İşletme Bütçeleri

”Gideceğiniz yeri bilmiyorsanız,

vardığınız yerin önemi yoktur.”

Peter F. Drucker

Doç. Dr. R. İlker GÖKBULUT

 MALİYET MUHASEBESİ VERİLERİNİN PLANLAMA
AÇISINDAN KULLANILMASI

• İşletme, insanların gereksinimlerin karşılamak üzere mal ve

hizmet üretiminde bulunan iktisadi birimler olarak
tanımlanabilir.
• İşletmelerin saptanmış amaçlarına ulaşabilmesi, işletmedeki
tüm eylemlerin uyumlu bir biçimde yürütülmesi ile olanaklıdır.
İşletmedeki eylemleri yürüten unsur ise bireydir.
• Birbirinden farklı amaçları bulunan bireylerin saptanmış
amaca yönelmeleri; bireyleri örgütleyen ve eylemlerini
düzenleyen yönetimin varlığı ile olanaklıdır.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 2

 Yönetim, birbirleriyle bağlantılı bir sıra
eylemleri içeren süreçtir.
Yönetimin belli başlı fonksiyonlarını;
• Planlama
• Örgütleme
• Yürütme
• Denetleme (kontrol)
şeklinde sıralamak olanaklıdır.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 3

Planlama; işletmenin kuruluş amacının çizdiği genel sınırlar içinde
uygulamaya dönük özel amaçların ve bu amaçlara nasıl ulaşılacağını
belirlenmesidir.

Planlama çalışmalarının başlıca aşamaları;

• Öngörülen amacın belirlenmesi,
• Belirlenen amaca ulaşılmasını sağlayan seçeneklerin
araştırılması,
• Seçenekler arasında en uygun olanının saptanması,
• Saptanan seçeneğe göre; neyin, nerede ve nasıl yapılacağını
gösteren bir plânın hazırlanması

aşamalarından oluşur.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 4

 Kapsadığı süreye göre planlar
Hazırlanan planlar kısa veya uzun vadeli
olabilir.
• Uzun vadeli planlar; birden fazla faaliyet
dönemini içeren, stratejik planlar ile yatırım
projeleridir.
• Buna karşın, uzun vadeli planlar doğrultusunda
en çok bir faaliyet dönemini içeren kısa vadeli
(yıllık) plânlar hazırlanır.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 5

 İşletme faaliyetlerinin yıllık planlanması;

• Plan amaçlarının belirlenmesi,

• Amaçlara yönelik programların hazırlanması,
• Programların gerektirdiği kaynaklara ilişkin bütçelerin
düzenlenmesi,
• Bütçeler doğrultusunda uygulamaya konulması,
• Uygulamanın sürekli kontrolü,
• Kontrol sonuçlarına göre gerekiyorsa yeni kararların alınması
aşamalarını içerir.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 6

• Bilindiği gibi, işletme yönetiminin en önemli fonksiyonları
planlama ve kontroldür.

• Esasen çok geniş kapsamlı olan planlama fonksiyonu; çok

acele alınması gereken günlük kararlar dışında, bütün yönetim
kararlarının temelini oluşturur.

• Dolayısıyla planlama fonksiyonunun yürütülmesinin birçok

aşamalarında maliyet muhasebesi verilerinden yararlanılır.

• Ayrıca, planlama çalışmalarının hemen hemen her aşamasında

sağladığı katkılar nedeniyle, sayısal planların hazırlanma
sorumluluğu muhasebe departmanına verilmektedir.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 7

 İŞLETME BÜTÇELERİ

• Bütçe; planların sayısal olarak ifade edilmesi ve işletme

personelinin gelecekteki faaliyetlerini belirlenmesi olarak
tanımlanabilir.
• İşletme bütçeleri; işletmelerin saptanmış amaçlarına
ulaşmalarında gerekli eylemlerin yerine getirilmesi amacıyla
gereksinim duyulan kaynakların nasıl sağlanacağını ve
nerelerde kullanılacağının plânlanmasıdır.
• Bütçeleme; bütçelerin düzenlemesine ilişkin yöntemlerin
bütünüdür.
• Bütçe kontrolü; bütçe ile saptanan işletme amaçlarıyla ilgili
olarak ortaya çıkan sapmaların kontrol ve değerlendirilmesi
işlemlerini içerir

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 8

• İşletmelerin saptanmış amaçlarına ulaşılması uzun vadeli
planlarla sağlanır. Uzun vadeli planların yürütülmesi ise kısa
vadede yapılacak işleri gösteren yıllık planlarla sağlanır. Sözü
edilen yıllık planlar, bütçelerdir.
• İşletme bütçeleri, planlama fonksiyonunun bir parçası olup,
işletmelerin saptanmış amaçlarının gerçekleştirilmesinde ve
yürütülmesinde yararlanılan araçtır.
• Özetle bütçe; bir işletmenin finansal faaliyetlerine ilişkin
amaçlarını başarmak için izlenmesi gereken yolu belirleyen
ayrıntılı finansal plandır.
• Bütçeler, mevcut koşullar içinde işletme faaliyetlerinin verimli
bir hale getirilmesinde önemli bir yönetim aracıdır.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 9

 İşletme bütçelerin hazırlanmasında dikkat
edilmesi gereken hususlar;

• Bütçe hedefleri açık bir şekilde saptanmalıdır.

• Hedeflerin ve bütçe varsayımlarının gerçekçi bir şekilde
saptanmış olması gerekir.
• Bütçeler sorumluluk merkezleri itibari ile hazırlanmalıdır.
• Bütçeyi uygulayacak birimlerin bütçeleme sürecine aktif
katılımı sağlanmalıdır.
• Bütçeler üst yönetim tarafından desteklenmeli ve sahip
çıkılmalıdır.
• Bütçesel kontrolün sağlıklı yapılabilmesi için bütçeler
işletmede kullanılan hesap planı ile uyumlu olmalıdır.
• Uygulama döneminde bütçelerde çok zorunlu olmadıkça
revizyona gidilmemelidir.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 10

 Bütçelerin işletmelere sağladığı başlıca yararlar

• İşletmenin amaçlarını saptayarak temel politikaları belirler.

• İşletmenin amacına ulaşmak için gerekli üretim araçlarını
belirler.
• İşletme yönetiminin akılcı karar alma geleneğini yerleştirir.
• Kesin hedefleri belirler.
• Bütçeler çeşitli departman yöneticilerinin eylemlerini koordine
eder.
• Bütçeler, işletme yönetimini, üretim faktörlerini en verimli
şekilde kullanılması için plan yapmaya zorlar.
• Bütçeler; eylemlerin dönemsel analiz ve değerlendirilmesini
yaparak bütçelenmiş sonuçları, fiili sonuçlar arasındaki farkları
ortaya çıkarır. Böylece yöneticilerin gerekli önlemleri
zamanında almalarına yardımcı olur.
2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 11
 BÜTÇE DÖNEMİ
• İşletmenin uzun dönemli stratejik hedeflerini gerçekleştirmek için
hazırlanan bütçeler genellikle bir yıllık faaliyet dönemleri itibariyle
hazırlanır.
• Yıllık hazırlanan bütçeler ilk üç ayı aylık olmak üzere üçer aylık dört dönem
halinde hazırlanır. Örneğin birinci üç aylık dönem (Ocak, Şubat ve Mart)
ayları itibari ile ayrıntılı olarak bütçelenirken, kalan üç dönem ise üçer aylık
dönemler itibari ile bütçelenir. Birinci üçer aylık dönemin sonunda, ikinci
üç aylık dönem yeni döneme girmeden aylık olarak yeniden düzenlenir.
• Günümüzde bütçenin yıllık olarak güncel kalabilmesi için sürekli bütçeleme
anlayışı kabul görmektedir. Sürekli bütçeleme anlayışına göre; biten üç
aylık dönem sonunda izleyen yılın üç aylık döneminin bütçesi hazırlanarak
dördüncü üç aylık dönem olarak bütçeye eklenmektedir. Bunun sonucu
olarak işletmenin elinde daima yıllık işletme bütçesi hazır olmaktadır.
• Bu anlayış bütçelemeyi yılda bir kez yapılan bir çalışma olmaktan
çıkartarak, bütçelemeyi işletmenin sürekli bir faaliyeti haline getirmektedir.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 12

 BÜTÇELEMENİN ÖRGÜTLENMESİ

• İşletmede bütçelerin hazırlanması, bölümler arasında

koordinasyonun sağlanması, ortaya çıkacak problemlerin
çözümünde ve genel işletme bütçesinin hazırlanarak onayının
alınması ve bütçe sonuçlarının kontrolü aşamalarında
bütçeleme ve kontrol sürecinin sağlıklı bir şekilde
yürütülmesinde ayrı bir bütçeleme biriminin oluşturulması
gerekmektedir.
• Kapsamlı bütçe kontrolü benimsemiş örgütlerde yüksek
derece yöneticilerden (bazı yönetim kurulu üyeleri, genel
müdür, ilgili genel müdür yardımcıları) oluşan bir bütçe
komitesi oluşturulur.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 13

• Bütçe komitesinin başlıca görevleri;
1. Bütçenin genel hedeflerini ve planlama varsayımlarını
(ekonomik durum, enflasyon oranı, yeni mamuller vb.)
belirleyerek bunları alt kademe birimlerine iletmek,
2. Birimlerin hazırladığı bütçeler arasındaki koordinasyonu
sağlamak,
3. Bütçenin taslağına son şeklini vererek (yönetim kurulu veya
genel müdür) onayına sunmak.

şeklinde sıralanabilir.
• Küçük ve orta büyüklükteki işletmelerde genellikle ayrı bir
bütçe komitesi oluşturulmayıp, genel müdür bütçe
komitesinin görevlerini üstlenir.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 14

• Bütçeleme ve kontrol sürecinde bütçe komitesi dışında teknik
olarak bu süreci destekleyecek ayrı bir birime gereksinim
vardır, bu görev için bütçe müdürlüğü adı verilen bir örgüt
birimi oluşturulur. Bu birim doğrudan genel müdür, yönetim
kurulu veya mali işler müdürlüğüne bağlı bir müdürlük olarak
örgütlenebileceği gibi küçük işletmelerde müdürlük yerine
muhasebe müdürlüğüne bağlı bir bütçe şefliği halinde
örgütlenebilir.
• Bütçe müdürlüğü; birimlerin bütçelerin hazırlanmasında
onlara yol göstermek, ortaya çıkacak teknik problemlerin
çözümünde yardımcı olmak, birimlerin bütçe tekliflerini
birleştirerek işletme bütçesini hazırlayıp bütçe komitesine
sunmak ve gerekli teknik işleri yürütmek gibi görevleri
üstlenerek bütçeleme sürecinde rol alır.
• Bütçenin uygulama sürecinde ise; gerçekleşen sonuçların
bütçe bilgileri ile karşılaştırılarak hazırlayacağı sapma ve analiz
raporlarını üst yönetime sunar.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 15

• Bütçe müdürlüğünün başlıca görevleri şunlardır;

1. Birim yöneticilerine bütçelerin hazırlanmasında yapılacak işler

hakkında gerekli teknik bilgileri aktarmak;
2. Bütçelerin hazırlanmasında birim yöneticilerine yardımcı
olmak ve onlara gerekli sayısal verileri aktarmak,
3. Birimlerden bütçe önerilerini toplayarak işletme bütçesini
hazırlamak,
4. Bütçe uygulama döneminde gerçekleşen sonuçlarla bütçeyi
karşılaştırarak sapma ve analiz raporlarının hazırlanarak üst
yönetime sunmak
olarak sıralanabilir.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 16

 4. BÜTÇELEMENİN SÜRECİNİN BİR TAKVİME
BAĞLANMASI
• Genel bir işletme bütçesi birçok alt bütçenin
birleşiminden oluştuğuna göre, bu bütçeler arasında
yakın bir ilişki söz konusu olup, birinin hazırlanması
diğer bütçenin tamamlanmasına bağlı olabilir.
• Örneğin satış bütçesi yapılmadan üretim bütçesi
hazırlanamaz, üretim bütçesi olmadan tedarik veya
üretim maliyeti bütçesi hazırlanamaz.
• Bu nedenle genel işletme bütçesinin zamanında
tamamlanabilmesi için bütçeleme sürecinin
koordineli bir şekilde yürütülebilmesi ve bu sürecin
bir takvime bağlanması gerekmektedir.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 17

 Her işletme için ayrı olabilecek bu takvimde sırası ile
yapılacak işler genel olarak aşağıdaki gibi özetlenebilir

1. Planlama varsayımlarının belirlenmesi

2. Satış tahminlerinin yapılması
3. İlk taslakların hazırlanması
4. Bütçe tahminlerinin karşılaştırılması ve
uzlaşma
5. Koordinasyon ve gözden geçirme
6. Onay

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 18

 Her işletme için ayrı olabilecek bu takvimde sırası ile
yapılacak işler genel olarak aşağıdaki gibi özetlenebilir
1. Planlama varsayımlarının belirlenmesi: Bütçe komitesi
tarafından, işletmenin uzun vadeli planlardaki genel hedefleri
doğrultusunda gelecek faaliyet dönemi için hedefleri ve bunların
gerçekleştirebilmek için gerekli araç ve politikaların belirlenmelidir.
Ekonomik koşullardaki beklentiler, enflasyon tahmini, ücret artışları,
temel girdi fiyatları vb. bütçenin temel varsayımları saptanarak, tüm
bunların bütçe rehberi ekinde alt birimlere iletilmesi gerekmektedir.

2. Satış tahminlerinin yapılması: Satış tahminleri diğer bütçe

eklerinin hazırlanmasında başlangıç verisini sağladığından işletme
bütçesinin temel yapısını oluşturmaktadır. Satış tahminlerinin yapılması
pazarlama departmanının çalışma alanını oluşturmaktadır. Satış
tahminlerinin yapılmasında istatistiksel ve istatistiksel olmayan yargıya
dayalı birçok tekniklerden yararlanılmaktadır. Satış tahminleri
yapıldıktan sonra, bütçe komitesine sunulan bu hedeflerde komitenin
görüşleri doğrultusunda düzeltmeler yapılabilir ve böylece bütçeye esas
olacak satış tahminleri yeniden saptanır.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 19

3. İlk taslakların hazırlanması: Bütçelemeye esas teşkil eden
hedefler ve bütçe varsayımları belirlendikten sonra bunların alt
birimlere (sorumluluk merkezlerine) iletilmesi gerekmektedir. Bu
doğrultuda her sorumluluk merkezi kendi tahminlerini yaparak
bütçelerinin ilk taslaklarını üst yönetimlerine sunarlar.
4. Bütçe tahminlerinin karşılaştırılması ve uzlaşma: Bu
aşamada; bütçe tahminlerini yapan alt birim ile onun bağlı olduğu
bir üst birim, taslak bütçe üzerinde tartışmalı ve üzerinde
uzlaşmaları gerekmektedir. Yüksek verimlilik düzeyini esas alan,
ancak ulaşılabilir performans hedefine sahip bir bütçe üzerinde
uzlaşmaya varılması halinde, tartışma ve uzlaşma aşamasının
taraflar açısından başarılı geçtiği söylenebilir. Çünkü; ulaşılamaz
hedefler alt birimlerin motivasyonu ve güdülemesi üzerinde
olumsuz etkiye sahip olurken, kolay ulaşılabilir düşük performans
hedefi ise bütçeye olan inancı zedeleyebilir ve alt birimlerin
verimlilik düzeyinin düşmesine neden olur. Uzlaşmanın
sağlanması; üst yönetim açısından bütçe hedeflerinin iyi bir
performansı yansıttığı, alt birimler açısından ise uzlaşılan
hedeflere ulaşabileceği anlamını taşır.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 20

5. Koordinasyon ve gözden geçirme: Bir alt kademede uzlaşılan
bütçenin bir üst kademeye geçildiğinde, çeşitli kısımlarla uyum
içerisinde olup olmadığının gözden geçirilmesi gerekir. Bu
aşamada çeşitli kısımlar arasında dengesizlikler ve uyumsuzluklar
söz konusu ise, kısımlar arasında koordinasyon sağlanarak
uyumsuzlukların ortadan kaldırılması gerekmektedir. Doğal olarak
böyle bir durum alt kademe bütçelerinin yeniden düzenlenmesini
gerektirebilecektir. Ancak; bütçeleme sürecinin iyi uygulanması ve
bütçe varsayımlarının tüm birimlerce kavranması halinde birimler
arasında denge ve uyum sorunları daha az olacaktır.

6. Onay: Bütçenin yürürlüğe girmesi için, bütçe dönemine

girilmeden üst yönetimce (yönetim kurulu veya genel müdür)
onaylanması gerekmektedir. Bütçe onaylandıktan sonra
çoğaltılarak alt birimlere iletilir ve yeni bütçe döneminde
uygulanmak üzere yürürlüğe girer.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 21

 BÜTÇELERİN DÜZENLENMESİ

İşletme faaliyetlerini belli finansal sınırlar içinde;

– yönlendiren
– koordine eden ve
– kontrol eden
bütçelerdir.

• Bu nedenle, işletmenin stratejik planları doğrultusunda

saptanan amaçlara dönük programlarını parasal değerlere
dönüştüren bütçeler düzenlenir.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 22

İşletme bütçeleri; işletmenin türlü fonksiyonlarını içine alan
çeşitli bütçelerin bir araya getirilerek özetlenmesidir

• İşletme bütçeleri, işletmelerin planlanmış tüm faaliyetlerini

özetleyen, birbirleriyle ilişkili bir çok bütçeden oluşur.
• Örneğin, proforma gelir tablosu ile proforma bilanço,
proforma fon akım tablosu ve nakit bütçesi yıllık plânların
sonuçlarım topluca gösterdiklerinden işletme bütçesi, ana
bütçe veya genel bütçe deyimleri ile anılırlar.
Dolayısıyla (işletme bütçeleri) bir çok alt bütçenin
birleşmesinden oluşur.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 23

 Faaliyet bütçeleri; işletmenin belirli faaliyet veya bölümlerini
konu eden bütçe çeşididir.
Faaliyet bütçeleri işlevsel temele dayanılarak düzenlenir.
1. Faaliyet Bütçeleri:
a. Satış Bütçesi
b. Üretim Bütçesi
1.Direkt ilk madde ve malzeme satın alma bütçesi
2.Direkt ilk madde ve malzeme kullanım bütçesi
3.Direkt işçilik bütçesi
4.Genel üretim giderleri bütçesi
c. Satılan Mamullerin Maliyeti Bütçesi
d. Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri Bütçesi
e. Genel Yönetim Giderleri Bütçesi
2. Finansal Bütçeler:
a. Yatırım Bütçesi
b. Finansman Bütçesi

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 24

 SATIŞ BÜTÇESİ

ÜRETİM BÜTÇESİ

DİREKT İLK MADDE DİREKT İŞÇİLİK GENEL ÜRETİM

VE MALZEME GİDERLERİ GİDERLERİ
GİDERLERİ BÜTÇESİ BÜTÇESİ BÜTÇESİ
(TEDARİK VE KULLANIM)

ÜRETİM MALİYETİ BÜTÇESİ

DÖNEM SONU STOK BÜTÇESİ

SATILAN MAMULLER MALİYETİ

BÜTÇESİ

DÖNEM GİDERLERİ BÜTÇESİ

YATIRIM BÜTÇESİ -

GENEL (ANA) BÜTÇE

PROFORMA GELİR NAKİT AKIM PROFORMA

TABLOSU TABLOSU BİLANÇO

Şekil 6.1. Üretim İşletmelerinde Bütçeleme Süreci

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 25

 1. SATIŞ BÜTÇESİ
• İşletme bütçesinin başlangıç noktası, satış bütçesinin
düzenlenmesiyle olanaklıdır.
• Satış bütçesi, işletme bütçesinin gelir yönünü oluşturur.
• Bu bütçenin doğru ve gerçekçi olduğu ölçüde diğer bütçeler,
dolayısıyla işletme bütçesi de doğru olabilir.
• Öngörülen satış hacmine göre; üretim bütçeleri, satılan mamullerin
maliyeti bütçesi, pazarlama, satış ve dağıtım bütçesi gibi bir dizi
bütçe düzenlenecektir.
• Beklenen satış düzeyinin tahmini, üretimin planlanması, gelirlerin
ve giderlerin bütçelenmesi için temel oluşturur.
• Satış düzeylerinin tahmin edilmesiyle o yıl için üretim planlanabilir
ve beklenen üretim maliyetleri ile faaliyet giderleri bütçelenebilir.
• Satış bütçesinin düzenlenmesinden, işletmenin satış departmanı
yöneticisi sorumludur.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 26

 Satış tahminlerinin yapılmasında kullanılan
başlıca yöntemler
• Yargıya dayanan yöntemler,
• İstatistiki yöntemler,
• Birleşik yöntemler.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 27

Örnek: X üretim işletmesi faaliyetlerini üçer aylık dönemler itibariyle planlamakta ve
bütçelerini de bu duruma göre düzenlemektedir.
Tek tip mamul üreten ve üretiminde bir cins ilk madde kullanan işletmenin, gelecek
faaliyet dönemine ilişkin üçer aylık satış tahminleri ve satış fiyatları doğrultusunda
düzenlenen yıllık satış bütçesi aşağıda gösterilmiştir. Mamul birim satış fiyatı 100.-
TL'dır.

X Üretim İşletmesi
Satış Bütçesi

Birinci Üç Ay İkinci Üç Ay Üçüncü Üç Ay Dördüncü Üç Ay Toplam

Miktar Tutar Miktar Tutar Miktar Tutar Miktar Tutar Miktar Tutar

800 80.000.- 1.500 150.000.- 2.400 240.000.- 1.400 140.000 6.100 610.000.-

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 28

 2. ÜRETİM BÜTÇESİ

• Üretim bütçesi; bütçelenmiş satışların gerçekleştirilebilmesi

için, faaliyet döneminde üretilmesi gereken mamul miktarının
tahmin edilmesidir.
• Üretim bütçesini düzenleme yükümlülüğü üretim departmanı
yöneticisinin sorumluluğundadır.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 29

 Üretim bütçesinin düzenlenmesi için üretilecek mamul
miktarının hesaplanmasında aşağıdaki formulden
yararlanılır,

[ ]
Arzulanan
Bütçelenmiş Dönem Başı
Üretilecek Miktar = + Dönem sonu -
Satış Miktarı Stok Miktarı
Stok Miktarı

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 30

Üretim bütçesi genellikle aylık olarak düzenlenir. Ancak örneğimizde
bütünlük ve kolaylık sağlamak amacıyla (örneğimizi) üçer aylık
dönemlere göre sürdüreceğiz. Üretim bütçesine ilişkin ek bilgiler:

a. Arzulanan dönem sonu stok miktarı;

Birinci üç aylık dönem 300 birim
İkinci üç aylık dönem 600 birim
Üçüncü üç aylık dönem 800 birim
Dördüncü üç aylık dönem 200 birim
b. Dönem başı stok 200 birim

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 31

Söz konusu işletmenin üretim bütçesini yukarıda verilen
formül yardımıyla aşağıda gösterildiği gibi
düzenleyebiliriz.
X Üretim İşletmesi
Üretim Bütçesi (Miktar Olarak)

Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü

Üç Ay Üç Ay Üç Ay Üç Ay Toplam

Bütçelenmiş Satış Miktarı 800 1.500 2.400 1.400 6.100

Arzulanan Dönem Sonu Stok

Miktarı 300 600 800 200 200

Toplam Gereksinim 1.100 2.100 3.200 1.600 6.300

Dönem Başı Stok Miktarı (200) (300) (600) (800) (200)

Üretim Miktarı 900 1.800 2.600 800 6.100

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 32

 3. DİREKT İLK MADDE VE MALZEME
GİDERLERİ BÜTÇESİ
Üretim bütçesinin düzenlenmesinden sonra üretilecek
mamul miktarına göre;
• satın alınması gereken direkt ilk madde ve malzeme
miktarı ve maliyeti,
• kullanılması gereken direkt ilk madde ve malzeme
miktarı ve maliyetlerinin
saptanması gerekir.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 33

 A. Direkt ilk madde ve malzeme satın alma bütçesi

• Üretim için gerekli olan direkt ilk madde ve malzeme miktarı,

• Dönem sonu ve dönem başı direkt ilk madde ve malzeme
stoku,
• Birim alış maliyeti,
dikkate alınmalıdır.

Satın Alınacak Üretim için Dönem Sonu İlk Dönem Başı İlk
Direkt İlk Madde
ve Malzeme
Miktarı
=
[ Gerekli İlk Md
ve Mlz.
Miktarı
+
Madde ve
Malzeme
Miktarı
] -
Madde ve
Malzeme Stok
Miktarı

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 34

X işletmesinin direkt ilk madde ve malzeme satın alma
bütçesini yukarıda verilen formül yardımıyla aşağıda
gösterildiği gibi düzenleyebiliriz.
Direkt ilk madde ve malzeme bütçesinin düzenlenmesine ilişkin ek
bilgiler:

• Bir birim mamul için 2 Kg direkt ilk madde ve malzeme

tüketilmektedir.
• Her dönem sonunda, bir sonraki dönem için bütçelenen üretimde
kullanılacak direkt ilk madde ve malzeme miktarının % 10'u kadar
stok bulundurulması arzulanmaktadır.
• Direkt ilk madde ve malzemenin birim alış fiyatı 9.-TL'dır. Direkt
ilk madde ve malzemenin alış fiyatında olabilecek fiyat artışları
dikkate alınmamıştır.
• Birinci üç aylık dönemin başındaki stok miktarı 160 kg olup toplam
değeri 1.440.-TL’dır.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 35

 X Üretim İşletmesinin
Direkt İlk Madde ve Malzeme Satın Alma Bütçesi
Birinci İkinci Üç Üçüncü Dördüncü
Üç Ay Ay Üç Ay Üç Ay Toplam
Bütçelenmiş Üretim Miktarı 900 br 1.800 br 2.600 br 800 br 6.100 br
Birim Başına Tüketim 2 kg 2 kg 2 kg 2 kg 2 kg
Üretim İçin Gerekli Miktar 1.800 kg 3.600 kg 5.200 kg 1.600 kg 12.200 kg
Arzulanan Dönem Sonu Stok %10
Miktarı 360 kg 520 kg 160 kg 160 kg 160 kg
Toplam Gereksinim 2.160 kg 4.120 kg 5.360 kg 1.760 kg 12.360 kg
Dönem Başı Stok Miktarı (160 kg) (360 kg) (520 kg) (160 kg) (160 kg)
Satın Alınacak Miktar 2.000 kg 3.760 kg 4.840 kg 1.600 kg 12.200 kg
9.-
Birim Alış Maliyeti TL/kg 9.-TL/kg 9.-TL/kg 9.-TL/kg 9.-TL/kg
Alış Maliyeti 18.000.- 33.840.- 43.560.- 14.400.- 109.800.-

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 36

 B. Direkt İlk Madde ve Malzeme Kullanım Bütçesi

• Direkt ilk madde ve malzeme satın alma bütçesi

düzenlenirken, direkt ilk madde ve malzeme maliyetlerinin
planlanması için, üretimde kullanılan direkt ilk madde ve
malzeme maliyeti bütçesi de düzenlenmelidir.
• Sözü edilen bütçe ile üretim de kullanılan ve gider haline
dönüşen direkt ilk madde ve malzeme giderleri planlanmış
olur.
• Çeşitli mamul üreten ve birden fazla türde direkt ilk madde ve
malzeme kullanan üretim işletmelerinde bu gibi bütçeler için
gereksinim duyulan bilgiler, standart maliyet sistemi
uygulayan üretim işletmelerinde (sistemin gereği olarak)
esasen devamlı olarak elde bulunduğu unutulmamalıdır.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 37

 X Üretim İşletmesinin
Direkt İlk Madde ve Malzeme Kullanım Bütçesi

Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü

Üç Ay Üç Ay Üç Ay Üç Ay Toplam

Üretim İçin Gerekli Miktar 1.800 kg 3.600 kg 5.200 kg 1.600 kg 12.200 kg

Birim Alış Maliyeti 9.-TL/kg 9.-TL/kg 9.-TL/kg 9.-TL/kg 9.-TL/kg

Direkt İlk Madde ve Malzeme

Maliyeti 16.200.- 32.400.- 46.800.- 14.400.- 109.800.-

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 38

4. DİREKT İŞÇİLİK GİDERLERİ BÜTÇESİ

• Direkt işçilik giderleri bütçeleri, üretim miktarı için gerekli

işçilik saatlerinin, saat başına işçilik ücretleriyle çarpılması
sonucu elde edilir.
• Direkt işçilik giderleri bütçesi personel departmanını
yakından ilgilendirir. Çünkü üretim miktarına göre işgücü
açığı olması durumunda bu açığın nasıl kapatılacağı veya
işgücü fazlalığının nasıl yok edileceği önem kazanır.
• Ayrıca direkt işçilik giderleri bütçesi düzenlenirken işletmede
uygulanan ücret sisteminin de göz önünde bulundurulması
gerekir.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 39

 Direkt işçilik giderleri bütçesi

• Direkt işçilik giderleri bütçesinin düzenlenmesinde üretim

bütçesinden yararlanılır.
• Üretim birimi başına gerekli işçilik miktarına ilişkin teknik
bilgiler genellikle mühendislik veya üretim departmanından
sağlanır.
• Direkt işçilik saatleri belirlendikten sonra üretim bütçesinde
öngörülen üretim miktarı ile çarpılarak toplam direkt işçilik saati
saptanır.
• Toplam direkt işçilik saati ile ortalama direkt işçilik saat ücreti
çarpılarak, toplam direkt işçilik giderleri bulunur.
• Direkt işçilik giderleri bütçesinin düzenlenmesinde;
i. öngörülen üretim miktarının,
ii. bir birim için gerekli standart üretim süresinin,
iii. farklı ücret gruplarının olması durumunda ortalama saat ücretinin
bilinmesi gerekir.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 40

 Örnek işletmede direkt işçilik giderleri bütçesinin düzenlenmesine ilişkin ek
bilgiler:
a. Bir birim mamul 3 direkt işçilik saatinde üretilmektedir.
b. Ortalama direkt işçilik saat ücreti 5.-TL'dır.
X Üretim İşletmesinin
Direkt İşçilik Giderleri Bütçesi

Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü

Üç Ay Üç Ay Üç Ay Üç Ay Toplam

Bütçelenmiş Üretim Miktarı 900 br 1.800 br 2.600 br 800 br 6.100 br

Birim Başına Dir. İşçilik Saati 3s 3s 3s 3s 3s

Toplam Direkt İşçilik Saati 2.700 s 5.400 s 7.800 s 2.400 s 18.300 s

Ortalama Saat Ücreti 5.-TL/s 5.-TL/s 5.-TL/s 5.-TL/s 5.-TL/s

Toplam Direkt İşçilik Gideri 13.500.- 27.000.- 39.000.- 12.000.- 91.500.-

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 41

5. GENEL ÜRETİM GİDERLERİ BÜTÇESİ

 Genel üretim giderleri bütçesi, direkt ilk madde ve malzeme

giderleri ile direkt işçilik giderleri dışında kalan, üretimle ilgili ve
üretilen birimlerle doğrudan doğruya ilişkisi kurulamayan giderlerin
bilinmesini içerir.
 Genel üretim giderlerinin bütçelenebilmesi için gider yerlerine
ilişkin esnek bütçe fonksiyonlarından yararlanılır.

Genel üretim giderleri bütçesinin düzenlenebilmesi için;

• Planlanan çalışma hacminin,
• Giderlerin sabit ve değişken olarak ayrılması,
• Her bir gider için değişken oranının hesaplanarak toplam değişken
giderlerin öngörülmesi,
• sabit giderlerin de aylık tutarının öngörülmesi
gerekir.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 42

 Örnek işletmenin genel üretim giderleri bütçesini (varsayıma
dayanarak) aşağıdaki gibi düzenleyebiliriz.

X Üretim İşletmesinin
Genel Üretim Giderleri Bütçesi
Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü
Üç Ay Üç Ay Üç Ay Üç Ay Toplam
Beklenen Çalışma Hacmi 2.700 s 5.400 s 7.800 s 2.400 s 18.300 s
Değişken GÜG
Endirekt Malzeme 6.075.- 12.150.- 17.550.- 5.400.- 41.175.-
Endirekt İşçilik 3.861.- 7.722.- 11.154.- 3.432.- 26.169.-
Dış. Sağ. Fyd. ve Hizmetler 864.- 1.728.- 2.496.- 768.- 5.856.-
Toplam 10.800.- 21.600.- 31.200.- 9.600.- 73.200.-
Sabit GÜG
Amortismanlar 13.500.- 13.500.- 13.500.- 13.500.- 54.000.-
Vergi, resim ve harç. gid. 1.500.- 1.500.- 1.500.- 1.500.- 6.000.-
Toplam 15.000.- 15.000.- 15.000.- 15.000.- 60.000.-
Toplam GÜG 25.800.- 36.600.- 46.200.- 24.600.- 133.200.-

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 43

Üretimle ilgili tüm giderler bütçelendikten sonra; üretim maliyeti
bütçesini hazırlayarak üretilen mamullerin bütçelenmiş toplam ve
birim üretim maliyetlerini saptayabiliriz.

X Üretim İşletmesinin
Üretim Maliyeti Bütçesi
Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü
Üç Ay Üç Ay Üç Ay Üç Ay Toplam
Direkt İlk Madde ve Malzeme 16.200.- 32.400.- 46.800.- 14.400.- 109.800.-
Direkt İşçilik 13.500.- 27.000.- 39.000.- 12.000.- 91.500.-
Genel Üretim Giderleri 25.800.- 36.600.- 46.200.- 24.600.- 133.200.-
Üretim Maliyeti 55.500.- 96.000.- 132.000.- 51.000.- 334.500.-
Dönem Başı Yarı Mamul
Stoku - - - - -
Dönem Sonu Yarı Mamul
Stoku - - - - -
Tamamlanan Mamul Maliyeti 55.500.- 96.000.- 132.000.- 51.000.- 334.500.-
Üretim Miktarı 900 br 1.800 br 2.600 br 800 br 6.100 br
Birim Üretim Maliyeti 61,67 TL 53,33 TL 50,77 TL 63,75 TL 54,84 TL

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 44

 6. DÖNEM SONU STOK BÜTÇESİ
• Bütçe dönemi stoklarının izlenmesini sağlamak üzere stok
düzeylerinin de tahmininin yapılması ve bütçe düzenlenmesi
gereklidir.
• Dönem sonu stok bütçesi; bir yandan bilançoda yer alan stok
bölümünün oluşturulmasına, diğer yandan ise stokların
planlanmasına ve kontrolüne yardımcı olur.
• Çünkü, stokların eksik veya fazla olmasının işletme için bir maliyeti
olduğu unutulmamalıdır. Söz konusu maliyetin en düşük düzeyde
tutulması, etkin bir stok plânlama ve kontrol ile sağlanabilir.

Bu yaklaşımla stok bütçesi dönem sonu için plânlanan;

• direkt ilk madde ve malzemeleri
• yarı mamulleri ve
• mamulleri
gerek miktar, gerekse tutar olarak ifade eder.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 45

Örnek işletmemizin stok bütçesini de aşağıdaki gibi düzenlememiz olanaklıdır.
İşletmenin stok değerleme yöntemi olarak ilk giren ilk çıkar yöntemini
benimsediği varsayılmıştır.

X Üretim İşletmesinin
Stok Bütçesi
Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü
Üç Ay Üç Ay Üç Ay Üç Ay
Direkt İlk Madde ve Malzeme
(Miktarı) 360 520 160 160
Birim Alış Maliyeti 9.-TL/kg 9.-TL/kg 9.-TL/kg 9.-TL/kg
Dönem Sonu İlk Madde ve
Malzeme Stok Maliyeti 3.240.- 4.680.- 1.440.- 1.440.-

Dönem Sonu Mamul Miktarı 300 600 800 200

Mamul Birim Maliyeti 61,67TL/br 53,33TL/br 50,77TL/br 63,75TL/br
Dönem Sonu Mamul Stok
Maliyeti 18.500.- 32.000.- 40.615.- 12.750.-

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 46

 7. SATILAN MAMULLERİN MALİYETİ
BÜTÇESİ
• Satılan mamullerin maliyeti bütçesi, proforma gelir tablosunun
düzenlenmesine yardımcı bir bütçedir. Sözü edilen bütçe ile ayrıca
bütçe döneminde satılacağı öngörülen mamullerin maliyetinin
tahmini yapılır.
• Üretim ve satış miktarları ile çeşitli maliyetler bütçelendikten sonra,
bunların birleştirilmesiyle satılan mamullerin maliyeti bütçesinin
düzenlenmesi daha kolaylaşır.

Satılan mamullerin maliyeti bütçesinde yer alan;

• direkt ilk madde ve malzeme giderlerine
• direkt işçilik giderlerine
• genel üretim giderlerine
• dönem başı ve dönem sonu yarı mamul stoklarına
• dönem başı ve dönem sonu mamul stoklarına
ilişkin veriler, düzenlenen diğer bütçelerden yararlanılarak
düzenlenir.
2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 47
Örnek işletmemizin üretilen ve satılan mamullerin maliyeti
bütçesini aşağıdaki gibi düzenlememiz olanaklıdır.
X Üretim İşletmesinin
Satılan Mamullerin Maliyeti Bütçesi
Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü
Üç Ay Üç Ay Üç Ay Üç Ay Toplam
Direkt İlk Madde ve Malzeme 16.200.- 32.400.- 46.800.- 14.400.- 109.800.-
Direkt İşçilik 13.500.- 27.000.- 39.000.- 12.000.- 91.500.-
Genel Üretim Giderleri 25.800.- 36.600.- 46.200.- 24.600.- 133.200.-
Üretim Maliyeti 55.500.- 96.000.- 132.000.- 51.000.- 334.500.-
Dönem Başı Yarı Mamul Stoku - - - - -
Dönem Sonu Yarı Mamul Stoku - - - - -
Tamamlanan Mamul Maliyeti 55.500.- 96.000.- 132.000.- 51.000.- 334.500.-
Dönem Başı Mamul Stoku 12.000.- 18.500.- 32.000.- 40.615.- 12.000.-
Satılabilir Mamul Maliyeti 67.500.- 114.500.- 164.000.- 91.615.- 346.500.-
Dönem Sonu Mamul Stoku (18.500.-) (32.000.-) (40.615.-) (12.750.-) (12.750.-)
Satılan Mamul Maliyeti 49.000.- 82.500.- 123.385.- 78.865.- 333.750.-
* Birinci üç aylık dönem başı mamul stok miktarı 200 birim olup, toplam maliyeti 12.000.-TL'sı olarak varsayılmıştır.
2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 48
 8. PAZARLAMA SATIŞ VE DAĞITIM GİDERLERİ
BÜTÇESİ

• İşletmelerde mamullerin üretilmesi kadar, üretilen mamullerin

pazarlanması da büyük önem taşır.
• Üretilen mamullerin pazarlanması için katlanılması gereken
fedakarlıkların planlanması ve kontrol edilmesi gerekir. Bu nedenle
pazarlama, satış ve dağıtım giderleri bütçesi vurgulanan amacın
gerçekleştirilmesinde önemli katkı sağlayacaktır.
• Ayrıca sözü edilen bütçe, proforma gelir tablosunun
düzenlenmesinde de yararlanılan bir bütçedir.
• Pazarlama, satış ve dağıtım giderleri bütçesi pazarlama eyleminin
yerine getirilmesinde oluşacak giderlerin öngörülmesini içerir. Bu
nedenle bu bütçede giderlerin değişik şekillerde (örneğin satış
bölgelerine göre, giderlerin sabit ve değişken ayrımına göre veya her
iki ayırımı dikkate alarak) sınıflandırılması halinde, yönetim
kararlarında kullanılacak verilerin elde edilmesini de
kolaylaştırılacağı unutulmamalıdır.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 49

Örnek işletmemizin pazarlama, satış ve dağıtım giderleri
bütçesini aşağıdaki gibi düzenlememiz olanaklıdır.

X Üretim İşletmesinin
Pazarlama Satış ve Dağıtım Giderleri Bütçesi
Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü
Üç Ay Üç Ay Üç Ay Üç Ay Toplam
Aylık ücretler 8.250.- 8.250.- 8.250.- 8.250.- 33.000.-
Yolluklar 2.875.- 4.200.- 3.800.- 4.125.- 15.000.-
Sigorta Giderleri 1.400.- 1.400.- 1.400.- 1.400.- 5.600.-
Reklâm Giderleri 1.000.- 1.800.- 3.200.- 4.500.- 10.500.-
Satış Komisyonları 1.500.- 1.900.- 2.500.- 4.900.- 10.800.-
Amortismanlar 3.600.- 3.600.- 3.600.- 3.600.- 14.400.-
Haberleşme Giderleri 850.- 1.600.- 1.950.- 2.100.- 6.500.-
Toplam 19.475.- 22.750.- 24.700.- 28.875.- 95.800.-

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 50

 9. GENEL YÖNETİM GİDERLERİ BÜTÇESİ
• Proforma gelir tablosunun düzenlenmesi için gerekli olan bir
diğer bütçe de genel yönetim giderleri bütçesidir.
• Üretim ve pazarlama giderleri dışında işletme faaliyetlerinin
yürütülmesi sırasında katlanılan fedakarlıklar, genel yönetim
giderleri bütçesinde öngörülerek plânlanır.
• Bu bütçenin düzenlenmesinde pazarlama ve üretim
departmanları dışındaki departman yöneticileri ile muhasebe
departmanı işbirliği içinde olması yararlı olacaktır.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 51

 Örnek işletmemizin genel yönetim giderleri bütçesini aşağıdaki
gibi düzenlenmesi olanaklıdır.

X Üretim İşletmesinin
Genel Yönetim Giderleri Bütçesi
Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü
Üç Ay Üç Ay Üç Ay Üç Ay Toplam
Aylık ücretler 8.000.- 8.000.- 8.000.- 8.000.- 32.000.-
Kira Giderleri 1.200.- 1.200.- 1.200.- 1.200.- 4.800.-
Çeşitli Giderler 3.500.- 3.000.- 3.500.- 4.200.- 14.200.-
Vergi Resim ve Harçlar 800.- 800.- 800.- 800.- 3.200.-
Amortismanlar 1.450.- 1.450.- 1.450.- 1.450.- 5.800.-
Toplam 14.950.- 14.450.- 14.950.- 15.650.- 60.000.-

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 52

 10. PROFORMA GELİR TABLOSU
• Proforma gelir tablosu işletmenin bütçe döneminde elde edeceği gelirler ile
bu gelirleri elde etmek için katlanacağı fedakarlıkların öngörümlenmesi
amacıyla düzenlenir.
• Proforma gelir tablosu işletmenin bütçe dönemindeki tahmini kârını veya
zararını gösterir.
• İşletme bütçelerinden biri olan proforma gelir tablosu; satış bütçesi, satılan
mamulün maliyeti bütçesi, pazarlama, satış ve dağıtım giderleri bütçesi,
genel yönetim giderleri bütçesi, v.d. bütçelerin bir bütün olarak
görülmesine olanak sağlar.
• Bunun yanı sıra, proforma gelir tablosunun aylık olarak satış bölgelerine ve
mamullere göre ayrıntılı olarak düzenlenmesi de olanaklıdır. Bu durumda
hangi mamulün, hangi satış bölgesinde daha kârlı olduğu saptanabilir.
Dolayısıyla işletme yönetiminin proforma gelir tablosuna dayanarak
alacağı kararların daha akılcı olacağı yadsınamaz.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 53

Örnek işletmemizin daha önce düzenlenen bütçe verilerine
dayanarak yıllık proforma gelir tablosunu düzenleyebiliriz.
X İşletmesinin
Proforma Gelir Tablosu
Brüt Satışlar 610.000.-
Satış İndirimleri (-)
Net Satışlar 610.000.-
Satışların Maliyeti 333.750.-
Brüt Satış Kârı 276.250.-
Faaliyet Giderleri 155.800.-
- Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri 95.800.-
- Genel Yönetim Giderleri 60.000.-
Faaliyet Kârı 120.450.-
Diğer Faaliyetlerden Olağan Gelir ve Kârlar -
Diğer Faaliyetlerden Olağan Gider ve Zararlar (-)
Olağan Kâr 120.450.-
Olağandışı Gelir ve Kârlar -
Olağandışı Gider ve Zararlar (-)

2012
Dönem Kârı (Vergi öncesi) Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT
120.450.- 54
 11. NAKİT BÜTÇESİ
• Nakit bütçesi, işletmenin bütçe dönemindeki nakit gereksinimini
saptamak amacıyla yararlanabileceği en önemli araçlardan birisidir.
• Bilindiği gibi, işletmelerin en önemli nakit kaynağı mamul
satışlarıdır. Satışların yarattığı nakit girişinin saptanması için,
satışların ne kadarının peşin, ne kadarının da kredili olduğunun
bilinmesi koşuldur.
• Ayrıca kredili satışların tahsilat süresinin ve tahsil edilemeyen
tutarlarının ne olduğunun da yine tahmin edilmesi gerekir. Satışların
dışında elde edilecek diğer nakit girişlerinin de bilinmesi gerekir.
• İşletmeler de nakit çıkışları; ilk madde ve malzeme giderleri, işçilik
giderleri, pazarlama, satış ve dağıtım giderleri, genel yönetim
giderleri ve duran varlık alımları sonucu doğar.
• Özetle nakit bütçesi; işletmelerin bütçe dönemi nakit giriş ve
çıkışlarını göstermekte olup, dönem içinde nakit girişi sağlayan
kalemler bütçenin kaynaklarını oluştururken, nakit çıkışını
gerektiren kalemler de nakit kullanımlarını gösterir.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 55

Örnek işletmemizin nakit bütçesinin düzenlenebilmesi için
gerekli ek bilgiler şöyledir;
• Mamul satışlarının % 30'u nakittir.
• Kredili satışların % 50'i üç aylık dönem içinde, % 45'i izleyen üç
aylık dönemde tahsil edilmekte olup, % 5'i ise tahsil
edilememektedir.
• Önceki faaliyet döneminin dördüncü üç aylık dönemindeki kredili
satışların toplamı 60.000,-TL'dır.
• Satın alınan ilk madde ve malzemelerin % 25'i cari üç aylık
dönemde nakit olarak ödenmektedir.
• Önceki faaliyet döneminin dördüncü üç aylık döneminde satın
alınan ilk madde ve malzemelerin tutarı 10.000.-TL'dır.
• İşçi ücretleri ve diğer giderler her ay sonunda ödenmektedir.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 56

 X Üretim İşletmesinin
Satışlardan Nakit Girişleri

Birinci Üç İkinci Üç Üçüncü Üç Dördüncü

Ay Ay Ay Üç Ay
Tahsilatlar:
Önceki faaliyet dönemi
satışlarından
(60.000.- * 0,45) 27.000.-

Birinci Üç Ayda:
Nakit Satış (80.000.-* 0,30) 24.000.-
Kredili Satış
80.000.-* 0,70 = 56.000.-
56.000.-* 0,50 28.000.-
56.000.-* 0,45 25.200.-

İkinci Üç Ayda:
Nakit Satış (150.000.-* 0,30) 45.000.-
Kredili Satış
150.000.-* 0,70 = 105.000.-
105.000.-* 0,50 52.500.-
105.000.-* 0,45 47.250.-

Üçüncü Üç Ayda:
Nakit Satış (240.000.-* 0,30) 72.000.-
Kredili Satış
240.000.-* 0,70 = 168.000.-
168.000.-* 0,50 84.000.-
168.000.-* 0,45 75.600.-

Dördüncü Üç Ayda:
Nakit Satış (140.000.-* 0,30) 42.000.-
Kredili Satış
140.000.-* 0,70 = 98.000.-
98.000.-* 0,50 49.000.-
98.00*0.45=44.100
TOPLAM 79.000.- 122.700.- 203.250.- 166.600.-
2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 57
 X Üretim İşletmesinin
İlk Madde ve Malzeme İçin Nakit Çıkışları
Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü
Üç Ay Üç Ay Üç Ay Üç Ay
Önceki faaliyet döneminde satın
alınan ilk madde ve malzeme
Kredili 10.000.-* 0,75 7.500.-

Birinci Üç Ayda:
Peşin 18.000.-* 0,25 4.500.-
Kredili 18.000.-* 0,75 13.500.-

İkinci Üç Ayda:
Peşin 33.840.-* 0,25 8.460.-
Kredili 33.840.-* 0,75 25.380.-

Üçüncü Üç Ayda:
Peşin 43.560.-* 0,25 10.890.-
Kredili 43.560.-* 0,75 32.670.-

Dördüncü Üç Ayda:
Peşin 14.400.-* 0,25 (14.400*0.75) 3.600.-
TOPLAM 12.000.- 21.960.- 36.270.- 36.270.-
2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 58
 X Üretim İşletmesinin
Nakit Bütçesi

Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü

Üç Ay Üç Ay Üç Ay Üç Ay Toplam

Dönem başı nakit 10.000.- 21.825.- 40.315.- 100.995.- 10.000.-

Tahsilatlar:

Nakit Satışlar 24.000.- 45.000.- 72.000.- 42.000.- 183.000.-

Kredili Satış 55.000.- 77.700.- 131.250.- 124.600.- 388.550.-

Toplam Tahsilatlar 79.000.- 122.700.- 203.250.- 166.600.- 571.550.-

Toplam Nakit Girişi 89.000.- 144.525.- 243.565.- 267.595.- 581.550.-

Nakit Çıkışları:

Dir. İlk Mad. ve Mlz. Gid. 12.000.- 21.960.- 36.270.- 36.270.- 106.500.-

Direkt İşçilik Giderleri 13.500.- 27.000.- 39.000.- 12.000.- 91.500.-

Genel Üretim Giderleri 12.300.- 23.100.- 32.700.- 11.100.- 79.200.-

Paz. Satış ve Dağıtım Gid. 15.875.- 19.150.- 21.100.- 25.275.- 81.400.-

Genel Yönetim Gid. 13.500.- 13.000.- 13.500.- 14.200.- 54.200.-

Toplam Nakit Çıkışı 67.175.- 104.210.- 142.570.- 98.845.- 412.800.-

Dönem
2012 sonu Nakit Tutarı 21.825.-
Doç Dr. R. İlker40.315.-
GÖKBULUT 100.995.- 168.750.- 168.750.-
59
 12. PROFORMA BİLANÇO
• Proforma bilanço işletmelerin gelecekte (finansal bakımdan) ne
durumda olması gerektiğini gösteren bir tablodur. Bu tablo daha
önce hazırlanmış çeşitli bütçe rakamlarına bağlı özet bir bütçedir.
• Proforma bilanço; işletmede uygulanan plânların ve alınan
kararların, işletmenin aktif ve pasif yapısı üzerinde oluşturabileceği
etkilerin ne olacağını gösterir.
• Bir başka anlatım biçimiyle, belli bir dönem için plânlanan
etkinliklerin, işletmenin ekonomik ve finansal yapısını ne şekilde
değiştireceğini belirtir.
• Dolayısıyla proforma bilançonun düzenlenmesiyle işletmenin ileride
bilanço değerlerinin nasıl olabileninin öngörümlemesi sağlanmış
olur.
• Belli bir dönem için öngörülen aktif tutar, pasif tutardan fazla ise,
işletmenin aradaki fark kadar finansman açığı olduğu anlaşılır. Pasif
toplamının aktif toplamından fazla olması durumunda ise,
işletmenin elinde fazla fon bulunduğu anlaşılır.
2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 60
 Örnek işletmenin proforma bilançosunu, daha önce düzenlemiş
olduğumuz bütçelerden yararlanarak göstereceğiz.

X Üretim İşletmesinin
Aktif Proforma Bilançosu Pasif
DÖNEN VARLIKLAR KISA VADELİ YAB. KAYNAKLAR XX
Hazır Değerler 168.750.- Ticari Borçlar 10.800.-
Ticari Alacaklar 44.100.-
Stoklar 14.190.- UZUN VADELİ YAB. KAYNAKLAR XX
- İlk Madde ve Malzeme 1.440.-
- Mamul 12.750.-
ÖZ KAYNAKLAR
DURAN VARLIKLAR XX Dönem Kârı 120.450.-

XX XX

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 61

 GENEL ÜRETİM GİDERLERİNİN BÜTÇELERLE İZLENMESİ

• Gider yerlerine ilişkin bütçelerin düzenlenmesi; sabit veya esnek bütçe

modellerinden birisine göre yapılır.
• Sabit (statik) bütçeler tek bir çalışma hacmi (beklenen kapasite) göz
önüne alınarak düzenlenen bütçe modelidir. Sabit bütçelerde; sabit ve
değişken gider ayrımı yapılmadığından, faaliyet dönemi sonunda
ortaya çıkan fiili çalışma hacmi ile tahmin edilen çalışma hacmi farklı
olduğunda, fiili çalışma hacminin değişken giderler üzerindeki etkisi
dikkate alınmaz.
• Sabit bütçelerin yukarıda vurgulanan önemli eksikliği göz önüne
alındığında giderlerin sabit ve değişken olarak ayrılmak suretiyle
düzenlenen bütçe modeline esnek bütçe adı verilir.
• Esnek bütçelerde tek bir çalışma hacmi yerine, belirli bir faaliyet
aralığının alınması önemlidir. Bu nedenle faaliyet dönemi sonunda fiili
çalışma hacmi ile tahmini çalışma hacmi farklı olduğu zaman esnek
bütçeler söz konusu farkın değişken giderler üzerindeki etkisini
gösterebilir.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 62

 1. FAALİYET HACMİNİN TAHMİNİ
• Kapasite; işletmenin mal ve hizmet üretimi için, sahip olduğu fiziki ve
teknik varlıkları çalıştırıp yönetecek örgütün belli koşullar altında
oluşturacağı üretim ve satış potansiyeli olarak tanımlanabilir.
• Faaliyet hacmi ise; işletmenin çeşitli üretim veya satış kapasitelerine
göre yapılması gerekli iş, eylem ya da değer toplamını ifade etmektedir.
Her gider yerinin yıllık ve aylık genel üretim giderleri bütçesini
hazırlayabilmek için, önce o gider yerinde gelecek yıl ne kadar üretim
yapılacağının kararlaştırılması gerekir.
• Üretim hacmi veya kapasite kavramları olarak şunlar sayılabilir.
 Teorik (ideal) Kapasite
 Pratik kapasite
 Ortalama (normal) kapasite
 Beklenen kapasite

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 63

 i) Teorik (ideal) kapasite
Bir tesisin veya gider yerinin üretimde hiçbir aksama olmaması durumunda
ulaşabileceği en çok üretim miktarıdır. Normal koşullarda hemen hemen
hiçbir işletmenin ulaşamayacağı teorik kapasite ideal bir ölçü olup,
bütçeleme açısından bu ölçünün temel alınması uygun bir ölçü değildir.
ii) Pratik kapasite
Teorik kapasiteden çeşitli nedenlerle (tatiller, kesintiler, tamirler gibi) boş
geçecek zamanlar için gerekli indirimler düşüldükten sonra kalan
kapasiteye pratik kapasite denir. Fiilen ulaşılması normal kabul edilen bu
kapasitede; çalışmayan tesis ve makinelere ilişkin giderlerin sonuç
hesaplarına aktarılarak üretim maliyetine yansıtılması engellenmiş olur.
iii) Ortalama (normal) kapasite
Normal kapasite olarak da ifade edilen ortalama kapasite; işletmenin
faaliyetlerini uzunca bir dönem tahmin etmek ve tahmin edilen dönemlerin
ortalaması alınarak belirlenen kapasitedir. Ortalama kapasitede bütün sabit
giderleri belirlenen uzun dönem içinde üretime yüklemesi amaçlanır. Yıllar
itibariyle yapılan bu tahminler bazı yıllar için pratik kapasitenin altında
olacağına göre, ortalama kapasite genellikle pratik kapasiteden düşük olur.
iv) Beklenen kapasite
Beklenen kapasite veya faaliyet hacmi ise yalnızca gelecek için tahmin
edilen, kısa dönemli bir ölçüdür. Beklenen kapasite her faaliyet dönemi için
yeniden belirlenmesi gereken ve o dönemin şartları göz önünde
bulundurularak belirlenen kapasitedir. Amaç her yılın toplam sabit
giderlerini o yılın üretim maliyetine yüklemektir.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 64

 2. MALİYET HACİM İLİŞKİLERİNİN TAHMİNİ
• Bilindiği gibi, GÜG’lerini oluşturan giderler çalışma hacmiyle ilişkisi
açısından; sabit, değişken, yarı sabit ve yarı değişken olarak karşımıza
çıkabilir.
• Dolayısıyla GÜG’lerine ilişkin esnek bütçe denklemi düzenlenirken,
GÜG’lerini oluşturan tüm gider kalemleri için ayrı ayrı gider denklemleri
saptanır.
• Sonuçta sözü edilen gider denklemlerinin toplamının, genel üretim giderleri
esnek bütçe denklemini oluşturacağı açıktır.
Genel üretim giderlerinin esnek bütçe fonksiyonu

y = ax + b
olarak ifade edilebilir.

Denklemde:
• y = Genel üretim giderleri bütçe tutarını
• a = Bir birim mamul için değişken genel üretim giderlerini
• x = Çalışma hacmini
• b = Faaliyet dönemine ilişkin sabit GÜG’lerini
ifade eder.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 65

 Örnek: Bir üretim işletmesinin Pres departmanının 20xx dönemi için hazırlanmış
bulunan esnek bütçesi aşağıda görüldüğü gibidir.

Birim Başına Toplam 8.000 birim 10.000 birim 12.000 birim

Değişken Sabit Bütçelenmiş Bütçelenmiş Bütçelenmiş
Gider Türleri (a) (b) Toplam GÜG Toplam GÜG Toplam GÜG
Endirekt Malzeme 12.- 96.000.- 120.000.- 144.000.-
Endirekt İşçilik 8.- 60.000.- 124.000.- 140.000.- 156.000.-
Enerji Giderleri 3.- 10.000.- 34.000.- 40.000.- 46.000.-
Bakım Onarım
2.- 30.000.- 46.000.- 50.000.- 54.000.-
Giderleri
Sigorta Giderleri 20.000.- 20.000.- 20.000.- 20.000.-
Vergi Resim ve Harç
10.000.- 10.000.- 10.000.- 10.000.-
Gid.
Amortisman ve Tük.
- 70.000.- 70.000.- 70.000.- 70.000.-
Payları
TOPLAM 25.- 200.000.- 400.000.- 450.000.- 500.000.-

Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT

66 2012
 3. GENEL ÜRETİM GİDERLERİN İMALATA YÜKLENMESİNDE
KULLANILACAK FAALİYET ÖLÇÜLERİNİN SEÇİMİ

• GÜG’lerinin bütçelenmesinden sonra bunların imalata yüklenmesi için uygun

faaliyet ölçüsünün seçilmesi gerekir.
• Kullanılabilecek başlıca ölçüler şunlardır.
 Üretim birimleri
 Direkt ilk madde ve malzeme giderleri
 Direkt işçilik giderleri
 Direkt işçilik saatleri
 Makine saatleri

• GÜG’lerinin imalata yüklenmesinde işletme bazında tek bir yükleme oranı

kullanılabileceği gibi, gerek daha doğru maliyet hesabı gerekse de
departmanların faaliyetlerinin değerlendirilmesi, gider planlaması ve gider
kontrolü amacıyla departmanlar bazında farklı yükleme oranlarının
kullanılması uygun olacaktır.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 67

 Örnek: X mamulünün üretimini yapan bir üretim işletmesinde A ve B üretim departmanlarının 20xx yılına
ilişkin bütçelenen G.Ü.G. ve beklenen çalışma hacimleri şöyledir.
Bütçe Bilgileri Departman A Departman B
Bütçelenen G.Ü.G. 200.000.-TL 240.000.-TL
Bütçelenen Faaliyet Hacmi
Direkt İşçilik Saatleri 20.000 D.İ.S. 24.000 D.İ.S.
Makine Saatleri 10.000 mak.s. 12.000 mak.s.

Genel üretim giderleri mamullere A departmanında direkt işçilik saati esasına göre, B departmanında makine
saati esasına göre yüklenecektir.Buna göre her iki departmana ilişkin önceden saptanmış genel üretim giderleri
yükleme oranlarını hesaplayalım.
A Üretim Departmanı GÜG 200.000.-TL
Tahmini Yükleme Oranı = = 10.-TL/DİS
20.000 DİS

B Üretim Departmanı GÜG 240.000.-TL

= = 20.-TL/Mk.S.
Tahmini Yükleme Oranı 12.000 Mk.S.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 68

 X mamulüne ilişkin dönemin Ocak ayı verileri ise aşağıdaki gibi gerçekleşmiştir.

Fiili Veriler Departman A Departman B

D.İ.M. 20.000.-TL 30.000.-TL
D.İ. 10.000.-TL 20.000.-TL
D.İ. Saatleri 1.600 D.İ.S. 1.400 D.İ.S.
Makine Saatleri 2.000 mak.s. 700 mak.s.
Üretim Miktarı 1.100 birim 1.100 birim

İşletmede direkt ilk madde ve malzeme ve direkt işlik giderleri fiili değerler üzerinden, genel üretim
giderleri ise önceden saptanmış yükleme oranlarıyla maliyetlere yüklenecektir. Buna göre işletmede ocak ayında
üretilen mamulün toplam ve birim maliyetleri aşağıda görüldüğü gibi olacaktır.

Departman A Departman B _TOPLAM__

Direkt İlk Madde ve Malzeme Gid. 20.000.-TL 30.000.-TL 50.000.-TL
Direkt İşçilik Giderleri 10.000.-TL 20.000.-TL 30.000.-TL
Genel Üretim Giderleri 16.000.-TL 14.000.-TL 30.000.-TL
Departman A 1600 DİS * 10.-TL/DİS
Departman B 700 mak.s.* 20.-TL/Mk.S.
Toplam Maliyet 46.000.-TL 64.000.-TL 110.000.-TL
Üretim Miktarı 1.100 birim
Birim Maliyet 100.-TL/br.

2012 Doç Dr. R. İlker GÖKBULUT 69