göre yans ıma, tüm noktaları n koordinat vektör-

lerinin düzleme paralel bile şenlerini değiştirmeden bırakıp
dik bile şenlerinin i şaretlerini değiştirmeye karşı gelmektedir.
Öyleyse x-y düzlemine göre yansıma için x. = (x. y. =
(x.1 ' y. -z.)'dir. Uzaysal terslenme ise, her kojşditıat
' vektö1ü-
nün tum bileşenlerinin baş langıca göre yans ıtılmas ı demektir:
x terslenme ya da yans ıma bir kesikli
ı 1
donüşüm olup, ıki koordinattan daha fazlas ı için, genel olarak
has dönmelerle olu şturulamaz; det(a) = -1 haline kar şı gelir
ve yal ın terslenme iş lemi, a «0 = -6 olmak üzere (6.141) ile
verilir. Buradan vektörlerin uzaysal terslenmeler alt ında
işaret değiştirdikleri, oysa ki (6.147) uyar ınca davranan
vektörel çarp ımların iş aret değiştirmedikleri ortaya ç ıkar.
Böylece, genel dönmeler alt ında, vektörlerin iki türünü birbi-
rinden ay ırdetmek zorunday ız:
Kutupsal vektörler (ya da sadece vektörler): (6.145)
warınca ffirwşenve = - 3ti altında
.4. A,
V V = -V

gibi davranan niceliklerdir.

 327

Eksensel vektörler ya da Sözdevektörler: (6.147) uyar ınca

dönüşen ve = -ç alt ında
->
A -->A 1 = A
gibi davranan niceliklerdir. Dönmeler alt ındaki skalerler için
de benzer ayırımlar yapılmal ıdır. Uzaysal terslenmeler alt ında
iş aret değiştirmeyen niceliklere skaler ve i ş aret değiştiren-
lere sözdeskaler diyeceğiz. â,b ve -Cinin üçü de kutupsal
vektörler olmak üzere, x C) ) üçlü skaler çarp ımı bir
sözdeskaler nicelik örne ğidir (Bu arada al ışılmış gösterimin
tehlikeli bir yan ını görüyoruz. Bir vektörü â biçiminde yazmak,
bize onun kutupsal vektör mü, yoksa eksensel vektör mü olduğunu
söyleyemiyor). Daha yüksek mertebeli tensörler kutupsal ya da
eksensel vektörlerin bile şenlerinin çarp ımlarını alarak kuru-
lurlarsa, uzaysal terslenme alt ındaki dönüşüm özellikleri
hemen çıkarılabilir. N'yinci mertebeden bir tensör uzaysal
terslenme alt ında (-1) çarpan ıyla dönüşüyorsa, wia gerçek
tensör ya da sadece tensör diyeceğiz; yok eğer (-1) 1 çarpa-
nıyla dönüşüyorsa, ona N'yinci mertebeden bir sözdetensör
adını vereceğiz.
Zaman Terslenmesi

Fiziğin temel yasalar ı , en az ından klasik düzeyde, zamanın

yönüne göre değişmezdir. Bu, denklemlerin t'ye göre çift
olduğu anlamına gelmez; fakat t = -t zaman terslenmesi
dönüşünü altında iliş kili fiziksel niceliklerin uyumlu biçimde
dönüşerek sözkonusu denklemin biçimini koruduğunu söyler.
Dolayısıyla U(X>) dış potansiyeli içinde hareket eden P momen-
tumlu ve 3tkonumlu bir parçac ık için Newton'un

d13 _ V- 11(3t)
dt
hareket denklemi, zaman terslenmesi alt ında, x = x ve
koşuluyla, değişmezdir. Momentumdaki i şaret değişik-
liği, momentumun v = d/dt h ı zına olan bağlılığı nedeniyle
kolayca sezilmektedir. Newton yasalar ının zaman terslenmesi
alt ındaki değişmezliği bizi şu sonuca götürür: Bir parçac ıklar
sistemi verilen bir ilk şekillenimden çeşitli kuvvetlerin
etkisiyle belirli bir son şekillenime gelişiyorsa; sistemin
olas ı bir hareket durumu da, zamanca terslenmi ş son şekilleni -
min (tüm konumlar ayni, fakat h ızlar ters çevrilmi ş ) tersine
çevrilmiş yol üzerinden zamanca terslenmi ş ilk şekillenime
gelişmesidir.
 328

Çeş itli mekaniksel niceliklerin, dönmeler, uzaysal terslen-

meler ve zaman terslenmesi alt ındaki dönüş üm özellikleri Tablo
6.1'in ilk kı sm ında özetlenmektedir.

Çeş itli Fiziksel Niceliklerin Dönmeler, Uzaysal Terslemyeler ve Zaman

Terslenmesi Alt ı ndaki Dönü şüm Özellikleri n

Fiziksel Nicelik nınft Uzaysal,Ters- Zaman Ters-

(TensöNn mertebesi) lenme (isim) lenmesi

I. Mekaniksel

Koordinat Tek(vektör) Çift

Hız Tek(Vektör) Tek
Momentum Tek(vektör) Tek
Aç ı sal Momentum L=x x p Çift(sözdevektör) Tek
Kuvvet Tek(vektör) Çift
Kuvvet Momenti N =x x Çift(sözdevektör) Çift
Kinetik Enerji p 2 /2m 0 Çift(skaler) Çift
Potansiyel Enerji U(7) 0 Çift(skaler) Çift

Il. Elektromanyetik

Yük yoğ unlu ğ u 0 Çift(Skaler) Çift

Ak ı m yo ğ unlu ğ u ? Tek(vektör) Tek
Elektrik alan ı
Kutuplanma 1 Tek(vektör) Çift
Yerde ğ i ş tirme D,
Manyetik indüksiyon
M ı knat ı slanma 1 Çift(sözdevektör) Tek
Manyetik alan H Jr
Poynting vektörü S= (W) 1 Tek(vektör) Tek
Maxwell gerilim
tensörü Tap 2 Çift(tensör) Çift

a) x ve tsnin fonksiyonlar ı olan nicelikler için uzay terslenmesi ya da zaman

terslenmesi alt ı nda çiftlik ya da teklikten ne demek istendi ğ i konusunda çok
aç ı k olmak gerekir. Örne ğ in, manyetik indüksiyon öyledir ki uzay terslenmesi
alt ı nda ES(7,t)---şl3). (t).-+(-3,t) iken, zaman terslenmesi alt ı nda -I3('",t)
(;;›,t)=-E3()7,-t)idir.
T
 329

Elektromanyetik Nicelikler

Mekanik yasaları gibi, elektromanyetik olayları yöneten

denklemlerin biçimlerinin de dönmeler, uzaysal yans ımalar ve
zaman terslenmesi alt ında değişmez kaldıkları gerçektir (yani
bilinen tüm deneysel olgularla uyumludur). Bu, değişik elektro-
manyetik niceliklerin üstteki i şlemler altında iyi-tanıml ı
dönüşüm özelliklerine sahip olduklar ını ifade eder. Elektrik
yükünün Galile ve Lorentz dönüşümleri alt ında değişmez kaldığı
ve dönmeler alt ında bir skaler olduğu deneysel bir gerçektir.
Yükün uzaysal yans ımalar ve üstelik zaman terslenmesi alt ında
da bir skaler olduğunu varsaymak doğal, yararl ı ve yerindedir.
Burada sorun şudur: Kuvvet gibi fiziksel olarak ölçülebilen
nicelikler yük ve alanın çarpımını içerirler. Dolayısıyla E
gibi, B gibi alanlara yüklenen dönü şüm özellikleri yük için
seçilen anlaşmaya bağl ıdır.
Bu üç dönüşüm altında da yük gerçek bir skaler say ılırsa,
fı yük yoğunluğu da bir gerçek skalerdir. Elektrik alanı birim
yüke düşen kuvvet oldu ğuna göre, E'nin zamansal terslenme
altında bile bir kutupsal vektör olduğunu görürüz. Bu, V . E =
47T9 Maxwell denkleminden de ç ıkar; çünkü her iki yan ayni
biçimde dönüşmelidir.
Faraday yasas ını temsil eden
-ı -ı 1 "i}3 - 0
V x E +
c -at
Maxwell denkleminin ilk terimi, dönmeler ve uzaysal yans ıma
altında bir sözdevektör gibi dönüşür ve zaman terslenmesi
altında çifttir. Dolayısıyla biçim değişmezliğini korumak
için, B manyetik indüksiyonunun zaman terslenmesi altında tek
bir sözdevektör olmas ı gerekir.

-4 4 1 -6E 4 -rt
V x B - J
'at

biçimindeki Ampere-Maxwell denkleminin sol yan ının ise, zaman

terslenmesi alt ında tek olan bir kutupsal vektör gibi dönüşece-
ği görülebilir. Bu, yük çarp ı hız cinsinden olan tanımından da
beklendiği gibi, J aklın yoğunluğunun zamansal terslenme alt ında
tek bir kutupsal vektör olduğunu gösterir.
Mikroskobik alanlar ın ve kaynakların, dönmeler, uzaysal
terslenme ve zaman terslenmesi alt ında iyi-tanımlı dönüşüm
özelliklerine sahip olduklar ını gördük. Kesim 6.7'de makrosko-
bik Maxwell denklemlerinin türetilmesi ve P',g'v.s'.'nin tan ımla-
rı dikkate al ınırsa, Mr'nin üçünün de ayni biçimde dönü ştük-
 330

leri A, öyle) anlaşı lır. Elektromanyetik niceliklerin

çeş itli dönüşüm özellikleri Tablo 6.1'in ikinci k ısmında
özetlenmektedir.
Tablo 6.1'de s ıralanan simetri özellikleri hakk ındaki
kanıtlar ın yararını örneklerle anlatmak amac ıyla, düzgün,
sabit bir d ış g manyetik alan1 4. içinde bulunan izotropik,
çizgisel ve kayı sı z bir ortamın P kutuplanmas ını belirleyen
yerel bir birleştirici bağıntının ol bilimsel yap ısını ele
alalım. Bu bağınt ı , varsayım olarak, E elektrik alan ına göre
birinci derecedendir; fakat g ' ın kuvvetleri cinsinden ikinci
dereceye kadar bir açı lıma ge?eksinim duyarız. P kutupsal bir
vektör ve zaman terslenmesi alt ında çift olduğundan, skaler
katsayılarla çarp4lacak olan çe ş itli terimler aynı biçimde
dönüşmelidirler. B 'a göre s ı fırıncı dereceden yalnızca E
vardır. B 'a göre c's ıfır ıncı dereceden olupta E'yi çizgisel
olarak iç&en olas ı terimler şunlardır:
--> 2->
E
E x B x B x B ..
o , o '
-at 2 o'

Bunların tümü hem dönmeler hem de uzaysal yans ımalarca izinli-

dirler; fakat ancak içerisinde tek zaman türevini bulunduran
terimler zaman terslenmesi alt ında uygun biçimde dönüşürler.
Bo 'a göre ikinci dereceden olan terimler için olanaklar şunlar-
d ır:
-> -> ) -tı E
(B . B )E . Bo)Bo '
o o o o --- t

Burada yalnı zca 'nin s ıf ır ya da çift zaman türevli terimleri

tüm gezeksinimleri sağlarlar. Dolayısıyla kutuplanma için,
sabit B manyetik alan ına göre ikinci mertebeye kadar do ğru
o
olan en genel yerel (uzayda) ifade

1-3->o o )E +
öE + "at x B +
o • B-- o ) o + • •
(6.148)
d ır; burada )c 'ler gerçel katsayı lardır ve 'a göre çizgisel
olan terimleri için tek zaman türevleri, g 9ın s ı fırıncı ve
ılkinci kuvvetleri için çift zaman türevlerP gelmek koşuluyla
E'nin daha yüksek zaman türevleri de ifadede yer alabilirler.
Düşük frekanslarda hemen hemen tüm maddesel sistemlerin yanıtı
elektriksel kuvvetler yoluylad ır. Buna bakarak daha gerçekçi
ifade şudur:
 331

,2 4
-> E -4 -> -> E B-4)B-4(6.149)
P ---- )<0E-> +.); -at
x Bo + (B
2 o o.B ) — + "X' (---1 o o
3

Burada B 'n ın her kuvveti için yaln ızca en düşük mertebeli

zaman td.evini açıkça yazdık. Optik frekanslarda bu denklem,
sabit bir manyetik alandaki izotropik ortama dalgalar ın
jirotropik davran ışının anlaşı lmasına izin verir.
Bir başka örnek, Hall olay ı , problemlere birakılmıştır.
Hem bu, hem de termogalvanomanyetik etkiler ve kat ılarda
manyetik yapının varl ığı Landau ve Lifshitz'de tart ışılmakta-
dır.

6.12- Manyetik Tek-kutuplar Sorunu Üzerine

Şimdiyedek (1975) manyetik yüklerin ya da tek-kutuplar ın

varlığı konusunda hiç bir deneysel kan ıt bulunamamıştır; fakat
daha çok Dirac' ın erken ve olağanüstü parlak kuramsal düşünce-
nedeniyle, ne zaman yüksek enerji fizi ğinde yeni bir
enerji bölgesi açılsa, ya da ay taşları gibi yeni bir madde
kaynağı ele geçse, tek-kutupların aranmas ı yeniden alevlenir.
Aşağıda kaba çizgileriyle verilen Dirac' ın düşüncesine göre,
evrende bir manyetik tek-kutbun varl ığı , elektrik yükünün
kesikli niteliğine bir açıklama getirebilir. Yükün kuantumlu
oluşu fiziksel dünyan ın en derin gizlerinden biri oldu ğu için,
Dirac' ın düşüncesi büyük bir çekicili ğe sahiptir. Kuramsal
düşüncelerin tarihi ve 1968'e dek yap ılan deneysel aramalar
Amaldi'nin bir derleme makalesinde anlat ılmaktadır.t Daha
sonraki çal ışmalara değgin baz ı kaynaklar da bölümün sonunda
yer almaktadır.
Dirac' ın savını incelemeğe geçmeden önce, baz ı ön bilgiler
rin verilmesi gerekir. Ortaya ç ıkan bir soru, parçac ıkların
hem elektrik hem de manyetik yük ta şıyabileceklerini söylemeye
P ve 5; yük ve manyetik
olanak olup olmadığıdır. Bir an için, J, elektrik yoğun-
luklarına ek olarak, f' ve 3' gibi manyetik
akım yoğunluklarının var oldgiğunu kabul edelim. Bu durumda
Maxwell denklemleri şöyle olurdu:

Landau and Lifshitz, Electrodynamics of Continuous Media kitab ı n ı n 34.

sayfas ı na ve 337. sayfas ı ndaki Problem 3te bak ı n ı z.
*w P.A.M.Dirac, Proc.Roy.Soc. A133, 60 (1931); Phys.Rev. 74, 817 (1948).
E.Amaldi, "On the Dirac Magnetic Poles", Old and New Problems in Elementary
Particles kitab ı nda, editör: G.Puppi, Academic Press, New York (1968).
P.G.H.Sandars, Contemporary Physics 7, 419 (1966) ve R.H.Corrigan, Nuovo
Cimento 33, 633 (1965) 1 deki daha k ı saca derleme makalelere de bak ı n ı z.
 332

-,,y. ..... -¥ -N• 1 "?,-1 , -rt 5

v. D = 4n iPe Vx H =
c -6 t
+ 4
e
c
(6.150)
_N,. ...4..
V . B = 411% , -V x E = a13`
- 41t -->
J
-bt + c m

Manyetik yoğunlukların, elektrik yoğunluklar gibi, ayni biçimde

bir süreklilik denklemini gerçekledikleri varsay ılır. Bu
denklemlere bakarak, manyetik yük ve ak ımın varlığı , bizi
gözlenebilir elektromanyetik sonuçlara götürebilir san ırı z.
Bununlar beraber, aş ağıdaki düalite dönüşümlerini ele alal ım:
-4. -4.
E = E' cos' + H' sin , D = D' cos' + B' sin
,
(6.151)
H = -E sin + H' cos' , B = -D' s i n ' + B' cos
4
Gerçel bir Ir ac ıs ı için, böyle bir dönü şüm, E x H, (E.D+ B. H)
ikinci derece ifadelerini ve Maxwell'in T ad gerilim tensörü
bileşenlerini değişmez bırakır. Eğer kaynaklar da ayni biçimde,
yani
--)
?" cos V + ?' J = Je cos' + J' sin -f
ge e , e

(6.152)
P = - 9' cos + sin "', Jm = -J' sinir + J'cosir
im e e

gibi dönüşürlerse, birkaç cebirsel i ş lemden sonra görülür ki

(6.150)'deki genelleştirilmi ş Maxwell denklemleri de ğişmez
kal ı r; yani üslü kaynaklarla yaz ılan üslü alan (E', B',
denklemleri (6.150) denklemieriyle ayn ıdırlar.
Elektrodinamik denklemlerinin düalite dönü şümleri alt ındaki
değişmezliği, bir parçac ığın elektrik yükü taşıyı p manyetik
yük taşımadığını söylemenin bir anla şma i şi olduğunu gösterir.
Tek anlaml ı soru, tüm parçac ıkların aynı manyetik yük bölü
elektrik yük oranına sahip olup olmadıklarıdır. Eğer aynı
sözkonusu orana sahipseler, p = 0, ,7 = 0 olacak biçimde bir
IT açıs ı seçip bir düalite dönûşümü yapabiliriz. Böylece bildi-
ğimiz Maxwell denklemlerine sahip oluruz.
Bir anlaşma yap ıp elektronun elektrik ve manyetik yüklerini
q = -e, q = 0 olarak seçersek, o zaman bilindiği gibi proton
m i q (elektron) +
için
çın q =+e ( şimdiki hata s ınırı --(
e el e qe (proton)1
20
10- kadardır) ve lq (nükleon)1 < 2 x 10 -24 e olur.
m
 333

Protonun ya da nötronun manyetik yükü üzerine konan bu

aşırı küçük limit, doğrudan doğruya yerküresi yüzeyindeki
ortalama manyetik alan ın 1 gauss'tan daha büyük olmamas ından
çıkar. Varılan sonuç, çok büyük bir kesiklikle şudur: Alışılmış
maddenin parçac ıkları yalnı zca elektrik yükü taşırlar; ya da
eşdeğer olarak, Onların tümü aynı manyetik bölü elektrik yükü
oranına sahiptirler. Di ğer karars ı z parçac ıklar için manyetik
yük sorusu tam yanıtlanmamıştır; fakat şimdilik olumlu kan ıt
da yoktur.
j, ve J 'nin donmeler, uzaysal yans ımalar ve zaman terslen-
mesi Wlt ındâki dönüşüm özellikleri önemlidir. Al ışkın olduğumuz
formül-asyonda ve ".Bnin
.» bilinen davranışları yardımıyla,
(6.150)'deki ikinci sıradan şu sonuçlara varırız:
bir_şözdeskaler yoğunluk olup, zaman terslenmesi alt ında
tektir ve J bir sözdevektör yoğunluk olup, zaman terslenmesi
altında çiffitir. .5) 'nin hem uzay yans ıması hem de zaman ters-
lenmesi alt ındaki msimetrileri pininkilere zıt olduğundan,
elektrik ve manyetik yüklü bir parçac ığın varl ığı , uzay yans ı-
ması ile zaman terslenmesinin fizik yasaları için artık geçerli
simetriler olamayacaklar ı sonucunu gerekli kılar. Kuşkusuz, bu
simetri ilkelerinin temel parçac ıklar fiziği alanında tam
olarak yürümedikleri bilinmektedir; fakat bu simetri bozulmala-
rının aşırı ölçüde küçük ve herhangi bir biçimde zayıf etkileş-
melerle ili şkili olduklar ı görülmektedir. Gelecek ilerlemeler
elektromanyetik, zayıf ve belki de kuvvetli etkile şmeleri
birbirine bağlayabilir ve manyetik yük ta şıyan parçac ıklardan
uzay yans ımas ı ve zaman terslenmesi simetrilerinin bozulumu
için bir araç olarak yararlan ılabilir. Tek-kutupların kanıtları
varolmad ığı sürece, bu dediklerimiz spekülâsyondan öteye
geçemez.
Manyetik tek-kutupların varl ığı hakkındaki olumsuz kan ıtla-
ra karşın, gene de biz Dirac' ın ustaca önerisine dönelim.
Dirac, bir manyetik tek-kutbun varl ığı halinde bir elektronun
kuantum mekaniğini ele alarak, tutarl ıl ık için

ge n (6.153)
n = 0, 1, 2, .
tıc 2

kuantumlama koşulunun gerekli olduğunu gösterdi; burada e

elektronik yük, tı Planck sabiti bölü 2 .7r ve g tek-kutbun manye-
tik yüküdür. Dolayısıyla bir tek-kuttun varlığından, elektrik
yükünün kesikli niteli ği ortaya çıkar. e'nin büyüklüğü belirle-
nemez; ancak manyetik g yükü cinsinden bilinir. 2 Bu düşü?ce
tersine çevrilebilir. Böylece ince yap ı sabitinin e - 13 ,
olarak bilinen değeri yard ımıyla, manyetik "ince yapı" satifi
 334

2 2
137 2
g n tıc
( )= n
tıc 4 e2 4

olan g yüklü manyetik tek-kutuplar ın varl ığı anlaşılm ış olur.

Bu tür tek kutuplar Dirac tek-kutuplar ı olarak bilinir. Bunla-
rın bağlanma sabitleri çok büyük oldu ğundan, d.c. manyetik
alanlarıyla maddeden sökülmeleri ve sonra da bulunmalar ı ilke
olarak çok basittir. Örne ğin, göreli bir Dirac tek-kutbunun
madde içinden geçerken yitirdi ği enerji, Z = 137 n/2'li bir
göreli ağır çekirdeğin yitirdiği enerjiyle yaklaşı k olarak
aynıdı r. Tek-kutup, eğer durdurulursa, böyle bir çekirdekten
ayırdedilebilir; çünkü yolunun sonunda iyonlanmada bir art ış
göstermeyecektir (Problem 13.8'e bak ınız).

6.13- Dirac kuantumlama Koşulunun Tartışılması

Dirac' ın (6.153) kuantumlama ko şulu, yarı-klasik düşünce-

lerle açıklanabilir. Önce, e yüklü ve m kütleli bir parçac ığın
büyük vurma parametrelerinde, 9 manyetik yüklü durgun bir
manyetik tek-kuttun alan ı tarafından sapt ırılmas ını ele alalım.
Yeterince büyük vurma parametrelerinde, yüklü parçacığın
hareket durumundaki de ğişmeyi, parçac ığın sapmad ığını varsayıp
kuvvetin itmesini (impuls) hesaplayarak belirtebiliriz. İşin
geometrisi Şekil 6.8'de görülmektedir. Parçac ık z-eksenine
paralel olarak b vurma parametresi ve v h ızıyla gslmekte ve
üzerine tek-kuttun ışınsal olarak yönelmi ş = manyetik
alanı (6.113) Lorentz kuvveti uyar ınca etkimektedir. Parçacığın
sapmadığın ı varsayd ığımı z yaklaşıklıkta, çarpışma süresince
etkiyen tek kuvvet, bir y-bileşenidir:

vb
F . ev B . eg (6.154)
Y c x c • 2 2 2)3/2
(b + v t

Bu kuvvet tarafından geçirilen itme

= egvb dt 2eg
25p (6.155)
Y 2 2 3/2 -
b2 + v t ) cb

dir. itme y doğrultusunda olduğundan, parçacık Şekil 6.8

düzleminden dış arıya, yani enlem yönünde sapt ırılır. Çarpışmay-
la parçac ığın açısal momentumunun değiş eceği açıktır; kuvvetin
merkezcil olmamas ı ışığı altında bu sonuçta ş aşılacak bir yan
yoktur. Bununla beraber aç ısal momentumdaki değişmenin büyüklü-
ğü biraz şaşırtıcıdır. Başlangıçta z bileşeni yoktu,
fakat sonuçta vard ır.
 ▪ ▪

335

0
Şekil 6.8- Bir manyetik tek-kutbu büyük bir vurma
parametresiyle geçen yüklü parçacık

L 'deki değişme şudur:

z
2eg
AL = b Ap (6.156)
z y

Parçacığın açısal momentumunun z-bileşenindeki değişme, b

vurma parametresinden ve yüklü parçac ığın v h ızından bağımsız-
dır. Yalnı zca eg çarp ımına ve ışık hız ına bağlı olup, durgun
bir tek-kutbu geçen yüklü bir parçac ık için, ne kadar uzaktan
geçerse geçsin, evrensel bir de ğerdir. Aç ısal momentumdaki her
türlü deği şmenin 'rl' ın tam katlarıyla olmas ı gerektiğini varsa-
yarsak, Dirac' ın (6.153) kuantumlama koşuluna ulaşırı z. *
Bir manyetik tek-kutbu geçerken yüklü bir parçac ığın
açısal momentumunda ortaya ç ıkan (6.156) değişiminin kendine
özgü evrensel niteliğini anlayabilmek için, noktasal bir
manyetik tek-kutbun varl ığı halinde, bir noktasal elektrik
yükünün alanlarında kapsanan aç ısal momentumu ele alalım. g
tek-kutbu 3-<> = R de ve e yükü x = R 'de ise, tüm uzaydaki
magnetik ve elektrik alanlar şunlardır: e
- (x - R e )
-
B = g
x -
-
E = e (6.157)
rx \3

* Bu dü ş ünce esas olarak A.S.Goldhaber'a aittir: Phys.Rev.140, B1407 (1965).

 336

-4. .
L aç ısal momentumu x x g'nı n hacim integraliyle verilir; bu -
em
raa a ğ - (6.118)'deki elektromanyetik momentum yo ğunluğudur.
Böylece

-L - 1 1 ;^'› x d3x (6.158)

:em
4Ttc

dir. Alanların toplam momentumunun ( ğ 'nin hacim integrali)

sı fır olduğu fiziksel bakımdan akla yak ındır ve matematiksel
olarak doğrulanabilir. Bunun anlam ı , L başlangıc ın seçiminden
bağıms ı z demektir. Bu durumda, şekilem6.9'da görüldüğü gibi,
manyetik ve elektrik yükler z-ekseni üzerine gelecek ve ba şlan-
gıca göre simetrik olacak biçimde koordinatlar ı seçmek uygun
olur. İntegrasyon için silindirik koordinatlar ın yeğlenmesiyle,
açı sal momentum aç ık olarak

+o. 21T e3 - pz(cos(Pe'l-sinfe)

1_, = ega 2
dz Qdiı dcp
em 2 2 2 2 13/2
2Ttc -o. o o [(?2 + z + a ) -4a z

haline gelir; burada iki yük aras ındaki uzakl ık 2a'd ır.
üzerinden al ınan integrasyonla x ve y bileşenleri s ıfır olur
ve sonuçta şu kal ır:

p3 dp
+ to
-4. ega
L = e
em 3 c dz

1 2
_(y + z 2 + a)- 4a 2 z 2 ]3/2
 ▪▪

337

Boyutsuz olan s = p/a, t = z/a de ğişkenlerinin ortaya atılma-

s ıyla da, bu ifade

3
sds
( eg ) 3 dt j
em -
c o 1.(s 2 t2 1) 2 _ 4.L2] 3/2

haline gelir. Buna göre, elektromanyetik aç ısal momentum,

manyetik ve elektrik yüklerin aras ındaki uzakl ıktan bağıms ız-
dır. Büyüklüğü de bir saf sayı çarpı eg/c'dir. Buradaki çift
integral bilinen yollarla al ınabilir; diğeri l'dir. Dolayısıyla
alan açısal momentumu

• -
Lem e ->
e3 (6.159)
c

dür. Elektrik yükünden manyetik yüke uzanan çizgi boyunca

yönelmi ştir ve yüklerin çarp ımı (Gauss birimleri cinsinden)
bölü ışık hızına eşit büyüklüğe sahiptir. Şimdi Şekil 6.8'deki
çarpışma olayını ve sistemin (yani parçacığın ve elektromanye-
tik alan ın) toplam açısal momentumunu düşünürsek, toplam
açısal momentumun korunduğunu görürüz. Parçac ığın açısal
momentumundaki (6.156) değişimi', (6.159) elektromanyetik
açısal momentumunda yönünün ters çevrilmesiyle meydana
gelen değişim ile tam olarak dengelenir. Klasik ve kuantum
mekaniksel saç ılma probleminin sistemli bir biçimde tart ışılma-
sı , elektromanyetik açısal momentumla birlikte, Goldhaber
tarafından verilmektedir (bak: sayfa 255'deki dip not).
Thwion'un (6.159) sonucu, Saha ve bağıms ız olarak
Wilson taraf ından, Dirac' ın (6.153) koşulunu yarı-klasik
yollarla türetmek için kullan ıldı . Yalnı zca alanın .4açısal
momentumu düşünüldüğünde n yerine n/2 elde etmek için, L 'nin
yarım tam sayıl ı kuantumlamas ını varsaymak gerekir; ı dr.' ise

Bu sonuç ilk olarak J.J.Thomson taraf ı ndan, Elements of the Mathematical

Theory of Electricity and Magnetims, Cambridge University Press, kitab ı -
n ı n üçüncü (1904) ve daha sonraki bask ı lar ı n ı n 284'üncü kesiminde veril-
mi ş tir. Kesim 284'deki dü ş ünce yolu bizimkinin tam tersidir. Thomson,
aç ı sal momentumun korunumundan, Lorentz kuvvetinin e(7 x B)/c manyetik
k ı sm ı n ı ç ı karmaktad ı r.
M.N.Saha, Ind.J.Phys. 10, 141 (1936); Phys.Rev. 75, 1968 (1949).
• H.A.Wilson, Phys. Rey. 75, 309 (1949).
 338

elektromanyetik alan için pek arzulanmayan bir varsay ımdır.

Son olarak, Dirac' ın (6.153)'e yol açan ilk düşüncesinin
(1931) basitleştirilmi ş bir tart ışmas ını verelim. Bir manyetik
tek-kuttun varl ığında bir elektronun kuantum mekani ğini tart ı-
şırken, elektromanyetik etkile şmelerin formalizmini olabildi-
ğince az değiştirmek ve örneğin etkileşme Hamiltoniyenini

e -› -4.
H ecT2 p . A
etk MC

standart biçiminde tutmak arzulanır. burada 15ve A, dış kaynak-

ların skaler ve vektör potansiyelleridir. Bu dedi ğimizi bir
manyetik yüke uygulayabilmek için, şu kurnazl ığı yapmak gere-
kir. g manyetik yükü, Şekil 6.10'da görüldüğü gibi, uç uca
eklenmiş bir çift-kutuplar zincirinin, ya da s ıkıca sarı lm ış
bir selenoidin bir ucu olarak düşünülür; diğer ucu sonsuza
uzanm ışt ır. Artık tek-kutup ve ona bağl ı ipliği (çift-kutuplar
zincirine ya da selenoide iplik ad ını takıyoruz) az çok doğal
olarak al ışı lmış elektromanyetik etkile şmeler çerçevesi içinde
iş leme sokulabilir; örne ğin art ık B = V x 7?' v.s. kullanabilir.
(5 .55)'den görüleceği gibi, -"X'' noktas ındaki bir drı."1 manyetik
çift-kutup elemanının doğurduğu elemansal dA vektör potansiyeli
şudur:

Şekil 6.10- Birinde bir çift-kutuplar zincirinin ve

diğerinde s ıkıca sarılmış bir selenoidin
ucu olarak g manyetik yükünün iki gösteri-
mi. Her ikisinin niplik"leri sonsuza
uzanmaktadır
 339

4 -4
(J- (x) = -dm x V( (6.160)
-

Öyleyse L çizgisi boyunca yerle şmiş bir çift-kutuplar ya da

selenoid ipliğinin vektör potansiyeli

()) = -g x 1 ) (6.161)
L
L -

olur. İpliğin dışındaki tüm noktalar için bu vektör potansiye-

li, ipliğin ucundan d ış a doğru ışınsal olarak uzanan bir
dönüle (rotasyonele) sahiptir; uzaklığın tersiyle değişir ve
dış a doğru integre edilmi ş akısı 4-Rg'dir. Bütün bunlar bir g
tek-kutbunun alanı için beklenen özelliklerdir. İpliğin
kendi üzerinde vektör potansiyeli s ıfırdır. Bu tekil davran ış
selenoidin içinde yoğun bir alan ına eşdeğerdir ve kutbun
dış a doğru olan ak ışını kald ırmak için iplik boyunca akının
bir dönüş katkısını (-ling) işin içine sokar. Şimdiyedek yalnı z-
ca uzun bir ince selenoidi betimledik. Kendi ba şına tek-kuttun
alanını göstermek için,

B V'
tek-kutup = xA- B

yazalım; burada B' yalnızca iplik üzerinde (selenoid içinde)

vardır. Bu noktadan sonra Dirac' ın düşüncesi şöyleydi: Elektro-
nun uzun ince selenoid ile değil de, bir manyetik tek-kutmp
ile olan etkileşmesini betimlemek için, elektronun tekil A.
alanını hiçbir zaman "görmemesi" sağlanmal ıdır. Öyleyse
elektronun dalga fonksiyonu iplik boyunca s ıfır olmal ıdır.
Dirac' ın bu keyfi varsayımı eleştirilere uğrad ı ; fakat bunlar ın
tart ışı lmas ı bizi çok ötelere götürür ve s ınırlı amacımı z için
can al ıcı da değildir. Dirac' ın daha sonraki çal ışmas ı (1948)
ipliklerin gözlenememezli ği sorununu ayr ıntıl ı biçimde i ş lemek-
tedir.
Bir tek-kutup ve onun L ipliği için uygun vektör potansiyel
olarak (6.161)'deki Â;(R) ifadesi benimsenirse, geriye yalnızca
ipliğin yerleşimindeki keyfilik sorunu kal ır. Açık olarak,
fiziksel gözlenirler ipli ğin nerede bulunduğuna bağlı olmamalı-
dırlar. Şimdi göstereceğiz ki değişik iplik konumlar ının
seçimi, vektör potansiyel için değişik ayar seçimlerine e şde-
ğerdir. Gerçekten de, Schrödinger denkleminin ayar değişmezliği
ve dalga fonksiyonunun tek-de ğerlilik gereksinimleri, Dirac' ın
(6.153) kuantumlama koşuluna yol açar. Şekil 6.11'de görüldüğü
gibi, L ve L' gibi değiş ik iki iplik dü şünelim. Bunlara ait
 340

Şekil 6.11- L ve L' gibi de ğişik iki dpliğin verdiği

tek-kutup vektör potansiyelleri il6n katı
açısının gradyenini içeren bir ayar donu şu-
mü kadar birbirlerinden farkeder; bu II, P
gözlem noktas ından C = L' - L konturiınun
gerdiği S yüzeyini gören kat ı açıdır.

iki vektör potansiyelin fark ı , S alanı çevresindeki kapal ı C =

L' - L yolu boyunca al ınan (6.161) integrali ile verilir.
Bunu, 205'inci sayfadaki Problem 5.1'e göre,
->ı .4, --D ->
A (6.162)
L' (x) = A L (x) + gVS2(x)

olarak hesaplayabiliriz; burada c ,7 gözlem noktas ından C

kapal ı eğrisini gören kat ı aç ıdır. = °)C. , 45-4 , =
45-(l ıc) (Wt,) biçimindeki ayar dönü şümleriyle kar şılaştırı l-
dığında görülür ki, ipli ği L den g ye değiştirmek ..)<= gfic
şümüne eşdeğerdir. fonksiylubradönü
Kuantum mekaniğinde elektromanyetik potansiyellerin ayar ın-
da yapılan bir değiştirmenin, dalga fonksiyonunu

,‘ikeie»c

uyar ınca dönüştürmek koşuluyla, Schrödinger denkleminin biçimi-

ni değişmez bırakt ığı çok iyi bilinmektedir* ; burada e parçac ı-

Bunun gösterilmesi çok kolayd ı r. Örne ğ in H.A.Kramers, Quantum Mechanics,

North-Holland, Amsterdam (1957); Dover bask ı s ı (1964), Kesim 62'ye bak ı n ı z.
 341

ğın yükü ve )( ayar fonksiyonudur. Buna göre, ipli ğin konumunda

L den L'ye olan bir değişmeye, elektronun dalga fonksiyonunun
faz ında bir düzeltme e şlik etmelidir:

= eı ceg ı c ır. (6.163)

Elektron S yüzeyini geçerken il birdenbire 411:kadar değiştiğin-

den,dalga fonksiyonunun çok değerli olmamas ı için

eg
= 2nn , n = 0, T 1, T 2, .
Tıc •

bağıntısının sağlanması gerekir. İşte bu Dirac' ın (6.153)

kuantumlama koşuludur. Gösterdi ğimiz gibi, tek-kutup ipli ğinin
yerleşiminden bağıms ız, ayar deği şmezliği ve dalga fonksiyonu-
nun tek değerli olmas ı gibi genel gereksinimlerden ç ıkmaktad ır.
Manyetik tek-kutuplar için verdi ğimiz bu tartışma, yalnızca
en temel kavramları içine almıştır. Kuşkusuz kuantumlama
koşulunun değiştirilmesi, manyetik tek-kutuplar ı ve elektrik
yüklerini içeren bir kuantum elektrodinamiği kurma girişimleri
ve sorunun başka yanları üzerine çok geni ş bir yaz ın vardır.
ilgilenen okuyucu, konuyu Amaldi'nin makalesinden ve bölüm
sonundaki kaynaklardan sürdürebilir.

KAYNAKLAR VE ÖNER İLEN OKUMA PARÇALARI

Faraday' ın indüksiyon yasas ını , Faraday diskleri ve e şku-

tuplu jeneratörler gibi hareketli devrelere uygulamak oldukça
çok özen ister. Bu konuda pek çok tartışma vard ır. İşte size
bir tek dergiden bir örnekleme:
W.V.Houston, Am.J.Phys. 7, 373 (1939),
D.R.Corson, Am.J.Phys. 24, 126 (1956),
D.L.Webster, Am.J.Phys. 31, 590 (1963),
E.M.Pugh, Am.J.Phys.32, 879 (1964),
Elektromanyetik alanlar ın enerji ve momentum korunum
yasalar ı hemen hemen her ders kitabında tartışılmaktadır. Akım
taşıyan devreler üzerine etkiyen yar ı-kararl ı akımların ve
 342

kuvvetlerin enerjisi, bizimkinden farkl ı olarak,

Panofsky and Phillips, Bölüm 10
da iyi bir biçimde "iş lenmektedir. Maxwell gerilim tensörü,
s ı vı ve kat ılardaki kuvvetler ele al ınarak, ayrıntıl ı biçimde
şu kitaplarda tart ışı lmaktad ır:
Stratton, Bölüm II,
Landau and Lifshitz, Electrodynamics of Continuous Media,
Kesim 15, 16, 34.
Korunum yasalar ı , yarı-kararl ı devre kuram ı , indüktans
hesaplar ı ve kuvvetler gibi genel konular
Abraham and Becker, Cilt I, Bölüm VIII ve IX'da
ve birçok mühendislik ders kitabında duru bir biçimde i şlenmek-
tedir.
Burada atlanm ış olan girdap ak ımlarının ve indüksiyon
ıs ıtmas ının örnekleriyle birlikte tart ışıldığı yer
Smythe, Bölüm XX'dir.
Daha önce değinildiği gibi, blok devre kavramlar ı ile
alanlar ın kullanıldığı anlatım arasındaki ilişki
Adler, Chu and Fano,
Fano, Chu and Adler
de verilmektedir. Rezonans oyuklar ının devre elemanlar ı olarak
betimlenmesi şu klasik makalede incelenmektedir:
W.W.Hansen, J.Appl.Phys. 9, 654 (1938).
Makroskobik elektromanyetizma denklemlerinin türetili şi
ile elektrik ve manyetik sistemlerin termodinami ğini
Robinson
okuyanı düşünmeğe yöneltecek biçimde tart ışmaktad ır.
Makroskobik Maxwell denklemlerinin istatistik mekanik
açıs ından türetilmesi, Hollandal ı fizikçiler için uzun süre
araştırma konusu olmuş tur. Onlar ın sonuçları iki kapsaml ı
kitapta yer almaktad ır:
de Groot,
de Groot and Suttorp.
Elektromanyetik alanlar ın enerjisi, momentumu ve Maxwell
gerilim tensörü, bir bakıma üstteki yazarlarla ve Brevik ile
(bak: sayfa 240, dip not) uyuşmaz bir biçimde
Penfield and Haus
taraf ından iş lenmektedir.
Madde içindeki makroskobik alan denklemlerinin ve dielekt-
 343

rik sabitlerinin ayrıntıl ı kuantum mekaniksel inceleni şini

araştırmak isteyen okuyucu için a ş ağı daki makaleler önerilmek-
tedir:
S.L.Adler, Phys.Rev. 126,413 (1962),
B.D.Josephson, Phys.Rev. 152, 21 (1966),
G.D.Mahan, Phys.Rev. 153, 938 (1967).
Elektromanyetik alanlar ın yans ıma ve dönme alt ındaki
simetri özellikleri şu kitapta tart ışılmaktadır:
Argence and Kahan.
Manyetik tek-kutuplar konusu geni ş bir yaz ına sahiptir.
Dirac' ın temel makaleleri yan ında, Amaldi'nin derleme yaz ıs ıy-
la Carrigan ve Goldhaber' ın makalelerini zaten söylemi ştik.
Tek-kutupların parçac ık fiziğiyle olan ilişkisi
J.Schwinger, Science 165, 757 (1969)
da tart ışılmaktadır. Yapılan baz ı deneysel aramalar ise şu
yazı larda anlat ı lmaktad ır.
Hart et al., Phys.Rev. 184, 1393 (1969),
Fleischer, Price and Woods, Phys.Rev. 184, 1398 (1969),
Alvarez et al., Science 167, 701 (1970).
Bu bölümdeki matematiksel konular dalga denklemi dolay ında
toplanmaktadır. Bir, iki, üç ve daha çok boyutta ilk de ğer
problemi şu kitaplarda tart ışı lmaktad ır (ikincisinde daha
fazla ayrıntı vard ır):
Morse and Feshbach, sayfa 843-847,
Hadamard.

PROBLEMLER

6.1- o) Boş uzayda ak ım taşıyan elemanlardan oluş an bir

sistem için, manyetik alandaki toplam enerjinin

1 f d3 x s d3x, ( ) . 34- ( ' )

W =
2
2c2 -

olduğunu gösteriniz; burada akım yoğunluğudur.

 344

b) Akım seki1lenimi İ , İ ' akımlarını taşıyan n

• n
devreden oluşuyorsa, enerjinin

1 n .2
W= 2 T_ L i i i Z 7M İİ
• 1=1 1=1 j>1 1.3 1

biçiminde ifade edilebileceğini gösteriniz. Öz-indüktanslar

(L)vekarşılıkl ı ~tanslar(W13 )için integral ifadeleri
sergileyiniz.

6.2- İki telli bir iletim hatt ı , d aral ıkl ı , a ve b yar ı-

çapl ı (d > a + b) geçirgenliksiz paralel bir çift telden
oluşmaktad ır. Akım, bir telden gidip diğerinden geri gelmekte-
dir ve her bir telin kesiti boyunca düzgün olarak da ğı lm ış tır.
Birim uzunluk ba şına öz-indüktans ın
2
2
c L . 1 + 2in (
ab )
olduğunu gösteriniz.

6.3 Bir devre, a yarıçapl ı uzun ince iletken bir kabuk

-

ile içteki eksen üzerinde b yar ıçapl ı paralel bir dönüş

telinden oluşmaktad ı r. Telin kesiti üzerinde ak ımın düzgün
olarak dağıldığını varsayarak, birim uzunluk ba şına öz -indük-
tansı hesaplayınız. İçteki iletken içi. boş ince bir tüp ise,
öz -indüktans nedir?
6,4 ,u geçirgenlikli homojen bir ortamda, eş eksenli
-

dairesel iki halkanın karşıl ıkl ı indüktans ının

419i f'(, 2
- k)K(k) -
2
E(k).1
M12 =
c 2 k5b k k
olduğunu gösteriniz; burada

2 4ab
k -
2 2
(o + b) + d

dir. a, b halkalar ı"' yarıçapları , d merkezleri aras ındaki

uzakl ık ve K ile E tam eliptik integrallerdir.
d ‹.< a,b ve a = b olduğunda, limit değeri bulunuz.
 345

6.5 Bir iletim hatt ı , keyfi fakat sabit kesitli iki

paralel mükemmel iletkenden oluşmaktad ır. Akım bir iletkenden
gidip diğerinden dönmektedir.

Birim uzunluk ba şına indüktans (L) ile birim uzunluk başına

sığa (C)'nın çarpımının

olduğunu gösteriniz; burada >: ve iletkenleri saran ortam ın

geçirgenliği ve dielektrik sabitidir, c ise boşlukta ışığın
hızıdır (Mükemmel iletkenlere yakın manyetik alanlar hakkında
Kesim 5.13'ün başlangıcında yapılan tart ışmaya bak ınız).
6.6- Uzaydaki yönelimleri sabit, fakat birbirlerine göre
olan uzakl ığı değişebilen iki ak ım halkas ı (sayfa 172, Şekil
5.3'deki gibi) düşününüz. Her bir halkanın o hakaya göre
sabit olan başlangıçları 0 ve 0 2'; her halkanın dlai ve4, d22
ının kendi başlangıçlarına göre koordinatlar ı x veelmanr
x 2.,
olsun
• Başlangıçların 2 Nolu halkadan 1 Nolu halkaya yönelmi ş
bagıl koordinat ına da diyelim.
o) Halkalar aras ındaki kuvveti veren (5.10) ifadesinden
hareket ederek, bu kuvvetin

F'12 =II'Q'M
ı 2 R 12(›)

biçiminde yaz ılabileceğini gösteriniz; burada M12 halkaların

karşılıkl ı indüktans ıdır:

M 12 () = 1
2
4i • ' 12
-> ı
x +R Ş
2

Ve halkaların yöneliminin R ile de ğişmediği varsayı lmaktadır.

b) Gösteriniz ki R'nin fonksiyonu olarak dü şünülen karşı-
 346

lıkl ı indüktans Laplace denkleminin bir çözümüdür:

y 2 1,4 (-})
= 0
R 12

Bu sonucun önemi şuradadır: Laplace denkleminin çözümleri tek

olduğundan, R'nin özel bir değeri için bir çözüm bulundu ğu
takdirde, böyle çözümlerin özelliklerinden yararlan ılabilir.

6.7.a yar ıçapl ı iki özde ş dairesel halka, kendi düzlemleri-

ne dik ortak bir eksen üzerine R uzakl ığında yerleş tirilmi ş ler-
dir
3 -4 -4
a) W 12 = (1/c))d x J A2 ifadesiyle Problem 5.4(b)'deki
A, sonucundan yararlanarak gösteriniz ki, halkalar ın karşı l ıkl ı
iNdüktans ı şudur:
2 oo
4n a -kR
M = dk e J2 (ka)
12 22
c

b) R > 2a için M 12 'nin aş ağıdaki açı l ıma sahip olduğunu

gösteriniz:

M = 2tt a
12
c

c) Laplace denkleminin çözümü için Kesim 3.3'deki yöntemle-

ri kullanarak, ayni düzlemde yer alan ve merkezleri aras ında
R ) 2a uzakl ığı bulunan a yar ıçapl ı iki özdeş dairesel halkan ın
karşı l ı kl ı indüktans ının

iL2 a +
9,a,5 375 a,7
+ +
12
c

olduğunu gösteriniz.
d) Ortak eksen üzerinde yer alan ve ayni düzlemde bulunan
halkalar aras ındaki kuvvetleri hesaplayınız; yanıtlarını z ı ,
Problem 5.10'un yan ı tlarına bağlayını z.

6.8- 3(x,t) m ıkroskobik akımı

j( x, t) = ci &.;c4 - ;(4. (t))

J J
 347

biçiminde yaz ılabilir; burada q, noktasal yükü ;?:,(t) noktas ında

bulunmaktadır ve cl >.(t)/cit! h ızına sahiptir Yük yoğunlu-
ğunda olduğu gibi, ak ı da, "serbest" (iletim) elektron
katkısı ile bağlı (moleküler) akım katkısı na parçalanabilir.
Kesim 6.7'deki ortalama alma i şlemlerini izleyerek ve h ızların
göresiz toplanmas ını varsayarak, <T(3t)5 ortalama ak ımını ele
al ını z.
a) Ortalama akımın, (6.92), (6,97) ve (6.98) tanı mlarıyla
birlikte, (6.96) biçiminde yaz ı labileceğini gösteriniz.
b) İç molekül hızları önemsenmeyen, fakat bir bütün olarak
hareket halinde bulunan (yani tüm n'ler için n = -Ni) bir ortam
için
-> -4 -4 ->
B - H = 4WM + (D - E ) x
c

olduğunu gösteriniz. Bu ifade, hareketli bir 1: kutuplanmas ının

etkin bir m ıknat ıslanma yoğunlı doğurduğunu söyler. [a) için
yol gösterme: (dilr/dt), /dt) gibi nicelikleri dü şünü -
nüz ve neye benzeiklerini gördünüz. Ayrıca
df(,--<'-)- n(t)) ->
= -vn . Vf(x - x n (t))
dt

olduğuna dikkat ediniz

6.9- Dielektrik sabiti E. olan a yar ıçapl ı bir dielektrik

küre başlangıca yerleştirilmiştir. x yönünde düzgün bir d ış E
elektrik alanı vardır. Küre z ekseni etraf ında açısal hızıyla
dönmektedir.
3 (E - ) E . 5
= (4, ) q.,-) . xz
5 £+ 2 °

olmak üzere, H = 44 1 gibi bir manyetik alanın var olacağını

gösteriniz; burada r > , r ve a'nın büyük olan ıdır. Hareket
göresizdir.
Dış alandaki dielektrik küre için Kesim 4.4'ün sonuçlar ını
kullanabilirsiniz.

6.10 Dielektrik sabiti E ve geçirgenliği,p olan düzgün ve

izotropik bir ortamda, kaynaklar ın ve elektromanyetik alanların
makroskobik bir sistemi için enerji ve çizgisel momentumun
korunumunu tart ışınız. Enerji yoğunluğu, Poynting vektörü,
alan -momentum yoğunluğu ve Maxwell gerilim tensörünün Minkowski
 348

ifadeleriyle verildiklerini düzgün bir hesaplamayla gösteriniz:

2 2
u = (EE + pH )

c -› 4
S - (E x H)
4 Tt

NE (•>,x
47(c

T EE E + . H. -
ı - o. . (EE 2 + juH2
ij tht [ i 3 ı 3 z. 13

E ve „la yerin fonksiyonlar ı olunca, ne gibi değişiklikler

ortaya çıkar?

6.11 Bir önceki problemde ko şulan varsay ımlar alt ında,

açısal momentumun korunumunu tart ışını z. Korunum yasas ının
diferansiyel ve integral biçimlerinin

-4
. M = 0
"?t mek alan ) +
ve
-4 .<-->
dt mek alan )d3 x +Ç n . M da . O
V S

olduklarını gösteriniz; burada alan ın açısal momentum yoğunlu-

ğu
-> -4 -4
= x x g = -4x x ( E x H )
Alan 41Tc

dir ve açısal momentumun ak ışı şu tensörle betimlenir:

M =Txx

Not: Burada M. . ve T. için diyadik gösterimini kulland ı k.

İki yönlü ok olddQa aç ı bir anlama götürür. Örne ğin 5' .
j'yinci bileşeni Zn.M. . olan bir vektördür. İ kinci mertebeden
olan M üçüncü mer2elge.641 bir tensör gibi yaz ılabilir: M =
ijk
 349

T. - T. x. . Fakat j ve k indislerine göre antisimetriktir;

ık ı
bölece yalnı z üç bağıms ı z elemana sahiptir. i indisini de
kat ınca, M. dokuz bileşenli olur ve ikinci mertebeden bir
sözdetensöiSlarak yaz ı labilir.

6.12- Bir enine düzlem dalga, bo ş luktan dik olarak mükemmel

soğurucu bir düz ekrana dü şmektedir.
a) Çizgisel momentumun korunumu yasas ından gösteriniz ki,
ekran üzerine uygulanan bas ınç ( ışın ım bas ıncı ), dalgada hacim
birimi taşına düşen alan enerjisine e şittir.
b) Güneşten gelen elektromanyet ı)( enerji ak ısı yeryüzeyinin
yakınlarında yaklaşık 0,14 2wat/cm 'dir. Gezegenleraras ı bir
"yelkenli araç" 10 gr/cm yüzeysel kütle yoğunluklu bir
yelkene sahip olsa ve di ğer ağırlı kları önemsenm9seydi, güneşin
ışınım bas ıncı nedeniyle maksimum ivmesi cm/sn cinsinden ne
olurdu? Bu ivme, güneş "rüzgar ı "na (parçac ık yayımı ) ait
ivmeyle nas ıl karşı laştırıl ır?

6.13- İki-giri ş li, çizgisel bir pasif şebekenin Y = G - iB

admitans ı için, Kesim 6.10'da karmal Poynting teoremi arac ı l ığı
ile alan nicelikleri cinsinden verilen tan ımı gözönüne al ını z.
a) (6.134)'ün karmal eşleniğini düşünerek, ışınım kaybını
da kapsayan genel hal için G iletirli ğine ve B al ınırl ığına
değgin genel ifadeler elde ediniz.
b) Düşük frekanslar için (6.139) ve (6.140)'a eşdeğer
ifadelerin

G = 1 jr _,2
Ğrİ EJ
3
d x
1
I V

3
B- we ) d x
IVi l`
oldukların ı gösteriniz.

6.14- Bir paralel plakal ı kondansatör, a ve b kenarl ı

mükemmel iletken iki dikdörtgensel düz levhadan olu şmaktad ır
ve levhalar aras ı d uzakl ığı a ve b'ye göre küçüktür. Ak ım, b
uzunluklu komşu kenarlar boyunca düzgün olarak verilir ve
al ın ır. Kondansatörün bu ucunda tan ımlanan giri ş akımı ve
gerilimi ile, Kesim 6.10'daki alan kavramlarını kullanarak
giriş impedans ını ya da admitans ını hesaplayınız.
 350

a) Kondansatördeki elektrik ve manyetik alanlar ı , saçak

alanlar ını önemsemeksizin, frekans ın ikinci kuvvetine kadar
doğru olarak hesaplay ınız.
b) Gösteriniz ki (6.140) reaktans ı , frekans ın kuvvetleri
cinsinden uygun bir dere2eye kadar, C = ab/43-td s ığas ı ile ona
seri bağl ı L = 4rcad/3tc indüktans ından oluşan bir blok devre
için elde edilenle ayn ıdır; burada c ışık hı zıdır.
6.15 - a yarıçapl ı bir ideal dairesel paralel plakal ı
kondansatörde plâkalar aras ı uzakl ık d « a'dır ve şekilde
görüldüğü gibi eksensel tellerle bir ak ım kaynağına bağlıdır.
Teldeki ak ım T(t) = J coswt'dir.
o

a) Plâkalar aras ındaki elektrik ve manyetik alanları ,

frekans ın (ya da dalga say ıs ının) ikinci kuvvetine kadar,
saçak alanlar ının etkisini önemsemeksizin, hesaplayını z.
b) (6.140)'daki X reaktans ının tanımında i şe karıs ına we
ve wm 'nin hacim integrallerini, «ı 'nın ikinci kuvvetine kadar
ını z. Bir plaka üzerindeki toplam yük Q. olmak üzere, hesaply
= iQ cu ile tan ımlanan İ . giriş akımı cinsinden bu enerji-
i
lerin
-
i
ii I2d Iiii 2d
3
w dx
5 w d3x - (1 +
cf,a
2

-Ç e m 2 2
U a2 8c 12c

olduklar ını gösteriniz.

2
9) Ayr ıca gösteriniz ki eşdeğer seri devre C = a /4d, L =
d/2c 'ye sahiptir ve sistemin rezonans frekans ı için bir
kestirme LO ez 2F1 c/aidır. J (x)lin ilk kökü ile kar şılaş-
r. o
t ırın ı z.

6.16 Bir iletken ya da yar ı-iletken içinde bir d ış elekt-

-

rik alan yard ımıyla bir ak ım oluşturulur ve dış ardan bir enine
 351

manyetik alan uygulan ırsa, uygulanan dış elektrik (ak ımın

yönünde) ve manyetik alanlar ın her ikisine de dik yönde bir
elektrik alan bileşeni ortaya çıkar; böylece iletkenin kenar-
ları aras ında bir gerilim fark ı oluşur. Bu olay Hall etkisi
olarak bilinir.
a) Elektromanyetik alanlar ın dönmeler ve uzaysal yans ımalar
altındaki özelliklerini kullanarak ve s ıfır manyetik alan
şiddeti dolay ında Taylor serisi aç ı lımlarını varsayarak göste-
riniz ki, izotropik bir ortam için Ohm yasas ının genelleştiril-
mesi (manyetik alana göre ikinci dereceye kadar do ğru)
,› 2 -> • -3. -.1
E = + R(H x J) + pH J + . J)11

biçiminde olmal ıdır; b ırada J, manyetik alanın yokluğu halinde-

ki dirençliliktir; R'ye ise H211 katsay ısı denir.
b) Zaman terslenmesi değişmezliği gereksinimleri hakk ında
ne denebilir?
6.17- a) Çift-kutup momenti bir çekirdek manyetonuna
(41/29,c) eşit olan bir manyetik çift-kutbun orta düzlemi
üzerinde 0,5 angström ötede bulunan en küçük manyetik yüklü
bir Dirac tek-kuttuna etkiyen kuvveti dyne cinsinden hesapla-
yınız.
b) Hesapladığınız bu kuvveti atomik kuvvetlerle, örne ğin
aynı uzakl ıkta duran yükler aras ındaki elektrostatik kuvvetle,
spin-yörünge kuvvetiyle ve a şırı-ince etkileşmeyle karşılaştı-
rınız. Manyetik tek -kutuplar ın manyetik momentli çekirdeklere
bağlanmas ı sorusu konusunda dü şüncelerinizi söyleyiniz. Tek-
kutbun kütlesinı en az ından bir proton kütlesi kadar varsay ı-
nız.
Kaynak: D.Sivers, Phys.Rev. D2, 2048 (1970).

6.18- Bir manyetik tek-kutup ve ona ta ğlı L ipliğinin

vektör potansiyeli için Dirac ifadesini gözönüne al ını z:
-> •4

A(X) =
.ÇL
dq.! x (x - x')
ıX -

Belirli olsun diye, tek-kutbun başlangıçta bulunduğunu ve

ipliğin negatif z ekseni boyunca yerle ştiğini varsayınız.
-ı
a) A'yı açık olarak hesaplayınız ve küresel koordinatlarda
 352

Ar = 0 Ag = O ve

g(1 - cos8) 9
A, = (g/r) tan
r sine 2

bileşenlerine sahip olduğunu gösteriniz.

b) B = V x A'nın, belki de e =Tt dışında, bir noktasal
yükün Coulomb-tipi alan ı olduğunu doğrulayınız.
c) Hesapladıgınız B'yi kullanarak, şekilde görülen Rsine
yarıçapl ı dairesel halka içinden geçen toplam manyetik ak ının
değerini bulunuz. O < T/2 ve e ). TV2 hallerini ayr ı ayrı ele
aliAlz; fakat hep yukar ıya doğru olan ak ıyı hesaplayını z.
d) Halka dolayında ft4, 'den, halka içinden geçen toplam
manyetik akıyı saptayınız. (c)'de bulunan sonuçla kar şılaştırı -
nız ve 0 < e -11V2 için eşit olduklarını , fakat n/2 <
<:-K için aralar ında sabit bir fark bulunduğunu gösteriniz. Bu
farkı yorumlayınız.

6.19- Coulomb ayar ının kullanılmas ına karşın, neden ve

sonuç ilişkisi (causality)'nin ve sonlu yay ı lma h ı zının hâlâ
ayakta durduğunu gösteren bir örnek, t = O'da parlayıp sönen
bir çift-kutup kaynağıyla sağlanır. Etkin yük ve ak ım yoğunluk -
ları
= b(x)â(y) 5 1 (z),St
 353

Jz (;t,t) = —S(,)5( y )5(z) b(t)

dir; burada üs i ş areti, argümana göre türevi gösterir. Bu
çift-kutup birim ş iddettedir ve negatif z yönüne do ğrudur.
a) Anl ık (6.45) Coulomb potansiyelinin

(1)(X›,t) = -8(t) z3
r

olduğunu gösteriniz.
b) J
e enine akım ının
e
2 3
J (x,t) =
e
- () 3 ;(5(›t) 3
33 ri(e- . n)
4nr 4nr

oldOunu gösteriniz; delta fonksiyonunun önündeki 2/3 çarpan ı ,

z/r 'ün gradyenini (4.20) denklemine göre i şleme sokmaktan
gelmektedir.
c) Elektrik ve manyetik alanlar ın neden-sonuç ili şkisine
sahip olduklarını gösteriniz ve elektrik alan bileşenlerini
aşağıdaki gibi bulunuz:

E (2' t) = -g'(r-et) + r3
(r-ct) - ---8(r-ct) sine cose cos0
x ' 2
r

Ey cos yerine sinO yazmak koşuluyla E gibidir ve

x

E (3.t t) = 2 Esin2 e (r-ct) + (3cos 20-1). 61(r-et)

8(r-c t) )
z ( 2
r r

Yol gösterme: (b)'deki yanıt enine akımı açık biçimde sergile-

mekle birlikte, (c) şıkkında vektör potansiyeli ve alanlar ı
hesaplamak için (6.69) denklemi ve daha az aç ık olan
-5. . .„
Je (x ' ) = - 8' (t) Le; 5(3-'<') + 1 -* 1 i
4n V "";z ( r )

ifadesi
ifadesi kullanı labilir. Bir ba şka yöntem ise, ve 5' e
zamana göre Fourier dönü şmüş lerini, (6.62) Green fonksi-
yonu ve Bölüm 16'dan bu Green fonksiyonunun küresel dalga
aç ı l ım ın ı kullanmakt ır.
 354

7
DÜZLEM ELEKTROMANYETIK DALGALAR VE DALGANIN YAYILMASI

Bu bölüm, s ınırsız ya da yar ı-sonsuz ortamlardaki düzlem

dalgalar ile ilgilidir. Önce iletken olmayan ortamlardaki
düzlem elektromanyetik dalgalar ın temel özellikleri -enine
nitelikleri, çizgisel ve dairesel kutuplanma durumlar ı-i şlene-
cektir. Daha sonra düzlemsel bir ara-yüzeyde yans ıma ve kırı lma
için Fresnel formülleri türetilecek ve uygulanacakt ır. Bunun
ard ından dielektriklerin, iletkenlerin ve plazmalar ın yüksek-
frekansta dağıtma (dispersion) özellikleri özetlenecektir.
Sıvı suyun kır ı lma indisi ve soğurma katsayıs ı , 20 basamakl ı
bir frekans aral ığında panoramik bir biçimde sergilenerek
doğanın zenginliğ i gösterilecektir. Daha sonra iyonosferde
yayılmanın basitleştirilmi ş bir tart ışmas ı verilecek; bunu da
bir iletken ya da yitirimli ortamdaki dalgalar izleyecektir.
Bunun ardından faz h ızı ve grup h ı z ı kavramları ile dağıtıc ı
bir ortamda ilerlerken bir atman ın (pulse) ya da dalga paketi-
nin dağılması işlenecektir. Önemli bir konu olan neden-sonuç
ilişkisi ve bir ortam ın dağıtıc ı özellikleriyle ilgili sonuçla-
rı oldukça ayrıntı l ı bir biçimde tart ışı lacak, Kramers-Kronig
dağı tma bağıntıları verilecek ve bunlardan çe şitli toplam
kurallar ı türetilecektir. İ lk kez Sommerfeld ve Brillouin
(1914) taraf ından tart ışı lmış olan, fakat ancak son y ıllarda
deneyle s ınanan bir klasik problem, bir dağı t ıcı ortamda bir
sinyalin çok ötelere varmas ı problemi ile bu bölüm son bulacak-
tır.

7.1- İletken Olmayan Ortamda Düzlem Dalgalar

Elektromagnetik alan ın sağladığı Maxwell denklemlerinin

temel özelliği, bir noktadan di ğerine enerji taşınmas ını
gösteren ilerleyen dalga çözümlerine sahip olu şudur. En basit
ve en temel elektromanyetik dalgalar enine düzlem dalgalard ır.
Yere göre sabit geçirgenlik ve al ınganl ı kla betimlenen iletken
olmayan basit ortamlarda bu tür çözümlerin nas ı l elde edilebi-
leceklerini görmekle i şe başlayal ım. Kaynakların yokluğu
halinde, sonsuz geni şlikteki ortamda Maxwell denklemleri
şöyledir:
 355

-4 -4 -4 -4 1 2■ 13 = O
V . E = 0 V x E + c—.?)-t
(7. 1)

V . B = 0 x 911E - O
c "bt

Burada ortam ,u ve E. parametreleriyle karakterize edilmekte ve

bunların şimdilik frekanstan bağıms ı z olduklar ı varsayılmakta-
dır. Sağdaki iki denklemi birle ş tirip ıraksamalar ın s ıfır
olduklarını kullanarak, kolayca E ve B'nin her kartezyen
bileşeninin şu dalga denklemini sağladığın ı buluruz:
2
2
V u 122 0 (7.2)
v at
Burada

V=
c
(7.3)
\IPE
ortamın karakteristiği olan h ız boyutunda bir sabittir. (7.2)
dalga denklemi ünlü düzlem dalga çözümlerine sahiptir:
-4 -4
ik.x -iwt
u = e ( 7.4)

Buradaki CA> frekans ı ve k dalga vektörünün büyü.klüğü aras ında

k = (k) = viı
rE"E. (.4) (7.5)

bağınt ıs ı vardı r. Yalnı zca bir yönde, diyelim ki x-yönünde,

ilerleyen dalgalar ı ele al ırsak, temel çözüm şudur:

u(x,t) = A e ikx - iwt + B e -ikx - iwt (7.6)

Bu çözüm, (7.5) kullanılarak

u k(x' t) - A e ik(x-vt) + B e-ik(x +vt)

biçiminde yaz ı labilir. v h ı z ı k'n ın fonksiyonu değilse (yani

dağı tmas ı z bir ortam, ,ı ,E. frekanstan bağıms ı z), (2,44) ve
(2.45) Fourier integral teoreminden biliriz ki çizgisel üstüste
gelme yoluyla uk (x,t)'lerden aş ağıdaki biçimde bir genel çözüm
kurabiliriz:
 356
u(x,t) = f(x -vt) + g(x + vt) (7.7)
Burada f(z) ve g(z) keyfi fonksiyonlard ır. Bunun (7.2) dalga
denkleminin bir çözümü olduğunu doğrudan doğruya gerçeklemek
kolayd ır. (7.7) denklemi, v'ye eş it yayılma hızlarıyla sağa ve
sola doğru ilerleyen dalgalar ı gösterir; v'ye dalgan ın faz
hızı denir.
Eğer ortam dağıtıcı ise, yani )JE çarp ımı , frekans ın bir
fonksiyonu ise, üstteki tart ışmanın bazı kısım.larının değiş-
tirilmesi gerekir. (7.1)'deki denklemleri birle ştirmeden önce
tkı 'ya göre Fourier integral aç ılımı yaparak, Helmholtz dalga
denklemine var ıl ır:
2
V u + )u£, W2
2
u = O (7.8)
c

k hâlâ (7.5) ile verilmektedir. Bu, her frekans bile şeni için
düzlem dalga çözümlerinin (7.4) şeklinde olduklar ını söyler.
Ancak dalgay ı x ve t'nin fonksiyonu olarak yeniden kurdu ğumuz-
da, dağıtma bazı düzeltmeler doğurur. (7.7) denklemi artık
geçerli değildir. Dalga yay ıldıkça biçimini değiştirir (7.8,
7.9 ve 7.11 kesimlerine bak ınız).
(7.4) ve (7.5) temel düzlem dalgas ı , (7.8) skaler dalga
denklemini sağlar. Fakat biz hâlâ elektromanyetik alanlar ın
vektör niteliğini ve Maxwell denklemlerini sa ğlamaları gerekti-
ğini göz önünde tutmal ıyız. Karmal niceliklerin gerçel k ısımla-
rını alarak fiziksel elektrik ve manyetik alanların elde
edildiklerini anla şma olarak benimsersek, düzlem dalga alanla-
rının
(3-‹*,t) i(4t
(7.9)
73.(3t,t) = .33 e x - iwt
•

biçiminde olduklar ını varsayabiliriz; burada 1- ,'B ve n uzay

ve zamana göre sabit vektörlerdir. E ve B'nin her bileşeni,
2
2 n=jus CA)2
k
c

olmak koşuluyla, (7.8) dala denklemini sa ğlar. (7.5)'i yeniden

bulmak için, 7i vektörünü n . n = 1 olarak varsaymak gerekir.
Dalga denklemi sağlandığına göre, geriye yaln ızca (7.1) denk-
lemlerini geçerli bı rakan vektörel özelliklerin saptanmas ı
kal ır. (7.1)'deki =aksama denklemleri
 357

X
Şekil 7.1- Yayı lma vektörü it ve iki dik kutuplanma
vektörü E1 ve ;.

-*
n = 0 ve n . 0 (7.10)

olmas ını gerektirir. Buna göre E ve -11 1 nin her ikisi de yayılma
doğrultusu 7-7 ye dik demektir. Böyle bir dalgaya enine dalga
denir. Dönül denklemleri bir s ınırlama daha getirir:

g. = (7.11)

->
n gerçel ise, (7.11) bağıntıs ı i! vet-SS 'nin aynı faza sahip
olacaklarını söyler. Bu durumda, Şekil 7.1'de görüldüğü gibi,
("g.ıl E2' n) olarak göstereceğimiz karşı lıkl ı dik bir gerçel
birim vektorler cümlesi tan ımlamak yararl ıdır. Bu birim vektör -
ler cinsinden E ve c33 alan ş iddetleri şöyle yaz ılabilir:

= FT?: E (7.12)
siEo o
Ya da;
..z: -1,- „
--., (7.12')
k_- -= E E'
2 o ' .:b = -E rii- -i Eroo
 358

Burada E ve karmal'da olabilen sabitlerdir. (7.9) ve

(7.12) yâp da (7.12') ile tanımlanan dalga, T-t yönünde ilerleyen
enine bir dalgad ır. Bu dalga, karmal Poynting vektörü

S = 12 4 Ex H
-K

nin gerçel kısmıyla verilen zaman ortalamal ı bir enerji akısını

betimler. Enerji akışı (birim zamanda birim yüzeyden geçen
enerji) şudur:

(7.13)

Zaman ortalamal ı enerji yoğunluğu ise

-* -*
u = 1 «EE . E + B .
167Z
olup, bu da bize

u= 1E (7.14)
8TÇ °

sonucunu verir. (7.13)'ün büyüklüğünün (7.14)'e oranı , (7.3)°.

den beklendi ği gibi, enerjinin ak ış h ı z ının v = cAW olduğunu
gösterir.
(7.11)'in altındaki tart ışmada gerçel bir birim
vektör olduğunu varsayd ık. Bu, düzlem dalga için en genel
olas ı çözümü vermez. 7-i'nin karmal olduğunu ve i ı =R + in
olarak yaz ı ldığını varsayal ım. Bu durumda (7.9)'dakı üstei
çarpan şu hale gelir:
. . .
e ıkn . x - ıwt = e -knI.x e ı knR . x - ıcot

Dalga baz ı yönlerde üstel olarak artmaya ya da azalmaya sahip

olur. Böyle bir dalgaya homojen olmayan düzlem dalga denir.
 359

Sabit genlik ve sabit faz yüzeyleri hâlâ düzlemlerdir; fakat

artık birbirlerine paralel de ğildirler. (7.10) ve (7.11)
bağıntı ları hâlâ vard ır. 7-*.ı . n = 1 gereksinimi gerçel ve sanal
kısimlara sahiptir:
2 2
nR n . 1
I
(7.15)
-4>
nR . n, = 0

Bu koşullardan ikincisi 1:0 ve ri'nin birbirlerine dik oldukla-

rını gösterir. Koordinat eksenldri o şekilde seçilebilir ki TiR
x-yönüdevÎ olsun.7'yi

n = e coshO + le s ınhO (7.16)

2

biçiminde yazarsak (7.15)'deki ilk denklem genel olarak sa ğla-

nabilir; burada 8 gerçel bir sabit, 74' ve e ise x ve y yönle-
rinde gerçel birim vektörlerdir ve r2 ile karıştırılmas ın!).
Bu durumda .1! = 0 koşulunu jağlayan en genel vektörü
şudur:

= sinhe - e 2 cosi-1+3)A + e 3 A' (7.17)

Burada A ve A' karmal sabitlerdir. 8 0 için '%!.. genel olarak 7-4i

yönünde bileşene sahiptir. Kolayca doğrulanacağı gibi, IO = 0
için tekrar (7.12) ve (7.12') çözümleri bulunur.

Bölümün sonraki k ısımlarında tam iç yans ıma ve bir iletken

ortamda k ırılma konuları tart ışıl ırken homojen olmayan düzlem
dalgalarla ilgili basit örneklerle kar şılaşacağız. iletken
ortamda kırılma halinde homojen olmama niteliğinin karmal n
birim vektöründen değil de, karmal dalga sayısından ileri
geldiğini şimdiden belirtelim. Homojen olmayan düzlem dalgalar,
dalgalar için s ınır değer problemlerinin incelenmesinde ga ıel
bir temel olu ştururlar ve özellikle iki boyuttaki k ırınımın
çözümünde yararl ıdırlar. ilgilenen okuyucu, konuyu örnekleriyle
birlikte geni ş biçimde i ş leyen Clemmow'un kitab ına başvura-
bilir.

n karmal is, birim büyüklü ğ e sahip olmad ığı na dikkat ediniz; yani n..n = 1
olmas ı rOl = 1 olaca ğı n ı söylemez!
 ▪

360

7.2- Çizgisel ve Dairesel Kutuplanma, Stokes Parametreleri

(7.9) ve (7.12) düzlem dalgas ı , elektrik alan vektörü

daima -ir doğrultusunda olan bir dalgad ır. Böyle bir dalgaya,
Ei kutupfanma vektörü olmak üzere, çizgisel olarak,kutuplanm ış-
tır denir. (7.12') ile betimlenen dalgan ın ise E2 kutuplanma
vektörü doğrultusunda çizgisel olarak kutupland ıği ve birinci-
sinden çizgisel olarak bağıms ız olduğu aç ıktır. Dolayısıyla bu
iki dalga, yani

E
ık . x - iwt
E. E e
ı ı ı
. 4
E = E E e ık 'x - ikıt (7.18)
2 2 2
k x E.
3 j=
k

-k= kn yönünde yayılan en genel homojen düzlem dalgayı vermek

üzere birleştirilebilir:
k Uot
E(x,t) = (E E ı + .› 2 E 2 ) ei x (7.19)
i

E ve E genlikleri, farkl ı kutuplu dalgalar arasında bir faz

farkı olanağı verebilecek karmal say ılardır.
El ve E, ayni faza sahipseler, (7.19) çizgisel kutuplu bir
dalgayı gösterir; kutuplanma vektörü Eiile (9 = tan 1 (E2 /Eİ )
kadarl ık bir açı yapar ve genli ğinin büyüklüğü E = [E2i +
dir (bak: Şekil 7.2).
E ve E farklı fazlara sahipseler, (7.19) eliptik olarak
kutupiudur. 2Bu nun ne demek olduğunu anlamak için, en basit hal

olan dairesel kutuplanmayı ele alalım. Bu durumda E ve E 2

ğe sahiptir, fakat aralar ında 90° 'lik fdk farkıaynibükl
vardır. E ortak gerçel genlik olmak üzere, (7.19) dalgas ı şu
şekle gir8r:

E(x,t) = E (-!'ı + iwt (7.20)

o
 361

Ekswıleri öyle seçelim ki dalga pozitif z yönünde yayı ls ın,

ve. E 2 de sırasıyla x ve y yönlerine gelsin. Bu durumda, (7.20)'
nin gerçel kısmını alarak elde edilen gerçek elektrik alan ın
bileşenleri şunlardır:

E (">2›,t) = E cos(kz -cot)

x o (7.21)
E ( › t) = E sin(kz -Lot)
Y o

Uzayda sabit bir noktada (7.21) alanlar ı öyledir ki, elektrik

vektörü hiyüklükçe sabittir, fakat Şekil 7.3'de görüldüğü
gibi 3 O0 frekans ıyla bir daireyi süpürür. Üst i şaret için ( +
ig9 ), gözlemci üzerine gelen dalgaya yüzünü döndü ğünde elektitik
vektörünün dönmesi saatinkinin ters yönündedir. Optikte bu
dalgaya sola dairesel kutuplu denir. Bununla beraber, modern
fizik terminolojisinde böyle bir dalgaya pozitif helisiteye
sahiptir deriz. Son tanımlama çok daha uygun gibi görünmekte-
dir, çünkü böyle bir dalga z-ekseni üzerinde aç ısal momentumun
pozitif izdüşümüne sahiptir (bak. Problem 7.21). Alt i şaret
için ( i;), dalgaya doğru bakıldığında dönmesi saat
yönündedir; dalga sağa dairesel kutupludur (optik); negatif
helisiteye sahiptir.
(7.20)'deki dairesel kutuplu iki dalga, genel bir kutuplan-
ma durumunu betimlemek için çok uygun bir temel alanlar cümlesi
oluştururlar.

Şekil 7.2- Çizgisel kutuplu bir dalganın elektrik alanı .

 362

-4. . .`4,

'Pr(3t,t) = E0(-gı + 15-4>2 ) e ık • x ıtut

Şekil 7.3 Dairesel kutuplu bir dalganın elektrik alanı .

-

Ş imdi aş ağıdaki karmal dik birim vektörleri tan ımlayal ım:

1
£t = — (E + E ) (7.22)
2

Şu özelliklere sahiptirler:

E, . = O

. = O (7.23)

. =
+ +

Bu durumda, (7.19) 1 a eşdeğer, genel bir temsil şudur:

if? x - icat
= + ) e (7.24)

Burada E ve E karmal genliklerdir. E ve E farkl ı büyüklük-

lere, fat› ,aYnı faza sahipseler, (7J-4) ifadesi, elipsin ana
eksenleri E ve E doğrultularında olmak üzere eliptik kutuplu
ı 2 .
bir dalgayı goster ır. Yar ı -büyük eksenin yar ı-küçük eksene
oran ı 1(1 + r)/(1 - r)I'dir; burada r = E /E + 1 dır. Eğer genlik-
ler_ aras ında bir faz farkı bulunuyorsa, o zaman kolayca göste-
rilebilir ki, E vektörü taraf ından çizilen elips ( ıX/2) açısı
 363

kadar dönmüş eksenlere sahiptir. Şekil 7.4 eliptik

nı n genel halini ve uzayda verilen bir noktada hem E hem de B
tarafından çizilen elipsleri göstermektedir.
r = ±1 için tekrar çizgisel kutuplu bir dalga buluruz.
Bir düzlem elektromanyetik dalga bilinen (E ,E 2 ) veya (E+ ,
E ) katsayllarlyla ya (7.19) ya da (7.24) şeklinde yaz ı labilir-
se, o zaman onun kutuplanma durumunu biliriz. Uygulamada ters
problem ortaya ç ıkar. Dalganın (7.9) biçiminde olduğu verildi-
ğinde, demet üzerindeki gözlemlerden kutuplanma durumunu tüm
ayrıntılarıyla nas ıl belirtebiliriz? 1852'de G.G.Stokes tara-
fından önerilmi ş olan dört Stokes parametresi bunun için
yararl ı bir araçtır. Bu parametreler alan ş iddetlerine göre
ikinci derecedendir ve yalnı zca bir çizgisel kutuplayıcı ve
bir çeyrek-dalga plâkas ı ya da eşdeğerleri ile birlikte şiddet
ölçümleri aracı lığıyla belirtilebilirler. Bunlar ın ölçümü
dalganın kutuplanma durumunu tam olarak belirtit.

Şekil 7.4- Eliptik kutuplu bir dalga için elektrik

alanı ve manyetik indüksiyon.

Bizi Stokes parametrelerine götürebilecek gözlem şudur:

z-yönünde yayılan bir dalga içen

. E .E, .E, E (7.25)

skaler çarp ımları , s ıras ıyla x doğrultusunda çizgisel kutuplu,

y doğrultusunda çizgisel kutuplu, pozitif helisiteli ve negatif
helisiteli ışınım genlikleridir. Dairesel kutuplanma için,
(7.23) ile tutarl ı olarak, uygun kutuplanma vektörünün karma'
eşleniğinin kullanılmas ı gerektiğine dikkat ediniz. Bu genlik-
lerin kareleri, her bir tür kutuplanma için bir şiddet ölçüsü
verir. Faz ile ilgili bilgi de gereklidir ve bu vektörel
 364

çarpımlardan elde edilir. Stokes parametrelerinin tan ım ını ,

hem çizgisel kutuplanma ve dairesel kutuplanma bazlar ına göre
(7.25) 1 deki izdüşürülmüş genlikler cinsinden, hem de bileşenle-
rin genlikleri ve bağıl fazları cinsinden aç ık olarak verece-
ğiz. İkinci amaç için (7.19) ve (7.24)'deki skaler katsayı ların
herbirini büyüklük kere bir faz çarpan ı olarak tanımlayal ım:

iS io‘
E = a e ı ' E2 = a2 e
(7.26)
E = a e
is5
+ e
i 6-
+ + E_ = a_
_,,.
Çizgisel kutu planma baz ı (E E ) cinsinden Stokes parametrele-
1' 2
ri şöyledir: *

+ + a2
= a+
so - l ı ' I 2' I 2
_ a2 a2
(7.27)
s ı = 1'1 . -1 2 ı - 2

s2 = 2Re [(i*I :) * (e.2 2a1a2 cos(62 - 05.1 )

53 = 2Im = 2a1 a2sin(52 -k)

B nun yerine dairesel kutuplanma baz ı (E.+' E_) kullanıl ırsa,

tanımlar şöyle olur:

s o =^ E. . -11 2 + 12 = + a2

s = 2Re [.(* . . = 2a (7.28)

• + + a- cos(c5' -

s 2 = 2Im [(-C . .E) 3 = 2a+a sin(,8 -S+ )

s3 = g4E
+ 2
12 = a+ a2

(7.27) ve (7.28) ifadeleri, iki baza göre Stokes parametreleri-

nin rollerinin yeniden düzenlenişini göstermektedir. s o para-

Stokes parametreleri için gösterim ne yaz ı k ki tek tür de ğ ildir. Stokes'un

kendisi (A,B,C,D) kullanm ış t ı r; di ğ er harflendirmeler (I,Q,U,V) ve (I,M,C,
5)'dir. Bizim gösterimimiz ise Born ve Woff'unkidir.
 365

metresi her iki halde de dalgan ın bağıl şiddetini biçer. s

parametresi çizgisel x kutuplanmas ının çizgisel y kutuplanmas ıl
na olan üstünlüğünü belirtirken, s 2 ve s 3 ise çizgisel bazda
faza ilişkin bilgiler verir. (7.28)'den görüyoruz ki, s 3
ğı l şiddetindeki parmetsiozfvnegatihlsrnba
fark yorumuna sahiptir; ~iki.' bazda s ve s fazlarla ilgili-
dir. Yalnı zca a a ve (5 -Jı gibi üç nicel ıge bağlı oldukla-
rından, bu dört 2
1' Stokes 2
parametresi ba ğıms ı z değildir. Şu
bağıntıyı sağlarlar:
2 2 2
s = s + s 22 + s 3 (7.29)
o

Stokes parametrelerinin ölçülmesi ve böylece bir düzlem

dalganın kutuplanma durumunun saptanmas ı için gerekli işlemsel
basamaklar ın tartışı lmas ı bizi çok uzaklara götürür. Ayr ıntılar
için okuyucuya Stone'un 13.13 Kesimini sal ık veririz. Değinmek-
le yetineceğimiz önemli bir problem de hemn hemen tek-renkli
ışınımdır. Işınım demetleri, haz ır amaçlar için yeterince
tek-renkli olsalar bile, gerçekte sonlu dalga katarlar ının
üstüste gelmesinden olu şmaktadırlar. Dolay ısıyla Fourier teore-
mi aracı lığıyla bir frekans bölgesini kapsarlar ve tamam ıyla
tek renkli değildirler. Bunu dü şünmenin bir yolu, (7.26)'daki
a. genliklerinin ve 8 fazlarının zamanla çok yavaş değiştiğini
sklemektir; buradaki i"çok yava ş " deyişi w frekans ına göredir.
Bu durumda gözlenebilir Stokes parametreleri oldukça uzun bir
zaman aralığı üzerinden ortalamalar haline gelir ve örneğin

s = 2<a ı a 2 cos(S -
2 2 ı

gibi yazılabilir; buradaki parantezler makroskobik zaman

ortalamas ını gösterir. Bu ortalama alma işleminin bir sonucu
şudur: Hemen hemen tek-renkli bir demet için Stokes parametre-
leri, (7.29) eşitliği yerine
2 2
so + s22 + s 23

eşitsizliğini sağlarlar. "Doğal 'ışık", büyük bir doğrulukla

tek-renkli say ı lsa bile, s = s2 = = 0 parametrelerine
sahiptir. Hemen hemen tek-rerikli ışık ve -kısmi koherens hakk ın-
da fazla tartışma Born ve Wolf`un 10. bölümünde bulunabilir.
Kutuplanma durumunu belirtmek için Stokes parametrelerinin
kullanılmas ına ilişkin astrofiziksel bir örnek, yengeç y ıldız
 366

kümesindeki atarca (pulsar) 'dan gelen optik ve radyo-frekans

ışınımını incelemektir. Optik ışık çok az mikarda bir çizgisel
kutuplanma gösterir, * oysa ki Lıı 2,5 x 10 sn-ı 'deki rad
yayımı yüksek derecede bir çizgisel kutuplanmaya sahiptir.
Hiç bir frekansta dairesel kutuplanma için kan ıt yoktur. Bu
tür bilgiler kuşkusuz bu büyüleyici cisimlerden gelen ışınım
mekanizmas ının ayd ınlatılmas ına yard ım edecektir.

7.3- Dielektrikler Aras ındaki Düzlemsel Arayüzeyde Elektro-

manyetik Dalgaların Yansıması ve Kırılması

Farkl ı dielektriksel özelliklere sahip iki ortam aras ındaki

düzlemsel arayüzeyde ışığın yans ımas ı ve kırılmas ı al ışı lmış
bir olayd ır. Bu olayın çeşitli yanlar ı iki s ınıfa ayrıl ır:
1) Kinematik özellikler :
a) Yansıma açıs ı geliş açıs ına eşittir.
: san i n'
b) Snell yasas ı = — ,turada i ve r geli ş ve
kırı lma açılarMi rve n' nise geli ş ortam ı ve ikinci
ortamın k ırılma indisleridir.
2) Dinamik özellikler :
a) Yans ıyan ve kırı lan ışınımın şiddetleri.
b) Faz değişmeleri ve kutuplanma.
Kinematik özellikler doğrudan doğruya olayın dalga niteliği
ve sağlanması gereken s ınır koşullarından çıkar. Fakat dalgala-
rın ya da s ınır koşullarının ayrıntılı niteliğine bağl ı değil-
dirler. Öte yandan dinamik özellikler tamam ıyla elektromanyetik
alanların ve s ınır koşullarının özel niteliğine bağlıdırlar.
Probleme uygun koordinat sistemi ve semboller Şekil 7.5'de
görülmektedir. z = 0 düzleminin alt ındaki ve üstündeki ortamla-
rı n geçirgenlikleri ve dielektrik sabitleri s ıras ıyla?, ve
E: 'dür. (7.5) aracı lığıyla ck/ui olarak tanımlanan kırılma
indisleri n =j717?ve n' =)Wir''.dür. Dalga sayısı k ve frekans ı
wolan bir düzlem dalga, E. ortam ından arakesite düşmektedir.
Kırı lan ve yans ıyan dalgalar s ıras ıyla k' ve k" dalga vektörle-
rine sahiptir; lı ise?, ç 'lu ortamdan,u', E''lü ortama yönel-
miş birim dik vektördür.
(7.18)'e göre, gelen, k ırılan ve yans ıyan üç dalga şöyle-
dir:

k E.J.Wampler, J.D.Scargle and J.S.Miller, Astrophys. J.Lett. 157 LI (1969).

x* D.A.Graham, A.G.Lyne and F.G.Smith, Nature 225, 526 (7 February 1970); D.B.
Campbell, C.Heiles and J.M.Rankin, Nature 225, 527 (7 February 1970).
 367

Şekil 7.5- Gelen k dalgas ı farklı ortamlar aras ındaki

düzlemsel arayüzeye çarpar ve yansıyan k"
dalgası ile kırılan k' dalgas ına yol açar.
;ı•
ik x i Wt
GELEN : E = E0 e
(7.30)
k x E
B=
k

KIRILAN :

E'= E' ik'

e . x - itAt
.4 -4
o
( 7. 31)
\r- ş ?., ,
=it -I k' x E
k'
YANSIYAN :

E" = E" e
ık" x - itı)t
o
(7.32)
B" = (ju k" x E"
k
Dalga sayı ları aşağıdaki büyükiüklere sahiptir:

1 71= 17.‹ = k = (.4.>

(7.33)
I =k'=
c4) c
z = 0 düzlemi üzerinde tüm noktalarda her zaman sa ğlanmas ı
 368

gereken s ınır koşullarının varl ığı , tüm alanlar ın uzaysal (ve

zamansal) değişiminin z = O'da ayni olmas ı gerektiğini söyler.
Sonuç olarak, faz çarpanlar ının tümünün, sınır koşullarının
niteliğinden bağıms ı z olarak, z = O'da e ş it olmaları gerekir:

. l ı Z=0 = . -)) Z=0 = . -;'() Z= 0 (7.34)

(7.34) denklemi yans ıma ve kırılmanın kinematik yaralarını hep

kapsar. Derhal üç dalga vektörünün de bir düzlemde bulunmas ı
gerektiğini görürüz. Üstelik, Şekil 7.5'deki gösterimde

k sini = k' sin r = k" sin r' (7.35)

dir. k"= k olduğundan, i = r' buluruz; yani geliş açısı yansıma

açısına eşittir. Ayrıca (7.35) bağıntısı Snell yasas ını da
verir:
sin i k' n'
(7.36)
sin r k n

Dipamik özellikler ise s ınır kosull,Fınd kapsanmaktad ır:

D ve B'nin dik bileşenleri süreklidir; E ve H'nin te ğet bile-
şenleri süreklidir <7.30)-(7.32) alanlar ı cinsinden z = O'daki
bu s ınır koşulları şunlardır:
-4.
Ç... Z. ( "E*o + --.'o1 ) - f.; E 'o . -ri. = 0

-,.
kEit!'"
x
o + x o - k ' x 7P._':o . -4,n= 0
Ç._

(Eo + E"o - E') (7.37)

o x n =

1 -›
— (k x E o + k" x E"o ) - )u 1 (k 'x E' )
-ı
o x n = 0

Bu s ınır koşullarını uygularken iki ayrı durumu gözönüne

almak yararl ıdır. Bunlardan birim de gelen dalga, kutuplanma
vektörü geli ş düzlemine (i.C. ve 5- ile tanımlanan düzlem) dik
olacak şekilde çizgisel kutupludur; diğerinde kutuplanma
 369

vektörü geli ş düzlemine paraleldir. Keyfi eliptik kutuplu

genel hali elde etmek için, Kesim 7.2'deki yöntemler izlenerek,
bu iki sonucun uygun bir çizgisel kar ışımını almak yeterlidir.
Ş ekil 7.6'da görüldüğü gibi, önce geli ş düzlemine dik
elektrik alan ını gözönüne alal ım. Tüm elektrik alanlar ı , kağı t
düzleminden içeriye doğru yönelmi şlerdir. vektörlerinin
yönelimi ise, dalga vektörlerinin yönünde pozitif bir enerji
akışı olacak biçimde seçilmektedir. Elektrik alanlar ının tümü
yüzeye paralel olduğundan, (7.37) deki ilk s ınır koşulu
hiçbir ş ey vermez. (7.37)'deki üçüncü ve dördüncü denklemler
şunları verirler:

Şekil 7.6- Geli ş düzlemine dik kutuplanma durumunda

yansıma ve kırılma.

Şekil 7.7- Geliş düzlemine paralel kutuplanma durumunda

yansıma ve kırılma.
 370

E + E" - E' =0
0 0 0
(7.38)

(E - E")cosi - E' cosr = 0

o o , o

İkinci denklem, Snell yasas ıyla birlikte üçüncünün verdi ği

bağınt ıyı bir kez daha verir. K ırı lan ve yans ıyan dalgaların
bağı l genlikleri (7.38)'den bulunabilir:

E GELİŞ DUZLEMINE DİK DURUMDA :

E'
o 2n cosi
E n ,2 n2sin2 i .
o n cosi +:1-12--
(7.39)
n ,2 n2 sin2 i '
E" n cosi -)u
o P'
t
E n ,2 n2 sin2 i
o n cosi +

Bu ifadelerdeki kare kökler n' cosr'dir; fakat onu geli ş açıs ı

cinsinden yazmak için Snell yasas ı kullan ılmıştır. Optik
frekanslar için genelliklep/p' . 1 konabilir. (7.39) denklemi
ile aş ağıda çıkaracağımı z (7.41) ve (7.42) denklemleri, daha
çok gerçel n ve n' ,1ü optik kesiminde kullan ıl ır; fakat bunlar
asl ında karmal dielektrik sabitleri içinde geçerlidir.
Eğer elektrik alan ı geli ş düzlemihz paralel .44se, ekil
7.7'de görüldüğü gibi, s ınır koşulları D'nin dik, E ve {'nin
teğetsel bileşenlerini kapsarlar [(7.37) 1 de birinci, üçüncü ve
dördüncü denklemlerj. Teğetsel E ve -1-7 1 nin sürekliliği

cosi (E - E") - cosr E' = 0

0 0 0
(7.40)
(E E”)
xp
„ti o o
E' = O
o

olmas ını gerektirir. Dik D'nin sürekliliği art ı Snell yasası

yeniden üstteki ikinci denklemi verir. Dolay ıs ıyla kırı lan ve
yansıyan alanlar ın bağı l genlikleri şöyledir:
 371

GELI Ş DÜZLEMİ NE PARALEL DURUMDA :

E'
o 2nn' cosi
E 2 2 . 2.
o P n' 2 cosi + nin' - n sın ı
ıll' (7.41)
2 2
E" P n ' 2 cosi - njn' - n sin ı
o P'
E ftl 2 n2 2 '
o n , 2 cosi + n \in' - sin i
/1-I'

Dalganın arakesit yüzeyine dik olarak gelmesi halinde (i = O),

(7.39) ve (7.41)'in her ikisi de şu şekle indirgenir:

E'
o 2 2n
E ffl£ + 1 n' + n
o
.ıff. (7.42)

E" /'-LÇ-''
---- 1
o = ,u'E n' - n
E n' + n
o » e' ± 1

En sağdaki sonuçlar = >ı için geçerlidir. Yans ı yan dalga

için üstteki ortak ifadede geli ş düzlemine paralel kutuplanma-
nın i ş areti al ınmış t ır. Buna göre, eğer n':>n ise, yans ıyan
dalga için bir faz terslenmesi var demektir.

7.4- Yansımayla Kutuplanma ve Tam İç Yansıma

Yans ıma ve k ırı lmayla ilgili dinamik bağıntı ların iki yönü
değinmeğe değer niteliktedir. Birincisi, geli ş düzlemine
paralel kutuplanmada yans ıyan dalgay ı sıfır yapan Brewster
açısı denen bir geli ş açısının bulunmas ıdır. Basit olsun diye
)1.1 1 = )u alarak,

i = tan 1 ( n ı ) (7.43)
B

Brewster açısına eş it bir geliş açıs ında (7.41)'deki yans ıyan

dalga genli ğinin s ı fır olduğunu buluruz. Tipik olan (n'/n) =
1,5 oranı için i tk, 56° 'dir. Karışık kutuplu bir düzlem dalga
Brewster •.aç ıslyta düzlemsel bir arayüzey üzerine dü şerse,
yans ıyan dalga, kutuplanma vektörü geli ş düzlemine dik olacak
 372

şekilde, tamamiyle düzlemsel kutuplu olur. Düzlem-kutuplu ışık

demetlerinin elde edilmesinde bu davran ıştan yararlanılabilir;
fakat bazı dielektrik ortamların izotropik olmayan özellikleri-
ni kullanan diğer yollar kadar verimli değildir. Kutuplanmam ış
dalga Brewster aç ısından başka açılarda yans ıtılsa bile,
yans ıyan dalganın.baskın olarak geli ş düzlemine dik kutuplanma
eğilimi vard ır.Seçerek yaln ızca bir kutuplanma doğrultusunu
geçiren koyu gözlüklerin başarıs ı bu gerçeğe dayanır. Radyo
frekanslar ı bölgesinde, al ıcı antenler, yüzeyden yans ıyan
dalgalar ı (ve ayr ıca iyonosferden yans ıyanları ) doğrudan
gönderilen dalgadan ayıklayacak şekilde uygun olarak yönelti-
lirler.
İkinci olaya tam iç yansıma denir. İç sözcüğü, gelen ve
yans ıyan dalgaların, kırı lan dalgan ınkinden daha büyük kırılma
indisli bir ortamda olduklar ını söyler (n>n 1 ). (7.36) Snell
yasas ına göre, n>n' ise, r>i dir. Dolayısıyla i = i iken r =
It/2 olur; burada o

i
o = sin 1 ( n ) (7.44)

dir. i = i aç ısında gelen dalgalar için, kırılan dalga yüzeye

paralel ol2rak yayılır. Arayüzeyin diğer tarafına enerji akışı
yoktur.'Böylece bu geli ş açısında tam yansıma olmal ıdır. i>i
ise ne olur? Bunu yan ıtlamak için önce i>i için sinr > 1 °
olduğuna dikkat edelim. Bu, r'nin saf sanakosinüslü karmal
bir açı olduğunu söyler:

cosr = i [( sana ) 2 1 (7.45)

sinı o

Bu karmal niceliklerin anlam ı , kırılan dalganın yayılma çarpa-

nını ele aldığımız zaman açıkl ık kazanır:
, 4.
eık' . x = e iki(x sinr + zcosr) = e o ) 2 -1 1/2 z.

ik'(sini/sini o )x (7.46)
e
Buradan da, i >i için kırılan dalganın yalnızca arayüzeye
paralel olarak yayıldığı ve arayüzeyden içerlerde üstel olarak
söndüğü görülür. Bu sönme, i i hali dışında, s ınırın birkaç
dalgaboyu içerisinde olur. o
Yüzeyin öbür yanında alanlar varolsa bile, yüzeyin öbür
yanına enerji ak ışı yoktur. Dolayısıyla i>i o için tam iç
 - •

373

yans ıma olur. Yüzeyin hemen içerisinde Poynting vektörünün

zaman-ortalamal ı dik bileşeni, yani
- .1 .4.
S . n = c Re [n . (E' x H' ) (7.47)

hesaplanarak, enerji ak ısının olmayışı doğrulanabilir.

c .4.
H' = — (k' xE' ) kullan ırsak,

c
2
S . n = Re 1-'o 1 2 (7.48)
81141'
buluruz. Fakat n . k' = k' cosr saf sanaldır; öyleyse -":!. . n =0
dır.
cosr'nin (7.45)'deki saf sanal değeri çarpı n', (7.39) ve
(7.41) Fresnel formüllerinde gözüken kare kök yerine konacak
olan uygun niceliktir. Şimdi ufak bir kontrol E"/E oranlar ının
mutlak değerce bir olduğunu gösterir; fizikse? olarak tam iç
yansıma da zaten bunu gerektirir. Bununla beraber, yans ıyan
dalga bir faz değişmesine uğrar; bu faz değişme iki tür geli ş
için farklıdır ve geliş açısı ile (nin') ye bağlıdır. Bu faz
değişmeleri bir tür kutuplanmay ı diğerine çevirmede kullan ıla-
bilir. Fresnel'in rhombus'u böyle bir aygıttır; eşit genlikler-
le geliş düzleminde ve ona dik olarak çizgisel kutuplu ışık,
bu aygıtla her biri 45 ° 'lik bir bağı l faz değişimi içeren
ardarda iki iç yans ıma ile dairesel kutuplu ışığa çevrilir
(bak. Born ve Wolf, sayfa 50).
Şiddet kaybı olmaks ızın ışık gönderilmesini gerektiren
birçok uygulamada tam yans ıma olayından yararlanılır. Çekirdek
ve parçac ık fiziğinde, iyonlayıcı parçacığın geçmesi nedeniyle
sintilasyon kristalinden yay ınlanan ışığı fotoçoğalt ıcı tüpe
(ki burada ele gelir bir elektrik sinyaline çevrilir) taşımada
plastik " ışı k boruları " kullanılır. Yer darl ığı ya da manyetik
alanların işlemeyi bozmas ı nedeniyle fotoçoğaltıcı tüp sinti-
lasyon kristalinden biraz uzağa konmal ıdır. Işık borusu sözko-
nusu ışınımın dalgaboyuna göre çok daha büyük kesitli ise,
düzlemsel arayüzey için yapt ığımı z inceleme yaklaşık olarak
geçerlidir. Bununla beraber, dielektrik borunun kesitsel
boyutları bir dalgaboyu basamağında olduğunda, torunun kesin
geometrisi hesatkatılmal ıdır. Bu durumda yayı lma, bir dielekt-
rik dalga kılavuzundaki yay ılmadır (bak. Kesim 8.10).
 374

7.5- Dielektrikler, İletkenlerin ve Plazmaların Frekans

Dağıtma Özellikleri

Kesim 7.l'de geçirgenlik ve al ınganlığın frekanstan bağım-

sı z olduklar ı varsayılmıştır. Frekansa göre dağı tmanın olmayışı ,
(7.7) genel çözümünün gösterdi ği gibi, dalga katarlarının
bozulmadan yay ılmas ı sonucuna yol açıyordu. Gerçekte tüm
ortamlar bir miktar dağıtma gösterirler. Yalnızca s ınırl ı bir
frekans bölgesi üzerinde ya da bo şlukta yayılma hızı frekansa
göre sabit olarak i şleme sokulabilir. Kuşkusuz önceki kesimle-
rin bir tek frekans bile şenini içeren tüm sonuçlar ı , dağıtmanın
varl ığı halinde de geçerlidir. Yaln ı zca)u ve Vun değerlerinin,
gözönüne al ınan frekansa uygun değerler olarak yorumlanmas ı
gerekir. Bununla beraber, bir frekans bölgesinin üstüste
gelmesi sözkonusu olduğu yerde, e ve)uinün frekansa bağlılığı-
nın bir sonucu olarak yeni etkiler ortaya ç ıkar. Bu sonuçlar ın
bazılarını incelemek için, hiç olmazsa basit bir da ğıtma
modeli ge],i ş tirmemiz gerekir.
o) £(4)) için Basit Model :
Dağıtma fiziğinin hemen hemen tümü, Kesim 4.6'da betimlenen
klasik modelin zamanla değişen alanlara geni şletilmesiyle
anlatılabilir. Basit olsun diye, uygulanan elektrik alan ı ile
yerel alan aras ındaki fark ı ihmal edeceğiz. Bu yüzden modelimiz
yalnızca oldukça düşük yoğunluklu maddeler için uygun olacak-
t ır. İstenirse, (4.69)'un kullan ı lmasıyla bu eksiklik gideri-
lebilir. Geçirgenlik bire eşit alınacakt ır. (4.71) harmonik
kuvvetiyle bağl ı bulunan ve üzerine -Er(2',t) elektrik alan ı
etkiyen bir elektronun hareket denklemi

m[;-('+ ıt,)2 )- = (7.49)

o

dir; burada \IÇ fenomenolojik sönüm kuvvetinin ölçüsünü gösterir.

(7.49) 'da manyetik kuvvet etkileri ihmal edilmektedir. Bir
başka yaklaştırma olarak, titre şim genliğinin yeterince küçük
olduğunu ve dolay ısıyla elektrik alanını elektronun ortalama
konumunda değerlendirebileceğimizi varsay ıyoruz. Eğer alan
zamana göre G3 'frekans ıyla e- LW'h biçiminde harmonik olarak
değişirse, bir elektronun verece ği çift-kutup momenti şudur:
2
.4. e 2 2 . -1 -4.
P = ex = ((.0o -LO - 3.4)) E (7.50)
m

Birim hacimde N molekül ve bir molekülde Z elektron bulunduğunu

ve tümü için bir tek bağlanma frekans ı yerine, her molekülde fj
 375

elektronun W. frekans ıyla bağlandığını ve sönüm sabitinin

olduğunu varâyarsak, o zaman dielektrik sabiti 1 + 47(7e.e'

2
\--- f .( c02 .._ 12 _ j.<43?)
4ttNe ,. ı r
(7.51)
E( W) = 1 + m.i= 3 3 3
3
ile verilir; buradaki f. titreşici şiddetleri
J
= Z (7.52)
J
toplam kuralını sağlarlar. f., ve Winin uygun kuantum
mekaniksel tanımlarıyla, (7.51) i?adesi, 3dielektrik sabitine
atomik katkının doğru bir anlatımını verir.
b) Anormal Dağıtma ve Rezonans Soğunnası
sönüm sabitleri, genel olarak (0. bağlanma ya da rezonans
frekatisları yanında küçiiktürler. Bu neaekle E(W) prçok frekans
için yaklaşık olarak gerçeldir. ((.d - W ) -1 çarpanı ,
W<CO. için pozitif ve (0 >, (4. için (.1gatiftir. Böylece, en
küçüQ Winin alt ındaki düşük frkanslarda, (7.51)'deki toplam ın
tüm terimleri pozitif i şaretle katk ıda bulunur ve EM birden
büyüktür. Ardarda W. değerleri geçildikçe, toplamda gitgide
negatif terimler holiaşır ve sonunda tüm toplam negatif olur;
artık EM birden küçüktür. Kuşkusuz her (4). nin komşuluğunda,
oldukça şiddetli bir davran ış vardır. CO= 2j. 1 deki terim için
(7.51)'deki paydan ın gerçel k ısmı s ıfır oilr ve terim hem
büyüktür, hem de saf sanald ır. Ardarda gelen iki rezonans
frekansı dolayında E(w)'nın gerçel ve sanal k ısımlarının genel
çizgileri Şekil 7.8'de görülmektedir. Normal da ğıtma ReEM
'nın(Wya göre yükselmesiyle ilgilidir; anormal da ğıtmada
ise bunun tersi sözkonusudur. Normal dağı tma, bir rezonans
frekansının komşuluğu dışında her yerde ortaya çıkmaktad ır. Ve
yalnızca anormal dağıtmanın var olduğu yerlerde Z'un sanal
kısmı büyüktür. £. 'un pozitif sanal k ısmı elektromanyetik
dalgadan ortama enerji yitirildiğini gösterdiğinden, Im 'un
büyük olduğu bölgelere rezonans soğurması bölgeleri denir. *
Bir düzlem dalgan ın zayıflamas ı , en kestirme biçimde k
dalga sayısının gerçel ve sanal kıs ımları cinsinden ifade
edilir. Dalga say ısı

* ImIE.40 ise, ortam taraf ı ndan dalgaya enerji verilir; maser ya da laser'de
oldu ğ u gibi, dalgada büyüme ortaya ç ı kar. M.Borenstein and W_E.Lamb, Phys.
Rev. AS, 1293 (1972) makalesine bak ı n ı z.
 376

ReC

O <A>
Şekil 7.8- İki rezonans dolayında dielektrik sabiti
E..(.13)'nın gerçel ve sanal k ısımları .
Anormal dağıtma bölgesi de, soğurmanın
olduğu frekans aralığıdır.

k= (3+ i (7.53)

şeklinde yaz ıl ırsa, o zaman cıc parametresi zay ıflama sabiti ya

da soğurma katsayıs ı olarak an ı l ır. Dalgan ın şiddeti e °<z
ır. (7.5) denklemi, (ot,(a) ve (Re E, Im) aras ındaolarkz
aşağıdaki ili şkiyi verir:

P2 -
o< 2 (A)
Rez (7.54)
2
4 c

2
GO Ime
(°(=
c2
Eğer o« p ise, ki bu durum so ğurma çok şiddetli olmad ıkça ya
 377

da Re L. negatif olmad ıkça ortaya çıkar, o zaman zayı flama

sabiti o< yaklaşı k olarak

o< z Im e(w) (7.55)

Re (40)

şeklinde yaz ılabilir; burada (3=JRjEHWYc ı dir. Böylece dalgato-

yu başına ş iddetteki kesirsel azalma bölü 2W, ImE/ReE, oran ıyla
verilir.
c) Alçak Frekans Davranışı , Elektriksel İletkenlik

En alçak rezonans frekans ının s ıfır ya da s ıfırdan farkl ı

oluşuna bağl ı olarak,w->o limitinde ortam ın yanıtı nitel bir
farkl ı lık gösterir. Yal ıtkanlar için, en alçak rezonans frekan-
s ı s ıfırdan farkl ıdır. Bu halde (7.51)'in fri= o limitine karşı
gelmek üzere, cı.) = o'da moleküler kutuplanma yatk ınlığı (4.73)
ile verilir. Dielektriklerin statik limitteki temel yanlar ı
Kesim 4.6'da tart ışı lmıştır.
Eğer molekül başına düşen elektronların bir f kesri W =
O frekans ına sahip olma anlam ında "serbest" ise), dielektrik
sabiti ckı = Oda tekildir. Serbest elektronlar ın katkıs ı ayrı
olarak gösterilirse, (7.51) ifadesi
2
4wNe f
(W ) = ;3, + i ° ( 7.56)
mto( )10 -1(0)

haline gelir; burada L tüm di ğer çift-kutupların katkısıdır.

Tekil davranışı anlayagilmek için, Maxwell-Ampere denklemi

x H = 4 ıt J +
c c dt

yi yoklamak, ayrıca ortamın J = G E Ohm yasas ına uyduğunu ve

"normal" bir E dielektrik sabitine sahip oldu ğunu varsaymak
gerekir. Harmon?k zaman bağl ıl ığı ile, üstteki denklem

x H = 1. c
- (Eo + ı 4
-rv ) E (7.57)

haline gelir. Di ğer taraftan, Ohm yasas ını açı k olarak denkleme
 378

sokmayıp ortamın tüm özelliklerini dielektrik sabitine yükle-

seydik, (7.57)'nin sağ yanındaki parantezin içinde bulunan
niceliği E(W) olarak tan ıyabilirdik. Buna göre, (7.56) ile
karşılaştırarak, iletkenlik için bir ifade buluruz:

2
f Ne
o
- (7.58)
m( ro - iw )

Bu ifade, foN ortam ın birim hacmindeki serbest elektron say ıs ı

olmak üzere, temelde elektriksel iletkenlik için Drude modeli
(1900)'dir. sönüm sabiti, iletkenlikle ilgi deneyse
verilerden saptaRabilir. Bak ır için N = 8 x 10 atom/cm
olup, normal s ıcakl ıklarda alçak frekans iletkenli ği 10- .=5 x
10 17 sn l 'dir. Bu, sönüm sabiti için X0/f 1
3 x 10 13 sn
değerini verir. Buradan da, f 1 olduğu NParsayı larak, mikro-
dalga bölgesinin oldukça ötes°ındeki
,
frekanslara dek (Q) L. 10
11
sn ) metallerin iletkenliklerinin temelde gerçel (yani ak ım
ile alan aynı fazda) ve frekanstan bağıms ız oldukları görülür.
Daha yüksek frekanslarda (kı z ılötesi ile daha ötesinde) ilet-
kenlik karmald ır ve frekansa göre değiş imi (7.58) basit sonu,-
cuyla nitel olarak betimlendi ği gibidir. Gerçekte elektriksel
iletkenlik, Pauli ilkesinin önemli rol oynad ığı kuantum
mekaniksel bir problemdir. Serbest elektronlar asl ında ayr ık
atomlar ın valans elektronları olup, atomlar bir kat ı oluşturmak
üzere bir araya getirildiklerinde, bu elektronlar yara-serbest
hale gelirler ve pek fazla engellenmeden (enerjileri belirli
aral ıklar ya da bantlar içinde yer almak ko şuluyla) örgü
(lattice) boyunca hareket ederler. Sönüm etkileri, elektronlar
ile örgü titreşimleri, örgü eksiklikleri ve safs ızl ıklar
aras ında hat ırı sayı l ır miktarda momentum aktar ımları içeren
çarpışmalardan kaynaklanır.
Yukardaki incelemeler, dielektriklerle iletkenler aras ında-
ki ayırımın, hiç olmazsa 03= O'dan ötelerde, yapay bir ay ırım
olduğunu gösterir. Eğer ortam serbest elektronlara sahipse,
alçak frekanslarda bir iletkendir; tersi oldu ğunda bir

A.H.Wilson, Iheory of Metals, 2'nci bask ı ,' Cambridge University Press

(1953) ya da W.R.Beam, Electronics of Solids, McGraw-Hill, New York (1965)
kitab ı na bak ı n ı z.
 379

yal ıtkandır.* Fakat s ıfı rdan uzak frekanslarda (7.51)'deki

£(u.3) 'ya gelen "iletkenlik" katk ıs ı , diğerleri gibi yalnı zca
bir rezonans genli ği olarak görünür. Ortam ın dağıt ıcı özellik-
leri, frekansa bağlı bir iletkenlik ve bir dielektrik sabiti
kadar bir karmal dielektrik sabitine de yüklenebilir.

d) Yüksek Frekans Limiti, Plazma Frekans ı

En yüksek rezonans frekans ının çok üzerindeki frekanslarda
(7.51) dielektrik sabiti basit bir biçim al ır:
2
E(W) a 1 p ( 7 .59 )
uı2
Burada
2
2 41.(NZe (7.60)
U> -
P

dir. Yalnızca birim hacimdeki elektronlar ın toplam sayısına

(yani NZ'ye) bağlı olan (0 frekans ına, ortam ın plazma frekansı
denir. Bu limitte dalga sRyısı şöyle verilir:
2 - 2 (7.61)
ck = ı/U) (4.)P

2 2 2
(7.61) kimi kez 'co = (43 1, + c k biçiminde ifade edilir ve
dağı tma bağıntıs ı ya daw = W(k) denklemi ad ını al ır. Dielekt -
rik ortamlarda, (7.59) yaln ı zca L02 »tgiçin uygun düşer. Bu
durumda dielektrik sabiti, birden küçük olmakla birlikte, bire.
yakındır ve Şekil 7.8'de görülen eğ rinin en yüksek frekans
kısmındaki gibi frekans ile biraz artar. Dalga say ısı gerçeldir
ve kesim frekansı Lo olan bir dalga k ılavuzunda bir kip için
olduğu gibi dalga sJ2yısı frekans ile değ iş ir (Bak. Şekil 8.4).
İyonosfer gibi ya da laboratuvardaki seyrek bir elektronik
plazma gibi belirli durumlarda elektronlar serbesttir ve sönüm
önemsenmez. Bu durumda (7.59) ifadesi,co<u>,,, 'yi de içine alan
geniş bir frekans bölgesinde geçerlidir. Plazma frekans ından

* Kat ı lar ı n kuantum mekaniksel bant yap ı s ı cinsinden söylersek, iletken

dedi ğ imiz, k ı smen dolu bir bantta baz ı elektronlara sahiptir; oysaki yal ı t-
kan, Pauli ilkesinin izin verdi ğ i ölçüde tam dolu bantlara sahiptir. Bir
"serbest" elektron, yan ı nda ona geçebilece ğ i enerji-koruyan kuantum durum-
lar ı na sahip olmal ı d ı r. K ı smen dolu bir bantta böyle durumlar vard ı r;
fakat dolu bir bant tan ı m olarak böyle durumlara sahip de ğ ildir.
 380

daha düş ük frekanslar için (7.61) dalga say ı s ı saf sanald ır.
Bir plazma üzerine düşen böyle dalgalar yans ıtıl ır ve içerdeki
alanlar yüzeyden ba ş layarak uzakl ıkla üstel olarak zayıflarlar.
tı3= O'da zayıflama katsay ısı

2Lı)
c< plazma P (7.62)

12 .
dir . ölçeğinde, plazma yoğunlu rı 10 119
16
10 elektron/ cm basamağında olup,co = 6 x 10 ile 6 x 10
sn 1 aras ındadır; buna göre durgun yaPda alçak frekans alarları
için tipik zay ıflama uzakl ıkları (ch.•;-1 )„ 0,2 ile 2 x 10 cm
basamağı ndadır. Alanlar ın bir plazma içinden uzaklaştırılmas ı ,
kontrollu termo-nükleer olaylarda bilinen bir etkidir ve s ıcak
plazmanın hapsedilmesi giri ş imlerinde bundan yararlan ılır
(bak. Kesim 10.5).
Metallerin optik ve daha yüksek frekanslardaki yans ıtıcıl ı-
ğına, temelde seyrek plazmadaki ayni davran ış yol açar. Bir
metalin dielektrik sabiti, (7.56) ile verilir. Bu ifade,
yüksek frekanslarda (CO» o ) yaklaşık olarak
2
CO,
E(G.N) ö(W) (4)2

2 *
biçimini al ır; burada c = 4ınie /m , kısmen bağlanma etkilerini
içeimek üzere kendileriEe etkin bir m * kütlesi verilmiş iletim
elektronlar ının plazma frekans ıdır. u.ı !,,Z,u> için metal üzerine
düşen ışığın davranışı , (7.59) ile anlaPılan plazman ınkiyle
yaklaşık olarak aynıdır. Işık metalin içine yaln ızca çok kısa
bir derinli ğe kadar i ş ler; yani hemen hemen tümüyle yans ıtıl ır.
Fakat frekans £((.0) > 0 olduğu bölgeye yükseltildiğ inde, metal
birdenbire ışığı geçirir ve yans ı tırl ığı şiddetli bir biçimde
değişir. Bu, tipik olarak morötesinde ortaya ç ıkar ve metal-
lerin morötesi geçirgenliği deyimine yol açar. Sözkonusu
kritik frekans ın saptanmas ı , iletik elektronlar ının yoğunluğu
ya da etkin kütlesi hakkında bilgiler verir. *

e) Frekansın Fonksiyonu Olarak Sıvı Suyun Kırılma İndisi

ve Soğurma Katsayısı

Gerçek bir ortam ın kırılma indisinin gerçel k ısmı ve

soğurma katsayıs ı tüm frekans bölgesi üzerinde nas ıl davranır?
k Hem bunlar, hem de optik ve morötesi bölgede metallerin di ğ er dielektrik
özellikleri hakk ı ndaki tart ış malar için, D.Pines, Elementary Excitations
in Solids, W.A Benjamin, New York (1963) kitab ı n ı n 4. bölümüne bak ı n ı z.
 381

Bunu gösteren bir örnek olmak üzere, her yerde bulunan bir
maddeyi, suyu ele alal ım. Amac ımı z, özel ayrınt ı ları tartışmak-
tan çok, geni ş bir görüş vermek ve mümkün olan say ısı z değişme-
leri belirtmektir. Bu nedenle, Şekil 7.9'da frekansa göre 20
ve soğurmaya göre 11 basamakl ı bir log-log grafi ği üzerinde,
normal koşullardaki s ıvı su için n(w) = ReCii-E7 ve 0<(w) =
2İ<A7Wc'nin kaba niteliklerini toplu olarak görüyoruz. Grafi-
ğin üst k ısmı , n (W)'llın ilginç, fakat pek şaşırtıcı olmayan
davranışını gösteriyor. Çok düşük frekanslarda n(W) = 9'dur -
su moleküllerinin kal ıcı çift-kutup mowtlerinin kısmi yöne-
limlerinden kaynaklanan bir de ğer. 10 Hz üzerinde, eğri,
oldukça düzgün bir biçimde k ız ılötesi içindeki yapıya düşmekte-
dir. Kesikli düşey çizgilerle belirtilen görünür bölgede, n(w)
çok küçük bir değişimle 1.34 kadardır. Morötesinde ise çok
daha fazla yapı vardır. 6 x 10 15 Hz (hV «c'-' 25 eV) üzerinde
kırılma indisinin gerçel k ısmı hakkında hiçbir veri yoktur.
Şekilde bire doğru olan asimtotik yaklaşım (7.59)'a göre
çizilmiştir.
Soğurma katsayıs ı o( 'nın davranışı çok daha şiddetlidir.
10 8 Hz 'in altındaki frekanslarda, soğurma katsayısı aşırı
derecede küçüktür. Veriler güvenilir gibi görünmemektedir (iki
ayrı veri cümlesi vard ır); belki de bunun nedeni örneğin
safl ılığındaki değişmelerdir. Frekans 1011 Hz'e doğru artarken,
soğurma katsayıs ı da hızla (s ıvı suda2 100 mikronluk bir zay ıf-
lama uzaklığına karşı gelen) o( •-•.= 10 cm-1 değerine yükselir.
Bu, suyun bilinen mikrodalga so ğurmas ıdır. II. Dünya Savaşı
boyunca sürmüş olan radarlarda daha iyi ay ırma gücü elde etmek
için daha kısa dalgaboylar ına gitme eğilimi, işte bu olayla
(nemli havada) sona ermi ştir.
Molekülün titreşimsel kipleri ve belki de komşu ortamların
alanı içindeki molekülün sal ınımları ile ilgili fflan so ğurma
bantları , kı zılötesi bölgede, soğurmanın o< = 10 cm 1 doruk
değerini eri şmesine nedBp olur. Daha sonra soğurma katsayıs ı ,
4 x 10 Hz ile 8 x 10 Hz aras ındaki dar fr9kansbölgesindei
ivedilikle 7 basamak azalHak o< 4 3 x 10 cm gibi bir
değere düşeri2- Sonra 2 x 10 Hz'de tekrar 8 basamaktan daha
fazla yükselir. İşte bu, görünür bölge dediğimiz aralıkta
dramatik bir soğurma penceresidir. Suyun buradaki a şırı saydam-
lığı , atomlar ın ve moleküllerin temel enerji düzeyi yap ısından
kaynaklanmaktad ır. Okuyucu, suyla s ırıls ıklam olan gezegenimiz
üzerindeki biyolojik evrimin temel sorusu, yani neden hayvanla-
rın gözleri kırmızıdan mora kadar olan spektrumu görür ve
çimen neden yeşildir sorusu konusunda düşünceye dalabilir.
Tabiat Ana elbette penceresinden warlanmaktad ır! Morötesi
bölgesinin öbür yan ında V 2:5 x 10 Hz (21 eV)'de, so ğurma
oC o:!1,1 x 10 cm-1 lik bir doruk değerine sahiptir. Bu doruk,
 382

1o2 lo4 lo6 108 oıo 3 on 10 14 0 16 lo" lo" 102'

10 _ I İ I T ı ı
=
., 5
•,
^C
C

görünür
(4000-7000 A)--->i
106 los 1010 1012 1014 loı€ 1020 10'2

105

10'

10
0)>.
u) 1 Deniz
suyu,/
E lo-' Oksijende
,cn K
j2, lo-2 k ıyıs ı

I km /1m 1 cm 1µ IA
! I l
1 ğıeV 1 meV 1 eV 1 keV 1 MeV
ı ı
,
ı l
ııı ı, I ııl I ı I ı I ı
10 2 1o4 106 los 10 10 10 12 ı o" W" 1018 lo2° lO
rz

Frekans (Hz)

Şekil 7.9- Çizgisel frekansın fonksiyonu olarak sıvı

suyun kırılma indisi (üstte) ve soğurma
katsayısı (altta). Apsiste ayr ıca enerji
ölçeği (oklar) ve dalgaboyu ölçe ği (düşey
çizgiler) görülmektedir. Frekans spektrumunun
görünür bölgesi, kesikli iki düşey çizgiyle
belirtilmiştir. Deniz suyu için soğurma
katsayısı , solda kesikli köşegensel çizgiyle
gösterilmektedir. Her iki doğrultuda da
ölçeklerin logaritmik olduğuna dikkat ediniz.
 383

tam olarak moleküldeki tüm elektronların toplu uyar ımına kar şı

gelen Ni.) plazmon enerjisindedir. Zayıflama katsayıs ı , büyükliik
basamağıPolarak (7.62) ile verilir. Daha yüksek frekanslarda,
ta fotoelektrik olay ve sonra Compton saç ılmas ı ve diğer
yüksek enerji süreçleri baş layıncaya kadar, veri yoktur. 0
bölgede soğurmayı çekirdek fizikçileri ayr ıntıl ı olarak incele-
miş lerdir. Oradaki davran ış , maddenin su olmas ı gerçeğinden
değil de, temelde atomik özelliklerden ve yoğunluktan kaynakla-
nır.
Şekil 7.9'daki grafi ğin alçak frekans ucunda deniz suyunun
soğurma katpyısını gösterdik. Alçak frekanslarda deniz suyu
QH.^z: 4 x 10 sn 1 h4,4 mhos/metre) lik bir elektriksel iletken-
liğe 2sahMtir. 10 Hz'in alt ında c<'yı (7.57)'den oL
(8~ ) 1 olarak buluruz. Demek ki soğurma katsayısı r,-'0 t ile
orantılıdır ve alçak frekanslarda çok küçük hale gelir. 2 ekilde
görülen çizgi cK(cm 1 ) = 8,4 x 10 ✓ V (Hz'dir. 10 Hz'ye
deniz suyundaki zayıflama uzakl ığı 10 metredir. Buna
göre, yüzeyden 50 metre derinde hâlâ yüzeydeki ş iddetin yüzde
l'i arta kalacak demektir. Eğer dünya okyanuslar ına dağılmış
büyük bir denizalt ı filonuz olsayd ı ve su altındayken onlara
bir yer üssünden özel haberler yollamak isteseydiniz, a şırı
derecede alçak frekans ileti şimleri kullanma durumunda kal ırdı-
nı z. Yer ile iyonosfer aras ındaki boş luğun 8 Hz'den birkaç yüz.
Hz'ye kadar olan bölgede belirgin rezonanslara sahip oluşu
(9.9'a bak ını z), azalan zayıflamanın yaptığı gibi, bu alçak
fr9kans spektrumu bölgesini özellikle çekici hale getirir. 5 x
10 - km basamağındaki dalgaboyları halinde, çok büyük antenlere
gerek duyulur (gene de bir dalgaboyuna göre küçük!). Bu do ğrul-
tuda daha fazla bilgi ve spekülâsyona günlük bas ında bile
zaman zaman rastlanmaktad ır. *

7.6- İyonosferde ve Manyetosferde Aasitlestirilmi ş Yayılma

Modeli

İyonosferde elektromanyetik dalgalar ın yayılması , s ıfırı ncı

yaklaşıklı kta (7.59) dielektrik sabitiyle betimlenir; fakat
yerin manyetik alanının varl ığı bu davran ışı önemli ölçüde
değiştirir. Laboratuvarda haz ırlanan birçok plazmada da durgun
bir d ış manyetik alan ın etkisi vardır, Dış manyetik alanın
etkisini bir örnekle anlatmak için, basit bir problem olarak,
düzgün,durgun ve ş iddetli bir manyetik alan ı ve i3-). yönüne
paralel olarak yayı lan enine ° dalgaların sözkonusuP olduğu
düzgün yoğunluklu seyrek bir elektronik plazmay ı ele alal ım.

* New York Times, 14 Ekim 1969, sayfa 49, sütun 1; 19 A ğ ustos 1973, sayfa 8,
sutun 1.
 384

(Keyfi yayı lma yönüne sahip daha genel bir örnek, Problem
10.7'de içerilmektedir). Elektronik hareketin genli ği küçük
ise ve çarpışmalar önemsenmiyorsa, hareket denklemi yakla şık
olarak

• iwt (7.63)
mx - e x = -e e
c o

dir; burada enine dalgan ın B alanının etkisi, durgun B yan ında

önemsiz sayı l ıp gözönüne al ınmamıştır ve elektronik) yük -e
olarak yazılmış tır. Enine dalgaları dairesel kutuplu olarak
almak yararl ıdır. Buna göre

E = (£ (7.64)
ı - z

yazarı z. B 'in doğrultusu g ve dik al ındığından, (7.63).1.

deki vektd2e1 çarpım yalnı zca g ve çdoğrultular ında bileşen-
lere sahiptir ve enine bile şeher çı ftlenimsizdir. (7.63)'ün
kararl ı-durum çözümü şudur:

e ->
X= E (7.65)
B)

Burada (4> bir yüklü parçacığın bir manyetik alan içindeki

B'
presesyon frekans ıdır:

eB (7.66)
MC

(7.65)'in frekans ba ğl ılığı , Larmor teoremine başvurarak anla-

şılabilir; (7.63)'ün OJİ, frekans ıyla presesyon yapan bir koordi-
nat sistemine (burada durgun manyetik alan kald ırı lır) dönüş tü-
rülmesi, momentumun değişme hı zına (L.) L0 B ) etkin frekans ıyla
dönen bir elektriksel alan ın yol açtığını gösterir; T- i şareti,
dairesel kutuplanman ın türüne bağl ıdır.
(7.65) titreşim genliği her elektron için bir çift-kutup
momenti verir ve plazma için
2
G)
E - 1 P (7.67)
-1- (Ai(W.T.CLIB)
 385

dielektrik sabitine yol açar. üst i ş aret pozitif helisiteli

(optikte sola dairesel kutuplu) dalgay4 kar şı gelir; alt
i şaret ise negatif helisite içindir. B manyetik alan ına
karşı t paralel yayı lma halinde, i şaretler değiştirir. Bu,
durgun bir manyetik alan içerecek şekilde (7.59)'un geni ş letil-
mişidir. Yalnı zca durgun alan doğrultusunda yayı lan dalgalara
uygun düştüğiinden, buradaki tart ışma tüm olarak genel de ğildir.
Fakat bu basit örnekte bile temel bir özelli ği, yani sağa ve
sola dairesel kutuplu dalgalar ın farkl ı olarak yayıldıklarını
görüyoruz., İyonosfer çift-kırıc ıdır. Durgun F-3> alanına paralel
doğrultunun dışındaki coğrultularda yayıA i9:.n kolayca
gösterilebilir ki, eğer c+JR basamağındaki terimler cı) ve WwB 'ye
göre önemsenmezlerse, dielektrik sabiti gene (7.67) ile veri-
lir. Fakat (7.66) presesyon frekans ı , bu kez yaln ızca B 'in
yayı lma doğrultusuna paralel bile şenine ait olarak yorumfina-
caktır. Bu, (7.67)'dekiWB 'nin açıya bağl ı olduğunu söyler-yani
ortanyalnızca çift-k ırıcı değil, ayr ıca anizotroptur da (bak.
Problem 10.7).
iyonosfe i ç in, serbest3 elektronlar ın tipik rgaksimum
yo unluc u 10 -10 ° elektron/cm olup, buna to n=6 x 10 - 6 x
10 sn basamağında bir plazma frekans ı karşı gelir. Yerin

şekil 7.10- İ yonosfer modeli (düzgün bir durgun manyetik

alan içinde seyrek elektronik plazma) için
frekansı n fonksiyonları olarak dielektrik
sabitleri. E t (w) manyetik alana paralel
olarak yayılan sağa ve sola dairesel kutuplu
dalgalara uygun düşer. 4318 jirasyon frekans ı ,
(.4.) ise plazma frekans ıdır. İki eğri cümlesi
jAwkr, = 2,0 ve 0,5 de ğerlerine karşı gelir
P -15
 386

manyetik alan ı için 0,3 gauss gibi bir temsill değer al ırsak,
presesyon frekans ını fid B !..= 6 x 10 sn 1 olarak buluruz.
Şekil 7.10 Ej 'yi, (4.) / Ğ0.) oranının iki değeri için,
frekans ın fonksiyonu olarak 5ös - ermektedir. Her iki örnekte,
E, ve E 'den birinin pozitif ötürünün negatif olduğu geni ş
frekans aral ıkları vardır. Böyle frekanslarda bir dairesel
kutuplanma durumu plazma içinde yay ılmaz. Sonuç olarak, plazma
üzerine gelen bu kutuplanmaya sahip bir dalga tümden yans ıt ıla-
cakt ır. Diğer kutuplanma durumu k ısmen geçirilecektir. Böylece
çizgisel kutuplu bir dalga bir plazma üzerine dü ş tüğünde,
yans ıyan dalga, genel olarak ana ekseni gelen dalgan ın kutup-
lanma doğrultusundan dönmüş biçimde eliptik kutuplu olacakt ır.
İyonosferden yans ıyan radyo dalgalar ının davran ışı , bu
düşünceler cinsinden açıklanabilir; fakat yüksekli ğe ve zamana
göre değiş en yoğunluklara ve bağıl konumlara sahip çeşitli
plazma tabakalar ının varl ığı , problemi, basit örneğimizden
epeyce daha karışık yapar. Düşey olarak yukar ıya doğru gönderi-
len ışı nım atmalar ının yans ımas ını inceliyerek, çeş itli yüksek-
liklerdeki elektron yoğunlukları anlaşı labilir. Birim hacimdeki
serbest elektronların n sayısı , Şekil 7.11'de görüldüğü gibi,
verilen bir iyonosfer° tabakas ında' yükseklikle yavaş yavaş
artar, bir maksimuma ula şır ve sonra yüksekli ğin daha da
artmas ıyla birden bire düş er. Verilen 41) frekansl ı bir atma
(puls), n 'daki deği şme nedeniyle, yaris ımaks ı z ın tabakanın
içine girer. Bununla beraber, n yeterince büyüdüğünde Lt> (1-11 )
..tcu olur. O zaman (7.67) diel&trik sabitleri s ıfıra iner ve
atma yans ıt ıl ır. Yans ımanın meydana geldiği gerçek n yoğunlu-
ğu, (7.67)'nin sağ yanının karekökleriyle verilir. İl gönderi-
len sinyal ile yans ıyan sinyalin al ınışı aras ındaki zaman
aralığı gözlenerek o yoğunluğa karşı gelen h yüksekliği
bulunabilinto frekans ı değiştirilerek ve zaman aal ıklarında-
ki değişmeleri incelenerek, elektron yoğunluğu yüksekliğin
fonksiyonu olarak saptanabilir. W frekans ı aşırı yüksek ise,
kırılma indisi s ıfır olmaz ve çok az bir yans ıma meydana
gelir. Daha üzerinde yans ımaların yokolduğu frekans, verilen
bir tabakadaki maksimum elektron yoğunluğunu belirtir. WKB
yaklaştırma yöntemini kullanarak yapılan daha nicel bir incele-
me, Problem 7.9'da kabataslak verilmektedir.
etu»inın alçak frekanslardaki davran ışı , " ıslıklamaudenen
özel bir manyetosferik yay ılma olayından sorumludur. w 0
olurken, E (co), E 2-7-Wp/(41.1.)E3 gibi art ı sonsuza gider. Yay ı lma
olmasına olur, ama buyayılmada (7.5) dalga sayısı
 387

n o ma x Ilm■ AM, 11■•• •

noth i)

114
Şekil 7.11- Bir iyonosfer tabakas ında yüksekliğin
fonksiyonu olarak elektron yoğunluğu
( şematik olarak).

dir. Bu, yüksek derecede dağıtıc ı bir ortama kar şı gelir.

Enerji taşınmas ı (7.86) grup h ı zıyla (bak. Kesim 7.8) olup, bu
grup h ı z ı

‘(>13<""
v (W) = 2v (w) :== 2c
g P 0.) P

dir. Farkl ı frekanstaki ışınım atmaları farkl ı hı zlarla yol

al ırlar: Frekans azald ıkça h ı z da düşer. Bir yarıküredeki bir
ş imşek geni ş bir ışınım spektrumu doğurur; bunun bir kısmı , az
çok yerin manyetik alan ının çift-kutup alan ı çizgileri boyunca
yaklaşık olarak (7.67) ile betimlendi ği biçimde yay ı l ır. Daha
yüksek frekans bileşenleri kar şıt noktaya daha önces , alçak
frekans bileşenleri ise daha sonra ula şırlar. Bu, 10 Hz ve
daha alçaklarda ıslıklamalara yol açar; böyle adland ırıl ır,
çünkü bir duyma al ıc ıs ınca algılanan sinyal,yüksek duyma
frekanslar ından başlayıp duyulan bölge içinden geçerek hı zla
azalan ısl ık gibi bir sestir. Yukarıda <41 ve COB için verilen
değerler ve 10 km basamağındaki uzakl ıkA)r halinde, ısl ıklama-
lar için zaman ölçeğinin saniyeler olaca ğını okuyucu doğrulaya-
bilir. Isl ıklamalar üzerine daha fazla tart ışma, bölüm sonunda
önerilen okuma parçalar ında ve problemlerde bulunabilir.

7.7- İletken ya da Kayıplı Bir Ortamda Dalgalar

Kesim 7.5'de gördük ki, ister yal ıtkan isterse iletken

olsun, bir maddesel ortam ın dielektrik sabiti genel olarak
 388

karmaldır. Yalıtkan halinde birçok amaç için E'un sanal k ısmı

önemsenmeyebilir, fakat iletkenler için bu doğru olmaktan çok
uzaktır. İletken ortamlarda dalgalar ın davran ışı , esaslarını
Kesim 7.5(a) ve (c)Ide vermiş olmam ıza karşın, burada da ayr ı
olarak ele alacak kadar büyük bir pratik öneme sahiptir.
İletken ortam ın karmal dielektrik sabitini biçimsel olarak
gerçel "dielektrik sabiti" ve gerçel "iletkenlik" diyebile-
ceğimiz iki kısma ayırmak alışkanl ık haline gelmiştir. Bu
ayırma yalnızca dielektrik sabitinin gerçel ve sanal k ıs ımları-
nı açık bir biçimde sergilemek için elveri şli bir yol gibi
görünebilir; ama aslında daha sezgisel bir temele sahiptir.
Bu şekilde tanımlanan iletkenlik genel olarak frekanstan
bağımsı zdır; daha önce tart ışıldığı gibi, hiç olmazsa mikrodal-
ga ve daha alçak frekanslarda bu böyledir.
İletken içindeki alanlar uzay ve zamana göre eık.x - iwt
gibi değişirse, k dalga sayısı , (7.56), (7.57) ve (7.5) uya-
rınca

2 u.)2 47tor
k = )11£ (7.68)
Lo
c2

karmal ifadesiyle verilir. İlk terim yerdeğiştirme akımı

katkıs ına, ikincisi ise iletim ak ımı katkıs ına karşı gelir. k
'yı bulmak için karekök alınırken, (- = 0 halindeki al ışılmış
sonuçlar ı verecek dal seçilir. Bu durumda, 0', ,t ve E: un gerçel
olduklar ı varsayılarak

k p+
bulunur; burada

2 - 1/2
4-"r ) 1
P ckı
Cı.> E,
‘i p (7.69)
oc cc
2

dir. Bir zayıf iletken için (47c(r/coz << 1) yaklaşık olarak

k = . —2— 4.. zıt rjr (7.70)

E s'
buluruz; bu ifade (07WE)'un birinci basama ğında doğrudur. Bu
 389

limitte Re k >> Im k olup, dielektrik sabiti ve iletkenli ğin

frekansla değiş imi sözkonusu değilse, dalganın zayı flamas ı
(Imk) frekanstan bağımsı zd ır. Diğer taraftan, iyi bir iletken
için (4Ttçr/wE>>1) eş ittirler:

127Tc.ı)
k -(1i) (7.71)

Burada (wE/0- ) 'ya göre yalnı zca en düşük basamakl ı terimler

al ıkonulmuştur.
.->
Exp( ık.x - iwt) olarak yayılan dalgalar sönümlü enine
dalgalardı r. Alanları

E = E e - 7 n.x i0n.x - ı. wt
o e
(7.72)
d.
n.x 1(311.x - ıwt
= o e 7 e

-4
olarak yaz ılabilir; burada n, k yönünde bir birim vektördür. E
için varolan ıraksama denklemi, E .n = 0 olduğunu gösterirken,
o
Faraday yasas ı

o< -4 -›
H
o ( r3 + i 2 )n xEo
(7.73)

verir. Bu bağınt ı , H ve E'nin bir iletken içinde farkl ı fazlar-

da olduklar ını gösterir. k'n ın büyüklüğü ve faz ı

1/4
= 5A2
c [1_ ( 47cr) 2
iki Vju o£.
Ğ
(7.74)
-1 c< 1 4Tta-
= tan
2(3 - 2 tan c,.> )

olarak tan ımlanınca, (7.73)'ü aş ağıdaki biçimde yazabiliriz:

[ı ( 4"
(.0 ) 2 ] 1/4 ei95 x ( 7.75 )
o - p

--)
(7.75)'in yorumu şudur: H zamanca E'den faz aç ı sı kadar
 390

geridedir ve

1/4
-I-1'01
I ›•0 1 J E
P
[1 + (
4iro-
Cı)
(7.76)

gibi bir bağıl genliğe sahiptir. Görüyoruz ki, çok iyi iletken-
lerde manyetik alan elektrik alana göre çok büyüktür ve nere-
deyse 45 'lik bir faz gecikmesine sahiptir. Alan enerjisi
hemen hemen tamamiyle manyetik niteliktedir.
(7.72)'de verilen dalgalar uzakl ıkla üstel bir sönüm
gösterirler. Buna göre, bir iletkene giren bir elektromanyetik
dalga,

2
(7.77)
oc 2.1x1u. (A, (r

kadarl ık bir uzakl ıkta ilk genliğinin 1/e = 0,369'una iner; en

son ifade, iyi iletkenler için yap ı lmış bir yaklaştırmadırt
Suzakl ığına deri derinliği ya da içeri girme derinliği denir.
Bakır gibi bir iletken için, 60 devir/sn'lik frekanslarda
(1,0,85 cm ve 100 Mc/sn de 8=0.71 x 10 -3cm'dir . Dalgaların
böylesine h ı zl ı zayıflamas ı , yüksek frekans 'devrelerinde
akımın yalnı zca iletkenlerin yüzeylerinde akt ığını gösterir.
Bunun basit bir sonucu şudur: Akı iletkenlerin iç kısmından
uzaklaştırıldığı için, devre elemanlar ının yüksek frekans
indüktansı alçak frekans indüktans ından biraz küçüktür.
İ letken ortamlar aras ındaki arayüzeylerde yans ıma ve
kırı lma problemi, ayr ıntı lar açısından oldukça karmaşıktır ve
burada i şlenmeyecektir. Bu konuyla ilgilenen okuyucu Stratton'
un kitabına (sayfa 500 ve sonras ı ) başvurabilir. Biz yaln ı zca
kırılan dalgan ın, Kesim 7.3'ün gösterimiyle,

ıki.x
e = e i (k'sinr) x + i(k'cosr)z

biçiminde bir uzaysal de ği şime sahip olduğunu gözleyelim;

buruda x doğrultusu yüzeye paralel, z doğrultusu ise buna
diktir. Snell yasas ını kullanarak, bunu

e= e i(k sini)x +ilk 12 - k2 sin2 i z

(7.77) deri derinlii, MKSA birimlerinde 8. (2 /ptour) 1/2 olarak ortaya ç ı kar.
 391

2
şeklinde yazabiliriz. Kay ıpl ı bir ortamda k' (7.68 ile veril-
miş ) karmaldır ve dolayısıyla z'nin katsay ıs ı karmaldır. Dalga
z doğrultusunda zayıf4amaktad ır.2 (7.71) 1 in geçerli olduğu iyi
bir iletken için jk' j ;>> k 'dir ve üstel ifade yakla şık
olarak
ik'. x e -z/6 e i[(ksini)x + z/6 (7.78)
e

ile verilir. (7.78) denklemi, Kesim 7.1'in sonunda k ısaca

değinilen homojen olmayan bir düzlem dalgay ı gösterir; öyle ki
bu dalganın sabit genlik yüzeyleri iletkenin yüzeyine paralel
ve sabit faz yüzeyleri bundan çok az e ğilmiş olarak yüzeye
(kS sini) gibi bir aç ıdadır. Bu problem Kesim 8.1'de daha ay-
rıntılı olarak tekrar incelenmektedir.

7.8- Tek-boyutta Dalgalar ın Üstüste Binmesi, Grup Hızı

Daha önceki kesimlerde, Maxwell denklemlerinin düzlem

dalga çözümleri bulundu ve onlar ın özellikleri tart ışı ldı .
Ancak orada yalnızca belirli bir frekansa ve dalga sayısına
sahip tek-renkli dalgalar işlendi. Gerçek durumlarda böyle
idealize çözümler ortaya ç ıkmaz. Fazlas ıyla tek-renkli bir
ışık kaynağında ya da çok iyi ayarl ı bir radyo verici veya
alıcısında bile, (küçük de olsa) sonlu bir frekans ya da
dalgatoyu dağı lımı ile uğraşılır. Bu dağılma, bir atmanın
sonlu süreli olmasından, kaynaktaki doğal geni şlemeden ya da
başka bir nedenden kaynaklanabilir. Temel denklemler çizgisel
olduğundan, değişik frekansl ı çözümleri uygun biçimde çizgisel
olarak üst-üste bindirmek ilke bak ımından basit bir i ştir.
Bununla birlikte, genel olarak ortaya çıkan birçok yeni özellik
vardır.
1. Eğer ortam dağıtıcı ise (yani dielektrik sabiti alanla-
rın frekans ının fonksiyonu ise), faz h ı zı dalganın her
bir frekans bileşeni için ayn ı değildir. Sonuç olarak
dalganın farkl ı bileşenleri değişik hı zlarla ilerler ve
birbirlerine göre faz de ğiştirmeye yönelirler.
2. Dağıtıcı bir ortamda enerjinin akış hızı faz h ı z ından
büyük ölçüde ayr ılabilir, ya da kesin anlam ını bile
yitirebilir.
3. Kayıplı bir ortamda bir ışık atmas ı , kayıpsal etkiler
frekans ın duyarl ı bir fonksiyonuysa bozularak, de ğilse
bozulmadan ilerlerken zayıflayacaktır.
Bu dağıtıcı ve kayıpsal etkilerin esasları , Fourier serile-
ri ve integralleri düşüncesinde kapalı biçimde yer almaktad ır
 392

(Kesim 2.8). Basit olsun diye, yaln ızca bir boyutta skaler
dalgaları ele alal ım. u(x,t) skaler genliği, elektromanyetik
alanın bileşenlerinden biri olarak dü şünülebilir. (7.2) dalga
denkleminin temel çözümü, (7.6)'da sergilenmi şti. Elektromanye-
tik dalga için w frekans ı ile k dalga sayıs ı aras ındaki bağıntı
(7.5) ile verilir. Bir çizgisel üst-üste bindirme olu ştururken,
ya wyl ya da k'y ı bağımsı z deği şken olarak alabiliriz. Önce k
'yı bağımsız deği şken almanın çok daha elverişli olduğunu
bulacağı z. Dağıtma olanağına yer vermesi için, w'y ı k'nın
genel bir fonksiyonu olarak dü şüneceğiz:

tA)= W(k) (7.79)

Dağıtıcı özellikler dalgan ın sola doğru mu yoksa sağa doğru mu

ilerlediğine bağl ı olmayacağına göre,u3,k 'n ın bir çift fonksi-
yonu olmal ıdır:LO(-k) .L0(k). Pek çok dalgaboyu için tk ı , k'nın
düzgün değişen bir fonksiyonudur. Fakat, Kesim 7.5'de gördü ğü-
müz gibi, belirli frekanslarda "anormal da ğı tma" bölgeleri
vard ır; oralarda dalgaboylar ının dar bir aral ığında hızl ı
biçimde değişir. (7.79) genel biçimiyle, bundan sonraki tart ış-
mamı z, hem elektromanyetik dalgalara, hem ses dalgalar ına, hem
de Broglie'nin madde dalgalar ına v.s. , ye ayni şekilde uygulana-
bilir. k vet4(k)'n ın gerçel olduklarını varsayacağı z ve böylece
kayıpsal etkileri d ışarlamış olacağı z.
(7.6) temel çözümlerinden

0c. ikx - i(.0(k)t

u(x,t) = + A(k)e dk (7.80)
27t

biçiminde bir genel çözüm kurabiliriz. (2.44) ve (2.45)'deki

Fourier integral gösterimiyle uyu şsun diye 1/r27-"rc çarpanı
eklenmi ştir. A(k) genli ği, farkl ı dalgaların çizgisel olarak
üstüste gelme özelliklerini betimler ve t = O'da değerlendiri-
len u(x,t) uzaysal genli ğinin dönüşmüşüyle verilir: *

* Bundan sonraki tart ış ma, ilk-de ğ er problemini birazc ı k hafife al ı r. Asl ı nda
ikinci mertebeden bir diferansiyel denklem için yaln ı zca u(x,0)'1 belirt-
mekle kalmamal ı y ı z, ayr ı ca "b(x,0)/?t'yi de belirtmeliyiz. Bu savsama, bu
kesimin geri kalan k ı sm ı nda sorun yaratmaz. Gelecek kesimde bu aç ığı m ı z ı
kapataca ğı z.
 393

+oo
1 - ikx
A(k) = , u(x0)e
, dk (7.81)
21-ç
ik x
Eğer u(x,0) tüm x'ler için e o harmonik dalgas ıyla gösterim-
lenirse, (2.46) diklik ba ğınt ıs ı A(k) = Nr7i 5(k-k ) sonucunu
verir; bu da istendiği gibi, ilerleyen tek-renkli bıır u(x,t) =
eikox-iw(k o )t dalgas ına karşı gelir. Bununla beraber t =
O'da u(x,0), Şekil 7.12'de görüldüğü gibi, Ax uzunluğunda
sonlu bir dalga trenini gösterirse, o zaman A(k) genli ği bir
delta fonksiyonu olmay ıp bir k dalga say ıs ı dolayında yerle ş-
miş Ak geni şlikli bir doruk18 fonksiyondur; bu k u(x,0)
dalgasnd ki en ba ş at dalga say ıs ıdı r. Ax ve Ak, x°"ve k' nin
lu(x,« ve ik(k)12 şiddetleri cinsinden tan ımlanmış ortalama
değerlerinden sapmalar ın karelerinin karekökleri olarak tan ım-
lanırlarsa, buradan
Ax Ak> 1/2 (7.82)

genel sonucunu ç ıkarmak olas ıdır. Okuyucu, aşırı h ızla kesilme-

yen akla yakın atmalar ya da dalga paketleri için Ax çarp ı
Akinın (7.82).deki alt limit değeri dolay ına düş tüğünü kolayca
doğrulayabilir. Bu demektir ki, yaln ı zca birkaç dalgaboyu
içeren kısa bir dalga treni, tek-renkli dalgaların dalga sayı-
s ına göre çok geni ş bir dağı lıma sahiptir ve tersine, uzun bir
sinüssel dalga treni ise neredeyse,tek renklidir. (7.82) ba ğın-
tıs ı , zaman ve frekansa göre olan dağı l ımlara da aynı şekilde
uygulanabilir.
Bunu izleyen soru, bir atman ın ya da sonlu dalga treninin
zaman içindeki davran ışıdı r. Şekil 7.12'de t = O'da görülen
atma, zaman ile birlikte harekete başlar. Bu atman ın içinde

u 0)

A (k)

Şekil 7.12- Sonlu geni şlikte bir harmonik dalga treni

ve onun dalga sayısına göre Fourier spekt-
rumu.
 394

yer alan farkl ı frekans ya da dalga-say ısı bileşenleri, farkl ı

faz hızlarıyla hareket ederler. Sonuçta, ilk uyumun yitirilmesi
ve atmanın biçimce bozulmas ı yönünde bir eğilim vardır. Hiç
olmazsa, atman ın, bileşen dalgalar ın ortalama faz h ı zından
oldukça farkl ı bir hızla yayı lacağını umarız. Çok dağıtımlı
bir ortam ya da çok yayg ın dalga sayı lar ına sahip iyice keskin
bir atma biçimindeki genel hali i şlemek gerçekten zordur.
Fakat dalga-sayısı spektrumu aşırı geniş olmayan bir atman ın,
ya da frekans ın dalga sayıs ına zayıf biçimde bağl ı olduğu bir
ortam içinde bulunan bir atmanın yayı lmas ı , aşağıdaki yaklaşık
yolla incelenebilir. t anındaki dalga (7.80) ile verilir. A(k)
dağı l ımı bir k değeri dolay ında oldukça keskin bir doruk ise,
o zaman W(k) Frekans ı k'nın bu değeri dolayında seriye aç ıla-
bilir:

W(k) =Go + dW (k - k )+ (7.83)

o o
dk I°
Ve integral al ınabilir. Böylece

A(k) e i[x - (dw/dk) odk

eiEk (~dk)
o o o
fi7
(7.84)
bulunur. (7.81) ve onun tersinden görüleceği gibi, (7.84)'deki
integral,x'= x - (dWdk) t olmak üzere, tamı tamına u(x',0)'
o
dır:

u(x,t) u(x - (duVdk) f,0) e i.k o (d (A>/dk) o o

] (7.85)
o

Bu, bir faz çarpan ı dışında, atman ın, grup hız ı denen

dw
v = (7.86)
g dk ıo

gibi bir hı zla şekilce değişmeden ilerlediğini gösterir.

Dalganın büyüklüğüyle (ya da salt karesiyle) oranl ı bir enerji
yoğunluğu düşünülürse, bu yaklaşt ırmada enerji taşınmas ının
grup hızıyla olduğu açıktır; çünkü atman ın ilerlediği hız
budur.
Işık dalgaları için ıu ve k arasındaki bağıntı
 395

ck (7.87)
(.13(k) -
n(k)

ile verilir; burada c ışığın boş luktaki hı zı , n(k) ise k'n ın

fonksiyonu olarak ifade edilen k ırılma indisidir. Faz h ı z ı

W(k)
v = (7.88)
p k n(k)

olup, n(k)'nın birden küçük ya da büyük oluşuna göre c den

büyük ya da küçüktür. Optik dalgaboylar ının çoğu için hemen
hemen tüm maddelerde n(k) birden büyüktür. (7.86) grup h ı zı
şudur:

v - (7.89)
g In(W) +W(dnidw)]

Bu denklemde n'yi k'dan daha çok w'nın bir fonksiyonu olarak

düşünmek daha elveri şlidir. Normal dağıtma için (dn/d,w)>O'd ır
ve ayrı ca n > 1 'di,r; bu durumda .enerji akışının hızı , grup
hızından daha azdır ve ayr ıca c'den de azd ır. Bununla beraber,
Şekil 7.8'den anlaşılabileceği gibi, anormal dağıtma bölgele-
rinde dn/dw büyük ve negatif hale- gelebilir.' 0 zaman grup
hı zı , çoğunlukla c'den daha büyük hale geçerek, faz h ı zından
büyük ölçüde ayrilabilir. * Bir anormal dağıtma bölgesi dolay ın-
da, frekans ın fonksiyonu olarak grup ve faz hı zlarının davranı-
şı Şekil 7.13'de görülmektedir.

7.9— Dağıtmalı Bir Ortamda ilerlerken Bir Atman ın Geniş-

lemesinin Bir Örnekle Anlatılması

Önceki kesimde sunulan dü şünceleri bir örnekle anlatmak

ve grup h ı zı kavram ının geçerliliğini göstermek amac ıyla,
frekans ın dalga sayısına bağlıl ığı ile ilgili özel bir model
ele alacağız ve bu model ortamda bir atmanın ilerlemesini
yaklaştırmalar yapmaks ızın hesaplayacağız. Özel modeli

Özel görelilikle ilgili dü ş üncelerimizin O ğ nendi ğ i korkusuna kap ı lmaya

neden yoktur; grup h ı z ı burada tam anlam ı yla yararl ı bir kavram de ğ ildir.
dn/d1O'n ı n büyük bir de ğ eri, k'n ı n fonksiyonu olarak Wn ı n h ı zl ı bir
de ğ i§imine e ş de ğ erdir. Sonuç olarak, (7.83)'den sonra yap ı lan yakla ş t ı r-
malar art ı k geçerli de ğ ildir. Atman ı n davran ışı , daha büyük bir ölçüde
i ş e kar ışı r.
 396

n (w)

Şekil 7.13- Bir anormal da ğıtma bölgesinde, W frekan-

sının fonksiyonu olarak n(w) kırılma
indisi; to'nın fonksiyonu olarak v faz
hızı ve vg grup hızı . P

belirtmeden önce, ilk-değer problemini, (7.80) ve (7.81)'de

yapı landan çok daha ayr ıntı l ı olarak ifade etmek gerekir.
Orada işaret edildiği gibi, dalga denklemi için ilk-de ğer
probleminin uygun biçimde belirlenmesi, hem fonksiyonun hem
de zaman türevinin u(x,0) ve "bu(x,0)/ -at ilk değerlerini
gerektirir. u(x,t)'yi elde etmek için (7.80)'in gerçel
kısmını alma konusunda anla şırsak, yani

+ oo
1 (" d, 4_
u(x,t) = 1 A(k)eikx- iW(k)t karmal eşlenik
2
(7.90)

yazarsak, o zaman A(k)'nın ilk değerler cinsinden aş ağıdaki

gibi verildiğini göstermek kolayd ır:

+1:10
eikx 5- .25u
A(k) = 1 f [1.1(x,0) + (x,0)] dx (7.91)
"at
)11-"Ir
t W(k

Atmanın ilk biçimi olarak

 397

-x2/2L2
u(x,0) = e cosk x (7.92)
o

şeklinde Gaussiyen kenarl ı bir titreş im alacağı z. Basit

olsun diye,

- u (x O) = (7.93)
at

kabul edeceğiz. Bu şu demektir: t = O'dan hemen önceki

zamanlarda dalga ikiatmadan olu şmuştur; her ikisi de baş lan-
gıca doğru ilerlemektedir; öyle ki t = Oda (7.92) ile
verilen biçime kaynaşırlar. Açık olarak daha sonraki zaman-
larda, her atman ın başlangıcın öbür yanında yeniden ortaya
çıkacağını bekleriz. Bunun sonucu olarak, (7.92)'deki ilk
dağı l ımın, biri sola öbürü ise sağa hareket eden iki özde ş
pakete ayrılacağı umulabilir. (7.92) ve (7.93) ile betimle-
nen atma için A(k) Fourier genli ği şudur:

2 2
1 +°° -ikx -x /2L
A(k) = e e coskx dx
2M. 00

2 2 2 2
L [ -(L /2) (k-k ) -4L /2)(k k ) ] (7.94)
e o +e o
2

A(-k) = A(k) simetrisi, aşağıda görüleceği gibi, başlangıçtan

uzaklaşan iki atmanın varl ığının yans ımas ıdır.
Dalganın daha sonraki zamanlarda alacağı biçimi hesapla-
mak için, (.0= CU(k) 1 y1 belirtmemiz gerekir. Tam hesaba izin
veren temel dağı tıcı etkileri gösteren bir model olarak,
(1J(k)ly ı

2,2
CO(k) = 1)(1 + a ) (7.95)
2

biçiminde varsayal ım; burada ),) sabit bir frekanst ır; a ise
dağı tıc ı etkilerin önemli hale geldiği tipik bir dalgaboyu
olan sabit bir uzunluktur. (7.95) denklemi, seyrek plazma
için (7.59) ya da (7.61) ile verilen dağıtma denklemine bir
yaklaşt ırmadır. (7.92) atmas ı k = k, dalga sayı l ı modüle
edilmiş bir dalga olduğundan, bir öribeki bölümün yaklaşık
 398

tart ışmaları , iki atmanın

dLO 2
v = (k ) =Va k (7.96)
o o
dk

grup h ı z ıyla hareket edeceğini ve atmanın uzaysal bak ımdan

aşırı dar olmas ı koşuluyla temelde biçimini Si ştirmeyeceğini
gösterir.
Zamanın fonksiyonu olarak dalganın tam davranışı , A(k)
için (7.94) ifadesi al ınarak, (7.90)'dan bulunur:

2 2
lL
u(x,t) = Re S+e° e-(L /2)(k-k o ) .1_ e /2)(k+k0) 2]
2,12n -co
ikx-ivt[1+(a2k2 /2)3 dk
e (7.97)

Üslerde yaklaşıkça kareler oluşturarak bu integraller al ına-

bilir. Sonuç şudur:
2 2
(x-Va k t)
0
exp
2
2 la vt
2L (1+ )
L2
u(x,t) = 2 R Yı.
exp [ikox-
. 2
la yt 1/2
(1 + 2
)
L 2
a k 2
-i V(1 + ° )14-(k )
2 o -k o

(7.98)
(7.98) denklemi z ıt yönlerde ilerleyen iki atmay ı gösterir.
Her bir atman ın doruk genliği (7.96) faz h ı z ıyla ilerler;
modülasyon zarfı ise biçimce Gaussiyen kal ır. Bununla bera-
ber, Gaussiyenin geni şliği sabit olmayıp zamanla artar.
Zarfın geniş liği

2
L( t) = L 2 + ( a Vt ) 2:11/2 (7.99)
L
 399

dir. Demek ki zarf ne kadar keskinse, (verilen geçmi ş bir

zaman için) atma üzerindeki da ğıtıci etkiler de o kadar
büyüktür. Biçim değişmesinin az olmas ı ölçütü L >> a'd ır.
Kuşkusuzdur ki uzun zamanlarda Gaussiyenin geni ş liği zamanla
çizgisel olarak artar:

a2'Ot (7.100)
L(t)-->
L

Fakat bu asimetrik biçime eri şme zamanı , (L/a) oranına bağ-

l ıdır. Atmanın ha9gi h ı zla geni ş liyeceği ölçüsü, (7.99) Baki
L(t) ile v t =ya k t 'nin kar şılaştırılmas ından bulunur.
Şekil 7.149de, doru genli ğinin konum (v t) çizgisi ile v t
L(t) konumlarının çizgileri iki ayr ı örgekte verilmekted2;
bunlar zamanın fonksiyonu olarak atman ın dağılmas ını göster-
mektedir. Soldaki atma k -1 dalgaboyuna göre çok dar de ğildir
ve çok hızlı bir şekil& dağılmamaktadır. Bununla birlikte
sağdaki atma ba ş langıçta öylesine dard ır ki çok hızl ı bir
şekilde dağı lır ve kısa bir zaman sonra neredeyse atma
olmaktan ç ıkar.
Her ne kadar yukar ıdaki sonuçlar (7.92)'deki özel atma
seçimi ve (7.95) dağıtma bağınt ısı için türetilmi şlerse de,
kapsamları çok daha genel bir niteliktedir. Bir atman ın
ortalama hız ının, v = dcd/dk = uı' grup hı zı olduğunu Kesim
7.8'de görmü ş tük. d4langıçta yerel geni ş liği Ax olan bir
atmanın içinde doğal olarak Ak "J (1/Ax ) kadar ° bir dalga
sayı sı dağılımı bulunmas ı gerektiğine diljat edilerek atman ın
dağı lmas ı anlaşı labilir. Bunun anlam ı şudur: Grup hızı , atma
içerisindeki çeşitli k değerleri için geli ştirildiğinde,
içinde
(A ,
AV "J (A)" Ak N (7.101)
Ax
o
basamağında bir dağılmaya sahip demektir. Bu da, bir t
anında konumda Av t kadarl ık bir dağı lma bulunduğunu göste-
rir. Karelerin t8plam ının kare-kökünü alaraktan konumdaki
belirsizlikleri bir araya getirirsek, t an ındakiAx(t) geniş-
liğini elde ederiz:

A x( t) \[(A x o ) 2 w "t ) 2 (7.102)

o
Ax = L koyduğumuzda, (7.102)'nin (7.99) ile tam olarak
o
 400

ko LG ı

`3k V
Şekil 7.14- Bir dalga paketinin ilerlerken biçimini
değiştirmesi. Birçok dalgaboyu içeren
(k L » 1) geni ş paket oldukça az bozu-
lu?ken, dar paket (k L 4:1) hızla geniş-
°
ler.

uyuştuğuna dikkat edelim A..x(t) için çıkarı lan (7.102)

ifadesi şu genel sonucu gösterir. E ğer w" # 0 ise, dar bir
atma, geniş dalga say ısı spektrumu nedeniyle h ı zla dağı l ır
ve tersi de doğrudur. Bu dü şüncelerin tümü; hemen dalga
mekaniğine aktar ı labilir. Bunlar, Heisenberg'in kesinsizlik
ilkesini oluştururlar. Dalga mekani ğinde frekans, Planck
sabitine bölünmüş enerji, dalga say ıs ı ise Planck sabitine
bölünmüş momentumdur.
Hem dağıt ıc ı hem de yitirici bir ortamda dalga paketleri
problemi, oldukça karma şıktır. Bu problemin çe şitli yanlar ı
analitik olarak tart ışı labilir; fakat analitik ifadeler
fiziksel olarak kolayca yorumlanamaz. Dalga paketleri,
ilerlerken epeyce zayıflarlar ve biçimce bozulurlar. Okuyucu
bu problemlerin (say ısal örnekleri de içeren) bir tart ışmas ı
için Stratton'un 301-309'uncu sayfalarına bakabilir.

7.10- rve E Arasındaki Bağlantıda Neden-Sonuç ilişkisi,

Kramers-Kronig Bağıntıları

a) Zamana Yerel Olmama

E(W)'nin frekansa bağl ı olmas ının diğer bir sonucu
yerdeğiş tirme vektörü ile E( - ,t) elektrik alan ı
 401

aras ında zamanca yerel olmayan bir ba ğınt ının bulunmas ıdır.
Eğer co frekansl ı tek-renkli bileşenler

= (w) -E(>-?,10) (7.103)

biçiminde birbirlerine bağl ıysalar, zamana bağl ı l ığı Fourier

integrallerinden yararlanarak kurabiliriz. Yer koordinat ını
bir parametre gibi düşünerek, zaman ve frekansa göre Fourier
integrallerini
+o.
ı D(x (4)) e-itut d ıo (7.104)
\171 "
ve
+co
-1)(;?,(43) =
1 Ç DD(x,t')
( x,t') e i(k)ti dt'
■/-57 - oo

olarak yapabiliriz. E için de benzer bağıntılar vardır.

Birincide D( -524)) yerine (7.103)'ün konmas ı

+ oo -4
D(x,t) = E (x,03) e duı
21T

ifadesini verir. Şimdi de bu integralde E(x,0..)'nın Fourier

temsilini yerine koyarsak şunu buluruz:
+430 . 00
liot 5
D(x,t) - dt.0 ^(W) e dt' E(x,t 1 )
211 I. pe - CO

İntegrasyon s ıras ının değiş tirilebileceği varsıyımıyla, son

ifade

D(x,t) = E(x ,t)

_,, -1-00
5 G(2) E(x,t dZ (7.105)
-o°
biçiminde yaz ı labilir; burada G(%), 47ri( = 2(w) l'in
e
Fourier dünüşümüdür:
+co

G(Z) =211z N (w) —

e-j-(43 '4 (7.106)

(7.105) denklemi Ti ve E aras ında yerel olmayan bir bağlantı

 402

verir; orada t an ındaki D t'den başka anlardaki elektrik

alanına bağl ıdır. * Eğer E(w) tüm uu'lar için w 'dan ba ğım-
sı z ise, (7.106) ifadesi G(%) oC S(Z) verir ve ayn ı anlı bağ-
lant ı elde edilir; fakat £(w) w ile değiş irse, G(1:), Z'nun
sıfırdan farkl ı bazı değerleri için s ıfır değildir.

b) G(Z) için Basit Model, Sınırlamalar

(7.105) ve (7.106) taraf ından belirtilen bağlantının
karakterini açıklamak için, (7.51)ideki k ırılma indisinin
tek-rezonansl ı halini ele alal ım:

2 52 2 (7.107)
£,(W) - 1 = W p (U - (o -

Bu E(w) modeli için G(2;) al ınganlık çekirdeğ i (susceptibility

kernel) şudur:

2 +co
W iwZ
P (7.108)
2'R -co j_)(

Bu integrali çevre integrasyonuyla geli ştirebiliriz. İntegra-

lin içi, alt yar ı to düzleminde
2 2 (7.109)
= ± N) burada: N)lo .=(43o 4
1 2 2 - 01

da kutuplara sahiptir.
< 0 için, integralin değerini etkilemeksizin, çevreyi üst
yarı -düzlemde kapatabiliriz. Bu kapal ı çevrenin içinde
integrant düzgün olduğundan, integral s ıfırdır. '> 0 için
ise çevre alt yarı -düzlemde kapat ıl ır ve integral, iki

(7.103) ve (7.105) denklemleri, Fourier integrallerindeki katlama teore-

mine bir örnek olarak tan ı nabilir: E ğ er A(t), B(t), C(t) ve a(w), b(co),
c(.0) (7.104) ters Fourier formülleriyle çiftler halinde birbirlerine
ba ğ l ı iki fonksiyon cümlesi ve
c(w) = a(w)b(w)
ise, bu durumda integrallenebilirlik ile ilgili uygun s ı n ı rlamalar alt ı n-
da, +00
1
C(t) - A(t') B(t - t') dt'

dür.
rir l t eo
 403

kutuptaki rezidüler kere -21i olarak bulunur. Dolay ıs ıyla

(7.108) çekirdeği

2 AZ/2 sinv‘z
o (7.110)
G(Z) =w e 8(Z)
P o
olur; burada 9(Z) basamak fonksiyonudur [ Z < 0 için A(Z) =
0; 'Z > 0 için 8(Z) = (7.51)'deki dielektrik sabiti için
G(Z) çekirdeği ise, (7.110) türündeki terimlerin çizgisel
olarak üst-üste getirilmesinden ba şka birşey değildir. G(Z)
çekirdeği ortamın belirtici frekans ıyla .sal ınmadadır ve
zamanla elektronik salınıcıların sönüm sabitiyle sönmektedir.
Böylece D ve E arasındaki bağıntının zamanca yerel olmamas ı ,
basamağındaki zamanlara s ınırlanmıştır. , spekVal
çigilerin frekans ındaki geni şlik olup tipik olarak 10 -
10 sn 1 dO.erlerig sahip bulundu ğundan, eş-zamanlıl ıktan
ayr ılma 10' - 10 sn basamağındadır. Mikrodalga bölgesi
üzerindeki frekanslar için, elektrik alan sal ınımlarının
birçok dönüşü, verilen bir anda, D yerdeğiştirmesine G(Z)
ağirlıklı bir ortalama katk ı verir.
(7.105) denklemi zamanca yerel değildir, fakat uzayca
yereldir. Eğer uygulanan alanlar ın uzaysal değişimleri
atomik ya da moleküler kutuplanman ın yarat ılmasında kapsanan
boyutlara göre daha büyük bir ölçeğe sahipse, bu yaklaştırma
geçerlidir. Son söylenen ölçek, ba ğl ı yükler için atomik
boyutlar basamağındadır ya da daha küçüktür; böylece sadece
w , nın fonksiyonu olan bir dielektrik sabiti kavram ının,
ancak görünür bölgenin çok ötesindeki frekanslar için geçerli
olabileceği beklenir. Bununla beraber, iletkenler için
makroskobik ortalama serbest yollara sahip serbest yüklerin
varlığı , basit bir E(W) ya da c/(w) varsay ımını çok daha
düşük frekanslarda çökertir. Bak ır gibi iyi bir iletken
için, sönüm sabitinin (bdflçarpı şma frekansına karşı gelen)
oda s ıcakl ığında 4') .--, 3x10 sn 1basamağında olduılınu görmüş-
tük. Sıvı helyum s ıcakl ıklarında sönüm sabiti 10' kere oda
sıcakl ığı değeri olabilir. Hidrojendeki Bohr h ızını (c/137)
metallerdeki tipik elektron h ı zları olarak al ırsak, s ıvı
helyum sıcakklarındaki ortalama serbest yolları L N [c/
(137Y)]^.'l0 cm basamağında buluruz. öte yandan, al ışılmış
deri Serinliği (denk.7.77) çok daha küçük olabilir; örneğin
mikrodalga frekanslarında 10-5 ya da 10-5 cm kadardır. Böyle
durumlarda, Ohm yasas ı yerel olmayan bir ifadeyle değiştiril-
melidir. iletkenlik, Tc> dalga say ısına ve Q) frekans ına bağl ı
bir tensörel nicelik haline gelir. Standart davranıştan
bununla ilgili olan sapmalar, topluca anormal deri etkisi
olarak bilinir. Bunlar metallerdeki Fermi yüzeylerinin
 404

haritas ını çıkarmada kullan ılabilir. * Buna benzeyen yerel

olmayan etkiler superiletkenleVe de ortaya ç ıkar; bunlarda
elektromanyetik özellikler 10 cm basamağında koherent bir
uzunluğu işe kar ıştırırlar, * Böylece (77.105)'in s ınırlar ına
ve genelleştirilmesinin verimli oldu ğu alanlara kısaca
işaret ettikten sonra, (7.105)'in fiziksel içeri ğinin tartı-
şılmasına dönüyoruz.
c) Neden-sonuç ilişkisi ve E(Q)'nın Analitiklik Bölgesi
(7.110) çekirdeğinin en açık ve temel özelliği, 't <: 0
için s ıfır olmas ıdır. Bu, fiziksel olaylardaki neden-sonuç
iliş kisi ile uyumlu olarak, t an ındaki yerdeğiştirme vektörü-
nü saptarken sadece bu andan önceki elektrik alan de ğerleri-
nin işe karış t ığını ifade eder. Dolay ıs ıyla (7.105) denklemi

,„,o0
= + G(Z) E.(>-?»,t d''L
o

şeklinde,.yaz ı labilir. Gerçekte bu, tek-düze izotropik bir

ortamda D ile E aras ında yaz ılabilecek uzaysal aç ıdan yerel,
çizgisel ve neden-sonuç ili şkisine sahip en genel ba ğınt ıdır.
(W)'nın her özel modeli için geçerlili ği vardır. Dielektrik
sabiti, (7.106) yardımıyla, G(2) cinsinden
00
E(W) = 1 + ,o G(Z) (7.112)

şeklinde ifade edilebilir. Bu bağıntı çeşitli ilginç sonuçla-

ra sahiptir. D, E'nin ve dolay ısıyla (7.111)'deki G(Z)'nun
gerçelliğini kullanarak, (7.112)'den karfnal wiçin

£(-0) = &*( 0 (7.113)

bağıntısını ç ıkarabiliriz. Üstelik, e ğer (7.112) ifadesi

karmal W düzleminde E(W)'n ın bir temsili olarak düşünülürse,
G( 1-45) tüm Wlar için sonlu olmak ko şuluyla, E(03)'nın üst
yarı-düzlemde wInın analitik bir fonksiyonu olduğu görülür.

A.B.Pippard, Reports on Progress in Physics 33, 176 (1960) ve ayni

yazar ı n low-Temperature Physics, Les Houches 1961, editors C.de Witt,
Dreyfus and P.G. de Gennes, Gordon and Breach, New York (1962)'deki
"Iletim Elektronlar ı n ı n Dinami ğ i" adl ı makalesi. Bu son makale, ayni
bas ı mevi taraf ı ndan ayr ı kopya olarak ç ı kar ı lm ış t ı r.
** Örne ğ in, biraz önce an ı lan Low-Temperature Physics kitab ı nda M.Tinkham=
ı n "A şı r ı İ letkenlik" adl ı makalesine bak ı n ı z.
 405

EMLnın gerçel eksen üzerinde de analitik olmas ını sağlamak

amacıyla, gerçel eksen üzerinde "fiziksel olarak akla yakın"
görünen bir koşulu, yaniZ-4, 00 için G(Z)-0 koşulunu yard ıma
çağırmal ıyız. Bu, dielektrikler için doğrudur; fakat iletken-
ler için doğru değildir; çünkü iletkenlerde Z.->cm, için G(Z)
-,..41T5 olur ve E(w), (4)-- 0' da bir basit kutta sahiptir (w -› O
için £. .->i4'nCr/w'dı r). 0 halde Lıı = Oda mümkün bir kutup
dışında, I. ve ! aras ındaki (7.111) nedensellik bağıntıs ının
direkt bir sonucu olarak, E(w) dielektrik sabiti Imw 0
için ckı lya göre analitiktir. Kuşkusuz bu özellikler, kesim
7.5(a) ve 7.5(c)'de tart ışı lan modeller için doğrulanabilir.
E(-0) - l'in büyük cu'lardaki davranışı , GM'nun küçük
zamanlardaki davranışına bağlanabilir. (7.112)'deki G'nin
bir Taylor açı lımı aşağıdaki asimtotik seriye yol açar:

iG(o) G'(o)
£(4.)) - 1
LU 2

Burada G'nin ve türevlerinin değişkeni Z = 0 1"dır. G(16) = 0,

fakat G(0+ ) 0 almak fiziksel değildir. Böylece s9fideki
ilk terim yoktur ve E(W) - 1 yüksek frekanslarda (45 - gibi
azal ır; bu da titre şici model için (7.59) 'da bulunan ın
aynısıdır. Asimtotik seri, gerçekten de büyük gerçel w'lar
için E(0.3) - l'in gerçel ve sanal kısımlarının

Re - O 12 ), im t((ıı ) = O ( ) (7.114)
(4'

şeklinde davrand ıklarını gösterir. Bu asimtotik yap ılar,

sadece G(Z)lnın 2= 0+ dolayında bir Taylor serisine aç ı la-
bilmesi olanağına dayan ır.
d) Kramers-Kronig Bağıntıları
E(W)in ın üst yar ı IL) düzleminde analitik olmas ı , gerçel
eksen üzerinde E(w)'n ın gerçel ve sanal kısımlarını birbirine
bağlamak için Cauchy teoreminin kullan ı lmas ına izin verir.
Üst yar ı u) düzlemindeki kapal ı bir C eğrisi içinde bulunan
her z noktas ı için, Cauchy teoremi

E(z) = 1 + 1 [E(v )-1]

dtd
2ni c - z
bağıntısı verir. Burada C kapal ı eğrisi, gerçel (x) ekseni ile
üst yarı düzlemde sonsuzdaki bir büyük yar ı -çemberden olu ş a-
 406

cak biçimde seçilir. Yeni tart ışı lmış olan asimtotik açı l ım-
dan ya da Kesim 7.5(d)'deki özel sonuçlardan E,- l'in sonsuz-
da yeterince hı zl ı olarak s ıfıra indi ğini görürüz, öyle ki
integrale o büyük yar ı-çemberden hiç bir katk ı gelmez.
Dolayısıyla Cauchy integrali

E(z) = 1 + 2Tu f+-co- LLY - Z

(7.115)

şeklinde yaz ılabilir; burada z üst yar ı-düzlemdeki herhangi

bir noktadır ve integral gerçel eksen boyunca al ınmaktadır.
Karmal frekans gerçel eksene yukardan yakla ştır ı ldığında,
(7.115) 'de z = (A) + iz yaz ı l ır:
+ ,0
E(w) = 1 +
1 Ç [E(.0. )-i]
duS (7.116)
2ın J00 (A3' -W

gerçel tkı için paydada iE 'un bulunu şu, gerçel eksen boyunca
olan çevreye Qf = (.1) noktas ının altında sonsuz küçük bir
yarı-çembersel sapma verildi ğini hat ırlatmaya yarar. Payda
biçimsel olarak

1 1
= P( ) + iIt(5( tu' -L4 ) (7.117)
-G) -iE W

şeklinde yaz ılabilir; burada P ana kı smı ifade eder. Delta

fonksiyonu ise, (d =W'daki kutbun etraf ında yar ıya kadar
pozitif anlamda dolanarak küçük yar ı-çemberden gelecek
katkıyı toplamaya yarar. (7.117)'nin kullan ı lmas ı ve basit
bir düzenleme, (7.116) ba ğıntıs ını

(w) = 1 + P E(w ) dr.d

- 00 (.4.51 - LO

haline dönü ştürür. Bu denklemin gerçel ve sanal kıs ımları

şunlard ır:
+00 .
ReE(w) = 1 + 1 I m E(u„) ' )
P c103'
tul - w
İ m£(W) = - 1
p {ReE(w' ) - 11 (7.119)
TC - Cıi
 407

Bu bağıntılara, ya da hemen aşağıdaki yaz ı lanlara, Kramers-

Kronig bağıntıları ya da dağıtma bağıntıları denir. Bunlar
ilk defa birbirlerinden habersiz olarak H.A.Kramers (1927)
ve R.de L.Kronig (1926) taraf ından türetilmişlerdir. (7.113)
ile verilen simetri özelli ği, ReE(W)lnın 1.4ı 'ya göre çift,
İmE(W) 'nın ise tek olduğunu gösterir. Dolay ısıyla (7.119)'daki
integraller, sadece pozitif frekansları tarayacak şekle dönüş-
türülebilir:
00 .
ReE(w) = 1 + 2— P j k)limE(11)') dw'
2 2
o cd W
(7.120)
oo
İm£(W) - 20.)
P IReE(& ) - 11 dw'
, 2
o (A.) - (ıJ
(7.119) ve (7.120) denklemlerini yazarken, üstü kapal ı olarak
E(W)'nın W = O'da düzgün oldu ğunu varsayd ık. İ letkenler için
[o= O'da var olan basit kutup, daha karmaşıkça bir şekilde
ayrı olarak gösterilebilir.
Kramers-Kronig bağınt ıları , kutuplanma ile elektrik
alanı aras ındaki (7.111) nedensellik bağlant ısı vars ıyımına
birşeyler daha ekliyerek ortaya ç ıkan çok genel bir geçerli-
liğe sahiptir. Soğurma ölçümlerinden ImE(W) üzerine elde
edinilen deneysel bilgi, (7.120)'deki ilk denklemden ReE(W)
nın hesaplanmas ına izin verir. Şekil 7.8'de görülen soğurma
ile anormal dağıtma aras ındaki ilgi bu bağıntılar ın içinde
kapsanmaktadır. W = (0 'da çok dar bir soğurma çizgisinin ya da
bant ının bulunmas ını , °yaklaşık bir biçimde

imEcv ı K (co. _ o ) ...

24)
o

olarak ifade edebiliriz; burada K bir sgbittir; noktalar ise

ImE(w) 'ya diğer (yavaş ve düzgün değişen) katk ıları göster-
mektedir. Bu durumda (7.120)'deki ilk denklem, tam UJ= (.0 'da
değil de bunun yakınlarında Rea(W) 'nın davranışı için °

K
Re (ı.ıı) (7.121)
2 2
Wo -w
ifadesini verir., E terimi ReE'un yava ş değişen k ısmını
temsil eder ve ImE(w) 'ya daha uzak katk ı lardan oluşur.
 408

(7.121) yaklaştırmas ı , sonlu geni şlikteki çizgiler için Şekil

7.8'de görüldüğü gibi, bir soğurma çizgisinin komşuluğunda
ReE'un h ızl ı deği şimini ortaya serer. İmE için çok daha
gerçekçi bir belirleme,ReE için Şekil 7.8'deki davran ışla
tamamiyle uyum içinde olan bir ifadeye yol açar. Bunun
gösterilmesini bölüm sonundaki problemlere b ırakıyoruz.
Bir sürecin dağıtıcı ve soğurucu özelliklerini birbirine
bağlayan (7.119) ya da (7.120) genel türündeki ba ğıntılar,
fiziğin tüm dallarında aşırı derecede yararl ıdırlar. Bu
bağıntıların yaygın biçimde kullan ılmaları , fiziksel temelle-
ri sağlam olan az say ıda varsayımdan türetilmelerine dayan ır.
Parçacık fiziği ve kat ıhal fiziğindeki uygulamalar ına değgin
kaynaklar bölümün sonunda verilmektedir. (7.120)'den elde
edilebilen iki toplama kural ına değinerek bu kesimi bitirece-
ğiz. Dielektrik sabitinin yüksek frekanslarda (7.59) ile
verildiği, Kesim 7.5(d)'de özel bir model çerçevesi içinde
gösterilmi şti. (7.59)'un yap ısı , (c) kısmının sonunda göste-
rildiği gibi, gerçekte çok geneldir. Dolay ısıyla plazma
frekansı , (7.59) arac ığıyla

2 .
= ım k 2
WP luı-,0 to [1 - E(w)1

şeklinde tanımlanabilir. İmE(Oi) 'nın yüksek frekanslardaki

düşüşü (7.1144 ile verilmek koşuluyla, birinci Kramers-Kronig
bağınhsi, için aşağıdaki toplama kuralına yol açar:
P
oo
2 2 •
Im£(w) d o3 (7.122)
GJP = C
O

Bu bağıntı titreşici (oscillator) şiddetleri için toplama

kural ı olarak da bilinir. (7.51) dielektrik sabiti için
(7.52)'ye eşdeğer olduğu gösterilebilir; fakat çok daha
genel olduğu kuşkusuzdur.
İkinci toplama kural ı £(Lo)'nın gerçel k ısmı üzerinden
alınan integralle ilgilidir ve (7.120)Ideki ikin - ıntıdan
çıkar. Tüm U.1 1 > N'ler için 0:2e£(,o) - 13 _ 0(1/(4;4')
olduğunu varsayarak, U.> >N için
2
tm £(W) =
7T Cı)
+ SN0 ..ReE( (o' ) - 1 j diV O( )

N ur)
olduğu kolayca gösterilebilir. İletkenleri d ışarlayarak ve
 409

fiziksel olmayan G(0+ ) 0 olgusu ıu bir yana bırakarak,

im£((.0) 'n ın yüksek frekanslarda G) gibi davrandığı (e)
kısmında gösterilmi şti. Dolayısıyla dalgal ı parantez içindeki
ifade s ıfır olmal ıdır. Böylece ikinci toplama kural ına
ulaşırız:

W2
S N ReE(t0) du).--- 1 + P (7.123)
N o N

Bu, N-a oo için ReE(w) 'n ın tüm frekanslar üzerinden ortalama

değerinin bire eşit olduğunu ifade eder. iletkenler için,
(7.122) plazma frekans ı toplama kural ı hâlâ geçerlidir;
fakat ikinci toplama kural ı (taze9 aşırı yakınsaklık bağıntı-
sı adını da alır) sağ yanda -2n Cr(o)/N gibi bir ek terime
sahiptir (bak. Problem 7.19). Bu optiksel toplama kurallar ı
ve başka birçoğu Altarelli ve arkadaşlarınca tartışı lmak-
tadır.

7.11- Bir Sinyalin Dağıtıcı Ortamda İlerledikten Sonra

Hedefine Ulaşması

Baz ı dağıtma etkileri önceki kesimlerde incelendi.

Geriye bir önemli özellik kald ı ; o da çok iyi tanımlı bir
başlangıca sahip bir dalga teriminin çok uzak bir noktaya
gerçekten ulaşmasıdır. Bu sinyal nas ı l kurulur? Eğer faz
hı z ı ya da grup hızı , önemli frekans bileşenleri için ışığın
boşluktaki h ızından daha büyükse, sinyal neden-sonuç ili şkisi
ve relâtivitece izin verilenden daha hızlı yayılır mı ?
Sinyalin ulaşma zamanı belirsizlik içermeyen bir tan ıma
elverir mi? Bu sorular, 1914'de Annalen der Physics dergisin-
de bas ılan makalelerinde Sommerfeld ve Brillouin taraf ından
doğruluğuna güvenilir biçimde incelendi * Bu özgün makaleler
ve Brillouin'un bunu izleyen çal ışmaları , Birillouin tarafın-
dan yazı lan Dalga yayılması ve Grup Hızı adlı kitabın ingi-
lizce çevirisinde yer almaktad ır. Sommerfeld'in Optik kitabı-
nın III. bölümünde daha k ısa bir anlat ım verilmektedir.
Konunun tam olarak tart ışı lmas ı hem uzun hem de teknik
açıdan karmaşıktır. Biz sadece nitel yanlar ını ve ana nokta-
larını işleyeceğiz. Okuyucu, verilen kaynaklardan daha fazla
ayrıntı elde edebilir.

M.Altarelli, D.I.Dexter, H.M.Nussenzveig and D.Y.Smith, Phys. Rev. B6,

4502 (1972).
*, A.Sommerfeld, Ann.Phys. 44, 177 (1914); L.Brillouin, Ann.Phys.44, 203
(1914).
 410

Kesin olmas ı için, bir düzlem dalga treninin, x > o

bölgesini dolduran n(W) k ırılma indisli yar ı-sonsuz tekdüze
bir ortama boşluktan dik olarak düştüğünü varsayal ım. (7.42)
Fresnel denklemleriyle Problem 7.12'den, x >o için dalgan ın
elektrik alanının genliği
+ 00
2 ik(w)x -icııt dw
u( x,t )
L-0 0
1 + n(w)
A(W)e (7.124)

şeklinde verilir; burada

+o°
A (W ) =
1 u. (o t) e 14't dt (7.125)
21-r -f_ e„ 1

ortamın hemen d ışında, x = 0 'de, değerlendirilen u i (x,t)

gelen elektrik alan ının Fourier dönüşmüşüdür. Dalga say ısı
k(W)
k(W ) = n(w ) (7.126)

olup, genellikle karmald ır ve pozitif sanal k ısmı , yayılma

süresince enerjinin soğurulmas ına karşı gelir. Birçok ortam
yeterince geçirgendir;' öyle ki pek çok amaç için dalga
sayısı gerçel gibi al ınabilir, fakat daima birazc ık sönüm
vardır. Bu arada, (7.124)'de dalga sayısının değil de
frekans ın bağımsı z değişken olarak kullanıldığını gözleyelim.
Önceki 7.8 ve 7.9 kesimlerinde kazan ılan al ışkanlığın değiş-
tirilmesi, bu kez uzayın sabit bir noktas ında dalganın
zamanla geli şimine önem verdiğimizdendir.
o) A(4'nın Genel Özellikleri
Yayı lmanın genel özelliklerini tart ışmak için, karmal
Gwnınfonksiyonu olarak A(W) hakkında birşeyler bilmeliyiz.
Gelen dalganın t = O'da x = O'a ulaşan iyi-tanımlı bir
ön-kenara sahip oldu ğunu varsayınız. Bu durumda

t <o için u.ı (o ' t) = o (7.127)

olduğu doğrudur. Fiziksel aç ıdan akla yak ın baz ı matematiksel

koşullarla birlikte, bu koşul, w düzleminin üst yarısında
A(W)'nın analitik olmas ı için gerek ve yeterdir. w düzleminin
üst yarısında E(w)ln ın analitikliğini (7.112) temsili yard ı-
mıyla nası l kanıtladıysak, bunu da tümüyle ona benzer biçimde
 411

kan ıtlar ı z. A(G13), alt yar ı w-düzleminde, u.(o,t)'nin kesin

biçimiyle belirtilen singülaritelere sahiptir. ► ooH. co daki
davranış , u.(o,t)'nin çok k ısa zamanlardaki değişme biçimiyle
yönetilir. 15rneğin
m
at
t -->o için u.(o t) -4.,
ı m!
ise, o zaman (7.128)

) m+1
->oo için A(W) --> a( i

dir.
b) Karmal Düzleminde n(Wnın Genel Özellikleri
Yayı lman ın belirtgen özellikleri aç ıkça n(w) k ı rılma
indisine bağl ıdır ve ayr ıntıl ı sonuçlar belirli bir modeli
gerektirir. Bununla birlikte, n(W)'nın-analitiklik bölgesi
ve i<k>1-4 oo 'daki davran ışı gibi-genel özelliklelpiden baz ı
nitelikler çıkartılabilir. Basit olsun diye, n (w) için
Kesim 7.5'de anlat ı lan bir tek rezonans frepnsl ı klasik
modeli tartış al ım. Dielektrik sabiti £(.0) = n (w) şu yapı-
dadır:
2
2 (ıi
n (W) = 1 + P (7.129)
2 2
Lilo - -

Burada Lo rezonans frekans ı , sönüm sabiti ( o) ve til l>

ise ortam ın (7.60) plazya frekans ıdır. n((il)inı nsingülarite
yapıs ı , tJ3 düzleminde n (,0)'n ın kutuplarının ve s ıfırlarının
yerleriyle belirtilir. n (w)'nın s ıfırları

2
Lila =Lilı - 2 , Wb = - 2 ( kx ırada Gı 2 = Gio + Wp - 4,

2
ile verilir. n (w)Tn ın kutupları ise

2
2 2
Le) = - (k) - -W - i/Ç ( burada (.0 = Gıı - — )
c 2 2 d - 2 2 2 o 4

de yer almaktad ır. Böylece kır ılma indisi şu şekilde yaz ıla-
bilir:
 412

Dra

Şekil 7.15- Kırılma indisi n(W) için (7.129)'daki

basit tek-rezonans modelinin singülari -
telerini tanımlayan dal kesimleri.
Saydam ortamlar için dal kesimleri,
gerçel eksene burada görülenden daha
yakın (fakat hâra altta) yer al ırlar.
n(10)'nın daha gerçekçi modelleri, tümü
alt yarı W-düzleminde bulunan çok daha
karmaşık kesim yapılarına sahiptirler.
Çarpılar, A(W) , daki singülaritelerin
olası yerlerini göstermektedir.

(tki -) (1,03- b ) V/2

n(w) = (7.130)
(W- Wc ) (03-(..0 )
d

Kareköklerin dallar ı öyle tan ımlanır ki Iwi-4 co için n(w)

-4+1 olsun. Dal kesimleri Şekil 7.15'de gösterilmi ştir.
Kırı lma indisinin ve de k(W) dalga sa ıısının, üst yarı
W-düzleminde analitik olduğu görülmektedir.
(7.129) incelenirse, k ırı lma indisinin yüksek frekanslar-
da, yani 1w1->oo için,

e Dal kesimleri, gerçel eksen üzerinde Re n(w) > o olacak biçimde seçilir.
Hem n(w) hem de E(w)'n ı n (7.12)'deki Kramers-Kronig ba ğı nt ı lar ı n ı sa ğ la-
d ığı na dikkat ediniz.
 413

W
2
n(W) P (7.131)
2(d
gibi davrandığı görülür. Bu sonuç, (7.59) ile ilgili olarak
tartışıldığı gibi, modelin gösterdiğinden çok daha genel bir
geçerliliğe sahiptir.
c) Madde içinde Işığın Yayılma Hızı İçin Üst Sınır
Ortamın ayrıntıl ı özellikleri ne olursa olsun, bir
sinyalin ışığın boşluktaki h ı z ından daha h ı zlı yayılamayaca-
ğını kanıtlamak art ık kolayd ır. (7.124) genli ğini biçimsel
olarak çevre integraliyle geli ştiririz.1w1-4o0 için n(w)--> 1
olduğundan, (7.124)'deki üstel fonksiyonun değişkeni büyük
W'lar için iw(x - ct)/c haline gelir ve çevre, x > ct için
üst yarı düzlemde ve x <;ct için alt yarı düzlemde kapat ıla-
bilir. n(t>) ve AM üst yar ı 4J-düzleminde analitik oldu ğun-
dan, (7.124)'deki tüm integrant orada analitiktir ve Cauchy
teoremi integralin s ıfır olduğunu gösterir. Böylece Imw >0
için AM ve n(W) analitik ve M-› 00 için n(w) 1 olmak
'koşuluyla

(x - ct) >0 için u(x,t) = 0 (7.132)

olduğunu kanıtlamış olduk. Özel n(w) modeli hiç işe karışma_

dı . (7.132) denklemi, (7.127) ile birlikte, ortam ne olursa
olsun, hiçbir sinyalin c'den daha büyük bir h ı zla yayılmadı-
ğını ortaya koymaktadır.
d) Durağan Faz Yöntemi:
Nedensellik kanıtının ötesine gitmek için, çe şitli
t > x/c zamanlar ında (7.124) genliğini kestirebilme yoluna
sahip olmak gerekir. Sommerfeld ve Brillouin, çeçtli rejim-
lerde (7.124)'ü geli ştirmek için en keskin ini ş yöntemini
kullandılar. Biz yaln ızca nitel bir anlayış kazanmak için,
çok kesin ve tam olmayan durağan faz yöntemini kullanacağız.
Daha önce an ılan kitapta Brillouin bu iki yakla şımı karşı-
laştırmaktadır.
Durağan faz yöntemi,
I = S. F(W)e i4(w) dw (7.133)

* Özgün olarak P.Debye taraf ı ndan geli ş tirilen bu yöntemin tart ışı lmas ı
için, Jeffreys and Jeffreys, Kesim 17.04 ya da Born adn Woff, Ek III'e
bak ı n ı z.
 414

genel türündeki integralleri yaklaşık olarak hesaplama

problemine seslenir; burada F(W), w ile oldukça yava ş değişen
bir fonksiyondur; 4(W) ise genel olarak büyük ve h ı zla
değişen bir fazd ır. F(w) ve 4(6o)'nın ikisi de, integrRsyon
süresince sabit tutulan parametrelere bağl ı olabilir. ell'nin
integrasyon bölgesinin ço ğunluğu üzerindeki hı zl ı titreş imle-
ri, integrant ın neredeyse s ı fıra ortaland ığını ifade eder.
Bu yoketmeler, ancak p ıo) "durağan" olduğunda, yani 4(W) bir
ekstremuma sahip olduğunda ortaya ç ıkmaz. Dolayısıyla integ-
ralin değerini kestirebilmek için, 4(w)in ın s ı fır türeve
sahip olduğu yerleri bulmak ve integrali bu naktaların
komşuluğunda yaklaşı k olarak değerlendirerek bu katk ıları
toplamak yetecektir.
Diyelim ki 4( .4), (2)-- Ca.) 'de s ıfır olan bir ilk türeve
sahip olsun. Bu noktanın komşûluğunda 4(w) bir Taylor serisi-
ne açılabilir:

1 2
ck(w) = + — 4" (W- U) + (7.134)
s 2 s

Buradaki s alt indisi, gerek 4'nin gerekse ikinci türevinin

(4= (.4,›'de değerlendirildiğini göstermek için kullan ılmak-
s
tadır. F(w) yavaş değiştiğinden, entegrale bu durağan faz
noktas ından gelen katkı yaklaşık olarak

I F(<43) e (ks e (i/24s"(03 - w ) 2 d w

s

kadardır. Kalan integralin bir Fresnel integrali oldu ğu

anlaşı lacakt ır (Magnus and Oberhettinger, sayfa 96'ya bak.).
Sonuç şudur:

I ( „
Mi 1/2
F(to ) e
4(A))
s (7.135)
s cps

Burada L4.) 1.4>= <A> de (4/«.›) = 0 ile tan ımlanır. integrasyon

bölgesin& birderi fazla durağan faz noktas ı varsa, integrali,
(7.135) türü terimlerin toplam ıyla yaklaşık olarak ifade
edebiliriz.
(7.135) durağan faz yaklaşıklığı , 4(w) gerçel olmak
koşuluyla, en keskin iniş yönteminin başat terimiyle uyuşur.
Bununla birlikte, 4(w) karmal ise, dura ğan faz yöntemi
hatal ı sonuçlar verebilir. Şimdiki problemde 4 faz ı , genelde
 415

karmal olan n(W) k ırı lma indisini içerir. Gene de sinyalin

ilerlemesi konusunda nitel bir anlayış kazanmak için durağan
faz yöntemini kullanaca ğı z. Brillouin'in daha özenli incele-
meleri, bir bakıma kavalyece olan yakla şımımı za sonradan bir
doğrulama sağlar.
e) Nitel Tartışma
(7.124) genliği, faz ı

OW) = k(CO)x - (At (7.136)

olan (7.133) yapıs ında bir ifade olarak dü şünülebilir;

burada k(W), (7.126) ile verilmektedir. -b4t?w= 0 ile tan ım-
lanan durağan faz noktalar ı

ct > x için cdk = ct (7.137)

dw

koşulunu sağlarlar. Şekil 7.16, (7.129)'daki Y= 0'11 basit

tek-rezonans modeli için, (7.137)'nin sol yan ını frekans ın
fonksiyonu olarak göstermektedir. (7.137)'nin sol yani c/v
dir; burada vg , wfrekans ındaki grup h ızıdır. )Ç = 0 halindeg
grup h ı zı , saf sanal olduğu Wo<:(A)<:‘İu>11 +4aral ığı d ışında-
ki tüm Gi'lar için c'den küçüktü- . 0 için ise, Şekil
7.13'de görüldüğü gibi, bu bölgedeki davran ış çok daha
karmaşıktı r; fakat burada bu karma şıklığı gözardı edeceğiz.
Şekil 7.16'da ayr ıca ck/w= c/v de görülmektedir.
P
t an ında genliğe katk ıda bulunan frekans bölgesi, grafik
olarak (ct/x) ;>. 1 ordinatl ı yatay çizgiyle Şekil 7.16'daki
dolu eğrinin kesi ş imini bularak saptan ır. t = x/c'den hemen
sonraki zamanlar için, durağan faz noktas ının (4)-.3> oo 'da
olacağı görülür. Büyük GJ 'larda n(Go)in ın davranışı için
(7.131) yaklaşıkl ığını al ırsak, durağan faz noktas ının

(7.138)

(ve kuşkusuz bunun eksilisi) ile verildi ğini buluruz. Böylece

(7.135) durağan faz yaklaşıklığı (7.124) genliğini şöyle
verir:

u(x , t ) Tri/2 t -t o (m/2)-(1/4) e -2i\ii-1":-o

() ) tİ +i(IT/2)(m+1/2)
+k.eşl.

(7.139)
 416

dk
c
d t»

n(o)

----------- -z:---z-s ---

ct ck ---, --- I
zr.ntwLı ı
ı
ı ı
ı I ı ı ı It <A>
O W
40. Q:
o p s

Şekil 7.16- Kırılma indisi için (7.129)'daki rasit

tek-rezonans modeli halinde, cdk/dLo =
c/v ve n(w) = ck/G ı = c/v fonksiyonları -
nıng frekansa bağlılıklaFı . Rezonanstan
uzaklardaki davran ış fiziksel olarak
akla yakındır; fakat GO <03‹: ■/ (4) 2 + U) 2.
ığında öyle değildir (tuf şekiYarl
7.15'de U) ile (4) arasındaki aral ıktır.
2
Durağan faz noktaları , ct/x yatay çizgi -
siyle cdk/dtu eğrisinin arakesitince
verilir. Çizilmiş olan fonksiyonlar ıo'ya
göre çift olduklar ından, her W= W
durağan faz noktas ı için bir de GO= s
-to 'de durağan faz noktas ı vardır.

Burada
2 2
(A> x (4) t
p o
- P (7.140)
2c 2

dir. (7.139) genli ğini yazarken, büyük Lo'larda A(W) için

 417

(7,128)'deki özel davran ışı kullanmıştık. (7.139) hakkındaki

ayrıntılı eleştiriyi, daha doğru bir sonucun türetildi ği
gelecek kesime bırakıyoruz. Şimdilik başlangıç genliğinin
çok küçük olduğuna ve sadece ortamın toptan özelliklerine
(t0 p) ve katedilen uzakl ığa (x = ct ) bağlı (genellikle çok
o
yüksek) bir frekansla titre ştigıne işaret etmekle yetinece-
ğiz. Sinyalin bu parças ına birinci haberci ya da Sommerfeld
habercisi denir; en erken ulaşan parça budur.
Daha sonraki zamanlarda, Şekil 7.16'daki yatay ct/x
çizgisi yükseldikçe, durağan faz noktas ı düşük frekanslara,
yani genliğin doğru anlat ımı için n(w)'n ın ayrınt ılı davranı-
şına ve kutuplar ı ile dal kesimlerinin yerleşimlerine gerek
duyulan bölgeye kayar. Bununla birlikte, genel olarak genlik
çok küçük kalmağa devam eder. Ancak geçen zaman

n(0)x
= ki(0)x - (7.141)

değerine ulaştığında nitel bir değişme olur. Bu zaman,

ikinci habercinin ya da Brillouin habercisinin varışını
belirtir. Bu nitel değişimin nedeni Şekil 7.16'dan görüle-
bilir. dk/d ı.kı eğrisinin düşük frekans bölgesindeki parças ı
ilk defa t = t 'de kesilir ve wf.-- 0 bir durağan faz noktası
haline gelir. > unun kendisi bile, genliği daha önceki zaman-
lardakinden oldukça uzun bir periyotla titre ştirerek, nitel
bir değişmeye yol açabilir. Bununla birlikte, en önemlisi,
k(Q)'nın ikinci türevinin tu= O'da s ıfır olmas ıdır! Bu, 0" =
0 demektir. (7.135)'deki dura ğan faz sonucu, böyle durumlarda
sonsuz verir. Kuşkusuz genlik sonsuz değildir; fakat t c•-• t
de öncekinden çok daha büyük ve epeyce uzun periyotlu oldu ğû
söylenebilir. İkinci haberci için yaklaşık bir sonuç elde
etmek için bile, (7.134)'deki ikinci derece aç ılımının
ötesine gitmek gerekir. A şağıda bunu kısaca inceleyeceğiz.
İkinci habercinin ulaşmasından sonra, basit modelimizde,
iki durağan faz noktas ı var olur; böylece genlik daha karma-
şık bir duruma girer. Çok daha önemlisi, (7.124) integrali-
nin davranışını A(W)'nın üstlenmeğe başlamas ıdır. Art ık
durağan faz yönteminin kullan ılması uygun olmaktan ç ıkmağa
başlar. Sinyal ulaşmıştır; genlik a şağıda gösterildiği gibi,
zamanca sanki uygun faz hızı ile ilerleyen başlangıç dalga-

indisinin daha özenli modelleri için, bir dura ğ an faz noktas ı nda
d k/dw 'nin s ı f ı r olu ş u W °ida meydana gelebilir. Böyle durumlar ı ele
almak niyetiyle tart ış ma biraz de ğ i ş tirilebilir; fakat burada bununla
can ı m ı z ı s ı kmayaca ğı z. Prob.7.17'de okuyucuya bu f ı rsat verilmektedir.
 418

sıymış gibi davranır

Bit sinyalin iletlemesinin nitel yanlar ı artık açıktır.
Dalganın çok küçük bir parças ı boşlukta ışık hızıyla ilerler.
Birinci ya da Sommerfeld habercisi denen bu ba şlangıç sinyali
çok küçüktür ve çok h ı zl ı titreşir. Daha sonraki bir (7.141)
t anında, (A)= 0 bir durağan faz noktas ı durumuna gelince,
birdenbire bir değişme olur. Daha büyük genlikli ve daha
uzun periyotlu ikinci ya da Brillouin habercisi hedefe
ulaşır. Daha sonraki zamanlarda, n(w)'n ın ve gelen dalganın
ayrıntılarına bağlı olarak, sinyal beklenen kararl ı- durum
davranışına gelip yerleşir. Şuras ı açıkt ır ki, sinyalin tam
kurulmas ı karmaşık bir sorundur; ortamın dağıtıcı özellikle-
rinin ayr ıntısına bakı lmaksı z ın nedensellik ve relâtiviteye
uyulur ve ayrı ca sinyalin yarışı belirsiz olmayan bir tan ımla
verilemez. Genel yaklaşım, baskın frekans bileşeninin grup
hı zını , sinyal hızı ve enerjinin taşınma h ız ı olarak almak-
tır. Birçok durumda bu yeterlidir; fakat yeterince duyarl ı
dedektörlerle sinyal h ı z ı , ortamdan bağıms ız olarak, boş luk-
taki ışı k h ı z ına yaklaştırılabilir.
f) Birinci Haberci
İ lk anlarda genlik için (7.139)'dan daha doğru bir ifade,
Sommerfeld'i izleyerek elde edilebilir. Gördük ki t = t
dan hemen sonraki zamanlarda genlik, (7.124)'deki integran 2
ın büyük frekanslardaki davran ışıyla saptan ı r. Dolayısıyla t
(7.124)'deki integrasyon yolunu, üst yarı w düzleminde büyük
R yarıçapl ı yarı-çembere bükmek akla yak ınd ır. Bu çevre
üzerinde A((.0) ve n(W) için (7.128) ve (7.131) davran ışları
kullanılarak, (7.124) genliği yaklaşık biçimde

al m.
dw e -i [(t - t o )(A)+ 1rw] (7.142)
21"ci m+1
(.4)
olarak yazılabilir; burada integrasyon çevresi, R yar ıçapl ı
tam çember dolayında pozitif anlamda (saatin tersi yönünde)
al ınmaktadır. Çevreyi tam çembere geniş leterek eklenen
fazlal ık parçanın, (t - t ) 0 olmak ko şuluyla, yeterince
büyük R'ler için s ıfıra g8dercesine küçük olduğu görülür. w
= -i(t - t )03 deği şken değiştirmesi (7.142)'yi
o

dw ew ['f( t t ) / wn
a (t t )m
0
- -

21(i

haline dönüştürür. m bir tam say ı ise, bu integralin bir

 419

Bessel fonksiyonunun integral temsiline oranl ı olduğu anla-

şılır. özel yap ı şudur:

2
1 ( z ) mj dw ew-(z /4w)
J (z) = (7.143)
m 21x1 2 wm+1

Burada çevre, ba ş langıç noktas ı dolayındadır. Böylece (7.142)

genliği

t - t („,
u(x,t) ° ) mi ` J [2j,(t - t (7.144)
m o

olarak bulunur. (7.144)'deki Bessel fonksiyonu yerine (3.91)

deki asimtotik biçimi konacak olursa, bu ifadenin dura ğan
faz yöntemi çevçevesinde bulunan (7.139) yakla şı kl ığı ile
uyuştuğu görülür. (7.144) denklemi t = t 'a de ğin bir anlat ım
verir. Durağan faz yöntemi ise t = t Pin çok yak ınlarında
çöker, çünkü durağan faz noktas ı sonsuza kayar ve art ık
(7.133)'den sonraki basamaklar geçerli de ğildir.
Birinci habercinin davran ışını ayrıntılı biçimde incele-
meden önce, (7.144)'ün neden yaklaşık olduğunu söyliyelim.
Okuyucunun Cauchy teoremine olan inanc ı , hiç bir yaklaşt ırma
yapı lmadığın ı düşündürecek kadar çok olabilir. TUM yapt ığı-
mı z, entegrasyon çevresini bozmak ve integrantı bu çevreye
uygun bir limitte ele almakt ır. Fakat burada bir eksiklik
yatmaktad ır. (7.142)'deki üstel çarpan, üst yar ı düzlemde
büyük (t - t ) ya da büyük R yar ıçapı için çok büyük hale
gelir. Bu ise, A(co) ve n(tıo) 1 daki baş at olmayan terimlerin
atılamıyx2k kadar büyük katk ı vermesi anlamına gelir. örneğin
(7.128)'deki u.(0,t)'nin aç ı l ımında yer alan bir sonraki,
M + 1
terim t gibi davranabilir. Bu da, A(4))'ya (1/w)m +
gibi değişen bir katkı verebilir ve m yerine m + 1 konmu ş
(7.144) türü bir terime yol açar. Böylece aç ıkça anlaşılır
ki, (7.144) ifadesi, genliğimizi, sadece gelen dalgada
içerilen baş at periyoda göre küçük olan (t - t ) zamanlar ı
o
için betimler.
Daha önce de i ş aret edildiği gibi, birinci haberci
küçüktür ve yaln ızca ortamın toptan özelliklerine ve katedi-
len uzakl ığa bağl ı olan ama gelen dalganın frekans ına hiç mi
hiç bağl ı olmayan bir frekansla çok h ı zl ı olarak titre şir.
Haberci titre şimlerinin bu frekans ı , Bessel fonksiyonunun
kare-köklü değişkeni nedeniyle, zamanla azal ır. Yerel W.İ.(t)
frekans ı Bessel fonksiyonunun ardarda gelen s ıfırları arac ın-
 420

daki bir yarım periyot cinsinden tanımlanırsa z_ başlangıç

"
değeri W, (0) olmak üzere, tdT (t19 \[17(t - t o Y olarak
bulunur.'Genlik, m = 1 için (t - ta ) '" gibi giderek, zamanla
çok yavaş bir şekilde büyür. (7.140) ile verilen 1.; frekans
parametresi, ortam ın plazma frekans ına bağlıdır. Her atomdaki
tüm elektronlar ın katkıda bulunduklar ı varsayılırsa, plazma
frekans ının karesi
2
2 - 4nNZe
P m

olur, burada Z atom ı9.umaras ı ve N ise birim hacimdeki atomla-

rın sayısıdır. gr/cm olarak p yoğunluğu, Z atom numaras ı ve
A atom ağırlığı cinsinden

(43 = 4,38
P
v(-gt x 1016 sn-1
yada

tıt0 = 28,8 vf Z? eV
P A
dur. Baz ı tipik değerler şunlardır:

Hava (normal koşullarda), W ,1 x 1015sn-1 (ntd 0,73 eV)

P P

-1 (nt4) 2:25,0 eV)

Grafit, (J) 9 x 1016 sn
P 3' P

Su ,

P =3 , 3 x lol6sn—ı ei=u0=
P
21,0 ev)

1016 sn 1il ık . tipik bir değer ve 1 mm.lik bir uzaklık

(&örünen ışığın 2000 klgaboyuna kar şı gelen) için, -"para-
metresi lr c-.!.1,7 x 10 sn 1 basamağındadır. Bu, 10-9 cm'lik
bir dalgaboyuna, yani atomlar ın çizgisel boyutunun onda
birine karşı gelir. Buradaki türetmemiz ortam ın sürekli
anlatımına dayandığından, (7.144)'de içerilen hızlı titreş im-
lerin sayısal bakı mdan güvenilir olmalar ı beklenemez. Zaman
ilerledikçe, frekans karekök biçiminde azal ır. Frekanstaki
bu azalmayla birlikte, hiç olmazsa bizim örne ğimizde, şuras ı
 421

da açıktır ki gelen dalganın periyodunun büyükçe bir kesri

geçmeden önce haberci pek çok kez titre şir; sadece yeter ki
gelen dalgaboyu optik bölgede ya da daha uzun olsun.
g) İkinci Haberci
Geçen zaman (7.141)'deki t 'in komşuluğundayken, ikinci
haberci yani Brillouin habercisi ortaya ç ıkar. Şekil 7.16'dan
görüleceği gibi, bu zaman, durağan faz yönteminde integrale
başat katkının (4).= 0 dolayından geldiği zamandır. * w = 0 hem
ç6"'ün hem de 0 1 'nün s ıfır olduğu bir nokta olduğundan,
(7.135) 1 deki basit sonuç yetersizdir. Durumu düzeltmek için
(7.136)'daki 0(w)'y ı Lıı = 0 dolayında cj terimine kadar
seriye açarı z:

(pw) =W(t - t) + x ( d3/. ) oc03 (7.145)

6 doi"

(7.129)'daki basit k ırılma modeli için, k(W)'nın üçüncü

türevi şudur:
2
3 W
d k
) - 3 P 4
3 o
dw cn(0)W
o

Dolayıs ıyla (7.124) genli ği yaklaşık olarak

«Da 3 3
2A(0) .f if.4(t -t) + i(x/6)(d k/dw ) o W3 d ui
u(x,t). = e ı
1 + n(0) -°°

şeklinde verilir. Bu, bir değişken değiştirme yard ımıyla,

/3 3
3 ,v
4A(0) 3z j- cos 2 z 3 - ± v ciV
u(x t)r.--•
' 1 + n(0) 3 o
d k
x( )
L duf o
(7.146)

*'ı n üzerinde de bir dura ğ an faz noktas ı vard ı r; fakat bu bölgeden

gelen katk ı , to = O'dan gelenden çok çok küçüktür ve al ı nmayacakt ı r.
 422

biçiminde yazılabilir; burada

2f7tt - t ı) 3/2
z = (7.147)
,, d 3k,1/2
iıx
d 3

dir; integranttaki art ı (eksi) i ş aret t 4 t (t > t ) için

al ınmal ıdır. (7.146)'daki integral, ilk kez iG.B.Airy1 (1838)
tarafından kostik düzlemin (gök kuşağı ile ilgili) komşulu-
ğundaki ışık şiddeti çalışmalarında ele al ınmıştır ve Airy
integrali adını al ır. Bu integral, 1/3'üncü basamaktan
Bessel fonksiyonlar ı cinsinden aşağıdaki gibi ifade edile-
bilir:
oo
jr. cos 2
v3
3 V)
,
dv
j
v3
_,
1
Ki/3 (z)
(7.148)
o
T; [J1/3 (z) + J -1/3 (z)]

İkinci habercinin. t = t 'den önceki zamanlar için ((t - t)

art ıyor) bozunan üstel niteli ğe ve pozitif (t = t ) için ise
titreşken niteliğe sahip olduğu, (7.148)'deki BesjSel fonksi-
yonlarının özelliklerinden görülebilir. * Genlik, t = t 'in
komşuluğunda Şekil 7.17'de çizilmiştir. Davran ışı , hareketin
bir klasik dönüm noktas ında kuantum mekaniksel dalga fonksi-
yonunun davranışı gibidir. Gerçekte, i şin fiziği farkl ı olsa
bile matemati ği esasta ayn ıdır.

(7.146) ve (7.143) özel sonuçlar ı A(0) O'a ba ğ l ı d ı r. E ğ er A(0) = 0 ise,

ifadeler ayr ı nt ı bak ı m ı ndan de ğ i ş ir, fakat nitel olarak ayn ı kal ı rlar.
Özellikle, A'(0) 0 ise, (7.146)'daki A(0) yerine iA'(0) gelir, (3z/xku
çarpan ı 1/3 kuvveti yerine 2/3 kuvvetine yükselir ve integral
1
K 2/3 (z)
v sin z .., v)] dv =
fo 2 3

3 [,1 2/3 (z)

- — J 2/3 (z)1

ile yerde ğ i ş tirir. Bu genli ğ in t = t 'in her iki yan ı ndaki davran ışı ,
Ş ekil 7.17'de görülenin davran ışı na benzemektedir.
 423

Şekil 7.17- İ kinci ya da Brillouin habercisinin zama-

nın fonksiyonu olarak yaklaşık davranışı .
Genlik (7.146) ile verilir Şekil 7.16'da
w >iti32
'deki durağan faz noktasından
gelece olaR savsanmış katkı , burada gös-
terilen Airy integral davran ışı üzerine
bir yüksek frekans dalgalanması olarak
binecektir.

t > t de genliğin ilk s ıfırının .konumundanr3 ikinci

habercinin lbaşlama frekans ı 4)1/ (0) T((9 x km) -11 olarak
kestirilebilir. Wo = = 1016 sn-1 ve x = 1 mm olmakiziizere 1
tek-rezonanslı basit P
modeli kullanarak (A> (0) :=410 sn
buluruz. Bu değer aşırı derecede kabadır ve ayr ıca seçilen
modele ve parametrelere ba ğlıdır; fakat gene de ikinci
habercinin birinciden çok daha dü şük frekansta olduğunu
anlat ır. Birinci ve ikinci haberci/9in frekans ının uzakl ığa
olan bağlı lığı sıras ıyla x ve x gibi olduğundan, nitel
fark ortamda katedilen büyük uzakl ıklarda iyicene büyür.

h) Kararlı-durum Sinyali
Habercilerin var ışından sonra, genlik en sonunda doğrudan
doğruya gelen dalgayla ili şkili bir kararlı-duruma yerleşir.
 424

Bunun nas ıl oluştuğunu anlamak için, Şekil 7.15'de gösterilen

singülarite yapıs ını ele alal ım ve (7.124)'deki integrasyon
yolunun biçimini öylesine bozal ım ki ANWnın singülariteleri
( şekil 7.15'deki çarpı lar) ve n(0:) 1 nın dal kesimleri sarma-
lanmış olsun. (7.124) integralinin içi bir em›[İ 14(f -to)]
çarpanı içerir. Böylece n(lA)'n ın dal kesimleri dolay ındaki
çevre integrallerinden gelen katk ılar içlerinde

e
-(/2)(t - t o)

gibi bir çarpan bulundururlar. Eğer A05jrnın tüm singülarite-

leri gerçel eksene n(Lu)'n ın kesimlerinden daha yak ınsalar
(gelen bir ya da daha çok tek-renkli dalgaya kar şı gelmek
üzere), A(W) 'nın singülariteleri integralde n(cu)'n ınkilere
göre daha baskın çıkarlar. Bu durumda genlik, sadece A(cU)'n ın
singülaritelerini saran bir çevre integraliyle do ğru olarak
verilecektir.
Örneğin

u.(0,t) = 8(t) e-Et sin((3 -vt) (7.149)

biçiminde bir gelen dalga düşünelim; burada (3( basamak

fonksiyonudur, (3 ve 'V sabitlerdir. E ise sonsuzküçüktür. Bu
gelen dalganın (7.125) Fourier dönüşmüşü şöyledir:

-i(3
A(W) = e
, Trc (7.150)
O - V + iE LA,5+ V + iE

to. +V - it'da basit kutuplar ı vardır. Bu iki kutbun (7.124)

integraline katk ıs ı
i[k(V)x -Vt + - (7r/2)]
u(x,t) - e + k.eşl. (7.151)
1 + n(V)

genliğini verir. Bu, ortam ın yüzeyinde kırınım arac ılığıyla

genliği azaltılan ve sonra v = V/k(V) faz hızıyla ilerleyen
V frekanslı gelen bir tek renkli dalgaya kar şı gelir. Soğurma
olursa, genlik, n(V)inün karmal niteli ği.uyarınca, ilerledik-
çe söner.
 425

i) Haberciler Üzerinde Deneysel Gözlemler

(7.144) birinci haberci ve (7.146) ikinci haberci için
yaklaşık sonuçlar ve ayr ıca as ıl sinyalin yar ışı , bir sinüsel
gelen dalga ve çok az sönümlü basit tek-rezonansl ı £(w)
modeli gibi tipik durumlar için kesin say ısal hesaplarla
gerçeklenmi ştir. * Çok önceki zamanlarda ba şlangıç sinyali,
Sommerfeld'in (7.144)'deki Bessel fonksiyonu yakla şıkl ığıyla
doğru olarak verilir. Genlik çok küçük ve yüksek frekansl ı-
dır. (7.141)'deki t zaman ına gelindiğinde, Brillouin haber-
cisi (7.146) yapıslndadır; fakat beklendi ği gibi, üzerine
yüksek frekans dalgalanmaları binmiş durumdadır. Gelen
dalga, yani x = O'daki dalga biçimine benzeyen bir şey, t =
x/v ile verilen bir zamanda belirmeğe başlar; burada v
gelgn frekansla ilgili grup h ızıdır; ve biraz sonra tümüylg
görülür. hale gelir.
Daha ilginci, Pleshko ve Pal6cz taraf ından ommerfeld ve
Brillouin hatercilerinin deneysel gözlemidir. Boylamas ına
mıknat ıslanmış bir ferromanyetik maddeyle dolu e ş-eksensel
bir iletim hatt ı , kendi TEM kipi için, Şekil 7.16'da görülen-
le hemen hemen ayni bir dağıtma karakteristiğine sahiptir;
bunun için, S mıknatıslanmanın yokluğu halindeki dielektrik
sabiti olmak Szere, "bo şluk" hız ı c nin c' = chnr 'ye
kaymas ı koşulu gerekir. Rezonans ve plazma frekansla& 2 iç
manyetik alan H. ve doyma m ıknatıslanması M cinsinden 63 =
)2 s o
(1.1. 1 41TM ) H. ve (d
- - (4nM /1-1 :)(4, olarak verilir; burada
s ı p s ı o
^jiromanyetik orandır. Dolay ısıyla uygulanan manyetik alan
değişimi, sistemin dağıtma özelliklerini değiştirmek için
kullanılabilir.

* R.N.Cahn, özel yaz ış ma.

** P.Pleshko and I.Palocz, Phys-Rev.letters 22, 1201 (1969); IBM Ara ş t ı rma
Bölümü raporu RC 2 438 (27 May ı s 1969).
 426

20 Gauss 100 Gauss

(a) (b)

200 Gauss
(c)

Şekil 7.18- Dağıtıcı ortamlarda Sommerfeld ve Brillouin

habprcileri üzerine deneysel sonuçlar.
Dağıtma özellikleri Şekil 7.16'dakine benze-
yen lâltaşıyla dolu bir eşeksensel iletim
hattına, çok kısa yükselme zamanl ı bir siniis
sinyali uygulanmaktadır w ve tO frekanslar ı
uygulanan alana bağlıdır? (a) P Birinci ve
ikinci haberciler görülür, fakat sinüs
sinyali kesilmiş durumda. (b) ikinci haberci
tam var ( Şeki1.17 ile karşılaştır), esas sin-
yal hâlâ kesik. (c) ilerleyen sinyal tarafın-
dan izlenen ikinci habPrci (P.Pleshko 've' I.
Palocz'un izniyle hasılmıştır).
 427

Kullan ılan malzeme, aliminyum katılmış utriyum (yttrium)

lâltaşıdır. Bir deney serisinde, 0,625 GHz.lik v/2n frekansl ı
(7.149 gösteriminde) ve yaklaşık 1 nsn. lik yükselme zamanl ı
bir sinüs dalga treni gösterilmi ştir. Uygulanan üç farkl ı
manyetik alan için sonuçlar Şekil 7.18'de görülmektedir. 20
gauss'ta v frekansı w ile Vwz+wg: aras ında yeralmakta ve
dolayısıyla esas siny21 ilerl4ememektedir. Fakat Sommerfeld
ve Brillouin habercileri Şekil 18a'da ğörünür durumdad ır. 100
gauss'ta esas sinyal hâlâ ilerleyememektedir; ko şullar öyledir
ki.birinci haberci gürültü içinde kaybolmakla birlikte ikinci-
si temiz biçimde görülür ve Şekil 7.17'deki dalga biçimine
benzemektedir. Varis zamanlar ı hata s ınırları içinde t
zaman ı ile uyuşmaktadır.w ==.1.01, olduğu 200 gauss'ta uygulanan
V frekans ı w ' ın alt ındadr. Şekil 7.18c'de Brillouin haber-
cisi ve hemerionu izler biçimde ilerleyen esas sinyal görül-
mektedir.
Dağı tmal ı ortamda bir sinyalin ilerlemesi ile ilgili
Sommerfeld-Brillouin i ş leminin temelini araştırmak için pek
az neden vardır. Bununla birlikte, yaklaşık çözüm yöntemleri-
nin (durağan faz ya da en keskin ini ş ) fiziğin ve matematiğin
esaslarını koruduğunu gösteren deneysel delili görmek doyuru-
cudur. Bu teoriyi, al ışı lmamış dağıtma karakteristiklerine
sahip ( Şekil 7.10) n ısl ıklar" ın Yarışına uygulamayı problem-
lere bırakıyoruz.

KAYNAKLAR VE ÖNERILEN OKUMA PARÇALAR İ

Born ve Wolf'un kitabında tüm optik konular ı , bir elektro-

manyetik olay olarak yetkili bir biçimde i şlenmektedir. İ lk
bölüm, diğer konular aras ında, düzlem dalgalar ı , kutuplanmayı
ve yans ıma ve k ırılmayı kapsar. Hem orada hem de Stone'un
kitabında Stokes parametreleri de yer almaktad ır.
Stratton, Bölüm IX'da dielektriklerin ve iletkenlerin
yüzeylerine gelen düzlem dalgalar ın tam bir tart ışmas ını
vermektedir.
izotropik ve izotropik olmayan ortamlarda elektromanyetik
dalgaları iyi i ş leyen bir başka eser, Landau ve Lifshitz'in
Electtrodynamics of Continuous Media (Bölüm X ve XI) adl ı
kitabıdır.
Düz]em dalgalar ve özellikleri konusunda çok daha basit
 428

olmakla birlikte aç ık ve tam bir yakla şıma, Adler, Chu ve

Fano'nun 7. ve 8. bölümlerinde rastlanmaktad ır.
Pratik önemi nedeniyle, iyonosferde dalgalar ın yayı lmas ı
üzerine çok geni ş bir kaynakça vard ır. Bunun fiziksel ve
matematiksel yanları aşağıdaki kitaplarda yer almaktad ır:
Budden. Radio Waves in the Ionosphere (iyonosferde Radyo
Dalgalar ı );
Budden, Lectures on Magnetoionic Theory (Manyetoiyonik
Teori Üzerine Dersler);
Wait.
Özel bir konu olan " ıslıklar" ayrınt ılı biçimde R.A.Helli-
well, Whistlers and Related Ionospheric Phenomena, Stanford
University Press (1965) kitab ında tart ışı lmaktad ır.
Işığın madde ile etkile şmesi konusuna değgin fiziksel
temeller aş ağıdaki yarı-popüler makalede bulunabilir: V.F.
Weisskopf, Scientific American 219, 3,60 (September 1968).
Dağıt ıcı ortamlarda dalgaların yayılmas ı , Brillouin
taraf ından yazılan kitapta ayr ıntı lı biçimde tart ışı lmaktadır.
Kayıpl ı maddelerde atmalar ın ş ekil değiş ikliği ve zayıfla-
mas ı ise Stratton'da 301-309'uncu sayfalarda yer almaktad ır.
Kramers-Kronig dağı tma bağıntı lar ı ve onların genelleşti-
rilmeleri, fiziğin birçok dal ında uygulama alan ı bulur.
Yüksek enerji fiziğ indeki örnekler şu kitapta bulunabilir:
S.Gasiorowicz, Elementary Particle Physics, Wiley, New
York (1965);
G.Köller, Elementary Particle Physics, Addison-Wesley,
Reading, Massachusetts (1964);
G.R.Screaton, editör, Dispersion Relations (Scottish
Universities' Summer School (1960), Oliver and Boyd, Edinburgh
and London (1961).
Dağı tma bağıntı larının katıhal fizi ğindeki baz ı kullan ım-
ları aşağıdaki makalede tart ışı lmaktad ır: F.Stern, Solid
State Physics, Vol.15'de Editörler: F.Seitz and D.Turnbull,
Academic, New York (1963), sayfa 299-408.
 429

PROBLFIALER

7.1 Aşağıda verilen Stokes parametreleri cümlelerinin

herbiri için elektrik alan ının genliğini, bir ortak faz
çarpanı dışında, hem çizgisel hem de dairesel kutuplanma
bazlarında ç ıkarınız ve elipslerden birinin eksen uzunluklar ı
ile yönetimini gösteren Şekil 7.4'e benzer incelikli bir
çizim yapınız.
a) so = 3, sı ='-1, s2 = 2, s3 . -2

b) s
o
= 25, s ı = 0, s2 = 24, s 3 = 7

7.2 Bir düzlem dalga, şekildeki gibi tabakal ı bir arayüze-

ye düşmektedir. Bu geçirgenliksiz üç ortam ın kırılma indisleri
ni, n
2' n3 dür. Ara tabakan ın kalınlığı d, diğer ortamlar ise
yarı-sonsuzdur.
a) Geçme ve yans ıma katsayılarını (geçen ve yans ıyan
Poynting akısının gelen akıya oranlar ı ) hesaplay ınız ve nı =
1, n2 = 2,. n3 = 3; n i = 3, n2 = 2, n3 = 1 ve n = 2, n 2 . 4,
n 3 =.1 için bunlar ın davran ışını frekans ın foriksiyonu olarak
çızınız.

d
b) n ortamı bir optik sistemin parças ı (yani bir mercek),
ı .
n 3 ortam ı ise havad ır (n = 1) Yüzey üzerine öyle bir optik
tabaka (n ortamı ) s ıvamak3 .
2 istiyoruz ki, bir <.,3 o frekans ında
yans ıyan dalga olmas ın. Hangi d kalınlığı ve n2 kırılma
indisi gereklidir?
7.3- Kırılma indisi n olan izotropik, geçirgenliksiz ve
kayıpsız ayni dielektrik maddeden yap ılmış iki yarı-sonsuz
düzlemsel kal ın dilim, d kal ınlıklı bir hava aral ığı ile (n =
1) ayr ılmış olarak paralel durmaktad ırlar. w frekansl ı bir
düzlem elektromanyetik dalga dilimlerin birinden i geli ş
 430

açısıyla aralık üzerine düşmektedir. Geli ş düzlemine hem

paralel hemde dik çizgisel kutuplanma için
a) İkinci dilime geçen gücün gelen güce oran ı ile yans ıyan
gücün gelene oran ını hesaplayını z.
b) Tam iç yans ımaya ait kritik açıdan daha büyük i'ler
için geçen gücün gelen güce oran ını , aral ıktaki dalgaboyu
cinsinden ölçülen d' nin bir fonksiyonu olarak kabataslak
çiziniz.

7.4- Boş uzayda tkı frekansl ı düzlem kutuplu bir elektroman-

yetik dalga, iletkenliği Cr ve dielektrik sabiti E olan geçir-
genliksiz bir ortam ın düz yüzeyine dik olarak düşüyor.
a) Keyfi cr ve E. için, yans ıyan dalganın gelen dalgaya
göre genliğini ve faz ını hesaplayı nı z.
b) Çok kötü ve çok iyi iletken halindeki limit durumlar ı
tartışını z ve gösteriniz ki iyi bir iletken için yans ıma
katsayısı (yans ıyan şiddetin gelene oran ı ) yaklaşık olarak

R - 2 S

dır; burada S deri derinliğidir.

.4 .4
ik.x - iwt
7.5 Düzlem kutuplu E = E.e
- elektromanyetik
dalgas ı , D kal ınlığına sahip miiiemmel iletken ( 0- >> E) yass ı
bir düzgün tabaka üzerine dik olarak dü şüyor. Uzayda ve
iletken tabakada p.= E = 1 olduğunu kabul ederek, gelen
dalganın yans ımasını ve geçmesini tart ışınız.
al /9ö steriniz ki yans ıyan ve geçen dalgaların genlikleri,
(W/Cr) 'ye göre ilk basamakta doğru olarak,

E -n
r -(1-e )
-

E.
(1 - + (1 + e-2 )

E
t 2 e
E.
(1 - e ) + (1 + e )
dir; burada
 431

ws
2C14:0- (1 - i) = (1 - i)

= (1 - i)D/ 6

ve 8= c/y/21Tuy girme derinli ğidir.

b) Sıfır kal ınl ık ve sonsuz kal ınl ık için, uygun limit
sonuçlarını elde edeceğinizi doğrulayınız.
c) gösteriniz ki, çok küçük kal ınl ıkl ı tabakalar bir yana
bırakılacak olursa, geçme katsayıs ı

2 -2D/S
8(Re¥) e
T =
1 - 2e 2D/8 cos(2D/8)+e -4D/S

-2
dır. Re ?S = 10 alarak, logT'yi (D/S)'n ın fonksiyonu olarak
kabataslak çiziniz. "Çok küçük kal ınl ığı " tanımlayınız.

7.6- F -ekans ı f.JJ olan bir düzlem dalga, karmal k ırılma

indisli (n (0,ı) = £.( ı.u)) yar ı-sonsuz bir madde dilimi üzerine
boşluktan dik olarak düşüyor.
a) Gösteriniz ki yans ıyan gücün gelen güce oran ı

1 - n(W) 12
R -
1 + n(tki)

dir ve ortamda geçen gücün gelen güce oran ı şudur:

4Ren(W)
T =
ı 11(.0) ] 2

r. ---ı* —>
b) Re l ıtAXE . D - B . H )/87T - yi (x,y,z)'nin fonksiyonu
olarak geli ştiriniz. Gösteriniz ki birim hacimdeki bu enerji
deği şimi h ız ı , geçen bağıl T gücünü aç ıklar.
2
c) 0 gerçel olmak üzere n = 1 + i(41Ter/w) '11 bir iletken
için (a) ve (b)ldeki sonuçlar ı co « cr limitinde yaz ını z.
Yanı tınızı , mümkün olduğunca 8 cinsinden ifade ediniz.
1 .
-Re (J . E)'yı hesaplayı nı z ve (b)'nin sonucuyla kar şı laştı-
2
rını z. Her ikisi de Poynting teoreminin karmal yap ıSına girer
mi?
 432

7.7- İyi iletkenlerde elektriksel kargaşaların (disturban-

ces) zamana bağl ıl ığı , (7.58)'deki frekansa-bağl ı iletkenlik
ile düzenlenir. Ohm yasas ını , süreklilik denklemini ve Coulomb
yasas ının diferansiyel biçimini kullanarak bir iletkendeki
boyuna elektrik alanlar ını gözönüne al ını z.
a) Yük yoğunluğunun zamanca Fourier dönüşmüşünün

4rt 5(10) - i tu.] ,t,w) = 0

.

denklemini gerçekledi ğini gösteriniz.

?
b) Cr =6: 2V4li ve 'L bir sönüm zamanı olmak üzere, or- ((o) =
0r/(1—iwz) tansilini kullanarak gösteriniz ki, uı z>>1 yak-
o
laşıkl ığında, herhangi bir ba şlangıç kargaşası pl.k>zma frekan -
asıyla titreşecek ve 91= 1/22 bozunma sabitli bir genlikle
bozunacakt ır. (a) şıkkında Cr«.44!..! a'<o) 7..• ero kullanırsanız titreşim
bulamayacağını za ve ;1= 4.ncr gibi (yanl ış ) bir bozunma sabiti
ile aşırı derecede hızlı bir sönüm göreceğinize dikkat ediniz.
EW.M.Saslow and G.Wilkinson, Am.J.Phys. 39, 1244 (1971)1.

7.8- Biçemli bir iyonosfer modeli, (7.59)'daki dielektrik

sabitiyle anlat ılan bir ortamd ır. Dünyayı , aniden h yüksekli-
ğinde başlayan_ ve sonsuza dek uzanan böyle bir ortam ile
düşününüz. Hem geli ş düzlemine dik (yatay bir antenden) hem
de geliş düzlemi içinde kutuplu (dü şey bir antenden) dalgalar
için
a) Yans ıma ve kırılmaya ait Fresnel formüllerinden yarar-
lanarak gösteriniz ki U.>>63 için yans ımanın tam olmadığı bir
geliş açıları bölgesi v£d ır; fakat bunlardan daha büyük
açılarda yere doğru gerisin geriye tam yans ıma sözkonusudur.
b) Akşamın erken saatlerinde radyosunu 21 metrelik dalga-
boyuna ayarlayan bir amatör, 1000 km'den daha uzaklardaki
istasyonlardan sinyal ald ığını , fakat daha yakınlardan alama-
dığını görüyor. İyonosferin 300 km'lik etkin yüksekli ğindeki
F tabakas ından sinyallerin yans ıdığını varsayarak elektro?.
yoğunluğunu hesaplay ınız. F tabakas ının gündüzleri ^-#2 x 10
cm 3 ve geceleri --, (2 - 4) x 10 5 cm 3 olarak bilinen maksimum
ve minimum yoğunlukları ile karşılaşt ırını z.
7.9- Yer atmosferinde ya da iyonosferde radyo dalgalar ının
yayılmas ı ile ilgili basit bir model, z = Oda düz bir yeryü-
zeyi ve z).o için £= E.(z)'li düzgün olmayan bir ortamdan
oluşmaktadır. Alanların y'den bağıms ı z olduğu ve z çarpa
e i(kz-iut) 'nin fonksiyonları olarak yaz ılabilecekleri varsay ımı
altında Maxwell denklemlerini ele al ınız.
 433

a) z > 0 için yayı lmayı yöneten dalga denkleminin

d 2F 2
2 + q (z)F = 0
dz

olduğunu gösteriniz; burada yatay kutuplanma için F = E ve

q - (? Z(z)-k2 ; düşey kutuplanma için F = V.V:Ez ve q 2(z)=
/..2 c 3 (de )2 - k2 dl
1 d2E .
r.
£(z) + 2E 2 2 dz
c dz 4£

b) Dielektrik sabitinin Şekil 7.11'de gösterilene benzeyen

bir elektron yoğunluğunca yönetilen bir bi (z) plazma frekans ı
ile (7.59) biçiminde verildi ğini varsayarRk, iyonosfere dü şey
olarak yönelmiş dalgaların yayı lmas ını iş lemek için WKB
yaklaştırmas ını kullanınız. Kesim 7.6'daki nitel tart ışmaların
geçerli olduğunu doğrulayını z; ayr ıntıdaki ayrılmaları sadece
Lo...p içindir.
,max

c) Ustteki WKB sonuçlar ını ve Kesim 7.8'den bir atman ın

yayılması kavramlar ını kullanarak, iyonosfer için etkin bir
h'(w) yüksekliği tanımlayınız; bu, amaçla bask ın (AJ frekansl ı
bir atman ın gidip geri yans ımas ı için geçen T zaman ını hesap-
lamak gerekir. h' a cT/2. [WKB yaklaştırmas ı birçok kuantum
mekaniği kitabında tart ışı lmaktad ır.]

7.10- Düzlem dalgalar homojen, geçirgenliksiz, fakat

izotrop olmayan bir dielektrik içinde yay ıl ırlar. Dielektrik,
bir £ 4 . tensörüyle belirtilir; fakat koordinat eksenleri
olarak -2sal eksenler seçilirse, yerde ğiştirmenin bu eksenler
boyuncaki bileşenleri, elektrik alan bile şenlerine D. =
E.E.(i_=1,2„M ş eklirıdebağl ı o1ur;burada j rrıa4ri-
.ı.
-şının özdeğerleridir.
a) Frekans ı (Jove dalga vektörü k olan düzlem dalgaların
2
x ()-(" x + -15). = O
2
c
denklemini sağladığını gösteriniz.
- a
b) Gene gösteriniz ki, verilen bir k = kn dalga vektörü
için farkl ı v = cu/k faz hı zlarına sahip iki ayr ı yayılma
kipi vard ı r ve bunlar
 434

Fresnel denklemini sağlarlar; burada vi = c// 'ye bir asal

hı zdenirven.ise i'yinci asal eksen boyunca ri'nin b leşe-
1
nidir.
c) D ve D bu iki yayılma kipiyle ilgili yerdeğiş tirmeler
a
olmak üze re, Da . Db = 0 olduğunu gösteriniz.

7.11 Bir boyutta yakla şık olarak tek-renkli bir düzlem

ik x
dalga paketi u(x,o) = f(x)e o anl ık yapıs ına sahiptir;
huruda f(x) modülasyon zarf ıdır. Aş ağıdaki her f(x) yapısı
için paketin İ A(k12 dalga-say ısı spektrumunu hesaplay ını z;
lu(x,o1 2 ve IA(k)1 2 'yi çiziniz; ortalamadan sapmalar ın kare
ortalamas ı köklerini, yani Ax ve Ak' yı (1u(x,o)1 2 ve IA(k)1 2
şiddetleri cinsinden tan ımlanm ış ) açık alarak geliştiriniz ve
(7.82) eşitsizliğini s ınayını z.
22
a) f(x) = N e -4K1/2 txx /4
b) f(x) = N e

c) f(x) =«[N(1 - (x1x1) «Ix1 <1 için

O
«Ix( > ı için
1x I <._a için
d) f (x )=
o 1x I >a için

7.12 Homojen, izotropik ve geçirgenliksiz bir dielektrik,

-

soğurma süreçlerini betimiemek için genelde karmal olan bir

n(W) k ır ı lma indisiyle karakterize edilir.
a) Tek-boyutta düzlem dalgalar için genel çözümün
+cio
1 -iwt i(Vc)n( ı)x ) e-i(Vc)n()X-1
u(x,t) = jrdwe A(0.»e +BO'A>
V2 -oo

biçiminde yaz ı labileceğini gösteriniz; burada u(x,t), - rya da

1.'nin bir bileşenidir.
b) Gösteriniz ki, u(x,t) gerçelse, n(-w) = n* (W)'dır.

c) Eğer u(o,t) ve 'bu(o,t)/?x, u ve türevinin x = O'daki

s ınır değerleri ise, A(W) ve B(W) katsay ılarının aşağıdaki
gibi verileceklerini gösteriniz:
 435

+00
1 vt ic . ıı.ı
= — i dt eit" [u(o,t) T- (o,t)]
2 \F2 -r _ 00 tun(W) -bx
- ¥
7.13 - D ve E aras ında yerel olmayan (zamanca)
--> ,
D( x,t) = E(x,t ) + S -)
d'ZG( IZ )E(x, t-2)

bağlant ısını gözönüne al ını z; burada G(Z), (7.107)'deki

tek-rezonans modeline uygundur.
a) İngetral işindeld elektrik alanını 'Z 'ya göre Taylor
serisine
->
açarak, D ve E aras ındaki yerel olmayan bu bağlant ıyı ,
E'nin zamana göre türevlerini içeren anl ık bir bağınt2.ya
dönüştürünüz. G(Z) üzerinden integralleri hiç olmazsa lEtt2
'ye kadar aç ık olarak geli ştiriniz.
->
b) D(x,w) = E(W)E'(;?,(u) şeklimilekifrekans-temsili bağınt ıs ı-
nı bir uzay-zaman bağınt ısı olan.

D(X,t) = (i " t )E(x,t)

-

haline dönüştürerek, (a) şıkk ında bulunan seriyi tekrar elde

edebileceğinizi gösteriniz; £.(c0) 1 daki w değişkeni yerine
burada 03 41/t) konmuş tur.
-

7.14 Pozitif W'lar için E(113)'nin sanal k ısmı aşağıdaki

-

gibi verildiğine göre, (7.120) Kramers-Kronig ba ğıntıs ından

.(.0)'n ın gerçel kısmını hesaplayını z:
a) Imı = ( (A) ) - ( (A) - t42 )] , tJ02› (.0 1

b) Im =
Y co
2 2 2 2 2
(C»o - L0 ) +

Her iki durumda ImE(to) ile buldu ğunuz ReE(u.ı)'n ın davranış ları-
nı cu'nın fonksiyonu olarak çiziniz. Sonuçlarını z ı Şek.7.8'deki
eğrilerle kar şı laşt ırarak, benzerliklerin ve farkl ıl ıkların
nedenlerini açıklayınız.

7.15 - (7.120)'deki Kramers-Kronig ba ğıntı larının, durgun

elektriksel iletkenli ği Or olan bir ortama geni şletilmesini
tart ışın ı z. (7.120)'deki birinci denklemin de ğişmediğini,
fakat ikinci denklemin
 436

00 ,
ImE(w) =
LiTccs- 2w P jr IReE(V ) - 11 dw'
o ,2 2
w - w
şekline geldiğini gösteriniz. [ipucu: Imeu için E(40) -
4nai yı analitik olarak dü şününüz].
7.16- a) (7.113) bağıntısını ve Imeu >O için E(w)'n ın
analitikliğini kullanarak, gerçel pozitif frekanslar için ImE
olmak koşuluyla, pozitif sanal eksen üzerinde E(00)'n ın
gerçel olduğunu ve w-*i_00'a giderken ba şlang ıçtan bire doğru
gitgide azald ığını kanıtlayınız.
b) Sonlu gerçel w'lar için IffiVun yaln ı zca w. O'da s ıfır
olduğu varsayımı altında, E(W) 1 nın üst yarı ü) düzleminde
sıfırlar ı bulunmad ığını gösteriniz.
c) 1/E(w) için bir Kramers-Kronig ba ğıntısı yazınız ve
(7.122)'ye benzeyen, fakat Im[I/E(w)] üzerinden bir integral
olan bir toplama kural ı çıkarını z.
d) £(C0) için (7.107)'deki tek-rezonans modeli ile ImE(w)
ve ImI[l/E(u.ı)] ' yı saptayını z ve (7.122) ile (c)'deki toplama
kurallarının sağlandıklarını açık olarak doğrulayınız.
7.17 (7.67) denklemi, düzgün bir manyetik alan içinde
bulunan plazmadaki alan çizgileri boyunca yay ılan dalgalar
için kırılma indisinin karesine ait bir ifadedir. Bunu manye -
tosferdeki yay ılma için bir model gibi kullanarak, bir ıslık
sinyalinin yar ısını (gerçekte Brillouin habercisini ve Kesim
7.11'in sonras ını ) ele al ını z.
a) wit".;?:, 1 olduğunu varsayarak, pozitif helisite dalgas ı
için cdkidkrnın oldukça dikkatli bir çizimini yap ınız; burada
k --con(u))/c dir. cdk/dw'n ın sanal olduğu aral ığı belirtiniz,
fakat oraya çizmeğe kalkışmayını z!
b)LO /e% 1 olmak koşuluyla, 0 4U.> <U),13 aralığında cdk/dw
'nın miRmumUriun W/W-- 1/4'de ortaya ç ıkacağını gösteriniz;
B
s ıfıra yakın ve Wfl 'ye yakın w 'larda cdk/deu için yaklaşık
ifadeler bulunuz. -
c) Durakl ı faz yöntemi ve Prob.7.12 (a) çözümünün genel
yapıs ı aracıl ığıyla gösteriniz ki bir ısl ığın yarışı , zamanın
fonksiyonu olarak yükselen ve düşen bir frekansla alg ılanır.
d) (Seçimli) Brillouin habercisindeki sinyalin yap ısını
ele al ınız. Bunun, modüle edilmi ş bir dalgayapısından oluştu-
ğunu, zarf ının Brillouin taraf ından bulunan Airy integrali ve
yüksek frekans ının W = U->„,/4 olduğunu gösteriniz. Bu, sonra
(c) k ısmının iki freanslYla vuru yapan bir sinyale geli şir.
 437

7.18 Ze yüklü bir parçac ık, E( 4. ,w1) gibi bir dielektrik

-

(ya da özdeş olarak, W(ET,w) = (iw/41T) 11 - E(CT,w)] gibi bir

iletkenlik) fonksiyonuyla anlat ılan bir ortamda sabit
hız ıyla hareket etmektedir. Hareketli parçac ık taraf ından
birim zamanda yitirilen enerjiyi dielektrik fonksiyonu E( -4,w)
cinsinden hesaplamak istiyoruz ve şu yaklaşıkl ığı varsa-
yıyoruz: Elektrik alan ı potaı2siyelin negati,fgradyenidir ve
ak ım Ohm yasas ına uyar, yani J(q,w) =ÇY(1 . ,(Ji)E( 4 ,0J) 1 dır.
a) Uygun boyland ırma alt ında, parçacığın yük yoğunluğunun
Fourier dönüşmüşünün aşağıdaki gibi olduğunu gösteriniz:

9, ( 8. .Lu.1) = Ze
3 g (a) -
(21'0~

b) Gösteriniz ki elektrostatik potansiyelin Fourier

bileşenleri şöyledir:

q)(.8T,(4) - 4';t
L_(C7,w)
c)dW/dt d3 x'den başlayarak gösteriniz ki birim
zamandaki enerji yitirimi

2 2 3 oo
dW Z e Ç d q S ,
dt
-
.n 2 J q2 o
cltı O Im [ 1 .1 Stuı - «Ci..7)
E(CT ,w)

biçiminde yaz ılabilir. Bu, ImEl(aşi,10)3-1 'in enerji yitirimiyle

ili şkili olduğunu ve ince levhalardaki karakteristik enerji
yitirimlerini inceliyerek kat ılar için E(C41,c0) hakkında bilgi
sağlandığını gösterir .

7.19 Boşlukta bir elektromanyetik alan dağı lımının

-

açı sal momentumu

L =
1 S 3 -5
dxx x (E x B)
4tt c

şeklinde verilir.
a) Geçmişte sonlu bir zaman aral ığında üretilen (ve
dolayısıyla uzay ın solu bir bölgesinde yerle şik) alanlar
için, manyetik alan ı A vektör potansiyeli cinsinden ifade
ederek, acısal momentumun
 438

3
=
4n1 c S d3x x + 5—
j=ı
E(xx "i«7› ) A
j

şeklinde yaz ılabileceğini gösteriniz. İlk terim bazen fotonuu

"spin"i, ikincisi ise aç ısal momentum operatörü L = -i(XxV)
'in varl ığı nedeniyle "yörüngesel" aç ısal momeffilmu olarak
tanınır.
b) Vektör potansiyelin ışınım ayarında düzlem dalgalar
cinsinden acılımını ele al ınız:

.4. 4 •ıwt
4 e .x-
A(x,t) = dik 3 ()->)a (k) +
9, (2n) JJ

-4
kutuplanma vektörleri, kolayl ık için E.-15.75( +
şeklindeki pozitif ve.4. negatif helisite ,yektörleri lölarâk
seçilir; burada ve E9 , pozitif normali k'nın yönünde olan
x-y düzlemindeki derçel aik vektörlerdir.
. .
Gösteriniz ki L'n ın ı lk (spin) teriminin zaman ortalamas ı

3
1 C dk (11 2 _
spin
spın = 2nc (2w) 3

şeklinde yaz ılabilir. Bu ifadeden "sipin" aç ış>al momentum

deyimi doğrulanabilir mi? Alanın enerjisini A'nın düzlem
dalga açll ımı cinsinden hesaplayınız ve karşılaştırınız.
7.20- z yönünde hareket eden dairesel kutuplu bir düzlem
dalga x ve y doğrultularında sonlu bir uzan ıma sahiptir.
Genlik modülasyonunun yava ş değiştiğini (dalga birçok dalgabo-
yu geniş liğindedir) varsayarak, elektrik ve manyetik alanlar ın
yaklaşık olarak

ikz
E(x,y,z,t) E (x )+ 1 + e
o ' ı 2
k öx - y

-T-i,6-71£ E

ile verildiğini gösteriniz; burada -e'›ı e2 ve 3 s ıras ıyla x,y

ve z doğrultular ındaki birim vektörlerdir.
 439

7.21- Prob.7.20'deki dairesel kutuplu dalga için, aç ısal

momentumun yayılma doğrultusuna paralel zaman-ortalamal ı
bileşenini hesaplayınız. Gösteriniz ki açısal momentumun bu
bileşeni bölü dalganın enerjisi

L
3 - +
1

dir. Bu sonucu., ışınımın kuantumları (fotonlar) cinsinden

yorumlayınız. Silindirik simetrik, sonlu bir düzlem dalga
için açısal momentumun enine bile şenlerinin s ıfır olduğunu
gösteriniz.
 440

BİRİMLER VE 130YUTLAR ÜZEKİIVE EK

Elektrik ve manyetizmada birimler ve boyutlar sorunu, çok

sayıda fizikçi ve mühendisi y ı llarca düşündürmüştür. Bu,
uzunluk (santimetre ya da metre), kütle (gram ya da kilogram)
ve zaman (ortalama güneş saniyesi) temel mekanik birimleri
konusundaki evrensel anlaşmaya z ıt bir durumdur. Bunu şöyle
açıklayabiliriz; Mekanik birimleri, "salt" standartlar fikri
yeni bir kavramken (1800'den hemen önce) tan ımlanmış ve ilah
sayılan bir grup bilim adam ı (Borda, Laplace ve di ğerleri)
taraf ından profesyonel ve ticari dünyaya benimsettirilmi ştir.
Oysa ki elektromanyetik birimler sorunu ortaya çıktığında,
konunun pekçok uzmanı vardı (ve hâlâ var). Bu Ek'in amac ı ,
konuya dil uzatmadan, ortal ığı fazla kız ış tırmayıp olabildiğin-
ce çok ışık tutmaktır.
1. Birimler ve Boyutlar, Temel Birimler ve Türetilmi ş
Birimler

Temel birimlerin say ısı ve bir fiziksel niceliğin bu

birimler cinsinden boyutları konusundaki keyfilik, Abraham,
Planck,'Bridgman, Birge ve diğerleri taraf ından vurgulanm ış -
tır. Birimlerle böylesine ilgilenen okuyucu, Birge taraf ından
kaleme al ınan mükemmel makaleler serisini tanırsa iyi eder.
Hangi alanda olursa olsun, bir birim sisteminin arzulanan
özellikleri, kullan ış lılık ve açıklıktır. Örneğin,relativistik
kuantumlu alanlar teorisi ile temel parçacıklar teorisinde
çalışan teorik fizikçiler, Planck' ın eylem kuantumu ve ışığın
boşluktaki hı zı gibi evrensel sabitleri boyutsuz olacak şekilde
ve birim büyüklükte seçmeyi kullan ış l ı bulurlar. Böylece
ortaya çıkan birim sistemi (ki buna "do ğal" birimler denir)
sadece bir temel birime sahiptir; bu da al ışıldığı gibi uzunluk
olarak seçilir. Tüm nicelikler, ister uzunluk, ister zaman,
ister kuvvet, isterse enerji v.s. olsun, art ık bu bir birim
cinsinden ifade edilir ve onun boyutunun kuvvetleri olan
boyutlara sahiptirler. Böyle bir sistem, temel birimler olarak
metre, kilogram ve saniyeyi içeren bir sisteme göre, ne daha
çok uyduruktune de daha az temeldir. Bu sadece bir kullan ış-
lılık işidir*

w P.W.Bridgman, Dimensional Analysis, Yale Univ. Press (1931).

k% R.T.Birge, Am.Phys.Teacher ( ş imdi Am.J.Phys), 2, 41 (1934); 3, 102, 171
(1935).
*** Kuantumlu alanlar teorisinde, ba ğ lanma sabitinin kuvvetleri, boyut çözümle-
mesi yaparken di ğ er temel birimlerin rolünü oynar.
 441

Bağımsız nicelikler olarak düşünülen temel birimler ya da

standartlar ile teori ve deney boyunca hem büyüklük hem de
boyut bakımından temel birimler cinsinden tanımlanan türetilmiş
birimler ya da standartlar hakk ında birkaç söz söylemek gere-
kir. Geleneğe göre, kütle (m), uzunluk (1) ve zaman (t) temel
olarak al ınmal ıdır. Fakat elektriksel nicelikler için zorlay ıcı
gelenekler yoktur. Örne ğin akım birimini ele al ını z. "Uluslar-
aras ı " amper (uzun bir süre için benimsenen pratik ak ım biri-
mi), bir standart gümüş voltametrede elektroliz ile birim
zamanda toplanan gümüşün kütlesi cinsinden tanımlanır. Böyle
bir ak ım birimi, kütle, uzunluk ve zaman birimlerinden ba ğımsız
temel bir birim olarak düşünülür; çünkü birim olarak hizmet
gören akım miktarı elektrolizde yinelenebilir bir deneyden
bulunur.
Öte yandan, şu anda benimsenen akım standartı "salt" amper
öyle bir akim miktarı olarak tanımlanır ki; boşlukta kesit
alanları ihmal edilen 1 metre aral ıklı sonsuz uzun iki paralel
telin herbirinden geçti ğinde, teller aras ında birim uzunluk
başına 2x 10 -7 newton/metre'lik bir enine kuvvet doğursun.
Buna göre, "salt" amper türetilmi ş bir biriffidir; çünkü a şağıda-
ki (E.4) denklemiyle iki tel aras ındaki mekanik kuvvet cinsin-
den tanımlanmaktadır. * Bu tanımla "salt" amper", em akım
birimi olan abamper'in tam onda biri kadard ır. 1948'den beri
tüm uluslarca benimsenmi ş olan elektromanyetik standartlar
sistemi, metre, kilogram, saniye Ve yukarda tan ımlanan "salt"
amper ile direnç, voltaj v.s. için diğer türetilmi ş birimlere
dayandırılmıştır. Bu arzulanan bir durum olarak görünmektedir.
1894'de mühendis ve bilim adamlar ından oluşan uluslararas ı bir
komisyonun önerileri doğrultusunda haz ırlanan bir Kongre
Kararıyla, bağıms ız akım, voltaj ve direnç temel birimleri üç
bağımsı z deney (gümüş voltametre, Clark standart hücresi,
saptanm ış civa sütunu) cinsinden tan ımlandığında ortaya çıkmış
olan güçlüklere yol açmaz.)
-7 büyüklü ğ üyle
* (E.4)'deki k orant ı katsay ı s ı , MKSA sisteminde k 2 = 10
verilir. "Sal2t" amper'in boyutlara, büyüklü ğ ünden ayr ı olarak, k2'ye veri-
len boyutlara ba ğ l ı d ı r. Elektromanyetik birimlerin al ışı lm ış MKSA siste-
minde, elektrik ak ı m ı (I) isteksel biçimde dörancii bir boyut olarak seçi-
lir. Sonuçta yük It boyutlar ı na sahiptir ve k 2 'nin boyutlar ı m 11 -2 t -2 1
1/2 11/2 -1
dir. k boyutsuz olarak al ı n ı rsa, o zaman ak ı m m t boyutlar ı na
2
sahip olur. Ak ı m gibi bir dördüncü boyut mu ortaya atmal ı , yoksa elektro-
manyetik nicelikler üç temel mekaniksel boyutun (bazen kesirli) kuvvetle-
riyle verilen boyutlara m ı sahip olmal ı sorusu, tamamiyle öznel bir sorun
olup, hiçbir temel önemi yoktur.
K.* Örne ğ in F.A.Laws, Electrical Measurements, McGraw-Hill New York (1917),
sayfa 705-706'ya bak ı n ı z.
 442

Deneylerde ileri sürülen incelik d ışındaki sistematik hata

nedeniyle, kısa süre sonra Kongre Karar ıyla Ohm yasas ı geçerli-
liğini yitirmişti!
Şu andaki Uluslararas ı Sistem (SI, Systeme International),
Paris'te tutulan standart kilogram cinsinden tan ımlanan kütleye,
86
Kr atomunda belirli bir atomik geçişin boşluktaki dalgaboyu-
nun belirli bir miktar ı olarak metre cinsinden uzunlu ğa ve
133
Cs'daki bir ince-yap ı geçişinin periyodunun belirli bir tam
sayı katı olarak saniye cinsinden zamana sahiptir. Kararl ı
lazerlerle ölçülen ışık hızındaki (asl ında ayni spektral
çizginin hem frekans hem de dalgaboyunun ölçümündeki) aşırı
yüksek kesinlik nedeniyle, çok yak ında metre tanımının, zaman
133
birimi ( Cs) ve boşluktaki ışık hızı için saptanm ış bir
değer cinsinden verilmesi olas ıdır (c'nin en son değeri için
Giriş Bölümüne bak ınız). *

2. Elektromanyetik Birimler ve Denklemler

Elektromanyetizman ın birimlerini ve boyutlarını tart ışırken

hareket noktanız, bağıms ız temel boyutlar olarak geleneksel
uzunluk (1), kütle (m) ve zaman (t) seçimini almak olacakt ır.
Akımı da, herkesçe benimsenen yükün zamanla de ğişim hızı (I =
dg/dt) biçiminde tanımlayacağı z. Buna göre, yükün akıma oranı-
nın boyutu, zaman boyutu demektir. ** Bu durumda, yük ve ak ım
yoğunlukları için süreklilik denklemi şu biçimi al ır :

--> -->
. J + . O (E.1)
at

Sorunları basitleştirmek için, yük ve ak ımların varl ığını bir

yana bırakıp ilkin boş uzaydaki elektromanyetik olayları ele
alacağız.

* Standartlar ı tan ı mlamak için kuantum olaylar ı n ı n kullan ı lmas ı konusunda bir
tart ış ma için, Quantum Metroloji üzerine yaz ı lan ş u makaleye bak ı n ı z: B.W.
Petley, Encyclopaedic Dictionary of Physics (editör: J.Thewlis), Ek Cilt 4
içinde, sayfa 354, Pergamon, Okford (1971).
** Özel relâtivite aç ı s ı ndan, ak ı ma yük bölü uzunluk boyutlar ı n ı vermek çok
daha do ğ al olabilir. Bu durumda j'w ak ı m yo ğ unlu ğ u ile jı yük yo ğ unlu ğ u ayni
boyutlara sahiptir ve bir "do ğ al" dörtlü-vektör olu ş turabilirler. Düzel-
tilmi ş Grauss sisteminde yap ı lan seçim budur (Tablo 4'deki dipnota bak ı m ı ).
 443

Elektrostatiği yöneten temel fizik yasası , aralarında r

uzaklığı bulunan q ve q' gibi iki naktasal yük aras ındaki
kuvveti ifade eden Coulomb yasas ı olup, sembollerle şöyle
yazılır:

F1 = k1 clql (E.2)
r
k ' bir orantı katsayısıdır; bu katsayının büyüklüğü ve boyut-
ları , ya yük biriminin büyüklü ğü ve boyutlar ı bağımsız olarak
belirtilmi şse denklem taraf ından saptanır; ya da yük birimini
tanımlamak için keyfi olarak seçilir. Bu çerwie 2 içinde şimdi-
lik saptadığımız şey, (kiqq 1 ) çarpımının (mlit ) boyutlar ına
sahip olduğudur.
E elektrik alan ı , birim yük başına düşen kuvvet olarak
tanımlanan türetilmiş bir niceliktir, Çok daha genel bir
tanım, şöyle olabilir: Elektrik alan ı sayısal olarak birim yük
başına düşen kuvvet ile orantılıdır; evrensel bir sabit olan
orantı katsayısı öylesine boyutlara sahip olabilir ki, elektrik
alanı birim yük balina dü şen kuvvetten boyutça farkl ı olsun.
Bununla berlikte, E'nin tan ımındaki bu fazlal ık serbestiyle
birşey kazanılmadı ; çünkü .E.1> tanımlanacak olan ilk türetilmi ş
alan niceliğidir. Ancak başka alan nicelikleri tan ımladığımız-
da, elektrik alan ına göre bu alanlar ın boyutlarını ve büyüklü-
ğünü ayarlamak için tan ımlara boyutlu orantı katsayıları
sokmak yararl ı olabilir. Sonuç olarak, genelli ği önemli ölçüde
kaybetmeksizin, noktasal bir q yükünün elektrik alanı birim
yük başına düşen kuvvet biçiminde (E.2)'den tan ımlanabilir:

E = k1 2 (E.3)

Yazarın bildiği tüm birim sistemlerinde elektrik alan ı için bu

tanım kullanıl ır.
Ampere'in gözlemleri, kararl ı-durum manyetik olaylar ında
etkileşmeyi belirtmek ve manyetik indüksiyonu tan ımlamak için
bir temel oluşturur. Ampere göre, aralar ında d uzakl ığı bulunan,
I ve I' akımları taşıyan, sonsuz uzunluktaki iki paralel tel
arasındaki birim uzunluk başına etkiyen kuvvet

dF 2
- 2 k2 (E.4)
dl d
 444

dir. k , (E.2)'deki kl 'e benzeyen bir orantı katsayıs ıdır.

ilerde 'yi belirtirken kolayl ık olsun diye, (E.4) denklemine
2
boyutsuz bir 2 çarpan ı sokulmuştur. (E.l) denkleminde akım ve
yük boyutlarının seçimi nedeniyle, k g inin boyutlar ı kl 'e göre
saptanacakt ır. (E.2) ve (E.4)'den 'kolayca bulunacag ı gibi,
k1 /k
.2 oranı , hız karesi boyutuna (1 2t-L) sahiptir. Üstelik,
bılınen yük ve ak ımlar için (E.2) ve (E.4)'deki iki mekanik
kuvvetin büyüklükleri karşılaş t ırı larak, boş uzayda k11 /k2 'nin
büyüklüğü de bulunabilir. Say ısal değer, boşluktai ışık
hız ının karesine çok yak ındır. Dolayısıyla bunu sembollerle
şöyle yazabiliriz:

k1 2
_ c (E.5)
k2

Burada c, büyüklük ve boyutuyla ışığın hızıdır.

B manyetik indüksiyonu, say ıca birim ak ım başına düşen kuv-
vetle orantılı olarak Ampere kuvvet yasas ından türetilir ve
buradaki o< orantı katsay ıs ı , kolaylık olsun diye seçilmi ş be-
lirli boyutlara sahip olabilir. Dolay ısıyla I akımı taşıyan
uzun doğrusal bir tel için d uzakl ığındaki B manyetik indüksi-
yonu .aşağıdaki büyüklüğe (ve boyutlara) sahiptir:

B = 2k o< — (E.6)
2
d

Elektriksel alan ın manyetik indüksiyona oran ının boyutlar ı

(E.l), (E.3), (E.5) ve (E.6)'dan bulunabilir. Sonuçta (E/B)
oranı (1/t04) boyutlarına sahip çıkar.
Elektromanyetik birimlerin ve boeyutlar ın belirtilmesinde
üçüncü ve son bağınt ı , elektrik ve manyetik olayları birbirine
bağlayan Faraday' ın indüksiyon yasas ıdır. Gözlemlerden ç ıkarıl-
mış olan bu yasa, bir devre boyunca indüklenen elektromotor
kuvvet, devre içinden geçen manyetik ak ımın değişim, hızıyla
orantılıdır der ve aşağıdaki diferansiyel biçime girer:

V x E +k . 0 (E.7)
3

Burada k 3 bir orantı katsay ısıdır. E'nin boyutları B'ninkilere

göre saptandığından, sadece (E.7)'deki her iki terim ayni
 -

445

boyutlara sahip olsun diyerek, k,'ün boyutlar ı daha önce

tanımlaan nicelikler cinsinden ifade edilebilir. durumda, !!.,

k3, oC 'in boyutlarına sahip olur. Gerçekte k3, c< 'e eşittir.
Bu, 6.1 kesiminde Galile değişmezliği yardımıyla kurulmuştu.
Fakat bu eşitliği kan ıtlaman ın en kolay yolu, tüm Maxwell
denklemlerini burada tanımlandığı gibi alanlar cinsinden
yazmakt ır:
- -.,
E = Lin k ifı
k2 - E-"'
x B 4 n k o< J + (E.8)
2
k
1

V x E +k = O
3 t

V . B = 0

Kaynaks ız bölgeler için iki rotasyonelli denklem, bir dalga

denklemi içine toplanabilir:

k o< 2 --->
2 -4' 2 B
V B -k = 0 (E.9)
3
k
ı

(E.9)'da betimlenen dalgalar ın yayı lma hı zı , orada görünen sa-

bitlerin bileşimine bağlıdır. Bu hı z ışığın h ı z ı olarak bilin-
diğine göre,

k
ı 2
- c (E.10)
k k o<
3 2

yazabiliriz. (E.5) 1 i (E.10) ile birleş tirerek, hem büyüklükçe

hem de boyutça geçerlikte olan

k (E.11)
3 = o<

eşitliğini buluruz.
 446

Çeşitli Elektrananyetik Birim Sistemleri

Çeşitli elektromanyetik birim sistemleri, yukardaki çe şitli

sabitler için büyüklük ve boyut seçimleriyle birbirlerinden
ayrılırlar. (E.5) ve (E.11) bağıntıları nedeniyle, keyfi
olarak seçilebilecek sadece iki sabit (örne ğin k ı ve k3 )
vard ır. Bununla birlikte, çok bilinen birim sistemleri iç ın
dört sabiti de (k, k 7 , o< , k 3 ) tablolamak kullan ışlı olur.
Bunlar Tablo l'de verilmektedir. Dikkat edilirse, em birimleri
ile MKSA birimleri, boyutları dışında çok benzerdirler; sadece
mekanik ve elektromanyetik birimlerinde 10'un çe şitli kuvvetle-
ri kadar birbirlerinden ayrılırlar. Gaussiyen ve Heaviside -
Lorentz sistemleri sadece 4fl çarpanı kadar farkl ıdırlar.
Sadece Gaussiyen (ve Heaviside -Lorentz) sistemlerinde k 3
ği gibi, k 3 hızın ters ıboyutlarship.(E7)'dengörülc
boyutuna sahip olunca, E ve ayni boyutlara sahip olur.
Üstelik k 3 = c olduğundan,.4 (E.7) denklemi bo ş uzaydaki
elektromanyetik dalgalar için E ve 'nin büyüklükçe de eşit
olduğunu gösterir.
Şu ana kadar sadece boş uzaydaki elektromanyetik
tartışıldı . Dolayıs ıyla sadece iki temel alan, yani E ve B
ortaya çıktı . Daha 'fr ve g makroskobik alanlar ını tanımlamak
işi duruyor Maddesel bir ortam ın ortalamalanmış elektromanye-
tik özellikleri bir P makroskobik kutuplanmas ı ve bir M makros-
kobik m ıknatıslanmas ı ile anlat ılırsa, 15' ve H tanımlarının
genel biçimi şöyle olur:

D=E E+
o (E.12)
'Fii> = 1
B - M
sa
Burda E o , o orant ı katsayılarıdır. D ve P'yi ya da H
kli boyutlarda almak hiçbir şey kazand ırmaz. Dolayı-
ve M'yi fRr
sıyla 9k ve )1/4' birer saf sayı olarak seçilir (rasyonel sistem-
lerde== 1, rawnel olmayan sistemlerde 'X= 2 ■t = 11-n ).
Fakat ve g'boyutça E'den, H ve M ise -g'den farkl ı olsun mu
olmas ın mı şeklinde bir seçim vardır. Bu seçim, kolayl ık ve
basitlik düşüncesiyle, daha çok makroskobik Mawwell denklemle -
rine oldukça basit ve temiz bir yap ı vermek için yap ılır.
Farkl ı sistemler için yapılan seçimleri tablo haline dökmeden
önce çizgisel ve izotropik ortamlar için birle ştirici bağıntı -
ların daima aşağıdaki gibi yaz ıldığına işaret edelim:
 447

D = SE
(E.13)
B =

Öyleyse (E.12)'deki E vel4. sabitleri, E ve"'nün boşluk de-

ğerleridir. Bir maddeninbağil elektrik geçirgenliği (çoğunluk-
la dielektrik sabiti adını alır) boyutsuz ( ) oran ı , bağıl
manyetik geçirgenliği (çoğunlukla manyetik gersirğenlik denir)
ise ("") oranı olarak tanımlanır.
Tablo 2, Tablo l'de
-4>
verilen beş birim sisteminde so ve
7t6 değerlerini, D ve H'nin tan ım denklemlerini, Maxwell denk-
lemlerinin makroskobik yap ılarını ve Lorentz kuvvet denklemini
sergilemektedir. Yük ve ak ım için olan süreklilik denklemi,
her birim sisteminde (E.1) biçimiyle verilir; bunu, her hal
için tabloda verilen ilk iki Maxwell denkleminden doğrulayabi-
lirsiniz,:) Beilzer olarak, tüm sistemlerde Ohm yasas ının
ifadesi J =crE'dir; burada er iletkenliktir.

4. Gausiyen Birimler ile MKSA Birimleri Arasındaki

Denklemlerin ve Miktarların Çevrilmesi

Günümüzde ençok kullanılan iki elektromanyetik birim

sistemi, Gaussiyen ve rasyonel MKSA sistemleridir. MKSA sistemi,
pratikte, büyük-boyutlu olaylarda, özellikle mühendislik
uygulamalarında çok yararl ı ve elverişlidir. Gaussiyen sistem
ise, tek-tek yüklü parçac ıkların elektrodinami ğini içeren
mikroskobik problemler için daha uygun düşer. Bu kitapta
mikroskopik relâtivistik problemler önemli olduğundan, kitap
boyunca Gauss birimlerinin kullan ılmas ı çok daha uygun bulun-
muştur. Dalga klavuzlar ı ve kovukları üzerine olan Bölüm 8'de,
mühendislerin gönlünü almak düşüncesiyle, her ana formülü o
şekilde yazdı k ki, sözkonusu denklemde kö şeli parantez içindeki
çarpanı atmakla özdeş MKSA denklemi elde edilsin (Kuş kusuz tüm
semboller MKSA değişkenleri olarak yorumlanmak koşuluyla).
Tablo 3 ve 4, bir sistemden di ğerine çevirmeler yapma gibi
genel bir kullanım için tasarlanmıştır. Tablo 3, semboller ve
denklemler için bir çevirme şemas ı niteliğindedir; okuyucu bu
şemayla herhangi bir denklemi Gauss sisteminden MKSA sistemine
ve tersine çevirebilir. MKSA sisteminden Gaussiyen sisteme

o. Baz ı lar ı düzeltilmi ş bir Gauss birim sistemi kullan ı rlar; orada ak ı m
I = (1/c) (dq/dt) biçiminde tan ı mlan ı r. Bu halde tablodaki :"J' ak ı m yo ğ unlu ğ u
cJ ile yer de ğ i ş tirmelidir; süreklilik denklemi ise J + (1/c) (Jı/t).0
olur. Tablo 4'ün alt ı ndaki dipnota da bak ı n ı z.
 Tablo 1
Çeşitli Birim Sistemleri için Elektromanyetik Sabitlerin Büyüklük ve Boyutlar ı

Boyutlar sayısal değerlerden sonra verilmektedir. c sembolü boşluktaki ışık hızını gösteriyor
(c = 2,998 x 1010 cm/sn = 2,998 x 108 m/sn). İlk dört birim sisteminde, temel uzunluk, kütle ve
zaman birimleri (l,m,t) olarak santimetre, gram ve saniye kullan ılır. MKSA sistemi ise, metre,
kilogram ve saniye ile birlikte dördüncü bir boyut olarak ak ımı (I) amper birimiyle kullan ır.

Sistem k k2 k
ı 3
-2 2 -2
Elektrostatik 1 c (t 1 ) 1 1
(esu)

2 2-2 1
Elektromanyetik c (1 t ) 1 1
(emu)

-2 2 -2 -1 -1 -1
Gaussiyen 1 c (t 1 ) c(lt ) c (tl )

Heaviside-Lorentz
1 2 -2
(t 1 ) c(lt 2 ) c -1 (tl-1 )
41i 2
4Rc

-2
Rasyonel MKSA 1 _ 10 -7 c 2 (ml 3 t-4 I )
15
10
-7
(mlt-2 I-2 )
4neo 4rt
 Tablo 2

Çeşitli Birim Sistemlerinde E' ) 01 1-71 nin Tanımları , Makroskobik Maxwell

o o'
Deklemleri ve Lorentz Kuvvet Denklemi

Gerekli olduğunda niceliklerin boyutlar ı parantez içlerinde verilmi ştir. c

sembolü, (1t -1 ) boyutlarıyla ışığın boşluktaki h ı z ını göstermektedir.
Birim Yük
Ba şı na
Sistem E. D, H Makroskobik Maxwell Denklemleri
o Lorentz
Kuvveti

Elektrostatik aD as
1 c-2 D=E+47rP - V • D=4ırp Vx11=47rJ+— VxE+— o — v • B=0 E+vxB
(esu) at at
(t'l--2) H= c'13-4 ırM
Elektromanyetik 1 aD aB
c 1 D =— E+4ırP V • D= 4 ırp V xii= 4 ırJ+— VxE+— =O V • B=0 E+vxB
(emu) c' at at
(t2 1-2 ) H=B-4 ırM
Gaussiyen
1 1 D= E+47rP V - D = 4 ırp VxH=±31J+ 1 --3- VxE+1'2 13 = O V - B=0 E-11 )(B
c c at c at c
H=B-4ırM
Heaviside 1 aD 1 aB
-
1 1 D=E+P V • D= p Vx H=- (J+— ) Vx E+- — =O V • B=0 E+IxB
Lorentz c at c at c
H=B-M
Rasyonel 10' ap .a_
47rx10 -7 D= eoE+P V • D= p VxH=J+— v ıcs+ Ş----o V.B=0 E+vxB
MKSA 47re at at
(P I'm- '1-3) -2 r') (mit
ı
H=— B -M
go
 450
Tablo 3
Sembol ve Formüller için Çevirme Tablosu

Kütle, uzunluk, zaman, kuvvet ve di ğer özel olarak elektro-

manyetik olmayan nicelikler için semboller de ğişmez kalırlar.
Gaussiyen değişkenlerle yazı lm ış herhangi bir denklemi MKSA
nicelikleriyle yaz ılmış hale çevirmek için, denklemin her iki
yanında yer alan sembollerin a şağıdaki "Gaussiyen" sütununda
listelenmi ş olanlarını hemen sağındaki "MKSA" sembolleriyle
değiştiriniz. Ters dönüşüm de izinlidir. Uzunluk ve zaman
seffibolleri değişmez kaldığından, birbirinden boyutça sadece
uzunluğun ve/veya zamanın üssüyle ayr ı lan nicelikler, mümkün
olduğu taktirde bir araya toplanm ış lardır.

Nicelik Gaussiyen MKSA

(jlt ) -1/2
İşığın hızı c

Elektrik alan M,V)

- \4710>4,V)
(potansiyel, voltaj)

Yerdeğiş tirme D --.7;; D

Yük yoğunluğu (yük, 1

akım yoğ ., akım, pg,3 ,I,5)fq,,7,1.,14;)
kutuplanma) F-TIE-

Manyetik İ ndüksiyon -r
Vi-Z B --'.
. A. -->
Manyetik Alan H \ir- ,1 H
-› v iö,
Mıknatıslanma M 4n M

İ letkenlik Q' C74nE

Dielektrik sabiti E/E°

E...

Manyetik geçirgenlik /k M0
Direnç (impedans) R(Z) LATE0R(Z)

İndüktans L 411 E0 L

S ığa C C/ 4nEb
 451

Tablo 4
Bir Fiziksel Niceliğin Verilen bir Miktar ı için
Çevirme Tablosu

Tablo öyle düzenlenmi ş tir ki, bir fiziksel niceli ğin şu

kadar MKSA ya da Gaussiyen birimi olarak verilen bir miktar ı ,
di ğer sistemde e şdeğer say ıda birim olarak ifade edilebilsin.
Dolay ı s ı yla her s ı radaki nicelik, farkl ı birimlerle ifade
edilmi ş ayni miktarlar ı göstermektedir. Bütün 3 çarpanlar ı
(üsler d ışı nda), hassa çal ış malarda (2,99792456) ile yerde ğ i ş -
tirmelidir ( ışı k h ı z ı n ı n say ı sa51 değeri). örneğin yerdeğ i ş tirme
(D) ile ilgili s ı rada, (2 x 10 ) niceli ğ i, gerçekte (2,99792 x
47C x 10 5 ) dir. Herhangi bir birim konusunda bir isim üzerinde
anlaşma varsa, ya da çok kullan ı llyorsa, o isim verilmi ş tir.
Aksi takdirde, sadece birçok Gaussiyen veya MKSA ya da SI
birimlerinin çarp ımlar ı biçiminde yaz ı lm ış t ı r.

Fiziksel Nicelik sembol Rasyonel MKSA Gaussiyen

2
Uzunluk 1 1 metre (m) 10 santimetre (cm)
Kütle m 1 kilogram (kg)10 3 gram (gm)
Zaman t 1 saniye (sn) 1 saniye (sn)
Frekans V 1 hertz (Hz) 1 hertz (Hz)
Kuvvet F 1 newton 10 5 dyne
İş W 1. 7
1 joule 10 erg
Enerji U
7 -1
Güç P 1 watt 10 erg sn
Yük q 1 coulomb 3x10 9 statcoulomb
Yük yo ğunluğu p 1 coul m 3 3x10 3 statcoul cm -3
Ak ı m I 1 amper (amp) 3x10 9 statamper
-2 2
Ak ı m yoğunluğu J 1 amp m 3x10 5 statamp cm
ı -4
Elektrik alan E 1 volt m-1 -x10 statvolt cm -1
31
Potansiyel Ç,V 1 volt statvolt
300
Kutuplanma P 1 coul m-2 3x10 5 dipol
momenti cm -3
Yer değ iş tirme D 1 coul m2 12nx10 5 statvolt cm -1
(statcoul cm -2 )
İ letkenlik cr 1 mho m -1 9x10 9 sn -1
1 -ii -I
Direnç R 1 ohm 79-x10 sn cm
S ığa C 1 farad ,19 011 cm
2
Manyetik ak ı QS,F 1 weber gauss cm Vtya
maxwell
4
Manyetik indüksiyon B 1 tesla 10 gauss
Manyetik alan, H 1 amper dünü 41x10 -3 oersted

M ı knatı slanma M 1 amper m-1 10 -3 manyetik

moment cm -3
1 -11
'E indüktans L 1 henry -x10
9

e GauSş iyen birimlerde indüktans birimi hakk ında hüküm süren bir
 452

tek yönlü çevirmeler için daha basit şemalar vard ır. Baş ka
genel ş emalar da mevcuttur. Fakat Tablo 3'deki reçete, tüm
mekaniksel nicelikleri de ğişmez tutarak, ek kabuller yapmaks ı-
z ı n, eletromanyetik ve mekanik 11vvetlerin 2 (yani, ince yap ı
sabiti e / Fıc ve plazma frekansı 4> = 4Tıcn e /m) birlikte ele
alınmalarıyla ortaya ç ıkan niceliderin doğrudan çevrilmelerine
olanak sağ lar. Tablo 4 ise birimlere de ğgin bir çevirme tablo-
sudur; bundan yararlanarak herhangi bir fiziksel niceli ğin
verilen miktar ını , MKSA birimli ya da cgs-Gaussiyen birimli
belirli bir sayıyla ifade edebilirsiniz.

kar ışı kl ık vard ı r. Bu, baz ı yazarlar ı n bir düzeltilmi ş Gaussiyen

sistem kullanmalar ı ndan kaynaklan ı r; bu sistemde ak ım elektro-
manyetik birimlerle ölçülür, öyle ki yük ve ak ı m aras ı ndaki
ba ğ l ı l ı k Im = (1/c) (dq/dt)'dir. İndüktans, indüklenen V =
L(dI/dt) voltaj ı , ya da U = 2
LI enerjisi arac ı l ığıyla tan ı m-
land ığı ndan; Kesim 2'deki ak ın Gaussiyen indüktans
birimimizin büyüklük ve boyutça (t 1 - ) elektrostatik indüktans
birimine e ş it oldu ğunu söyler. Elektromanyetik I ak ı m ı , bizim
I Gaussiyen ak ı mı na I = (1/c)I ba ğı nt ı s ı yla ba ğ lid ı r. İ ndüktan-
s ı n enerji tan ımı ndanm görüyoruz ki, elektrylanyetik L indüktan-
s ı bizim Gaussiyen L indüktans ı na L = c L ile ba ğ fLd ı r. Buna
göre L uzunluk boyutundad ı r. Düzeltmlmi ş Gauss sistemi, genel-
likle Wlektromanyetik indüktans birimini kullan ı r; ak ı m için de
öyle ... Bu durumda voltaj ba ğı nt ı s ı V = (L /c) (dI /dt) biçi-
mindedir. İ ndüktans birimleri aras ındaki say ı sal bağint ı ş öyle-
dir:
-11
1 henry = x 10 Gaussiyen (es) birim = 10 9 emu.
9
 453

BİBLİYOGRAFYA

- Abraham, M., and R. Becker, Ulectricit ı and Magnetism,

Blackie, London, (1937), Theorie der° 1'ktrizi-tt, Cilt I°
in sekizinci Alman bask ısından çeviri.
, Theorie der Elektrizitt, Cilt II, Elektronenthe-
orie, Tuebner, Leipzif (1933).
- Abramowitz, M., and I. A.Stegun, eds., Handbook of Mathema-
tical Functions, U.S. National Bureau of Standards, (1964),
Dover, New York (1965).
- Adler, R.B., L.J.Chu, and R.M. Fano,Electromagnetic Energy,
Transmission and Radiation, Wiley, New York (1960).
- Arfken, G., Mathematical Methods for Physicists, 2.baskı ,
Academic, New York (1970).
- Argence, E., and T. Kahan, Theory of Waveguides and Cavity
Resonators, Blackie, London (1967).
- Bateman Manuscript Project, Higher Transcendental Functions,
3 cilt, ed.by A. Erdelyi McGraw-Hill, New York (1953).
,

, Tables of Integral Transforms, 2 cilt, ed.by A.

Erdelyi, McGraw-Hill, New York, (1954).
- Bates, L.F., Modern Magnetism, 4.bask ı , Cambridge Univer-
sity Press (1961).
- Beam, W.R., Electronics of Solids, McGraw-Hill, New York
(1965).
- Bieberbach, L., Conformal Mapping, Chelsea, New York
(1964).
- Blatt, J.M., and V.F. Weisskopf, Theoretical Nuclear
Physics, Wiley, New York (1952).
- Born, M., and E. Wolf, Principles of Optics, 4.bask ı ,
Pergamon, New York (1970).
- Böttcher, C.J.F., Theory of Electric Polarization, Elsevier,
New York (1952).
- Brailsford, F., Physical Principles of Magnetism, Van Nost-
rand, London (1966).
- Brillouin, F., Wave Propagation and Group Velocity, Acade-
mic, New York (1960).
- Budden, K.G., Lectures on Magnetoionic Theory, Gordon and
Breach, New York (1964).
, Radio Waves in the Ionosphere, Cambridge University
Press (1961).
 454

- Byerly, W.E., Fourier Series and Spherical Barmonics, Ginn,

Boston (1983); Dover bask ıs ı da var.
- Cairo, L., and T. Kahan, Variational Techniques in Electro-
magnetism, Blackie, London (1965).
- Churchill, R.V., Fourier Series and Boundary Value Problems,
2. baskı , McGraw-Hill, New York (1963).
- Clemmow, P.C., The Plane Wave Spectrum Representation of
Electromagnetic Fields, Pergamon, Oxford (1966).
- Collin, R.E., Field Theory of Güided Waves, McGraw-Hill,
New York (1966).
- Courant, R., and D. Hilbert, Methods of Mathematical
Physics, 2.cilt., Wiley-Interscience, New York (1962).
- Debye, P., Polar Molecules, Dover, New York (1945).
- Dennery, P., and A. Krzywicki, Mathematics for Physicists,
Harper and Row, New York (1967).
- Durand, E., Electrostatique et magnetostatique, Masson,
Paris (1953).
- Fano, R.M.,L.J.Chu, and R.B. Adler, Eledtromagnetic Fields,
Energy, and Forces, Wiley, New York (1960).
- Feynman, R.P.,R.B.Leighton, and M.Sands, The Feynman
Lectures on Physics, 3 cilt, Addison-Wesley, Reading,
Mass. (1963).
- Friedman, B., Principles and Techniques of Applied Mathema-
tics, Wiley, New York (1956).
- Fröhlich, H., Theory of Dielectrics, Oxford University
Press (1949).
- Galejs, J., Terrestrial Propagation of Long Electromagnetic
Waves, Pergamon, Oxford (1972).
- Gibbs, W.J., Conformal Transformations in Electrical Engi-
neering, Chapman and Hall, London (1958).
- Goldstein, H., Classical Mechanics, Addison-Wesley, Reading,
Mass. (1950).
- Gradshteyn, I.S., and I.M. Ryzhik, Tables of integrals,
Series, and Products, 4.bask ı , Yu.V.Geronimus ve M.Yu.Tseyt-
lin taraf ından haz ırlanm ış , A.Jeffrey taraf ından çevirisi
bas ılm ış , Academic, New York (1965).
- deGroot, S.R., The Maxwell Equations, Studies in Statisti-
cal Mechanics, Vol. IV, North-Holland, Amsterdam (1969).
 455

- deGroot, S.R., and L.G. Suttorp, Founda,tions of Electrody-

namics, North-Holland, Amsterdam (1972).
- Hadamard, J., Lectures on Cauchy's Problem, Yaie University
Press (1923); Dover bas ım ı (1952).
- Hildebrand, F.B., Advanced Calculus for Applications,
Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N.J.(1962).
- Jahnke-Emde-Lösch, Tables of Higher Functions, 6.baskı F.
Lösch taraf ından gözden geçirilmi ş , Teubner, Stuttgart and
McGraw-Hi11, New York (1960).
- Jeans, J.H., Mathematical Theory of Electricity and Magne-
tism, 5.bask ı , Cambridge University Press (1948).
- Jeffreys, H., and B.S.Jeffreys, Methods of Mathematical
Physics, 3.baskı , Cambridge University Press (1956).
- Kelvin, Lord (Sir W. Thomson), Reprints of Papers on
Electrostatics and Magnetism 2.baskı , Macmillan, London
(1884).
- Kellogg, 0. D., Foundations of Potential Theory, Springer-
Verlag, Berlin (1929); ayrıca Ungar, New York tekrar
bas ımı .
- Kittel, C., Introduction to Solid State Physics, 4.baskı ,
Wiley, New York (1971).
- Landau, L. D., and E. M. Lifshitz, The Classical Theory of
Fiels, 3. gözden geçirilmiş İngilizce bas ımı , çevirmen: M.
Hamermesh, Pergamon, Oxford and Addison-Wesley, Reading,
Mass. (1971).
, Electrodynamics of COntinuous Media, Addison-Wesley,
Reading, Mass. (1960).
- Lighthill, M.J., Introduction to Fourier Analysis and
Generalised Functions, Cambridge University Press (1958).
- Lorentz, H. A., Theory of Electrons, 2.baskı , (1915), Dover,
New York (1952).
- Magnus, W., and F. Oberhettinger, Special Functions of Mat-
hematical Physics, Chelsea, New York (1949).
- Magnus, W., F. Oberhettinger, and R.P. Soni, Formulas and
Theorems for the Special Functions of Mathematical Physics,
Springer-Verlag, New York (1966).
- Mason, M., and W. Weaver, The Electromagnetic Field,
University of Chicago Press (1929); Dover tekrar bas ımı .
 456

- Maxwell, J.C., Treatise on Electricity and Magnetism, 3.

baskı (1891), 2 cilt, tekrar bas ım: Dover, New York (1954).
- Morse, P.M., and H. Feshbach, Methods of Theoretical Phy-
sics, 2 Kıs ım, McGraw-Hill, New York (1953).
- Panofsky, W.K.H., and M. Philips, Classical Electricity
and Magnetism. 2. baskı , Addison-Wesley, Reading, Mass.
(1962).
- Pauli, V., Theory of Relativity, Pergaman, New York (1958),
Encyklopedia der mathematischen Wissenschafter, cilt V 19,
Tuebner, Leipzig (1921)'deki bir makaleden çeviri, yazar
taraf ından eklenmi ş notlarla (1956).
- Penfield, P., and H. A. Haus, Electrodynamics of Moving
Media, M.I.T. Press (1967).
- Polya, G., and G.Szegö, Isoperimetric Inequalities in
Mathematical Physics, Annals of Mathematics Series No. 27,
Princeton University Press (1951).
- Robinson, F.N.H., Macroscopic Electromagnetism, Pergamon,
Oxford (1973).
- Rosenfeld, L., Theory of Electrons, North -Holland, Amster-
dam (1951).
- Rothe, R.,F. 011endorff, and K. Polhausen, Theory of
Functions as Applied ta Engineering Preblems, Technology
Press, Cambridge, Mass. (1933).
- Smythe, W.R., Static and Dynamic Electricity, 3.bask ı ,
McGraw-Hill, New York (1969).
- Sommerfeld, A., Partial Differential Equations, Academic,
New York (1949).
- Stone, J.M., Radiation and Optics, McGraw-Hill, New York
(1963).
- Stratton, J.A., Electromagnetic Theory, McGraw-Hill, New
York (1941).
- Thomson, J.J., Recent Researches in Electricity and Magne-
tism, Clarendon Press, Oxford (1893).
- Titchmarsh, E.C., Introduction to the Theory of, Fourier
Integrals, 2. bask ı , Oxford University Press (1948).
- Tranter, C.J., Integral Transforms in Mathematical Physics,
2.baskı , Methuen, London (1956).
 457

- Van Vleck, J.H., Theory of Electric and Magnetic Suscepti-

bilities, Oxford University Press (1932).
- Wait, J.R., Electromagnetic Waves in Stratified Media,
Pergamon, Oxford (1962).
- Watson, G.N., Theory of Reqsel Functions, 2.bask ı , Cambrid-
ge University Press (1952).
- Wert, C.A., and R.M.Thomson, Physics of Solids, 2.bask ı ,
McGraw-Hill, New York (1970).
- Whittaker, E.T., A History of the Theories of Aether and
Electricity, 2 cilt, Nelson, London, cilt I, The Classieal
Theories (1910, gözden geçirilmi ş ve geniş letilmiş şekli
1951), cilt 2, The Modern Theories 1900-1926 (1953); tekrar
bas ım: Harper Torchbooks, New York (1960).
- Whittaker, E.T., and G.N.Watson, A Course in Modern Analysis,
4.baskı , Cambridge University Press (1950).
- Wooten, F., Optical Properties of Solids, Academic, New
York (1972).
- Ziman, J.M., Principles of the Theory of Solids, Cambridge
University Press (1964).
 458

VEKTÖR FORMÜLLERT

8t.(g x - > )
- •(8¥"\-?))

ax(Cx -. )
(a)d,)•c..';jk) (a. - •)( 1•04 . -a,)-( -c't. -ch('„ - )
=O, Ğ.4 • CP x Cx) ) = o
</x( 5- 7xa)= "Ç'( - )- V2.a
= +4,-\7• -Cı
tl ıc(kKCı ) = Ş IVxa+k-L-S,xa
"Ş"(a.g) = +( k-).)."-'4)a ax(1)(g) -+. 1- x( 7 xa)
Ğ •(axg? ) =
= a(7.g)-g(D.:3i)+(g."$') -c+,
belirli bir ba ş lang ı ca göre bir noktan ı n koordinat ı ,
r = IXI bunun büyüklü ğü ve ri = X/r ışı nsal birim
vektör olmak üzere, şunlar ı yazabiliriz:

"Ş - -ic =3 k7x3C=c). "k:1x;:i=o

Ca • Ş ) -1-"■ = Crı (a-n')-\
 459

VEKTÖREL HESABA ILI Ş KIN TEOREMLER

A ş ağı da 4),Ilı ve  iyi davran ış l ı skaler ve vektör fonk-

siyonlar, V üç-boyutlu bir hacim, d 3 x bunun hacim ele-
mani, S ise V yi s ı n ı rlayan iki-boyutlu kapal ı yüzey
olup, yüzey eleman ı da ve da'ya dik d ış a yönelik birim
vektör n dir.

sp. q d3x = a, (Iraksama teoremi)

<p>, = 7.■ da
Sp x d3x x da

Sv (d) V24' + Ğ"45 . ;<-P)d3x = S cl) ■ % :S, t}, da

(Birinci Green özde ş li ğ i)

Sv ((P V24' — 14) D24)) d3 x =(OY Şc*"." da

S
(Green teoremi)

A ş ağı da S bir aç ı k yüzey, C bu yüzeyi_ çevreleyen s ı n ı r

çizgisi ve d/ ise C üzerindeki çizgi eleman ı d ı r. S ye
dik olan Ii birim vektörü, C boyunca al ı nan çizgi integ-
ralinde kullan ı lan sa ğ - el kural ı ile tan ı mlan ı r.

S (,;?, da = ş -A. cçt (Stokes teoremi)

x 4' (A ş (11