Црни овци

(антологија на светскиот расказ – електронско издание)

1
КОЛЕКЦИЈА РАЗНОЛИКОСТ
НА МЕЃУНАРОДНИОТ ПЕН

DIVERSITY COLLECTION
OF INTERNATIONAL PEN

e-book - е-книга

POETIKI

2
Содржина

Предговор ................................................................................................................................. 4
Eдгар Алан По.......................................................................................................................... 9
УКРАДЕНОТО ПИСМО ....................................................................................................... 9
Николај Василевич Гогољ .................................................................................................... 28
Шинел ................................................................................................................................ 28
Антон Павлович Чехов ......................................................................................................... 57
ШЕГА .................................................................................................................................. 57
ПОСЛЕДНИОТ ТРУБАДУР ................................................................................................ 61
Луиџи Пирандело .................................................................................................................. 73
СВЕТЛИНАТА ОД СПРОТИВНИОТ ДОМ ........................................................................ 73
Џемс Џојс ............................................................................................................................... 81
ИВЛИН ............................................................................................................................... 81
Франц Кафка .......................................................................................................................... 86
СЕЛСКИ ЛЕКАР ................................................................................................................. 86
Рјуносуке Акутагава .............................................................................................................. 92
ТУТУНОТ И ВРАГОТ ......................................................................................................... 92
Иво Андриќ ............................................................................................................................ 99
МОСТОТ НА ЖЕПА............................................................................................................ 99
Михаил Зошченко................................................................................................................ 107
АРИСТОКРАТКА .............................................................................................................. 107
Хорхе Луис Борхес .............................................................................................................. 111
РОЗАТА НА ПАРАЦЕЛЗУС .............................................................................................. 111
Maргерит Јурсенар............................................................................................................... 115
ЅИДАЊЕТО НА СКАДАР ................................................................................................ 115
Дино Буцати ......................................................................................................................... 123
АЈФЕЛОВАТА КУЛА ......................................................................................................... 123
Вилијам Саројан .................................................................................................................. 129
ЛЕТОТО НА УБАВИОТ БЕЛ КОЊ .................................................................................. 129
Хулио Кортасар ................................................................................................................... 137
ДАЛЕЧНА ......................................................................................................................... 137
Хајнрих Бел .......................................................................................................................... 145
ЦРНИ ОВЦИ .................................................................................................................... 145
Габриел Гарсија Маркес...................................................................................................... 153
САКАВ САМО ДА ТЕЛЕФОНИРАМ ................................................................................ 153
Милорад Павиќ .................................................................................................................... 169
Чај за двајца.................................................................................................................... 169
ПЕТРЕ М. АНДРЕЕВСКИ .................................................................................................. 180
АВАНОС............................................................................................................................ 180
КРСТЕ ЧАЧАНСКИ (1949–2003) ...................................................................................... 190
ЧУТУРАНГА ...................................................................................................................... 190

3
Предговор

Првиот антологиски избор од светскиот расказ Црни овци (Скопје, издание

на Детска радост од 1996 година) беше подготвен првенствено за младата
популација. Тоа издание беше наменски подготвено, за потребите на лектирата во
средното образование во Република Македонија. Иако како лектирно издание, или
токму поради тоа, тој антологиски избор наиде на поширок интерес, и кај младите, и
кај повозрасните читатели во Македонија. Впрочем, тоа издание одамна е
распродадено и има повеќе сигнали дека е потребно постојано да им е на дофат на
читателите.
Во секоја културна и јазична средина се јавува потребата, во кратки временски
растојанија (интервали), да се обновуваат постојните изданија и да се подготвуваат
нови, селективни и авторски, избори од светскиот расказ. Таа потреба се должи на
неколку факти:
- прво, на фактот дека расказот е книжевен вид во којшто се отсликуваат
моќни и заводливи слики на светот;
- второ, расказот е простор на свежи и живописни слики на современиот свет,
па поради тоа е актуелен и алузивен, некогаш хумористичен и ироничен;
- трето, расказот како жанр, стилски и јазично, е отворен за уметничко играње
со сеќавањата, со имагинацијата и со мечтата на човекот (фантастични,
чудесни и лудистички раскази);
- четврто, расказот е облик податлив за различни и за широки читателски
популации, затоа што од една книга на добри и одбрани куси раскази не се
очекува да биде прочитана одеднаш како неделива целина, туку со паузи, а
од секој расказ се очекува да биде прочитан во еден здив, со читателска
страст и сласт;
- и конечно, расказот како книжевен вид е сензибилен на промените во
општествената/културната стварност, што влијае и самиот расказ да биде
променлив по форма и по значење, потем да се популаризира во нови
средини и меѓу новите генерации.
Сето ова ги легитимира различните концепции во пристапот кон светскиот
расказ, што пак се одразува врз самата продукција, преводот и приопштувањето на
расказите од една во друга јазична средина. Затоа имаме различни антологиски
избори и претставувања на расказот, на пример како: класичен расказ, реалистичен,
фантастичен, сосема краток мини расказ, модерен, поточно модернистички расказ,
постмодернистички расказ, расказ на жени писателки и др.
Потребата да се обнови лектирното издание на Црни овци и да се приреди
второ, редактирано и дополнето издание е, всушност, сведоштво за потребата на
македонската јазична, културна и образовна средина, да биде во комуникација со
наследените и со новите вредности на кусиот расказ. Оттаму и иницијативата на
„Детска радост“ (а и моја лична, како приредувач на антологијата), да се направи

4
ново изменето и дополнето издание на Црни овци. Потребата да се подготви ново
издание на Црни овци, имено, беше не само несомнена, туку и итна.
Во второво, малку модифицирано, редактирано и дополнето издание на Црни
овци се направени минимални промени, оние кои се наметнаа како неопходни и
битни, а меѓу нив ќе ги истакнеме следниве:
- Прво, антологијава прави мало скршнување кон посовремениот расказ
(поради што, отпадна новелата на Џ. Бокачо);
- Свртувајќи се кон посовремени автори, решив да ја насочам антологијава
кон нашите простори, па затоа вклучив уште еден расказ од поблиските
средини, тоа е расказот на Милорад Павиќ „Чај за двајца“, инаку расказ кој
може да биде занимлив за младата популација со развиена визуелна
имагинација, со интерес за чудното, а не само чудесното,
образована/воспитана информатички за комбинаторики, за една
специфична игра на можното и неможното, за семантички пресврти и
изненади;
- Расказот на Павиќ, покрај расказот на Кортасар, на Борхес и на Маркес,
спаѓа и во групата раскази кои ја најавуваат постмодерната, со нејзините
фрагментарни комбинаторики кои и реалното го прикажуваат како
нереално.1 Сепак, во случајот со Црни овци, имаме средба со она што ние,
крајно опширно и начелно, го подразбираме под модернистички расказ.
Свесна сум дека модернистичкиот расказ од првата половина на 20 век ги
најави постапките кои се радикализираат во постмодернистичкиот расказ
од крајот на 20 век. Едни исти автори важат за претставници на
модернистичките текови, но и за претставници на постмодернистичката
поетика (Борхес, на пример);
- Развојот на светскиот расказ во оваа антологија е следен и хронолошки, и
стилски. Тоа го следиме, некаде, од појавата на Украденото писмо на Едгар
Алан По (1809–1849) и Шинел на Николај Василевич Гогољ (1809–1852),
значи од првата половина на 19 век, преку расказите на неколкумина
долговечни автори кои го одбележаа 20 век и кои се карактеристични за
повеќе раскажувачки и стилски текови на 20 век. Новиот современ и
модерен (постмодернистички) расказ го оставивме за една друга пригода,
кога ќе биде резервиран повеќе простор за таквото претставување;
- Со ова издание е направено едно поместување на (практичните) критериуми
за избор на расказите, а имено во ова издание се вклучени неколку раскази
во коишто е видлива постапката на постмодернистичка естетска игра, на
наративен лудизам, во исто време кога се прави и поигрување со
очекувањата на читателот и се користи слободно резервоарот на човечката
имагинација;

1
Неколкуте раскази со постмодернистички клуч од Црни овци, сепак не се доволни за да ја пополнат
потребата која е очевидна во Република Македонија за издавање на една антологија/селекција на
современиот, постмодернистички расказ. Затоа таков еден избор е веќе во процес на ’тивка’ подготовка
(веќе две-три години).

5
- Во ова издание е внесен и еден расказ од големиот латиноамерикански
нобеловец Габриел Гарсија Маркес, прекрасен расказ кој ја покажува
потресно гротескноста на некои животни ситуации, кога од некои обични
мали човечки постапки, се прават крупни и драматични пресврти во
животот, како последица на интересите и заблудите на општествените
институции и институциите на моќ;
- Покрај тоа, неколку раскажувачи ги претставив со нови раскази,
поилустративни за нивната поетика и вредност, а кои се илустративни и за
некои раскажувачки постапки (дневнички и мемоарски записи, или писма, на
пример). Франц Кафка, една од најоригиналните и најмистериозните фигури
на германско-јазичната книжевност на 20 век, на пример, сега е претставен
со расказот „Селскиот лекар“, затоа што овој расказ може да биде
поинспиративен за младите, поради неговиот ôд по рабовите на реалното и
ониричкото. Настанот опишан во „Селскиот лекар“ го поставува, дрско,
прашањето Што е сон, а што јаве?, во услови кога од човекот се бара една
невозможна мисија и кога се тестира неговиот морал, неговата човечност.
Во таквите ситуации се случува луѓето да се жртвуваат себеси за да го спасат
животот на другите и за да ја одбранат својата претстава за високите
морални и хумани вредност, оние кои ја покажуваат смислата на човековото
постоење и важноста на потрагата по таа смисла за секое човечко
суштество;
- Некои раскази доживеаја јазична и стилска редакција затоа што, овој пат, се
потрудив да вклучам преведувачи кои направија изворен превод или
редакција на преводот според оригиналот. Тоа зборува за уште една важна
појава во нашата култура и книжевност. Во последниве петнаесетина години
се јави цела плејада нови и млади македонски преведувачи и писатели кои
даваат значаен придонес во подобрувањето на преводната литература на
македонски. Јасно и неоспорно е дека без добар превод не може да се
постигне саканиот ефект – ниту да се претстави еден жанр, ниту еден автор,
ниту едно дело во неговата вистинска значенска и естетска
димензија/функција. Таму каде што преводот не е добар, и впечатокот за
авторот не е добар, таму нема место за книжевноста. Должност на секоја
култура е да создава услови за формирање добри книжевни преведувачи во
различни јазични области;
- Во ова издание се застапени и двајца македонски автори со заокружени
опуси. Првиот е Петре М. Андреевски, кој е избран како автор низ чиишто
раскази прозборува македонската народна колективна културна меморија,
полна со легенди и митски приказни, со суеверни верувања и пагански
сеќавања... Ако јазикот е скривница и прибежиште на таквите прастари
колективни симболи и спомени, тогаш расказот е премин кој ги поврзува
древните времиња со современите, архаичниот човек со денешниот човек,
некогашниот Македонец со модерниот млад Македонец. Вториот е Крсте
Чачански, чиишто раскази се како енигми, гатанки и ребуси, како
македонски сфинги пред коишто остануваме често без точен одговор, но
секогаш обземени од чувство дека нешто битно сме откриле и дека сме се

6
 облагородиле во еден миг во којшто се слеани во една целина носталгијата
по далечното и задоволството во играта.
- Модификациите во антологијата, мислам, не само што прават Црни овци
(второ издание) да дава информации за најзначајните текови во светскиот
расказ од 19 и 20 век, туку придонесуваат таа да биде употреблива за
посочување на некои теориски и естетски карактеристики на расказот
воопшто.
- Во ова издание се застапени следните автори: американскиот писател Едгар
Алан По (1809, Бостон - 1849, Балтимор); руските писатели Николај
Василевич Гогољ (1809, Сорочинти - 1852, Москва) и Антон Павлович Чехов
(1860, Таганрок, Русија - 1904, Баденвалер, Германија); О'Хенри / родено
име Вилијам Сидни Портер (1862, Гринсборо - 1910, Њујорк) од САД; Луиџи
Пирандело од Италија (1867, Сицилија - 1936, Рим); Џемс Џојс од Ирска
(Даблин, 1882 - Цирих, 1941); Франц Кафка (1883, Прага, Австро-Унгарија -
1924, Виена, Австрија); Рјуносуке Акутагава од Јапонија (1892 - 1927); Иво
Андриќ (1892, Долац - 1975 Белград) од Босна и Херцеговина, Михаил
Зошченко од Русија (1894, Петербург - 1958, Ленинград); Хорхе Луис Борхес
од Аргентина (1899, Буенос Аирес, Аргентина - 1986, Женева, Швајцарија);
Маргерит Јурсенар, од Франција (1903-1989); Дино Буцати, од Италија (1906,
Белуно - 1972, Милано); Хулио Кортасар, од Аргентина (1914-1984); Хајнрих
Бел, од Германија (1917, Келн - 1985, Бон); Габриел Гарсија Маркес од
Колумбија (1928, Аракатака), српскиот писател Милорад Павиќ (1929,
Белград - 2009, Белград), македонските писатели Петре М. Андреевски (с.
Слоештица, демирхисарско, 1934 - 2006) и Крсте Чачански (с. Драслајца,
струшко, 1949, Струга 2003).

****

Во овој контекст, би укажала и на некои други корисни факти кои

објаснуваат определени решенија врзани со модификациите на Црни овци 2011.
Имено, во 2008 година направив еден посебен антологиски избор на раскази од
светот, кој е објавен под наслов Свет во мало, во издание на ПроЛитера од Скопје.
Во тој избор се вклучени (само) неколку автори и раскази од Црни овци 1996,
раскази кои се неодминливи за историскиот развој на расказот во 19 и 20 век, било
да се работи за книга наменета за помладите или за повозрасните, за
средношколците или за студентите. Таа книга е наменета првенствено за студенти и
постдипломци, за стручна публика која освен што очекува да ужива во општењето со
расказот, се подготвува и да разговара за него, да го анализира и да го толкува.
Затоа, всушност, расказите од Свет во мало, главно, ги препорачував во програмата
на предметот Книжевна херменевтика (теорија и интерпретација на книжевноста) и
Креативно пишување во делот за фикција (расказ, новела, краток роман). Тие
побудија интерес кај сите оние читатели кои се интересираат за класично
потврдениот расказ, но и за посовремениот расказ, потем кај оние читатели кои
трагаат по сложени техники на пишување и на создавање на светот на расказот,

7
такви кои вклучуваат и интертекстуални цитати, асоцијации, алузии и реплики,
иронија и интертекстуална иронија, херметични слики на светот, игри со сликите на
светот и облици кои ја покажуваат моќта на јазикот на книжевноста да исполни со
убавина и со возбуда, истовремено кога исполнува и со зачуденост и недоумица,
кога нè обзема со силни чувства, кога нè ослободува од чувството дека сме немоќни
и осамени, кога доживуваме психичка и морална катарза или прочистување на
нашата душа и свест.
Оваа пригода ја користам и за да им се заблагодарам на сите автори чиишто
преводи се вклучени во ова издание на Црни овци. Нивното име е обележано и на
крајот на секој расказ, но тие заслужуваат повеќе од обично запишување на името:
Борис Благоески, Македонка Божиновска, Ненад Велковски, Кристина Димовска,
Катерина Јосифовска, Драги Михајловски, Лидија Николова, Зорица Николовска,
Радица Никодиновска, Ацо Пероски, Свето Серафимов, Фросина Стојковска, Здравко
Ќорвезироски, Тања Урошевиќ, Ташко Ширилов. Посебна благодарност му должам
на Здравко Ќорвезироски кој ја направи јазичната редакција на преводите. На крај,
но не помалку важна беше и улогата на Васил Филипов во дизајнирањето на
кориците на оваа книга.

Катица Ќулавкова
Скопје, февруари 2012

8
Eдгар Алан По

УКРАДЕНОТО ПИСМО

Nil sapientiae odiosius acumine nimio.2

Seneca

Во Париз во есента на 18--, една ветровита приквечерина, уживав во двојното

задоволство на размислувањето и на пушењето луле заедно со мојот пријател С.
Огист Дипен во неговата мала затскриена библиотека, или кабинет со книги, au
troisieme, No. 33, Rue Dunot, Faubourg St. Germain. Најмалку еден час седевме во мртва
тишина; однадвор можеби изгледаше дека сме целосно внесени во витлите од чадот
што го притискаа воздухот во собата. Но, во мислите се навраќав на некои од темите
што беа предмет на нашиот разговор нешто порано истата вечер; тука пред сè
мислам на случајот во улицата Морг и на мистериозното убиство на Марија Роже.
Затоа го сметав за необично совпаѓање мигот кога вратата одеднаш се отвори и во
собата се појави нашиот стар познајник, господинот Г., префект на париската
полиција.
Го пречекавме со срдечно добредојде; оти тој човек колку што беше достоен за
презир, барем половина од тоа беше и забавен, а освен тоа и со години го немавме
видено. Седевме во темница, па Дипен потстана со мисла да ја запали ламбата, но
повторно седна без да го стори тоа, откако Г. рече дека е дојден да се посоветува со
нас, или, поточно, да побара мислење од мојот пријател во врска со некоја службена
работа што предизвикувала големи неволи.
„Ако е нешто што бара размислување“, забележа Дипен откажувајќи се од
палењето на фитиљот, „подобро да го разгледаме во темница.“
„Пак некоја од вашите чудни идеи“, рече префектот кој имаше обичај да го
именува со зборот ’чудно’ сето она што не можеше да го разбере, живеејќи така меѓу
вистинска армија од ’чуда’.
„Токму така“, рече Дипен, подавајќи му на гостинот луле и поттурнувајќи кон него
еден удобен стол.
„И, сега, во што е маката?“, прашав. „Не е белки пак некое убиство?“

2
На мудроста ништо не ѝ е поодбивно од прекумерната остроумност – Сенека (заб. на прев.).

9
 „А, не; ништо такво. Факт е дека работата навистина е мошне проста, и не се
сомневам дека сами не би можеле успешно да ја завршиме; но си помислив дека
можеби Дипен ќе сака да ги чуе деталите, бидејќи тој случај е претерано чуден.“
„Едноставен и чуден“, рече Дипен.
„Па, да; но и не е сосема така. Факт е дека сите сме прилично вчудовидени,
бидејќи работата е толку проста, а сепак целосно нè збунува.“
„Можеби самата едноставност Ве наведува на грешки“, рече мојот пријател.
„Зборувате бесмислени работи!“, одврати префектот, смеејќи се од сè срце.
„Можеби загатката е малку преедноставна“, рече Дипен.
„О, мили боже! Чул ли некој за нешто такво?“
„Малку преочигледна самата по себе.“
„Ха, ха, ха! Ха, ха, ха! Хо, хо, хо!“, гласно се смееше нашиот гостин, видно
развеселен. „О, Дипен, вие ќе ме докусурите!“
„Но, за што, впрочем, се работи?“, прашав јас.
„Па, ќе Ви раскажам“, одговори префектот, замислено испуштајќи долг,
рамномерен чад од лулето откако седна на столот. „Ќе Ви раскажам со неколку
збора; но, пред да почнам, дозволете да Ве предупредам дека се работи за случај
што бара најголема тајност, и дека сосема веројатно би ја загубил работата кога би
се дознало оти сум се доверил некому.“
„Продолжете“, реков.
„Или немојте“, додаде Дипен.
„Тогаш, добро; добив лично известување, од високи извори, дека од кралските
одаи е украден документ од огромна важност. Лицето што го украло е познато; во
тоа нема сомнение; видено е како го зема. Познато е, исто така, дека документот сè
уште е кај него.“
„Како тоа, познато?“, праша Дипен.
„Јасно се заклучува“, одговори префектот, „поради природата на документот и
отсуството на определени последици кои инаку веднаш би настанале кога крадецот
би го отуѓил; то ест, кога би го употребил, оти најпосле сигурно мора да го
употреби.“
„Бидете малку појасен“, реков.

10
 „Па, засега можам да кажам дека документот на имателот му дава определена
моќ во извесни кругови, каде што таквата моќ е од непроценлива важност.“
Префектот милуваше да се изразува дипломатски.
„Сепак, не ми е сосема јасно“, рече Дипен.
„Не? Добро; откривањето на документот на трето лице, кое нема да го именувам,
би ја довело во прашање честа на една личност од мошне висока позиција; и оваа
околност му дава на имателот на документот моќ над видната личност чиишто чест и
спокојство на тој начин се доведуваат во опасност.“
„Но, таа моќ“, се замешав, „ќе зависи од тоа дали на крадецот му е познато дека
ограбениот знае кој е крадец. Кој би се осмелил...“
„Крадецот“, рече Г., „е министерот Д., кој се дрзнува на сè и сешто, и на она што
му прилега и на она што не му прилега на еден човек. Методите на кражбата колку
што се остроумни, толку се и безочни. Документот за кој станува збор – да бидеме
отворени, станува збор за писмо – стигнал до ограбената личност кога таа била сама
во кралскиот будоар. Додека внимателно го читала, ненадејно била прекината со
влегувањето на една висока личност, од која особено имала намера да го скрие. По
избрзаниот и залуден обид да го пикне во некоја од фиоките, била принудена да го
остави писмото на масата, отворено. Сепак, адресата била озгора и бидејќи на тој
начин содржината не била изложена на погледи, писмото останало незабележано.
Во тој час влегува министерот Д. Неговото остро око веднаш го здогледува
документот, го препознава ракописот од адресата, забележува збунетост кај
личноста до која е адресирано и ја наѕира нејзината тајна. На нему својствениот
начин набрзина изложува неколку деловни работи, па вади писмо слично на она за
кое станува збор, го отвора, се преправа дека го чита, а потоа го остава во
непосредна близина на другото писмо. Пак поведува разговор, околу петнаесетина
минути, за државни работи. Најпосле, на заминување, од масата го зема писмото кое
не е негово. Вистинската сопственичка сето тоа го видела, но секако дека не се
осмелила да го сврти вниманието кон таквиот чин во присуство на третото лице, кое
стоело веднаш до неа. Министерот си заминал, оставајќи го своето писмо на масата
– некое писмо без особена важност.“

11
 „Е, па тогаш“, се сврти Дипен накај мене, „имате сè што е потребно за да биде
моќта целосна – на крадецот му е познато дека ограбениот знае кој е крадец.“
„Да“, рече префектот; „и последниве неколку месеци така стекнатата моќ во
опасни размери се користи за политички цели. Ограбената личност секој ден сè
повеќе е убедена во нужноста да си го поврати писмото. Но тоа, секако, не може да
се изведе отворено. Најпосле, доведена до очај, таа работа ми ја довери мене.“
„Кому друг“, рече Дипен обвиен во вистински облак од чад, „поумен агент,
претпоставувам, не би можела ниту да посака, ниту да си замисли.“
„Ми ласкате“, одговори префектот; „но, можно е да постои такво мислење.“
„Јасно е“, реков, „како што велите, дека писмото сè уште е во рацете на
министерот; и целата моќ произлегува од тоа, а не од неговата употреба. Со
употребата исчезнува и неговата моќ.“
„Така е“, рече Г., „и јас дејствував според тоа убедување. Првин се погрижив
детално да го пребарам домот на министерот; најголемата непријатност беше тоа
што претресот морав да го извршам без негово знаење. Згора на сè, бев
предупреден за опасноста што би можела да произлезе доколку му дадеме повод да
се посомнева во нашите намери.“
„Но“, реков, „Вие сте доста умешни во таквите истраги. Париската полиција и
порано често извршувала слични задачи.“
„А, да; затоа и не губев надеж. Навиките на министерот исто така ми овозможија
голема предност. Тој често по цели ноќи е отсутен од дома. Послугата му е
малобројна. Спалните на слугите се далеку од одаите на господарот и бидејќи
повеќето од нив се неаполци, лесно се опиваат. Како што знаете, јас имам клучеви
со кои можам да ја отворам која било соба или кабинет во Париз. Цели три месеци,
секоја ноќ, речиси цело време лично го превртував домот на Д. Во прашање е мојата
чест, а да ви откријам и една голема тајна – наградата е огромна. И така, не
престанав да барам сè додека не се уверив дека крадецот е полукав и од мене. Ми
се чини дека го пребарав секое катче, секое ќоше од целата куќа каде што таа
хартија би можела да биде скриена.“

12
 „Зар не е можно“, додадов јас, „министерот – иако го поседува писмото, а
несомнено дека е така – да го има скриено на друго место, а не во сопствената
куќа?“
„Тоа е речиси невозможно“, рече Дипен. „Сегашните необични состојби на
дворот, а особено интригите во кои, како што е познато, е вплеткан и Д.,
придонесуваат непосредната достапност на документот  можноста да биде покажан
во секој миг  да биде исто толку важна колку и неговото поседување.“
„Можноста да биде покажан?“, реков.
„Односно, да биде уништен“, рече Дипен.
„Секако“, забележав; „тогаш таа хартија сигурно е во куќата. А тоа дека
министерот секогаш го носи писмото со себе, веднаш треба да го исклучиме.“
„Несомнено“, рече префектот. „Двапати беше нападнат од заседа, божем од
разбојници, и темелно претресен под мој личен надзор.“
„Сте можеле да се поштедите од тие непријатности“, рече Дипен. „Д.,
претпоставувам, не е сосема луд, па ако не е, сигурно ги предвидел нападите како
нешто што се подразбира самото по себе.“
„Не е сосема луд“, рече Г., „но е поет, а според мене, тие се на еден чекор од
лудите.“
„Точно“, рече Дипен, долго и замислено повлекувајќи од лулето, „иако и јас лично
имам склопено неколку лоши стихови.“
„Што велите на тоа“, реков, „подетално да ни раскажете за претресот.“
„Па, факт е дека не брзавме, имавме време да пребараме насекаде. Имам големо
искуство со вакви случаи. Ја пребаравме целата зграда, соба по соба; цели ноќи,
цела една недела посветивме на секоја соба одделно. Првин се зафативме со
мебелот. Ја отворивме секоја можна фиока; претпоставувам, знаете дека за добро
обучен полициски агент не постои ’тајна’ фиока. Глупав е секој што ќе си дозволи,
при такво барање, да му се измолкне некоја од ’тајните’ фиоки. Работата е многу
едноставна. Треба да се води сметка за тежината и за зафатнината на секој орман.
Постојат јасни правила. Не може да ни се провлече ни педесеттинка од секое делче.
По орманите, се зафативме со столовите. Перничињата ги испитувавме со тенки
долги игли, чија употреба веќе ја знаете. Ги отстранувавме плочите од масите.“

13
 „А зошто?“
„Понекогаш, кога некој сака да скрие некаков предмет, го отстранува горниот дел
од масата или од друг сличен мебел; потоа ја длаби ногалката, па предметот го става
во шуплината и пак ја враќа плочата на старото место. На истиот начин се користат
горните и долните краишта од ногалките на креветите.“
„Но, зар шуплината не може да биде откриена со потчукнување?“, прашав.
„Никако, ако при ставањето предметот се обложи со доволно памук. А покрај тоа,
во овој случај бевме принудени да дејствуваме бесшумно.“
„Но, вие не сте можеле да ги отстраните  секако дека не сте можеле да ги
расклопите сите парчиња од мебелот во кои би можело да се смести некој предмет
на начинот што го опишавте. Писмото може и да се свитка во тенка спирална ролна,
по обем и форма не многу различна од поголема игла за плетење, и како таква да се
вметне во некоја од спојките на столот, на пример. Секако не сте ги расклопиле сите
столови?“
„Се разбира, не; но направивме нешто подобро  ги прегледавме спојките од
секој стол во куќата, а со помош на најмоќниот микроскоп и секое составно парче од
целокупниот мебел. Ако имало и најмала трага од неодамнешно разместување,
сигурно веднаш ќе ја забележевме. Едно единствено зрнце прав од дупчење би било
јасно видливо колку јаболко. Секоја промена во лепењето  секоја невообичаена
пукнатина врз спојките  би била доволна за да го обезбеди откривањето.“
„Претпоставувам дека сте ги погледнале и огледалата меѓу штицата и плочата, и
дека сте ги провериле креветите и чаршафите, како и завесите и килимите.“
„Тоа секако; и откако на тој начин конечно завршивме со мебелот, ја пребаравме
и самата куќа. Целата нејзина површина ја поделивме на делови, означувајќи ги со
броеви, за да не биде изоставена ниту една површина; потоа внимателно ја
испитавме секоја педа, вклучувајќи ги и двете соседни куќи, пак со помош на
микроскоп, како и претходно.“
„Двете соседни куќи!“, извикав; „сигурно сте биле на големи маки.“
„Секако; но понудената награда е огромна.“
„Заедно со дворовите околу куќите?“

14
 „Дворовите се поплочени со тули. Тие ни зададоа помалку маки. Ја проверивме
мовта меѓу тулите и утврдивме дека воопшто не е чепната.“
„Сигурно погледнавте и меѓу хартиите на Д., како и меѓу книгите од неговата
библиотека?“
„Секако; ги отворивме сите папки со хартии, целата негова пошта; не само што ја
отворавме секоја книга, туку ги превртувавме и страниците од секој том, не
задоволувајќи се со обично протресување, како што прават некои наши колеги
полицајци. Ја меревме и дебелината на секоја корица, со најпрецизна постапка, при
што секоја од нив беше подложена на сомничавото око на микроскопот. Ако некој
неодамна ги чепкал кориците, би било апсолутно невозможно тоа да остане
незабележано. Со помош на иглите внимателно проверивме, во должина, едно пет-
шест тома, штотуку излезени од книговезница.“
„Го погледнавте и подот под килимите?“
„Нема сомнение. Секој килим беше трган, а штиците ги прегледувавме со
микроскопот.“
„А тапетите по ѕидовите?“
„Да.“
„Проверивте во визбите?“
„Проверивме.“
„Во тој случај“, реков, „пресметките Ви биле погрешни  писмото не е во куќата
како што претпоставувате.“
„Се плашам дека имате право“, рече префектот. „И сега, Дипен, што би ме
посоветувале да преземам?“
„Повторно да извршите темелен претрес на куќата.“
„Сосема непотребно“, одговори Г. „Колку што сум сигурен дека дишам, толку сум
сигурен дека и писмото не е во куќата.“
„Подобар совет немам“, рече Дипен. „Вие, секако, имате прецизен опис на
писмото?“
„О, да!“ Тогаш префектот извади еден бележник и почна на глас да ни чита
подробен опис на внатрешниот, а особено на надворешниот изглед на исчезнатиот

15
документ. Откако заврши со читањето, се збогуваше и си замина со толкава
потиштеност во душата, сосема невообичаена за добронамерник како него.
По приближно еден месец тој повторно нè посети и нè најде во слична состојба
како и минатиот пат. Зеде луле и стол и поведе обичен разговор. Најпосле јас реков:
„Добро Г., што стана со украденото писмо? Претпоставувам, конечно сфативте
дека не можете да го надитрите министерот?“
„Ѓавол да го земе, навистина; сепак, повторно извршив претрес, како што
предложи Дипен – но сè беше залудно, како што и очекував дека ќе биде.“
„Колку рековте дека изнесува понудената награда?“, праша Дипен.
„Па, прилично – многу великодушна награда – не сакам да кажам колку точно; но
едно сакам да знаете – не би ми пречело да издвојам чек на педесет илјади франци
за оној што би можел да ми го достави писмото. Точно е дека од ден на ден тоа
писмо добива сè поголема важност; а од неодамна и наградата е двојно зголемена.
Дури и тројно да ја зголемат, не би можел да преземам повеќе од тоа што веќе го
сторив.“
„Хм, да“, развлекуваше Дипен, неколкупати повлекувајќи од лулето, „навистина...
мислам, Г... не сте се потрудиле... доволно во тој случај. Би можеле... да сторите
нешто повеќе, ми се чини, а?“
„Како? На кој начин?“
„Па... паф, паф... би можеле... паф, паф... да најмите советник за случајот, а? Паф,
паф, паф. Се сеќавате ли на приказната за Абернети?“
„Не; нека оди по ѓаволите тој Абернети!“
„Се разбира! Нека оди по ѓаволите, добредојден е. Сепак, си бил едно време еден
богат скржавец кој скроил план како од тој Абернети да извлече лекарско мислење
без да му плати. Започнувајќи така, насамо, еден обичен разговор, му го нафрлил
својот случај на лекарот како да се работи за случај на некоја измислена личност.
’Да претпоставиме’, рекол скржавецот, ’дека неговите симптоми се такви и такви;
и сега, докторе, што Вие би го посоветувале да прима?’
’Да прима!’, рекол Абернети, ’па, нека прима совети од лекар, се разбира.’“

16
 „Но“, рече префектот, малку вознемирен, „јас сум целосно подготвен да примам
совет, и да платам за него. Навистина би му дал педесет илјади франци на оној кој
би ми помогнал во оваа работа.“
„Во тој случај“, одврати Дипен отворајќи една фиока од која извади чековна
книшка, „слободно пополнете ми чек на таа сума. Штом ќе го потпишете чекот, ќе ви
го предадам писмото.“
„Бев вџасен. Префектот изгледаше како да го удрил гром. Неколку минути не
изусти ниту збор, не се ни помрдна, недоверливо гледајќи во мојот пријател со
подзината уста и со ококорени очи; потоа, доаѓајќи си малку на себе, зеде едно
перо, и по неколку прекини и џарења во празно, најпосле пополни и потпиша чек на
педесет илјади франци и преку масата му го подаде на Дипен. Тој внимателно го
разгледа и го стави во својот бележник; потоа, отклучувајќи ја фиоката од масата за
пишување, извади едно писмо и му го даде на префектот. Високиот службеник го
зграпчи писмото целиот избезумен од радост, го отвори со растреперените раце, ја
ѕирна содржината, а потоа, итајќи кон вратата со несигурен чекор, испари од собата
и од куќата без да се поздрави, без да изусти збор од мигот кога Дипен му побара да
го пополни чекот.“
Кога префектот си замина, мојот пријател почна да ми објаснува некои работи.
„Париските полицајци“, рече тој, „навистина се способни на свој начин. Истрајни
се, умни, лукави и наполно упатени во вештините нужни за извршување на нивните
задолженија. Така, кога Г. ни го изложи својот начин на пребарување на куќата на Д.,
бев целосно убеден дека добро ја спровел истрагата  во границите на неговите
способности.“
„Во границите на неговите способности?“, реков.
„Да“, рече Дипен. „Мерките што тој ги презел не само што беа најдобри самите по
себе, туку биле и совршено спроведени. Да било писмото оставено некаде во
опсегот на нивното барање, тие луѓе, без сомнение, ќе го најделе.“
Јас само се смеев, додека тој беше смртно сериозен во говорот.
„Мерките, значи“, продолжи тој, „самите по себе беа добри и беа добро
спроведени; нивниот недостаток беше во тоа што не беа применливи ниту врз
случајот, ниту врз човекот. Некои од групите одлично осмислени мерки

17
претставуваат еден вид Прокрустова постела за префектот, кон која тој упорно ги
приспособува своите намери. Но, постојано греши, копајќи или предлабоко или
преплитко при разрешувањето на даден случај; дури и просечен ученик би
размислувал подобро од него. Познавав едно такво момче, на возраст од околу осум
години, чијшто успех во играта ’пар-непар’ предизвикуваше општо одушевување.
Играта е проста, а се игра со скокалчиња. Едниот натпреварувач во раката држи
неколку скокалчиња и бара од другиот да погоди дали нивниот број е парен или
непарен. Ако погоди, добива скокалче; ако не погоди – ја губи. Момчето за кое Ви
зборувам ги собираше сите скокалчиња во училиштето. Се разбира, се водело од
некој принцип при погодувањето; а тоа се состоеше во едноставното набљудување и
проценување на остроумноста на неговите противници. На пример, ако за противник
го има најголемиот тапчо, кој со затворена дланка го прашува дали се пар или непар,
нашето момче одговара ’непар’, и губи; но при вториот обид добива, бидејќи тогаш
си вели ’тапчото држеше парен број првиот пат, а неговата лукавост досега дотаму
што вториот пат ќе држи непар; затоа сега ќе кажам непар’. Кажува ’непар’ и добива.
Но ако тапчото е за еден степен поумен, момчето би размислувало вака: ’Овој виде
дека првиот пат кажав непар, па вториот пат инстинктивно ќе направи проста
промена од непар во пар, како што играше првиот тапчо; но кога ќе подразмисли, ќе
сфати дека тоа е премногу проста промена и конечно ќе реши да игра со пар, како и
претходно. Затоа, јас пак ќе кажам пар.’ Кажува така, и добива. Значи, што
претставува таквото расудување на момчето коешто другарите го прогласија за
’среќно’ – што всушност претставува?“
„Тоа едноставно“, реков јас, „е идентификување на неговиот разум со разумот на
противникот.“
„Да“, рече Дипен; „и кога го прашав момчето на кој начин го постигнува тоа
целосно идентификување, во што и се состоеше неговиот успех, го добив следниов
одговор: ’кога сакам да погодам колку е некој мудар, колку е глупав, или колку е
добар или лош, или пак што мисли во даден миг, го сообразувам изразот на лицето
што е можно поверно со изразот на неговото лице и тогаш очекувам какви мисли
или чувства ќе ми се родат во главата и срцето, слични или соодветни на тој израз.’

18
Овој одговор на момчето се наоѓа во основата на целата лажна длабочина што им
била припишувана на Рошфуко, Ла Бужи, Макијавели и Кампанела.“
„А идентификувањето со разумот на противникот“, реков, „зависи, ако добро
разбрав, од точноста со која се одмерува разумот на противникот.“
„Во однос на својата практична вредност, да“, одговори Дипен; „а префектот и
неговата дружина грешат многу често затоа што, како прво, не постигнуваат
идентификување, и, како второ, лошо го одмеруваат, или воопшто не го одмеруваат,
разумот со којшто си имаат работа. Ги земаат предвид само сопствените претстави
за остроумноста; и кога бараат нешто скриено, се повикуваат само на начините на
кои тие би го скриле. Тука се во право само доколку нивната остроумност верно ја
претставува и остроумноста на толпата; но кога лукавоста на престапникот видно
се разликува од нивната, се разбира дека ќе бидат изиграни. Така е секогаш кога
разумот на престапникот е над, и понекогаш, кога е под нивниот разум. При
водењето на истрагите тие не го менуваат принципот; во најдобар случај, кога нешто
им е многу итно – на пример некоја голема награда – ја прошируваат, или
преувеличуваат старата практика, без да го сменат принципот. Што е, на пример,
сторено во случајот на Д. за да се смени начинот на дејствување? Какво е тоа
дупчење, проверување, потчукнување, гледање под микроскоп, делење на куќата на
нумерирани површини – што е сето тоа ако не претерување во примената на еден
принцип или група принципи на пребарување, засновани само врз еден вид
претстави за човековата остроумност, на кои свикнал префектот во текот на својата
работа? Зар не гледате дека тој е убеден оти сите луѓе би го скриле писмото,
можеби, не во издлабено дупче од ногалката на столот, туку секако во некоја дупка
или зафрлено ќоше, поттикнати од истиот начин на мислење што би ги навел да го
скријат писмото во издлабено дупче од ногалката на некој стол? И зар не гледате
дека таквите ретки ќошиња за криење се користат само за обични пригоди, и тоа
само од обичните умови; бидејќи во сите случаи на криење, сместувањето на
скриениот предмет – сместувањето на тој редок начин – уште од самиот почеток
може да се претпостави, а и се претпоставува; и според тоа, неговото откривање
воопшто не зависи од проникливоста, туку од грижливоста, стрпливоста и решеноста
на тие што бараат; а кога станува збор за важен случај – во очите на полицајците, за

19
огромна награда – спомнатите особини, колку што е познато, никогаш не
недостасувале. Сега разбирате што мислев кога претпоставив дека доколку
украденото писмо било скриено во рамките на префектовото пребарување – со
други зборови, доколку принципот на криење ги подразбираше принципите на
префектот – неговото пронаоѓање воопшто немаше да биде доведено во прашање.
Но, овој висок службеник беше целосно во заблуда; а далечниот извор на неговиот
пораз лежи во претпоставката дека министерот е будала, затоа што го бие глас оти е
поет. Сите будали се поети; така чувствува префектот; и сета негова вина е non
distributio medii3 затоа што оттука заклучил дека сите поети се будали.“
„Но, дали навистина е тој поетот?“, прашав. „Знам дека се двајца браќа; и
двајцата имаат стекнато углед во пишувањето. Министерот, мислам, има напишано
труд за диференцијалните пресметки. Тој е математичар, а не поет.“
„Грешите; добро го познавам; тој е и поет и математичар. Како таков, добро
расудува; да беше само математичар воопшто и не ќе можеше да расудува, и според
тоа ќе паднеше во милоста на префектот.“
„Ме изненадувате“, реков, „со тие сфаќања кои ги оспорува гласот на народот.
Белки не мислите да го презрете мислењето кое низ вековите стекнало широка
прифатеност? Математичкиот ум веќе долго време се смета за ум par excellence.“
„Il y a à parier“, одговори Дипен, цитирајќи го Шамфор4, „’que toute idée publique,
toute convention reçue, est une sottise, car elle a convenu au plus grand nombre.’5
Математичарите, ве уверувам, дадоа сè од себе за да ја распространат
општоприфатената заблуда која ја споменавте, а која сепак е заблуда, иако се
разгласува како вистина. Со вештина достојна за нешто подобро, тие, на пример, го
подметнаа поимот ’анализа’ во алгебрата. Французите се зачетници на таа необична
измама; но ако еден поим е носител на некакво значење  ако зборовите црпат
некаква вредност од својата применливост – тогаш зборот ’анализа’ изразува
’алгебра’ приближно исто толку, колку што латинското ’ambitus’ означува ’амбиција’,
’religio’ – религија или ’homines honesti’ група луѓе достојни за почит.“

3
Логичка грешка поради нецелосно среден поим (заб. на прев.).
4
Sébastien-Roch Nicolas de Chamfort (1741–1794), француски книжевник (заб. на прев.).
5
Можете да верувате дека секоја општоприфатена мисла, секое утврдено правило е глупост, бидејќи му
припаѓа на мнозинството (заб. на прев.).

20
 „Гледам дека спорите“, реков, „со некои париски математичари; но, продолжете.“
„Ја оспорувам корисноста, а со тоа и вредноста на умот развиван во која и да е
посебна форма различна од апстрактно-логичката. А особено го оспорувам умот кој
се развил по пат на математичко учење. Математиката е наука за формите и за
количествата; математичкото расудување е само логика применета врз
набљудувањето на формите и на количествата. Големата заблуда лежи во
претпоставката дека дури и вистините од она што е познато како чиста алгебра, се
апстрактни или општовистинити. И толку е огромна таа заблуда, што воопшто не ми
е јасно како може да биде толку широко прифатена. Математичките аксиоми не се
аксиоми на општите вистини. Она што важи за релациите – за формите и
количествата – обично не важи во однос на етиката, на пример. Во етиката обично е
неточно правилото дека збирот од единичните делови е еднаков на целината. Таа
аксиома отпаѓа и во хемијата. Отпаѓа и во однос на мотивите; затоа што два мотива,
секој со дадена вредност, не мора нужно, штом се соединат, да имаат вредност
еднаква на збирот од нивните поединечни вредности. Има уште многу математички
вистини кои се вистини само во границите на релациите. Но математичарите по
навика дискутираат, од позиција на своите конечни вистини, како тие да се
апсолутно општоприменливи – какви што светот навистина си ги претставува.
Брајант во својата мошне позната ’Митологија’ спомнува сличен извор на заблуда,
кога вели дека ’иако не им веруваме на паганските басни, ние постојано забораваме
и изведуваме заклучоци од нив како да станува збор за постојни вистини’.
Математичарите, кои и самите се пагани, сепак им веруваат на ’паганските басни’ и
изведуваат заклучоци, не толку поради дупките во сеќавањето, колку поради некоја
непресметлива спеченост на умот. Накратко, никогаш не сум сретнал ниту еден
заколнат математичар кому може да му се верува надвор од равенките и корените,
или кој потајно не верува дека x2 + px е апсолутно и безусловно еднакво на q. Кажете
му некому од тие господа, ете, за проба, дека верувате оти може да се случи x2 + px
да не е сосема еднакво на q, и откако тој ќе сфати што сте му кажале, тргнете се од
него колку што можете побргу, затоа што сигурно ќе се обиде да ве кутне со еден
удар.“

21
 „Сакам да кажам“, продолжи Дипен, додека јас се смеев на неговите последни
искази, „ако министерот беше само математичар, ќе немаше потреба префектот да
ми го дава овој чек. Меѓутоа, јас го познавам министерот како математичар и поет, и
своите мерки ги дотерав на неговите способности, земајќи ги предвид и околностите
што го опкружуваа. Исто така, го познавам и како дворјанин и дрзок сплеткар.
Сметав дека таков човек мора да ги познава вообичаените полициски методи на
дејствување. Мора да ги очекувал, а настаните покажаа дека навистина ги очекувал,
заседите кои му беа поставени. Мора да ги предвидел, размислував, тајните
пребарувања во неговиот дом. Неговите чести отсуства ноќе, кои беа поздравени од
страна на префектот како сигурна помош за успешноста, јас ги сметав само за
трикови кои на полицијата и` нудат можност за детален претрес, во исто време
наметнувајќи го убедувањето до кое Г., всушност, на крајот и дојде – убедувањето
дека писмото не е во куќата. Исто така, имав чувство дека целиот тек на мислите во
врска со непроменливиот принцип на полициското дејствување кога се трага по
скриени предмети, кој се помачив подробно да ти го изложам  имав чувство дека
целиот тој тек на мислите нужно ќе помине и низ умот на министерот. Тоа веднаш би
го навело да ги презре сите вообичаени ќошиња за криење. Не би можел,
размислував, толку да биде слеп за да не види дека и најскришните и најдалечните
места од неговиот дом како најобични ормани ќе бидат отворени за погледите, за
проверките, за дупчалките и микроскопите на префектот. Накратко, сфатив дека тој,
нормално, ќе биде натеран на едноставност, ако не и свесно наведен на тоа по
сопствен избор. Можеби ќе се присетите колку очајно се смееше префектот при
нашиот прв разговор кога претпоставив дека е сосема можно таа загатка така да го
измачува поради тоа што е толку очигледна самата по себе.“
„Да“, реков, „добро се сеќавам на неговата развеселеност. Навистина си
помислив дека ќе почне да се превиткува од смеа.“
„Материјалниот свет“, продолжи Дипен, „изобилува со големи сличности во однос
на нематеријалниот; и на тој начин реторичката догма, што преку метафората и
компарацијата ги поткрепува аргументите и го збогатува изразот, добива извесна
нијанса на вистинитост. Принципот vis inertiae6, на пример, изгледа идентичен и во

6
Сила на инерцијата (заб. на прев.).

22
физиката и во метафизиката. Не е поголема вистина тоа што, во физиката, големите
тела потешко се придвижуваат од помалите и што нивниот momentum7 е
пропорционален на таа тешкотија, од вистината дека, во метафизиката, умовите со
поголеми можности  макар што се посилни, постабилни и повлијателни во своето
дејствување од умовите со понизок ранг – сепак потешко се сподвижуваат, збркани
и полни со колебање во првите неколку чекори од своето придвижување. Понатаму:
сте забележале ли кои улични знаци, над вратите од продавниците, најмногу го
привлекуваат вниманието?“
„Никогаш не сум размислувал за тоа“, реков.
„Има една игра на откривање“, продолжи тој, „што се игра на географска карта.
Едниот играч бара од другиот да пронајде збор  име на град, на река, на држава
или царство  накратко, некој збор што се наоѓа на шарената и замрсена површина
од картата. Новиот во играта обично сака да го збуни противникот со тоа што ќе
зададе имиња испишани со најситни букви; но искусниот играч избира зборови со
големи букви што се протегаат од едниот до другиот крај на картата. Тие, исто како
прекумерно големите знаци и натписи по улиците, се измолкнуваат од погледот
поради тоа што се преочигледни; и тука физичкиот превид совршено соодветствува
на моралното непоимање преку кое умот ги остава незабележани оние согледувања
кои самите по себе се опипливи и премногу јасни. Но тоа стојалиште, по сè изгледа,
се наоѓа некаде над или под разбирањето на префектот. Тој ниту еднаш не
помислил на веројатноста или можноста министерот да го остави писмото пред
носот на целиот свет, овозможувајќи му на тој начин сигурна заштита од очите на тој
свет.
Но, колку повеќе размислував за смелата, брза и префинета остроумност на Д. –
за тоа дека документот мора да му биде секогаш на дофат, ако сака успешно да го
употреби; и за клучниот доказ, добиен од префектот, дека не се наоѓа во границите
на вообичаеното пребарување на тој достоинственик – толку повеќе стекнував
убедување дека, за да го скрие писмото, министерот се послужил со далекосежното
и мудро решение воопшто да не го крие документот.

7
Сила на забрзувањето (заб. на прев.).

23
 Полн со такви мисли, опремен со зелени очила, едно утро, божем случајно,
наминав до куќата на министерот Д. Го најдов дома, се проѕеваше, се тегнеше, се
моткаше, како и обично, преправајќи се дека умира од здодевност. Тој е, можеби,
најенергичното човечко суштество на овој свет – но само кога никој не го гледа.“
За да бидеме еднакви, се пожалив на очите и му се поплакав дека мора да ги
носам очилата, под кои внимателно и темелно ја разгледав собата, привидно
изгледајќи занесен единствено во разговорот со домаќинот.
Посебно внимание посветив на големата маса за пишување, до која тој седеше, и
врз која лежеа расфрлани најразлични писма и секакви хартии, заедно со уште
еден-два музички инструменти и неколку книги. Сепак овде, по долго и обмислено
разгледување, не здогледав ништо што би предизвикало особено внимание.
Кружејќи по собата, мојот поглед најпосле застана врз финото картонско кутиче
за дребулии што се нишаше висејќи на една извалкана сина панделка, закачено за
малата месингова рачка, веднаш под средишниот дел од огништето. Во тоа кутиче со
три-четири прегради, се наоѓаа пет-шест потсетници и едно осамено писмо. Писмото
беше прилично извалкано и стуткано. По средината, речиси беше скинато надве 
како некој отпрвин да имал намера целосно да го искине сметајќи дека е безвредно,
но потоа се премислил и го оставил. На него имаше голем црн печат, со многу јасно
видлив монограм Д., и беше адресирано, со ситен женски ракопис, до Д., до
министерот лично. Беше фрлено небрежно, дури се чинеше презриво, во една од
погорните прегради на кутичето.
Само што го здогледав, заклучив дека тоа е писмото што го барам. Се разбира,
навидум беше многу поразлично од писмото чијшто подробен опис ни го прочита
префектот. Овде печатот беше голем и црн, со монограм Д.; таму беше мал и црвен,
со војводскиот грб на семејството С. Овде адресата до министерот беше со ситен
женски ракопис, таму натписот, до извесна личност од кралскиот двор, беше
впечатливо и решително испишан со дебели букви; единствено се совпаѓаа во
големината. Но, од друга страна, претераната коренитост на тие разлики,
извалканоста и стутканоста на писмото  така несоодветни на вистинските уредни
навики на Д.  толку многу укажуваа на намерата да се залаже окото дека станува
збор за безвреден документ; сето тоа, заедно со грубата наметливост на документот

24
оставен пред очите на секој посетител, беше сосем сообразено со заклучоците до
кои претходно бев дошол; сето тоа, велам, силно го потврдуваше сомнежот кај човек
дојден со намера да се сомнева.
Ја одолжив посетата колку што можев повеќе, а додека водев мошне жив
разговор со министерот, на тема која знаев дека секако ќе го заинтересира и
возбуди, целото внимание ми беше насочено кон писмото. При тоа испитување, во
сеќавањето ги врежав надворешниот изглед на писмото и неговата положба во
кутичето; а секако, најпосле дојдов и до едно откритие што ги смири и најситните
сомнежи кај мене. Разгледувајќи ги внимателно краиштата на хартијата, забележав
дека се стуткани повеќе отколку што се чинеше дека е потребно. Имаа прекршен
изглед кој се добива кога некоја крута хартија, веќе свиткана и притисната со преса,
се превиткува во спротивна насока, по должината на истите рабови што го
сочинувале првобитниот преклоп. Ова откритие беше доволно. Ми стана јасно дека
писмото било превртено наопаку, како ракавица, па повторно адресирано и
запечатено. На министерот му посакав добар ден и веднаш заминав, оставајќи на
масата златно кутиче за бурмут.
Следното утро наминав по златното кутиче, и тогаш го продолживме, со прилично
голема жар, разговорот од претходниот ден. Меѓутоа, додека така бевме занесени,
се чу силен пукот, како од пиштол, веднаш под прозорците на куќата, проследен со
страшни крици и извици од толпата. Д. се стрча накај прозорецот, го отвори, и
погледна надвор. За тоа време, јас се приближив до неговото кутиче, го зедов
писмото, го ставив в џеб, и го заменив со препис (барем што се однесува до
надворешниот изглед) што претходно внимателно го направив кај мене дома,
имитирајќи го монограмот Д., мошне умешно, со печат направен од леб.
Немирот на улицата беше предизвикан од налудничавото однесување на еден
човек со мускета. Пукал во насобраните жени и деца. Меѓутоа, се покажало дека во
пушката нема куршуми, па го пуштиле мислејќи дека е лудак или пијаница. Кога
човекот си отиде, Д. се повлече од прозорецот, на каде што и јас веднаш се упатив
откако го обезбедив саканиот предмет. Наскоро потоа, се збогував со него. Лажниот
лудак беше мој платеник.“

25
 „Но, со каква цел“, прашав, „го заменивте писмото со препис? Немаше ли да биде
подобро, уште при првата посета, да го земете и да си заминете?“
„Д.“, одговори Дипен, „е безочна и дрска личност. И неговиот дом не е без
прислужници предани на неговите интереси. Ако го изведев налудничавиот обид
што вие го спомнавте, можеби никогаш не ќе излезев жив откај министерот. Можеби
никогаш веќе добрите луѓе во Париз немаше да слушнат за мене. Но, јас имав и
друга цел. Вие ги знаете моите политички убедувања. Во такви околности, дејствувам
како приврзаник на дамата што е засегната. Цели осумнаесет месеци министерот ја
држи под своја власт. Сега тој е во нејзина превласт; впрочем, не знаејќи дека
писмото не е кај него, тој ќе продолжи со своите уцени како сè уште да го поседува.
На тој начин, неминовно се изложува на политичка пропаст. И неговиот пад ќе биде
стрмоглав и непријатен. Убаво е да се зборува за facilis descensus Averni8; но при
секој вид качување, како што рекол Каталани и за пеењето, многу е полесно да се
оди нагоре отколку надолу. Во сегашниов случај немам никакво сочувство  ниту
жал, за оној што паѓа. Тој е monstrum horrendum,9 безобѕирен гениј. Сепак, признавам
дека би сакал да го дознаам вистинскиот тек на неговите мисли кога ќе биде
принуден да го отвори писмото што му го оставив во кутичето, откако ќе биде
предизвикан од онаа што префектот ја именува како ’извесна личност’.“
„Како тоа? Ставивте ли внатре нешто посебно?“
„Па, не е во ред внатрешноста да се остави празна  тоа би било навредливо.
Еднаш во Виена Д. ми напакости и му кажав, во шега, дека ќе му го помнам тоа. Така,
знаејќи дека ќе го обземе љубопитност по човекот што го надмудрил, сметав дека би
било штета да не му оставам некаква трага. Тој добро го познава мојот ракопис, па
на средината од празниот лист ги напишав следниве зборови:

’Un dessein si funeste,

8
Лесно спуштање во Аверно; езеро близу Неапол кое поради мрачниот изглед и сулфурните испарувања,
старите Римјани го сметале за влез во подземјето (заб. на прев.).
9
Ужасно чудовиште (заб. на прев.).

26
 S’il n’est digne d'Atrée10, est digne de Thyeste.’11
Нив ќе ги најдете во ’Атреј’ од Кребијон12.“

Превод од англиски: Македонка Божиновска

10
Атреј, крал на Микена. Со помош на една од најадите, за одмазда, ги заклал синовите на својот брат
Тиест, одбрал парчиња од месото, ги сварил во казан и му ги принел како добредојде (заб. на прев.).
11
Намисла толку злокобна / Ако не е достојна за Атреј, достојна е за Тиест (заб. на прев.).
12
Prosper Jolyot de Crébillon (1674–1762), француски драматург (заб. на прев.).

27
Николај Василевич Гогољ

Шинел

Во секторот... но подобро ќе биде да не се именува во кој сектор. Нема ништо

почувствително од секој вид сектори, единици, канцеларии и, со еден збор, од секој
вид чиновнички сталежи. Денес веќе секој човек поодделно смета дека преку
неговата личност се навредува целото општество. Се раскажува дека сосема
неодамна пристигнала молба од еден капетан – началник на околиска полиција, не
се сеќавам од кој град, во којашто тој јасно изложувал дека исчезнувале државни
одлуки, а дека неговото свето име се спомнувало апсолутно без никаков повод. А
како доказ кон молбата приложил огромен том на некакво романтично писание,
каде што по секои десет страници се појавува капетан-началник на полицијата, на
места дури во сосема пијана состојба. И така, за да се избегнат секакви
непријатности, подобро е секторот, за којшто станува збор, да го наречеме еден
сектор. И така, во еден сектор работел еден чиновник; чиновникот, не би можело да
се рече дека бил некој особено бележит, со низичок раст, по малку дамчест, по
малку лисест, по малку дури и некако како да не гледа добро, со неголема ќела на
челото, со брчки од двете страни на образите и со боја на лице што би ја нарекле
хемороидна... Што да се прави! Виновна е петербуршката клима. Што се однесува до
чинот (зашто кај нас пред сè треба да се најави чинот), тогаш тој бил она, што се
вели, вечен титуларен советник со кој, како што е познато, се имаат измајтапено и
изживувано во доволна мера различни писатели што ја имаат пофалната навика да
ги притискаат оние, кои не можат да касаат. Чиновникот се презивал Башмачкин.
Веќе од самото име се гледа дека тоа некогаш потекнало од чевел; но кога, во кое
време и на кој начин потекнало од чевел, од сето тоа не се знае ништо. И таткото, и
дедото, и дури и баџанакот, и апсолутно сите Башмачкини носеле чизми, со тоа што
само едно трипати годишно ги менувале ѓоновите. Неговото име било Акакиј
Акакиевич. Можеби на читателот тоа ќе му се стори донекаде чудно и измислено, но
можеме да го убедиме дека тоа воопшто не е измислено, туку дека сами од себе се
создале такви околности, што никако не можело да му се даде поинакво име, а дека
тоа се случило, имено, вака. Акакиј Акакиевич се родил спроти ноќта, само ако не ме

28
лаже памтењето, на 23 март. Неговата покојна мајчица, жена на чиновник и многу
добра душа, била подготвена, како што и доликува, да го крсти бебето. Мајчицата
уште лежела на креветот наспроти вратата, а од нејзината десна страна стоел кумот,
извонреден човек, Иван Иванович Ерошкин, кој бил шеф на одделение во сенатот, и
кумата, сопруга на блоковскиот полициски надзорник, жена со ретки доблести,
Арина Семјоновна Белобрјушкова. На родилката ѝ биле дадени три имиња, да
одбере едно по своја желба: Мокиј, Сосиј, или пак, да го наречат детето според
маченикот Хоздазат. „Не,  си помислила покојничката,  имињава се за никаде“. За
да ѝ угодат, го отвориле календарот на друго место; пак се појавиле три имиња:
Трифилиј, Дула и Варахасиј. „Е ова ти е вистинска казна,  проговорила старицата, 
какви се сè имињава; вистина да речам, никогаш не сум ни слушнала за нив. Да
беше, да речеме, Варадат или Варух, а она Трифилиј и Варахасиј“. Превртеле уште
една страница – се појавиле Павсикахиј и Вахтисиј. „Е, па гледам,  рекла старата, 
изгледа дека е таква судбината. Ако е веќе така, тогаш нека се вика како и неговиот
татко. Татко му беше Акакиј, тогаш и синот нека биде Акакиј“. На тој начин и се
создал Акакиј Акакиевич. Детето го крстиле, при што тоа заплакало и направило
таква гримаса, небаре претчувствувало дека ќе биде титуларен советник. И така, ете
на кој начин се случило сето тоа. Ние го наведовме ова за да се увери читателот сам
дека било сосема неопходно вака да се случи и дека никако не било можно да му се
даде друго име. Кога и во кое време тој стапил во секторот и кој го назначил, за тоа
никој не можел да се сети. Колку сè директори и секакви началници не се
промениле, него можеле да го видат секогаш на едно исто место, при една иста
задача, постојано како чиновник за препис, така што потоа се убедиле дека тој,
очигледно, и се родил на светов веќе сосема готов, во виц-мундир и со ќела на
главата. Во секторот не му се искажуваше никаква почит. Портирите не само што не
стануваа од своите столчиња кога тој поминуваше покрај нив, туку дури и не
погледнуваа накај него, небаре низ претсобјето пролетала обична мува.
Претпоставените постапуваа со него некако студено-деспотски. Некојси помошник
шеф на одделение директно му ги пикаше под нос документите, без да рече дури ни
„препишете“, или „еве едно интересно, убаво актче“, или нешто пријатно, како што е
вообичаено во добро воспитани служби. И тој ги примаше, фрлајќи поглед само на

29
документот, без да го гледа оној што му го подметнал или дали имал право да го
стори тоа. Тој го земаше и веднаш пристапуваше да го препишува. Младите
чиновници се поднасмевнуваа и се подбиваа со него, сè додека не се исцрпеше
канцеларискиот хумор, тука пред него раскажуваа различни приказни што ги
измислиле за него: за неговата газдарица, седумдесетгодишна старица, раскажуваа
дека таа го тепала него, се распрашуваа кога ќе биде нивната свадба, му истураа врз
глава хартичиња, велејќи дека тоа e снег. Но Акакиј Акакиевич не одговараше ниту
збор, како да нема никого пред него; тоа дури не влијаеше ни врз неговата работа;
покрај сите овие задевања тој не правеше ниедна грешка во своето препишување.
Само ако шегата беше веќе сосема неподнослива, кога му ја туркаа раката
попречувајќи му да си ја врши работата, тој проговорураше: „Оставете ме, зошто ме
навредувате?“ И нешто чудно се содржеше во зборовите и гласот со којшто тие беа
изговорени. Во него се таеше нешто што предизвикуваше сожалување, така што
еден млад човек, тукушто вработен, наеднаш беше застанал небаре пронижен и
оттогаш сè како да се беше изменило пред него и како да се покажало со друго
лице. Некаква неприродна сила го одби од другарите со коишто се беше запознал
прифаќајќи ги како пристојни, друштвени луѓе. И долго потоа, сред највеселите
мигови, се појавуваше пред него ликот на малечкото чиновниче со ќела на челото,
со неговите пронижувачки зборови: „Оставете ме, зошто ме навредувате?“ – и низ
овие обземувачки зборови одекнуваа други: „Јас сум твој брат“. И се затскриваше со
рака кутриот младич, и многупати стреперуваше подоцна низ својот живот, гледајќи
колку многу во човекот има нечовечност, колку многу жестока грубост се крие во
образованата друштвеност и, Боже! дури и кај оние луѓе што општеството ги смета за
благородни и чесни...
Ретко би можел да се најде човек којшто толку би живеел во својата професија.
Не е доволно да се рече: тој работи совесно,  не, тој работеше со љубов. Онаму, во
тоа препишување, тој гледаше некаков свој разновиден и пријатен свет. Уживањето
му се гледаше на лицето; некои букви му беа фаворити, до коишто кога ќе стигнеше,
тој просто се избезумуваше: и си се поднасмевнуваше, и подмигнуваше, и си
помагаше со усните, така што од неговото лице, би се рекло, би можела да се
прочита секоја буква што ја извлекува неговото перце. Кога, пропорционално со

30
неговата сесрдност, би му се доделувале награди, тој, на свое големо
вчудовидување, можеби би достигнал до државен советник; но, достигнал тој, како
што се изразуваа неговите другари-шегаџии, до мастило на прстињата и до
хемороиди во крстината. Впрочем, и не би можело да се рече дека не му се
посветувало ама баш никакво внимание. Еден директор, како добар човек и со
желба да го награди за долгата служба, нареди да му се даде нешто позначајно од
обичното препишување; имено, од веќе готово дело, му беше речено да направи
службен акт до некој друг отсек; работата се состоеше само во тоа да се смени
насловниот титулар и да се сменат глаголите од прво во трето лице. Тоа му
предизвика толкава работа што тој сосема се беше испотил, си го триеше челото и
најпосле рече: „Не, подобро дајте ми нешто да препишам“. Оттогаш засекогаш го
оставија да препишува. Тој воопшто не мислеше на својата облека: виц-мундирот не
му беше зелен, туку во некоја лисесто-брашнена боја. Јаката му беше тесна, ниска,
така што неговиот врат, и покрај тоа што беше кусичок, подавајќи се од јаката,
изгледаше необично издолжен, како кај мачињата од гипс кои нишаат со главата и
кои руските странци, дури и по десетина, ги носат на глава. И секогаш, како за инает,
нешто ќе му се залепеше на мундирот: или парченце сено, или некакво конче; згора
на тоа, тој поседуваше особена дарба – кога оди по улица, да стигне под некој
прозорец токму во мигот кога низ него се исфрлаат најразлични гадотии, и поради
тоа на својата шапка секогаш ќе понесеше корки од лубеница и диња и слични
глупости. Ниту еднаш во животот тој не обрнал внимание што се одигрува и што се
случува секој ден на улица, на што, како што е познато, секогаш ќе погледне токму
неговиот брат, младиот чиновник, раширувајќи ја до таа мера проникливоста на
својот немирен поглед, што ќе забележи дури и кога некому, од другата страна на
тротоарот, му се подраспарале панталоните,  што секогаш предизвикува подмолна
насмевка на неговото лице.
Но Акакиј Акакиевич, ако и гледал нешто, преку сè му се појавувале само
неговите чисти, со убав ракопис испишани редови и, дури ако којзнае од каде би се
појавила коњска муцка, ќе му се најдеше на рамото и ќе му душкаше во образот,
дури тогаш тој ќе забележеше дека не се наоѓа сред испишан ред, туку веројатно
сред улица. Штом ќе стигнеше дома, тој истиот миг седнуваше крај масата, набрзина

31
ќе си ја исркаше чорбата од расол и ќе го изедеше парчето говедско со кромид,
воопшто не забележувајќи го нивниот вкус, го јадеше сето тоа сосе мувите и сосe
сето она што ќе му го пратеше Господ за тој ден. Откако ќе забележеше дека
стомакот му се дуе, стануваше од маса, го вадеше шишенцето со мастило и ги
препишуваше документите што ги беше донел дома. Ако, пак, такви немаше, тој
правеше посебна копија за себе, за сопствено задоволство, особено ако документот
бил интересен не поради убавината на стилот, туку поради адресата упатена до
некое ново или значајно лице.
Дури и во оние часови кога наполно згаснува петербуршкото сиво небо и целото
чиновничко племе се најало и завршило со ручекот, кој како можел, во сообразност
со платата што ја добива и со сопствената желба,  кога сите веќе се одмориле од
канцелариското чкрипење, трчање, од својата и туѓата работа и од сè она што
доброволно, дури и повеќе отколку што е потребно, си го поставува никогаш
несмирливиот човек – кога чиновниците брзаат да се препуштат на уживање во
преостанатото време: кој, од поиницијативните, брза в театар, кој в град, да го
потроши времето за да се изнагледа секакви шапчиња; кој на вечеринка – да го
потроши на комплименти на некоја згодна девојка, ѕвезда на неголемиот
чиновнички круг; кој, и тоа се случува најчесто, оди едноставно кај сличен на себе на
четвртиот или на третиот кат, во две помали соби со претсобје или кујна и со
некакви модерни претензии, ламба или некој друг предмет, што чинел големи жртви,
лишување од ручеци, од излегувања, – со еден збор, дури и во тоа време, кога сите
чиновници се губат по малите станови на своите пријатели за да поиграат бурен
вист, сркајќи чај со евтини кекси, повлекувајќи чад од долгите чибуци, раскажувајќи
за време на поделбата на картите, некаква интрига што стигнала од високото
општество, од коешто никогаш и во никаква состојба рускиот човек не може да се
откаже, или, дури кога нема за што да се зборува, прераскажувајќи ја вечната
анегдота за командантот, кому дошле да му кажат дека му е потсечена опашката на
коњот од споменикот на Фалконе, – со еден збор, дури и тогаш кога сите се трудат
да се забавуваат, – Акакиј Акакиевич не ѝ се предаваше на никаква забава. Никој не
можеше да каже дека некогаш го видел на некаква вечер. Откако ќе се задоволеше
со пишување, тој легнуваше да спие, однапред насмевнувајќи се од помислата за

32
утрешниот ден: што ли ќе му испрати Господ утре на препис? Така течеше мирниот
живот на човекот, кој со четирите стотки плата умееше да биде задоволен од својата
судбина, и ќе му дотечеше можеби и до длабока старост, да ги немаше разните
неволи, истурени на животниот пат не само на титуларните, туку дури и на тајните и
вистинските, дворските и секакви други советници, дури и на оние кои никому не
даваат совети и самите од никого не примаат.
Во Петербург постоеше голем непријател за сите што добиваат четиристотини
рубли годишна плата, или нешто приближно на тоа. Тој непријател не е никој друг
туку северниот мраз, иако, впрочем, и се вели дека тој е многу здрав. Накај девет
часот изутрина, имено тогаш кога улиците се прекриени со оние што одат в
канцеларија, тој започнува да дели такви боцкави удари по сите носеви, без разлика
што кутрите чиновници апсолутно не знаат каде да ги скријат. Во тоа време кога
дури и оние што се наоѓаат на повисоки места од мразот ги боли челото и очите им
се полнат со солзи, кутрите титуларни советници понекогаш се сосема загрозени.
Целиот спас се состои во тоа, во тенкото шинелче да претрчаат колку што е можно
побргу пет-шест улици и потоа да поистопотат со нозете во портирницата, додека не
се истопат на овој начин сите способности и дарби за патем замрзнатите
канцелариски задачи. Акакиј Акакиевич извесно време почна да чувствува дека
нешто почна некако премногу силно да го пробива во грбот и во рамото, и покрај
тоа што тој се трудеше колку што е можно побргу да го претрча вообичаеното
растојание. Најпосле помисли да не има некоја грешка во неговиот шинел. Откако
добро го разгледа дома, тој откри дека на две-три места, имено на грбот и на
рамената, тој се беше разретчил како цедалка; сукното толку се беше излитило, што
пропушташе воздух и поставата се беше расцепила. Треба да се знае дека и
шинелот на Акакиј Акакиевич исто така им служеше на чиновниците како предмет за
подбив; му го одземаа дури и благородното име шинел и го нарекуваа риза. И
навистина, тој имаше некаква чудна кројка; јаката му се смалуваше секоја година сè
повеќе, зашто служеше за крпење на неговите други делови. Крпењето не
сведочеше за некоја вештина на шивачот и испаѓаше безоблично и неубаво. Откако
согледа во што е работата, Акакиј Акакиевич реши да го однесе шинелот кај
Петрович, шивачот што живее некаде на четврти кат од задниот влез, кој, и покрај

33
својата косогледост и абрашавото лице, доста успешно се занимаваше со поправки
на чиновнички и секој вид други панталони и фракови,  се разбира кога беше во
трезна состојба и ако немаше некои други идеи во главата. За шивачот, се разбира,
не би требало многу да се зборува, но бидејќи е вообичаено во еден расказ
карактерот на секој лик да биде совршено оцртан, тогаш, немаме избор, дајте ни го
сега и Петрович. Отпрвин него едноставно го викаа Григориј и беше закрепостен
човек кај некојси господар; Петрович почнале да го викаат откако бил ослободен и
кога почнал прилично да си потпивнува на секакви празници, отпрвин на големите, а
потоа и без да гледа на тоа, на секој црковен, секаде каде што стоело крвче во
календарот. Од таа страна тој им беше верен на дедовските обичаи и, расправајќи се
со жената, ја нарекуваше неверничка и Германка. Бидејќи веќе ја спомнавме и жена
му, тогаш и за неа ќе треба да кажеме збор-два; но, за жал, за неа не се знае многу,
освен само тоа дека Петрович има таква жена, која на главата носи капче за мажени
жени, а не шамија; но со убавина, како што ни се чини, таа не можеше да се пофали;
во крајна линија, кога ќе ја сретнеа само гардиските војници ја загледуваа под
капчето, трепнувајќи со мустакот и испуштајќи некаков особен глас.
Качувајќи се по скалата што водеше кај Петрович, која, треба да се признае, сета
беше исполеана со вода, со помии и беше впила мирис на алкохол кој ги разјадува
очите и, како што е познато, задолжително го има на сите последни скали на
петербуршките куќи,  искачувајќи се по скалите, Акакиј Акакиевич веќе
помислуваше на тоа колку ќе му побара Петрович, и во мислите реши да не дава
повеќе од две рубли. Вратата беше отворена затоа што домаќинката, приготвувајќи
некаква риба, направила толку чад во кујната, што не можеа да се видат дури ни
лебарките. Акакиј Акакиевич мина низ кујната, незабележан дури и од самата
домаќинка, и најпосле стапи во собата, каде што го виде Петрович како седи на
широка дрвена небојосана маса со подвиени нозе под себе, како турски паша.
Нозете му беа боси, според обичајот на шивачите коишто седејќи работат. И пред сè
му падна в очи големиот прст на Акакиј Акакиевич, мошне познат, со некако
извиткан нокoт, дебел и тврд, како оклоп на желка. Околу вратот, на Петрович му
висеa парче свила и конец, а на колената имаше некаква ветошина. Тој веќе едно
три минути се обидуваше да го вдене конецот во увцето од иглата, не успеваше и

34
поради тоа многу се лутеше на темницата и дури и на самиот конец, мрморејќи
полугласно: „Не влегува, варварин; ме сотре ти мене, непрокопсаник низеден!“ На
Акакиј Акакиевич му беше непријатно што дојде токму во овој час кога Петрович е
лут; тој сакаше да нарачува кај Петрович нешто кога последниов е веќе малку
поднапиен или, како што се изразуваше жена му, „го удрила матната в глава
едноокиот ѓавол“. Во таква состојба Петрович обично мошне пресретливо угодуваше
и се согласуваше, постојано дури и се поклонуваше и се заблагодаруваше. Подоцна,
навистина, доаѓаше жената, поплакувајќи се дека мажот бил пијан и поради тоа
евтино се пазарил; но обично беше доволно да се додадат десет копејки и работата
беше завршена. Сега, пак, изгледаше дека Петрович е во трезна состојба и поради
тоа беше крут, тежок за договор и подготвен да се ценка за каква било цена. На
Акакиј Акакиевич тоа веднаш му стана јасно и веќе сакаше, како што се вели, да му
ги покаже петиците, но работата веќе беше започната. Петрович се загледа во него
мошне внимателно со единственото подзамижано око и Акакиј Акакиевич, без да
сака, проговори:
 Добар ден, Петрович!
 Ве поздравувам, господине,  рече Петрович и погледот го фрли кон рацете на
Акакиј Акакиевич, со желба да види каков вид плен тој му носи.
– А јас, еве кај тебе, Петрович, онака...
Треба да се знае дека Акакиј Акакиевич во најголем дел се иразуваше со
предлози, прилози и, најпосле, со такви зборчиња, кои апсолутно немаат никакво
значење. Ако, пак, работата беше особено тешка, тогаш тој имаше обичај дури и
воопшто да не ги завршува речениците, така што мошне често, започнувајќи со
зборовите: „Тоа е, навистина, сосема онака...“ – а понатаму веќе немаше воопшто
ништо, зашто и самиот тој забораваше, мислејќи дека кажал сè што било потребно.
 Па што има таму? – рече Петрович и во истовреме го разгледа со единственото
око целиот негов виц-мундир, започнувајќи од јаката до ракавите, грбот, фалтите и
петлиците,  сè што веќе му беше многу добро познато, зашто беше производ на
неговите сопствени раце. Таков им е обичајот на шивачите: тоа е првото што ќе го
направат штом ќе те видат.

35
  А јас, ете онака, Петрович... шинелов, сукното… еве гледаш, насекаде на други
места е сосема здраво, малку е правливо и изгледа како старо, но ново е, само ете,
на едно место малку е онака... на грбот, а еве уште и на рамото, на едното рамо,
малку се излити, а еве и на ова рамо малку – гледаш, и тоа е сè. Нема многу работа…
Петрович му ја зеде ризата, првин ја спростре на масаta, долго ја разгледуваше,
заниша со главата и ја подаде раката кон прозорецот по тркалезната табакера со
портрет на некојси генерал, на кој имено, не се знае, зашто местото каде што се
наоѓаше лицето беше пробиено со прст, а потоа залепено со четириаголно парченце
хартија. Откако шмркна од тутунот, Петрович ја рашири ризата в раце и ја разгледа
наспроти светлината и пак заниша со главата. Потоа ја преврте со поставата горе и
одново заниша, одново го турна капачето со генералот, залепено со хартија и,
откако си го наполни носот со тутун, ја затвори, ја скри табакерата и најпосле рече:
 Не, не може да се поправи: за никаде е облекава!
 На Акакиј Акакиевич ваквите зборови му го прободеа срце.
– А зошто да не може, Петрович? – рече тој со речиси детски молбен глас,  па
само на грбот што се излитило малку, па нели можеш да најдеш кај тебе некакви
парталчиња...
– Па парталчиња може да се најдат, ќе се најдат парталчиња, – рече
Петрович, – но не може да се сошијат: работава е сосема гнила, ќе допреш со
игла – и веднаш ќе се разреси.

 Нека се реси, ти веднаш крпи го.

 Па крпениците нема на што да се стават, нема за што да се зацврстат, премногу
е ветво. Само името му е сукно, инаку ако дувне ветар, целото ќе се растури.
 Па, прицврсти го. Како што може, онака!..
 Не,  рече Петрович решително,  ништо не може да се стори. Сосема е лоша
работава. Подобро ќе биде, штом стигне студено зимско време, направете си објала
од шинелот, зашто чорапот не грее доволно. Тоа Германците го имаат измислено за
да ни земаат повеќе пари (Петрович сакаше да ги боцне Германците во секој згоден
случај); а што се однесува до шинелот, изгледа, ќе мора да си направите нов.

36
 На зборот „нов“ на Акакиј Акакиевич му се премрежија очите и сè што имаше во
собата почна да се врти околу него. Јасно го гледаше само генералот со лицето
залепено со хартија, што се наоѓаше на капакот од табакерата на Петрович.
 Па како тоа нов? – рече тој, сè уште небаре на сон,  па јас немам пари за тоа.
 Да, нов,  со немилосрдно спокојство рече Петрович.
 Па, кога би морал нов, како би било тоа онака... То ест колку ќе чини..? Да.
 Па, едно трипати по половина стотка и нешто плус би требало да се додаде, 
рече Петрович и притоа значајно ги стисна усните. Тој многу ги сакаше силните
ефекти, сакаше наеднаш сосема да зачуди некого, а потоа да погледне отстрана
каква гримаса ќе направи зачудениот по таквите зборови.
 Сто и педесет рубли за шинел! – извика кутриот Акакиј Акакиевич, можеби за
првпат откако се родил, зашто секогаш се одликуваше со тивкост на гласот.
 Да,  рече Петрович,  и тоа зависи каков шинел. Ако ставиме куничка на јаката
и да пуштиме јакуцка со свилена постава, тогаш може да излезе и двесте.
 Петрович, те молам,  му велеше Акакиј Акакиевич со молбен глас, не слушајќи
ги и не трудејќи се да ги слушне зборовите изречени од Петрович и сите негови
ефекти,  закрпи го некако, да послужи макар уште малку.
 Ах не, нема ништо од тоа: бадијала работа и залудно трошење пари,  рече
Петрович и Акакиј Акакиевич по овие зборови излезе сосема сотрен.
А Петрович, по неговото заминување, уште долго стоеше со стиснати усни без да
се фати за работа, задоволен со тоа што и себеси не се понижил, а не го изневерил
ни шивачкиот занает.
Кога излезе надвор, Акакиј Акакиевич се чувствуваше како да сонува. „Таква е
значи работата,  си велеше тој себеси,  јас, навистина и не мислев тоа да излезе
онака...  а потоа, по извесен молк, додаде:  Така, значи! Ете што излезе најпосле, а
јас, навистина, не можев ни да претпоставам вакво нешто...“ По ова пак следеше
долго молчење, по коешто тој изговори: „Така ти било тоа! Ете значи, каква, вушност,
воопшто неочекувана, онака... тоа никако... една таква околност!“ Откако го изрече
ова, тој, наместо да појде накај дома, тргна на сосема спротивната страна, и самиот
без да биде свесен за тоа. Патем го поткачи еден оџачар отстрана и му го исцрни
целото рамо: полна капа малтер се истури врз него од врвот на куќата што се

37
градеше. Тој не беше забележал ништо од тоа, а потоа, откако се втурна во
позорникарот, кој, раширувајќи ја околу себе целата своја халебарда, си тресеше
тутун врз глуждестата тупаница, малку се созеде, и тоа затос што позорникарот му
рече: „Што ми се пикаш в муцка, зар ти е мал тротоарот?“ Тоа го натера да се обѕрне
и да сврти накај дома. Дури тука тој почна да си ги присобира мислите, да ја
согледува својата положба во јасна и реална претстава, почна да разговара со
самиот себеси веќе не испрекинато, туку образложено и отворено, небаре со
разумен пријател, со којшто може да се поразговара за најинтимна и најблиска
работа. „Но не,  си рече Акакиј Акакиевич,  со Петрович сега не може да се
расправа: тој е сега онака... жена му, очигледно, во извесна смисла го изнатепала. А
ете, подобро ќе биде да појдам јас кај него в недела наутро: по саботната вечер тој
ќе гледа накриво со окото и ќе биде сонлив, тогаш тој ќе треба да си тргне уште една
против мамурлакот, а жената нема да му даде пари, а јас во тој миг ќе му додадам
пет копејќи и онака...“ Така си се расправи со самиот себе Акакиј Акакиевич, си се
охрабри и ја исчека првата недела и, откако оддалеку виде дека жената на Петрович
излегла некаде од дома, отиде право кај него. Петрович, навистина, по саботата,
сосем го беше искосил окото, главата ја држеше наведната надолу и беше
мамурлија; но и покрај сето тоа, само што дозна во што е работата, како да го
штрекнал ѓаволот. „Не,  вели,  повелете да си порачате нов.“ Акакиј Акакиевич
веднаш му пикна пет копејки. „Ви благодарам, господине, ќе се освежам малку, за
Ваше здравје,  му рече Петрович,  но за шинелот не вознемирувајте се: тој е за в
ѓубре. Ќе ви сошијам нов шинел за гордост и слава, ќе се потрудиме да биде така.“
Акакиј Акакиевич сè уште се залагаше за поправка, но Петрович не го дочу и
рече: „Ќе ви сошијам јас нов, задолжително, бидете сигурен во тоа, ќе вложиме
напори, ќе вложиме. Ќе може дури и онака, како што е модата: јаката ќе се запетлува
со сребрени закачалки под апликèто“.
Тогаш Акакиј Акакиевич сфати дека не ќе може да избегне нов шинел и сосема
му опадна духот. Па како тоа, навистина, со што, со кои пари да го направи тоа? Се
разбира, делумно би можел да се понадева и на следната награда за празник, но тие
пари веќе одамна се сместени и распоредени однапред. Требаше да си обезбеди и
нови панталони. Да му го плати на чизмарот стариот долг за ставање нови главички

38
кон старите голеници, па требаше да се нарачаат кај шивачката три нови кошули, па
едно две рала долни алишта, кои е непристојно да се спомнуваат во печатен текст, 
со еден збор, сите пари мораа да бидат потрошени докрај; и кога директорот би бил
толку милосрден, па наместо четириесетте рубли награда да определи четириесет и
пет или педесет, и тогаш ќе остане само дребулија, која во шинелскиот капитал ќе
биде само капка в море. Иако, се разбира, тој знаеше дека за Петрович се
зборуваше дека знае наеднаш да ти пресече некоја ѓаволска цена, така што дури и
жена му да не може да се воздржи и да не викне: „Да не си се споулавел, глупак ни
заеден! Друг пат ќе се нафати да работи за ништо, а сега, налет да му е, ќе побара
таква цена, каква што ни самиот не ја заслужува“. Иако, се разбира, знаеше дека
Петрович и за осумдесет рубли ќе се нафати да сошие: меѓутоа, пак од каде да се
најдат тие осумдесет рубли? Половината уште некако и би можел да ги најде;
можеби, дури и малку повеќе; но од каде да ја земе другата половина...? Но пред тоа
читателот би требало да знае од каде му е првата половина. Акакиј Акакиевич
имаше обичај од секоја потрошена рубља да одделува по еден грош во мало
сандаче, заклучено, со дупче на капакот за уфрлање пари. По истек на секоја
половина година тој вршеше ревизија на насобраната бакарна сума и ја менуваше
за ситно сребро. Тоа го правеше тој од дамни времиња и, на тој начин, во текот на
неколку години насобраната сума изнесуваше нешто повеќе од четириесет рубли.
Така, значи, половината ја имаше в раце; но каде да ја земе другата половина? Каде
да ги најде другите четирисет рубли? Акакиј Акакиевич мислеше, мислеше и реши
дека ќе мора да ги намали вообичаените трошоци, најмалку во тек на една година;
да се откаже од чајот за вечера, навечер да не пали свеќа, а ако е потребно нешто
да се сработи, да појде во собата на газдарицата и таму да работи покрај нејзината
свеќа; додека оди по улиците, да гази што е можно полесно по камењата и плочите,
речиси напрсти, за да не се излитат пребрзо ѓоновите; што е можно поретко да ѝ ги
дава на перачката валканите алишта, а за да не му се валкаат, секојпат кога ќе дојде
дома да ги соблекува и да останува само во полупамучната облека, мошне дамнешна
и поштедена дури и од самото време. Треба да се признае дека прво му беше
донекаде тешко да се свикне со ваквите ограничувања, но потоа некако навикна и
му стана вообичаено; тој дури сосема научи да гладува навечер; но затоа пак се

39
хранеше духовно, носејќи ја во своите мисли вечната идеја за идниот шинел.
Оттогаш небаре самото негово постоење станало некако поисполнето, небаре се
оженил, небаре уште некој човек се нашол покрај него, небаре не бил сам, небаре
некој пријатен другар се согласил да го минува со него животниот пат,  и тој
пријател не бил никој друг туку оној шинел дебело поставен, со цврста постава за
долго носење. Тој стана некако пожив, дури и со поцврст карактер, како човек, што
веќе си ја одредил и поставил целта. Од неговото лице и од неговите постапки сами
од себе исчезнале сомнежот, нерешителноста – со еден збор сите колебливи и
неодредени црти. Одвреме-навреме ќе му пламнеа очите, во главата ќе му
проблеснеа најдрски и најхрабри мисли: а да си стави, навистина, и куничка на
јаката? Размислите за ова само што не го заразија со расеаност. Еднаш,
препишувајќи документ, тој само што не направи грешка, така што речиси гласно
извика „ух!“ и се прекрсти. Во текот на секој месец тој макар еднаш наминуваше кај
Петрович да поразговара за шинелот, каде е подобро да се купи сукно, и во каква
боја, и по која цена, и иако по малку загрижен, сепак, секогаш се враќаше дома
задоволен, помислувајќи како најпосле ќе дојде време кога сето тоа ќе биде купено
и кога шинелот ќе биде направен. Работата тргна дури и побргу отколку што тој
очекуваше. Наспроти сите очекувања, директорот му беше определил на Акакиј
Акакиевич не четириесет или четириесет и пет, туку цели шеесет рубли; дали тој
насетил дека на Акакиј Акакиевич му треба нов шинел или пак само од себе се
случило тоа, па на овој му се најдоа дваесет рубли повеќе. Оваа околност го забрза
текот на работата. Уште некои два-три месеца малку гладување – и на Акакиј
Акакиевич му се насобраа околу осумдесет рубли. Неговото срце, инаку мошне
мирно, почна да тропа. Уште првиот ден тој заедно со Петрович се упати кон
дуќаните. Купија сукно, мошне квалитетно – и тоа не им беше тешко, зашто за тоа
мислеле уште половина година пред тоа и ретко кога еднаш месечно да не излезат
по дуќани и не ги испитаат цените; затоа, пак, Петрович рекол дека подбро сукно и
не можело да се најде. За постава одбраа платно, толку квалитетно и цврсто, кое,
според зборовите на Петрович, е подобро дури и од свила и изгледа впечатливо и
дури и светка. Куна не купија, зашто, навистина, беше скапа; а наместо неа одбраа
фока, најдобра фока каква што можеше да се најде во дуќанот, која оддалеку

40
секогаш наликуваше на куна. Петрович го работеше шинелот само две недели, зашто
имаше многу прошивања, инаку тој ќе беше готов и порано. За шиењето Петрович
зеде дванаесет рубли – никако не можеше помалку: сè беше шиено апсолутно со
свилен конец, со ситен двоен шев и по секој шев Петрович потоа минуваше со
сопствените заби, истиснувајќи на тој начин разни шари. Тоа беше… тешко е да се
каже точно кој ден, но веројатно најсвечениот ден во животот на Акакиј Акакиевич,
кога Петрович најпосле му го беше донел шинелот. Го донесе изутрината, токму пред
мигот кога требаше да се тргне в канцеларија. Во ниедно друго време шинелот
немаше да биде готов толку навреме, затоа што веќе фатија остри мразеви и,
изгледа, се закануваа да се заострат уште повеќе. Петрович се појави со шинелот
како што му доликува на еден добар шивач. На неговото лице му се беше појавил
толку значаен израз, каков што Акакиј Акакиевич уште никогаш не беше видел.
Изгледаше дека тој чувствувал во полна мера дека направил значајна работа и дека
наеднаш ја покажал бездната што ги дели шивачите кои ставаат само постави и
прават поправки од оние што шијат ново. Тој го извлече шамичето за нос од
шинелот, во коешто го беше донел; шамичето беше штотуку донесено од перачката,
и само неколку мига подоцна го здипли и си го стави в џеб за да може да го
употребува. Откако го откри шинелот, тој мошне гордо го погледна и, држејќи го во
обете раце, мошне вешто му го наметна на рамената на Акакиј Акакиевич; потоа го
повлече и го притисна одзади со раката надолу; го обргли со него Акакиј Акакиевич
сè уште само наметнат. Акакиј Акакиевич, како човек во години, посака да го
испроба сосе ракавите; Петрович му помогна да ги облече и ракавите,  излезе дека
и со нив е убаво. Со еден збор, се покажа дека шинелот е скроен совршено и баш
навреме. Петрович во овој случај не пропушти да каже дека тој само онака, зашто
живее без фирма и во мала уличка, и згора дека го познавал одамна Акакиј
Акакиевич, па поради тоа му зел толку ефтино; а дека на Невски проспект само за
шиењето ќе му земеле седумдесет и пет рубли. Акакиј Акакиевич не сакаше да се
расправа за тоа со Петрович, а и се плашеше од сите тие силни суми, со коишто
Петрович сакаше да крева прашина. Тој му плати, му се заблагодари, и веднаш тргна
кон канцеларија во нов шинел. Петрович излезе по него и, стоејќи на улица, уште
долго оддалеку гледаше во шинелот и потоа намерно тргна настрана за откако ќе го

41
заобиколи кривото сокаче, одново да излезе на улицата и уште еднаш да го
погледне својот шинел од друга страна, то ест, од предната страна. Меѓутоа, Акакиј
Акакиевич се движеше со најпразнично расположение на сите свои чувства. Во
секоја секунда од минутата тој чувствуваше дека на рамената носи нов шинел, и
дури и неколкупати се поднасмевна од внатрешно задоволство. И навистина, двојно
корисно: ем топло, ем убаво. Воопшто не го почувствува патот и наеднаш се најде во
канцеларијата; во портирницата тој го соблече шинелот, погледна наоколу и му го
довери на портирот за посебен надзор. Не се знае како, но во целото одделение
сите наеднаш дознале дека Акакиј Акакиевич има нов шинел и дека старата риза
веќе ја нема. Сите истиот миг беа втрчале во портирницата да го видат новиот шинел
на Акакиј Акакиевич. Започнаа да му честитаат, да го поздравуваат, така што овој
првин само се насмевнуваше, а потоа дури и се засрами. Откако му пристапија сите,
почнаа да велат дека треба малку да се подзалее новиот шинел и дека, во најмала
рака, тој на сите нив мора да им приреди забава. Акакиј Акакиевич сосема се збуни,
не знаеше како да постапи, што да одговори и како да се одбрани. Веќе по неколку
минути, сиот вцрвенет, беше почнал да убедува доста наивно, дека шинелот воопшто
не бил нов, дека тоа било само онака, инаку шинелот бил стар. Најпосле еден од
чиновниците, некаков си дури помошник на шеф на канцеларијата, веројатно за да
покаже дека воопшто не се прави важен и дека се познава дури и со пониски од
себе, рече: „Нека биде така, наместо Акакиј Акакиевич, јас ќе приредам забава и ве
поканувам вечерва кај мене на чај: сосема случајно, денеска ми е именден“.
Чиновниците, природно, веднаш почнаа да му го честитаат именденот на
помошникот шеф на одделението и со задоволство ја прифатија поканата. Акакиј
Акакиевич веќе беше почнал да се извинува, но сите почнаа да зборуваат дека е
неучтиво, дека е просто срамно, и тој веќе никако не можеше да се откаже. Впрочем,
подоцна му стана пријатно кога се сети дека и навечер ќе има можност да се
прошета со новиот шинел. Целиот тој ден за Акакиј Акакиевич беше како некој
голем свечен празник. Си дојде дома со најсреќно расположение на духот, го
соблече шинелот и со внимание го закачи на ѕидот, откако му се израдува уште
еднаш на сукното и на поставата, намерно ја извлече за споредба својата стара риза,
што беше сосема излитена. Ја погледна и дури и самиот се изнасмеа: толку беше

42
голема разликата! И после уште долго за време на ручекот тој постојано се
поднасмевнуваше, штом само ќе му дојдеше во умот состојбата, во којашто беше
ризата. Тој го заврши ручекот весело и по ручекот веќе не пишуваше ништо, никакви
документи, туку онака малку си поужива во постелата сè додека не се стемни. Потоа,
без да одложува, се облече, го стави шинелот на рамената и излезе на улица. Каде
живеел чиновникот што ги беше поканил, за жал, не можеме да кажеме со точност:
помнењето започнува силно да нè изневерува, и сè што се однесува на Петербург,
сите улици и куќи се слеале и толку се измешале во главата, што н% е мошне тешко
да извлечеме оттаму нешто што би изгледало пристојно. Како и да било, но во
најмала рака, точно е дека чиновникот живеел во најдобриот дел на градот,  според
тоа, доста далеку од Акакиј Акакиевич. Акакиј Акакиевич прво мораше да мине по
некоја празна слабо осветлена улица, но како што се приближуваше до станот на
чиновникот, улиците стануваа сè поживи, понаселени и посилно осветлени. Почесто
почнаа да поминуваат пешаци, можеа да се сретнат и дами, убаво облечени, се
појавуваа и мажи со даброви јаки, поретко се сретнуваа прости кочијаши со своите
решеткасти санки, украсени со позлатени шајчиња,  наспроти тоа сè почесто се
појавуваа кочијаши со пурпурни сомотски шапки, со лакирани санки, со покривки од
мечјо крзно, а уште низ улицата пролетуваа, чкрипејќи силно со тркалата по
замрзнатиот снег, кочии со накитени кочијашки седишта. Сето тоа го гледаше како
нешто ново. Тој веќе неколку години не излегуваше навечер надвор. Со љубопитност
застана покрај излог од еден дуќан да ја погледне сликата, на којашто беше
претставена една убава жена, која си го симнуваше чевелот, разголувајќи ја притоа
целата нога, исто така совршено убава; а зад нејзиниот грб, од вратата од друга соба,
си ја подаваше главата некој маж со бакенбарди и убава шилеста брадичка под
усната. Акакиј Акакиевич заниша со главата и се насмевна, а потоа си тргна по својот
пат. Зошто се насмеал , дали зашто наишол на нешто сосема непознато, но за што,
сепак, секој има зачувано некакво сетило, или пак, тој, слично на голем број
чиновници, го помислил следново: „Ах, тие Французи! што и да кажеш, ако веќе
посакаат нешто онакво, тогаш тоа е толку онакво…“ А можеби не го помислил дури
ни тоа – зашто нели не може да се ѕирне во душата на еден човек и да се дознае сè
што ќе помисли. Најпосле тој стигна до куќата во којашто живееше помошникот

43
началник на одделението. Помошникот началник живееше на висока нога: скалите
беа осветлени со фенер, станот беше на вториот кат. Кога влезе во претсобјето,
Акакиј Акакиевич на подот виде цели редици калјачи. Меѓу нив, насреде собата
стоеше самоварот, шиштејќи и испуштајќи облаци пареа. На ѕидовите насекаде
висеа шинели и наметки, меѓу кои имаше дури и со даброви јаки или пак, со
кадифени ревери. Од собата се слушаше бучава и говор, кои наеднаш станаа јасни
кога се отвори вратата и излезе лакејот со подавалник, полн со испразнети чаши за
чај, со сад за шлаг и кошничка со кекси. Изгледа, чиновниците веќе од поодамна се
имале собрано и веќе испиле по една чаша чај. Акакиј Акакиевич, откако го закачи
сам својот шинел, влезе во собата и истовремено ги виде пред себе свеќите,
чиновниците, лулињата, масичките за карти, и беглиот разговор што се креваше од
сите страни, и шумот на столовите што се поместуваа, матно му го поразија слухот.
Тој застана мошне незгодно среде соба, барајќи и обидувајќи се да смисли што да
направи. Но него веќе го забележаа, го пречекаа со повици и истиот миг сите тргнаа
во претсобјето и одново му го разгледаа шинелот. Акакиј Акакиевич, иако малку
засрамен, но како простодушен човек, не можеше да не се израдува гледајќи како
сите му го фалат шинелот. Потоа, се разбира, сите го оставија и него и шинелот и се
свртеа, како што си е редот, кон масите, определени за вист. Сето тоа: бучавата,
говорот и толпата луѓе,  сето тоа му беше некако чудно на Акакиј Акакиевич. Тој
просто не знаеше што да прави, каде да ги скрие рацете, нозете и целата своја
фигура; најпосле седна покрај оние што играа, гледаше во картите, се загледуваше
во лицето на еден па на друг и по извесно време почна да се проѕева, да чувствува
дека му е здодевно, дотолку повеќе што веќе одамна настапи времето кога тој,
според обичајот, одеше на спиење. Тој сакаше да се поздрави со домаќинот, но не
му даваа да си оди велејќи дека задолжително треба да испијат по една чаша
шампањско во чест на подновувањето. По еден час беше сервирана вечера што се
состоеше од мешана салата, студено телешко, паштета, слаткарски пирошки и
шампањско. Акакиј Акакиевич го натераа да испие две чаши, по кои тој почувствува
дека во собата станало повесело, но никако не можеше да заборави дека веќе е
дванаесет часот и дека одамна му е време за дома. За на домаќинот никако да не му
падне на ум да го задржува, тој тивко се извлече од собата, си го пронајде во

44
претсобјето шинелот, и со жал виде како лежи на подот, го истресе, го симна од него
секое конче, го наметна на рамената и по скалите се симна на улица. Улицата сè
уште беше осветлена. Некакви си дребнави дуќанчиња, тие постојани клубови за
прислужниците и секаква челад, беа отворени, други пак што беа затворени, сепак
пропуштаа долга шурка светлина долж целиот процеп на вратата, што значеше дека
ни тие сè уште не се без друштво и веројатно, прислужничките и слугите сè уште си
ги довршуваат своите расправи и разговори, доведувајќи ги своите господари во
тотална недоумица околу тоа каде се наоѓаат. Акакиј Акакиевич одеше во весело
расположение на духот, дури ненадејно и потрча, којзнае зошто, по некоја дама,
која, како секавица, помина покрај него и на која секој дел од телото ѝ беше
исполнет со необично движење. Но, впрочем, тој веднаш сопре и одново тргна како
и порано тивко, зачудувајќи се и самиот од касот што му се беше појавил којзнае од
каде. Наскоро се развлекоа пред него оние празни улици, кои дури ни дење не се
баш весели, а камоли ноќе. Сега му се сторија уште потивки и поосамени: фенерите
почнаа да се појавуваат поретко – очигледно, тука веќе не се давало толку масло; се
појавија дрвени куќи, тараби; никаде жива душа; светкаше само снегот по улиците и
тажно се црнееја заспаните ниски куќарки со навлечени капаци. Тој стигна до
местото каде што улицата се пресечуваше од бескраен плоштад со одвај видливи
куќи од неговата друга страна, и кој изгледаше како страшна пустина.
Во далечината, којзнае каде, се гледаше светлинка во некоја си стражарница, која
изгледаше како да стои на крајот на светот. Веселоста на Акакиј Акакиевич тука
некако значително спласна. Тој стапна на плоштадот не без некој неволен страв,
небаре срцето му насетуваше нешто неубаво. Тој се обѕирна назад и на сите страни:
небаре имаше море околу него. „Не, подобро е да не гледам“,  си помисли и одеше
со затворени очи и, кога ги отвори за да види дали е блиску до крајот на плоштадот,
наеднаш виде дека пред него, речиси пред нос му стојат некакви луѓе со мустаќи, а
какви имено, тоа не можеше да ги распознае. Му се замагли во очите, а градите
силно му се расчукаа. „Но шинелот нели е мој!“ – рече еден од нив громогласно,
зграпчувајќи го за јаката. Акакиј Акакиевич веќе посака да викне „на помош“, кога
другиот му стави пред самата уста тупаница со големина од една чиновничка глава,
додавајќи: „Само викни!“ Акакиј Акакиевич чувствуваше само како му го симнаа

45
шинелот, како го клоцнаа со коленото, и тој падна нагрб во снегот и повеќе ништо не
можеше да почувствува. По неколку минути тој се сепна и стана на нозе, но веќе
немаше никој. Тој чувствуваше дека е студено и дека шинелот го нема, почна да
вика, но гласот, чиниш, немаше шанси да достигне до крајот на плоштадот. Очаен,
неуморно викајќи, почна да трча преку плоштадот право накај стражарницата, покрај
којашто стоеше стражарот и, потпрен на својата халебарда, чиниш, гледаше
заинтересирано, со желба да дознае кој ли ѓавол трча оддалеку кон него и вика.
Акакиј Акакиевич, штом дотрча до него, со зазбивтан глас почна да вика како ете тој
спие и не му е грижа за ништо, не гледа како ограбуваат човек. Стражарот одговори
дека не видел ништо, то ест видел како го запреле среде плоштадот двајца, но
мислел дека тоа се негови пријатели; а тој, наместо попусто да му вика, нека појде
утре кај надзорникот, и надзорникот ќе пронајде кој му го зел шинелот. Акакиј
Акакиевич дотрча дома сосема ошумоглавен: косата, што сè уште му беше останала
во неголемо количество на слепоочниците и на тилот, беше сосема разбушавена;
бокот, и градите, и целите панталони му беа во снег. Бабичката, газдарицата на
неговиот стан, кога го слушна страшното тропање на вратата, бргу скокнала од
постелата и со влечка само на едната нога потрча да ја отвори вратата,
придржувајќи ја од срам ношницата на градите; но кога отвори, таа се повлече
назадечки, гледајќи го Акакиј Акакиевич онаков каков што беше. Кога, пак, тој ѝ
раскажа што била работата, таа плесна со рацете и рече дека треба да оди директно
кај началникот на полицискиот реон, дека блоковскиот ќе го измами, ќе му вети а
потоа ќе го влечка; дека е најдобро да оди направо кај началникот, дека тој ѝ е дури
и познајник, зашто ×ухонката Ана, која порано работела кај неа како готвачка, сега е
дадилка кај началникот, дека таа често го гледа и него лично како минува покрај
нивната куќа, и дека тој исто така секоја недела е в црква, се моли, а во истовреме ги
гледа сите со весел поглед и дека, според тоа, по сè се гледа дека е добар човек.
Откако ја сослуша ваквата определба, Акакиј Акакиевич тажно се одвлечка до
својата соба, и како ја минал таму ноќта, му оставаме да пресуди на оној што макар
малку може да навлезе во положбата на друг. Рано изутрината тој се упати кај
началникот; но му беше кажано дека спие; тој дојде во десет – пак му беше кажано:
спие; тој дојде во единаесет часот – му беше кажано: па началникот не е дома; дојде

46
за време на ручекот – но писарите во претсобјето никако не сакаа да го пуштат и на
секој начин сакаа да дознаат каква е таа работа и која потреба го довела и што му се
случило. Така што најпосле Акакиј Акакиевич еднаш во животот посака да покаже
цврстина и одлучно рече дека неопходно му е лично да го види началникот, дека тие
не смеат да не го пуштат, дека тој доаѓа од установа по државна работа и дека ако
тој се пожали на нив, тогаш ќе видат тие. Против ова писарите не смеаја ништо да
кажат и еден од нив појде да го повика началникот. Началникот некако необично
чудно ја прими приказната за ограбувањето на шинелот. Наместо да го обрне
вниманието на главната точка на работата, тој почна да го распрашува Акакиј
Акакиевич: а зошто толку доцна се враќал, да не наминувал и да не посетил тој
случајно некоја непристојна куќа, така што Акакиј Акакиевич сосема се засрами и
излезе од него и самиот не знаејќи дали прашањето околу шинелот ќе си го добие
потребниот тек на работите или не. Во текот на целиот ден тој не беше во
канцеларија (единствен случај во неговиот живот). Следниот ден тој се појави сиот
блед и во својата стара риза, која стана уште победна. Приказната за ограбувањето
на шинелот, иако се најдоа и такви чиновници што не ја пропуштиле дури и оваа
можност да се подбијат со Акакиј Акакиевич, сепак многумина ги трогна. Решија
веднаш да дадат прилози за него, но успеаја да соберат сосема незначителна сума,
зашто чиновниците без тоа веќе се беа истрошиле вложувајќи за портретот на
директорот и претплатувајќи се за некоја книга, што им ја предложил началникот на
одделението, кој му бил пријател на авторот,  и така, сумата излезе сосема
безвредна. Некој од нив, воден од сочувство, одлучи да му помогне на Акакиј
Акакиевич барем со добар совет, велејќи му дека тој не би пошол кај реонскиот
началник, зашто може да се случи реонскиот, сакајќи да заслужи пофалба од
претпоставените, и да го пронајде на некој начин шинелот, тогаш шинелот сепак ќе
остане во полицијата, ако тој не им достави законски докази дека шинелот му
припаѓа нему; туку дека е најдобро тој да му се обрати на едно значајно лице, дека
значајното лице, откако ќе испрати писмо и ќе се поврзе со оној со којшто треба,
може да направи работата да тргне поуспешно. И немајќи друго, Акакиј Акакиевич
реши да оди кај значајното лице. Имено каква и во што се состоела положбата на
значајното лице, тоа остана непознато сè до денес. Треба да се знае дека едно

47
значајно лице неодамна станало значајно лице, а пред тоа било безначајно лице.
Впрочем, неговото место и сега не се сметаше за значајно во споредба со други
уште позначајни. Но секогаш може да се најде таков круг на луѓе, за кои
безначајното во очите на другите со самото тоа е веќе значајно. Впрочем, тој се
трудеше да си ја засили значајноста со голем број други средства, имено: го воведе
правилото пониските чиновници да го пресретнуваат уште на скалите, кога тој доаѓа
на работа; никој да не смее директно да влегува кај него, туку сè да тече според
најстрог ред: колешскиот регистратор би му реферирал на губернискиот секретар,
губернискиот секретар – на титуларниот или, пак, како ќе му дојдеше, на некој друг
и, веќе на овој начин, работата да стигне до него. Во светата Русија сè е толку многу
заразено со подражавање, секој го подражава и го копира својот претпоставен. Се
прикажува дури и дека некој си титуларен советник, кога го беа направиле управник
на некоја си одделна неголема канцеларија, веднаш си преградил посебна одаја,
наречувајќи ја „биро“ и поставувајќи покрај врата некакви вратари со црвени јаки,
со ширити, кои се фаќаа за кваката и ја отвораа пред секој што ќе дојдеше, иако тоа
„биро“ одвај да можеше да собере една обична маса за пишување. Однесувањето и
обичаите на значајното лице беа солидни и величествени, но не многу сложени.
Главната основа на неговиот систем беше строгоста. „Строгост, строгост и строгост“,
 велеше тој обично и при последниот збор мошне значајно гледаше во лицето на
оној на којшто му зборуваше. Иако, на пример немало никаква причина за тоа,
бидејќи десетината чиновници што го претставуваа сиот управен механизам на
канцеларијата, и без тоа се наоѓаа во соодветниот страв; кога ќе го здогледаше
оддалеку, чиновникот си ја оставаше работата и застануваше мирно чекајќи додека
претпоставениот не влезе во својата одаја. Неговиот обичен разговор со пониските
беше строг и се состоеше речиси од три реченици: „Како сте смееле? Дали сте
свесен што зборувате? Дали ви е јасно кој е пред вас?“ Меѓутоа, во душата, тој беше
добар човек, добар со другарите, услужлив, но генералскиот чин сосема го извади од
колосек. Кога го доби генералскиот чин, тој некако се збрка, си ја загуби патеката и
воопшто не знаеше како да се однесува. Ако му се случеше да биде со некој рамен
на себе, уште и можеше да мине како човек на место, мошне честит, во многу нешта
дури и доста умен; но штом ќе му се случеше да биде во друштво каде што има некој

48
макар со еден чин понизок од него, тогаш тој стануваше просто за никаде: молчеше,
и неговата положба просто предизвикуваше сожалување, дотолку повеќе што и
самиот чувствуваше дека би можел да си го помине времето неспоредливо поубаво.
Во неговите очи понекогаш се гледаше силна желба да учествува во некој интересен
разговор и круг, но мислата го кочеше: да не биде тоа премногу од негова страна, да
не биде фамилијарно, и да не го намали на овој начин своето значење? И како
последица на ваквите размисли тој остануваше во секогаш истата молчелива
положба, изговарајќи само одвреме-навреме некакви едносложни звуци, и на тој
начин се здоби со титула на најздодевен човек. Токму кај такво значајно лице се јави
нашиот Акакиј Акакиевич, и тоа се јави во најнеблагопријатен момент, сосема
неповолен за себе, иако, впрочем, поволен за значајното лице. Значајното лице
беше во својот кабинет и разговараше многу весело со некој си неодамна
пристигнат стар познајник и другар од детството, со којшто се немал видено неколку
години. Во тој миг му најавија дека дошол некој си ×евларски. Тој отсечно праша:
„Кој?“ Му беше одговорено: „Некој си чиновник“. – „А може да почека, немам време“,
 рече значајниот човек. Потребно е да се каже дека значајниот човек начисто
излажа: имаше време, тој со пријателот веќе одамна се изназборува за сè и сешто и
веќе одамна разговорот го испресекуваа со многу долги молчења, лесно
протресувајќи се еден другего по рамо и додавајќи: „Така ти е тоа, Иване
Абрамович!“ – „Така, значи, Степан Варламович!“ Но и покрај тоа тој му нареди на
чиновникот да почека за да му покаже на пријателот, кој веќе одамна не бил во
служба туку си живеел дома в село, колку време чиновниците чекаат во неговото
претсобје. Најпосле, откако се изнамуабетија, а уште повеќе изнамолчија доволно
време и испопикаа цигарчиња во меките фотелји со навалени потпирки, тој,
најпосле како да се сетил, наеднаш му рече на секретарот што стоеше покрај врата
со документи за извештај: „Па, таму, чинам, чека некој чиновник; кажете му дека
може да влезе“. Кога го виде кроткиот изглед на Акакиј Акакиевич во неговото старо
виц-мундирче, тој наеднаш се сврте накај него и му рече: „Што сакате?“ – со отсечен
и цврст глас, за којшто имаше вежбано намерно во својата соба, сам и пред
огледало, една недела пред да го добие своето сегашно место и генералскиот чин.
Акакиј Акакиевич навреме ја беше почувствувал задолжителната бојазливост, малку

49
се збуни и, како што можеше, колку што му дозволуваше слободата на јазикот,
разјасни, со уште почесто додавање на зборчето „онака“ отколку другипати, дека
шинелот бил сосема нов, и дека сега е ограбен на најнечовечен начин, и дека му се
обраќа нему, за да се заложи на некој начин онака, да му напише на господинот
полициски врховен началник или на некој друг и да го пронајде шинелот. На
генералот, којзнае зошто, ваквото обраќање му се сторило фамилијарно.
 Па што ви е, милостив господине,  и натаму зборуваше отсечно,  зар не го
знаете редот? каде сте влегле? не знаете како се одвиваат работите? За ова би
требало прво да поднесете молба во канцеларијата; таа би стигнала до шефот на
одделението, до началникот на одделението, потоа би била предадена на
секретарот, а секретарот веќе би ми ја доставил мене…
 Но, ваше превосходство,  рече Акакиј Акакиевич, трудејќи се да ја собере сета
неголема грстка на прибраност, каква што воопшто можеше да се најде кај него и
чувствувајќи истовремено дека ужасно се испотил,  јас, ваше превосходство, се
осмелив да ви додевам поради тоа што секретарите онака… не се сигурен народ…
 Што, што, што? – рече значајното лице. – Од каде насобравте ваква смелост?
Од каде ви дојдоа ваквите мисли? Каква дрскост се има раширено меѓу младите луѓе
против началниците и претпоставените!
Значајното лице, се чини, не забележало дека Акакиј Акакиевич веќе навлегол во
педесеттите години. Според тоа, и да може да се нарече млад човек, тогаш тоа би
било само релативно, то ест во однос на оној, кој веќе ја надминал седумдесеттата.
 Дали знаете кому му го велите тоа, дали ви е јасно кој е пред вас? Дали сте
свесен, дали сте свесен за тоа? ве прашувам јас.
Притоа тој тупна со ногата кревајќи го гласот до толку висока нота, што дури и да
бил некој друг на местото на Акакиј Акакиевич, би се исплашил. Акакиј Акакиевич
просто замре, се заниша, се затресе со целото тело и го изневерија нозете: да не
притрчаа веднаш чуварите да го придржат, тој би се плеснал на под; го изнесоа
речиси полумртов. А значајното лице, задоволно од тоа што ефектот го надмина
дури и очекувањето, и сосема занесен од мислата дека неговиот збор може да
предизвика несвестица, крадешкум го погледна пријателот за да дознае на кој начин

50
го гледа тоа, и задоволно виде дека неговиот пријател се наоѓа во најнеодредена
состојба на духот и дека и самиот од своја страна почнува да чувствува страв.
Како се симнал по скалите, како излегол на улицата, Акакиј Акакиевич ништо од
тоа не паметеше. Не си ги чувствуваше ни рацете ни нозете. Во целиот свој живот тој
никогаш не бил вака искаран од генерал, и тоа од туѓ. Одеше низ виулицата, што
свиреше низ улиците, со широко отворена уста, губејќи ги под нозете тротоарите;
ветрот, според петербуршки обичај, дуваше во него од сите четири страни, од сите
попречни улички. Само за еден миг му го заледи грлото и тој стигна до дома веќе
без да може да изговори ниту збор; сиот се поду и легна в постела. Толкава сила
некогаш може да има соодветен прекор! Веќе следниот ден се откри дека има силна
треска. Благодарение на великодушниот придонес на петербуршката клима се разви
болест побргу отколку што можеше да се очекува и кога дојде докторот, откако му го
измери пулсот, не се сети ништо да стори освен да му препише топли облози,
единствено колку болниот да не остане без благотворната помош на медицината; а
меѓутоа, истовремено му најави сигурен крај за ден-денипол. По што ѝ се обрати на
газдарицата и ѝ рече: „А вие, мајчице, немојте да си го губите времето попусто,
веднаш порачајте му сандак од чам, зашто од даб за него ќе биде прескап“. Дали
Акакиј Акакиевич ги слушнал овие за него судбоносни зборови, и ако ги чул, дали
тие оставиле врз него потресен впечаток, дали зажалил тој за својот макотрпен
живот,  ништо од тоа не се знае, зашто тој постојано имаше огница и бладаше.
Непрестајно му се појавуваа слики една од друга почудни: ту го гледаше Петрович и
му порачуваше да му направи шинел со некакви си стапици за крадци, коишто
постојано му се привидуваа под неговиот кревет, и тој постојано ја викаше
газдарицата да го извади крадецот дури и од под јорганот; ту прашуваше зошто
пред него виси неговата стара риза, кога тој си има нов шинел; ту му се чинеше дека
стои пред генералот сослушувајќи го соодветниот прекор, и дека постојано вели:
„Извинете, ваше превосходство!“ – најпосле, дури и пцуеше, изговарајќи најстрашни
зборови, така што старата газдарица дури и се крстеше, зашто никогаш не беше
слушнала од него ништо слично, дотолку повеќе што овие зборови следуваа
непосредно по зборот: „ваше превосходство“. Натаму тој изговараше чисти
бесмислици, така што ништо не можеше да се разбере; можеше да се види само

51
дека непристојните зборови и мисли му се вртеа само околу истиот тој шинел.
Најпосле, кутриот Акакиј Акакиевич испушти душа. Ни собата, ни неговите работи не
беа запечатени, зашто како прво немаше наследници, а како второ беше оставил
многу малку наследство, имено – снопче гускини перца, топ бела државна хартија,
три рала чорапи, две-три копчиња, што се откинале од панталоните, и веќе познатата
за читателот риза. Кому му припаднало сето тоа, Господ знае: за тоа, морам да
признам, не се ни заинтересирал човекот што ја раскажа оваа приказна. Акакиј
Акакиевич беше однесен и погребен. И Петербург остана без Акакиј Акакиевич,
небаре никогаш и да не постоел. Го снема и исчезна суштеството, од никого
незаштитено, никому мило, никому интересно, суштество кое не обрнало внимание
врз себеси дури ни на еден природољубец, кој не пропушта можност да набоде на
игла обична мува и да ја разгледа под мискроскоп; суштество што покорно ги
поднесуваше канцелариските подбиви и кое без каква била особена причина
слегнало во гроб, но кому сепак, иако пред самиот крај на животот, му блеснал
светол гостин во облик на шинел, оживувајќи му го за миг бедниот живот, и врз
коешто исто така неподносливо се струполила несреќата, како што се струполува врз
царевите и врз господарите на светот… Неколку денови по неговата смрт од
департаментот беше испратен во неговиот стан портирот, со наредба веднаш да се
јави на работа: го барал началникот; но портирот морал да се врати со празни раце,
реферирајќи дека повеќе не може да дојде, и на прашањето: „зошто?“ се изразил со
зборовите: „Па онака, тој умрел, закопан е пред четири дена“. На тој начин во
департаментот се дознало за смртта на Акакиј Акакиевич и, следниот ден, на
неговото место веќе седеше нов чиновник, значително повисок по раст и кој буквите
веќе не ги испишуваше со толку исправен ракопис, туку многу понаведнати и покоси.
Но кој би можел и да претпостави дека со ова не е кажано сè за Акакиј
Акакиевич, дека му е судено бурно да проживее неколку дена по својата смрт,
небаре како награда за од никого незабележаниот живот. Но тоа се случи и нашата
бедна приказна неочекувано доби фантастичен крај. Наеднаш низ Петербург се
раширија гласови дека кај Калинкиниот мост и многу подалеку почнал да се
појавува ноќе еден мртовец со изглед на чиновник, кој бара некаков одземен шинел
и кој, со изговор дека му е грабнат шинел, не обрнувајќи внимание ни на чинот ни

52
на звањето, симнувал од рамената секакви шинели: и со крзно од фока и од дабар,
прошиени со вата, бунди од енотово, лисичјо и мечкино крзно  со еден збор,
секаков вид крзна и кожи, какви што само измислиле луѓето да си ја прекријат
својата. Еден чиновник од отсекот со свои очи го видел мртовецот и веднаш
препознал дека тоа е Акакиј Акакиевич; меѓутоа тоа му влеало толкав страв, што тој
почнал да трча со сета сила и не можел добро да го извиди, туку видел само како
овој оддалеку му се заканил со прст. Од сите страни непрестајно стигнуваа жалби
дека грбовите и рамената не само, да речеме на титуларните, туку дури и на
најтајните советници, им биле изложени на сигурна настинка поради ноќното
одземање на шинелите. Во полицијата беше издадена наредба да се фати мртовецот
по секоја цена, жив или мртов, и да биде најжестоко казнет, како пример за другите,
и дури речиси успеаја во тоа. Имено, позорникарот на некојси кварт во
Кирјушкиновото сокаче веќе го беше фатил мртовецот за врат на самото место на
престапот, кога се обидувал да му го симне дебелиот волнен шинел од некој си
музикант во оставка, што во свое време свирел на флејта. Кога го беше зграпчил за
врат, тој со повици ги викнал своите двјца другари, на кои им го препуштил да го
држат, а самиот само за миг си ја беше пикнал раката в чизма за оттаму да си го
извлече кутичето со тутун, и барем малку да си го освежи својот секогаш измрзнат
нос; но тутунот, веројатно, бил од таков вид, каков што не можел да поднесе ни
самиот мртовец. Не стигнал позорникарот, откако со прст ја притиснал својата десна
ноздра, со левата да го повлече половината грстче, кога мртовецот кивнал толку
силно, што наполно им ги испрскал очите на сите тројца. Додека тие ги кренале
лактите да се избришат, од мртовецот не останала ни трага, така што тие дури и не
знаеле дали тој навистина бил во нивните раце. Од тоа време позорникарите добиле
толку голем страв од мртовците, што одбегнувале дури да ги фаќаат и живите, туку
само оддалеку подвикнувале: „Еј, ти, гледај си го својот пат!“ – и мртовецот-
чиновник почнал да се појавува дури и преку Калинкиниот мост, ширејќи голем
страв врз сите плашливи луѓе. Но ние, впрочем, сосема го бевме напуштиле
значајното лице, кое, всушност, одвај да не било причина за фантастичниот правец
на инаку, сосема вистинитата приказна. Пред сè, би било праведно да се каже дека
значајното лице набргу по заминувањето на кутриот, сосема сотрениот од него

53
Акакиј Акакиевич, почувствувало нешто слично на сожалување. Сочувствувањето не
му било туѓо: на неговото срце му биле достапни голем број добри движења, и
покрај тоа што неговиот чин мошне често им попречувал да се пројават. Штом
излегол од кабинетот пријателот што беше допатувал од внатрешноста, дури се
замислил за кутриот Акакиј Акакиевич. И оттогаш речиси секој ден му се јавувал
пред очи бледиот Акакиј Акакиевич, кој не го издржал укорот на претпоставениот.
Помислата на него до таа мера го вознемирувала, што една недела подоцна тој дури
решил да испрати кај него чиновник да види како е и дали може и навистина да му
се помогне; и кога го известиле дека Акакиј Акакиевич ненадејно умрел од треска,
тој речиси се стаписал, чувствувал прекори на совеста, цел ден бил нерасположен.
Со желба макар некако да се забави и да го заборави непријатниот впечаток, тој
пошол на забава кај еден свој пријател, каде што нашол пристојно друштво и, што е
најдобро – таму сите биле речиси од ист чин, така што ама баш ништо не му
пречело. Тоа имало необично влијание врз неговото расположение. Тој широко се
отворил, станал пријатен за разговор, љубезен – со еден збор, ја минал вечерта
многу пријатно. За време вечерата испил едно две чаши шампањско – пијалак како
што е познато, што не влијае лошо во однос на развеселувањето. Шампањското му
наметнало расположение кон разни екстравагантности, а имено: тој решил да не оди
уште дома, туку да намине кај една познаничка, Каролина Ивановна, дама, чинам со
германско потекло, спрема која тој чувствувал апсолутно пријателски односи. Треба
да се спомне дека значајното лице веќе не беше младо, беше добар сопруг,
почитуван татко на семејство. Два сина, од кои едниот веќе работел во канцеларија
и шеснаесетгодишна милолика ќерка со донекаде искривено, но убаво носе, доаѓаа
секој ден да му ја бакнат раката со зборовите: „bonjour, papa“. Неговата сопруга, сè
уште млада жена и дури и доста убава, прво му ја подавала раката за бакнеж, а
потем, откако ќе ја преобрнел на другата страна, таа му ја бакнувала неговата рака.
Но значајното лице, меѓудругото сосема задоволно, од домашните семејни нежности,
сметало дека е пристојно за пријателски односи да има пријателка во другиот дел на
градот. Таа пријателка не беше ни малку поубава и не помлада од неговата жена; но
ги има на светот ваквите енигми и не е наша работа да судиме за нив. И така,
значајното лице се симнало по скалите, седнало во санка и му кажало на кочијашот:

54
„Кај Каролина Ивановна!“,  а самото откако раскошно се завиткало во топлиот
шинел, ја задржало онаа пријатна положба, од каква што не можеш ни да измислиш
подобра за рускиот човек, то ест, кога самиот на ништо не мислиш, а меѓутоа
мислите сами влегуваат во главата, една од друга попријатни, не оставајќи ти дури
ни таков напор да луташ по нив и да ги бараш. Исполнет со задоволство, тој згора-
згора се потсетувал на сите оние весели моменти од поминатата вечер, сите оние
зборови што предизвикале кикот кај неголемиот круг; голем број од нив тој дури и
ги повторувал полугласно и заклучил дека тие се исто толку смешни, како и
претходно, и поради тоа не е чудно што и самиот си се насмевнувал од длабочината
на душата. Меѓутоа, одвреме-навреме бил попречуван од налетот на ветрот, кој
појавен наеднаш којзнае од каде и којзнае од која причина, просто му го всекувал
лицето, потфрлувајќи му снежни парталчиња, поткренувајќи му ја, како едро, јаката
од шинелот или, наеднаш, со неприродна сила нафрлувајќи му ја на глава и
предизвикувајќи му на тој начин непрестајна грижа како да се ослободи од неа.
Наеднаш значајното лице почувствувало дека некој го зграпчил мошне силно за
јаката. Кога се обрнало, тој забележал човек со невисок раст, во стар износен виц-
мундир и ужаснато, го препознало во него Акакиј Акакиевич. Лицето на чиновникот
било бледо како снег и изгледало сосема како на мртовец. Но ужасеноста на
значајното лице ги надминала сите граници кога тоа видело дека устата на
мртовецот се искривила и, откако повеала од неа страшна гробна реа и ги
изговорила зборовите: „А! Тука си, најпосле! Најпосле јас онака, те фатив за јаката!
Ми треба твојов шинел! Не се погрижи за мојот, и уште и ме искара,  а сега дај ми
го твојот! “ Кутрото значајно лице само што не умрело. И покрај тоа што тоа беше
карактерно во канцеларијата и воопшто пред пониските, и само ако го погледнеше
неговиот мажествен изглед и неговата става, секој ќе речеше: „Уф, каков карактер!“
– но тука тоа, слично на голем број други што имаат јуначки изглед, почувствувало
таков страв, што дури не без причина почнало да стравува да не го удри некоја
дамла. Тоа дури самото побрзало да го симне својот шинел од рамената и му
подвикнало на кочијашот со избезумен глас: „Тргни колку што можеш побргу накај
дома!“ Кочијашот, кога го слушнал гласот, каков што обично се употребува во
решавачки моменти и кој дури се придружува со нешто уште поматеријално, ја

55
вовлекол, за секој случај, главата меѓу рамената, шибнал со камшикот и појурил како
стрела. За не повеќе од пет-шест минути значајното лице веќе било пред влезот на
својата куќа. Бледо, испреплашено и без шинел, наместо кај Каролина Ивановна, тоа
си дошло дома, се довлечкало некако до својата соба и ја минало ноќта сосема во
хаос, така што следното утро за време на појадокот ќерката отворено му кажала:
„Денеска си сосема блед, тате“. Но тате молчел и никому не проговорил ниту збор за
она што му се случило, каде бил и каде сакал да појде. Овој настан му оставил силен
впечаток. Тој дури почнал многу поретко да им кажува на потчинетите: „Како смеете,
дали ви е јасно кој е пред вас?“; ако пак и го кажувал, тогаш не пред да сослуша во
што е работата. Но уште понеобично е тоа што оттогаш наполно престанало
појавувањето на чиновникот-мртовец; очигледно, генераловиот шинел сосема му
дошол по мерка; во најмала рака, веќе никаде не можело да се чуе некој некому да
му грабнува шинел. Меѓутоа, голем број активни и грижливи луѓе никако не сакале
да се смират и дошепнувале дека во некои оддалечени делови на градот сè уште се
појавувал мртвиот чиновник. И навистина, еден коломенски позорникар со
сопствени очи видел, како што се разјаснило, зад една куќа привидение; но бидејќи
по својата природа бил слаб, така што еднаш обично повозрасно прасе, откако
излетало од некоја си приватна куќа, го соборило наземи, на громка смеа на
кочијаши што стоеле околу него и од коишто тој побарал по еден грош за тутун
поради ваквиот подбив,  и така, бидејќи бил слаб тој не посмеал да го запре, туку
така си одел по него низ мракот сè додека привидението наеднаш не се свртело и,
застанувајќи, не прашало: „Сакаш нешто?“ – и му покажало таква тупаница, каква
што тешко ќе најдеш меѓу живите. Позорникарот рекол: „Не“,  и истиот миг свртел
назад. Меѓутоа, привидението било многу високо по раст, имало огромни мустаќи и
упатувајќи се по сè изгледа кон Обуховскиот мост, наполно исчезнало во ноќниот
мрак.
Превод од руски: Тања Урошевиќ

56
Антон Павлович Чехов

ШЕГА

Ведро, зимско пладне... Студено е, камен пука, и на Надењка, што ме држи

подрака, и се нафатил сребрен скреж по кадриците на косата и по мовтa над горната
усна. Стоиме на еден висок рид. Од нашите нозе па до самото подножје се спушта
стрмnо долниште, на кое сонцето се огледува како в огледало. До нас има мала
санка, покриена со светло-црвен шајак.
– Да се спуштиме, Надежда Петровна! – ја молам јас. – Само веднаш! Верувајте,
ќе останеме здрави и живи!
Но Надењка се плаши. Целото пространство од нејзините мали галоши па до
крајот на снежниот рид й се чини страшна, неизмерна, длабока пропаст. Штом ќе й
предложам да седнеме во санката, таа ќе погледне надолу, а душата ќе й затрепери
и здивот ќе й запре, а што ли ќе биде ако се реши да летне во пропаста! Таа ќе умре,
ќе полуди!
– Ве молам! – й велам јас. – Не треба да се плашите! Разберете, тоа е само
малодушност, плашливост!
Надењка најпосле попушта и јас по лицето й откривам дека попушта пред
опасноста по животот. Ја наместувам во санката бледа, растреперена, ја прегрнувам
со едната рака и заедно со неа се сурнувам во пропаста.
Санката лета како куршум. Расечениот воздух шиба по лицето, рика, бучи во
ушите, сече, штипе болно и гневно, сака да ни ги откине главите од рамениците. Од
силниот ветер просто не може да се дише. Се чини како самиот ѓавол да нè фатил во
своите канџи, па сега со рикање нè носи во пеколот. Сè околу нас се слева во една
долга линија, што јури и се врти... Еве, уште минутка и ни се чини дека ќе загинеме!
– Јас ве љубам, Надја! – й велам полугласно.
Санката почнува да сe лизга сè потивко и потивко, фучењето на ветрот и на
лизгањето не се веќе толку страшни, здивот веќе не застанува во градите и ние
најпосле сме долу. Надењка е ни жива, ни мртва. Побледела, одвај дише... Й помагам
да стане.

57
 – За ништо на светов нема да се спуштам уште еднаш – вели таа, гледајќи ме со
раширени очи, полни со страв и ужас. – За ништо на светов! За малку ќе умрев!
Малку подоцна таа доаѓа на себеси и веќе со прашање ми се загледува во очите:
јас ли ги кажав овие четири збора, или пак само така й се сторило од виорот на
ветрот сред шума? А јас стојам до неа, пушам и внимателно си ја разгледувам
ракавицата.
Таа ме фаќа подрака и ние долго скитаме по ридот. Се гледа, загатката не ја
остава на мир! Кажани ли беа оние зборови или не? Да или не? Да или не? Тоа е
прашање на самољубието, на честа, на животот, на среќата, многу е важно,
најважното прашање на светот. Надењка нестрпливо, тажно, со прониклив поглед ми
се загледува во лицето, одговара без врска, очекува јас да почнам прв. О, каква игра
има на тоа мило лице, каква игра! Ја гледам, се бори со себеси, како да сака нешто
да каже, за нешто да праша, но не може да најде зборови, неудобно й е, просто
страшно, нешто й ја мати радоста...
– Знаете што? – вели таа, не гледајќи во мене...
– Што? – прашувам јас.
Ајде уште еднаш... да се спуштиме.
Се качуваме по скалилата на ридот. Пак ја местам во санката бледата,
растреперена Надењка, пак летаме во страшната пропаст, пак ветерот фучи и
лизгалките на санката треперат, и пак, кога санката најбрзо и шумно лета, јас велам
полугласно:
– Ве љубам, Надењка!
Кога санката застанува, Надењка фрла поглед на ридот по кој штотуку се
спуштивме, потоа долго ме гледа в лице, се вслушува во мојот глас, рамнодушен и
бестрастен, и целата, буквално целата, таа, па дури и нејзината манжетна и нејзината
качулка, целата нејзина фигура изразува крајна недоумица. А на лицето й пишува:
– Што се случи? Кој ги кажа тие зборови? Тој, или пак само така ми се чу?
Таа неизвесност ја прави неспокојна, нестрплива. Кутрото девојче не одговара на
прашања, се мурти, готово е да заплаче.
– Да се вратиме дома? – прашувам јас.

58
 – Мене... мене ми се допаѓа ова лизгање – вели таа, вцрвувајќи се. – Нема ли да
се спуштиме уште еднаш?
Нејзе й се „допаѓа“ ова лизгање, меѓутоа, додека седнува во санката, како и
порано, таа е бледа, трепери и одвај дише од страв.
Се спуштаме и по третпат, и јас забележувам дека таа ме гледа во лицето и ми ги
следи усните. Но, јас ставам на устата шамиче, кашлам и, кога доаѓаме на средината
од ридот, успевам да прошепотам:
– Јас ве љубам, Надја!
И загатката останува загатка! Надењка молчи, мисли на нешто... Јас ја испраќам
накај дома, таа се труди да оди пополека, ги смалува чекорите и сè очекува дали ќе
й ги кажам оние зборови. А јас гледам како душата й страда и како со сила се
воздржува да не рече:
– Невозможно е ветрот да ги кажал! И јас не сакам ветерот да ги кажал!
Утредента изутрина добивам писменце: „Ако одите денес на лизгање, поминете
да ме земете. Н.“ И оттогаш почнувам да одам на лизгање со Надењка секој ден и,
спуштајќи се со санката надолу, јас секогаш полугласно ги изговарам истите зборови:
– Ве љубам, Надја!
Набргу Надењка привикнува на таа фраза, како на вино или на морфиум. Без неа
веќе не може да живее. Навистина, да леташ по ридот е страшно како и порано, но
сега веќе стравот и опасноста им придаваат особена умилност на зборовите за
љубовта, на зборовите што уште се загатка и уште й ја мачат душата. Сомнителни се
секогаш само двајца: јас и ветерот... Кој од нас двајцата й изјавува љубов таа не
знае, но се чини дека й е сеедно; сеедно е од што пиеш – само да се опиеш.
Еднаш напладне отидов на лизгање сам; измешан со луѓето, забележав како кон
ридот се приближува Надењка и како ме бара со погледот... Потоа плашливо се
искачува по скалилата... Страшно й е да се спушти сама, о, колку е страшно! Таа е
бледа како снег, трепери и оди како на стрелање, но сепак оди, оди решително, без
да се обѕрнува. Очигледно, најпосле решила да види: ќе ги слушне ли оние занесни
слатки зборови и кога јас не сум со неа? Ја гледам како бледа, со усни преплашено
растворени, седнува на санката, ги затвора очите и, проштевајќи се засекогаш од
земјата, тргнува од местото... ,,Шшшш“ – шиштат лизгалките на санката. Не знам дали

59
Надењка ги слуша оние зборови. Гледам само како станува од санката снеможена,
слаба. И по нејзиното лице се гледа дека и самата не знае дали слушнала нешто или
не. Стравот, додека се спуштала надолу, й ја одзел способноста да слуша, да ги
разликува звуците, да сфаќа...
Но, ете, доаѓа пролетниот месец март... Сонцето станува поласкаво. Нашиот
снежен рид потемнува, го губи својот блесок и најпосле снегот се топи.
Престануваме да се лизгаме. Кутрата Надењка нема веќе каде да ги слуша оние
зборови, а нема ни кој да й ги кажува, зашто ветрот не се слуша веќе, а јас се
подготвувам да заминам за Петербург – на подолго време, можеби и засекогаш.
Некако ден или два пред да заминам, седам во самракот во бавчата, а од дворот
каде што живее Надењка бавчата е разделена со висока ограда со железни шилци...
Сè уште е прилично студено, на ѓубриштето уште има снег, дрвјата се мртви, но веќе
се чувствува здивот на пролетта и, подготвувајќи се за починок, гавраните шумно
гракаат: Јас се доближувам до оградата и долго гледам низ една пукнатина. Гледам
како Надењка излегува на тремот и како устремува тажен, чемерен поглед под
небото... Пролетниот ветер й дува право во бледото, замислено лице... Тој ја
потсетува на ветрот што тогаш ни фучеше на ридот, кога таа ги слушаше оние четири
зборови, па лицето й станува жално, жално, а по образот й потекува солза... И
кутрото девојче ги подава обете раце, небаре го моли овој ветар уште еднаш да й ги
донесе тие зборови... И јас, начекувајќи го ветрот, полугласно велам:
– Јас ве љубам, Надја!
Боже, што се случува со Надењка! Таа извикува, целото лице й се смешка и ги
подава рацете во пресрет на ветрот, радосна, среќна, толку убава...
А јас одам да се спакувам.
Тоа беше одамна. Сега Надењка е веќе омажена; по волјата на родителите, или
пак по своја волја, – тоа е сеедно – за секретарот на благородничкиот фонд за
старателство и веќе има три деца. Тоа, како некогаш заедно одевме на лизгање и
како ветерот й ги носеше зборовите: „Јас ве љубам, Надењка“, тоа сè уште не е
заборавено; за спомен во животот...
А мене сега, кога станав повозрасен, веќе не ми е јасно зошто сум ги кажувал тие
зборови, зошто сум се шегувал...

60
О’Хенри13

ПОСЛЕДНИОТ ТРУБАДУР

Сем Галовеј неумоливо го отседла своето пони. Си заминуваше од ранчот Алтито,

на крајот од тримесечната посета. Не можеше да се очекува од еден гостин дека
подолго од тоа ќе ги истрпи кафето од пченица и бисквитите со жолтеникави линии
од сода бикарбона. Ник Наполеон, големиот црнец-готвач, никогаш не се покажа
способен да направи добри бисквити: еднаш, кога Ник готвеше на ранчот Вилоу, Сем
беше присилен да избега од неговата „кујна“, по престој од само шест недели.
Имаше некаков израз на тага на лицето на Сем, продлабочен со каење и
проткаен од трпеливото простување на познајникот кој не можеше да биде разбран.
Но тој многу решително и неумоливо ги свитка коланите, го врза јажето за ловење и
го закачи за седлото, ги врза кабаницата и капутот за задниот дел на седлото, а
кожниот камшик го прицврсти за десниот зглоб. Семејството Меридју (сопствениците
на ранчот Алтито), мажи, жени, деца и слуги, вазали, посетители, вработени, кучиња и
вообичаените посетители, беа групирани во „галеријата“ на куќата на ранчот, сите со
лица преплавени од меланхолија и жал. Исто како што доаѓањето на Сем Галовеј на
некој ранч, камп или куќичка меѓу реките Фрио или Браве дел Норте
предизвикуваше радост, така неговото заминување предизвикуваше тага и мака.
И тогаш, за време на една целосна тишина, прекинувана само од тупкањето на
задната нога на ловџиското куче, кое се бореше со некоја пакосна болва, Сем нежно
и внимателно ја врза својата гитара преку седлото и ја стави над кабаницата и
капутот. Гитарата беше ставена во торба направена од зелена патка, а ако го сфатите
ова значење, веднаш ќе ви текне дека Сем Галовеј беше Последниот од трубадурите.
Секако дека знаете за трубадурите. Енциклопедиите велат дека биле во процут меѓу
единаесеттиот и тринаесеттиот век. Што точно зацутело од нив, не е сосема јасно –
можете да бидете прилично сигурни дека тоа не е некој меч: можеби било гудалото,
или шпагетите замотани околу виљушката, или нечија женска марама. Но, без
разлика – Сем Галовеј беше еден од нив.

13
Псевдоним за Вилијам Сидни Портер (1862–1910), американски писател на кратки раскази.

61
 Сем го преобрази лицето, ставајќи му маска на маченик, додека го
прицврстуваше понито. Но изразот на неговото лице беше ужасно смешен, спореден
со она на неговото пони. Знаете, едно пони многу добро го знае својот јавач и не
беше невообичаено што кафеавите понија на пасиштата и оние во шталите, му се
потсмеваа на Семовото пони затоа што го јаваше свирач на гитара, а не некој весел,
вистински каубој од глава до петици кој пцуе. Ниту еден човек не можеше да биде
херој за неговиот отседлан коњ. Па дури и еден ескалатор во трговските центри,
можеше да биде извинет затоа што сопнал некој трубадур.
О, знам дека и јас сум еден од нив. И ти исто така. Се сеќаваш на приказните, ако
си ги запамтил, на триковите со карти и на оној краток музички фрагмент на пијано
– како одеше? „Ти-тум-те-тум-ти-тум“ – оние арапски, десетминутни песни за забава
што ги пуштате пред да ѝ се јавите на Џејн, вашата богата тетка. Треба да знаете
дека omnae personae in tres partes divisae sunt14. Имено: барони, трубадури и
работници. Бароните не се наклонети кон читање на вакви бесмислици, а
работниците немаат време, па затоа знам дека ти мора да си трубадур и дека ќе
можеш да го разбереш Сем Галовеј. Без разлика дали пееме, глумиме, танцуваме,
пишуваме, раскажуваме или цртаме, ние сме само трубадури. Па затоа, ајде да да се
покажеме како најлоши во тоа.
Понито со лице на Данте Алигиери, водено од притисокот на Семовите колена, го
носеше тој залутан минстрел шеснаесет милји југоисточно. Природата беше во
нејзиното најблагонаклонето расположение. Чекор по чекор нежни, слатки цвеќенца
ја ширеа аромата во нежно забрануваната прерија. Источниот ветер ја ублажуваше
пролетната топлина. Облаците бели како волна, летајќи од Мексиканскиот Залив,
директно ги пресекуваа зраците на априлското сонце. Сем пееше песни додека
јаваше. Под уздата на своето пони имаше сместено неколку зелени гранчиња за да
ги држат понастрана здодевните муви. Крунисано така, четириножното животно со
долга муцка изгледаше уште подантеовски, и, судејќи според неговиот израз, се
чинеше дека мисли на Беатриче.

14
„Сите луѓе се поделени на три дела“, или, поточно, во контекстот „Сите луѓе се поделени во
три групи“ (заб. на прев.).

62
 Сем јаваше право, колку што дозволуваше топографијата, до ранчот за овци на
стариот Елисон. Му изгледаше привлечно да посети еден ранч на овци во тој миг. На
ранчот Алтито имаше премногу луѓе, премногу врева, караници, соперништво,
бунтови. Сем никогаш претходно немаше побарано согласност од стариот Елисон да
престојува на неговиот ранч, но знаеше дека ќе биде добредојден. Самиот трубадур
си е пасош сам за себе, насекаде. Работниците во замокот му го спуштаат мостот, а
Баронот за време на банкетите го сместува од левата страна на масата. Присутните
дами му се смешкаат и аплаудираат на неговите песни и приказни, додека
работниците изнесуваат глави од вепри и бокали вино. Ако на баронот еднаш или
двапати му се спушти главата додека седи на неговиот резбарен стол од даб, тој не
го прави тоа со некаква лоша намера.
Стариот Елисон му посака ласкаво добредојде на трубадурот. Тој често слушаше
пофални зборови за Сем Галовеј од другите сопственици на ранчови кои биле
удостоени со неговите посети, но никогаш не сметаше дека ќе ѝ се укаже таа чест и
на неговата скромна баронија. Велам баронија, бидејќи стариот Елисон беше
последниот од бароните. Секако, г-динот Булвер-Литон15 живееше одамна и не го
познаваше, инаку немаше да му ја додели таа титула на Ворвик. Баронот во својот
живот има должност и функција да обезбедува работа за работниците, а
престојувалиште и засолниште за трубадурите.
Стариот Елисон беше старо, ниско човече, со кратка, жолтеникаво-бела брада и
збрчкано лице од некои дамнешни и минати насмевки. Неговиот ранч се состоеше
од мала двособна куќа опкружена со грмушки, лоцирана во најосамениот дел на
овчарскиот предел. Неговото домаќинство се состоеше од Киова Индијанецот –
неговиот готвач, овците-миленичиња, и полудресираниот којот врзан за оградата.
Имаше 3 000 овци што ги чуваше на два дела од изнајмената земја и на неколку
илјада акри, ниту изнајмени, ниту пак во негова сопственост. Три или четирипати
годишно, некој што го зборуваше неговиот јазик ќе дојаваше до неговата порта и ќе
разменеше неколку смели идеи со него. Тоа беа денови од особена важност16 за

15
Edward George Earle Lytton Bulwer-Lytton, првиот барон Литон (1803–1873). Англиски писател и автор
на романот Последниот барон (заб. на прев.).
16
„Red-letter days“ во оригиналот. Ова е англиски идиом, по потекло од средновековието и означува
денови со посебна важност (празници и други свечени датуми). Објаснувањето го појаснува значењето на
наредната реченица (заб. на прев.).

63
стариот Елисон. Тогаш, со какви светли, врежани и прекрасно декорирани букви
мораше да биде испишан денот кога еден трубадур – трубадур кој, според
енциклопедијата, бил актуелен меѓу единаесеттиот и тринаесеттиот век – застана
пред портите на неговиот баронски замок!
Се вратија насмевките на стариот Елисон и тие ги исполнија неговите брчки, кога
тој го здогледа Сем. Тој побрза од куќата со влечкање и куцање, за да го поздрави
дојденецот.
„Здраво, г-дине Елисон“, весело викна Сем. „Помислив да наминам и накратко да
те видам. Гледам, убаво наврнало на пасиштето. Сигурно ќе има добра трева за
твоите пролетни јагниња.“
„Види, види, види“, рече стариот Елисон. „Многу ми е мило што те гледам Сем.
Никогаш не помислив дека ќе минеш низ неволјите за да дојаваш дури до еден
ваков стар, запустен ранч. Но, бескрајно си добредојден. Живни. Имам вреќа нов
овес во кујната – да донесам за да го нахраниш побратимот?“
„Овес за него?“, праша Сем подбивно. „Не госпои’не! Дебел е како свиња од
тревата. Не е јаван доволно често за да има добра кондиција. Ако немаш ништо
против, јас би го врзал во шталата“.
Сигурен сум дека ниту еднаш во периодот меѓу единаесеттиот и тринаесеттиот
век, барон, трубадур и работник не се споиле толку хармонично како што се случи
тоа со нивните паралели таа вечер, на ранчот на стариот Елисон. Бисквитите на
Киова Индијанецот беа лесни и вкусни, а неговото кафе густо. Простодушна
гостоприемливост и почит сјаеја на исончаното лице на стариот Елисон. Трубадурот
пак си рече дека навистина налетал на мошне пријатно место. Добро зготвениот,
обилен оброк, со домаќин чиишто лесни обиди за забавување се чинеа дека
воодушевуваат многу над границите на неговите напори, и лежерната атмосфера за
којашто жеднееше Семовата душа, се здружија за да му пружат задоволство и
луксузно олеснување на Сем, такво кое ретко кога го наоѓаше на своите тури низ
ранчовите.
По вкусната вечера, Сем ја откопча торбата од зелена патка и ја извлече гитарата.
Но внимавајте, не како начин да се откупи – ниту Сем Галовеј, ниту некој друг од
вистинските трубадури не беа директни наследници на починатиот Томи Такер. Сте

64
читале за него во делата на ценетата, но честопати нејасна Мајка Гуска. Томи Такер
пееше за да добие вечера. Ниту еден вистински трубадур нема да го стори тоа. Тој
првин ќе си вечера, а дури потоа ќе пее за љубов на уметноста.
Семовиот репертоар се состоеше од педесет и пет смешни приказни и околу
триесетина или четириесетина песни. Но, по никоја цена не запираше тука. Тој
можеше да зборува пушејќи дваесет цигари, на која било тема што ќе ја начневте. И
никогаш не се облегнуваше ако можеше да легне, исто како што никогаш не стоеше,
ако знаеше дека може да седне. Подготвен сум да се забавувам со него надолго и
нашироко, бидејќи цртам портрет колку што можат да ми дозволат овој тап молив и
овој изветвен лексикон.
Посакувам да можевте да го видите: тој беше малечок и жилав, тром повеќе
отколку што би ви дозволила фантазијата да замислите. Носеше волнена, синкава
кошула, запетлана напред со бисерно-сива и претерано нагласена врвка, со
неуништлива кафеава облека од патка, со неизбежно високи чизми со мексикански
мамузи и мексиканско сламено сомбреро.
Таа вечер, Сем и стариот Елисон ги изнесоа столчињата покрај грмушките
надвор. Запалија цигари и трубадурот весело засвири на гитарата. Многу од песните
што ги пееше беа чудни, меланхолични, „канцони“ со ниски тонови коишто ги беше
научил од мексиканските овчари и „фармери“. Една од нив, посебно ја восхити и ја
смири душата на осамениот барон. Тоа беше најомилената песна на овчарите, која
почнуваше вака: „Huile, huile, palomita“, која, ако се преведе, би значела „Летај, летај,
мало гулапче“. Сем таа вечер ја испеа неколкупати за стариот Елисон.
Трубадурот остана на ранчот. Тука имаше мир, тишина и почит, какви што
немаше најдено во бучните кампови на кралевите на добитокот. Ниту една публика
на светот немаше да го круниса делото на еден поет, музичар или уметник, со
поголемо обожавање и беспоговорно одобрување од она што му го укажа стариот
Елисон. Ниту една посета од кралска личност, на некој скромен дрводелец или
селанец, немаше да биде прифатена со поголема и поласкава благодарност и
радост.
Сем поминуваше најголем дел од своето време на креветчето заштитено од
платно, во сенката на грмушките. Таму ги моташе своите цигари од кафеава хартија,

65
читаше од здодевната книжевност достапна на ранчот и си додаваше импровизации
на песните од репертоарот кои ги пееше извонредно експертски на гитарата. Како
роб кој му слугува на големиот лорд, Киова Индијанецот му носеше студена вода од
црвениот ќуп што висеше веднаш под колибите од гранки, и храна, кога Сем ќе го
повикаше. Благо го разладуваше западното ветре на преријата. Наутро и навечер
дроздовите се натпреваруваа, но не им претставуваа конкуренција на мелодиите од
неговата лира. Некаква мирислива мирнотија се чинеше дека го исполнува неговиот
свет. Додека стариот Елисон правеше грниња меѓу стадото овци, и додека Киова
Индијанецот ја минуваше пладневната починка на крајот на кујната, под жешкото
сонце, Сем лежеше на креветчето, размислувајќи за тоа во колку среќен свет живее
и колку им е наклонет животот на оние чијашто мисија во животот е да забавуваат и
да поттикнуваат задоволство. Тука имаше храна и место за починка, подобри
отколку што некогаш можел да ги замисли. Имаше и апсолутен имунитет против
грижата, напорите и караниците, како и бескрајна добредојденост од страна на
домаќинот чијашто одушевеност на шеснаесеттото повторување на некоја песна или
приказна, беше иста како првата возбуда при слушањето на нова песна. Постоеше
ли некогаш некој трубадур кој бил третиран како благородник на некое од неговите
талкања? Додека тој се излежуваше, размислувајќи за своите благодати, во дворот
срамежливо потскокнуваа мали кафеави зајачиња; ќе го одминеше јато синкави
еребици со бели шарки на главата, во еден ред, прелетувајќи дваесет јарди; по некој
клукајдрвец во лов на тарантули, ќе скокнеше над оградата и ќе го поздравеше со
мавтање на долгата опашка. На пасиштето големо осумдесет акри, понито со
Дантеовска муцка се гоеше, речиси со насмевка. Трубадурот беше на крајот од
своите талкања.
Стариот Елиот си беше сам свој „наемник“. Тоа значи дека тој самиот си ги
снабдуваше своите стада овци со дрва, вода и прехранбени продукти, производи на
неговиот личен труд, наместо да најмува посебен „наемник“ за тоа. Таков е случајот
со малите ранчови.
Едно утро тој замина кон кампот на Инкарнасион Фелипе де ла Круз и Монте
Пиедрас (еден од неговите овчари) со списокот за неделните прехранбени продукти
на кафеав грав, кафе, брашно и шеќер. Две милји подолу од патеката од стариот

66
Форт Евинг, тој се најде лице в лице со едно ужасно суштество, кое го викаа Кинг
Џејмс,17 качено на застрашувачки бесен коњ од расите растени на Кентаки.
Вистинското име на Кинг Џејмс беше Џејмс Кинг, но луѓето правеа инверзија,
бидејќи се чинеше дека подобро му прилега и затоа што веројатно тоа му годеше на
неговото височество. Кинг Џејмс беше најголемиот говедар помеѓу Аламо плаза во
Сан Антон и салонот на Бил Хопер во Браунсвил. Тој исто така беше најгласниот и
најнавредливиот силеџија, најголемиот фалбаџија и најлошиот човек во југозападен
Тексас. И секогаш му успеваше да се изнафали, а што повеќе врева правеше, толку
поопасен стануваше. Во приказните, мирниот човек со умерени гестови, со светло
сини очи и длабок глас, е оној кој секогаш излегува како најопасен на крајот, но во
вистинскиот живот, а и во оваа приказна, случајот не е баш таков. Ако ми дадете да
изберам помеѓу нападот на крупен силеџија силен на јазик и меѓу нападот на
безопасен странец со сини очи, седнат тивко во некој агол, ќе видите дека нешто ќе
се збидне во аголот секој пат.
Кинг Џејмс, како што имав намера да кажам порано, беше злокобен човек со руса
коса, тежок сто килограми, со лице изгорено од сонцето и розово како октомвриска
јаготка, со два хоризонтални пресеци под рунтавите црвени веѓи наместо очи. Тој
ден тој носеше фланелска кошула со тен боја, ако не се сметаат оние големи
потемнети делови од пот, предизвикани од летното сонце. Тој имаше и некои други
алишта и украси, како што беа кафеавите, гускини панталони пикнати во енормно
големите чизми, црвените шамичиња и револверите, како и една пушка, сместена
преку седлото заедно со кожниот колан со милиони куршуми на него. А сепак, умот
застрануваше од овие додатоци – она што ќе го задржеше вашиот поглед, беа само
оние два мали хоризонтални процепи кои ги имаше наместо очи.
Ова беше оној човек кој стариот Елисон го сретна на патеката. И ако земете
предвид дека баронот имаше шеесет и пет години и тежеше четириесет и девет
килограми и имаше слушнато за Кинг Џејмс, и дека тој (баронот) тежнееше кон „vita
simplex“18, па затоа немаше пушка со себе, а и да ја имаше тој сигурно немаше ни
да ја искористи, тогаш не смеете да го осудите ако ви кажам дека насмевките со

17
Кинг е неговото презиме, но и „Кралот Џејмс“ како име за него е соодветно на контекстот, иако подобро
е да се остави како што е наведено во оригиналот (заб. на прев.).
18
Едноставен, спокоен, мирен живот (заб. на прев.).

67
коишто трубадурот му ги наполни брчките, се избришаа и на истото место повторно
се појавија старите, обични брчки. Тој го заузда понито (без тешкотија) кое одеше
речиси два километри на час и го отпоздрави врховниот монарх.
Кинг Џејмс се изрази со кралска директност. „Ти си онаа досада што чува овци
тука, така?“ рече тој. „Какво право имаш на тоа? Поседуваш некаква земја, или бар
нешто?“
„Имам два дела земени под наем“, благо рече стариот Елисон.
„Како да не“, рече Кинг Џејмс. „Закупот ти истече вчера; имам човек во
земјишниот оддел што ќе го преземе за минута. Ти не контролираш ни една стапка
земја во Тексас. Твоите говедари треба да се изгубат од земјата. Ти истече времето.
Ова е сточарска земја и тука нема место за губитници. Овој дел каде што ти се
овците е мој. Ќе ставам ограда од жица, четириесет на шеесет милји, и ако внатре
налетам на некоја овца откако ќе ја завршам, можеш да ја сметаш за мртва овца. Ти
давам една недела за да го тргнеш стадото. Ако не го направиш тоа до тогаш, ќе
пратам шест луѓе заедно со Винчестерови за да го срамнат со земја целиот плац. И
ако те најдам тука уште еднаш, тоа и ќе си го добиеш“.
Кинг Џејмс ја погали пушката во знак на закана.
Стариот Елисон одјава до кампот на Инкарнасион. Воздивна многупати и брчките
на неговото лице се продлабочија. Муабетите за промената на стариот ред беа
допреле до него и претходно. Крајот на Слободните Пасишта се наближуваше. И
други неволји исто така се струполија на неговите раменици. Неговите стада
наместо да се зголемуваат, полека опаѓаа; цената на волната паѓаше на секое
наредно стрижење на овците. Дури и Бредшо, продавачот во Фрио Сити, во чија
продавница ги купи прехранбените продукти за ранчот, постојано го опоменуваше
да ја плати сметката за последните шест месеци и му се закануваше дека веќе нема
да му дава ништо без пари. Последната голема пропаст, навестена од Кинг Џејмс,
уште дотолку го сруши.
Кога стариот се врати на ранчот на зајдисонце, го најде Сем Галовеј како лежи на
креветчето, налегнат на купче од ќебиња и волнени торби, и како ја штима гитарата.

68
 „Здраво, чичко Бен“, рече трубадурот. „Многу рано се врати оваа вечер. Јас денес
пробам да ја изменам малку мелодијата на Шпанското Фанданго. Еве како оди -
слушај“.
„Тоа е добро, тоа е мошне добро“, рече стариот Елисон, седнувајќи на кујнските
скали и триејќи ги своите бели мустаќи како на Шкотски териер. „Мислам дека си ги
надминал сите музичари и на исток и на запад, до каде што стигнуваат патиштата“.
„Ех, не знам“, рече Сем размислувајќи. „Но секако дека сум добар во некои
аспекти. Се чини дека можам да се справам со сите пет најдобри, ако не и со секој
од нив. А зошто изгледаш некако исцрпено чичко Бен? Да не не се чувствуваш добро
вечерва?“
„Малку сум изморен, тоа е сè Сем. А ако ти не се измори од свирење, ајде да ја
слушнеме онаа мексиканска песна што почнува со ‘Huile, huile, palomita’. Изгледа
дека таа песна секогаш ме смирува и ме теши после долго јавање, или ако нешто ме
мачи“.
„‘Seguramente’19 господине“, рече Сем. „Ќе свирам колку што сакаш. И пред да
заборавам да ти кажам, мислам дека ќе сакаш да го искараш Бредшо за последните
шунки што ни ги прати. Малку се јаки на вкус“.
Човекот стар шеесет и пет години, кој живее на ранчот со овци, навтасан од
серија несреќи, не може успешно и во продолжение да се преправа. Уште повеќе,
трубадурот ја имаа таа способност да ја забележи несреќата на другите околу него –
бидејќи ја бранува неговата сопствена смиреност. Па така, Сем наредниот ден
повторно го праша стариот човек за неговата тага и отсутност. A тогаш, стариот
Елисон му го раскажа настанот со Кинг Џејмс и неговите закани и наредби, што
вродија со таа негова бледа меланхолија и чувство на уништеност. Трубадурот
внимателно ги ислуша неговите зборови. Имаше слушнато многу нешта за Кинг
Џејмс.
На третиот ден од седумте дадени од сопственикот на земјата, стариот Елисон се
одвезе со запрежната кола до Фрио Сити за да набави некои од најпотребните
продукти за ранчот. Бредшо беше строг, но не и неумолив. Тој ја подели нарачката

19
Секако (заб. на прев.).

69
на стариот на два дела, и му дозволи да се извлече уште овојпат. Еден од
производите беше новата, свежа шунка наменета за трубадурот.
На пет милји од Фрио Сити, на својот пат до дома, стариот го сретна Кинг Џејмс
кој јаваше накај град. Неговото височество секогаш изгледаше опасно и
заканувачки, но денес неговите хоризонтални процепи наместо очи, изгледаа малку
пошироко од вообичаено.
„Добар ден“, грубо рече кралот. „Сакав да те видам. Вчера од еден познаник од
Сенди, чув дека ти доаѓаш од Џексон, Мисисипи. Ме интересира дали е тоа така.“
„Роден сум таму“, одговори стариот Елисон, „и израснав таму до мојата дваесет и
прва година“.
„Овој човек ми кажа“, продолжи Кинг Џејмс, „дека мисли оти ти си бил поврзан со
семејството Ривс од Џексон. Во право ли е?“
„Тетка Керолин Ривс“, рече стариот човек, „ми беше полусестра“.
„Таа ми беше тетка“, рече Кинг Џејмс. „Избегав од дома на мои шеснаесет. А сега,
да се навратиме на неколку нешта за кои зборевме пред неколку дена. Мене ме
нарекуваат лош човек, но само делумно се во право. Има доволно место на моето
пасиште и за твоето стадо овци и за нивниот пораст за долго време. Тетка Керолин
порано ми правеше колачиња во форма на овчички и ги печеше за мене. Чувај си ги
овците таму каде што се и искористи онолку простор колку што ти треба. Како стоиш
со финансиите?“
Стариот достоинствено ја изложи својата мака до детали, искрено и со благо
воздржување.
„Таа порано кришум ми носеше екстра храна и ми ја ставаше во училишната
торбичка – ти зборувам за тетка Керолајн“, рече Кинг Џејмс. „Ќе одам до Фрио Сити
денес, и ќе дојавам утре до твојот ранч. Ќе подигнам 2000 долари од банката и ќе ти
ги донесам. Ќе му кажам на Бредшо дека може да ти даде на кредит сè што ти треба.
Сигурно си ја чул старата поговорка дома, дека семејството Ривс од Џексон, и Кинг,
секогаш се држеле цврсто едни со други. Епа, јас сум Кинг, а секогаш налетувам на
некој Ривс. Затоа, почекај ме утре до зајдисонце, и не грижи се за ништо. Не би се
зачудил ако оваа суша ја уништи младата трева.“

70
 Стариот Елисон се врати назад среќен. Уште еднаш насмевката му ги исполни
брчките. Сосема непредвидливо, како резултат на магијата на сродството и
добрината кои лежат некаде во срцата на сите, сите негови маки исчезнаа.
Кога стигна до ранчот, забележа дека Сем Галовеј не е таму. Неговата гитара
лежеше закачена на една грмушка, стенкајќи како што тивкото ветре дуваше низ
нејзините жици.
Киова Индијанецот се обиде да објасни.
„Сем, тој фати пони“, рече тој, „и рече ќе одјава до Фрио Сити. Зошто, тој не кажа.
Рече врати навечер. Можеби така. Тоа е сè“.
Кога излегоа првите ѕвезди, трубадурот се врати назад. Го заврза своето пони и
отиде во куќата, ѕвечкајќи воинствено со мамузите.
Стариот Елисон седеше на масата во кујната, пиејќи кафе пред вечерата.
Изгледаше задоволен.
„Здраво, Сем“, рече. „Баш ми е мило што те гледам пак. Навистина не знам како
ми успеваше да се снаоѓам сам на ранчов, пред да се појавиш ти и малку да ја
развеселиш атмосферата. Сигурно си се моткал со некое од девојчињата од Фрио
Сити, штом толку доцна се враќаш“.
Кога стариот Елисон повторно го погледна Семовото лице, забележа дека
минстрелот се променил.
И додека Сем го откопчуваше револверот од половината, што му го остави
стариот кога одеше до град, ние можеме да запреме и да забележиме дека секаде и
секогаш кога трубадурот ја остава гитарата и го зема оружјето наместо неа, сигурно
ќе следи некоја неволја. Не треба да се плашиме од вештиот бодеж на Атос, ниту од
извонредните вештини на Арамис, ниту од железната тупаница на Портос, туку од
Гасконскиот бес – од дивиот и нескротлив напад на трубадурот – од мечот на
Д’Артањан.
„Го сторив тоа“, рече Сем. „Отидов до Фрио Сити со таа цел. Не можев да му
дозволам така да си поигрува со тебе, чичко Бен. Го најдов во Самерс салонот и
веднаш знаев што треба да направам. Му кажав неколку нешта што никој друг не ги
чу. Тој прво посегна по пиштолот – дванаесетина луѓе го видоа тоа – но јас прв го

71
имав откочено чкрапалото. Трипати пукав – директно во градите. Една чинија може
да ги покрие сите три. Но тој веќе нема да ти пречи“.
„Зборуваш – за – Кинг – Џејмс – ли?“, праша стариот додека си тураше од
кафето.
„Секако. И потоа ме изнесоа пред државниот судија. Сведоците виделе дека тој
прв посегнал по пиштолот. Добро, сепак ми одредија кауција од 300 долари, но
четири или пет момчиња кои беа присутни на местото на настанот, дојдоа и тука, и
потпишаа. Тој повеќе нема да ти пречи, чичко Бен. Требаше да видиш колку близу
беа дупките од куршумите. Кога некој толку многу свири гитара како мене, сигурно
прстот му е подмачкан за да може лесно да го повлече чкрапалото, нели чичко Бен?“
Наеднаш настана кратка тишина во куќата, нарушена единствено од чрчорењето
на срнешкиот стек што го печеше Киова Индијанецот.
„Сем“, рече стариот Елисон, минувајќи треперливо со прстите по белите мустаќи,
„ќе сакаш ли да ја земеш гитарата и да ја отсвириш онаа ‘Huile, huile, palomita’,
еднаш или двапати? Се чини дека секогаш влијае некако смирувачки и утешувачки
за еден изморен човек“.
Нема што повеќе да се каже од тоа, освен дека насловот на приказната е
погрешен. Можеби требаше да се вика „Последниот барон“. Никогаш нема да дојде
крајот на трубадурите. Понекогаш навистина изгледа дека ѕвечкањето на нивните
гитари ќе ја потисне вревата на тапите удари од чеканите на сите работници во
светот.
Превод од англиски: Кристина Димовска

72
Луиџи Пирандело

СВЕТЛИНАТА ОД СПРОТИВНИОТ ДОМ

Oва се случи една недела навечер, кога по долга прошетка, се врати дома.
Тулио Бути ја зеде собата под наем пред околу два месеца. Неговата стопанка,
госпоѓата Нини, добра, старовремска баба, и ќерка ѝ, веќе окапана девесница, немаа
можност да се сретнат со него. Ката ден излегуваше уште в зори, а се враќаше во
малите саати. Знаеја само дека работи во едно министерство, дека е адвокат и –
толку. По ништо не можеше да се заклучи дека некој живее во неговото тесно,
скромно наместено сопче. Се чинеше дека Бути намерно сака во таа просторија да
се чувствува отуѓен како во некаква хотелска соба. Навистина, во комодата ја
нареди долната облека, во орманот обеси неколку костуми, но на ѕидовите не закачи
слики ниту пак стави кутија, книга, фотографија на некој дел од мебелот. На масата
никогаш не заборави искината обвивка, на столчето oблека, јака, врска, ништо што
би било знак дека во таа соба се чувствува како дома.
Госпоѓите Нини, мајката и ќерката, се плашеа дека нема да се задржи долго кај
нив. А одвај го издадоа сопчето. Мнозина доаѓаа да го видат, ама никој не сакаше да
го земе под наем. Навистина, тоа не беше ниту многу удобно, ниту сончево, само со
едно прозорче кое гледаше накај некое тесно, пусто сокаче, каде што никогаш не се
пробиваа ниту воздух ниту светлина, бидејќи беше затскриено од зградата што се
наоѓаше отспротива.
Мајката и ќерката сакаа на својот, толку посакуван потстанар, со грижа и
внимание да му ја надоместат неудобноста на сопчето. Додека очекуваа да се
појави, смислуваа какo сè можат да му угодат: „Ќе му понудиме ова, ќе му речеме
она“, велеа, а особено таа, Клотилдина, ќерката, се токмеше, но без некоја задна
намера, да му се најде, да му излезе во пресрет. Арно ама, како да го опкружат со
внимание ако постојано им се крие?
Само еднаш ако го начекаа, можеби веднаш ќе сфатеа дека залудно страхуваат.
Ова сопче, задушливо, мрачно, затскриено од соседната зграда, токму одговараше на
расположението на потстанарот.

73
 Тулио Бути секогаш сам одеше по улиците, дури и без оние двајца неразделни
другари на најголемите осаменици: цигарата и бастунот. Кога ќе го видеше човек
како шета со рацете в џеб, со кренати раменици, смуртен, со паларијата
наклапушена на чело, ќе си помислеше дека човеков е страшно огорчен на животот.
В канцеларија збор не изустуваше со своите колеги, кои не можеа да решат дали
да го наречат „Був“ или „Мечок“.
Никој не можеше да се пофали дека го видел како навечер влегува в кафеана,
арно ама затоа мнозина го гледаа како бега од преполните шеталишта и потонува во
сенката на долгите, прави и осамени улици по горните квартови на градот и како се
оддалечува од ѕидот и ги заобиколува круговите светлина што паѓаат од уличните
светилки врз тротоарот.
Ниту едно несакано движење, ниту најмала гримаса на лицето, ниту еден
единствен знак на очите или усните кои би ги оддале мислите што го измачуваа, или
пак тешкото страдање во кое се беше затворил. Бигорот што му го беа оставиле овие
мисли и ова страдање можеше да се насети по зграгорениот, вџасен поглед на
неговите светли, продорни очи, по бледото, испиено лице, по предвреме побелената
разбушавена брада.
Со никого не се допишуваше. Не читаше весници. Никогаш не застануваше, ниту
се обѕрнуваше за да види што се случило на улицата, без оглед колку многу тоа го
привлекуваше вниманието на другите луѓе, а ако понекогаш одненадеж го фатеше
пороен дожд, си го продолжуваше патот со рамномерен чекор небаре грее сонце.
Беше неизвесно што сака да постигне со ваквото однесување во животот. Можеби и
самиот не го знаеше тоа. Ете така: едноставно живуркаше... Можеби дури и не
знаеше дека може да се живее поинаку или дека, ако се живее поинаку, помалку би
се чувствувала тежината на чемреењето и тагата.
Немаше детство, никогаш не беше млад. Страшните кавги, плод на грубоста и
самовластието на татко му, на кои од најрана возраст присуствуваше во
родителскиот дом, во душата му го имаа сотрено секој никулец на животот.
Кога мајка му, измачена од суровоста на својот маж, пред време умре,
семејството им се растури. Сестра му отиде во манастир, а брат му побегна во

74
Америка. Откако и самиот избега од дома и почна да води скитнички живот, со
натчовечки напори некако исплива и си го најде местото во општеството.
Сега веќе не знаеше што е тоа страдање. Се чинеше дека страда, но во него
болката беше мртва. Се чинеше дека постојано е потонат во мисли, но не беше така.
Тој веќе воопшто и не размислуваше. Неговиот дух беше скаменет од некакво глуво
чмаење, од кое чувствуваше одвај мала горчина во грлото. Кога навечер шеташе по
пустите улици, ги броеше светилките и тоа беше сè, или си ја гледаше својата сенка,
го слушаше тупотот на своите чекори, се задржуваше пред парковите, вилите и ги
гледаше чемпресите, затворени во себе и молчаливи, каков што беше и тој,
чемпресите помрачни и од самата ноќ.
Таа недела, уморен од шетањето по улицата Апија Антика, реши да се врати дома,
прекршувајќи го обичајот. Сè уште беше рано за вечера. Реши да причека во сопчето
да се стемни и да дојде време за вечера.
Госпоѓите Нини, мајката и ќерката, пријатно се изненадија. Клотилдина дури и
заплеска со рацете од задоволство. Внимателно се подготви еднаш да му се најде и,
кога сега ѝ се укажа можност за тоа, се прашуваше како да му угоди? Мајката и
ќерката почнаа да се договараат, кога одеднаш Клотилдина удри со ногата во подот,
се тресна по челото. Ох, Господе, па му треба светлина! Треба да му се однесе ламба
во собата, и тоа онаа убавата, порцеланската со насликан афион и со топка од
матирано стакло, намерно тргната настрана за него. Клотилдина ја запали, па
внимателно тропна на вратата од потстанарот. Толку трепереше од возбуда што
топката се тресеше, удираше во стакленото шише и можеше да се потпали.
– Слободно? Сакате ли светилка?
– Не, благодарам, – одговори Бути однатре – сега ќе излезам.
Девесницата ја искриви устата, го ничкоса погледот, небаре ја гледа потстанарот,
па продолжи:
– Земете ја ламбава. За да не седите во темнина.
Меѓутоа, Бути повтори грубо:
– Благодарам, не ми треба.

75
 Седеше на малиот диван зад масата и занесено ѕуреше во сенката што постепено
се згуснуваше во сопчето, додека во прозорците лека-полека згаснуваше последниот
отсјај на самракот.
Колку време седеше така неподвижен, со оџагарени очи, без мисли, не
забележувајќи дека веќе го обвила темнината?
Одеднаш прогледа.
Вчудовиден, се обѕрна околу себе. Да. Сопчето одеднаш го облеа светлина, го
преплави блага и придушена светлина, слична на таинствен здив.
Што е ова? Што се случи?
Ах, да. Светлината од спротивниот дом. Во соседната зграда запалија светло:
здивот на еден туѓ живот проструи низ Бутиевото сопче за да ги растера мракот,
празнината, пустелијата на неговото постоење.
Извесно време светлината ја набљудуваше како нешто чудесно. Ужасен грч му го
стегна грлото кога забележа како тој благ и миловиден зрак се распосла врз
постелата, по ѕидот, по неговите бледи раце, отпуштени на столчето. Додека така му
се стегаше грлото, се сети на мачното детство, на мајка си. И му се стори небаре
светлината од некоја далечна зора навлегува во ноќта на неговиот дух.
Стана, се приближи до прозорецот и кришум погледна таму, ѕирна накај домот
отспротива, во прозорецот од кој се распостилаше светлината.
Виде семејство собрано околу трпезата: трите деца и таткото веќе беа седнати,
мајката сè уште стоеше и ги послужуваше, обидувајќи се – како што можеше да
открие според нејзините движења – да ја задоволи нетрпеливоста на двете постари
деца коишто мавтаа со лажиците и се врткаа на столчињата. Третото дете си го
кривеше вратот, го развртуваше русото главче: сетики премногу цврсто му ја беа
врзале крпата околу гушата. Арно ама, ако мамичка му даде чорба побрзо, тоа веќе
нема да му пречи. Види, види колку лакомо си ја срка својата чорба! Цела лажица
пикна в уста. А татко му се смее низ пареата што се крева од неговата чинија. Тогаш
седнува и мајката, и тоа токму отспротива. Тулио Бути инстинктивно сакаше да се
повлече кога виде дека таа, седнувајќи, погледна накај прозорецот, но помисли дека
не би можела да го види оти беше во темнина и остана крај прозорецот да
присуствува на вечерата од ова семејство, заборавајќи на својата.

76
 Оттогаш секоја приквечерина, по излегувањето од канцеларијата, наместо да
тргне во вообичаената, самотничка прошетка, се упатуваше право дома. Секоја
вечер чекаше мракот во неговото сопче да го растера светлината од спротивниот
дом и стоеше зад прозорецот како питач, страсно насладувајќи се со онаа мала и
драга блискост, со онаа семејна топлина во која уживаа други, во која уживаше и тој,
како дете, за време на ретките мирни вечери во нивната куќа, кога мама... мајка му...
како оваа овде...
И заплакуваше.
Да. За тоа чудо беше заслужна светлината од спротивниот дом. Глувото чмаење
во кое со години тонеше неговиот дух, го растера оваа блага светлина.
Тулио Бути и не помислуваше што сè ќе претпоставуваат неговата стопанка и
ќерка ѝ кога ќе забележат дека тој секоја вечер седи вака во мракот.
Уште двапати Клотилдина му понуди светилка, но залудно. Тогаш сака ли да му
запали барем свеќа? Не, не сака ни свеќа. Да не е болен? – Клотилдина се осмели
да го праша нежно од врата, кога по вторпат дотрча со ламбата. Тој ѝ одговори:
– Не, добро ми е вака.
Најпосле... боже прости... Клотилдина ѕирна низ клучалката. Целата вџасена, во
сопчето на потстанарот и таа ја забележа притулената светлина од спротивниот дом:
то ест токму од станот на Машиеви, и го виде него, потстанарот, како стои крај
прозорецот и гледа во станот на Машиеви.
Клотилдина, сета возбудена, се стрча кај мајка си да ѝ го соопшти своето големо
откритие.
– Се вљубил во Маргерита! Во Маргерита Маши! Се вљубил!
По неколку вечери, кога Тулио Бути како и обично гледаше во прозорецот на
Машиеви, се вангелоса кога виде како во собата отспротива, каде што семејството
обично вечераше, но овојпат без таткото, влегуваат госпоѓите Нини, неговата
стопанка и ќерка ѝ и како таму ги пречекуваат како стари пријателки.
Тулио Бути се сепна и се оддалечи од прозорецот, збунет, задишан.
Мајката и трите деца погледнаа во неговиот прозорец. Оние двете таму без
сомнение зборуваа нешто за него.

77
 Што ќе се случи сега? Можеби сè е веќе готово! Утревечер мајката или мажот ѝ,
знаејќи дека во сопчето отспротива стои тој и ги следи во мракот, ќе ги затворат
капаците и така во неговата соба веќе нема да навлегува светлината што му вдахна
живот, светлината во којашто наивно уживаше, којашто беше неговата единствена
радост.
Меѓутоа, не беше така.
Истата таа вечер, кога се угаси светлината и кога Бути потона во мрак, причека
малку семејството да си легне, внимателно го отвори прозорецот за да влезе свеж
воздух и виде дека прозорецот отспротива сè уште беше отворен и дека малку
подоцна (во темнината целиот се тресеше од возбуда) на тој прозорец се налакти
жената, можеби од љубопитност да го види оној за кој ѝ зборуваа мајката и ќерката
Нини.
Овие две повеќекатници коишто со своите прозорци се гледаа очи в очи, го
стеснуваа видикот, така што не можеше да се види ниту светла рига од небото горе,
ниту црна рига од земјата на влезот во градината, оградена со железна решетка таму
долу. Меѓу овие две зданија никогаш се немаше пробиено ниту зрак сонце, ниту зрак
месечина.
Значи, жената излезе на прозорецот само за да го види него и сигурно затоа што
беше забележала дека и тој е на својот затемнет прозорец.
Во мракот одвај можеа да ги забележат своите лица. Но, тој веќе одамна знаеше
дека таа е убава, му беше позната привлечноста на нејзините движења, трептежот на
црните очи, насмевката на румените усни.
Па сепак, овојпат, го губеше здивот и речиси неиздржливо трепереше, сиот
вознемирен, од изненаденост и збунетост. Му беше многу тешко. Мораше да ги
прибере сите сили за да не се повлече прв и да исчека првин таа да си оди.
Сонот за спокојство, за љубов, за мила и драга блискост што си го создаде за ова
семејство и во кој и самиот уживаше, ќе се распрсне ако жената, крадешкум, во
темнината е излезена на прозорецот поради еден странец. А странецот беше тој.
Пред да се повлече од прозорецот, пред да ги затвори капаците, таа прошепоти:
– Добра ноќ!

78
 Што ли изнаприкажале за него двете жени кои го примија под својот покрив, да
поттикнат толкава љубопитност кај оваа жена за него? Колку необичен, силен
впечаток оставил кај неа неговиот таинствен, затворен живот, кога ја искористи
првата шанса да ги напушти своите деца и побрза кај него да му прави друштво!
Иако и човекот и жената избегнуваа да им се сретнат погледите и самите пред
себе се преправаа дека без некоја определена намера стојат крај прозорецот, и
двајцата, така налактени еден спроти друг, трепереа од некое непознато
исчекување, исплашени од убавината со која зрачеше оваа средба во мракот.
Кога доцна во ноќта Бути ги затвори капаците, беше убеден дека таа и утре
вечер, откако ќе го угаси светлото, ќе излезе на прозорецoт заради него. И така
беше.
Оттогаш Тулио Бути во сопчето веќе не чекаше да се запали светлото во
спротивниот дом. Напротив, нетрпеливо очекуваше тоа да се угаси.
Љубовната страст, незнајна дотогаш, диво пламна во срцето на овој човек кој со
години беше надвор од животот, па и оваа жена jа оттргна од домот и jа понесе како
водовртеж.
Истиот ден кога Бути се исели од сопчето на госпоѓата Нини, како гром од ведро
небо луѓето ги погоди веста дека госпоѓата од третиот кат на соседната зграда,
госпоѓата Маши, ги напуштила мажот и трите деца.
И така остана празно сопчето во коешто околу четири месеци живееше
господинот Бути. Неколку недели беше замрачена собата отспротива, каде што
семејството навечер обично се собираше на вечера.
А потоа пак се запали светлото над тажната трпеза на која еден татко, зашеметен
од болка, ги набљудуваше вомјазените лица на трите деца коишто не се осмелуваа
да погледнат накај вратата низ која мајката влегуваше секоја вечер, носејќи чинија
што испарува.
Одново запаленото светло над тажната трпеза тогаш повторно го осветли
празното сопче отспротива, но некако сенишно.
Дали Тулио Бути и неговата љубовница се беа сетиле на него по
неколкумесечното свирепо лудување?

79
 Една вечер госпоѓите Нини, препалени, пред својата врата го видоа изобличен
својот некогашен чуден потстанар. Што бара? Сопчето, сопчето, ако не е издадено!
Не, не за себе, не за да живее во него! Би сакал само навечер да наминува,
крадешкум, на по еден час, или на еден миг! Ах, нека се смилуваат, нека се сожалат
на таа кутра мајка којашто пекаше оддалеку, крадешкум, да ги гледа своите дечиња!
Ќе бидат многу претпазливи, ако треба, ќе се преправат. Секоја вечер ќе начекуваат
миг кога нема да има никој по скалите, ќе платат двојно, тројно, само за тој еден миг.
Не. Госпоѓите Нини не сакаа да се согласат. Па сепак, додека да ја издадат
собата, понекогаш би дозволиле... арно ама, нека кршат глава, само никој да не
дознае! Понекогаш...
Другиот ден вечерта човекот и жената се мушнаа како двајца арамии. Без здив
влегоа во мрачното сопче и чекаа, чекаа да се запали светлото во спротивниот дом.
Оттогаш мораа да живеат од таа светлина, од светлината што допираше
отспротива. Еве ја светлината!
Во првиот миг Тулио Бути не можеше да ја поднесе. А жената, липајќи, почна
жедно да го пие сјајниот зрак, јурна накај прозорецот и силно ја затна устата со
шамичето. Нејзините деца... нејзините деца... нејзините деца се таму... ене ги... крај
масата.
Бути притрча да ја придржи и обајцата останаа тука, вкочанети, смраморени,
кришум да набљудуваат.

80
Џемс Џојс

ИВЛИН

Седеше на прозорецот и ја гледаше вечерта како полека ја освојува улицата. Ја

беше навалила главата на завесите, а во ноздрите го чувствуваше мирисот од
правлив крепон. Беше уморна.
Поминаа неколкумина. Помина и човекот кој се враќаше дома на крајот од
улицата; му го чу тапкањето од чекорите по бетонскиот плочник, а потоа чкрипежот
во згурата од патеката пред новите црвени куќи. Некогаш тука беше полјанка на
којашто, секоја вечер, си играа деца. Потоа некој човек од Белфаст ја купи
полјанката и таму направи куќи – не како нивните мрачни куќички, туку куќи од
светли тули со сјајни покриви. На таа полјанка, порано, заедно си играа децата од
улицата – Девиневци, Вотеровци, Дановци, малиот Кеог Куциот, таа со своите браќа
и сестри. Само Ернест никогаш не заигра: тој беше голем. Татко ѝ честопати ги
бркаше од полјанката со трнова прачка: но обично малиот Кеог беше на стража и
штом ќе го здогледаше викаше на сет глас. Сепак, вака или онака, беа среќни. Дури и
татко ѝ, во тоа време, не беше толку лош; а и мајка ѝ беше жива. Ова беше многу
одамна; сега таа и нејзините браќа и сестри се возрасни луѓе; мајка ѝ мртва. И Тизи
Дан е мртов, а Ботеровци се вратија во Англија. Ништо не е вечно. Дојде време и таа,
како и сите, да го напушти својот дом.
Дом! Се загледа низ одајата, со погледот помина по сите познати предмети од
кои еднаш неделно со години го бришеше правот, чудејќи се како можело пак да се
нафати толку многу. Можеби никогаш веќе нема да ги види овие мили предмети, од
кои ни на сон не помислуваше дека еднаш ќе се раздели. А сепак, сиве овие години
не успеа да го дознае името на свештеникот чијашто пожолтена фотографија висеше
на ѕидот над расипаниот хармониум крај бојосаната слика со ветувањата дадени на
благословената Маргарет Марија Алакок. Тој бил школски другар на татко ѝ. Секогаш
кога ќе ја покажеше фотографијата на некој посетител, татко ѝ рамнодушно ќе
речеше:
– ’Тој сега е во Мелбурн.’

81
 Таа се согласи да замине, да го напушти својот дом. Дали ова беше паметно? Се
обиде да го расветли прашањето од сите страни. Дома, во секој случај, имаше
покрив над главата и храна; беше опкружена со луѓе што цел живот ги познаваше.
Се разбира, мораше да ’рмба, и дома и на работа. Којзнае што ќе речат за неа во
дуќанот кога ќе разберат дека побегнала со маж? Можеби ќе речат дека е луда и ќе
го пополнат нејзиното место преку оглас. Г-ѓица Гаван ќе биде среќна. Отсекогаш ѝ
го имаше пикот, особено пред муштериите.
– ’Г-ѓице Хил, не гледате дека чекаат госпоѓиве?’
– ’Живнете, г-ѓице Хил, побрзо, ве молам!’
– Нема да се скине од плачење затоа што си оди од дуќанот.
– Но во новиот дом, во далечната, непозната земја, нема да биде вака. Таму ќе
биде мажена – таа, Ивлин. Таму ќе ја почитуваат. Нема да постапуваат со неа како
што постапуваа со мајка ѝ. Дури и сега, иако ја имаше поминато деветнаесеттата,
понекогаш се плашеше од грубоста на татко ѝ. Знаеше дека токму од тоа го доби
срцебиењето. Дури беа мали, тој никогаш не ја тепаше како што ги тепаше Хари и
Ернест само затоа што беше девојче; но подоцна почна да ѝ се заканува и да ѝ
кажува што сè може да ја снајде само да не е обѕирот спрема покојната мајка. А сега
немаше кој да ја брани. Ернест умре а Хари, којшто работеше како фрескосликар,
постојано беше на пат. Згора на сè, редовните задевања за пари во саботите
навечер, почнаа да ја исцрпуваат од мерата надвор. Таа секогаш ја даваше целата
плата – седум шилинзи – Хари праќаше колку што можеше, но вистинска уметност
беше да се искамчи нешто од таткото. Тој ѝ велеше дека ги троши парите без ум,
дека е глупава, дека не ги дава тешко спечалените пари за да ги расфрла по улица, и
уште триста други глупости, зашто обично, саботите навечер беше тежок немтур.
Најпосле, сепак ќе ѝ ги дадеше парите, терајќи ја да смисли што ќе јадат утредента
за ручек. Тогаш мораше да излезе од дома. Имаше тешка задача да ја држи куќата
во ред, да им го бере гајлето на двете оставени дечиња, навреме да јадат и редовно
да одат на училиште. Имаше многу обврски, тежок живот, но сега, кога требаше да го
напушти, не ѝ изгледаше толку одвратен.
– Со Френк беше на прагот од еден друг живот. Френк беше многу пријатен,
мажествен, отворен. Требаше заедно да заминат со ноќниот брод, да се земат и да

82
живеат во Буенос Аирес, каде што веќе ги чекаше неговата куќа. Како сега се сеќава
на мигот кога првпат го виде; живееше во една куќа на главната улица во која таа
често наминуваше. Како вчера да беше. Стоеше на врата, каскетот накривен, а
разбушавената коса му паѓаше на поцрнетото лице. Потоа се запознаа. Секоја вечер
ја чекаше пред дуќанот и ја испраќаше до дома. Ја однесе да ја гледаат Младата
Чехинка, а таа се почувствува горда седната до него во првиот ред од театарот. Тој
многу сакаше музика и често потпевнуваше за време на претставата. Луѓето знаеја
дека има нешто меѓу нив и секогаш кога тој ќе запееше за момата вљубена во
морнар, таа се чувствуваше пријатно збунета. Тој нагалено ја викаше Попенс.
Најпрвин беше многу возбудена што има момче, а потоа и го засака. Тој ѝ кажуваше
приказни за далечни земји. Како мал, за плата од само една фунта месечно, се
нашол на палубата од еден брод на линиската пловидба Алан што пловел за Канада.
Ѝ ги нареди имињата на бродовите со кои пловел и различните работи што ги вршел
на нив. Како морнар минал низ Магелановиот Проток, а ѝ кажуваше и приказни за
страшните Патагонци. Најпосле ѝ рече дека пуштил корени во Буенос Аирес и дека
дошол во стариот крај на одмор. Се разбира, татко ѝ дозна за врската и ѝ забрани да
се гледа со него.
– ’Знам какви се морнарите’, рече.
Еден ден тој се скара со Френк и оттогаш мораше да се гледа со саканиот само
скришум.
На улицата се сноќуваше. Почна да се губи белината од двете писма во нејзиниот
скут. Едното беше за Хари; другото за татко ѝ. Најмногу го сакаше Ернест, но и Хари
ѝ беше при срце. Забележа дека во последно време татко ѝ нагло старее. Ќе му
недостига. Понекогаш знаеше да биде многу фин. Неодамна, кога цел ден лежеше
болна в постела, ѝ прочита една приказна за сеништето од долот, и ѝ испече
лепчиња на пирустија. Другпат, дури уште беше жива мајка им, сите заедно отидоа
на излет на ридот Хаут. Добро помни кога татко ѝ ѝ ја стави на глава мајчината капа,
само за да ги развесели децата.
– Времето си врвеше, но таа сè уште седеше крај прозорецот со главата
навалена на завесата и го вдишуваше мирисот од прашлив крепон. Долу, од крајот
на улицата, се зачу звук од улични оргули; го знаеше напевот. Чудно што засвиреа

83
токму таа ноќ и ја потсетија на заветот што ѝ го даде на мајка си, заветот дека ќе ја
крепи куќата дури може. Се сети на последните часови од мајчиниот живот; лежеше
во задушливата темна соба на другиот крај од ходникот, а однадвор се слушна
меланхоличниот италијански напев. На свирачот му дадоа шест пени и му рекоа да
си оди. Се сети како татко ѝ се довлечка назад во собата од болната и рече:
– ’Италијански гадови! Баш сега најдоа!’
И размислуваше за тажниот привид на мајчиниот живот што удри свој печат врз
сето нејзино суштество – живот на постојано одрекување завршен во лудило. Се
стресе кога пак го слушна гласот од мајка си како без прекин повторува со
налудничава упорност:
– ’Дереваун Сераун! Дереваун Сераун!’
– Наеднаш скокна под налетот на ненадеен страв. Да се бега! Френк ќе ја
прифати. Ќе ѝ даде живот, можеби и љубов. А таа сака да живее. Зошто да е
несреќна? И таа има право на среќа. Френк ќе ја гушне, ќе ја прегрне. Ќе ја спаси.

Стоеше сред живата толпа на пристаништето кај Норт Вол. Тој ја држеше за рака,
а таа беше свесна дека нејзе ѝ зборува, ѝ говори, ѝ глаголи за патот што им
претстои.
Пристаништето вриеше од војници со кафеави ковчези. Низ широката врата од
приодот со стреа за миг ја виде црната маса на бродот прикотвен во пристанот со
осветлени пенџерчиња. Ништо не му одговори. Сети дека образите ѝ се бледи и
студени, па во тешка достага му се молеше на Бога да ја упати, да ѝ каже што е
должна да стори. Бродот испушти долг, тажен пискот во маглата; ако замине, утре ќе
биде на море со Франк тргнати кон Буенос Аирес. Имаа резервирано билети. Може
ли сега да се премисли, по сè што тој стори за неа? Од силниот напор сети мачнина,
сепак продолжи со усните да ја шепоти тивката молитва, но полна со жар.
Во срцето ѝ биеја камбани. Сети како тој ја зграпчува за рaка:
’Ајде!’
Сите води на светот навалија на нејзиното срце. Тој ја туркаше во нив: ја давеше.
Со обете раце таа се фати за железната ограда.

84
 ’Ајде!’
Не. Не. Не. Не можеше. Со рацете улаво се чипчеше за железото. Од сред водјето
списка од болка!
’Ивлин! Иви!’
Тој јурна отаде оградата и ја викна да го следи. Му викаа да не стои, но тој
упорно ја викаше. Таа, како беспомошно живинче, без да трепне, само го заврти
бледото лице кон него. Во празниот поглед немаше ниту љубов, ниту збогување, ниту
знак дека некого познава.
(Превод Драги Михајловски)

85
Франц Кафка

СЕЛСКИ ЛЕКАР
Посветено на татко ми

Бев во голема невола: ми претстоеше итно патување; еден тешко болен ме

очекуваше во село оддалечено десет милји; силна снежна меќава го исполнуваше
просторот меѓу мене и него; имав кола, лесна со големи тркала, токму онаква каква
што е потребна за нашите патишта; завиткан во бундата, со ковчежето со
инструментите в рака, веќе стоев во дворот, подготвен за пат; но коњот, коњот го
немаше. Мојот коњ пцовиса претходната ноќ од преголемите напрегања по оваа
ледена зима; мојата слугинка трчаше по селото за да позајми коњ; но беше
безнадежно, го знаев тоа, и сè повеќе завеан со снегот, станувајќи сè повкочанет,
стоев така бесцелно. На портата се појави слугинката, сама, и мавташе со фенерот;
па се разбира, од кого сега можеше да позајми коњ за едно такво патување?
Преминав по дворот уште еднаш, не најдов никакво решение, расеан и измачен со
ногата удрив во трошната врата од свињарникот кој веќе неколку години не сме го
употребувале. Вратата се отвори и се заниша на ментежињата, отворајќи се и
затворајќи се. Ме облеа топлина и мирис на коњ. Внатре на јаже се нишаше еден
мрачен шталски фенер. Еден човек, стутулен во ниската штала, го покажуваше
своето отворено лице со сини очи. „Да ги впрегнам ли?“ запраша, ползејќи
четириношки. Не знаев што да кажам, само се наведнав да видам што уште има во
шталата. Слугинката стоеше крај мене. „Човек и не знае што сè има во сопствената
куќа“, рече девојката и двајцата се насмеавме.
„Еј брате, еј сестро!“ извика коњушарот, а два коња, со големи и силни бутини,
се туркаа еден од друг, притискајќи ги нозете кон телото, ги веднеа убаво
обликуваните глави како камили, па единствено со силата со којашто ги свиткуваа
своите трупови тие се протнуваа низ отворот од вратата, што целосно го
исполнуваа. Но веднаш потоа застанаа исправено, долгоноги, додека од телото им
избиваше густа пареа. „Помогни му“, реков, и послушната девојка побрза да ги
додаде уздите. Но само што му се приближи, слугата ја фати и го удри своето од
нејзиното лице. Таа крикна и побегна кај мене; во образот на девојката црвено се
беа втиснале два реда заби. „Животно!“ извикав бесно, „сакаш ли да те удрам со

86
камшикот?“, но веднаш се сетив дека е туѓинец, дека не знам од каде е, и дека
доброволно ми помага, кога сите други ме оставија на цедило. А тој, како да ми ги
чита мислите, не ми замерува што му се заканувам, туку само уште еднаш се сврти
кон мене, занимавајќи се и натаму со коњите. „Качете се“, рече потоа, и навистина:
сè е подготвено. Со ваква убава запрежна кола, тоа веднаш го забележав, никогаш
досега се немам возено и така весело влегов во колата. „Но јас ќе бидам
кочијашот, затоа што ти не го знаеш патот“, велам. „Секако“, вели тој, „јас и така не
доаѓам со вас, ќе останам кај Роза“. „Не!“ викна Роза и побегна во куќата водена од
точното претчувство за неизбежноста на својата судбина; го слушам ѕвечкањето на
синџирчето со коешто таа ја заклучува вратата; слушам како штракна бравата; ја
гледам како уште во ходникот, а потоа јурејќи и низ останатите соби, ги гаси сите
светилки за да не ја пронајде никој. „Ти доаѓаш со мене“, му реков на слугата, „или
ќе се откажам од патувањето, без разлика колку е важно. Не ми паѓа на ум возбата
да ти ја платам со девојката“. „Само жестоко!“ вели слугата, плеснува со рацето;
колата тргнува напред како дрво носено од водна струја, сè уште слушам како
вратите во мојата куќа се разбиваат и се распрскуваат под налетот на слугата, а
потоа очите и ушите ми се исполнуваат со брмчење кое навлегува во сите мои
сетила подеднакво. Но и тоа трае само за миг, всушност, како непосредно пред
мојата порта да се отвора дворот на мојот болен пациент, веќе стигнав таму;
коњите стојат мирно; снегот престана да паѓа, околу мене месечевата светлина;
родителите на болниот итаат низ куќата; сестра му по нив; речиси ме креваат од
колата; од нивните збркани зборови не можам ништо да разберам; во собата на
болниот воздухот одвај може да се дише. Од запуштеното огниште излегува чад; ќе
го отворам прозорецот ширум; но првин сакам да го видам болниот. Слаб, без
треска, ни ладен, ни топол, со празни очи, без кошула, се поткрева младичот од под
јорганот, ме гушка, ми шепнува на уво: „Докторе, пушти ме да умрам“. Разгледувам
наоколу; никој не го слушна тоа; родителите стојат безмалу наведнати нанапред и
го очекуваат мојот суд; сестрата донела стол за мојата чанта. Ја отворам и барам
меѓу моите инструменти; младичот, сепак, ја подава раката, посегајќи кон мене за
да ме потсети на моето ветување; ја дофаќам пинцетата, ја посматрам на
светлината од свеќата и повторно ја враќам на нејзиното место. „Секако“, мислам

87
богохулејќи, „во такви случаи боговите помагаат, испраќаат коњ кој го нема,
поради итноста додаваат уште еден, па уште и те даруваат со коњушар.“
– „Дури тогаш повторно се сетив на Роза; што да правам, како да ја спасам,
како да ја оттргнам од тој коњушар, кога сум десет милји оддалечен од неа, со
нескротливи коњи пред мојата кола? Со тие коњи кои сега некако ги олабавија
ремените; кои ни сам не знам како, однадвор ги отворија прозорците, и без да ги
збуни крикот на семејството, ги провлекуваат главите секој низ по еден прозорец,
па така мирно го посматраат болниот. „Веднаш ќе се вратам назад“, помислувам,
небаре коњите ме повикуваат да тргнеме, но сепак ѝ дозволувам на сестрата, која
мисли дека сум зашеметен од топлината, да ми ја слече бундата. Ставаат пред мене
чаша рум, стариот ме тапка по рамото, предавањето на тоа богатство ја оправдува
интимноста присутна овде. Ја вртам главата, во ограничениот мисловен свет на
овој старец би ме обзела мачнина; само поради тоа го одбивам пијалакот. Мајката
стои крај постелата и ме мами да дојдам; ја послушувам и, додека еден од коњите
на сет глас ’ржи кон таванот, ја потпирам главата на градите на младичот кому му
минуваат морници под допирот на мојата влажна брада. Се потврдува тоа што веќе
го знам: младичот е здрав, само има слаба циркулација; грижливата мајка го
препила со црно кафе, но младичот е здрав, и најдобро би било со еден удар да го
истераат од кревет. Јас не сум од оние кои го поправаат светот и го оставам
младичот да лежи. Мене ме назначи околијата и јас ги извршувам своите
должности до крај, па дури и претерувам во заложбите. Иако сум слабо платен,
сепак сум дарежлив кон сиромашните и подготвен сум да помогнам. Само уште
треба да се грижам за Роза, па нека е и младичот во право, па и јас нека умрам.
Што правам овде во оваа бесконечна зима! Коњот ми пцовиса, а во селото нема
никој кој би ми го позајмил својот. Колата морам да ја извлечам од свињарникот; и
доколку случајно нема коњи, ќе мора свињи да ја влечат мојата кола. Тоа е така.
Му кимнувам на семејството. Неговите членови ништо не знаат за тоа, а и кога би
знаеле, не би верувале. Не е тешко да се пишуваат рецепти, но во сè друго да се
разбираш со луѓето, тоа е навистина тешко. Па ете, овде значи, мојата посета е
завршена, повторно без потреба ме намачија; на тоа се навикнав; со помош на
мојот ноќен ѕвонец ме мачи целата околија, но овојпат морав да ја жртвувам и

88
Роза, таа убава девојка, која години и години живее во мојата куќа, а јас не сум ја
ни забележал, – ова е веќе преголема жртва и јас морам да ја соберам сета своја
досетливост за да пронајдам некакви остроумни објаснувања за да не го нападнам
ова семејство, кое дури ни со најдобра волја не може да ми ја врати Роза. Но,
додека ја затворам чантата и мавтам да ми ја донесат бундата, а сето семејство се
збрало, таткото, подмириснувајќи ја чашата рум што ја држи в рака, а мајката
најверојатно разочарана – па што, всушност, очекуваат овие луѓе од мене? – сета
облеана во солзи си ги гризе усните, а сестрата мавта со шамичето натопено со
многу крв, јас сум некако подготвен, под извесни околности, да признаам дека
младичот, можеби, е сепак болен.
Одам кај него, а тој ми се насмевнува, како да му носам, на пример, највкусна
супа – ах, сега ’ржат и двата коња; изгледа таа бучава настапила по некоја виша
наредба за да го олесни овој преглед – и сега констатирам: да, младичот е болен.
На неговата десна страна, близу до колковите, се отворила голема рана широка
како дланка. Розова, со многу нијанси, во длабочината темна, а по рабовите
станувајќи сè посветла, нежно зрнеста, со нерамномерно засирена крв, отворена
како надземен рудник. Така е оддалеку. Одблизу се покажува уште една тешкотија.
Кој може тоа да го погледне, а притоа тивко да не застенка? Црви, дебели и долги
како мојот мал прст, розови од сопствената крв, а згора на тоа уште и испрскани со
крв, со бели главчиња и многу ножиња, припиени во внатрешноста на раната, како
да сакаат да се измолкнат. Кутар младичу, тебе ти нема спас. Ја пронајдов твојата
голема рана; тој цвет на колкот ќе те уништи. Семејството е среќно, гледа дека
нешто правам; сестрата тоа ѝ го вели на мајката, мајката на таткото, таткото на
некои гости кои на прсти, балансирајќи со испружени раце, влегуваат низ
отворената врата осветлена од месечината. „Сакаш ли да ме спасиш?“, јачејќи
шепоти младичот, целиот заслепен од животот во неговата рана. Такви се луѓето од
мојот крај. Секогаш од лекарот го бараат невозможното. Старите ја загубија верата;
свештеникот седи дома и ги расчеткува одеждите едноподруго; а лекарот треба сè
успешно да врши со својата нежна хируршка рака. Но, како што милувате: јас не ви
се нудев; ако вие ме потрошите во свети цели, ќе ви го допуштам тоа, јас, стариот
селски лекар, кому што му ја грабнаа слугинката! И тие доаѓаат, членовите на

89
семејството и селските старешини, и ме соблекуваат; училиштен собир, што го
предводи учител, стои пред куќата и пее некоја мелодија со прост текст.
„Соблечете го, па ќе лекува, ако не го излекува, убијте го! Тој е само лекар, само
лекар.“
Тогаш ме расоблекоа и тивко ги посматрам луѓето, заривајќи ги прсите во
брадата и наведнувајќи ја главата. Сосема сум прибран и најсилен од сите, а тоа и
останувам, и покрај сè тоа ништо не ми користи, бидејќи сега ме фаќаат за глава и
за нозе и ме носат в постела. Ме положуваат крај ѕидот, од онаа страна каде што е
раната. Потоа сите излегуваат од одајата и ја затвораат вратата; пеењето стивнува;
облаците излегуваат пред месечината; топла е постелината околу мене; коњските
глави се нишаат страшно во прозорските отвори. „Знаеш“, слушам како некој ми
шепоти в уво, „јас имам сосема малку доверба во тебе. Па и тебе однекаде те
оттргнале, не доаѓаш на сопствените нозе. Наместо да ми помогнеш, ми го
стеснуваш местото на смртната постела. Со задоволство би ти ги ископал очите.“
„Во право си“, велам, „тоа е вистинска срамота. Но јас сум лекар. Што да правам?
Верувај ми, не ми е ни мене лесно.“ „Треба ли да се задоволам со ова
оправдување? Ах, изгледа морам. Секогаш е така: морам со нешто да се задоволам.
На овој свет сум дошол со убава рана; тоа ми е целата опрема.“ „Млад пријателу“,
реков, „еве во што е твојот недостаток: немаш никаков увид во работите. Јас, кој
веќе сум бил по сите болнички соби, овде и насекаде, јас ти велам: твојата рана не
е толку тешка. Таа настанала со помош на два удари со секира под остар агол.
Многу луѓе го пружаат својот колк и одвај ја слушаат секирата во шумата, а камоли
како им се приближува.“ „Навистина е така, или ме мамиш сред трескава?“
„Навистина е така, понеси го таму, преку другата страна, чесниот лекарски збор.“ И
тој го понесе и се стиши. Меѓутоа, сега дојде часот да мислам на своето спасување.
Коњите сè уште верно стоеја на своите места. Не ми требаше многу време за да ја
грабнам облеката, бундата и чантата; не сакав да потрошам премногу време на
облекување; ако коњите побрзаат како на патот за ваму, ќе скокнам, така да се
каже, од оваа постела во својата. Едниот коњ послушно се повлекува од
прозорецот; го фрлив пакетот во колата; бундата одлета премногу далеку и само со
едниот ракав се закачи на некоја кука. Па може и така. Скокнав на коњот.

90
Ремените лабаво се влечеа поземи, коњите речиси и не беа меѓусебно врзани,
колата тропотеше зад нив, а како последна по снегот се влечеше бундата. „Ајде
напред, брзо!“ реков, но не можеше брзо; полека, како стари луѓе ја поминувавме
снежната пустелија; долго по нас одекнуваше нова, но погрешна детска песна:
„Веселете се, о пациенти, лекарот е со вас во постелата!“
Вака никогаш нема да стигнам дома; мојата успешна лекарска практика е
уништена; мојот наследник ме ограбува, но бескорисно, затоа што не може да ме
замени; во мојата куќа беснее одвратниот коњушар; Роза е негова жртва; не сакам
тоа ни да си го замислам. Разголен, изложен на мразот на оваа најнесреќна епоха,
со овоземска кола и вонземски коњи, јас, старец, лутам наоколу. Бундата ми виси
зад колата и не можам да ја дофатам. А никој од тој подвижен џган пациенти ни со
прст да мрдне. Измамен сум! Измамен! Ако еднаш одговориш на лажното ѕвонење
на ноќниот ѕвон – никогаш веќе работите не се поправаат.
Превод од германски: Зорица Николовска

91
Рјуносуке Акутагава

ТУТУНОТ И ВРАГОТ

Отсекогаш тутунот не растел во Јапонија. А пишаните споменици не се

согласуваат во поглед на датумот на неговото пренесување во оваа земја. Некои
велат дека тоа било во периодот Кеичо (1596–1615), а некои во периодот Тембун
(1532–1555). Меѓутоа, изгледа дека тоа растение почнало широко да се одгледува
околу десеттата година од Кеичо. А во периодот Бунроку (1592–1596) навиката на
пушењето била толку распространета, што во тоа време настанал и овој пасквил:
Работи без дејство
На мажите е законот против пушењето, Законот против ковањето лажни пари,
Царскиот глас самотен и гаталецот Гентаку.
На прашањето кој го пренел тутунот, секој историчар ќе одговори дека тоа е
заслуга на Португалците или на Шпанците. Но, тоа не е единствениот одговор.
Постои уште еден во вид на предание. Според него, тутунот овде го донел од некаде
лично врагот. А врагот во Јапонија го довел некој католички калуѓер, можеби свети
Ксавиер.
Не е исклучено дека католичките верници поради ова ќе ме прогласат за
клеветник на нивните калуѓери. Но, барем мене, она што го реков ми изгледа
веројатно. Бидејќи е сосем природно со богот на „јужните варвари“ преку морето да
ни дојде и нивниот враг, односно со добрите работи што се внесуваат од Запад да
дојдат и лоши. Сепак, не тврдам дека навистина врагот им го пренел тутунот на
моите сонародници. Навистина, во една книга на Анатол Франс се спомнува дека
врагот искушавал некој свештеник со мирисот на резедата. Затоа и не смееме
веднаш да ги отфрлиме како лага гласовите дека тој го пренел тутунот во Јапонија.
Дури и ако не се точни, тие во извесна смисла можат да бидат неверојатно близу до
вистината. Со таа мисла и решив ова предание да го пренесам на хартија.
Во единаесеттата година од Тембун, врагот, преправен во еден брат од
дружината на свети Ксавиер, доплови преку широкото море во Јапонија. Тој можеше
да се преправи во тој брат од простата причина што вистинскиот брат по некој
случај останал во Амакава во моментот кога „црниот брод“ со духовничката дружина
испловил на морската шир. Тогаш врагот, кој дотогаш, закачен со опашката за

92
катарката, висеше со главата надолу и, невидлив, гледаше што се случува на бродот,
веднаш го зеде ликот на тој човек. Тоа воопшто не му беше тешко со оглед на тоа
што тој беше стручњакот кој, обраќајќи му се на доктор Фауст, знаеше да се
претвори во витез со црвена наметка. Но кога стигна во Јапонија, забележа дека
работите не стојат онака како што ги прикажал Марко Поло во своите Патувања.
Пред сè, од Патувањата се добива впечаток дека целата земја е покриена со злато, а
тој никаде не можеше да види ништо слично. Но тоа му даваше можност да ги
искушава луѓето на тој начин што со нокотот ќе црта крстови и ќе ги претвора во
злато. Исто така, се зборувало дека Јапонците знаат како да ги воскреснуваат
мртвите со помош на бисери, но и тоа, изгледа, беше една од измислиците на Марко
Поло. Во тој случај, тој ќе им плука во бунарите и сите ќе ги зарази со чума и сите
тие во претсмртното стенкање ќе заборават на рајот.
Сепак, го вознемири едно нешто. Бидејќи Ксавиер тукушто беше стигнал во
Јапонија и бидејќи требаше долго да проповеда пред да успее некого да преобрати
во христијанската вера, засега немаше ниеден верник што тој би можел да го
искушува. Иако беше нечестив дури до врвовите на клепките, ова доста го збуни. Не
знаеше како да ја скуси здодевната безработност. Откако добро размисли, тој
најпосле реши да се занимава со градинарство, бидејќи од своето заминување од
Запад во вдлабнатината на својата ушна школка носеше разновидни семиња. Со таа
идеја искрено се согласи и самиот свети Ксавиер, кој претпостави дека овој член на
неговата дружина сака да го воведе во Јапонија одгледувањето на западните
лековити билки. Врагот веднаш зеде на заем една дурија и една казма и, не
штедејќи ја својата сила, почна да обработува едно парче земја крај еден пат.
Тоа беше во првите денови на пролетта и преку слелеаните испарувања од
далечниот храм допираше дремливиотзвук на камбаните. Беше неверојатно нежен и
не му ги пронижуваше ушите како пробивното биење од црквите на кое беше
навикнат на Запад. Но ќе влезете во најобична заблуда ако помислите дека таа
спокојна атмосфера влијаеше врз врагот како смирување. Од звукот на камбаните
од далечината тој се стуши повеќе отколку да ги чуеше камбаните од катедралата
свети Павле и продолжи да копа уште побесно. Зашто кога тука, на топлото сонце, ги
слушна галежните тонови, срцето почна да му омекнува. Му се стори дека со иста

93
леснина може да прави добро како и зло. Што значи дека целото негово патување
преку морето за да ги искушува Јапонците би можело да излезе попусто.
Единствената причина што врагот, кој толку ја мразеше работата што сестрата на
Иван еднаш добро го искара затоа што нема плуски на дланките, се согласи и
понатаму да ѝ аргатува на дуријата, лежеше во неговото очајничко решение да го
истера моралниот дремеж што се закануваше да го надвие. Неколку дена потоа
врагот ја заврши работата и го посеа семето од увото во браздата.
Следните месеци семето пушти ’ркулци и израсна во високи растенија, а кон
крајот на летото широките зелени лисја сосем ја скрија земјата. Но, името на оваа
култура никој не го знаеше. Дури на прашањето од свети Ксавиер, врагот само се
усмевна, не удостојувајќи го со одговор. Во меѓувреме, растението донесе
светлопупурен цвет во форма на инка. Се чинеше дека врагот се радува сразмерно
со маката што ја имаше околу обработувањето и секојдневно, по утринската и
вечерната богослужба, ја посетуваше нивата. Еден ден (свети Ксавиер беше отиден
да проповеда во внатрешноста) тука помина трговец со добиток, терајќи пред себе
една жолта крава. Зад оградата, во нивата што беше преполна со пурпурни цветови,
еден јужносвештенички фустан, под шапка со широка периферија, со брзи движења
отстрануваше црви од лисјата. Цветовите изгледаа толку чудно што трговецот
неволно запре, ја симна својата шапка во форма на печурка и учтиво праша:
– Пресветли, кажете какво е ова растение?
Братот се сврте.
– Ова? – праша.
– Да.
– Жалам, но тоа не можам никому да му го кажам.
– О, сигурно ви забранил отец Ксавиер?
– Не.
– Па, тогаш би можеле да ми го доверите тоа, бидејќи јас неодамна ги слушав
проповедите на отец Ксавиер и станав еден од вашите верници, како што можете да
видите.
Трговецот со добиток гордо покажа на градите. И навистина, на вратот му висеше
бакарно крвче, блештукајќи на сонцето. Тогаш, веројатно збунет, братот направи

94
гримаса и го сведна погледот, но веднаш потоа, посрдечно отколку дотогаш и со тон
по кој не можеше да се види дали се шегува или не, рече:
– Сепак, не можам. Бидејќи со законот на нашата земја е забрането да се открива
тоа. Најдобро ќе биде самиот да погодите. Јапонците се мудри луѓе и вие сигурно ќе
погодите. А ако погодите, ќе ви ги дадат сите растенија од оваа нива.
Трговецот со добиток веројатно помисли дека братот се шегува со него. Со
насмевка на лицето, коешто му беше обгорено од сонцето, тој силно затресе со
главата.
– Ништо не ми текнува. Да ме обесите, сега не би можел да погодам.
– О, не морате денес. Ви давам три дни за размислување. Во меѓувреме, можете
слободно да се посоветувате со некој. Ако погодите, ќе ви го подарам сето ова.
Згора на тоа, ќе ви дадам и неколку шишиња добро вино, или ќе ви подарам слика
од небесниот рај.
Трговецот со добиток како да беше изненаден од сериозноста со која зборуваше
братот.
– А ако не погодам?
Зафрлајќи ја шапката на тилот, братот одмавна со раката и се насмеа. Таа смеа
звучеше како смеа на гавран, толку крескаше што трговецот малку се тргна.
– Ако не погодите, јас ќе земам нешто ваше. Тоа е коцка. Без оглед на тоа дали
ќе погодите или не.
Гласот пак му стана пријателски.
– Добро, – рече трговецот. – Ќе ви дадам сè што ќе посакате.
– Сè што ќе посакам? Дури и оваа крава?
– Само ако ви одговара, веднаш ќе ви ја дадам.
Насмевнувајќи се, трговецот ја потупка жолтата крава по челото. Изгледаше дека
зборовите на добродушниот брат ги зеде како шега.
– А за вратка, ако погодам, многу ќе ви бидам благодарен за овие расцутени
растенија.
– Добро. добро. Тогаш спогодбата важи, нели?
– Важи. Се колнам во името на господа Исуса Христа.

95
 Кога го слушна тоа, братот затрепка со своите ситни очиња и задоволно зафучи
два-три пати. Потоа си ја поткладе левата рака над колкот и, зафрлајќи се малку
наназад, со десната рака го допре пурпурниот цвет.
– Па, вака. Ако не погодите, јас ќе ве земам вас, вашето тело и вашата душа.
Потоа со раката опиша широк круг и си ја симна шапката... Менувајќи ја бојата,
трговецот со добиток ја испушти шапката од рака. Светлите бои на цветовите и на
лисјата наеднаш се притулија. Дури и кравата, како да се исплаши од нешто, ги
наведна роговите и замука подмолно како земјотрес.
– Ако некој ми вети нешто, тогаш мора да го исполни тоа ветување. Вие се
заколнавте во името на некој што јас не го спомнувам. Не заборавајте. Имате три
дни. До видување.

Зборувајќи така со мазен тон на човек кој насамарил некого, врагот мошне
учтиво се поклони пред трговецот.

Трговецот со добиток се покаја што толку лесно падна во стапицата на врагот.

Ако не преземе ништо, телото и душата ќе му се печат на вечниот пламен. Воопшто
нема да му помогне тоа што ја остави својата поранешна вера и се покрсти. А
бидејќи се заколна во името на господа Исуса Христа, не можеше да го прекрши
ветувањето. Да беше тука свети Ксавиер, се разбира дека ќе можеше да се стори
нешто, но, за несреќа, тој сè уште беше на пат... Во текот на трите следни денови, за
кое време не можеше ни око да затвори, се обидуваше да смисли нешто што ќе го
надмудри врагот. Но единствениот начин да успее беше да го узнае името на
растението. Само, кој ќе го знае тоа име ако не го знае ни свети Ксавиер? Најпосле,
последната ноќ, трговецот со добиток, пак со својата жолта крава, се прикраде до
куќата во која живееше братот. Изгледаше дека братот веќе си легнал; ниеден
прозорец не беше осветлен. Месечината светеше, но ноќта беше исполнета со
магличавост. Пред таа тивка глетка, трговецот со добиток за малку што не се откажа
од својата намера, посакувајќи што поскоро да се врати дома. На самата помисла
дека сега во таа куќа се наоѓа демон со козји рогови и дека, можеби, сонува за
пеколот, тој ја загуби сета собрана храброст. Но, кога пред своето духовно око виде

96
како се збогува со своето тело и со душата, сфати дека не смее ни да офка ни да се
предаде. И така трговецот со добиток, довикувајќи ја на помош девицата Марија,
храбро ја спроведе својата замисла, иако таа воопшто не беше грандиозна. Требаше
само да го симне јажето од вратот на жолтата крава што ја тераше, да ја фрасне
неколкупати со сета сила по сапите и да ја втера со трчаница во заградената нива.
Кравата, скокајќи од болка, ја урна оградата и влета во нивата. Неколкупати налета и
на куќата. Тупотот на нејзините копита и нејзиното мукање ја распараа магличавоста
и страшно одекнаа во целата околина. Тогаш некој ги отвори кепенците и си ја
појави главата надвор. Поради мракот, лицето не можеше да му се распознае, но тоа
секако му припаѓаше на врагот преправен во брат. Можеби на трговецот само така
му се стори, но роговите на таа фигура јасно се гледаа и во мракот.
– Ееј, проклета мршо! Ќе ми го изгазиш сиот тутун! – свика врагот со дремлив
глас и се закани со тупаница. Изгледаше како споулавен од бес затоа што го
разбудија од првиот сон. Но на трговецот со добиток, кој посматраше скриен на
другиот крај од нивата, овие зборови на врагот му звучеа како да се на самиот
Господ.
– Еј, проклета мршо! Ќе ми го изгазиш сиот тутун!
Потоа сè се заврши најдобро, како што секогаш се случува во ваквите приказни.
Трговецот со добиток успешно го погоди името „тутун§ и го доби облогот со врагот.
Му припадна целата нива со тутун. Така завршува оваа приказна.

Но, јас секогаш се прашував дали тоа предание не крие во себе некое подлабоко
значење. Зашто, иако врагот не успеал да ги заработи телото и душата на трговецот
со добиток, успеал, наместо тоа, да го разнесе тутунот низ цела Јапонија.

Нека ми биде дозволено на ова место накусо да изнесам што се случило потоа со
врагот. По враќањето на свети Ксавиер, него најпосле го истерале со помош на
светиот пантаграм. Но, изгледа дека оттогаш пак се појавувал овде-онде, секогаш
преправен во калуѓер. Во еден документ пишува дека го виделе во Кјото, некаде во
времето кога таму се градел храмот Намбанџи. А кога Тојотоми и Токугава ги
забраниле туѓите религии, тој конечно избегал од Јапонија. Историјата не располага

97
со други податоци за врагот, иако е голема штета тоа што не сме во можност да го
следиме неговото движење од времето кога, по реставрацијата на Меиџи, пак дошол
во Јапонија.
Превод од француски: Ташко Ширилов

98
Иво Андриќ

МОСТОТ НА ЖЕПА

На четвртата година од своето везирување се разниша големиот везир Јусуф и како

жртва на една опасна интрига одненадеж падна во немилост. Борбата траеше цела
зима и пролет. (Беше некоја лоша и студена пролет која никако не му дозволуваше
на летото да се пробие). А во мај излезе Јусуф од заробеништво како победник. И
животот продолжи, сјаен, мирен, едноличен. Но, од оние зимски месеци, кога меѓу
животот и смртта и меѓу славата и пропаста немаше растојание ниту колку што е
сечилото од ножот, во победникот-везир остана нешто стивнато и замислено. Она
што не може да се искаже, кое искусните и напатените луѓе го чуваат во себе како
скриено добро и кое, само понекогаш, несвесно им се одразува во погледот,
движењето и зборот.
Живеејќи заточен, во oсаменост и немилост, везирот поживо се сети на своето
потекло и на својата земја. Зашто, разочарувањето и болката ги одведуваат мислите
во минатото. Се сети на татко си и на мајка си. (Умреа и обајцата кога тој сè уште
беше скромен помошник на надзорникот на царските штали и тој дозволи да им се
обградат гробовите со камен и да им се подигнат надгробни нишани). Се сети на
Босна и на селото Жепа, од каде што го одведоа кога имаше девет години.
Беше пријатно, така во несреќа, да се мисли на далечната земја и на раштрканото
село Жепа, каде што во секоја куќа има приказна за неговата слава и за успехот во
Цариград, а каде што никој не ја познава опачината и не ја насетува славата ниту
цената со која се добива успехот.
Уште во истото време тоа лето тој имаше можност да зборува со луѓето што доаѓаа
од Босна. Се распрашуваше и му кажуваа. По буните и војните наидоа безредијата,
немаштиjата, гладот и разните болести. Тој им определи значителна помош на сите
свои, колку што ги има сè уште во Жепа, и во исто време нареди да се види што им е
најпотребно од градбите. Му рекоа дека има уште четири куќи од Штекиќи и дека се
најимотните во селото, но дека и селото и сиот тој крај осиромашиле, дека џамијата
им пропаднала и изгорела, чешмата пресушила; а најлошо им е тоа што немаат мост
на Жепа. Селото се наоѓа на ридот до самата утока на Жепа во Дрина, а
единствениот пат за Вишеград минува преку Жепа, педесетина чекори над утоката.

99
Секој мост што ќе го направеа од греди, водата ќе го однесеше. Зашто, или ќе
надојде Жепа, брзо и ненадејно како сите горски потоци, па ги поткопува или ги
откопува гредите, или ќе надојде Дрина, па ја преградува и ја запира Жепа кај
утоката, а таа нарастува и го крева мостот како и да не бил никогаш. А зиме одново
ќе се нафатеше мраз на гредите, па луѓето и добитокот изѕемнуваа. Кој би им
изградил тука мост, кој би им го направил најголемото добро?
Везирот даде шест големи килими за џамијата и пари колку што треба за да се
изгради пред џамијата чешма со три шопури. И во исто време реши да им изгради и
мост.
Во Цариград тогаш живееше еден Италијанец, градител, кој изградил неколку
мостови близу Цариград и по нив тој се прочул. Него го најми везировиот хазнадар
и го испрати, со двајца луѓе, во Босна.
Стигнаа уште дури имаше снег во Вишеград. Неколку денови едноподруго
зачудените вишеградци го гледаа градителот, наведнат и побелен, но црвен и
младолик во лицето, како го обиколува големиот камен мост, го дроби, меѓу прстите
го крши и со јазикот го испробува малтерот и составките, и како со чекори ги
премерува окната. Потоа неколку дена одеше во Бања, каде што се наоѓаше
мајданот од кој беше ваден каменот за вишеградскиот мост. Доведе аргати и почна
да копа во мајданот, кој беше сосема засипан со земја и обрастен со грмушки и со
борчиња. Копаа додека не најдоа една широка и длабока жица од камен што беше
појадар и побел од оној со кој е граден вишеградскиот мост. Оттаму се спушти сè до
Жепа и го определи местото каде што ќе се наоѓа скелето за превоз на каменот.
Тогаш еден од оние двајца везирови луѓе се врати во Цариград со пресметка и со
плановите.
Градителот остана да чека, но не сакаше да живее ни во Вишеград, ниту во некоја
христијанска куќа отаде Жепа. На вишеградинката, во некој агол што го прават
Дрина и Жепа, си изгради за себе една колиба – во неа живееше – везировиот
човек што остана и еден вишеградски ќатиб му беа толкувачи. Сам си вареше храна.
Купуваше од селаните јајца, кромид и суво овошје. А месо, велат, никогаш не
купувал. По цел ден нешто делкаше, црташе, ги испишуваше видовите камен или го
набљудуваше течението на правецот на Жепа.

100
Тогаш од Цариград се врати и оној службеник со везировото одобрение и со првата
третина од потребните пари.
Започна работата. Народот не можеше да се изначуди на необичната работа. Не
прилегаше воопшто на мост тоа што се правеше. Најнапред накосо преку Жепа
набија во земјата тешки борови греди и меѓу нив два реда колци, ги преплеткаа со
праќе и ги натапкаа со иловица, како шанец. Така ја скршнаа реката за да остане
едната половина од коритото сува. Токму кога ја довршија таа работа, некаде во
планината се истури еден облак и за миг се замати и надојде Жепа. Истата ноќ
реката го проби веќе изградениот насип во средината. А кога изутрината се раздени,
водата веќе беше стивнала ама плотот беше испотурнат, колците откорнати, гредите
искривени. Меѓу работниците и во народот се пушти со шепотење глас дека Жепа не
дозволува мост над себе. Но, веќе на третиот ден градителот нареди да се вкопуваат
нови колци, уште подлабоко, и да се исправат и да се израмнат преостанатите греди.
И одново од длабината ечеше каменливото речно корито од чеканите и од викањето
на работниците и од ударите во ритам.
Дури кога сè беше подготвено и готово, и кога беше донесен камен од Бањата,
стигнаа каменоделците и ѕидарите. Херцеговци и Далматинци. Им изградија дрвени
бараки, пред кои делкаа камења, беа бели како воденичари од камениот прав. А
градителот обиколуваше околу нив, се наведнуваше над нив и секој час им ја
мереше работата со еден жолт тенекиен триаголник и со еден оловен висулец на
зелен конец. Веќе го беа пресекле и од едната страна и од другата каменитиот и
стрмен брег, кога снемаа пари. Меѓу работниците настана нерасположение, а кај
народот мрморење дека од мостот нема ништо да биде. Некои што доаѓаа од
Цариград велеа дека се зборува оти везирот бил сменет. Никој не знае што му е,
дали е болест или некакви грижи, затоа што тој стануваше сè понедостапен и
забораваше и се откажуваше од некои работи, што ги беше започнал и во самиот
Цариград. Но по неколку дена стигна везировиот човек со останатиот дел на парите
и изградбата продолжи.
На петнаесет дена пред Митровден, народот што ја минуваше Жепа преку греди,
малку погоре од градилиштето, забележа првпат дека од обете страни на реката, од
темносиниот камен од шкрилци, се задава еден бел мазен ѕид од делкан камен,

101
преплетен од сите страни со скелиња како со пајажина. Оттогаш секој ден растеше
мостот. Но тогаш фатија првите мразови и работата запре. Ѕидарите се разотидоа
дома на зимување, а градителот ја минуваше зимата во својата колиба од која
речиси никаде не излегуваше, а постојано беше свиткан над своите планови и
пресметки. Само објектот често го обиколуваше. Кога пред пролетта почна да се
топи мразот, секој момент загрижен, тој ги обиколуваше скелињата и насипите.
Понекогаш и ноќе со гламна во рацете.
Уште пред Ѓурѓовден ѕидарите се вратија и работата одново започна. И точно сред
лето работата беше завршена. Работниците весело ги извадија скелињата и од тој
сплет на греди и штици излезе мостот, виток и бел, сведен во еден лак од едната
карпа до другата.
На сè можеше повеќе да се мисли, одошто на една толку убава градба во
оддалечениот и пуст крај. Изгледаше како обата брега да исфрлиле еден спрема
друг по еден пенлив млаз вода и кога тие два млаза се судриле, составиле лак и така
останале за еден миг, реејќи над бездната. На крајот од глетката, под лакот, се
гледаше едно парче од сината Дрина, а длабоко под него гргореше запенетата и
скротена Жепа. Долго време очите не можеа да навикнат на тој лак на смислени и
тенки линии, кој изгледа како само да се закачил за тој мрк карст, полн со честар и
со палвита и дека при првата можност ќе го продолжи летот и ќе исчезне.
Од околните села изнадојде многу народ да го види мостот. Од Вишеград и од
Рогатица доаѓаа граѓани и му се восхитуваа, жалејќи дека тој се наоѓа во таа
пустелија и дивина, а не во нивната касаба.
– Требаше да се роди везир! – им одговараа жителите на Жепа и удираа со
дланката по камената ограда која беше права со остри рабови како да беше
изделкана од сирење, а не од камен пресечена.
Уште дури првите патници минуваа преку мостот, подзастанувајќи од чудење,
градителот ги исплати работниците, ги изврза и ги натовари своите сандаци со
справи и со хартии и заедно со оние везирови луѓе тргна кон Цариград.
Дури тогаш тргна низ градот и по селата да се зборува за него. Селим, Циганот, кој
на својот коњ му ги пренесе неговите работи од Вишеград и беше единствениот

102
човек кој влегуваше во неговата колиба, седеше по дуќаните и раскажуваше, којзнае
по кој пат, сè што знаеше за странецот.
– Асли, тој и не е човек како другите луѓе. Зимоска, додека не се работеше, како да
не си одите на десетина-петнаесет денови? А кога дојдов, сè онака суредено како
што и го оставив. Во студената колиба тој си седеше со капата од мечкина кожа на
главата, завиткан до под мишка, само рацете му беа надвор, помодрени од студот, а
тој само струже ли струже камења и нешто пишува; де струже, де пишува. Сè така.
Јас сè растоварив, а тој гледа во мене со оние зелени очи, веѓите му се наежиле, би
рекол ќе те лапне. А ниту говори, ниту мрмори. Такво нешто никогаш не сум видел.
И, луѓе мои, колку се изнамачи, ете цела година и половина, а кога беше готов
замина за Стамбол и го превезовме скелето, се одвлечка на оној коњ: ама да се
свртеше еднаш или накај нас или накај мостот! Јок.
А дуќанџиите сè повеќе го испитуваа за градителот и за неговиот живот и сè повеќе
се чудеа и не можеа да прежалат што не го гледале подобро и повнимателно додека
минуваше по вишеградските сокаци.
А градителот патуваше и патуваше, па кога дојде на два конака пред Цариград, се
разболи од чума. Во треска, одвај се држеше на коњот, стигна во градот. Веднаш
отиде во болницата на италијанските Фрањевци. А утредента во исто време умре во
рацете на еден фратар.
Уште наредниот ден изутрината го известија везирот за смртта на градителот и му ги
предадоа преостанатите сметки и нацрти на мостот. Градителот имаше примено
само четвртина од својата плата. Зад себе не остави ниту долг ниту пари во готово,
ниту тестамент, ниту некакви наследници. По долго размислување, везирот нареди
од трите преостанати дела, еден дел да й се исплати на болницата, а другите два
дела да се вложат во фондот за сиромаси, за леб и за чорба.
Токму кога тоа го наредуваше – беше мирно утро кон крајот на летото – му ја
донесоа молбата на еден млад и учен цариградски муалим, кој беше родум од Босна,
инаку многу надарен за пишување убави стихови и кого везирот одвреме навреме
го даруваше и му помагаше. Слушнал, вели, за мостот што везирот го подигнал во
Босна и се надева дека и на неа, како и на секоја јавна градба, ќе го вреже натписот
за да се знае кога е изградена и кој ја изградил. Како и секогаш, тој и сега му ги

103
понуди на везирот своите услуги и го моли да го удостои да го прими хронограмот
што му го испраќа и што го составил со голем труд. На приложената тврда хартија
беше фино испишаниот хронограм со црвени и со златни иницијали:

Кога Добрата Управа и Благородната Вештина

Си подадоа рака една со друга,
Настана овој прекрасен мост,
Радост на поданиците и гордост Јусуфова
На обата света.

Под него се наоѓаше везировиот тркалезен печат, поделен на две нееднакви

полиња: на поголемото пишуваше: Јусуф Ибрахим, вистински роб божји, а на
помалиот везировата девиза: Молчењето е сигурност.
Везирот долго седеше над таа молба со раширени раце, притискајќи го со едната
дланка натписот во стихови, а со другата сметките на градителот и нацртот на
мостот. Во последно време тој сè повеќе размислуваше над молбите и над списите.
Изминаа, уште летоска, две години од неговото паѓање и од заточението. Во прво
време, по враќањето на власт, тој не забележуваше никакви измени на себе. Беше во
најубавите години кога се знае и се чувствува полната вредност на животот; ги
победи сите противници и беше помоќен од кога и да е порано; со длабочината на
својот пад можеше да ја мери височината на својата моќ. Но, колку што повеќе
минуваше времето, нему – наместо да заборава – сè почесто во сеќавањето му се
јавуваше мислата на затворот. Ако понекогаш и успееше да ги растера мислите, тој
немаше моќ да ги спречи соништата. На сон почна да му се јавува затворот, а од
ноќните соништа, како некој определен ужас, затворот минуваше најаве и му ги
труеше деновите.
Стана почувствителен за работите околу себе. Го навредуваа некои предмети кои
порано не ги ни забележуваше. Нареди да се симне сиот сомот од палатата и да се
замени со светлива чоја која е мазна, мека и не чкрта во раката. Замрзна седефот,
зашто во мислите го врзуваше со некаква студена пустош и осаменост. Од допирот
на седефот и од самиот поглед на него му се тресеа забите и морници му минуваа

104
по кожата. Сиот мебел и оружјето во кое имаше седеф беа отстранети од неговите
соби.
Сè започна да прима со скриена, ама длабока недоверба. Однекаде во него се
зацврсти оваа мисла: секое човечко дело и секој збор можат да донесат зло. И таа
можност започна да вее од секој предмет што ќе го слушне, види, рече или помисли.
Победникот-везир почувствува страв од животот. Така, и не насетувајќи, влегуваше
во онаа состојба што ја претставува првата фаза од умирањето, кога човек
започнува со поголем интерес да ја гледа сенката што ја фрлаат предметите, отколку
самите предмети.
Тоа зло длабеше во него и го раскинуваше, а тој не можеше ни да помисли некому
да му се исповеда и да му се довери; па и кога тоа зло си ја заврши својата работа и
изби на површина, никој нема да го познае; луѓето просто ќе речат: смртта. Зашто,
луѓето и не можат да насетат колку има моќни и големи луѓе кои така, молчејќи и
невидливо, а брзо, умираат во себе.
И во ова утро везирот беше уморен и ненаспан, ама мирен и прибран; клепките му
беа тешки, а лицето како заледено во свежината на утрото. Мислеше на туѓинецот-
градител што умре и на сиромасите што ќе ја јадат неговата печалба. Мислеше на
далечната планинска земја Босна (отсекогаш при помислата на Босна имаше кај него
нешто темно), која и самата светлост на исламот можеше делумно да ја осветли и во
која е животот, без каква и да е питомост, сиромашен, штур и одвратен. И колку
такви покраини има на овој божји свет? Колку ли диви реки без украс и убавина?
Во мислите му се отвораше светот, полн со секакви потреби, нужди и страв во разни
облици.
Сонцето сјаеше на ситните зелени ќерамиди на павилјончето во градината. Везирот
му обрна внимание на муалимовиот натпис во стихови, пополека ја крена раката и
двапати го прецрта целиот натпис. Застана само малку, потоа го прецрта и првиот
дел од печатот со своето име. Остана само девизата: Молчењето е сигурност.
Извесно време стоеше над неа, па тогаш ја крена одново раката и со еден силен
потег ја избриша и неа.
Така остана мостот без име и знак.

105
Тој, таму во Босна, блескаше на сонцето и светеше на месечината, а преку себе
префрлаше и луѓе и добиток. Малку по малку, исчезна сосема и оној од разораната
земја и од расфрланите предмети што ги опкружуваат сите нови градби; народот ги
разнесе и водата ги однесе искршените колци и парчињата од скелињата и
преостанатата граѓа, а дождовите ги измија трагите од каменорезачкиот труд. Но,
пределот не можеше да се припие до мостот, ниту мостот до пределот. Гледан
отстрана, неговиот бел и смело извиткан лак изгледаше секогаш одвоен и секогаш
сам, а го изненадуваше патникот како необична мисла, заталкана и фатена во
карпите и во дивината.
Оној што ова го раскажува, прв дошол на мисла да му го испита и да му го разбере
настанувањето. Тоа беше една вечер кога се враќаше од планината и уморен седна
крај каменливата ограда на мостот. Беа жешки летни денови, но свежи ноќи. Кога се
потпре со грбот на каменот, почувствува дека е уште топол од дневната горештина.
Човекот беше испотен, а од Дрина доаѓаше студен ветар; пријатен и чуден беше
допирот со топлиот изделкан камен. Веднаш се спогодија. Тогаш реши да ја раскаже
неговата историја.

Превод: Борис Благоески

106
Михаил Зошченко

АРИСТОКРАТКА

Григориј Иванович гласно воздивна, си ја забриша брадата со ракавот, и почна да

раскажува:
– Братче, јас не ги сакам женските со шапки. Зашто, ако женското е со шапка, или
ако носи свилени чорапи, или ако в раце држи некакво кутре или пак има златен заб
в уста, тогаш таквата аристократка и не е некакво женско, туку, да ми извините,
мазно место.
А во свое време, Господе, ми се допаѓаше една аристократка. Шеткав со неа. Ја
водев на театар. На театар и се роди ѓаволот. На театар таа целосно ја разви својата
идеологија.
Се запознавме во дворот пред зградата. На состанок на станарите. Гледам, стои
една таква дама. Наврела чорапи, заб й болскоти в уста.
– Од каде сте, – прашувам – граѓанко? Од која соба?
– Јас, – вели – од седумката.
– Убаво, – велам – да сте здрави и живи.
И вчасот некако, да ти кажам, многу ми се допадна. Јас зачестив кај неа. Во
седумката. Така, наминував јас како службено лице. Во стилот, како е кај вас,
граѓанко, во поглед на дефектите на водоводот и канализацијата. Функционираат
ли?
– Да, – одговара – функционираат.
И убаво се стуткува во фланелскиот шал и веќе уста не отвора. Само талка со
погледот. А болскоти забот в уста. Одев кај неа цел месец – свикна. Почна да дава
подетални одговори. Вели, функционира водоводот, ви благодарам, Григориј
Иванович.
Колку поскраја толку поарно, почнавме јас и таа да шетаме по улици. Ќе
излеземе, таа заповедува да ја фатам под рака. Ја фаќам под рака и се влечам како
посран гулаб. Не знам што да кажам, а и се срамам пред луѓето.
Така, еднаш ме прашува:

107
 – Зошто – ми вели – везден ме водите по улици? Ми се сврти во главата. Вие –
ми вели – како кавалер и човек на власт би можеле да ме одведете, на пример, на
театар.
Се погоди утредента партиската ќелија да ни прати влезници за опера. Една
влезница добив јас, а втората ми ја жртвуваше браварот Васко.
Влезниците не ги ни погледнав, а тие ти биле раздвоени. Мојата – за седење
долу, а Васковата – дури горе на галерија.
И ние отидовме. Луѓето седнати в театар. Таа седна на моето место, јас – на
Васковото. Седам горе како на чардак и не гледам ни бела мачка. Кога, пак, ќе се
наведнам над оградата, ја гледам неа. Навистина, лошо. Се досадував, се досадував,
па слегов долу. Гледам, пауза. А таа шетка на паузата.
– Добровечер – велам.
– Добровечер.
– Баш ме интересира, – велам – дали овде функционира водоводот?
– Не знам – вели.
– Оди право кон бифето. Јас по неа. Таа шетка по бифето и гледа во шанкот. А на
шанкот чиниче. Во чиничето слатки.
А јас, како некаков мисир, како некаков ушлест буржуј, се врцкам околу неа и
гугам:
– Ако ви сака душата – велам – да каснете едно слатко, не стеснувајте се. Јас
плаќам.
– Мерси – вели.
И вчасот со комотен чекор й се приближува на чинијата, го зграпчува она со
крем, па го лапнува.
А јас пари – како жабата влакна. Во најдобар случај, одвај за три слатки. Таа
гнете, а јас возбудено копам по џебовите, напипувам со рака колку пари имам. А
пари малку, колку без ич.
Го лапна тоа со кремот, па го грабна другото. Јас се накашлувам. И молчам. Ме
обзеде некаква буржоаска срамежливост. Божем, кавалер, а без пари.
Се врволкам јас околу неа како петел, а таа се кикоти и ме предизвикува да й
давам комплименти.

108
 Велам:
– Не е ли време да седнеме? Ѕвонеше, ми се чини.
А таа вели:
– Не.
И го зема третото. Јас велам:
– Да не е многу од нога? Може да ви се слоши.
А таа:
– Не, – вели – свикната сум.
И го зема четвртото.
Тогаш мене ми удри крв во главата.
– Враќај го – велам – назад!
Таа се сепна. Ја отвори устата, а во устата болсна забот.
А мене ми е како кога ќе збоднеш коњ под опашка. Сеедно, си мислам, веќе нема
излегување со тебе.
– Враќај го – велам – да му се сневиди!
Таа го врати назад. Јас му велам на стопанот:
– Колку сме должни за трите изедени слатки?
А стопанот е индиферентен – се прави недоветен.
– Должни сте – вели – за четирите изедени парчиња толку и толку.
– Како – велам – за четирите? Кога четвртото парче е во чинијата.
– Не, – одговара – иако е во чинијата, гризнато е и згмечено е со прст.
– Како бре, – велам – гризнато, по ѓаволите! Тоа се вашите смешни фантазии.
А стопанот е индиферентен – мавта со рацете над главата.;
Се разбира, се собра народ. Експерти.
Едните велат – гризнато е, другите – не е гризнато.
А јас ги превртив џебовите – бездруго, разни дребулии се истркалаа наземи –
народот да пукне од смеа. А мене не ми е смешно. Стојам и ги бројам парите.
Пребројувам – до пара за четири парчиња. Господе, бадијала сум се карал.
Платив. Й се обраќам на дамата:
– Изедете го, – велам – граѓанко, платено е. А дамата не мрда. Се срами да го
докусури. Кога, тука се замеша некој мангуп.

109
– Дај – вели – да го докусурам.
И го докусури, непрокопсаник. За мои пари.
Ние седнавме во салата. Ја догледавме операта. И право дома.
А пред зградата, таа ми вели со својот буржоаски тон:
– Голема магарштина од ваша страна. Зашто, кој нема пари, не излегува со дама.
А јас й велам:
– Граѓанко драга, среќата не е во парите. Извинете на изразот.
Така се разделивме јас и таа.
Не ми се допаѓаат аристократките.
Превод од руски: З.Ќ.

110
Хорхе Луис Борхес

РОЗАТА НА ПАРАЦЕЛЗУС

Во својата работилница, која ги опфаќаше двете простории во визбата,

Парацелзус го замоли својот Бог, својот неопределен Бог, кој било Бог, да му прати
ученик. Се стемнуваше. Тивкиот оган во каминот правеше непостојани сенки.
Станувањето за да ја запали железната ламба му се чинеше како премногу труд.
Замајан од замор, ја заборави својата молитва. Ноќта ги беше избришала
прашливиот атанор и лембиците,20 кога некој тропна на вратата. Човекот, сонлив,
стана, се искачи по кусите спирални скалила, и отвори едно од крилата на вратата.
Влезе еден непознат. И тој беше многу уморен. Парацелзус му ја покажа клупата;
другиот седна и причека. Извесно време не разменија ниту збор.

Учителот проговори прв.

– Помнам лица од Запад и лица од Исток – рече не многу скромно. – Твоево не
го помнам. Кој си и што сакаш од мене?
– Моето име воопшто не е важно – одговори другиот. Три дни и три ноќи одев
пеш за да дојдам кај тебе. Сакам да ти бидам ученик. Ти го носам сиот мој имот.
Покажа една вреќа и ја истресе врз масата. Се истркалаа куп златници. Тоа го
стори со десната рака. Парацелзус му го сврти грбот, за да ја запали ламбата. Кога се
сврти, забележа дека во левата дланка стегаше роза. Розата го обеспокои. Прилегна,
ги состави врвовите од прстите и рече:
– Веруваш дека сум способен да го створам каменот што ги претвора сите
елементи во злато, а ми нудиш злато. Не е злато она што го барам, а ако златото ти е
важно, никогаш нема да ми бидеш ученик.

20
Атанор (Аtаnоr), арапски аl-tаnnаr, печка со песочна бања во алхемиска лабораторија. Конструирана е
така што долготрајно овозможува рамномерна температура на загревање, зашто одделни алхемиски
процеси понекогаш траеле со денови, па и со недели. Рамномерната температура се постигнувала на тој
начин што од една косина јагленот континуирано паѓал врз скарата. Лембик (Alembic), од арапски al-anbīq,
алхемиски сад за дестилација, од којшто подоцна се развила ретортата. Немал затворено дно, туку
херметички продолжувал во вратот на мешлест сад наречен кукурбит, кој ја содржел течноста за
дестилација и делумно бил вкопан во песокот на атанорот, поради порамномерно загревање.

111
 – Златото не ми е важно –одговори другиот. – Златнициве се само дел од мојата
волја за работа. Сакам да ме подучиш на Занаетот. Крај тебе сакам да го поминам
патот што води до Каменот.
Парацелзус бавно изусти:
– Патот е Каменот. Појдовната точка е Каменот. Ако не ги разбираш овие
зборови, сè уште немаш почнато да разбираш. Секој твој чекор ќе биде целта.
Соговорникот го погледа сомничаво. Со изменет глас, рече:
– Но, зарем постои цел?
Парацелзус се насмеа.
– Моите зломисленици, кои не се толку бројни колку што се глупави, велат дека
не е така и ме нарекуваат измамник. Не велам дека се во право, но не е невозможно
да се лажам себеси. Знам дека „има“ Пат.
По куса тишина, другиот рече:
– Подготвен сум да го поминам со тебе, дури и да треба да одиме многу години.
Допушти ми да ја преминам пустината. Допушти ми барем оддалеку да ја видам
ветената земја, дури и да не ми дозволуваат ѕвездите да зачекорам по неа. Само,
сакам доказ пред да појдеме.
– Кога? – вознемирено го праша Парацелус.
– Веднаш – одговори ученикот со остра решителност.
Започнаа да зборуваат на латински; потем, на германски.
Момчакот ја крена розата угоре.
– Велат, – рече – можеш да изгориш роза и да направиш да се крене од пепелта,
со својот занает. Допушти ми да го осведочам тоа чудо. Тоа ти го барам, а потем, ќе
ти го дадам целиот свој живот.
– Многу си лековерен – му рече учителот. – Не ми е потребна лековерноста; ја
барам вербата.
Другиот беше упорен.
– Токму зашто не сум лековерен, сакам со свои очи да го видам исчезнувањето и
воскреснувањето на розата.
Парацелзус ја зеде розата и, зборувајќи, си играше со неа.
– Лековерен си – рече. – Велиш дека сум способен да ја уништам?

112
 – Никој не е неспособен да ја уништи – рече ученикот.
– Се лажеш. Да не мислиш случајно дека нештото може да му се врати на
ништото? Да не мислиш дека првиот Адам во Рајот можел да уништи еден единствен
цвет или страк трева?
– Не сме во Рајот – се заинаети момчакот. – Овде, под месечинава, сè е смртно.
Парацелзус се исправи на нозе.
– А каде сме, ако не таму? Мислиш ли дека божеството може да создаде некое
место коешто не е рај? Што мислиш дека е паѓањето ако не незнаење дека сме во
Рајот?
– Розата може да се изгори – предизвикувачки рече ученикот.
– Сè уште има оган во каминов – рече Парацелзус. – Ако ја фрлиш розата во
жарот, би поверувал дека изгорела и дека пепелта е вистинска. Ти велам дека розата
е вечна и дека само нејзиниот лик може да се смени. Доволен би ми бил само еден
збор за да ја видиш одново.
– Еден збор? – зачудено рече ученикот. – Атанорот е угаснат, а лембиките се
полни прав. Како воопшто ќе ја воскреснеш?
Парацелзус го погледна тажно.
– Атанорот е угаснат, – повтори – и лембиките се полни прав. Во ова парче од
моето долго деноноќие, користам други орудија.
– Не се осудувам да прашам кои – рече другиот лукаво, или понизно.
– Зборувам за оние со кои божеството ги создало Небесата, Земјата и
невидливиот Рај каде што се наоѓаме, за оние со кои ни го крие Првородниот грев.
Зборувам за Словото на коешто нè подучува науката на Кабалата.
Ученикот студено рече:
– Понизно те молам да ми го покажеш исчезнувањето и појавувањето на розата.
Не ми е важно дали ќе се служиш со лембиките или со Словото, Глаголот.
Парацелзус се замисли. Најпосле изусти:
– Кога би го сторил она што го бараш, ти би рекол дека се работи за чисто
привидение предизвикано од магија фрлена врз твоите очи. Чудото нема да ти ја
подари вербата што ја бараш. Подобро откажи се од розата.
Младичот го гледаше, сè уште недоверливо. Учителот го повиши гласот и рече:

113
 – Впрочем, кој си ти да влезеш во куќата на еден учител и да му бараш чудо? Што
си сторил за да заслужиш таков дар?
Соговорникот треперливо му одговори:
– Знам дека ништо не сум сторил. Во името на бројните години што ќе ги
поминам учејќи во твојата сенка, те молам да ја видам пепелта и потем розата.
Ништо повеќе нема да барам. Ќе му верувам на сведоштвото на моите очи.
Остро ја дофати пурпурната роза што Парацелзус ја имаше оставено на полицата
и ја фрли во пламенот. Бојата исчезна, и остана само малку пепел. Бесконечен миг ги
чекаше зборовите и чудото.
Парацелзус не ни трепна. Со чудна простодушност, рече:
– Сите исцелители и тревари во Базел тврдат дека сум измамник. Можеби се во
право. Тука е пепелта која еднаш беше, но повеќе нема да биде роза.
Момчето се засрами: Парацелзус е шарлатан или обичен визионер, а тој,
натрапник, му влезе низ врата и го натера сега да признае дека неговите познати
магиски вештини се јалови.
Заколеничи и му рече:
– Постапив непростливо. Ми фалеше вербата што Господ им ја наложува на
верниците. Дозволи ми и натаму да ја гледам пепелта. Ќе се вратам, кога ќе станам
посилен и ќе ти бидам ученик, и на крајот од Патот ќе ја здогледам розата.
Зборуваше со вистински занес, но тој занес беше сожалувањето што го
почувствува за стариот мајстор, толку уважен, толку оцрнет, толку прочуен и затоа
толку празен. Кој беше тој, Јоханес Гризебах, со осквернета рака да ја симне маската
и да открие дека зад неа нема никого? Да му ги остави златниците, би било
милостина. Си ги собра на заминување. Парацелзус го испрати до работ на скалата и
му рече дека секогаш е добредојден во неговата куќа. Обајцата знаеја дека нема да
се видат повеќе.
Парацелзус остана сам. Пред да ја угаси ламбата и да се седне уморен во
фотелјата, нежно го истури купчето пепел на дланката и тивко кажа еден збор.
Розата се појави.

Превод од шпански: Фросина Стојковска

114
Maргерит Јурсенар

ЅИДАЊЕТО НА СКАДАР

Долга жолто-сива врволица од туристи се влечкаше по долгата дубровничка улица;

витрините од продавниците беа начичкани со капи украсени со ширити, со богато
извезени елеци, привлекувајќи ги погледите на минувачите кои бараа евтини
подароци или на оние кои бараа костим за маскенбал на брод. Беше топло, како што
може да биде само во пеколот. Соголените планини на Херцеговина ја држеа Рагуза
под огнот на усвитените огледала. Фили Мајлд влезе во германската пивница, каде
што во задушливиот полумрак брмчеа дебели муви. Терасата на ресторанот
неочекувано се отвораше накај Јадранот, кој тука ненадејно се појавуваше сред
градот, на место каде што човек најмалку би можел да го очекува, зашто тој
впечатлив син блесок не користеше за ништо друго освен за да му го збогати
шаренилото на боите на пазарот. Од купиштата рибини отпадоци, што ги разнесуваа
галебите, бели како снег, се ширеше застоена реа. Ни трошка ветар од отвореното
море. Филиповиот сопатник од кабината, инженерот Жил Бутрен, седејќи крај
металната масичка, си го пиеше пијалакот во сенката на чадорот со боја на пламен,
кој оддалеку прилегаше на огромен портокал што плови по морето.
 Раскажете ми уште една приказна, стар пријателe  рече Филип, облегнувајќи се со
сета тежина на лежалката.  Кога сум крај море сакам виски и приказна... Најубава и
колку што е можно понереална приказна, од која ќе ги заборавам родољубивите и
противречните лаги од овие неколку весници што ги купив токму на брегов.
Италијанците ги навредуваат Словените, Словените  Грците, Германците  Русите,
Французите  Германија и, речиси, исто толку Aнглија. Мислам, сите имаат право. Да
зборуваме за нешто друго... Што правевте вчера во Скадар, кај отидовте со толкава
љубопитност за да видите некакви турбини со своите очи?
 Ништо  рече инженерот.  Освен што фрлив поглед на некои сомнителни работи
околу браната, сето друго време го минав барајќи една кула. Толку многу стари
Србинки ми беа раскажувале за Скадарската кула, што едноставно сакав да го видам
нејзиниот излижан камен и да се уверам дали тука постои, како што се раскажува,
млечна белузлава трага... Арно ама, времето, војните и селаните од околината,

115
сакајќи да ги потпрат ѕидовите од своите имоти, ја разурнале камен по камен, па
сеќавањето на кулата се чува само во приказните... Кога го спомнав ова, Филипе,
дали вие сте толку среќен затоа што, како што би се рекло, имате добра мајка?
 Какво прашање  рамнодушно одговори младиот Англичанец.  Мајка ми е убава,
дотерана, цврста како челик. Што да ви кажам уште? Кога излегувам со неа, мислат
дека сум ѝ помлад брат.
 Така си е тоа. Вие сте како и сите ние. Кога ќе помислам дека глупаците тврдат
оти на нашево време му недостасува поезија – небаре тоа нема свои надреалисти,
свои пророци, свои филмски ѕвезди и диктатори! Верувајте ми, Филипе, она што ни
недостасува, тоа е природноста. Свилата е вештачка, храната ужасно синтетичка и
прилега на оние фалсификувани продукти со кои се колкаат мумиите, а жените –
стерилизирани против несреќи и стареење – престанаа да бидат живи. Единствено
уште во приказните на некои народи ги среќаваме оние суштества полни со млеко и
солзи чиешто дете со гордост... Каде ли го чув тоа за поетот кој не можел да сака
ниедна жена затоа што во некое друго време ја сретнал Антигона? Тоа ми се
допаѓа... Дузината мајки и љубовници, од Андромаха до Гризелда, ме направија
пребирлив во однос на овие недопирливи кукли што ги сметаат за вистински.
„Изолда како љубовница, а како сестра Убавата Ода...“ Да, ама сепак, онаа што јас би
ја посакал за мајка, таа е обична девојка од една народна приказна, невеста на еден
млад господар од овој крај...

„Си биле тројца браќа, кои се зафатиле да изградат кула од којашто ќе ги следат
турските зулумќари. Самите се зафатиле со градбата, главно затоа што било тешко
да се најдат градители, или затоа што требало многу да платат, или затоа што, како
добри работници, им верувале на своите раце; нивните жени, наизменично, им
носеле храна. Арно ама, секогаш кога со градењето ќе втасале до покривот за да го
закитат со венец од трева, полноќните ветрови или горските самовили им ја уривале
кулата, како што Господ го уривал Вавилон.
Има многу причини поради кои една кула не може да опстои; тоа може да се
припише на неукоста на градителите, на злата волја на подлогата, или на
недоволното количество врзивна материја која го држи каменот. Но, српскиот

116
селанец гледа само една причина за таквата несреќа: тој знае дека куќата ќе падне
ако во темелите не се заѕида машко или женско, чии коски до Судниот ден ќе го
држат врз себе тоа претешко камено месо. Така, во Арта, во Грција, ви го покажуваат
мостот во кој е заѕидана некоја девојка: низ една пукнатина ѕирка прамен од
нејзината коса и виси над водата како некакво златесто растение.
Тројцата браќа почнале сомничаво да се гледаат, внимавајќи врз незавршениот ѕид
да не падне ни нивната сенка, зашто кога нема друго, тогаш во градбата може да
остане душата на оној чијашто сенка в мигот ја заробила градбата  умира како
несреќник кого што го погодиле љубовни јадови.
Навечер секој од нив тројцата седел што подалеку од огнот, плашејќи се некој тивко
да не му се прикраде од зад грб, да не фрли вреќа врз неговата сенка и да ја однесе
недозадушена, како црн гавран. Волјата за работа им папсувала, а стравот, не
заморот, ги оросувал со пот нивните опалени чела. Најпосле, еден ден, најстариот
брат ги викнал кај себе помладите и им рекол:
„Браќа мои, браќа по крв, по млеко и по славата божја, ако не ја изградиме кулава,
Турците пак ќе ни се приближат до езерскиот брег, криејќи се низ трските. Ќе вршат
насилства над нашата женска челад; очекуваната жетва по полињата ќе ни ја
испозапалат; луѓето ќе ни ги распнат на страшилата по овоштарниците и така тие ќе
се претворат во храна за гавраните. Браќа мои, ние не можеме еден без друг, ниту
пак има потреба да се кине еден од трите листа на детелината. Арно ама, секој од
нас има бујна и млада невеста, чиишто плеќи и раменици се свикнати на тежок
товар. Да не донесуваме сами никаква одлука, браќа мои: да му оставиме на
Случајот да избере, зашто тој е раката Господова. Утре в зори ќе ја земеме таа што
ќе дојде да ни донесе храна, и неа ќе ја заѕидаме во темелите. Само една ноќ барам
молк од вас, о, помлади браќа мои, и да не ја прегрнуваме со многу солзи и
воздишки онаа која од трите патишта може да избере два по коишто и натаму ќе
чекори жива на зајдисонце.“
Лесно му било да го каже тоа, зашто потајно ја мразел својата млада жена и сакал да
ја симне од врат за да може на нејзино место да донесе една млада Гркинка со руса
коса. И вториот брат не се побунил, оти веќе мислел на жена си да ѝ каже сè кога ќе
се врати, а единствено најмладиот се противставил, оти секогаш го почитувал

117
дадениот збор. Меѓутоа, трогнат од широкоградоста на постарите браќа, кои заради
заедничкото дело биле готови да се откажат од најмилото на светот, најпосле и тој
попуштил и ветил дека ќе молчи таа ноќ.
Кај жените се вратиле во она полумрачно доба кога духот на исчезнатата светлина
сè уште скита над полињата. Средниот брат влегол под шаторот многу нерасположен
и грубо ѝ наредил на жена си да му ги собуе чизмите. Кога таа клекнала пред него,
тој ја треснал со нозете по лице и ѝ викнал:
„Еве осум дни како носам иста кошула, и недела ќе дојде и пак ќе немам бела
облека да ставам на себе. Денгубничке проклета, утре в зори со коритото за алишта
на вода да одиш и таму да останеш до ноќ сосе четка и пиралка. Само ако чекор
мрднеш оттаму, жива не остануваш.’
И младата жена, тресејќи се од страв, ветила дека целиот утрешен ден ќе го посвети
на перењето алишта.
Најстариот брат се вратил дома цврсто решен ништо да не ѝ кажува на својата
караконџола, чии милувања веќе не можел да ги поднесе и чија распупена убавина
веќе не ја ценел. Арно ама, тој имал една маана: често зборувал во сон. А токму таа
ноќ, матроната не можела да го совлада своето разбуено тело и да заспие, зашто се
преиспитувала во себе во што не му се допаѓа на својот господар. Кога, одеднаш, го
чула како блада, покривајќи се преку глава:
’Срце мое, срце мое во градиве мои, брзо ќе се спасиме... Колку ќе се успокоиме
кога камените ѕидови ќе нè разделат од калешава...’
А најмладиот се вратил под својот шатор, пеплосан и помирен со судбината, како
човек кој на својот пат ја сретнал Смртта лично, со коса на рамо, како кога оди да ја
собере својата жетва. Тој си го избакнал детето во лулката, нежно ја прегрнал
саканата, и таа цела ноќ го слушала како ѝ липа врз градите. Арно ама, кротката и
молчалива млада жена не го ни прашала од каде толкава тага, зашто не сакала да го
принудува да ѝ се исповеда, ниту пак ѝ требало да знае што мака го мачи за да го
теши.
Утредента тројцата браќа ги префрлиле преку рамо токмаците и казмите и тргнале
накај кулата. Жената на средниот брат ја наполнила тавлијата со алишта и тргнала,
па клекнала пред жената на најстариот:

118
„Сестро, ѝ рекла, сестро мила, денес јас сум редница, мене ми е редот да им однесам
храна на мажите, арно ама маж ми ми рече оти ќе ме убие ако не му ја исперам
преслеката, а тавлијава ми е полна, дури и преполна.“
„Сестричке моја, сестриче мила, ѝ рекла жената на најстариот брат, од сè срце би им
однела ручек на мажите, арно ама ноќеска некој ѓавол ми влезе... Оф, оф, оф, денес
сум за никаде, тики да си седам и да си пекам од болки...“
Тогаш таа плеснала со рацете за да ја викне жената на најмладиот брат:
’Јатрвичке наша најмлада, ѝ рекла, невесто мила на млад ни девер, ајде место нас
однеси им јадење на мажите, чунки патот е долг а нам нозете ни се папсани, та ние
веќе не сме млади и лесни како тебе. Оди, мила наша, а ние ќе ти ја наполниме
таблата со турли-турли јадења, мажите со насмевка да те пречекаат, тебе аберџијке,
што ќе им ја заголнеш душата.’
И така ја наполниле таблата со езерски риби прелиени со мед и со суво грозје, со
сарма од лист од винова лоза, со сирење од немркана овца и со слатки од бадеми.
Младата жена нежно им го предала детето в раце на своите јатрви и го фатила патот
под нозе, сама со таблата на глава и со судбината на врат, како осветен медалјон,
невидлив за луѓето, на кој само од Господа било испишано со каква смрт ќе умре и
на кое место од неговото небо.
Кога тројцата уште оддалеку ја здогледале малата, сè уште нераспознатлива појава,
отрчале кон неа, првите двајца несигурни во успехот на своите итроштини, а
најмладиот молејќи му се на Господа. Најстариот не изустил богохулни зборови
откако видел дека не е неговата калеша, а вториот гласно рекол сполај ти Господи за
спасението на мојата перачка. Не би час, најмалдиот клекнал, ги преграбил со раце
колковите на младата жена и, лелекајќи, ја замолил за прошка. Потем на коленици
се довлечкал до браќа си, преколнувајќи ги да се смилуваат. Најсетне, се исправил
на нозе и челикот од неговиот нож болснал на сонцето. Ударот со токмакот по тилот
го фрлил, зазбивтан, крај патот. Младата жена, препалена, ја испуштила таблата, та
храната се истурила до овчарските кучиња. Кога се созела, ги кренала рацете кон
небото:
„Браќа, никогаш ништо не ви згрешив. Браќа, ги почитував венчалниот прстен и
свештеничкиот благослов, не дозволувајте да умрам, туку поарно јавете му на татко

119
ми кој живее в планина како старешина на племето, па тој ќе ви прати илјада
слугинки да ги жртвувате. Не убивајте ме: мене животот ми е многу мил. Не делете
ме со дебел камен од мојот љубен.“
Арно ама, вчас занемела, кога видела дека нејзиниот млад господар, испружен крај
патот, не мрда ни со клепките, и дека сурата коса му е окашкана со крв и со мозок. И
тогаш без лелек и солзи оставила деверите да ја одведат до вдлабнатината во ѕидот
на кулата: чунки и самата знаела дека мора да умре, барем можела да се воздржи да
не плаче. Арно ама, кога го ставиле првиот камен пред нејзините нозе со црвени
налани, се сетила на своето чедо кое како мало кученце имало обичај да ѝ ги грицка
обувките. Врели солзи ѝ потекле по образите и се стопиле со малтерот што го
размачкувала мистријата по каменот.
„Ах! Кутри мои нозе, рекла таа, вие веќе нема да ме носите на врвот на ридот, на
своето драго тело да му понудам што поубав поглед. Ниту пак веќе ќе ја чувствувате
свежината на потокот: единствено ангелите ќе ве измијат на Воскресение.“
Градбата од камен и тули ѝ нараснала до колената покриени со позлатениот фустан.
Исправена во дното на отворот, личела на Марија исправена зад својот олтар.
’Збогум, скуту мој, рекла младата жена. Ти веќе нема да го нишаш моето чедо;
седејќи под убавото дрво во овоштарникот кое дава храна и сенка, веќе нема да те
полнам со вкусни плодови.“
Ѕидот пораснал уште повеќе, па младата жена продолжила:
’Збогум, раце мои малечки, што се пружавте низ телото, вие веќе нема да
приготвувате храна, ниту волна ќе предете, ниту пак ќе се составувате околу вратот
на саканиот. Збогум бедра мои, и снаго женска, вие веќе ни пород ни љубов нема да
почувствувате. Збогум, дечиња, што не можев да ве родам, братчиња што не стигнав
да му ги подарам на синот единец, вие ќе ми правите друштво во оваа темнина која
ќе ми служи место гроб и каде што простум, и без сон, ќе останам до Судниот ден.“
Камениот ѕид веќе ѝ нараснал до градите. И тогаш низ телото на младата жена
поминале трпки, а нејзините молежливи очи упатиле поглед што го зборувал истото
што би го кажале и подадените раце.
„Девери мои, рекла таа, не заради мене, туку заради мртвиот ви брат, помислете на
чедото мое и не оставајте да умре од глад. Не заѕидувајте ми ги градиве, браќа мои,

120
туку под везенава кошула двете боски оставете ми ги слободни, и секој ден детето
носете ми го трипати, в зори, напладне и навечер. Сè додека имам капки живот во
себе, тие ќе се слеваат до врвовите на боските за да го хранат детето што го родив, а
оној ден кога веќе нема да имам млеко, тоа ќе ја испие мојата душа. Дајте ми го тоа,
браќа душовадници, и ако постапите така, ни мојот сакан господар ни пак јас нема
да ве прекориме дента кога ќе се сретнеме пред Господа.“
Браќата, исплашени, се согласиле да ѝ ја исполнат последната желба, и во висина на
градите оставиле отвор за двете боски. Тогаш младата жена прошепотела:
’Браќа мои, пред устава заѕидајте ми камен, оти живите се плашат да не ги бакнат
мртвите, ама пред очи оставете ми отвор за да гледам дали моето млеко добро ќе му
донесе на детето.“
Сториле така како што им рекла, ѝ направиле напречен пресек во висина на очите.
Вечерта, кога мајката обично го доела, го понесле детето по прашливиот пат, омеѓен
со ниски џбунови избрстени од кози, а маченицата го поздравила доаѓањето на
доенчето со извици на радост и со благослови наменети на деверите. Од топлите и
набрекнати гради потекло млеко и, кога детето од иста крв и месо заспало на
нејзините боски, таа запеала со глас што го придушувала само дебелината на
камениот ѕид. И кога чедото ѝ го тргнале од боските, таа наредила да се однесе на
спиење, но цела ноќ под ѕвездите се извивала топла приспивна песна, која и
оддалеку била доволна за да не плаче детето. Утредента веќе не пеела, туку со слаб
глас само прашала како детето ја поминало ноќта. Наредниот ден молчела, ама сè
уште дишела, зашто градите, исполнети со здив, незабележливо се кревале и се
спуштале во камената темнина. По неколку дни ѝ замрел здивот, како и гласот, арно
ама неподвижните гради не ѝ загубиле ништо од благото изворско изобилие, и
заспаното дете во вдлабнатините на нејзините боски сè уште го слушало нејзиното
срце. Сетне и срцето, секогаш во согласност со животот, ги проретчило своите
отчукувања. Копнежливите очи ѝ згаснале како отсјајот на ѕвездите во пресушен
бунар, а низ процепот се наѕирале само уште двете стаклести зеници. Тогаш и
зениците се разводниле и им направиле место на двете дупки во чиешто дно се
наѕирала смртта, ама младите боски останале негибнати и цели две години, наутро,

121
напладне и навечер, продолжувало чудесното течење, додека детето само не се
одбило од цицка.
Дури тогаш се збрчкале исушените гради и на камениот раб наскоро останало само
купче прав. Неколку векови нежните мајки го посетувале тоа место за да поминат со
прст по поцрнетиот камен, по линиите што ги врежало чудесното млеко, а сетне
исчезнала и самата кула, и тежината на сводовите престанала да притиска врз
лесните коски на жената. Најпосле се распаднале и кревките коски, и сега на тоа
место стои само овој стар Французин кој се пече на пеколната жештина, и кој на
секој новодојден му ја нуди приказнава, достојна секој поет да го вдахне со истите
солзи како и онаа за Андромаха.“
Во тој миг една избербатена Циганка, прекриена со кирливи излитени алишта, се
приближи до масата каде што седеа двајцата мажи. Во рацете држеше дете, чии
болни очи ѕиркаа под парталавите пелени. Таа се вудвоса во половината, со онаа
безочна понизност што ја има само кај бедниот и кралски отпадок, а со жолтото
здолниште како да ја смете земјата. Со грубо движење, инженерот ѝ покажа да се
тргне, не обрнувајќи внимание на нејзиното ганголење кое од молитвен тон се
преобразуваше во проколнувачки. Англичанецот ја викна за да ѝ даде некоја ситна
пара.
 Што ви е, стар занесенику?  рече тој нетрпеливо.
 Нејзините гради и детулето вредат исто колку и оние на вашата хероина. А детето
што го држи в раце е слепо.
 Ја познавам оваа жена,  одговори Жил Бутрен.  Еден лекар од Дубровник ми ја
раскажа нејзината приказна. Веќе со месеци му става на детето некакви гнасни
облоги со коишто му го раздразнува видот и предизвикува милосрдие кај
минувачите. Детето уште гледа, но набргу ќе стане она што таа и сака да тоа биде:
слепец. Тогаш на жената ќе ѝ биде сигурна заработката, и тоа за цел живот, зашто
грижата за сакатите е вносно занимање. Има мајки и мајки.

122
Дино Буцати

АЈФЕЛОВАТА КУЛА

Беа други времиња кога работев на изградбата на Ајфеловата кула. Но, тогаш,
не бев ни свесен за мојата среќа.
Изградбата на Ајфеловата кула беше прекрасна и многу важна работа. Денес,
тоа тешко може да се сфати. Сегашниот изглед на Ајфеловата кула ни најмалку не
прилега на оној, некогашниот. Димензиите, на пример. Сега чиниш како да се
стуткала во себе. Минувам под неа, ги кревам угоре очите и гледам. Но, не можам
да го препознам оној свет во кој ги живеев најубавите денови од мојот живот.
Туристите влегуваат во лифтот, се качуваат на првата тераса, потоа на втората,
џагорат, се смеат, фотографираат, снимаат филмови во боја. Кутрите тие, ништо не
знаат и никогаш нема да дознаат.
Во туристичките проспекти читаме дека Ајфеловата кула е висока триста метри,
на тоа додај ги дваесетте метри радиоантена. И весниците, во тоа време, истото го
пишуваа, уште пред да започне изградбата. Луѓето, пак, велеа дека височина од
триста метри е вистинска лудост.
Ама, какви триста метри. Јас работев во фабриката Ренитрон, во близина на Нији.
Бев добар машински техничар. Една вечер, кога се враќав дома, ме пресретна еден
господин со цилиндар на глава, на возраст од околу четириесетина години. „Вие ли
сте господинот Андре Лежен?“ праша. „Токму така“, одговорив. „А вие, кој сте?“ „Јас
сум инженер Густав Ајфел и сакам да ви предложам нешто. Но, пред тоа, морам
нешто да ви покажам. Повелете, качете се.“
Се качив во возилото на инженерот и, набргу, стигнавме до еден голем хангар,
изграден на една чистинка, на периферијата на градот. Забележав триесетина млади
луѓе кои, наведнати над големите маси за цртање, дури ни со поглед не ме
удостоија.
Инженерот ме однесе до крајот на салата каде што, потпрена на ѕидот, се
наоѓаше една слика, висока околу два метри, на која беше нацртана кула. „Кулава
што ја гледате, сакам да ја изградам за Париз, за Франција, за светот. Ќе ја направам
од железо и тоа ќе биде највисоката кула во светот“.

123
 „Во официјалниот проект се предвидува височина од триста метри. Височината ја
договоривме со владата, не сакаат никакви изненадувања. Но, таа ќе биде многу
повисока“.
„Четиристотини метри?“
„Момче, верувајте ми, сега не смеам ништо да ви кажам. Но, ве уверувам дека се
работи за навистина божествен потфат, чест е да се учествува во него. Вас ве
побарав зашто слушнав дека сте биле добар работник“.
„Колку заработувате во Ренитрон?“ Му кажав колкава ми е платата. „Ако дојдеш
кај мене“, рече инженерот, веднаш преминувајќи на ти, „ќе заработуваш трипати
повеќе од тоа“. И, јас прифатив.
Во тој момент инженерот, со тивок глас ми рече: „За малку ќе заборавев нешто,
драг Андре. Но, првин, треба да ми ветиш нешто“.
„Се надевам дека не станува збор за нешто нечесно“, се осмелив да речам,
наведен на таква мисла поради таинствената атмосфера.
„Тајна“, рече тој.
„Каква тајна?“
„Ќе ми дадеш збор дека со никого, дури ни со твоите најблиски, нема да
зборуваш за нашата работа? Дека на никој жив нема да му кажеш на што ќе работиш
и како ќе работиш? Дека нема да откриваш бројки, димензии, нема да оддаваш
никакви податоци, цифри? Размисли, размисли добро, пред да си подадеме рака.
Зашто, еден ден, тајната би можела да почне да ти тежи.“
Во него веќе имаше отпечатен образец за договор за работа, во кој беше внесена
и обврската за чување тајни. Решив да го потпишам.
Имаше стотици работници на градилиштето, можеби и илјадници. Не само што не
можев сите да ги запознам, не можев ни да ги видам сите во исто време, со оглед на
тоа што се работеше во групи, и тоа во три смени во текот на дваесет и четири часа.
По завршувањето на изградбата на бетонските темели, ние, техничарите,
почнавме со монтажа на челичните столбови. Во почетокот, ретко разговаравме меѓу
себе, можеби затоа што се бевме заколнале дека ќе ја чуваме тајната. Сепак, од она
што го наслушав во разговорите, стекнав впечаток дека моите колеги ја прифатиле
работата само поради извонредната плата. Никој, или речиси никој, не веруваше

124
дека кулата некогаш ќе биде завршена. Сметаа дека тоа е лудост и дека ја
надминува човековата моќ.
Откако ги всадија вземи четирите џиновски нозе, железната мрежа сепак
продолжуваше да расте пред очите на сите. Од другата страна на оградата,
подигната околу големото градилиште, дење-ноќе стоеше толпа која нè
набљудуваше како работиме; сигурно изгледавме како мравки обесени на пајакова
мрежа.
Лаковите на подножјето успешно ги прицврстивме, четирите носечки столба се
кренаа речиси исправено, а потоа се споија во еден единствен носечки столб кој
стануваше сè потенок и потенок. По осуммесечна работа, кулата достигна сто метри
височина и, по тој повод, на работниците им беше приредена гозба, во една
гостилница покрај Сена.
Не се слушаа веќе зборови на неверица. Напротив, некоја чудна одушевеност ги
обземаше работниците, шефовите, техничарите, инженерите, небаре бевме сведоци
на создавање на некое чудо. Едно утро, во првите денови од октомври, се најдовме
обвиени во магла.
Помисливме дека завеса од ниски облаци се спуштила над Париз, но не беше
така. „Погледни ја цевкана“, ми рече Клод Галиме, најмалиот и најподвижниот во
целиот тим, со кого брзо се спријателивме. Од една огромна гумена цевка,
прицврстена за железната мрежа, излегуваше бел чад. Имаше четири цевки, по една
на секој агол од кулата. Од сите нив излегуваше густа пареа која, малку по малку,
формира облак кој рееше неподвижен, не поместувајќи се ни нагоре ни надолу, а во
внатрешноста на тој голем памучен чадор, ние и понатаму продолжувавме да
работиме. Но, зошто? Имаше ли тајната некаква врска со тоа?
Газдите ни приредија уште една гозба кога стигнавме до двесте метри, дури и
весниците го забележаа настанот. Но, луѓето веќе престанаа да се вртат околу
градилиштето, зашто смешната шапка од магла сосема нè криеше од нивните
погледи. Весниците го фалеа тој изум: таа кондензирана пареа – објаснуваа –
спречува работниците, на врвот од воздушната структура, да ја видат бездната под
нив; а тоа ја спречува вртоглавицата. Тоа беше голема глупост; прво, затоа што ние
бевме извонредно подготвени за работење на височина; а згора на тоа, дури и во

125
случај на вртоглавица, не можеше да дојде до катастрофа, зашто секој од нас беше
врзан со цврст кожен ремен кој, со јаже, беше прицврстен за костурот на градбата.
Двесте и педесет, двесте и осумдесет, триста метри. Изминаа речиси две години,
но дали навистина се наѕираше крајот на таа авантура? Една вечер нè собраа во
подножјето на градбата и ни се обрати инженерот Ајфел. Нашата обврска е – рече –
исполнета, ги докажавме нашата упорност, вештина и храброст, градежното
претпријатие ќе ни додели дури и специјална награда. Кој сака, може да си оди
дома. Но, тој, инженерот Ајфел, се надева дека ќе има доброволци кои се готови да
продолжат со него. Но, што да продолжат? Инженерот не може да го објасни тоа,
некои работници имаат доверба во него, сметаат дека е исплатливо.
Покрај мнозина други, останав и јас. И тоа беше еден вид луд заговор во кој
никој неупатен не можеше да се сомнева, зашто секој од нас, повеќе од кога и да е,
ѝ остана верен на тајната.
Така, на триста метри височина, наместо да почнеме да градиме врв, подигнавме
нови челични греди, една врз друга, во насока на зенитот. Јарбол врз јарбол, железо
врз железо, греда врз греда, еден куп шрафови и шрафови, и удирање на чекани,
целиот облак трепереше како хармоника од тие удари. Ние, просто како да летавме.
Сè додека, непрекинато искачувајќи се, не излеговме од облакот кој остана под
нас, а луѓето во Париз и понатаму не можеа да нè видат поради таа завеса од чад, а
ние се пробивавме низ чистиот и блескав воздух на височините. А во некои
ветровити утра, можевме да ги видиме далечните Алпи, прекриени со снег.
Бевме искачени толку високо што сега качувањето и спуштањето ни одземаше,
нам, на работниците, повеќе од половина од работното време. Од ден на ден,
времето на ефективна работа се смалуваше. Ќе дојде ден кога, само што ќе стигнеме
на врвот, ќе мораме веднаш да слегуваме. И кулата ќе престане да расте, нема ни
метар повеќе да порасне.
Тогаш беше решено, горе, меѓу железните греди, да се направат мали бараки, за
нас, како еден вид гнезда, што луѓето не можеа да ги видат од облакот вештачка
магла. Во тие гнезда спиевме, јадевме и, навечер, игравме карти, кога не пеевме во
хор за илузиите и за победите. Долу, во градот, слегувавме на смени, и тоа само за
празници.

126
 Тогаш почнавме полека да ја насетуваме прекрасната вистина, односно
причината за нашата тајна. И не се чувствуваме веќе како работници, туку како
пионери, истражувачи, бевме херои, светци. Почнавме полека да насетуваме дека
изградбата на Ајфеловата кула никогаш нема да биде завршена и сфативме зошто
инженерот бараше од нас да направиме џиновски постамент, оние четири киклопски
железни шепи кои, оддалеку, изгледаа сосема несразмерни. Градбата нема никогаш
да заврши, Ајфеловата кула ќе расте, ќе расте кон небото, надвишувајќи ги облаците,
бурите, врвовите на Гаурисангар. Сè додека Господ ни дава сила, ќе продолжиме да
зашрафуваме челични греди, да ги редиме една врз друга, сè повисоко и повисоко, а
по нас, ќе продолжат нашите синови, и никој од рамниот град Париз нема да дознае,
обичните смртници никогаш нема да го сфатат тоа.
Секако, порано или подоцна, оние долу ќе го зaгубат трпението, ќе протестираат,
ќе пишуваат писма до Парламентот, зошто никако не завршува изградбата на
проклетата кула? Предвидените триста метри се направија, нека решат веќе еднаш
да ја изградат куполата на врвот. Но, ние ќе бараме изговори, ќе успееме дури и да
поставиме некој наш човек во Парламентот или во министерствата, ќе ја потсмириме
работата, простиот свет ќе се помири со фактите, а ние ќе одиме сè повисоко и
повисоко во небото, во величествен прогон.
Долу, од другата страна на белиот облак, се слушнаа истрели. Се спуштивме
подолу, поминавме низ маглата, се наведнавме под долната граница на нашиот
облак, погледнавме со двоглед и видовме како кон нашето градилиште, во
концентрични кругови, се приближуваат жандармеријата, кралската гарда,
полицијата, инспекцијата, баталјоните, војски, цела армија, и сите со заканувачки
изглед, ѓавол да ги убие и да ги проголта.
Пратија гласници до нас: предајте се и веднаш слезете, кучкини синови, имате
ултиматум од шест часа, потоа веднаш ќе отвориме оган со пушки, со митралези, со
топови, за вас, копилиња, ќе бидат сосема доволни.
Некој валкан Јуда, значи, сепак нè предал. Синот на инженерот Ајфел, зашто
великиот татко веќе од пред повеќе години беше умрен и погребан, пребледе како
крпа. Зар бевме во можност да се бориме? Мислејќи на нашите мили семејства, се
предадовме.

127
 Ја урнаа песната што ја кренавме во небото, ја ампутираа кулата на триста метри
височина, а горе ставија шапка која и ден денес може да се види, вистинска беда.
Облакот што нè криеше веќе не постои, дури и за него сакаат да нè изведат пред
поротниот суд на Сена. „Недоносената“ кула е обвиена во сивило, на неа има
обесено долги знамиња што се виорат на сонцето, денес е денот на отворањето.
Еве го Претседателот со цилиндар и реденгот, во кралска кочија. Како бајонети
на силна светлина се пробиваат звуците на фанфарите. Почесните трибини како да
расцутеле од убавите дами. Претседателот врши смотра на оклопната единица.
Наоколу се мотаат продавачи на значки и на кокарди. Сонце, насмевки,
благосостојба, свеченост. Од оваа страна на оградата, измешани со масата обични
смртници, ние, старите уморни работници од кулата, се гледаме едни со други, реки
солзи течат по обелените бради. Ех, младост!

Превод од италијански: Радица Никодиновска

128
Вилијам Саројан

ЛЕТОТО НА УБАВИОТ БЕЛ КОЊ

Еден ден, таму некаде во добрите стари времиња кога имав девет години а светот
беше полн величествености од секаков вид што може да се замислат и животот сè
уште беше прекрасен и таинствен сон, братучед ми Мурад, кого го сметаа за глупав
сите што го знаеја, освен јас, дојде во мојата куќа во четири часот изутрина и ме
разбуди со тропање на прозорецот од мојата соба.
–Арам, – рече тој.
Скокнав од креветот и погледнав низ прозорецот.
Не можев да поверувам во она што го гледав.
Уште не беше утро. но беше лето и во муграта имаше достатно светлина за да
знам дека не сонувам.
Братучед ми Мурад седеше на убав, бел коњ.
Ја протегнав главата низ прозорецот и ги протрив очите.
– Да, – рече тој на ерменски. – Ова е коњ. Не сонуваш. Побрзај, ако сакаш да
јаваш.
Знаев дека братучед ми Мурад уживаше во тоа што е жив повеќе од кој и да е
друг што паднал по грешка на светов, но ова беше повеќе дури и од она што можев
да верувам.
Пред сè, моите најрани сеќавања беа сеќавањата за коњите, а моите први
копнежи беа копнежите за јавање.
Ова беше вонредна шанса.
Второ, бевме сиромашни.
Тоа не ми дозволуваше да поверувам во она што го гледав.
Бевме сиронашни. Немавме пари. Целото наше племе беше бедно. Секој член на
фамилијата Гарогланијан живееше во најстрашна и најкомична сиромаштија на
светов. Никој не можеше да сфати од каде добиваме достатно пари за да ги полниме
стомаците со храна, дури ни старите луѓе од фамилијата. Но најважно од сè е тоа
што бевме познати по својата чесност. Сме биле познати по својата чесност околу
единаесет столетија, дури и кога сме биле најбогата фамилија. Прво, бевме горди,

129
потоа чесни, а, згора на тоа, верувавме во правината и кривината. Никој од нас не би
искористил никого на светов.
Според тоа, иако можев да го гледам толку прекрасниот коњ; иако можев да го
помирисам, толку пријатно; иако можев да го слушам како дише, некако возбудливо;
не можев да поверувам дека коњот имал нешто со мојот братучед Мурад, или со
мене, или со кој и да е друг член на нашата фамилија, што спие или е буден, зашто
знаев дека мојот братучед Мурад не можел да купи коњ, а ако не можел да купи,
тогаш секако го украл, а јас не сакав да поверувам дека го украл.
Ниеден член на фамилијата Гарогланијан не можеше да биде крадец.
Зјапав отпрвин во братучед ми, потоа во коњот. Во секој од нив имаше некаков
побожен мир што, од една страна, ме радуваше, а од друга страна, ме растажуваше.
– Мурад, – реков јас, – каде си го украл коњот?
– Скокни од прозорецот, – рече тој, – ако сакаш да јаваш.
Значи, вистина е. Го украл коњот. Тоа не доаѓа во прашање. Дошол да ме праша
дали ќе јавам или не, како ќе изберам.
Ми се чинеше дека да украдеш коњ за да го појаваш не е исто како да украдеш
нешто друго, како пари. А можеби и воопшто не е украден. Ако го земеш коњот на
тој начин како што правевме братучед ми Мурад и јас, тоа не е крадење. Не може да
биде кражба, додека не го понудиме коњот за продажба, а јас знаев дека тоа нема
никојпат да го сториме.
– Дозволи да се облечам, – реков јас.
– Добро, – рече тој, – но побрзај.
Скокнав во моите облеки.
Низ прозорецот изрипав во дворот и се најдов на коњот зад братучед ми Мурад.
Таа година живеевме на крајот од Градот, на Валнут Авењу. Зад нашата куќа
беше полето: лозја, овошни градини, канали за наводнување и полски патишта. За
помалку од три минути бевме на Олив Авењу, а потоа коњот почна да трча во кас.
Воздухот беше свеж и пријатен за дишење. Братучед ми Мурад, кој се сметаше за
еден од најглупавите членови на нашата фамилија, почна да пее. Сакам да речам,
почна да рика.

130
 Секоја фамилија има некаде во себе трага на лудост, а братучед ми Мурад се
сметаше за природен наследник на лудата линија во нашето племе. Пред него беше
нашиот вујко Косров, огромен човек со калеша глава и со најголеми мустаќи во
долината Сан Јоаким, човек толку буен по темперамент, толку раздразлив, толку
невнимателен, што секого го запираше да зборува со рикање. Не е штета, не
обрнувај внимание на тоа.
Тоа беше сè, без оглед на тоа што зборува човекот. Еднаш неговиот сопствен син
Арак трчаше осум блока до берберницата каде што татко му ги поткаструваше
мустаќите, за да му каже дека куќата им е во пламен. Мажот Косров седел на столот
и загрмел. Не е штета, не обрнувај внимание на тоа. Берберот рекол: „Но момчето
вели дека куќата ви е во пламен“. На тоа Косров згрмел: – Доста, велам дека не е
штета.
Братучед ми Мурад се сметаше за природен наследник на тој човек, макар што на
Мурада му беше татко Зораб, кој беше практичен и ништо повеќе. Човек можеше да
биде татко на телото од својот син, но тоа не значи исто така дека е и татко на
неговиот дух. Распределбата на разни видови духови во нашето племе од почетокот
била каприциозна и непостојана.
Јававме и братучед ми Мурад пееше. Според она што го знаеја сите, ние сè уште
бевме во старата земја каде што, барем според она што го велеа нашите соседи,
припаѓавме. Го пуштивме коњот да трча колку што сака.
Најпосле братучед ми Мурад рече: „Слези. Сакам да јавам сам.“
– Ќе ме оставиш ли и мене да појавам сам? – реков јас.
– Тоа зависи од коњот, – рече братучед ми. – Слези.
– Коњот ќе ме остави да јавам, – реков јас.
– Ќе видиме, – рече тој. – Не заборавај дека јас знам да се однесувам со коњот.
– Добро, – реков јас. – Како што знаеш ти, знам и јас.
– За љубов на твојата сигурност, да се надевам дека е така. Слези.
– Во ред, – реков јас, – но запамти дека мораш да ме оставиш да се обидам да
јавам сам.
Јас слегов, а братучед ми Мурад удри со петиците во коњот и викна: „Везир, трк“.
Коњот застана на задните нозе, фркна и се впушти во бесна брзина која беше

131
најубаво нешто што некогаш сум го видел. Братучед ми Мурад јуреше на коњот
преку полето со сува трева кон еден канал за наводнување, го прескокна каналот, а
по пет минути, кога се врати, од него капеше пот.
Сонцето изгреваше.
– Сега ми е мене ред да јавам, – реков јас.
Братучед ми Мурад слезе од коњот.
Скокнав на грбот од коњот и за еден миг го запознав најстрашниот страв што
може да се замисли. Коњот не се помрдна.
– Удри по мускулите. – рече братучед ми Мурад. – Што чекаш? Треба да го
вратиме пред да стане кој и да било на светов и во околинава.
Удрив по мускулите на коњот. Наеднаш тој пак се исправи и фркна. Потоа почна
да трча. Не знаев што да правам. Наместо да трча низ полето, кон каналот за
наводнување, коњот трчаше по патот кон лозјето на Диркан Халабијан, каде што
почна да ги прескока лозите. Пред да паднам, рипна преку седум лози. Потоа
продолжи да трча.
Братучед ми Мурад трчајќи доаѓаше по патот.
– Не се грижам за тебе, – викаше тој. – Мораме да го фатиме коњот. Ти оди по
овој пат, јас по оној. Ако дојдеш до него, биди мирен. Јас ќе дојдам близу.
Продолжив надолу по патот, а братучед ми Мурад отиде преку полето, кон
каналот за наводнување.
Му требаше половина час за да го најде коњот и да го врати.
– Добро, – рече тој, – скокај. – Цел свет сега се буди.
– Што ќе правиме, – реков јас.
– Или ќе го вратиме, – рече тој, – или ќе го скриеме до утре наутро.
Не звучеше како да е загрижен и знаев дека ќе го скрие и дека нема да го врати.
Не бргу, во секој случај.
– Каде ќе го скриеш? – прашав.
– Знам едно место, – рече тој.
– Пред колку време си го украл коњов? – прашав. Наеднаш ми светна дека тој
повеќе време јава наутро и ова утро дошол по мене само затоа што знае колку
сакам да јавам.

132
 – Кој рече нешто за крадење на некаков коњ? – праша тој.
– Сепак, – продолжив јас, – колку време јаваш секое утро?
– Само ова утро, – рече тој.
– Ја зборуваш ли вистината? – реков јас.
– Се разбира дека не, – рече тој, – но. ако нè откријат, тоа ќе треба да го речеш.
Не сакам да се фатиме во лага. Ти знаеш дека почнавме да јаваме ова утро.
– Добро, – реков јас.
Тој мирно го поведе коњот кон шталата на едно запустено лозје, кое едно време
беше гордост на еден фармер по име Фитваџијан. Во шталата имаше малку овес и
сува детелина.
Тргнавме накај дома.
– Не беше лесно, – рече тој, – да се натера коњот да се однесува толку убаво.
Отпрвин сакаше диво да трча, но, како што ти реков, јас имам специјално
однесување со коњите. Можам да го натерам да прави сè што сакам. Коњите ме
разбираат.
– Како го правиш тоа? – реков јас.
– И јас имам разбирање за коњот, – рече тој.
– Да, но какво разбирање? – реков јас.
– Едноставно и искрено, – рече тој.
– Би сакал да знам како да постигнам такво разбирање за коњите, – реков јас.
– Ти си уште мало дете, – рече тој. – Кога ќе имаш тринаесет години, ќе знаеш.
Отидов дома и убаво појадував.
Тоа попладне чичко ми Косров дојде кај нас на кафе и на цигара. Седеше во
салонот, шмркаше, пушеше и се потсетуваше на старата земја. Потоа пристигна уште
еден гостин, еден фармер по име Џон Биро, еден Асирец кој поради осаменоста
беше научил да зборува ерменски. Мајка ми му донесе на осамениот гостин кафе и
тутун и тој си завитка цигара, шмркаше и пушеше, а потоа, на крајот, тажно
воздивнувајќи, рече: „Мојот бел коњ што ми го украдоа минатиот месец, сè уште го
нема. Тоа не можам да го разберам“.

133
 Чичко ми Косров многу се разлути и викна: „Не е штета. Што значи да загубиш
еден коњ? Зар сите не ја загубивме родната земја? Што е тоа да се плаче за еден
коњ?“
– Тоа можеби е така за вас, градските жители, така да се каже, – рече Џон Биро,
– но што ќе биде со мојот имот? Колку чини имотот без коњ?
– Не обрнувај внимание на тоа, – згрме чичко ми Косров.
– Одев пеш десет милји за да дојдам довде, – рече Џон Биро.
– Имаш нозе, – викна чичко ми Косров.
– Левата нога ме боли, – рече фармерот.
– Не обрнувај внимание на тоа, – згрме чичко ми Косров.
– Тој коњ чини шеесет долари, – рече фармерот.
– Јас плукам на парите, – рече чичко ми Косров. Тој стана и достоинствено
излезе од куќата, треснувајќи ја вратата.
Мајка ми објасни.
– Тој има благородно срце, – рече таа. – Јасно е дека е носталгичен.
Фармерот се оддалечи и јас отрчав до братучед ми Мурад.
Тој седеше под една праска, обидувајќи се да му го намести скршеното крило на
еден клукајдрвец кој не можеше да лета. Й зборуваше на птицата.
– Што е? – рече тој.
– Фармерот, Џон Биро, – реков јас. – Ја посети нашата куќа. Го бара својот коњ.
Кај тебе е еден месец. Сакам да ми ветиш дека нема да го вратиш додека не научам
да јавам.
– Ќе ти треба една година за да научиш да јаваш, – рече братучед ми Мурад.
– Би можеле да го задржиме коњот една година, – реков јас.
Братучед ми Мурад посегна кон своето стапало.
– Што? – згрме тој. – Повикуваш ли еден член од фамилијата Гарогланијан да
краде? Коњот мора да се врати кај својот вистински сопственик.
– Кога? – реков јас.
– Најдоцна по шест месеци, – рече тој.
Ја фрли птицата во воздух. Таа правеше мачни обиди, двапати речиси падна, но
на крајот летна, високо и право.

134
 Две недели секое утро рано братучед ми Мурад и јас го земавме коњот од
шталата во опустеното лозје, каде што го бевме скриле, и го јававме, и секое утро
кога беше мојот ред да јавам, коњот се веднеше над лозите и ситните дрвја, ме
исфрлаше и трчаше понатаму. Сепак, се надевав дека навреме ќе научам да јавам,
онака како што јаваше братучед ми Мурад.
Едно утро на патот кон запустеното лозје на Фетвиџијан налетавме на фармерот
Џон Биро, кој одеше в град.
– Остави ме јас да зборувам, – рече братучед ми Мурад. – Знам да се однесувам
со фармерите.
– Добро утро, Џон Биро, – му рече братучед ми Мурад на фармерот.
Фармерот љубопитно го загледуваше коњот.
– Добро утро, синови на моите пријатели, – рече тој. – Како му е името на
вашиот коњ?
– Мое срце, – рече братучед ми Мурад на ерменски.
– Убаво име, – рече Џон Биро, – за убав коњ. Би можел да се заколнам дека тоа
е коњот што ми беше украден пред многу недели. Можам ли да му погледнам во
устата?
– Се разбира, – рече Мурад.
Фармерот погледна во устата на коњот.
– Заб за заб, – рече тој. – Би се заколнал дека тоа е мојот коњ. да не ги познавам
вашите родители. Славата на вашата фамилија за чесноста ми е добро позната.
Сепак, коњот е близнак на мојот коњ. Човек што се сомнева би им поверувал на
своите очи, наместо на своето срце. Збогум, мои млади пријатели.
– Збогум. Џон Биро, – рече братучед ми Мурад.
Следното утро уште рано го одведовме коњот во лозјето на Џон Биро и го
оставивме во шталата. Кучињата нè следеа, не испуштајќи никаков глас.
– Кучињата, – му шепотев на братучед ми Мурад. -Мислев дека ќе лаат.
– Би лаеле на некој друг, – рече тој. – Знам како да се однесувам со кучињата.
Братучед ми Мурад ги стави рацете околу главата на коњот, го притисна својот
нос во носот на коњот, го потчукна и потем си отидовме.

135
 Тоа попладне Џон Биро дојде кај нас со својата чеза и й го покажа на мајка ми
коњот што бил украден и вратен.
– Не знам што да мислам, – рече тој. – Коњот е посилен од секојпат.
Потемпераментен, исто така. Му благодарам на бога.
Чичко ми Косров, кој беше во салонот, се разлути и викна: „Човече, тивко. Коњот
ти се вратил. Не обрнувај внимание на тоа“.

136
Хулио Кортасар

ДАЛЕЧНА
Дневникот на Клара Аицети

12 јануари
Синоќа одново, јас толку уморна од бразлетни и шоу-бизнис, од pink champagne и
лицето на Ренато Вињес, ох тоа лице на пелтечка фока, како портрет на Доријан Греј
во последната фаза. Си легнав со вкус на ментол бонбона, на Boogie del Banco Rojo,
на распроѕеваната и пепелава мама (каква што е таа кога се враќа од забавите,
пепелава и поспана, огромна уловена риба и толку што не личи на себеси).
Нора вели дека заспива со светло, во врева, меѓу итните извештаи од сестра й
полусоблечена. Толку се среќни, јас го гасам светлото и ги склопувам дланките, низ
вресоци соблекувам од себе сè дневно и движечко, сакам да спијам и станувам
ужасен ѕвон кој ечи, бран, синџирот што Рекс го влече цела вечер по лигуструмите.
Now I lay me down to sleep… Мора да повторувам стихови или системот на барање
зборови со а, потоа со а и е, со петте вокали, со четири. Со два и една согласка (ама,
ода), со три согласки и еден вокал (бран, крем) и повторно стихови, месечината
слезе под топилница во својот полисон/корсет од нарди, детето ја гледа, ја гледа,
детето упорно ја гледа. Со три и три наизменично, малата, лагуна, живина; Одисеј,
ракави, одмори.
Проаѓам така часови: од четири, од три и две, а потоа палиндроми. Лесните: И
Мајами има јами; нели не си ти сенилен; најтешките и прекрасни, Есен однесе, есен
донесе; мака сета за „те сакам“. Или прекрасните анаграми: Салвадор Дали, Avida
Dollars; Клара Аицети21, Е кралицата и... Толку прекрасен последниов, зашто отвора
пат, зашто не завршува. Зашто кралицата и...
Не, ужасно. Ужасно зашто й отвора пат на оваа што не е кралицата, а што одново
навечер ја мразам. На онаа што е Клара Аицети, но не кралицата од анаграмот; што
може да е било што, питачка во Будимпешта, ороспиичка од јавна куќа во Хухуј или

21
Во оригиналот името на ликот Клара Аицети е Алина Реес (Alina Reyes). Името е променето
за да се задржи целата игра со анаграмите и со кралицата (заб. на прев.).

137
слугинка во Кецалтенанго, каде било далеку и не кралица. Ама да, Клара Аицети и
затоа се случи одново да ја почувствувам неа и омразата.

20 јануари
Понекогаш знам дека й студи, дека пати, дека ја тепаат. Можам само да ја мразам
толку, да се згрозувам од рацете што ја фрлаат на под и од неа, од неа, уште повеќе
зашто ја тепаат, зашто сум јас и ја тепаат. Ах, не очајувам толку кога спијам или кога
кројам фустан, или кога е време мама да гоштава, па й служам чај на госпоѓата
Регулес или на малиот на Ривасови. Тогаш ми е помалку важно, лична работа е по
малку, јас со себеси; ја чувствувам сè повеќе како господарка на својата несреќа,
далеку и сама, но господарка. Нека страда, нека изѕемне; јас трпам оттука и ми се
чини дека тогаш й помагам малку. Како да правам преврска за сè уште неповреден
војник и чувствувам дека ми годи што му олеснува претходно, однапред.
Нека страда. Бакнеж на госпоѓата Регулес, чај на момчето на Ривасови и се
воздржувам за да издржам однатре. Си велам: „Сега поминувам замрзнат мост, сега
снегот ми влегува низ скинатите чевли.“ Не дека чувствувам нешто. Само знам дека е
така, дека некаде преминувам мост во истиот миг (но не знам дали е истиот миг) во
кој момчето на Ривасови го прифаќа чајот и си го мести најдобриот израз на кретен.
И добро поднесувам, зашто сама сум меѓу оние бесмислени луѓе и не очајувам толку.
Нора синоќа се вџаси, рече: „Добро што ти се случува?“. Й се случуваше на другата,
на мене толку далеку. Мора да й се случуваше нешто ужасно, ја тепаа или
чувствуваше дека е болна и токму кога Нора ќе запееше нешто од Форе, а јас на
пијано, загледана во толку среќниот Луис Марија, налактен на крајот што му
правеше нешто како рамка околу него, тој загледан во мене, задоволен, со лик на
кутренце, чека да ги чуе арпеџата, двајцата толку близу и толку вљубени. Вака е
полошо, кога ќе дознам нешто ново за неа, а баш сум почнала да танцувам со Луис
Марија, сум почнала да го бакнувам, или сум само близу Луис Марија. Зашто мене,
далечната, не ја сакаат. Таа е делот што не го сакаат и како да не ме раскинува
однатре чувството дека ме тепаат или дека снегот ми влегува во чевлите кога Луис
Марија игра со мене и неговата дланка на мојата половина ме опива како
пладневната топлина, вкусот на силни портокали или на дробени бамбуси, а неа ја

138
тепаат и не се издржува, па тогаш мора да му речам на Луис Марија дека не се
чувствувам добро, дека е од влажноста, влажноста од оној снег што не го чувствувам,
не го чувствувам и ми влегува во чевлите.

25 јануари
Јасно, дојде Нора да ме види и се случи сцена. „Ќерко, тоа беше последен пат да
те молам да ме следиш на пијано. Се изрезиливме.“ Што знаев јас за резили, ја
следев како што можев, се сеќавам дека ја слушав придушено. Votre âme est un
paysage choisi... но си ги гледав дланките низ клавишите и се чинеше дека добро
свиреа, дека чесно ја следеа Нора. И Луис Марија ми ги гледаше дланките, кутриот,
мислам дека не се осмелуваше да ми го погледне лицето. Мора да станувам многу
чудна.
Сиротата Норичка, нека ја придружува некоја друга. (Ова сè повеќе личи на
казна, сега само се познавам таму кога ќе сум среќна, кога сум среќна, кога Нора пее
Форе се познавам таму и не останува ништо освен омразата).

Вечер
Понекогаш е нежност, една ненадејна и потребна нежност кон онаа што не е
кралица и што си постои којзнае каде. Би сакала да ѝ пратам телеграма, пакети, да
знам дека ѝ се добро децата или дека нема деца – зашто ми се чини дека таму
немам деца – и ѝ треба утеха, сожалување, бонбони. Синоќа заспав заплеткувајќи
пораки, места на средби. Доаѓам петок стоп чекај ме мост. Кој мост? Мисла која се
враќа како што се враќа Будимпешта, каде што сигурно има толку мостови и толку
снег што се цеди. Тогаш се истегнав во креветот, здрвена и речиси завивам, речиси
трчам да ја разбудам мама, да ја гризнам за да се разбуди. Само си мислам. Сè уште
не е лесно да го кажам. Само си мислам дека би можела веднаш да заминам за
Будимпешта, кога навистина би сакала. Или за Хухуј, за Кецалтенанго. (Се вратив на
претходните страници за да ги најдам имињава.) Не чинат, би било исто да кажам
Трес Аројос, Кобе, Флорида. Останува само Будимпешта, зашто таму е студот, таму
ме тепаат и ме навредуваат. Таму (сонував, не е повеќе од сон, но како да го
вмешува и да му се прилепува на јавето) има некој што се вика Род – или Ерод, или

139
Родо – и тој ме тепа и јас го љубам, не знам дали го љубам, ама допуштам да бидам
тепана, и така од ден на ден, тогаш сигурно го љубам.

Подоцна
Лага. Го сонував Род, или го створив од која било веќе на сон употребена слика,
што ми се најде при рака. Нема Род, мене сигурно ме казнуваат таму, ама којзнае
дали е маж, некоја побеснета мајка, осаменост.
Да одам да се барам. Да му речам на Луис Мариjа: „Да се земеме и да ме
однесеш во Будимпешта, на еден мост каде што има снег и некој“. Велам: и ако сум
таму? (Зашто сето ова го мислам со тајната предност да не сакам всушност да
поверувам. И ако сум таму?). Добро, ако сум таму... Ама само луда, само... Каков
меден месец!

28 јануари
Си мислев нешто чудно. Веќе три дни не ми доаѓа ништо од далечината. Можеби
сега не ја тепаат или не можела да најде капут. Да ѝ пратам телеграма, хулахопки...
Си мислев нешто чудно. Стигнав во ужасниот град и беше пладне, зеленкаво и
разводнето пладне како што никогаш не се пладнињата ако не им се помогне
мислејќи на нив. На страната на Добрина Стана, во перспектива на Скодра, наежени
коњи од сталагмит и здрвени џандари, влажни и порабени векни ветер ги прават
надмени прозорците. Да одам по Добрина со туристички чекор, мапата во џебот од
синото палто (таков студ, а да си го оставам капутот во Бурглос), до еден плоштад
спроти реката, речиси врз зататнетата река со искршени мразови и лаѓи и по некоја
птица рибарче која таму се вика збуанија тхено, или нешто полошо.
По плоштадот претпоставив дека доаѓа мостот. Така си мислев и не сакав да
продолжам. Беше пладнето од концертот на Елса Пијаџо де Тарели во Одеон, се
облеков неволно, насетувајќи дека потем ќе ме очекува несоница. Ова мислење во
ноќта, толку длабока ноќ... Којзнае дали немаше да се загубам. Жена си замислува
имиња кога патува, ги помни во моментот: Добрина Стана, збунаија тхено, Бурглос.
Ама не го знам името на плоштадот, како навистина да бев пристигнала на плоштад

140
во Будимпешта и се бев загубила зашто не му го знам името; таму каде што едно
име е еден плоштад.
Идам, мама. Ќе стигнеме на тој твој Бах и на тој твој Брамс. Толку е едноставен
патот. Без плоштад, без Бурглос. Тука ние, таму Елса Пијаџо. Колку е тажно што
застанав, знаејќи дека сум на плоштад (но, ова веќе не е вистина, само си го мислам,
а тоа е помалку од ништо). И дека на крајот од плоштадот започнува мостот.

Вечер
Започнува, продолжува. Меѓу крајот на концертот и првиот бис го најдов
неговото име и патот. Плоштадот Владас, мостот на пазарите. Преку плоштадот
Владас продолжив до почетокот на мостот, малку со одење и со желба понекогаш да
останам во куќите или по излозите, кај преоблечените момчиња или фонтаните со
високи јунаци со побелени пелерини, Тадео Аланко и Владислас Нерој, пијачи на
токај и чембалисти. Ги гледав поздравувањата на Елса Пијаџо меѓу еден Шопен и
друг Шопен, сирота, а од мојата ложа отворено се излегуваше на плоштадот, со
почетокот на мостот меѓу огромните столбови. Ама ова, си го мислев јас, внимавај,
исто како што си правев анаграм Е кралицата и... наместо Клара Аицети или како
што си ја замислувам мама во домот на Суарезови, а не крај мене. Добро е човек да
не завлезе во бесмислености: тоа е моја работа, ништо повеќе од моја желба,
вистинска желба. Вистинска, зашто Клара, значи – никако другото, никако да не ја
чувствувам како ѝ студи или како ја мачат. Ова ми се сака и задоволно си
продолжувам, знаејќи каде оди, за да дознам дали Луис Марија ќе ме одведе во
Будимпешта, дали ќе се земеме, па да му побарам да ме одведе во Будимпешта.
Полесно е да излезам да го барам тој мост, да излезам во потрага по себе и да се
најдам како сега, зашто веќе изодев половина мост меѓу извици и аплаузи, меѓу
„Албенис!“ и уште аплаузи и „Полонезата!“, како да има ова смисла меѓу
набраздениот снег што ме турка со ветрот по грбот, дланки од сунѓереста крпа кои
ме носат за половината кон средината на мостот.
(Поудобно е да зборуваш во сегашно. Ова беше во осум, кога Елса Пијаџо го
свиреше третиот бис, мислам Хулиан Агире или Карлос Густавино, нешто со пасиште
и птички). Но, станав копиле со времето, веќе не ја почитувам. Се сеќавам дека еден

141
ден помислив: „Таму ме тепаат, таму снегот ми влегува во чевлите и ова го знам во
моментот додека ми се случува таму, јас истовремено знам. Но, зошто истовремено?
Можеби ми надоаѓа доцна, можеби сè уште не се случило. Можеби ја тепаат за
четиринаесет години или веќе е крст и бројка на гробиштата на Света Урсула. А ми
се чинеше убаво, можно, каков идиот. Зашто зад тоа човек секогаш паѓа во еднакво
време. Ако сега навистина поаѓаше по мостот, знам дека ќе почувствував токму сега
и оттука. Се сеќавам дека застанав да ја погледнам реката што одѕвонуваше и
биеше. (Ова јас го мислев). Вредеше да се навалиш на оградата на мостот и да
чувствуваш во ушите како се крши мразот таму долу. Вредеше да се остане малку за
погледот, малку за стравот што ми надоаѓаше однатре – или беше зашто бев гола,
снегот раскашавен и мојот капут во хотелот. И потоа, јас сум скромна, не сум
дигната, ама ај дојдете кажете ми за друга на која ѝ се случило истово, друга што
патува во Унгарија сред Одеон. Од тоа секој ќе се стресе, еј, тука или во Франција.
Ама мама ме тегнеше за ракавот, веќе речиси немаше луѓе во ложата. Пишувам
дотука, немам желба да продолжам да се сеќавам што си мислев. Ќе ми се слоши
ако продолжам да мислам. Но вистина е, вистина: си мислев нешто чудно.

30 јануари
Сиротиот Луис Марија, каков идиот што се жени со мене. Не знае во што се
впушта. Или на што се качува, што би рекла Нора, што се прави еманципирана
интелектуалка.

31 јануари
Ќе одиме таму. Толку беше согласен што речиси вриснав. Почувствував страв, ми
се причини дека прелесно влегува во играва. И ништо не знае, како пион во партија
дама што ја завршува партијата, а не ни насетува. Пионот Луис Марија, покрај
својата кралица. Покрај кралицата и –

7 февруари
На лекување. Нема да го пишувам крајот на она што си го мислев на концертот.
Синоќа почувствував како повторно страда. Знам дека таму сигурно одново ме

142
тепаат. Неизбежно е да знам, но доста со хроники. Да се ограничев на сведочење од
задоволство, за олеснување... Полошо беше од тоа, желба за запознавање
пречитувајќи; за пронаоѓање шифри во секој збор фрлен на хартијата по толку
вечери. Како кога си мислев на плоштадот, на прекршената река и бучавите, а
потоа... Но нема да го напишам, веќе никогаш нема да го напишам.
Да одам таму да се убедам дека самечкиот живот ми штети, ништо повеќе,
дваесет и седум години, а без маж. Сега ќе ми биде добро кутрето, глупчото, доста со
мислење, готово и за навек.
И сепак кога веќе ќе го затворам дневников, зашто жена или се мажи или пишува
дневник, двете работи не одат заедно – сега веќе не сакам да излезам од него без
да го кажам ова со радост од надеж, со надеж од радост. Одиме таму, ама нема да
биде како што си мислев вечерта на концертот. (Го пишувам ова и доста со
дневников, за мое добро). На мостот ќе ја најдам и ќе се гледаме. Вечерта на
концертот во ушите го чувствував кршењето на мразот таму долу. И ќе биде
победата на кралицата над таа подмолна приврзаност, тоа недолично и безгласно
обземање. Ќе се предаде ако сум навистина јас, ќе се припие на моето осветлено
пространство, поубаво и повистинско; само да дојдам крај неа и да ја спуштам
дланката на нејзиното рамо.

*
Клара Аицети де Араос и нејзиниот сопруг пристигнаа во Будимпешта на 6 април
и се сместија во Риц. Тоа беше два месеца пред нивниот развод. Квечерината од
вториот ден, Клара излезе да го запознае градот и топењето на мразот. Бидејќи
сакаше да пешачи сама – беше брза и љубопитна – прошета по дваесет страни
бегло барајќи нешто, но непретерано именувајќи го, препуштајќи ѝ на желбата да
избере и да се изрази низ остри изблици кои ја водеа од една на друга врата,
менувајќи тротоари и излози.
Пристигна на мостот и го премина до средината одејќи сега мачно, бидејќи
снегот се противеше, а од Дунав расте тежок ветар угоре, закачува и шиба.
Чувствуваше како здолништето ѝ се лепи за бедрата (не беше добро облечена) и
одеднаш желба да се заврти, да се сврти кон познатиот град. Сред опустошениот

143
мост распарталената жена со права црна коса чекаше, со нешто цврсто и ревносно
во нејзиното лукаво лице, во превојот од нејзините малку склопени дланки, кои веќе
се ширеа. Клара беше крај неа, повторувајќи гестови и воздржувања, сега знаеше,
како по генерална проба. Без страв, ослободувајќи се конечно – веруваше, во еден
морбиден налет на радост и студ – беше крај неа и ги рашири и таа дланките,
одбивајќи да мисли, а жената од мостот се притисна во нејзините гради и двете се
прегрнаа, здрвени и молчаливи, на мостот, со раздробената река што удираше по
столбовите.
Клара ја болеше патентот од паричникот што силата на прегратката ѝ го
заковуваше меѓу градите со едно слатко, издржливо гребење. Ја стегаше преслабата
жена, чувствувајќи ја цела, потполна во нејзината прегратка, со радост која се
возвишуваше како химна, како гулабите кога ги пуштаат, како распеаната река. Ги
затвори очите во целосното сраснување, избегнувајќи ги надворешните впечатоци,
самрачната светлина; одненадеж толку уморна, но сигурна во својата победа, без да
ја слави како толку нејзина и толку чекана.
Ѝ се пристори дека една од двете слатко плачеше. Мора да е таа, бидејќи ги
почувствува влажни образите и болка во самата јаболчница како од удар. И вратот, и
одеднаш рамената, натежнати од недобројни замори. Отворајќи ги очите (можеби
веќе врескаше) виде дека се раздвоиле. Сега навистина вресна. Од студ, зашто
снегот ѝ навлегуваше во распарталените чевли, зашто по патот под нозе по
плоштадот си заминуваше Клара Аицети, преубава во своето сиво палто, косата
малку распуштена низ ветрот, без да го сврти лицето и си заминуваше.

Прев.: Фросина Стојковска

144
Хајнрих Бел

ЦРНИ ОВЦИ

Очигледно, мене ми било пишано да се погрижам да не се прекине синџирот од

црни овци и во мојата генерација. Некој мора, тоа сум јас. Никому и не му паѓало на
памет дека јас би можел да бидам тоа, но веќе ништо не може да се стори: јас сум
тој. Мудрите луѓе од нашата фамилија тврдат дека стрико ми Ото не влијаел којзнае
колку добро врз мене. Стрико ми Ото бил црната овца на претходната генерација и
тој ме крстил. Некого морал да крсти, па ме крстил мене. Се разбира, за кум го
одбрале пред да му тргне колата прудолу, а јас, јас по нивна желба сум му кум на
едно мало дете кое сега, откако ме сметаат за црна овца, со страв го држат што
подалеку од мене. А секако би требало да ни се благодарни, зашто фамилија во која
нема ниедна црна овца и не е вистинска фамилија.
Моето пријателство со стрико ми Ото почна прилично рано. Често нè посетуваше,
носеше повеќе слатки отколку што татко ми сметаше дека треба, зборуваше,
зборуваше, а на крајот ја почнуваше својата операција за олеснување на ќесето.
Стрико ми Ото многу знаеше: немаше област за која не беше добро поткован:
социологија, литература, музика, архитектура, за сè: и навистина: знаеше сè и сешто.
Дури и стручњаците сакаа да разговараат со него, го сметаа за иницијатор, за
интелигентен, за исклучително симпатичен, сè додека не ги отрезнеше шокот по
неговата операција за олеснување на ќесето, зашто тој не пустошеше само кај
роднините, туку своите подмолни замки ги поставуваше секаде каде што му се
чинеше дека ќе има полза од тоа.
Сите луѓе мислеа дека своето знаење можел да го „посребри“ – така велеше
претходната генерација, но тој не го посребри, наместо тоа ги посребри нервите на
своите роднини. Остана неговата тајна како успеваше да остави впечаток дека тој
ден нема да направи ништо. А сепак правеше. И тоа редовно. Кога зборуваше,
зборовите му беа толку интересни, толку многу проткаени со вистинска страст,
остроумни, промислени, страшно духовити, поразителни за противниците,
вдахновени за пријателите, премногу добро умееше да зборува за сè што воопшто
би можеле да помислите дека ќе...! А тој сепак ќе го стореше тоа. Знаеше како се
чуваат доенчиња, иако самиот никогаш немал деца, се впушташе во неверојатно

145
интересни разговори околу исхраната за определена болест, ги предлагаше тие и
тие видови пудра, на ливчиња испишуваше рецепти за приготвување лековити
масти, ги регулираше квантитетот и квалитетот на напивките за бебиња, дури знаеше
и како да ги држи: расплаканото дете веднаш се смируваше кога ќе го кренеше в
раце. Од него зрачеше нешто волшебно.
Исто така, добро ја анализираше Деветтата Бетовенова симфонија, составуваше
правни документи, наизуст го знаеше бројот на законот за кој се зборуваше...
Арно ама, без оглед каде и за што се водеше разговор, кога ќе наближеше крајот,
кога неизбежно ќе дојдеше часот за збогување, обично во претсобјето, низ
полузатворената врата, тој уште еднаш ќе го провреше своето бледо лице со живи
црни очи и на главата на семејството, која прашањето со страв го чекаше, ќе й
речеше, небаре се работи за нешто сосем споредно: „Туку, можеш ли да ми...?“
Сумите што ги бараше се движеа од една до педесет марки. Педесет беше
горната граница, со текот на децениите беше создаден непишан закон дека никогаш
не смее да бара повеќе од тоа. „Само за кратко време!“, ќе додадеше. Само за кратко
време, беше неговата омилена парола. Тогаш ќе се вратеше, уште еднаш ќе ја
оставеше шапката на закачалката, ќе го одмоташе шалот од околу вратот и ќе
почнеше да објаснува за што сè му требаат парите. Секогаш имаше планови,
непогрешливи планови. Никогаш не му требаа лично за него, туку секогаш најпосле
цврсто да ја втемели својата егзистенција. Неговите планови се движеа од мал
киоск-лимонадџилница, од каде што очекуваше постојани и сигурни приходи, до
формирањето политичка партија што ќе ја спаси Европа од пропаст.
Фразата „Туку, можеш ли да ми...?“, во нашата фамилија предизвикуваше ужас,
дури имаше жени, тетки, сестри од бабите и дедовците, дури и братучетки кои, кога
ќе го чуеја неговото „само за кратко време“, речиси паѓаа во несвест.
Стрико ми Ото – претпоставувам дека беше совршено среќен додека иташе по
скалите – потоа ќе влезеше во најблиската кафеана за да размисли за своите
планови. Ги анализираше со ракија или со три шишиња вино, зависно од штотуку
изнудената сума.
Веќе не сакам да премолчувам дека пиеше. Пиеше, ама никој никогаш го нема
видено пијан. Освен тоа, очигледно имаше потреба да пие сам. Беше бескорисен

146
обидот да му се понуди алкохол за да се избегне олеснувањето на ќесето. Ниту цело
буре вино не ќе го одвратеше на излегување, во последен миг, пак да ѕирне низ
вратата и да праша „Туку, можеш ли да ми помогнеш, само за кратко време...?“
Меѓутоа, сè уште не ја спомнав неговата најлоша особина: понекогаш знаеше да
ги врати парите. Понекогаш се чинеше дека заработил нешто, мислам дека даваше
правни совети како бивш судски чиновник. Тогаш ќе дојдеше, ќе ја извадеше
банкнотата од џеб, ќе ја измазнеше со движење кое покажуваше љубов и страдање
истовремено, и ќе речеше: „Беше толку љубезен и ми помогна кога бев во невола,
еве ти ги овие пет марки!“ Сетне веднаш си заминуваше и ќе се вратеше најмногу по
два дни, за да побара малку поголема сума од вратената. Ќе остане само негова
тајна како успеа да доживее речиси шеесет години, а без она што сме свикнати да го
викаме вистинска работа. И не умре од некоја болест што можеше да ја навлече од
пиењето. Беше здрав како дрен, срцето одлично му функционираше и имаше сон
како сито доенче кое со најмирна совест си спие до следниот оброк. Не, умре сосем
ненадејно: несреќен случај го прекина неговиот живот, а она што се случи по
неговата смрт беше и неговата најголема тајна.
Стрико ми Ото, како што рековме, умре во несреќен случај. Го прегази камион со
три приколки сред градскиот метеж и за негова среќа го кренал некој чесен човек,
го предал в полиција и й јавил на фамилијата. Во џебовите му нашле едно портмоне,
во кое имало медалјон со слика на Богородица, еден автобуски билет за две возења
и дваесет и четири илјади марки во готово, како и дупликат од признаницата што
морал да ја потпише во лотаријата, и тие пари не можел да ги има повеќе од една
минута, веројатно и помалку, зашто камионот го прегазил на само педесет метри од
канцеларијата на продавачот на лозови. Она што потоа следеше, беше малку срамно
за фамилијата. Во неговата соба владееше сиромаштија: маса, столче, кревет и
орман, неколку книги и еден голем бележник, а во бележникот точен список на сите
што требало да примат пари од него, вклучувајќи го и заемот од четири марки од
претходната вечер. Покрај тоа, еден многу краток тестамент со кој јас бев определен
за наследник.
Татко ми, како извршител на тестаментот, доби задача да ги исплати сите
долгови. И навистина, списоците на доверителите на стрико ми Ото исполнуваа една

147
огромна тетратка и неговото прво впишување нè враќа уште во времињата кога ја
прекинал кариерата во судот и одеднаш им се посветил на други планови коишто,
додека ги ковал, го чинеле толку време и пари. Неговите долгови вкупно изнесуваа
речиси петнаесет илјади марки, бројот на неговите доверители над седумстотини,
почнувајќи од еден трамвајски кондуктер кој му позајмил триесет фенинзи за возен
билет, до татко ми кој вкупно требаше да добие две илјади марки, зашто на стрико
ми Ото најверојатно му било најлесно нему да му го олеснува ќесето.
Меѓутоа, се случи, токму на денот на закопот да станам полнолетен, значи да
стекнам право да го преземам наследството од десет илјади марки и веднаш ги
прекинав штотуку почнатите студии за да им се посветам на други планови. И покрај
солзите на моите родители, заминав од дома за да се вселам во собата на стрико ми
Ото, нешто страшно ме влечеше таму, и во неа живеам и денес, иако косата одамна
почна да ми белее. Инвентарот не е ниту зголемен ниту намален. Денес знам дека
некои работи погрешно ги почнав. Беше бесмислено тоа што се обидов да станам
музичар, дури и да компонирам, немам никаква дарба за тоа. Тоа го знам денес, но
ова сознание го платив со тригодишно залудно студирање, свесен за фактот дека ќе
стекнам глас на безделник, згора на сè за тоа отиде и целото наследство, но оттогаш
помина многу време.
Веќе не можам да се сетам на редоследот на моите планови, премногу беа. Згора
на тоа, роковите што ми беа потребни за да видам колку се бесмислени, стануваа се
пократки. На крајот, еден план траеше само три дни, толкав животен век е премногу
краток дури и за еден план. Животниот век на моите планови се смалуваше толку
брзо што на крајот тие се претворија во кратки, мимолетни мисли што не можев
дури и никому да му ги објаснам, затоа што не ми беа јасни ни мене. Кога само ќе се
сетам дека цели три месеци се занимавав со проучувањето на тајните на
физиономијата, додека најпосле, во текот на едно единствено попладне, не решив
да станам сликар, градинар, механичар и морнар, и додека не заспав со помислата
дека сум роден за наставник и не се разбудив со цврстото уверување како гранит
дека кариерата на царинарник е она што отсекогаш ме влечело...!
Накратко, ја немав љубезноста на стрико ми Ото, ниту неговата релативно голема
издржливост. Покрај тоа, сум никаков говорник, со луѓето седам немо, им здодевам

148
и своите обиди да им искамчам некоја пара ги изведувам толку наврапито, сред
некој молк, што звучат како уцени. Единствено со децата лесно излегувам на крај, се
чини дека од стрико ми Ото сум ја наследил само таа позитивна особина.
Доенчињата се смируваат штом ќе ги кренам в раце, а кога ќе ме видат се смеат, ако
воопшто можат да се смеат, иако велат дека моето лице ги плаши луѓето.
Злобниците ме советуваа како прв маж да формирам детска градинка и на
својата бескрајна политика на планирање да й ставам точка со реализацијата на тој
план. Но, нема да го направам тоа. Мислам дека неподносливи нè прави тоа што не
сме во состојба да ги „посребриме“ своите вистински способности – или како што се
вели денес: да го завртиме капиталот.
Во секој случај, едно е сигурно: ако јас сум црна овца – иако во тоа лично
воопшто не сум убеден – но, ако сум, тогаш јас сум од поинаков вид од онаа на
стрико ми Ото: ги немам неговата леснотија, неговиот шарм и, згора на тоа, ме
притискаат моите долгови, додека нему, очигледно, не му пречеа. И направив нешто
страшно – капитулирав – молев за работа. Ја колнев фамилијата да ми помогне,
негде да ми најдат работа, да ги активираат своите врски, еднаш, барем еднаш, да се
помачат да ми обезбедат сигурна плата. И ми успеа. Откако ги пратив своите молби,
ги проколнував и писмено и усно, навалував и ги окупирав, бев вџасен кога видов
дека тоа го сфатиле сериозно и дури и го направија, и постапив како што немаше
постапено ниедна црна овца дотогаш: не отстапив, не ги измамив, туку ја прифатив
работата што ми ја најдоа. Го жртвував она што никогаш не смеев да го жртвувам:
својата слобода!
Секоја вечер кога уморен ќе се вратев дома, бев лут затоа што ми беше минал
уште еден ден од мојот живот кој ми донесе само замор, бес и точно онолку пари
колку што требаше за да работам и понатаму, ако таквата работа воопшто и може да
се нарече работа: по азбучен ред да сортирам сметки, да ги дупчам и да ги
прицврстувам во нова фасцикла, каде што трпеливо ќе ја поднесуваат судбината
никогаш да не бидат платени; или да пишувам рекламни писма што безуспешно
патуваат низ земјата и претставуваат само непотребно бреме за поштарите;
понекогаш да пишувам сметки што некој можеби и ќе ги плати, дури и во готово.
Морав да преговарам со трговските патници коишто залудно се обидуваа некому да

149
му го подметнат шкартот што го произведуваше нашиот шеф. Нашиот шеф, тоа
неуморно добиче, кој никогаш нема време и ништо не работи, кој најскапоцените
часови од денот ги минува во празно дрдорење – една до немајкаде бесмислена
егзистенција – кој не се осмелува самиот себеси да си ја признае висината на
долговите, кој само подметнува и блефира и ми личи на акробат кој дуе еден балон
додека другиот, во истиот миг, му се распрснува: од сето тоа останува само еден
одвратен гумен партал кој само миг пред тоа имал свој сјај, свој живот и своја моќ.
Нашата канцеларија се наоѓа во непосредна близина на фабриката во која
дванаесетмина работници произведуваат мебел што човек го купува за да се кае
потоа цел живот, освен ако не реши по три дни да го исече за потпалување:
столчиња за пушење, столчиња за шиење, комоди, вешто бојосани столчиња што се
кршат под тригодишни дечиња, мали подлошки за вази или саксии, безвредни
дреболии кои за својот живот й се благодарни само на вештината на столарот,
додека во стварноста некој лош бојаџија им дава само привидна убавина со бојата
за која сите мислат дека е лак, а која требаше да ги оправда цените.
Така го минував времето, ден за ден, речиси две недели – во канцеларијата на
тој неинтелигентен човек, кој самиот себеси се сфаќаше сериозно, и, згора на сè, се
сметаше за уметник зашто понекогаш – додека бев таму, тоа се случи само еднаш –
го гледаа како стои крај масата за цртање, работи со моливи и хартии и црта некој
расклапан предмет, полица за цвеќе или нов вид домашен шанк, некаква мака за
новите генерации потрошувачи. Сетики, никогаш не стана свесен за ужасната
бесмисленост на своите производи. Откако ќе нацрташе еден таков предмет – како
што реков, тоа се случи само еднаш додека бев кај него – со кола заминуваше на
творечки одмор што траеше повеќе од осум дни, додека црташе само четврт час.
Цртежот му се фрлаше под нос на мајсторот кој го ставаше на мајсторското тезге, го
проучуваше муртејќи го челото, потоа ја проверуваше издржливоста на дрвото и
најпосле почнуваше со производството.
Тогаш со денови гледав како зад правливите прозорци на работилницата – ја
викаа фабрика – се трупаат нови предмети: ѕидни полици или масички за радио кои
не вредеа ни колку туткалот што се трошеше за нив.

150
 Единствено употребливи беа предметите што ги произведуваа работниците без
да знае шефот, тогаш кога се знаеше дека ќе отсуствува неколку дни: столчиња за
нозе или украсени сандачиња, сигурни и едноставни; дури и правнуците ќе јаваат на
нив или во нив ќе ги чуваат своите дреболии; корисни сталажи за облека на кои ќе
стојат кошулите на многу генерации. Така, тоа што беше утешно и корисно се
создаваше илегално.
Меѓутоа, единствената личност што мене ми остави впечаток за време на ова
интермецо на мојата вработеност – тоа беше кондуктерот во трамвајот кој со својата
алатка за дупчење билети ми го поништуваше денот; ќе го кренеше тоа парче
хартија, мојот неделен возен билет, ќе го вотнеше во отворената челуст на својата
справа и некакво невидливо мастило на него ќе поништеше два сантиметра – и еден
ден од мојот живот – еден скапоцен ден кој ми носеше само замор, ниту приближно
со онолку пари колку што ми беа потребни за да ја продолжам таа бесмислена
работа. Имаше некаква судбинска големина во тој човек облечен во едноставната
униформа на градскиот превоз, кој секоја вечер можеше да направи безвредни
илјадници човекови денови. И денес се лутам затоа што на шефот не му побарав
отказ пред да бидам принуден да му го побарам; што неговите безвредни предмети
не му ги фрлив пред нозе пред да бидам речиси принуден да му ги фрлам: зашто,
еден ден мојата стопанка ми внесе во канцеларијата некој човек со мрачен поглед
кој ми се претстави како продавач на лозови и изјави дека сум сопственик на сума
од 50 000 германски марки ако сум тој и тој и ако имам некој си лоз. Главно, јас бев
тој и тој, и лозот го имав в рака. Веднаш, без да дадам отказ, го напуштив своето
место, си ја презедов врз себе одговорноста затоа што на масата останаа
неиздупчени сметки, несортирани, и не ми остана ништо друго освен да заминам
дома, да ги земам парите и преку разнесувачите на вредносни пратки да ги
информирам роднините за мојата нова финансиска ситуација.
Очигледно, очекуваа дека наскоро ќе умрам или дека ќе станам жртва на некаква
несреќа. Арно ама, во моментот изгледа сè уште не беше избран автомобилот кој би
ме лишил од животот и срцето ми е сосем здраво, иако и јас не сум противник на
добрата капка. И така, по исплаќањето на долговите. сопственик сум на имот од
речиси 30 000 марки, ослободен од данок, сакан како стрико и пак имам пристап до

151
свето кумче. Воопшто, децата ме сакаат и сега смеам да си играм со нив, да им
купувам топки, да ги носам на сладолед, на сладолед со шлаг, смеам да им купувам
џиновски гроздови балони, со чета весели деца да ги опседнувам нишалките и
вртелешките.
Додека сестра ми на сина си, моето кумче, веднаш му купи лоз, јас сега главно се
занимавам со тоа што со часови си го напрегам мозокот, размислувајќи кој од оваа
генерација, која, еве расте, ќе тргне по моите стапки, кој од овие бесни, убави деца
што ги изнародија браќа ми и сестри ми, ќе биде црната овца на следната
генерација? Зашто ние и натаму сме една типична фамилија. Кој ќе биде добар сè
додека не престане да биде добар? Кој ненадејно ќе посака да им се посвети на
други, непогрешливи, подобри планови? Сакам да го знам тоа, да го предупредам,
зашто и ние имаме свои искуства, и нашата работа има свои правила што би можел
да му ги кажам нему, на мојот наследник кој засега сè уште е непознат и кој си игра
со другите како волк во јагнешка кожа.
Арно ама, претчувствувам дека нема да доживеам да го препознам и да го
внесам во тајните; тој ќе се појави,ќе го покаже своето вистинско лице дури откако
јас ќе умрам, и кога ќе дојде време, со вцрвенети образи, ќе застане пред своите
родители и ќе каже дека му е доста од сè и единствено на што потајно се надевам е
дека дотогаш ќе остане уште нешто од моите банкноти, зашто го изменив
тестаментот и остатокот од имотот му го завештав на оној кој прв ќе направи
очигледен знак дека е предодреден да тргне по моите стапки...
Најважно е да не им остане должен.

152
Габриел Гарсија Маркес

САКАВ САМО ДА ТЕЛЕФОНИРАМ22

Едно врнежливо пролетно попладне, изнајмениот автомобил на Марија де ла Луз

Сервантес, која патуваше сама до Барселона, се расипа во пустината Монегрос. Таа
беше Мексиканка на дваесет и седум години, згодна, сериозна, а нејзиното актерско
име пред неколку години се прочу низ поголемите театри. Беше омажена за еден
салонски магионичар, со кого што требаше да се сретне тој ден по посетата на
роднините во Сарагоса. По цел час очајничко сигнализирање на автомобилите и
товарните камиони кои брзајќи поминуваа низ невремето, конечно ѝ се смилува
возачот на еден стар автобус. Меѓутоа, тој веднаш ја предупреди да не оди премногу
далеку.
 Нема проблем  му рече Марија.  Единственото што ми треба е телефон.
Тоа беше точно, а и требаше само за да го предупреди сопругот дека нема да
стигне навреме. Изгледаше како накиснато врапче во својот студентски капут и во
пролетните сандали, и беше толку вознемирена поради непредвидената несреќа,
што заборави да ги понесе клучевите од автомобилот. Една жена со војнички изглед,
но со нежна природа, која се возеше до возачот, ѝ даде крпа и покривка, и ѝ
направи место покрај себе. Откако се подисуши, Марија седна, се завитка во
покривката и се обиде да запали цигара, но чкорчињата беа влажни. Сосетката на
седиштето ѝ даде запалка и ја замоли за една од малкуте цигари кои ѝ беа останале
суви. Додека пушеа, Марија ѝ се препушти на желбата да се довери некому и
нејзиниот глас одѕвонуваше погласно од дождот и од тресењето на автобусот.
Жената ја прекина, ставајќи ѝ го показалецот врз усните.
 Спијат  прошепоти.
Марија погледна преку рамото и виде дека автобусот е полн со жени на различна
возраст и во разни положби, кои спиеја завиткани со исти прекривки како и таа.
Заразена од нивниот мир, Марија се стутка на седиштето и му се препушти на
дождот кој тропкаше по стаклата од прозорците. Кога се разбуди веќе беше ноќ, а

22
Изворник: García Màrquez, Gabriel. Doce cuentos peregrinos. Buenos Aires:Sudamericana. 33–40.

153
капките дожд беа претворени во кристалчиња од мраз. Немаше ни најмала
претстава колку долго спиела, ниту на кое место во светот се наоѓа. Нејзината
сосетка на седиштето беше таинствена.
 Каде сме? праша Марија.
 Стигнавме  ѝ одговори жената.
Автобусот штотуку влегуваше во поплочениот двор на една огромна, волшебна
зграда, која прилегаше на старо напуштено место во шума со огромни дрвја.
Патничките, чиишто лица одвај се гледаа под бледата светлина на една светилка во
дворот, останаа неподвижни сè додека жената со војнички изглед не им дозволи да
се слезат со неколку едноставни наредби, како да им се обраќа на деца од градинка.
Сите беа постари и полека се движеа по полутемниот двор како да се слики од сон.
Марија, слегувајќи последна, помисли дека се калуѓерки. Но се премисли кога виде
неколку жени во униформи, кои ги пречекуваа на вратата од автобусот и им ги
покриваа главите со наметки за да не накиснат, а потоа ги поставуваа во ред
еднододруго, водејќи ги тивко и со решителен ритмичен чекор. Откако се збогува со
својата сопатничка, Марија сакаше да ја врати прекривката, но жената ѝ рече да си
ја покрие главата додека поминува низ дворот и да ѝ ја врати на влезот.
 Се надевам дека овде има телефон  рече Марија.
 Секако  ѝ рече жената.  Таму ќе ви покажат.
Побара уште една цигара, а Марија ѝ го подаде остатокот од натопената кутија.
„Ќе се исуши по пат,“ ѝ рече жената, мавтајќи ѝ од вратата на автобусот, а потоа
додаде: „Со среќа!“ Автобусот тргна и не ѝ дозволи да каже уште нешто.
Марија потрча кон влезот на зградата. Една болничарка се обиде да ја запре со
енергичен удар по дланката, но мораше да се послужи и со заповеден извик:
„Застани, ти наредувам!“ Марија погледна под покривката и здогледа ледени очи и
непоткуплив показалец кој ѝ покажуваше да застане во редот. Го послуша. Дури во
ходникот на зградата се издвои од групата и го праша портирот каде е телефонот.
Една од болничарките ја натера да се врати во редот, полека удирајќи ја по грбот,
додека ѝ зборуваше со многу сладок глас:
 Наваму, убавице. Телефонот е ваму.

154
 Ја однесе низ темниот ходник заедно со другите жени и на крајот ги внесе во
заедничка спална, каде што болничарките ги собраа покривачите од креветите и
почнаа да ги местат постелите. Една друга жена, која на Марија и` изгледаше
почовечна и со повисок чин, го прегледуваше редот и подготвуваше попис на
имињата што новодојдените ги имаа напишано на картони кои им беа зашиени за
облеката. Кога застана пред Марија, ја изненади тоа што таа не го носеше својот
идентификациски картон.
 Но, јас дојдов само за да телефонирам  ѝ рече Марија.
Набрзина ѝ објасни дека по пат ѝ се расипал автомобилот. Мажот ѝ, кој е
магионичар на забави, ја чека во Барселона и до полноќ мора да завршат три
работи, па затоа сака да го извести дека нема да може да му се придружи навреме.
Беше речиси седум часот. Тој сигурно ќе излезе од куќата за десетина минути и таа
се плаши дека тој сè ќе откаже поради нејзиното доцнење. Се чинеше дека
болничарката ја слуша внимателно.
 Како се викаш?  ја праша.
Марија ѝ го кажа своето име со воздишка на олеснување, а жената не можеше да
го најде во списокот, иако го прочита неколкупати. Вознемирена, се распраша кај
другата болничарка, а оваа, немајќи што да каже, ги крена рамената.
 Јас, всушност, сакав само да телефонирам  рече Марија.
 Договорено, мила  ѝ рече главната, водејќи ја до креветот со толку нагласена
нежност, што не можеше да биде вистинска,  ако се однесуваш добро, ќе можеш да
разговараш по телефон со кого сакаш. Но, не сега. Утре.
Дури тогаш нешто ѝ светна во главата на Марија и таа сфати зошто жените од
автобусот се движеа како да одат по дното од аквариум. Тие всушност беа смирени
со седативи, а оваа сенишна градба со дебели камени ѕидови и студени столбови
беше болница за душевни болести. Побегна преплашена, трчајќи надвор од
спалната, но пред да стигне до влезната порта, болничарката во механичарски
комбинезон ја зграпчи и со еден удар ја прикова за подот. Марија ѝ упати еден
очајнички поглед, избезумена од ужас.
 Ве молам  рече.  Се колнам во мајка ми дека дојдов само да телефонирам.

155
 Погледот на лицето од болничарката беше доволен за да сфати дека никаква
молба нема да ѝ помогне пред таа џиновска жена во униформа која, поради
нејзината извонредна сила, ја викаа Херкулина. Беше задолжена за тешките случаи и
две затворени жени умреле задавени од нејзините раце на поларна мечка,
извежбани до уметност за убивање од невнимание. Првиот смртен случај бил
испитан и затворен како несреќен случај. Вториот бил помалку јасен и Херкулина
била предупредена и опомената дека следниот пат ќе биде подложена на детална
истрага. Официјалната верзија беше дека таа црна овца е од една позната, стара
фамилија и дека имала бурна историја на сомнителни несреќи во неколку лудници
во Шпанија.
За да да заспие првата вечер, мораа да ѝ вшприцаат средство за смирување.
Уште пред да се раздени, ја разбуди силната желба за пушење, но зглобовите од
рацете и нозете ѝ беа врзани за прачките од креветот. Никој не одговори на
нејзините повици за помош. Утрото, додека нејзиниот сопруг во Барселона не
можеше да пронајде никаква трага од неа, мораа да ја однесат во амбулантата,
зашто ја пронајдоа онесвестена во локви од сопствената нужда.
Кога се освести, не можеше да каже колку време поминало. Но тогаш светот веќе
изгледаше како мирно место, исполнето со љубов, а пред нејзиниот кревет бдееше
еден достоинствен старец со нежни движења и со смирувачка насмевка, кој ѝ ја
врати волјата за живот со две хипнотички движења на раката. Тоа беше
раководителот на санаториумот.
Без никаков воведен збор, дури и без да го поздрави, Марија го замоли да ѝ даде
цигара. Ѝ даде една, ѝ ја запали, и ѝ ја подари речиси целата кутија. Марија не
можеше да се воздржи да не се расплаче.
 Сега имате можност да плачете колку што сакате  ѝ рече докторот со глас што
заспиваше.  Солзите се најдобар лек.
Марија му се довери без срам дека тоа никогаш не можела да го прави со своите
нередовни љубовници, поради онаа празнина што следува по водењето љубов.
Додека ја слушаше, докторот со прстите ѝ ја милуваше косата, ѝ ја местеше
перницата за да може подобро да дише, ја водеше низ лавиринтот на нејзината
несигурност со мудрост и нежност за какви што никогаш не ни сонувала. Тоа беше

156
чудо: првпат во нејзиниот живот ја разбираше маж, кој ја слуша со сета своја душа и
не очекува во замена да спие со неа. По еден долг час, отворајќи се докрај пред
него, го замоли да ѝ дозволи да му се јави на сопругот. Докторот се исправи во една
величествена положба. „Сè уште не, принцезо“, ѝ рече, плескајќи ја по образот со
најголема нежност која некогаш ја почувствувала. „Сè во свое време“. Од вратата ѝ
даде бискупски благослов и замина засекогаш.
 Верувај ми  беше последното што ѝ го кажа.
Истата вечер, Марија беше запишана во регистарот на пациентите со посебен
сериски број и со површен коментар за нејзиното мистериозно доаѓање и за
двоумењата околу нејзиниот идентитет. На работ стоеше запишана забелешка од
раката на раководителот: многу вознемирена.

Онака како што предвиде, нејзиниот сопруг излезе со задоцнување од половина

час од својот скромен стан во населбата Хорта за да ги заврши трите договорени
работи. Тоа беше првпат таа да задоцни во времето на тие речиси две години многу
сложена, слободна брачна заедница, и тој како објаснување ги претпостави силните
врнежи кои ја потопија целата покраина за време на викендот. Пред да излезе, на
вратата закачи порака со својот распоред за таа вечер.
На првата забава, на која децата беа маскирани во кенгури, мораше да го
прескокне главниот трик со невидливите риби, зашто не можеше да го изведе без
нејзина помош. Другата работа беше во куќата на една деведесетгодишна старица
во инвалидска количка, која се фалеше дека секој од своите последни триесет
родендени го славела со нов магионичар. Тој беше толку деконцентриран поради
доцнењето на Марија, што не можеше да се сосредоточи дури ни на наједноставните
трикови. Третата работа, како и секоја ноќ, беше редовниот настап во едно кафуле
на Ремблас, каде што изведе неинспиративна претстава пред група француски
туристи, кои не можеа да веруваат во она што го гледаа, зашто одбиваа да веруваат
во магија. По секоја претстава ѕвонеше дома и безнадежно чекаше Марија да се
јави. На последниот настап веќе не можеше да ја потисне вознемирувачката мисла
дека нешто ѝ се случило.

157
 Додека се враќаше дома со камиончето пренатрупано со реквизити за јавни
настапи, го гледаше одблесокот на пролетта врз палмите во Пасео де Грација и го
потресе злокобна мисла за тоа каков би бил светот без Марија. Неговата последна
надеж се стопи кога ја пронајде својата порака сè уште закачена на вратата. Беше
толку загрижен, што заборави да ја нахрани мачката.
Дури сега, додека го пишувам ова, се сетив дека никогаш не го дознав неговото
вистинско име, зашто во Барселона го знаевме само под неговиот уметнички
псевдоним: Сатурн Волшебникот. Беше чуден човек, непоправливо крут и
невнимателен спрема другите луѓе, но затоа Марија во изобилие ги имаше и шармот
и љубезноста што нему му недостигаа. Таа го водеше за рака низ големиот и
мистериозен лавиринт на таа затворена општествена заедница, во која никој не би
се осмелил да се јавува по телефон на полноќ и да ја бара жена си. Сатурн тоа веќе
го имаше направено пред неколку месеци, и добро се изнамачи за да ја заборави
таа мала сцена. Затоа таа ноќ се задоволи ѕвонејќи само во Сарагоса, но поспаната
баба без возбудување му одговори дека Марија си заминала по ручекот. Заспа дури
еден час по разденувањето. Сонуваше нејасен сон во кој ја виде Марија во
раскината венчаница испрскана со крв и се разбуди со страшна увереност дека
повторно го напуштила, оставајќи го сам во тој голем свет, овојпат засекогаш.
Во последните пет години, тоа го направи трипати со тројца различни мажи,
вклучувајќи го и него. Го напушти во Сиудад де Мексико шест месеци откако се
запознаа, кога уште гореа од желба во блаженството на безумната страст во собата
за послуга во населбата Анзурес. Едно утро, по ноќта помината во неисповедливи
искушенија на границите на телесното искуство, Марија не беше крај него во
постелата. Ги остави сите свои работи, дури и прстенот од претходниот брак, со
писмо во кое напиша дека не е способна да ја преживее бурата на таа луда љубов.
Сатурн помисли дека се вратила кај својот прв сопруг, нејзин школски другар од
средно училиште, со кого тајно се венчала уште кога таа беше малолетна, а кого по
две години поминати без љубов го напуштила за да влезе во својот втор брак. Но, не
беше во право: таа се вратила кај своите родители и таму Сатурн ја побара, решен
да ја врати по секоја цена. Ја молеше и не постави никакви услови, ѝ вети многу
повеќе отколку што беше подготвен да исполни, но наиде на несовладлива пречка.

158
„Има долготрајни и краткотрајни љубови“, му рече Марија. И немилосрдно заклучи:
„Оваа беше краткотрајна.“ Нејзината непопустливост го принуди да се предаде.
Меѓутоа, откако поминаа две долги години во кои се обидуваше да ја заборави,
едно утро се врати во својата сиромашна соба и ја најде како спие на каучот, со
круна од цветови од портокал на главата и со долг мрежест превез во бела боја врз
лицето, каков што носат невестите на венчавка.
Марија му ја кажа вистината без заобиколување. Нејзиниот нов свршеник, вдовец
без деца, со среден живот и решен да се ожени во католичка црква, ја оставил да го
чека пред олтарот. Нејзините родители сепак решиле да прослават и таа ја следела
нивната игра. Играла, пеела со маријачите, се напила повеќе од потребното и, во
лоша состојба и со задоцнета грижа на совест, на полноќ тргнала да го бара Сатурн.
Тој не бил дома, но ги нашла клучевите во ходникот, скриени во саксијата за
цвеќе, каде што секогаш ги криеја. Овојпат таа се предаде без да поставува барања.
„А колку ќе трае овојпат?“, ја праша. Му одговори со стихот на Винисиус де Мораес:
„Љубовта е вечна додека трае.“ Две години подоцна, нивната љубов сè уште траеше.
Се чинеше дека Марија созреала. Се откажа од своите соништа за актерството и му
се посвети нему, како во работата така и во креветот. Кон крајот на минатата година
присуствуваа на конгрес за магионичари во Перпигнан и на враќање ја запознаа
Барселона. Толку им се допадна што таму поминаа осум месеци, и толку многу им
одговараше што купија стан во старата каталонска населба Хорта, стар и
небезбеден, но со повеќе доволен простор отколку за пет деца. Тоа беше среќа за
којашто човек може само да сонува, сè до тој викенд кога Марија го изнајми
автомобилот и тргна да ги посети своите роднини во Сарагоса, со ветување дека ќе
се врати до понеделник во седум часот навечер. Во четвртокот наутро, сè уште
немаше никаква трага каде е и дали е жива.
Следната недела, осигурителното друштво на изнајменото возило се јави и се
распрашуваше за Марија. „Ништо не знам“, рече Сатурн. „Побарајте ја во Сарагоса.“
Ја спушти слушалката. Една недела подоцна на вратата се појави полицаец со вест
дека е пронајдена само каросеријата на автомобилот на една споредна улица во
Кадиза, двесте километри од местото на коешто го оставила Марија. Службеникот од
полицијата сакаше да знае дали може да добие повеќе податоци за кражбата.

159
Сатурн ја хранеше мачката и, одвај погледнувајќи го, без заобиколување му рече да
не губат време, зашто неговата жена побегнала од дома, а тој не знае ниту со кого,
ниту каде. Неговата убеденост беше толкава што кај полицаецот предизвика
непријатност и тој се извини поради поставените прашања. Случајот беше прогласен
за затворен.
Сомневањето дека Марија може повторно да го остави, кај Сатурн се појави за
Велигден во Кадакуес, каде што Роза Регас ги покани на заедничко едрење. Се
сретнавме во Маритма, еден популарен и валкан бар, во кој својата храброст ја
покажуваше политичката левица во времето на залезот на франкизмот. Бевме
дваесетина луѓе, седнати околу една од оние метални маси со метални столчиња, на
кои можат да седнат најмногу шестмина. Откако ја потроши и втората кутија цигари,
Марија остана без чкорчиња. Една слаба рака со машки влакненца и широка
бакарна алка се проби низ толпата околу масата и ѝ понуди запалка. Се заблагодари
без да погледне кој е, но Сатурн Волшебникот го виде. Тоа беше едно ковчесто и
голобрадо момче, бледо како мртовец, со интензивно црна коса која му ја допираше
половината. Прозорските стакла во барот одвај ја издржуваа силата на пролетната
трамонтана, но тој носеше некакви пижами од груб памук и селски сандали.
Повторно го видоа дури кон крајот на есента, во еден рибен ресторан во
Барселона, облечен во истиот невообичаен комплет и со косата сплетена во долга
плетенка. Ги поздрави двајцата како стари пријатели, а начинот на кој ја бакна
Марија и начинот на кој таа му возврати го стресе Сатурн, и тогаш тој се посомнева
дека тие можеби тајно се состануваат. Неколку дена подоцна случајно пронајде ново
име и телефонски број кои Марија ги имаше запишано во домашниот телефонски
именик, а бескомпромисната луцидност на љубомората му шепна чии се. Она што во
меѓувреме успеа да го дознае за тој крлеж, го дотепа: дваесет и две години, единец
од богата фамилија, декоратор на излози по модерните дуќани, проследен со
невнимателни озборувања за неговата бисексуалност и добро втемелениот углед на
платен утешител на омажени госпоѓи. Но, Сатурн успеа да се воздржи сè до ноќта
кога Марија не се врати дома. Тогаш почна постојано да го бара по телефон, во
почетокот на секои два или три часа, од шест наутро до доцна во ноќта, а потоа
секојпат кога телефонот му беше при рака. Тоа што никој не се јавуваше само го

160
зголемуваше неговото измачување. Четвртиот ден му се јави една Андалузијка, која
доаѓаше само да го исчисти станот. „Младиот господин замина“, му рече, со
нерешителност доволна за да го полуди. Сатурн не можеше да се ослободи од
желбата да ја праша дали таму случајно живее некоја госпоѓица Марија.
– Овде не живее никаква Марија – му рече жената. – Младиот господин живее
сам.
– Тоа го знам – ѝ рече тој. – Не живее тука, туку понекогаш доаѓа, зар не?
Жената се налути.
– А кој сте вие, по ѓаволите?
Сатурн ја спушти слушалката. Одрекувањето на жената му се чинеше како уште
една потврда на нешто што за него веќе не беше сомневање, туку лоша извесност.
Не можеше да се контролира. Следните денови им телефонираше по азбучен ред на
сите што ги знаеше во Барселона. Никој не знаеше што да му каже, но секое
јавување ја зголемуваше неговата беда, зашто неговото љубоморно дивеење веќе
стана познато меѓу непоправливите ноќни птици од Мартима, па почнаа да му
одговараат со секакви досетки што го наведуваа на страдање. Дури тогаш сфати
колку е осамен во тој прекрасен, луд и неразбирлив град, во кој никогаш веќе нема
да биде среќен. Следното утро, откако ја нахрани мачката, си го умртви срцето за да
не умре од очај, и реши засекогаш да ја заборави Марија.

По два месеца, Марија сè уште се немаше навикнато на животот во санаториумот.

Преживуваше зобајќи ги со гадење затворските дневни оброци со помош на
приборот закачен за дрвената маса, додека погледот постојано ѝ беше закован за
литографијата на генералот Франциско Франко, која од височина владееше со
мрачната средновековна трпезарија. Во почетокот ги одбиваше секојдневните
канонски задолженија и нивната будалеста рутина на утрински, пладневни и вечерни
активности, кои требаше да ѝ го исполнат поголемиот дел од денот. Одбиваше да
игра со топка во дворот за време на одморот и да работи во уметничката
работилница, иако поголемиот дел од пациентките со големо внимание ѝ се
посветуваа на претстојната уметничка вечер. Но, веќе од третата недела, малку по

161
малку почна да се придржува кон животните активности во болницата. На крајот на
краиштата, и самите доктори ѝ велеа дека нејзиното однесување е нормално за сите
што се нови во санаториумот, а потоа, порано или подоцна, сите се адаптираат на
животот во заедницата.
Недостигот на цигари, кој привремено беше решен уште во првите денови преку
една од болничарките која скришум ги продаваше според цената на златото,
повторно почна да ја мачи кога ги потроши малкуте пари што ги имаше. Потоа се
утеши со цигари завиткани во весник, што некои од болните ги изработуваа од
догорчиња собрани од ѓубрето, зашто нејзината опсесија со пушењето стана толку
силна како и првичната опсесија со телефонирањето. Ситните пезети кои подоцна
почна да ги заработува со изработката на уметничко цвеќе, ѝ дозволуваа
привремено олеснување.
Најтешка ѝ беше осаменоста во текот на ноќта. Многу од затвореничките
остануваа будни цела ноќ, исто како и Марија, но не се осудуваа на ништо, бидејќи
ноќната болничарка ја чуваше главната порта заклучена со синџири и катинар.
Меѓутоа, една вечер, снеможена до потиштеност, Марија со тивок глас ја праша
жената од соседниот кревет:
– Каде сме?
Со длабок и јасен глас, нејзината сосетка ѝ одговори:
– Во најдлабоката бездна на пеколот.
– Велат дека ова е земјата Маура – рече некој друг, далечен глас, кој
одѕвонуваше низ спалната.
– И навистина, тоа е точно, зашто летно време, кога има месечина, се слуша како
кучињата му лаат на морето.
Се слушна тропање на клучеви закачени на приврзок како котва од галија и
вратата се отвори. Непоткупливата болничарка, единственото суштество кое
изгледаше живо во заварената изненадувачка тишина, почна да шета од едниот до
другиот крај на спалната. Марија се преплаши и само таа знаеше зошто.
Уште од нејзината прва недела во санаториумот, ноќната болничарка без
заобиколувања ѝ предложи да спие со неа во стражарската соба. Започна со тон
како да станува збор за деловен проблем – размена на љубов за цигари, за

162
чоколади, за што било. „Ќе имаш сè“, ѝ зборуваше, треперејќи. „Ќе бидеш кралица.“
Кога Марија ја одби, болничарката ја смени методологијата. Ѝ оставаше љубовни
пораки под перницата, во џебовите од наметката, на сите најневозможни места. Тоа
беа пораки чиј разорен копнеж можеше да распука и камен. Од онаа ноќ, кога во
спалната се случи инцидентот на одбивањето, помина речиси еден месец и се
чинеше дека таа се помирила со поразот.
Кога се увери дека сите затворенички спијат, болничарката се доближи до
креветот на Марија и ѝ шепотеше во увото бесрамни нежности, додека ѝ ги
бакнуваше лицето, вратот напнат од страв, здрвените раце, парализираните нозе. На
крајот, верувајќи дека можеби вкочанетоста кај Марија не потекнува од страв, туку
од задоволство, се осмели да продолжи понатаму. Тогаш Марија ја удри со
вкочанетата рака и ја фрли на соседниот кревет. Збеснета, болничарката се исправи
меѓу врисоците на исплашените жени.
– Курво! – викна. – Заедно ќе скапеме во овој свињарник, сè додека не полудиш
заедно со мене.
Летото пристигна без посебни најави во првите недели на јуни и требаше да се
преземат итни мерки, зашто за време на мисата, задушувајќи се од топлина, болните
жени почнаа да ги соблекуваат своите зимски облеки од етамин. Марија, забавувајќи
се, присуствуваше на таа претстава на голите пациентки, кои се бркаа со
болничарките низ црквата како слепи кокошки. Сред сета мешаница, се обиде да се
заштити од залутани удари и, не знаејќи ни самата како, се најде во една напуштена
канцеларија во која здодевниот звук на еден стар телефон не престануваше да
ѕвони. Марија се јави без размислување и слушна еден далечен, насмеан глас, кој се
забавуваше имитирајќи ја телефонската служба за точно време:
– Точно е четириесет и пет часот, деведесет и две минути и сто и шест секунди.
– Глупак – рече Марија.
Полека ја спушти слушалката. Веќе беше на излегување кога сфати дека може
неповратно да ја пропушти оваа неповторлива шанса. Веднаш ги сврти шесте бројки,
но со толкава напнатост и со толку брзање, што не беше сигурна дека тоа е
нејзиниот домашен број. Почека избезумена, алчно слушајќи го познатиот звук,

163
тажна и испотена, еднаш, двапати, трипати, и конечно го слушна гласот на мажот на
својот живот, кој живееше без неа во нивната куќа.
– Да?
Мораше да почека да се излее згрутчената солза што ѝ се создаде во грлото.
– Зајаче, душо моја – воздивна.
Солзите ја совладаа. На другата страна од линијата за момент завладеа мачна,
ужасна тишина и гласот вжештен од љубомора го исплука зборот:
– Курво!
Потоа слушалката тресна.
Таа ноќ, во некаков френетичен напад, Марија ја искина литографијата на
генералот во трпезаријата, ја шутна со сета сила пред вратата која водеше во дворот
и се фрли на подот облеана во крв. Но гневот сè уште остана во неа, па со удари им
се противстави на болничарките кои безуспешно се обидуваа да ја совладаат, сè
додека не ја виде Херкулина како со прекстени раце ја мерка оддалеку. Се предаде.
И покрај тоа, ја однесоа во павилјонот наменет за агресивни пациентки, ја смирија
со млаз студена вода од цревото и ѝ вшприцаа терпентин во ногата. Тоа ѝ
предизвика треска која ја онеспособи за движење и Марија сфати дека не постои
ништо на светот што не е решена да го направи за да побегне од тој пекол. Следната
недела, откако се врати во заедничката спална, на прсти се прикраде до собата на
ноќната болничарка и тропна.
Марија однапред ја определи својата цена – да му се пренесе порака на мажот ѝ.
Болничарката прифати, само доколку договорот остане целосна тајна. Ѝ се закани со
непоткупливиот показалец.
– Ако некогаш се дознае за тоа, ќе те убијам!
Така Сатурн Волшебникот следната сабота дојде во санаториумот за душевно
болни, со циркуското камионче подготвено за прослава заради враќањето на
Марија. Раководителот лично го прими во својата канцеларија, чиста и уредна како
воен брод, и му поднесе срдечен извештај за состојбата на неговата сопруга. Никој
не знаеше од каде дошла, ниту како дошла, па првиот податок за нејзиното
пристигнување е службениот записник кој самиот го издиктирал по разговорот со
неа. Истражувањето започнато истиот ден не довело до никаков резултат. Како и да

164
е, раководителот најмногу го интересираше како Сатурн дознал за сместувањето на
својата сопруга. А Сатурн ја заштити болничарката.
– Ме известија од осигурителната компанија за автомобили – рече.
Раководителот задоволно се сложи. „Не знам како осигурувањето успева да
дознае сè“, рече. Фрли поглед врз документите кои стоеја на неговата аскетска
работна маса и заклучи:
– Единственото нешто што е несомнено е нејзината тешка состојба.
Беше подготвен да му дозволи посета на Сатурн, со нужни мерки на внимание,
ако му вети дека за доброто на својата сопруга ќе му се покори на однесувањето кое
ќе му биде назначено од него. Особено треба да внимава на начинот според кој ќе
се однесува спрема неа, за да не дозволи Марија повторно да ја обземе нејзиниот
непресметлив гнев, кој станува сè почест и поопасен.
– Чудно – рече Сатурн. – Таа секогаш имаше цврст карактер, со многу
самоконтрола.
Докторот зазеде мудар став.
– Некои однесувања остануваат латентни многу години, а потоа, еден ден,
избиваат на површина – рече. – Сè на сè, вистинска среќа е тоа што таа се најде
овде, зашто ние сме стручни за случаи кои бараат дисциплина.
На крајот го предупреди за чудната опсесија на Марија со телефонирањето.
– Угодувајте ѝ – рече.
– Не грижете се, докторе – рече Сатурн радосно. – Тоа ми е специјалност.
Просторијата за посети, остаток од некогашен манастир, беше комбинација од
ќелија и исповедалница. Влегувањето на Сатурн не беше експлозија на разиграна
радост, каква што двајцата потајно очекуваа. Марија стоеше во средината на
просторијата, до столчињата и вазата без цвеќе. Беше сосема очигледно дека се
подготвила за заминување, облечена во својот тажен капут со боја на јагоди и во
едни одвратни чевли кои ѝ ги дадоа од сожалување. Херкулина стоеше со
прекрстени раце во еден ќош, речиси невидлива. Марија воопшто не се помрдна
кога го виде својот сопруг како влегува, ниту нејзиното лице, сè уште со лузни од
искршеното прозорско стакло, не покажа никакви чувства. Се бакнаа рутински.
– Како се чувствуваш? – ја праша тој.

165
 – Среќно, зашто најпосле дојде, зајче – му рече таа. – Ова беше полошо и од
смрт.
Немаа време ниту да седнат. Задушувајќи се во солзи, Марија му раскажа за
бедата во болницата, за варваризмот на болничарките, за храната која како да е за
кучиња, за бескрајните ноќи во кои не можеше да заспие од ужас.
– Веќе не знам колку време сум овде, колку месеци или години, но секој ден е
полош од претходниот – рече и воздивна од длабочината на душата. – Мислам дека
никогаш веќе нема да бидам иста.
– Сега сето тоа е минато – ѝ рече тој, милувајќи ѝ ги со врвовите на прстите
крвавите лузни на лицето. – Ќе доаѓам секоја сабота. Дури и почесто, ако ми
дозволи раководителот. Ќе видиш, сè ќе биде добро.
Таа ги впери своите згрозени очи во неговите. Сатурн сакаше да ја употреби
својата вештина за забавување. Со шеговит глас, соодветен за големи измислици, ѝ
ја раскажа ублажената верзија на нејзината дијагноза.
– Тоа значи – заклучи – дека ти недостасуваат уште неколку дена за да
оздравиш целосно.
Марија ја разбра вистината.
– Те молам, зајче! – рече вџашена. – Немој да ми кажеш дека и ти веруваш оти
сум луда!
– Како можеш да го помислиш тоа! –рече тој, обидувајќи се да се насмее. –
Работата е во тоа што за сите ќе биде подобро да останеш овде уште извесно време.
Секако, сега ќе се однесуваат кон тебе многу подобро.
– Но, веќе ти реков дека дојдов само за да телефонирам! – му рече Марија.
Тој не знаеше како да се однесува на таа застрашувачка опсесија. Ја погледна
Херкулина. Таа го искористи моментот за да покаже кон својот рачен часовник и да
го потсети дека времето за посета истекло. Марија го сфати знакот, погледна
отстрана и ја здогледа Херкулина, секогаш подготвена за напад. Тогаш се обеси на
вратот од Сатурн, врескајќи како навистина да е луда. Тој ја оттргна од себеси со
што е можно поголема љубов и ја остави на милоста и на немилоста на Херкулина,
која ѝ скокна од зад грб. Не оставајќи ѝ време да реагира, ја повлече со левата рака,
а десната ѝ ја стави околу вратот и му викна на Сатурн Волшебникот:

166
 – Одете си!
Сатурн побегна избезумен.
Меѓутоа, следната сабота, веќе заздравен од страшната посета, Сатурн се врати
во санаториумот со мачката облечена исто како и тој: црвено-жолта мрежеста
поткошула на големиот Леотард, полуцилиндар и развиорен плашт со кој изгледаше
како да лета. Со циркуското камионче влезе во дворот на болницата и таму изведе
чудесна претстава која траеше речиси три часа, во која затвореничките уживаа од
терасата, со безобразни дофрлања и претерани овации. Сите беа присутни, освен
Марија која, не само што одби да го прими мажот ѝ, туку и не сакаше да го гледа од
терасата. Сатурн се почувствува смртно повреден.
– Тоа е типична реакција – го утеши раководителот. – Наскоро ќе помине.
Но, не помина никогаш. Откако безброј пати повторно се обиде да ја види
Марија, Сатурн ги презеде сите возможни и невозможни мерки за да го добие таа
неговото писмо, но и тоа беше залудно. Четирипати го враќаше без да го отвори и
без никаков коментар. Сатурн се откажа, но и понатаму на портата од болницата
оставаше кутии цигари, без да знае дали Марија воопшто ги добива, сè додека не ѝ
се покори на суровата реалност.
Никогаш веќе ништо не се слушна за него, освен дека повторно се оженил и дека
се вратил во својата земја. Пред да замине од Барселона, ѝ ја оставил полумртвата
мачка на некоја девојка, која ја презела обврската и понатаму да ѝ носи цигари на
Марија. Но, и таа набрзо исчезна. Роза Регас се сеќава дека ја видела во трговскиот
центар Ел Корте Инглес пред дванаесет години, со избричена глава, во портокалов
свештенички фустан, приклучена кон некоја источна секта и во поодмината
бременост. Таа ѝ раскажала дека продолжила да ѝ носи цигари на Марија секогаш
кога можела, па дури и решавала и некакви итни непредвидени работи, сè додека
еден ден не ја нашла болницата во урнатини, разурната како лош споменик на тие
неблагодарни времиња. Марија ѝ изгледала многу смирена последниот пат кога ја
видела, малку здебелена и задоволна со својот мирен живот во некогашниот
манастир. Токму тој ден ѝ ја оставила и мачката, зашто веќе ги потрошила сите пари
што ѝ ги оставил Сатурн.

Април 1978

167
Превод: Катерина Јосифоска

168
Милорад Павиќ

Чај за двајца

(Доколку оваа приказна се случува во Белград, тогаш тоа е на улицата Крал Петар
број 6, во градината на крчмата Знак прашалник. Ако се случува во некое друго
место, тоа место е како што е назначено во приказната)
I
Писателот ви советува, драги читатели, да не ја читате оваа приказна во среда и
никако пред месецот мај. Исто така, најсоодветно би било да ја прочитате навечер, в
кревет. Причините сами ќе ги откриете. Веднаш да го кажам и тоа дека во оваа
приказна нема јунаци, единствените јунаци тука сте вие, нејзините читатели.
Јас знам, додека го пишувам ова, моето лево око гледа на хартијата како окото на
татко ми, а десното како окото на мајка ми. Можеби токму затоа ова не излегува
толку како приказна, колку како вид љубовна напивка, а овие редови стануваат
упатство за употреба на тој еликсир.
Вие, пак, знаете дека разликата меѓу две љубови може да биде поголема од
разликата меѓу љубовта и омразата. Можеби затоа секоја голема љубов почнува со
три мали лаги. Токму нив, тие три мали лаги, треба да ги додадеме во приказната
како основа на овој љубовен лек.
Првата од нив ќе биде вашето тајно, значи и лажно име, драги читатели, без
разлика која ти била или кој ти бил и без разлика како инаку си се викала или си се
викал. Името на читателката на оваа приказна, значи, отсега ќе биде Асенета, според
жената на прекрасниот Јосиф, а тајното име на читателот ќе биде Аристин, како што
се викал еден писател во XII век.
Но, драги Асенета или Аристине, љубовната напивка што овде се нуди ќе можете
да ја искористите само ако поминете низ извесна иницијација, односно, ако успеете
да се вброите меѓу јунаците на оваа приказна. Зашто, тоа нема да можат да го
остварат сите читатели на овој текст. Од друга страна, имајте на ум дека тоа не е
безопасно, бидејќи претворањето на читателот во јунак на една книга му дава на
писателот можност да го повреди, па дури и да го усмрти само во два реда. Но, овде
наша цел е љубовта, а не смртта, љубовната напивка, а не отровот. Значи, тргнете
храбро и сослушајте ги првите упатства. Навидум, сè е прилично лесно, доволно е во

169
блиска иднина трипати да излажете, но и нешто веќе да се случило во вашето
неодамнешно минато. Некој навидум безначаен и дребен настан, кој сепак е услов
без којшто нема пристап до љубовната напивка.
Моите упатства следат одделно за Асенета, а потоа најпосле и за Аристин,
бидејќи тие се разликуваат во зависност од тоа на кого се однесуваат.
Упатства за Асенета
1. Драга Асенета,
Вие можеби имате волшебни црни очи кои фрлаат мирисни погледи околу себе,
можеби зад себе сеете скапоцени сенки и можеби мочкате колонска вода, како што
рекла една писателка, но тоа нема да Ви помогне да станете јунакиња на оваа книга.
Тоа може да стане само онаа читателка која, пред денот кога прилегнала да ја чита
оваа приказна, загубила некој клуч. Било каков клуч. Клучот од ковчежето за
шминки, клучот од својата кола, или од туѓ стан, сеедно. Ако Вам Ви се случило тоа,
на вистинскиот пат сте и само Вие можете да се сметате за јунакиња на оваа
приказна и само Вие сте носител на лажното име Асенета. Ниедна друга. Другите
читателки можат и да ја фрлат книгава, бидејќи веќе не се однесува на нив.
2. Следно што треба да направите, драга Асенета, тоа е да сонувате еден сон.
Некогаш монасите во Цариград ги лекувале болестите на своите собраќа, или на
други луѓе, преку соништата, задавајќи му на манастирското братство задача – сите
во една определена ноќ да сонуваат еден ист, однапред опишан сон. Нешто слично е
потребно и овде. Само, овде ќе мора како предлошка да биде некој женски сон, па
ќе искористиме еден што го сонувала мојата полусестра. Читателката значи, која
седнала да ја чита оваа приказна, заборавајќи некаде некој клуч, па сега има право
на тајното име Асенета, треба да го сонува следниот
Женски сон:
Сонувам како навечер одам по пуста улица. Доцна е, мрачно, ме фаќа страв, кога
одеднаш зад себе слушам чекори. Чекорите се тешки и сè побрзо одѕвонуваат. Уште
сум далеку од станот, брзам, а потоа почнувам панично да трчам. Тешките чекори се
сè почести, и непознатиот зад мене трча. Тој ме гони. На еден агол, со крајот на
окото, успевам да го видам. Маж покрупен од мене, нем во муртењето, го забрзува
трчањето. Тука престануваат улиците, само густо населено подрачје, се поминува

170
низ куќни дворови, преку стари скалила, под тремови, понекогаш низ напуштени
куќни претсобја. Одеднаш, како што тоа обично се случува во соништата, нозете ми
откажуваат. И понатаму трчам, но не се поместувам од една порта која зјапа во
мене со својот мрак. Снеможувам на место. Непознатиот ме настигнува сè повеќе,
неговата сенка само што не паднала врз мене, но во судниот час наеднаш
престанува да ме гони, застанува во еден агол, стои покрај ѕидот и долго, долго
мокри...
3. Секако, следното утро штом сте се пробудиле, драга Асенета, сфаќате дека не
сте успеале. Не сте го сонувале зададениот сон, туку некој друг, којзнае кој. Но, не
грижете се. Тоа ништо не пречи. Вам сонот и не Ви беше зададен за да го сонувате,
бидејќи денес веќе никој не умее да го прави тоа, туку за да го запамтите добро. И
уште поради една причина, но сè во свое време. Сега треба да побарате една ваша
обетка. Која било. Ќе Ви биде потребна само една. Ставете ја в чанта.
4. Првата следна среда треба да отидете во градината на кафеаната која е
најблизу до соборната црква во вашиот град (овде, во Белград, тоа би било во
улицата Крал Петар број 6, во градината на кафеаната Знак прашалник). Таму треба
да седнете на сонце околу пладне и да порачате чај. Додека пиете, ставете ја на
маса вашата обетка. Потоа не треба да направите ништо повеќе, освен да чекате.
Треба да чекате некој младич кој на масата пред вас ќе стави еден неизрежан клуч.
Но, чекањето е тежок занает. И добра школа... Само, внимавајте, приказната на ова
место може да престане да биде љубовна на класичен начин. Бидејќи, Господ знае
кого случајот ќе го однесе една среда во градината за да го сретне, со чај за двајца,
оној кој му недостига во животот... Може да се случи никој да не се појави со клуч,
ни таа, ниту следната среда. Или може да се случи десетина девојки со обетки на
масите да сретнат само еден единствен младич со неизрежан клуч. Оваа приказна,
значи, е претворена во продавница за љубовната напивка, но таа напивка, како и
сите други магични напивки не е безопасна.
*
На ова место одеднаш прекинав со пишувањето, бидејќи во духот ми се јави
кристално јасно прашање:

171
 – Зошто ја лажеш? Зошто ја лажеш Асенета, кога добро знаеш дека е сосема
неизвесно дали нешто воопшто ќе се случи и што може да се случи следната среда
во градината на спомнатата кафеана?
Малку размислувајќи, си возвратив самиот себеси:
– Затоа што секоја голема љубов почнува со три мали лаги...

Упатства за Аристин
1. Драги Аристин, Вие можеби имате раце и глас од коишто треперат женските
уши, мустаќи кои ја разубавуваат вашата насмевка и насмевка која ги разубавува
вашите мустаќи, но тоа нема да Ви помогне да станете јунак на оваа приказна.
Читателот лесно ќе погоди дали е вистинскиот, дали е токму оној кој единствено
може да успее, ако, кога навечер ќе прилегне да ја чита оваа приказна, ќе се присети
дали неодамна нашол некаде во тревата, или на улица загубена обетка. Обична
женска обетка, која воопшто не мора да биде скапа. Тој читател е оној избраниот. И
само тој може да го понесе тајното име на јунакот на оваа приказна – Аристин.
Другите можат слободно да се откажат од натамошните обиди и читањето на оваа
приказна веќе нема да се однесува на нив.
2. Ако сте го прочитале упатството за Асенета под точката 2, тоа се однесува и на
вас, па еве го сонот што Вам ви се задава за спомнатите цели, со забелешка дека тоа
е машки сон и дека јас го сонував, па најверојатно ќе можете и Вие да го сонувате,
Аристине...
Машки сон:
Сонувам како лежам на некој кревет. Над мене има дрвен таван а на него е
прицврстена четириаголна маса поставена за јадење. Изгледа дека е закована на
некој превртен под од штици. На масата садовите се поставени наопаку, но не
паѓаат, чинијата полна јадење, виљушка, лажица и нож, парчиња леб и чаша ракија од
суви сливи. Можеби во чинијата е светиниколски сом печен на вода. Таванот е низок и
масата е таман толку оддалечена за да можам лежејќи да ја испијам ракијата и да го
изедам ручекот, дофаќајќи сè што е на масата. И тоа е толку лесно што
предизвикува некое врвно уживање, некоја смиреност и среќа каква што не познаваме
на Земјата. Сè е таму сосема „природно“, приспособено на телото, на некое астрално

172
тело, кое има врска со ова мое тело преку мојот астрален папок... А овде, на Земјата,
одам низ шумата и ме болат листовите. Човекот е всушност вечен патник. Особено
во сонот. Слично на полжавот, тој своето лигаво минато го остава зад себе како
невидлива, проѕирна трага, а иднината му стрчи на грбот како куќичката на
полжавот. Во неа секоја вечер се стуткува за да ја скрие главата и да преноќи. Каде
патува тој?
3. Верувам, драг Аристине, дека не сте можеле да го сонувате зададениот сон и
да го изедете во сонот зададениот ручек, оној светиниколски сом печен на вода. Но,
не очајувајте. Вие веќе знаете, бидејќи ѕирнавте во упатството за Асенета, дека
сонот вам и не ви е зададен за да го сонувате, туку за друга цел. Затоа сега
продолжете по својот пат, односно, навратете до продавницата и купете еден
неизрежан клуч.
4. Првата следна среда отидете до градината на кафеаната која е најблизу до
главниот храм во вашиот град (овде, во Белград, тоа би било во улицата Крал Петар
број 6, каде што се наоѓа кафеаната Знак прашалник). Бидете таму напладне и
побарајте женска личност која пие чај и на масата пред себе држи една женска
обетка. Пристапете й, спуштете го клучот на масата и прашајте дали е слободно да
седнете. Доколку таа не даде дозвола, претставете се, речете й дека се викате
Аристин. Ако таа е Асенета, може да се претпостави дека сепак ќе ви понуди да
седнете и да й раскажете што сте сонувале претходната ноќ. Всушност, оној сон што
не сте го сонувале, но кој ви беше зададен. Раскажете й го како да сте го сонувале,
иако не сте. Доколку и таа ви го раскаже сонот кој й бил зададен, а вие го имате
веќе прочитано во оваа приказна, целта е постигната и сите предуслови се тука.
Всушност, секоја голема љубов почнува, како што рековме, со три мали лаги. Таа
норма обајцата делумно сте ја исполниле, лажејќи дека сте сонувале нешто што не
сте сонувале и давајќи ги своите лажни податоци, своите лажни имиња. Тоа значи
дека сте на најдобар пат да ја искористите љубовната напивка и да станете јунаци на
една голема љубов. Ако, Вас, драг Аристине, Ве праша Асенета: зошто токму клуч и
зошто токму обетка?, ќе одговорите со следново. Воопшто не е важно дали е клуч
или обетка. Важно е дека на мажите обично им недостасува малку внимание, па за
препорака е некој кој бил доволно внимателен да ја забележи во тревата или на

173
улицата загубената обетка. На девојките обично им недостасува малку заборавеност,
па за препорака е онаа која може да ги загуби клучевите. Такви двајца, во секој
случај, би можеле да бидат прилично хармонична двојка...
*
На ова место по вторпат прекинав со пишувањето на приказнава, бидејќи во
духот ми се јави кристално јасно прашање:
– Зошто го лажеш? Зошто го лажеш Аристин, кога добро знаеш дека сè е крајно
неизвесно? Зашто, оние кои се обидуваат, ќе искусат и сами дека врската што ја
сочинуваат неизрежани клучеви и една женска обетка, не мора да значи којзнае
што. Едноставно може да се случи Асенета и Аристин да не си се допаѓаат еден на
друг. Или, што е уште полошо, може да се случи, како што и самиот помислив,
Асенета или Аристин да не најдат никого со кого би го испиле чајот за двајца околу
пладне во градината крај црквата. Којзнае што сè може да се случи. Работата може
да се претвори во пријателство меѓу двајца младичи, обострано корисно дружење
меѓу старец и девојка, муабетење меѓу две старици, шема меѓу две лезбијки, или
којзнае што уште не. Значи, зошто го лажеш Аристин?
– Затоа што секоја голема љубов – си возвратив сам на себе - почнува со три
мали лаги...

II
Речиси две години откако оваа приказна е напишана и објавена во еден дневен
весник, телефонски ми се јави еден машки глас, ми рече дека не се познаваме, дека
е мој читател и дека има нешто необично да ми соопшти во врска со приказната „Чај
за двајца“. Се договоривме да се најдеме во градината на кафеаната „Знак
прашалник“. Во тој момент веќе имав наполнето седумдесет години од животот,
влегов во XXI век и почнав да заборавам без некој ред, разни нешта – лов на чавки,
фрлање камчиња по површината на водата, влегување низ врата назадечки, првин
руските, па француските денови и седмици, додека англиските називи за деновите
ми надоаѓаа од сеќавањето, иако никогаш не ги имав добро научено. Накратко,
душата ми беше во носот, а јас секое утро морав да кивам. Рака на срце, сè уште
немав заборавено како да се насмеам. Така јас се насмеав во слушалката, тој не, и

174
се најдовме во градината на „Знак прашалник“. Пиеше кафе и го читаше весникот
„Гласот на јавноста“. Беше во најдобрите години, кога доблестите сè уште не почнале
да се претвораат во пороци. Беше убаво облечен во црно, имаше три проѕирни лица
едно врз друго, секое убаво на свој начин. И три вида коса на главата, нешто слично
на перје и кратка остра трева на темето. Со поглед можеше да ја замрзне водата во
чашата пред себе... Се збунив и заклучив: Господ лекува, а ние самите преврзуваме...

Ми го раскажа следново.

Приказната на читателот:
„Пред сè да Ви кажам, јас не сум некој голтач на книги. Тоа што ја прочитав
Вашата приказна е вистинско чудо, а чудото се случи на следниов начин. Еден ден,
додека шетав по Калемегдан, сосема случајно погледот ми падна на еден светкав
предмет во тревата. Се наведнав и најдов женска обетка. Како да беше малку
згмечена, веројатно нагазена, си помислив, и ја ставив во џебот. И ја заборавив таму,
бидејќи џебовите се најдоброто место за заборавање на нештата. Кога по неколку
дена повторно го облеков истото сако, ја напипав обетката во џебот, првин се
изненадив од каде таа таму, а потоа наминав во „Милениумски базар“, кај златарот-
јувелир, кој ми беше школски другар.
– Од каде ти е ова чудо? – ме праша тој.
– Го најдов.
Со лупата ја разгледа обетката и рече:
– Четиринаесеткаратно злато со три дијаманти. Со три вистински дијаманти.
– Колку вреди тоа?
Мојот пријател го кажа приближниот износ од којшто ми се сврти во главата. И
натаму внимателно ја разгледуваше обетката под лупата.
– На обетката има малку засирена крв. Оттргната е од увото на некоја девојка.
Затоа е малку изобличена...
Враќајќи ми го накитот, мојот пријател малку се замисли и додаде:
– Јас знам чија е оваа обетка.
Јас се вџашив.

175
 – Се шегуваш!
– Тоа сите го знаат. Й припаѓала на Ксенија Калопер. Пред еден месец сите
весници пишуваа за неа. Убиена е на Калемегдан и е ограбена. Го знаеш она: „Тргни
ја сестро обетката да не ти го гризнам увото!“ Не послушала. Судејќи по извештаите
во весниците, откинати й се обетките, одземен й е прстенот од раката и еден прстен
од ногата, сè насилно и набрзина. Му се брзало на убиецот. Прстенот од ногата е
најден на самото место. Другото не...
– И што да правам сега?
– Имаш неколку можности, секоја од лоша полоша. Да им го предадеш предметот
на правосудните органи, обетката му да ја вратиш на семејството на Ксенија
Калопер, или да ми ја продадеш мене под услов да сакам да ја купам. Во секој од
овие три случаи ќе мораш да објаснуваш од каде ти е.
Со очај ја вратив обетката в џеб и решив таму повторно да ја заборавам. Извесно
време. Пред да излезам од продавницата, мојот пријател ми довикна:
– Во целата ситуација има една добра работа.
– Која?
– Стана јунак на една приказна.
– Каква приказна? – пак се сепнав.
– Приказната се вика „Чај за двајца“ и нејзини јунаци стануваат сите оние кои ќе
најдат каква било обетка, кај било. Јас ја прочитав приказната неодамна во еден
весник. Само еден момент... еве ја.
Од купот весници, тој извлече еден и ми ја подаде вашата приказна. Така дојдов
до „Чај за двајца“. И така се случи да ја прочитам вашата приказна. Во еден миг,
помислив да одам на закажаниот состанок во градината кај „Знак прашалник“, за
секој случај набавив дури и неизрежан клуч, но тогаш пред оваа намера се испречи
една голема промена во мојот живот.
Две седмици пред да ја прочитам „Чај за двајца“, ненадејно добив работа во
странство, неколку месеци потоа не бев во Белград, работев во Москва и имав
намера таму да го продолжам животот, кога ми беше јавено дека починал татко ми,
па дојдов да го погребам и да го преземам татковиот стан. По погребот и останатите
обврски, се вратив во татковото куќиште, полно со старудии кои одамна го загубиле

176
својот мирис и добиле некоја заедничка реа. Се ѕверев во тие работи и во себе меѓу
нив, во едно избледено и дупнато татково огледало, и почувствував дека секој ден
човек има шанса барем за миг да биде паметен. Бидејќи, секој од нас секој ден и не
забележувајќи поминува низ еден полумомент пред своето раѓање и низ еден
полумомент по својата смрт. Меѓу тие два мига се наоѓа капка мудрост што одвај
дури и ја забележуваме... Со тие мисли се вовлеков во постелата, но не можев да
заспијам. Цела ноќ се превртував и станав доцна, а око не склопив. Погледнав низ
прозорецот, сфатив дека е веќе пладне, дека е пролет, го облеков своето старо сако
што го најдов во шкафот и што одамна го немав облечено. Во џебот напипав некаков
клуч, го извлеков, се запрашав од што е и со чудење забележав дека не е изрежан.
Се сетив, секако, дека беше подготвен за средбата во кафеаната „Знак прашалник“, а
и дека никогаш не стигнав да проверам дали тој клуч функционира или не. Во
другиот џеб беше обетката со дијаманти.
Одеднаш ми падна на ум дека попладневното кафе, кое уште како ми беше
потребно, можам да го испијам токму во „Знак прашалник“, па отидов право на
улицата Крал Петар. Беше топло, во градината седеа доста луѓе, така што немаше
празни места. Забележав една девојка сама на маса како пие чај. Имаше на црниот
чевел бел, а на другиот, белиот, црн топук. Крај нејзината шолја лежеше обетка.
Златна, со три светливи камења. Со три дијаманти. Малку како изобличена. Се
скаменив. Другата, иста таква, лежеше во мојот џеб. Приближувајќи й се, го спуштив
на масата оној мој клуч и реков:
– Добар ден, јас сум Аристин, може ли да седнам?
– Зборувај ми малку за тоа – возврати девојката – кој денес се вика така? Значи,
лажеш, ама седни, затоа што сè е полно. Напиј се кафе и сетне бриши, да те нема.
Седнав, порачав кафе и се обидов уште еднаш. Ја прашав:
– Сакате ли да Ви раскажам што сонував ноќеска?
– Може, ако не е долго. И така го тепаме време – рече таа.
И тогаш почнав да го раскажувам оној сон кој ми беше зададен во „Љубовна
напивка“:

177
 Сонувам како лежам во некој кревет. Над мене има дрвен таван и на него е
прицврстена четвртеста маса поставена за оброк. Изгледа како да е закована на
некој превртен под од штици...
– Пак лажеш. По очите ти гледам дека ноќеска око не си склопил. Како си можел
буден да сонуваш?
На тие зборови сакав да станам од масата, но таа ме праша:
– А кај ти е обетката?
– Молам? – се збунив, но почнав да пребарувам по џебовите, иако знаев дека
секако нема, сега засега, да й ја покажам обетката. На крајот, ја прашав, само за да
кажам нешто – каква обетка?
Мислам дека на моето лице играше некоја евтина насмевка, додека го плаќав
кафето, но таа не се предаде. Ми дофрли:
– Како која обетка? Онаа која е предуслов за да станеш јунак во приказната „Чај
за двајца“ и да дојдеш овде. Честитам! Тоа ти е третата лага денес. Си излажал дури
и пред да ја дочиташ приказната! Ти воопшто не си ја нашол обетката...
Јас се насмеав и се вратив кај масата. Оттогаш почнавме да се гледаме секој ден.
Пред една година, додека одев на работа, ја оставав сама во мојот стан. Беше лесно
да се забележи дека таа во мое отсуство пребарува по фиоките. Ги бараше
дијамантите. Завчера, најпосле, й ја покажав обетката. Реков дека сум ја купил за
сестра ми, која демек такви украси носи секогаш само на едното уво. Знаев дека тоа
ќе ја натера и неа, и нејзиниот соучесник, најверојатно убиецот од Калемегдан, да се
откријат и да почнат брзо да дејствуваат додека обетката, што одвај ја открија кај
мене, не замине од моите раце. Така ќе можам да ги фатам и да ги предадам во
рацете на законот...“

*
Тоа беше приказната на младичот. Седевме, пиевме кафе и молчевме во еден
момент, кога младичот замавна со раката кон девојката која во тоа време влегуваше
во градината. Устата й беше намачкана со црвен кармин за усни, а во косата
направена во кок имаше сребрена обетка со зелено стакленце. Носеше еден бел
чевел на црн, и друг, црн, на бел топук...

178
 Бел па црн чекор, повторно бел па црн чекор. И потоа посебен вид тишина.
Некоја солена тишина, би рекол. Тој стана, тие двајцата се бакнаа и додека сите
гледаа во тој бакнеж, таа се ракуваше со него, иако обете нивни раце беа обвиени
околу нејзините раменици. Потоа се свртеа кон мене и таа се претстави:
– Асенета. Се гледа дека во вашиот живот сте фрлиле многу повеќе капи отколку
што јас имам купено. Бевте во право. Онаа ваша напивка дејствува. Секоја голема
љубов почнува со три мали лаги...
Тогаш девојката спушти на масата пред мене кутија машки бонбони со виски
„Lаroshell de Luxe“.
– Ова е за вас – додаде – но, покрај ова имам и две прашања, професоре.
Првото, дали љубовната напивка, вашата љубовна напивка се однесува и на Вас?
Второто, може ли за мала лага да се смета нешто кое во иднина ќе стане голема
вистина?
– Секако.
– Зошто тогаш не земете и Вие малку од својата љубовна напивка, што нам толку
несебично ни ја нудите?
Јас се насмеав, тие се поздравија со мене и си заминаа прегрнати, а јас порачав
наместо кафе, нане со ким. Како да чекам некого на чај за двајца. Кога го отворив
„Гласот на јавноста“ што на масата го остави Аристин, прочитав во весникот дека
истиот тој ден, во раните утрински часови, сум умрел.
*
Драга моја читателке и драг мој читателу, без разлика кој си, ќе се сетиш дека
моите зборови на крајот на оваа приказна всушност се љубовна изјава кон тебе.
Мојата трета лага, која во иднина ќе стане вистина.
Зашто, секоја голема љубов почнува со три мали лаги.

Превод од српски: Лидија Николова

179
ПЕТРЕ М. АНДРЕЕВСКИ

АВАНОС

1.
На враќање од Кападокија,23 автобусот запре во Аванос24. Сите туристи слегоа и
се разлазија низ градот. Денот беше ведар и топол и имаше многу сонце и пурпурна
светлина. Куќите беа наредени на стрмната падина од ридот и прилегаа на голем
осветлен излог. Пред куќите и по кривулестите улички беа изложени шарени
керамички садови: стомни, чаши, чинии, бокали, филџани, ибрици, вази и ќупови за
масло, за вино, за жито. Имаше и некои други садови на кои не им се знаеше
намената. Сите беа убаво испечени и богато нарисани со плетенки од некоја источна
орнаментика. Беше очигледно дека сите жители од Аванос се големи грнчари.
Речиси целиот град беше зафатен од садови. Над нивните отвори ѕунеа човечките
гласови, ечеа, се одѕиваа, како пчели над саќе.
Ѓувезија Дубровска и Сија Хаџибанова беа зашеметени. Гледаа насекаде и не
знаеја што да одберат понапред за гледање. Очите само им шетаа по садовите и беа
заслепени од сонцето што се одбиваше од препечената глина. Сè им се допаѓаше, а
сè не можеа да купат.
Кога запреа пред една грнчарница, грнчарот ги покани да влезат внатре. По тие
зборови девојките почнаа да се тресат. Ги зафати некој необјаснив студ што
излегуваше низ отворената врата. Всушност, грнчарницата беше една длабока
пештера повеќепати проширувана од мајсторите. Студот извираше од нејзините
камени сводови. Но нивното тресење како да не беше само од студот, туку и од
некој неопределен страв. Очекуваа дека нешто ќе им се случи, дека нешто ќе ги
завари неподготвени. Грнчарот се изгуби во грнчарницата, а кога повторно се
појави, во рацете држеше послужавник со две земјени чаши полни со ладно вино.
Чашите имаа златни венчиња што правеа иста целост со виното.
 Бујрум, рече грнчарот со полна уста благост, но и со задув во дишењето.
Девојките ги собраа веѓите и не знаеја што да направат. Беа нерешителни. Но
грнчарот упорно го држеше пред нив подадениот послужавник. Во воздухот се

23
Пештерски цркви и живеалишта на првите христијани.
24
Град во Анадолија, средна Турција.

180
подигна лесен мирис на лозје, на дабово буре, на затемнет вински подрум.
Девојките се погледнаа прашувајќи се така, само со очите. И потоа како да се
окуражија: во ист миг посегнаа и ги позедоа чашите. Ги допреа усните со златните
венчиња и, замижувајќи, отпија од виното. Убаво се виде како подголтнаа и како им
се подмрдна јаболкницата под гушата. Првин нагоре, па надолу. Отпивањето го
повторија и веднаш осетија дека виното со блажени трпки им се разлева по
дамарите. Тоа им ги рашири очите, им ги зголеми зениците. Потоа уште двапати ги
кренаа чашите и го допија виното. Грнчарот ги собра чашите и тргна во грнчарската
работилница. По него, без двоумење, тргнаа и Ѓувезија Дубровска и Сија
Хаџибанова. Окуражени од виното, тие само се насмевнаа и тргнаа. Веќе немаше
ништо што можеше да ги расколеба. Лицата им беа вцрвени, небаре коприва да им
беше полазила по образите.
Влегоа со истата насмевка од надвор. Но студот што излегуваше од ѕидовите на
пештерата набргу им ги затвори устите. Истовремено им ја симна и крвта од
образите. Се чувствуваа како во длабока гробница осветлена само од скржавата
светлина што допираше однадвор и од една гола светилка внатре. Над нив се
надвиснуваа сиви камени сводови за кои помислуваш дека во секој миг можат да
попуштат и да се урнат. Во работилницата стоеја купчиња замесена глина и неколку
подигнати тркала за обликување на садовите. Но сите тие беа празни, мислиш
одамна запрени. Пред ниедно тркало немаше грнчар. Еден господ знае кај беа
отидени грнчарите. Подот беше изметен и чист. По нерамните ѕидови висеа
недовршени садови и некои релјефи на зачудени човечки ликови. Грнчарот одеше
по строгите патеки што ја поврзуваа работилницата со придодадени ниски ложи и
нешто постојано објаснуваше. Зборовите му гргаа, му се превтасуваа како матни
надојдени води. Девојките одеа по него и речиси ништо не слушаа. Поправо, слушаа
некакво зборување што не им кажуваше ништо. Во градите ги топлеше виното, а
однадвор им студеше. Небаре ситен дожд да им влегуваше низ облеката и постојано
ги студеникаше. А тие беа лесно облечени, само во летни фустани. Нозете им беа
обуени во плитки сандали, но без чорапи. Можеби затоа им намовнуваше целото
тело. Им се исправаа ситните влакненца, им се подаваа и таму каде што никогаш ги
немале. Особено откако ги видоа многубројните перчиња женски коси обесени како

181
ракатки ’ржени класје. Мислиш дека никнале од ѕидовите, се извлекле од процепите.
Девојките стоеја така, подзинати, погледнувајќи де во косите, де во грнчарот.
Прилегаа на нејаки птици затворени во кафез: ги поткреваат крилјата, гребат со
ноктите, вртат со главите, но не знаат што им се случило. И тогаш грнчарот зеде едни
ножици и задишано праша:
 Сакате ли да бидете вечни?
Дури сега му ја осетија сета тежина на дишењето и во слагањето на зборовите.
Неговиот задув се слушаше уште од градите. Беше страшно да се слуша тоа крцкање
и потсвирнување што му пустошеше во дробовите и низ дишните органи. Девојките
беа збунети и од прашањето и од дишењето. Но Сија Хаџибанова набргу се прибра,
се созеде. Си погледна во нозете, како да сакаше да се увери дали ѝ се тука, и уште
побрзо избега. Речиси се провре меѓу грнчарот и Ѓувезија Дубровска. А Ѓувезија
Дубровска остана така, замаено загледана во грнчарот. Не можеше ни да сфати
колку ненадејно ѝ се најде главата во неговите раце. Само чу дека штракнаа
ножиците и едно перче од нејзината бујна коса ѝ се оддели од главата и како летно
облаче ѝ помина пред очите. Грнчарот ја подврза косата и горниот крај ѝ го залепи
на една грутка влажна глина. Речиси ја посади во глината. Потоа ја праша за името и
презимето, за датумот на раѓањето, за родниот крај... Ѓувезија Дубровска
одговараше послушно, без ниеден знак на противење. Всушност, таа и не знаеше
што прави.
На излезот од грнчарницата ја удри некој топол воздушен бран што ѝ помина по
коските како земјотрес. За малку да ја кутне, да ја онесвести. Кога се созеде, ја виде
и Сија Хаџибанова. Седеше на еден камен, собрана и премалена. Вилицата ѝ се
тресеше, усните ѝ трепереа и нешто нејасно ме молеа.
 Што ти е, праша Ѓувезија Дубровска.
 Ми е страв, рече Сија Хаџибанова.
Ѓувезија Дубровска ја фати за рака и се обиде да ја исправи. Но во дланката
осети пот и влага, како да држеше студена кал и тиња.
 Што ти е, повтори Ѓувезија Дубровска, целата си жива вода.
 Ми е страв, повтори Сија Хаџибанова. И од тебе ми е страв, повторуваше целата
избезумена. Како часовник ѝ чукаше целото тело.

182
  Смири се, рече Ѓувезија Дубровска, стравот е само несвесно чувство.
 Што ти направи грнчарот, праша Сија Хаџибанова.
 Ништо, рече Ѓувезија, ми пресече малку коса.
 Можеби затоа ми е страв, рече Сија Хаџибанова.
 Но мене ми пресече, рече Ѓувезија Дубровска.
 Затоа ми е страв и од тебе, рече Сија Хаџибанова.
 Ама, започна Ѓувезија Дубровска, но реченицата не ја доврши. Всушност, не
сакаше да го чуе одговорот. Стравот што го покажуваше Сија Хаџибанова почна
полека да ја префаќа и Ѓувезија Дубровска. Ѝ се заденуваше како сипаница, како
коњска мува. Наеднаш се почувствува излажана и ограбена. Иако беше свесна дека
косите се стрижат и се брчат, таа сето тоа сега го разбра како одземање на еден дел
од нејзината глава. И почна едноподруго да се пофаќа по главата и да си ја бара таа
лузна што ѝ ја направи грнчарот.

2.
Кога се врати дома, веќе веруваше дека во Авонос ѝ останало нешто повеќе од
едно перче коса и дека дома си дошла сосема празна. И уште веднаш почна да ѝ
шуми нешто на главата. Нешто како ветар кога влегува во шума, меѓу суви лисја.
Господи боже, си рече, зар косопасот ми се качи на глава. Можеби беше нечиста
раката на грнчарот, си мислеше, а можеби неговите ножици. И фати да се чеша над
челото, зад ушите, по темето. Под ноктите ѝ влегуваше кирот од кожата, ама јадеж не
ѝ се јавуваше. Како да чешаше туѓа глава. Но кога си погледна во рацете, не можеше
да им поверува на очите: цели тутки влакна ѝ беа намотани околу прстите. Како на
гребен, како на гребло. И тогаш ѝ се вивна некој пламен, целата се вџаши. Викна:
 Мајко, дојди да видиш!
 Што да видам, праша мајка ѝ.
 Нешто имам на главава…
 Не будали се, ѝ вели мајка ѝ.
 Вистина е, вели Ѓувезија Дубровска, го слушам и звукот. Како да ми пасе некој
полжав, како да ме лази некоја гасеница. Така ми шуми во главава, вели.
 Ти шуми во главата, вели мајка ѝ.

183
  Гледај, вели Ѓувезија Дубровска подавајќи ги рацете.
 Што те натера да си ја кубеш косата, несреќо?
 Некој друг ми ја кубе, вели Ѓувезија Дубровска.
 Јас ништо не гледам, вели мајка ѝ.
 И јас ништо не гледам, вели Ѓувезија Дубровска, но слушам. Некоја болест ми
се качила на главава и го слушам мрдањето на влакната.
 Ќе ти помине, вели мајка ѝ, нема заматена вода што се избистрила.
 Ова не поминува, вели Ѓувезија Дубровска. Веќе ми е страв да си ја пофатам
главава. На секој допир ми капе косата. Како роса ми капе, вели.
 Ами од кога така?
 Не знам, вели Ѓувезија Дубровска, од вчера, од завчера. А можеби сето тоа
почна уште во Аванос. Откако еден грнчар ми зеде коса од главата. Оттогаш нешто
постојано ми шепоти: кога сакаш да умреш и колку време сакаш да умираш? И кај
сакаш да ти продолжи животот по смртта? А јас знам дека човекот цел живот умира.
Само што ќе се роди и почнува да умира, вели Ѓувезија Дубровска.
Мајка ѝ стоеше над неа и ја слушаше занемена. Ѝ се стори дека кренала висок
оган и дека блада со нездрав разум. Кога се прибра, само праша:
 Ами што те избудали да оставаш коса?
 Грнчарот, рече Ѓувезија Дубровска. Ми рече: овде ќе бидеш вечна, постојано
жива. И по сто, и по илјада години. Косава секогаш ќе те брани и секогаш ќе сведочи
за тебе. Таа никогаш нема да побели и да остари.
 Да чува господ и да брани, рече мајка ѝ, ти ја пушташ по светот, а таа ти се
враќа без глава. Како дозволи, чумо една, да те стрижат како овца, писна и ја
поткаса устата. Се прекори за тоа што го рече. И самата не знаеше како ѝ избегаа од
устата тие пакосни зборови што беа толку блиску до клетва и прокоба. Таа никогаш
така не подвикнала. Ѝ падна жал и се расплака. Треба јас да плачам за тебе, мајко,
рече Ѓувезија Дубровска и стана, ја прегрна. И после, така прегрнати, обете плачеа
заедно.
Долго и мачно ѝ врвеше времето на Ѓувезија Дубровска. Денот ѝ поминуваше во
страдање, а ноќите во долга бессоница. А кога ќе успееше да заспие, сонуваше
морничави соништа. Нејзината глава беше постојано во рацете на грнчарот. Ја

184
замесуваше во глината, ја вртеше на грнчарското тркало и правеше разни форми од
неа. Беше ужасно да се гледа како устата ѝ ја префрла на челото, очите на тилот, а
ушите под гушата. И како потоа, со еден брз зафат на палецот, пак ѝ ги враќа на
местото. Потоа ја ставаше да се пече заедно со сите со уплашени очи и целата
испрскана со студеникава пот. И го раскажуваше сонот на мајка си и мајка ѝ не
знаеше кој пат да го фати. Бараше помош од господ, а бараше и по клиниките. Но и
дерматолозите беа изненадени и збунети: секој определуваше различна дијагноза и
секој препишуваше различни лекарства. Треба да се разбуди коренот на косата,
велеа, треба да му се подобри почвата. Како да се работеше за бостан, за
зеленчукова градина. Од исхраната ѝ ги исфрлаа мастите, а ѝ ги внесуваа
витамините и минералите. И таа испи сè што ѝ дадоа и се намачка со сè што ѝ рекоа,
но подобрување немаше. ’Рѓата сè така ѝ стоеше на главата: копаше, кубеше, си
работеше и никако да запре, да се помрдне. А времето брзаше, дали брзаше. На
крајот и лекарите почнаа да креваат раце. Велеа: се работи за некое подмолно
заболување на косата што го нагризува нејзиниот корен. Некој непознат паразит,
некоја ларва, габа, што ли…
 Ами спас, прашуваше мајка ѝ со стегнато грло и со пелин во устата.
 И болеста е природна состојба, ѝ велеа, а од секоја болест не се умира.
Ѓувезија Дубровска веќе мислеше дека секој се подбива со нејзината несреќа.
Имаше денови кога не сакаше и со никого да зборува. Само стоеше така со
замрежени очи и загледана некаде во нешто, којзнае во што. Но најчесто главата ја
држеше наведната над скутот. Во тие мигови на потиштеност не зборуваше дури ни
со мајка си. Но мајка ѝ никогаш не ја остави сама. Ако е за право, таа и немаше на
кој друг да ја остави. Татко ѝ ги напушти веднаш по нејзиното раѓање и таа не го
познаваше. Но мајка ѝ не ја напушташе надежта. Таа и сега веруваше дека надеж
секогаш има, само треба да ѝ се пронајде адресата. Безнадежни се само оние што
имаат малку вера, велеше. И почна да ја носи по бајачки, по гатачки, по кушачки.
Тие, дувајќи и потплукнувајќи, ѝ шепотеа нешто над главата, ѝ помагаа да се одврзе
маѓијата. Но помошта од нивните вештини никаде не се гледаше. Помошта секогаш
доаѓа со задоцнување, мислеше мајка ѝ, и да се чека, значи да се денгуби. И таа
ниеден час не подзапре да чека. Првин почна да ја мачка со винска киселина.

185
Имаше чуено дека и Исус Христос, кога бил распнат на крстот, побарал винска
киселина. Само малку да му ја наквасат устата. И учениците негови, или ангелите
негови, му носеле скришум, му го враќале животот. Ѓувезија Дубровска рече:
 Јас ја видов казната негова, а тој не сака да ја види мојата.
 Тој гледа сè, рече мајка ѝ, но и тој одбира што да гледа побргу. Има и поголеми
несреќи за гледање на земјава, рече.
Главата на Ѓувезија Дубровска со денови мирисаше од винска киселина. Но
косата и понатаму ѝ паѓаше. Напати ја фаќаше бес, а напати само безизразен очај.
Едно извесно време ја посетуваше Сија Хаџибанова, но и таа престана да доаѓа
зашто не знаеше како да ја утеши. А можеби се плашеше од болеста што не
поминува. Но Ѓувезија мислеше дека веќе сите се грозат од неа. Велеше: колку
малку убавина има животот, а колку многу болка. Само кога ќе им притребаш на
луѓето, велеше, само тогаш се сеќаваат на тебе. Се чувствуваше слаба и беспомошна,
речиси отфрлена и заборавена од сите. Мајка ѝ се обидуваше да ја храбри со
грижливо одбрани зборови. На земјава владеат и полоши работи, велеше, но не
завршуваат сите лошо. Голем е господ и милостив и по секое лошо иде добро,
велеше и продолжуваше да ја лекува со други мевлеми. Ту ја мачкаше со чај од
боливач, ту со говедски измет. Главата на Ѓувезија ѝ смрдеше на лепешки и таа
помислуваше дека ѝ е фрлена на некое селско буниште. А таа не можеше да седне,
да здивне: постојано ја лекуваше со лековите. Почна да ја ложи и со крпи натопени
со сок од толчени коприви и брезови кори. Ѝ ја завиткуваше главата, ѝ ја повиваше
како дете пеленаче.
Не, мајко, велеше Ѓувезија Дубровска, нема никогаш да ми се врати косата.
 Никогаш не вели „никогаш“, ја кореше мајка ѝ.
Но главата од Ѓувезија Дубровска и понатаму се шуреше, се оголуваше. Почнаа
да ѝ се бројат и влакната што ѝ стоеја како подгорена трева. Можеше и со рака меѓу
нив да поминеш и пак да не ги досегнеш. Се плашеше да се види на огледало.
Всушност, таа секаде го гледаше само она што ја потплашуваше. На крајот почнаа да
ѝ се кубат веѓите, клепките, ѝ се соголи целата глава. Ѝ се покажуваше само
оголената кожа поплавена со непријатно црвенило и красти. Тогаш мајка ѝ ѝ рече:
 Ќе се вратиш назад и ќе си ја земеш косата од грнчарот. Маѓијата ти е таму

186
врзана, рече.
 Како ќе се покажам ваква, рече Ѓувезија Дубровска, сите ќе избегаат од мене.
Само што ќе ме видат и ќе избегаат, рече.
 Ќе си врзеш шамија, рече мајка ѝ, таму и така жените си го покриваат лицето.
 Таму носат и трето око, навезено на грбот од кошулата, рече Ѓувезија
Дубровска. Да гледаат и напред и назад, рече, да се вардат од уроци.

3.
Една година подоцна, речиси во истото време, Ѓувезија Дубровска се врати во
Аванос. Автобусот само подзапре и таа слезе губејќи се во високите думани усвитена
прав што се кренаа повторно зад него. А кога правта се стаи, виде дека таа е
единствениот човек што слегол од автобусот. Клепаше со очите и не веруваше. Уште
повеќе не веруваше дека градот ќе го најде празен. Ја немаше онаа врволица луѓе
која постојано нешто продаваше или купуваше. А ги немаше и оние купишта
грнчарски садови над кои се мешаа сите јазици на светот. Стоеше сама на патот,
како заслепена утка. Правта ѝ ги глочкаше очите, во устата ѝ крцкаше песок. Сенката
ѝ излегла негде под стапалата и никаде не ѝ се гледаше. А сонце имаше колку да
сакаш, но и сонцето не објаснуваше ништо. Беше кренато високо на небото, како
секогаш да било таму, како никогаш да не се поместило. Беше тоа некое друго
сонце, многу поголемо од нашето. Барем од она што го познаваше Ѓувезија
Дубровска. Господи, си рече, дали луѓето избегаа, или јас слегов во некој напуштен
град? Но таблата не можеше да ја излаже: таму сè уште пишуваше Аванос. Одеше и
се удираше со збркан поглед меѓу празните и кривулести улички. И тогаш забележа
дека сите врати и прозорци од куќите се затворени. Од никаде не се појавуваше жив
човек, жива здивка. Ни куче да лавне, ни маче да претрча. Владееше некаква тешка
тишина што ти создава мачнина во душата. Времето, како и сè друго, беше запрено,
ништо не мрдаше. Дури и здивот ѝ застануваше, ѝ се заврзуваше. Се искачи до
грнчарските работилници, но и тие имаа спуштени кепенци. Господи, повторуваше,
зар навистина се иселил градов? И додека талкаше така низ него, имаше чувство
дека некој оди по неа и дека постојано ѝ е зад петиците. Напати дури му ги слушаше
чекорите. Но кога ќе се обѕрнеше, зад неа немаше никој. Сигурно си ги слушам

187
сопствените чекори, мислеше Ѓувезија Дубровска. Во ваква тишина сè можеш да
чуеш. Дури и чукањето на своето срце можеш да го чуеш како туѓо, дури и своето
дишење…
Се осмели да тропне на една врата, но никој не ѝ отвори. Потоа запре пред друга
и долго време се двоумеше дали истото да го повтори. Но кога се реши, забележа
како да ѝ се присени нешто и како да ја гледа некој озгора. Го забележа само со
едно крајче од очите. Но кога ги крена очите, пак немаше никој. Всушност, имаше
еден прозорец подотворен само на едното крило. Беше тоа единствениот
подотворен прозорец во градот. Барем нејзе така ѝ се чинеше.
Се истрани на една ширинка меѓу куќите и почна силно да вика: Еј, има ли жив
човек? Викаше колку што ја држеше гласот, но никој не ѝ се одзва. Ѝ се одзиваше
само нејзиниот грлест глас, ѝ се враќаше по стрмните и кривулести улички. Таа
викаше: има ли жив човек, а ѝ се враќаше само последниот збор. Само  човек,
човек слушаше, а човек никаде немаше. Другите зборови ѝ остануваа заробени
некаде меѓу слепите ѕидови на градот. Веќе не знаеше што да направи повеќе. Ја
фати паничен страв и летна да бега надолу кон автобуската станица на патот.
Веруваше дека некој автобус ќе помине и ќе ја земе, ќе ја изведе оттаму. Беше
свесна дека таму е сè нејасно и опасно и не знаеше што да направи друго освен да
бега. Ама, трчајќи надолу, пак почувствува дека и друг трча зад неа. Чекорите му ги
слушаше постојано зад себе и постојано на иста далечина. Сега веќе знаеше дека, за
да се решиш да бегаш, треба некој да те брка. И таа бегаше и збиваше не знаејќи
како да си ја собере својата испокината душа. Низ ракавите и по слабините ѝ течеше
жива вода. Шамијата на главата веќе ѝ беше мокра, а очите ѝ се полнеа со солена
пот. Солта уште повеќе ѝ ги разјадуваше раните. Ја печеше, ја штипеше по целата
глава.
Кога запре кај автобуската станица на патот, долго време не смееше да се сврти
назад, да види кој е зад неа. Стоејќи така, само праша:
 Извините, дали е ова Аванос?
 Аванос, си го чу својот глас, си го препозна. А кога се сврти, ја фати неумолив
ужас: на десетина чекори зад себе се виде себеси. Ѓувезија Дубровска стоеше пред
Ѓувезија Дубровска. Се гледаа очи в очи, но ништо не проговорија. Ни едната нешто

188
да праша, ни другата нешто да каже. Дали дека сега се разликуваа едната од
другата? Зашто онаа Ѓувезија што стоеше пред неа сè уште имаше бујна коса на
главата и не носеше шамија. Беше во истиот летен фустан и со истите плитки
сандали обуени набосо. Го имаше дури и истото насмеано лице вцрвенето од виното
на грнчарот. Недостигаше уште Сија Хаџибанова и сè да биде исто како лани. Значи,
Ѓувезија Дубровска си го гледаше ланскиот дел од своето тело. Вистина, како во
скршено, како во замаглено огледало се гледаше, ама ѝ се стори дека тоа е од
големата омарнина. Отпрвин ја фати некоја радост дека сепак не е сама во градот,
но веднаш забележа дека таа има впечатливо издолжена сенка што се простираше
речиси до неа. А Ѓувезија Дубровска немаше сенка. Откако се врати во градот,
сенката не си ја виде. И при толку многу големо сонце сенката ниеднаш не ѝ се
покажа. Зар сè што беше нејзино ѝ го презела од Аванос? Човек без сенка е само
мртов човек, си рече Ѓувезија Дубровска сфаќајќи дека едната од нив тука е сосема
непотребна. И наеднаш почна да снеможува: сè да ѝ натежнува и да ѝ откажува, да
не е под нејзина волја. Главата ѝ се ошумоглавуваше, нозете ѝ се потскусуваа, ѝ се
одземаше целото тело. Се топеше на горештината, се смалуваше како запалена
свеќа. А онаа пред неа само растеше и ѝ го затвораше видикот, речиси целото небо.
Стоејќи така, зашеметена на патот, сега уште посилно почувствува колку е
неподнослив животот додека се ослободуваш од него. И пред да исчезне сосем, со
последното делче од свеста се сети дека вечноста што ѝ ја вети грнчарот била само
преминување од едно место на друго. И уште се сети дека таа, всушност, е овде
дојдена само за да умре пред себеси, за да ја види смртта. Но барем виде и кај
остана нејзиниот живот.
Потоа наслегоа некои врапчиња и почнаа како камења да се тркалаат на патот.
Којзнае од кај дојдоа врапчињата и којзнае што бараа токму тука, кај што истлеа
Ѓувезија Дубровска.

189
КРСТЕ ЧАЧАНСКИ (1949–2003)

ЧУТУРАНГА25

Четворица сме, исто колку страните на светот: јас, жена ми, ќерката и синот: играме
шах, не двајца, туку четворица и одеднаш. Четворицата играчи ги симболизираат
страните на светот, годишните времиња, магичниот квадрат, а играта е древна,
прастара индиска игра, се влечат исти потези, се избегнуваат замките на
семиотиката, семантиката, така дише граматиката на чутуранга, а бидејќи секоја игра
има свои правила, ред, победници и поразени, болно е сознанието дека токму ние,
најблиски по крв и месо, сме тоа: победници и поразени.
Првиот потег: повлечен е одамна, сеќавањето е мачна работа, та не знаеме кој тоа
прв почна и што значи првиот потег; син ми вели: идејата за играта е првиот потез,
согласјето, на секого одделно и на сите заедно; жена ми: рационална секојпат,
заговара практична приказна со ќерка ми дека играта почнала во моментот кога сме
седнале наднесени над шаховската табла и од моментот кога е вклучена
клепсидрата. Песочниот часовник густо ги реди секундите една до една со резок
звук што шишти небаре се превртува змија заградена со оган и пишти оти ѝ нема
спас.
Четворица сме: јас, жена ми, ќерка ми и син ми; јас: маже со мустаќи, без власт, без
сенка, со песна в раце од Давид Авидан, превод од хебрејски на Жени Лебл, понизок
од жена ми, а таа не мора, ама се наведнува, се спушта со телото кога сме надвор и
еднододруго, некако да се изедначиме, да го избегнеме подбивот, и велам, како
успеваш, а не, вели таа, толкава сум. Тоа е нејзиниот прв потег: гледам во нејзината
мила насмевка, во задоволството на иронијата, во играта, во фигурите што се
вистински слонови и други животинки, мајмуни, војници, коњи. Во нејзините очи
изгрева сјај, ја мести примката за орелот што врти некаде горе над нас и нишани.
Мене ми бега мислата кон воздушните струи што вестат снег, кон трпките на мазното
тело што гази снег, кон човекот што го погребуваме, а таа го напушта погребот со
изговор дека ѝ ѕемни, дека не може повеќе со жалните слики и заминува со автобус.
Луѓето како јас имаат последичен праисход: велат веќе речени работи кога на
пример се спомнува сексуалната егзалтација: еби си мајката, фати џенем, вит не
видело и невиделица, така за луѓето како јас, така и јас: еби си мајката, оди. Другите
будалштини дека животот е краток и верна копија на сонот ги препознавам во
нејзиниот силен глас но отпосле, години потоа низ песокот на истеченото време и за
да ја стиши мојата возбуда, пресметано и смерно, ептен нежно ќе рече: не би го
гребнала ни со мисла твоето достоинство, сигурно. Искрено: во чутуранга рокадата
не е позната, но жена ми: вечен архитект со име и чест, директор на Заводот за
урбанизам, пред годините на климаксот крк-трт време по турско есапење,
ќесебашија, лока на влажната сенка што трепери низ омарнината и удира на рокада:
Колку ми ја извалкале постелата? Се тегне бузата на охолоста, игра мустаќот дар

25
Чутуранга (санскр. чатур – четири и анга – чест) – древна игра за четворица која се смета
за претходник на шахот, во која играле четири кралеви поставени на 64 полиња и се движат
под различни агли. Покрај кралевите, во играта учествувале слонови, коњи, коли (топови) и
четири пиони во следниве четири различни бои: црна, зелена, жолта, црвена (заб. на ред.).

190
дара дам, а велам: ниту една! Ах, не лажам! Таа: вљубена во свилата и годините на
студентскиот театар кога јас ѝ ја натокмив улогата што еве ја игра и сега па го
повторува делот од монологот за клетвата во стихови од Мајаковски на сет глас,
клетата бара спас за реченото. Од нејзините очи изгрева мајчинска Деница, чеда
мои, им вели на децата и трепери грижно и ја печали нивната почит секојпат
застаната спроти мене, исправена спроти мене, мамо, велат децата, слушај жено,
велам јас.
Четворица сме: јас и тие: јас од тукутака ќе се расплачам, ќе се размрсулавам, тие по
мене, ќе молчам јас, ќе молчат тие, јас тргни кон некаде – тие по мене, ја расипуваат
играта. Отпосле ќе прашаат кој е на потег, ама јас веќе сум подзаборавил на играта,
сум ја нарамил пушката, излезен сум во дворот и тргам на чкрапецот кон секаде: дум
дум дум!
Во што пука тате, прашува ќерчето.
Во што пука тате, прашува синчето.
Се враќам поразен: ме прашуваат очите на дечињата како ми е во душата, како ми е
во срцето и воопшто ме прашуваат очите како ми е! Велам нешто свртен со грб кон
очите, го отплетувам коланот со реденици, задоволен сум: ја враќам во шошката да
стои тука и да се заканува кон црното и сеништата што надлетуваат над куќата
небаре утки и други пилиња со зол глас се. Синчето не се предава: го повторува
прашањето илјадапати, не дозволува поука, се дрзнува да допраша. Пукаше на сите
четири страни? На сите четири, му велам. Му го читам изненадувањето, оти јас не
бев на потег, а сака тоа, колку само сака да ми го рече, ама не дозволувам: ја вртам
клепсидрата со видлива енергичност што значи потег и протест и најсетне и
простотија и простор во кој има смисла да продолжи играта, граматиката на
чутуранга во која бројот на играчите е ограничен на четворица, но се гледа тој е
веќе триплициран и нужно е однапред да се договори редот, правилата. Ваквата
слобода на играта та прв впечаток е дека е задушена од бројот на играчите, има
потреба од пребројување, но кој тоа ќе го преброи! Им ѕиркам во дното на душата
низ очи: сенката е магијата на квадратот, удира егзија некаков нов геометриски знак,
изместени се местата на играчите, страните на светот, правилниот распоред на
редовите, дијагоналите, коњите, војниците, идеалот на магичниот квадрат за
четворица и воопшто направена е материјална дигресија, чисто предавство на
знаковната интервербална комуникација со слика, збор и звук.
Се повлекувам во аголот на собата со машина за пишување в раце. Под мишка ги
носам белите листови на предавството и строгите правила на играта збран како
копец: ми трпнат прстите, ги стегам индигата со план да се победи зимата во срцето,
веритигинозниот синдром и сета светска иронија. Параболата за играта што се
закажува на листовите верно ја вдвојуваат индигата небаре темни огледала се врз
кои одразот го удрил печатот на премислата и предавството, силно и чисто,
близначно до Бога, како тие да ја определуваат неа, а не судбината нив. Се
повлекувам уште повеќе во аголот, го повлекувам потегот, може ли се да вратам
назад, си велам, велам на глас, а го слушам ехото, екотот на забрзаната
цивилизација што сложно ми вели: Не! Нема назад!
Ќерка ми: на границата од детството плете венче од сон – цвеќе и гороцвет. Сè уште
не изустила ни збор ни воздишка, ни оф, ни леле, трча по пеперугата на
моминството, најпрвата варијанта, и ме влечка од аголот кон средината на собата. Ја
префаќа кралицата, ја издигнува во височината на челото и очите и мене ми кажува:

191
кај најдов да се родам во ова проклето време. Ме фаќа страв, ми татара снагата и
колениците, црмнуваат струи низ дамарите и не ме стигнува прашањето што го
насетувам: Зошто сме олку сами!
Надвор пукаат мразулци: стрмнуваат прузниздолно стрелно и со звук божем се стори
со зимата, готово е! Низ полето минуваат кучка и кучиња, кучката напред кучињата
по неа. И вртат со муцките под опашката, се касаат, го бараат редот. По нив загната
сурија со стапови и деца и војници, нит деца нит војници, викаат, се ѕверат
најѕверно, ги саскаат кучињата отпаднати од редот за пцукање.
Четворица сме, исто колку страните на светот: јас, жена ми, ќерката и синот: играме
шах, но не двајца, туку четворица и одеднаш: Четирите страни ги симболизираат
играчите на чутуранга, страните на светот, магичниот квадрат, семантиката и
семиотиката, а бидејќи и чутуранга има правило, низ некаква стаклена изѕирка на
магичниот квадрат она што може да се види се гледа: песочниот часовник и
истеченото време и змијата на која ѝ нема спас од границите на квадратот. А ние
стиснати еднододруго како во преполн автобус, почитувачи на беспрекорниот ред на
нештата, отскраја гледаме, најблиски по крв и месо дека сме тоа: поразените!

192
Биографии

Едгар Алан ПО (1809, Бостон – 1849, Балтимор), САД.

Едгар Алан По е американски поет од периодот на романтизмот во Соединетите
Американски Држави, во времето пред да се прогласи нивната самостојност и
независност (1873). Европските писатели кои ѝ припаѓаат на модерната книжевност
се инспирираат и се угледуваат на Едгар Алан По. Потекнува од уметничко
семејство. Останува сираче на неполни две години. Бил посвоен од едно семејство.
Стекнал солидно образование. За време на студиите го започнува својот творечки
пат на писател кој ќе внесе бројни иновации во американската и во светската
книжевност. Живее главно како слободен уметник, од своето пишување. Живее во
Бостон, Њујорк и Филаделфија. Се жени. Соработува со многу весници. Објавува
поезија, раскази, романи, есеи и критики. Се смета за родоначалник на
детективскиот и на криминалистичкиот книжевен жанр. Најкарактеристичен пример
за овој вид се новелите Убиство во улицата Морг и Црна мачка. Слава стекнува и со
расказот Украденото писмо кој се карактеризира, исто така, со детективски
елементи. Автор е и на раскази кои му припаѓаат на фантастичниот жанр, со
елементи на литература на страв и ужас. Такви се и расказите Паѓањето на куќата
Ушер и Јама и нишало. Едгар Алан По бил хиперсензибилна и, во извесна смисла,
емотивно комплексна личност. Во младоста покажувал страст спрема коцкањето,
подоцна спрема алкохолот, со што се доведувал често во незавидна материјална
положба.
Ги има објавено следниве дела: Тамерлејн и други раскази (1827), Авантурите на
Гордон Пим (1838), Гавранот и други песни (1845), Гротексни и арабескни раскази
(1840), Раскази (1845), Филозофија на композицијата – есеј, предавање (1846), Еурека
– песна во проза (1848), Доживувањата на Артур Гордон Пим – подолга проза.
Неколку негови книги се објавени постхумно.

Николај Василевич ГОГОЉ (1809, Сорочинти – 1852, Москва), Русија.

Руски писател. Работел на пониски владини места во Санкт Петербург пред да
постигне литературен успех со Вечерите на една фирма близу Диканка (1831).
Неговиот песимизам излегол на површина во приказните како Тарас Буљба (1835) и
Дневникот на еден лудак (1835). Неговата драма Ревизор (1836) ја исмејувала
корумпираната владина бирократија. Живеел и во Италија. Во тоа време ги поставил
основите на рускиот реализам од XIX век со своето ремек-дело, романот Мртви
души (1842), сатира за ропството и за бирократските нееднаквости, со којашто се
надевал дека ќе ги казни злоделата и ќе им ги отвори очите на своите сограѓани низ
смеа, како и со расказот Шинел (1842). Неговите собрани раскази имаат добиено
високи признанија. Набргу паѓа под влијание на еден фанатички свештеник, кој го
поттикнал да го запали ракописот на вториот дел од романот Мртви души. Умрел
неколку дена подоцна, најверојатно поради намерно изгладнување.

Антон Павлович ЧЕХОВ (1860, Таганрок, Русија – 1904, Баденвалер, Германија).

Руски драмски писател (трагедии, фарси и водвили) и раскажувач, новинар и автор
на хуморески. Роден во едно мало пристанишно место на брегот на Азовското Море,

193
од каде што заминал на студии по медицина во Москва. Во 1880 година го објавува
својот прв расказ. Оттогаш до крајот на својот живот објавил многу раскази, кратки
раскази, шеги и хуморески. Се смета за еден од најпознатите модерни руски
писатели од крајот на XIX век. Својата кариера на драмски писател посериозно ја
започнува со драмата Иванов (1887), a ја профилира со драмите: Галеб (1896), Вујко
Вања (1897), Три сестри (1901) и Вишновата градина (1903). Автор е на долгите
раскази (т.е. новели или кратки романи) Степа (1888), Двобој и Дамата со кученце.
Со неговите драми и раскази започнува повеста на новата руска проза и драма.
Неговата т.н. импресионистичка и надреалистичка драма има својства на модерна
трагедија. По Првата светска војна, кога неговите дела се преведуваат на англиски и
на други јазици, Чехов доживува светска слава.

О'Хенри / родено име Вилијам Сидни Портер (1862, Гринсборо – 1910, Њујорк), САД
Псевдоним што американскиот раскажувач Вилијам Сидни Портер го употребувал и
по којшто е познат во светот, откако одлежал казна затвор. Негова прва збирка
раскази е Зелки и кралеви (1904), по чиешто излегување од печат интензивно пишува
и објавува десетина книги раскази, меѓу кои и: Четирите милиони (1906), Срцето на
Запад (1907), Гласот на градот (1908), Патиштата на судбината (1909). Тој е автор
на кратки раскази, вицеви, основач на хумористичниот неделник Камен што се
тркала, новинар, колумнист. Од 1902 живее и работи во Њујорк. Неговите
авантуристички раскази за американскиот југозапад, Тексас и Централана Африка
станале популарни меѓу читателите од моментот кога првпат биле објавени по
дневните и неделните весници. Во неговите раскази се проектираат судбини и
карактери на обични луѓе, низ призмата на необични ситуации и совпаѓања, со
неочекуван пресврт на текот на приказната кон крајот од расказот. Блага иронија и
хумор ги обележуваат неговите најубави раскази.

Луиџи ПИРАНДЕЛО (1867, Сицилија – 1936, Рим), Италија.

Италијански драмски писател, романсиер, автор на бројни кратки раскази, поет и
добитник на Нобеловата награда за литература во 1934 година. За време на својот
две и полгодишен престој во Германија, докторирал на Универзитетот во Бон. Од
двесте четириесет и шесте раскази што ги има објавено во повеќе збирки (инаку
имал намера да напише 365 раскази, точно онолку колку што има денови во
годината), ќе ги спомнеме само збирките: Љубови без љубов (1894), Здив, како и
неговиот избор Новели за една година. Доживува светска слава по објавувањето на
неговиот трет роман Покојниот Матија Паскал (1904), а извршил силно влијание врз
француската драматургија. Напишал четириесет и четири драми, од коишто
најпознати му се: Во право си – ако мислиш дека си (1917), и Шест ликови во потрага
по еден автор (1921). Неговиот живот на наставник по стилистика со скромни
примања и со бројно семејство што требало да го одгледува, втиснал печат на
извесна меланхоличност врз неговиот поглед на светот и го принудувал на
макотрпна продукција на книжевни дела. Во расказите на Пирандело се сретнуваат
безброј описи на судбини и на душевности на обични луѓе. Тие се навидум лежерни,
но се карактеризираат со прикриен црн хумор. Во своите најубави раскази,
Пирандело го свртува вниманието кон смешните, но трагични и противречни
(гротескни) животни ситуации.

194
Џемс ЏОЈС (Даблин, 1882 – Цирих, 1941), Ирска
Ирски раскажувач, романсиер, драмски писател, поет. Еден од најзначајните
писатели на ХХ век, со чиешто име се врзуваат модернистичкиот пресврт и
експериментот на т.н. роман-на-тек-на-свеста и на внатрешниот монолог. Се смета
за маестро на формата и на стилот, кој на единствен и оригинален начин го
употребува англискиот јазик и (особено во романите) го применува до совршенство
методот на созвучност и асоцијативност на литерарниот исказ. Добар дел од животот
го поминал во доброволно прогонство (Трст, Пула, Цирих, Париз). Во расказите, како
и во романите, Џојс го опишува неговиот роден град Даблин од мошне необична
перспектива: како непристрасен, невидлив и безличен наратор, а во исто време
страсно, живописно и изнијансирано, со искосен, замрачен и меланхоличен поглед,
свидетелски и дистанциран истовремено...
Познати се неговите романи Портрет на уметникот во младоста (1916), Улис (1922)
и Финегановото бдеење (1939), потоа збирката раскази Даблинци (1914), поетската
збирка Камерна музика (1907) и драмата Прогонети (1918).

Франц КАФКА (1883, Прага, Австро-Унгарија – 1924, Виена, Австрија).

Еден од главните писатели на германски јазик на ХХ век, роден во еврејско
семејство кое му припаѓало на средните граѓански слоеви. Докторира на правните
науки во 1906 година и со години работи како висок службеник во некои
осигурителни компании. Боледува од туберкулоза и умира во својата 41 година во
еден санаториум во близина на Виена. Тој е автор на романите: Процес, Замок,
Америка, сите објавени постхумно од страна на неговиот пријател Макс Брод, во
1925, 1926 и 1927 година. За време на својот живот ги објавува подолгите раскази
Пресуда (1916) и Преобразба (1915), како и збирката кратки раскази Селскиот лекар
(1919). Познати се и неговите Дневници и Писмата до Милена. Романите и расказите
на Франц Кафка се израз на отуѓеноста, на осаменоста и на анксиозноста на
современиот човек, проекција на противставените односи меѓу моќната, нехумана и
тоталитарна држава (секоја институција на власт и авторитет, држава, политичка,
црковна, семејна) и немоќната единка (обичниот човек). Опусот на Кафка има
извршено силно влијание врз прозата на ХХ век со својата специфична, нестварна,
ирационална и фантастична, т.н. кафкијанска атмосфера.

Рјуносуке АКУТАГАВА (1892 – 1927), Јапонија

Еден од најпознатите јапонски писатели на ХХ век („модерен класик“). Раскажувач,
романсиер (објавил само еден роман), поет и есеист. Една од најпрестижните
книжевни награди на Јапонија е наградата што го носи неговото име – „Акутагава“.
Роден е во Токио, каде што останал до крајот на својот живот. Неговите раскази се
стекнале со углед уште при нивното прво објавување. Последните десетина години
од својот живот се повлекол од јавноста и непрестајно пишувал. Негов омилен
книжевен вид е расказот. Во своите раскази обновува и преработува познати теми
од јапонската митологија и од постарата книжевна традиција. Познат е по неговиот
расказ Во бујакот, врз основа на којшто е снимен филмот Рашомон од Акиро
Куросава. На македонски е објавен избор од неговите раскази под наслов Во
бујакот.

Иво АНДРИЌ (1892, Долац – 1975 Белград), Босна и Херцеговина

195
Роден во Долац, блиску до Травник, Босна и Херцеговина. Пишува на српско-
хрватски јазик. Автор e на повеќе романи, раскази, поетска проза, есеи и
записи. Добитник на Нобеловата награда за литература во 1961 година.
Неговите најпознати романи се пишувани за време на Втората светска војна:
Травничка хроника (1945) и Мостот на Дрина (1945). Краткиот роман Проклета
авлија е објавен во 1954 година Пред тоа, ги објавува песните во проза Ex Ponto
и Немири (1918). Првата збирка раскази ја објавува во 1920 година. Познати му
се збирките: Жена на каменот, Елена, жена што ја нема (според истоимените
раскази), подолгиот расказ Госпоѓица и др. Од есеистичките книги позначајни се
Разговори со Гоја (1992) и Знаци покрај патот. Во својата проза ги оживува
старите загубени времиња и необичните, а често и трагични судбини на лица
кои духовно му припаѓаат на амбиентот на Босна под турска доминација.
Описите во неговите раскази се беспрекорни и кога се реалистични, и кога се
психолошки, трогателни и исполнети со меланхоличност.
Негови позначајни раскази се: Смртта во Синановото теќе, Мустафа Маџар,
Жед, Аникините времиња, Ќоркан и Швабицата, Мостот на Жепа, Елена, жена
што ја нема, На брегот...

Михаил ЗОШЧЕНКО (1894, Петербург – 1958, Ленинград).

Руски писател, од татко Украинец (благородник) и мајка Русинка. Пишувал сатирични
раскази и повести за пороците, за страстите и недостатоците на своите современици,
како и за историските личности. Член на авангардната литературна група
„Серапионови браќа“ од почетокот на овој век. Добитник е на неколку руски
книжевни награди. Според неговите дела се снимени неколку филмови. Пред да
започне професионално да се занимава со книжевност, работел како контролор на
возови, како столарски и чевларски мајстор, милициски агент и командир во
Црвената армија. Во триесеттите години се обидува да се доближи до официјалната
идеологија и го избегнува прогонството во Сибир. Тогаш ја објавува книгата
Историја на еден живот (1935). Но, во 1946 година сепак е исклучен од Сојузот на
писателите, по објавувањето на расказот Авантурите на еден мајмун во списанието
„Ѕвезда“. Рехабилитиран е дури во 1956 година, за време на Хрушчов. Од 1946
година, па сè до крајот на шеесеттите години, и покрај рехабилитацијата, неговите
дела не се печатат. Дури во 1968 година се објавени негови Избрани дела во два
тома.

Хорхе Луис БОРХЕС (1899, Буенос Аирес, Аргентина – 1986, Женева, Швајцарија).
Аргентински поет, раскажувач и есеист. По мајка Англичанец, така што од дете ги
говорел паралелно шпанскиот и англискиот јазик. Познавал и други јазици
(француски, германски). Патувал често. Во Европа поминува добар дел од својот
живот (од 1914–1921 живее во Швајцарија, а последните неколку години ги
поминува во Женева и таму умира). Од 1938 година, кога добива повреди на главата,
неговиот вид постепено слабее и со текот на времето тој сосема ослепува. По падот
на режимот на Перон, бил директор на Националната библиотека во Буенос Аирес и
професор по англиска книжевност на Универзитетот во Буенос Аирес. Има добиено
повеќе светски награди и признанија за литература. Прогласен е за почесен доктор
на повеќе универзитети. Во 1976 година во говорот на Универзитетот во Сантјаго де
Чиле, му дава извесна поддршка на диктаторскиот режим на Пиноче, што

196
предизвикува огорчени реакции во целиот свет. Борхес има извршено силно
влијание врз тековите на европската и на американската книжевност. Познат е по
специфичната, есеизирана и софистицирана фантастика. Има објавено десетици
книги поезија, проза и есеј. Негово прво објавено дело е поетската збирка Жар за
Буенос Арис (1923). Збирки: Измислици (1944), Алеф (1949), Творецот/Создателот
(раскази и песни, 1960), Пофалба на сенката (проза и стихови, 1960), Песочна книга
(1975).

Маргерит ЈУРСЕНАР (1903–1989), Франција

Француска писателка со светска слава. Романсиер и раскажувач, есеист. Прва жена
член на Француската академија. Родена е во угледно и богато семејство, од мајка
Фламанка со благородничко потекло, и татко Французин. Нејзиното презиме е
анаграм од аристократското презиме De Crasencourt. По Втората светска војна таа се
преселува во САД, каде што живее на еден имот на островот Мон Десер во близина
на Бостон, далеку од јавноста, посветена сосема на својата книжевна работа. Се
смета за класик на француската литература и голем познавач на светската историја и
цивилизација. Автор е на романите Мемоарите на Хадријан (1951) и Црна мена
(1968), на збирката раскази Ориентални приказни (1938), поетската проза Огнови
(1936), на подолгите прози (мал роман) Смртен удар (1939) и Ана, сестра.

Дино БУЦАТИ (1906, Белуно – 1972, Милано), Италија.

Италијански новинар, драмски писател (Клинички случај, 1953, и Човекот кој ќе оди
во Америка, 1962), раскажувач и романсиер, автор на либрета за опери и сликар. Ја
започнува својата кариера во Милано како новинар. Негово романескно ремек-дело,
кое се смета за образец на светската фантастика, е малиот роман Татарска пустина
(1939). Треба да се спомнат и романите Една љубов и Тајната на старата шума.
Уште во раната творечка фаза Буцати се свртува спрема надреализмот, научната и
хорор фантастиката. Во неговите романи и раскази, втемелени врз богата
имагинација, има елементи на иронија и гротеска. Негов прв роман е Бернабо од
планините (1933). Автор е на илустрираната книга за деца Славната инавазија на
мечките во Сицилија (1945). Буцати има објавено неколку збирки раскази: 60
раскази, Падот на Баливерна (1950), Продавница на тајни (1968), Тешки ноќи (1971),
Необични раскази и др. Во нив преовладува фантастичниот елемент, кој е по правило
сопоставен на некоја реалистична ситуација и има кафкијанска и борхесовска
атмосфера.

Хулио КОРТАСАР (1914–1984), Аргентина.

Аргентински писател роден во Брисел, Белгија. Две и пол децении живее во Буенос
Аирес во Аргентина, потоа ја напушта и се преселува во Париз, Франција, каде што
работи како преведувач во УНЕСКО. Работел како професор по француска
книжевност, преведувал од англиски, пишувал раскази и романи. Кортасар е еден од
најзначајните писатели на Јужна Америка во текот на 60-тите години. Во неговото
дело се поврзани аргентинскиот и европскиот дух и поглед на светот. Познат е и
како жесток свидетел и противник на перонистичкиот режим и неговиот
апсолутизам, за што има објавено и неколку документарно-мемоарски книги.

197
Меѓу попознатите збирки раскази, му се следниве: Бестијариј (1951), Крајот на
играта (1956) и Тајно оружје (1958). Доживува светска слава со романот Куцкамен
(1963).

Хајнрих Теодор БЕЛ (1917, Келн – 1985, Бон), Германија.

Еден од најистакнатите и најчитаните германски писатели на ХХ век. Во
автобиографскиот есеј За себе самиот (1958) спомнува два пресудни факта што го
определиле да се занимава со книжевност. Првиот е либералното потекло на
неговото семејство, отворено за уметноста (татко му бил скулптор), а вториот
родниот град Келн, полн контрасти меѓу католичката буржоазија и „црвениот“
пролетаријат. Имал само петнаесет години кога нацистите навлегле во Келн. Тој е
еден од ретките млади Германци кој не ѝ се приклучил на Хитлеровата младина. Бил
регрутиран уште во почетокот на Втората светска војна и шест години минал на три
фронта. Бил ранет четири пати, а при крајот на војната бил заробен и депортиран во
американски логор во Франција. Во разурнатиот Келн се вратил во 1945 и се
запишал на студии. Во тоа време почнал да пишува, објавувајќи шеесетина новели
по весниците. Од 1951 година, кога го објавил романот Кај беше, Адаме?, станува
професионален писател. Вниманието на критиката и на пошироката читателска
публика го привлекол веќе со својот втор роман И не рече ниту еден збор (1953). Во
1968 година Бел почнал да работи како предавач на Франкфуртскиот универзитет, а
од 1972 година активно се вклучува во политичкиот живот на Германија. Починал во
Бон во 1985 година. „За делото што ги спои широките перспективи на неговото
време и префинетата вештина на сликањето на ликовите и придонесе за обновата
на германската литература“, Хајнрих Бел во 1972 година ја доби Нобеловата награда
за книжевност. Поважни дела на Х. Бел се: Куќа без чувар (1954); Лебот на раните
години (1955); Билјард во девет и пол (1959); Мислењата на еден кловн (1963);
Пречесто одиш во Хајделберг (1970); Групен портрет со дама (1971); Загубената
чест на Катарина Блум (1974); Жените во пејзаж со реката (1985); Завештание
(1985).

Габриел Гарсија МАРКЕС (1928, Аракатака), Колумбија

Писател и новинар, добитник на Нобеловата награда за литература во 1982 година.
Неговите дела генерално се определуваат како дел од јужноамериканскиот магичен
реализам. Живеел во Колумбија и во Европа. Во есента на 2002 година го објавува
својот прв дел од автобиографијата Да се живее за да се раскаже и првите 50 000
примероци се продадени само за две недели. Во првиот дел од мемоарите зборува
и за односите на неговите родители, а завршува со 1955 година, односно со
објавувањето на првиот расказ. Втората книга ги открива потеклото на ликовите и на
приказните од Сто години самотија, На полковникот нема кој да му пишува и
Хроника на една најавена смрт. Во вториот дел пишува за животот до објавувањето
на Сто години самотија, а во третиот за пријателствата со некои од најпознатите
светски водачи, како Кастро или поранешниот американски претседател Бил
Клинтон, за кој има напишано многу интересен новинарски профил за скандалот со
Моника Левински. Главно живеел во Мексико и во Европа. Сега најголемиот дел од
времето го минува во градот Мексико Сити. Маркез се смета за најпознат писател на
магичниот реализам, и тоа пред сè благодарение на романот Есента на
патријархот, кој е сказновидна приказна за тиранинот на умирање. Овој роман на

198
Габриел Гарсија Маркез светски публицитет како најпопуларен претставник на
магичниот реализам.
Ги има објавено следниве романи: Сто години самотија (1967), Есента на
патријархот (1975), Љубов во време на колера (1985), За љубовта и другите демони
(1994); раскази: Закопот на Големата Мама (1962), Старецот со големи крила (1968),
Очите на синиот пес (1974), Дванаесет искушенија (1992); хроника: Вест за едно
грабнување (1996.

Милорад ПАВИЌ (1929, Белград – 2009, Белград), Србија.

Познат српски прозен писател, историчар на српската книжевност на XVII–XIX век,
стручњак за барокот и за симболизмот, преведувач на Пушкин и на Бајрон,
универзитетски професор и член на Српската академија на науките и уметностите од
1991 година. Павиќ е романсиер, раскажувач, поет и драмски автор. Павиќевите
дела имаат над 80 преводи во посебни книги на различни јазици во целиот свет. На
почетокот од својата книжевна кариера, Павиќ ја објавува книгата песни
Палимпсести (1967), па Историја на српската книжевност од времето на барокот
(1970), потоа Воислав Илиќ и европската поезија (1971). Првата збирка раскази
Железна завеса во 1973 година, по што следат книгите раскази: Коњитњ на свети
Марко (1976), Руски ’рт (1979), Нови белградски приказни (1981), Душите се бањаат
последен пат (1982).
Павиќ стекнува светска слава со романот Хазарски речник (1984). Овој ’лексикон’ во
100 000 зборови, критичарите и публиката брзо го прогласија за незаобиколно
четиво на новиот век. Мнозина критичари забележаа дека Павиќ е предводник на
европската Постмодерна. Во вториот роман Предел сликан со чај (1988), авторот нуди
возбудливо дело за љубителите на крстозборите. Во 1991 го објавува третиот роман
Внатрешната страна на ветрот, па Последната љубов во Цариград (прирачник за
гатање) во 1994 година.
Други дела: Шапка од рибина кожа (љубовна приказна, 1996), Стаклен полжав
(приказни од интернет, 1998), Кутија за пишување (1999) и романите Ѕвезден плашт
(астролошки водач за неупатени, 2000) и Уникат (2004). Добитник е на НИН-овата
награда во 1984 година.

Петре М. АНДРЕЕВСКИ (Слоештица, Демирхисарско, 1934 – Скопје, 2006),

Македонија.
Поет, романсиер, раскажувач и драмски автор. Се вбројува меѓу најдаровитите, а
воедно и најпопуларните македонски поети и раскажувачи. Основно образование
има завршено во родното село, гимназија во Битола, а студирал на Филозофскиот
(сега Филолошки) факултет во Скопје. Работел во Македонската телевизија. Бил
редовен член на Македонската академија на науките и уметностите и член на
Македонскиот ПЕН центар. Член на Друштвото на писателите на Македонија од 1964
година, a во 1983 година бил и негов претседател. Застапуван е во сите антологии на
македонската поезија објавени кај нас и во светот. Негови дела се презентирани на
повеќе јазици надвор од Македонија. На 9 октомври 2007 година, Претседателот на
Р. Македонија постхумно му додели Орден за заслуги за Македонија, за
исклучителниот придонес во развојот и во зацврстувањето на македонскиот дух и на
националната самобитност.

199
Дела: стихозбирки: Јазли (1960); И на небо и на земја (1962); Дениција (1968); Дални
наковални (1971); Пофалби и поплаки (1975); Вечна куќа (1987); Лакримариј (1999);
книги со раскази: Седмиот ден (1964); Неверни години (1974); Сите лица на смртта
(1994); Боеми (постхумно); романи: Пиреј (1980); Скакулци (1983); Небеска Тимјановна
(1988); Последните селани (1997); Тунел (2003); Бежанци (постхумно); книга драми
(1984), во којашто влегуваат: Време за пеење и Богунемили, и др.

Крсте ЧАЧАНСКИ (25 септември 1949, с. Драслајца – Струга, 2003).

Тиј е истакнат македонски раскажувач, романсиер и поет. Почина на 13 јуни 2003.
Има завршено Филолошки факултет во Скопје. Работел како директор на Домот на
културата во Струга. Бил член на Друштвото на писателите на Македонија и на
Македонскиот ПЕН центар. Автор е на книгите: Бреговина (поезија, 1972), Писма
(раскази, 1982), Бермудски триаголник (раскази, 1992), Лавиринт (поезија,
1992), Божјиот сон (роман, 1994), Азбукар (поезија за деца, 1995), Сенката на
лилјакот (роман, 1997), Индиго и Квазар (раскази, 1999), Книга на небото (роман,
2000)... Добитник е на наградите: „Мисла“, „Рациново признание“, „Стале Попов“,
„Гоцева повелба“, „Живко Чинго“.

Белешка за приредувачот на антологијата:

Kатица (Ката) ЌУЛАВКОВА е родена во Велес, Македонија, 1951 година. Има

завршено додипломски и последипломски студии на Филолошкиот факултет на
Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје. Докторира на Универзитетот во
Загреб. Специјализира јазик и книжевност на Униоверзитетот Сорбона 4 во Париз.
Нејзината прва збирка поезија е објавена во 1975. Оттогаш има објавено дваесесет
поетски книги, две книги раскази, една драма и околу четириесет други книги, било
како автор или како приредувач. Добитник е на врвните книжевни награди во Р.
Македонија. Нејзината поезија е преведена и објавена на повеќе светски јазици
(англиски, француски, италијански, португалски, шпански, руски, турски, романски,
хрватски и др.). Професор е по теорија, книжевна херменевтика и креативно
пишување на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ во Скопје. Редовен член е на
Македонската академија на науките и уметностите (од 2003) и Потпретседател на
Меѓународниот ПЕН и главен уредник на Колекцијата за поезија, фикција и есеј на
Меѓународниот ПЕН (<www.diversity.org.mk> , www.kulavkova.org.mk )

200