2

საერთაშორისო ორგანიზაციების წარმოშობა

შესავალი

ტრადიციულად, დიდი ხნის მანძილზე ითვლებოდა, რომ საერთაშორისო საჯარო

სამართალი მნიშვნელოვანწილად თანაარსებობის სამართალი იყო:1 საერთაშორისო
სამართლის ნორმები ჩვეულების ან ორმხრივი ხელშეკრულების საფუძველზე იქმნებოდა,
სახელმწიფოთა შორის გავლენის სფეროების გამიჯვნის მიზნით - ეს იყო და ეს. საუკეთესო
შემთხვევაში, საერთაშორისო სამართალი არეგულირებდა პლანეტა დედამიწაზე ერთად
„მცხოვრებ“ სუვერენულ სახელმწიფოებთან დაკავშირებულ პრაქტიკულ ასპექტებს,
განიხილავდა რა ისეთ საკითხებს, როგორიცაა სახელმწიფოთა იურისდიქცია, ერთმანეთის
სასამართლოების ხელმისაწვდომობა, საზღვაო ზონების დელიმიტაცია და სხვა ანალოგიურ
საკითხები.
თუკი საერთოდ ჰქონდა ადგილი თანამშრომლობას, ეს იყო თანამშრომლობა,
რომელიც ბუნებრივად გამომდინარეობდა სამართლის ასეთი თანაარსებობის
ბუნებიდან.ვინაიდან და რადგანადაც სახელმწიფოთა იურისდიქციის ფარგლები მკაცრად
შეიზღუდულია, გამოდის რომ საზღვარგარეთ დაჭერილი დამნაშავის ექსტრადიციისათვის,
ან უცხოელ პარტნიორებთან დადებული კონტრაქტის აღსრულებისათვის, გარკვეული
ნორმები და პროცედურები საჭირო ხდება. 2
მიუხედავად იმისა, რომ საერთაშორისო ორგანიზაციების ჩანასახოვანი ფორმები
მთელი ისტორიის მანძილზე არსებობდა, მაგალითად, ძველი საბერძნეთის ე.წ.
ამფიქტონიების საბჭოების, 3 გვიანი შუასაუკუნეების ჰანზის კავშირის4 თუ ისეთი
წინამობერდების სახით, როგორიცაა შვეიცარიის კონფედერაცია და ნიდერლანების
გაერთიანებული პროვინციები, 5 მხოლოდ მეცხრამეტე საუკუნეში დაარსდა საერთაშორისო

1
თეორიული თვალსაზრისით ეს კონცეფცია დიდად არის დავალებული ვოლფგანგ ფრიდმანის
შრომებით, განსაკუთრებით ნაშრომით - Wolfgang Friedmann, The Changing Structure of
International Law (New York, 1964).

2
საერთაშორისო სამართლის ისტორიის საინტერესო შესავლისათვის იხ. Arthur Nussbaum, A
Concise History of the Law of Nations (rev. edn, New York, 1954).

3
თუმცა, სკეპტიკური პოზიციისათვის ასევე იხ. A. E. R. Boak, ‘Greek Interstate Associations and
the League of Nations’, (1921) 15 AJIL, 375–83.

4
შეადარეთ Gerard J. Mangone, A Short History of International Organizations (New York,
1954), გვ. 19. უფრო სრული ინფორმაცია „ჰანზეატური კავშირის“ შესახებ და მისი შედარება
სუვერენულ სახელმწიფოსთან მოცემულია ნაშრომში Hendrik Spruyt, The Sovereign State and its
Competitors (Princeton, 1994).

5
მათ ფრედერიკ პალოკი მოიხსენიებს როგორც წინამორბედებს. იხ. Sir Frederick Pollock, League of
Nations (2nd edn, London, 1922), გვ. 4.
ორგანიზაციები ისეთი სახით, როგორითაც დღეს მათ ვიცნობთ. 6 უფრო მეტიც, მხოლოდ
მეცხრამეტე საუკუნეში გახდა სახელმწიფოთა საერთაშორისო სისტემა (ყოველ შემთხვევაში,
ევროპაში) საკმარისად სტაბილური იმისათვის, რომ საშუალება მიეცა
სახელმწიფოებისათვის მოენახათ ურთიერთთანამშრომლობის ფორმები. 7
1648 წლის ვესტფალიის ზავის შემდეგ, რომელიც ერთგვარად საეტაპო მნიშვნელობის
იყო, ე.წ. საერთაშორისო „კონგრესები“ დიპლომატიის ჩვეული ფორმა გახდა: 8 როდესაც კი
პრობლემა წარმოიქმნებოდა, მის განსახილველად და, თუკი ეს საერთოდ შესაძლებელი იყო,
მის გადასაჭრელად, კონფერენციას იწვევდნენ. ნაპოლეონის დამარცხების შემდეგ, ამ
ფორმამ ახალი განვითარება შეიძინა: უფრო მოსახერხებლად ჩაითვალა შეხვედრების
რეგულარულ საწისებზე ორგანიზება. ამას გარდა, ვენის კონგრესმა (1815) და მისმა
შედეგებმა სხვა სიახლეებიც მოიტანა, რომელთაგან ალბათ ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი
იყო ზესახელმწიფოებრივი სამხედრო ძალის შექმნა ველინგტონის მეთაურობით. 9
ამის გარდა, ჰააგის სამშვიდობო კონფერენციებმა, რომლებიც1899 და 1907 წლებში
ჩატარდა, პატარა სახელმწიფოებს საერთაშორისო აქტივობის სურვილი გაუღვიძა. 1907
წლის კონფერენცია, რომელზეც 44 ქვეყანა იყო წარმოდგენილი, ძალიან ახლოს იყო
საყოველთაო მონაწილეობასთან. უფრო მეტიც, ნაწილობრივ სწორედ ამ თითქმის
საყოველთაო მონაწილეობის გამო, ორგანიზაციულ ექსპერიმენტებსაც ჰქონდა ადგილი.
ერთერთი მათგანი მდგომარეობდა იმაში, რომ კონფერენციის რეკომენდაციები
(ე.წ.‘voeux’) მიიღებოდა ხმათა უმრავლესობით ერთხმად მიღების ნაცვლად. 10
და ბოლოს, მეცხრამეტე საუკუნეში შეიქმნა ისეთი ინსტიტუტები, როგორიცაა რაინის
კომისია, რათა ნაოსნობისა და დაბინძურების საკითხები რეგულარულ ფორმატში
განხილულიყო. რაინის კომისიის დაარსებას 1815 წელს მოჰყვა ევროპაში რამოდენიმე სხვა
მდინარის კომისია - ელბას (1821), დუოროს (1835), პოს (1849) - ხოლო ყირიმის ომის შემდეგ,
1856 წელს ევროპული კომისია დუნაის საკითხებზე. 11
დაახლოებით ამავე პერიოდში კერძო პირებმა ნელ-ნელა დაიწყეს ორგანიზაციების
დაარსება საერთაშორისო საკითხების მოსაგვარებლად. ასე მაგალითად, 1840 წელს დაარსდა
მსოფლიოს მონობის საწინააღმდეგო კონვენცია, ხოლო 1863 წელს შვეიცარიელმა
ფილანტროფმა (და საკმაოდ წარუმატებელმა ბიზნესმენმა) ჰენრი დუნანტმა, დააარსა
წითელი ჯვრის ორგანიზაცია. 12 დაახლოებით იმავე პერიოდში, კარლ მარქსი ჩაება
„მშრომელთა საერთაშორისო ასოციაციის“ შექმნაში. 13 თვით იურისტის პროფესიაც

6
საერთაშიროსო ორგანიზაციების სამართლის განვითარების მოკლე მიმოხილვა იხ. ნაშრომში Jan
Klabbers, ‘The Life and Times of the Law of International Organizations’ (2001) 70 Nordic JIL,
287–317.

7
შეადარეთ Archer, International Organizations (2dn edn, London, 1992), გვ. 4–5.

8
Mangone, Short History, გვ. 25.

9
იქვე, გვ. 40.

10
იხ. Inis L. Claude, Jr, Swords into Plowshares: The Problems and Progress of International
Organization (4th edn, New York, 1984), გვ. 28–34.

11
მოგვიანებით ასევე გაჩნდება დუნაის საერთაშორისო კომისია, რომელიც შეიქმნა 1919 წლის
სამშვიდობო ხელშეკრულებების თანახმად.

12
ამ უკანასკნელის შესახებ იხ. Angela Bennett, The Geneva Convention: The Hidden Origins of
the Red Cross (Stroud, 2005).

13
იხ. FrancisWheen, Karl Marx (London, 1999), გვ. 272–88.
ინტერნაციონალური გახდა, როდესაც დაახლოებით ათიოდე წლის შემდეგ რამოდენიმე
იურისტი გაერთიანდა და განიზრახეს შეექმნათ Institut de Droit International
(საერთაშორისო სამართლის ინსტიტუტი).14

თანამედროვე ორგანიზაციების წარმოშობა

ცხადი გახდა, რომ ბევრ სფეროში საერთაშორისო თანამშრომლობა არა მარტო აუცილებელი,
არამედ შესაძლებელიც იყო. მართალია, სახელმწიფოები სუვერენულნი და ძლიერნი იყვნენ,
მაგრამ როგორც მდინარეების კომისიებმა აჩვენა, ზოგჯერ მათ თავიანთი სუვერენული
პრეროგატივები საერთო პრობლემების მოგვარების ხელშეწყობისათვის შეეძლოთ შეეწირათ.
ყველაზე უფრო გამოკვეთილი სფერო, სადაც საერთაშორისო თანამშრომლობაა
საჭირო, სავარაუდოდ, ტრანსპორტისა და კომუნიკაციის სფეროა, რაც ზემოთხსენებული
მდინარეების კომისიების შექმნამაც ცხადჰყო. ამას მალე მოჰყვა ტრანსპორტისა და
კომუნიკაციების სხვა სახეობების დარეგულირება: 1865 წელს დაარსდა საერთაშორისო
სატელეგრაფო კავშირი, შემდეგ 1874 წელს საყოველთაო საფოსტო კავშირი და 1890 წელს
რკინიგზის სატვირთო გადაზიდვების სეართაშორისო კავშირი. 15 ტერმინი საერთაშორისო
ორგანიზაცია კი პირველად, როგორც ამბობენ, შოტლანდიელმა იურისტმა ჯემს ლორიმერმა
გამოიყენა. 16
არც სხვა დარგები ჩამორჩა: 1903 წელს შეიქმნა „საზოგადოებრივი ჯანდაცვის
საერთაშორისო ბიურო“, ხოლო ეკონომიკის დარგში დაფუძნებული „მეტრული კავშირი“
(1875 წ.), ასევე „საავტორო უფლებათა დაცვის საერთაშორისო კავშირი“ (1886 წ.) , „შაქრის
საერთაშორისო კავშირი“ (1902 წ.) და „სოფლის მეურნეობის საერთაშორისო ინსტიტუტი“
(1905 წ.) შეიძლება მოვიხსენიოთ როგორც დღევანდელი საერთაშორისო ორგანიზაციების
წინამორბედი ორგანიზაციები.17 ზოგიერთი მათგანი დღესაც არსებობს, თუმცა სხვა
სახელწოდებით და სხვა დამფუძნებელი ხელშეკრულების საფუძველზე: მაგალითად, არის
პირდაპირი კავშირი ადრეულ „სოფლის მეურნეობის ინსტიტუტსა“ და დღევანდელ
„სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციას“ (FAO) შორის. ნელ-ნელა, მაგრამ
მტკიცედ იქმნებოდა უფრო და უფრო მეტი საერთაშორისო ორგანიზაცია, იმდენად ბევრი,
რომ საჯარო საერთაშორისო სამართალი თანდათანობით გარდაიქმნა (როგორც ამბობენ, ეს
პროცესი ახლაც მიმდინარეობს) თანაარსებობის სამართლიდან თანამშრომლობის
სამართლად. საჯარო საერთაშორისო სამართლის ბევრი ძირითადი დარგი იმდენად აღარ
არის მიმართული მხოლოდ სხვადასხვა სახელმწიფოთა გავლენის სფეროების

14
იხ. ზოგადად, Martti Koskenniemi, The Gentle Civilizer of Nations: The Rise and Fall of
International Law 1870–1960 (Cambridge, 2001).
15
მარქსისტებმა შესაძლოა ამტკიცონ, რომ ეს ადმინისტრაციული კავშირები შეიქმნა
აუცილებლობიდან გამომდინარე: უფრო და უფრო მზარდი საერთაშორისო ეკონომიკური
ურთიერთობების ლოგიკამ მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს (კაპიტალის ინტერნაციონალიზაციამ)
მოიტანა ამ ურთიერთობების ორგანიზების საჭიროება. ასეთი დასაბუთება მოკლედ იხ. ნაშრომში B.
S. Chimni, International Law and World Order: A Critique of Contemporary Approaches (New
Delhi, 1993), გვ. 234–5. მოგვიანებით მან განახორციელა კვლევა იმ წარმოდგენასთან
დაკავშირებით, რომ საერთაშორისო ორგანიზაციები ფუნქციონირებენ როგორც გლობალური
იმპერიის ინსტიტუტები. იხ. B. S. Chimni, ‘International Institutions Today: An Imperial Global
State in the Making’ (2004) 15 EJIL, 1–37.

16
იხ. Pitman B. Potter, ‘Origin of the Term International Organization’, (1945) 39 AJIL, 803–6.

17
შეადარეთ Mangone, Short History, III თავი.
გამიჯვნისაკენ, რამდენადაც თანამშრომლობის მეტ-ნაკლებად მუდმივი მექანიზმების
შექმნისაკენ. დაახლოებით მეოცე საუკუნის მიჯნაზე საყოველთაოდ ცნობილი გახდა, რომ
სახელმწიფოთაშორისი თანამშრომლობის ორგანიზაცია საკმაოდ მიღებული ორგანიზაციის
ტიპი გახდა საერთაშორისო სამართალში. როგორც საერთაშორისო სამართლის
ლეგენდარული სპეციალისტი, შვეიცარიელი მაქს ჰუბერი 1910 წელს წერდა, სახელმწიფოები
დებდნენ ხელშეკრულებებს ორი მიზნით: პირველი, პირადი ინტერსებიდან გამომდინარე,
მეორე კი - საერთო ინტერესებიდან გამომდინარე. 18
საერთაშორისო ორგანიზაციებისათვის გარდატეხის წელი ალბათ 1919 წელია და
ვერსალის სამშვიდობო ხელშეკრულება, რომელიც მოყვა პირველ მსოფლიო ომს. 19 1918
წლის 8 იანვარს, ამერიკის შეერთებული შტატების პრეზიდენტმა ვუდროუ უილსონმა
წარმოთქვა თავისი ცნობილი 14 პუნქტიანი სიტყვა, რომელშიც მან მოუწოდა „ერთა
საყოველთაო ერთიანობის შექმნისაკენ .... კონკრეტული შეთანხმებების თანახმად, დიდი თუ
პატარა სახელმწიფოებისათვის პოლიტიკური დამოუკიდებლობისა და ტერიტორიული
მთლიანობის ურთიერთგარანტიების მიცემის მიზნით“. 20
უილსონის მოწოდებამ მრავალ ქვეყანაში ჰპოვა გამოძახილი საზოგადოებრივი
აზრის სახით 21 და საბოლოოდ დაგვირგვინდა ერთა ლიგის ფორმირებით. და არა მხოლოდ
ეს 1919 წლის სამშვიდობო კონფერენციაზე ასევე დაარსდა შრომის საერთაშორისო
ორგანიზაცია. საკუთარი უფლებამოსილების ფარგლებში ორივე ორგანიზაცია გავლენიანი
გამოდგა: ერთა ლიგა მისი სრულყოფილი ბუნების გამო და, ასევე, დრამატული მარცხის
გამოც. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია კი მისი უნიკალური წარმომადგენლობითი
სტრუქტურისა და რეგულირების გონივრული რეჟიმის გამო. 22
ერთა ლიგა იყო პირველი საერთაშორისო ორგანიზაცია, რომელიც შეიქმნა არა
მხოლოდ იმისათვის, რომ მოეხდინა სახელმწიფოთა შორის თანამშრომლობის ორგანიზება
ისეთ სფეროებში, რომელსაც ზოგჯერ „დაბალ პოლიტიკას“ უწოდებენ, როგორიცაა
მაგალითად, ტრანსპორტი და კომუნიკაცია, ან ეკონომიკური თანამშრომლობის უფრო
ყოველდღიურ ასპექტებში, როგორც ეს მეტრული კავშირის მაგალითმაც უჩვენა, არამედ

18
Max Huber, Die soziologischen Grundlagen des V¨olkerrechts (Berlin, 1928, პირველად
გამოიცა 1910 წელს).

19
ზოგი თვლის, რომ პირველი მსოფლიო ომით აღინიშნა დასაწყისი იმ ეპოქის დასასრულისა,
რომელიც ცნობილია „თანამედროვეობის“ სახელით: ომის საშინელებებმა საჭირო გახადა
სუვერენული სახელმწიფოს ხელახალი შეფასება, რამაც, თავის მხრივ, ხელი შეუწყო საერთაშორისო
ინსტიტუტების დაარსებას. იხ. მაგ., Stephen Toulmin, Cosmopolis: The Hidden Agenda of
Modernity (Chicago, 1990), კერძოდ, გვ. 152. ერთა ლიგის შექმნის შესახებ ძალზედ საინტერესო
ანგარიში ეკუთვნის მარგარეტ მაკმილანს. იხ. Margaret MacMillan, Paris 1919: Six Months
thatChanged the World (New York, 2001).

20
თოთხმეტი პუნქტიდან XIV პუნქტი. სიტყვის ტექსტი მოცემულია ახალი ფორმულირებით წიგნში
Richard Hofstadter and Beatrice K. Hofstadter (eds.), Great Issues in American History, Vol.
III: From Reconstruction to the Present Day, 1864–1981 (rev. edn, New York, 1982), გვ. 215–
19. თვლიან, რომ ლიგის რაღაც ელემენტები ჯერ კიდევ 1815 წლის ევროპულ სახელწიფოთა
შეთანხმებაში უნდა ვეძებოთ, რომელიც უკვე ითვალისწინებდა მთავრობის წარმომადგენელთა
რეგულარულ შეხვედრებს ომისა და მშვიდობის საკითხებთან დაკავშირებით. იხ. Richard
Langhorne, ‘Establishing International Organisations: The Concert and the League’ (1990) 1
Diplomacy and Statecraft, 1–18.

21
იხ. Pollock, League of Nations, გვ. 74–5 და 84–6. აქ პოლოკი საუბრობს აქტივიზმზე, როგორც
საერთაშორისო ორგანიზაციების დადებით მხარეზე, როგორც დასავლეთის ბევრ სახელმწიფოში,
ასევე მაგალითად, ჩინეთშიც.

22
იხ. ქვემოთ, VI და VII თავები, შესაბამისად.
ჰქონოდა მშვიდობის გარანტიისა და კოლექტიური უსაფრთხოების სისტემის
ჩამოყალიბების კონკრეტული მიზნები, რომლის მიხედვითაც ლიგის ერთ წევრ
სახელმწიფოზე თავდასხმა აძლევდა სხვა სახელმწიფოებს უფლებას დახმარებოდნენ იმ
სახელმწიფოს, რომელზედაც შეტევა განხორციელდა. როგორც უილსონმა აღნიშნა 1919
წელს, ერთა ლიგის მთელი ხიბლი იმაში მდგომარეობდა, რომ მას უნდა ჰქონოდა
„განხილვის შეუზღუდავი უფლებები. ვგულისხმობ ნებისმიერი საკითხის განხილვას,
რასაც საერთაშორისო ურთიერთობის სფერო მოიცავს, ხოლო განსაკუთრებით იმაზე უნდა
შევთანხმდეთ, რომ ომი ან საერთაშორისო უთანხმოებანი ან რაიმე, რაც დაპირისპირებას
გამოიწვევს, ეს თითოეულის საქმეა, რადგან ამან შესაძლოა გავლენა მოახდინოს მშვიდობაზე
მთელს მსოფლიოში“. 23 ისტორიამ მთელი თავისი სისასტიკით აჩვენა, რომ უილსონის
იმედები ამაო იყო. მართლაც, ერთა ლიგა გახდა შეუზღუდავი მოლაპარაკებების ადგილი ,
და ისიც მართალია, რომ მან გაკვალა გზა მომავალი განვითარებისათვის: რომ არა ერთა
ლიგა, გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია ნამდვილად სხვაგვარი ორგანიზაცია იქნებოდა.
ზოგიერთი პრაქტიკა, რაც გაეროში დაიხვეწა, ჯერ კიდევ ერთა ლიგაში იქნა მოსინჯული და
გამოცდილი. ამის თვალსაჩინო მაგალითია მშვიდობის დაცვის პრაქტიკა.24 მაგრამ ერთა
ლიგამ ვერ შეძლო განეხორციელებინა მისი უპირველესი მიზანი: აღეკვეთა მსოფლიო ომი.
სავარაუდოდ, [ერთა ლიგის.რედ} სტატუტზე მუშაობის პროცესში საერთაშორისო
სამართლის პოლიტიკა დროებით ჩაიკარგა კეთილი ზრახვების მორევში. 25 სტატუტს არ
დაუფიქსირებია მნიშვნელოვანი განსხვავება დიდ სახელმწიფოებსა და პატარა
სახელმწიფოებს შორის (თუ არ ჩავთვლით უშიშროების საბჭოს შემადგენლობას 26). უფრო
მეტიც, მან საშუალება მისცა თავის წევრებს ადვილად გამოსულიყვნენ ერთა ლიგიდან:
არჩევანის ეს უფლება სხვა სახელმწიფოებთან ერთად, იაპონიამ და გერმანიამაც
მადლიერებით გამოიყენეს. 27

უფრო მეტიც, ისტორიის ერთერთი ყველაზე დიდი ირონია იმაშია, რომ ამერიკის
შეერთებული შტატების სენატმა უარი თქვა თანხმობა მიეცა ამერიკის მთავრობისათვის
მოეხდინა სტატუტის რატიფიკაცია და ამდენად, დატოვა ახლადშექმნილი ორგანიზაცია არა

23
სიტყვა წარმოთქმული მშვიდობის კონფერენციის პლენარულ სხდომაზე, ახალი ფორმულირებით
მოცემული წიგნშიHofstadter and Hofstadter (eds.), Great Issues, გვ. 219–23.

24
საარში ერთა ლიგის სამშვიდობო მისიის შესახებ და ჰოლანდიის საგარეო პოლიტიკის შესახებ
არსებობს მშვენიერი გამოკვლევა ჰოლანდიურ ენაზე - Remco van Diepen, Voor Volkenbond en
vrede: Nederland en het streven naar een nieuwe wereldorde 1919–1946 (Amsterdam,
1999).

25
როგორც მწერალმა ჯორჯ ორუელმა მოსწრებულად / დასამახსოვრებლად თქვა, 1930-იანი წლები
აღმოჩნდა ის ათწლეული, რომელმაც სტარტი აიღო „ომის შემდგომი ‘განათლებული’ ეპოქის “
‘გადმონაშთი სადაც „ერთა ლიგა ფონად აფარხულებდა სუსტ ფრთებს“, რითაც უკმაყოფილების
ზოგად განწყობას გამოხატავდა. იხ. George Orwell, Collected Essays, Journalism and Letters,
Volume I: An Age Like This 1920–1940 (1968; Harmondsworth, 1970), იხ. 585.

26
კონვენციის მე-4 მუხლის მიხედვით, ძირითად მოკავშირე და ასოცირებულ სახელმწიფოებს
ჰქონდათ მუდმივი ადგილი, თუმცა არ ჰქონდათ დამატებითი ხმის მიცემის პრეროგატივა:
გადაწყვეტილება უნდა მიღებულიყო ერთხმად. იხ. ამ თემაზე Bengt Broms, The Doctrine of
Equality of States as Applied in International Organizations (Helsinki, 1959), გვ. 138–45.

27
კონვენციის სულ პირველი მუხლი(რა თქმა უნდა, სიმბოლურად) ნაწილობრივ ეხებოდა ერთა
ლიგიდან გასვლას.
მარტო მისი ერთერთი სულიერი და ინტელექტუალური მშობლის გარეშე, 28 არამედ
აგრეთვე, რაც უფრო მნიშვნელოვანია, იმ ორი სახელმწიფოდან ერთერთის გარეშე,
რომლებიც პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ გამოჩნდნენ როგორც გლობალური
ძალაუფლების მქონენი. 29 ამას ისიც დაემატა, რომ ასეთივე მომავალი დიდი ძალაუფლების
მქონე სახელმწიფო (სსრკ) არ იქნა დაშვებული ერთა ლიგაში ამ ორგანიზაციის არსებობის
ადრეულ ეტაპზე. იგი შეუერთდა მას მხოლოდ 1934 წელს და გარიცხულ იქნა ძალიან მალე
1939 წელს, მას შემდეგ რაც ფინეთის ოკუპაცია მოახდინა.

მეორე მსოფლიო ომის (ნგრევისა და უბედურების) შემდეგ, გაერთიანების შექმნის

მისწრაფებას ახალი ბიძგი მიეცა. ჯერ კიდევ 1941 წლის აგვისტოში, ამერიკის პრეზიდენტმა
რუზველტმა და ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრმა ჩერჩილმა ხელი მოაწერეს ატლანტიკურ
ქარტიას. 30 ეს იყო იმ პრინციპების გაცხადება, რომელიც უნდაგამხდარიყო, პირველ რიგში,
ომის პერიოდის მოკავშირეების დეკლარაციის საფუძველი, ხოლო მოგვიანებით, მას შემდეგ
რაც სახელმწიფო დეპარტამენტმა დაძლია პრეზიდენტ რუზველტის თავდაპირველი
თავშეკავება აეღო პასუხისმგებლობა ომის შემდგომი ორგანიზაციის შექმნაზე,
გაერთიანებული ერების წესდებისათვის. 31

წესდებაზე მუშაობისას, მხედველობაში იქნა მიღებული ერთა ლიგის

წარუმატებლობის გაკვეთილები. 32 პირველ რიგში, დადგინდა ყბადაღებული განსხვავება
წამყვან სახელმწიფოებსა და სხვა სახელმწიფოებს შორის . წამყვანი სახელმწიფოები უნდა
გამხდარიყვნენ მუდმივი წევრები ახალი ინსტიტუტისა - უშიშროების საბჭოსი, რომელსაც
მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეეძლებოდა გადაწყვეტილების მიღება, თუკი ხუთივე წამყვანი
სახელმწიფო იქნებოდა თანახმა. 33 მეორეც, ალბათ უფრო ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით,
თუმცა მაინც საინტერესოა, ის ფაქტი, რომ წესდება არ შეიცავდა და არ შეიცავს
28
კონვენცია მნიშვნელოვანწილად ეფუძნებოდა ბრიტანეთისა და ამერიკის გეგმების ნაზავს. იხ.
Mangone, Short History, გვ. 130–1; იხ. ასევე Robert Lansing, The Peace Negotiations: A
Personal Narrative (Boston, MA, 1921), III თავი.

29
ისტორიკოსი მაიკლ ჰოვარდი ვარაუდობს, რომ დემოკრატიისა და საერთაშორისო მშვიდობის
დაახლოება ძნელია, რადგანაც დემოკრატიებს დიდად არ სურთ თავიანთი შეიარაღებული ძალების
ჩართვა, რაც აუცილებელია მშვიდობის შენაჩუნების საქმეში. იხ. Michael Howard, The Invention of
Peace: Reflections on War and International Order (London, 2000), კერძოდ, გვ.. 65–6

30
ატლანტიკურმა ქარტიამ, როგორც ამბობენ, მემკვიდრეობა უილსონისგან მიიღო. იხ. Ian Clark,
Globalization and Fragmentation: International Relations in the Twentieth Century (Oxford,
1997), გვ. 113.

31
იხ. Lloyd C. Gardner, Architects of Illusion: Men and Ideas in American Foreign Policy
1941–1949 (Chicago, 1970), გვ. 35. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის დაარსება კარგად აქვს
აღწერილი შლეზინგერს, იხ. Stephen C. Schlesinger, Act of Creation: The Founding of the
United Nations (Boulder, CO, 2003) და ასევე კენედის - იხ. Paul Kennedy, The Parliament of
Man: The Past, Present, and Future of the United Nations (New York, 2006).

32
ასე მაგალითად, ინტელექტუალურმა დამკვირვებლებმა, როგორიცაა მაგალითად, ჰაროლდ
ნიკოლსონი, ერთგვარი სინანულით აღნიშნეს, რომ ტექნიკურად წესდება გაკვეულწილად
გამჯობესებულია კონვენციასთან შედარებით, ეს უკანასკნელი ეფუძნება რა წარმოდგენას ადამიანური
ბუნების შესახებ, რომელიც ნებისმიერ კონვენციას ზედმეტს ხდის. წესდება კი, პირიქით, არ შეიძლება
ლიბერალურ დოკუმენტად ჩაითვალოს: Harold Nicolson, Comments 1944–1948 (London,
1948), გვ. 209.
ორგანიზაციიდან გამოსვლისშესახებ დებულებას. საყოველთაოდ აღიარებულია, რომ ეს არ
ნიშნავს რომ გამოსვლა სამართლებრივად შეუძლებელია, თუმცა ნამდვილად ქმნის ერთგვარ
პოლიტიკურ და ფსიქოლოგიურ ბარიერს. მართლაც, თავისი არსებობის 50-ზე მეტი წლის
მაძილზე, არც ერთი სახელმწიფო ოფიციალურად არ გამოსულა {თავისი ნებით, რედ}
გაერთიანებული ერების ორგანიზაციიდან.34
ასევე ომის დროს, 1944 წელს, ბრეტონ ვუდსში გაკეთდა მომავალი ეკონომიკური
თანამშრომლობის მონახაზი, სადაც მიღწეულ იქნა შეთანხმება ფულად-საკრედიტო და
ვაჭრობის საკითხებში თანამშრომლობის აუცილებლობის შესახებ, რასაც საბოლოოდ მოჰყვა
საერთაშორისო სავალუტო ფონდის შექმნა ((IMF) და გენერალური შეთანხმება ტარიფებისა
და ვაჭრობის შესახებ (GATT), და არა მხოლოდ.

მეორე მსოფლიო ომის ყველაზე დიდი ბრძოლის ველი - ევროპა აღორძინდა და ამას
მოჰყვა რიგი ორგანიზაციების წარმოშობის პროცესი. პირველი მცდელობა იყო ევროპის
საბჭო, რომელიც ჩერჩილის საჯაროდ გაცხადებული სურვილის შედეგად დაიბადა, და
რომელიც ევროპის შეერთებული შტატების შექმნას ითვალისწინებდა, იმ მიზნით რომ
ევროპა გამხდარიყო მნიშვნელოვანი ძალა ამერიკის შეერთებულ შტატებთან და
გაერთიანებულ სამეფოსთან თანაბრად. 35 ამერიკული მარშალის გეგმით
გათვალისწინებული დახმარების სათანადოდ წარმართვისათვის შეიქმნა ევროპის
ეკონომიკური თანამშრომლობის ორგანიზაცია (რომელიც 1960 წელს გადაკეთდა
„ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციად“), ხოლო შედარებით
მცირე ევროპულმა სახელმწიფოებმა წამოიწყეს უნიკალური ექსპერიმენტი, როდესაც 1951
წელს შექმნეს ზესახელმწიფოებრივი გაერთიანება - ევროპული ქვანახშირისა და ფოლადის
გაერთიანება, რასაც რამოდენიმე წლის შემდეგ მოჰყვა ევროპის ეკონომიკური გაერთიანება
და ატომური ენერგიის ევროპული გაერთიანება. სამივე ამჟამად შედის ევროპულ
კავშირში.36 ჩრდილოეთისა და დასავლეთის სახელმწიფოები, რომლებიც დარჩნენ ამ
ექსპერიმენტს მიღმა, მოგვიანებით ქმნიან ალტერნატიულ გაერთიანებას ევროპის
თავისუფალი ვაჭრობის ზონის სახით, მაშინ როდესაც აღმოსავლეთის სახელმწიფოს მიერ
მართვადმა ეკონომიკებმა უპასუხეს ისეთი ორგანიზაციის შექმნით, როგორიცაა

33
გაეროს წესდების 23-ე მუხლში დასახელებულია ჩინეთის რესპუბლიკა (ახლანდელი ჩინეთის
სახალხო რესპუბლიკა), საფრანგეთი, სსრკ (ახლანდელი რუსეთი), გაერთიანებული სამეფო და
შეერთებული შტატები. ამ თემაზე იხ. Gerry Simpson, Great Powers and Outlaw States: Unequal
Sovereigns in the International Legal Order (Cambridge, 2004).

34
არსებობს ერთგვარი გაურკვევლობა ინდონეზიის მცდელობასთან დაკავშირებით გასულიყო
გაეროდან 1965 წელს. იხ. ქვემოთ, VI თავი.

35
1946 წელს ციურიხში წარმოთქმულ სიტყვაში მან მხარი დაუჭირა ევროპის შეერთებული შტატების
შექმნას. ეს სიტყვა ახალი ფორმულირებით იხ. David Cannadine (ed.), The Speeches of Winston
Churchill (London, 1990), გვ. 310–14.

36
ეს ექვსი დამფუძნებელი იყო ბელგია, საფრანგეთი, გერმანია, იტალია, ლუქსემბურგი და
ნიდერლანდები. დანია, ირლანდია და გაერთიანებული სამეფო შეუერთდა მას 1973 წელს,
საბერძნეთი 1981 წელს, ესპანეთი და პოეტუგალია 1986 წელს, ხოლო ავსტრია, ფინეთი და შვედეთი
1995 წელს. 2004 წელს შეუერთდა არანაკლებ ათი სახელმწიფოსი (კვიპროსი, ჩეხეთის რესპუბლიკა,
ესტონეთი, უნგრეთი, ლატვია, ლიტვა, მალტა, პოლონეთი, სლოვაკეთი და სლოვენია), რომელთაც
მოჰყვა ბულგარეთი და რუმინეთი.
ეკონომიკური ურთიერთდახმარების საბჭო (ჩვეულებრივ მოიხსენიებენ როგორც Comecon ,
СЕВ).

ცივმა ომმა გავლენა ასევე იქონია ევროპაში სამხედრო თანამშრომლობაზეც.

დასავლეთ ევროპაში შეიქმნა ბრიუსელის პაქტი (რომელიც მოგვიანებით დასავლეთ
ევროპული კავშირი გახდა) და ჩრდილო-ატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაცია; 37
აღმოსავლეთ ევროპაში შეიქმნა ვარშავის პაქტი. ამავდროულად, დასავლეთსა და
აღმოსავლეთს ჰქონდათ შეხვედრები 1970-იანი წლებიდან მოყოლებული ევროპის
უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის კონფერენციის (CSCE) ფარგლებში, რომელმაც 1995
წელს შეიცვალა სახელწოდება, რათა მისი მზარდი ორგანიზაციული სტრუქტურა
სახელწოდებაში ასახულიყო, და ეწოდა ევროპის უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის
ორგანიზაცია (OSCE). 38

უფრო მეტიც, ორგანიზაციები სხვა რეგიონებშიც სოკოებივით მრავლდებოდა.

ამერიკის კონტინენტზე ადრე არსებული „პან-ამერიკული კონფერენცია“ ხელახლა
დაფუძნდა და გახდა „ამერიკული სახელმწიფოების ორგანიზაცია“. არის აგრეთვე უფრო
ლოკალიზებული ორგანიზაციები, როგორიცაა Caricom და Mercosur.

აფრიკაში, 1950-იანი და ადრეული 1960-იანი წლების დამოუკიდებლობის მოპოვების

ტალღას შედეგად მოჰყვა აფრიკის ერთობის ორგანიზაციის დაარსება 1963 წელს. 39 ამას
მოგვიანებით დაემატა ისეთი ორგანიზაციები, როგორიცაა ECOCAS (ცენტრალურ
აფრიკაში) და ECOWAS (დასავლეთ აფრიკაში). აზიაში რიგი სახელმწიფოებისა გაერთიანდა
ASEAN-ში, ხოლო ავსტრალია და ახალი ზელანდია, თავიანთი უსაფრთხოებისათვის, აშშ-
სთან ერთად შევიდნენ ANZUS-ში. თანამშრომლობის თავისუფალი ფორმა წყნარი ოკეანის
აუზში კი აზია-აფრიკის ეკონომიკური თანამშრომლობის (APEC) მეშვეობით
ხორციელდება.40

მოკლედ, არ არის ადგილი დედამიწაზე, სადაც ამა თუ იმ საერთაშორისო

ორგანიზაციის საქმიანობა არ ვრცელდება; თითქმის არ არის ადამიანის აქტივობა, რომელიც
მეტ-ნაკლებად არ რეგულირდება საერთაშორისო ორგანიზაციის საქმიანობით. თვით
მეცნიერული კვლევაც კი ზოგიერთი ორგანიზაციისათვის ძირითად საქმიანობას
წარმოადგენს. ალბათ ყველაზე უფრო აღსანიშნავია ამ კუთხით ზღვის კვლევის
საერთაშორისო საბჭო (ICES), რომელიც თავდაპირველად შეიქმნა როგორც მეცნიერთა

37
შემოთავაზებული დაცვითი ალიანსი ჩრდილოეთის სახელმწიფოებს შორის არასდროს
ამოქმედებულა. იხ. GerardAalders, ‘The Failure of the Scandinavian Defence Union,
1948–1949’ (1990) 15 Scandinavian Journal of History, 125–53.
38
იხ. Miriam Sapiro, ‘Changing the CSCE into the OSCE: Legal Aspects of a Political
Transformation’ (1995) 89 AJIL, 631–7.

39
2000 წლიდან OAU შეცვალა „აფრიკულმა გაერთიანებამ“. ამ საკითხთან დაკავშირებით იხ.
Konstantinos Magliveras and Gino Naldi, The African Union and the Predecessor
Organization
of African Unity (The Hague, 2004).

40
ამ სფეროში ორგანიზაციების სიმცირესთან დაკავშირებით, იხ. Jos´e E. Alvarez,
‘Institutionalised Legislation and the Asia-Pacific “Region”’ (2007) 5 New Zealand
Journal of Public and International Law, 9–27.
კლუბი, რომლის ერთერთი დამაარსებელი ფრიტიოფ ნანსენი იყო, მაგრამ შემდგომ
„ინტერნაციონალიზირებული“ გახდა.41
საერთაშორისო ორგანიზაციების კლასიფიკაცია

აკადემიური ხასიათის სახელმძღვანელო საერთაშორისო ორგანიზაციების შესახებ ვერ

იქნება სრულყოფილი, თუკი არ შემოგვთავაზებს სხვადასხვაგვარი საერთაშორისო
ორგანიზაციების სხვადასხვა ტიპის, ფორმის, სახეობის და კატეგორიის მიხედვით
კლასიფიკაციის მცდელობას. ასეთი კლასიფიკაციის განხორციელების ძირითადი მიზანი
შესაძლოა აკადემიური აზროვნებიდან გამომდინარეობდეს: ყველა აკადემიური დისციპლინა
იყენებს კლასიფიკაციას, სხვა თუ არაფერი, ცოდნის ორგანიზების მიზნით. ასე რომ,
იურისპრუდენციის სფეროში მოღვაწე მეცნიერებიც ასე უნდა მოიქცნენ.

ვინაიდან და რადგანაც ნათელია, რომ კლასიფიკაციის დანიშნულება ცოდნის

ორგანიზებაა და არა სხვა უფრო დიდი ამბიცია, კლასიფიკაცია გამოსადეგარია. ვინაიდან
ჩვენი მიზანია ვაჩვენოთ, რომ ორგანიზაციები არ არიან რაღაც მონოლითურნი, შექმნილნი
მუდმივად მოქმედი გეგმის მიხედვით, არამედ არიან ძალიან მრავალფროვანნი, მათი
კლასიფიცირება ყურადსაღებია (გვეხმარება მათი ბუნების გაგებაში) მაგრამ კლასიფიკაციის
სხვადასხვა მცდელობებიდან გამომდინარე ვარაუდი იმისა, რომ ამ სხვადასხვა კატეგორიებს
შორის სამართლებრივი კუთხითაც არის განსხვავება, მთლიანობაში, არასწორია. მთელი
სერიოზულობით უნდა ითქვას, რომ იურისტისათვის, თითოეული საერთაშორისო
ორგანიზაცია უნიკალურია, რამდენადაც იგი ხელმძღვანელობს თავისი დამფუძნებელი
დოკუმენტით, ხოლო განვითარების თვალსაზრისით, სპეციფიკური პოლიტიკური
კონფიგურაციების გავლენას განიცდის. აქედამ გამომდინარე, როგორც ბრაუნლიმ აღნიშნა,
ანალიზი არასდროს არ უნდა ჩანაცვლდეს იარლიყის მიკვრით . 42

ფუნქციები

პირველი, რაზეც მეცნიერები ყურადღებას ამახვილებენ, ის არის, რომ ორგანიზაციების

კლასიფიკაცია შეიძლება განხორციელდეს დეკლარირებული ფუნქციების შესაბამისად. ასე
მაგალითად, საკმაოდ ბევრი ორგანიზაცია ძალიან აქტიურია ეკონომიკის სფეროში; სხვები
ჩართულნი არიან მშვიდობისა და უსაფრთხოების საკითხებში, ან შეიძლება
კლასიფიცირებულ იქნან როგორც სამხედრო კავშირები. გარკვეული ორგანიზაციები
მუშაობენ კვების, საზოგადოებრივი ჯანდაცვის, ტელეკომუნიკაციისა და თევზჭერის
41
იხილეთ, მაგ. A. E. J.Went, Seventy Years Agrowing: A History of the International Council for
the Exploration of the Sea 1902–1972 (Copenhagen, 1972). იგივე შეიძლება ითქვას „ევროპის
სატყეო ინსტიტუტზე“ , რომელიც სატყეო მეურნეობის ინსტიტუტების ასოციაციიდან, რომელიც
ფინეთის კანონმდებლობით რეგულირდებოდა, გადაკეთდა საერთაშორისო ორგანიზაციად 2003
წელს.

42
Brownlie, Principles of Public International Law, გვ. 131. აქ ისიც იგულისხმება, რომ
ევროკავშირისთვის იარლიყის მიკვრა, როგორც sui generis ორგანიზაციისა, არაფერს ცვლის:
საბოლოო ჯამში, ყველა ორგანიზაცია sui generis ხდება.
კონსერვაციის საკითხებზე. ეს მხოლოდ მცირე ჩამონათვალია. აქვე საჭიროა გარკვეული
სიფრთხილე გამოვიჩინოთ: იმის დადგენა თუ რამდენადაა ორგანიზაცია აქტიური
ეკონომიკის სფეროში, დამოკიდებულია უმეტესწილად იმაზე თუ როგორ განვსაზღვრავთ
ეკონომიკის რაობას. ერთნი უყოყმანოდ შეიყვანენ ამ სფეროში ტელეკომუნიკაციას, მაშინ
როდესაც მეორენი ყოველმხრივ ეცდებიან გამორიცხონ იგი აღნიშნული სფეროდან.

უფრო მეტიც, ტელეკომუნიკაცია თავისთავად რომც არ მივიჩნიოთ ეკონომიკის

საკითხად, არსებობს შანსი იმისა, რომ ეკონომიკურად ორიენტირებულმა ორგანიზაციამ
მაინც განიხილოს ეს თემა, თუკი მას ეკონომიკური გამოძახილი ექნება. ამავე ლოგიკით,
მაგალითად, ევროპული გაერთიანება წმინდად ეკონომიკური ორგანიზაციიდან ისეთ
ორგანიზაციად ჩამოყალიბდა, რომელიც ცხოვრების სხვა ასპექტებსაც ეხება, თუკი ამ
ასპექტების ეკონომიკური მხარეც სახეზეა.

ასეთი დასაბუთების კარგ ილუსტრაციად შეიძლება გამოდგეს ევროპული

მართლმსაჯულების სასამართლოს გადაწყვეტილება ბოსმანის საქმეში. 43 ამ საქმეში, სადავო
იყო შემდეგი საკითხი: ეწინააღმდეგებოდა თუ არა ფეხბურთში ტრანსფერის სისტემა,
რომლის მიხედვითაც პროფესიონალ ფეხბურთელს შეეძლო შეეცვალა კლუბი მხოლოდ იმ
შემთხვევაში, თუკი გადაიხდიდა ერთი კლუბიდან მეორეში ტრანსფერის საფასურს,
ევროპული გაერთიანების ხელშეკრულების ძირითად პრინციპებს, კერძოდ, მუშახელის
თავისუფალ გადაადგილებას, რომელიც გარანტირებულია ევროგაერთიანების
დამფუძნებელი ხელშეკრულების ( TEC) 48-ე მუხლით (ახალი ნუმერაციით 39-ე მუხლი).
სასამართლომ დაადგინა, რომ ტრანსფერის სისტემა მართლაც არ მოდიოდა შესაბამისობაში
48-ე მუხლთან, მაგრამ სანამ ამ გადაწყვეტილებას მიიღებდა, სასამართლოს პირველ რიგში
უნდა დაედგინა, რამდენად ვრცელდებოდა აღნიშნული ხელშეკრულება პროფესიულ
ფეხბურთზე. ასეთი იყო საქმის რეალური ვითარება, ვინაიდან პროფესიული ფეხბურთი,
კიდევ რადაც არ უნდა მივიჩნიოთ იგი (იქნება ეს ჰობი, გართობა, დასვენების საშუალება თუ
სხვა რამ), ეკონომიკურ აქტივობასაც წარმოადგენს. ამგვარად და ამდენად,
ევროგაერთიანების ნორმები ვრცელდება პროფესიულ ფეხბურთზე და მაშასადამე,
სასამართლოს შეეძლო გამოეტანა გადაწყვეტილება, რომ ტრანსფერის სისტემამ დაარღვია
ევროგაერთიანების ხელშეკრულების 48-ე მუხლი. მოცემული საქმე, სხვა თუ არაფერი,
უჩვენებს, რომ გამყოფი ხაზი განსახილველ საკითხებს შორის ხშირად შეიძლება მართლაც
არამკაფიო იყოს.

წევრობა

სხვა კლასიფიკაციებით გამორჩეული მნიშვნელობა ენიჭება ორგანიზაციაში გაწევრიანების

საკითხს. ასე მაგალითად, ზოგიერთი ორგანიზაცია ისწრაფვის უნივერსალური ან თითქმის
უნივერსალური შემადგენლობისკენ, სთავაზობს რა მიერთებას ფაქტიურად ყველა
სახელმწიფოს. ამის ტიპიური მაგალითია გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია, რომელიც

43
Case C-415/93, Union Royale Belge des Soci´et´es de Football Association ASBL and
others v. Jean-Marc Bosman and others [1995] ECR I-4921, პარაგრ. 73, 76.
ღიაა ფაქტიურად ყველა სახელმწიფოსთვის, იმ პირობით თუ ეს სახელმწიფოები პასუხებენ
გარკვეულ მოთხოვნებს. აქედან გამომდინარე, გაეროს ძალიან ხშირად უწოდებენ „ღია“
ორგანიზაციას, ისევე როგორც „მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციას“ (WHO) და „მსოფლიო
სავაჭრო ორგანიზაციას“(WTO) (თუმცა მათი და გაეროს წევრობის საკითხი ერთმანეთის
მსგავსი არ არის ი).

სხვა ორგანიზაციები, ამათგან განსხვავებით, კმაყოფილდებიან წევრთა შეზღუდული

რაოდენობით, ხოლო ასეთი შეზღუდვა, ჩვეულებრივ, მათი ზოგადი მიზნებითაა
განპირობებული. ამგვარად, ბევრი რეგიონალური ორგანიზაცია, რომელიც მიზნად ისახავს
თავისი საქმიანობის ორგანიზებას გარკვეულ გეოგრაფიულ რეგიონში, ღიაა მხოლოდ ამ
რეგიონის სახელმწიფოებისათვის. ევროკავშირი არის ღია მხოლოდ ევროპული
სახელმწიფოებისათვის; არც ერთ აზიურ სახელმწიფოს არ შეუძლია შეუერთდეს აფრიკის
ერთიანობის ორგანიზაციას (OAU), ხოლო ამერიკული სახელმწიფოების ორგანიზაციის
წევრი კი მხოლოდ ორი ამერიკის - ჩრდილოეთისა და სამხრეთის - სახელმწიფოები
შეიძლება გახდნენ.

შეზღუდვა ყოველთვის გეოგრაფიული მოსაზრებებით როდია განპირობებული.

მაგალითად, ნავთობის ექსპორტიორი ქვეყნების ორგანიზაცია (OPEC) შეზღუდული
ორგანიზაციაა, მაგრამ მისი წევრი სახელმწიფოები მთელს მსოფლიოშია გაფანტული: მასში
შედიან ახლო აღმოსავლეთის, ლათინური ამერიკისა და აფრიკის ქვეყნები. 44 ამ შემთხვევაში
კავშირები ეკონომიკური ხასიათისაა. ანალოგიურად, ეკონომიკური თანამშრომლობისა და
განვითარების ორგანიზაციას (OECD) დასავლეთ ევროპის მრავალ სახელმწიფოსთან ერთად,
ჰყავს წევრი სახელმწიფოები ჩრდილოეთ და სამხრეთ ამერიკიდან, აზიიდან და ოკეანიიდან;
ასევე, ჩრდილო ატლანტიკის ხელშეკრულების ორგანიზაციაც (NATO), თავის მხრივ,
სათანადო პატივს მიაგებს ატლანტიზმს, აერთიანებს რა თავის რიგებში ამერიკის
შეერთებულ შტატებისა და კანადის გარდა, დასავლეთ და სამხრეთ ევროპის სახელმწიფოებს,
მაშინ როდესაც ფრანგულენოვანი ქვეყნები ერთიანდებიან ისეთ ორგანიზაციაში, რომელიც
francophonie- ს ერთგულია. 45 როდესაც წევრობა შეზღუდულია მხოლოდ გარკვეული
რეგიონის სახელმწიფოებით, ასეთ ორგანიზაციას უწოდებენ „რეგიონალურს“, თუმცა უფრო
კრებსითი ტერმინი, რომელსაც იყენებენ ხოლმე, არის „დახურული“.

პოლიტიკური ფუნქციონალურის წინააღმდეგ

ზოგჯერ ორგანიზაციებს ინტეგრაციის თეორიის გათვალისწინებით განასხვავებენ და

გამოყოფენ პოლიტიკურ და ფუნქციონალურ ორგანიზაციებს. ინტეგრაციის საკითხებში

44
არის კიდევ ერთი გეოგრაფიულად უფრო შეზღუდული ორგანიზაცია - OAPEC (რომელსაც
მხოლოდ არაბული სახელმწიფოები ჰყავს წევრებად).

45
ეს ორგანიზაცია არის Organisation Internationale de la Francophonie, რომელსაც
ხელმძღვანელობდა გაეროს ყოფილი გენერალური მდივანი ბუტროს ბუტროს-გალი.
მომუშავე ზოგიერთი თეორეტიკოსი მიიჩნევს, რომ საერთაშორისო ინტეგრაცია, ან თუნდაც
უბრალო თანამშრომლობა, უფრო ფართოა, როდესაც თანამშრომლობის მიზანი რაიმე
ტექნიკური ამოცანით შემოიფარგლება: ეს მკაფიოდ შემოსაზღვრული ფუნქციაა. ძირითადი
იდეა იმაში მდგომარეობს, რომ ტექნიკური ფუნქციები (როგორიცაა, ვთქვათ,
ტელეკომუნიკაციების რეგულაცია) არ გულისხმობს დიდ პოლიტიკურ განწყობილებებს; ასე
რომ, შესაძლოა ისეთი თანამშრომლობაც, რომელიც არაპროდუქტიული დებატებისა და
უთანხმოებებისგან თავისუფალი იქნება. ვინაიდან ნაკლებსავარაუდოა, რომ რეგულაციის
საჭიროებასა და სარგებელზე აზრთა სხვადასხვაობა არსებობდეს, ინტეგრაცია შეიძლება
განხორციელდეს არსებითზე ფოკუსირებით, და უფრო ინჟინერთა თუ სხვა ექსპერტთა,
ვიდრე პოლიტიკოსთა, შრომითა და ძალისხმევით. ამ კუთხით თუ შევხედავთ, არ არის
შემთხვევითი, რომ ორგანიზაციები პირველად წარმოიშვა ისეთი პრაქტიკული პრობლემების
მოსაგვარებლად, როგორიცაა ტრანსპორტი და კომუნიკაცია. არც ის არის შემთხვევითი, რომ
თანამშრომლობის ხარისხი ამ ორგანიზაციებში უფრო მტკიცეა, ვიდრე ისეთ
ორგანიზაციებში, რომლებიც უფრო „პოლიტიკური“ ამოცანების ერთგულნი არიან.

სამწუხაროდ, მართალია განსხვავებას ინტუიციის დონეზე აზრი აქვს, მაგრამ ეს ის

განსხვავება არ არის, რომლის დაფიქსირებაც ადვილია სრულყოფილ დეფინიციებსა და
დახასიათებებში. თუკი „პოლიტიკის“ ქვეშ ძირითადად მშვიდობისა და უსაფრთხოების
საკითხები უნდა ვიგულისხმოთ, მაშინ გამოდის რომ დღესდღეობით არის მხოლოდ ერთი
უნივერსალური პოლიტიკური ორგანიზაცია - გაერო (და მასთან ერთად, ალბათ,
რამოდენიმე რეგიონალური ორგანიზაცია, როგორიცაა მაგალითად, ევროპის
უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაცია (OSCE)). ხოლო თუკი ეს ასეა, მაშინ
განსხვავება ძალიან ეფექტური ვერ იქნება.

უფრო მეტიც, სულ ოდნავი განსხვავებაა იმას შორის, რასაც ერთნი პოლიტიკურად
მიიჩნევენ, მეორენი კი ფუნქციონალურად; ეს დიდადაა დამოკიდებული იმაზე, თუ ვინ რა
პოზიციას დაიკავებს. როგორც მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლომ
დაადასტურა 1970-იანი წლების დასაწყისში, ისეთი სახელმწიფო, როგორიცაა მაგალითად
ისლანდია, არაპროპორციულად არის დამოკიდებული თევზჭერაზე. 46 სავარაუდოდ, ისეთ
საკითხებს, რომლებიც ნაკლებად თუ აღელვებს შვეიცარიელებსა და ავსტრიელებს,
როგორიცაა, ვთქვათ, თევზჭერის საკითხები, შესაძლებელია სერიოზული პოლიტიკური
ქვეტექსტი ჰქონდეს ისლანდიისათვის. და პირიქით, ისლანდია ვერ იქნება მეტისმეტად
დაინტერესებული ისეთი საკითხებით, რომლებიც აღელვებს, ვთქვათ, ეთიოპიელებს,
როგორიცაა მაგალითად, თანამშრომლობა საერთო ფარვატერების კუთხით.

ბოლოს, არის ერთი ფუნდამენტური პრობლემა, რაც იმაში მდგომარეობს, რომ

არგუმენტები, რომლებიც ტექნიკური თანამშრომლობის შესაძლებლობაs უსვამს ხაზს,
ეფუძნება არაფრისმთქმელ და არასწორ შეხედულებას, რომ ტექნიკური საკითხები,
ერთგვარად, პოლიტიკის მიღმაა. უფრო სწორია მოსაზრება, რომ ერთი შეხედვით თითქოსდა
ტექნიკურ და „არა-პოლიტიკურ“ საკითხებს, როგორიცაა ტელეკომუნიკაციების

46
იხ. the Fisheries Jurisdiction Case (UK v. Iceland), jurisdiction, [1973] ICJ კრებული 3, პარაგრ.
41–2.
რეგულირება, ღრმა პოლიტიკური ასპექტები და შედეგები აქვს როდესაც, მაგალითად, საქმე
ინფორმაციული საზოგადოების ფორმირებას ეხება. 47

სამთავრობათშორისო თუ ზესახელმწიფოებრივი ?

და ბოლოს, განასხვავებენ ასევე სამთავრობათშორისო და ზესახელმწიფოებრივ

ორგანიზაციებს, მაგრამ აქაც შეიძლება კითხვის ნიშანი დავსვათ განსხვავების არსთან
დაკავშირებით: ეს განსხვავება რეალურად ნათელყოფს კი რაიმეს? როგორც რეალობა
უჩვენებს, არის მხოლოდ ერთი ორგანიზაცია, რომელიც, ჩვეულებრივ, მიიჩნევა
ზესახელმწიფოებრივი ხასიათის მატარებლად - ეს არის ევროპული გაერთიანება. ამგვარად,
ზესახელმწიფოებრივი ორგანიზაციების ნებისმიერი დახასიათება უეჭველად უნდა
ეფუძნებოდეს ევროპულ გაერთიანებას.

სხვა ორგანიზაციებისაგან განსხვავებით, ევროგაერთიანებას აქვს რამოდენიმე

მახასიათებელი, რომლებიც ერთად აღებული, გამოარჩევს მას სხვა დანარჩენებისგან.
პირველი, მისი დამფუძნებელი ხელშეკრულებების მიხედვით, გადაწყვეტილებები,
რომლებიც სავალდებულოა წევრ სახელმწიფოებისათვის, შეიძლება მიღებულ იქნას ხმათა
უმრავლესობით. 48 ამდენად, სავსებით შესაძლებელია, რომ წევრი სახელმწიფო იძულებული
გახდეს მოქმედების ისეთ გზას დაადგეს, რომელსაც თვითონ კატეგორიულად
ეწინააღმდეგება. მეორე, ამ გადაწყვეტილებების პროდუქტი არის ევროგაერთიანების
სამართალი, რომელსაც აქვს უპირატესი ძალა შიდასახელმწიფო სამართალთან კოლიზიის
შემთხვევაში, მიუხედავად იმისა, თუ რას ითვალისწინებს მოცემული წევრი სახელმწიფოს
კანონმდებლობა და მიუხედავად იმისა, თუ რომელი კანონი იქნა ბოლოს მიღებული. 49
მესამე, ევროგაერთიანების მიერ პრომულგირებული კანონმდებლობის დიდი ნაწილი
შესაძლოა პირდაპირი მოქმედების იყოს წევრ სახელმწიფოთა სამართლებრივ სისტემებში. 50
ამგვარად, ევროგაერთიანების სამართლის დიდი ნაწილი შესაძლოა გამოყენებულ იქნას არა
მარტო ერთი წევრი სახელმწიფოს მიერ მეორეს წინააღმდეგ, არამედ ერთერთი წევრი
სახელმწიფოს მოქალაქის მიერ მისი მთავრობის წინააღმდეგ, ანდაც დამსაქმებელთან
ურთიერთობის გარკვევისას ან სხვა კერძო სამართლებრივი ხასიათის ურთიერთობების
47
არაჩვეულებრივი ანალიზი ამ კუთხით (თუმცა არა საერთაშორისო ტელეკომუნიკაციებზე
ფოკუსირებით) იხ. წიგნში James Boyle, Shamans, Software, and Spleens: Law and the
Construction of the Information Society (Cambridge, MA, 1996).

48
შეადარეთ, მაგ. TEC-ის 251-ე (ძველი ნუმერაციით 189b) და 252-ე (ძველი ნუმერაციით 189c)
მუხლები.

49
საქმე 6/64, Flaminio Costa v. ENEL [1964] ECR 585.

50
ზოგიერთ შემთხვევაში, ეს მახასიათებელი პირდაპირ გამომდინარეობს ევროგაერთიანების
ხელშეკრულების 249-ე მუხლიდან (ძველი ნუმერაციით 189-ე მუხლი), ხოლო ასევე გაცხადებულ
იქნა ევროპული სასამართლოს მიერ ისეთ საეტაპო საქმეებში, როგორიცაა მაგალითად, საქმე 26 / 62,
Van Gend & Loos v. Administratie der Nederlandse Belastingen [1963] ECR 1.
შემთხვევაში. სწორედ ამას გულისხმობენ როდესაც ამბობენ, რომ წევრმა სახელმწიფოებმა
თავიანთი სუვერენიტეტის ნაწილი ევროგაერთიანებას გადასცეს, და სწორედ ამ
თვალსაზრისით, ევროგაერთიანება დგას, ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით, მის წევრ
სახელმწიფოებზე მაღლა (სწორედ აქედან წარმოიშვა ტერმინი „ზესახელმწიფოებრივი“).

ზოგი უფრო შორს მიდის და ამტკიცებს, რომ გარკვეულ შემთხვევები, წევრ

სახელმწიფოებს მოქმედების დარეგულირების მცდელობის საშუალებაც კი არ ეძლევათ: 51

უპირატესი სამართლის დოქტრინის მიხედვით წევრი სახელმწიფოს ქმედება არა მარტო

ბათილად შეიძლება ჩაითვალოს, არამედ წევრი სახელმწიფოს ქმედება მიუღებელიც კი
არის გარკვეულ სფეროებში. 52

სინამდვილეში საერთაშორისო ორგანიზაციებისათვის ზოგადი წესი კი იმაში

მდგომარეობს, რომ მბოჭავი ხასიათის გადაწყვეტილებები, როგორც მინიმუმ არსებითი
პოლიტიკის საკითხებზე მაინც, როგორც წესი, მიღებულ უნდა იქნას ერთხმად ან
კონსენსუსის შედეგად; რომ ასეთი ნორმები, ჩვეულებრივ, არ მოქმედებს უშუალოდ წევრი
სახელმწიფოების შიდასახელმწიფოებრივ სამართლებრივ სისტემაში და რომ წევრი
სახელმწიფოები ნამდვილად არ არიან ჩანაცვლებულნი საკანონმდელო
პროცესში .მაშასადამე, გამოდის, რომ ორგანიზაცია თავის წევრებზე მაღალ პოზიციას კი არ
53
იკავებს, არამედ რჩება თავის წევრებს შორის (სამთავრობათშორისო ორგანიზაცია).

რატომ არის თანამშრომლობა საჭირო?

51
ამ საკითხთან დაკავშირებით იხილეთ საინტერესო დისკუსია დანიურ ენაზე - Jan H. Jans,
‘Autonomie van de wetgever? Voorafgaande bemoeienis van Europese instellingen met
nationale regelgeving’. In Leonard Besselink et al., Europese Unie en nationale soevereiniteit
(Deventer, 1997), გვ. 51–113. მისი ინგლისური ვერსია - Jan H. Jans, ‘National Legislative
Autonomy? The Procedural Constraintsof European Law’ (1998/I) 25 LIEI, 25–58. ასევე იხ.
Eugene D. Cross, ‘Pre-emption of Member State Law in the European Economic Community:
A Framework for Analysis’ (1992) 29 CMLRev, 447–72.

52
კრიტიკული მოსაზრებისათვის ამ საკითხზე იხ. StephenWeatherill, ‘Beyond Preemption?
Shared Competence andInstitutional Change in the European Community’. In David O’Keeffe
and Patrick Twomey
(eds.), Legal Issues of the Maastricht Treaty (London, 1994), გვ. 13–33.

53
საინტერესოა, რომ ანთროპოლოგები მიუთითებენ თვალშისაცემ პარალელზე ომის შემდგომ
შექმნილ ორგანიზაციებსა ( წარმონაქმნები, რომელთა წევრები რჩებიან სუვერენულნი და ამდენად
ინარჩუნებენ პატივისცემას ყველაფერი ადგილობრივის მიმართ) და ამავე პერიოდში გლობალური
კორპორაციების აღზევებას შორის , რომელთა პროდუქციაც რაღაც განსხვავებულია
ადგილობრივისაგანა, ადგილობრივად თუმცა როგორც ლოკალური ასევე გლობალური,
უნივერსალური მოწონება აქვს. ვფიქრობთ, ამის საუკეთესო მაგალითია კოკა-კოლა, სიმბოლო
ყველაფერი ამერიკულის და რაღაც უნივერსალურის - თუმცა თითქმის იგივე შეიძლება ითქვას
მაკდონალდსა და პიცაჰათზე, ან პეპსიზე. იხ. Robert J. Foster, Coca-Globalization: Following Soft
Drinks from New York to New Guinea (New York, 2008), გვ. 43.
როგორც ზემოთაღვწერედ, საერთაშორისო ორგანიზაციები სახელმწიფოთაშორისი
თანამშრომლობის ალბათ ყველაზე უფრო თვალსაჩინო და ტიპიური საშუალებაა . ძნელია
დაასახელო ისეთი ორგანიზაცია, რომელიც არ არის მოწოდებული როგორღაც შეუწყოს
ხელი თანამშრომლობას, თუმცა აშკარაა, რომ ზოგიერთი ორგანიზაცია, სხვებთან
შედარებით, თანამშრომლობის უფრო ფართო ხარისხს გვთავაზობს. ასე მაგალითად,
ევროგაერთიანება, არის რა „ზენაციონალური“ ორგანიზაცია, აწესებს თანამშრომლობის
ძალზედ ინტენსიურ ფორმას; შეიძლება ითქვას, იგი უბრალო თანამშრომლობის ფარგლებს
უკვე გასცდა და ნელ-ნელა, მაგრამ დანამდვილებით ახდენს ინტეგრირებას, რაც ძალიან
ზოგადად შეიძლება განვმარტოთ როგორც თანამშრომლობის ისეთი დონის მიღწევა,
როდესაც წარსულში დამოუკიდებელი ორგანიზაციები იწყებენ რაღაც ახალი ორგანიზაციის
შექმნას, რომელსაც თავისი ნება-სურვილით უკვე ვეღარ დაშლიან. 54 არსებობს ასეთი
მოსაზრებაც, რომ ევროპული ინტეგრაციის გამო, წევრ სახელმწიფოებს მარტო აღარ
შეუძლიათ აკონტროლონ თავიანთი და ევროკავშირის ბედ-იღბალი; ისინი უკვე აღარ არიან
‘Herren der Vertr¨age’: უკვე აღარ არიან ხელშეკრულებისგანმკარგველნი.55 მართლაც,
დღეს უმთავრესად კამათი მიმდინარეობს იმის შესახებ, საჭირო და სასურველია თუ არა
კონსტიტუცია ევროკავშირისათვის, მიუხედავად იმისა, რომ 2005 წელს საფრანგეთსა და
ნიდერლანდებში რეფერენდუმებზე მარცხი განიცადა ხელშეკრულებამ, რომელიც
აფუძნებდა კონსტიტუციას ევროპისათვის, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ინტეგრაციის
პროცესი შეუქცევადი პროცესია, რომელიც თავისი გზით მიდის. 56

სხვა ორგანიზაციების შემთხვევაში, თანამშრომლობის ხარისხი მნიშვნელოვნად

ნაკლებინტენსიურია. ასე მაგალითად, ითვლება, რომ ნატოს ხელშეკრულების ძირითადი
დებულება საკმაოდ ორჭოფულია: 57 ნატოს ხელშეკრულების მე-5 მუხლის მიხედვით, წევრი
სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან იმოქმედონ ისე როგორც „საჭიროდ ჩათვლიან“ იმ
შემთხვევაში, თუკი ერთერთ მათგანზე განხორციელდება შეტევა. 58 ნათელია, რომ ასეთი

54
ეს დეფინიცია ავიღეთ წიგნიდან J. K. de Vree, Political Integration: The Formation of Theory
and its Problems (The Hague, 1972).

55
ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი ამ თვალსაზრისით არის Ulrich Everling, ‘Sind die
Mitgliedstaaten der Europ¨aischen Gemeinschaft noch Herren der Vertr¨age? Zum
Verh¨altnis von Europ¨aischem Gemeinschaftsrecht und V¨olkerrecht’. In Rudolf Bernhardt et
al. (eds.), V¨olkerrecht als Rechtsordnung, internationale Gerichtsbarkeit, Menschenrechte:
Festschrift f¨ur Hermann Mosler (Berlin, 1983), გვ. 173–91; იხ. აგრეთვე Ulrich Everling, ‘Zur
Stellung der Mitgliedstaaten der Europ¨aischen Union als “Herren der Vertr¨age”’. In Ulrich
Beyerlin et al. (eds.), Recht zwischen Umbruch und Bewahrung; Festschrift f¨ur Rudolf
Bernhardt (Berlin, 1995), გვ. 1161–76.

56
კონსტიტუციონალიზმის შესახებ იხ. მაგ. Paul Craig, ‘Constitutions, Constitutionalism, and the
European Union’ (2001) 7 European Law Journal, 125–50; Oliver
Gerstenberg,‘Denationalization and the Very Idea of Democratic Constitutionalism: The Case
of theEuropean Community’ (2001) 14 Ratio Juris, 298–325; Trevor C. Hartley, ‘The
ConstitutionalFoundations of the European Union’ (2001) 117 Law Quarterly Review, 225–46.

57
იხ. Michael J. Glennon, Constitutional Diplomacy (Princeton, 1990), გვ. 214.

58
უფრო მეტიც, ნახევარ საუკუნეზე მეტი დრო დასჭირდა სანამ ეს დებულება პირველად იქნა
სერიოზულად გამოყენებული: მხოლოდ 11 სექტემბრის შემდეგ შეთანხმდნენ წევრი სახელმწიფოები,
რომ „მე-5 მუხლში მოყვანილი ვითარება“ არსებობდა.
ვალდებულება წევრ სახელმწიფოებს თავისი ქმედებების განსასაზღვრად, საკმაოდ ფართო
დისკრეციულ უფლებამოსილებას უტოვებს ასევე ნათელია, რომ თანამშრომლობის
ფორმებს ნამდვილად აქვს ადგილი ნატოს ფარგლებში, თუნდაც ეს მხოლოდ ერთობლივი
სამხედრო წვრთნებისა და ბრძანებების ფორმით იყოს. 59

დამკვირვებლები დღემდე ცდილობენ ახსნან რა იგულისხმება თანამშრომლობაში. ეს

პრობლემა დგას შიდასახელმწიფოებრივ დონეზეც და სავარაუდოდ a fortiori, მაშინაც, როცა
საქმე საერთაშორისო ურთიერთობებს ეხება. საკითხი, თუ რატომ ექნება ადგილი
თანამშრომლობას სუბიექტებს შორის, სოციალურ მეცნიერებათა ერთერთი ცენტრალური
საკითხია, ხოლო საერთაშორისო ურთიერთობების თეორიაში - განსაკუთრებით
გამორჩეული საკითხი. 60
ალბათ, საერთაშორისო ურთიერთობების თეორიის ყველაზე დომინანტური
მიმართულება, ყოველ შემთხვევაში, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, არის ის, რაც ცნობილია
„რეალიზმის“, დღეს უკვე კი „ნეორეალიზმის“ სახელით. 61 რეალისტებისა და
ნეორეალისტებისათვის ამოსავალი არის წარმოდგენა, რომ მსოფლიო ეს არის ჯუნგლები,
ანარქია, სადაც ადამიანი ებრძვის ადამიანს და სახელმწიფო სახელმწიფოს. იმისათვის რომ
გადარჩეს, სახელმწიფომ სულ მცირე იმის გარანტია მაინც უნდა შექმნას, რომ კონკურენტები
მასზე ძლიერი ვერ გახდნენ, ხოლო უმჯობესია, თუ თვითონ სახელმწიფო მოიპოვებს მეტ
ძალაუფლებას. 62

ამ სქემით თანამშრომლობა თითქმის განწირულია რომ ჰქონდეს

დროებითიხასიათი , ანდა დაქვემდებარებისა და იძულების პროდუქტი გახდეს სამხედრო
ალიანსები, მაგალითად, რეალისტებისათვის უცხო არ არის; ისინი სავარაუდოდ რეალიზმის
ძირითად პრინციპებს წარმოადგენს. 63 საერთაშორისო ორგანიზაციების არსი უფრო ძნელი
ასახსნელია, ვინაიდან ისინი, როგორც ითვლება, უფრო დიდი ხნის მანძილზე იქმნება.
რეალიზმის ერთერთი ცენტრალური პოსტულატი, საბოლოო ჯამში, ის არის, რომ
სახელმწიფოები აუცილებლად გაატარებენ თავიანთ ინტერესებს; იმდენად რამდენადაც
ორგანიზაციები ამ მიმართულებით შეიძლება საჭირონი იყვნენ, რეალისტებიც, რა თქმა
უნდა, მათი არსებობისა და ფუნქციონირების ახსნას შეძლებენ. მაგრამ რეალისტებს ძალიან
გაუჭირდებათ თანამშრომლობის იმ ფორმების ახსნა, რომლებიც აშკარად ეწინააღმდეგება
ეროვნულ ინტერესს. 64

59
ასეთი სტრუქტურული განსხვავების რაციონალური ახსნა იხ. წიგნში - Koremonos, Charles Lipson
and Duncan Snidal (eds.), The Rational Design of International Institutions (Cambridge,
2004).

60
საერთაშორისო ორგანიზაციების საინტერესო მიმოხილვა საერთაშორისო ურთიერთობების
შესწავლის ფონზე იხ. წიგნში J. Samuel Barkin, International Organization: Theories and
Institutions (New York, 2006).

61
თანამედროვე რეალიზმისათვის ამოსავალი წერტილი (თუმცა მის ნაკლოვანებებზე თვალს ვერ
დავხუჭავთ) ალბათ იყო კარის ნაშრომი - E. H. Carr, The Twenty Years’ Crisis 1919–1939 (1939;
London, 1981).

62
საეტაპო ნაშრომია Hans J. Morgenthau, Politics Among Nations: The Struggle for Power and
Peace (2nd edn, New York, 1955).

63
იგივეს იზიარებს ალექსანდერ ვენდტი - AlexanderWendt, Social Theory of International
Politics (Cambridge, 1999), გვ. 299–302.

64
ამის მაგალითია გოლდსმითისა და პოზნერის ცარიელი სამყარო, რომლებიც გვთვაზობენ
საერთაშორისო საზოგადოების ხედვას, როგორც მხოლოდ ორი სახელმწიფოსგან შემდგარ
 სწორედ აქ ერთვება ხოლმე აზროვნების სხვა სკოლათა ძალისხმევა. როგორც წესი,
ზოგი ავტორი აცხადებს, რომ რეალისტები ცხოვრებას ძალიან მუქ ფერებში ხედავენ.
ცხოვრება კი, მათი მტკიცებით, ცოტა უფრო მეტია, ვიდრე ყველას ომი ყველას წინააღმდეგ
და მაშასადამე, ბრძოლა გადარჩენისათვის: სოციალური აქტორებიც შესაძლოა ასევე
ისწრაფვოდნენ თანამშრომლობისაკენ, რათა გადაჭრან პრობლემები, რომლებიც, როგორც
წესი, ერთობლივ ძალისხმევას მოითხოვს (ასეთი ტიპის აზროვნებას ზოგჯერ
ფუნქციონალიზმს ან ნეო-ფუნქციონალიზმს უწოდებენ, განსაკუთრებით თუკი მას მოჰყვება
მტკიცება, რომ ერთ სექტორში თანამშრომლობას ლოგიკურად მივყავართ სხვა სექტორებში
თანამშრომლობამდე), ხოლო უარეს შემთხვევაში, თანამშრომლობას შეიძლება ადგილი
ჰქონდეს აშკარა ალტრუიზმიდან ან სხვა მსგავსი განზრახვიდან გამომდინარე. 65 ამ
შემთხვევაში, მთავარი გამოცანა იმაში მდგომარეობს, როგორ ავხსნათ წარუმატებლობები
თანამშრომლობის სფეროში, ან თანამშრომლობის ნაკლებობა ისეთ სიტუაციებში, სადაც ეს
თეორიულად შესაძლებელი იყო. უფრო მეტიც, რადგანაც იდეალისტური აზროვნება
ადამიანური ბუნების შესახებ ძალიან ნათელ წარმოდგენას ეფუძნება, იგი ინტუიტურად
ალბათ უფრო ძნელი მისაღებია, ვიდრე რეალიზმის წინაპირობები. 66

უფრო ნორმატიული აზროვნების სკოლა ამ მოსაზრებებს უფრო ღრმად ავითარებს

და მხარს უჭერსს თეზისს რომ დემოკრატიები ბუნებრივად მიდრეკილნი არიან
თანამშრომლობისაკენ ან, ყოველ შემთხვევაში იქეთკენ მაინც, რომ ომი არ აწარმოონ
ერთმანეთის წინააღმდეგ. 67 ემანუილ კანტის ნაშრომებზე, განსაკუთრებით კი მის მოკლე
ტრაქტატზე Zum ewigen Frieden 68 - მეტ-ნაკლები სიზუსტით - დაყრდნობით
„დემოკრატიული მშვიდობის“ ზოგიერთი ქომაგი ისე შორსაც მიდის, რომ ყველა სახის
კავშირს გმობს არა-დემოკრატიებთან. 69

ნაკლებად რადიკალური მოსაზრებების ავტორები ჯერ კიდევ ცდილობენ რა

დაარეგულირონ სხვადასხვა ტიპის სახელმწიფოთა შორის არსებული განსხვავება, რაც მათი
შიდა პოლიტიკური სისტემებითა და იდეოლოგიებითაა გაპირობებული, მხარს უჭერენ
თანამოაზრე სახელმწიფოთა შორის შორსმიმავალ თანამშრომლობას სხვადასხვა ფორმით. ამ
ლიბერალური თეორიის მიხედვით, ლიბერალური სახელმწიფოები ჩართულნი არიან
საზოგადოებისას, რომელშიც საერთაშორისო ოგანიზაციები არ მოიაზრება. იხ. Jack L.Goldsmith
and Eric A. Posner, The Limits of International Law (Oxford, 2005).

65
საინტერესოა, რომ ამას ძალიან მალე მოჰყვა საერთაშორისო ცხოვრებაში აღიარების მნიშვნელობის
ფროსტისეული ადაპტაცია, როგორც კარგად დამკვიდრებულ პრაქტიკაში რაღაც ახლის შეტანის
საშუალება. იხ. Mervyn Frost, Ethics and International Relations: A Constitutive Theory
(Cambridge, 1996), გვ. 153–5.

66
მართლაც, შემთხვევითი არ არის, რომ იდეალიზმი რეალიზმის სახელით კი არ არის ცნობილი,
არამედ ისეთი იარლიყებით, როგორიცაა მაგ. „ინსტიტუციონალიზმი“. უფრო პირიქით, ბევრი
იდეალისტი თავის თავს მოიაზრებს რეალისტად, რაც სავსებით გასაგებია.

67
იმ თეზისის ემპირიული კრიტიკისათვის, რომ დემოკრატიები ერთმანეთს არ ებრძვიან, იხ. Joanne
Gowa, Ballots and Bullets: The Elusive Democratic Peace (Princeton, 1999). ასევე
კრიტიკულად არის განწყობილი ალექსანდერ ვენდტი წიგნში „სოციალური თეორია“ Social Theory,
VI თავი, რომელიც ამტკიცებს, რომ არ არის არანაირი პირდაპირი კავშირი საერთო კულტურასა და
თანამშრომლობასა თუ კონფლიქტს შორის.

68
Immanuel Kant, Zum ewigen Frieden: Ein philosophischer Entwurf (1795; Stuttgart, 1984).

69
Fernando Teson, A Philosophy of International Law (Boulder, CO, 1999).
ტრანსნაციონალურ საზოგადოებაში; ანუ საზოგადოებაში, რომელიც გულისხმობს
ტრანსსასაზღვრო ურთიერთობებს ინდივიდუალურ აქტორებს შორის. ამ „ლიბერალური
სახელმწიფოების სამყაროში“ თანამშრომლობას ადგილი აქვს არა მარტო ოფიციალური
ინსტიტუტების ფარგლებში, 70 არამედ, რაც უფრო მნიშვნელოვანია, არაოფიციალური
მექანიზმების საშუალებითაც, დაწყებული სხვადასხვა იურისდიქციის მოსამართლეთა
დაუგეგმავი შეხვედრებით და დამთავრებული საჯარო მოსამსახურეთა რეგულარული
შეხვედრებით. 71

თეორიის მთავარ პრობლემას, როგორც ჩანს, თანამშრომლობის ხილული მოდელების

რეალისტურ წინაპირობებთან შეთავსება წარმოადგენს. რაც არ უნდა თქვან რეალისტებმა,
თანამშრომლობას მაინც აქვს ადგილი და უფრო ხშირადაც, ვიდრე მათი თეორიები ამის
ადასტურებს. მეორეს მხრივ, რაც არ უნდა ამტკიცონ იდეალისტებმა, ძნელი დასაჯერებელია,
რომ სახელმწიფოები რაიმეს მოიმოქმედებენ ისეთი მიზნისათვის, რაც მათ პირად
დაინტერესებასთან, ასე თუ ისე, არ არის კავშირში.

უახლესი პასუხი, რომელიც შეიძლება დაგვეხმაროს იმის ახსნაში, თუ რატომ

უწყობენ ხელს დომინანტური სახელმწიფოები ორგანიზაციების დაარსებას და რატომ არ
ცდილობენ მათზე ბატონობას დაუფარავი ძალით, ყურადღებას ამახვილებს გარკვეულ
გარიგებებზე დომინანტურ სახელმწიფოებსა და სხვა სახელმწიფოებს შორის: დომინანტური
სახელმწიფო იძლევა პირობას, რომ შეზღუდავს თავის უფლებამოსილებას სხვა
72
სახელმწიფოთა მონაწილეობის სანაცვლოდ.

უფრო ზოგადი პასუხი (რომელიც არ ეხება მხოლოდ იმ ორგანიზაციებს, რომლებიც

დომინანტურ სახელმწიფოებს აერთიანებს) გამოიკვეთა, მეტადრე აშშ-ს შეხედულებებში
საერთაშორისო ურთიერთობების კუთხით 1970-იან და 1980-იან წლებში და სახელი გაითქვა,
როგორც „რეჟიმის თეორიამ“. უგულებელყოფდა რა სხვადასხვა ავტორთა შეხედულებების
სხვადასხვაგვარობას, 73 რეჟიმის თეორიის ერთერთი ძირითადი მტკიცებულება იყო ის, რომ
სახელმწიფოებს შეუძლიათ და თანამშრომლობენ კიდეც კარგად გააზრებული საკუთარი
დაინტერესების რეალისტური წინაპირობის საფუძველზე.74 ეს კი შესაძლებელი გახდა,
როგორც „რეჟიმის თეორია“ ამტკიცებს, იმიტომ რომ თანამშრომლობას საბოლოოდ შეუძლია
ბევრად უფრო კარგი შედეგი მოიტანოს ვიდრე ცალმხრივმა მცდელობებმა. სხვა სიტყვებით
70
მართლაც, როგორც ფოლკმა შორსმჭვრეტელურად შენიშნა, ლიბერალური მიდგომა არ საჭიროებს
ინსტიტუტებს ან ორგანიზაციულ სტრუქტურებს; სანაცვლოდ, იგი სახელმწიფოსგან მოითხოვს
აქცენტს შინაგან ორიენტაციაზე. Richard A.Falk, Human Rights Horizons (New York, 2000), გვ.
18.

ასეთი მიდგომის ყველაზე უფრო აშკარა მხარდამჭერია ანა მარია სლოტერი. იხ. მისი A New
71

World Order (Princeton, 2004).

72
იხ. G. John Ikenberry, ‘Institutions, Strategic Restraint, and the Persistence of America
Postwar Order’ (1998–9) 23 International Security, 43–78. გაეროს არქიტექტურის ასპექტები
ანალოგიურ ჭრილში აქვს განხილული იან ჰარდს (Ian Hurd) ბრწყინვალე წიგნში After Anarchy:
Legitimacy and Power in the United Nations Security Council (Princeton, 2007).

73
არაჩვეულებრივი მიმოხილვისათვის იხ. Stephan Haggard and Beth A. Simmons, ‘Theories of
International Regimes’ (1987) 41 International Organization, 491–517.

74
ერთერთი უპირველესი მნიშვნელობის ნაშრომია Robert O. Keohane, After Hegemony:
Cooperation and Discord in the World Political Economy (Princeton, 1984).
რომ ვთქვათ: თუკი თანამშრომლობის შედეგად ნამცხვარიც უფრო დიდი გამოცხვება, მაშინ
მისი თანაბრად გაყოფის შემთხვევაში, ნაჭერიც წინანდელზე უფრო დიდი იქნება. ამგვარად,
უმეტეს შემთხვევაში, სახელმწიფოები რეალურად დაინტერესებულნი უნდა იყვნენ
თანამშრომლობით, რადგანაც ითვლება, რომ თანამშრომლობა გაზრდილი საერთო სიკეთით
უნდა დაგვირგვინდეს.
მიუხედავად იმისა, რომ ფორმულირებას გარკვეული დრო დასჭირდა, რეალიზმის
პასუხი, ჯოზეფ გრიკოს (Joseph Grieco) ეტაპური სტატიის სახით, შორსმჭვრეტელური
აღმოჩნდა. 75 რეჟიმის თეორია, გრიკოს მოსაზრებით, იქ მოიკოჭლებდა, სადაც ამტკიცებდა,
რომ რეალისტური წინაპირობის მიხედვით სახელმწიფოები დაინტერესებულნი არიან მათი
აბსოლუტური მონაპოვრის გაზრდით. აქ რაღაც გაუგებრობა იყო. პირიქით, სახელმწიფოები
დაინტერესებულნი არიან მათი ფარდობითი ძალაუფლების გაზრდით; ისინი
დაინტერესებულნი არიან თავიანთი პოზიციების გაძლიერებით vis-`a-vis თავიანთ მთავარ
მეტოქეებთან. 76
კონკრეტულ ეტაპზე სახელმწოფოებს ურჩევნიათ ისეთ დათმობაზე წავიდნენ,
რომელსაც შექცევადი ხასიათი აქვს და რომელიც მომალში მათ ძალუფლებას გაზრდის. მათ,
როგორც ასეთი, „უფრო დიდი ნაჭერი“ კი არ აინტერესებთ, არამედ თავიანთ მეტოქეებზე
„უფრო დიდი ნაჭერი“.

ამ კრიტიკული შენიშვნის გარდა, რეჟიმის თეორია სხვა საკითხებშიც მოიკოჭლებდა.

მისი მთავარი მტკიცებულება ის იყო, რომ სახელმწიფოები უნდა ახდენდნენ თავიანთი
თანამშრომლობის აღნუსხვას არა მარტო ფორმალური სამართლებრივი ნორმებითა და
პროცედურებით, არამედ ასევე არაფორმალური ნორმებითა და პროცედურებით. ეს იყო
სწორედ ის, რასაც რეჟიმის თეორია, რა თქმა უნდა, უნდა გამოეყო თანამშრომლობის იმ
ფორმების სამართლებრივი შესწავლისგან, რომელიც ტრადიციულად იურისტებს
უკავშირდებოდა, თუმცა ეს მაინცდამაინც წარმატებული ვერ გამოდგა. საერთო ჯამში,
რეჟიმის თეორიის შემქმნელებმა არაფორმალური ნორმებისა და პროცედურების მხოლოდ
თითო-ოროლა მაგალითი მოიყვანეს, რაც, რაოდენ სასაცილოც არ უნდა იყოს, იმაზე
მეტყველებდა, რომ რეჟიმის თეორიას და საერთაშორისო სამართალს, როგორც აღმოჩნდა,
უფრო მეტი ჰქონდათ საერთო, ვიდრე ეს ორივე სინამდვილეში აღიარებდა. 77

ბოლოდროინდელი თეორიული მსჯელობა ყურადღებას ამახვილებს

შიდასახელმწიფოებრივი ძალების როლზე საერთაშორისო თანამშრომლობის გაღვივების
საქმეში. იმის მიხედვით, რასაც ამ თეორიის ძირითადი წარმომადგენელი უწოდებს
„რესპუბლიკურ ლიბერალიზმს“, თანამშრომლობას არც პირადი ინტერესებიდან
გამომდინარე აქვს ადგილი და არც ალტრუიზმიდან გამომდინარე, არამედ უფრო იმიტომ,
რომ შიდასახელმწიფოებრივ ძალებს სურთ თავიანთი პოზიციების „დაფარვა“. ასე
მაგალითად, სუსტი დემოკრატიის მქონე სახელმწიფო შეიძლება შეუერთდეს ადამიანის
უფლებათა შესახებ ხელშეკრულებას სწორედ როგორც საშუალებას იმის
უზრუნველსაყოფად, რომ დემოკრატია არ დაემხობა; ამავე ნიშნით, სახელმწიფოები
შეიძლება შეუერთდნენ ორგანიზაციებს თავიანთი საკუთარი პოზიციების

75
Joseph M. Grieco, ‘Anarchy and the Limits of Cooperation (1988) 42 International
Organization, 485–508.

76
საკითხის ასეთი წვდომა უკვე შეგვხვდა (თუმცა გაკვრით) რეალისტური თეორიის ერთერთ
კლასიკოსთან. იხ. Kenneth N.Waltz, Man, the State, and War (New York, 1959), გვ. 198.

77
ამ მოსაზრებისათვის იხ. მაგ. Anne-Marie Slaughter Burley, ‘International Law and
International Relations: ADual Agenda’ (1993) 87 AJIL, 205–39. ასევე იხ. Michael Byers,
Custom, Power, and the Power ofRules (Cambridge, 1999).
გასაძლიერებლად. 78 მართლაც, როგორც ამტკიცებენ, აფრიკული ერთიანობის ორგანიზაციაც
(OAU) და არაბულ სახელმწიფოთა ლიგაც უმთავრესად შეიქმნა იმისათვის რომ
შეენარჩუნებინათ და გაეძლიერებინათ თავიანთი წევრი სახელმწიფოების სუვერენიტეტი. 79
ამას გარდა, საკმაოდ სარწმუნოა ვარაუდი, რომ სახელმწიფოები შეიძლება
შეუერთდნენ ორგანიზაციებს იმდენად რამდენადაც გარეთ ყოფნის ფასი საკმაოდ ძვირია:
ამით შეიძლება აიხსნას თუ რატომ სურდა ბევრ ევროპულ სახელმწიფოს (და ზოგს ახლაც
სურს) ევროკავშირში მიღება, და რატომ შეუერთდა კანადა და მექსიკა „ჩრდილოეთ ამერიკის
თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმებას“ (NAFTA).80 თუმცა, უნდა ვაღიაროთ, რომ ეს ლოგიკა
ყველაზე უფრო ძლიერია ეკონომიკურ ორგანიზაციებთან მიმართებით: იგივე ლოგიკის
თანაბარი ძალით გამოყენება არ გამოდგება სხვა ორგანიზაციებთან მიმართებით, როგორც
ამას გვიჩვენებს ფინეთში მიმდინარე დიდი ხნის დისკუსია ნატოში გაწევრიანებასთან
დაკავშირებით. ეს დისკუსია მიმდინარეობს არა იმდენად ხარჯებისა და შედეგების
ანალიზის კუთხით, რამდენადაც გარე საფრთხეებზე სავარაუდო ზემოქმედების კუთხით.

და ბოლოს (რაც ძნელია თეორიულ ტერმინებშით მოაქციო), სახელმწიფოები

შეიძლება ჩაებან რაღაც თანამშრომლობის მაგვარ ქნედებაში უმთავრესად იმიტომ, რომ
ჰყავდეთ განტევების ვაცი, თუკი პოლიტიკურმა კურსმა მარცხი განიცადა, ან პირიქით,
იმისათვის რომ აჩვენონ, რომ მათი მხრიდან გარკვეული ქმედებები ხორციელდება. 81 ასე
მაგალითად, ამერიკის შეერთებული შტატების ყოფილი დიპლომატი რობერტ მერფი (Robert
Murphy) იხსენებს, როგორ მოიხსენიებდა ხოლმე სახელმწიფო მდივანი ჯონ ფოსტერ
დალესი (John Foster Dulles) გაეროს, როგორც რაღაც საცავის მსგავს ოთახს იმ საკმაოდ
საჩოთირო პრობლემებისათვის, რომლებიც გადაუჭრელი რჩებოდა. 82

კითხვას თუ რატომ აქვს თანამშრომლობას ადგილი, შეიძლება სხვა კითხვაც

დავუმატოთ - რა როლის თამაში შეუძლიათ და რეალურად რა როლს თამაშობენ
ორგანიზაციები მათი დაარსების დღიდან? ასეთ შემთხვევაში კი უფრო კონსტრუქციული
აზროვნების სკოლა იმარჯვებს. მაშინ როდესაც როგორც ბევრი რეალისტისათვის, ისე
რეჟიმის თეორიის მიმდევარისთვის საერთაშორისო ორგანიზაციები მხოლოდდამხოლოდ
სახელმწიფოთა შორის ძალთა ბრძოლის არენაა, კონსტრუქტივიზმის ძირითადი პრინციპი
იმაში მდგომარეობს, რომ ორგანიზაციები უფრო მეტს წარმოადგენენ, ვიდრე უბრალოდ აქ.

78
იხ. Andrew Moravcsik, ‘The Origins of Human Rights Regimes: Democratic Delegation
inPostwar Europe’ (2000) 54 International Organization, 217–52. კულტურული სივრცის
შედარებით უფრო მასშტაბური ხედვისათვის (რომელიც შიდასახელმწიფოებრივ ფაქტორებზეც
ამახვილებს ყურადღებას) იხ. Erik Ringmar, ‘Re-imagining Sweden: The Rhetorical Battle over
EU Membership’ (1998) 23 Scandinavian Journal of History, 45–63.

79
იხ. Jeffrey Herbst, ‘Crafting Regional Cooperation in Africa’. In Amitav Acharya and Alastair
Iain Johnston (eds.), Crafting Cooperation: Regional International Institutions in Comparative
Perspective (Cambridge, 2007), გვ. 129–44, and Michael Barnett and Etel Solingen,
‘Designed to Fail or Failure of Design? The Origins and Legacy of the Arab League’. იქვე, გვ.
180–220.

80
იხ. Lloyd Gruber, ‘Power Politics and the Free Trade Bandwagon’ (2001) 34
ComparativePolitical Studies, 703–41.

81
ანალოგიური მოსაზრება იხ. ნაშრომში MartinWight, ‘Why is There No International Theory?’.
In Herbert Butterfield and Martin Wight (eds.), Diplomatic Investigations: Essays in the
Theory of International Politics (London, 1966), გვ. 17–34, კერძოდ, გვ. 23.

82
Robert Murphy, Diplomat among Warriors (London, 1964), გვ. 443.
საკორდინაციო ცენტრი. მათი წევრი სახელმწიფოების მოსაზრებებისათვის: მათ თავიანთი
როლიც გააჩნიათ და განვითარების დინამიკაც. 83 ორგანიზაციები შეიძლება გახდნენ
ერთგვარი აქტორები საკუთარ სცენაზე. 84 დანამდვილებით უნდა ითქვას, რომ ეს გახდა
საერთაშორისო ურთიერთობებისადმი კონსტრუქტივისტული მიდგომის ერთერთი
ძირითადი მტკიცებულება, რომელიც მიხედვითაც არსებული ნორმები და ინსტიტუტები
გვეხმარება არა მარტო ჩვენი ქცევის ფორმირებაში, არამედ ასევე სწორედ იმ სამყაროს
ფორმირებაში, რომელშიც ვცხოვრობთ. 85
ალბათ ამის ყველაზე უფრო ნათელი მაგალითია ევროპული გაერთიანების
შემთხვევა, რომელსაც მისი (ნაწილობრივ) ზესახელმწიფოებრივი ბუნების წყალობით,
შეუძლია აიღოს პასუხისმგებლობა თავისი განვითარების დინამიკაზე. მოსაზრება, რომ
მსგავსი მიდგომა სხვა სამთავრობათშორისო ორგანიზაციებზეც უნდა გავრცელდეს,
მხარდაჭერილია ხოლმე, თუმცა არა უპირობოდ. მიუხედავად ამისა, ითვლება, რომ
ორგანიზაციული მართვა და ორგანიზაციების უნარი „ისწავლონ“ იძლევა გაზრდილი
თანამშრომლობის შესაძლებლობას. 86
ასეა თუ ისე, ერთერთი ცენტრალური პრობლემა, რომლის წინაშეც საზოგადოებრივ
მეცნიერებათა დარგის სპეციალისტები დგანან საერთაშორისო ორგანიზაციების როლისა და
გავლენის ახსნისას, არის ორგანიზაციასა და მის წევრ სახელმწოფოებს შორის ურთიერთობა:
ორგანიზაცია სხვა არაფერია თუ არა ფორუმი სხვადასხვა წევრი სახელმწიფოს ერთობლივი
სურვილების კომპილაციისთვის თუ თავისი წევრი სახელმწიფოებისგან რაღაც
განსხვავებულს წარმოადგენს? იგივე პრობლემა აწუხებთ სამართლის მეცნიერებასაც.

სამართლებრივი თეორია და საერთაშორისო ორგანიზაციები

სამართლებრივ თეორიებს ნაკლებად აქვთ მცდელობა ახსნან სახელმწიფოთა შორის

თანამშრომლობის მიზეზები: ეს საზოგადოებრივი მეცნიერებების საქმეა. უფრო მეტიც,
სამართლის თეორეტიკოსი, ზოგადად, არ გამოდგება ასეთი ამოცანის შესასრულებლად:
როდესაც იურისტები ერთვებიან პოლიტიკურ ანალიზში, საბოლოო ჯამში, მათი მცდელობა
პროფესიონალ პოლიტოლოგთა დარწმუნების კუთხით უფრო ხშირად მარცხით მთავრდება.

83
არაჩვეულებრივი მიმოხილვა იხ. ნაშრომში Michael N. Barnett and Martha Finnemore, ‘The
Politics, Power and Pathologies of International Organizations’ (1999) 53 International
Organization, 699–732.

84
საინტერესო მსჯელობა იმასთან დაკავშირებით გამოიყენეს თუ არა ფინანსურმა ინსტიტუტებმა
სიღარიბე თავიანთი ქმედებების გაფართოების გამამართლებელ საბუთად, იხ. Balakrishnan
Rajagopal, ‘From Resistance to Renewal: The ThirdWorld, Social Movements, and the
Expansion of International Institutions’ (2000) 41 Harvard ILJ, 529–78.

85
მისი მთავარი წარმომადგენლები არიან John Gerard Ruggie, Constructing the World Polity
(London,1998); AlexanderWendt, Social Theory; Nicholas G. Onuf, World of Our Making
(Columbia, SC, 1989), and Friedrich Kratochwil, Rules, Norms, and Decisions (Cambridge,
1989). ინსტიტუციონალისტები კონსტრუქტივისტულ თეზისს სრულად არ იზიარებენ, თუმცა
აღნიშნავენ, რომ ორგანიზაციების მიერ შემოთავაზებული „ცენტრალიზაცია“ და „დამოუკიდებლობა“
აქცევს მათ მომხიბვლელ საშუალებებად საერთაშორისო თანამშრომლობისათვის. იხ. მაგ. KennethW.
Abbott and Duncan Snidal, ‘Why States Actthrough Formal International Organizations’
(1998) 42 Journal of Conflict Resolution, 3–32.

86
ამგვარად ჯერ კიდევ ერნსტ ჰაასი (Ernst B. Haas) ფიქრობდა თავის კლასიკურ ნაშრომში შრომის
საერთაშორისო ორგანიზაციის შესახებ - Beyond the Nation-State (Stanford, 1964).
 უფრო კონკრეტულად, მეცნიერი იურისტის მიზანია ახსნას საერთაშორისო
სამართალთან დაკავშირებული სხვადასხვა სამართლებრივი ნორმის მოქმედების სფერო. ეს,
თავის მხრივ, მოითხოვს საერთაშორისო ორგანიზაციების სამართლებრივ ბუნების შესახებ
საწყისი თეორიის საჭიროებას, თუმცა, რამდენადაც ჩემთვის ცნობილია, დღემდე ასეთი
სარწმუნო თეორია ჯერ არ ჩამოყალიბებულა. ტრადიციულად, თეორეტიკოსები
87
თავშესაფარს სახელმწიფოს იდეაში ეძებდნენ. აქედან გამომდინარე, ორგანიზაციებს
განიხილავდნენ, როგორც პოტენციურ სახელმწიფოებს, რომელთა ფედერალური მოწყობის
მოდელი ძალიან მომხიბვლელად გამოიყურებოდა. 88 აზროვნების ასეთი ხაზი გაიფანტა,
როდესაც საერთაშორისო სასამართლომ, შეეცადა დაეხასიათა გაერო, განაცხადა, რომ გაერო
არ იყო იგივე რაც სახელმწიფო, რომ არაფერი ვთქვათ ზესახელმწიფოზე. 89

ერთ ერთი მოწინავე გამოკვლევა საერთაშორისო ორგანიზაციების სამართლის

კუთხით, ამერასინგჰის (Amerasinghe) სახელმძღვანელო, 90 ნათელი მაგალითია იმ
თეორიული არევ-დარევისა , რაც საერთაშორისო ორგანიზაციების სამართლებრივ
ბუნებასთან დაკავშირებით არსებობს, უფრო კონკრეტულად, იმასთან დაკავშირებით, თუ რა
არის პრობლემის თავი და თავი: რა მიმართებაშია ორგანიზაცია თავის წევრ
სახელმწიფოებთან.

ზოგიერთ საკითხში ამერასინგჰი ორგანიზაციის წევრ სახელმწიფოებს მესამე

მხარეებადაც კი მიიჩნევს. ორგანიზაციის შექმნით სახელმწიფოებმა შექმნეს
განსაკუთრებული იურიდიული პირი, და იქვე შეზღუდეს თავიანთი ინდივიდუალური
პასუხისმგებლობა ნებისმიერ ქმედებაზე, რომელიც ორგანიზაციამ შეიძლება
განახორციელოს. ზუსტად იმიტომ რომ სახელმწიფოები მესამე მხარეებად მიიჩნევა
ორგანიზაციებთან მიმართებით, მათ შეუძლიათ თავიდან აიცილონ პასუხისმგებლობა
ორგანიზაციის ქმედებისათვის.

ნათელია, რომ ეს არის ანგარიშგასაწევი თვალსაზრისი, რომელსაც საერთაშორისო

სამართლის ბევრი სპეციალისტი იზიარებს და იცავს, მიანიშნებს რა რომ, რადგანაც
სახელმწიფოები ვერ იქნებიან შებოჭილნი იმ ვალდებულებებით რომელზედაც მათ
თანხმობა არ მიუციათ, 91 საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ აღებული ვალდებულებები
არ უნდა იყოს სავალდებულო მათი წევრი სახელმწიფოებისათვის. ბოლოსდაბოლოს,
სავარაუდოდ, პირველ რიგში სწორედ ამისათვის შექმნეს მათ ორგანიზაციები.
სხვა შემთხვევაში ამერასინგჰი იძულებულია გადაუხვიოს ამ მოსაზრებას , რადგანაც,
უარეს შემთხვევაში, დოკუმენტები, რომელსაც ორგანიზაცია უგზავნის წევრ
სახელმწიფოებს, კარგავს პრივილეგირებულ სტატუსს. თუკი ეს დოკუმენტები მოძრაობს
ორგანიზაციისფარგლებში , ისინი შეიძლება ჩაითვალოს შიდა და პრივილეგირებულ

87
მიმოხილვისათვის, რომელიც უჩვენებს რომ ორგანიზაციები ხშირად სახელმწიფოებზე უფრო
მნიშვნელოვნადაც მიიჩნევა იხ. Daniele Archibugi, ‘Models of International Organization in Perpetual Peace
Projects’ (1992) 18 Review of International Studies, 295–317.

88
როგორც ეს აღნიშნა მიშელ ვირალიმ - Michel Virally, L’organisation mondiale (Paris, 1972), გვ. 19–24.

89
Reparation for Injuries Suffered in the Service of the United Nations, advisory opinion, [1949]
ICJ კრებული 174, გვ. 179.

90
C. F. Amerasinghe, Principles of the Institutional Law of International Organizations (Cambridge,1996).
91
ეს, როგორც ამოსავალი წერტილი აღიარებულ იქნა და აისახა მაგ. 1969 წლის საერთაშორისო
სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ ვენის კონვენციის 34-ე და მომდევნო მუხლებში.
დოკუმენტებად, მაგრამ თუ ისინი ეგზავნება მესამე მხარეს (როგორიცაა წევრი სახელმწიფო),
მაშინ ისინი გარდაუვლად კარგავენ ამ სტატუსს. ამგვარად, ამ შემთხვევაში, ამერასინგჰი
აღარ მიიჩნევს წევრ სახელმწიფოებს მესამე მხარედ, ამის გამო კი შესაძლებელია ადვილად
დასდონ ბრალი არათანმიმდევრულობაში.
აშკარაა, რომ ასეთი პრობლემები მოითხოვს თეორიულ ჩაღრმავებას; ასევე აშკარაა, რომ
სამწუხაროდ, ძალიან ცოტა ასეთი თეორიულ ჩაღრმავება თუ განხორციელებულა.92 ნაცვლად
ამისა, იურისტები თეორიის ჩასანაცვლებლად, ჩვეულებრივ, სხვა კონცეფციას იშველიებენ,
გამოსავალს კი „ფუნქციური აუცილებლობის“ ცნებაში ეძებენ. 93

ფუნქციური აუცილებლობის თეორიის უგულებელყოფა

ფუნქციური აუცილებლობა კონცეპტუალურად ეფუძნება იმ იდეას, რომ საერთაშორისო

სამართალი საერთაშორისო ორგანიზაციას ავტომატურად არ აძლევს რაიმე არსებით
უფლებას თუ ვალდებულებას. როდესაც საქმე ეხება სახელმწიფოებს, თვით
სახელმწიფოებრიობის ფაქტი უკვე გულისხმობს გარკვეულ უფლებებს. ასე მაგალითად,
სახელმწიფოს მეთაურებმა შესაძლოა მოითხოვონ საყოველთაო პატივისცემა,
სახელმწიფოები ზოგადად უნდა სარგებლობდნენ სასამართლო იმუნიტეტით მათი
საქმიანობის გამო (acta jure imperii), და უნდა ჰქონდეთ უფლება მიუერთდნენ მრავალ
ხელშეკრულებას.

იგივე მოსაზრებები სავალდებულო არ არის საერთაშორისო ორგანიზაციებზეც

გავრცელდეს. თუკი რაიმე სამართლებრივი უფლებები ან ვალდებულებები გამომდინარეობს
„ორგანიზაციად ყოფნის ფაქტიდან“ (ამ მტკიცების გარკვეულწილად ამყარებს
საერთაშორისო სასამართლოს კლასიკური დასკვნა საქმეზე ზიანის ანაზღაურების შესახებ/
Reparation for Injuries 94 ), ისინი შემოიფარგლება მეტ-ნაკლებად პროცედურული
ხასიათის უფლებებითა და ვალდებულებებით. ამგვარად, ორგანიზაციებს საერთაშორისო
სამართლის მიხედვით შეიძლება ჰქონდეთ ხელშეუვალი უფლება მისცენ საქმეს მსვლელობა,
ან შეიძლება ჰქონდეთ უფლება შევიდნენ სახელშეკრულებო ურთიერთობაში, მაგრამ მათ არ
აქვთ სასამართლო იმუნიტეტი. ისიც საინტერესოა სინამდვილეში შეუძლიათ თუ არა მათ,
სხვა რომ არაფერი ვთქვათ, ხელისუფლებებისათვის დამახასიათებელი საქმიანობის
განახორციელება.

თუ თავისთავად ორგანიზაციად ყოფნა არ გულისხმობს ამაზე პასუხს, მაშინ პასუხი

სხვაგან უნდა ვეძებოთ: აი სწორედ აქ შემოდის ფუნქციური აუცილებლობის თემა. ბევრი
მეცნიერი რჩება იმ აზრზე, რომ ორგანიზაციებს ისეთ უფლებებსა და პრივილეგიებზე უნდა
92
სტიგერი (Steyger) იფარგლება ევროგაერთიანებისა და მისი წევრი სახელმწიფოების ურთიერთობის
მიმოხილვით ისე რომ თეორიული შესაძლებლობების კვლევას არ იძლევა. იხ. Elies Steyger,
Europe and Its Members: A Constitutional Approach (Aldershot, 1995).

93
სავარაუდოდ, ასეთი მიდგომა საგულდაგულოდ იქნა შემუშავებული მიშელ ვირალის მიერ. იხ.
Michel Virally, ‘La notion de fonction dans la th´eorie de l’organisation internationale’. In Suzanne Bastidet
al.,M´elanges offerts `a Charles Rousseau: la communaut´e internationale(Paris, 1974), გვ. 277–300, თუმცა
მინიშნებები ჯერ კიდევ მის ნაშრომში L’organisation mondiale შეიმჩნეოდა.

94
ეს მოსაზრება სათანადოდ იქნება განხილულ შემდგომ თავში.
ჰქონდეთ პრეტენზია, რაც მათ ეფექტური ფუნქციონირების საშუალებას მისცემს; ამგვარად,
ზოგადად ითვლება რომ ორგანიზაციებს აქვთ ისეთი ტიპის სასამართლო იმუნიტეტი, რაც
აუცილებელია იმისათვის, რომ იმუშაონ მათი ადგილსამყოფელი ქვეყნის ჩარევის გარეშე, ან
მათი წევრი სახელმწიფოების ჩარევის გარეშე; ამავე დროს, მათი პრეროგატივები მათივე
ფუნქციებით შემოიფარგლება.95
ფუნქციური აუცილებლობის კონცეფციას აქვს მნიშვნელოვანი განმარტებითი ძალა, რაც
იმაში მდგომარეობს, რომ მას შეუძლია ახსნას თუ რატომ ქმნიან სახელმწიფოები პირველ რიგში
ორგანიზაციებს. და მაინც, მიუხედავად მისი აქ. დამაიმედებლობისა? ფუნქციურ
აუცილებლობას რიგი სერიოზული პრობლემები აქვს. პირველი, ის მიკერძოებულია
საერთაშორისო ორგანიზაციების სასარგებლოდ და ემყარება მოსაზრებას, რომ საერთაშორისო
ორგანიზაცია აუცილებლად რაღაც კარგი რამაა. 96 ერთია თქვა, რომ ორგანიზაციები უნდა
სარგებლობდნენ სასამართლო იმუნიტეტით, იმდენად რამდენადაც ეს საჭიროა მათი
ფუნქციონირებისათვის, მაგრამ რატომ უნდა შეეწიროს ორგანიზაციის საჭიროებებს მესამე
მხარეები, რომლებმაც იწვნიეს გარიგების წარუმატებლობა? როგორც ცნობილია, თუ
ორგანიზაცია სარგებლობს სასამართლო იმუნიტეტით, კრედიტორები (მაგალითისათვის) მას
ვერც კი შეეხებიან.

აქ მთავარი პრობლემა არის ვარაუდი იმისა, რომ საერთაშორისო ორგანიზაციები

აუცილებლად დადებითი რამაა, ვარაუდი, რომელიც ხშირად არგუმენტადაც კი გვევლინება
თვით საერთაშორისო სასამართლოზეც კი: „სტაბილურობა და ეფექტურობა საერთაშორისო
ორგანიზაციებისა, რომელთა საუკეთესო წარმომადგენელიც გაერთიანებული ერების
ორგანიზაციაა, ... იმდენად დიდი მნიშვნელობის მქონეა მსოფლიო წესრიგისათვის, რომ
საერთაშორისო სასამართლო ყოველმხრივ უნდა დაეხმაროს გაერთიანებული ერების
გენერალური ასამბლეის დამხმარე ორგანოს, რათა მან თავისი საქმიანობა მტკიცე და
97
უსაფრთხო საფუძველზე დააშენოს“. მაგრამ არის კი საერთაშორისო ორგანიზაციები
კაცობრიობის გადარჩენის უმთავრესი იმედი, თუ ეს მათ მიზნებსა და საქმიანობაზეა
დამოკიდებული? 98 ეს ვარაუდი ალბათ უმჯობესია განვიხილოთ როგორც ისტორიული
განვითარების შედეგი, რადგანაც, როგორც ბრომსი (Broms) შეგვახსენებს, საერთაშორისო
ორგანიზაციები, რა ხარვეზებიც არ უნდა ჰქონდეთ, როგორც წესი, ერთი ნაბიჯით წინ არიან იმ
ტიპის თანამშრომლობასთან შედარებით, რაც ადრე არსებობდა. წევრი სახელმწიფოების

95
იხ. ქვემოთ, VIII თავი.

96
როგორც ერთხელ სინგჰმა, ცოტა არ იყოს სენტიმენტალური ტერმინოლოგიის გამოყენებით, თქვა:
„საერთაშორისო ორგანიზაციებმა დიდი როლი უნდა ითამაშონ კაცობრიობის ხსნის საქმეში“. იხ.
Nagendra Singh,Termination of Membership of International Organisations(London, 1958), გვ. vii.

97
Application for Review of Judgement No. 273 of the United Nations Administrative Tribunal, advisory
opinion, [1982] ICJ კრებულები 325, 347.
98
შევნიშნავთ, რომ დასავლეთელი დამკვირვებლები შიგადაშიგ ცდილობდნენ დაემტკიცებინათ, რომ
„ვარშავის პაქტი“ და „ეკონომიკური ურთიერთდახმარების საბჭო“ (Comecon) სინამდვილეში არ
წარმოადგენდნენ საერთაშორისო ორგანიზაციებს (იმიტომ, რომ მათ არსებობაზე ერთი წევრი
სახელმწიფო ახდენდა გავლენას). ეს იმ ფიქციის დაშვება იქნებოდა, რომ ორგანიზაციები თავიანთი
არსით სასარგებლონი არიან და უნდა არსებობდნენ: ჩვენ უბრალოდ არ ვცნობთ იმათ, რომლებიც არ
გვაწყობს. ასეთი არგუმენტაციის ანალიზისთვის იხ. Bryan Schwartz and Elliot Leven, ‘International
Organizations: What Makes Them Work?’ (1992) 30Can YIL, 165–94, 178.
ინდივიდუალური თანხმობის პატივისცემამ ჩაანაცვლა სიტუაცია, როდესაც ძლიერ
სახელმწიფოებს უბრალოდ შეეძლოთ თავიანთი სურვილები სხვებისათვის თავს მოეხვიათ . 99
ის ფაქტი, რომ საერთაშორისო ორგანიზაციები თავიანთი საქმიანობის გამო სტუდენტების
სიმპატიას იმსახურებს, გარკვეულწილად მათი საკვანძო როლიდან მომდინარეობს, რასაც
ინტერნაციონალისტების „ინტერნაციონალურ პროექტს“ უწოდებენ. 100 ამ გადასახედიდან, იყო
საერთაშორისო სამართლის სპეციალისტი, საერთაშორისო საქმეებზე მომუშავე იურისტი (ან
საერთაშორისო პოლიტოლოგი ამ მიმართულებით) 101 ნიშნავს, რაღაც თვალსაზრისით, იყო
ყველაფერი საერთაშორისოს მომხრე, და თავისთავად ცხადია, რომ საერთაშორისო
ორგანიზაციებმა ასეთი განწყობის შედეგად საკმაო სარგებელი ნახეს თავიანთი
ფუნქციონირებისა და საქმიანობის შეფასების ანალიზის თვალსაზრისით. 102

და ბოლოს, კითხვა თუ რატომაა ორგანიზაციები ასე მიმზიდველი, პასუხს თვითონვე

შეიცავს: იმდენად რამდენადაც შეიძლება იყოს (და არის) უდავოდ ბევრი საერთაშორისო
ორგანიზაცია, რომლის საქმიანობამ შესაძლებელია საყოველთო მხარდაჭერა მოიპოვოს,
არსებობს სულ მცირე ჰიპოთეტური შესაძლებლობა იმისა, რომ საერთაშორისო ორგანიზაცია
არა მხოლოდ ღირსეული მიზნებისათვის იქნას გამოყენებული.103 როდესაც ორგანიზაცია
ექსპლუატაციისა თუ უფლებების ხელყოფის შირმად იქცევა, მაშინ უფრო და უფრო
ნაკლები საფუძველია რაიმე ისეთის მხარდაჭერისათვის, რაც მის ფუნქციონირებას ხელს
შეუწყობდა.

უფრო მეტიც, თვით ორგანიზაციის წევრი სახელმწიფოებიც კი ჩვეულებრივ

მოწადინებულნი არიან თავიანთი ქმნილება მუდმივად აკონტროლონ, რასაც მოწმობს
დღევანდელ თუნდაც ევროკავშირში პოპულარობა ისეთი ცნებებისა, როგორიცაა
სუბსიდარულობა, დათქმის მექანიზმი და „მოქნილობა“.104 სწორედ ეს ფენომენი

99
Broms, Equality of States, გვ. 152.
100
უფრო მეტიც, ითვლება, რომ ყველაფერი საერთაშორისო თავისთავში უკვე მოიაზრებს
პოლიტიკისგან თავის დაღწევას და, თუნდაც მხოლოდ ამიტომ, უკვე მიმზიდველია. იხ. David
Kennedy, ‘Receiving the International’ (1994) 10 Conn JIL, 1–26.

101
იხ. მაგ. J. Martin Rochester, ‘The Rise and Fall of International Organization as a Field of Study’ (1986) 40
International Organization, 777–813.

102
ეს მოსაზრება სავარაუდოდ, ყველაზე უფრო დროულად იქნა ფორმულირებული წიგნში David
Kennedy, ‘A New World Order: Yesterday, Today, and Tomorrow’ (1994) 4 Transnational Law and
Contemporary Problems, 1–47. იხ. ასევე Michael N. Barnett, ‘Bringing in the New World Order: Liberalism,
Legitimacy, and the United Nations’ (1997) 49 World Politics, 526–51.
103
ასეთი შესაძლო გამონაკლისი იყო მუსოლინის გეგმა, რომლიც ამუშავდა 1930-იან წლებში და
მიზნად ისახავდა იმ დროისათვის ევროპის ოთხი წამყვანი სახელმწიფოს ( საფრანგეთის,
ბრიტანეთის, იტალიისა და ჰიტლერის გერმანიის) ფორმალური დირექტორატის შექმნას. იხ.Van
Diepen,Voor Volkenbond en vrede, გვ. 143. 2008 წლის გაზაფხულზე ამერიკაში (მათ შორის ამერიკის
კონგრესშიც) განიხილებოდა OPEC -ის წინააღმდეგ სარჩელის შეტანის საკითხი ნავთობზე მაღალი
ფასების დაწესების გამო. ამას უნდა მოჰყოლოდა OPEC -ს რებრენდინგი კარტელად, რაც ასევე
გაამყარებდა მოსაზრებას, რომ ყველაფერი რასაც საერთაშორისო ორგანიზაციები აკეთებენ, არ არის
არსებითად კარგი. იხ. მაგ. House Votes to Allow US to File Suit vs. OPEC’,Boston Globe, 21 May 2008, იხ.
www.boston.com/bostonglobe (ბოლო ნახვა 2008 წლის ივლისში).

104
იხ. Filip Tuytschaever, Differentiation in European Union Law (Oxford, 1999). სუბსიდიარულობისა (და
მისი საზღვრების) სიღრმისეული ანალიზისათვის იხ. Gareth Davies, ‘Subsidiarity: The Wrong Idea,
in the Wrong Place, at the Wrong Time’, (2006) 43CMLRev, 63–84.
ეწინააღმდეგება ორგანიზაციების წარმატების იდეას და რომ მათ ფუნქციურ საჭიროებებს
ანგარიში უნდა გაეწიოს.
მეორე პრობლემა ფუნქციური აუცილებლობის ცნებასთან დაკავშირებით, პირველ
რიგში ის არის, რომ იგი თავისთავად, შინაარსობრივად არ არის დატვირთული. მაინც რა
არის ფუნქციური აუცილებლობა ნებისმიერი ცალკე აღებული ორგანიზაციისათვის? ვინ
უნდა განსაზღვროს ასეთი საკითხები? რა კრიტერიუმი უნდა იქნას ამისათვის
გამოყენებული? ჩანს, რომ თვით ცნება მოითხოვს თეორიულ სრულყოფას. თეორიით
უზრუნველყოფის ნაცვლად, იგი ყველა პრობლემას, რომელიც თეორიის ნაკლებობიდან
გამომდინარეობს, უბრალოდ თავს არიდებს, და ამავდროულად, თეორიის არარსებობას
მალავს.
მართლაც, თუ გულმოდგინედ დავაკვირდებით, დავინახავთ, რომ დროთა
ვითარებაში მოხდა ცვლილება ფუნქციური აუცილებლობის კონცეფციაში. ჩანს, რომ ამ
ცნების მნიშვნელობა საგრძნობლად დავიწროვდა ადრეული 1990-იანი წლებიდან
მოყოლებული, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ბევრად უფრო მოხერხებულია იგი გამოყენებულ
იქნას როგორც თეორიული საშუალება, ასევე იმაზეც, რომ მისი განმარტებითი ძალა
შეზღუდულია - ძალიან შეზღუდული, ყოველ შემთხვევაში, იმისათვის, რომ საერთაშორისო
ინსტიტუციური სამართლის ზოგადი თეორიის კვალიფიკაცია მიეცეს. 105
მესამე, „ფუნქციური აუცილებლობის“ იდეას, როგორც თეორიის საკითხს, ხარვეზი
აქვს, რაც იმაში გამოიხატება, რომ ორგანიზაციები იშვითად იქმნება (თუკი საერთოდ
იქმნება) ისეთი გეგმის მიხედვით, რომელიც მოიცავს წინასწარი განზრახვით შექმნილ
თეორიულ თუ კვაზი-თეორიულ ცნებებს. პირიქით, ისინი გვევლინებიან როგორც
მოლაპარაკებების შედეგი და ამასთანავე, ძალაუფლებისათვის ბრძოლისა და კონკურენტ
იდეებს შორის ბრძოლის შედეგი. მაშინ როდესაც შესაძლებელია ამ იდეებს შორის იყოს
„ფუნქციური აუცილებლობა“, არ არის მყარი გარანტია იმისა, რომ მოლაპარაკების მხარეები
მას აღიარებენ. პირიქით, უფრო სავარაუდოა, რომ ისინი გაითვალისწინებენ სხვადასხვა
მოსაზრებებს ნებისმიერი კონკრეტული ორგანიზაციის ფუნქციური აუცილებლობის შესახებ
ნებისმიერ მოცემულ მომენტში. ამგვარად, „ფუნქციური აუცილებლობა“ ვერ გამოდგება
საერთაშორისო ორგანიზაციების სამართლის ძირითად გამაერთიანებელი თემად.
ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ფუნქციური აუცილებლობის იდეა სრულიად
გამოუსადეგარია. გონივრულად გამოყენების შემთხვევაში, მან შეიძლება ხელი შეუწყოს
პრაქტიკული პრობლემების გადაჭრას. ალბათ ეჭვი არ უნდა შეგვეპაროს იმაში, რომ
სასამართლოები და ტრიბუნალები დროდადრო მიმართავენ ამ იდეას რათა გადაჭრან მათ
წინაშე არსებული დავები, და შედეგიც სავსებით შესაძლებელია სამართლიანი იყოს. გარდა
ამისა, ეს შეიძლება ზოგჯერ წარმოადგენდეს, როგორც ჩვენ ვხედავთ ex post facto.
სამართლიან აღწერასაც.

ორგანიზაციები და მათი წევრები

ნაცვლად ფუნქციური აუცილებლობის თეორიის მცდარი დაცვის მცდელობისა, წინამდებარე

წიგნი დაიწერა იმ მოსაზრების საფუძველზე (თეორია ალბათ ძალიან პრეტენზიული სიტყვა
იქნებოდა), რომ საერთაშორისო ორგანიზაციების სამართლის დიდი ნაწილი ორგანიზაციასა და
მის წევრებს შორის ძირეული დაძაბულობის შედეგია. 106
105
იხ. ქვემოთ, კერძოდ VIII თავი.

106
უფრო სრულყოფილად, იხ. Jan Klabbers, ‘Two Concepts of International Organization’, (2005) 2 IOLR,
277–93. სხვაგვარად აღქმული და დალაგებულია, მაგრამ არსით იგივეა ჯონ ბარტონის ნაშრომი: John H.
Barton, ‘Two Ideas of International Organization’, (1983–4) 82Michigan Law Review, 1520–32. იხ. აგრეთვე Niels
M. Blokker, ‘International Organizations and their Members’ (2004)1IOLR, 139–6136
 პოპულარული წარმოდგენით, ორგანიზაციები უმეტესწილად აღიქმება როგორც
წარმონაქმნები, რომლებიც ერთგვარად დგანან ან/და უნდა იდგნენ წევრებზე მაღლა. ეს საერთო
პოზიცია კარგად ჩამოაყალიბა მწერალმა ჯორჯ ორუელმა (George Orwell) ქვემოთმოყვანილ
ციტატაში, რომელიც თარიღდება 1946 წლით, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის
შექმნიდან სულ რაღაც რამოდენიმე თვეში:

იმისათვის რომ ეფექტური იყოს, მსოფლიო ორგანიზაციას უნდა შეეძლოს უპირატესობა

ჰქონდეს როგორც პატარა ისე დიდ ქვეყნებზე. მას უნდა ჰქონდეს შეიარაღებული
ძალების ინსპექტირებისა და შემცირების უფლებამოსილება, რაც იმას ნიშნავს, რომ მის
ოფიციალურ პირებს ხელი უნდა მიუწვდებოდეთ ყველა ქვეყნის ყველა კუთხე-
კუნჭულზე. მას ასევე თავის განკარგულებაში უნდა ჰყავდეს ყველაზე უფრო
მოცულობითი შეიარაღებული ძალები, რომელიც იქნება პასუხისმგებელი ამ
ორგანიზაციის წინაშე. ორი თუ სამი დიდი სახელმწიფო, რომლებიც მართლა
ანგარიშგასაწევია, არასდროს მოჩვენებითადაც კი არ დათანხმებულა ასეთ პირობებზე,
და მათ იმგვარად გადააკეთეს გაეროს კონსტიტუცია, რომ მათი ქმედებები განხილვასაც
კი არ ექვემდებარება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, გაეროს სარგებელი როგორც მსოფლიო
მშვიდობის დაცვის ინსტრუმენტისა, ნულის ტოლია. ეს მაშინაც აშკარა იყო სანამ იგი
დაიწყებდა იმგვარად ფუნქციონირებას, როგორც ახლა. თუმცა სულ რამოდენიმე თვის
წინ მილიონობით კარგად ინფორმირებულ ადამიანს სჯეროდა რომ იგი ნამდვილად
107
წარმატებული იქნებოდა.

საინტერესო ის არის, რომ ორუელი არ კმაყოფილდება იმის განცხადებით, რომ ორგანიზაციბი

მათ წევრ სახელმწიფოებზე უფრო მაღლა უნდა იდგნენ; იგი კიდევ უფრო შორს მიდის და
იწყებს იდეალური ტიპის ორგანიზაციის აღწერას, შემდეგ წევრ სახელმწიფოებს ადანაშაულებს
იმაში, რომ ასეთი იდეალური ტიპის ორგანიზაცია არ შექმნეს და ბოლოს ბრალს დებს /
ორგანიზაციას იმაში, რომ იგი არ შეესაბამება იდეალურ წარმოდგენებს. სხვა სიტყვებით რომ
ვთქვათ, ორუელმა გაუაზრებლად დაიჭირა საერთაშორისო ორგანიზაციებს და მათ წევრ
სახელმწიფოებს შორის არსებული უმთავრესი დაძაბულობა: ორგანიზაციები არიან
ერთდროულად დამოუკიდებელნი თავიანთი წევრი სახელმწიფოებისგან (ყოველ შემთხვევაში
ვალდებულნი არიან იყვნენ) და მათზე არსებითად დამოკიდებულნიც. 108 ეს შეხედულება,
როგორც ასეთი, ახალი არ არის; ფრანგ იურისტს პოლ როიტერს, მართალია არ განუვითარებია
ეს მოსაზრება შემდგომ კვლევებში სრულად , მაგრამ ანალოგიურად უდგებოდა ამ საკითხს 1967
წელს. 109

იხ. George Orwell,The Collected Essays, Journalism and Letters of George Orwell. Volume 4: In Front of Your
107

Nose 1945–1950 (1968; Harmondsworth, 1970), გვ. 152–3.

108
იგივე დაძაბულობა ახასიათებთ გავლენიან პოლიტიკოსებსა და სახელმწიფო მოღვაწეებს.
მაგალითისათვის იხ. Richard von Weisz¨acker, ‘All Depends on Member States’. In Georges Abi-Saabet al.,Paix,d
´eveloppement, d´emocratie. Boutros Boutros-Ghali Amicorum Discipulorumque Liber (Brussels,1999), გვ.
827–37. ფონ ვაისზაკერი გერმანიის ყოფილი პრეზიდენტია. იგი თანათავმჯდომარეობდა ერთერთ
ყველაზე სერიოზულ სამუშაო ჯგუფს გაეროს რეფორმებთან დაკავშირებით 1990-იანი წლების
დასაწყისში.

109
Paul Reuter, Institutions internationales (Paris, 1967), გვ. 204.
 მოკლედ რომ ვთქვათ, ბუნდოვანება/ორაზროვნება , რითაც საერთაშორისო
ორგანიზაციების სამართალი, როგორც ჩანს, განსაკუთრებით მდიდარია, ნათელი მოეფინება,
თუკი მათ განვიხილავთ ორგანიზაციისა და მისი წევრი სახელმწიფოების ურთიერთობის
ჭრილში. ამ წიგნის მიზანი სწორედ ეს არის, რომ გამოიკვლიოს ეს ურთიერთდაძაბულობა
მრავალი კუთხით. 110

ერთის შეხედვით დაუსრულებელი დისკუსიები ისეთ საკითხებზე, როგორიცაა

ნაგულისხმევი უფლებამოსილების პრინციპი, დამფუძნებელი დოკუმენტების
თელეოლოგიური ინტერპრეტაცია, ან იმასთან დაკავშირებით წევრ სახელმწიფოები
ინარჩუნებენ თუ არა გავლენას ორგანიზაციაზე, სინამდვილეში, ამ სიტყვის პირდაპირი
მნიშვნელობით, მართლაც დაუსრულებელია. საერთო დამახასიათებელი ნიშანი ასეთი
დისკუსიებისა ის არის, რომ შეიძლება ვინმემ დაიკავოს ან ორგანიზაციების მხარდამჭერი
პოზიცია ან წევრი სახელმწიფოს მხარდამჭერი პოზიცია და ვერ დაასაბუთოს რომელი
პოზიციაა სწორი, ყოველ შემთხვევაში ისე, რომ რაიმე ტიპის ნორმატიულ მსჯელობამდე არ
დაეშვას, რაც სავარაუდოდ, არ უნდა იყოს სამართლის ნაწილი. ამგვარად, როგორც ქვემოთ
ვნახავთ, ადვილია ნაგულისხმევი უფლებამოსილების პრინციპის დამცველად გამოსვლა თუ
ვიმსჯელებთ ორგანიზაციების საჭიროებების თვალსაზრისიდან გამომდინარე, მაგრამ
საბოლოო ჯამში, ეს უბრალოდ ნიშნავს დადასტურებული სამართლებრივი ნორმის (ანუ
ნაგულისხმევი უფლებამოსილების პრინციპის) დაქვემდებარებას პოლიტიკური
შეხედულებისადმი (ანუ ორგანიზაციის საჭიროებები უნდა იქნას მხედველობაში მიღებული).
ასეთი პოლიტიკური შეხედულების გარეშე, ეს არგუმენტი დარჩება ერთერთ შესაძლო
არგუმენტად მრავალთაგან და მხოლოდ. თუკი მხედველობაში არ მივიღებთ ორგანიზაციის
საჭიროებებს, ნაგულისხმევი უფლებამოსილების დაცვა წყლის ნაყვაა და არაფერს გვაძლევს:
მასში საინტერესო მხოლოდ ის არის, რომ იგი მიბმულია ნორმატიულ მოსაზრებასთან. 37

თუ ეს სწორია, გამოდის, რომ საერთაშორისო ორგანიზაციების სამართლის ძირითადი

განშტოებები არსებითად არამდგრადია (ცვალებადი): თუ ჩვენს ნორმატიულ დებულებებს
შევცვლით, მაშინ განსხვავებულ სამართლებრივ ნორმებს გადავაწყდებით. თუკი
ორგანიზაციებისთვის უპირატესობის მინიჭების ნაცვლად, მისი წევრი სახელწიფოების მხარს
დავიჭერთ, მაშინ ნაგულისხმევი უფლებამოსილების პრინციპი კარგავს თავის მიმზიდველობას
და შეიძლება ადვილად ჩანაცვლდეს მინიჭებული უფლებამოსილების პრინციპით. 111

უფრო მეტიც, ორგანიზაციასა და მის წევრ სახელმწიფოებს შორის ურთიერთობა იმ

უცნაური გარემოებითაც ხასიათდება, რომ გარკვეული თვალსაზრისით, ორგანიზაციისა და
მისი წევრების ერთმანეთისგან გარჩევა ყოველთვის არ ხერხდება. ეს სწორია, იქედან
გამომდინარე, რომ რეალურად ორგანიზაციის უკან ყოველთვის მისი წევრები დგას;
დამკვირვებლებს რაც შეეხება, მათთვის ძნელია იმის გარჩვა, ნებისმიერ მოცემულ შემთხვევაში,
კონკრეტული ქმედება ორგანიზაციის მიერ არის განხორციელებული თუ მისი წევრების მიერ

110
როიტერის წიგნში Institutions internationales ეს მიზანი უფრო მნიშვნელოვანია ვიდრე
საერთაშორისო ორგანიზაციებთან დაკავშირებული საკითხების რაოდენობაა და სავარუდოდ,
ნაკლებად მიდრეკილი იქეთკენ, რომ მოცემული წონასწორობა კანონმდებლობის ამსახველ
წონასწორობად წარმოაჩინოს.

როგორც ამას ქვემოთ, IV თავში, ვნახავთ, უფრო შორს შეიძლება წავიდეთ: საბოლოო ჯამში, ძალიან
111

მცირე განსხვავებაა ამ თითქოსდა დაპირისპირებულ პრინციპებს შორის.

en groupe. 112 ეს სწორედ ის უცნაური გარემოებაა, რაც დიდწილად განაპირობებს
სამართლისათვის დამახასიათებელ გაურკვევლობებს, როცა საქმე ორგანიზაციების საგარეო
საქმიანობას ეხება, დაწყებული საერთაშორისო ხელშეკრულების დადებიდან და
დამთავრებული ანგარიშვალდებულების საკითხებით. როგორც ამას წიგნის ბოლო თავში
უფრო სიღრმისეული ანალიზის შედეგად დავინახავთ, ორგანიზაციებისა და მათი წევრების
ასეთ თანდათანობით ურთიერთშეზრდას უფრო ფართო თეორიული განშტოებებიც აქვს,
სახელდობრ მაშინ, როდესაც საქმე ეხება საერთაშორისო ორგანიზაციების ადგილს
საერთაშორისო საზოგადოებრიობაში.

მართლაც, ისეთი მოვლენების ისეთი განვითარება, როგორიც საეჭვო სამართლებრივი ხარისხის

112

მქონე ევროპული კავშირის ანდა მოჩვენებითი „არა-ორგანიზაციის“ OSCE -ს შექმნაა ზუსტად ამ

ძირეულ ექვივალენტობას უკავშირდება.