Mga pangarap, mga liwanag at dilim..

Sa kapanahunan ng kadiliman marahil ay maraming nagdurusa.

Maraming nagtatahimik ngunit napapahamak..

Oo, naninirahang takot at paghihinagpis..

Hihintayin ko ang araw na itong lahat ay lilipas.

Malayo sa kabiguan at pang aapi.

Kayong mga kaaway ko--- mga dayuhan..

Huwag ninyo akong salingin.

-----NOLI ME TANGERE

ISANG HANDAAN

(inaayos ng mga tauhan/ manggagawa ang tahanan ni Kapitan Tiyago para sa nalalapit na
handaan)

T. Isabel: Ano ba?! Ayus-ayusin niyo naman yang ginagawa niyo! Mga Indio! Napakadali na
nga ng mga inuutos sa inyo ngunit di niyo pa rin magawa ng maayos! Indio!

P. Sibyla: Isabel, tama na. hinay-hinay lang, yang puso mo!

(tila natatawa)

Pero maiba ako, hindi ba’t napaka-engrande nanaman nitong handaang ginawa ni Kapitan
Tiyago?

T. Isabel: ABA SIYEMPRE! Isa ata siya sa pinakamayaman at isa sa pinakamaimpluwensyang

tao sa ating lugar. Sino ba naman ang hindi nakakakilala sa pinsan kong si
KapitanTiyago?!..Dahan-dahan lang sa paglipat niyan!

(umalis at isinasikaso ang ibang panauhin)

P. Sibyla : Ah! Padre Damaso! Hindi ba’t dalawampung taon na kayo sa bayan ng San Diego?
Bakit niyo

namang naisipan na iwan ang bayang iyon?

P. Damaso: HARI JOSKO! Akalain niyong hindi man lamang binigyang halaga ang paglilingkod
ko roon,

Nang ako’y lumisan ay tila walang nakakakilala sa kin. Wala na talagang mas mangmang pa sa
mga indio!

II. SI CRISOSTOMO IBARRA

(darating si Kapitan Tiyago kasama si Ibarra)

K. Tiyago: BUENOS NOCHES MI AMIGOS! Ikinararangal ko ang ipakilala sa inyong lahat ang
nag-iisang anak ng namayapa kong kaibigan. Kagagaling lamang niya sa Europa, atsiya ay
walang iba, kundi si G. Crisostomo Ibarra.

C. Ibarra: Labis po ang aking kasiyahan na makilala kayong lahat

(posing).

Oh! Padre Damaso, ang dating kura sa aming bayan at kaibigan ng aking ama.

P. Damaso: Tama! Ako ang dating kura ng San Diego. NGUNIT! Kahit kalian ay hindi ko naging
kaibigan ang iyong ama.

(napayuko si Ibarra)

T. Guevarra: Ah, ikaw pala ang anak ni Don Rafael. Ang iyong ama ay napakabait at
kagalang-galang na ginoo sa ating bayan.

C. Ibarra: Ikinagagalak kong malaman ang ganyang bagay tungkol sa aking ama

(tumalikod si Guevarra at pinuntahan ni Ibarra ang mga binibini)

C. Ibarra: Kakaiba nga naman talaga ang kagandahan ng dalagang Pilipina.

Mga Binibini: Nakakabilib ang iyong kasinungalingan, at tila nagmula pa ito sa Europa.

-LIGHTS OFF

III. SA HAPUNAN

*nakaupo ang mga panauhin sa mesa at handa nang kumain

*Crisostomo: Don Tiyago, hindi po ba kayo makikisalo sa amin?

*Kapitan Tiyago: Aba wag kayong titindig! Alalahanin ninyong ang handaang ito ay bilang
pasasalamat sa Mahal na Birhen! ,,,,Oh, isilbi na rin ang tinola!

(umalis si kapitantiyago)

*Donya Victorina: Ginoong Ibarra, pwede

*Crisostomo: Hindi po ako nakakapag-salita ng Kastila roon, maliban lamang kung nasa
Konsulado.

*Donya Victorina: Ngunit.. Paano kayo nakikipagusap?

*Crisostomo: Wika po ng bansang kinaroroonan ko ang aking ginagamit.

-LIGHTS OFF-

*Crisostomo: Ipahintulot ninyo, aalis na ako mga ginoo. Kakarating ko lang at kailangan ko
nang umalis bukas, marami pa akong tatapusin.
*Kapitan Tiyago:Wag! Wag kayong umalis! Darating si Maria Clara!

*Crisostomo: Daraan ako rito bukas bago umalis. May dadalawin ako ngayon na hindi ko
maipagpabukas.

(umalis si Crisostomo Ibarra)

*Padre Damaso: Nakita niyo na?! Iyan ang epekto ng pagpapadala sa Europa! Hindi
matanggap na mapagsalitaan ng kura! INDIO!

-LIGHTS OFF

IV. EREHE AT SUBERSIBO

*Crisostomo Ibarra.. Palakad-lakad at titingin sa pader..*

Extra: Sorbetes! Sorbetes kayo jan! 3 piso isa! Sorbeteeees!*

Crisostomo Ibarra: Kataka-taka! Ang instik na ito ay siya parin! Makalipas ang pitong taon, parang wala
siya ipinagbago! Pangarap lang ito! Pitong taon akong nawala!*

Matandang Tenyente: Mag-ingat kayo! Maging aral na sana sa inyo ang sinapit ng inyong ama!*

Crisostomo: Ipagpatawad ninyo, palaga’y ko labis na napamahal ang aking ama sa inyo. Maari niyo po
bang ikuwento ninyo sa akin ang mga nangyari?*

Matandang Tenyente: A, hindi pa po ba ninyo alam? Siya ay namatay sa bilangguan at alam ito ng
lahat.*

Crisostomo: Sino ang nasa bilangguan? Sino ang namatay? SINO?

( Itututok ang spotlight kay Crisostomo.. Tututog ng pang drama )

Anong klaseng anak ako? Ni hindi koalam ang nangyari sa aking ama.. Pinakamamahal na ama!

( Sabay luhod )

AMAAAA!*

Matandang tenyente: Uhm.. Excuse me, tapos ka na ba? Di pa ko nagsisimulang magkuwento..

. Napakarangal ng dahilan. Pinaratangan siya ni Padre Damaso ng dipangungumpisal. Matagal nang hindi
nangungumpisal ang iyong ama ngunit naging matalik parin silang mag-kaibigan. Kung tutuusin ay mas
Banal pa siya sa mganagpapakumpisal!*

Crisostomo: Iyan ba ang dahilan?

-LIGHTS OFF-
Artilyero: Hoy! Magbayad ka ng buwis!*

Extra: Akin na ang papel ng mapirmahan! Oh eto..*

Artilyero : Mabuti!*

Extra: Makaklayas ka na!*

Artilyero: Naglalakad..*

Bata: (Tinuturo sa mga kalaro at nagtatawanan ) HAHAHAHA! Tignan niyo oh! Isang kahihian para sa
mga Kastila! Mangmang!*

Artilyero: Anong sinabi mo?! Hinabol ang tumatakbong bata.*

Mga Bata: HAHAHAHA! Ba-be-bi-BOBU!*

Artilyero: Hinampas ng baston ( At ng madapa ang bata ay sinipa at tinadyakan )*

Bata: Tama na po!*

Artilyero: Ang bata mo pa! Ngunit napakasama ng ugali mo! Ito ang dapat sayo!*

Don Rafael: Iho! Tama na iyan! ( Hinawakan sa kamay ang artilyero )*

Artilyero: Bitawan mo ako! Wag kang pakelamero

(napatay ni don Rafael ang artilyero}

Lights off

<iiba ang setting, balcony na puno ng mga bulaklak, papasok sina Tiya Isabel, Maria Clara at
KapitanTiago sa set>

Kapitan Tiago: Clarita, sa palagay ko masmaganda na lumipat ka sa Malabon, hindi na kasi sa San
Diegoseserbisyo ang ninong mo na si Padre Damaso, inilipat na siya. Sige, maghanda ka na ng mga damit
atmagpaalam ka na sa iyong mga kaibigan.

Tiya Isabel: Pinsan! Ano ka ba, mas-hiyang ang anak mo sa San Diego, sigurado akong masisiyahan
siyadoon, nandoon kasi si Ibarra.

<lumingon sa likod si Maria Clara, tinabunan ang mukha ng pamaypay>

Kapitan Tiago: Ah! Tama, nagpasya nga si Crisostomo dito!

Maria Clara: Ano?! <napabulalas si Maria Clara, nahihiya…biglang may kumatok at palingon-lingon
siMaria Clara, hindi alam kung ano ang gagawin, lumabas sa set.><pumasok sa set si Ibarra>
Tiya Isabel: Ano ba yung dalagang iyon, Clarita! Si Crisostomo nandito! Halika nga dito, ikaw
talaga,pahiya-hiya ka pa!<pumasok muli si Maria Clara, parang nahihiya.>

Crisostomo Ibarra: Maria Clara!

Maria Clara: Crisostomo!<nagyakap silang dalawa>Maria Clara: <lumingon sa malayo> Hmph,

nakalimutan mo na ata ako, sigurado ako na may nakita kangibang babae sa bansang pinuntahan mo.

Crisostomo Ibarra: <kinuha ang kamay ni Maria Clara> Maari ba kitang malilimutan? Araw at gabi ay
ikawang aking iniisip!

Maria Clara: Ikaw talaga! <tinulak ang braso ng binata, parang naglalaro> Hindi talaga kita
nakalimutan,natatandaan ko pa yung mga oras na naglalaro tayo. Noong nasa beateryo ako, sinasabihan
ako nakalimutan kita, pero hindi, Hindi kita makalimutan

Crisostomo!Crisostomo Ibarra: Maria Clara! <niyakap si Maria Clara>

Maria Clara: <binitawan na ni Ibarra si Maria Clara, inilagay ni Maria Clara ang hintuturo (pointing
finger)sa bibig ni Ibarra> Bukas, Todos los Santos na…eto, mga bulaklak, ialay mo iyan sa libingan ng
mgamagulang mo. Crisostomo, magkita tayo sa loob ng ilang araw ha? Inaasahan kita!

Crisostomo Ibarra: Ha, sige Maria Clara, aalis na ako…<aalis na si Crisostomo sa set, tumugon si Kapitan
Tiago>

Kapitan Tiago: Masayang Biyahe

Todos los Santos

<iiba ang setting, sementeryo at gabi na, mayroong dalawang sepulturero na parang
mayroonghinuhukay sa lupa>

Sepulturero 1: Ughhh! Ayoko na! Napakaselan naman nito!

Sepulturero 2: Oo nga, bagung libing pa ata iyan ah!

Sepulturero 1: Tingnan mo nga, may buhok pa, ang mga buto, may bahid ng mga dugo!

Sepulturero 2: Hindi yan nakakatapat sa aking hinukay , dalawampung araw pa lang na patay,
pinahukayna sa akin para ilipat sa sementeryo ng mga Tsino, ngunit, umuulan at walang ilaw, nahirapan
ako kaya itinapon ko nalang sa ilog.

Sepulturero 1: Huh? Ibig mo bang sabihin na ipinahukay ang isang tao para ilipat sana sa sementeryo ng
mga makasalanan?
Sepulturero 2: Oo nga, Tiyak na may malaking kasalanan ang taong iyon.<pumasok sa set si Ibarra, ang
Sepulturero 1 napatingin na lamang>

Crisostomo Ibarra: <palingon-lingon sa sementeryo, nilapitan ang Sepulturero 2>

Magandang gabi sainyo, may natagpuan ba kayong libingan na may Krus gawa sa kahoy? Libingan iyon
ng aking ama,pinagawan ng puntod ng aking kasambahay.

Sepulturero 2: Ahh! <parang may natatandaan> Iyon? Krus ba ang sabi mo? Eh, pinasunog ang Krusayon
sa utos ng Pari noong ilang buwan

.Crisostomo Ibarra: Ano?! Ang puntod ng ama ako, nasaan na?!Sepulturero 2: Senyor, pinahukay ng Pari
ang bangkay sa libingan na sabi mo, ipinalipat sa libingan ngmga Tsino, pero, eh, hinulog ko nalang sa
ilog. Kakilala niyo po sila?

Crisostomo Ibarra: <hinawakang mahigpit ang braso ng Sepulturero 2, bahagyang natakot

angSepulturero.> Bingi ka ba?! Ama ko iyong hinulog mo sa sapa! Wala kang hiya!

Sepulturero 2: Senyor! Huwag po ninyo akong saktan! Dito sa bayang ito, kailangan kong sundin angutos
ng kura, kahit labag pa sa aking kalooban, kung hindi, baka ako din ay susunod sa libingan ng tataymo!

Crisostomo Ibarra: <pinakawalan ang braso ng Sepulturero 2> Sino? Sino ang nagpahukay ng libinganng
ama ko?! Sabihin mo!

Sepulturero 2: Yung pari ng bayan, eh, hindi ko na matandaan ang pangalan, parang Padre
Garotte,matagal na po iyon, ilang buwan na ang nakalipas.<umalis ang mga Sepulturero sa set, palakad-
lakad si Padre Salvi sa set><nilapitan agad ni Ibarra si Padre Salvi>

Crisostomo Ibarra: Ikaw! Hindi ba ikaw ang Pari ng bayan! Walang hiya ka! Anong karapatan mong
ipahukay ang bangkay ng aking ama!

Padre Salvi: Binata, Hindi kita naiintindihan, wala akong pinahukay dito!<hinawakan ni Crisostomo Ibarra
ang braso ni Padre Salvi>

Crisostomo Ibarra: Huwag kang magsinungaling! Nagkamali ka sa paghukay ng bangkay ng ama ko!

Padre Salvi: Nagkakamali ka! Hindi ako ang nagpahukay ng bangkay ng ama mo! Ang pinalitan ko naPari,
si Padre Damaso!

Crisostomo Ibarra: Hindi…hindi ako makapaniwala! <pinakawalan niya ang braso ng Pari><umalis si
Ibarra sa set na parang galit at naguguluhan, inayos ni Padre Salvi ang kanyang sarili at umalis sa set>

Ang mga Sakristan

<iiba ang setting, parang “stone walls,” pumasok sina Basilio at Crispin sa set, nagdadala ng tali
nahalinhinan habang tumutunog ang kampanaryo>

Basilio: Crispin, eto, hilain mo iyan, sige na, para makauwi na tayo kay nanay.

Crispin: Kuya, ganito nalang ba tayo? Gusto ko nang umuwi kay nanay! Hindi akong pagbibintangang
magnanakaw. Sana magkasakit tayo para magsama-sama tayo ni Nanay.

Basilio: Hindi iyan puwede Crispin, mamatay tayong lahat sa gutom.

Crispin: Kuya, paano iyan? Pinagbintangan ako na magnanakaw ng Sakristan

Mayor! Tatlumpu’tdalawang piso daw! Papatayin daw ako ng Sakristan Mayor kung hindi ko mailalabas
ang pera. Kungninakaw ko iyon, mailalabas ko! Maniniwala kaya si Nanay sa akin?

Basilio: Huwag kang mag-alala Crispin, <umupo sa sahig si Basilio at inilagay ang kamay sa ulo niCrispin>
pagdating nating sa bahay, siguradong tutulungan tayo ni Nanay, tapos, magtatrabaho ako bilang isang
magsasaka para hindi na tayo babalik sa simbahan! <niyakap ni Basilio si Crispin><malakas na bumukas
ang pinto, pumasok ang Sakristan Mayor sa set>

Sakristan Mayor: Tsk, tsk, tsk, hindi talaga aamin ang batang ito! Ilabas mo na ang pera! <kinaladkad
ngSakristan Mayor si Crispin, hinila niya sa yakap ni Basilio>

Crispin: Kuya! Huwag mo akong iwanan! <hinihila na nakahiga sa sahig palabas sa set>

Basilio: Crispin! <nilapitan niya at sinungganban ang Sakristan Mayor, ngunit tinutukan ng baril sa ulo si
Basilio>

Sakristan Mayor: Buwisit kang bata ka! <pinaputok ang baril at natumba si Basilio>

Crispin: Kuya!! <hinila muli si Crispin palabas sa set>

Basilio: <tumayo na dumudugo ang noo, nasugatan lang pala ng konte> Crispin! Nanay!
Nanay!<palingon-lingon si Basilio sa set at umalis siya sa set>

<iiba ang setting, bahay na maliit, naroon si Sisa na nagluluto, nag-iisip siya “Salamat, makakasama ko
muli ang aking mga anak, ngunit, hanggang ngaun, wala pa rin sila, bakit kaya? Sana maayos ang
kalagayan nila, di bale, pinag lutuan ko sila ng paburito nilang pagkain! Ngayon na kami’y magkasama-
sama!”>

<may kakatok sa pinto at papasok sa set>

Basilio: Nanay! Nanay!

Sisa: Basilio! Diyos ko, anung nangyari sa ulo mo! <hinaplos ni Sisa ang noo ni Basilio at niyakap>

Basilio: Nanay, si Crispin po <umiiyak si Basilio> pinagbintangan na magnanakaw! Inosente

po siyaNanay!
Sisa: Oo anak, naniniwala ako, nasaan na ang kapatid mo? Anong nangyari sa ulo mo? Sinaktan ka ba?

Basilio: Wala ito nanay, ah, nadapa lang ako habang papunta rito! Si Crispin po nasa simbahan, hindi siya
palabasin ng Sakristan Mayor!

Sisa: Ano? Diyos ko! Crispin ko! Pupuntahan ko ang simbahan ngayon din! Gamutin ko muna ang
sugatmo. <kumuha ng basahan at pinahid ang dugo na nasa mukha ni Basilio>

Basilio: Nanay, ayoko na maging Sakristan. <nagsimulang humikbi>

Sisa: Kumain ka muna anak, Pag-usapan natin iyan , <yumukod at hinalikan si Basilio sa ulo, at
niyakap>pupuntahan ko muna si Crispin.<umalis si Sisa sa set, kasunod si Basilio>

<iiba ang setting, parang “city streets”>

<papasok si Sisa sa set, palakad-lakad, susunod ang gwardiya sibil>

Gwardiya Sibil : Ikaw! Saan mo tinago ang pera!

Sisa: Senyor! Papunta lamang ako ng simbahan para kuhain ang aking anak! Wala sa aming pamilya ang
pera! Hindi dahil mahirap kami, pagbibintangan mo nalang kami ng basta-basta!

<nilalapitan ng Gwardiyasibil> Layuan mo ako!

Gwardiya Sibil: Anong akala mo sa akin, estupido? Ilabas mo ang pera! <hinawakan ng Gwardiya Sibil
siSisa sa kamay at ikinaladkad, sinampal at pinalo>

Sisa: Senyor! Aray! Diyos ko, maawa ka! Aray! Hindi magnanakaw ang anak ko! Aray! <may naglalakad
na mga tao, pasulyap-sulyap sa insidente, nahuhubad na ang sirang damit ni Sisa>

Gwardiya Sibil: Hmph, <itinapon si Sisa sa Lupa> hindi bale, buhay ang magbabayad sa pagnanakaw ng
anak mo! Umalis ka, hampas lupa!

Sisa: <napatingin nalang sa Gwardiya Sibil, humahagulgol> Buhay?! Crispin! Anak ko! Crispiiiin! Anak
ko!<humahagulgol si Sisa> <umalis na ang Gwardiya Sibil sa set>

Narrator: Oo, masaklap at masakit ang dinanas ng ina, ngunit, hindi lahat ng tao ay may muwang sa mga
kasamaan at pagdurusang nagaganap, tulad nalang ni Ginoong Ibarra.

Sa Gubat

<iiba ang setting, gubat na may tabing sapa, nandito may bangka na sakay sina Ibarra at Maria
Clara,minamaneho ni Elias, maaring live props ang mga puno, ang backdrop ay “umaga” lang, maraming
tao sagubat, mga bisita sa pagsalu-salo ni Crisostomo Ibarra, naroon din sina Sinang at Maria Clara at
PadreSalvi><nakatitig si Elias kay Maria Clara, pasulyap-sulyap din kay Maria Clara habang minamaneho
ang bangka gamit ang sagwan>
Maria Clara: Ibarra, ang lamig naman dito sa sapa ano? At ang linis!

Crisostomo Ibarra: Ha, sa tingin ko, ang puso mo’y ‘sing linis ng tubig dito.

Maria Clara: <tinapik ang braso ng binata> Ikaw talaga Crisostomo.

<napalingon siya kay Elias>

Maria Clara: Senyor, baka gusto po ninyo ng pan de sal, eto, para sa iyo <inabot ang isang tinapay
kayElias>

Elias: Salamat.<inabot ni Maria Clara ang tubig at pinaglaruan niya, ngunit napahinto siya, napahinto din
si Elias sapagsasagwan, nagtataka si Ibarra kung bakit.>

Elias: May buwaya dito!<Napayakap si Maria Clara kay Ibarra habang sisigaw, lumabas ang isang buwaya
(props) sa tubig.>

Crisostomo Ibarra: Maria!<kinuha ni Elias ang sagwan at pinalo-palo ang buwaya, nang malapit na
makagat si Elias, kumuha si Crisostomo Ibarra ng kutsilyo at sinaksak ang buwaya hanggang sa
“mamatay” ito>

Elias: Senyor, Iniligtas ninyo ang buhay ko! <kinamayan si Crisostomo Ibarra> Ako nga po pala
si Elias.<lalabas sina Ibarra, Maria Clara, Elias sa bangka, palingon-lingon si Elias sa kagubatan,
tapos tumakbopalabas sa set, nakahawak si Maria Clara sa kamay ni Ibarra.>

Crisostomo Ibarra: Elias!<palakad na sina Ibarra at Maria Clara sa handaan, iiba ang setting, mawawala
na ang bangka, papasokang mga “bisita” tulad ng mga tenyente at Padre Salvi at mayroong lamesa na
puno ng pagkain>

Crisostomo Ibarra: Ako’y nasiyahan sa pagpunta ninyo rito sa aking mumunting pagsalu-salo, sana
kayodin ay masisiyahan!

Narrator: <kumakain sila, nasisiyahan, may nagtatawanan> Iyan ang buhay mayaman,
maramingpagkain, mukhang walang dapat problemahin, malakas naman sila sa lipunan. Kaya nila
bayaran anganumang magpapasaya sa kanila.<tatayo si Maria Clara>Maria Clara: Maliligo muna ako sa
maliit na batis sa gubat, saglit lang.<niyakap ni Maria Clara si Ibarra><tumayo din si Padre Salvi><sa tabi
ng set, mayroong “bush” at isang batis><pumunta si Maria Clara sa batis, nagtago si Padre Salvi sa
bush><nagbasa ng katawan si Maria Clara, pinagmamasdan ng pari, nakatitig sa katawan nito>Narrator:
Kawalang galang, isang pari na tinatawag na banal! Ito ba? Ito ba ang nais ituro ng simbahansa atin mga
Pilipino? Kalapastangan!<umalis si Padre Salvi, bumalik sa lamesa at umupo, “nagbihis” na si Maria Clara
at bumalik sa lamesa><pumasok sa set ang mga gwardiya sibil>Gwardiya Sibil: Nasaan ang pilotong si
Elias? Ayon sa mga kababayan, ay pinayuhan ni Don CrisostomoIbarra na mamangka si Elias para sa
kanya.
Crisostomo Ibarra: Oo, totoo nga yun, bakit?Gwardiya Sibil: Ipinaghahanap siya ng pamahalaan,
nasaan na si Elias?Crisostomo Ibarra: Wala na siya rito, hindi ko na siya napigilang umalis ng
gubat.Gwardiya Sibil: Hmmm…salamat.<umalis sa set ang Gwardiya Sibil><pumasok sa set si Sisa,
parang baliw>Sisa: Crispin! Wala na, pati si Basilio! Hindi ko na naabutan sa bahay! Crispin! Basilio!
Crispin! Basilio!<pagala-gala si Sisa sa may lamesa, maraming nandiri, naawa si Maria Clara><Tumingin si
Sisa sa tenyente, sumigaw at umalis sa set>Crisostomo Ibarra: <lumingon sa direksyon kung
saan tumakbo si Sisa> Huwag! Bumalik ka rito!Tutulungan kita!.. Naku, hindi ko naabutan…kawawang
ina.<Tumayo na ang mga bisita, namaalam at umalis sa set.>Act 7- Sa Bahay ng
PilosopoNarrator: Nahanap ni Don Crisostomo ang oras para itupad ang pangarap ng kanyang ama,
angtumulong sa lipunan. Naisip niya na ang mga kabataan ay lumalaking mang-mang, maraming bata
aynatatakot pumasok sa silid-aralan nang dahil sa karahasan ng mga guro sa pagtuturo. Ani niya
napinaniniwalaan ng mga kastila ang pagturo sa mga mag-aaral gamit ng pagpalo at karahasan.
Kailanganni Crisostomo maghanap ng paraan.<pumasok si Pilosopo Tasyo sa set, iiba ang setting, isang
bahay na pang maralita, nakaupo angPilosopo sa may upuan, nasa harapan ng lamesa, parang mayroong
sinusulat.><kumatok si Crisostomo Ibarra, pumasok sa set. May dalang papeles><tumingin si Pilosopo
Tasyo kay Crisostomo Ibarra, naghinto sa “pagsusulat”>Pilosopo Tasyo: Ahhh, Don Crisostomo, nar’yan
pala kayo, mayroon ba akong maitutulong sa inyo?Crisostomo Ibarra: Tandang Tasyo, may gagawin sana
ako na gusto kong tiyakin na maganda angresulta. Ako’y magpapagawa ng paaralan, malayo sa
karahasan ng mga kura, nais ko sanang itanongkung sinu-sino ang aking kukunsultahin sa bayan.
<tumayo si Pilosopo Tasyo at lumapit sa binata>Pilosopo Tasyo: <hinawakan ang balikat ng binata> Tsk,
Tsk, Tsk, ang plano mo, Don Crisostomo, aynaging plano ng isang baliw na tulad ko, ang payo ko ay
kalimutan niyo na ang pagpapatayo ng paaralan,mapapahamak ka lamang.< binitawan niya ang braso ng
binata, hinawakan ni Pilosopo ang kanyangnguso, parang nag-iisip ng malalim, umupo muli sa
upuan>Crisostomo Ibarra: pero…<sumabad si Pilosopo Tasyo>Pilosopo Tasyo: Ahh..pero ang
ikalawa kong payo ay kumunsulta ka sa mga makapangyarihan at sundinsila, magkunwari ka na
sinusunod mo ang payo nila. <humahalakhak>

Crisostomo Ibarra: Ngunit, hindi kaya maipagpatuloy ko ang aking plano na hindi lumalabag
sakatotohanan?Pilosopo Tasyo: Walang sinuman ang gusto ng katotohanan Don Crisostomo! Kung nais
mongipagpatuloy ang inyong plano na hindi napapahamak kailangang makisabay sa kanilang hangal
napamumuno! <tumayo si Pilosopo Tasyo> <paglakad-lakad na sa kanyang bahay>Crisostomo Ibarra:
Hmmm…magaling ang hatol ninyo, hindi nabigo ang aking pag-asa sa inyongmabuting payo!
Paalam!<umalis sa set si Ibarra><nakatayo pa rin si Pilosopo Tasyo>Pilosopo Tasyo: Sana nga na hindi ka
mabibigo, dahil ang pagiging marangal ang nagpahamak sa iyongama.<umalis si Pilosopo Tasyo sa
set>Act 8- Pista at Ang SermonNarrator: <maraming naghahanda sa pista, maraming dekorasyon at tao
na pagala-gala sa set, iiba angsetting “city streets” pero maraming palamuti> Panahon nanaman ng pista
sa bayan ng San Diego paraipagdiriwang ang mabubuting gawain ng mga santo. Masaya at makulay ang
pista, maramingnaghahanda ng mga pagkain na iaahain. Kumalat <maraming dyaryo ang binigay na may
pangalan niIbarra, mukhang mangha ang mga tao kay Ibarra> na sa bayan ang plano ni Don Crisostomo
Ibarra sapagpapagawa ng paaralan, maraming namangha sa marangal na plano ng binata.<aalis ang mga
tao>< iiba ang setting “stone walls” pero maraming upuan na pang simbahan, may altar din, papasok
angmga tao at isawsaw ang daliri sa isang agwa bendita, uupo ang mga tao sa upuan at maghanda para
sa“misa,” maraming magmumura at nagiingay tungkol sa kasikipan, pag-init ng temperatura. Nandito
sinaMaria Clara at Ibarra><papasok ang isang sakristan (hindi na sina Basilio at Crispin) pinapatunog ang
isang bell, sunod niya aysi Padre Damaso, sabay silang papunta sa altar, ang sakristan ay may dalang
kodigo ni Padre Damaso><nahilom ang pag-iingay><binuksan ni Padre Damaso ang isang aklat>Padre
Damaso: <itinaas ang kamay at tinuro ang mga tao, habang nagsesermon, kailangan may mgagalaw ang
kamay , ‘di bale kung random> Makinig kayo ng taimtim, dahil ang salita ng Panginoon aynasa aking
pagsesermon! <nagtinginan ang mga tao sa isa’t-isa> Kayong mga makasalanan, pasalamatkayong lahat
na nandito kaming mga kura para ipatawad ang inyong mga kasalanan! <Lahat ng nasasimbahan ay mag-
amen> Isapuso ninyo lahat ng kawanggawa ni San Diego de Alcala, isapuso ninyo angbanal na kasulatan
at <huminto si Padre Damaso, inilapit ang ulo sa sakristan na nasa tabi niya,magbubulong ang sakristan>
at mangamba kayong mga lahi ng erehe! <sasabad ang ibang tao, maymainit ang ulo, may
nagbubulungan sa simbahan, at naghilom> Yaong mga hindi nagsisi, yaong mgahindi humihingi ng
patawad sa simbahan, may parusa kayong habang buhay! <huminto si PadreDamaso, inilapit na naman
ang ulo sa sakristan at nagbulong muli ang sakristan> Kayo, mganagmamarunong, nagpupumilit mag-
aral sa ibang bansa, paparusahan kayo sa inyong pagmamataas!<nagluhod ang mga tao, maraming
nagmumura><nag tayuan na ang lahat, umalis na si Padre Damaso at ang sakristan sa set, palabas na si
Ibarra sa setnang lapitan siya ni Elias, nakaalis na si Maria Clara>

Elias: Senyor Ibarra, magsisimula na ang pagbasbas ng pundasyon ng inyong paaralan. Huwag
kayonglalayo sa tabi ng kura, huwag kayong lalapit sa bato dahil maaaring kasama rito ang buhay
ninyo!Crisostomo Ibarra: Hindi ko naiintin….! <umalis agad si Elias sa set>Act 9- Ang Derik<iiba ang
setting, plain grounds lang, maraming tao sa paligid, may isang malaking aparato gawa sa apatna
bamboo poles na may syrofoam na bloke na nakabitay; ito’y magsisilbing “derik,” naroon sina
PadreSalvi, Nyor Juan, Madilaw na lalaki, Ibarra, Pilosopo Tasyo at Elias.><Papasok si Nyor Juan sa set
pati na din ang Madilaw na Lalaki, pagala-gala sa set>Madilaw na Lalaki: <tinuturo ang derik,
may nakakaibang ngiti> Tingnan ninyo Nyor Juan, nagawa ko naang aparatong maglalagay ng unang
bato sa paaralan.Nyor Juan: <hinahawakan ang nguso, mukhang namangha> Mahusay! Ginawa mo pa
ito ng walangbayad? Sinong nagturo sa inyo?Madilaw na Lalaki: Ang aking ama po na namatay sa mga
kamay ng lolo ni Don Crisostomo!<may tumawag kay Nyor Juan, si Padre Salvi, may pinag-uusapan, ang
Madilaw na lalaki ay nasa tabi ngderik, hawak ang isang lubid, ngumingiti.>Padre Salvi: Magandang araw
sa inyong lahat! Ngayon, magsisimula na ang paglagay ng unang bato sapaaralan ni Don Crisostomo
Ibarra! <maraming nagpalakpakan><pumasok sa set si Don Crisostomo Ibarra, nilapitan ni Padre
Salvi>Padre Salvi: Don Crisostomo, nais naming lahat na ikaw ang lalagay ng kutsara sa butas na
kalalagyanng unang bato bilang tradisyon. <titingin si Crisostomo Ibarra sa bato> <ginabayan ni Padre
Salvi siIbarra papunta sa may butas, binigyan niya ng kutsara, lumayo si Padre Salvi><hinigpitan ni Ibarra
ang hawak niya sa kutsara, dahan-dahang lumapit pa sa butas, palingon-lingon sapaligid; mabilis na
bibitawan ng Madilaw na Lalaki ang lubid, mabilis din na itulak ni Elias ang Madilaw naLalaki para
mabanggaan si Ibarra palayo sa butas at ang Madilaw na Lalaki ang mahuhulugan ngsyrofoam na
bloke.><magtakbuhan ang lahat sa paligid ng set, merong iba sisigaw: “Patay na ang lalaki!”><tatayo si
Ibarra, humihingal, palingon lingon sa paligid, tumingin sa “bangkay” ng Madilaw na lalaki,aalis sa set,
lalakad si Pilosopo Tasyo sa may derik>Pilosopo Tasyo: <hinahawakan ang nguso> Masamang simula!
Hmmmm! <aalis ang lahat sa set

Scene 1 Ang Salu-SaloScene 2 Erehe at PilibusteroScene 3 Pagsusuyuan sa AsoteaScene 4 Araw ng

mga PatayScene 5 Ang Dalawang SakristanScene 6 Ang Pamilya ni SisaScene 7 Ang Paghihirap ni
SisaScene 8 Ang PangingisdaScene 9 Ang PanghugosScene 10 Ang PananghalianScene 11 Si Donya
Consolacion at SisaScene 12 Si Alfonso LinaresScene 13 Ang Dalawang DonyaScene 14 Ang Pagdakip kay
IbarraScene 15 Tugisan sa LawaScene 16 Ang Paliwanag ng pariScene 17 Noche Buena

DAMASO: Pasensya na, anak--MARIA CLARA: Tanging si Ibarra lang ang mahal ko, walang iba. Hindi ko
mahal si

Alfonso…at

hindi ako magpapakasal sa kanya! Bakit ba kinailangan pa ninyongmakialam sa aking buhay?! Sino ba
kayo para gumawa ng desisyon para sa akin?!At huwag nga ninyo akong matawag-tawag na anak!

Kailanma’y hindi ko ninais na

maging ama ang isang tulad ninyo!DAMASO:

Ang totoo niyan ay…

MARIA CLARA: Ay ano?! Magsalita kayo!DAMASO: Ako ang iyong tunay na ama.MARIA CLARA:

Hindi… hindi! Sinungaling! Nagsisinungaling kayo! Isa na naman ba

itong masamng biro?! Hindi ko--DAMASO: Hindi ako nagbibiro, at hindi rin ako nagsisinungaling.MARIA
CLARA:

Ngunit… paano?

Flashback. May piging sa bahay ni Kapitan Tiyago.

DAMASO: Kararating ko pa lamang noon sa San Diego. Ako ang itinalagang bagongkura ng bayan. Dahil
doon, nag-alay ng piging si Kapitan Tiyago para sa akin. Doonko unang nasilayan ang isang
napakagandang babae.

Nag-uusap-usap ang mga tao nang dumating si Donya Pia Alba. Napatitig agad sakanya si Damaso.

ISABEL: Ah, Pia! Kamusta na? Naroon ang bagong kura.

Papasok sa loob si Pia. Lalapit kay Damaso.

PIA: Magandang gabi, Padre. Ako si Pia Alba. Kayo na nga ba ang bagong kura ngSan Diego?

DAMASO: Ah… Si, se

nyora. Ako si Padre Damaso. (

hahalik sa kamay

PIA: Ikinagagalak ko kayong makilala. Sana’y kayoy’y maging isang mabuting kura

ng bayan at halimbawa sa mga taga-San Diego.DAMASO: Gagawin ko ang aking makakaya. Ngunit
ngayon pa lamang ayginaganahan na akong magpamisa matapos marinig ang mga salitang iyan mula
saisang magandang binibini.

May tatawag kay Donya Pia.

PIA: Ah, maiwan ko muna kayo, padre. Muli’y ikinagagalak ko kayong makilala.

DAMASO: Sa akin ang karangalan.

Aalis si Pia at lalapitan ang ilang kaibigan. Nakatitig pa rin si Damaso sa kanya.Napatid lamang ang
pagtitig nito nang lapitan ni Donya Victorina. Balik sakasalukuyan.

DAMASO: Labis akong nabighani sa angking ganda ng iyong ina. Sa bawat araw nalumipas matapos ang
aming unang pagkikita, araw-araw ko siyang dinalaw sakanilang tahanan.

Ipapakita si Padre Damaso at Pia na nag-uusap. Palaging nakangiti at tumatawa siPia. Tila
nagkakamabutihan na ng loob.

DAMASO: Akala ko’y nagkakapalagayan na kami ng loob. Akala ko’y pareho rin kami

ng nar

aramdaman para sa isa’t isa. Ngunit, mali ang aking akala. Isang araw, nang

dalawin ko siya, nakita ko siyang may kausap na lalaki. Tila masaya sila. Iba angtingin ni Pia sa kanya. Sa
aking nakita, napagtanto kong sila ay magkasintahan.Nagdilim ang aking paningin ngunit wala
akong nagawa. Umalis na lamang ako atnagkulong sa aking kwarto sa kumbento. Gulong-gulo ang aking
isipan nang mgapanahong iyon.

Babalik si Damaso sa kwarto niya. Paikot-ukot at parang malalim ang iniisip.

DAMASO: Dala na rin ng galit at pagpupuyos ng aking damdamin, may naisip akongparaan para mapasa-
akin si Pia.

Pagkatapos ng misa, babalik si Damaso sa kanyang kwarto. Luluhod siya sa harapng isang maliit na altar
na may mga maliliit na santo at may krus sa gitna.

DAMASO: Padre

, perdóname… p

orque soy culpable.

(Ama, patawarin mo ako…sapagkat ako’y magkakasala.)

Kakatok sa pintuan ang utusan at papasok.

UTUSAN: Pinatawag po ninyo ako, padre?DAMASO: Ipatawag mo si Pia Alba. Papuntahin mo siya rito sa
aking kwarto.UTUSAN: Opo, padre.

Tatakbo palapit ang utusan sa labas ng simbahan. Nakatayo sa labas si Pia, dumalorin sa misa at kausap
ang mga kaibigan.

UTUSAN: Donya Pia, ipinatatawag po kayo ng kura.PIA: Bakit daw?UTUSAN: Hindi po nabanggit.

Sumama na lang si Pia sa utusan. Pagkaturo ng utusan sa kwarto ng kura, umalisna ito. Kakatok sa
pintuan si Pia.

PIA: Padre Damaso? Pinatatawag daw po ninyo ako.

DAMASO: Pia…

Biglang hahatakin ni Damaso si Pia papasok sa kwarto. Maririnig na lamang angmga sigaw ng
pagmamakaawa ni Pia.

PIA: Huwag! Maawa ka sa akin! Huwag! Ahh!

Balik sa kasalukuyan.
DAMASO: Matapos niyon ay sinarili na lamang ni Pia ang nangyari. Hanggang samaipanganak ka,
pumanaw siya at kinupkop ka ng mag-asawang Delos Santos.

Ako’y isang makasalanan. Ngunit sa lahat n

g aking mga pagkakasala, iyon angtalagang bumabagabag sa akin magpasahanggang ngayon. Labis
akong nagsisisi,alam ng Diyos iyon. Patawarin mo ako

Mapapahagulgol na lang si Maria Clara.

DAMASO: Patawarin mo ako… Anak—

MARIA: Kung totoong ako’y inyong anak… at kung may natitira pa sa inyo na kahitkatiting na malasakit
sa akin… Huwag ninyo akong ipakasal kay Alfonso. Mas naiskong magmongha kaysa makasal sa lalaking
hindi ko naman iniibig. Kung hindi…

wawakasan ko ang aking sariling buhay!DAMASO: Ngunit, Maria

MARIA: Mamili kayo, kumbento o kamatayan?!

DAMASO: Hindi! Hindi… sige. Kung Iyon ang iyong nais. Ngayon din ay ipatitigil ko

ang kasal.

Iiyak si Maria Clara. Aalis si Damaso. Paglabas ng bahay, mapapatingala siya salangit.

DAMASO: Tunay nga… tunay ngang may Diyos na nagpaparusa. Ngunit… sana’y akona lamang at huwag
na ang pinakamamahal kong anak…

End of scene.

Act XLIV

Ang Noche Buena

(
Scene: Mula sa pamilyang kumupkop kay Basilio, tinahak niya ang daan patungosa bayan. Walang buhay
ang San Diego kahit na Noche Buena noon. Malamig ang paligid at walang tao. Hanggang sa makita
ni Basilio ang ina na mag-isa atkumakanta.

)BASILIO: Inay!SISA: Sino ka?BASILIO: Inay, si Basilio po, ang anak n'yo!

SISA: Ha! Ha! Ha! Anak? Hindi kita anak…hindi kita

kilala.

Nagtuloy si Sisa sa libingan.

BASILIO: Inay, 'wag po kayong matakot sa akin. Inay!SISA: Basilio?BASILIO: Opo inay, ako nga po.SISA:
Anak ko-

Biglang nawalan ng malay si Sisa. Nataranta si Basilio. Nang pakinggan ang tibokng puso, wala na
siyang marinig. Wala na si Sisa.

BASILIO: Inay! Inay! Bakit n'yo po ako iniwan, Inay. Inay!

Napaiyak na lang si Basilio ahabang yakap ang walang buhay na si Sisa. Nangmapatingala siya ay nakita
niya ang isang taong nagmamasid sa kanya.

LALAKI: Iho, siya ba ay iyong ina?

Tumango lamang si Basilio.

LALAKI: Ako’y w

ala nang lakas para tulungan kang mailibing ang iyong ina. Malapitna rin naman ang oras ko. Manguha
ka na lamang ng mga sanga at itabon mo sa

amin, at kami’y silaban mo hanggang sa maging abo. May malak

ing halagang

nakabaon sa may puno ng balete. Gamitin mo iyon upang makapagsimula ng

bagong buhay. Ahh, siya nga pala, ako nga pala… si Elias.

Sumunod na lamang si Basilio sa sinabi ng lalaki. Napaupo na lang si Elias sa isangtabi at tumingala.

ELIAS: Ahh…
Ako’y babawian ng buhay… nang hindi man lang… nakikita ang

pagbubukang-

liwayway sa… bayang aking minamahal… Sa mga mapalad… huwaglamang limutin… nang ganap ang mga
nasawi… sa dilim ng gabi…

Sa pagkakaupo niyang iyon ay napakibot siya sa sakit at tuluyang nabuwal sa lupa.Wala na si Elias.
Nagbalik si Basilio at itinabon sa ina at kay Elias ang mga sanga.Nang magising ang mga taga-San Diego
ay nagulat sila sa isang malaking siga salibingan.End of scene.

Act XLV

Katapusan

Scene: Ipapakita ang mga eksena ng kinahinatnan ng mga tauhan.

)Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan na si Padre Damaso saMaynila. Di nagtagal, aiya
ay inilipat ng padre provincial sa isang malayongprobinsiya. Kinabukasan, siya ay nakitang bangkay sa
kanyang higaan. Sa pagsusuring doktor, sama ng loob o bangungot ang sanhi ng kanyang ikinamatay.Sa
kabilang dako, si Pari Salvi habang hinihintay niya ang pagiging obispo aynanungkulan pansamantala sa
kumbento ng Sta. Clarang pinasukan ni Maria Clara.Kasunod nito ay umalis na rin sa San Diego at
nanirahan na sa Maynila.Ilang linggo naman bago naging ganap na mongha si Maria, si Kapitan Tiyago
aydumanas ng sapin-saping paghihirap ng damdamin, nangayayat ng husto, nagingmapag-isip at
nawalan ng tiwala sa mga kainuman. Pagkagaling niya sa kumbento,sinabihan niya si Tiya Isabel na
umuwi na ito sa Malabon o sa San Diego sapagkatgusto na lamang mabuhay mag-isa. Ang lahat ng mga
santo at santang kanyangpinipintakasi ay nalimot na niya. Ang kanyang inaatupag ay ang paglalaro
ngliyempo, sabong at paghitit ng marijuana. Madalas tuwing takip-silim ay makikitasiya sa tindahan ng
intsik sa Sto. Cristo. Di nagtagal, napabayaan niya ang kanyangkatawan at kabuhayan. Ang kanyang
dating marangyang tahanan ay mayroongnakasulat sa pintuan na: Fumadero Publico de Anfion. Ganap
na siyang nalimot ngmga tao. Wala ni isa mang nakakaalala sa kanya, siya na isang tanyag
at datingiginagalang.Nagdagdag ng mga kulot sa ulo si Donya Victorina upang mapagbuti ang

pagbabalatkayo niyang siya’y

taga-Andalucia. Siya ngayon ang nangungutsero. SiDon Tiburcio ay hindi na niya pinakikilos.
Nagsasalamin na ito. Hindi na rin siyanatatawag bilang "doktor" para mag-gamot. Wala na rin
siyang ngipin.

End of scene.
--------------------------------------------------WAKAS---------------------------------------------------