Poradnik Radioamatora PDF

MGR I HZ .
M A R I A N SZCZUREK
PORADNIK RADIOAM ATORA

WIADOMOŚCI OGÓLNE
I C Z Ę Ś C I RADIOWE
P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W A T E C H N I C Z N E
Mgr inż. MARIAN SZC ZU R EK
6 2 1 . 3 9 6 - 2 (O5 8 )
PORADNIK
RADIOAMATORA
W IAD O M O ŚCI O G Ó L N E
I C Z Ę Ś C I RADIOWE
\ \
,W
V/-
■pw
• X
W ARSZAW A 1954
PA Ń ST W O W E W YD AW N ICTW A T E C H N I C Z N E
O pracow anie redakcyjne
m gr inż. S te fa n M anczarski
R edaktor naukow y PWT
m g r inż. K arol W ołow ski
K siążka om aw ia szereg części i podzespołów

radiow ych iw za kresie n ie zb ęd n y m d la po
trzeb (radioamatorów. P onadto zaw iera p o d
staw ow e w iadom ości potrzebne p rzy k o n
stru k c ji i m o n ta żu aparatury radiow ej.
K siążka je st przeznaczona dla szerokiego
ogółu radioam atorów , radiotechników i radio
m echaników .
W SZ E L K IE P R A W A Z A ST R Z E Ż O N E
O kładkę p ro jek to w a ł L u cja n L ejm a n
R e d ak to r techniczny: K orektorzy techniczni:

A. U rbanicki A . W asylu kó w a i P. M ichałow ska
W a rsza w a 1954. W y d a n ie 1. N a k ła d 15126 e g z . A r k . w y d . 39,6 A r k , d r u k . 29 F or. A5
d r u k . s a t. k l. V II, 60 g , 610X860/16. R ę k o p is o d d a n o d o s k ła d a n ia 8. 10. 53
d o d r u k u 16. 3. 54 D r u k u k o ń c z o n o 3. 4. 54 S y m b o l ^74264/E. C en a z ł 28.—
im . M . K a sp r z a k a w P o z n a n iu — 2441/10-53 — K-5-12069
. Mgr inż. Marian Szczurek — Poradnik radioamatora.
Ważniejsze błędy dostrzeżone w druku

1
Sir. Wier sz Jest Powinno być z;czyje)
w in y
24 L. p. 10 rad/s rd /s a u to r
48 L .p . 37 Drugiego w ariantu Trzeciego w ariantu a u to r
L itery Ne przy pierwszym rysunku są zbędne
63 Tablica 25
7 od góry ri3bO D3BO k o r e k to r
U2 U2 a sy st.
74 wzór [2.13] P = U ' I = - P ' R ------- p = U -I= * P -R = —
R R red . nauk.
95 6 od dołu kilow atach kilow oltach a sy st.
red . n au k .
100 5 od dołu k = atg<5 k — etgd d r u k a r n ia
112 14 od góry czokeryt ozokeryt a sy st.
red. n a u k .
149 Rys. 67
i w iersz J j fm a u to r
9 od dołu
P2 *£
149 4 od dołu kc/c kc/s a sy st,
red . n a u k .
(D* + Dk)2 _ 0,02 z 2 (D z + Djc)2
159 wzór [4.21] au to r
6,5 Dz — 3,5 Dk -f9b 6,5 Dz — 3,5 Dk — 9b
r _ z 2 (Dz + D)c)2 0,02 22 (Ds + Dk)2 '
IGI 7 od góry
6,5 Dz —3,5 Dk + 9b 6,5 Dz— 3,5 Dk 4*9b
( 112)2 (2 + l , 2)2 _ 0,02 -(112)2 (2 4- 1,2)2 _
a u to r
6,5 ■2-3,5 ■1,2+9 • 0,4 6,5 • 2-3,5 • 1,2+9 • 0,4
== 204// H = 204// H
211 4 od dołu III 1U d r u k a rn ia
214 wzór 4.58a t f = 2i = | / § ! a u tor

^ = ~ ] / 1* z_> r ¿2
226 13 od dołu S is d r u k a rn ia
244 13 od dołu 124 i 125, 123 i 124, au to r
244 16 od dołu 123 123, 124 i 125 a u to r
246 14 od dołu L w = 2 0 1 ; //H i C = LU! = 201//H i C — d r u k a rn ia
256 5 od dołu rys. 131 rys. 130 a sy st.
red . n au k.
260 Podpis pod a — Q ~ — k o r e k to r
rys. 135 a ^ Q łfr }r
260 9 od dołu rys. 131 rys. 130 a s y st,

red . nauk.
288 2 od góry 15 kc/s 15 Mc/s a s y st,
r ed . n a u k .
293 5 od dołu 20000 c/s 16000 c/s a u to r.
413 Podpis pod , ■ ’ -
rys. 326 dławników dławików a s y st,
red . n a u k .
453 18 od góry
i 9 od dołu (KA) (KA) d r u k a rn ia
îd a k t
Urbt
r r Ws
ï», d r
S PIS TR EŚC I
Str.
W s t ę p ................................................................................................................................. 11
R o z d z i a ł I. W iadom ości o g ó l n e ......................................................................... 13
1. T ablice p o m o c n ic z e .............................................................................................13
2. S u w ak r a c h u n k o w y ...................................................................................... 18
3. N ajczęściej sp o ty k an e w zory g e o m e tr y c z n e ...........................................20
4. N ajw ażniejsze w iadom ości z dziedziny elek tro te ch n ik i . . . 22
5. O bliczanie podstaw ow ych w ielkości elektrycznych . . . . 22
6 . O znaczenia spoty k an e w schem atach radiow ych . . . . 31
R o z d z i a ł II. D ru ty i o p o r n ik i................................................................................51
7. W łaściw ości p rz e w o d n ik ó w ....................................................................... 51
7.1. O porność w łaściw a i przew odność w łaściw a . . . . 51
7.2. Zależność oporności przew odników od te m p e ra tu ry . . 52
7.3. P rą d topienia d r u t ó w ................................................................................ 55
7.4. Zależność oporności przew odników od częstotliw ości . . 56
7.5 Ciężar d ru tó w m i e d z i a n y c h ...............................................................59
8 . D ru ty i z o l o w a n e ............................................................................................. 59
8.1. O bciążenie izolow anych uzw ojeń m iedzianych . . . . 59
8.2. T ablice dotyczące przew odów . 61
9. D ru ty oporow e ....................................................... 69
10. K lasy fik a cja o p o r n i k ó w ...............................................................................74
10.1. W artość o p o r n o ś c i ................................................................................ 74
10.2 . D opuszczalne obciążenie o p o r n i k ó w ............................................ 74
10.3. K o n stru k cja o p o r n ik ó w ....................................................... .. . 77
10.4. Zależność oporności od przyczyn zew n ętrzn y ch . . . 78
10.5. S zum y w łasne o p o r n i k ó w ..................................................................79
11. O porniki d r u t o w e .................................................................................... 79
12. O porniki m a s o w e .................................. 82
12.1. K od b arw do oznaczania w arto ści oporności oporników
m a s o w y c h ..................................................................................................... 85
12.2. O porniki m asow e p rodukow ane w k r a j u ..................................... 87
12.3. O porniki m asow e p rodukow ane w Z S R R ..................................... 87
13. P o ten cjo m etry ...................................................88
13.1. P o ten cjo m etry m asow e p rodukow ane w k r a ju . . . 89
13.2. P o ten c jo m e try m asow e pro d u k o w an e w ZSR R . . . 89
13.3. P o ten cjo m etry dru to w e p rodukow ane w k r a ju . . . 91
R o z d z i a ł III. K onden sato ry i m a te ria ły iz o la c y jn e ..................................... 92

14. K lasy fik a cja ko n d en sato ró w .................................................. 92
14.1. W artość pojem ności k o n d e n s a t o r ó w ............................................ 92
14.2. Rodzaj d ie lek try k a w k o n d e n s a to r a c h ............................................ 94
14.3. K o n stru k cja kon d en sato ró w . 94
14.4. Jak o ść k o n d e n s a t o r ó w .........................................................................94
15. K on d en sato r w obw odzie p rą d u s t a ł e g o ...................................................96
16. K o ndensator w obw odzie p rą d u z m ie n n e g o ........................................... 97
l*
4 S P IS T R E Ś C I
17. K lasy fik acja m ateriałó w izolacyjnych . . . . . . . 99

17.1. K lasy fik acja w edług stałej d ie le k try c z n e j....................................100
17.2. K lasy fik acja w edług w spółczynnika s tr a t d ielektrycznych 100
17.3. K lasyfikacja w edług stratn o ści dielektryczn ej . . . . 100
17.4. K lasy fik acja w edług w ytrzym ałości n a gorąco . . . 102
17.5. K lasy fik acja w edług higroskopijności ...................................102
17.6. K lasy fik acja w edług łatw ości o b r ó b k i...........................................103
18. M ateriały izolacyjne nieorganiczne . 104
18.1. M ateriały m in e r a ln e .................................. ................................... 104
18.2. M ateriały c e r a m i c z n e ...............................................................104
18.3. M ateriały szklane i kom binow ane nieorganiczne . . . 106
19. M ateriały izolacyjne o r g a n ic z n e ...............................................................107
19.1. Żyw ice n a t u r a l n e ...................................................................... 107
19.2. Żyw ice s z t u c z n e ............................................................................. 107
19.3. M asy p la s ty c z n e ............................................................................. 107
19.4. B itum y n a tu ra ln e i s z t u c z n e ................................................. 111
19.5. W oski i su b stan cje w o s k o w a te .................................................111
19.6. M ieszaniny ( k o m p a u n d y ) ............................................................... 112
19.7. L ak iery izolacyjne ......................................................................112
19.8. M ateriały w łókniste ........................................................113
19.9. M ateriały izolacyjne p ł y n n e ................................................ 115
20. K ondensatory o zm iennej p o je m n o śc i ' . . 115
21. K ondensatory stroikow e ( t r y m e r y ) ........................................................118
21.1. K ondensatory stroikow e p rodukow ane w ZSRR . . . 120
22. K ondensatory s t a ł e . 120
22.1. Pojem ność kondensatorów s t a ł y c h .................................................120
22.2. K od b a rw do oznaczania k o n densatorów stały ch . . . 124
22.3. K ondensatory m i k o w e ...................................................................... 126
22.4. K ondensatory m ikow e produkow ane w k r a ju . . . . 128
22.5. K ondensatory m ikow e produkow ane w ZSRR . . . . 128
22.6. K ondensatory c e r a m i c z n e ......................................................... 131
22.7. K ondensatory ceram iczne produkow ane w ZSRR . . . 132
22.8. K ondensatory p a p i e r o w e . . . 135
22.9. K ondensatory papierow e p rodukow ane w' k r a ju . . . 135
22.10. K ondensatory papierow e p rodukow ane w ZSR R . . . 135
22.11. K ondensatory elektrolityczne . . . . . . . 140
22.12. K ondensatory elektrolityczne produkow ane w Z SR R . . 141
Rozdział IV. Cewki, m a te ria ły m agnetyczne, dław ik i i tra n sfo r
m a to ry .........................................................144
23. K lasy fik a cja cew ek .......................................................144
23.1. W artość i n d u k c y j n o ś e i . . . 144
23.2. D obroć c e w e k .......................................... 147
23.3. Zależność w arto ści indukcyjnośei cew ek od czynników
zew nętrznych . . . , . , . . . . . . 150
23.4. P ojem ność w łasn a c e w e k ................................................................150
24. Cew ki j e d n o w a r s t w o w e ............................................................................. 151
25. Cew ki w i e l o w a r s t w o w e .............................................................................158
26. Indu k cy jn o ść cew ek w osłonie (e k ra n o w a n y c h ).................................. 161
27. Cew ki n a rdzeniach p r o s z k o w y c h ........................................................163
.28. D ane typow ych cew ek stosow anych w odbiornikach rad io
fonicznych • *, • • • • 165
28.1. D ane typow ych cew ek stosow anych w odbiornikach
o bezpośrednim w z m o c n i e n i u ................................................. 165
28.2. D ane typow ych cew ek stosow anych w od b io rn ik ach su -
p e r h e te r o d y n o w y c h ...................................................................... 166
29. D ław iki w ielkiej częstotliw ości . . . . . . . . 172
S P IS T R E Ś C I 5
30. M a teria ły m a g n e t y c z n e .................................................................. 173

30.1. P ole m a g n e t y c z n e .............................................................................. 174
30.2. K lasy fik a cja m ateriałó w m a g n e ty c z n y c h ....................................176
30.3. S tra ty en erg ii w m a teria łac h m agnetycznych . . . . 176
30.4. M a teria ły m agnetyczne t w a r d e .........................................................177
30.5. M a teria ły m agnetyczne m iękkie p rac u jąc e p rzy m ałych
c z ę s to tliw o ś c ia c h ................................................. 179
30.6. M ateriały m agnetyczne m iękkie p rac u jąc e p rzy w ielk ich
częstotliw ościach (m agnetyki p r o s z k o w e ) ................................... 181
31. T ra n sfo rm a to ry sieciow e .................................................... 1
31.1. O bliczanie p rze k ro ju r d z e n i a .........................................................184
31.2. O bliczanie liczby zw ojów uzw ojeń tra n sfo rm a to ra . . 186
31.3. O bliczanie śred n icy d ru tu uzw ojeń tra n sfo rm a to ra , . . 189
31.4. S praw dzenie zaprojektow anego tra n sfo rm a to ra . . . 191
31.5. O bliczenie tra n sfo rm a to ra s ie c io w e g o ....................................... 195
32. A u to tran sfo rm ato ry • ...................................................................... 201
33. D ław iki m ałej c z ę s to tliw o ś c i.......................................... 203
33.1. Indu k cy jn o ść dław ików m ałej częstotliw ości . . . . 203
33.2. P ro je k to w an ie dław ików nie m agnesow anych p rąd em
s t a ł y m .......................................................................................................... 208
33.3. P ro je k to w an ie dław ików m agnesow anych p rąd e m stały m 209
34. T ra n sfo rm a to ry m ałej c z ę s to tliw o ś c i.........................................................213
34.1. P ro je k to w an ie tran sfo rm ato ró w w yjściow ych o rd zen iu
nie m agnesow anym p rąd em s t a ł y m ................................................. 216
34.2. P ro je k to w an ie tran sfo rm ato ró w w yjściow ych' m agneso
w an y ch p rą d e m stały m ...................................224
34.3. P ro je k to w an ie tran sfo rm ato ró w w ejściow ych i m iędzy-
l a m p o w y c h ............................................................................................229
R o z d z i a ł V. O bw ody d r g a ń ..............................................................................230
35. K lasy fik a cja obw odów d rg ań . .................................................... 230
35.1. Częstotliw ość rezonansow a i długość fa li obw odu d rg ań 235
35.2. O bliczanie obw odów d rg ań h e t e r o d y n y . ................................... 243
35.3. O bliczanie obw odów d rg a ń o „rozciągniętych p o d zak re-
sa ch “ ...........................................................................................................-248
35.4. D obroć obw odów d r g a ń .......................................................................251
35.5. U n iw ersaln a krzyw a r e z o n a n s u .............................................. 254
35.6. O bw ody sprzężone ................................................. 258
35.7. O bw ody d rg a ń produkow ane w k r a j u .......................................... 262
R o z d z i a ł VI. F ale e le k tr o m a g n e ty c z n e ........................................................ 268

36. W idm o fa l e le k tro m a g n e ty c z n y c h . . . 268
36.1. K lasy fik a cja fa l r a d io w y c h ......................................................... 269'
36.2. Z ależność.m iędzy częstotliw ością a długością fa l elek tro
m agnetycznych . . . . . 279
36.3. W łaściw ości fal r a d io w y c h ............................................................... 279
36.4. Rozchodzenie się fa l radiow ych ...................................287
36.5. Rozchodzenie się fa l radiow ych w pasm ach przydzielo
nych r a d io a m a to ro m -k ró tk o fa lo w c o m .......................................... 291
R o z d z i a ł V II. E l e k t r o a k u s t y k a ................................................. 293

37. P odstaw ow e pojęcia w a k u s t y c e .............................................................. 293
38. W łaściw ości u ch a l u d z k i e g o ..................................................................... 299
39. O bliczanie decybeli i n e p e r ó w ...............................................................300
40. Cechy ogólne p rzetw orników elektroakustycznych . . . . 305
40.1. Z niekształcenia l i n i o w e ................................................................. 305
6 S P IS T R E Ś C I
40.2. Z niekształcenia n i e l i n i o w e ............................................................... 306

40.3. S z u m y ...................................................................................................308
40.4. Czułość przetw orników elektroakustycznych . . . . 308
41. M i k r o f o n y .........................................................................................................309
41.1. M ikrofony stykow e ( w ę g lo w e ) ................................................. 309
41.2. M ikrofony p o j e m n o ś c i o w e . -311
41.3. M ikrofony p ie z o e le k try c z n e ............................................................... 313
41.4. M ikrofony m a g n e ty c z n e ...................................................................... 313
41.5. M ikrofony e le k tr o m a g n e ty c z n e .................................. .. . . 315
42. S łuchaw ki i g ł o ś n i k i ....................................................................................315
42.1. S łuchaw ki m a g n e ty c z n e ...................................................................... 317
42.2. G łośniki m agnetyczne o ruchom ej kotw icy . . . . 318
42.3. G łośniki m agnetyczne o ruchom ej cew ce (dynam iczne) 320
42.4. S łuchaw ki p ie z o e le k try c z n e ................................................................324
42.5. G łośniki p i e z o e l e k t r y c z n e ................................... 325
43. O bliczanie odgrody (ekranu) g ł o ś n i k a .................................................320
44. A d a p t e r y .................................. 329
44.1. A d ap tery m agnetyczne . 329
44.2. A d ap te ry piezoelektryczne . . . ;. . . . . . 331
R o z d z i a ł V III. P race m echaniczne rad io a m ato ra . . . . . 332

45. O bróbka d rew n a . 332
45.1. N arzędzia s t o l a r s k i e ..............................................................................333
45.2. M a t e r i a ł y ............................................................................. ; . . 333
45.3. P rzy rzy n an ie d r e w n a .......................................................................334
45.4. S tru g a n ie d r e w n a ..............................................................................3^5
45.5. W ykonyw anie otw orów w d r e w n ie ................................................. 335
45.6. Ł ączenie d r e w n a .......................................... 336
45.7. W ykańczanie pow ierzchni d r e w n a ................................................. 337
46. K l e j e n i e ............................................................................................................... 341
46.1. Przygotow anie pow ierzchni do k le jen ia . . . . . 342
46.2. P roces k l e j e n i a .....................................................................................343
46.3. K l e j e ..........................................................................................................345
47. O bróbka m etali i m ateriałów iz o la c y jn y c h ......................................... 347
47.1. M etale i m a teria ły izolacyjne . . . . . . . . 347
47.2. N arzędzia ś lu s a r s k ie ............................................................................. 349
47.3. P r o s t o w a n i e ........................................................ 350
47.4. T r a s o w a n i e ............................................................................................350
47.5. Ś cinanie, w ycinanie, przecinanie . . . . . . 352
47.6. Cięcie piłką . 354
47.7. P i ł o w a n i e . . . . . 357
47.8. W ykonyw anie o t w o r ó w .......................................................................360
47.9. N ito w a n ie ...................................................................................................364
47.10. W y g i n a n i e .......................................... 366
47.11. W ykańczanie pow ierzchni ........................................................ 367
R o z d z i a ł IX. P ra ce m ontażow e r a d io a m a t o r a .......................................... 371

48. B udow a cew ek, dław ików i tr a n s f o r m a to r ó w .................................. 371
48.1. K o rp u sy c e w e k ................................................. 371
48.2. K orpusy dław ików i tr a n s f o r m a to ró w .......................................... 372
48.3. N aw ijan ie c e w e k .................................................................................... 375
48.4. N aw ija n ie dław ików i tran sfo rm ato ró w . . . . . 379
48.5 K od b a rw do oznaczania doprow adzeń tran sfo rm ato ró w ,
cew ek i g ł o ś n i k ó w ...................................................................... 382
49. B udow a k o n d e n s a t o r ó w ........................................................ 384
50. B udow a sk a l ...................................................................... 387
S P IS T R E Ś C I 7
50.1. S kale z o b racającą się strz a łk ą . . . . . . . 3

50.2.S k ala p ro sto k ą tn a ze strz a łk ą poru szającą się w k ie ru n k u
poziom ym ................................................. 392
50.3. S k ala p ro sto k ątn a ze strza łk ą poru szającą się w k ie ru n k u
p io n o w y m ............................................................................. 394
50.4. S kale bębnow e . 395
50.5. U w agi p rak ty c zn e co do k o n stru k cji skali . . ' . . . 395
51. K o n stru k cja n ie k tó ry ch elem entów radiow ych . . . . . 397
52. L u t o w a n i e ............................................................... 403
52.1. K olby do l u t o w a n i a .......................................... 404
.52.2. S p o i w o .......................................................................................... 405
52.3. T o p n i k ........................................................................................... 406
52.4. P rzygotow anie pow ierzchni do lu t o w a n i a ................................... 406
52.5. P roces lu to w a n ia , 407
53. M ontaż r a d i o w y ........................................................................................... 410
53.1. S p raw dzan ie części r a d io w y c h ........................................................ 411
53.2. U staw ian ie części r a d i o w y c h ........................................................ 412
53.3. M ocow anie części r a d i o w y c h ........................................................ 416
53.4. Ł ączenie części r a d i o w y c h ............................................................... 420
54. A n ten a i u z i e m i e n i e .................................................................................... 425
54.1. S przęt in sta la c y jn y ■ .. . . . . . . .. - . 425
54.2. A n ten a ...................................................................... 426
Rozdział X.
Zasady prowadzenia korespondencji przez radio-
am atora-krótkofalowca . 430
. 55. W iadom ości o g ó ln e ................................... 430
55.1. A lfab et M orse’a .............................................................................430
55.2. K ody am ato rsk ie .................................................433
55.3. Z naki w yw oław cze ...............................................................437
55.4. R ad ioam atorskie oznaczenia poszczególnych k ra jó w . . 446
55.5. O dróżnianie sta c ji -radioam atorskich od rad io k o m u n ik a
cyjnych . 453
55.6. N aw iązanie łączności bezpośredniej Q S O .....................................453
55.7. P row adzenie k orespondencji Q S O ..................................................455
55.8. P rz y k ład n aw iązan ia QSO ......................................... 457
55.9. P row adzenie korespondencji radiotelefonicznej . . . 458
W ykaz piśm ien n ictw a ............................................................................................462
S PIS TA BLIC
1. A lfab ety (rosyjski, grecki, g o ty c k i) . 13

2. Sym bole i znaki m atem atyczne ........................................................ 13
3. S ystem m e t r y c z n y ................................................... .................... 14
4. M iary d ł u g o ś c i ................................................................................... 15
5. M iary ciężaru ..................................................................................................... 16
6. T ab lica w ielokrotności ................................................................................16
7. T ab lica potęg i pierw iastk ó w . . . . . . . . . . 17
8. O bliczanie I, R, XJ oraz P ...................... .......................................................22
9. N ajw ażniejsze w iadom ości z dziedziny elek tro tech n ik i . . . 23
10. W zory do obliczania R , L oraz C p rzy d ro żn y ch połączeniach
oporników , cew ek i kondensatorów . . . . . . . . . 29
11. W zory do obliczania R , X i Z p rzy różnych połączeniach opor
n ik a , kond en sato ra i ’ c e w k i ....................................................................... 30
8 S P I S T A B L IC
12. O znaczenia spotykane w schem atach r a d i o w y c h ..................................... 31

13. O znaczenia elem entów w chodzących do obw odów rad io w y ch . 37
14. O znaczenia przyrządów pom iarow ych . ................................................... 41
15. O znaczenia lam p e l e k t r o n o w y c h ................................................................. 42
16. Z m iana oporności d ru tu m iedzianego w zależności od te m p era
tu ry (oporność przy tem p. 20°C p rzy jęto za jednostkę) . . . 54
17. W łaściw ości p r z e w o d n i k ó w ................................................. 54
18. P orów nanie oporności różnych m etali z opornością m iedzi elek tro
technicznej . . ‘i. 55
19. W spółczynnik K dla różnych m e tali . 55
20. P rzybliżone średnice d ru tó w z rozm aitych m e tali topiących się
w pow ietrzu przy danych natężeniach p r ą d ó w ............................................ 56
21. W artość w spółczynników F i G ..................................................................58
22. W artość w spółczynnika J c ................................................................................58
23. W artość w spółczynnika k dla n i > 3 . 58
24. M aksym alne dopuszczalne te m p eratu ry uzw ojeń w tra n sfo rm a
to rach ..........................................................................................................................61
25. O znaczenia najczęściej stosow anych przew odów . . . . . 62
26. D ane dotyczące m iedzianych d ru tó w n a w o jo w y c h ......................... 64
27. L ica w ielkiej częstotliw ości (przew ód s p l a t a n y ) ..................................... 66
28. L iczba zw ojów n a 1 cm długości uzw ojenia o n aw in ięciu ścisłym 67
29. L iczba zw ojów n a 1 cm 2 p rze k ro ju uzw ojen ia o n aw in ięciu
ś c i s ł y m ............................................................................................ . 68
30. O porność 1 cm 3 uzw ojenia (o naw inięciu ś c is ły m ) ..................................... 68
31. W łaściw ości stopów o p o ro w y c h .........................................................................69
32. D ane dotyczące d rutów oporow ych . . . . . . . . . 70
33. O porniki najczęściej stosow ane w p r a k t y c e ............................................ 75
34. Z norm alizow ane w artości oporników p rodukow an y ch w ZSRR
(wyciąg z GOST 2 8 2 5 - 4 9 ) ....................................................................... 75
35. D ane oporników drutow ych produkow anych w k r a ju (typ Opd) 60
36. W ym iary oporników drutow ych ty p u O p d ............................................ 61
37. O porniki specjalne produkow ane w k r a ju (typu OpZ) . . . 82
38. O porność produkow anych oporników m asow ych zależnie od to
le ra n c ji ................................................................................................................... 83
39. W ykaz b arw służących do oznaczania w artości oporności . . . 85
40. D ane oporników m asow ych produkow anych w k r a ju . . . . 86
41. C h a ra k te ry sty k a oporników m asow ych produko w an y ch w ZSRR . 87
42. D ane potencjom etrów m asow ych produkow any ch w k r a ju . . 89
43. O znaczenia potencjom etrów drutow ych p roduko w an y ch w k ra ju 91
44. Z norm alizow ane w artości pojem ności kond en sato ró w p ro d u k o
w an y ch w ZSRR (wyciąg z GOST 2519-49)........................................... 93
45. Dobroć, w spółczynnik cieplny i oporność izolacji poszczególnych
ty pów k o n d e n s a t o r ó w .................................................................... 96
46. O porność pojem nościow a przy m ałych częstotliw ościach . . . 98
47. O porność pojem nościow a przy w ielkich częstotliw ościach . . . 98
48. K lasy fik a cja m a teria łó w izolacyjnych w edług w arto ści sta łe j
d ie le k tr y c z n e j......................................................................................... 101
49. K lasy fik a cja m a teriałó w izolacyjnych w edług s tr a t d ielek try cz
ny ch (tangensa k ą ta s tr a t <5) . . . ................ ................................. 101
50. K lasy fik a cja m ateria łó w izolacyjnych w edług stratn o ści d ielek
try czn ej ............................................................................................ 102
51. K lasy fik acja materiałów* izolacyjnych w edług stopnia w y trzy m a
łości n a g o r ą c o ....................................................................... 102
52. K lasy fik a cja m a teriałó w izolacyjnych w edług stopnia higrosko-
p i j n o ś c i ................................................................................................103
53. K lasy fik a cja m a teriałó w dielektrycznych w edług sto p n ia zdol
ności do o b r ó b k i - ■ • ■ • ■ • 103
S P IS T A B L IC I 9
54. M in eralne m a te ria ły iz o la c y jn e .......................................................................105

55. C eram iczne m a te ria ły izolacyjne . . . . . . . . . 108
56. M ateriały izolacyjne organiczne ...........................................114
57. C h a ra k te ry sty k a płynów technicznych w tem p. 20oC . . . . 115
58. Pojem ność ko n d en sato ró w ..................................................121
59. K o n d ensatory sta łe najczęściej stosow ane w p ra k ty c e . . . 123
60. K od b a rw służący do oznaczania k o n densatorów stały ch . . . 126
61. K o n d ensatory m ikow e K m p rodukow ane w k r a ju . . . . 127
62. T ab lica m ożliw ych w y k o n ań k o ndensatorów m ikow ych K m
i K m - a .........................................................................................................................127
63. W artość pojem ności kond en sato ró w m ikow ych p ro d u k o w an y ch
w Z S R R ..................................................................................................................129
64. P ojem ność niskonapięciow ych ko n d en sato ró w ceram icznych p ro
d u k ow anych w Z S R R ..................................................................................... 132
65. K o n d en sato ry papierow e ru rk o w e ty p u K r p roduko w an e w k r a ju 136
66 . W artość w spółczynników pom ocniczych A i 'Je do w yznaczania
in dukcyjności w zajem nej m iędzy dw om a uzw ojeniam i . . . 146
67. W artość w spółczynników A i A 2 do obliczania cew ek . . . . 154
68 . W artość w spółczynnika B 1 do obliczania liczby zw ojów cew ek
jed n o w arstw ow ych n aw in ięty ch n a typow ych k o rp u sach . . . 154
69. W artość w spółczynnika B 2 do obliczania liczby zw ojów cew ek
w i e l o w a r s t w o w y c h .................................................. ’ • • • • • I 58
70. C ew ki w odbiornikach o bezpośrednim w zm ocnieniu . . . . 165
71. Cew ki d la typow ego o dbiornika superheterodynow eg o . . . 168
72. L iczba zw ojów cew ek s u p e r h e t e r o d y n y ..................................................169
73. D ane dotyczące cew ek p rodukow anych w k r a j u ....................................170
74. In d u kcyjność dław ików w ielkiej c z ę s t o t l i w o ś c i ................................... 172
75. T w ard e m a te ria ły m agnetyczne p rodukow ane w ZSRR . . . 178
76. Zależność przenikalności m agnetycznej od częstotliw ości dla
m iękkich m ateriałó w m agnetycznych p rodukow an y ch w Z SR R 179
77. M a teria ły m agnetyczne stosow ane p rzy m ałych częstotliw ościach
o sp ecjaln y ch w łaściw ościach m agnetycznych p ro d u k o w an y ch
w Z S R R ................................................................................................................. 180
78. W łaściw ości m agnetyków proszkow ych p rodukow an y ch w Z SR R 182
79. W y m iary rdzeni ty p u E p rodukow anych w ZSR R . . . . 186
80. D ane dotyczące tra n sfo rm a to ra sieciowego w zależności od jego
m o c y .........................................................................................................................187
81. T ra n sfo rm ato ry sieciowe p rodukow ane w k r a ju . . . . . -199
82. T ypow e tra n sfo rm a to ry sieciow e p rodukow ane w ZSRR . . . 200
83. D an e dotyczące typow ych a u t o tr a n s f o r m a to r ó w ................................. 202
84. T ypow e dław ik i m ałej częstotliw ości p rodukow ane w ZSR R . . 213
85. W y m iary rdzeni ty p u III w tra n sfo rm a to ra c h m ałej częstotli
w ości .......................................................................................................... 217
86 . T ra n sfo rm ato ry głośnikow e o rd zen iu nie m agnesow anym p rą
dem stały m produkow ane w k r a j u ................................................................223
87. W artość sta łe j A ze w zoru do w yznaczania rozm iarów rd zen i
t r a n s f o r m a t o r ó w ................................... 224
88 . T ra n sfo rm a to ry w yjściow e pro d u k o w an e w k r a ju . . . . 226
89. D ane dotyczące tran sfo rm ato ró w w yjściow ych prod u k o w an y ch
w Z S R R ................................................................................................................. 228
90. D ługość fali w m e trach p rzy różnych w artościach L i C . . . 239
91. D ane dotyczące elim in ato ró w pośredniej częstotliw ości p ro d u
k ow anych w k r a j u ............................................................................................ 264
92. D ane dotyczące kom pletów zespołów cew ek w raz z k o n d en sato
ra m i stroikow ym i obw odów w ejściow ych i obw odów heterodyny
p ro d ukow anych w k r a j u .....................................................................................265
10 S P I S T A B L IC
93. D ane dotyczące filtró w pośredniej częstotliw ości w osłonach

ek ra n u jąc y ch produkow anych w k r a ju . . . . . . . 265
94. O bliczanie obw odów d rg ań . ......................................... ....... 267
95. Ź ródła fal e le k tr o m a g n e ty c z n y c h ............................................................... 269
96. P odział fa l r a d i o w y c h ....................................................................................269
97. K lasy fik acja fa l r a d io w y c h ..................................................................... 270
98. Spis częstotliw ości, fa l i m ocy rad io stac ji rejo n u europejskiego
w g P la n u K o p e n h a sk ie g o ..................................................................................... 272
99. P asm a częstotliw ości przydzielone radioam atoro m k ró tk o falo w
com ........................................................................................................................ 278
100. Z am iana częstotliw ości n a długość fali i długości fali n a często
tliw ości .................................................................................................................281
101. Rozchodzenie się fal w pasm ach przeznaczonych d la rad io a m a-
torów -krótkofalow ców . 292
102. Częstotliw ość różnych źródeł d ź w ię k u ........................................................294
103. D ynam ika a p a ra tó w e le k tr o a k u s ty c z n y c h ................................................ 294
104. P rędkość dźw ięku w różnych ośrodkach przy te m p eratu rz e 20°C
i ciśnieniu 760 m m słupa r t ę c i ....................................................................... 295
105. Głośność typow ych źródeł d ź w ię k ó w ................................................ 297
106. D e c y b e l e .................................. 300
107. D e c y b e l e ........................................................................................................ 301
108. D ane m ikrofonów produkow anych w Z S R R ............................................ 311
109. A lfabet M orse‘a i 431
110. M iędzynarodow y kod Q stosow any przez rad io am ato ró w . . . 434
111. S k ró ty r a d i o a m a t o r s k i e .................................................................................... 433
112. N ajbardziej rozpow szechnione sk ró ty stosow ane w koresp o n
d encji r a d io k o m u n ik a c y jn e j.............................................................................. 445
113. R a p o rt RST . S k ala R — czytelność odbioru. S k ala S — n atęże
nie odbioru. S k ala T — ton odbioru ...........................................................443
114. R adioam atorskie sygnały rozpoznaw cze poszczególnych k ra jó w
ułożone w k olejności-alfabetycznej sygnałów . . .-■■■. . . 447
115. R adioam atorskie sygnały rozpoznaw cze poszczególnych k rajó w
ułożone w kolejności alfabetycznej nazw k r a j ó w ...................................... 450
116. O siągnięcia radzieckich am atorów -krótkofalow có w . . . . 454
117. Czas w różnych częściach ś w i a t a ............................................................... 456
118. Zgłoskow anie przy prow adzeniu koresponden cji rad io telefo
nicznej (przepisy m ię d z y n a ro d o w e )................................................................458
119. Zgłoskow anie przy prow adzeniu koresponden cji rad io telefo
nicznej z k o respondentam i Z S R R ............................................................... 459
120. S kala M — jakość m o d u l a c j i ......................................................................459
WSTĘP
P raca niniejsza ujm uje w treściwej formie zestawienie praktycz

nych wiadomości niezbędnych w podręczno-warsztatowej praktyce
radioamatora.
W literaturze powojennej ukazało się szereg popularnych prac
z dziedziny radiotechniki, jak np. „Zasady radiotechniki'' inż. inż,
H. Sacharewicza i J. Żerebcowa lub „Elem entarna radiotechnika“
S. Kina, i dlatego zakres wiadomości teoretycznych podawanych
w „Poradniku radioam atora“ został ograniczony do niezbędnego
minimum. Praca oparta jest n a m ateriałach opublikowanych
w ostatnich latach, przy czym przede wszystkim uwzględniony
został bogaty dorobek przodującej literatu ry radzieckiej, chlubnie
kontynuującej tradycje słynnego w ynalazcy radia A. Popowa.
Przy omawianiu poszczególnych części radiowych oparto się na
osiągnięciach uzyskanych przez radziecki przem ysł radiotechniczny.
„Poradnik radioam atora“ omawia zagadnienia związane z kon
strukcją urządzeń radiowych, jak opis części radiowych, prac m on
tażowych i wiadomości pomocnicze.
W książce zostało zastosowane słownictwo przyjęte przez Cen
tralną Komisję Słownictwa Elektrycznego.
Wszystkim, którzy pomagali m i w opracowaniu niniejszej pracy,
składam serdeczne podziękowanie, a w szczególności prof. d r inż.
P. Szulkinowi za cenne uwagi dotyczące ujęcia i konieczności w y
dania „Poradnika“, prof. m gr inż. S. Manczarskiemu za żmudną
redakcję odpowiedzialną, ob. Cz. Czarnogórskiemu i m g r inż.
J. Grabarczykowi za pomoc w opracowywaniu poszczególnych
rozdziałów oraz m gr inż. Keslerowi za pomoc w uzyskiwaniu no
wej literatu ry radzieckiej.
M g r in ż . M a r ia n R y s z a r d S z c z u r e k
R o z d z ia ł I
WIADOMOŚCI OG0LNE
1. TABLICE POMOCNICZE
Tablica 1 Tablica
A lfabety (rosyjski i grecki) Symbole i znaki m atematyczne
rów na się
R o sy jsk i G reck i
je st identyczne lu b ró w n a się
zgodnie z d efin icją
A a a Aa a lfa a
B 6 b Bß b e ta b nie ró w n a się
B B w r y gam m a 9 ró w n a się w p rzybliżeniu
r r 9 4 ô d e lta d
d E s e p s ilo n ë > w iększe niż
A A
E e je Z i d z ê ta dz < niniejsze niż
żiCSK Ż Hy e ta ë w iększe lu b ró w n e
3 3 z ev te ta t >
M u i I t Jota i < m niejsze lub rów ne
vi a j K x kappa Je proporcjon aln e, podobne
K K k S i k si ks
JI J1 l, t A l la m b d a l dąży (np. 0 : n dąży do zera)
M M m Mu ml m + plus, dodaw anie
H H n Nv ni n m inus, odejm ow anie
O o 0 0 o o m ik r o n 0
n n P I I :r Pi P •X znaki m nożenia, np. a • b lu b
P p r Po ro r a X b (może być rów nież ab)
C c s Eaç s ig m a s
T T t T t ta u t : /- znaki dzielenia, np. a:b, a/b,
y y u Yv y p s ilo n y am — a do potęgi m
cb cb f fi 1
X x h, ch X .x chi h, ch V ~ p ie rw ia ste k k w ad rato w y
n n c 2V p si ps
IHm sz Üco Ö r ~ p ie rw ia ste k n -te g o stopnia
om ega
n im szcz ! siln ia np, 5 ! = 1 - 2 - 3 - 4 * 5
B I hi y A p rz y ro st skończony
•B b
;3 a e II rów nolegle
! K > jo ju ± prostopadle
H a ja c o n s t — stała
n = 3,14159; «2 = 9,8696; 2* = 6,2832
e = 2,71828; e2 = 7,38906
14
System m etry czn y
a
'S
£
O
o
o
o
o
g
N
O
• r-i
•r*4
'OT
-ł->
*OT
a /
a
o
g
co >
£
G iS
- «a
CJ
S y s te m
O
U)
w
m e tr y c z n y :o s u n e k d o
S
&
O z n a O z n a
C °
co
o
CO
N a z w a je d n o s tk i N a z w a
a « 5
-B U Z Q
c z e n ia ! c z e n ia
B IU 0 Z D
o
<D W >
73
¡5
id s ta w o w e j
ÇU
&
iv lS S 'ii
H
O
o
s
d c m d e c y m e tr d k m d e k a m e tr
l
j
II.!
o
H
i |
O
c m c e n ty m e tr h m h e k to m e tr
Î1 «
o
O
H
3
3
°
ą
§
m ilim e t r k m k ilo m e t r
O
O
O
.2
^
’2
£
05 0
o
CO
1—< 4 1—1 H
H
-
&
m ik r o n m im m ir ia m e t r
^
Ï3
«
o
O
H
S LC
n a n o m e tr M m m e g a m e tr
G
a
1
o
S .-S
N
£ 44
Ö »H
O O
O CS
T—1 1—(
G m g ig a m e tr
«
o
£
G
fi
73
T3
d e c y m e tr k ’ a a r
S
s
Ol
o
u B
*i
ia r y p o w ie r z c h n i
£
¥
s
2 73
c e n ty m e tr h a
44
h e k ta r
G CO
o
O
to
O O O
C
Ili
r - i r —4 r-4
s
m ilim e t r k m 2
r -4 r - i r —4
k ilo m e tr k w .
O
g
&
73
c
t—t
d e c y m . sze ść
s
k ilo m e t r
O
2
5o
£
cs
co
"o
44
CO
CO O
6
co
l OT
O
T—4
°
o
-*O
N
G G
o*
->
G
c e n ty m .
g
G ‘W
-♦-> <y
>S
s z e ś c ie n n y
OT
£
I . W IA D O M O Ś C I O G O L N E
1
co
cs
m ilim .
, .
4
r-i Ot—
-
o
H
d e c y litr
p—4
r —(
d e k a lit r
<
o
o
U H
co
>
O o
44 h
'S
Cl
73 O
o
O
’Ö
£
II
7 3 pG
c e n t y lit r •H
>
73
O*
CO
Î-C
■4-»
r-4 h e k t o lit r
S -G
r—4
o
G N
o
5
o
, i
r_
O l CO
m il i l i t r
44
r-4 r - i r-4
k i i o l i t r
o
C5 O
-
T— r - ł ł—4 r-4
C *—4
m ik r o lit r
5 .
-
o
S
rt
d e c y g r a m d e k a g r a m
| o
II
o
N
73 O
c e n ty g r a m h e k to g r a m
5® “
T—4 r—4
o
£
O
iH
o
■ o x îü
M
m ilig r a m k ilo g r a m
^
O
^
£
a
'O
o
3
O
•N
r-4
f- t
CO
r—
f jO
>s
o
Cf
CO.
O O O O
!5
m ik r o g r a m m ir ia g r a m
G 3 .
4 t —4
S
1
o
E E
£
f f
44
p o
9 0
k w in ta l m e tr .
JŻ
’ **
h
OJ CO +1> OT O
O
to n n a
*—1 r-4 r —4 r-4- *—4 i—4
.
------------------------------------------- Ł_
I, T A B L I C E P O M O C N IC Z E 15
1
¡
O
T
n ik a
a n g ie ls k a
O
0 ,0 1 4 4 5 8
0 ,0 1 6 6 3 8
0 ,0 6 6 6 6 5
0 ,0 0 9 5 8 4
O
Tablica
0 ,0 0 8 9 8 3 O o • fi
S to p a
1 ,0 0 0
3 ,2 8 1
1 ,8 9 0
o >3
3 ,0 0 0
F- o
o W
co o
r ó w
0 0 0 ‘ X
o
fi
O
0 ,5 4 0
0 ,2 2 5
0 ,5 7 1
o tn tH *'
X
10
GJ
N
|
fi
O
O r« CO 00 CO 03 O TH CO
cj b TH co 03 co o TH CO 03 o co O CO &
TJ
tuO a co TH TH r —< o O 03 co co co o CO
1—I i—t w (N o o as co o co
« ¡ 'S o O O o t—4 tn r-r i—4 cT CM r-4 o
r jt í f i i—4
g W)
2
OT
O
0 ,3 9 3 7
1 ,7 5 0
r o s y js k a .
0 ,9 4 5
1 ,0 0 0
’S b
a n g .
a
1 ,1 5 0 8
1 ,0 0 0 0
6 9 ,1 6 5 5
0 ,6 2 1 4
4 ,6 1 1 0
0 ,6 6 2 9
lą d o w a
S ą ż e ń
0 ,8 1 0
1 ,0 0 0
0 ,4 2 9
0 ,4 6 9
a
0 ,2 7 0
0 ,1 4 3
3
M ila
OJ
OT
fi O t- 4 O o O CM a ‘O
o CO o 03 F- tn .y OJ CO O O TH tH* 03
O o o co o O o CO CM
TH f— co o 3
lO m o co o i —i c- o O F~ tn tn OT F~ O
1 ,8 5 3
1 ,0 5 9
fi 3
o o 1—1 o TH o o r-4 co t-4 co 1-4 o
tn O tH
3 co co a f t
i—
4
o“ T-4
r—4
1 as
długości
11
u
3
bb w
CC TH o i—4 co 03 CM P—4
•+-» a
ot
F- o co 00 tn co
Co
O 03 o CO tn 03 co
co co tn co 00 CO CM
O 03 o c- to C3 co
f t
tn o co CM tn T-4
O co TH ‘O o i —4 o T-4 o o
o 4-> GJ
£ t-4 OT •N
fi
Miary
03* -*-»
o W o O O O to
co
o hi
O
O
o
TH
tH
tn _
TH
TH
fi co
O co o co TH o co tH co £ t- 4 CM" cm" TH
OJ o
o
co
co
CM
tn
03
o
O
(M
co
o
II fi o
o
co
CM
co
F-
co
co
tH
r*4
TH
O
c
o
6 a
O o o co co TH co cj o c- m 03 CO
U
r—4 r-4 »—i T—1 t-4 o CM O o
OT
1
y
t-4 fi
2 t-4 O
tí
=
fi
1
|
|
|
i
|
a n g .
—
—
==
II li II
—
II II
=
1! li
=
=
=
tl)
( in c h )
---------------— -------------
r ó w n ik a
M ila
§
«C
áS &
15
-*-»
1
a n g .
a w
'B
a
0
;
a
(ft)
3 ° co N
a
t k
k m
CM OT
1°
o tn
t k
t k
o
c a li
f t Í3
a n g .
s ą ż n i
1 1 1 ,1 2 1
3
s
o II
s
m
a rs z
1-4 X
o
H S
n
oj
o
o
g e o g r a fic z n a
C
M
n
12
d
1000
mm
3 T-4 n ;
d
s to p y
e
d
o
-
500
CC 1
a n g ie ls k i
OT
e
J
e
p o ls k i
II
==
tH O
1000
3
J
fi
J
CM
a n g .
=
fi
1
ro s .
ccJ
=
bó
3
o gj '% X
a X
p o łu d n ik a
e tr
II CJ
==
§ s
w io r s ta
'O N
=
o >> a OT
k ilo m
tC
sążeń
sążeń
fi
s to p a
3
m e tr
1—4 c
y a rd
m ila
'O 3 CJ
ca l
u o 3
O a
E 1 T*t4 o Z
o
1-4 »—4 r—4 i—4 T—4 1-4 t-4
1
1
1
1
1
1
1
1°
¡
I,
|
16 I. W IA D O M O Ś C I O G O L N E
Tablica 5
M iary ciężaru
Jednostka Tonna
Tonna Pud
angielska
1 tonna = 1000 kG 1,000 0,984 61,05
1 tonna angielska = 20 centn. angielskich 1,016 1,000 62,03
1 pud = 40 funtów rosyjskich 0,0164 0,0161 1,000
1 k w in ta l m etryczny = 0,1 tonny — 100 kG
Je d n o stk a K ilogram F u n t. ros. F u n t ang.
1 kilogram = 1000 G 1,000 2,442 2,205
1 fu n t ros. — 32 łutom - 96 zołotnikom 0,4095 1,000 0,903
1 fu n t ang. (Ib) = 16 uncjom (oz) 0,4536 1,108 1,000
Tablica 6
Tablica w ielokrotności
Giga G bilion 1 000 000 OOOjedn. (10°)

Mega M m ilion 1 000 000 (100)
(Miria) mi dziesięć tysięcy 10 000 (104)
Kilo k tysiąc 1000 (103)
H ekto h sto 100 ( 102)
D eka dk dziesięć 10 (10)
D ecy dc jedna dziesiąta 0,1 jed n o stk i (10- 1)
Centy c jed n a setna 0,01 ( 10- 2)
M ili m jed n a tysiączna 0,001 (10-3)
M ikro ,u jedna milionow a 0,000001 ( 10- 6)
N ano (m ilim ikro) n, m,« jedna bilionow a 0,000000001 (10-9)
P ik o (milerom ikro) p, ffft. jedna trylionow a 0,000000000001 (10- 12)
1. T A B L I C E P O M O C N IC Z E 17
Tablica 7
Tablica potęg i pierw iastków
n n- n3 ]/n | /n n n- n3 } /n y3/n~
■i 1 1 1,0000 1,0000 41 1681 68921 6,4031 3,4482

2 4 8 1,4142 1,2599 42 1764 74088 6,4807 3,4760
3 9 27 1,7321 1,4422 43 1849 79507 6,5574 3,5034
4 16 64 2,0000 1,5874 44 1936 85184 6,6332 3,5303
.5 25 125 . 2,2361 1,7100 45 2025 91125 6,7082 3,5569
6 36 216 2,4495 1,8171 46 2116 97336 6,7823 3,5830
•7 49 343 2,6458 1,9129 47 2209 103823 6,8557 3,6088
8 64 512 2,8284 2,0000 48 2304 110592 6,9282 3,6342
9 81 729 3,0000 2,0801 49 2401 117649 7,0000 3,6593
10 100 1000 3,1623 2,1544 50 2500 125000 7,0711 3,6840
11 121 1331 3,3166 2,2240 51 2601 132651 7,1414 3,7084

12 144 1728 3,4641 2,2894 52 2704 140608 7,2111 3,7325
13 169 2197 3,6056 2,3513 53 2809 148877 7,2801 3,7563
14 196 2744 3,7417 2,4101 54 2916 157464 7,3485 3,7798
15 225 3375 3.8730 2,4662 55 3025 166375 7,4162 3,8030
16 256 4096 4,0000 2,5198 56 3136 175616 7,4833 3,8259
17 289 4913 4,1231 2,5713 57 3249 185193 7,5498 3,8485
18 324 5832 4,2426 2,6207 58 3364 195112 7,6158 3,8709
19 361 6859 4,3589;, 2,6684 59 3481 205379 7,6811 3,8930
20 400 8000 4,4721 2,7144 60 3600 216000 7,7460 3,9149
21 441 9261 4,5826 2,7589 61 3721 226981 7,8102 3,9365

22 484 10648 4,6904 2,8020 62 3844 238328 7,8740 3,9579
23 529 12167 4,7958 2,8439 63 3969 250047 7,9373 3,9791
24 576 13824 4,8990 2,8845 64 4096 262144 8,0000 4,0000
25 625 15625 5,0000 2,9240 65 ,4225 274625 8,0623 4,0207
26 676 17576 5.0990 2,9625 66 4356 287496 8,1240 4,0412
27 729 19683 5,1962 3,0000 67 4489 300763 8,1854 4,0615
28 784 21952 5,2915 3,0366 68 4624 314432 8,2462 4,0817
29 841 24389 5,3852 3,0723 69 4761 328509 8,3066 4,1016
30 900 27000 5,4772 3,1072 70 4900 343000 8,3666 4,1213
31 961 29791 5,5678 3,1414 71 5041 357911 8,4261 4,1408

32 i 024 32768 5,6569 3,1748 72 5184 373248 8,4853 4,1602
33 1089 35937 5,7446 3,2075 73 5329 389017 8,5440 4,1793
34 1156 39304 5,8310 3,2396 74 5476 405224 8,6023 4,1983
35 1225 42875 5,9161 3,2711 75 5625 421875 8,6603 4,2172
36 1296 46656 6,0000 3,3019 76 5776 438976 8,7178 4,2358
37 1369 50653 6,0828 3.3322 77 5929 456533 8,7750 4,2543
38 1444 54872 6,1644 3,3620 78 6084 474552 8,8318 4,2727
39 1521 59319 6,2450 3,2912 79 6241 493039 8,8882 '"4,2908
40 1600 64000 6,3246 3,4200 80 6400 512000 8,9443 4,3039
2 P o r a d n ik R a d io a m a to r a
T a b l i c a 7 (cd.)
3 /~ _
n V? n3 u yn . »• ]/ n
I n
81 6561 531441 9,0000 4,3267 91 8281 753571 9,5394 4,4979 i
82 6724 551368 9,0554 . 4,3445 92 8464 778688 9,5917 4,5144 1
83 6889 571787 9,1104 4,3621 93 8649 804357 9,6437 4,5307
84 7056 592704 9,1652 4,3795 94 8836 830584 9,6954 4,5468
85 7225 614125 9,2195 4,3968 95 9025 857375 9,7468 4,5629
86 7396 636056 9,2736 4,4140 96 9216 884736 9,7980 4,5789
87 7569 658503 9,3274 4,4310 97 9409 912673 9,8489 4,5947
88 7744 681472 9,3808 4,4480 98 9604 941192 9,8995 4,6104
89 7921 704969 9,4340 4,4647 99 9801 970299 9,9499 4,6261
90 8100 729000 9,4868 4,4814 100 10000 1000000 i 10,0000 4,6416
2. SUWAK RACHUNKOWY
Suwak rachunkowy umożliwia dokonywanie szybkich obliczeń

z dokładnością przeważnie do trzech cyfr. Dokładność ta jest w y
starczająca przy praktycznych obliczeniach w technice i dlatego
obliczenia w niniejszej pracy będą dokonywane za pomocą suwaka.
Najczęściej spotykany suwak (rys. 1) składa się z korpusu 1,
przesuwki 2 (przesuwnej linijki, zwanej często języczkiem) i prze
suwnego okienka 3 (szkiełka). Na korpusie i przesuwce naniesiony
jest zespół odpowiednio powiązanych z sobą podziałek.
Obliczenie polega n a ustawieniu przesuwki w takim położeniu,

aby określona cyfra jej podziałki znalazła się na w prost określonej
cyfry podziałki nieruchomej, oraz n a odczytaniu w yniku n a w prost
odpowiedniej cyfry jednej z podziałek. Operacje te ułatw ia prze
suwne okienko, na którego szkiełku w yryte są odpowiednie kreski.
Dokonując obliczeń n a suwaku nie zw raca się uwagi na- przecinki
oraz zera i dopiero po odczytaniu rezultatu określa się liczbę zna
2. S U W A K R A C H U N K O W Y 19
ków dziesiętnych. Istnieją praw idła n a określenie liczby miejsc

dziesiętnych, jednak w praktyce najlepiej określać liczbę znaków
dziesiętnych przez przeprowadzenie przybliżonego obliczenia pa
mięciowego.
Do najczęściej dokonywanych n a suwaku obliczeń należą: mno
żenie, dzielenie, potęgowanie i pierwiastkowanie.
Przy mnożeniu przesuwa się przesuw ką tali, aby posługując się
przesuw nym okienkiem ustaw ić „1“ podziałki B dokładnie nad
mnożną na po działce A. flezultat odczytuje się na podziałce A
pod mnożnikiem też posługując się przesuw nym okienkiem. Np.
2 X 4 = 8 (rys. 2).
Jeżeli-po przesunięciu przesuwki w prawo „brakuje“ działek na
podziałce A, to przesuwa się przesuw kę w lewo, ustaw iając tym
razem nad mnożną „ 1.0“ podziałki B. Np. 4 X 3 = 12.
1 5 © 5 6 7 8 9l
i : ' /
11 d 3 A 5 6 ?(§)9 V
Rys. 2. M nożenie za pom ocą suw aka. Rys. 3. D zielenie za pom ocą suw aka.
Przy dzieleniu przesuwa się przesuwkę tak, aby dzielnik na po-

dźiałce B ustawić dokładnie, za pomocą przesuwnego okienka, nad
dzielną na podziałce A. Rezultat odczytuje się na podziałce A
odpowiednie pod „1“ lub ’.10“ podziałki B.
Np. 6 :3 = 2 lub 16 : 2 = 8.
Mnożenie i dzielenie można również wyko r^r.trr ii r r r r r Ie '
dtzr.
nywać posługując się podziałkami C i D. ę ; i 5- | V
Przy podnoszeniu do kw adratu danej liczby
ustaw ia się kreskę przesuwnego okienka na « 1 .
7S1.. ’
cyfrze przedstawiającej na podziałce A tę
liczbę, a wynik odczytuje się na podziałce D Rys. 4. P otęgow anie
pod kreską przesuwnegó okienka, np. 2- = 4 i p ierw iastk o w an ie
(rys. 4). Przy podnoszeniu do.sześcianu od za pom ocą suw aka.
czytuje się n a podziałce E.
P rzy w yciąganiu pierw iastka kwadratowego lub sześciennego
ustaw ia się kreskę przesuwnego okienka na w ybranej cyfrze po
działki D (przy wyciąganiu pierw iastka kwadratowego) lub E (przy
wyciąganiu pierw iastka sześciennego), a w ynik odczytuje się na
podziałce A pod kreską przesuwnego okienka ]).
i) D o k ła d n y o p is s u w a k a lo g a r y tm ic z n e g o i s p o so b u k o r z y s t a n ia z n ie g o m o ż n a
z n a le ź ć w p r a c y m g r in ż . H . C h m ie le w s k ie g o : L o g a r y t m ic z n y s u w a k r a c h u n k o w v
W y d . III, P W T 1953. ł ’
20 I . W IA D O M O Ś C I O G O L N E
3. NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANE WZORY GEOMETRYCZNE
Oznaczenia: S — powierzchnia, p — obwód, V — objętość
Prostokąt Powierzchnia- S — ab
Obwód p — 2 [a + b)
K wadrat S — a2
p = 4a
\
■d2 O
Kolo
p = 2 ¿ir — 7id
Pierścień S = n (R2— r2) = ^ ( D 2— d2)
P = 2ji (R + r) = 7t (D -f- d)
Sześcian S = 6a2
A-
V — a:<
a
Walec S == 2 nR (R + h) n ]
V = n .R 2 h
4 -
Kula S = 4nR
V
h R3
Przykłady
1. W yznaczyć kąt, którego ra d ia n w ynosi 1.
N a skali pionow ej I odczytuje się naprzeciw w arto ści 1 ra d ia n a k ą t 57,3°,
tj. 57°18'.
2. W yznaczyć k ą t, którego cosinus w ynosi 0,98.
N a skali pionow ej I I I odczytuje się nap rzeciw w arto ści cos <p — 0,98
k ą t 11,5°, tj. 11030'.
Z atem przy cos <p = 0,98 k ą t <p = 11°30'.
3. N A J C Z Ę Ś C I E J S P O T Y K A N E W ZORY GEOM ETRYCZNE 21
3. W yznaczyć w artość e x, gdy x = 3.

N a sk ali pionow ej V I odczytuje się naprzeciw x = 3 w arto ść 0,05. A zatem
e~3 = 0,05.
II III IV V VI
cp sinip ę cosip <p tg<p * e* x e"*
90°-^ 90’-z ę r - o 9 0 ° -z r z c^;
- - DU -60
€-0.999 4 -£ .
-0.998 -20 -50 - 0,02
-1.5
0,1 10 40
0.99
•35- r 3,5—_ r 0,03
80°- -1.4 80°-=- 80°-€ 80°-€ -3 0
€ 3 0.98 ± — 0.2 ~5
-±0,04
€--097 4
± € 1 .3 r0.9&
0,3 20 Ę- 0,05
± t 0,35 ± 3
70°Ąz- 70°-± 70°-±± 70°-€± €0,06
= € 1.2 i r 2.5 z 0,07
^ -0 ,4 2.5- 2,5-
1 '-0.9 ■10 --0,1
•i-9
60' 60°-lI 60°-€ -— 0,5 60°-± *J=h«
\ 'r W
0.85 "r 7
■15 r 0,15
-0.8 0,6 €±6
Ś.zrO.9
50°- 50°~ 50°-= 50°-€
żr5 - 0.2
± '-0 .8 - 0.7 -1
0,7 1.5- 1.5 -=
€'-0,9
I
§■
40°-Ś --0,7 ¡?40°-€
o
"S
o
~ 0,6
40°-
- 0.8
40°-€z
0.8 , -ir 4
-3.5
€ 0.25
b 0,3
± 0.6 [r 0.7
■0.85
30’- 30°- E- 0,5 30°-= 30°- 0.6 \I " 3 0.35
-— 0.5 /-=?
0,5 €€25 ± 0 ,4
-0.9
€ ± 0 ,4 \b-0,4
0.4
20' 20’M 20 ° - 20 ° - ± 0 ,5
0.3 -0,95
€€-0,3 J f \0,96 f - 0,3
W - 097 ±= 0.5-3- 0.5 - b 0,6
j €-0,2 ,0,2 -0,98 0.2 -1,5
0.7
W W°-a 10°- 1 0 ° -€
-099
¿€-0,1 0,1 0.8
€ - 0.1
-0998 31 0,9
0,999
0°- -0 0°- -0 0° -1 0- -0 0 1
Rys. 5. N om ogram do w yznaczania zasadniczych funkcji- trygonom etrycz
ny ch (s in y , cos y , tg rp) i w ykładniczych (ex, e~x )
22 X. W IA D O M O Ś C I O G O L N E
4. NAJWAŻNIEJSZE WIADOMOŚCI Z DZIEDZINY ELEKTRO

TECHNIKI
Najważniejsze wiadomości z dziedziny elektrotechniki podane

zostały w tablicach 8 i 9.
T a b l i c a '8
Obliczanie I, K, U oraz P
Je śli je st dane
Obliczyć
U oraz R P oraz R P oraz U I oraz R P oi-az I I oraz U
■
U P
I ~R I/? U
— — —
U2 P U
R I
~P~ I2
P
U — j / RP ■ — IR —
1
U2
P I 2R IU
R
i L '. - ' -■ '
5. OBLICZANIE PODSTAWOWYCH WIELKOŚCI

ELEKTRYCZNYCH
Przy obliczaniu stosuje się jednostki podane w tabl. 9. Wzory po

dane w tabl. 8 dotyczą prądu stałego, i mogą być stosowane i przy
prądzie zmiennym, jeżeli w obwodzie jest tylko oporność rzeczy
wista R. Jeżeli jednak zam iast oporności rzeczywistej R w obwo
dzie jest oporność pozorna Z; to obliczona moc P będzie mocą po
zorną.
Nom ogram przedstawiony n a rys. 6 umożliwia wyznaczenie w ar
tości następujących wielkości, tj. natężenia prądu, napięcia, opor
ności lub mocy, jeżeli znane są wartości dwóch pozostałych wiel
kości. Na odpowiednich skalach zaznacza się wartości dwóch da
nych wielkości i łączy się zaznaczone p u n k ty linią prostą. Prze
cięcie tej prostej z pozostałymi skalami wyznacza wartości dwóch
pozostałych wielkości.
Przykład
O kreślić U oraz P, jeżeli d an e je st: I ~ 20 m A (0,02 A), R = 10 k O
(10 000 Q).
3
5. O B L IC Z A N IE P O D S T . W IE L K O Ś C I E L E K T R Y C Z N Y C H 23
ca
Tablica
¿2
a
<a
u •sg >a
cu
Giw
cd
a^ &o a—■ ■S-s
c S - « g
> > rC
1 > CJ 2 1 = -Sr
' -S:fg
11■§■§ - u r* *■* c ”
•s °
o
. ^ Ch^ci ca o
S * §2 ‘O
tuo ? W r<00 e k CU ‘C/J
'a o
ca ‘gG ofi £J;,^ 3 III! £ #* o
w ^
<u*p
“ »w4« o .2 § C o |
P *N v o o o o 2 £ o bo > 'ęu o
a r w $ ca ar fi fi o $ ft
M Tca mca ro .2fi fi O
®Kt)-gN •■B
g .^W S
>> gŁ)- gO
ca o u P
elektrotechniki
G P<-+f
o 5 M °yj ô
T fi G 0
I «8o I "o -§
ftf -S ar . . 60
►-a tej) o .2 2, o W S . 2 ^ | «
N CU T 3 CU
gfiSjgl s l 11
C
U£ w£ W)P t-H
wiadomości z dziedziny
a
o
£ sCC
0)
ci
■i, ^ W
°)
fi>» w
3
r f i CC i1Tl
CJ N
T3 id o ia >
Najważniejsze
^cc§P iO N
CU c GJ O n ca*
•■^ 3 Ci M
.2 -3 s a
•3 «
CJ f*rl
2*
ł Sb
^
-*
N bP„
J >> S f e c
JD i-3 g & " . i
c N■a ca « i aj .JB,
.Si 2 p, (0 o
w
3 <= ~ ~
?!
0 > »o
OJ S..2
feC T J « s S "g CO
N £ 
ca
co - £
I . W IA D O M O Ś C I O G O L N E
CS
o £ '
£ £
a =3 TS
3
2S >
P*>
N
CO
C
O
r£ «0 X2 O X,
Og îh o
G 03
C0
TS
Xi 0 TS C Mw p w■
Ä cO P »o rP sÇJ jU
cü u
3 I > CHO ‘M U-W O
H rs Pc Pc í> M 0
O co O co
> g * HO
OM
—
O ‘O ¡S
'CO ß £ fi £
o o ó 0
— (1) P. K, £■ >
fcß 0
3N c h
.¡¿ ' °o o P o P
°Kgs
co 0 ’^3
o gcs TS Pc !U
0*-SJ CO o
I3
£
a irs I I ■M £
T3 *cr*
« X
II CO03— .2 I
«
G CCS .s a *N
•a
P
I I Ł0 3
rä Ö 1“1 ° N
►Cio
o
N
TS *N
h s uo X
•C
o 13 .. TS
UO
+
X
co M -—,
? TS tí TS tí «
rt u?
a CQ UO «N "P
|D ; - h
P. II
N N N
CO CO o -2 S §p a/ 2u s ä gcav
X
Ti
G •S3 P
Nł £ ?
£
o
0 £ 4? ,_ ,
¿ 4 ^ -0 « TJ ^
COC >»aj .C « « 3
o w '— 2
« X
T3
O 0
’SI i.2 CO .
a a a TS a
N O a CO
O 8 i-c
Ś "o <D-k
« ÎC« N
§«
i i o 0*
uoI1 G
^ TS
8 £2 -H
N S H ¿S N f Ö
ö COCO
0
•a f t ü
.... P
» f §■! o
TS P 0
co
CO 1 ** *r «
co
ôj üE ^ co S
«*■
O I? CO N « : £ & G -+o-»
co' ä’l1
►o Pc er
H
£• P
OO“T5<
CĆ
D
pT
— P
Ë M i
co o X i
—
Ic
Sa
S C M ^N
£ 0 £ TS
MJ U C £ 3 ä P
o ■“ O W H o a
■h U >>0 0U
ec s,O uo o . ^^
g P P cO
- I rQ TS S P
iS -g S S 8 a -5 0
Pc
N er PĆTS
CO O
S is' u
O ri<3§ o ft p , PU ü ^
¿í
<D o
o CO a
A!
O CO i O Q
a
SS S g
o 0 w o ^
a >> n p< •"■* X P as
\nJ H0O O o P-t o S
CD
p
9 (cd.) 5. O B L IC Z A N IE PO D ST. W IE L K O Ś C I ELEKTRYCZNYCH 2&
cO 1
G
G
a
¿i
cj
a ? . ru! P .S » o o cB
d
TO
o CO >> I/* -so
Tablica
c a
A g G
'O ^
o N
CJ •5 °- -
ca 3
E-»?
-+
o co
'CO
¿i >
= |S-<E0 |1 I
CO
o
a
o
s
u
S g m \^
^ cu
-
;p . > S o
® fH T3 p
° «Al
g
Su
O
o 2 f t M 'O ? Eh n~
a ^ a o r-i p*r
0 ? O 'CO m >> CO CO
ta 1 j ^ o •Hi -£ Ł c ^ .-H
rt I 1 £52 UW
§ « 0 C w o; o o
o
fe ►J ,1 ° AJ •s*y § -g S s^ s
c
O
O os
TO G
o
w
" 1 .3 , T3 TO
'W >
■o ? 'S _ co
CO O
o
c S1 H
oS oi * « £
O ' t -7?
o
N
fiI (D
g d z ie :
TO
O*
i •°ofO to
II c p ,„
C :"R Sc “« urlijN0a) «a
rM fi >,
O
<ł>
M
T l r-<
w T5
o o w to *H i -H a -TnO O”
a TO
O
T
~< SO
li
0>|t3 TO
CO
W!
r -c & O O
co ęo
M G g
TO
cO
53 o
co oN .G CO
f l f l
'O i,O a
 TO CO* <1»
o
CO *GQ P G
o ô
g ■a a
o cOJ'r-ł
%
■<
O
o u
'O 3
a
■g h to £ o
■o h
G
r* ‘O 5 1C5O13*
^
w CO o d sęj a
-Q 'CO
'g
O G Ô
a r. N d
S .2 d 1 c-> nN :§
« 5i & *. 3
3 g y CD CU £
1 § TO g T5 pt h>, cO TO
n 2 .8 £ tsj d 043 o O
i
—< > O T5
O G ^ .n O >>
3 a 1 2 S
G J
•i—» ^ S l gS
TJ O u&
G O. a-sj +1
W d)
g, dc z
J ł«
:2 6 I. W IA D O M O Ś C I O G O L N E
TJ .tí as
U o
>> 6as
os 5-ł
A O II , tJO
o
CO 3 ^ I ca
A -O • ’'■) cf
x¡ W co .2
a s | a £ o II G
C P -M 2 ft 03 A
T3 ■&Ä O N O
O 2 CO<L> g i> o a .. U co
ö 5 2S8 >'o o aj UD
«
"o o O. y
§ s ? as bD p4
UO £ P. 3 II 60 I » g 3 y O
CO a, G TJ co w , t o
« h! * ii 0/ ►o"3 O
S 10 ~ w‘ cO
£ >i o O H II rp G £ -G <H
O ri
§-a i
G ft-S - 3>>rGÜ .Q<ND G § CÖ
E « .2 w n I
G
<D
■¡t'a „ S
« -■ g ó -
Oc 3
S îj £ « -+->
TJ G T3
ar o d
s s 2f t •«
g «Q ’£ O M d
NI I N SjjSfe” co ‘O o P< » £ .3
~o
•HI
« g § f Sis 3 N 'o « .2 -U ,S
Ö >>.2 "■3 i j - o as ^
-HN N co aj P*
" -Ö -g. o X} *> £:> 2o °co N y S
' a;
g "*
°< 3
nr
t. ft£ ń < TJ 1 •2 »-< ai* % w
ft O 5Pt hOr^ o o -G 2 co
2ÛN
.3 g .^ ’gÆ ffl
<D
" Ä l i i vq G O y
>».2
N N >>
N
*a T3 p S ’S ® 'S ? i I I
tuo Pw tj} £ y—i »—ł ££-*-> —*
co
VG
ęO
¿.2 CO
r-r W
+co
2 oN w d
is
%
ÏÏ £ •o
S£
TS ^ A •’-*
2
a cj nj
GG
N2 £
O S
P o Ct, £
a,
U )*
-T3 o a
y
i - s ś
co « g i
c G u ’S o
.2
G.
'CO
ca
co
5 co
O 3
s
O
,-r-(2
o r^ r
3 Cíg
or g
!q >>îi
>> — m
u .2,
a or ^ n O
J-* O§ a
co %
¡? oc
P< S O3
O .S
CO
G
0^0 c0
G
O uG i-«
O
N
•S a O
P
“ o CO
u
2 ° co
u
• I .Ë (U
ft
J
V
p
... u O f-002
JUU — woooooo -
400 — -
4ÓÓOOOM lrc/,; -0,03
300 — 3000000'- r
2000000': L -10,01
1000000- pO.OS
200-
\ 400000 -i -0,06
' 150-j \ 300000 -= - 0,07
'; \ 200000 - -0,08
- \ -- ~0,09
100 — \ 7/70000 -. i1 / -0,1
30- \
N ;r
80- T
70- 40000 -i
30000 " 0, p
60- 20000 -i ‘ 1" P
.O -0.2
50- 10000 - \ \ ^5 £
ĄQ- s
4000 \ -
s rO,3
3000 \ '/0
30 \
2000: \\
s -0,4
1000 - -
201- -V “ 0,5
30
400 5 - 40 V
.\ * r o,6
JCO ' :50 \ -0,7
H- e 200 - \
c5 \ - 0,8
1 \ ~09
10- 100^ -100 _ \
\\ * ~.1
- 9- \
8~ \\
401
7- 30- 0.2 \ \ -
6 - 20 -j 0.3 \
\
■0,4 \ - 2
5- \
10 i 20.5 \\
4~ - \
42 ? \
3- -1 -3
3- 1
2i ^ .
-4
ii 2
r - 5
2"i ~3
o jĄ 4 -6
i Ó.3~\ -5 -7
■“ 0,2- 78
- 1 r -9
1- 0,1 -10 ~10
Rys. 6 . N om ogram do w yznaczania w artości napięcia, oporności, p rąd u
i mocy.
28 X. W IA D O M O Ś C I O G O L N E
Sposób użycia nomogramu

przy 5 opornościach poigcionych
równolegle
Rys. 7. N om ogram do w yznaczania pojem ności połączonych szeregow o oraz

indukcyjności i oporności połączonych rów nolegle.
S tosując w zory podane w tabl. 8 otrzym uje się:

U = IR = 0,02 • 10 000 = 200 V
P = 12R = 0,02 2 • 10 000 = 0,0004 • 10 000 = 4 W
G dy przeprow adzi się linię p ro stą przez zaznaczone n a skalach w artości
I = 2 0 mA i R = 10 000 £3, to w yznaczy ona n a skali I w artość U — 200 V
i n a sk ali IV w artość P~= 4 W.
P rzy wyznaczaniu lub obliczaniu indukcyjności wypadkowej za
pomocą nomogramu przedstawionego na rys. 7. zakłada się, że
cewki nie są sprzężone ze sobą.
Wszystkie wielkości na skalach pow inny być wyrażone w jedna
kowych jednostkach.
Stosowanie nomogramu nie jest ograniczone liczbą łączonych
elementów.
Za pomocą tego, nomogramu można również wyznaczać wartość
elementu, jaką należy przyłączyć, aby otrzym ać żądany wynik.
Przykłady
1. W yznaczyć pojem ność w ypadkow ą trzech szeregow o połączonych k o n
d en sato rów o pojem nościach odpow iednio rów nych 4, 6 i 8 ,«F.
Początkow o w yznacza się pojem ność w ypadkow ą kon d en sato ró w 4 i 6 ;<F.
W tym celu n a skali I w yszukuje się p u n k t odpow iadający 4 uF, a n a
sk ali I I I — p u n k t odpow iadający 6 _/<F. P rzeprow adzona przez te p u n k ty
p ro sta 1. w yznacza n a skali I I pojem ność w ypadkow ą ty ch k o n d en sato ró w
ró w n ą 2,4 uF. N astępnie obliczą się całkow itą pojem ność w ypadkow ą, do
d ając do w yznaczonej pojem ności 2,4 /¿F pojem ność 8 ,uF. W ty m celu w y
szu k u je się n a sk ali IV p u n k t odpow iadający 8 /<F i p rzep ro w ad za się

z tego p u n k tu p ro stą 2 poprzez poprzednio w yznaczony n a sk ali I I p u n k t
odpow iadający 2,4 «F. N a skali I I I o trzym uje się w ynik: 1,85 /.¿F.
2. J a k ą oporność R x należy przyłączyć do oporności R 2 = 500 Q, ażeby

otrzym ać oporność w ypadkow ą R i = 300 £1.
N a sk a li I w y s z u k u j e się p u n k t „ 5 “ , a n a sk a li I I — p u n k t „3 “ . P rz ep ro
w adzona przez te p u n k ty lin ia p ro sta w yznacza n a skali I I I w arto ść 750 Q.
W ynik tęn m ożna spraw dzić korzy stając ze w zoru
R jR 2 _ 300 • 500 _ 150000

■
r ~ R 2 — Rj, 500 — 300 “ " 200 ~ ~
Przykład
O bliczyć pojem ność w ypadkow ą trzech szeregow o połączonych ko n d en sato

ró w o pojem ności 4, 6 i 8 /¡F
C 1 = 1 1
i_ JL _i_JL L + Ł + l . e+ 4 + 3
Ci n C 2 - C;, 4 r 6 1 8 24
24
= -^ ,8 5 ^ F
W idać, że otrzym any re z u lta t je st zgodny z w ynikiem uzyskanym p rzy

w y k o rzy staniu nom ogram u n a rys. 7.
T a b l i c a 10
Wzory do obliczania R, L oraz C przy różnych połączeniach oporników,
cew ek i kondensatorów
E le m e n ty P o łą c z e n ie j P o ią c z e n ie R ó w n o le g le
obw odu szeregow e j r ó w n o le g le p o łą c z e n ie
d w ó c h w ie lk o ś c i
R = Rt + R.,+ R3+ . ..R n RR

O p o r n ik i R ~ ± + r + :K+ — £ R = R^+il,
*a n
L - L l + L., + L 3 + . . . L n L= Jh h .
C ew ki ■i— ——L ą ..,. JL i-i+ E j
Li % V Ln
K ond en
c = ............ 1 .......1 c = c I+ c 2+ c 3+ ...c „ c = c l + c2
s a to r y — + “ + ł -+.
Ct C2 ca cn
30 I. W IA D O M O Ś C I O G O D N E
Tablica 11
W zory do obliczania R, X i Z przy różnych połączeniach opornika,
k o n d en sato ra i cew ki
G dzie: R — oporność rzeczyw ista w Cl

X — oporność urojona w Q
Z — oporność pozorna w Q
L — indukcyjność w H
C — pojem ność w F
/ — częstotliw ość w c/s
co = 2 s j — pulsacja
6. O Z N A C Z E N IA S P O T Y K A N E W S C H E M A T A C H R A D IO W Y C H 31
6. OZNACZENIA SPOTYKANE W SCHEMATACH RADIOWYCH

Tablica 12
Oznaczenia spotykane w schematach radiowych
Lp. Wygląd' zewnętrzny Symbol Znaczenie Uwagi
a) A ntena
nadaw cza
b) A ntena
odbiorcza
Dipol (wi
b rato r sy
metryczny)
a) pionowy
b) poziomy A
a) A ntena
ram ow a
Symbol
ogólny
b) A ntena
ram ow a
zrów no
w ażona
Uziem ienie
Dołączenie
do masy
Osłona
połączona
i ,_
_
z masą.
2ET
Przew ód
a) b) w osłonie:
a) uziemiony
1 1 1 1 b) połączony
z m asą
32 I. W IA D O M O Ś C I O G 0 L N E
Lp. W ygląd zew nętrzny Sym bol Znaczenie U wagi
a) Połączenie
Ą) . b) Rozgałę
8 zienie
J _ + p rzew o
dów
Skrzyżow a Nie zaleca

nie p rzew o się stosować
9
dów bez drugiego
. + "1 " połączenia w a ria n tu
'
Zacisk (np.
10 ------ ^
t i. . i i i przyrządu)
11 — Gniazdko
H P
Tym sam ym
sym bolem
12 Ogniwo oznacza się
tak że ak u
m u lato ry
B ateria
13 ogniw
- H f - ---------- ^ ,
a)
N ie zaleca
14 dśCnfitt
J IISkt
•
- d h
P rąd n ica
' p rąd u
stałego
się stosować
sym bolu b)
" . ■- ]
b^ o -
1
Lp. W ygląd zew nętrzny Sym bol Znaczenie ! Uwagi
Głośnik m a N ie zaleca
-oT
*) gnetyczny
20 się stosować
z m agnesem sym bolu b)
trw ałym -
t
§ !
a)
Głośnik m a
gnetyczny N ie zaleca
21 się stosować
b) 9 z elek tro
m agnesem sym boli b)
i^ ^ -C
aJ
- o - D = N ie zaleca
22 A d ap ter się stosować
sym boli b)
.. © - ę -
P ły tk a p ie
¡23 * X zoelektry
O
T 1 czna
■
H lh
| 24 S tab ilizato r
kw arcow y
-.I'.';.
¡ | l p
- ' ' '
. ’ - ‘
v
- < T a b 1 i c a 12 (cd.)
36 I. W IA D O M O Ś C I O G Ö L N E
Tablica 13
Oznaczenia elem entów wchodzących do obwodów radiowych
Wygląd zewnętrzny Symbol Znaczenie Uwagi
Dowolny
opornik Symbol a)
stały oznacza
opornik
Oznaczanie
masowy
—TAPiUb— obciążalności
oporników Symbol b)
oznacza
0(,25 W opornik
0,5 W drutow y
Symbol c)
1 W
oznacza
2 W opornik
b ezin d u k -
5 W cyjny
-H K r- 10 W
a) b)
- T /V - -y ^ \A r- Dowolny opor
n ik zm ienny
o) , b) ,
—r i ni —w v v - O pornik z za
czepem
-A Ju W i-
a) r ~ . b) '
—C _ ł— —v \V v - P otencjom etr
suw akow y
c)
-W uTA r-
I
/
Lp.; Wygla.d zew nętrzny Symbol Znaczenie U wagi
Cew ka o 'in -
dukcyjności
zm iennej
w sposób ciągły
C ew ka z zacze
pam i
T ra n sfo rm ato r
w ielkiej czę
stotliw ości.
Sprzężenie in
dukcyjne. In - ‘
dukcyjność
w zajem na
T ran sfo rm ato r

w ielkiej czę
stotliw ości o N ie zaleca
zm iennym się stoso
sprzężeniu. w ać sym - ,
Z m ienne sprzę bolu b)
żenie in d u k
cyjne
D ław ik m ałej
a) — —
częstotliwości N ie zaleca
—'Vtm ß'— o rdzeniu się stoso
z blach żelaz w ać sym
b) bolu b)
■ — nych
Wygląd zewnętrzny Symbol Znaczenie
T ransfo rm ato r
m alej często
tliwości
T ransfo rm ato r N um ery

zasilający uzw ojeń
(„sieciowy“) oznacza się
z kilkom a cyfram i
uzw ojeniam i arab sk im i
Cew ka w iel
kiej częstotli
wości ze rd ze
niem ru ch o
mym
Tablica 14
Oznaczenia przyrządów pomiarowych
Lp. Symbol Znaczenie U w agi
P ośrodku sym bolu u-

m ieszcza się odpo
w ied n ie litery :
A — am perom ierz
m A — m iliam pero-
P rzyrząd p rądu m ierz
1
~ © stałego u A — m ikroam pero-
m ierz
V — w oltom ierz
mV — m iliw oltom ierz
G — g alw an o m etr
£2 — om om ierz itd.

P rzy rząd p rąd u m ieszcza się odpo-
2 dnie litery :
zm iennego
A, mA, V itd.
s — . , o > ----- T erm oelem ent,

3 ogniw o term o
= 0 = elektryczne
jjy!/

Licznik, wato- . m ieszczą się litery :
4 m ierz, iazom ierz
= C - kW h, W, q>
Pozostałe przyrządy pom iarow e ozna

cza się pro sto k ątem z sym bolem litero
w ym oznaczającym w ielkość m ierzoną
5 lu b dw iem a-trzem a lite ra m i początko
□ w ym i oznaczającym i nazw ę danego
przyrządu, np. VI — w oltom ierz la m
powy.
42 I . W IA D O M O Ś C I O G 0 L N E
Oznaczenia lamp elektronowych

Tablica 15
Lp- Symbol Znaczenie Uwagi
¿noda v
‘ G Siatki ■
WvW
Zasadnicze
n f-F i +F
Katoda b e ip o śre d n io
im a m a
Katoda pofred n io
i
elektrody
rfi żarzo n a
B ańka szklana
O symbol ogólny
B ańka szklaną
m etalizow ana
B ańka jak w
p. 3. z ek ran em
x
B ańka szklana
w oddzielnej
osłonie
Dioda
r'K V V
8. O Z N A C Z E N IA S P O T Y K A N E W S C H E M A T A C H R A D IO W Y C H , 43
S ®S%,li® II IS l T a < b l i c a 15 (cd.)
Lp. Symbol Znaczenie U w agi
O ktoda o elek
trodach p o łą
18 czonych w e
w n ą trz lam py
R
Ai |/\2
19 Duodioda
D uodioda z od
20 dzielnym i k a
todam i
21 Duotrioda
22 D ioda—trioda
D uodioda-trio-
23
da
46 I. W IA D O M O Ś C I O G 0 L N E
T a b l i c a 15 (cd.>
L p.; Symbol Znaczenie U wagi
T etro d a w iąz
24 kow a
F A tet
A -Gz T etroda za

25 ft- -G, T rio d a-tetro d a zwyczaj
w iązkow a
ip
A G,-F-
'aą k +g;
2& AA A A - fA D uopentoda
K - g;
F f W
D uodioda-pen- - f
27 <
toda
(t k T rio d a-p en -
j 28 ! toda
-— fMe AA
i _
■ '• ^ i
IP K tF tF
1
Lp. Symbol Znaczenie Uwagi
AN 5<< R
62tG4
T rioda-h ek so -
29 AA
sai da
V.
AA AA
Ah A j
d rk
30 T rioda-h ep to -
da
■K TF TF
Pr
Podobnie
L am pa e k ra oznacza się
now ana z coko rów nież in
31 łem pięcionóż- n e lam py z;
kow ym ta k im coko
łem
E lektronow y
w skaźnik stro
32 jen ia, „m agicz
ne oko“ proste
f
A E lektronow y
w skaźnik stro
33 je n ia „m agicz
n e oko“ złożo
ne
■K tF tF
48 I. , W IA D O M O Ś C I O G O L N E
Lp. Symbol Znaczenie U wagi

t ■
u E lektronow y
34 w skaźnik stro
je n ia z triodą
W ~ 1n F
L
U
E lektronow y
35 - i - i l < * _ B -f w skaźnik stro
'f e / G,~ jen ia z pen to d ą
k f f
36
— (yiav^ —
B a re te r
Drugiego
37
Q - 0 -
Jarzeniów ka w a ria n tu
n ie zaleca
sią
38 Fotonów ka
4
¿) c j)
39 Fotonów ka
gazow ana
i P o r a d n ik R a d io a m a to r a
50 Ł W IA D O M O Ś C I O G O L N E
Uwagi do tablic
W n iek tó ry ch now oczesnych schem atach przy sym bolach (oznaczeniach)
k o n d e n s a to ro w i oporników podaje się tylko liczbę w y ra ża jąc ą ich w arto ść
n ie p o dając oznaczenia w ielkości.
P rz y sym bolach kondensatorów o pojem ności 1 H- 9999 p F p o d aje się
liczbę w y ra ża jąc ą w arto ść ich pojem ności w pikofarad ach ,
np. 2750 oznacza, że konden sato r m a pojem ność 2750 pF.
P rzy sym bolach kond en sato ró w o pojem ności ró w n ej lu b w iększej n iż
0,01 ą F (10 000 pF) podaje się liczbę w y ra ża jąc ą w arto ść ich pojem ności
w m ik ro farad ach , przy czym jeżeli pojem ność w y ra ża się całkow itą liczbą
m ik ro faradów , to w celu odróżnienia je j od liczby oznaczającej w arto ść
pojem ności w p ik o farad a ch pisze się przecinek i zero po o statn iej cyfrze,
np. 4,0 oznacza, że k o n d en sato r m a pojem ność 4 ,«F; n ato m ia st jeżeli
pojem ność konden sato ra w y raża się n iecałkow itą liczbą m ik ro farad ó w , to
przy sym bolach tak ich kondensatorów* podaje się n a sch em atach liczbę w y
raż a ją c ą w arto ść ich pojem ności w p ikofaradach,
np. 4 470 000 oznacza, że k o n d en sato r m a pojem ność 4,47 fiP.
'Przy sym bolach oporników o oporności 1 — 999 £2 po d aje się ty lk o liczbę
w y ra ża jąc ą w arto ść ich oporności w om ach, n ie pod ając oznaczenia w iel
kości,
np. 950 oznacza, że opornik m a oporność 950 £2.
W szczególnych p rzypadkach, jeżeli oporność o po rn ik a w y ra ża się n ie
całkow itą liczbą omów, to przy sym bolach oznaczających n a schem acie
te oporniki podaje się oznaczenie w postaci liczby m ian o w an ej np. 2,55 £2.
P rz y sym bolach oporników o oporności 1 -j- 999 k £2 (kiloomów) p o d aje się
liczbę w y ra ża jąc ą w artość ich oporności w kiloom ach oraz lite rę k ,
np. 950 k oznacza, że opornik m a oporność 950 k £2.
P rz y sym bolach oporników o oporności rów nej lu b w iększej n iż 1 M £2
(1000 k £2) podaje, się liczbę w y ra ża jąc ą w arto ść ich oporności w m egom ach,
p rzy czym w celu odróżnienia te j liczby od liczb, k tó ry m i oznacza się opor
n ik i o opornościach rzęd u omów, pisze się przecinek i zero po o statn iej
cyfrze,
n p . 9,0 oznacza opornik o oporności 9 M £2.
R o z d z i a ł II
DRUTY I OPORNIKI
7. WŁAŚCIWOŚCI PRZEWODNIKÓW
Do najważniejszych właściwości przewodników zalicza się opor

ność właściwą i przewodność właśoiwą oraz zależność tych p ara
m etrów od tem peratury i częstotliwości.
7.1. Oporność właściwa i przewodność właściwa

Zdolność przewodnika do przewodzenia p rądu elektrycznego
charakteryzuje się jego opornością właściwą £>.
Opornością właściwą nazyw a się oporność przewodu o długości
l m i o równom iernym przekroju poprzecznym 1 mm2. Oporność
taką m ierzy się prądem stałym przy tem peraturze 15 ~ 20°C.
Przewodność właściwa y jest wielkością odw rotną do oporności
właściwej. Na przykład oporność właściwa miedzi wynosi 0,0175,
a jej przewodność właściwa będzie wynosiła
Przewodność właściwa oznacza, ile m etrów danego przewodu

o przekroju 1 m m 2 m a oporność 1 Q.
Oporność R dowolnego przewodnika o przekroju S i długości l
można obliczyć ze wzoru
[2 .1]
Przekrój przewodu okrągłego (o średnicy d) oblicza się ze wzoru

_ re_ d_2
_
—= 0,7854 'd 2 ^ 0,8 dr [2 .2]
Oporność przewodu o przekroju okrągłym będzie wynosić
[2.3]
4*
52 X I. D R U T Y I O P O R N I K I
gdzie: ; ¡ 1
R — oporność w Q,
\ Qmm2
q — oporność właściwa w ’
S — przekrój w mm2,
m
y — przewodność w q ^ 2 »
i — długość w m.
Przykład
O bliczyć oporność u zw ojenia d ła w ik a n aw iniętego d ru te m m ie d zian y m \
o długości ł = 1200 m i śred n icy d = 0,2 m m .
R = 1,27 ^ 670 fi
Spraw dzenie
Z ta b lic y 26 100 m d r u tu m iedzianego o śred n icy 0,2 m m m a oporność
R = 55,8 fi, a w ięc 1200 m d ru tu będzie m iało oporność
1200
R — y 0- • 55,8 « i 670 fi
Oporność drutów m iedzianych można wyznaczać z nomogramu

przedstawionego n a rys. 8. Nomogram ten może również służyć d a
wyznaczania w artości pozostałych wielkości wchodzących do
wzoru [2.3], tj. długości d ru tu lu b jego średnicy (przekroju). Szu
kaną wartość wyznacza się za pomocą prostej przechodzącej przez
znane w artości zaznaczone n a pionowych skalach l, R, S lub d. P ro
sta ta przecinając skalę odnoszącą się do wyznaczanej wielkości
wyznacza pun k t odpowiadający poszukiwanej wartości.
Przykład
W yznaczyć oporność u zw ojenia d ła w ik a naw iniętego d ru te m m iedzianym
o długości I = 80 m i śred n icy d ru tu d => 2 m m .
P ro w adząc p ro stą poprzez w a rto ść 80 n a skali 1 i 0,2 n a sk ali d w yznacza
się n a sk a li i ł szukaną w a rto ść oporności Ii — 45 fi.
7.2. Zależność oporności przewodników od tem peratury

Oporność przewodników p rzy dowolnej tem peraturze określa się
ze wzoru
Rr = = R [l + a(T — 20°)] [2.4]
7. W Ł A Ś C IW O Ś C I P R Z E W O D N IK Ó W 53
/? S d
/ i00O-q 0,002 — 0.05
r— 700
500— 0,06
400 -
300 - z 0,07
0,005— r aa?
200
000
— 50 100- - 0,1
0,01 -
— 40
"50-
40
■30 30 -\ ■0,15
0.02 -
■?0
0,03'' ■ 0.2
— 20 70 —
005-
5 :
15 4 -
■0.3
Średnica drutu w mm
3 -
e
Długość drutu jy m
S 07 —
■10 ■0,4
C? 3
a 2 H
-<o 0J2 0.5
o
c 0,5-
ó 0.6
o. 0 0
-5 a? - z 0.7
05- \ 0.8
4
0.1 0.9
1
0,05
0,04 -
0,02
0,02 — 1,5
- 2
0,01 -
0,005
0,004 - 5-
i
0.003
7-
0.002-
Rys. 8 . N om ogram do w yzn aczan ia oporności d ru tó w m iedzianych.
54 I I . D R U T Y I O P O R N IK I
T a b l i c a 16
Zmiana oporności drutu m iedzianego w zależności od tem p eratu ry
(oporność w temp. 2 J0C przyjęto z i jednostkę)
Tempera
Tempera
Tempera
Tempera
ca ós
tura «C
tura °C
tura °C
tura °C
R t RT Rr Rj> r t ftp
a°
R 20° c R 2ooc R 20°c 62 £2
R2o° c ^20°C o -J ^2Q°C
£2
0 0,920 17 0,988 34 1,056 51 1,124 68 1,192 85 1,260

1 0,924 18 0,992 35 1,060 52 1,128 69 1,196 86 1,264
2 0,928 19 0,996 36 1,034 53 1,132 70 1,200 87 1,268
3 0,932 20 1,000 37 1,068 54 1,136 71 1,204 88 1,272
4 0,936 21 1,004 38 1,072 55 1,140 72 1,208 89 1,276
5 0,940 22 1,008 39 1,076 56 1,144 73 1,212 90 1,280
6 Q,944 23 1,012 40 1,080 57 1,148 74 1,216 91 1,284
7 0,948 24 1,016 41 1,084 58 1,152 75 1,220 92 1,288
8 0,952 25 1,020 42 1,088 59 1,156 76 1,224 93 1,292
9 0,956 26 1,024 43 1,092 60 1,160 77 1,228 94 1,296
10 0,960 27 1,028 44 1,096 61 1,164 78 1,232 95 1,300
11 0,964 28 1,032 45 1,100 62 1,168 79 1,236 96 1,304
12 0,968 29 1,036 45 1,104 63 1,172 80 1,240 97 1,308
13 0,972 30 1,040 47 1,108 64 1,176 81 1,244 98 1,312
14 0,976 31 1,044 48 1,112 65 1,180 82 1,248 99 1,316
15 0,980 32 1,048 49 1,116 66 1,184 83 1,252 100 1,320
16 0,981 33 1,052 50 1,120 67 1,188 84 1,256
T ablica 17
W łaściw ości przew odników
P r z e c ię tn a w a r T em p e
P rzew od n ość O p o r n o ść C ię ża r r a tu r a
w ła ś c iw a w ła ś c iw a to ś ć w s p ó łc z y n w ła ś t o p n ie
w te m p . 20PC w te m p . 20"C n ik a c ie p ln e g o d la c iw y n ia
N a z w a m e t a lu te m p . odO — 100°C
m Qmm2 1 G
°C
Qmm- m •C cm 3
S rebro 62,11 0,0161 0,00400 10,4 961

M ie d ź e le k t r o li
ty c z n a 59,52 0,0168 0,00445 8,9 1083
M ie d ź e le k t r o
te c h n ic z n a 57 0,0175 0,004 8,9 1083
Z io to 42,19 0,0237 0,00377 19,1 1063
A lu m in iu m 35,97 0,0278 0,00423 2,65 658
M o lib d e n 21,01 0,0476 0,00435 10,2 —
W o lfr a m 16,34 0,0612 0,00434 18,7 3000
C ynk 15,13 0,0320 0,00330 7,0 419
T a n ta l 15,50 0,0650 0,00350 16,6 2850
M o sią d z 13,3 0,075 0,002 8,5 —
P la t y n a 11,35 0,0856 0,00247 21.3 1755
N ik ie l 10,0 0,10 0,00521 8,8 1452
K o b a lt 9,17 0,109 0 00353 8,9 1490
S ta l 8,0 0,125 0,00625 7,9 1520
C yna 6,99 0,143 0,00443 7,2 232
O tó w 4,52 0,221 0,00411 11,4 327
R tę ć 1,055 0,948 0,00027 13,6 —38,7
B iz m u t 0,72 1,39 0,00354 9,3 271
W ę g ie l z r e t o r t y 0,138 7,25 0,0003 1,88
g d z ie :
RT — oporność przy danej tem peraturze w O,
R— oporność w tem peraturze 20°C,
T— tem peratura, dla której obliczamy oporność, w °C,
a— współczynnik cieplny oporności (zmiana oporności przy
zmianie tem peratury o 1°C).
Przykład
O bliczyć oporność, uzw ojenia dław ika po n ag rz an iu się uzw ojenia do
te m p e ra tu ry 60°C.
O porność u zw ojenia w te m p eratu rz e 20°C w ynosi 670 ii, n a to m ia st w spół
czynnik cieplny a — 0,004 (uzw ojenie z d ru tu m iedzianego).
R t — R [1 + a (T — 20®C)] = 670 [1 + 0,004 (600 — 200)] =
= 670 (1 + 0,16) = 670 • 1,16 = 777 £2
Spraw dzenie
Rt
Z tablicy 16 dla te m p e ra tu ry 60°C m ożna odczytać stosu n ek ró w n y 1,16,
a zatem obliczenie je s t praw idłow e.
T a b l i c a 18
P o ró w n an ie oporności różnych m e ta li z opornością m iedzi elek tro tech n iczn ej
I le r a z y o p o r I le r a z y o p o r I le r a z y o p o r
n o ś ć m e ta lu n o ś ć m e ta lu n o ś ć m e ta lu
M etal j e s t w ię k s z a M etal j e s t w ię k s z a M etal j e s t w ię k s z a
od o p o r n o ś c i od op orn ości od op orn ości
m ie d z i m ie d z i m ie d z i
S rebro 0,9 Cynk 3,5 Now e srebro 17

M iedź 1,0 Mosiądz 4,3 M anganin 23,5
Z łoto 1,35 P laty n a 5,0 N ikielina 24
C hrom 1,58 N ikiel 5,7 K onstantan 27
A lum inium 1,6 K obalt 6,2 Reotan 27,5
M agnez 2,6 S tal 1,1 Rtęć 55
M olibden 2,7 Cyna 8,2 N ichrom 60
W olfram 3,4 Ołów 12,6
7.3. Prąd topienia drutów
Natężenie prądu, przy T a b l i c a 19

którym topią się druty o W spółczynnik K dla różnych m e tali
średnicy 0,02 ~ 0,2 m m
przy naturalnym ich chło M etal K M etal K
dzeniu, można obliczyć ze
wzoru S rebro 0,03 M iedź 0,034
Mosiądz 0,050 P laty n a 0,053
-0,005 N ikielina 0,06 K onstantan 0,07
Ir [2.5] Stal 0,13
K
średnica zaś drutu, 'który się stopi przy danym natężeniu prądu I f,
będzie
d = KI, + 0,005 [2.6]
g d z ie :
I, — natężenie prąd u topienia w A,
d — średnica d rutu w mm,
K — współczynnik zależny od m ateriału przewodu.
T a b l i c a 20
P rzy b liżone śred n ic e d ru tó w z rozm aitych m e tali top iący ch się w p o w ietrz u
p rz y d anych natężen iach p rą d ó w 1)
Ś rednicą drutów dla różnych m e tali w m m

P rą d
topienia
A M iedź A lum inium N ikielina S tal
Ołów
P laty n a (żelazo)
1 0,05 0,07 0,08 0,21 0,12

2 0,08 0,1 0,14 0,32 0,19
3 0,12 0,14 0,18 0,43 0,24
5 0,16 ' 0,19 0,25 0,60 0,35
7 0,20 0,25 0,32 0,8 0,45
10 0,25 0,3 0,39 0,95 0,55
15 0,32 0,4 0,52 1,25 0,72
20 0,39 0,48 0,62 1,5 0,87
*) D a n e p o w y ż s z e n a le ż y u w a ż a ć za o r ie n t a c y j n e , p o n ie w a ż te m p e r a tu r a , d o k tó r e j
n a g r z e w a s i ę p ió b k a d r u tu , z a le ż y w d u ż j m s to p n iu o d I lo ś c i o d p r o w a d z a n e g o c ie p ła .
7.4. Zależność oporności przewodników od częstotliwości

W raz ze wzrostem częstotliwości w zrasta oporność rzeczywista
drutów w skutek zjaw iska naskórkowości.
Zjawisko naskórkowości powodowane jest przez powstawanie
w ew nątrz przewodnika, pod wpływem zmiennego pola magnetycz
nego, SEM sam oindukcji m ającej kierunek przeciwny do kierunku
napięcia doprowadzonego do tego przewodnika, w skutek czego roz
kład prądu w przekroju poprzecznym przew odnika staje się nie
równomierny, m alejąc w kierunku k u środkowi przekroju. Im
większa jest częstotliwość, tym w yraźniej w ystępuje nierówno-
m iem ość rozkładu prądu i p rąd płynie głównie przez w arstw ę ze
w nętrzną przewodnika, a więc wartość oporności rzeczywistej
przewodnika wzrasta.
Oporność'rzeczywistą cewek przy wielkiej częstotliwości (rys. 9)
m ożna obliczyć ze wzoru
r = r 0[ f + ( ^ ) 2g ] [2.7]
gdzie:
R oporność rzeczywista
cewki przy wielkiej czę
stotliwości w ii,
Ro oporność rzeczywista
cewki przy prądzie sta
łym w Q,
d — średnica d ru tu w mm,
D — średnica cewki w cm,
n — liczba zwojów,
F i G — współczynniki podane
w tabl. 21, zależne od
wartości N,
K współczynnik podany w
tabl. 22, zależny od licz
by w arstw m oraz od
stosunku długości cewki
do jej średnicy
50 100 500 WOOkcjs
Rys. 9. W zrost oporności d ru
tów m iedzianych w zależności
W artość N oblicza się ze wzoru od częstotliw ości p rzy określo
N = 0,34 d \/ J [2.8] ny ch śred n icach drutów .
gdzie:
d — średnica d rutu w mm,
f — częstotliwość w kc/s.
Jeżeli ilość w arstw m przekracza 3, to współczynnik K określa
l c
się z tabl. 23 w 'zależności od stosunku ^ i ^ (rys. 70).
Oporność Ro można obliczyć ze wzoru
j ? o = - ," - r f d o- [2.9]
d2
g d z ie :
Ro — oporność rzeczywista przy prądzie stałym w Q,

Dśr — średnia średnica cewki w cm,
d— średnica d ru tu w mm,
n— liczba zwojów.
P rz y k ła d
O bliczyć oporność rzeczyw istą R cew ki jednow arstw o w ej o n = 116 zw o
jów , D = 2 cm, 1 = 2 cm, d — 0,16 m m , h = 187 fiK (p atrz rozdz. IV
str. 157.) p rzy częstotliw ości 1000 kc/s.
1. W yznacza się w arto ść R q ze w zoru [2.9]
6 ,5 -2 -1 1 6
Ro 10-'*:
(0,16)a
'10-4 = 5,9 Ci
58 H . D R U T Y I O P O R N IK I
T a b l i c a 21
W artość w spółczynników F i G
N F G N F ' G N F | G
0,1 1,00 _— 3,6 1,529 0,156 9,4 3,587 1,534

0,3 1,00 — 3,8 1,603 0,5503 9,8 3,728 1,605
0,5 1,00 0,00097 4,0 1,678 0,5842 10,0 3,799 1,641
0,6 1,001 0,00202 4,2 1,752 0,6179 . 12,0 4,504 1,995
0,7 1,001 0,00373 4,4 1,826 0,6517 14,0 5,209 2,348
0,8 1,002 0,00632 4,6 1,899 0,6858 16,0 5,915 2,702
0,9 1,003 0,01006 4,8 1,971 0,7203 18,0 6,621 3,056
1,0 1,005 0,01519 5,0 2,043 0,7550 20,0 7,328 3,409
1,2 1,011 0,0306 5,4 2,184 0,8255 22,0 8,034 8,763
1,4 1,020 0,0541 5,8 2,324 0,8962 24,0 8,741 4,117
1,6 1,033 0,0863 6,0 2,394 0,9316 25,0 9,094 4,294
1,8 1,052 0,1265 6,4 2,533 1,003 30,0 10,86 5,177
2,0 1,078 0,1724 6,8 2,673 1,073 40,0 14,40 5,946
2,2 1,111 0,2214 7,0 2,743 1,109 50,0 17,93 8,713
2,4 1,152 0,2708 7,4 2,834 1,180 60,0 21,46 10,48
2,6 1,201 0,3184 7,8 3,024 1,251 70,0 25,00 12,25
2,8 1,256 0,3632 8,0 3,094 1,287 80,0 28,54 14,02
3,0 1,318 0,4049 8,4 3,235 1,357 90,0 32,07 15,78
3,2 1,385 0,4439 8,8 3,376 1,428 100,0 35,61 17,55
3,4 1,456 0,4807 9,0 3,446 1,464
T a b l i c a 22
W artość w spółczynnika K
l
^ \ D 0,125 0,25 0,375 0,5 1 1,5
TO
1 1,50 0,78 0,53 0,41 0,25 0,14

2 1,96 1,00 0,68 0,52 0,27 0,16
3 2,03 1,03 0,70 0,53 0,29 0,17
T a b l i c a 23
W a rtc ść w sp ó łczy n n ik a K dla m > 3
\ l
c \ D 0,0 0,125 0,25 0,375 0,5 1,0
D \
0,0 __ 2,08 1,06 0,72 0,55 0,35

0,1 2,62 1,16 0,77 0,58 0,47 0,30
0,2 1,37 0,81 0,62 0,49 0,41 0,27
0,3 0,98 0,69 0,54 0,44 0,37 0,24
0,4 0,80 0,60 0,47 0,40 0,34 0,22
0,5 0,69 0,52 0,42 0,35 0,30 0,21
2. W yznacza się w arto ść N ze w zoru [2.8]
N = 0,34 d V T = 0,34 • 0,16 Vl0Ó0 = 1,72

3. W yznacza się z tabl. 21 w arto ść w spółczynników G i F ; dla N = 1,7
w arto ści te będą
F — 1,042; G = 0,106
4. W yznacza się z tabl. 22 w arto ść w spółczynnika K; dla m = 1
. I _ 2
1 j j — ' 2~= :1 o trzym uje się
K = 0,25
5. W yznacza się w arto ść R ze w zoru [2.7]
R- *• [F + M f o] = 5.» [w + •0 , 106] =
= 5,9 (1,042 -J- 0,57) = 9,5 £2
7.5. Ciężar drutów miedzianych

Ciężar G jednego m etra d ru tu miedzianego o średnicy ci można
obliczyć ze wzoru
G = 7d2 [2.10]
Gdy znany jesrt przekrój &, to ciężar 1 m d ru tu będzie równy
G = 8,9 5 [2.11]
gdzie:
G — ciężar d ru tu w g,
d — średnica drutu w mm,
S — przekrój d ru tu w m m 2.
8. DRUTY IZOLOWANE
D ruty izolowane m ają większą średnicę i ciężar niż analogiczne
druty bez izolacji (rys. 10).
8.1 Obciążenie izolowanych uzwojeń miedzianych

Dopuszczalny prąd obciążenia jest przeważnie uw arunkowany
przez m aksym alną tem peraturę, do jakiej może się nagrzać trans
formator, dławik itp.
Podwyższoną tem peraturą uzwojenia m ożna określić za pomocą

wzoru
T = 250 [2.12]
Rys. 10. P rocentow e zw iększenie śred n icy d ru tu spow o

dow ane przez izolację: -
1 — d ru t w p o d w ó jn y m o p r z ę d z ie b a w e łn ia n y m (n B A ).
2 — d r u t w p o d w ó j n y m o p r z ę d z ie je d w a b n y m (n tU fl). 3 — d r u t
w p o j e d y n c z y m o p r z ę d z le b a w e łn ia n y m (flB O )i 4 — d r u t
w p o jed y n c zy m o p r z ę d z ie je d w a b n y m (fillioj, s — drut
e m a lio w a n y .
gdzie:
T — w zrost tem peratury uzwojenia ponad tem peraturę
otaczającego środowiska w °C,
jRt — oporność nagrzanego uzwojenia w fi zmierzona bez
pośrednio po nagrzaniu uzwojenia,
R — oporność uzwojenia w fi zmierzona w tem peraturze
otoczenia.
8. D R U T Y IZ O L O W A N E 61
Przy projektow aniu transform atorów , dławików, cewek itp.

stosowanych w praktyce radioamatorskiej najczęściej zakłada się
dopuszczalną średnią gęstość p rądu w uzw ojeniu równą dwóm
amperom na m ilim etr kw adratow y przekroju przewodnika
(2 A/mm2). P rzy takiej gęstości prądu tem peratura uzwojenia nie
przekracza dopuszczalnej w artości maksym alnej.
Przy zbyt ścisłym uzwojeniu, bardzo cienkiej izolacji oraz
w trudnych w arunkach chłodzenia w artość ta pow inna być zm niej-
T a b lic a 24
M aksymalne dopuszczalne temperatury uzwojeń w transformatorach
Dopuszczalny M aksym alna

Rodzaj uzw ojenia w zrost dopuszczalna
te m p eratu ry te m p e ra tu ra
°C °C
U zw ojenie z izolacją baw eln ian o -

-p o w ietrzn ą n ie im pregnow aną 50 85
U zw ojenie z iz o lacją, baw ełniano-
-p o w ietrzn ą im pregnow aną 60 95
U zw ojenie z izolacją p apierow o-po-
w ietrzn ą 60 95
U zw ojenie z izolacją papiero w ą lub
b a w e łn ia n ą im pregnow aną olejem 70 105
U zw ojenie izolow ane em alią, azbe
stem , m iką itd. 80 115
szena do 1,5 A/mm2, a naw et w szczególnych przypadkach do

1 A/mm2. Gdy przewody m ają m ałą średnicę i grubą izolację lub
gdy są one dobrze wentylowane, dopuszczalną w artość gęstości
■prądu w uzwojeniu można zwiększyć do 3 A/mm2. Gdy uzwojenie
będzie pracowało w sposób przeryw any — z krótkotrw ałym obcią
żeniem i długimi przerwami, to dopuszczalną gęstość prądu można
podwyższyć naw et do 4 -i- 5 A/mm2. Taką sam ą gęstość prądu
stosuje się dla skrajnych uzwojeń żarzeniowych w transform ato
rach sieciowych.
8.2, Tablice dotyczące przewodów
Tablice dotyczące przewodów zaw ierają oznaczenia przewodów

najczęściej stosowanych oraz dane m iedzianych drutów nawojo
w y ch i licy wielkiej częstotliwości.
Tablica 25
Oznaczenia najczęściej stosow anych przewodów
Sym bol
W e d łu g W e d łu g O p is
o zn aczeń oznaczeń
p o ls k ic h r a d z ie c k ic h
D ru ty n a w o jo w e
DNB rrso D ru t m iedziany w pojedynczym oprzędzie b a
w ełn ian y m
IIB O K D ru t k o n sta n ta n o w y w pojedynczym oprzędzie
baw ełn ian y m
IIBOM D ru t m an g an in o w y w pojedynczym oprzędzie
b aw ełn ian y m
DNBO nsoo D ru t m iedziany w pojedynczym o p rzędzie i oplo
cie baw ełn ian y m
DNBBO —
D ru t m iedziany w podw ójnym oprzędzie i oplo
cie baw ełn ian y m
— nB T J a k w yżej w p o tró jn y m oprzędzie b aw ełn ian y m
DNBB nB A D ru t m iedziany w podw ójnym oprzędzie b aw eł
n ian y m
— ubo J a k w yżej w p ojedynczym oprzędzie b aw ełn ian y m
D N Jn — D ru t m iedziany w pojedynczym oprzędzie z je d
w ab iu n atu ra ln eg o
— m no D ru t m iedziany w pojedynczym oprzędzie je d
w ab n y m
— n rn o K D ru t k o n sta n ta n o w y w pojedynczym oprzędzie
z je d w a b iu
— m noM D ru t m an g an in o w y w pojedynczym oprzędzie
je d w a b n y m
D N JJn — D ru t w podw ójnym oprzędzie z je d w a b iu n a tu
ralnego
DNJ — D ru t m iedziany w pojedynczym oprzędzie z je d
w ab iu sztucznego
D N JJ — D ru t m iedziany w podw ójn y m oprzędzie z je
dw ab iu sztucznego
-- nm A D ru t m iedziany w podw ójn y m oprzędzie je d
w abnym
--- m nU K D ru t k o n sta n ta n o w y w po d w ó jn y m oprzędzie
je d w ab n y m
--- m n f lM D ru t m a n ganinow y w pod w ó jn y m oprzędzie
je d w a b n y m
D N JB D ru t m iedziany w pojedynczym oprzędzie z je d
w ab iu sztucznego i p o jedyn czy m oprzędzie b a - /
w ełnianym
DNP — D ru t m iedziany w obw oju pap iero w y m
D N PP ' D ru t m ied zian y w p o d w ójn y m obw o ju p ap ie
ro w y m
Sym bol
W e d łu g W ed łu g O p is
o zn aczeń ozn aczeń
p o ls k ic h r a d z ie c k ic h
PNPB HBBO D ru t m iedziany w obw oju papiero w y m i oprzę-

dzie b aw ełnianym
DNE 113 D ru t m iedziany em aliow any
DNEB n3B O D ru t m iedziany em aliow any w pojedynczym
oprzędzie baw ełn ian y m
— IT3JI-2 D ru t m iedziany w em alii lakiero w ej
— iid ji- i J a k w yżej, lecz w em alii o w yższej jak o ści
— n s jiB O J a k w yżej — em alia la k iero w a i pojedynczy
oprzęd b aw e łn ia n y
— n s jra io J a k w yżej w pojedynczym oprzędzie jed w ab n y m
— I13BOK D ru t k o n sta n ta n o w y em aliow an y w pojedynczym
oprzędzie b aw ełnianym
— II3B O M D ru t m an g an in o w y em alio w an y w pojedynczym
oprzędzie b aw ełnianym
... n3K D ru t k o n sta n ta n o w y em aliow an y
— n3M D ru t m anganinow y em aliow any
DNE.J --- D ru t m iedziany em aliow any w pojedynczym
oprzędzie z je d w a b iu sztucznego
— r ra iiio D ru t m iedziany em aliow any w pojedynczym
oprzędzie je d w ab n y m
— rra rn o K D ru t k o n sta n ta n o w y em aliow an y w pojedynczym
rra in o M D ru t m anganinow y em aliow any w pojedynczym
In n e p rze w o d y
Ddz 3 n D ru t dzw onkow y
Sdz — S znur dzw onkow y
,— JI3UIO L ica w ielkiej częstotliw ości (przew ód splatany),
cienkie d ru cik i em aliow ane, skręcone
— - nA L in k a anten o w a sk ręc o n a z drucik ó w m iedzianych
— ITMP P rzew ód m ontażow y w izolacji gum ow ej
— iim b P rzew ód m ontażow y w izolacji w inilitow ej
— HMBT J a k w yżej, w ielożyłow y
— m i -b h P rzew ód m ontażow y giętki, w ielożyłow y w po
dw ójnym obw oju papierow ym
— M rsso J a k w yżej, lecz w oplocie
— M r n if l P rzew ód m ontażow y giętki, w ielożyłow y w po
d w ójnym oprzędzie jedw abnym
— MITURO J a k w yżej, lecz w oplocie
KGo T PK Przew ód kab elk o w y okrągły
KGp '—' P rzew ód k abelkow y płaski
64 II. D R U T Y I O P O R N IK I
C ię ża r
0 ,0 0 3 3
0 ,0 2 7 6
0 ,0 0 5 2
0 ,0 0 6 5
0 ,0 1 0 3
0 ,0 1 3 8
0 ,0 2 2 4
0 0942
0 ,0 1 7 8
0 ,0 2 0 1
0 ,0 3 3 3
0 ,0 4 2 9
0 ,0 5 0 1
0 ,0 7 4 9
d ru tu
100 m
D rut w p o
z Jed w ab iu
O co
cd
o p rzęd zie
d w ó jn y m ¿i
o
z izo
d ru tu
d n ica
la c ją
w t—co o cg łf i n o co cg tn c- co r-
Ś re
m m
Łf5
H, I r i " l 1 N. I N. I c l cvi,cl I ci . l c2. ! c2 . c2 , l I I ^
cd o o o o o o o © o o o o 1 © o
n o w n ^ c i
C ię ża r
c o to m o o co to N o c ł^c -r-n n M in ific o co w c iN co K ł

d ru tu
D rut e m a lio
w n ^ w t^ c o o M w in c e o n in o jN iń H c o o sw rtrt
100 m
w po
0 •t* o o o o o o * - < » H * - c . - < , ^ e g e g e g c g co co rj> i r in t o t - c o ci

z Jed w ab iu
jed y n czy m
X o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o
o p rzęd zie
c T o o ^ o o o o o o o o o c T o o o c T o o o o o o
z izo
d ru tu
dn ica
lac ją
H.o• - cT
(N n n iin t-c o o o H N n ^ io to M o H n łfc o o N ^
Ś re
B n H. H. H. ^ N. ° i WM M M M P 5
wany
B ri
1
o o o o o o o o o o o o o o o o o o c T c T o o
VV P*h* COto N O N O
CO O O t- r~— rr\
C ię ż a r
d ru tu
D rut e m a lio
O
b aw ełn ian y m
100 m
w po
1 ! 1 1 1 1 1 1 1 1 i 1 1 1 1S S S S S S S S S
jed y n czy m
op r z ą d z i e
X
o o o o o o o o o
r
nawojow ych
z izo
d ru tu
dn ica
rK
lac ją
Ś re
1 1 1 1 1 ! 1 1 1 1 11 I M on oS os oą os os os os ?o
wany
m m
-4 r - co co o *ił*»o
-
“S5 i i i i i i i i ■ , , i , ocoooincocoeo**
b aw ełn ian y m
■ i
1 1 1 1 1 1 1 1 1 i 1 I 1 1 1s s s s g g g g s
w po
*N K t i
”i g 2
0
x »-i
O
d w ó jn y m
o p rzęd zie
O O O O O O O O O
drutów
z izo
d ru tu
d n ica
Ul U l
lac ją
Ś re
D rut
O 1 1 1 1 1 1 1 l i 1 1 11 1 1«o o« oS oS oS oS oS oS Bo
D rut w p o je
C ię ża r
cj t^* t - co »-c cg t« « t - i o uł co o to
b aw ełn ian y m
d ru tu
, . . . , O , cg . U3 CO >-i . co . e g o e s o t — O'- P-PCO

100 m
O 1 O J r-4 ] r-t .P cg
miedzianych
co eg C O C O - C - t ł lO O t - C O O
o p rzęd zie
1 1 1 1 1 o 1 0^*0 0 0 ' O » O O O O O O O O O
dynczym
o o o o o o © ooooocT cT o-
z izo
d ru tu
d n ica
Ś re
la c ją
1 1 1 1 1 cn I —i I ć) ' i i n I r - 1 Q O N ^ a j o M ’i ' t o
m m
t- 1 1 1 1 I T*i 1 ' ' i 1 e'i,c' i c' i 1 1 c t c2,e1 ,e2le2. r,l ,3r' ^ ^

o” o O O O O O O O O O O O O O
« (O to u ic o w N 'iio o H rttD o to in f l'io n o c o in L in - i

3
« S TJ
oH N
oMo o* ioi ion >o C*8- O» C—•ł—
' f O 05O W m C 5 H t'łi'H C )C 0 r»t-
e m a lio w a n y
dotyczące
•N O o 'i-iw M M N M n n fih in iflt-c o

srg2 o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o
o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o
D ru t
. ca 3 as Z in tn o m in o o o o o o o o o o to m in tn m :o o o o
«or“ 0 5 n o « n ’- i ' i n o t - w o o H N O in i--o N in i> C T
m m
łft ° . O. ° H. H. H. H. H r* H « N M N N Dl_Cl C'5 O O »

O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O
Dane
2 A /m m 2
n atężen ie
'
gę
szczaln e
cg o o
D opu
sto ści
p rąd u
O O t '* H l > h - O t O t l 5 C O * i'M « fO C O « C lH N

prądu
* M lO t-O N U JC lN C O irtO lflH tO N n n cO W eg H H C l

< O O O H H M rtP łM C in y W in L IO B O fflH M lfiN O
O ^ O O O O O O O O O O O O O O O O O 0 »-«»-«HT-łH
1
przy
O O O O O O O O O O O O O O o f£ o o o o o o o o
O porność
m ied zia
w tem p .
tP M C3 CO M O b - O t - C J C M L I C ł
nego
d ru tu
20« C
100 m
a n e i^ M rttfl^ w tO N ^ m i^ t'e a H i/jo c iw o 'tO M O c o

M 'rc -o c .T c g o tn o ir-ic jo c -o c o in w ^ M M e g c g c g t-g
C T O f C Ó P JM H H H rt
et
oc mcoKtoI Ocg OcoKml bo C O O ' i ' ^ H M n t i i d ' U O H n H l i l l f l M
P rze
dzia
d ru tu
m ie
s
nego
■ -M n io { S fe )H M L ic * o M in c o H « rto iC "to w » a
k rój
OJ O O O Q O O ftH H H H f)N C łN M iT i* riO IO P C O C }

6 o o o o o o o o O o o o o o o o o o o o o o o c ?
i n ł D f - e s o o H N n ^ m to n c o o o h w i o n o h m i o
d ru tu
Ś re
dn ica
d zia
m ie
nego
O O O Ô O H r tH H r tH ^ H H r iM M N N M M p^CnCł
-
m m
ooooooooooooooooooooocT o^ cs
T a b 1 i c a 26 (cd.) 8. D R U T Y IZ O L O W A N E 65
s p| i 11 1-1 1lilii 111I 1.1 111111111U l I 111
3 _ i|l 1l|l 1I I I 1111I I I 1II 11I 1I I I 1I 1111

rr
! l! I ! ! | | | ! ! łll| l| lM i| | K S s
eo
S Ś S » S S » S » S S S » S S S S 3 S S IS S S S 5 S S
2 I ! lt ó ! ! B lI I ! I I lI I I I I M ! ! I I I s 5 K 3 t e 3 s
3SB55I555^5555555SS33?55§J5S5!^535S
3
«. 5S5l5§555aSISS555533B553*-555555S55
CO
! i! ! ! ! l! ! II! ! ll! l! ! ! ! ! l! ! ! ! ś S 3 $ 5 5 5 S 3
t-
S5 S iSSllSi-5 5 IIIH 3 5 5 5 5 5 3 5 S5 5 5 5 SS5 5 H 3
co
p llp II lH lIilllllllllllls s ą s s s ś g i.
ifi !!ii!!S li5 S I8 l5 H 5 H IS 5 5 3 3 5 5 5 S 5 5 H 5 5 n
rr
iiiS S ilS s ii^ S i^ B s i^ s s s s js a s K s s s
w
S33g5S555SS555S5*ISSS5553S55532S335lSII
C-J
i§ !i!iiiS S I!S i!!i!!!? !!!S 5 S 5 3 3 5 H $ 5 5 g 5
łH 5I55SSJ55IIIS5$5I5S555JS5355555S35S55
*■
66 II . D R U T Y I O P O R N IK I
27
Druty e m a lio w a
ne — żyła w p o
oprzę-
dzie j e d w a b n y m
iH O O tO ^ n O tfffitT lh H O IflO O M O O lO lM ^ O ^ M O N tO n lO lftiD O S C O N O
I jx i c> w «o e^^c^^c^to <o »■*w to t> c^to^co o_co to a> c* co^c- co *->co to co c-^to co o »-« co io
- ¡T ^ cśe ittn n ^ iriin & c o o i^ n & a ic fc fc fttttn ttT rip io ta t^ c o a iC scśrp tD o Z r-Z in T -*
T a b lic a
ii - rHr-t t-1 i—
! H r tH r tH N N W
dwójnym
d n ic a
Śre
COMCOtOlfiOltfCOOOCO^tOOOCOrłlOTjipi^NOHOD^CJIOtJlHlflONCOHb-COtO
CO
, CiC>HM_MMij< <0 C-^CO IOCOCOCOO O O O rt^ H H N « » « » C ł H H r t l f i t - O CO
» o' o‘ O H r i rt H r i H f-' H c i eę cf W CSO O H rT« « r? i-TH H i-TH H N M*Cl'Cl « « i«
liow ane — ż y ła
OOlOinLTNOClOCOCOt-OlOOTNinNÔOfflCOtOTCłCłCClCTCOOTjilDHlN-tc;
OHiJT-COCOM OS^fCOi-łM ^Ht-H^r-OW inOórtlM aM OMW tJłlOtftOOit-mH
Druty e m a
w o p r z ę d z ie
jed w a b n y m
iT ^ ^cśc$c*nnrp*t<ift<£t^Cii-TtttD
H rtH McQcścścittttsott*i'r)?intD £i'ęo cTo c i ■»!<'tS csT
H HHHH cT«jT
PIW Wir-T
U -» •
i o £ N t-N O C !’? CONîiTlHOTiifliMIiSOCOtOCOHflftMOSMCnCOinCJOtONCSwi-O

co co w, h h « in a » cn o ^ to p- co co^cn cn o o_ ^ ^ co -er io_co_o_ o_ r-s co oi
O o' o' m‘ i-TH rTH -T « pTrt'c i W*N « o" O*O*O*O H M*rt"H rTH H H rt*H N M*Cł N N N M
« ZI3 £
d r u tu
P rze
N M
o winirn-«octcotri n o oini fNl iM
c in r * io MofNhincor a Hcore-
i<ci o ti< c-
o cwiat*
inr-i
mm2
splatany)
k rój
n eH3M c iin t-o c a i-io n t}f{flm o T O

N M M M W in o c o c ir t w to m M c g w n w o ^ łit in in io ^ c o o H M in i- m N t o n
o"O O o"o o O O*o"O o"o rt H H H o' O*o o"O o o* o o o"o"O*O*H*H H H H H c i c i n‘
lOMClCOCOOÎDClt-IOOtO
n fli^ lD O h C O O H tft-H -l« to O
TJ Ci
*P co
io co o •&
co c- co to
o
s k r ę c a n ia
i s p o só b
L ic zb a
d r u tó w
P il li u ii u u i i i n ii h ii ii u ii ii ii l i n »
N ■tfCCNUItDt-raoONL'', t-HinOinC-COCjOHlNMâCTiT-łTtiOOiNintDC-COmONlD
(przewód
NN« H r tr łr tW N w n riH H H H H rtC JfJN P J HHH

XXXXXXXXXXXXX x x x x x x x x
t- t —t-C—t-C—C-C-D"C-I>t>C- C-C—t-t-C —t - t - t -
d r u tu
d n ic a
Śre
o
mm
- w
częstotliwości
o
Druty e m a lio w a
ne — żyła w p o
op rzę-
dzie je d w a b n y m
! C ię ż a r
MV<mfJOrot-OCiintONtDHtON65lOMOWNt-CC *dt,0 OMCJO)t(<«eOtBtii®MCn

1 km
t“ n n ’i* 'f ■»)<to i/> to ® t-co c iH M ^ b -m N in c o w H to io i-m M io tD t-c o a w o H N in tD

kG
o' o"o" o”o* o’ o" o"o o‘ o o"h h rt h h f i e i « w i? V o to t-"o* o o"o*o"o o h h h h h
i
dwójnym
I
d n ic a
o M L n c c o o H m ^ t o a j N b - o n c iH in T M C iH b - n f - łO N ^ m ^ io f c c o c i co to ci
mm
Sre-
'f^TflOłOlOlOtO IOCOC0l> CO^COC lO O H rtM COV OD* co-cn to to COCOCDco co c- t- t-

wielkiej
! *° C O*o" o’ o‘ o" o"o"o" o"o"o"O*O O*O o o" H rt rt H H H rt rt rt o" o"o* o o"o*o“o‘ o’ o* o’

l /
liow ane — ż y ła
C Srtt-H lO O lPJlO ttO H tO O ^N O O tO M C IlrtO eilflH tÔ ffllfiÔ M inM O ineO K

Druty e m a
| «ogg to M.C^Fa^îJtlOlO toev»«r-* M co co CO co M O to to CO» P1U3 co f- co co o © Ww V co

w o p r z ę d z ie
Sty*-1
je d w a b n y m
©“O 0~ o“o' COO*CS o‘ O O O r-T~Tr-Tr-Tof c i CO~^ ^ m’ COt- aiOeaOOCiOr^r^r-^T^t-H

Ł *ca
d n ic a
śre
flH O ® W M V int-«O N tO H T i'i*M lO O fflt-rtlflH t*C 8lń'J<tO B 3«a5C 10N P5>0«

mm
»9*| on o"
n co ^ ^ to to co co c-^co co coôo^h c^co co to co to to to co co co co t-i>
o ' o O o"o"o o o o o’ o ' o"O O O o O H H h"H H H H rt‘ o’ O O o"o o o o"o o o"
I
**—
>3 « m t - t f i if it N o c n o H o s N c it-t a m M M ^ c io s N o
(ccatmMfflonHcijrtMWMinfiwtDNcoM^cotn^t-tn^Mocoto^NotOfflLfi
cacococo^^ m i/łW f-sooocicotocO ł-i-^ toesioioto^-o-irincot-D -coojO T -łw rtiŁ O
■SaS OOCJOOOOOOOOOrHr-łT-łł-lT-tMOJMCO^-^tDCOęOOłOOOOOOi-lt-łf-tr-li-«
o*e o o o o*cTo 'ó o o o o*o o o o o o o o o o o o o‘ o o o o o o o*o o o o o
ińN ffitonołirtONinoin
«ifîntOC-OJOrtrfc-^łf
- f i 8 8 u s ii u H ii ii » r a i l i
iir jt D f c o c iO N in t-H in o in t
s H r iH H N w n n tr tH H N
w’0_4.s
w x x x x x x x x x x x x x
E—t> O t—C—£■» C- £—£—r-* Ł~- t—I—
I « ¡3
CJO+ig
« II S
U L fC U B JU
o iH io o H p jo t iie s w io in o jłjiM ^ ^ M o in
-ja A \ e q s t z p iz je T o c o ^ o o ^ c ^ c ^ if ^ t o a ^ r - ł v o s h ' j < c > ' i , M o u 5 r ( b ' M o t « i n
n a w in ię
u iA z a u A p a f o d a\ » N t o in w ^ M W H r t O O jf f ic s c *
H H H H H H H H fH H r-<
t o t o t o u ii/ T u o ^ r ^ r
jC u B M o n a łu a ł r u a
u n iu e iu — ~ M c o o M ^ o w if t o M c io łM n e o p ic o in in H
^ to co id h « in o j c e t o o ^ c o o i o o c o i o c - i c o i O H c o i n ^
-jP M B q a iz p ó z a d o
t o w w w n M r t r t o o c i c o c o t —'
H H H r t H H r i r - ł f i—ł r-4 r-t
t o to" t o i ir T irT n
o
u jjiu fę M p o c I a \ jn a a
u z w o je n ia
U lA U 0 1 U [ 3 A \ l? q _______________® ^ H c n o c o in b - c o ło c e ^ t ^ N U )
« « » *H H M M in f o n io a c o M n N N c o r o in H c o o
a t z p & z .id o u iA zo TO ccT c -" c > tcT t^T LfT ir T in " r jT
-u A p o fo c I A\ p u a
n iq e A \ p a C a \ s jz p „ K____ r a a i H t o ^ m M H c o c o H c o o o ł -
. ^ ^ ” ' ’ l lo. ^ t1; r a ^ w c o ir> c o c o -u* i i i i i
ś c is ły m
d łu g o ś c i
-S z jd o u iA z o u A p a f o c l
A \ A u e A \ 0 IH !U I3 i n j a
ścisłym
n tq B A \ p a f z a jz p b z jd o
5 5 S 5 S | | | 1 1 l ! i i I i i - ! i i i i i i i
c iu
u iA u f o A \ p o d a \ in z a
cm
1
n iq B A \ p a f z
na
o nawinięciu
o iz p b z -id o u rA zo
¿ - s s s ”- s 5 l s l i l i M i i i i i M i i i
-u A p a fo c ł A\ » m a N N r łr t H r t r lH r t
z w o jó w
in in ^ c o H O ło p - c iO N b - O A r n o t e t - c o t o b - H
c o o c o o ł c o c— i M D t ^ C J N i n t ^ N C J i a i - i O H t » i n o c o
A U B A \ 0 n B U I3 ii u a
c*'r*mG>ęaiDm-*i'nc*i-40omcQcac^£^tîptointn*i'*e
N N H H H r t r-< H r| r i H H tH
L ic z b a
c o » f n o H o n o o t o N M O H C f iH ir t N n io
' 11 “ I 05 ^ i n l f l ( o t , 0 « O P 3 0 ł l * » ’P Q lflH O >
na 1 cm długości uzwojenia
A u b a \ o io z io iu łn a a
-irw-iooicotoin*£nc*r*ooattomcot^to&in\nin'&
N N M c iH H i- łH H r t H H H r t
u iu i o S a u B iz p H w t - O H io f f l^ m ^ o w M o e o if lO in in in io c o H if in
M iijł^ ^ lf t łO lf U a łO t ^ O S W O łO O H M N W iP iO f f lC O O O
-s ju t m r u p B O iu p a a s
O O O O O O O o“O O O O O H r i H H H H H H H H H N
U IiC U B IU
-{3 A \ E q a iz p ó Z Jd o M lf llń t O O N t - ^ H O łW N ^ W M f t N M t iiN
n a w in ię
U tA Z O U A p O fO C l A\ 1 1 ] co“ u ^ n o ” c n n t o l o n n r i en" r - " ^ c o m >h o m

i i i i '- r t e - ^ ^ n M n c ó W r t n N M N N N N N H
X u B A \ o R B u ia in a a
u i A u b iu
- I3 A \B q a iz p b z jd o
I I ! I I 1 I l i I l I I I I ° - S | ! ” - 2 £ S 2 v
o
u iA u fę A \ p o d a \ im a C iP lIN W M C S H H H H
u z w o je n ia
U lA U B ]U J9 A \ B q
to o t o io to t > o in o « oj t f n o »
a jz p b z ,t d o u U z o I 1 1 1 1 « O * t -* tf> CO H o " » t«‘ Ifl* ^ p i W ® (O t f t n c i H o
-u A p a fo d A\ ir u a 1 1 * 1 'if llń W ^ ^ ^ p J P J W C in n M W N N N N «
Liczba zwojów
n ;q B A \ p a t z o r/p
O « O ) ^ t - t o V N M (O Ir t ^ t e O M r - I f l W C I N h O C O N W
ś c is ły m
d łu g o ś c i
-O z .i ( i o
a a
u n tz a u A p a fo d
A U E A A o n e u ia i m a
O CO t o r-7 t o O •«»» CO t o M oT *-4
oś* O CO CO UO CO W
O D ó p - t - t o f O L O in ło if N iif e iA f c o m r c f e c c M M r iN N iN
r* Ift *-<
n iq B A \ p o f z 3 jz p & Z J d o t - t o c o t o t o o t o i o i o t - o i/s o t - ira w e o t o o t o *r eo o j eo o

c iu
u iA u f 9 A \ p o d A\ jn .ia « c i c o i n N o " ^ W* n H O 0 5 N If t I- T o ' 0 3 t-* u i CO c i H o

t a t D lO in iO iO ^ ^ ^ W O n n M M M N M M W C lN N N
cm
1
n jq e A ip a f z o a c o o d it - in o łt o t o o t o if t w t f lin o in w M t D o t o w b -
aotttorîDcścoincąot^mtti-tmtîrcścięotîfSTttc*
na
O iz p b z .l d o U iAZO
o o » c o r - t - t o t o in io in io w T jiłjic o p o M c o M O ic v ic s iC łc 4
-u A p a fo c ł aa jn z a
z w o jó w
t - ę lo H o o o H O lo t o o J H n c o ln in o o n p - łr r a t o i} '
X U B A A 0 1 IB IU 3 } n .ia t fl e i in o t* " o v o w o " v - i c> ' to w* o n h m to v
U m łM H O W C O ^ t O t D t O If lif ilil- W iP W P łn N M N N
H H r t H H
L ic z b a
o c - o o H O O i n o ^ ^ i f t t e w o o t o in o o n m n to co
A U B A V O IO Z J0 [U jn z a o " t a e i « o h o o n to* h t o w » w * e i o ’ t - n o n v c i o ’ c o t o
o t o d t N H O o o t - f t a u if lif iu łin ^ ^ ^ n M M p jM «
W T-( H H H r t
in ło t - c o o o H M c o t M n t o i^ c o a jo H M if t t - c n ^ M in c o
u łu i o S a u B iz p O O CO CO co
-a iu i n jn a p e a ru p a a g c T c T c T o o o o o o o o o o o o o o o o o o o i© © ©
5*
68 n. D R U T Y I O P O R N IK I
in w h co o c-c> hco
m^ł<cococo\n
mlt j MUNOMinHNtPOKOnO
O f llO M f lłiO N H H H H
I I I I I 1 1 1 | I coołc-Tr^Trcoco co es *-<•-<o o o o o o o
C^f-łn-HOOOOOOOOO
t^l^COCÛ^COsHOIrtCÔOOOOOOÔOO
_ _ o_ o_ o_ CJ o o o o 0 0 0 o
I 1 I I 1 1 I I co*N H H O*o"O*o"o o"
o*oO*'Oo oO*Oo*' O
o**O
o"*0
O“oO*oO*o‘
O*o o‘
g ls s
ó S S, ffl 1/5ifl w ■<*<co co10 o
« « « .« « m m m Mt-c^co^Nt-co^Nc-^H
OCM.W-iUDHeoCO^WNNHHH
* 8 p g I I I I HH o ^ wm^fMmcococoTHocoeowt-ct-coooooocooca
1/310 a Ifi « c-^N H OOOOOOOOOOOOOO
5 N rt rt rt ^ ” N*rt"° ° °" ° ® O*^ °* o"O*® ® ® °" °" °" C*"°*
in73 O. ca
Q .WOX!
w* u j 1
-
wlfllfif« to Tf co c*
in H T fOtOHmwraHocoNcouflico
m t- m H O Ô J^^N H H O O O O !
c^^Mmt^coomomMł-fOOOOooooo |
cooinm cóm coc^rrm m ^corH ooooooooooooó
COO COMtOCO W HH
■iPIHrt
6£*>Z mn co
*ł< C l M C ł ^ C O N O J
inNtsncoołtooitDion .
* p r% ’• I ^ C O T N H r t O O O O
' H_0 O O O O O O CÔ | I I
o t-in N u w o ^ O N c o L o n r
r-ł t-łrH oom eoc^ h h i o' o"o*o"o*o"o"o o*o*o*o
u "a q.<u ci in co m
a Q £ °N
O
•3* COCD-#
mc- co mo *<3*i co05
!0!0«IC5WO(OCOP5C*fl<NrtHOOOO
O) coMC^rtO
o comn
3 - C têêo co c*»h o o o o o o o o o
£Q c£ sa O Ift ^ H 05« COCOci «i O) to’ M*H O o"o"O*O O*O*O O*o”o"O* 1
yOCOOlNCSCONMH
vr tc c~łf MH
S 3 -2 n w o>co w f r n a c o im m m
c g -S t®£ O O O O rt H H H H H N N N M CO_xJ^LOSOt— CO05 O r-ł co CO'ł* mO t- CO05 O
■S-frffiSS o o o o o o o o o c 3 0 0 0 0 0 0 r -C r —<r CH rt rt H H N
<0 c
03
Drut w p o
b a w e ln ia -
OJ
o p r z ę d z ie
d w ó jn y m
m ininuj esi_co co co
ca 1I 1| |1 1| 1J II 1I I1 J1 1llO
u5ini«M
H H O«iflN ti'M c»co“NncDrHtowc*‘
C O t-iO W fliiieonNinM*o'o
• nym
tDW łO
MD HC OO MNNH
u z w o je n ia
u n iljifN r tH
ja
z J e d w a b iu b a w e łn ia
Drut w p o Drut w p o -
d w ó jn y m I je d y n c z y m
cd
o p r z ę d z ie o p r z ę d z ie
m ir m m m co co
Eh I ! 1 I o o o o o o o m o o m m * -c c M T ł< c o c o “co‘w co"-co"-«-ł «0 »—
Tco in eo
nym
1 1 l 1 OC")«nCJHC)05MOeOCONHHr-(
c -c N C -o o o ^ e o o H jc c a eo c o o c o o c o c- COIO^^MMINCSWW
1 c m 2 przekroju
ś c is ły m
CNHHHrtH
■3 £
S'J& o o o o o o o o o o o o m o e o m ^ ^ o o t - m o ' *f m co n p- | | 1 j f
0 n a w in ięciu
OOOCMoeoOMOtOCOMeOCOCSOSt-OłHiiT-łCTłCH
c j io om c o NNcH
jt-HcrtH
f lc oHHHo c o if lfp j c j h h i i fflU JW M 1 i i i |
o , ”u
s* IC iW C IM
Ś 3 1 ■ ■ V
na
«*3
Drut w p o
z je d w a b iu
je d y n c z y m
o p r z ę d z ie
r iS m 10
0 0 <— <m ca 1 i 1 1 1
oOOOOOOOOOOOOOOt-OOłt^TUCOCOU"
zwojów
Cd.3 o o o i o c j i n o h o c o i o N ^ u i n o H i f l N o a c~ 10 m Tfi co S 1 | 1 |
O N C O t-M C O fO ^H
O C O O m łW N M M H H rtrt ęjlfiM O M fltrnN rtri «-ł
!«
Liczba
mmm
e m a lio
'3 S
w any
o o o o o o o o o o o o o w o c o c - ^ m r - t e o o05 nCOm
oOOOOOOCOOO^C'łOTrr-HC5r-Or-IQOC'łOCa O O* O | i i t ,
D rut
je Tti co 1 | 1 | |
N OCOONtÔHCOlOOtHiirtCOintfnNHrtrt
CONOCOm^CONNNHHH
d
N
m ie d z ia
Ś r e d n ic a
m to c- co M tM fioco w in m
d r u tu
nego
mm
O O O O H H rtH H H N N N C O C O łjlU lfflÔ C JO H w a thuso f- com o

O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O r -i rTH H*H rt” H rt"r i rt"N
9. D R U T Y O P O R O W E 69
9. DRUTY OPOROWE
D ruty oporowe są produkowane ze specjalnych stopów, w skład

których wchodzi chrom, żelazo, cynk, m angan itp.
Stopy oporowe można podzielić na trzy grupy.
Do pierwszej grupy stopów zalicza się m anganin i jego odmiany.
Stopy te m ają współczynnik cieplny bliski zera, dużą oporność
właściwą, m ałą SEM term oelektryczną i właściwości ich nie ule
gają zmianom w m iarę upływ u czasu. Są stosowane do budowy
wzorców oporników, boczników, oporników dodatkowych itp.
Do drugiej grupy stopów zalicza się nikielinę, nowe srebro,
konstantan, reotan itd. Stopy te m ają dużą oporność właściwą
i m ały współczynnik cieplny. Są stosowane do budowy rozruszni
ków, oporników stałych i zmiennych. K onstantan może być nagrze
w any do tem peratury 500°C i w ytrzym uje długotrw ały wzrost
tem peratury. W praktyce przy projektow aniu oporników zakry
tych mających pracować przy dobrym chłodzeniu zakłada się
gęstość prądu rzędu 5 A/mm2. Przy niedostatecznym chłodzeniu
i -zwartej konstrukcji dopuszczalną gęstość prądu zmniejsza się
do 2,5 -i- 3 A/mm2.
T a b lic a 31
W łaściw ości stopów oporow ych
W spółczyn
Oporność Przew od n ik cieplny M aksy
w łaściw a ność C iężar (wartość m alna T em pe
(wartość w łaściw a w łaściw y średnia dla tem pe ra tu ra
Nazwa stopu ra tu ra topnienia
średnia) m G tem p. od
Qmm2 cm 2 0 dol00°C) p racy 0C
Qmm2 1 0C
m
«C
M anganin 0,41 2,2 8,14 + 0,00002 100 910

K onstantan 0,47 1,97 8,9 — 0,000005 500 1200
N ikielina 0,42 2,25 8,8 0,00022 150 1100
R eotan 0,48 2,05 8,6 0,00023 150 1100
N ichrom 1,05 0,95 8,2 0,00017 1000 1480
Chrom oni-
kielina 1,13 0,89 8,15 0,00032 1100 1450
K an th al A 1,49 0,79 7,1 — 1300 —
Do trzeciej grupy stopów zalicza się nichrom o zawartości

69 -f- 71% niklu i kobaltu, 14 -r- 16% chromu, 14 —-17% żelaza,
1,0 -1- 1,8% manganu, chromonikielinę o zawartości 80% niklu,
20% chromu, kanthal itd. Stopy te m ają dużą oporność właściwą,
m ały współczynnik cieplny oraz mogą trw ale w ytrzym yw ać duże
tem peratury. Ze względu n a to stosuje się je do budowy urządzeń
grzejnych.
70
3Ż I I . D R U T Y I O P O R N IK I
Długość
na l Cl
d ru tu
o o434C
© c-Ou©
O H COIDŁ- O © r-4as © o- C
oS03
© © © © CO ©©
mm
o HHHH
O © ©© C 0M
_CM
^C0OO
Ol T<C ©
r-4©
r-4© co 0
t-4CM co © co
© ca © r-4
co^
14
o_o_o © o^© © o
Tablica
£ c- ©
O d ’o 'd ’o* o*o*o*o" ©CS*o1©* o ©©© ©“© © © © cTcTcs CS©
1 '
t-4
Xi
o
O por
lf5 W© IO © CM© CO 43^©4344* 4«f4N©rtio© 434 © c- c-
0,885
d ru tu
ność
1,05
2 co ©_CD_© ©
1m
a łH oWoto r~- io
O co in in cd cToT t-Tci ' ©*i/Tco" © 1-41-4r-4
CM
ID« HH COMDID ■O*CO© Cl cTrlTcMcT c—
MrłHH
Długość
na 1 0
O l to toco COCOTO4»4
d ru tu
£ CM 'fom O ©© © C Ot- O r-41if1

-4 © co c-
co r-4 ©
OO OT O-4O
CM C
oMoCOoCO4©
34 ©
©©o c-
©© © O
r-4ł f-
r^ © 1C-4
O©CO© 0 ©
43^t- ©©
©© © C
©© OM
co_ra_
C £ o o o o CS© o © O©o o © o' © CS © © © 0 © r-71-7r-7 CM©"
a
X.
2 Ś $ 6J o_«-i ^*-ô © © C^C^© 4 34©
r-4to C
CO
D©r-t co
r-4©
©O434c- 34©
©©
CO 4Ot>©©
© ©©
© r-4 434co
a 1—
4 rł< r-7cM us © to
OO ^rJ. CO© CMCM cm © © e^© C O© rjTri co ©"© “i-T r-7cs 0" 0" <=>“<©
O ^ T3
IO Ol co cm co t-
%
tfl ^3 a-H o nr co
OOHJJ ©
CMHinH © © © co
ra •r 4*4C *34
t*.O© © © co © c- eo co
mm
COoCO'f* »©
3<©
© c- r-4© ©
oooo © l>
CO© © ©
© rł 434CO
2,21
2,63
e © © © oo r4 H H N 43^©
c 3a « o cs es© © ©'cTo' © CS©CS cT© ©"© ©©© © © ri r-7r—
7
co B“ «
drutu 1
a ©C O
03 0 CM © 4 co
43
oporowych
4Ol^C- rt © © 4*4t-
O por
COM •H4* © co ■M i> © CO*34^ © r-4©_©

43^6-^ ©©
t-4W t- © ©
434as
co
ność
l m
s a o o CMrp uf »*© t-T© co «-T co © ©4tT co"©"©i-7 1-4cTcT© 0"CS

CMrH© 4?1 COCOCMCM « H rtH
CM
Długość
na 1 £1
co
d ru tu
rT C- tOO CON H to 434© © c- ©4

T3
fl4©
434oi
© ©t- ©
© C c-O r>
© CO© 434rH
Ul Ul
c co OOHH ©O o o © f- co © ©
a OOOo C ©MC
©M©
COC © H H r4 H © 434© © co © © co
O O O CS ©"© © © es © o © 0 © cs es © 0 0 0 cTr-7r-7r-7 r-7CM
drutów
c
ca
m
C co r-4
a0ot O)C CO
©O©_Lco
O por
c-M©^c-©
t—c- © iH
d ru tu
O 434to 4* C^COCr TJ4CM_tOCD ©03 CO '-^ C ©^4^

ność
1m
t-
HM os © © © Mco ci »-7 1-40“0 O ©*©
a O t* ci H CO© i-7tr •a
W
©Mr-4
cmto w •i* COCOC M N*“©*©
rt r t C
Dane dotyczące
C
1
O porność
1 m d ru tu
*ćo C- iH©
©©
t> 4j^ ©© 4
© 34co C
1-4l 1-4 © WC-
1,23
£ ©
©^ CO©© tÔ © t^r-4
122,9
90,3
C C! ©
i IS :I cT 1
© © 434 *
CO© 1 4r-4
jT r-7CO c—"434" COCMCM1-7
~
co CMr-4
X
i
O porność
i m d ru tu
Chrom o-
niklelin a
c- co © C- 434134 t> 434r-4r-4

131,14
91,07
66,91
© CO t >
c^ 1-4431© to © © © co
©
0,91
cm t rr © uo
a to r-TcS CM *J GS*434*I CD CMCMr-7r-7
© 4 34CO ’ © r-4 1 r-4 co © co co
« .3 Cl co fr- t> o OlHOt- © 4J4C- ©

_ £ tji io as co © © C- iH CMCM© *-4 © CO © © n 4
34© © © © © ©^
27,37
Cj C 434 OO^HN CMCOCO.'04 © © C- © CM_©© CO i-«co tr t— rr COC

23,0
se
*>« © © cTo o*o*o"o" 0*0 0*0 r-71-7r-7© . i «’ 4łi*ta © ©
r-4©
H ci
r-4
<
£ « il Cl
hC ° s CS03 CO © C
a s i? “ E < co HHClMf L ©- Ir
©O©CSt—CCl
oD w
H© ©© ©
"i rtrl ©C
©O43^4
©
^ co coS4* © © CM© co C—
©co C
COc-c OOOO
< 0 0*0*0* ©CS © o ©"cT© © © © © ©“ cTo ’© r-7 r-7©"co CO 4jT©
ST &
1
to IDIDO COM^t- i-44

34i-i
*r as
© r-4 t- O
»fi C
M © 03 © CO © © © ©
«■ Ol COCOIO
’-tCĆt-O © ©
d r u tu
HCOIOC* ©34© ©
P rze-
1,113
0,950
4
k ró j
CMes
C
M©©© C- ©
CO© © ©©© © ©©©©
CM oo O o oo
es © OOOO © © © © © MHHN CO© t>
ii oooo © © CSCS ©© ©© es ©“o © © cs © es es cs © o"
d ru tu
dnica
© c-* — i CMCOV © © COO © © © © © © © ©

©-Ci ’-fj, rl r WH rH_rH©^© CMCO© CO 434431© © co © cs
mm
1,10
1,20
V
u r-4
<n o*o*o' o" O © © © o'© cs es © © ©"©" CS© CSCS ©"cs© r-7
8. D R U T Y OPOROW E 71
Przy projektow aniu np. pieca lu b kuchenki elektrycznej, że

lazka i innych grzejników przyjm uje się gęstość p rądu rzędu
25 A/mm2, zależnie od tem peratury i rodzaju d ru tu grzejnego. Dla
nichromu, chromonikieldny i żelazochromonikieliny gęstość prądu
dla tych urządzeń może wynosić 24 A/mm 2 (tabl. 32). D la kanthalu
A gęstość prądu może wynosić 19 A/mm2.
Dla grzałek gęstość prądu wzrośnie o około 20%, tj. będzie w y
nosić około 28 i 23 A/mm2.
Wzrost oporności spirali grzejnej po nagrzaniu jest rzędu kilku
procent i w obliczeniach jest pomijany.
Dla specjalnych urządzeń grzejnych dopuszczalne gęstości prądu
ulegną zmianie.
Przykłady
1. Z ap rojektow ać długość i średnicę d ru tu oporowego n a o p o rn ik do
odbiornika uniw ersalnego. S padek napięcia n a połączonych szeregow o la m
pach elektronow ych i żaró w k ach ośw ietleniow ych w ynosi 85 V, n atężenie
p rąd u I = 0,3 A, napięcie sieci XJ = 220 V.
1) S padek n apięcia n a o porniku w yniesie
220 — 85 = 135 V
2) O porność d ru tu będzie
o o
Do budow y opornika zastosuje się d ru t k o nstantano w y . Z akładając, że

obciążenie w ynosi 5 A /m m 2 odczytuje się z tab l. 32 n iezbędną śred n icę
d ru tu p rzy p rądzie 0,35 A, w ynoszącą 0,3 m m . P oniew aż oporność 1 m ta
kiego d ru tu w ynosi 6,9 Q, w ięc do budow y o pornika należałoby zastosow ać
d ru t o długości i
l— oporność
ę— d ru tu _ _ = _450
-------.— _ = 65 m
oporność 1 m d ru tu 6,9
P oniew aż k o n sta n ta n może pracow ać przy te m p eratu rz e 500°C, chrom o-

nik ielin ę zaś p rac u jąc ą przy około 1000°C m ożna obciążać p rą d e m o gęstości
24 A /m m 2, w ięc w celu zaoszczędzenia d ru tu m ożna przyjąć, że dopuszczalna
gęstość p rąd u w ynosi 10 A /m m 2 i w obec tego w y b ra ć z tab l. 32 śred n icę
d ru tu 0,2 m m , k tó ry przy gęstości 10 A /m m 2 będzie m ógł w y trzy m ać 0,32 A.
O porność 1 m takiego d ru tu w ynosi 15,6 fi, długość zaś d ru tu będzie
450 „„ „
1 5 ^ 6 = ’ m
D ru t ta k i należy n aw in ąć n a p orcelanę lub n a in n y m a teria ł odporny

n a w yso k ą te m p e ra tu rę oraz należy um ożliw ić m u dobre chłodzenie.'
2. O bliczyć długość i . średnicę d ru tu chrom onikielinow ego do k u ch en k i
elektrycznej n a m oc P = 800 W przy n apięciu sieci V = 220 V.
1) N atężenie p rą d u 1 będzie w ynosić
2) O porność d ru tu będzie ró w n a
Z ak iada się, że śred n ia gęstość p rą d u w ynosi 24 A /m m 2. Z tabl. 32 w y

nika, że przy te j gęstości p rą d u i n atęż en iu p rą d u ró w n y m 3,64 A śred n ica
d ru tu będzie w ynosić 0,45 m m ; dopuszczalny p rą d dla tej średnicy d ru tu
w ynosi 3,84 A.
P rzew ód chrom onikielinow y, o średnicy 0,45 m m m a oporność 1 m ró w n ą
6,47 £2 (tabl. 32), a zatem długość d ru tu pow in n a być ró w n a
oporność d ru tu
oporność 1 m d ru tu chrom onikielinow ego
o średnicy 0,45 m m
Do szybkiego wyznaczania długości i średnicy drutów przy da

nej gęstości prądu może służyć nomogram z rys. 11.
Za pomocą nomogram u początkowo wyznacza się średnicę
d ru tu d. Do tego celu służą w ykresy po praw ej stronie nomogramu.
Znając natężenie prąd u płynącego przez d ru t prow adzi się z odpo
wiedniego punktu n a skali I pionową linię do przecięcia się jej
z ukośną prostą odpowiadającą danej gęstości prądu. Następnie
z p unktu przecięcia tych prostych prowadzi się poziomą linię do
skali d, na której odczytuje się średnicę drutu.
Znając oporność d ru tu zaznacza się odpowiedni pu n k t n a
skali R oraz prowadzi się prostą 1 łączącą p u nkty wyznaczone na
skalach R i d.
Prostą 1 przecinając pomocniczą skalę P wyznacza p u nkt p,przez
który prow adzi się prostą 2 do punktu odpowiadającego rodzajowi
zastosowanego m ateriału, z którego wykonany jest d rut. Prosta 2
wyznacza na skali l poszukiwaną długość drutu.
Przykład
W yznaczyć długość i średnicę d ru tu k o nstantanow eg o o oporności 450 £2
(p atrz p rzy k ła d 1 n a str. 71), gdy n atężen ie p rą d u płynącego przez d ru t
będzie rów ne 0,3 A, dopuszczalna zaś gęstość p rą d u w ynosi 10 A /m m 2.
P ro w ad z ąc pionow ą linię z p u n k tu odpow iadającego 300 m A do linii
10 A /m m 2 w yznacza się d = 0,20 mm.
P ro sta 1 w yznacza p u n k t p n a skali P , p ro sta zaś 2 przechodząca przez
p u n k t p i „k o n stan tan “ w yznacza l = 29 m.
P o stęp u jąc analogicznie m ożna spraw dzić długość i śred n icę d ru tu chro-
m onikielinow ego obliczonego w p rzykładzie 2 n a str. 72.
9. D R U T Y O PO RO W E 73
a tu i/y m n p b j d p s o js S fi
drutów .
i średnicy
długości
do wyznaczania
Nomogram
C h r o m o n i h 'e l t n a
i-
-o Ol
Rys. 11.
CL C
Co
/¿J Li
2^ m p s o u jo d g
74 I I . .D R U T Y I O P O R N IK I
10. KLASYFIKACJA OPORNIKÓW 1)
Oporniki można klasyfikować w zależności od:

a) w artości oporności,
b) dopuszczalnego obciążenia,
c) konstrukcji,
d) zależności oporności od przyczyn zewnętrznych,
e) szumów własnych.
10.1. Wartość oporności

Wartość 'oporności oporników stosowanych w praktyce w aha się
w granicach od kilku do kilku milionów omów. W artości opor
ności w yraża się w omach £1, kiloomach k Q (tysiącach omów),
megomach M £1 (milionach omów).
W praktyce radioam atorskiej często stosuje się oporniki o w ar
tościach oporności i dopuszczalnym obciążeniu podanych w tabl.
33 i 34.
10.2. Dopuszczalne obciążenie oporników

Dopuszczalnym obciążeniem nazyw a się m aksym alną moc, jaka
może się wydzielić w opornikach bez obawy uszkodzenia m ateriału,
z którego opornik ten jest wykonany.
Oporniki drutow e w ytrzym ują m aksym alną tem peraturę w gra
nicach 100 -i- 300°C. Oporniki masowe mogą nagrzewać się do
tem peratury 50 ~ 70°C.
Moc wydzieloną w opornikach można określić ze wzoru
P = U ■I = I2 • R — ^ [2.13]
li
gdzie:
I — natężenie prądu w A,
XJ — napięcie n a zaciskach opornika w V,
P — moc wydzielona w opornikach w W,
R — oporność w O.
Znając natężenie p rądu przepływającego przez opór oraz na
pięcie na zaciskach opornika lub jego oporność można łatw o obli
czyć moc, jaka się w nim wydziela, a tym samym określić, jaki
rodzaj opornika należy zastosować. W praktyce oporniki są wy
konywane n a moce w granicach 0,25 -f- 50, a naw et więcej watów.
Dopuszczalne obciążenie oporników masowych o dużej oporności
i) N ie k ie d y o p o r n ik i s ą w p o t o c z n e j m o w ie n a z y w a n e „ o p o r a m i" , c o J e st n le e g o d n e
z o b o w ią z u j ą c y m s ło w n ic t w e m e le k t r o t e c h n ic z n y m .
10. K L A S Y F IK A C J A O P O R N IK O W 75
O H M COIT^COÔÔ COO^CO t> r-^CO NW ttefltH

r^T^rH^T^r^r^rêic^C^CôieOCOCOThT^lfrirręDC^C^COOr
c
« ag f o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o
£. ° Nm OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
*s QO OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
‘to O H MC 0 l f l O C 0 O M^
HHHHHHH(MMlW t >On CDC) C0 >H©N0 3 1 0 2 H
lMCO^COCO^îninCDCDC'03C5
fi •3te O
OO OOOOOO OO OOOO OOOOOO OOOO OOOOOOOO OO OO OOOO OOOO OOO
£o -w OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
o o HHHNHCH
Otf5 50lO
o s° H HH NDN
OM ^ >WOc
M W c oO
eCOC
CO5C
^Ôitn' iH
n cON
C CCOOi n WH
t-W OJ
fi
fi O OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
S O O O O OOCOON^
OHWMl OOOOOO t -O
OcOOt
Ot O O CONHOMCOl
l Ol O O O O O O OONH OO
O fi.
N H H H H H H H M N WMn C O MM^ ^ l f i i n C D ( O t > WC 3
*Z3 O
fi O O NO O OOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
S
u OH C O in C D C O O M ^ t^ O C O C D O J W D -H C D C J C O in ^ H
T-łr-łr-łrHT-łrHT-icac^cac^cocoooco^Tiłiomcooc-oo
O
s
N OHNCOl OCDCOONÎ >OCO<D05«t >H( DNCOi nS3H
rHr-Ji-HrHt-HrHr-IWCŚlCŃICslCOCOCOCO^TflOlOOOt-WO
1
33
sz c z a l
ne o b
D opu
nie W
c ią ż e
lO LOLO
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
0,25
CQIfi CNICN
0,5
0,5
0,5
CD
ca
O r-T
XI es C? a
a a CS
fi a X S a a« X S a a S aa
o CO oo co X o S co
H Ci fi o co COLO o co CN o
V
>> o
T -I--I- .1
1. .i.1 •I-1 I -1I:1-
-M
Xci
p.
o o tH oL•1O* - §ł— O
rH
LO
lO cT r—
1 ( O o o
I I ■-fi o I
o f i . N
o o a o oj1 0 o
•z £ 8 ¡V to
ar >*>
o S ■S 5IA O fi ° 1 NJ ar
N -H
c o fi u° o fi fi
fi ► > fi ar
oP iG co*.’
ź -*-» S C/J •f— > >. c N £
0) .77T3 > o o
+J
o ^ o ^ N
o o TJ fi fi fi
I o. o -S ? o fi o
fi o O 6 o £ £
fi. £ . r
fi cCXO ^C3 T) o
•
S4S-S ■* .2 o
X « a
o -fi o ’57 X
ofi
o a
T3
o
ofi T5
J3
fi o o la 1 .2 o o ‘W u g I
.22 5 -S « fi <DX "fi fi TJ ° x
'*3
f ż r o
V3 £ fi ^ +j f l
' o o ci w £2 fi. fi' o fi >
t> ^73
o
»3 ■ar +->■ ao Tl« a•? a ..H•£>
ar o > o ’S?a fi.
* x ’a to ■p o O GS ^ fi o ^3 o fi
8
-2 w o,M
> i-I ■4HM Mbfl w W )
fi
fi la g Mo> N O i> 0> w o ar - ar"^
N ° t>,’2
?-> fi.
X?-Nfi
fi*
N fi
Orfi
* s l ^ O fi ^ ;fi p.,2> £ a *§ fi.’a? w cr
Ci >> to o O.22 •+■» w fi .
fi N a '-'
§■- ii
S fi fi O T3
tJ
X S
n
fi.-V
fi.*-o) 1 ■Os gfi
u S ^ 'o p.--
o
fi.
X fi 'fi O o •Nd)r* rt. . Oq2 .‘ °w "S? ^ -2 > oł'
- N N T T w 2 ,NJ
X O X ►s"“ X! żMx■r~! i5, >ł o
o 3L oto1 tn
3 > ’rj C fi
^ ^ ^ i-i ^ -£S o
O O ¿£ >*0 -S ^ 0~ % x X1 , 0 0 r*». O W l . > - fi
fi fi.0) ar-^ £ §fi. &fi
g
o'3ogo'3o-g^-g“ o&-§®So^8>aa O m
5*
Rjdduumpjf] fijadwDOJyu
10. K L A S Y F I K A C J A O P O R N IK 0 W 77
charakteryzuje się nie m aksym alną mocą, jaka może być w nich
wydzielona, lecz dopuszczalnym spadkiem napięcia, które nie po
winno przekraczać 300 -s- 400 V ze względu na niebezpieczeństwo
nadm iernych obciążeń miejscowych między poszczególnymi
cząstkami opornika.
Zam iast obliczać moc wydzielaną w oporniku można posłużyć
się nomogramem przedstawionym n a rys. 12.
P rzy znanym natężeniu p rądu lub napięciu oraz oporności można
okreśhć za pomocą nomogram u (rys. 12), na jakie obciążenie należy
w ybrać oporniki. Typowe moce, na jakie produkowane są opor
niki, a więc 0,25; 0,5; 1; 2; 10; 20 i 50 W, są zaznaczone na nomo-
gram ie grubym i liniami.
Nomogram umożliwia również wyznaczenie w artości jednej
z wielkości 17, I, R lub P, jeśli s^ znane w artości jakichkolwiek
dwóch innych z tych wielkości. Można też określić wypadkową
oporność Miku oporników połączonych równolegle.
Przykłady
1. O kreślić, ja k i opornik należy zastosow ać w obw odzie katodow ym
lam py głośnikow ej ty p u E L 3, jeśli spadek n apięcia n a oporniku pow inien
w ynosić 6 V (ujem ne napięcie n a siatce), a p rą d katodow y przep ły w ający
przez opornik w ynosi 42 mA.
N a nom ogram ie p u n k t przecięcia w artości U i I w yznacza oporność R
ró w n ą około 150 fi. P u n k t te n w ypada pow yżej linii odpow iadającej 0,25 W,
a w ięc op ornik ten pow inien być w ykonany n a m oc 0,5 W.
Sprawdzenie
P = U I = 6 • 0,042 = 0,252 W
2. O kreślić m ak sy m aln ą w arto ść p rąd u , ja k i m oże przep ły w ać przez

o p o rn ik o oporności 0,5 M £1 i obciążalności 0,5 W oraz przez opornik o opor
ności 100 fi i obciążalności 10 W.
D la oporności 0,5 M fi przy 0,5 W zn a jd u je się n a osi poziom ej linię pio
now ą 500 k fi. Przecięcie tej linii z lin ią odpow iadającą 0,5 W w yznacza
n a osi pionow ej w arto ść m aksym alnego n atężen ia p rą d u ró w n ą 1 mA. P o
dobnie dla oporności 100 fi i 10 W zn a jd u je się w arto ść m aksym alnego n a
tężenia p rą d u w ynoszącą około 320 mA.
10.3. Konstrukcja oporników

W zależności od konstrukcji oporniki można podzielić n a opor-
ndM drutow e i masowe. Oporniki mogą być wykonywane jako
oporniki stałe lub oporniki zmienne skokami albo w sposób cią
gły oraz jako potencjometry.
78 II. D R U T Y I O P O R N IK I
10.4. Zależność oporności od przyczyn zewnętrznych

Zależność oporności od przyczyn zew nętrznych w yraża się
przede wszystkim zależnością wartości oporności od częstotliwości
i od tem peratury. Im większa jest częstotliwość, tym większy jest
w pływ naskórkowości, indukcyjności i pojemności własnej opor
ników. Wpływ naskórkowości jest sprowadzony do minimum
w opornikach masowych, w których m ateriałem oporowym jest
bardzo cienka w arstw a grafitu itp. Przy zwiększaniu częstotliwości
wartość oporności wszystkich rodzajów oporników m aleje przede
wszystkim ze względu na bocznikujące działanie ich pojemności
własnej. Zmniejszanie się oporności jest szczególnie dostrzegalne
przy wielkich częstotliwościach w opornikach o opornościach
większych niż 0,1 M il i w zależności od częstotliwości może osią
gać w artość 10 ~ 40% nom inalnej w artości oporności.
(grafitow ych).
Zależność oporności od tem peratury jest uw arunkow ana w arto

ścią współczynnika cieplnego. W praktyce oporniki drutow e m ają
dodatni współczynnik cieplny (przy wzroście tem peratury wartość
oporności wzrasta). Oporniki masowe m ają ujem ny współczynnik
cieplny, w skutek czego w artość oporności m aleje przy wzroście
tem peratury. Zm iana w artości oporności w skutek zm iany tem pe
ra tu ry nie przekracza kilku procent.
10. K L A S Y F I K A C J A O F O R N IK O W 79
10.5. Szumy własne oporników
Szumy własne oporników szczególnie jaskraw o w ystępują

w opornikach masowych, gdzie są ohe .powodowane niejednorod
nością cienkiej w arstw y oporowej, w skutek czego przepływający
przez nie prąd nie będzie m iał stałej wartości, lecz natężenie p rą
du będzie się wahać; Można założyć, że w ahania prądu pow stają
pod wpływem doprowadzenia pewnego napięcia zmiennego powo
dującego szumy. Wartość takiego napięcia równoważnego odpo
w iada w artości szumów własnych (rys. 13).
Im m niejsze jest napięcie szumów własnych, tym wyższa jest
jakość opornika. W artość szumów w zrasta (przy tej samej w ar
stw ie oporowej) przy zwiększeniu wymiarów opornika oraz przy
zwiększeniu jego oporności.
11. OPORNIKI DRUTOWE
Właściwości oporników drutow ych zależą od rodzaju zastosowa

nego d rutu oporowego. Oporniki drutow e odznaczają się dużą sta
łością i pewnością pracy. Szumy własne tych oporników są znacz
nie mniejsze od szumów oporników masowych, natom iast oporniki
te m ają stosunkowo dużą indukcyjność i pojemność własną oraz są
kosztowniejsze od oporników masowych.
Opornika drutow e (rys. 14) są stosowane w tych częściach układu,
gdzie będzie się wydzielać stosunkowo duża moc (np. oporniki
w obwodach zasilanych z sieci) lub gdzie jest w ym agana duża
dokładność i stałość w artości oporności (np. oporniki dodatkowe
i bocznikowe w przyrządach pomiarowych).
Oporniki drutow e są naw inięte n a rurkach z m ateriału cera
micznego, przy czym naw inięte uzwojenie może być pokryte
w arstw ą emalii.
Oporniki drutow e produkowane w k raju (typu Opd i specjalne
typu Gpz) m ają oporność od 5 do 10 000 CI i obciążalność od 0,5 do
25 W.
W ZSRR są produkowane oporniki drutow e emaliowane o kształ
cie rurkow ym .
W rurkow ych opornikach emaliowanych d ru t oporowy jest n a
w inięty na ceramiczną ru rk ę i pokryty ochronną w arstw ą emalii.
Istnieje 6 rodzajów tych oporników o oporności od 20 Ó do 50
k i ł i obciążalności od 15 do 150 W. Oporniki te w ytrzym ują zmia
n y tem peratury w granicach od + 2 0 do +300°C.
T a b 1 i c a 35
Dane oporników drutowych produkowanych
w kraju (typ Opd)
Dopu
Ciężar
szczalne O por
Lp. Typ obciąże ność jed n o
£1 stkow y
nie
W G
1 Op 0,5 dc 0,5 5 -i- 500 1,0

2 Op 1 dc 1 5 -f- 500 1,4
3 Op 2 dc 2 5 -f- 1000 2,4
4 Op 3 d 3 5 -i- 2000 5,6
5 Op 4 d 4 20 -f- 2000 10,7
6 Op 6 d 6 20 -i- 3000 11,6
7 Op 12 d 12 20 -=- 3000 18,7
8 Op 16 d 16 20 4- 5000 24,4
9 Op25 d 25 50 -1-10000 114
Rys. 14. W ygląd zew nę

trz n y oporników d ru to - O d c h y le n ie w a r to ś c i o p o r n o ś c i od w a r to ś c i z n a -
w ych pro d u k o w an y ch W m io n o w e j m ie r z o n e w te m p e r a tu r z e p o k o jo w e j w y -
k r a ju . nosi ± 1°*/'
11. O P O R N IK I D R U T O W E 81
Rys. 16. W ym iarow anie oporników ty p u Rys. 17. O p o rn ik i d ru to w e p ro -

Opz. dukow an e w ZSRR..
T a b 1i ca 3
W ym iary oporników druto w y ch typuTjOpd
D opuszczalne obciążenie Długość Ś red n ica

Typ L D
W mm mm
Óp 0,5 dc l %' • _■ • . 0,5 16 -i

Op 1 dc 1 25 4
Op 3 dc 2 28
D opuszczalne
L h L D S
. Typ obciążenie
W mm mm mm. mm mm mm
Op 3 d 3 28 22 31 11 13,5 4,5
Op 4 d 4 50 T 24 37 14 17 5
Op 6 d 6 62 24 45 14 17 5
Op 12 d 12 75,5 30 67 14 15 8
Op 16 d 16 102 30 92 14 15 8
Op 25 (J 25 120 55 106 27 27,5 15
82 u. D R U T Y SI O P O R N IK I
T a b 1 i c a 37
Oporniki specjalne produkowane w kraju (typu Opz)
Dopusz
Cię O por d
Ti l 2 l 3 Li czalne żar ność D
Typ obciąże Uwagi
nie
mm a mm Q mm Q mmj fi W G ±10% mm mm
OpZ-23 19 90 11 30 _ —— . . . l _ 3 6,3 120 9 4,5

OpZ-24 32 400 10 50 15 130 23 250 9 30 830 14 8
OpZ-24a 32 400 10 50 15(130 6 29,8 580 14 8
i
12. OPORNIKI MASOWE
Większość oporników stosowanych w praktyce radiotechnicz

nej jest wykonana z m asy oporowej; są to tzw. oporniki masowe.
W urządzeniach lampowych małej mocy stosuje się p o kilkadzie
siąt sztuk takich oporników.
Oporniki masowe zajm ują mało miejsca i są budowane n a do
wolne w artości oporności. Indukcyjność tych oporników jest zni
komo mała. W ytrzym ują one tylko niewielkie obciążenie, przeto są
budowane na obciążenia zaledwie rzędu kilku watów. M ają one
stosunkowo duże szumy własne. Oporniki masowe przeważnie są
budowane n a rurkach ceramicznych w postaci nałożonej na taką
ru rk ę cienkiej w arstw y m asy oporowej. Oporniki masowe można
podzielić n a węglowe (grafitowe) i metalizowane. W opornikach
węglowych m asa oporowa składa się z odpowiedniej kompozycji
term icznej obrobionego i sprasowanego węgla lub grafitu. W opor
nikach metalizowanych m ateriał oporowy jest natryskiw any w ar
stw ą na rurkę ceramiczną, a następnie odpowiednio nacinany. W ar
stw a oporowa oporników masowych jest pokryw ana specjalnym
lakierem izolacyjnym spełniającym rolę izolacji oraz chroniącym
w arstw ę oporową od uszkodzeń.
Według tolerancji wartości oporności oporniki masowe można
podzielić n a trzy grupy o tolerancji ± 5 , ±10, ± 20%. Oporniki
o tolerancji ± 5 % są stosunkowo kosztowne i nie są stosowane
w urządzeniach o charakterze seryjnym . Współczesne odbiorniki
seryjne tak są konstruowane, że praca ich nie ulega zmianie przy
zmianach w artości oporności o ± 20% . Tolerancja taka umożliwia j
produkcję stosunkowo niewielkiego asortym entu oporników.
W tablicy 38 określono asortym ent produkow anych oporników
w zależności od przyjętej tolerancji.
W celu szybkiego ustalenia dopuszczalnego obciążenia dla danej I
wartości oporności opornika masowego lub w celu określenia po- •
-• ' /“ y &
12. O P O R N IK I M A S O W E 83
T a b l i c a 38
Oporność produkowanych oporników m asowych zależnie od tolerancji
± 20% ± 10% ± 5% ±20% ± 10% ± 5% ±20% ±10% ±5%

Q Q Q il Q a M£2 MC2 MQ
10 10 10 1000 1000 1000 0,1 0,1 0,1
11 1100 0,11
12 12 1200 1200 0,12 0,12
13 130Ó 0,13
15 15 15 1500 1500 1500 0,15 0,15 0,15
16 1600 0,16
18 18 1800 1800 0,18 0,18
20 2000 0,2
22 22 22 2200 2200 2200 0,22 0,22 0,22
24 2400 0,24
27 27 2700 2700 0,27 0,27
30 ' - 3000 0,30
33 33 33 3300 3300 3300 0,33 0,33 0,33
36 3600 0,36
39 39 3900 3900 0,39 0,39
43 4300 0,43
47 47 47 4700 4700 4700 0,47 0,47 0,47
51 5100 0,51
56 56 5600 i 5600 0,56 0,56
62 6200 0,62
68 68 68 6800 6800 6800 0,68 0,68 0,68
75 7500 0,75
82 82 8200 8200 0,82 0,82
91 9100 0,91
100 100. 100 10000 10000 10000 1 1 1
HO 11000 1,1
120 120 12000 12000 1,2 1,2
130 13000 1,3
150 150 150 15000 15000 15000 1,5 1,5 1,5
160 16000 1,6
. 180 180 1.8000 18000 1,8 1,8
200 1 20000 2,0
220 r 220 220 22000 22000 22000 2,2 2,2 2,2
240 24000 2,4
270 270 27000 27000 2,7 2,7
300 30000 3,0
330 330 330 33000 33000 33000 3,3 3,3 3,3
360 36000 3,6
390 390 39000 39000 3,9 , 3,9
430 43000 4,3
470 470 470 47000 47000 47000 4,7 4,7 4,7
510 51000 5,1
560 560 56000 56000 5,6 5,6
620 62000 6,2
680 680 680 68000 68000 68000 6,8 6,8 6,8
750 75000 7,5
820 820 82000 82000 8,2 8,2
910 91000 9,1
10 10 10
6*
S * f fS '
O^ &tra .
cfl ,Q »-i"<1
Sg 5 = s
a > «•§
B i g «
2- 0 -H _TJ
2 X o ro"
ft:2
o c '32 73 a
a
o o .s r S o
. a a ..’u
00 O 03 <<•
“ fl 2 O
. 0 o 2
W*g 73 io
^K -n
GJ O r*i
rt o
12. O P O R N I K I M A S O W E 85
trzebnej w artości oporności m ożna posługiwać się w ykresam i

przedstawionym i na rys. 18.
12.1. Kod barw do oznaczania wartości oporności oporników

masowych
W artość oporności jest wydrukowana, n a oporniku lub ozna
czona za pomocą odpowiednich barw.
C)
1 2 3 4
1 '/ // 1
/<
J L i.
2 3 4 d) Pasek tub punkt 3_
9 fi fi P
- z
'/
■/;
m \£ 1
k N iz li
Rys. 19. O znaczanie w arto ści oporności za pom ocą b arw .
Da oznaczania w artości oporności stosuje się trzy lub cztery

barwy:
1. Pierwsza barw a oznacza T a b l i c a 39
pierwszą cyfrę liczby określa
W ykaz b a r w służących do cznacza-
jącej wartość oporności. Jest to , n ia w a rto śc i oporności
barw a korpusu ópornika lub
pierwszy pasek barwowy. B arw a O dpow ia
2. D ruga barw a oznacza d a cyfrze Liczba zer
drugą cyfrę liczby określającej C zarna 0
wartość oporności. Jest to b ar Brązow a 1 !i
wa główki opornika lub drugie Czerw ona 2 00
go paska. P om arań
czowa 3 000
3. Trzecia barw a oznacza Żółta 4 0000
ilość zer, jaką należy dodać do Zielona 5 00000
pierwszych dwóch cyfr, aby N iebieska 6 000 000
otrzymać liczbę określającą Fioletow a 7 000 000 0
Szara 8 000 000 00
wartość oporności opornika. B iała 9 000 000 000
Jest to barw a kółka lub paska.
4. Czwarta barw a oznacza
tolerancję wartości oporności opornika: ± 5% — barw a złota,
± 10% — barw a srebrna, ± 20% — bez specjalnej barw y — tak,
jak główka, kółko lub ostatni pasek.
Zależnie od konstrukcji oporników barw y 1, 2, 3 i 4 byw ają

umieszczone w różnych miejscach, jak ipokazano na rys. 19.
Tablica 40
D ane oporników m asow ych
p rodukow an y ch w k ra ju
Dopusz W ym iary
Nr
czalne w mm
k ata Typ obciąże
logu
nie W d l
R -l Op 0,25"mc 0,25 4,2 16

503 n R -l Op 0,5 mc 0,5 4,2 26
R -l Op 1 mc 1 6 28
R -l Op 2 mc 2 8 47
Znorm alizow ane w artości oporności

dla w szystkich typów oporników m a
sowych (dokładność + 20%)
£2 k£2 M£2
Rys. 20. O porniki m asow e pro d u k o 33 1 0,1

w an e w k ra ju . 47 1,5 0,15
68 2,2 0,22
-i, 0,33
100 3,3
150 4.7 0,47
220 6.8 0,68
330 10 1
a?
i 470 15 1,5
680 22 2,2
33 3,3
Rys. 21. W ym iarow anie 47
oporników m asow ych 68
p rodukow anych w k ra ju .
Przykłady
1. O kreślić w arto ść oporności brązow ego opornika z czarn ą głów ką
i zielonym krążkiem .
O dpow iedź: 1 000 000 £2 = 1 M £2, to le ran cja ± 20°/o.
2. O kreślić w arto ść oporności opornika m ającego p ask i o k o lejn y ch b a r
w ach : zielony, brązow y, pom arańczow y i złoty.
O dpow iedź: 51 000 £2, to le ran cja ± 5%.
12, O P O R N I K I M A S O W E 87
12.2. Oporniki masowe produkowane w kraju

Przem ysł krajow y produkuje oporniki masowe pokazane na
rys. 20. Dane tych oporników przedstawione są w tablicy 40.
12.3. Oporniki masowe produkowane w ZSRR

W ZSRR produkuje się oporniki masowe typu BC i TO.
Oporniki masowe typ u BC są w ykonywane jako ru rk i porce
łanowe, na powierzchnię których nałożona
jest cienka w arstw a węgla pokrytego
warstwą lakieru izolacyjnego. Oporniki te
stosowane są w urządzeniach radiowych.
Mogą one pracować w tem peraturach 60-r-
' -t-70°C oraz wilgotności względnej po
wietrza zwiększonej do 95—98% i ciśnie
niu atm osferycznym obniżonym do 90 mm
słupa, rtęci.
Opdfność oporników typu BC wynosi Rys. 22. O porniki m aso
51 Q -i- 10 MQ. W ytrzym ują one obciąże w e ty p u BC p ro d u k o w a
nia 0,25 -r-10 W. Doprowadzone napięcie n e w ZSRR.
robocze wynosi 250— 1500 V.
Ze względu na dokładność wykonania
oporniki ty p u BC dzielą się na trzy klasy:
klasa I — dokładność ± 5%, _ „„ ...
k in «
Kiasa ii ,, tt _ _+ ii U/o,
n o /„ R y s -2 3 - ° P ° r n i k ł m a s ° -
w e ty p u TO pro d u k o w a-
klasa III — ± 20%. ne w ZSRR.
i Tablica 41
Charakterystyka oporników m asowych produkowanych w ZSRR
Typ oporników
O p i s
TO CC BC
Z m iana w arto ści oporności przy obciążeniu

150% w arto ści dopuszczalnej w ciągu 100 godz. do 15% do 8% do 5%
Zm iana w arto śc i oporności p rzy te m p eratu rz e
+ 70°C do 15% do 5% do 4%
Z m iana w arto ści oporności po przechow aniu
w ciągu 3 m iesięcy do 5% do3% do 3%
Rów now ażne napięcie szum ów w łasnych w m i-
liw oltach
a) do 1,0 M Q 1200 400
b) pow yżej 1,0 M Q 2400 600 do 5 m V/V
88 n. D R U T Y I O P O R N IK I
Oporniki masowe typu TO stosowane są w urządzeniach radio

wych. Produkowane są na obciążenia 0,25 4 - 1,5 W i napięcie ro
bocze 200 -4- 500 V. Oporność ich wynosi 300^ -4- 10 Mii.
Ze względu na dokładności w ykonania oporniki typu TO dzielą
się na trzy klasy, analogicznie jak oporniki typu BC.
13. POTENCJOMETRY
Oporniki drutow e i masowe w ykonuje się również w postaci

oporników o oporności zmienianej skokami lub w sposób ciągły
oraz jako tzw. potencjometry.
W zależności od przenaczenia potencjom etry m ają różny prze
bieg zmian oporności prz> zmianie kąta obrotu osi.
Rozróżnia się potencjom etry o charakterystyce prostoliniowej
i o charakterystyce logarytmicznej.
Rys. 24. C h a ra k te ry sty k i poten cjo m etró w ty p u

P w 3 p ro d ukow anych w k ra ju :
1 — p o t e n c j o m e tr p r o s to lin io w y , 2 — p o t e n c j o m e tr
lo g a r y tm ic z n y o o p o r n o ś c i w z r a s ta ją c e j, 3 — p o t e n
c jo m e tr lo g a r y tm ic z n y o o p o r n o ś c i m a le ją c e j.
W potencjom etrach prostoliniow ych w artość oporności jest pro

porcjonalna do kąta obrotu osi (rys. 24 — krzyw a 1). Potencjo
m etry takie są stosowane w urządzeniach pomiarowych.
W potencjom etrach logarytmicznych w początkowych kątach
obrotu osi w artość oporności zm ienia się nieznacznie, a przy koń
cowych w zrasta bardzo szybko aż do osiągnięcia w artości m aksy
m alnej (rys. 24 — krzyw a 2).
13. P O T E N C J O M E T R Y 89
Przy regulacji, która m a być przystosowana do charakterystyki

ucha ludzkiego, używa się potencjom etry logarytmiczne.
K rzywa 3 przedstawiona na rys. 24 dotyczy potencjom etru loga
rytmicznego o oporności m alejącej.
• \
13.1, Potencjometry masowe produkowane w kraju
Tablica 42
D ane potencjom etrów m asow ych pro d u k o w an y ch w k ra ju
Typ U w agi M aksym aln a oporność
Pw -1 O pornik zm ienny logarytm iczny od 50 k £2 do 5 M,£2

P w -2 P o ten c jo m e tr z w y logarytm iczny od 50 k £2 do 5 M£2
łącznikiem i zaczepem . *
Pw -3 P o ten c jo m e tr z w y logarytm iczny od 50 1 £2 do 5 M£2
łącznikiem prostoliniow y od 10 V£2 do 3 M£2
P w -4 P o ten c jo m e tr bez w y logarytm iczńy od 50 k£2 do 5 M£2
łącznika z zaczepem
Pw -5 P o ten c jo m e tr bez w y logarytm iczny od 50 ) £2 do 5 M£2
łącznika. prostoliniow y od 10 1£2 do 3 M£2
Rys. 25. P o ten c jo m e try m asow e ty p u P w pro d u k o w an e w k ra ju .
13.2. Potencjometry masowe produkowane w ZSRR
W ZSRR produkow ane są potencjom etry masowe typów Omega,

BK i TK.
Potencjom etry masowe typu Omega są stosowane w urządze
niach radiowych.
Ze względu na konstrukcję potencjom etry typu Omega dzielą
się na:
a) zwykłe,
b) podwójne na wspólnej osi.
W zależności od zm iany oporności przy obrocie osi potencjo- 1

m etry typu Omega dzielą się na:
a) potencjom etry prostoliniowe o charakterystyce prostolinio
wej zgodnie z krzyw ą 1 (rys. 27),
b) potencjom etry logarytmiczne o charakterystyce logaryt
micznej zgodnie z krzyw ą 2,
c) potencjom etry wykładnicze o charakterystyce wykładniczej
zgodnie z krzyw ą 3.
^.Potencjometry prostoliniowe w ytrzym ują obciążenie 2 W, nato
m iast potencjom etry logarytmiczne i wykładnicze w ytrzym ują
obciążenie 1 W. Potencjom etry typu Omega m ają oporność w gra
nicach 47012 -4- 4,7MQ, dokładność ± 20°/o.
Na potencjom etrach oznacza
się nazwę typu, więlkość opor- %
ności w kił, literę określającą
rodzaj charakterystyki oporno- |
ści oraz cyfrę określającą do- -
puszczalne obciążenie.
Rys. 26. W ygląd zew n ętrzn y po

ten cjo m etró w ty p u O m ega p ro d u k o - 30
w an y ch w ŻSRR. ,
' 20
0 W 20 30 <tO 50 60 70 80 90 100 %
K ą t obrotu o s i p o ten cjo m etru
Rys. 27. P o ten c jo m e try ty p u O m ega;
zależność oporności od k ą ta o b ro tu
Rys. 28. W ygląd zew n ętrzn y p o ten osi p o ten cjo m etru :
cjo m etró w ty p u B K i T K pro d u k o 1 — c h a r a k te r y s t y k a p r o s to lin io w a , 2 —
w anych w ZSRR: c h a r a k te r y s t y k a lo g a r y tm ic z n a , 3 — c h a
a j b e z w y łą c z n ik a ; b) z w y łą c z n ik ie m . r a k te r y s t y k a w y k ła d n ic z a .
Przykład
Sym bol O m ega 30 E - l oznacza p o ten cjo m etr ty p u O m ega o oporności
50 k £2, logarytm iczny o obciążalności do 1 W.
P otencjom etry typów B K i T K są stosowane w urządzeniach
radiowych.
Ze względu na konstrukcję dzielą się na:
13. P O T E N C J O M E T R Y 91
a) typ TK — z wyłącznikiem sprzężonym z osią,

b) typ BK — bez wyłącznika.
W zależności od charakterystyki oporności potencjom etry typów
TK i BK dzielą się n a rodzaje analogicznie jak potencjom etry
typu Omega (rys. 27).
Potencjom etry prostoliniowe tych typów w ytrzym ują obciążenie
0,5 W, logarytmiczne zaś i wykładnicze odpowiednio 0,2 i 0,4 W.
Potencjometry te m ają oporność 2,5 k Q 7,5 M O, dokładność
± 25%.
Potencjom etry typów BK i TK oznaczane są analogicznie jak
potencjometry typu Omega.
P r zy k ł a d
Sym bol BK-100A-0,2 oznacza poten cjo m etr bez w yłączn ik a o oporności
100 k fi, prostoliniow y o obciążalności do 0,2 W.
13.3. Potencjom etry drutow e produkowane w k raju

W k ra ju produkowane są potencjom etry drutow e o oporności
zmieniającej się liniowo. Obciążalność tych potencjom etrów w y
nosi 2 W, a oporność m aksym alna 0,1 -4- 2,5 k ił.
Tablica 43
O znaczenia poten cjo m etró w dru to w y ch
p ro d ukow anych w k ra ju
Lp.
1 P d l — A -ln 0,1— 13. 0,1

2 P d l — A -ln 0,25— 13 0,25
Rys. 29. P o ten c jo 3 P d l — A -ln 0,5—13 0,5
m etr d ru to w y ty 4 P d l — A -ln 1— 13 1
pu P d l — A p ro
5 P d l — A -ln 2,5— 13 2,5
du kow any
w k ra ju .
Rozdział III
KONDENSATORY I MATERIAŁY IZOLACYJNE
14. KLASYFIKACJA KONDENSATORÓW
K ondensatory m ają właściwość gromadzenia ładunków elek

trycznych. Budowane są one z dwóch lub kilku okładzin przewo
dzących prąd, odizolowanych od siebie odpowiednim m ateriałem
izolacyjnym. ,
Kondensatory można klasyfikować w zależności od:
a) wartości pojemności,
b) rodzaju dielektryka,
c) konstrukcji,
d) jakości.
14.1. Wartość pojemności kondensatorów

Wartość pojemności określa zdolność kondensatora do grom a
dzenia ładunków elektrycznych. Jednostką pojemności jest fa-
rad (F).
Farad jest to pojemność takiego kondensatora, k tóry przy do.-
prow adzeniu do niego napięcia równego 1 V m agazynuje ładunek
równy 1 C. W praktyce w artość pojemności w yraża się w m ikro-
faradach (/xF) i pikofaradach (pF) lub centym etrach (cm).
1 F = 1 000.000 /¿F = 106/ i F = 1 000 000 000 000 pF =
= 1012 p F = 900 000 000 000 cm = 9 • 1011 cm
1 /¿F = 1 000 000 pF = 10° p F = 900 000 cm = 9 • 105 cm ‘
1 pF = 0,9 c m = 10-G ^ F = 1 0 "12 F
lc m = l , l l p F
Zależność między pojemnością C, napięciem U doprowadzonym

do okładzin oraz ładunkiem elektrycznym Q jest następująca:
14. K L A S Y F I K A C J A KON D EN SA TO RÓ W 93
T a b l i c a 44
Znorm alizow ane w arto śc i pojem ności ko n d en sato ró w p ro d u k o w an y ch w ZSRR
(w yciąg z GO ST 2519-49)
pF fiF
1 10 100 1000 0,01 0,1 1 10 100 1000

llx 110 ' 1100
12 120 1200 0,012x 0,12X 1,2 12 120x 1200x
y 13x 130 1300
1,5 15' 150 1500 0,015 0,15 1,5 15 150 1500
16 160 1600
18 .180 1800 0,018x 0,18X 1,8X 18x 180x 1800x
2 20 200 2000 0,02 0,2 2 20 200 2000
22 220 2200
2,5X 24 240 2400 0,025 0,25 2,5X 25x 250x
27 270 2700
3 30 300 3000 0,03 0,3X 3 30 300
33 330 3300
3,5X 36 360 3600
4 39 390 3900 0,04 0,4X 4 40x 400x
4,5X 43 430 4300
47 470 4700
5 51 510 5100 0,05 0,5 5X 50 500
5,5X 56 560 5600
6 62 620 6200 0,06x 0,6X 6 60x 600x
7 68 680 6800 0,07 0,7 7X 70 700x
75 750 7500
8 82 820 8200 0,08x 0,8X 8 80x 800x
9 91 910 9100
U w aga, s t o s o w a n ie k o n d e n s a t o r ó w o z n a c z o n y c h z n a c z k ie m x n ie Jest w s k a z a n e .
nagromadzony zaś na okładzinach kondensatora ładunek będzie

Q = CU 13.2]
gdzie:
C — pojemność kondensatora w faradach (F),
Q — ładunek elektryczny w kulom bach (C),
U — napięcie na okładzinach kondensatora w woltach (V).
Pojemność kondensatora zależy od:
a) wielkości powierzchni okładzin S,
b) odległości pomiędzy okładzinami d,
c) stałej dielektrycznej £ m ateriału izolującego okładziny.
Stała dielektryczna £ jest liczbą określającą ilokrotnie pojemność
kondensatora z danym dielektrykiem jest większa od pojemności
takiego samego kondensatora, w którym dielektrykiem jest próż
94 m . ' K O N D E N S A T O R Y I M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y JN E
nia. Stałą dielektryczną dla pow ietrza przyjm ujem y w przybliże

niu rów ną jedności, tj. równą stałej dielektrycznej dla próżni.
Pojemność kondensatora zwiększa się przy zwiększaniu stałej
dielektrycznej m ateriału dielektrycznego, pow ierzchni okładzin
oraz przy zm niejszaniu odległości między okładzinami.
14.2. Rodzaj dielektryka w kondensatorach
W zależności od rodzaju dielektryka kondensatory można dzielić

na kondensatory z dielektrykiem powietrznym, kondensatory z die
lektrykiem stałym nieograniczonym, kondensatory z dielektrykiem
stałym organicznym oraz kondensatory elektrolityczne suche
d mokre.
14.3. Konstrukcja kondensatorów
Ze względu n a kostrukcję kondensatory można dzielić na kon

densatory stałe, kondensatory zmienne oraz kondensatory stroi
kowe (trymery).
14.4. Jakość kondensatorów
Ze względu na jakość kondensatory można dzielić w zależności

od sitrat energii w dielektryku przy prądzie zmiennym, w zależno
ści od wytrzymałości n a przebicie, w zależności od stopnia zm iany
pojemności następującej w skutek przyczyn zew nętrznych oraz
oporności skrośnej i powierzchniowej.
S traty energii w kondensatorach przy prze
je pływ ie p rąd u zmiennego zachodzą głównie
R w dielektryku i powodują jego nagrzewanie.
I[— a a a a a - - Kondensator można zastąpić układem równo-
Rys. 30. U kład za stę p - ważnym składającym się z pew nej oporności
czy kondensatora. rzeczywistej połączonej w szereg z kondensa
torem idealnym (bez stra t — rys. 30).
Stosunek takiej oporności rzeczywistej R do oporności pojem-
1
nościowej kondensatora jako tzw. tangens k ąta s tra t dielek
trycznych (tg ó) lub współczynnik stra t dielektrycznych charakte
ryzuje jakość kondensatora pod względem s tra t energii
W = ± = " RC [3.3]
ojC
14. K L A S Y F IK A C J A K O N D EN SA TO RÓ W 95
W praktyce stosuje się pojęcie dobroci kondensatora Qc. stano

wiącej odwrotność współczynnika, strat
1 1
+ „5
tg<5 ,..T>n
wRC [3.4]
gdzie:
tg<5 i Qc liczby niemianowane,
w = 2 rf,
C — pojemność kondensatora idealnego (bez strat) w F,
R — oporność odpowiadająca stratom w kondensatorze w Q.
Wartość tg<5 lub Qc jest podawana w zależności od rodzaju die
lektryka kondensatora. Dobry kondensator m a dobroć Q c wyno
szącą kilka tysięcy.
Odróżnia się następujące napięcia charakteryzujące kondensa
tory:
Napięcie próby — jest to napięcie, które kondensator powinien
wytrzymać w ciągu określonego czasu, zależne od znamionowego
napięcia danego kondensatora (czas trw ania próby i wielkość n a
pięcia określają normy).
Napięcie robocze — jest to napię- v
cie, przy którym następuje przebicie
kondensatora. Powinno ono być co
najmniej dw ukrotnie lub kilkakrot
nie większe od napięcia roboczego.
Napięcie robocze — jest to napię
cie, przy którym kondensator może
pracować przez dłuższy czas (nie
mniej niż 10 000 godzin).
Dopuszczalne wartości napięć są
podawane na kondensatorach.
Napięcie przebicia zależy od rodza
ju i grubości dielektryka oraz od
kształtu elektrod, a ściślej mówiąc od O dległość m ie d z y o k ła d z in a m i
promienia krzywizny kraw ędzi elek kondensatora
trod. Gdy krawędzie elektrod będą
Rys. 31. Zależność n ap ięcia
ostrzej zakończone, to napięcie prze przebicia w arstw y p o w ietrza
bicia będzie mniejsze, jeśli zaś będą od odległości m iędzy okładzi
one zaokrąglone, to napięcie przebi n am i k o n d en sato ra. '
cia będzie m usiało być większe.
Określa się je w kilowatach n a m ilim etr grubości dielektryka
(kV/mm), Przy wzroście tem peratury napięcie przebicia maleje.
Na przykład przy wzroście tem peratury od 30 do 100°C napięcie
przebicia dla papieru m aleje o 70%, dla preszpanu — o 30%, dla
miki zaś — o 10%. Napięcie przebicia m aleje również przy zwięk
szaniu częstotliwości.
96 III. K O N D E N S A T O R Y I M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y JN E
Napięcie przebicia w arstw y pow ietrza w zależności od odległości

.między okładzinami przedstawiono na rys. 31.
Najważniejszymi przyczynam i zew nętrznym i powodującymi
zm iany pojemności są zm iany tem peratury i wilgotności. Wpływ
tem peratury na zm ianę pojemności kondensatora charakteryzuje
T a b l i c a 45
Dobroć, w spółczynnik cieplny i oporność izolacji poszczególnych ty p ó w
k o ndensatorów
Dobroć W spółczynnik cieplny Oporność izolacji

T yp kondensatorów w MQ/,uF
Qc n a 10C
P apierow e 100 -i- 20 + 25 - 10- 5 -P + 5 ■lO- -* 400 m aleje do 100

M ikow e (niepraso-
wane) 300 -f- 200 ± 4 0 0 •10- s 5 ■103 -i- 4 ■102
M ikow e (typy KCO) 1000 -k 600 średnio + 80 • lć r° 5 ■103
Ceram iczne 1000-k 500 ± 50■10~6 5 ■103
w s p ó ł c z y n n i k c i e p l n y określający zm ianę pojemności

przy zmianie tem peratury o 1°C.
Wilgotność ma duży wpływ na zmianę pojemności w skutek du
żej stałej dielektrycznej wody.
Jakość poszczególnych typów kondensatorów charakteryzują
dane zestawione w tabl. 45.
15. KONDENSATOR W OBWODZIE PRĄDU STAŁEGO
K ondensator w obwodzie prąd u stałego ładuje się dopóty, do

póki napięćie na jego okładzinach nie stanie się. równe napięciu
źródła prądu. Po naładowaniu kondensatora prąd w obwodzie
prądu stałego przestaje płynąć. Wartość napięcia na okładzinach
kondensatora w obwodzie składającym się z szeregowo połączonego
opornika o oporności R, kondensatora o pojemności C i źródła
o sile elektromotorycznej E można obliczyć ze wzoru
u = E (l — e~ rć ) [3.5]
gdzie:
u i E — w V,
R — oporność obwodu w £2,
C — pojemność w F (lub R w MQ i C w /iF)
t — czas od włączenia źródła prądu w s.
Przy wyładowywaniu kondensatora poprzez oporniki o oporności
R napięcie na okładzinach kondensatora .można obliczyć ze wzoru
15. K O N D E N S A T O R W O B W O D Z IE PRĄDU STA ŁEG O 97
u — Ee rc [3.6]
•gdzie:
R i C w ü i F lub w M Q i /.iF.
Iloczyn' RC jest to tzw. stała czasu obwodu w sekundach;, przy
ładowaniu wyznacza ona czas, po upływie którego napięcie na kon
densatorze osiąga 63% siły elektromotorycznej źródła prądu, przy
wyładowaniu zaś stała czasu RC określa czas, po upływie którego
napięcie na kondensatorze osiąga 37% napięcia naładowanego kon
densatora.
16. KONDENSATOR W OBWODZIE PRĄDU ZMIENNEGO
Cechą charakterystyczną kondensatora w obwodzie prądu

zmiennego jest jego oporność pojemnościowa Xc , k tó ra przy zm ia
nach częstotliwości zmienia się O/O
według wzoru Uj 100 >- «o
90
1 o"
[3.7] i 80
2 a/C Oj
1CJ 70
to 60
g d z ie : as /
X c — oporność pojemno fi 50
c 40
/ f =
ściowa w 0, Oj > /?
£5 /
C — pojemność w F, o- 30
co = 2uf — pulsacja, I - 20
/ - 1- n
1
/ — częstotliwość w c/s 10 /
Wartość oporności pojem no
/
10 20 30 40 50 60 W 80 SO W °t»
ściowej kondensatorów o róż Czos na ła d o w a n ia kond ensatora
nych pojemnościach przy róż do napięcia 0 ,9 9 E
nych częstotliwościach można R yS. 32. Ł ado w an ie k o n d en sato ra

odczytać bezpośrednio z tabl. 46 poprzez oporność.
a 47.
Oporność pojemnościową kondensatorów można łatwo wyzna
czać posługując się nomogramem (rys. 33).
Przykład
Obliczyć oporność pojem nościow ą k o n d en sato ra o pojem ności 200 cm
przy częstotliw ości 1200 kc/s (długość fali — 250 m).
X r = -1- = __________ 1 = ——— ----- - ~ 600 Q

C 2 ,-z• 1200 • 103 • 222 • 10-12 2 .z - 1,2 -2,22
R ezu ltat te n je s t zgodny z tab l. 47 oraz z nom ogram em przed staw io n y m
na rys. 33.
98 H I. K O N D E N S A T O R Y I M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y JN E
Tablica 46
Oporność pojem nościowa przy m ałych częstotliw ościach
Częstotliw ość w c/s
Pojem ność 50 250 500 1000 2500 5000 10000
Oporność pojem nościow a w
10 cm 29000000057500000 29000000 14500000 5750000 2900000 1450000

50 cm 57500000 11500000 5750000 2900000 1150000 575009 290000
500 cm 5750000 1150000 575000 290000 115000 57500 29000
2000 cm 1450000 290000 145000 72000 29000 14000 7250
5000 cm 575000 115000 57000 29000 11000 5750 2900
25000 cm 115000 23000 11500 5750 2300 1150 575
0,1 aiF 32000 6400 3200 1600 640 320 160
0,5 fiF 4000 1280 640 320 128 64 32
1,0 fiF 3200 640 320 160 64 32 16
2,0 fiF 1600 320 160 80 32 16 8
4,0 fiF 800 160 80 40 16 8 4
10,0 fiF 320 64 32 16 6,4 3,2 1,6
Tablica 47
Oporność pojem nościowa przy w ielkich częstotliw ościach
i D ługość fa li w m
Pojem ność 30 100 250 500 1500 10000

Częstotliwość w k c/s
cm
10000 3000 1200 600 200 30
O porność pojem nościow a Q
5 2900 9600 24000 48000 144000 960000

50 290 960 2400 4000 14000 96000
200 73 240 600 1200 3600 24000
500 29 96 240 480 1440 9000
2000 7 24 60 120 360 2400
10000 1,4 5 12 24 72 480
40000 0,4 1,2 3 6 18 120
100000 0,14 0,5 1,2 2,5 7,5 48
900000\ 0,015 0,05 0,12 0,25 0,75 5
(1 ,uF) J
16. K O N D E N S A T O R W O B W O D Z IE P R Ą D U Z M IE N N E G O 99
C C'
-- 10
10
y- 1 5
15 -i
100000 b i - 20
F X 20
100 - 3000
50000
40000 V -3 0
■2000 30000 - i 30 i
200 —_~7 20000 - i -40
Sposób u ty c ia
40 ■
300 -1000 10000 -50
nomograma .s o
400
5000
500 4000 — •5
-500 3000 -Ę g rA
-400 2000 - O Dane
-100
1000 -300 wo ~
1000 - i
Rezultat
200 6
■X
j P -150 u.
i £ Oane 5 150 - a
500—.
-u 2000 -c; 400 — c; ł
£ 6 -2 0 0 *
i 300—,\ 0) 200-
•5 3000 100 'O o’
'<5 200 Ą o. c
E
% 4000 05 .<»
>5 r300 (
<0 5000 Cl 100 -i 300-
50 ł o
-400
40 5 0 - . cg- 400-
■40 - -500
10000 - 30 30-i 500 -
2 0 - ,\
20 i
20000- 40-i
i 1- 1000
30000 - -10 5 1000 -
Rys. 33. N om ogram do o k reślan ia oporności pojem nościow ej
w zależności od częstotliw ości.
17. KLASYFIKACJA MATERIAŁÓW IZOLACYJNYCH
Materiały izolacyjne są jednym z podstawowych elementów sto

sowanych do budowy wszelkiego rodzaju części radiowych.
Materiały izolacyjne można podzielić na stałe, płynne i gazowe.
Materiały stałe dzielą się na m ateriały nieorganiczne i orga
niczne.
'100 XII. K O N D E N S A T O R Y I M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y JN E
Materiały stałe nieorganiczne dzielą się na:

a) m ateriały m ineralne,
b) m ateriały ceramiczne,
c) m ateriały szklane,
d) m ateriały nieorganiczne kombinowane.
Materiały stałe organiczne dzielą się na:
a) żywice naturalne, sztuczne i m asy plastyczne,
b) bitum y naturalne, i sztuczne,
c) woski i substancje woskowate,
d) mieszaniny (kompaundy),
e) lakiery,
f) m ateriały włókniste.
Płynne m ateriały izolacyjne dzielą się na:
a) oleje m ińeralne,
b) oleje roślinne,
c) oleje sztuczne.
Materiały izolacyjne można klasyfikować według:
a) stałej dielektrycznej e,
b) współczynnika stra t dielektrycznych (tangensa kąta stra t tg<5),
c) stratności dielektrycznej k = s tgó,
d) wytrzymałości na przebicie,
e) oporności,
f) wytrzymałości n a gorąco,
g) hiigroskopijności,
h) łatwości obróbki.
17.1. Klasyfikacja według stałej dielektrycznej

Według, w artości stałej dielektrycznej e m ateriały izolacyjne
można podzielić n a 10 grup podanych w tabl. 48.
17.2. Klasyfikacja według współczynnika strat dielektrycznych

Według wartości współczynnika strat dielektrycznych (tgó) ma
teriały izolacyjne można podzielić na 6 grup podanych w tabl. 49.
17.3. K lasyfikacja w edług stratności dielektrycznej

Według stratności dielektrycznej (k = atgó) m ateriały izola
cyjne można podzielić na 5 grup.
W” wysokoj akościowych urządzeniach radiowych średniej mocy
stosuje się m ateriały izolacyjne o stratności dielektrycznej
k < 0,001 -h 0,005.
17. K L A S Y F IK A C J A M A T E R IA Ł Ó W IZ O L A C Y JN Y C H 101
Tablica 48
K lasyfikacja m a teriałó w izolacyjnych w edług w arto ści s ta łe j d ielek try czn ej
S tała
Grupa Rodzaj m ateria łó w izolacyjnych
dielektryczna s
I 1 G azy i próżnia
II 1—2 P a ry dielek try k ó w stałych i p łynnych
HI 2-1-3 N afta, benzyna, benzol, stiro l, oleje m in eraln e,
polistirol
IV 3-4-4 Żyw ice sztuczne, k auczuk, k w arc
V 44-5 M ika-flogopit, oleje roślinn e
VI 5 4 -1 0 M asy plastyczne, m a te ria ły ceram iczne k o n
stru k c y jn e (talk), oleję sztuczne, m a te ria ły w o
skow ate sztuczne, szkła, m ik a-m u sk o w it
VII B azalt, m a te ria ły ceram iczne k o ndensatorow e
H
O
O
■I-
(ty ta n ian y m agnezow e) ja k T em pa N, T em p a S,

T im ag, D iakond itp.
VIII 20 4 - ICO M a teria ły ceram iczne kon d en sato ro w e (d w u tlen
ki ty ta n u i inne) ja k T ikond A i B, K ond en sa F,
C i N, K e ra fa r itp.
IX 100 4-200 R u til
X 200 Sól S eig n ette‘a w k ry ształach , ty ta n ia n b aro w y
Tablica 49
K lasy fik a cja m a teria łó w izolacyjnych w edług s tr a t d ielekrycznych
(tan g en sa k ą ta s tr a t <5)
W spółczynnik
s tra t d ie le k try
Grupa R odzaj m a te ria łu izolacyjnego
cznych (tg <5)
przy / = 10# c/s
I 0 4- 0,0001 P różnia i gazy

II 0,0001 4- 0,0005 P olistirol, m a te ria ły ceram iczne k o n stru k cy jn e
i kondensatorow e, m ik a-m u sk o w it, k w arc
in 0,0005 4- 0,005 M ika-flogopit, b az alt, olej tran sfo rm ato ro w y ,
m ikaleks, szkła, porcelan a rad io tech n iczn a, n ie
k tó re m a te ria ły ceram iczne (np. k era fa r)
rv 0,005 4- 0,01 E bonit, m a rm u r, porcelan a elek tro tech n iczn a,
k a rb o lit
V 0,01 4- 0,1 G etinaks, tek sto lit, k a rb o lit
VI 0,01 4 -1 W yroby papierow e, preszpan , fib ra , k a rb o lity
Dla części pracujących w obwodach wielkiej i pośredniej często

tliwości największa dopuszczalna w artość k nie pow inna przekra
czać 0,01 -i- 0,05 (tabl. 50).
102 n i. K O N D E N S A T O R Y I M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y J N E
i . T a b 1 i c a 50
K lasyfikacja m ateriałów izolacyjnych w edług stratności dielektrycznej
W spółczynnik
stra t
G rupa dielektrycznych R odzaj m a te ria łu izolacyjnego
k = £tg<5
I 0 -i- 0,0001 G azy i próżnia

II 0,0002 -P 0,002 K w arc, polistirol
III 0,0012 -P 0,025 M ika-m uskow it, m a te ria ły ceram iczne k o n
stru k cy jn e, m ikaleks, oleje m in eraln e, pły n n e
p ro d u k ty ropy naftow ej, p a ra fin a , cerezyna
IV 0,02 -P 0,30 M a teria ły ceram iczne ko n d en sato ro w e, m ik a -
flogopit, ebonit, szkła
V 0,5 - P l G etinaks, tek sto lit, k arb o lit, preszp an , fib ra
17.4. Klasyfikacja według wytrzymałości na gorąco

W edług stopnia w ytrzym ałości na gorąco m ateriały izolacyjne
można podzielić ¡na 6 grup podanych w tabl. 51.
i T a b l i c a 51
K lasyfikacja m ateriałów izolacyjnych w edług stopnia wytrzym ałości
na gorąco
G raniczna tem pe

G rupa ra tu ra trw ałego Rodzaj m a teria łu izolacyjnego
nagrzew ania
°C
I 40 W osk pszczeli, p a ra fin a n a tu ra ln a , tro lit,

kom p au n d y
II 60 C erezyna, ozokeryt, p a ra fin a sztuczna, p le k -
siglas polichlorw inol, ebonit, gum y, k om
paundy
III 80 ' M a teria ły w łókniste nie im p reg n o w an e i n ie-
zanurzone w oleju, galow aks p o listiro l
w 120 M asy plastyczne bak elito w e i k arb o lito w e, g e
tin ak s, te k sto lit
V 150 L ak iery , m ik a -m u sk o w it
VI 500 A zbest, m ika-tlogopit, m a rm u r, szyfer, k w arc,
i w yżej bazalt, m a te ria ły ceram iczne, m ik alek s
17.5. Klasyfikacja według higroskopijności

W edług stopnia higroskopijności m ateriały izolacyjne można po
dzielić na 6 grup podanych w tabl. 52.
17. K L A S Y F IK A C J A M A T E R IA Ł Ó W IZ O L A C Y JN Y C H 103
T a b l i c a 52
K lasyfikacja m ateriałów izolacyjnych w edług stopnia higroskopijności
H igroskop ijność
Grupa Rodzaj m a te ria łu izolacyjnego
określenie %
I N iehigroskopij-
nosc 0 W oski i - m a te ria ły w oskow ane,
cerezyny, p ara fin y , polistirol, m a
te ria ły ceram iczne k o n stru k cy jn e,
m ika, m ikaleks, k w arc, szkła
II B ardzo m ała
higroskopijność 0 -1- 0,01 B akelity, m a te ria ły ceram iczne
k ondensatorow e
III M ała higrosko-
pijnosc 0,01 -P 0,1 G etinaks, m a te ria ły ceram iczne
k ondensatorow e
IV Ś re d n ia h ig ro
skopijność 0,1 4- 1
K arb o lity
V D uża higrosko-
pijność 1 -r- 5
Celuloid, tro lit
VI B ardzo duża
higroskopijność 5
i w ięcej D rzew o, pap ier, fib ra , azbest
17.6. K lasyfikacja według łatwości obróbki

Według stopnia łatwości obróbki m ateriały izolacyjne można
podzielić na 4 grupy podane w tabl. 53.
i Tablica 53
K lasyfikacja m ateriałów dielektrycznych w edług stopnia zdolności
do obróbki
Grupa C harak tery sty k a N azw a m a te ria łu izolacyjnego

grupy
I D obrze obra-
b ialne E bonit, fib ra , polistirol, celuloid, pleksiglas,
tro lit
II Ś rednio o b ra-
b ialne G etinaks, tekstolit, r u ry pap iero w o -b ak elito w e,
szyfer, preszpan, m ika
III Żle obrabialne K arbolity, m ikaleks, bazalt, m a rm u r
IV P ra k ty cz n ie n ie -
obrabialne M ateriały ceram iczne, k w arc, szkła, b az alt
18. MATERIAŁY IZOLACYJNE NIEORGANICZNE
18.1. Materiały mineralne

Do m ateriałów m ineralnych można zaliczyć mikę, kwarc, bazalt,
siarkę, m arm ur, szyfer, azbest.
Mika jest m inerałem krystalicznym o budowie warstwowej. K ry
ształy jej można łupać na cienkie płytki o grubości 0,005 -4- 0,045
mm, o jednolitej strukturze. W praktyce najczęściej stosuje się
dwa gatunki miki: muskowit i flogopit. Mika odznacza się dużą
wytrzymałością na gorąco, m ałym i stratam i dielektrycznym i
w szerokim zakresie częstotliwości oraz dużą wytrzymałością na
przebicie. Stosuje się ją do budowy kondensatorów stałych o dużej
jakości oraz specjalnych elementów konstrukcyjnych.
Kwarc (dwutlenek krzemu) jest m inerałem rozpowszechnionym
w postaci piasku i górskich kryształów. Górskie kryształy kw arcu
są stosowane do budowy płytek kwarcowych stosowanych do sta
bilizacji częstotliwości. Jako izolator często stosuje się kw arc to
piony.
Bazalt jest skałą pochodzenia wulkanicznego. W elektrotechnice
stosuje się tylko bazalt topiony.
Siarka jest m inerałem o barw ie żółtej bardzo rozpowszechnio
nym w przyrodzie. Stosowana jest jako dielektryk w kondensato
rach stałych.
Marmur jest łupkim kryształem . Daje się łatw o polerować.
W radiotechnice nie jest stosowany.
Szyfer, czyli łupek szyfrowy jest pochodzenia osadowego. Sto
sowany jest jako m ateriał konstrukcyjny przy naw ijaniu opor
ników o dużej obciążalności.
A zbest jest m inerałem o budowie włóknistej. Odznacza się dużą
wytrzymałością na gorąco i jest stosowany przy budowie lutownic
elektrycznych i różnych urządzeń grzejnych.
18.2. Materiały ceramiczne

M ateriały ceramiczne są produkow ane przez w ypalania różnego
rodzaju surowców m ineralnych w wysokiej tem peraturze.
Do najczęściej spotykanych m ateriałów ceramicznych można za
liczyć porcelanę elektrotechniczną i radiotechniczną oraz m ate
riały ceramiczne m ajace jako m ateriał podstawowy talk, tytanian
magnezowy lub dw utlenek tytanu.
Porcelana elektrotechniczna zaw iera 25% kaolinu, 15% gliny
plastycznej, 40% skalenia, 17% piasku kwarcowego, 3% skorup
porcelanowych.
Jest stosowana do budowy izolatorów i doprowadzeń izolowa
nych.
18. M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y J N E N IE O R G A N IC Z N E 105
LO
CO M
e so o j\[ ^ av 9ęo p jB A \x !jt t- .{.
W ła ściw o śc i m e c h a n ic z n e
to rri
. r CS
oo oo oo oo
o iu e u tS z BU E 1 ca C O O J
9§OiBiu/Cz.i;iiA*i o ^
■!• •[■ •!•
BA\.01iA\I(0 o ^ <=> o O O
O O ŁO c-
W (O H
Cl <=> o
o o o
OIUBłiSpS BU £ = o 2 S §
ęSOIBlUiCZJÂY o g g -I- -1-
-1-
*-»
BA\OjrA\l|Q 0 O *-ł o o o
a: OJ o o o
c- go co
o
9]UBA\/*JZOJ BU £ to
o O
O O O1J.
O
9§OiEUIiiZJlÂ\ OJ J> o 1
BAYOfJAUiO o eo oo
*® ® tj- IA V
fOAYOIUfl IOSOUJBZJ T-< ° S 2 ś
- ozszoj ^luUiCzDiędsM co co to ^ ca
f iz y c z n o - c h e m ic z n e
f in
W ła ś c iw o ś c i
o o «
ODfeJOg BU O jO O O CO O oCO o
tri _ w
«-i
pęoiBm/CzjłjCyw O r-i o o <-> o .!. .1. 2 'T*
^ «■ « ^ -o o- w -1*
i <=
OJ C- O
rlJ
p o jem n o ści dla kwarcu topionego w yn osi + 2 10"1 ■£.+ 10'4

izolacyjne
o lo
p o je m n o śc i dla miki m u sk o w lt w y n o si + 6 10"5 -s- + 10_i

o ę o u fid o ^ s o jg jH Cl <= o o 7* ca oj oi
* A -o o o
oj t- co ca o
£ eo- of n ci m ca
jCAYIOęBJAY .IB?5lO o 1co •I* «1- -1- i -1- *>
co jo oj ^ . 1 0 oj oj
o of of c i ” a.
Ol OJ
1
materiały
£ H
o ■ o £
BA\OIUliOZJ9IA\Od ci~ I> r* w o-
S g i, « 7^
O? £ o £ 5 S ;!’
o
° a 3 3
C.S £ 2 Si 3 o
_o 0 o 3 2
Mineralne
o s r* es co o "7* i ' | ®
W ła ściw o śc i d ie le k t r y c z n e
BUęOJ^S Cl cc
E 1 S S S I i % s
o o o
a
- * s /o h I = / . •!• S -i- 3
UOBtOę
-OA\ntOtS^ZO to
1 1 t f I I I
«o tioi>lia]A\ A z i d o-.1.1 o 1
to
Et s/o 'o s = / -I-2 •!•
In m or~t-
l{OBT09 o o o o o t1.
-OA\JUOłS&ZO -
§ f §<? g ° ° s
HOifiBtu-vCzjd O 'I' o i* O °-,
ca
oo co
oj ca o o
g OJ T-C •# r-i r4 r-i
a p ią a z a d bu s
950 {B iu^ zji^ A i co ■I- •! . « j- •!• »
> ca
to ota ooi co to ih
Al
CO 0 co
BUZ0jęJł3tS|9n> co io co r- »-< ^
OJ ,|. .¡. .¡. | .¡. •]•
w sp ółczyn n ik
w sp ółczyn nik
c te is to •** Jft ca co co
oi” co os
Talk 1 ta lk o c h lo r it
M ik a -m u s k o w it
M lk a -f lo g o p it
m a te r ia łu
N azw a
T-i
Cieplny
Cieplny
M arm u r
A zb est
K w arc
S ia r k a
S z y fe r
106 XII. K O N D E N S A T O R Y I M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y JN E
Porcelana radiotechniczna w odróżnieniu od porcelany elektro

technicznej zamiast szpatu polnego obniżającego właściwości die
lektryczne zawiera tlenki baru. Stosowana jest do budowy ele
m entów części radiowych pracujących przy wielkich częstotli
wościach, jak np. korpusów cewek krótkofalowych, elementów
izolacyjnych w kondensatorach zmiennych itp.
Właściwości dielektryczne porcelany radiotechnicznej są lepsze
od właściwości porcelany elektrotechnicznej — szczególnie przy
wielkich częstotliwościach — oraz są lepsze od właściwości dielek
trycznych mas plastycznych. W praktyce można spotkać ultrapor-
celanę o jeszcze lepszych właściwościach dielektrycznych przy
wielkich częstotliwościach niż porcelana radiotechniczna.
Do ceramicznych m ateriałów konstrukcyjnych zawierających
jako m ateriał podstawowy talk zalicza się steatyt, kalit, kalan,
ultrakalan, frekw entę, frekw entyt itp.
M ateriały te odznaczają się małymi stratam i dielektrycznymi
przy wielkich częstotliwościach oraz nieznacznym współczynni
kiem cieplnym. Właściwości mechaniczne tych m ateriałów są
lepsze niż właściwości porcelany.
Ceramiczne m ateriały konstrukcyjne są stosowane do budowy
elementów konstrukcyjnych i części radiow ych pracujących przy
wielkich częstotliwościach.
Do ceramicznych materiałów kondensatorowych zawierających
jako m ateriał podstawowy tytanian magnezowy zalicza się tempę
N i S, tim ag C i K, diakond itp.
Zasadniczą właściwością tych m ateriałów jest bardzo duża stała
dielektryczna, małe straty dielektryczne przy wielkich częstotli
wościach i m ały współczynnik cieplny.
Do ceramicznych m,.ateriałów kondensatorowych zawierających
jako m ateriał podstawowy dw utlenek ty tan u zalicza się tikond A
i tikond B, kerafar, koridensa F, C i N itp.
Cechą charakterystyczną tych m ateriałów ceramicznych jest
ujem ny współczynnik ciepłny, dzięki czemu przez odpowiedni do
bór m ateriałów dielektrycznych buduje się kondensatory o pojem
ności niezależnej od zmian tem peratury lub kondensatory o ujem
nym współczynniku cieplnym kompensującym skutki nagrzewa
nia się innych elementów obwodów drgań.
18.3. M ateriały szklane i kombinowane nieorganiczne
Szkło jest często stosowane jako m ateriał izolacyjny, przy czym,

jego właściwości mechaniczne i elektryczne są polepszane przez
dodanie odpowiednich domieszek.
Jako m ateriały izolacyjne można też stosować w atę szklaną oraz
lakiery i glazury szkliste.
18. M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y J N E N IE O R G A N IC Z N E 107
Kwarc topiony m a właściwości dielektryczne praktycznie nie

zależne od częstotliwości. Ze względu na duży koszt m ateriał ten
stosuje się tylko w aparaturach pomiarowych dla wielkich często
tliwości na przepusty, izolatory, konstrukcje wsporcze oraz w tech
nice próżniowej.
Mikaleks zalicza się do m ateriałów kombinowanych nieorga
nicznych. Jest przygotowywany z proszku mikowego i szkła borno-
barowego.
Mikaleks m a m ałe straty dielektryczne przy dużej w ytrzym a
łości mechanicznej i wytrzymałości na gorąco oraz nie jest higro-
skopijny.
19. MATERIAŁY IZOLACYJNE ORGANICZNE
19.1. Żywice naturalne

Do najczęściej spotykanych żywic naturalnych można zaliczyć
kalafonię, szelak, kauczuk, gutaperkę.
Kalafonia jest najbardziej rozpowszechnioną żywicą naturalną.
Otrzymuje się ją z żywicy drzew iglastych.
Właściwości dielektryczne kalafonii polepszają się po oczyszcze
niu jej z domieszek.
Szelak jest żywicą natu raln ą zbieraną z gałęzi niektórych roślin
tropikalnych.
Kauczuk i gutaperka są otrzym ywane ze specjalnych gatunków
roślin.
19.2. Żywice sztuczne

Żywice sztuczne, jak bakelity, nowolaki itp., otrzym uje się z fe
nolu, krezolu z formaliną, styrenu itp.
19.3. Masy plastyczne

Masy plastyczne są najbardziej rozpowszechnionym m ateriałem
izolacyjnym i konstrukcyjnym . Różnorodne zastosowanie mas pla
stycznych jest umożliwione dzięki łatw ej obróbce mechanicznej.
Wyroby z mas plastycznych w ykonuje się przez prasow anie na
gorąco lub na zimno. Stosuje się też dodatkową obróbkę wykań
czającą. '
• Masy plastyczne składają się z m ateriałów wiążących i wypeł
niaczy, mogą. też zawierać dodatkowo plastyfikatory, barw niki
i rozpuszczalniki. Zasadniczymi surowcami do wyrobu mas pla
stycznych są żywice n aturalne i syntetyczne oraz różne substancje
m
io o
O
o
O O O
o o o
o o o
o o o
1 « ira co np co co _ t o «j' era
a tu e u iS z £
m e c h a n ic z n e
b u O l- rH rH - , rH ® rH rH rH
P J O i b u i A ' z .i i j Ca a 1 ü Ift / g .|. -|. .|..|..|.g .|..|..|.
o
O o a o o o o o
E A V O IÎA 1 M O ¡ g ira <= o o o o o o
1—4 ira o e' * 2 S rn ïn 3
03 Cl o
o
. o
. o
o o o
ira ira ira
o iU B S b p z o r b u g era od , e» o e» . .
950 iE u iiz r jiÎ A \
«t
rH •i-
O
+
O
i 1 + i- s - i - 1
<_> O O
1
B A \O [[A V lI0 o
co o o in ira
X rH r r to CO
o o o
o o o o
fi o o o o
O IU B J J S IO S BU o o o o
6 ira O •—1 O O —< rH
950 I E U I /C z r jiA \ o era
+ 1 1 S o+ §co ira
S ot o+ 1
o cd
B M O O M liO Ü o o o o
X o o o ira
CD CD Q Ci
o o o
O rH tH
2 O O O ^ O O h O
O D f e jO S BU o I o o o . o o v i c r a
o
w
rH ' •• Ol rt* T • • »-I* n< M
g ç o iB m / t z a iX A V o tH tH h O h h O rH
O OD CO
1
iiz y c z n o - c h e m ic z n e
era co era
—1 i—i rH
« .O I X f3 A \o tu n T o ę o u iB z r »-i H « « j' ! CO
» R ra CO
D5- CD
t- - |1
- 3 /.S Z 0 J 5 1 !O U jtZ 0 I9 C lS A \ ~ § rH
t—
1 3 0 0 4 -1 3 2 0
1 3 0 0 4 -1 3 2 0
p o c z ą tk u
1 2 8 0 4 -1 3 2 0
z.
w z ra s ta
s tra t
w o d n o ś ć
1 .9 4 -2 ,6
1 ,7 4 -2 ,2
izolacyjne
1 .9 4 -2 ,2
T e m p e
c ie p ln a
B tU B ]B d K A \ u
r a tu ra
O
P rz e
O C /g o
B J n jB J o d u iO i o
n ia
•C
V ? 7 7 7
łB J lS B IU E J S B J E U fl° S * S 2
o
B A \O iR fe Z O O d o Ci S O O û p Í H M *»* T* 1 ■'** 1 CM
ri
Ceram iczne materiały
B r r u B J O d u ia j, N N M O
SB S+ + + + 1
9 5 0 U f [ d o ? ( s 0 j3 iH í 1»
era o o 0 ° , 0. 0. 0. 1 2
o o cT cT o o o o o
co CD 2 e! t 'L t 'L
oí c i era*era“ era"era“
v C A \ P 5 B [ A \ J B Z S jO sO 1L 5M + cos + + “- & co + co -i- s^
ira co co ^
o ! c i era- ci ci ci ci
Cl Cl Cl Cl
H f—1 r-l r>
c m /c m
0 o O O
B A \O tU l|0 r-t rH rH rH W
CD
1rH + ' +r-l jrH- I M 111
O p o rn o ś ć
- z .io m o d
w ła ś c iw a
rH
o o o o
d ie le k tr y c z n e
w
r-l
g
I-D
rH
O
fH
2, l i M P! t t r f
rH rH rH -H —
« | rrlf
B U Ç O J ÎiS IO O O *!■ o o o o o 1 o
£
a o
a
o
o ira o o
t-O I X s /o ¿014 -.,01 TO ? -r
rH
•|.
nr
.|. o
O l CO CD CO CO
,|. .|. .|. ,|. .|. 1 .|.
«H
- O M IR O J S O Z O A z jd Ç S i ira i- in era era era era era -

«1« CM . rH
o o o in if iin in o
m
_ era era era ^ —i■*»* era

o jo t q o z j d bu
: ° + -I- + + -1- -I- -!• S +

k v /m
9 s o ib u ¿ íz ¿ iX a \ ira ira oera ira ira ira ira ira

rH rH era era era era rH
ira ira TP
I> CO CO
E u z o í r í S io p iP M 2. 2 •!• ' .t. ira ira ira ira « co
E I E łS <o «o era j , CDO CD to d, 7
y co ira ira"
t e c h n ic z n a
t e c h n ic z n a
F r e k w e n ty t
/
p o r c e la n a
m a te r ia łu
U ltr a k a la r i
F re k w e n ta
•
P o r c e la n a
e le k tr o
P o r c e la n a
N a z w a
•-<
r a d io
S te a ty t
;
U ltr a -
K a la n
T lm a g
K a lit
19. M A T E R IA Ł Y . IZ O L A C Y J N E O R G A N IC Z N E 109
a b 1 i c a 55 (cd.)
OOOO O OO
dość w g
OOOO o o o
k G /c m 2
wg B ri-
40-1-50
M o o sa
T w ar
3 7 =>
4-1-7
m
n e lla
•!• -|; 1- -1- S ■!■ -i- §
O
o O o Oo oO O o oo oo 1-1
O O 03 03 O O O
OOOO o o O
O o 0o
o o o o o o
rb , co i- r- m . . L-. r- 05 S
H 1 •!■ -i- !• i 1 •!• -1- "I- SJ -I-
o o o o o o O , o
o o o o o o o o
co co to co co co co m
oo oo oo oo o<=>oo o o
+ 2 • 10"* -5- + 99 • 10'4

o o
+ 2 • 15"> + + 3 • 10‘4
4- + 8 - 10'4
IO es o-04
co COoCOoCOoKO oCOoco rl O
1 -I- ■!■-i- '!• | 1 -1- -1- ■I-
O gO o-1-
oo Oo oO oo oo oo o CS o
o o o o o o co cs
rt
co co in co mm
1200
1100
oo oo
1300
1400
1400
1230
M
rt CO Ttl
+
n ie o r g a n ic z n e
a 11 sji co ca to I>
N. ■I-
e le k tr o te c h n ic z n e j
co co
r a d io te c h n icz n e j
•0-0,003
w od n ość
c ie p ln a
7.Y:'V:
ca l/c m
0,002-4-
o OOOO I O oj |
Prze
c-
i-i oes cs
-r vcs 1 n cs
r-i i 1
S °C
Ą. '*
P o jem
c ie p ln a
0,1-7-0,2
i k o m b in o w a n e
0 b © ó*y »o S'? 7 T
ultrap orcelany
7 7 7 7 b o • o o o
c a l/g
ność
Cł CO-o4COCO7 7 7 7 , .
°C
h o"o’ o"t- m 1 porcelany

1 + 1 + 1 1 -i-1 1 1 porcelany
o o o o o o o o o
co ooo© © © o o o
m
* co
c- NHHN53C5 CSOt»
COCOCOCOCOco co co co •i-
cs es +
ta
dla:
es"
sz k la n e
M fl fi *>—< cs r-l
o Cj o
w y n o si
3 S SS i s 02 Y
co s 1 II I ł -H - 1 o k tio t
r-t jO-J «-40
o o o +< > O
Pi -1
M a te ria ły
C co o
p o jem n o śc i
ort or— ł o
r-t
3O 3O 3O 3O 1, 3O 3O l, 1, ■I- -1-
to i—
( rt rl H rl H CO »-. ■-1
*-
rt
O r-l
o rt
o
*— • rH 1-4
WCO rł<
o cs
HHCOCOH mm M o;S o•-< o1-t 'y b b 7
. 0 -4 . rt O
«r -I- I- + -1--I- I- + -1- :l- 2*m * es • •-*
cocoH rHom mmm
w sp ółczy n n ik
r3
^ ii¡i «“ 1 cs*
P,łH ^ r-t
o o o o o o o o o O O O
CSCSCSCSCSCS CS CS CS CO co CS
CO -1- -1- -I- •I- + -I-
mo o o o m mmm oS
C oS m r-l
C
•t r-t t-4 r-4 rt rt rl H H
03 CO O ort ^
rr o
rt
es orl Y
• * - 7- - co
^ ? COCO*
o o o •I- -1- ’V
Cieplny
* rt CO
rt *rt oCO *
K ondensa C
Kondensa N
K erafar V
Tikond E
t o p io n y
Tikond A
Tempa N
M ik a le k s
Timag K
Tempa S
, D la k o n d
H
K w arc
S z k ło
1/
110 m . K O N D E N S A T O R Y I M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y JN E
nieorganiczne; jako wypełniacze stosowane są: talk, kreda, mączka

m arm urowa, mika mielona, włókno azbestowe, skrawki tkanin itp.
Mieszanina substancji dla danej masy plastycznej używana jest
w postaci proszku, z którego za pomocą prasow ania otrzym uje się
np. części radiowe.
Do mas plastycznych opartych na żywicach naturalnych, stoso
w anych jako m ateriały wypełniające, należy zaliczyć ebonit
i gumę.
Ebonit jest wulkanizowaną m ieszaniną kauczuku i siarki, która
stanowi 25 -r- 50% mieszaniny.
Dawniej był on bardzo rozpowszechnionym m ateriałem izola
cyjnym stosowanym do budowy części radiowych, został jednak
zastąpiony przez inne m ateriały izolacyjne, jak tekstolit czy geti-
naks, które są bardziej odporne na wpływ tem peratury. Obecnie
ebonit stosuje się jako m ateriał izolacyjny w takich urządzeniach,
gdzie nie ma podwyższonej tem peratury, np. przy montażu przy
rządów pomiarowych.
Ebonitu nie- należy stosować w obwodach wielkiej częstotli
wości ze względu na jego m ałą odporność na w pływ tem peratury
(55 70°C), zm ianę właściwości elektrycznych z upływem czasu
(również pod wpływem światła) oraz łatw e uleganie deformacjom.
Guma jest również wulkanizowaną mieszaniną kauczuku z małą
ilością siarki (0,5 -f- 3% mieszaniny). Stosuje się ją w radiotechnice
do izolacji przewodów i kabli, do budowy przepustów i am ortyza
torów o właściwościach izolacyjnych itp.
Do najczęściej spotykanych mas plastycznych opartych na ży
wicach syntetycznych zalicza się getinaks, tekstolit,, polistyren,
polichlorek winylu, pleksiglas, celuloid itp.
Getinaks jest m ateriałem o budowie warstwowej, w skład któ
rego wchodzi papier i żywice sztuczne.
Getinaks w ytw arza się w arkuszach o grubości rzędu 2 — 20 mm
przez prasowanie na gorąco papieru przesyconego żywicą sztuczną,
jak np. bakelitową. Getinaks nie jest zalecany do budowy części
pracujących przy wielkich częstotliwościach z powodu dużych strat
dielektrycznych, dużej stałej dielektrycznej podwyższającej
szkodliwe pojemności sprzęgające, higroskoipijności i małej opor
ności skrośnej.
R ury papierowo-bakelitowe stosowane do budowy korpusów ce
w ek są wykonywane z papieru nasyconego lakierem bakelitowym.
Właściwości dielektryczne takich ru r są zbliżone do właściwości
getinaksu i można stosować je w układach wielkiej częstotliwości
tylko w takich przypadkach, gdy inne części konstrukcji radiowej,,
zbudowane są z podobnych materiałów. R ury takie dają się dobrze
obrabiać.
Tekstolit jest m ateriałem o budowie warstwowej, w skład któ
rego wchodzi tkanina baw ełniana przesycona żywicą bakelitową.
19. M A T E R L A Ł Y IZ O L A C Y J N E O R G A N IC Z N E 111
Tekstolit jest prasowany na gorąco w arkuszach o grubości rzędu

0,5 -f- 50 mm.
Właściwości dielektryczne tekstolitu są znacznie gorsze niż w ła
ściwości getinaksu i dlatego można stosować go tylko do budowy
części pracujących w obwodach o małej częstotliwości lub w obwo
dach prądu stałego.
Polistyren (niemiecki Trolitul i am erykański Stirol) jest masą
plastyczną z przezroczystej żywicy otrzym ywanej przez polim ery
zację styrenu. Pilistyren odznacza się dobrymi właściwościami
dielektrycznymi, w skutek czego jest stosowany do budowy części
radiowych wchodzących do obwodów o wielkiej częstotliwości, jak
korpusy cewek krótkofalowych itp. Do wad polistyrenu należy
zaliczyć małą odporność n a wpływ tem peratury.
Pleksiglas (nietłukące się szkło) jest odporny na w pływ y olejów,
benzyn i ługów. Stosuje się go do budowy skal i elementów deko
racyjnych (dobrze się obrabia; klei się go specjalnym klejem; pole
ruje się tkaniną posypaną proszkiem do zębów). Pleksiglas po wy
gotowaniu w wodzie staje się elastyczny, można go łatwo zginać,
a nawet prasować.
Celuloid jest roztworem nitrocelulozy w kamforze. Z powodu
łatwopalności i dużvch strat dielektrycznych stosowany jest jako
pomocniczy m ateriał konstrukcyjny oraz do celów dekoracyjnych.
19.4. Bitumy naturalne i sztuczne

Bitumy są produktam i utleniania ropy naftowej. Do bitum ów
naturalnych zalicza się substancje organiczne nieznanego pocho
dzenia, w ystępujące w asfaltydach i asfaltach i powstające praw do
podobnie przez utlenianie się ropy asfaltowej.
Bitumy syntetyczne w ystępują w paku ponaftowym otrzym y
wanym z ropy naftowej po oddestylowaniu lotniejszych składni
ków. Bitumy odznaczają się dobrymi właściwościami dielektrycz
nymi.
Bitumy stosuje się do przygotowywania lakierów izolacyjnych,
nasycania uzwojeń transform atorów , nasycania kondensatorów itp.
19.5. Woski i substancje woskowate

Wosku wchodzą w skład różnego rodzaju mieszanin stosowanych
do nasycania i zalewania transform atorów , kondensatorów, dła
wików itp. w celu polepszenia ich izolacji i zabezpieczenia od wpły
wu wilgoci. Do takich substancji zalicza się:
Parafinę — jest to biała substancja otrzym ywana z ropy nafto
wej, smoły, węgla brunatnego i łupków. P arafina topi sie w tem ne-
raturze 54«C. Ze względu na duży współczynnik rozszerzalności
112 III; K O N D EN SA TO RY I M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y JN E
parafina po roztopieniu zwiększa swą objętość o 11 -f- 15%. P ara

fina stosowana do nasycania nie powinna zaw ierać domieszek kw a
sów i ługów. P arafina niekiedy zawiera domieszki kwasów po
zbawiających ją właściwości'izolacyjnych. W takich przypadkach
oczyszcza się parafinę przez gotowanie w zwykłej wodzie zmie
niając wodę kilkakrotnie. Obecność kwasów w roztopionej para
finie można określić za pomocą papieru lakmusowego. Jeżeli papier
fen czerwieni się po zamoczeniu w parafinie, to zawiera ona kwasy.
Woskol (Halowaks), chlorowany naftalen — jest to substancja
koloru błękitnożółtego o tem peraturze topnienia 93 -t-132nC. Sto
suje się go głównie do nasycania kondensatorów i papieru konden
satorowego.
Cerezyną — jest to oczyszczony czokeryt (wosk ziemny) koloru
czarnego stanowiący produkt naturalnego utleniania rosy nafto
w ej. Cerezyna jest bardziej plastyczna i odporna na wpływ tem
peratury niż parafina i jest stasowana do im pregnowania cewek,
transform atorów kabli i przewodów.
19.6. Mieszaniny (kompaundy)

M ieszaniny są m ateriałam i stosowanymi do ■nasycania i zale
w ania urządzeń elektrycznych w celu polepszenia odporności izo
lacji na wpływ wilgoci oraz zwiększenia przewodności cieplnej.
Są to mieszaniny bitumów o różnej proporcji wosków i substan
cji woskowatych, styrenu i oleju.
Rozróżnia się mieszaniny: zalewające, nasycające i pokrywające.
M ieszaniny te nie zaw ierają rozpuszczalników i są stosowane do
nasycania lub zalew ania w stanie roztopionym.
19.7. Lakiery izolacyjne

Lakier je st płynną substancją składającą się z rozpuszczalnika
(benzyna, spirytus, aceton) i żywicy (kalafonii, szelaku, bakelitu).
Rozróżnia się lakiery:
a) izolacyjne nasycające,
b) pokryw ające i klejące,
c) specjalne (do emaliowania przewodów, .papierów itp.).
Po wysuszeniu rozpuszczalnik się ulatnia, a pozostająca żywica
tw orzy w arstwę, która zwiększa wytrzym ałość na przebicie oraz
przewodność cieplną, zmniejsza natom iast higroskopijność i po
nadto chroni pokryw any wyrób od wilgoci i korozji. Do najczęściej
stosowanych lakierów zalicza się lakier bakelitowy i szelak owy.
Lakier bakelitow y jest roztw orem bakelitu w spirytusie. Do
najcenniejszych zalet żywicy bakelitowej należy zaliczyć nabie
ranie nowych właściwości po nagrzaniu do 120 -i- 160nC.
19. M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y J N E O R G A N IC Z N E 113
Po nagrzaniu do tej tem peratury bakelit nie rozpuszcza się już

w spirytusie i nie mięknie przy dalszym nagrzewaniu.
la k ie same właściwości m a lakier bakelitowy po wyschnięciu.
Lakier szelakowy jest roztworem szelaku w spirytusie. Lakier
ten ma właściwości klejące, jednak jest stosunkowo higroskopijny
i kruchy.
Do sklejania stosuje się lakier szelakowy o zawartości 20 -f- 40%
szelaku. Do pokryw ania i nasycania stosuje się 15-procentowy roz
twór szelaku w spirytusie.
19.8. M ateriały włókniste

Wszystkie m ateriały włókniste roślinne składają się z celulozy.
W radiotechnice stosuje się włókna:
a) roślinne (drewno, bawełnę, len itp.),
b) zwierzęce (jedwab naturalny),
c) sztuczne (szklane),
d) m ineralne (azbest).
Przędzę z włókien pochodzenia roślinnego i zwierzęcego stosuje
się do wyrobu tkanin i izolacji przewodów.
Tkaniny są często stosowane przy produkcji m ateriałów izolacyj
nych (szczególnie bawełniane).
Bawełniane rurki izolacyjne nasycone lakierem izolacyjnym sto
suje się do izolacji przewodów montażowych stosowanych w apara
turze radiowej.
produkuje się:
b) z celulozy ze słomy i drzew iglastych i liściastych pozbawio

nych substancji klejących i wypełniających.
Są one często stosowane jako m ateriał izolacyjny przy budowie
niektórych części radiowych, jak kondensatorów, izolacji, prze
wodów, kabli. Papiery izolacyjne są często nasycane substancjam i
izolacyjnymi, jak żywica, lakier, oleje itp.
Preszpami są kartonam i technicznymi stosowanymi często jako
materiał izolacyjny przy budowie transform atorów , dławików, ce
wek itd.
Fibra jest kartonem pergam inowym produkowanym z papieru
ze_ szmat z domieszką drewna. Fibra odznacza się dużą w ytrzym a
łością mechaniczna i zadowalaiacymi właściwościami dielektrycz
nymi (w stanie suchym); jest jednali mało odporna na wilgoć.
Drewno jest przede wszystkim stosowane jako m ateriał kon
strukcyjny.
Dla polepszenia elektrycznych i mechamczno-fizycznych właści
wości drewna stosuje się nasycanie go substancjam i izolacyjnymi.
8 Poradnik Radioamatora
.114 III. K O N D E N S A T O R Y X M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y JN E
CO
m
CS _ O
U •o '5 cs o < Jfi < J cO ‘O j
_2 tb 5 .0 SoO
«1 2**ć o
£ c fio g£ cca* §C'3
CO*
CS' P § 8 |8 >>?> P
*; &’B'ś >>w>S > )» o
H &^ S. & B S S .n =rg
f e s Hr ^cj Hr ^n^ô
> »bJgo o > Oo i *s o i -V
•S $ ssż-
fBii? n ¿a
«j
f-* Ń
O óN o 3
W O lO lO 1 0 0 1 7
CJ u o a r—I C l tO t-O iO ) U
•I-i -I- L
-l-SS-l- ■[■■!■-I-o
s s jp ' i»H OO COO 100U50 LOCOCOo ^
£5S
2=
>> *a-«o05M fl1

U£
■S--
S3O £ 0*0HH
organiczne
O •i- •!• I •!■+ -I- -I-

O CS O (D H O H
co oi • r>
Oo
Ń5
u> SIS
OJ o «H 3 * O Ho
>c ll> I jl' 0 ^ 0 0 -I-O
o-fi
izolacyjne
■gi a«
£3
O CS es
a -r
r\ 5 ws £ £ O »H ® C ł H m o
> O
bi> s- •|: *!•co
1“ LO »-C T**1* ♦ o *i*o o *!•
5 -W
Materiały
©O •o o n
o o' -^
O O LO
10oO
hnN ° ■I- -I- .1. ,|, « NOO fH
O ,!. 03
^ ag o1 -012+ ih in
oo
I I
■.S3S.^‘
O O o O i O
-
0" °
•I- S !•
C—CC£> O CO M W
c i co*esf ■wCO tflN nT WCl'?5?
»i M
-I- -l-
n *•I-I'
f>to - *■i<
I- •I- -i- -i- + I- -I- i- +
CTeô^nNrtCjio
«W** W «*« ci of w
3
1-2 3w _< y
c i “ SS- Or aggS
Ss o >.“ 0 S >? o,
z« S-S
n £ “s
£ § f| i j? "53--gj g wS
on3 O o
HtoH «0 O B.fcfuOftUfcfe
19. M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y J N E O R G A N IC Z N E 115
Drewno nasyca się skutecznie przez gotowanie w kalafonii wy

konanych już konstrukcji.
19.9. Materiały izolacyjne płynne

W radiotechnice są stosowane: olej rycynowy i olej m ineralny
transformatorowy do nasycania i napełniania kondensatorów p a
pierowych n a wysokie napięcie.
Tablica 57
Charakterystyka płynów technicznych w temp. 20°C
S tała die Oporność

N azw a lektryczna w łaściw a
s Q cm
W oda s ta ra n n ie oczyszczona
(destylow ana) 82 108 4-10'
A ceton 21,3 10« 4-10'
S p iry tu s m etylow y 33,7 106 - h io <
S p iry tu s etylow y 25,7 107 4-108
E te r 4,3 10104-1012
B enzyna lotnicza 1,84-2 10134-1015
Benzol 2,3 10134-1011
K silol 2,34-2,5 10114-1013
A nilina 74-8 107 4-108
O lej ln ia n y 3,3 10114-1013
O lej rycynow y 4,4 10104-10«
Olej tran sfo rm ato ro w y 2,34-2,5 10124-1015
20. KONDENSATORY O ZMIENNEJ POJEMNOŚCI
Kondensatory o zm iennej pojemności są podstawowym elem en

tem obwodu drgali umożliwiającym strojenie odbiorników i n ad aj
ników.
Do najczęściej spotykanych kondensatorów o zmiennej pojem
ności należy zaliczyć kondensatory składające się z dwóch połą
czonych równolegle układów płytek metalowych odizolowanych
od siebie. U kłady te stanowią jak gdyby dwie zwielokrotnione
okładziny kondensatorów.
Jeden taki układ płytek jest nieruchom y (stator), drugi zaś jest
umocowany na obrotowej osi (rotor), dzięki czemu przymocowane
do. osi płytki są w suw ane m iędzy płytki układu nieruchomego. Przy
obrocie osi kondensatora zmienia się powierzchnia czynna płytek,
u wskutek tego zm ienia się pojemność kondensatora.
Kondensatory o zmiennej pojemności konstruowane są jako kon
densatory pojedyncze lub.zespoły kondensatorów, m ających n a
wspólnej osi dwa lub więcej ruchom e układy płytek. Takimi zespo-
116 m . K O N D E N S A T O R Y I M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y JN E
łam i można jednocześnie zm ieniać pojemność kilku obwodów

drgań. 1
M aksymalna pojemność kondensatorów o zmiennej pojemności
dla fal długich i średnich jpst rządu 500 pF. Dla fal krótkich sto
suje się kondensatory o maksym alnej pojemności rzędu 200 pF,
dla fal zaś ultrakrótkich maksym alna pojemność kondensatorów
jest rzędu 50 pF.
W praktyce m inim alna pojemność kondensatorów jest rzędu
10 -4- 20 pF.
W celu uzyskania maksymalnego współczynnika pokrycia (sto
sunek maksymalnej pojemności kondensatora do jego pojemności
minimalnej), a tym samym
dużego zakresu odbiera- bj
nych częstotliwości, mini
m alna pojemność konden-
Rys. 34. _K o n d en sato ry pow ietrzne zm ienne: a) k o n d en sato r pojedynczy;

b) zespół 3 kondensatorów .
satorów O/zmiennej pojemności powinna być jak najmniejsza.

K ształt płytek kondensatora o zmiennei pojemności decyduje
o charakterystyce kondensatora, tj. o rodzaju zmian pojemności
kondensatora w zależności od kąta obrotu rotora.
Ze względu na przebieg charakterystyki rozróżnia się kondensa
tory:
1. Prostoliniowe — o pojemności' zm ieniającej się proporcjo
nalnie do kąta obrotu osi.
2. K wadratow e —- o pojemności zm ieniającej się w stosunku
kwadratow ym do zmiany kątów obrotu osi. dzięki czemu długość
fali obwodu drgań zmienia się proporcjonalnie do kąta obrotu osi.
3. Nerkowe — o pojemności powodującej zmianę częstotliwości
obwodu drgań proporcjonalnie do kąta obrotu osi.
4. Logarytmiczne — o pojemności powodującej zmianę często
tliwości obwodu drgań w jednakowym stopniu przy obrocie osi
kondensatora w dowolnym położeniu układu ruchomego o jedna
kowy kąt.
20. K O N D E N S A T O R Y O Z M IE N N E J PO JEM N O ŚC I 117
Kondensatory logarytm iczne stosuje się przeważnie w zespo

łach kondensatorów ze względu na to, że przy obrocie osi rotora
o pewien kąt można otrzym ać równocześnie analogiczną zm ianę
częstotliwości w kilku obwodach drgań.
K s z ta łt p ły te k Z m ia n a Z m ia n a Z m ia n a
kondensatora częs to tliw o ś c i
Kondensator
p ro sto lin io w y
Kondensator
kw a d ra to w y
• O K ondensator
lo g a ry tm ic z n y
0
K ą t o b ro tu o s i nąr oororu osi
Rys. 35. K ształt p ły te k kon d en sato ró w zm iennych oraz c h a ra k te ry s ty k i po

jem ności, długości fali i częstotliw ości obw odu drgań.
Kondensatory o zmiennej pojemności najczęściej m ają dielek

tryk powietrzny, jednak w praktyce można spotkać kondensatory
o zmiennej pojemności z dielektrykiem stałym w postaci cienkich
Warstw izolacyjnych znajdujących się między okładzinami.
118 III, K O N D E N S A T O R Y I M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y JN E
K ondensatory o zmiennej pojemności z dielektrykiem stałym

m ają znacznie mniejsze w ym iary, jednak ze względu na duże stra
ty dielektryczne są one rzadko stosowane (np. stosuje się je w pro
stych odbiornikach reakcyjnych w celu uregulow ania sprzężenia
zwrotnego).
K ondensator o zm iennej pojemności z dielektrykiem stałym typu
Kmo — produkowany w k r a ju — ma Cmin= 20 pF, Cmax === 550 pF,
tg<5 = 1,5 • 10—2 przy / = 1000 c/s (dielektryk z papieru bakelizo-
wanego) i napięciu próby UP = 1000 V.
Rys. 36. K o ndensator zm ienny o d ie le k try k u sta ły m (typ Kmo) p ro d u k o w an y

w k ra ju : a) w ygląd zew nętrzny, b) w y m iaro w an ie.
K ondensator o zm iennej pojemności z dielektrykiem powietrz

nym typu Kpo — produkow any w k raju — m a C min ■= 2 X 13 pF,
Cm x = 2 X 475 pF, tg<5 = 1,5 • 10 1 przy f = 1000 c/s i napięciu
próby Up = 600 V.
21. KONDENSATORY STROIKOWE (TRYMERY)
Stroiki, czyli kondensatory stroikowe (zwane potocznie trym e-

rami) stosowane są do dostrajania obwodu drgań.
Zakres zmian pojemności takich kondensatorów jest rzędu kil
kudziesięciu pikofaradów.
Według konstrukcji kondensatory stroikowe można podzielić na:
a) powietrzne,
b) mikowe,
c) ceramiczne.
Powietrzne kondensatory stroikowe odznaczają się dużą stałością
pojemności.
Mikowe kondensatory stroikowe m ają m ałe w ym iary, jednak ze
/
21. K O N D E N SA TO RY ST R O IK O W E 119
.1 2 0 III. K O N D E N S A T O R Y I M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y JN E
względu na wpływ otoczenia na dielektryk z miki stałość ich po

jemności jest mniejsza niż w kondensatorach powietrznych.
Ceramiczne kondensatory stroikowe m ają zalety poprzednio w y
szczególnionych kondensatorów i dlatego są najczęściej stosowane.
21.1. Kondensatory stroikowe produkowane w ZSRR (typ K.HK

Są to stroikowe kondensatory ceramiczne pracujące przy napię
ciu wielkiej częstotliwości do 250 V lub napięciu roboczym prądu
stałego do 500 V w zakresie tem peratur od — 60QC do -j- 80°C i ci
śnieniu atmosferycznym do 90 mm słupa rtęci.
Według konstrukcji i wymiarów kondensatory typu KUK dzielą
się na trzy rodzaje o pojemności początkowej 2 —■350 pF i pojem
ności m aksym alnej 7 -r- 450 pF.
Cj
Rys. 38. K onden sato ry stroikow e ty p u K flK pro d u k o w an e w ZSRR.
Oznaczenie kondensatorów typu KUK zawiera nazwę typu, w ar

tość maksym alną i m inim alną pojemności oraz num er warunków
technicznych.
Przykład
Sym bol K flK — 2 — 25 150, TY, N r 108—49 oznacza: k o n d en sato r typu
KUK, rodzaj drugi, o m inim alnej pojem ności 25 p F i m ak sy m aln ej po
jem ności 150 p F ; n u m e r w aru n k ó w technicznych 108—49.
22. KONDENSATORY STAŁE
22.1. Pojemność kondensatorów stałych

Pojemność kondensatora mającego równoległe okładziny można
obliczyć ze wzoru
C ~ % 0,08 eS [3.8]
A 7id d
22. K O N D E N S A T O R Y S T A Ł E 121
gdzie: i
e — stała dielektryczna dielektryka znajdującego się między
okładzinami,
S — powierzchnia okładziny kondensatora w cm-,
d — odległość między okładzinami w cm,
' C — pojemność w cm,
n — liczba równoległych okładzin kondensatora.
Pojemność kondensatorów płaskich z dielektrykiem z miki
(« = 6) lub papieru parafinowanego (e = 2) można odczytać bez
pośrednio z tabl. 58.
Tablica 58
Pojem ność kondensatorów
Odległość Pojem ność k o n d en sato ra w cm przy pow ierzchni okładziny

między S = 1 cm2 i n astęp u jące j liczbie okładzin:
okładzinam i
cm 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
P a p ie r p a ra fin o w a n y
0,005 32 64 96 127 159 191 223 255 287 319 351

0,01 16 32 48 64 80 96 ' 112 128 144 160 176
0,03 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55
0,05 3 6 9 12 15 18 21 24 27 30 33
0,08 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22
0,1 1,5 3 4,5 6 7,5 9 10,5 12 13,5 15 16,5
M ika
0,005 96 191 287 381 477 572 669 765 860 956 1055
0,01 48 96 143 191 239 287 333 381 429 476 524
0,03 16 32 48 64 80 96 111 127 143 159 175
0,05 10 19 29 38 48 57 67 76 86 96 105
0,08 6 12 18 24 30 36 42 48 54 60 66
0,1 5 10 14 19 24 29 33 38 43 48 53
Przykład
Obliczyć pojem ność k o n d en sato ra m ającego dw ie rów noległe okładziny
o pow ierzchni S = 200 cm ; odległość m iędzy okładzinam i d — 0,5 m m
(0,05 cm); ja k o d ie lek try k zastosow ano m ikę o e — 6.
c o d , »•” % »
0 ,0 j
=«.“ - S = » ż0 “ >
0 ,0 5
Sprawdzenie
Pojem ność k o n d en sato ra m ikow ego o S = 1 cm 2 i 3 ok ładzinach (to sam o
co S = 2 cm 2 i 2 okładziny) oraz odległości d = 0.05 cm wg tabl. 58 w ynosi
19 cm, a więc przy S = 100 cm 2 pojem ność będzie w ynosić 1900 cm.
d
e r 0.001
2000 -
-0,0015 -20
1500 C
E- 1000000 5- 0,002
= 700000
woo- 500000 -15
700 r 300000 'r 0.003
500- '— 0.004

-100000
m I 70000 j- 0.005
300
50000 10
'—30000 ■0.007 r-3
z- 20000
200 -
r 8
r\l 150 ■ - 10000 -0.01 §
S 7
O "X IX r- 5000
100 - E 0,015 |
o . ____ -6
c
“ ^
. f 70 ' 5
0.02 ^
~S er 1000 g >S -5
Ś 50- t-700 i
StaTa dielektryczna
* ł40- ż -5 0 0 ^ 0.03 Z
'5?'
r 300
■^tu ~o 7-4
-g 30 ■ ~D, tu
.Cj r 200 r0 .0 4
6Cl
-9 20 ■ -0,05 o.
c; 'er100 '§
E 70 C -3
t 15 4 50 EOl 007
ł 10- r 30
t£ r - 0.1
'=-10
Sposób użycia 7 -0,15 -2
5-5 ncmogramu r-5
r 3 . F-0,2
P C rZ
1.5
Dane
i-; T 0,3
2 Danei E (7,7
Rezultat 7-0,5 '-0,4
1,5
03
S' ' N 'Dane r- 0,5
1- f fl'z
'- I
F 0( 0,7
0.7
^—0,05
0,5- -1
Rys. 39. N om ogram do w yznaczania pojem ności ko n d en sato ró w .
Gdy pojemność ma być w yrażona w ipF, to wzór [3.8] przybiera

postać
C = ^ > - 1> = 0 09 [3.9]

3,6 a d
Nomogram przedstawiony n a rys. 39 umożliwia szybkie wyzna

czenie w p F pojemności kondensatora mającego dwie okładziny.
Jeżeli kondensator m a więcej okładzin, to otrzym any rezu ltat na
leży pomnożyć przez w yrażenie (n —- 1).
Tablica 59
K onden sato ry sta le najczęściej stosow ane w p rak ty c e
Lp. Z astosow anie P ojem ność Rodzaj

d ie lek try k a
1 K o ndensator sprzęg ający dw a ob

w ody w ielkiej częstotliw ości 5-4- 20 p F
2 k o n d e n s a to r sp rzę g ają cy stopnie
w ielkiej częstotliw ości M ikow y lub
100-4- 300 p F ceram iczny
3 K o n d ensator sp rzę g ają cy stopień
w ielkiej częstotliw ości z sia tk ą la m
py d etektorow ej i h etero d y n y 50 -f- 200 p F
4 K o n d ensator ja k w yżej w stopniach
m ałej częstotliw ości 5000 -4- 20000 p F P apierow y
5 K o n d ensator b lo k u ją cy obw ód ano
dowy lam p y detek to ro w ej i stopnia M ikow y lub
m ałej częstotliw ości 100-4- 300 p F ceram iczny
6 J a k w yżej — sto p n ia końcow ego 1000-4- 5000 p F
7 K ondensator b lo k u ją cy sia tk ę e k ra
now ą sto p n ia w ielkiej częstotliw ości 5000 -4- 20000 p F P apierow y
8 Ja k w yżej — stopnia m ałej często
tliwości • 0,05 -4- 0,1 ,/(F ' P apierow y
9 K o n d ensator b lo k u ją cy oporność
upływ ow ą w stopniach w ielkiej czę
stotliw ości 10000-4- 50000 pF P apierow y
10 Ja k w yżej — w lam pie detektorow ej j E lek tro lity cz
stopnia m ałej częstotliw ości 2 4- 10 ,«F ny n a nisk ie
U Ja k w yżej — w sto p n iu w yjściow ym 25-4- 50 /<F J napięcie
12 K ondensator b lo k u ją cy opornik od-
sp rzęgający w obw odzie anodow ym
stopnia w ielkiej częstotliw ości 0,05-4- 0,1 fiF P apierow y
13 Ja k w yżej — w sto p n iu m ałej czę
stotliw ości i lam p y d etektorow ej 0,5-4 0,2 uF P apierow y
14 K ondensatory w filtrz e prostow nika E lektrolitycz
sieciowego 10-4- 20 /fF ny n a wyso
k ie napięcie
*
t
124 III. K O N D E N S A T O R Y I M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y J N E
P rzy posługiwaniu się nomogramem prowadzi się prostą 1

z punktu odpowiadającego powierzchni jednej okładziny w cm2
na skali 5 do punktu odpowiadającego grubości dielektryka w cm
na skali d. Następnie prowadzi się prostą 2 z punktu p odpowia
dającego przecięciu prostej 1 z pomocniczą skalą P do punktu od
powiadającego wartości stałej dielektrycznej na skali e. P unkt
przecięcia się prostej 2 ze skalą C wyznacza poszukiwaną wartość
pojemności.
Przykład
W yznaczyć w p F pojem ność k o n d en sato ra p rzy S = 200 cm2, d = 0,05 cm,
s = 6.
P row adząc p ro stą 1 w yznacza się n a skali P pom ocniczy p u n k t p. P ro
w adząc z p u n k tu p p ro stą 2 do p u n k tu odpow iadającego s = 6 w yznacza
się C = 2140 pF.
P rzy k ład ten je st analogiczny do poprzednio obliczonego, gdzie obliczona
w arto ść w ynosi 1920 cm. P oniew aż 1 cm = 1,11 pF (p. 14.1), to pojem ność
k o n d en sato ra w yrażona w p F będzie w ynosić
C = 1920 -1,11 ^ 2140 p F
A nalogiczny re z u lta t m ożna otrzym ać posługując się w zorem [3.9].
Do najczęściej spotykanych kondensatorów stałych można za
liczyć kondensatory mikowe, ceramiczne, papierowe i elektro
lityczne.
W praktyce radioam atorskiej często stosuje się kondensatory
stałe o wartościach pojemności i rodzaju dielektryka podanych
w tabl. 59.
22.2. Kod barw do oznaczania kondensatorów stałych

Kod barw służący do oznaczania kondensatorów stałych sto
sowany jest przeważnie do oznaczania kondensatorów o małych
wymiarach. Kod barw zaw iera następujące dane kondensatorów:
a) pojemność,
b) dokładność,
c) współczynnik cieplny,
d) napięcie robocze.
Wartość pojemności oznacza się trzem a barw am i kodu, z któ
rych pierwsze dwie w skazują pierwszą i drugą cyfrę, a trzecia —
— mnożnik do tych cyfr.
Każdą z pozostałych danych kondensatora oznacza się jedną
barw ą kodu.
Rozmieszczenie barw kodu na kondensatorach w kształcie dy
sku, ru rki lub prostokąta pokazano na rys. 40, gdzie znaczenie
cyfr jest następujące:
1 — jedności, 2 — dziesiątki, 3 — mnożnik, 4 — dokładność,
5 — współczynnik cieplny, 6 — napięcie robocze.
22. K O N D E N S A T O R Y ST A L E 125
C harakterystyki na kondensatorach dowolnych kształtów od

czytuje się z lewa na prawo, przy czym:
a) kondensatory dyskowe bierze się do ręki w ten sposób, aby
barwy oznaczające wartość pojemności (trzy punkty) znajdowały
się u góry (nad wyprowadzeniami kondensatora),
/ 2 3
o)
b) i 2 3
c)
p r i ó
P
' O 9
Punkt V
wskazujący
śJ
I 2 3 Napis oznaczający
r
Ö Ó O ’
1 "C K
1 ........
° 0 .
i n l l \ 1
Rys. 40. Sposoby oznaczania ko n d en sato ró w

stałych za pom ocą b arw : a) k o n d en sato ry
dyskow e; b) k o n d en sato ry ru rk o w e; c) k o n
d en sato ry pro sto k ątn e.
b) kondensatory rurkow e umieszcza się tak, aby barw y ozna

czające w artość pojemności (trzy paski) znalazły się z lewej strony
kondensatora,
c) kondensatory prostokątne umieszcza się w ten sposób, aby
napis oznaczający typ kondensatora był w norm alnym położeniu,
126 nr. k o ndensato ry i m a t e r ia ł y iz o l a c y jn e
Tablica 60
K od b a rw służący do oznaczania k o ndensato ró w stały ch
Z naczenie barw
W spółczynnik
cieplny
B arw a D okła N apięcie
Cyfry M nożnik dność W artość Oznacze p racy
% na 1°C n ie li
x 10-6 terow e
C zarna 0 1 — — —
Brązow a 1 10 — — 250
C zerw ona 2 102 ± 1 — (700 + 100) R 500
P om arańczow a 3 103 — — (600 ± 80) 5K 1000
Ż ółta 4 10-* — — 15000
Z ielona 5 I0 r> — 200 + 50 U 2000
N iebieska 6 108 — 110 + 30 C . 2500
B łęk itn a — — — — (50 ± 20) M —
Fioletow a 7 107 — — — 3000
S zara 8 108 — 30 + 20 P 5000
B iała 9 10» + 2 + 50 r 7000
Z łota 0,1 + 5 + 100 B —
S re b rn a 0,01 + 10 + 200 B
N a tu ra ln a + 20 —
(bez m alow .)
a w braku takiego napisu umieszcza się kondensator tak, aby

pun k t w skazujący znajdow ał się z lewej strony.
Przykład
K o n d ensator o pojem ności 470 pF, dokładności ± 10 °/o, w spółczynniku
cieplnym (600 ± 80) ■ 10—“ i napięciu roboczym 250 V oznacza się za pom ocą
n astęp u jący ch b arw :
żółta (4), fioletow a .(7), brązo w a (10), sre b rn a ( ± 10), pom arańczow a
(600—80 • 10—6), brązo w a (250 V).
22.3. K ondensatory mikowe
Kondensatory mikowe m ają dielektryk z cienkiego płatka miki

posrebrzonego z obu stron lub powleczonego miedzią, folią m ie
dzianą, selenem itp. Taśma m ikowa może być osadzona w odpo
wiedniej obudowie.
K ondensatory mikowe odznaczają się m ałą stratnością przy
wielkich częstotliwościach i dużą stałością pojemności w czasie.
Stosowane są przeważnie w obwodach i stopniach wielkiej często
tliwości.
22. K O N D E N S A T O R Y STAŁE 127
Tablica 61
K o n d en sa to ry m ikow e K m p ro d u k o w an e w k ra ju
Po T olerancja Po T olerancja

je m pojem - je m p o jem
O znaczenie ność ności- O znaczenie ność ności
pF % pF %
Km 1/10/20 10 ± 20 Km 2/150/2 150 + 2
Km 1/15/10 15 + 10 Km 2/175/2 175 + 2
Km 1/20/10 20 + 10 Km 2/200/10 200 + 10
Km 1/25/50 25 + 10 Km 2/200/2 200 + 2
Km 1/27/5 27 + 5 Km 4/200/2 200 + 2
Km 1/39/5 39 + 5 Km 2/220/2 ' 220 + 2
Km 1/47/5 47 + 5 Km 3/270/2 270 + 2
Km 1/50/10 50 + 10 Km 3/300/2 300 + 2
Km 1/50/5 50 ± 5 Km 3/330/2 330 + 2
Km 2/56/10 56 i 10 - Km 3/390/2 390 + 2
Km 2/56/5 56 i 5 Km 3/400/2 400 + 2
Km 2/68/5 68 +• 5 Km 3/450/2 450 + 2
Km 2/75/5 75 + 5 Km 3/470/2 470 + 2
Km 2/100/10 100 + 10 Km 3/480/2 480 + 2
Km 2/100/5 100 + 5 Km 3/495/2 495 + 2
Km 2/125/2 125 + 2 Km 3/500/2 500 ■+ 2
Km 2/140/2 140 ± 2 Km 3/560/2 560 + 2
Km 2/150/10 150 + 10 Km 3/580/2 580 + 2
Uwagi, N a p ię c ie p r a c y s a 165 V . N a p ię c ie p r ó b y - = 500 V .

W s p ó łc z y n n ik s t r a t tg 3 =20.10
Z e w n ę trz n e o k ła d z in y o s ła n ia ją c e w y k o n a n e są z p e rtin a k s u .
Tablica 62
T ab lica m ożliw ych w y k o n ań ko n d en sato ró w m ikow ych K m i K m -a
M ateria ł zew nętrznych okładzin osłaniających

P ojem ności m ika p ę rtin a k s
W spółczyn W spółczyn
O znaczenie
pF n ik s tra t tgó Oznaczenie. n ik s tr a t tg ó
5-4- 25 ± 10 Vo Km la ’ Km 1
26-4- 50 ± 5% Km la Km 1
51 -4- 250 ± 10 »/o Km 2a Km 2
51 -4- 250 ± 5 “/o Km 2a Km 2
51 -4- 250 ± 2% Km 2a Km 2
251 -4- 650 ± 10 % Km 3a 10-10- 4 Km 3 2 0 • 10- 4
251 -4- 650 ± 5 »/o Km 3a Km 3
251 -4- 650 + 2 »/o Km 3a Km 3
51 -4- 250 ± 10 % Km 4a Km 4
51 — 250 ± 5% Km 4a Km 4
51 — 250 ± 2% Km 4a Km 4
^ w a ga. N apięcie probiercze 500 V prądu stałego.

22.4. Kondensatory mikowe produkowane w kraju

K ondensatory mikowe produkow ane w k raju (typu Km) m ają
wartość pojemności, dokładność, napięcie próby i tg<5 podane
w tabl. 61 i 62.
22.5. Kondensatory mikowe produkowane w ZSRR

Kondensatory mikowe produkowane w ZSRR m ają wartości po
jemności podane w tabl. 63.
Rys. 41. K ondensatory m ikow e Rys. 43. K rzyw a dobroci k o n d en sato ra ty
p ro d ukow ane w k raju . p u KCO.
Kondensatory m ikow e prasowane typu KCO (prasowane w ma

sie plastycznej) m ają pojemność w granicach 10 -f- 50 000 pF
(tabl. 63) przy napięciu roboczym 250 i 500 V. W nadajnikach sto
suje się kondensatory KCO na napięcia robocze 1000 i więcej wol
tów.
22. K O N D E N S A T O R Y STA ŁE 129
Tablica 63
W artość pojem ności k o n d en sato ró w m ikow ych p ro d u k o w an y ch w ZSRR
P ojem ność Pojem ność Pojem ność Pojem ność

Lp. Lp. Lp. Lp.
pF pF pF pF
1 10 21 91 41 620 61 4300
2 12 22 100 42 680 62 4700
3 15 23 110 43 750 63 5100
4 18 24 120 44 820 64 5600
5 20 25 130 45 910 65 6200
6 22 26 150 46 1000 66 6800
7 24 27 160 47 1100 67 7500
8 27 28 180 48 1209 68 8200
9 30 29 200 49 1300 69 9100
10 ~ 33 30 220 50 1500 70 10000
11 36 31 240 51 1600 71 12000
12 39 32 270 52 1300 72 15000
13 43 33 300 53 2000 73 18000
14 47 34 330 54 2209 74 20000
15 51 35 360 55 2400 75 . 25000
16“ 56' 36 390 56 2?00 76 30000
17 62 37 430 57 3000 77 40000
18 68 38 470 58 3300 78 50000
19 75 39 510 59 3600
20 82 40 560 60 3900
Kondensatory m ikow e typ u KCO według konstrukcji i wym ia

rów dzielą się na 13 typów (od KCO-1 do KCO-13). Pojemność
tych kondensatorów w aha się w granicach 10 -P 50 000 pF, napię
cie robocze wynosi 250 -1- 700 V, tem peratura pracy od —60 do
+ 70°C.
Zależnie od dokładności kondensatory KCO dzielą się na cztery
klasy:
klasa 0 — dokładność ± 2%
klasa 1 — „ - ± 5%
klasa 2 — . „ ± 10%
klasa 3 ■—• „ ± 20%
W zależności od współczynnika cieplnego każdy typ konden

satora dzieli się na cztery grupy oznaczone literam i A, B, B, T
przy czym dla litery A wielkości nie są ustalone.
Na kondensatorach typu KCO jest umieszczona nazwa typu,
rodzaj kondensatora, w artość napięcia roboczego, wartość pojem
ności w pF, klasa dokładności, litera oznaczająca grupę w edług
wartości współczynnika cieplnego oraz num er w arunków tech
nicznych.
9 P o r a d n ik R a d i o a m a t o r a
Przykład
Sym bol K C O -5-500-r-5100-l, BTY N r 614-47 oznacza k o n d en sato r ty p u
KCO, 5. rodzaju, n a napięcie robocze 500 V, o w spółczynniku cieplnym
± 50 • 10—°, o pojem ności 5100 pF i dokładności ± 5 »/oj n u m e r w aru n k ó w
technicznych 614—47.
Kondensatory m ikow e typu KCF-1 i K C T-2 są zmontowane
w metalowych herm etycznych pudełkach i różnią się jedne od
drugich wymiarami, konstrukcją i m aksym alną mocą pozorną.
Mogą pracować w zakresie tem peratur od —60 do +70°C przy
wilgotności względnej powietrza 95 -4- 98% i ciśnieniu atmosfe
rycznym obniżonym do 90 mm słupa rtęci.
Kondensatory typu K C F -l m ają pojemność 470 -4- 20 000 pF
i budowane są na napięcie robocze 500 4- 1000 V. Kondensatory
KCi'-2 m ają pojemność 0,02 4- 0,1 pF i budowane są na napięcia
robocze 500 4- 1000 V.
Kondensatory KCF są klasyfikowane według tych samych klas
dokładności, wartości pojemności i współczynnika cieplnego jak
kondensatory KCO i są analogicznie oznaczane.
Blokowe kondensatory m ikowe wysokonapięciowe ty p u ^ K B
m ają pojemność w granicach 0,01 4- 2,0 pF i są budowane na na
pięcie robocze 14 000 4- 2000 V; dzielą się one n a 10 rodzajów.
Rys. 44. K ondensatory m ikow e ty p u Rys. 45. K o n d en sato ry mikowe

K C r p rodukow ane w ZSRR: a) K C F — 1; ty p u KB p ro d u k o w an e
b) K C T — 2. w ZSRR.
Mogą pracować przy tem peraturze w granicach od —50 do +70°C

i wilgotności względnej pow ietrza dochodzącej do 70%. Na kon
densatorach tych umieszczony jest num er rodzaju kondensatora
zależny od jego wymiarów, nazwa typu, w artości pojemności
w tysiącach pF i wartość napięcia roboczego w yrażona w kV.
Przykład
Sym bol 7 KB 2000-2 oznacza: k o n d en sato r ty p u K B, 7 ..ro d z a ju o po
jem ności 2 «F, na napięcie robocze 2 kV.
Kondensatory m ikow e ty p u KB — stosowane są przy wielkiej

częstotliwości w obwodach drgań nadajm now , generatorów
i wzmacniaczy dużej mocy. Dzielą się na 38 rodzajów o pojemności
0,00022 -4- 0,3 yF i napięciu próby 3000 -i- 60 000 V.
Dokładność tych kondensatorów wynosi ± 10%. Mogą praco
wać przy tem peraturach od — 50 do + 30°C,
Na kondensatorach typu KB umieszczane są: liczba oznacza-
nazwa
w ty-
Rys. 46. K o n d en sato r m ikow y Rys. 47. K on d en sato r m ikow y

ty p u K B produ k o w an y ty p u K P pro d u k o w an y
w ZSRR. W ZSRR.
Przy kła d
Symbol 7 KB-0,47 oznacza k o n d en sato r m ikow y w ielk iej częstotliw ości,
1- rodzaju, o pojem ności 0,00047 fiF.
Kondensatory m ikow e typu K P w cylindrycznych obudowach
ceramicznych stosowane są' w obwodach wielkiej częstotliwości
do 80 Mc/s w celu niedopuszczania do nich prądu stałego, nie
stanowią jednak części obwodu drgań.
Dzielą się na 11 rodzajów, o pojemności 0,00027 — 0,25 yF i na
pięciu roboczym 3000 -4- 25 000 V. Mają dokładność ± 10%. Kon
densatory te mogą pracować przy tem peraturze od — 50 do + 70°C
i wilgotności względnej pow ietrza dochodzącej do 80%.
Oznaczenie kondensatora składa się z liczby oznaczającej ro
dzaj kondensatora, nazwy typu, wartości pojemności w tysiącach
pF i wartości napięcia roboczego w kV.
Przykład
Symbol 3 KP-1-25 oznacza k o n d en sato r ty p u K P , 3. rod zaju , o pojem ności
0,001 juF, n a napięcie robocze 25 kV.
22.6. Kondensatory ceramiczne

Kondensatory ceramiczne odznaczają się dużą odpornością na
wilgoć i gorąco oraz dużą stałością pojemności w czasie. W yrabia
sie je w rozmaitych postaciach (rurki, czepeczki, płytki okrągłe
lub prostokątne itp.). M etalowe okładziny kondensatorów cera
micznych nakłada się na gorąco.
132 n i. K O N D E N S A T O R Y I M A T E R IA Ł Y IZ O L A C Y JN E
W zależności od rodzaju m ateriału ceramicznego kondensatory

te produkowane są jako kondensatory zastępujące kondensatory
mikowe lub kondensatory kompensujące. K ondensatory cera
miczne stosowane zamiast kondensatorów mikowych odznaczają
się nieznacznymi stratam i energii oraz dużą stałością częstotli
wości w czasie. Kondensatory ceramiczne kompensujące (konden
satory tikondowe) odznaczają się dużym ujem nym współczyn
nikiem cieplnym, dzięki czemu kondensatory te stosowane w ob
wodzie drgań zawierającym kondensatory i cewki o dodatnim
współczynniku cieplnym mogą kompensować w pływ zm ian tem
p eratu ry na obwód drgań.
22.7. K ondensatory ceramiczne produkowane w ZSRR

Kondensatory ceramiczne produkowane w ZSRR dzielą się na:
■a) niskonapięciowe typu KTK, KUK, K rK ,
b) wysokonapięciowe typu K B K I\ K BK Ą , KBKT, KBKB.
Kondensatory ceramiczne niskonapięciowe produkowane
w ZSRR. Kondensatory te stosuje się przeważnie w urządzeniach
radiowych, w obwodach drgań, obwodach siatkowych oraz jako
kondensatory sprzęgające itp. Kondensatory niskonapięciowe
mogą pracować przy napięciu skutecznym wielkiej częstotliwości
dochodzącym do 250 V i przy napięciu roboczym prądu stałego
dochodzącym do 500 V, w granicach tem peratur od —60 do + 80°C
oraz przy wilgotności względnej pow ietrza dochodzącej do 95,
a naw et do 98%.
Tablica 64
Pojemność niskonapięciowych kondensatorów ceramicznych
produkowanych w ZSRR
1 -r- 15 p F 16 -i- 110 pF 120 -r- 750 p F
1,0 4,5X 8 16 33 62 120 240 470

1,5 5,0 9 18 36 68 130 270 510
. , 2, 0. 5,5X 10 20 39 75 150 300 560
6,0 llx 22 43 82 160 330 620
3,0 6,5 12 24 47 91 180 360 680
3,5X 7,0 13x 27 51 100 200 390 750
4,0 7,5 15 30 56 110 220 430
Uwaga. S to s o w a n ie k o n d e n s a t o r ó w o z n a c z o n y c h z n a c z k ie m x n ie je s t w sk a z a n e
Wartości pojemności niskonapięciowych kondensatorów cera

micznych produkowanych w ZSRR podane są w tabl. 64.
W zależności od wartości współczynnika cieplnego niskonapię
ciowe kondensatory ceramiczne produkowane w ZSRR dzielą się
na 4 grupy oznaczane literam i A, M, P, C (tabl. 60).
22. K O N D E N S A T O R Y STA ŁE 133
Zależnie od dokładności kondensatory te dzielą się na trzy klasy:

klasa 0 — dokładność ± 2%,
klasa I — dokładność ± 5% jednak dokładność nie większa niż
— dokładność ± 10% 0,~pF,.
Rys. 48. K o n d en sato ry ceram iczne Rys. 50. K o n d en sato ry ceram iczne
ty p u K TK. ty p u K fK p ro d u k o w an e w ZSRR.
Kondensatory ceramiczne typu K TK ,

rurkowe, dzielą się n a 5 rodzajów o po
------ jemności 2 -i- 750 pF.
Rys. 49. K ondensatory K ondensatory ceramiczne typu K # K ,
ceram iczne ty p u K ^ K dyskowe, dzielą się na trzy rodzaje
produkow ane w ZSRR. o pojemności 1-1-100 pF. ,
Kondensatory ceramiczne typu K TK ,
hermetyczne, dzielą się ria 5 rodzajów o pojemności 5 -y- 750 pF.
Na kondensatorach niskonapięciowych umieszczona jest nazwa
typu, rodzaj, litera oznaczająca grupę współczynnika cieplnego,
wartość pojemności w pF, num er klasy dokładności i num er wa
runków technicznych.
Przykład
Symbol K H K -2-H -51-II, BTY N r 618—50 oznacza k o n d en sato r ceram iczny
dyskowy, 2. rodzaju, o w spółczynniku cieplnym — (700 ±100) * 10— po
jemności 51 pF, dokładności ± 10 °/o; n u m e r w aru n k ó w technicznych 618—50.
Kondensatory ceramiczne wysokonapięciowe. K ondensatory ce

ramiczne wysokonapięciowe są przeważnie stosowane w układach
wielkiej częstotliwości — jak obwody anodowe, siatkowe, linie
zasilające itp. — przy napięciach roboczych:
a) prądu stałego dochodzącym do 25 kV,
b) prądu zmiennego (o częstotliwości do 1000 c/s) dochodzących
do wartości skutecznej 18 kV,
c) prądu zmiennego wielkiej częstotliwości dochodzących do
wartości skutecznej 10 kV.
Kondensatory te mogą pracować w zakresie tem peratur od —60
do H-40°C i wilgotności względnej pow ietrza 60 -4 80%.
Zależnie od dokładności kondensatory te dzielą się na dwie klasy:
klasa II — dokładność ± 10%
■ klasa III — dokładność ± 20%.
Kondensatory ceramiczne typu
KBKF, tzw. garnkowe, dzielą się na
16 rodzajów o pojemności 47 -f- 2200
pF i napięciu roboczym 2 -4 10 kV.
Rys. 51. K onden sato ry c e ra Rys. 53. K o n d en sato ry cera

m iczne ty p u KBKT p ro d u k o m iczne ty p u K B K T p roduko
w an e w ZSRR. w an e w ZSRR.
Rys. 52. K ondensatory ceram iczne Rys. 54. K o n d en sato ry ceram iczne
ty p u KBKI1 produkow ane ty p u K B K B p ro d u k o w an e
w ZSRR. w ZSRR.
Kondensatory typu KBKU., cylindryczne, dzielą się n a trzy

rodzaje o pojemności 47 -i- 470 pF i napięciu roboczym 3-4-6 kV.
Kondensatory ceramiczne typu K BK T, rurkowe, dzielą się na
24 rodzaje o pojemności 15 -Ą 1500 p F i napięciu roboczym 0,3 -4
-4 10 kV.
Kondensatory ceramiczne typ u K B K B , beczułkowe, dzielą się

na 20 rodzajów o pojemności 2,5 -4- 68 pF i napięciu roboczvm
3,5 -4- 10 kV.
Oznaczenie kondensatora ceramicznego wysokonapięciowego
składa się z nazwy typu, num eru rodzaju, wartości pojemności
w pF i num eru klasy dokładności.
Przykład
Sym bol K B K r-ll-6 8 -III oznacza: k o n d en sato r ceram iczny w ysokonapię
ciowy garnkow y, 11. ro d zaju o pojem ności 68 p F i dokładności ± 20% .
22.8. Kondensatory papierowe

Kondensatory papierowe m ają dielektryk ze specjalnego cien
kiego papieru kondensatorowego nasycanego parafiną, oliwą lub
specjalnym woskiem (cerezyna). Do budowy dielektryków stosuje
się co najm niej dwie w arstw y papieru, ponieważ w pojedynczej
warstwie papieru znajdują się m ikroskopijne otworki.
Okładzinami tych kondensatorów są długie wstęgi folii z czy
stego alum inium lub cyny; po włożeniu między te okładziny di
elektryka kondensatory są zw ijane w bloczki.
Zależnie od konstrukcji kondensatory papierowe montowane
są w obudowie w postaci bakelizowanej ru rk i papierowej, w obu
dowie ceramicznej lub metalowej albo są wprasowywane w masę
plastyczną. Po zmontowaniu kondensatorów są one nasycane
w próżni.
Kondensatory papierowe są najbardziej rozpowszechnionym
typem kondensatora stosowanym w praktyce radioam atorskiej
i przy produkcji seryjnej aparatów radiowych. Są one stosowane
w układach prostowniczych jako kondensatory wygładzające,
w układach z prądem pulsującym — jako kondensatory w ygładza
jące, blokujące i odsprzęgające, w obwodach rezonansowych małej
częstotliwości itd. K ondensatory papierowe m ają stosunkowo dużą
indukcyjność. Wpływ tem peratury na pojemność tych konden
satorów jest duży i zależy od m ateriału impregnacyjnego.
22.9. Kondensatory papierowe produkowane w kraju

Kondensatory papierowe rurkow e produkow ane w k raju m ają
wartości pojemności oraz w ym iary podane w tabl. 65.
22.10. Kondensatory papierowe produkowane w ZSRR

Kondensatory papierowe niskonapięciowe typu KE>r są mon
towane w papierowej obudowie cylindrycznej. Mogą pracować
przy napięciu prądu stałego dochodzącym do 600 V w tern-
136 m . K O N D E N S A T O R Y I M A T E R IA Ł Y I Z O L A C Y J N E '
----------------------------------------------
Tablica 65
Kondensatory papierowe rurkowe typu Kr produkowane w kraju
W ym iary W ym iary
zew nętrzne O znaczenie Pojem ność zew nętrzne
Oznaczenie Pojem ność
l mm d mm l mm d mm
K r 200 200 pF 35 8 Kr 0,01 0,01 fiF 35 10

K r 500 500 pF 35 8 Kr 0,02 0,02 fiF 35 10
K r 1000 1000 pF 35 8 Kr 0,05 0,05 f<F 55 14
K r 2000 2000 pF 35 8 Kr 0,1 0,1 fiF 55 14
K r 5000 5000 pF 35 8 Kr 0,5 0,5 fiF 55 24
Kr 1 1 fiF 60 35
U w agi. T o l e r a n c j a p o je m n o ś c i k o n d e n s a t o r a — ± 20'/».
N a p ię c ie p r a .;y x=500 V. N a p ię c ie p r ó b y = 1500 V .
Rys. 55. K ondensatory papierow e ru rk o w e ty p u K r p ro d u k o w an e w k ra ju .
peraturze od — 40 do + 60°C przy względnej wilgotności powie

trza dochodzącej do 80%. Pojemność tych kondensatorów wynosi
4700 pF -4- 0,5 fiF.
Zależnie od dokładności kondensatory te dzielą się na dwie
klasy:
klasa II — dokładność ± 10%,
klasa III — dokładność ± 20%.
Oznaczanie kondensatora składa się z nazwy typu, numeru,
rodzaju, wartości napięcia roboczego, wartości pojemności w //F,
num eru klasy dokładności oraz num eru w arunków technicznych.
Przykład
Sym bol KE-9-200-0,l-III BTY N r 635—45 oznacza: k o n d en sato r KB, 9. ro
dzaju, na napięcie robocze 200 V, o pojem ności 0,1 /tF i dokładności ± 20 %>;
n r w ar. techn. 635— 48.
22. K O N D E N S A T O R Y S T A Ł E
m ___________________ 137
Kondensatory papierowe wysokonapięciowe typu K B r , herm e

tyczne, przeznaczone są do pracy w zakresie tem peratur od —60
do +70°C przy podwyższonej wilgotności względnej powietrza
.dochodzącej do 95, a naw et do 98% i ciśnieniu atm osferycznym
4?nnMK*t 20?«---
Rys. 56. K o n d en sa to ry papierow e ru rk o w e ty p u K B p ro d u k o w an e w ZSRR.
dochodzącym do 90 mm słupa
rtęci oraz napięciu roboczym
dochodzącym do 1500 V.
Zależnie od konstrukcji kon
densatory typu KBr dzielą się
na 4 grupy:
K ET-I— kondensatory w ce
ramicznej obudowie cylindrycz
nej,
KBr-M — kondensatory w
metalowej obudowie cylindrycz
nej,
K B r-M II — kondensatory w
metalowej obudowie prostokąt
nej płaskiej,
KBr-MH — kondensatory w Rys. 57. K o n d en sato ry p ap iero w e ty
metalowej obudowie prostokąt pu K B r p ro d u k o w an e w ZSRR.
nej normalnej.
Kondensatory typu KEF produkuje się na następujące w ar
tości 'pojemności: 470 pF, 1000 pF, 330JD pF, 4700 pF, 6800 pF,
0,01 MF, 0,015 /¿F, 0,02 p F , 0,025 p F , 0,03 ,«F, 0,04 /tF,
0,05 uF, 0,07 ¡ ¡ I 0,1 y F , 0,15 /¿ F, 0,20 p F , 0,25 p F ,
0,50 p F , 1,0 p F , 2,0 p F , 4,0 p F , 6,0 p F , 8,0 ^F, 10 /¿F.
Robocze napięcie kondensatorów wynosi 200 -i- 1500 V.
Zależnie od dokładności kondensatory K B r dzielą się na trzy
klasy:
klasa I — dokładność ± 5%,

•klasa II — ± 10%.
klasa III — ± 20% .'
• Zależnie od rodzaju połączeń kondensatory dzieli się na izolo
w ane od obudowy oznaczone Eterą I oraz połączone z obudową
oznaczone literą K.
Oznaczen;e kondensatora składa się z nazwy typu, oznaczenia
rodzaju połączeń, wartości napięcia roboczego, w artości pojem
ności w /tF, num eru klasy dokładności i num eru warunków
technicznych.
Przykłady
1. Sym bol K B r-I-400-0,03-11 BTY N r 616— 47 oznacza: k o n d en sato r papie
row y w ceram icznej obudow ie cylindrycznej, n a napięcie robocze 400 V,
0 pojem ności 0,03 /<F i dokładności i 10 % , n r w ar. techn. 616— 47.
o v o 05
2> Sym bol K E r-M n -3 H -1 0 0 0 I I BTY N r 616--47 oznacza: kon
d en sato r papierow y w płaskiej obudow ie m etalow ej z trzem a w yprow adze

niam i, n a napięcie robocze 1000 V, o pojem ności 2 X 0,05 /¿T? (dwie sekcje)
1 dokładności ± 10 % .
Kondensatory papierowe typu M KB, herm etyczne, m ają małe
w ym iary i są przeznaczone do pracy w urządzeniach radiowych.
Kondensatory typu MKB m ają jako dielektryk papier impregno-
Rys. 58. K o ndensatory papierow e ty p u M KB pro d u k o w an e w ZSRR.
wany; mogą one pracować w zakresie tem peratur od — 50 do

-f 60°C przy wilgotności względnej pow ietrza dochodzącej do 95,
a naw et do 98%.
Kondensatory typu MKB m ają pojemność 0,25-4-8 /¿F, dokład
ność ± 20%, napięcie robocze 160, 260 i 500 V.
Kondensatory typu B n z dielektrykiem z papieru impregno
wanego, niehermetyczne, są przeznaczone zasadniczo do pracy
W urządzeniach telefonicznych. K ondensatory typu BIT mogą

pracować w 'zakresie tem peratur >od — 50 do +45°C lub od
—50 do + 6 0 nC.
Rys. 59. K o n d en sa to ry papierow e w ysoko

napięciow e ty p u K B r p ro d u k o w an e w ZSRR.
Kondensatory typu B il m ają pojemność w granicach 0,1—2,0 pF

napięcie robocze wynosi 200 -f- 750 V, dokładność ± 20%.
Kondensatory papierowe wysokonapięciowe. K ondensatory pa
pierowe typu K B r . hermetyczne, są przeznaczone do pracy w za
kresie tem peratur od —40 do +60°C (grupa M) lub od —60 do
+70°C (grupa T) przy wilgotności względnej pow ietrza dochodzą
cej do 95 a naw et do 98% i napięciu roboczym 2000 -1- 30 000 V.
Pojemność kondensatorów K B r wynosi 0,01,uF, 0,025 pF, 0,05 pF,
0,1 pF, 0,25/¿F, 0,5 ^F, 1,0 yF, 2,0 yF, 4,0 pF, 6,0 yF, 8,0 pF, 10 ^F.
W zależności od konstrukcji kondensatory te dzielą się na:
K Br - II — obudowa cylindryczna,
K B r - II — obudowa prostokątna.
W zależności od dokładności kondensatory K B r dzielą się na
trzy klasy:
klasa I — dokładność ± 5%.
klasa II — „ ± 10%,
klasa III — „ ± 3 0 -h 2 0 % .
W zależności od rodzaju połączeń kondensatory są oznaczane
literą K — obudowa lub U — izolowane.
Oznaczenie kondensatora składa się z nazw y typu w artości na
pięcia roboczego, litery oznaczającej zakres dopuszczalnej tem pe
ratury (tylko grupa T), w artości pojemności w pFy liczby wskazu
jącej połączenia sekcji i num eru klasy dokładności.
Przykład
05
K ondensator K B r -I I 4 -II oznacza: konden sato r pap iero w y w obu-
dow ie cylindrycznej z 2 izolow anym i doprow adzeniam i, na napięcie robocze

4 kV, o pojem ności 0,5 yF , p racu jący w zakresie te m p e ra tu r od —60 do
+70°C, o dokładności ± 10°/o.
Kondensatory papierowe typu KO, filtrujące, z papierowym
dielektrykiem nasycanym w próżni, przeznaczone są do wygła
dzania pulsacji napięcia wyprostowanego.
Kondensatory typu Kd> nie nadają się do pracy przy prądzie
zmiennym. Kondensatory te m ają pojemność o 0,8 -f- 10 yF. są
one budowane na napięcie robocze prądu stałego 1,5 -4- 12 kV.
K ondensatory typu K4>
nadają się do pracy
przy. wilgotności powie
r
trza dochodzącej
70% i przy tem peratu
rze od —30 do +40°C.
do
I Na kondensatorach
X typu KO oznacza się
nazwę typu, wartości
Rys. 60. U kład połączeń k o ndensatorów przed napięcia roboczego w
staw ionych n a rys. 59. kV i wartość pojemno
ści w /'F. Na przykład
oznaczenie kO — 12 — 2 oznacza kondensator KO na napięcie
robocze 12 kV, o pojemności 2 ,«F.
Kondensatory papierowe typu K BM, o małych wymiarach,
przeznaczone są do pracy przy napięciu stałym w układach ra
diowych o napięciu roboczym 1000 -r- 5000 V w zakresie tempe
ratu r od —30 do +50°C.
Rys. 61. K ondensatory papierow e Rys. 62. K ond en sato ry papierow e

ty p u K<1> produkow ane w ZSRR. typu K EM p ro d u k o w an e w ZSRR.
Kondensatory typu K~M m ają pojemność 0,05 -4- 10 yF, napię

cie robocze zarówno między doprowadzeniami, ja k i między do
wolnym dopiowadzeniem a obudową może wynosić 1-1-5 kV.
Na kondensatorach typu KBM oznacza się nazwę typu, wartość
napięcia roboczego w kV i wartość pojemności w yF.
22. K O N D E N S A T O R Y STA LE 141
Na przykład oznaczenie KBM 5—0,5 oznacza kondensator pa

pierowy typu KBM na napięcie robocze 5 kV i pojemności 0,5 ¿¿F.
22.11. Kondensatory elektrolityczne

K ondensatory elektrolityczne m ają dielektryk z cienkiej w ar
stewki tlenku alum inium powstającej na anodzie aluminiowej
(elektrodzie dodatniej), która jednocześnie stanowi okładzinę kon
densatora. D rugą okładzinę stanowi elektrolit.
Kondensatory elektrolityczne m ają pojemność tylko przy okre
ślonym kierunku prądu stałego. Przy odw rotnym włączeniu ta
kiego kondensatora traci on swe właściwości i przepływ a przez
niego duży prąd niszczący kondensator.
Do zalet kondensatorów elektrolitycznych w porównaniu z kon-
\ densatorami papierowym i można zaliczyć:
a) możność uzyskania bardzo dużych pojemności (do kilku ty
sięcy ¿tF),
b) małe wymiary,
c) mały ciężar na jednostkę pojemności,
d) niski koszt na jednostkę pojemności,
e) wygodną charakterystykę obciążenia (przy podwyższonym
napięciu roboczym prąd upływ u znacznie wzrasta, dzięki czemu
układ jest zabezpieczony przed skutkam i przepiec w prostowniku),
f. możność samorstnej regeneracji po przebiciu 'dielektryka.
Do wad kondensatorów elektrolitycznych można zaliczyć:
a) konieczność przestrzegania prawidłowej biegunowości przy
załączaniu kondensatora,
b) nieprzydatność do pracy w obwodach prądu zmiennego,
c) stosunkowo duży prąd upływu,
d) dużv tan pens kąta strat.
e) mała stałość pojemności przy zmianie w arunków pracy,
jak np. zmianie tem peratury, częstotliwości, napięcia roboczego,
długości pracy itp.,
f) niskie napięde robocze nie przekraczające 600 V.
Pomimo wad kondensatory elektrolityczne są często stosowane
w urządzeniach radiowych jako kondensatory blokujące i od-
sprzęgające w storniach małei częstotliwości, jako kondensatory
wygładzające w filtrach prostow n:ków sieciowych itp.
Zależnie od konstrukcji kondensatory elektrolityczne można
podzielić na mokre, suche lub półsuche. ^
Kondensatory elektrolityczne mokre m ają elektrolit w stanie
ciekłym. W celu uniknięda wylewania się elektrolitu przez otwór
przeznaczony do wvdostawamia się gazów kondensatory takie są
montowane w położeniu pionowym.
Kondensatory elektrolityczne suche i półsuche m ają warstwę

papieru nasyconą płynnym Jlub półpłynnym elektrolitem .
22.12. Kondensatory elektrolityczne produkowane w ZSRR
K ondensatory typu K 3 przeznaczone są do pracy w zakresie

tem peratur od — 40 do + 60°C (grupa M) lub od —60 do +60°C
(grupa OM) przy wilgotności względnej powietrza dochodzącej do
60 -P 80% i napięciu roboczym prądu stałego 8 500 V. Konden
satory te m ają pojemność 2 -f- 2000 F. Dokładność —20 — + 50%.
Zależnie od konstrukcji kondensatory typu K 3 dzielą się na
kondensatory K 3-1 a i b, K 3-2 i K3-3.
Na kondensatorach typu K 3
oznacza się nazwę typu, rodzaj
kondensatora, wartość napięcia
roboczego w V, literow e ozna
czenie zakresu tem peratur p ra
cy (tylko dla grupy OM), w ar
tość pojemności w ,«F i numer
w arunków technicznych.
— rj
l i i 1
i i s a li
Rys. 63. K ondensatory elek tro Rys. 64. K o n d en sa to ry elektrolityczne

lityczne ty p u K 3 . ty p u K3r
Przykład
10
K o n densator K3-2-150 BTY N r 623— 48 oznacza: k o n d en sato r elektro-
OM
lityczny przym ocow yw any za pom ocą n ak rę tk i, na nap ięcie robocze 150 V,
p racu jący w zakresie te m p e ra tu r od —60 do +60°C i m ający pojem ność
10 /<F; n r w ar. techn. 623—48.
Kondensatory typu K 3 r, hermetyczne, przeznaczone są do pra

cy w tem peraturze od — 40 do +60°C (grupa M) lub od — 60 do
+ 60°C (grupa OM) przy względnej wilgotności powietrza do
chodzącej do 95, a naw et do 98% i ciśnieniu atmosferycznym
dochodzącym do 90 mm słupa rtęci.
Według konstrukcji kondensatory typu K 3 r dzielą się na:

K 3R— 1 w metalowej obudowie prostokątnej płaskiej,
K 3 r — 2 w metalowej obudowie prostokątnej.
Kondensatory te m ają pojemność w granicach 2 -f- 500 ,uF,
napięcie robocze 8-4- 500 V; dokładność od —20 do + 5 0 % . Roz
różnia się kondensatory izolowane od obudowy (I) i połączone
ujemną okładziną z obudową (K).
Kondensatory typu K 3F oznacza się podobnie jak kondensa
t y typu K 3, ponadto mogą one jeszcze mieć dodatkowo ozna
czenie K lub I oraz cyfrę oznaczającą liczbę doprowadzeń.
Przykład
10
Symbol K31M-150 BTY N r 624—48 oznacza: k o n d en sato r elek tro
lityczny w p łask iej obudow ie m etalow ej z jed n y m odizolow anym do p ro w a
dzeniem, n a napięcie robocze 150 V, dla zak resu te m p e ra tu r od —60 do
+ 60°C i pojem ności 10 «F ; n r w ar. techn. 624-48.
R ozdział IV
CEWKI, MATERIAŁY MAGNETYCZNE, DŁAWIKI
I TRANSFORMATORY
23. KLASYFIKACJA CEWEK
Cewki indukcyjne są podstawowym elementem obwodów

drgań. Cewki można klasyfikować w zależności od:
a) wartości indukcyjności,
b) dobroci,
c) pojemności własnej,
d) zależności wartości indukcyjności od czynników ze- j
wnętrznych,
e) konstrukcji.
23.1. Wartość indukcyjności
Wokół dowolnego przewodu, w którym płynie prąd zmienny, -
pow staje zmienne pole magnetyczne powodujące powstawanie |
siły elektromotorycznej (SEM) samoindukcji o kierunku prze- j
ciwdziałającym zmianom prądu płynącego przez przewód. Zdol
ność do wywoływania SEM samoindukcji w przewodniku z prądem j
elektrycznym nazywa sią indukcyjnością. Po nawinięciu przewód- j
nika w postaci cewki jego indukcyjność znacznie wzrasta.
Jednostką indukcyjności jest hen r (H). H enr jest to indukcyj-
ność, która powoduje powstanie w obwodzie SEM samoindukcji j
równej 1 V, jeśli prąd płynący w tym obwodzie zmieni się w ciągu i
1 sekundy o 1 A.
W praktyce wartość indukcyjności w yraża się w henrach (H),
m ilihenrach (mH), m ikrohenrach (¿¿H) i centym etrach (cml.
1 H = 1000 mH = 103mH = 1 000 000 /< H = 1 0 V H =
= 1000 0C0 000 cm = 10° cm
1 m H = 1000 /¿H = 10a /łH?= 1 000 000 cm = 10° cm
l,uH = 1000 cm = 103om
Indukcyjność cewki zależy cd jej wymiarów geometrycznych,
liczby zwojów oraz od-rodzaju uzwojenia.
Indukcyjność cewek połączonych szeregowo lub równolegle
oblicza się analogicznie jak oporność wypadkową oporników po
23. K L A S Y F IK A C J A C E W E K 145
łączonych szeregowo lub równolegle. Je śli między cewkami

istnieje sprzężenie indukcyjne, to zależnie od tego, czy strum ienie
magnetyczne cewek dodają się, czy znoszą, indukcyjność wypad
kowa odpowiednio zwiększa się lub zmniejsza. Dla dwóch cewek
Lj i Lo połączonych szeregowo indukcyjność wypadkowa będzie
L = Li + L 2± 2 M [4.1]
gdzie:
L, L i, L2 — w jednakowych jednostkach indukcyjności, np.
w H,
M — indukcyjność w zajem na (w tych samych jednostkach).
Dla dwóch cewek ustaw ionych równolegle n a wspólnej osi
(przypadek najczęściej spotykany w praktyce) wartość indukcyj
ności wzajemnej M wynosi
M — zx z2 M o [4.2]
gdzie:
Zl liczba zwojów pierwszej cewki,
Z2 liczba zwojów drugiej cewki,
M0 indukcyjność w zajem na pomiędzy średnim i zwojam i
tych cew ek w H.
Wartość Mo można obliczyć po określeniu w artości pomocni-

niczego współczynnika A, a następnie współczynnika k. Współ
czynnik A oblicza się ze wzoru
(r2 — rx)2 + D2
I (r2 + rx)2 + D2 [4-
■L
L -L , i-L2 ±2M
Rys. 65. O k reślan ie in Rys. 66. R e g u lacja in d u k c y j
dukcyjności m iędzy ności:
u zw ojeniam i. 1 — cewka nieruchom a, 2 — cewka
ruchoma.
146 IV , C E W K I, D Ł A W IK I I T R A N S F O R M A T O R Y
T a b l i c a 66
W artość w spółczynników pom ocniczych A i k
do w y znaczania indukcyjności w zajem n ej m iędzy d w om a uzw ojeniam i
A Jc A k A k A k A k A k
0,030 50,2 _ _ 0.28 9,57 0,50 3,97 0,74 1,15 0,954 0,0713
0,011 49,0 0,050 30,0 0,29 9,20 0,51 3,80 — 0,956 0,0666
0,012 47,9 0,060 27,8 — — 0,52 3,64 0,75 1,07 0,958 0,0620
0,013 46,9 0,070 25,8 0,30 8,84 0,53 3,49 0,76 1,00 0,960 0,0576
0,014 46,0 0,080 24,2 0,31 8,50 0,54 3,34 0,77 0,981 0,962 0,0532
0,015 45,1 0,090 22,8 0,32 8,18 — — . 0,78 0,863 0,964 0,0490
0,016 44,3 — — 0,33 7,86 0,55 3,20 0,79 0,797 0,966 0,0449
0,018 42,8 0,10 21,5 0,34 7,56 0,56 3,05 — — 0,968 0,0409
— — 0,11 20,3 — — 0,57 2,91 0,80 0,735 :“ T —
0,020 41,5 0,12 19,3 0,35 7,27 0,58 2,78 0,81 0,674 0,970 0,0371
0,022 40,3 0,13 18,3 0,36 6,99 0,59 2,65 0,82 0,616 0,972 0,0334
0,024 39,2 0,14 17,4 0,37 6,72 — , — 0,83 0,561 0,974 0,0298
0,026 38,2 0,15 16,6 0,38 6,44 0,60 2,53 ~ 0,84 0,508 0,976 0,0264
0,028 37,3 0,16 15,9 0,39 6,21 0,61 2,41 0,85 0,457 0,978 0,0232
— — 0,17 15,2 — — 0,62 2,29 0,86 0,408 *— —
0,030 34,4 0,18 14,5 0,40 5,97 0,63 2,18 0,87 0,363 0,980 0,0200
0,032 35,6 0,19 13,9 0,41 5,74 0,64 2,07 0,88 0,318 0,982 0,0171
0,034 34,8 —- — 0,42 5,51 0,65 1,16 0,89 0,277 0,984 0,0143
0,036 34,1 0,20 13,3 0,43 5,30 0,66 1,86 — — 0,986 0,0117
0,038 33,4 0,21 12,7 0,44 5,10 0,67 1,76 0,90 0,239 0,988 0,00926
— — 0,22 12,2 — — 0,68 1,66 0,91 0,202 — —
0,040 82,6 0,23 11,7 0,45 4,89 0,69 1,57 0,92 0,168 0,990 0,00703
0,042 32,2 0,24 11,2 0,46 4,69 0,70 1,43 0,93 0,136 0,992 0,00502
0,044 31,6 0,25 10,8 0,47 4,50 0,71 1,39 0,94 0,107 0,994 0,00328
0,046 31,0 0,26 10,4 0,48 4,32 0,72 1,31 0,950 0,0817 0,996 0,00172
0,048 30,5 0,27 9,96 0,49 4,14 0,73 1,23 0,952 0,0761 0,998 0,00062
gdzie:
r i — promień mniejszej cewki w cm,
r 2 — prom ień większej cewki w cm,
D — odległość między środkami obu cewek w cm (rys. 65).
Znając wartość współczynnika A można wyznaczyć z tabl. 66
w artość współczynnika k.
Wartość indukcyjności wzajem nej Mo będzie wynosić
Mo = k \ /r1T2 [4-4]
Często po nawinięciu cewki indukcyjność jej nie' odpowiada
dokładnie założonej w artości i zachodzi konieczność dokładniej
szego dobrania potrzebnej w artości indukcyjności. W cewkach
na rdzeniach proszkowych dobieranie odbywa się przez odpo
w iednią regulację rdzenia. W cewkach pow ietrznych stosuje się
odw ijanie lub dowijanie zwojów albo przesuw anie dodatkowej
cewki umieszczonej n a wspólnym korpusie. Dodatkowa cewka ma
15 -i- 20% liczby zwojów cew ki zasadniczej i jest połączona z nią
szeregowo.
23, K L A S Y F I K A C J A C E W E K
Przy odw ijaniu lub dow ijaniu zwojów należy pamiętać, że in-
dukcyjność cewki praktycznie zm ienia się proporcjonalnie do
kw adratu liczby zwojów, a zatem np. dw ukrotne zwiększenie
liczby zwojów spowoduje czterokrotne zwiększenie indukcyjności
cewki, a odwrotnie, przy odw ijaniu zwojów indukcyjność cewki
będzie maleć proporcjonalnie do kw adratu liczby odwijanych
zwojów.
Względna zm iana indukcyjności przy zmianie liczby zwojów
0 ± 1 rów na się
4 ^ = 1 . . i o o o/o [ 4 .5 ]
Lj Z
gdzie:
A L — zm iana indukcyjności przy zm ianie uzw ojenia
o 1 zwój,
z — liczba zwojów
L — indukcyjność cewki przed zmianą ilości zwojów.
23.2. Dobroć cewek

Dobroć cewki Q charakteryzuje się ostrością jej krzyw ej rezo
nansu. Wartość dobroci cewki oblicza się ze wzoru
Q = ' ~ ł ==f [4-6]

gdzie:
Q — dobroć cewki,
L — indukcyjność cewki w H,
co — 2itf pulsacja,
/ — częstotliwość w c/s,
coL — oporność indukcyjna cewki w O,
R —■oporność rzeczywista cewki w O.
Oporność indukcyjna cewki charakteryzuje wielkość SEM sa-
moindukcji powstającej w niej przy danej częstotliwości, ponie
waż ta SEM przeciw działając zmianom p rądu w cewce powo
duje jak gdyby powstawanie w obwodzie dodatkowej oporności.
Oporność rzeczyw ista cewki charakteryzuje w artość strat
energii w cewce, a więc oprócz oporności m ierzonej prądem sta
łym wchodzą do niej oporności odpowiadające stratom w skutek
zjawiska naskórkowości, prądów wirowych w sąsiednich zwo
jach cewki oraz stratom pow stających w izolacji przewodów
1 korpusie, na który naw inięta jest cewka. W układzie roboczym
należy dodać jeszcze straty w osłonie cewki oraz w przewodach
i dielektrykach znajdujących się w pobliżu cewki.
10»
148 XV. C E W K I, D Ł A W IK I I T R A N S F O R M A T O R Y
Przeciętna dobroć cewek fabrycznych jest rzędu 50 -4- 200,

cewki zaś wykonywane w w arunkach radioam atorskich m ają do
broć rzędu 40 -4- 160. Cewki krótkofalowe m ają dobroć rzędu
40 ~ 50, dla cewek średniofalowych Q jest rzędu 100 -4- 120,
a dla cewek długofalowych — 150 -4- 160. Dobroć cewek jest za
leżna od prawidłowego doboru rodzaju i średnicy przewodu,
formy uzwojenia, kształtu cewki oraz od m ateriału, z którego
wykonany jest jej korpus. W praktyce radioam atorskiej dla uzy
skania maksym alnej w artości Q stosuje się do naw ijania cewek
długofalowych drut miedziany emaliowany o średnicy 0,1-4-
-4-0,15 mm, do naw ijania zaś cewek średniofalowych — drut
miedziany emaliowany lub d ru t miedziany emaliowany w oprzę-
dzie z jedwabiu (średnica d ru tu 0,15 -4- 0,3 mm). Stosowana rów
nież jest lica wielkiej częstotliwości (przewód splatany) składająca
się z cienkich drucików emaliowanych. Stosowanie licy wielkiej
częstotliwości przy naw ijaniu cewek średnio — i długofalowych
zm niejsza oporność rzeczywistą tych cewek. Cewki krótkofalowe
naw ija się drutem miedzianym o średnicy 0,4 -4- 1,0 mm.
Przy danym kształcie cewki można uzyskać m inim um opor
ności rzeczywistej cewki przy pewnej optym alnej średnicy drutu
i
d0pt. W celu wyznaczenia d opt określa się stosunek ^ cewki
(str. 151) oraz jej indukcyjność L i najwyższą z danego zakresu
częstotliwość (lub stałą częstotliwość f m, przy której będzie p ra
cować cewka). •’
Początkowo określa się w artość dwóch pomocniczych wiel
kości s i p
s = 0,2 + 0,14-^ m~
^cm
[4.7]
P — ~f)— V l „k
U cm
a następnie określa się stosunek '2
gdzie:
s — współczynnik pomocniczy,
p — współczynnik pomocniczy
D — średnia średnica cewki w cm (średnica korpusu) cewki
plus średnica drutu),
l — długość cewki w cm,
L — indukcyjność cewki w //H,
f m — maksym alna częstotliwość w c/s.
23. K L A S Y F IK A C J A C E W EK 149
Z krzyw ej przedstawionej n a rys. 67 w zależności od w artości

fm
^2 wyznacza się iloczyn p d 0Pt, z którego znajduje się wartość
dopt F r
Rys. 67. K rzyw e pom ocnicze do w y

znaczania o p ty m aln ej śred n icy d r u
tó w cew ek:
z — d la 10* -m < 10* ( w a r to ś c i o t r z y -
v~
m a n e z k rz y w e j 1 n a le ż y m n o ż y ć p rz e z
10«); 2 — d la 10* ( w a r to ś c i
P“
o tr z y m a n e z k rz y w e j 2 n a le ż y m nożyć
p r z e z 10‘).
Jeżeli iloraz ^2 jest m niejszy od 104, ^ ^ 2 < 1 0 4J , to optym alną

średnicę d ru tu wyznacza się ze wzoru
dctopt—
- 7f 6 ~
0 0m m rL’4 *»J
91
Jm P
fm
Jeżeli iloraz ~2 zawiera się w granicach 104 10°,
( l 04 <; ~?> < 10°) > to korzysta się z krzywej 1przedstawionej lia
rys. 67. Jeżeli iloraz

- m9. zawiera się w granicach 106-ł- 108, to ko-
P
rzysta się z krzyw ej 2 pokazanej r.a tym rysunku. Z tego też
względu na osi odciętych ~ ą krzyw ych przedstawionych na rys. 67
P
podane są wartości od 1 do 100 stanowiące mnożniki odpowiednich
wartości.
Przykład
l
L ~ 187 « H ; D = 2 cm ; -g- — 1. C ew ka n a fale średnie, tj. n a zak res
częstotliwości 525 — 1605 kc/c. W yznaczyć d opt.
1. O kreśla się ze w zorów [4.7] w arto ści s i p
5= 0,2 -}- 0.14 - 0,2 + 0,14 = 0,34

150 IV . C E W K I, D Ł A W IK I I T R A N S F O R M A T O R Y
2. .W yznacza się w arto ść p 2

p-,.— .5,4
Iloraz == 1500-103 _ _ ^ g . 1Q5 _ 27 8 . 104
P- 5,4
Im
Z k rzy w ej 4 p rzedstaw ionej n a rys. 65 dla w artości —5 = 27,8 • 10* o trzy
m u je się P d 0pt = 0,32, a zatem
pd ,, 0,32
dL„t
u opt
= p
~ = ------
2 ,3 2
= 0,14 m m
J a k w idać, w yznaczona w p rzykładzie podanym n a str. 157 śred n ic a d ru tu
0,15. m m nieznacznie różni się od o ptym alnej średnicy d ru tu .
23.3. Zależność wartości indukcyjności cewek'od czynników

zewnętrznych
Zmiany tem peratury i wilgotności pow ietrza mogą wpływać
w pew nych granicach na indukcyjność cewek. Na indukcyjność
mogą też mieć wpływ odkształcenia korpusu cewki i uzwojenia.
W celu sprowadzenia zm ian indukcyjności do m inim um do.bu
dowy cewek stosowane są sztywne korpusy, np. z preszpanu lub
m ateriałów ceramicznych. Uzwojenia cewek zalewane są sub
stancjam i izolacyjnymi i nasycającymi, np. czystą .parafiną.
Współczynnik cieplny indukcyjności a charakteryzujący zmianę
indukcyjności cewki przy zm ianie tem peratury o 1°C. Dla
cewek jednowarstwowych naw iniętych n a korpusy papierowe
lub z getynaksu (papier bakelitowany) wynosi przeciętnie
(80 -r- 200) • 10“ °, dla takich samych zaś cewek naw iniętych na
korpusy ceramiczne a = (40 -i- 100) * 10 ®, a więc indukcyjność
cewki znacznie m niej się zm ienia (prawie dw ukrotnie mniej).
Cewki wielowarstwowe naw inięte na korpusy papierow e lub zgety-
naksu m ają a = (100 -4- 300) • 10_c.
23.4. Pojemność własna cewek

Każdą cewkę pracującą przy wielkiej częstotliwości można
rozpatrywać jako cewkę o pewnej indukcyjności zmierzonej przy
m ałej częstotliwości, do której przyłączony jest kondensator
o pewnej pojemności.
Pojemność w łasna cewki zależy od:
a) średnicy cewki D,-
b) długości i rodzaju uzwojenia,
c) m ateriału, z którego zbudowany jest korpus cewki,
d) m ateriału izolującego d ru t i uzwojenie.
Największy wpływ n a pojemność w łasną cewki m a średnica
cewki; można uważać, że pojemność ta w zrasta w prost propor
cjonalnie do zwiększania średnicy cew ki
23. K L A S Y F IK A C J A C E W E K 151
'P rzy zbyt małej odległości m iędzy zwojami w stosunku do

średnicy d rutu pojemność cewki w zrasta stosunkowo szybko.
Im większa jest długość uzwojenia, tym większa jest pojemność
własna cewki, jednak zm iany te są stosunkowo niewielkie. Rów
nież zależność pojemności w łasnej cewki od rodzaju izolacji drutu
jest stosunkowo niewielka. Jeżeli cewka jest naw inięta n a korpus,
to jej .pojemność w łasna jest znacznie większa.
Im większa jest pojemność w łasna cewki, tym bardziej zmie
nia się jej indukcyjność przy zwiększaniu częstotliwości i tym
bardziej jest ograniczone jej zastosowanie ze względu na stosun
kowo m niejszą częstotliwość drgań w łasnych oraz m niejszy
współczynnik pokrycia zakresu w obwodzie drgań..
W celu zm niejszenia pojemności własnej cewek wielowarstwo
wych stosuje się specjalne rodzaje .uzwojeń, jak uzw ojenia ko
mórkowe, koszykowe (rys. 275, 277), uniw ersalne oraz uzwojenie
o naw inięciu ścisłym naw ijane w poszczególnych sekcjach
(rys. 87).
W cewkach jednowarstw ow ych pojemność własną zmniejsza kię
przez nawinięcie zwojów ż pew nym skokiem, tj. w pew nej odle
głości jeden od drugiego, przy czym w takim przypadku można
użyć drutu bez izolacji. Dla zm niejszenia pojemności w łasnej
cewek stosuje się żeberkowe korpusy ceramiczne.
24. CEWKI JEDNOWARSTWOWE
Indukcyjność typowej cewki jednowarstwowej można obliczyć

ze wzoru
r — uD2 zz2 \ą
1001 + 44 D 1 *
gdzie:
L — indukcyjność w ¿¿H,
z — liczba zwojów,
D — średnia średnica cewki
w cm (średnica korpusu
cewki plus średnica dru
tu),
t — długość uzwojenia
cewki w cm (zmierzona
pomiędzy skrajnym i
zwojami).
Do wyznaczania dowolnego p aram etru wchodzącego w skład
wzoru [4.10] można posługiwać się nom ogram em przedstaw io
nym na rys. 69.
L
Z0
-1000 3
900
800
700 < -i
600 5 Ą
500 oż
7 -i
<00
8■
5-
Sr 300 70- -100
80
70
60
50
10 -.^ 200 15
8 ?K <0
S ż : N 30
5
<
- 4- 750v
-
20 -1
3 - : \s
2 4 r-7 0 0 I5 30
■io s
7,5 4 h 50 \
cs
-o 8 £
r «0 • 7 03
^ .3 40 - i c Ol
70 6 -,Ł-
7— \~ J 5 ^
^-'60v
- v N
\ 50 <
•w 07 - : cn ^ 3
r 50 ą .
J* t 70 4 2
•^65-3 r 40
a ^5 .c '®r 80 4
1 itf -i = 50 4 X. \•
'■100
s; 1 :r 30 M
^ Q3
“
a? 750
OZ
■ 75 200
0.15
-70 300 4E
at—I 5 Spasób u życia
8 nombgramu
<00 ■
7
5 500 •
5 500 -i
700 4
< 800
S00
7000
Rys. 69. N ntnogram do obliczania
24. C E W K I J E D N O W A R S T W O W E 153
Znając stosunek D/l cewki zaznacza się odpowiedni p u n k t na

skali D/l i prow adzi się prostą 1 poprzez p u n k t n a skali z odpo
wiadający liczbie zwojów cewki do punktu p na pomocniczej
skali P. Następnie prowadząc z wyznaczonego punktu p prostą 2
poprzez pun k t odpowiadający średnicy cewki na skali D wyzna
cza się na skali L poszukiwaną wartość indukcyjności.
Jeżeli wyznacza się liczbę zwojów przy określonej indukcyj
ności i w ym iarach cewki, to początkowo prow adzi się prostą 2
z punktu odpo,władającego tej indukcyjności na skali L, a następ
nie za pomocą prostej 1 wyznacza się poszukiwaną liczbę zwojów
na skali z.
Przykład
W yznaczyć indukcyjność cew ki jed n o w arstw o w ej o n astęp u jący c h d a
nych: z = 116 zw ojów , D — 2 cm, 1 = 2 cm.
P row adząc z p u n k tu D /l = 1 n a sk ali D /l p ro stą 1 poprzez p u n k t n a
skali z o d pow iadający 116 zw ojom w yznacza się p u n k t p. P ro sta 2 wy-
, kreślona poprzez p u n k t n a skali D odpow iadający w arto ści 2 cm w yznacza
L = 187 ftH..
Przy naw ijaniu cew ki należy pamiętać, że jej indukcyjność
praktycznie w zrasta pro
porcjonalnie do kw adratu
liczby zwojów oraz do
kw adratu średnicy cewki,
a zatem np. dw ukrotny
wzrost liczby zwojów lub
średnicy cewki powoduje
czterokrotny wzrost induk
cyjności cewki.
Przybliżoną liczbę zwo
jów cewek jednowarstw o
wych przy różnych średni
cach d rutu można "wyzna
czyć z wykresów przedsta
wionych na rys. 70.
Stwierdzono, że n a j
większą dobroć uzyskuje
się, gdy D/l — 2,5, jednak
takie cewki m ają zbyt
wielkie rozm iary i dlatego
w praktyce stosuje się
cewki q stosunku D/l rzę
du jedności.
W praktyce cewki krót- R yS. 70. Z ależność in d u k cy jn o ści cew ek
kofalowe buduje s i ę o jed n o w arstw o w y ch od liczby zw ojów .
l « i 0,7 D, cewki zaś średniofalowe o i ~ D (gdy długość cewek nie

przekracza 3 cm). W takich przypadkach obliczanie cewek uprasz
cza się i indukcyjność oblicza się ze wzoru
Tablica 67
f¡¡f| L = t i ~ [411]' Wartość w spółczynników A i A2
do obliczania cew ek
liczba zaś zwojów
wynosi Z akres fal W spółczynnik A ¡W spółczynnik A2
Fale k ró tk ie 10,9 | 118

Z — •••<}/ [4.i2i F ale średnie 12 144
gdzie:
L — indukcyjność w /¿H,
z —■liczba zwojów cewki,
D — średnica cewki w cm,
Aj A 2 — współczynniki zależne od zakresów fal.
Dla cewek m ających typowe korpusy dogodnie jest obliczać
liczbę zwojów ze wzoru
z = B i] /L • [4.13]
g d z ie :
, ; f z — liczba zwojów,
| L — indukcyjność w /iH,
Bi — współczynnik zależny od średnicy korpusu cewki Dk oraz
długości fal.
Tablica 68
Wartość w spółczynnika do obliczania liczby zw ojów cew ek
jednow arstw ow ych naw iniętych na typow ych korpusach
Ś rednica korpusu 1,8 2,0 2,2 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5 .
1,0 1,2 1,5
cew ki Dk w cm
Fale średnie 12,15 10,92 9,88 8,93 8,49 8,09 7,58 6,93 6,42 6,0 5,65 5,38
F ale k ró tk ie 10,9 | 9,95 8,9 8,12 7,71 7,34 6,78 6,28 5,83 5,45 5,14 4,88
Jeżeli indukcyjność cewki nie jest znana, to liczbę zwojów ta

kiej cewki dla typowych zakresów radiofonicznych można obli
czyć ze wzoru
z = -* J [4.14]
]/c
24. C E W K I J E D N O W A R S T W O W E 155
0 10 20 30
Rys. 71. Zależność indukcyjności cew ek krótkofalow ych od liczby zwojów;

średnica korpusu cew ki 0 ^ = 2 cm.
gdzie:
C — pojemność obwodu drgań w pF; dla fal średnich
i długich — przy m inim alnej pojemności kondensa
to ra zmiennego, dla fal zaś krótkich — przy -maksy
m alnej pojemności;
a — współczynnik; dla fal długich a = 3 9 7 ,5 (przy D = 4 4-

■4- 5 cm), dla fal średnich a = 106; dla fal krótkich a —
= 26,45;
B i -— współczynnik z tabl. 68.
- Liczbę zwojów cewek krótkofalowych można wyznaczyć bez
pośrednio z w ykresu przedstawionego na rys. 71.
Średnicę drutu w raz z izolacją du oblicza się ze wzoru
Dfc
d„— - [4.151
Dla cewek krótkofalowych
skok uzwojenia g u wynosi
0,7 Dfc
9u [4.161
gdzie:
średnica
d„ - d ru tu
w raz z izolacją w mm,
gu — skok uzw ojenia w mm,
Djc — średnica korpusu w
: mm,
p rzy czym
9u = 2 du
Rys. 72. Cewka krótkofalowa. 1 [4.17-]
2 9u
Następnie z tabl. 26 można określić średnicę d ru tu miedzia
nego pam iętając, że średnica d ru tu cewek krótkofalowych za
w iera się w granicach 0 ,4 --1 ,0 mm, cewek zaś średniofalo-
wyełi — w granicach 0,15 4- 0,35 mm. Znając średnicę drutu
można, w zależności od rodzaju uzwojenia, tj. od tego, czy zwoje
są naw inięte ściśle jeden przy drugim, czy też — przy zachowa
niu pewnego skoku, obliczyć długość cewki ze wzoru
lub \=
"[4-
l = zgu
gdzie:
- Z — długość cewki w m m
gu —- skok uzwojenia w mm.
Następnie sprawdza się indukeyjność cewki wg wzoru [4.10].
Jeśli brak jest d ru tu o średnicy obliczonej wg wzoru [4.15], to
można zastosować d ru t o innej średnicy'przeliczając liczbę zwojów:
ze wzoru
f di [4.19]
z i - z ] / d2
24. C E W K I JE D N O W A R S T W O W E 157
gdzie:
— liczba zwojów, k tóre m ają być naw inięte drutem bę
zx
dącym do dyspozycji radioam atora,
z — liczba zwojów określona wg wzorów [4.12], [4.13] lub
[4,14],
di — średnica d ru tu będącego do dyspozycji radioam atora,
da — średnica d ru tu obliczona ze wzorów [4.15] lub [4.16].
Indukcyjność tak obliczonej cewki można sprawdzić posługu
jąc się wzorem [4.10] lub nomogramem przedstawionym n a
Tys. 69.
Przykłady
1. O bliczyć liczbę zw ojów cew ki jednow arstw ow ej n a fale śred n ie o in-
dukcyjności L — 187 //H, jeżeli śred n ica ko rp u su cew ki D k = 2 cm.
1. Liczba zw ojów w yznaczona za pom ocą w zoru [4.12] (jeżeli n ie będziem y
uw zględniać śred n icy drutu', tj. zam iast w arto ści D p o d staw im y w a r
tość Dfc) w ynosi
z —A j / = 12,15 j / 1^7 = 117 zwojów
a liczba zw ojów w yznaczona za pom ocą w zoru [4.13] w ynosi

z = Bt V l ~ = 8,49 V l8 7 = 116 zwojów
przy czym z ta b l. 68 znajdujem y, że d la D& = 2 cm w arto ść w spółczyn
nika B i w ynosi 8,49. Z w y k re su przedstaw ionego n a rys. 70 w ynika, że p rzy
średnicy d ru tu 0,15 m m cew ka o induk cy jn o ści 187 «H p o w in n a m ieć 110
zwojów. Ze w zględu n a przybliżony c h a ra k te r w ykresó w pozostaw iam y
obliczoną liczbę zw ojów z = 116 zw ojów (spraw dzone w p rzy k ład zie p oda
nym n a str. 153).
2. Ś rednica d ru tu w izolacji w g w zoru [4.15] w ynosi
d „ = — = — = 0,0175 cm ~ 0,175 m m
z lib
Z tab licy 26 znajdujem y, że obliczona śred n ica d ru tu w ra z z izolacją od
powiada, średnicy 0,15 m m d ru tu em aliow anego.
3. Długość cew ki w g w zoru [4.18] w ynosi
l = zćLu = 116 • 0,175 20 m m = 2,0 cm
4- Indu k cy jność cew ki w g w zoru [4.10] w ynosi
t P2 z2 (2,0175)2 • (116)2__=
100 1 + 44 D 1 0 0 - 2 + 44-2,0175 ?
gdzie: D = Dk + du = 2 + 0,0175 = 2,0175 cm.
5. Liczba zw ojów cew ki n aw in iętej posiadanym d ru tem em aliow anym
o średnicy 0,23 m m w ynosi w g w zoru [4.19]
z 1 — z j / ~ = 116 | / q jg ~ 144 zw ojów
tI .
V - ^
._ •
- • '- -
~
2. Obliczyć liczbę zw ojów cew ki k rótkofalow ej dla zak resó w fa l 15,8 -4—
-i- 50,5 m, jeśli m ak sy m aln a pojem ność obwodów d rgań Cm ax= 400 pF , a śre
d nica k o rp u su cew ki Dk — 2 cm.
1. Liczbę zw ojów oblicza się w g w zoru [4.14].
P rz y jm u je się, że dla fal k ró tk ic h w typow ym za k resie radiofonicznym
a = 26,45, a przy średnicy cew ki Df c = 2 cm z tabl. 68 zn a jd u jem y w artość
Bi = 7,71
-aBj _26,45 • 7,71 204
10 zwojów
Vcm V400 20 :
a x
2. Skok uzw ojenia w g w zoru [4.16]

0,7 Dk 0, 7-2 . _
9 u < T :. ~ T ~ = - ł ! m m
3. Ś red nica d ru tu w izolacji w g w zoru [4.17]
du = ^ = 0,7 m m
Z tablicy 26 znajdujem y, że przy d u — 0,7 m m śred n ica d ru tu em aliow a

nego będzie w ynosić d = 0,67 mm.
25. CEWKI WIELOWARSTWOWE
Cewki wielowarstwowe stosowane są <lo zakresów długofalo

wych i średniofalowych. Indukcyjność takich cewek oblicza się
ze wzoru
0,08 D2 z
L= [4 .2 0 ]
3D + 9b + 10c
T a b l i c a . 69
Wartość w spółczynnika B 2
do obliczania liczby zw ojów cewek
w ielow arstw ow ych
\ 6
\ p z
fili:: 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6
22ZZ ZZZZZZZZZZZ2
k X
' /T'/V/W? 10,7 11,3 11,6
8,6 10,2 10,5
p r iM 0,1
0,2 10,4 11,2 11,8 12,4 13,0 13,2
0,3 12,4 13,6 14,1 14,9 15,8 16,U
-W t) 0,4 14,9 17,2 17,9 18,2 18,6 19,6
0,5 18,2 20,0 21,3 22,4 22,6 23,b
Rys. 73, Cew ki w ielow arstw ow e.
25. C E W K I W IE L O W A R ST W O W E 159
Bardziej dogodny do praktycznych obliczeń jest wzór

r _ z2 (Dy, + D;.)2
[4.21]
6,5 Dz — 3,5 Dfc + 9b
Liczbę zwojów cewek wielowarstwowych można obliczyć ze
wzoru
B2 i / L- [4.22]
gdzie: h Y\ i D
L — dndukcyjność w /¿H,
D — średnia średnica cew ki w cm,
Dz — zew nętrzna średnica cewki w on,
Dk — średnica korpusu w cm,
b — szerokość uzw ojenia w cm,
c — wysokość uzwojenia w cm, ^ c
Bo — współczynnik zależny od stosunku i —.
UZ U?*
Maksymalną dobroć cewki uzyska się, gdy średnica zew nętrz
na cewki jest 3 d- 5 razy większa od szerokości uzwojenia, a w y
sokość uzw ojenia wynosi od 10 d- 30% średnicy zew nętrznej cew
ki, tj. gdy
— = 0,2 - 0 , 6 i § ^ 0 , V f ; 0,3.
Średnica korpusów cewek wielowarstwowych jest rzędu 1 d-

d - 2 cm. Średnica drutów em aliowanych 0,1 lub 0,2 m m lub
lica wielkiej częstotliwości 7 X 0,07 — 11 X 0,07. Wysokość
uzwojenia jest rzędu 6 mm. Liczbę zwojów cewek komórkowych
dla różnych średnic drutów można odczytać bezpośrednio z krzy
wych przedstawionych n a rys. 74 d- 77.
Przykład
Obliczyć liczbę zwojów' cew ki 'w ielow arstw ow ej dla fa l śred n ich o in-
dukcyjności L = 200 fiH. Ś rednica k o rp u su Dk — 12 mm.
1. Liczbę zw ojów oblicza się w g w zoru [4.22].

h C
Zakłada się — = 0 ,2 i — = 0,2; z ta b l.69 zn a jd u je m y ,że d la ty ch stosun-
Dz Oz
ków w arto ść w spółczynnika B2 = 11,2. P rz y najczęściej stosow anym wy-
b 4
miarze b = 4 m m średnica ze w n ętrzn a cew ki Dz — q 2 = q j, = 20 m m > a 'wy
sokość uzw ojenia c = 0,2 Dz — 0,2 *20 — 4 m m ,
wtedy liczba zw ojów w ynosi
I V . C E W K I, D Ł A W IK I I T R A N S F O R M A T O R Y
d„=0,1mtn
JO 40 60 80 100 120 140 160 ISO

B
200 JO 50 W $0100 150 200 250
Rys. 74. Zależność induk cy jn o ści Rys. 75. Z ależność indukcyjności
cew ki kom órkow ej od liczby zw o cew ki kom órkow ej od liczby zwo
jów p rzy D jc = 3 cm. jó w p rzy D jc= 4 cm.
2600
2600
du30,1mm
g ]5 >
2400
2200
du=OJmm 2000
[W
m
m
1400
1200
¡ooo
$00
600.
400
200
100
o ą o
JO 40 60 60 100 120 MO 160 130 W 20 40 60 80 100 120 140 ¡60 180 200
Rys. 76. Z ależność indukcyjności Rys. 77. Zależność indukcyjności
cew ki kom órkow ej od liczby zw o cew ki kom órkow ej od liczby zwo
jó w przy D j c = 5 cm. jó w p rzy Dfc = 6 cm .
25. C E W K I W IE L O W A R S T W O W E 161
z = Bz ] /j ^ = H»2 • ] / w T = 112 zw ojów

2. P rzy b liżoną śred n ic ę d ru tu oblicza się w g w zoru
du=l / r :=| / y = 0'38mrn

Z tab licy 27 znajdujem y, że śred n ic a 0,38 m m odpow iada lic y w ielk iej
częstotliwości 9 X 0,07.
Spraw dzenie w artości indukcyjności (wzór [4.21])
t _ ' ' zMDg + Pk)2 a i 2)g (2+ 1,2)2
6,5 Dz — 3,5 Dk + 9b b,5 • 2 — 3,5 • 1,2 + 9 -0 ,4 ;
26. INDUKCYJNOŚĆ CEWEK W OSŁONIE

(EKRANOWANYCH)
Dla umknięcia szkodliwych sprzężeń osłania się cewki za po

mocą osłon z miedzi łub aluminium. Obecność osłony powoduje
zmniejszenie indukcyjności cewki z powodu sprzężenia induk
cyjnego występującego między zwojami cewki a zw artym zwo
jem — osłoną. P rądy wirowe płynące w osłonie powodują po
wstawanie pola magnetycznego mającego kierunek przeciwny
do pola wytwarzanego przez cewkę. W celu uniknięcia nadm ier
nych 9trat energii oporność elektryczna materiałów, z których
budowane są osłony, powinna być jak najmniejsza.
. Im większa jest średnica osłony, tym w mniejszym stopniu ma
leje indukcyjność cewki. Jeżeli średnica osłony jest 2,5 -+ 3 razy
większa od średnicy cewki, to w pływ osłony n a indukcyjność
cewki można pominąć.
Obliczenie wpływu osłony na indukcyjność cewki jest skom
plikowane i dlatego w praktyce można posługiwać się* nomo-
gramem przedstawionym na rys. 78. .
Znając indukcyjność cewki (zmierzoną lub obliczoną) oraz jej
długość l i średnicę D, można za pomocą nomogramu znaleźć
jąka będzie indukcyjność Lo tej cewki po zmontowaniu jej w osło
nie o średnicy Do; osłona pow inna być dłuższa od cewki co naj
mniej o długość jednego prom ienia cewki
Jeśli osłona jest kwadratowa, to zam iast w artości D0 należy
podstawić 0,6 długości boku kw adratu.
Na nomogramie przedstaw ianym n a rys. 78 stosunkom
D
°dpowiadają pionowe linie, stosunkom zaś odpowiadają linie
Do
pochyłe.
162 rv. C E W K I, D Ł A W IK I I T R A N S F O R M A T O R Y
p r ! m fiu o jso 2 aq }>/M33 ą s o u i h y n p u j
ai ca) S
C & §S b&OCiO
o Ci 5 ,/Q o
Q> ca co o3
C &
i? 5Ci ^S
| c\J S 01 'O N / O 10 ^ ^ ^
pH m a iu o js o ' m iijMaj ą s o u lfo y n p u i
l • U
Po wyznaczeniu stosunków — 1 — znajduje się o d p o w ia d a
no Uh
jące tym stosunkom linie, a następnie wyznacza się punkt prze
cięcia tych linii. Z wyznaczonego punktu prowadzi się prostą
prostopadłą do skali l i wyznacza się punkt odpow;adający war
tości 1 — lc2. Prowadząc z tego punktu prostą do punktu odpo
wiadającego wartości indukcyjności cewki bez osłony na skali l,
wyznacza się na skali Lo wartość indukcyjności cewki w o sło n ie.
26. IN D U K C Y J N O S C C E W E K W O S Ł O N IE 163
Przykład
W yznaczyć indukcyjność cew ki w osłonie, jeżeli L = 600 /iH , l = 40 m m ,
D = 28 m m , średnica zaś osłony w ynosi 40 mm.
l_ _ 40
D0 40
D 28
Dy — 40 ’
Po znalezieniu odpow iednich p u n k tó w na skalach po lew ej stro n ie nomo-

gramu prow adzi się prostą 1 w yznaczając w artość 1 —k2 =; 0,65. P row adząc
z wyznaczonego p u n k tu prostą 2 do p u n k tu odpow iadającego w artości 600 «H
na skali L w yznacza się na skali Lu poszukiw aną w arto ść indukcyjności
wynoszącą 390 ,uH.
27. CEWKI NA RDZENIACH PROSZKOWYCH
W urządzeniach radiowych często stosuje się cewki na rdze

niach proszkowych^ W celu zmniejszenia strat na prądy wirowe
rdzenie te są budowane ze specjalnego żelaza sproszkowanego
wymieszanego z izolującym ośrodkiem wiążącym. Cewki na rdze
niach proszkowych m ają następujące zalety:
a) kilkakrotne zmniejszenie rozmiarów cewek w porównaniu
z cewkami powietrznymi o analogicznej dobroci,
b) możność uzyskania cewek o zwiększonej dobroci,
c) możność uzyskania bardziej skupionego pola magnetycznego,
co ułatwia osłanianie cewek i powoduje osłabienie szkodliwych
sprzężeń między obwodami,
d) możność uzyskan'a regulacji indukcyjności w sposób ciągły
przez przesuwanie rdzeni cewek,
e) kilkakrotne zmniejszenie liczby zwojów takich cewek w po
równaniu z cewkami powietrznymi o takiej samej indukcyjności
oraz uzyskanie wskutek tego mniejszej oporności rzeczywistej
uzwojeń.
Indukcyjność cewek na rdzeniach proszkowych można obli
czyć z wystarczającą dokładnością korzystając ze wzorów [4.9]
i [4.19] lub z wykresów do wyznaczania indukcyjności cewek
powietrznych oraz mnożąc otrzym any rezultat przez wartość
Przenikalności magnetycznej /« danego rdzenia.
Do naw ijania cewek na rdzeniach proszkowych stosuje się
przeważnie licę wielkiej częstotliwości. Najbardziej rozpowszech
nione typy współczesnych rdzeni radiotechnicznych przedsta
wione na rys. 79. K onstrukcia większości rdzeni proszkowych
umożl:wia odpow:ednie regulowanie indukcyjności naw iniętej
cewki. Sposoby takiej regulacji są przedstawione na rys. 80.
H*
<*) b) c) e)
" ( M
£ 3 O T3 in J J
0 V, *) i)
&
£
m i
i 4i
% 'o;
<§=£>
Rys. 79. R dzenie proszkow e stosow ane w rad io tech n ice:
a) c y l i n d r y c z n y : b ) to r o i d a l n y : c l w k s z ta łc ie l i t e r E 1 I ; d ) w k s z ta łc ie l i t e r y H ;
e ) r a m o w y : £) w k s z t a ł c i e l i t e r y T ; g ) w k s z t a ł c i e l i t e r y U z J a r z m e m ;
h ) w k s z ta łc ie s z p u li 1) w k s z t a ł c i e s z p u li z e ś r u b ą r e g u l u j ą c ą : J) w k s z ta łc ie
g r z y b a ; k ) w k s z ta łc ie m o to w id ła ; 1) p ła s z c z o w y z e ś r u b ą r e g u l u j ą c ą ; m , n,- o)
e l e m e n t y s k ła d o w e r d z e n i a p ła s z c z o w e g o z e ś r u b ą r e g u l u j ą c ą .
Rys. 80. Sposoby reg u la cji indukcyjności cew ek n aw in ięty c h

na rdzeniach proszk o w y ch :
i — p r z e z p r z e s u n ię c ie r d z e n ia w s t o s u n k u d o k o r p u s u c e W k i, 2 —
p r z e z u t w o r z e n ie s z c z e l in y p o w ie tr z n e j n a d r o d z e s t r u m i e n i a m a g n e
ty c z n e g o , 3 — p r z e z z m ia n ę s k u te c z n e g o p r z e k r o j u r d z e n i a m a g n e
ty c z n e g o z a p o m o c ą e l e m e n t u d o s t r a j a j ą c e g o .
28. D A N E C E W E K S T O S O W A N Y C H W R A D I O O D B IO R N IK A C H 165
28. DANE TYPOWYCH CEWEK

STOSOWANYCH W ODBIORNIKACH RADIOFONICZNYCH
28.1. JDane typowych cewek stosowanych w odbiornikach

o bezpośrednim wzmocnieniu
W ym iary typowych cewek stosowanych w odbiornikach o bez
pośrednim wzmocnieniu (reakcyjnych) są przedstawione na rys.
81. Liczba zwojów poszczególnych cewek oraz schem at ich połą
Rys. 81. T ypow e cew ki odbiorników o w zm ocnieniu bezpośrednim .
Tablica 70
Cewki w odbiornikach o bezpośrednim wzm ocnieniu
Ozna C ew ki bez ekranów Cew ki w ek ran ach

czeni
cewki R odzaj d ru tu Liczba Liczba
na A B C A B C
zwojów m m m m m m zw ojów
rys. 81 m m m m ir.m
z z
Li L ica w ielk iej często

tliw ości 10 X 0,07 m m 123 X 3 3,5 2 1 50 X3 4 2
Lv D ru t em aliow any
0,15 m m 97 __ 17,5 100 __ __ 18
■
D ru t em alio w an y w
oprzędzie je d w a b n y m
0,1 m m 450 3,5 2 450 3,5 2
Ll D ru t em alio w an y w
oprzędzie jedw abnym '
0,1 m m 200 3,5 2 200 3,5 2
LS - D ru t em aliow any
0,15 m m 30+80 — — 30 35 + 90 — — 30
166 XV. C EW K I, D Ł A W IK I I T R A N S F O R M A T O R Y
czenia podane są w tabl. 70 oraz na rys. 82. W ymienione cewki

przy zastosowaniu kondensatorów zmiennych o początkowej po
jemności 10 - i- 15 pF i końcowej pojemności około 500 pF pokry
w ają zakres fal średnich od 180 -j- 210 m do 570 -r- 580 m i zakres
fal długich od około 700 do 2000 m.
Cewki typu a przeznaczone są do obwodów antenowych w ukła
dach o sprzężeniu pojemnościowym z anteną. Cewki typu b prze-
a) Y Y b).
Średnie
Długie.
o
/ °
rS
Rys. 82. S chem at połączenia typow ych cew ek pokazanych n a ry s. 81 w od

b io rn ik u o w zm ocnieniu bezpośrednim .
znaczone do układów ze sprzężeniem indukcyjnym z anteną (L 3

i La są cewkami sprzęgającymi). Cewki typu c stosuje się w ukła
dach ze sprzężeniem zwrotnym.
Cewki wielowarstwowe m ają uzwojenie o nawinięciu ścisłym
licą wielkiej częstotliwości lub drutem emaliowanym o średnicy
0,2 mm w oprzędzie jedwabnym. Dobroć prawidłowo wykonanych
cewek dla fal średnich wynosi 75 4- 80, dla fal zaś długich —
90 -i- 100.
28.2. Dane typowych cewek stosowanych w odbiornikach
superheterodyriówych
W ym iary typowych cewek stosowanych w odbiornikach super-
heterodynowych przedstawione są na rys. 84, liczba zaś zwojów
tych cewek podana jest w tabl. 71. Przy konstrukcji cewek prze
widziano zastosowanie rdzeni proszkowych o średnicy 9 mm
w celu dostrajania indukcyjności cewek w granicach 20 =7- 25°/o.
Cewki typu a przeznaczone są do obwodów antenowych da’ją-
a)
U JL Co Siatka heterodyny
7T
Cp
wejściowy J 11 1
1-A Ziemia~
g c„ ■Anoda heterodyny
7"
X
Obwód heterodyny
c)
obwód heterodyny
■Siatka czynna
Anoda heterodunu
Ziemia
Jaut.reg. wzmocnienia)
' l i i ' 1!"!;!!!
Mi i i i 11111111
Antena (anoda)
Mi M 111111111 Ziemia (rA)
Siatka heterodyny
Obwód wejściowy
d)
Ziemia (aut,reg. wzmocnienia) Rys. 83. Sposoby n aw in ięcia i w łą
■a Antena (anoda) czania cew ek w typow ych o d b io rn i
kach superh etero d y n o w y ch :
a ) ty p o w e s c h e m a t y w łą c z e n ia o b w o d ó w
1 1111111111u w e jś c io w y c h I h e t e r o d y n o w y c h : b ) s p o
■" i!>i 11im
•1111,111111■i soby w łą c z e n ia c e w e k d ł u g o f a lo w y c h ;
-UUMidjiłi----- c) c e w k i k r ó t k o f a l o w e : d) u z w o je n i a o b
pooo \s ja tk a czynna w o d ó w w e jś c io w y c h . O z n a c z e n ia w n a
IZiemiafrA) w ia s a c h m a j ą z a s to s o w a n ie w ó w c z a s , g d y
c e w k i w c h o d z ą d o o b w o d ó w w ie lk ie j
c z ę s to tliw o ś c i.
Ls nawija
Sitna Lż
L6nawija się 1$
między L6\
\ zwojami Lj
Ln nawija stę
L4 nawija się między zwoja- L
między L, ■mi L, h
sekcjami L,
Rys. 84. T ypow e cew ki o d biorników su p erhetero d y n o w y ch .

8o
Antena
Siatka
[anoda)\
czynna Siatko
heterodyny
Ziem iaA) Autr^ imocni ^ ^ JM ^
( ziemia)
Rys. 85. S chem at połączenia cew ek w o dbiornikach su p erheterodynow ych.
Tablica 71
Cewki dla typow ego odbiornika superheterodynowego
C ew ki C ew ki
O zna t e z ekranów ek ran o w an e
czeni?
cewel- Rodzaj d ru tu Liczba Liczba
na zw o A B C zwo A B C
rys. 84 jów m m m m m m jów m n mm mm
z z
Li L ica w ielkiej częstotliw ości

10 A 0.07 mm 123X3 3,5 2 150X3 4 2
U D ru t em aliow any 0,15 m m 97 — — 17,5 100 — — 18
Ls „ „ 0.5 m m 6,5 — — 10 7 — — 10
U „ „ 0,5 m m 8 — — — 8 — — —
Ls „ „ 0,5 m m 5 — — — 5 — — —•
Lb „ „ 0,5 m m 6 — — — 6 — — —
l 7 lica w ielkiej częstotliw ości
10 X 0,07 m m 100 3,5 2 ___ 122 3,5 2 _
l8 D ru t em aliow any 0.15 m m 53 — 8 57 — — 8,5
Lq „ „ 0,5 m m 6 — —
9 6 — — 9
L io L ica w ielkiej częstotliw ości
10 X 0,07 m m 28 2,5 2 .
34 2,5 2 ___
Lu D ru t em aliow any 0,15 m m 15 — — 3 15 — — 3

L 12 w oprzę-
dzie jedw abnym 0.15 m m 6 ___ ____ ___
6 ____ —
L 13 L ica w ielkiej częstotliw ości
10 X 0,07 m m — — — — 65X4 3,5 2 —
G
3
TJ A
O U
fi o
a
Eh
ca
X
£
3
a
o
x
su p e rh e tcro d y n y
fi c
-o
ii
>
cewek
ci
X
zwojów
83.
coco
HH co
»-*co
ry s.
Liczba
p ie rw o tn y m
na
w tó rn y m
a
co oo ot
o
B udow ę i p o łą c ze n ie cewek p rz e d s ta w io n o
OO OtO' o o m
o'
tA*4 O
in d* h
OOH
min N oo co co
A
w u z w o jen iu
w u zw o jen iu
S Ł e s
C S~g e~ §
wJ >»
52r-^ ô O lO N
c G O W N
*71 aO *?I r-i coi au
CJ o
T5tc G
i r- coI
otom
5
ii
7
<At'- co
CO lO m. COCOIO
<
—
TI J.
to cc co1
r—to
GO iH tHO
II — liczba zwojów
I — liczba zwojów
O G
X G OJ CU OJ CJ OJ OJ
O 5 c5 •* c rfcD
+-**a n w) O
x d2
Ł 5 - S W)
*2
sfe
Cl ii'W’O -*S->l£
ca
A *2 " 2 ° A
-Els *-> A *
ca H2UCJ’*3
•*
w o ■Mk/j-O
M L 1“
o to l/J o ¿¡»wb ¿¿»cn TJ
G co
<nco o O OJ cej 2”ii o a»a» O 1" ci oj o 0)1I0
G jn
O CJ O
o Tl !1 C3 C5 CJ
•a i! ca co ca *g2JUL ■«H’H'H
« GJ -o
CU § u g ° g °
M W *
7
T a b 1 i c a 73
Dane dotyczące cew ek produkowanych w kraju
Ro f Zastosowani e
Przybliżona dzaj Indukcyjnośe
O znaczenie liczba uzw o bez rdzenia
zwojów je Z akres fal O dbiornik
nia") mH
Obwód elim in ato ra
Ce — 1 375 K 2,58 465 K c/s AGA-E

Ce — 2 640 K 2,5 465 K c/s P io n ie r lT-2
Obw ód w ejściow y
410 K 1,37 ± 2%
Cw d — 1 D ługie AG A -E
1100 K 9,48 ± 3°/o
470 K 1,33 P io n ier U-2
Cwd — 2 D ługie P io n ier B
1100 K 10,75 M azur
125 K 0,129 ± 2°/o
Cws — 1 Średnie A G A-E
500 K 2,06 ± 3»/o
135 K 0,142 P io n ier U-2
Cws — 2 Ś rednie P io n ier B
500 K 2,118 M azur
32/s C
Cw k — 1 K ró tk ie AGA-E
9 C 0,00116 ±2»/o ,
35/6 C 0,00046 P io n ier U-2
Cw k — 2 K rótkie P ionier B
10 C 0,00124 M azur
O bw ód heterodyny
218 K 0,334 + 2%
Cod — 1 D ługie A G A -E
32 K
230 K 0,346 P io n ier U-2
Cod — 2 D ługie P io n ier B
30 K 0,016
230 K 0,346
Cod — 3 D ługie M azur
15 K
90 K 0,055 + 2%
Cos — 1 Ś rednie AGA-E
22 I K
95 i K 0,0564 i P io n ier U-2
Cos — 2 Ś rednie P io n ier B
25 1 K 0,0075
Tablica 73 (cd.)
Ro Z a s to s o w a n i e
P rzybliżona dzaj Indukcyjność
Oznaczenie liczba uzw o bez rdzenia
zw ojów je Z akres fal O dbiornik
nia*)
mH
95 K 0,0564
Cos — 3 Ś red n ie M azur
13 K
30 K 0,024 ± 5 %
Co k — 1 91/2 C K ró tk ie A G A-E
9 C 0,00108 ± 2»/0
291/a K 0,0196
Cok — 2 91/2 C 0,00126 K ró tk ie P io n ier U-2
9 C 0,00085
291/a K 0,0196
Cok — 3 91/2 C 0,00126 K rótkie P io n ier B-2
9 C 0,00085
291/a C
Cok — 4 71/2 C K rótk ie M azur
9 C
Obwód pośredniej częstotliw ości
P io n ier U-2
C p— 1 240 K 0,350 465 K c/s P io n ier B
M azur
P io n ier L -2
Cpo — 1 242**) K 0,375 465 K c/s P io n ier B
M azur
) S y m b o le m K o z n a c z o n o c e w k i n a w i n i ę t e s p o s o b e m k o m ó r k o w y m ,
s y m b o le m C o z n a c z o n o c e w k i n a w i n i ę t e c y l i n d r y c z n i e ,
* ) C e w k a m a o d c z e p n a p o ł o w i e l i c z b y z w o jó w .
cych sprzężenie pojemnościowe z anteną; cewki typu b — do

obwodów antenowych mających sprzężenie pojemnościowe z an
teną. Cewki typu c przeznaczone są do obwodów heterodyny,
a cewki typu d — do obwodów pośredniej częstotliwości.
Liczby zwojów cewek innego rodzaju dla typowych odbiorni
ków superheterodynowych przy różnych wartościach kondensa
torów zmiennych są podane w tabl. 72, schematy zaś połączeń
cewek' przedstawiono na rys. 85.
Pojemność Co przyłączona równolegle do zmiennego konden
satora obwodu wejściowego jest to pojemność własna cewek, po
jemność przewodów montażowych i lamp, a także pojemność
stroika. Pojemność Co wynosi 5 pF przy C = 350 pF, 10'pF przy
C — 450 pF, a 15 -4- 20 pF przy C = 500 — 550 pF.
29. DŁAWIKI W IELKIEJ CZĘSTOTLIWOŚCI
Dławiki wielkiej częstotliwości stosuje się w takich punktach

obwodu, gdzie zależy n a stłum ieniu składowej wielkiej częstotli
wości lub gdzie stanowią one obciążenie obwodu wielkiej czę
stotliwości.
Dławiki wielkiej częstotliwości można klasyfikować w zależ
ności od:
a) indukcyjności,
b) pojemności własnej,
c) konstrukcji (rodzaj uzwojenia i rdzenia, sposób nawinięcia,
w ym iary itp.).
Poza tym przy projektow aniu dławików może być z góry okre
ślone dopuszczalne obciążenie, oporność rzeczywista uzwojenia
i częstotliwość rezonansowa.
Indukcyjność dławików wielkiej częstotliwości dobiera się
w zależności od zakresu tłum ionych częstotliwości.
Potrzebną liczbę zwojów danego dław ika oblicza się w taki
sam sposób jak przy obliczaniu cewek.
Tablica 74
In d u k cy jn o ść dław ików w ielk iej częstotliw ości
Indukcyjność
j Przeznaczenie dław ika F ale u ltra k ró tk ie F ale k ró tk ie F ale długie

/<H /<H mH
Obwody żarzenia i zasilania 2-4-10 20 — 100 1-4-10

Obwody anodowe do 10 do 500 10 4- 50
Pojemność własna dławików wielkiej częstotliwości ze względu

na jej bocznikujące działanie ogranicza stosowanie dławików przy
większych częstotliwościach i dlatego dąży się do zmniejszenia
jej do minimum. W tym celu stosuje się specjalne rodzaje uzwo
jeń. Dławiki o indukcyjności 10 -1- 30 ,«H przeznaczone do fal
krótkich i ultrakrótkich naw ija się w taki sam sposób jak cewki
jednowarstwowe, przy czym dla zmniejszenia pojemności własnej
uzwojenie naw inięte jest z odstępami, średnica zaś korpusu wy
nosi 5-4-10 mm. Długość uzw ojenia jest 3 - 4 - 5 razy większa od
średnicy cewki.
Dławiki do fal długich m ające indukcyjność większą niż 50 mH
naw ija się sekcjami, przy czym stosuje się uzwojenie małopojem-
nościowe (komórkowe, koszykowe, uniw ersalne) lub szpulkowe.
29. D Ł A W IK I W IE L K IE J C Z Ę S T O T L IW O Ś C I 173
Dławiki szpulkowe naw inięte sekcjami są proste w konstruk

cji, jednak m ają stosunkowo dużą pojemność własną.
Jeżeli należy stłum ić szerokie pasmo częstotliwości, to stosuje
się kilka dławików połączonych szeregowo, jak np. dławiki fal
długich i dławiki fal krótkich połączone szeregowo.
Dławiki wielkiej częstotliwości pow inny pracować w zakresie
częstotliwości odległych od częstotliwości rezonansowej dławika.
Jednak w niektórych przypadkach
stosuje się dławiki strojone, dzięki
czemu znacznie w zrasta ich właści
wość tłum ienia częstotliwości bliskich
częstotliwości rezonansowej.
Przy projektow aniu dławików do
puszczalna gęstość prądu wynosi
Rys. 86. D ław iki dla fal k ró tk ic h Rys. 87. D ław iki d la fa l d łu -
i u ltra k ró tk ic h . gieh i średnich.
do 3,5 A/mm2, przy czym dąży się do osiągnięcia możliwie

małej oporności rzeczywistej. Jako dławiki włączane do obwodu
anodowego i siatkowego najczęściej stosuje się dławiki z drutu
emaliowanego o średnicy 0,1 -ś- 0,2 mm, naw inięte jednow arst
wowo. Do uzwojeń małopojemnościowych stosuje się drut em a
liowany w oprzędzie jedwabnym . Dławiki wielowarstwowe na
wija się drutem emaliowanym lub drutem w oprzędzie jedw ab
nym. Dławiki do obwodów żarzenia naw ija się drutem emalio
wanym o średnicy 0,4 — 0,8 mm lub w oprzędzie bawełnianym.
Dławiki wielkiej częstotliwości budowane są również na rdze
niach proszkowych, przy czym — w odróżnieniu od cewek —
na rdzenie można stosować m ateriał o większej przenikałności
Magnetycznej niezależnie od stra t energii w takim rdzeniu.
30. MATERIAŁY MAGNETYCZNE
Materiały ferrom agnetyczne, zwane krócej materiałami mlagne-

iycznymi, są często stosowane przy budowie urządzeń radiowych
zarówno jako elem ent niezbędny do budowy części radiowych,

jak i m ateriał konstrukcyjny. Z m ateriałów magnetycznych wy
konuje się rdzenie transform atorów i dławików małej i wielkiej
częstotliwości, magnesy, elektromagnesy, osłony, chassis, konstruk
cje wsporcze, pudła i obudowy.
M ateriały magnetyczne można podzielić na:
a) m ateriały magnetyczne tw arde,
b) m ateriały magnetyczne miękkie pracujące przy małych czę
stotliwościach (dochodzących do 15 kc/s),
c) m ateriały magnetyczne miękkie pracujące przy wielkich czę
stotliwościach.
30. 1, Pole magnetyczne

\ _ f -• • '
Obszar, w którym przejaw ia się działanie sił magnetycznych na
zywa się polem magnetycznym. Właściwości pola magnetycznego
są określone przez:
a) natężenie pola magnetycznego H,
b) indukcję magnetyczną B w m ateriale magnetycznym,
c) stru m e ń magnetyczny 0 ,
d) przenikalność magnetyczną y danego m ateriału.
Natężenie pola magnetycznego H wyraża się w erstedach. Ze
względu na to, że natężenie pola magnetycznego w cewce z prą
dem zależy od iloczynu natężenia prądu i liczby zwojów przypada
jącej na 1 cm długości cewki; wartość natężenia pola.magnetycz
nego można wyrażać przez liczbę amperozwojów przypadającą
na 1 cm przy czym
1 Az/cm = 0,8 ersteda.
Natężenie pola magnetycznego w m ateriale magnetycznym na
zywa się indukcją magnetyczną B.
-Az
■Bfgausy) == /¿Hierstedy) == 1,25 fi.
cm
W artość indukcji magnetycznej określa się przez liczbę l:nii sił
przenikających przez 1 cm2 przekroju poprzecznego S (prostopad
łego do k :erunku linii sił) m ateriału magnetycznego. Indukcja ma
gnetyczna określa stopień namagnesowania materiałów magnetycz
nych, przy czym każdy m ateriał magnetyczny może być namagne
sowany do pewnej m aksym alnej wartości indukcji nasycenia.
Jednostka indukcji macmetyeznei jest gaus fGs), ti. jectra linia
sił przypadająca na 1 cm2 poprzecznego przekroju m ater;ału ma
gnetycznego. Całkowita liczba linii sił przenikających przez do
wolny przekrój poprzeczny nazyw a się strum ieniem magnetycz
nym 0 .
30 M A T E R IA Ł Y M A G N E T Y C Z N E 175
Strum ień m agnetyczny w cewce pow ietrznej wynosi

0 = [4.23]
Strum ień m agnetyczny w rdzeniu magnetycznym będzie
cp = BS [4.24]
Jednostką strum ienia magnetycznego jest makswel. Makswel jest
to strum ień przenikający przez płaszczyznę prostopadłą do kierun-
J5UU
Ł i L —r- -
2500 T! ✓
\
!
1500 / |N V
500 / 1 1
1 s
1
0 >2 3 4 i 6 7 8 9 10 11 12 ¡3 1415 1 S *W G s
Rys. 89. Zależność p rzenikalności

m agnetycznej od in d u k cji m a
gnetycznej w rd zen iu tra n sfo r
m a to ra sieciowego.
ku linii sił magnetycznych o po-

2o(Az/cm lwierzchni 1 cm'2, w której in-
iSd 200 roo m, ‘( A z / c m ) dukcja ma wartość 1 gausa.
Rys. 88. Zależność indukcji magne- Przenikalność m agnetyczna n

tycznej w rdzeniu tn nsformatoia od jest liczbą określającą, ile razy
liczby Az/cm. wzrośnie indukcja magnetyczna
w obwodzie magnetycznym, je
żeli zamiast powietrza, dla którego ¿¿==1, zastosuje się m ateriał
magnetyczny; jest to więc liczba wskazująca, ile razy więcej linii
sił przenika przez dany m ateriał magnetyczny, niż przenikałoby
przez ten sam przekrój w powietrzu
B
M'- [4.25]
H
Przenikalność magnetyczna nie jest wielkością stałą i zależy nie

tylko od rodzaju m ateriału magnetycznego, ale również od w ar
tości indukcji magnetycznej, tj. od stopnia namagnesowania ma
teriału magnetycznego, oraz od częstotliwości.
Rdzenie zwykle m agnesuje się do indukcji o wartości rzędu
10 000 gausów, przy której, jak wynika z rys. 89, / '« ; 2500.
W transform atorach i dławikach malej częstotliwości, gdzie za-
leży na uniknięciu zniekształceń, w ykorzystuje się prostoliniowy
odcinek krzywej zależności B od Az/cm (rys. 88), a więc, jak wy-
Rlka z przebiegu tej zależności, indukcia magnetyczna w tych
rdzeniach nie może przekroczyć 4000 -f- 7000 gausów.
176 IV , C E W K I, D Ł A W IK I I T R A N S F O R M A T O R Y
30.2. Klasyfikacja materiałów magnetycznych

Wszystkie ciała w ystępujące w przyrodzie można podzielić na
magnetycznie obojętne, diamagnetyczne, param agnetyczne i ferro
magnetyczne.
Ciała magnetycznie obojętne, jak na przykład drewno, nie wy
w ierają żadnego wpływu na przebieg pola magnetycznego i od
w rotnie pole magnetyczne nie w yw iera na nie żadnego wpływu.
Ciała diamagnetyczne, jak na przykład bizmut, mosiądz, miedź,
srebro, m ają przenikalność magnetyczną mniejszą od jedności.
Ciała te są wypychane z pola magnetycznego.
Ciała paramagnetyczne, jak na przykład aluminium, platyna,
palladium , m ają przenikalność m agnetyczną większą od jedności.
Ciała te są słabo przyciągane przez pole magnetyczne.
Ciała ferrom agnetyczne, jak n a przykład żelazo, stal, nikiel, ko
balt, m ają przenikalność magnetyczną dużo większą od jedności
(dochodzącą do 10°) i są silnie przyciągane przez pole magnetyczne.
•
30.3. Straty energii w materiałach magnetycznych
S traty energii w m ateriałach m agnetycznych są powodowane
prądam i wirowymi oraz histerezą magnetyczną. P rądy wirowe
powstają wskutek zm ian indukcji magnetycznej. Moc straconą
na prądy wirowe P w dla blach transform atorow ych oblicza się
ze wzoru = 1)64f 2(c/J § 2 cm)B2max (gausów)10-13 W/cm3 [4.2 3]
Ja k widać z tego w zoru straty energii w sku tek prądów ioiro-
w ych są proporcjonalne do kwa
d ratu częstotliwości f, kw adratu
indukcji maksymalnej B m xw rdze
n iu oraz do kw adratu grubości je
go blach.
Straty energii w sku tek histerezy
m agnetycznej spowodowane są
tym, że zmiany indukcji w mate
riale magnetycznym nie nadążają
za zmianami pola magnetycznego
wywoływanymi zmianami natę
żenia prądu elektrycznego. Na rys.
Rys. 90. O bieg krzy w ej m agneso 90 przedstawiony jest przebieg
w an ia (tzw. p ętla h isterezy m a magnesowania żelaza, tzw. pętla
gnetycznej). histerezy.
Gdy żelazo m agnesuje się po raz
pierwszy, wówczas wzrost indukcji B w zależności od natężenia
pola magnetycznego w Az/cm (lub natężenia prądu w uzwojeniu
magnesującym) przebiega według krzywej OA. Gdy następnie na
tężenie pola będzie maleć, wówczas zm iana indukcji będzie prze
39. M A T E R IA Ł Y M A G N E T Y C Z N E 177
biegać w edług krzyw ej ABD. Gdy H = O, to B = OB. Gdy n atę

żenie pola będzie wzrastać, wówczas zm iana indukcji będzie prze
biegać w edług krzyw ej DEA.
Przebieg zam kniętej krzyw ej ABCDEA nazyw a się pętlą histe-
rezy. W artość indukcji OB nazyw a się pozostałością m agnetyczną
(magnetyzm szczątkowy).
Wartość natężenia poła magnetycznego OC nazyw a się siłą po
wściągającą (siłą koercyjną).
S traty mocy na histerezę Ph oblicza się ze wzoru
Ph,== kBAax (gausów) f(c/s) ,10 1 W/ćm3 [4.27]
gdzie k jest współczynnikiem zależnym od rodzaju m ateriału
magnetycznego (dla żelaza k = 0,001 -4- 0,005). Jak widać z po
wyższego wzoru, straty na histerezę są proporcjonalne do często
tliwości i nie zależą od grubości blach.
30.4. Materiały magnetyczne twarde

M ateriały magnetyczne tw arde stosuje się do budowy m agne
sów trw ałych przeznaczonych do głośników, słuchawek, m ikro
fonów m agnetycznych, przyrządów pomiarowych, przekaźników
polaryzowanych itd. M ateriały takie pow inny odznaczać się moż
liwie dużą siłą powściągającą (koercji), wynoszącą od kilkudzie
sięciu do kilku tysięcy erstedów. Do najczęściej stosowanych tw a r
dych m ateriałów m agnetycznych należy zaliczyć różne rodzaje
stali i stopów specjalnych.
Stal węglowa o zawartości w ęgla C = 0,4 -4- 1,7% (Fe = 99,6 -4-
-P 98,3%). Magnesy ze stali węglowej tracą swe właściwości m ag
netyczne w m iarę upływ u czasu oraz przy w strząsach i uderze
niach. :
Stal chromowa o zawartości chromu Cr = 1 ,3 - f - 1,8%.
Stal wolfram owa o zawartości około 5% wolfram u. Stal w olfra
mowa należy do stali najbardziej trw ałych pod względem w ła
ściwości magnetycznych. Siła powściągająca takiej stali m aleje
Po upływie 8 la t tylko o 12%.
Stal kobaltowa o zaw artości kobaltu 5 -4- 30%.
Komol — stop kobaltu z molibdenem.
Alniko, Alhi, A lnisy, stop KC i in n e stopy, w których skład
wchodzą żelazo, nikiel i aluminium. Magnesy z tych stóp otrzy
muje się wyłącznie jako odlewy. Obróbka mechaniczna ze wzglę
du na dużą twardość i kruchość tych stopów możliwa jest tylko
przez szlifowanie.
Do stopów m ających najlepsze właściwości magnetyczne należy
zaliczyć Magniko wynalezione przez uczonego radzieckiego lau re
ata Nagrody Stalinowskiej prof. A. Zajmowskiego.-
Wikalloy — stop kobaltu, żelaza i w anadu stosowany jest
w urządzeniach do zapisywania głosu, w kompasach itp.
Tablica 75
T w ard e m a te ria ły m agnetyczne pro d u k o w an e w Z SR R
C iężar na
Siła po Indukcja jednostk ę S k ład chem iczny
w ściągaj a.ca szczątkow a energii w °/o
N azw a m a te ria łu m agnetycz (b ra k u jąc a ilość—
nej żelazo)
erstedy gausy (Magniko-1)
G
S ta l w ęglow a 25-7-35 102004-12000 26,7 C = 0,45
S ta l chrom ow a
EX-2, EX-3, 60-h65 90004-9500 17,2 C r = 2 4- 3, C = 1
E X -3A
S ta l w olfram ow a 584-68 100004-11300 15,8 W = 5, C = 1
EB, EBA
S ta l k obaltow a 90 12,6 Co = 5, C r = 5
9000
EK -5
S ta l k obaltow a 130 Co = 10, C r = 5,

9000 9,5
EK-10 W = 1,59
S ta l k obaltow a 200 Co = 15, C r = 8,

9000 7,6
EK-15 Mo = 1,5
S ta l k obaltow a 240 Co = 30, C r — 5,

9200 5,1
EK-30 V/ = 5
Mo = 13 4-17,
Komol 2204-250 105004-11500 3,8
Co = 10 4- 12
A l = 12,5, N i = 25,
A lni 4504-550 50004-6000 3,6
Cu = 5
A l = 10, Ni = 17,
A lniko 4504-580 67504-9000 3,1 Co = 12, Cu = 6
A l = 14, N i = 34,
A lnisy 800 4000 3,4
Si = 1
Co = 18 4 - 35,
S top K C Ni = 15 4 - 19,
7754-975 65004-7000 2,3 Al = 6 4- 9,
Ti = 12
-A
Co = 24, Si = 13,
M agniko 5204-650 122004-12500 1
A l = 8, C u = 3
Co = 63, V = 8 4-
W ikalloy 530 10000 1,3 4 - 14
I 30. M A T E R IA Ł Y M A G N E T Y C Z N E 179
30.5. M ateriały magnetyczne miękkie pracujące przy małych

częstotliwościach
M ateriały magnetyczne miękkie pracujące przy m ałych często
tliwościach stosowane są do budowy rdzeni transform atorów , dła
wików, elektromagnesów, przekaźników itd.
M ateriały te pow inny odznaczać się:
a) możliwie dużą przenikalnością magnetyczną,
b) m inim alnym i stratam i energii,
c) dużą wartością indukcji nasycenia.
*W celu sprowadzenia do m inim um s tra t energii w skutek histe
rezy m agnetycznej siła powściągająca pow inna mieć wartość m ini
malną, a więc pętla hi-
sterezy pow inna być aj ■ bj
możliwie wąska. *8
Na rys. 91 przedsta
wiony jest przebieg pę
tli histerezy m ateria
łów magnetycznych
twardych i miękkich.
W celu zm niejszenia
strat powodowanych
przez prądy wirowe bu
duje się rdzenie z cien -8
kich blach izolowanych Rys. 91. O bieg h isterez y d la m a te ria łó w m a
od siebie za pomocą od gnetycznych: a) m iękkich ; b) tw ard y ch .
powiedniego lakieru,
bibuły lub w arstw y tlenków.
Do najczęściej stosowanych m ateriałów magnetycznych m ięk
kich pracujących przy m ałych częstotliwościach należy zaliczyć
stal elektrotechniczną o m inim alnej zaw artości »węgla. S tal tak ą
w mowie potocznej przyjęto nazywać żelazem.
Tablica 7 Q
Zależność p rzenikalności m ag n ety czn ej od częstotliw ości d la m ięk k ich
m a te ria łó w m agnetycznych p ro d u k o w an y ch w ZSRR
H ip e rn ik P o c z ą tk o w a p rz e n ik a ln o ś ć
C zęsto w a rk u
tliw ość szach o M iu -p e r-
c/s g ru b o śc i m a llo y
<¡=0,35 m m <¡=0,36
590
470
W celu obniżenia stra t powodowanych przez prądy wirowe

zwiększa się oporność właściwą takiego żelaza przez dodanie do
niego 4,5% krzem u oraz w ykonuje się je w arkuszach o grubości
0,35 -i- 0,5 m m do stosowania przy częstotliwościach 50 -i- 100 c/s
i o grubości 0,05 -i- 0,2 mm do stosowania przy częstotliwościach
akustycznych.
W ZSRR stal elektrotechniczna oznaczana jest symbolami 31
31A, 31AB, 32, 34, 34A, 34AA, XBII, BII-1, TEt itd. w zależność
od zawartości krzemu, oporności właściwej, wartości strat, warto-
T ab li ca 77
M ateriały m agnetyczne stosow ane przy m ałych częstotliw ościach o specjal
nych w łaściw ościach m agnetycznych produkowane w ZSKR
P o c z ą tk o M aksy S iła O p o r
31 £ w a p rz e - m a ln a In d u k In d u k pow ność
N azw a >2 n ik a ln o ś ć p rz e n ik a l- c ja c ja ś c ią g a w ła
m a te ria łu g * e m a g n e ty ność m a nasy s z c z ą t ją c a ś c iw a
czna g n e ty c z n a - c e n ia kow a (k o e r- iim m 2
gau sy g au sy c ji)
> OW /< /‘m a x e rs te d y m
Ż e la z o e l e k
tro lity c z n e 500 15000 23000 10500 0,36- 0,1
o
Ż e la z o k a r b o >łi*i
n y lk o w e 20004-3300 200004-21500 22000 55004-6000 0,08 0,4
P e rm e n d u r 2 -
(50"/.Co, CA~r~~l
l,8*/o V) £ Ol 1100 4000 22500 12500 1,8 0,18
-N
H ip e rn ik
(50"/a N i) 2000-7-3200 500004-60000 13000 10000 0,075 0,45
P e rm a llo y •S b
(60*/« N i) c o 2500-7-3700 130004-27000 13000 — 0,03 0,33
P e rm a llo y
(78,5*,’. N i) iz O 70004-14000 1000004-200000 10500 — 0,025 0,25
c S
P e rm a llo y a
(72*/. N i, S-C
5*/t C u) C-S 10200 - 56000 10400 0,042 0,2
A ls ife r 200004-35100 117000 11000 3350 0,022 0,81
5 ' 0.
M lu - p e r m a l-
lo y Sg 8000-7-15000 130000 8500 6000 0,034-0,05 0,55
o
M i u - p e r m a l-
l o y m ie d z i-
s ty 20000 50000 50004-7000 0,037 0,55
£ >
l/l > oN! 0,024-0,03 0,45
M iu m e ta l 20000^-60000 400004-100000 6000 4800
ści indukcji magnetycznej. Siła powściągająca takich materiałów

w aha się w granicach 0,12 -A 1,0 ersteda, 'indukcja nasycenia —
w granicach 10 000 -4- 20 000 gausów.
Im większa jest zawartość krzem u, w żelazie, tym staje się ono
m niej plastyczne. Poza tym do budowy rdzeni stosuje się żelazo
elektrolityczne oraz m ateriały o specjalnych właściwościach ma
gnetycznych, jak:
30. M A T E R IA Ł Y M A G N E T Y C Z N E 181
Permendur — stop żelaza z kobaltem i wanadium.

Permalloy (stop żelaza z niklem) o przenikalności m agnetycznej
dochodzącej w słabych palach m agnetycznych do 200 000.
H ip em ik/ M iu-permalloy, A lsifer itd.
30.6. Materiały magnetyczne miękkie

pracujące przy wielkich częstotliwościach (magnetyki proszkowe)
W ymagania dotyczące tych m ateriałów są analogiczne do w y
magań staw ianych m ateriałom magnetycznym miękkim pracu
jącym przy małych częstotliwościach z tą różnicą, że o ile dla
tych ostatnich główne źródło s tra t stanow ią straty n a histerezę,
to dla m agnetyków proszkowych główne źródło stra t stanowią
straty n a prądy wirowe.
Magnetyki proszkowe (rdzenie proszkowe łub ferrocartowe)
składają się z drobnych ziaren m ateriału magnetycznego odizolo
wanych od siebie substancją izolacyjną.
Rdzenie proszkowe produkuje się m etodą stosowaną w cera
mice proszków lub mas plastycznych. Najczęściej spotyka się rdze
nie proszkowe zbudowane na podstawie m as plastycznych. W celu
wykonania takich rdzeni przygotow uje się starannie zmielony
proszek m ateriału magnetycznego, w ypala się go w celu wydzie
lenia domieszek i miesza się z dielektrykiem (rzadkim lakierem),
a następnie prasuje pod ciśnieniem i-uzyskuje rdzenie o odpowied
nich kształtach.
Druga m etoda otrzym ywania rdzeni proszkowych polega n a
nasycaniu kartonu mieszaniną proszku zmieszanego z .dielektry
kiem (parafiną), a następnie tak nasycony k arton p rasu je się pod
ciśnieniem. Do zasadniczych zalet rdzeni proszkowych należy za
liczyć małe straty i stałą w artość przenikalności magnetycznej.
Do często spotykanych m agnetyków proszkowych m ożna za
liczyć poniżej omówione stopy.
Prelfer TH-30 — otrzym uje się z proszku żelaza elektrolitycz
nego o średnicy ziaren rzędu 150« pokryw anych tlenkiem cynku,
a następnie szelakiem. Cyfra 30 oznacza w artość przenikalności
magnetycznej. Stosowany jest przy częstotliwościach akustycz
nych.
Radiofer —• otrzym uje się z proszku żelaza elektrolitycznego
0 średnicy ziaren mniejszej niż w prelferze i stosuje się przy wiel
kich częstotliwościach. Ziarna izoluje się smołą bakelitową.
Presperm — otrzym uje się z proszku permalloyu. Produkowany
jest do stosowania przy m ałych częstotliwościach (TH-IBO, TH-8Ó)
1 przy wielkich częstotliwościach (BH-30, BH-20).
Alsifer — otrzym uje się z proszku zawierającego 9% krzem u
i 7,5% aluminium. Produkow any jest do stosowania przy małych
częstotliwościach (TH -60) ,i w ielkich częstotliwościach (BH-30,
T a b lic a 78
W łaściw ości m agnetyków proszkow ych p ro d u k o w an y ch w ZSRR
t y c z n e j X 1 0 '" T ° C
k a ln o ś c i m a g n e
p r z e n i-
/i
s t r a t na p r ą d y
1 s t r a t na h i s t e -
W s p ó łc z y n n ik
1 W s p ó łc z y n n ik
W s p ó łc z y n n ik
p r z e n ik a ln o ś ć
X l 0 '°
w p ie r w s z y m
s ię
m agne tyczna
P oczą tko w a
| rezę X 1 0 ' 3
C z ę s t o t liw o ś ć
Nazw a
ro b o cza Z a st o s o w a n ie
S t a r z e n ie
"/»
m a t e r ia łu
w ir o w e
kc/s
c ie p ln y
ro ku
p r e s p e i - m T M 180 do 10 180+10 12 1 4 00 — 0,2 +40 C ew ki f ilt r ó w
(p ra so w a n y p e r i g e n e ra to ró w
m a llo y ) a ku styczn ych ,
w z m a c n ia c z y
m a łe j c z ę s t o t li
w ości
P r e l l e r T H 30 ( p r a d o 10 30+2 6 750 - I - i -----2 +40 Jak w yżej

s o w a n e ż e la z o
e le k t r o lit y c z n e )
P re ssp e rm T H -8 0 do 10 80+5 6 60 0 — 0,2 +40 T ra n sfo rm a to ry

w y j ś c i o w e it p .
A l s i l e r T H -6 0 do 10 60+5 4 200 — 0,5 — 40
F re ssp e rm B H -3 0 o d 10 d o 50 32+2 1,8 50 — 0,2 +30 C e w k i d o te le

f o n ii w ie lo k r o t
n e j itp .
A l s i l e r B -3 0 od 10 d o 50 32+2 1,8 50 — 0,5 — 30
P r e s s p e r m B M -2 0 o d 5 0 d o 150 19±2 1,0 15 — 0,2 +20 C ew ki filt r ó w

k w a r c o w y c h it p .
A l s l f e r B M -2 0 150 19+2 1,0 15 — 0 ,5 — 20
C ew ki f ilt r ó w
A ls if e r F H ' o d 1 5 0 d o 10 00 22+3 1,5 15
w ie lk ie j c zę sto
do 10 00 8±1 1,0 15 — 0,5 +10 t liw o ś c i, obw o
R a d io fe r
d ó w d r g a ń (sta
M a g n e ty t p ra so do 1000 6+9 1,0 10 — 34— 10 +125 łe i o in d u k c y j -
w any n n o ś c i r e g u lo w a
nej p rze su w a
A ls ile r P H -9 do 10000 9+1 0,8 4 — 10 n ie m r d z e n i)
P r a s o w a n e ż e la 1 0 00 0 11 0,18 5 — +10 D ła w ik i w ie l
z o k a rb o n y lk o w e k ie j c z ę s t o t liw o
n-4 śc i. T r a n s f o r m a
to ry w ie lk ie j
c z ę s t o t liw o ś c i
F e r r it H 11,-2500 100 2500 1 8 00 900 — —
F e r r it H U -1 0 0 0 100 1 0 00 95 0 220 - -
F e r r it H U .-10 0 1 0 00 100 25 8 - • j
F e r r it H U ,-3o 1 0 00 80 10 4 - +17
■ '■ .' - 1 - I
F e r r it H U -4 0 1 0 00 40 3 2 - - !
F e r r it H U -io 10000 10 3 4
' !
30. M A T E R IA Ł Y M A G N E T Y C Z N E 183 ‘
BH-29, PH-9, PH-6 i M). Najlepsze są rdzenie PR-6 pracujące

przy częstotliwościach dochodzących do 40 Mc/s i PR-9 pracujące
■przy częstotliwościach dochodzących do 10 Mc/s. Rdzenie te od
znaczają się dużą w ytrzym ałością mechaniczną i niezmiennością
przenikalności magnetycznej.
Alsifer stosuje się do budowy rdzeni, za pomocą których
reguluje się indukcyjność cewek pracujących przy częstotli
wościach dochodzących do 1 Mc/s.
Prasowany m agnetyt — m ający bardzo dużą oporność, dzięki
czemu średnica ziaren może być stosunkowo duża (0,4 -4- 0,5 mm);
200
V Presperm N Cz-180 © Granice duż e j dobroc i
¡00 I^y Ł 1——

----[ '
P resp erm TCz-80
50
A lsife r T C z-6 0 \ i
i V; ~ r,Presperm WJCz-30
A ls ife r FI fiTTi
I A ls ife r W Cz-30
Presperm W Cz-20
20 \ - T
p- -------------_ 0 _
p t Cylindryczne
\! A lsifer WCz-$0
“I ' / . A lsife r W Ć z-9
. A lsifer WCz-15 I / / ŻŻalrrrn
e la z o karbonylkowe
10
A lsife r W Cz-8 | Magnetyt
Wysoka s ta b iln o ś ć ' x- R d ze n ie o nid^- A lsife r WCz-6
5
przy z n iżo n e j d obroci Si-—! - toroidalnym k s z ta łc ie
^ x - l - Zamknięte
2
1
O tw arte .
J
5/0 10’ .5-10’ 10’ 5101 10' 510' 105 510' 10‘ 5 /0 5 10' 510' 10’ 5-10‘c/s
Rys. 92. M agnetyki proszkow e p ro d u k o w an e w Z SR R u szeregow ane w z a
leżności od z a k resu częstotliw ości roboczej (rosyjskie oznaczenia m a g n ety
ków. po dano w tra n sk ry p c ji łacińskiej).
trwałość właściwości magnetycznych tego m ateriału nie jest wiel

ka. Stosowany jest przy częstotliwościach dochodzących do 1 Mc/s.
Prasowane żelazo karbonylkow e *— otrzym uje się z proszku
żelaza węglowego o średnicy 0,5 -4- 10 M (0,5 -4- 10 *10“ ° mm).
31. TRANSFORMATORY SIECIOWE

| •
Transform atory sieciowe stosuje się przy zasilaniu urządzeń
radiowych prądem zm iennym lub jako źródło napięć zasilających.
Moc najczęściej stosowanych w praktyce radioamatorskiej
transform atorów sieciowych n ie przekracza 1000 VA. Ze względu

na ten sam rząd wielkości w praktyce radioam atorzy określają
moc transformatorów
w watach. Transform a
tory takie można obli
1 I _3_
.-.1 i 1 4 czać w sposób uprosz
czony.
Najczęściej do budo
wy transform atorów
stosuje się rdzenie typu
E i typu O (rys. 93).
Rdzenie typu E sto
suje się w transform a
torach mniejszej mocy
Rys. 93. R dzenie tran sfo rm ato ró w : a) rdzeń (do 100 -4- 200 W), nato
ty p u E (jedna cew ka); b) rd zeń ty p u O (dwie
cew ki);
m iast rdzenie typu O —
I — u z w o je n i e , 2 — s z k i e l e t c e w k i, 3 — r d z e ń . w transform atorach
większej mocy.
Przy projektow aniu transform atorów sieciowych należy wyzna
czyć:
a) przekrój i w ym iary rdzenia,
b) liczbę zwojów każdego uzwojenia,
c) średnicę d ru tu każdego uzwojenia.
31.1. Obliczanie przekroju rdzenia

Przy obliczaniu przekroju rdzenia należy rozpocząć obliczenia
od wyznaczenia mocy P pobieranej przez transform ator. Dla ob
liczenia mocy pobieranej przez transform ator należy przede
wszystkim wyznaczyć całkowitą moc w tórną transform atora P,.
stanowiącą sum ę iloczynów napięć i prądów w poszczególnych
uzwojeniach w tórnych.
Moc w tórna transform atorów do prostowników dwupołów-
kowych z punktem zerowym w uzw ojeniu anodowym (rys. 99)
będzie «
Pu, = 1,41 U2'U + U2" i2" + U2'"f2",+ ............. [4-281
gdzie U ' 2 — napięcie połowy uzwojenia anodowego, tj. między
jednym ż zacisków skrajnych a punktem zerowym.
Moc w tórna transform atorów do prostowników jędnopołówko-
wych wynosi
Pw= 1,2 U 2 I2-+ U 2 "I2" ||- U 2 "I2'" + ............. [4-29]
31. T R A N S F O R M A T O R Y S IE C IO W E 185
Moc w tórna transform atorów do prostowników dwupołów-

kowych pracujących w układzie mostkowym lub z podwajaniem
napięcia wynosi
p w = U2'Io + u 2" h " + U 2 "12 " + ............. [4.30]
Moc pobierana przez transform ator
j C.
p = f c ' — IiUiCosę) [4.31]

V
Natężenie p rąd u pobieranego z sieci

w przybliżeniu będzie
h= 1,1 [4.32] Rys. 94. W y m iaro w an ie rd ze

U1 n i ty p u E.
Przekrój rdzenia dla transform atorów pracujących przy często

tliwości 50 c/s można obliczyć ze wzorów:
a) przy lepszych gatunkach żelaza i cienkich blachach
Sż = ]/P [4.33]
b) przy zwykłych blachach transform atorow ych
S* = 1,25 ); P [4.34]
W powyższych wzorach
P — moc pobierana przez transform ator z sieci w W,
Pw — moc w tórna transform atora w W,
U2 — wysokie napięcie w tórne — anodowe w V,
U2" — niskie napięcie w tórne — żarzenia lam p radiow ych w Y,
U2 " — niskie napięcie w tórne — żarzenie lam py prostowniczej
w V (przy prostow nikach stykowych zbyteczne),
b>\ h", I 2 " — natężenia prądu w uzwojeniach w tórnych w A,
U1 — napięcie pierw otne sieci w V,
Ir — natężenie prądu w uzwój em u pierw otnym w A,
Sż — przekrój rdzenia w cm2 (rzeczywisty),
i] — sprawność transform atora.
Wyznaczenie przekroju rdzenia umożliwia wyznaczenie pozo
stałych w ym iarów rdzenia.
Grubość zastosowanego rdzenia oblicza się ze wzoru
, Ą (cm2)
[4.35]
G(cm)
Znormalizowane w ym iary rdzeni typu E produkowanych
w ZSRR przedstawiono w tabl. 79, oznaczenia zaś wymiarów tych.
rdzeni na rys. 94.
186 IV . C E W K I, D Ł A W IK I I T R A N S F O R M A T O R Y ; : F
T ab lica 79
W ym iary rd ze n i ty p u E pro d u k o w an y ch w ZSR R
Typ a b c h Si, S0 SiS0 h h vt

rdzenia cm cm cm cm cm 2 cm 2 cm-* cm cm cm3
111— 11X10 1,1 1,0 1,15 3,4 1,1 3,9 4,3 6,0 10 11
m — 11X20 1,1 2,0 1,15 3,4 2,2 3,9 8,6 9,0 10 22
w — 1o X15 1,5 1,5 1,35 2,4 2,25 3,24 7,3 10 11 25
ul — 15X30 1,5 3,0 1,35 2,4 4,5 3,24 14,6 13,0 11 50
U l— 19X20 1,9 2,0 1,7 4,6 3,8 7,8 29,6 13,0 15 -57
u i — 19X40 1,9 4,0 1,7 4,6 7,6’ 7,8 59,2 17,0 15 114 :
m — 20X20 2,0 2,0 1,0 3,0 4,0 3,0 12,0 13,0 12 48
tu — 20X40 2,0 , 4,0 1,0 3,0 8,0 3,0 24,0 17,0 12 96 ■
LU— 25X25 2,5 \ 2,5 2,5 6,0 6,25 15,0 94,0 17,0 20 125 :
iu — 25X50 2.5 5,0 2,5 6,0 12,5 15,0 188,0 22,0 20 250
ui — 30X30 3,0 3,0 1,5 4,5 9,0 6,75 61,0 18,0 18 162
i u — 30X60 3,0 6,0 1,5 4,5 18,0 6,75 122,0 24,0 18 324
ui — 40X40 4,0 4,0 3,0 7,0 16,0 21,0 335,0 22,0 28 445
iu — 40X80 4,0 8,0 3,0 7,0 32,0 21,0 670,0 30,0 28' 990
31.2. Obliczanie liczby zwojów uzwojeń transform atora

Liczbę zwojów z dowolnego uzwojenia transform atora można
obliczyć ze wzoru
U
10s [4.36]
4,44 - B - S J
gdzie:
U — napięcie na uzw ojeniu w V,
f — częstotliwość w c/s,
B — m aksym alna indukcja w rdzeniu transformatora
w gausaeh,
Sż — rzeczyw isty przekrój rdzenia (po odliczeniu po
w ierzchni w arstw izolujących) w cm2.
M aksymalna indukcja w rdzeniu zależy od gatunku użytego
miękkiego m ateriału magnetycznego i w aha się w granicach
4000 -i- 10 000 Gs. P rzy zw ykłych blachach transformatorowych
przyjm uje się B = 8000—10 000 Gs, przy blachach nakrzemionych
B = 10 000 4- 14 000 Gs. W artości m aksym alnej indukcji B zwyk
łych blach transform atorow ych podane są w tabl. 80.
W raz ze wzrostem indukcji w rdzeniu szybko w zrastają straty
w żelazie i rdzeń będzie się silniej nagrzewał.
W praktyce przy obliczaniu liczby ..zwojów stosuje się upro
szczoną metodę obliczania w prowadzając pojęcie liczby zwojów na
wolt.
Liczbę zwojów na w olt z v przy częstotliwości 50 c/s można ob

liczyć ze wzoru
450 000
[4.37]
BS
gdzie:
Zv liczba zwojów n a wolt,
S przekrój rdzenia w cm2 (rzeczywisty),
B m aksym alna indukcja magnetyczna.
Wartość indukcji B wyznacza się z tabl. 80, przekrój zaś rdze
nia £ oblicza się ze w zoru [4.33] lub [4.34], Jeżeli przebiegi prądu
Tablica .80
Dane dotyczące transformatora sieciowego
w zależności od jego mocy
Dopuszczal
S praw n a gęstość
Moc tran s M aksym al
ność p rąd u w uz
form atora n a induk
tra n sfo r w ojen iach
P cja B m ato ra tra n sfo r
W Gs
T)°/o m ato ra
A /m m 2
Do 10 5000 -4- 6000 0,6 -4- 0,7 2,5 -4- 3

10-4-30 7000 0,7 -4- 0,8 2,5
30-4-50 8000 0,8 -4- 0,85 2,0 -4- 2,5
50-4-100 10000 0,85 -4- 0,9 2,0-4-2,5
Powyżej 100 11000 0,9 2,0
nie są sinusoidalne (np. przy obliczaniu transform atorów do w ibra

torów), to. przyjm uje się B = 5000 4- 6000 Gs. Jeżeli częstotliwość
prądu jest większa niż 50 c/s, to rezu ltat otrzym any ze w zoru [4.37]
należy podzielić przez iloraz częstotliwości, przy której m a p ra
cować transform ator, przez częstotliwość 50 c/s. Na przykład przy
częstotliwości 100 c/s w w ibratorze liczba zwojów na w olt transfor
matora będzie dw ukrotnie m niejsza od liczby zwojów w transfor
matorze pracującym przy częstotliwości 50 c/s.
Przy wyznaczaniu przekroju rdzenia ze zwykłych blach trans
formatorowych oraz przy obliczaniu liczby zwojów na w olt wy
godnie jest posługiwać się nomogramem przedstaw ionym na
rys. 95.
Po wyznaczeniu mocy pobieranej przez transform ator określa
się za pomocą skali Sż umieszczonej po praw ej stronie przekrój
rdzenia i z wyznaczonego n a tej skali p u nktu prow adzi się prostą
do punktu na skali B odpowiadającego przyjętej w artości induk-
F— 14000
S P
40 1000
-13000
-12000 3 0 -i
— 500
1.5-
■ 11000 400
2— j — 300
- 10000 20-
-200
-rno 15-
4 —.
— 100
f-8 0 0 0 ~ 5-^
— JOî
CM
es
w
i -50
'—
0*
-r-7000 -o
.5 tr a n s fo r m a to r a
1 *• -40
3 S* 7- -30
.5 .
| '10-
IN * •*
-6000 15 20
15 —
Moc
* 5 -3
b 15
20^
* - -10
-5000
30-
40-
50—3 —3
-4000-
Rys. 95. N om ogram do p ro jek to w a n ia tra n sfo rm a to ró w
sieciow ych przy częstotliw ości f = 50 c/s.
•cji dla tego .rodzaju blach transform atorow ych, którym dyspo
nujemy.
Przecięcie się tej prostej ze środkową skalą z v wyznacza p u n k t
odpowiadający wyznaczonej 'liczbie zwojów n a wolt.
Przykład
Wyznaczyć p rzekrój rd zen ia oraz liczbę zw ojów n a w o lt d la tra n sfo rm a to ra
pobierającego z sieci m oc 59,3 W i m ającego in d u k c ję w rd zen iu 8250 Gs
przy zastosow aniu zw ykłych b lach transfo rm ato ro w y ch .
Zaznaczywszy n a skali P p u n k t odpow iadający 59,3 W, odczytuje się p rze
krój rdzenia S = 9,6 cm 2. P row adząc z tego p u n k tu p ro stą do p u n k tu n a
skali B odpow iadającego in d u k c ji 8250 Gs odczytuje się n a skali z v liczbę
5,7 zwojów n a w olt.
Po wyznaczeniu ilości zwojów na w olt zv można obliczyć całko
witą liczbę zwojów dowolnego uzw ojenia transform atora ze wzoru
z = U zv [4.38]
gdzie:
U — napięcie danego uzwojenia w V,
zv — liczba zwojów na wolt.
Obliczone liczby zwojów należy uzupełnić ze względu na spadki ■
napięć w poszczególnych uzwojeniach. P rzyjm uje się, że straty
w rdzeniu i w uzwojeniu (w żelazie i miedzi) transform atora są
sobie równe i w transform atorach o mocy do 100 W wynoszą po
10%, w transform atorach zaś o mocy powyżej 100 W straty te
wynoszą po 5%.
W związku z powyższym w transform atorach do 100 W liczbę
zwojów w pierw otnym uzwojeniu zmniejsza się o 5%, liczbę zaś
zwojów w uzw ojeniu w tórnym zwiększa się o 5%. W transform a
torach o mocy powyżej 100 W w uzwojeniu pierw otnym odejm uje
się 2,5% zwojów, w uzwojeniu zaś w tórnym dodaje się 2,5%
zwojów.
31.3. Obliczanie średnicy drutu uzwojeń transformatora

Średnicę drutu- danego uzwojenia transform atora można w y
znaczyć znając natężenie prądu płynącego w uzwojeniu oraz do
puszczalną gęstość prądu. Natężenie p rądu płynącego w uzwo
jeniu pierw otnym można obliczyć ze wzoru [4.32],
Natężenia prądu w uzwojeniach w tórnych podane są przy pro
jektowaniu transform atora. Dopuszczalną gęstość p rąd u w uzwo
jeniach transform atora o odpowiedniej mocy m ożna odczytać
z tabl. 80: przy dobrych w arunkach chłodzenia transform atora
gęstość prądu w jego uzwojeniach może dęchodzić do 3 A/mm2,
a nawet do 4 — 5A/mm2 (uzwojenia żarzenia- naw inięte n a ze
wnątrz uzw ojeń transform atora).
Natężenie prądu
0.01
Średnica drutu
Rys. 96. Zależność n atęż en ia p rą d u od śred n icy d ru tu .
-
K.|. r -
Średnicą d rutu przy danej gęstości prądu w uzwojeniach trans-

formatora można obliczyć “z następujących wzorów:
gęstość prądu 2 A/mm2 d = . 0,8 ]/J [4.39]
gęstość prądu 2,5 A/mm2 d = 0,7 j / j [4.40]
gęstość prądu 3 A/mm2 d== 0,66 [4.41]
gęstość prądu 4 A/mm2 d = 0 ,5 6 ]/j [4.42]
gęstość prądu 5 A/mm2 d = 0 ,5 1 |/ j , . [4.43]
gdzie:
J — natężenie prądu w A.
Przy wyznaczaniu średnicy d ru tu wygodnie jest posługiwać się
wykresami przedstawionym i na rys. 96. Przy gęstości p rądu
2 A/mm2 dopuszczalne natężenie prądu w uzwojeniach można od-
i czytać z tabl. 26.
Po wyznaczeniu średnicy d rutu należy jeszcze w ybrać rodzaj
izolacji drutów oraz grubość izolacji między poszczególnymi uzwo
jeniami.
W przeciętnych transform atorach spotykanych w praktyce r a
dioamatorskiej najczęściej stosuje się na uzw ojenia d ru t mie
dziany emaliowany, jako najtańszy i zajm ujący najm niej miejsca.
Druty w obwoju papierowym stosuje się w transform atorach dużej
mocy do uzw ojeń o średnicy d ru tu rzędu 1,5 -P 2 mm. D ruty
w oprzędzie jedw abnym stosuje się w transform atorach o uzwo-
[■ jeniach na wysokie napięcia (powyżej 1000 V).
Izolacja między uzwojeniami pow inna w ytrzym yw ać napięcie
o wartości rów nej podwójnej w artości najwyższego napięcia trans-
formatora plus 1000 V. Grubość takiej izolacji w transform a
torach na napięcia do 1000 V wynosi 1 — 2 m m (papier lub ce-
: ratka).
, . ■. , -
31.4. Sprawdzenie zaprojektowanego transformatora
Po dokonaniu obliczeń transform atora należy sprawdzić, czy
^projektowane uzw ojenia pomieszczą się w oknie transform atora,
wyznacza się powierzchnię p rzelań ju zajmowaną przez uzwo-
1 j®n'e> a następnie porów nuje się ją z powierzchnią okna rdzenia
» transformatora. P rzy wyznaczaniu powierzchni przekroju uzwo
jeń korzysta się z nomogram u przedstawionego na rys. 97 lub
| 2 tabl. 29.
Powierzchnia przekroju zajmowana przez uzwojenie nie może
przekroczyć 80% powierzchni okna rdzenia transform atora, przy
| czym w pewnych przypadkach należy się liczyć z tym, że po-
wierzchnia przekroju m ateriałów izolacyjnych może zająć do 50%
5000
fooo
500 —
400 —
300—.
200gj
400 50-
40 —
300 30 —
:oi
r 20 - i
Rys. 97. N om ogram do w yznaczania długości uzw ojeń o naw inięciu |

ścisłym :
l — d r u t e m a lio w a n y , 2 — d r u t w p o j e d y n c z y m o p r z ę d z i e je d w a b n y m , 3 — d ru t
w p o d w ó jn y m o p r z ę d z i e j e d w a b n y m , 4 — d r u t w p o j e d y n c z y m o p r z ę d z i e b a w e ł
n ia n y m , 5 — d r u t w p o d w ó jn y m o p rz ę d z ie b a w e łn ia n y m .
powierzchni okna. Jeżeli z obliczeń wynika, że zaprojektowane

uzwojenie nie mieści się n a w ybranym rdzeniu transform atora,
to można zastosować rdzeń o większych w ym iarach (i o większym
oknie), ale o mniejszej liczbie blach (tak aby przekrój rdzenia nie
uległ zmianie). Przy tej samej co poprzednio wielkości blach
można zwiększyć grubość rdzenia, co spowoduje zmniejszenie się
liczby zwojów na w olt w poszczególnych uzwojeniach. Stosuje się
także jednoczesną zmianę wielkości i grubości rdzenia. Poza tym
można zastosować d ru t o mniejszej średnicy przyjm ując, że gę
stość prądu w uzwojeniach m a m aksym alną dopuszczalną waT-
tość.
Przy projektow aniu uzw ojeń transform atora często wyznacza
się długość drutu poszczególnych uzwojeń, ich oporność oraz cię
żar. Dane te można uzyskać posługując się tabl. 30 lub korzystając
z nomogramów przedstawionych na rys. 97 i 98.
Nomogram przedstaw iony na rys. 97 umożliwia wyznaczenie
liczby zwojów przypadających na 1 cm2 okna rdzenia transfor
matora w zależności od średnicy d rutu oraz rodzaju jego izolacji.
Dzięki tem u nomogram ten umożliwia wyznaczenie powierzchni
przekroju zajmowanego przez dane uzwojenie.
Znając objętość uzwojenia można również wyznaczyć długość
drutu projektowanego uzwojenia.
Przy posługiwaniu się nomogramem znajduje się p u nkt na krzy
wej odpowiadającej danem u rodzajowi izolacji oraz danej śred
nicy drutu, -arliastępnie prow adzi prostą poziomą 1 do skali z.
Wyznaczony przez prostą 1 punkt na skali z wskazuje liczbę zwo
jów na 1 cm2 danego uzwojenia. Łącząc uzyskany punkt prostą
-2 z punktem odpowiadającym objętości uzwojenia na skali V od
czytuje się na skali i długość drutu.
Przykład
Wyznaczyć liczbę zw ojów n a 1 cm 2 oraz długość d ru tu u zw o jen ia o obję
tości V — 150 cm 3 przy średnicy d ru tu d = 0,15 m m w pojedynczym oprzę-
dzie z jedw abiu.
Prow adząc p ro stą poziom ą 1 zn a jd u je się n a skali z 2350 zw ojów n a cm 2.
Przedłużając p ro stą 2 do p u n k tu odpow iadającego w arto śc i 150 cm-’ na
skali V, odczytuje się n a skali l długość d ru tu 3500 m.
Nomogram przedstawiony na rys. 98 umożliwia szybkie w yzna
czenie wartości oporności rzeczywistej uzwojeń o naw inięciu ści
słym z miedzianych drutów nawojowych. Sposób użycia tego
nomogramu podobny jest do sposobu użycia nomogram u przed
stawionego na rys. 97.
Za pomocą poziomej prostej 1 wyznacza się na skali R q opor
ność 1 cm3 uzwojenia o danej średnicy i danym rodzaju izolacji
drutu. Prowadząc z wyznaczonego punktu na skali Ro prostą 2
do punktu odpowiadającego danej objętości uzwojenia na skali V
IV . C E W K I, D Ł A W IK I I T R A N S F O R M A T O R Y
■10000
5000
r io o o
3000
'—2000
-3 0 f
3
-40 -o
-uPj
-50 %
Sposób użycia S
nomogramu
-6 0 Ca
Var>u rodzaj 70
d r u tu SO
' 5?
J Rezultat $0
X O -100
R e z u lt a t R,
D aneV
-01
Rys. 98. N om ogram w yznaczania oporności uzw ojeń o naw inięciu i
ścisłym :
1 — drut e m a l i o w a n y , 2 — drut w pojedynczym oprzędzie jedwabnym , 3 — drut ,
w podwójnym oprzędzłe jedwabnym , 1 — drut w pojedynczym oprzędzie bawel- |
nianym, 5 — drut w podwójnym oprzędzle bawełnianym .
i przedłużając prostą 2 do skali R wyznacza się poszukiwaną w ar

tość oporności.
Przykład
Wyznaczyć oporność uzw ojenia o objętości V = 28 cm 3 n aw in ięteg o d ru tem
miedzianym w em alii o średnicy d — 0,25 mm.
P row adząc p ro stą poziom ą 1 zn a jd u je się n a skali R 0 w arto ść 4,2 Q n a
1 cm3. P rz ed łu ż ają c p ro stą 2 do p u n k tu odpow iadającego w arto ści 28 cm 3
na skali V odczytuje się n a skali R w arto ść 120 Q.
31.5. Obliczenie transformatora sieciowego

Obliczyć transform ator sieciowy dla prostow nika dwupołówko-
wego o następujących danych:
uzwojenie pierw otne (napięcie sieci) Ui = 0 —110— 127—220 V,
uzwojenie w tórne U2' = 2 • 300 V ; I 2'= 8 0 mA (0,08 A)
(zasilanie anody),
,, „ U2" = 6,3 V; I 2" = 2 A (żarzenie lamp ra
diowych),
,, ,, Uo"' = 4:V; U " = 1A (żarzenie lampy pro
stowniczej).
Zastosuje się rdzeń ty p u E z norm alnej blachy transform ato
rowej. !
1. Obliczenie mocy w tórnej transform atora wg w zoru [4.28]
Pw= 1,41 U2l2" + U2'/h " + V 2'" h '" =
= 1,41 • 300 • 0,08 + 6,3 • 2 + 4 • 1 = 50,4 W]
2. Moc pobierana przez transform ator wg wzoru [4.31],
Z tablicy 80 określa się sprawność transform atora ij — 0,85.
P 10 4
p = “7] - r0,85
« t = 59’3 w
3. Rzeczywisty przekrój rdzenia w g wzoru [4.34]

S i = 1,25 j / P = 1,25:)/59,3 9,6 cm2
Z tablicy 79 w ynika, że najbardziej odpowiedni będzie rdzeń
typu III — 25 X 25 — 50. Rdzeń ten ma S ż — 6,25 -f- 12,5 cm2,
So = 15 cm2, a = 2,5 cm.
4- Grubość rdzenia wg w zoru [4.35]
6= ł = c f = 3'84 4
5. Liczba zwojów n a w olt w g wzoru [4.37].
>3*
196
Zakłada się B - 8250 Gs (tabl. 80).

450 000
5,7 zwojów na wolt
8250-9,6
W ynik ten zgodny jest z rezultatem odczytanym z nomogramu
przedstawionego na rys. 95.
6. Liczba zwojów uzwojeń pierw otnych wg wzoru [4.38],
Zgodnie z założonymi danym i transform ator powinien być do
stosowany do pracy przy 110, 127 i 220 V. W celu zaoszczędzenia
miedzi i uniknięcia nadm iernej objętości uzwojeń zastosuje się
dw a niezależne uzwojenia, które przy napięciu 110 V będzie się
o) c)
w § 1I0V o
i
//ov
T O
II0V | 1277 1107 o
I O
1 O
17 V
177
td -
Rys. 99. S chem at połączeń tra n sfo rm a to ra sieciowego p ro sto w n ik a dwu-
połów kow ego n a napięcie:
a ) 110 V ; b ) 220 V ; c) 127 V .
łączyć równolegle, jak pokazano n a rys. 99a (gdyby zastosować

pojedyncze uzwojenie pierw otne z zaczepem, to ze względu na
stałą moc pobieraną ¡jfrzez transform ator uzwojenie na 110 V po
winno być naw inięte drutem o przekroju dwa razy większym) zaś
przy napięciu 220 V będzie się łączyć w szereg (rys. 99b). Trzecie
uzwojenie pierw otne na 17 V połączone w szereg z uzwojeniem
110 V umożliwi zasilanie transform atora napięciem 127 V (rys
99c).
Ze względu na spadek napięcia w uzw ojeniu pierw otnym liczba
zwojów zostanie zmniejszona o 5%. Dla uproszczenia obliczeń
zmniejsza się o 5°/o liczbę zwojów n a w olt z,..
2v,' = z„ — 5% zv — 5,7 — ==: 5>42 zwojów na wolt
Uzwojenia na 110 woltów będą m iały zwojów

z { — Zy Ui = 5,42-110 = 596 zwojów
Uzwojenie na 17 woltów będzie miało zwojów
zx" = zv'U 1 = 5,42 -17 — 92 zwoje
31. T R A N S F O R M A T O R Y SIE C IO W E 197
Razem uzwojenie pierw otne będzie miało zwojów

Zi = 2 • 596 -f- 92 = 1284 zwoje
7. Liczba uzwojeń w tórnych w g wzoru [4.38].
Ze względu na spadek napięć należy w uzwojeniach wtórnych
nawinąć o 5°/o więcej zwojów. Dla uproszczenia obliczeń liczba
zwojów n a w olt z zwiększa* się o 5%
5 7*5
z2 = Z i + 5% Z i = 5,7 + = 5,98 zwoju na wolt
Uzwojenie do zasilania anody będzie miało zwojów

z2' = 2 • z2 • 300 = 2 *5,98 • 300 = 2 • 1796 zwojów
Uzwojenie do żarzenia lam p radiowych będzie miało ¡zwojów
z2 = z2 • 6,3 = 5,98 - 6,3 = 38 zwojów
Uzwojenie do żarzenia lam py prostowniczej
z2'" — z2 • 4 = 5,98/ 4 = 24 zwojów
8. Natężenie prądu w uzw ojeniu pierw otnym w g wzoru [4.32]
a) przy napięciu 220 V
P ^
1 1 = 1 ,1 ^ = ! ,1 ^ 0 ,3 0 A
Przy napięciu 110 V natężenie prądu będzie dw ukrotnie większe,

tj. h 0,60 A.
b) przy napięciu 127 V
h = 1,1 = 1,1 ^ ~ 0,51 A
9. Średnica d ru tu w poszczególnych uzwojeniach

Z tablicy 80 przyjm uje się gęstość prądu dla uzwojeń transfor
matora równą 2 A/mm2 (transform atory do mocy 100 W). Z tabl. 26
lub wykresów przedstawionych n a rys. 97 odczytuje się nastę
pujące średnice drutu:
a) dla uzw ojeń pierw otnych
U i = 2 - 110 V; zx' = 2 -596 zwojów; i i '= 0 ,2 7 A
d / = 0,42 mm
U]"== 17 V; z j" = 9 2 zwoje; h " = 0,47 A
di" = 0,55 mm
.198 IV . C E W K I, D Ł A W IK I I T R A N S F O R M A T O R Y
b) dla uzw ojeń w tórnych

U2' = 2 • 300 V; Z2 — 2 • 1796 zwojów; U — 80 mA
d2 = 0,2 mm
[/2" = 6,3 V; 22" = 38 zwojów; L>" — 2 A
d2" = l , 1 5 mm
U2'" = Ą V; za'" = 24 zwoje; i 2' " = l A
d2'" = 0,8 mm
■ 10. Sprawdzenie zaprojektowanego transform atora
Dla sprawdzenia, czy zaprojektow ane uzw ojenia zmieszczą się
w oknie wybranego rdzenia, korzysta się z nomogram u przedsta
wionego na rys. 97. Do naw inięcia transform atora zastosuje się
d ru t emaliowany.
a) Powierzchnia przekroju uzw ojeń pierw otnych
Przekrój około 430 umieszczonych obok siebie drutów emalio
w anych o średnicy 0,42 mm zajm uje powierzchnię 1 cm2; taką
samą powierzchnię zajm uje przekrój 255 drutów o średnicy 0,55
mm. Uzwojenie 2 • 596 zwojów d ru tu o średnicy 0,42 mm będzie
miało przekrój o powierzchni
, 2-596 OQ 2
S l = '4 3 ( T = 2'8 Cm
uzwojenie 92 zwojów d ru tu o średnicy 0,55 będzie miało przekrój
o powierzchni
92 — AA 2
Sl = 255" cm
b) Powierzchnia przekroju uzwojeń wtórnych

Przekrój około 1700 drutów emaliowanych o średnicy 0,2 mm
zajm uje powierzchnię 1 cm2.
31. T R A N S F O R M A T O R Y SIE C IO W E 199
S2,,' = W ^ 0’2 ^
c) Łączna powierzchnia przekroju uzwojeń wyniesie
s = 2,8 + 0,4 + 2,1 + 0,6 + 0,2 == 6,1 cm2
Ponieważ okno w ybranego rdzenia III 25 m a powierzchnię

So = 15 cm2, więc powierzchnia przekroju uzw ojeń'w ynosi pro
centowo
M - . 100 = 41%
a zatem uzwojenie pomieści się n a w ybranym rdzeniu. Powierz

chnia korpusów cewek transform atora, przekładek izolacyjnych
między poszczególnymi w arstw am i (grubość 0,07 -4- 0,15 mm) oraz
między poszczególnymi uzwojeniam i (grubość 0,8 -4- 1,5 mm) zaj
mie około 30 -4- 40% powierzchni okna.
Tablica 81
Transformatory sieciow e produkowane w kraju
S U zw ojenia
0) U zw ojenia w tó rn e
N p ierw otne
3 G
o
p cu*
Napięcia przy
cci 5o*o
G cu . a §•
U rj d .0)
obciążeniu
w ejściow e
32 G
Lp.
CU s § cU *3 a
Napięcia
o o G
nr N o
zw ojów
"S b ca
Liczba
G G a
C
N
U JT* f-<
a a 'O -3
>»■&
T5 .i? £ 3 £
O o N cu 3 nr 3 I f C
L)G 8
G S a 220V]l20V
CU
</}*0 fc O ^ ’N
M "> <n-o ■+->
N to
O VA A CU
A V z mm V A z mm N
1 X
1 oto 60 0,15 0,28 100 + 347 0,35 2X310 0,06 2X1080 0,16 G
o 120 420 0,5 6,3 2,3 24 0,9
e? 4 1 15 0,9
o
oj
o 10 + 45 0,5 2X250 2X0,025 2X1160 2X0,16 •Gu
to ~ 3
2 60 0,12 0,22 2X110 2X492 0,35 4 1,1 20 0,7 OM
> 52
6,3 2,2 31 0,9 V
O
O N
285 0,6 2X18 0,0005 2X120 0,3 O
co 125V 95 + “ o
3 130 0,13 0,24 125 375 0,8 2X3,15 3 2X10 1,1
£ 4 4,4 13 1,5 aj J>
2X500 0,155 2X1650 £<
0,3 N
— _ £
------- -V -
ja
Łh
O
200
i
tí
tí
¿4
art
1
l/l
*o
Ł-
S
Pi
NJ
*O
&
»oO
o
o
o
‘B
O
o
0)
CJ
&
Uzwojenia w tó rn e
U zw ojenie do z a s ila
nia obwodów anodo Żarzenie lam py Żarzenie pozo- i
i Liczba Ś rednica N apięcie w ych prostow niczej stałych lam p
Zastosow anie zwojów d ru tu sieci
iJ
É-I
tran sform atora L ic z
z d U i N a p ię -i L ic z b a N a N a ba Ś red
c ie z w o jó w p ię c ie p ię c ie zw o n ic a
-JO JS U B J} 00]A[
cf B JO |B U I
-o zp j fa n p z jd ;
O O 3»
(f lC T 3 ^
2 2 2 3
</) C -o ^
U2 1 /2 U d ru tu
TJ oj » r '
5~*
*"• H
T5 OJ » ę*
jó w
>
>
>
>
N
N
6
cg
&
j. . ;■f.-LL'VÍ..
B
1
Ü
mm mm 1 mm
Prostow niki m alej
^
O
O
lO
rH
CO
co
mocy 1680X2 110-r-220 150X2 2100X2 0,7
to
HCO
IO CO
co
O dbiornik 760X2 110 —127
JO
co co ^
x
o o o
S
Ci
rH
«M
CD
<M
1—1
03,
+ 116 -4-220 320 2280 0,55
o_
CH-235
Odbiornik am ator.
X
s
H
v
Q
£
o
rf
rH
rH
co
o '
co
to
LO
CM
co
*-H
810+90 1 ,0
t-"
TC-14 110+120 1265X2 1960X2
N
O
^
O
O
O
JO
T—i
*H
C*”
**
CO
to
<M
<M
LO
C—
•I-
O dbiornik 430X2 3,8 8,5X2 3,9 9,5X2
IO
3K JI-4 N
O
O O O
O
IO o
H rl H
o o
o
O
rH
r-*
rH
rH
LO
CO
to
r?
\
t - CM
i—<
O dbiórnik 300X2 4 20 4 20
rH <N CM 0
X X X
„M osradio"
g
N
H
O
O
o
H lO lO lO C O
O
o o o o o
t>
Oi
to
i-J
O
rH
rH
rH
CO
CO
CD
CO
^ ~ T,t ur^ er^ rit cy^

rH,
1>
O dbiornik 290X2 5 20 6,3 26
£r~
M 0
g g S + g X
Q •
O W CM ' r-i *
X + X g + cj
-1- -1- <M -1 (M
• -o • •
6H-1 (nowy)
O
o
+
O
g
o
r-
fO
T—i
rH
r—i
JO
r—i
CO
«1
t>
0,18 6.3
CM,
Odbiornik E lektrq- 25ÖX2 865X2 0,93 26
IO
sygnał 2
ö
^
o
t-
tH
c-
to
IO
03
rH
rH
l-H
O
T—ł
CM
O dbiornik 320X2 735X2 0,25 0,8 6.3 6+9
T-t ' 1—
+ w X«
g x ° +
-|-N + N
O • • O ■•
CBÄ-9 (nowy) i
O
O
»
rH
rH
r—i
JO
rH
cm
rH
1 1 rH
£w
orH
O
LO
CO
CO
Odbiornik Ryga 16 341+53 340X2 1050X2 0,2 6,3
to
T-689 +288
^ ^
H
o
t>
IO
C
Oo O
rH
rH
CM,
(202+31) 315 3,6

V IM , IM V+<InM -|-<
O dbiornik 18 630X2 0,15
M
0 ,0
H H
1 rH !
7<n
M
orH orH
L eningrad x2 290 600X2 1 0,12

O . ■O • ■
’) Wszystkie uzwojenia nawinięte drutem emaliowanym.

32, A U T O T R A N S F O R M A T O R Y 201
32. AUTOTRANSFORMATORY
A utotransform atory stosuje się wówczas, gdy nie zależy na od
graniczeniu jednego obwodu od drugiego, lub gdy w artość n a
pięcia wtórnego mało różni się od wartości napięcia pierwotnego.
Stosuje się je również do zasilania prostowników sieciowych.
W praktyce autotransform atory są często stosowane do kompen
sowania spadku napięcia w sieci. Za pomocą autotransform atorów
można regulować napięcie w tórne w sposób ciągły lub skokami.
W autotransform atorze przedstawionym na rys. 100 można za
pomocą zaczepów 3— 6 podwyższać
napięcie wyjściowe, gdyż wówczas
uzwojenie pierw otne m a mniej zwo-
aj bl
r
A %% sr i1,-1, A i'
to
Rys. 100. S ch em at typow ego Rys. 101. S ch em aty : a) tra n sfo rm a to ra ;

a u to tran sfo rm ato ra. b) a u to tra n sfo rm a to ra .
jów niż uzw ojenie w tórne. P rzy położeniu zaś przełącznika P na

zaczepie 1 autotransform ator obniża napięcie sieci.
Zastosowanie autotransform atorów pozwala zaoszczędzić zuży
cie miedzi, ponieważ staje się
zbędna konieczność stosowania In
specjalnych uzwojeń wtórnych. L,
W przyłączonym do sieci uzwo f Ż arzen ie
j. lam py
jeniu autotransform atora śred ^ i prostow niczej
nica d ru tu może być mniejsza z Ib
niż średnica drutu w pierw ot
nym uzwojeniu transform atora, _ o
ponieważ prąd pobierany z auto Zła £
transformatora ma kierunek
przeciwny do prądu pobiera
Zarżenie lamp
nego z sieci (rys. 101), radiowych
W autotransform atorach kom
pensujących spadek napięcia Rys. 102. S chem at a u to tra n sfo rm a
w sieci zaczepy’ tak się projek to ra do zasilan ia p ro sto w n ik a jed n o -
tuje, żeby skompensować 30 -r- połów kow ego.
■ż- 40% spadku napięcia w sieci.
A utotransform atory stosowane do zasilania prostowników sie
ciowych pracują w układzie przedstawionym na rys. 102.
Moc pobieraną .przez autotransform ator zasilający prostownik

jednopołówkowy (rys. 102) można obliczyć ze wzoru
Ptt; = 1.2 In (Un - U) + Um (Im + Iu - U + UjV • IIV [4-44]
Przy pracy prostow nika dwupolówkowego z prostow nikam i sty
kowymi w układzie mostkowym moc pobierana wynosi
P»- = ( U n - U ) I j i + Ui n -IUi [4.45]
g d z ie :
Pw — moc pobierana z sieci w W,
U — napięcie sieci w V,
Un, Um , UIV :— napięcia w tórne w V,
hi, Im , h v — natężenia p rądu pobierane z autotransfor
m atora w A,
Iu — natężenie prądu pobierane z sieci w A (przy danym
napięciu sieci).
Jeżeli autotransform ator ma pracować przy kilku napięciach U
sieci, to do obliczania mocy pobieranej z sieci obiera się najwięk
szą w artość napięcia sieci.
Dalsze projektowanie autotransform atora odbywa się analogicz
nie do projektow ania transform atora sieciowego, jednak przy ob
liczaniu średnicy d ru tu uzwojenia zUI należy pam iętać, że wypad
kowe natężenie prądu płynącego w tym uzwojeniu będzie
/ = Im + l i i - I , , [4.46]
Tablica 83
D ane dotyczące typow ych a u to tran sfo rm ato ró w
i
R dzeń D ane uzw ojenia

Liczba zwojów na 1 V
............. ■..... -... _ . -
Sieć ośw ietleniow a na 120 V Sieć ośw ietleniow a n a 220 V

z reg u lacją od 80 do 130 V z reg u lacją od 146 do 238 V
S ekcja S ekcja S ekcja S ekcja S ekcja S ek cja

1; KI
c 1 II III I II III
:o on ffl) C ao CS ao
U
rX 13 Ł OS u O
O U ® "O ts.g S p. £ 3 2 3
o N
U D. n '3 X5 — 13 'M 5 : | 'O 5 :1 T
N o H3 3p | I -a N O ■a £
o >» of-4 pi-i O 5 0) 3 £ |5 O t-4 i-i V. Ci if.I'D
3 <n ii J 'N </) ’O <n is 3 | -o
w cm - Z mm mm Z m m Z mm z m m z mm
50 5 UI-20 i 12,3 982 0,33 431 0,47 123 0,41 18000,23 900 0,33 222 0,3
75 6 111-20 10 800 0,4 400 0,6 100 0,49 1465 0,29 733 0,41 180 0,38
100 7 111-24 i 8,7 696 0,47 348 0,64 87 0,57 1275,0,38 638 0,47 157 0,41
153 9 111-24 : 7,4 568 0,57 284 0,8 71 0,69 1040 0,41 520 0,59 128 0,51
200 10 IH-24 i 6,3 504 0,64 252 0.93 6*3 0,8 924 0,47 462 0,69 114 0,59
U w a g a / W s z y s tk ie u z w o je n i a n a w i n i ę t e d r u t e m e m a lio w a n y m .
32. A U T O T R A N S F O R M A T O R Y 203
W 'Uzwojeniach 1 A lub 1 B wypadkowe napięcie będzie

[4.47]
Natężenie prądu w uzwojeniach 1 A lub 1 B
I= Iu ~ h l [4.48]
33. DŁAWIKI MAŁEJ CZĘSTOTLIWOŚCI
Dławiki małej częstotliwości są stosowane jako obciążenie

w obwodach o częstotliwościach akustycznych; do korekcji cha
rakterystyk częstotliwościowych wzmacniaczy małej częstotli
wości, jako dław iki tłum iące tętnienia w prostow nikach siecio
wych itp.
Dławiki małej częstotliwości można klasyfikować w zależ
ności od:
a) indukcyjności,
b) natężenia prąd u stałego magnesującego rdzeń,
e) konstrukcji.
33.1. Indukcyjność dławików m ałej częstotliwości

Indukcyjność uzwojenia dławika transform atora nawiniętego
na rdzeniu żelaznym m ożna obliczyć ze wzoru
r . -1,26 z2 S
~ żm 10-8
■- [4.49]
gdzie:
L — indukcyjność w H,
z —■liczba zwojów,
Sż — przekrój rdzenia w cm2,
n — przenikalność magnetyczna rdzenia,
Iż — średnica długości drogi megnetycznej w rdzeniu
w cm (tabl. 79).
Wzór [4 • 49] można napisać w postaci
[4.50]
gdzie w yrażenie R m nazywa się opornością magnetyczną.

Na podstawie tego wzoru został opracowany nomogram przed
stawiony n a rys. 103, umożliwiający szybkie wyznaczenie dowol
nej wielkości wchodzącej w skład tego .wzoru.
Przy posługiwaniu się nomogramem łączy się odpowiednie
punkty na skalach n i S prostą 1, a następnie prowadząc prostą 2
i punktu n a skali h odpowiadającego średniej długości drogi ma-
fj At p s o u ffo y n p u /
żelaznym .
Si § 5? § 8 S S I I l l l l l
ni (1■'I■'■
1!ł h1.1
H1,' 1.,'' !l )» m,',Ui I),!m■ h J ■»I1.11‘,1ił.,1,l,it,»".t|. J I 1, 1. 11 I i l J
Łrjtę, tx. CQ cr,v-, w-> i\i «■»> V IT> iO
ęs C3 c^cs CS
rdzeniu
na
nawiniętego
indukcyjności uzwojenia
do wyznaczania
Rys. 103. Nomogram
33. D Ł A W IK I M A Ł E J C Z Ę S T O T L IW O Ś C I
205
gnetycznej do punktu p, w którym prosta 1 przecina pomocniczą

skalę P, wyznacza się na skali Rm wartość oporności magnetycz
nej. Po przeprowadzeniu- z wyznaczonego na skali Rm punktu
prostej 3 do punktu odpowiadającego na skali z liczbie zwojów
uzwojenia, wyznacza się na skali L poszukiwaną w artość induk-
cyjności.
Przykład
Obliczyć in d ukcyjność dław ika o danych:
z = 8000 zw ojów , lż = 2 cm, S = 4,5 cm 2, p = 110.
Po połączeniu p ro stą 1 odpow iednich p u n k tó w n a skalach S i /i o raz po
połączeniu p ro stą 2 p u n k tu odpow iadającego w artości lż = 20 n a sk a li l ż
z punktem p n a skali P w yznacza się w arto ść Rm = 0,04. P ro w ad ząc z p u n
ktu w yznaczonego n a skali R m p ro stą 3 poprzez p u n k t odpow iadający
z = 8000 zw ojów n a skali z w yznacza się n a skali L poszukiw aną w arto ść
indukcyjności i , = 20 H.
Przeciętna w artość przenikalności magnetycznej zwykłych
rdzeni jest rzędu 400. Gdy w uzw ojeniu płynie prąd stały m a
gnesujący rdzeń to przenikalność magnetyczna m aleje (rys. 104).
Liczbę amperozwojów n a cm (Az/cm) oblicza się ze wzoru
Rys. 104. Zależność początkow ej prze- Rys. 105. Z ależność początkow ej

mkalności m agnetycznej od am p ero - przenikalności m agnetycznej od am -
Wojów p rą d u m agnesującego s ta - perozw ojów p rą d u m agnesującego
łego. zm iennego.
gdzie:
1 — natężenie prądu płynącego w uzwojeniu w A,
I* — średnia długość drogi magnetycznej w rdzeniu
(tabl. 79).
Przenikalność m agnetyczna zależy również od natężenia prądu
wiiennego płynącego w uzwojeniu n a rdzeniu i m aleje przy zwięk-
szeniu natężenia tego prądu.
Rys. 106. P rzeciętn e krzyw e m agnesow ania p o

jem stały m różnych sta li transfo rm ato ro w y ch .
W celu uniknięcia zniekształceń w dławikach i transform ato

rach małej częstotliwości indukcja w rdzeniu nie powinna prze
kraczać w artość 4000 -1- 7000 Gs.
W praktyce przeważnie należy określić liczbę zwojów przy da
nej indukcyjności. Po przekształceniu wzoru 4.49 i założeniu, że
f.i — 400, uzyskuje się dla obliczenia liczby zwojów wzór
2 = 4501 / " [4.52]
Liczbę zwojów przy danej indukcyjności uzwojenia, przez które

Sż
nie przepływ a prąd stały, dla różnych stosunków j rdzenia można
odczytać bezpośrednio z krzyw ych przedstawionych n a rys. 107.
Gdy w artość prądu stałego płynącego w uzwojeniu cewki na
rdzeniu przekracza 4 Az/cm, to należy stosować w rdzeniu szcze
linę powietrzną.
Przy obliczaniu indukcyjności uzwojenia nawiniętego n a rdze
niu ze szczeliną powietrzną stosuje się wzór [4.49], przy czym za
m iast w artości /i dla żelaza podstawia się w artość tzw. przenikal-
ności wypadkowej
[4.53]
1+M f
LŻ
33.2. Projektowanie dławików nie magnesowanych

prądem stałym
Przy danej indukcyjności dławika niezbędną liczbę zwojów wy
znacza się ze wzoru [4.52] lub z wykresów przedstawionych na
rys. 107. W rdzeniach stosowanych do budowy takich dławików
O
stosunek - —zaw iera się w granicach 0,2 — 0,4.
U
Po określeniu maksym alnego natężenia prądu, jaki będzie prze
pływał przez dławik, określa się, analogicznie jak przy obliczaniu
transform atorów sieciowych, średnicę d ru tu oraz sprawdza się.
czy zaprojektow ane uzwojenie zmieści się w oknie wybranego
rdzenia.
Jeżeli określona jest m aksym alna oporność rzeczywista uzwo
jenia, to średnicę drutu można dobrać posługując się nomogramem
przedstawionym na rys. 97 lub wzorem
[4.54]
gdzie:
ł s— długość średniego zwoju w cm (tabL 79),
z — liczba zwojów.
Przykład
Z ap rojektow ać dław ik na rdzen iu III 15 o indukcyjności L = 60 H i maksy
m alnym natężen iu p rą d u zm iennego 20 mA.
1. W ym iary rdzenia
Rdzeń III 15 m a n astęp u jące d an e (tabl. 79):
S = 2,25 cm 2; So = 3 ; 24 cm 2; (*=¡11 cm
2. S to su n ek ; w ynosi
żi
3. Liczba zw ojów
Z w y k resu przedstaw ionego n a rys. 107 o dczytu je się, że d la L = 60 H
S
i rJ . = 0 U, ,3O ppio trzeb n a liczba zw ojów będzie w ynosić 6400, n ato m ia st ze wzoru
Jl
[4.52] będzie
33. D Ł A W IK I M A Ł E J C Z Ę S T O T L IW O Ś C I 209
a więc rez u ltat odczytany z w y k re su przedstaw ionego n a rys. 105 nieznacznie

różni się od obliczenia i dlatego p rzy jm ie się ok rąg łą liczbę 6400 zwojów.
4. Ś rednica d ru tu
Jako dopuszczalną gęstość p rą d u zak ład a się w arto ść 2 A /m m 2; d la n a
tężenia p rą d u i = 20 m A z n a jd u je się z tabl. 26 (w zaokrągleniu) śred n icę
drutu d == 0,12 m m (przy te j średnicy dopuszczalne n atężen ie p rą d u będzie
0,0226 A).
5. S praw dzenie
Z nom ogram u przedstaw ionego n a rys. 97 w idać, że p rze k ró j 4000 d ru tó w
em aliow anych'o śred n icy 0,12 m m za jm u je pow ierzchnię 1 cm 2, a w ięc p o
wierzchnia zajm ow ana przez uzw ojenie w yniesie
6400
Sn — 4000 ’ °m "
Ponieważ pow ierzchnia okna rd zen ia III 15 w ynosi 3,24 cm 2, w ięc uzw oje
nie zajm ie procentow o
1,6
• 100 o/o = 50 «/o
3,24 '
powierzchni ok n a i zm ieści się n a zastosow anym rdzeniu.
33.3. Projektowanie dławików magnesowanych prądem stałym

Przy magnesowaniu rdzenia prądem stałym m aleje jego przeni-
kalność i indukcyjność dławjika odpowiednio się zmniejsza
(rys. 108). 1
Przy projektow aniu dławików W0
magnesowanych prądem stałym *
(ze szczeliną powietrzną) określa 80
się najpierw m inim alną objętość A
rdzenia 60
X Ss
40
v>= L D
Im
[4.55]
20
gdzie:
L - indukcyjność dławika 0 1 4 Az/ar
w H, ^
Rys. 108. P rocen to w a zależ
natężenie prądu stałego ność indukcyjno ści cew ki od
magnesującego rdzeń p rąd u stałego m agnesującego
w mA, rdzeń.
objętość rdzenia w cm3,
D współczynnik odczytywany z w ykresu przedstawionego
113 rys. 109 dla danej w artości Az/cm prądu stałego.
W dławikach pracujących w układach m ałej częstotliwości za
kłada się, że dopuszczalna liczba amperozwojów m agnesujących
!5 P o r a d n ik R a d i o a m a t o r a
rdzeń wynosi 5 -i- 12 Az/cm. W dławikach pracujących w filtrach

zasilaczy sieciowych zakłada się, że dopuszczalna liczba ampero-
zwojów magnesujących rdzeń wynosi 12 -r- 30 Az/cm. Po okresie- '
F,D
Rys. 109. Zależność wartości w spółczynników D

i F od prądu stałego m agnesującego rdzeń.
niu m inim alnej objętości rdzenia, a następnie jego typu (tabl. 79)
oblicza się liczbę zwojów dławika ze wzoru
Lfijź [4.56]
z= F j/
S>
Wartość współczynika F dla założonych w artości Az/cm prądu

magnesującego określa się z w ykresu przedstawionego n a rys. 108.
Wzór [4.56], jak łatw o można sprawdzić, jest analogiczny do
wzoru [4.52], ponieważ, jak widać z w ykresu przedstawionego na
rys. 108, dla Az/cm = 0 wartość F = 450.
Długość szczeliny powietrznej będzie wynosić
10" [4.57]
8
33. D Ł A W IK I m a ł e j C Z Ę S T O T L IW O Ś C I 211
W .powyższych wzorach stosuje się:

I natężenie prądu magnesującego w mA,
Sź— przekrój rdzenia żelaznego w cm2,
lż — średnia długość drogi magnetycznej w rdzeniu w cm,
lP— długość szczeliny pow ietrznej w mm,
z — liczba zwojów.
Jeśli określona jest m aksym alna oporność rzeczywista uzwoję-
nia Rm, to średnicę drutu można
określić ze wzoru [4.54]. 0.0024
Przy obliczaniu długości szcze 0.0022 U
liny powietrznej ln dla rdzenia orno
typu E należy pam iętać, że bę 0,0018
dzie miał on dwie szczeliny p o - . 0,0016
wietrzne połączone szeregowo, 00014 '
a zatem długość pojedynczej 00012
szczeliny będzie dwa razy m niej 0,0010 i T2
sza (rys. 110). 0,0008
/ (1
W kraju produkow any jest 0.0006 / V---- f i
dławik Ds-1 stosowany w pro 0.0004 im
2
stownikach sieciowych wzmac 00002 / Vt
/
niaczy AW 20. Uzwojenie jego 0 100 200300400580 600700800900100011001200
ma 4000 zwojów nawiniętych
drutem o średnicy 0,35 mm. Rys. 110. G rubość szczeliny pow ie
Indukcyjność uzwojenia wynosi trzn ej w rd zen iach ty p u E.
6,5 PI, oporność zaś rzeczywista
105 Q. Natężenie prądu magnesującego wynosi 150 mA.
Przykład
Z aprojektow ać d ław ik o indukcyjności L = 30 H, n atężen iu p rą d u m ag n e
sującego I m — 60 m A i m aksy m aln ej oporności uzw ojenia R m = 500 Q.
Z akłada się 25 A z n a cm p rą d u stałego m agnesującego rdzeń. Z w yk resó w
przedstaw ionych n a rys. 109 w yznacza się w spółczynniki D = 870 i F : 870,
Minimalna objętość rd ze n ia będzie w ed łu g w zoru [4.55]
V, —
L I mr 30(60)3
= 124 cm3
D 870
Z tablicy 79 w y b iera się rdzeń ty p u I I I — 25 X 25 o o b jęto ści 125 cm3,

—20 cm, 6,25 cm-, S 0 — 15 cm2, ls = 17 cm.
2. Liczba zw ojów w g w zoru' [4.56]
z = F jj / ~ k = 870 = 8530 zwojów
U*
3. Szczelina p o w ietrzn a w rdzeniu dław ika w g w zoru [4.57]
L,P = 5 § ? ł • 10“ 5 = ®*S2J!2 . io “3 = 0,64 m m

O O
P o niew aż zastosow ano rdzeń ty p u E m ający dw ie szczeliny pow ietrzne,

p rzeto pojedyncza szczelina pow ietrzn a będzie w ynosić 0,32 m m i ta k a po
w in n a być grubość p rze k ład k i izolacyjnej.
4. Ś red n ica d ru tu
Z ak ład ając, że gęstość p rą d u w uzw ojeniu dław ik a w y n o si 2,5A/mm!
o trzy m u je się dla p rą d u 60 m A (0,06 A) z w y k re su p rzedstaw ionego na
ry s. 96 w arto ść d = 0,17 m m . M ak sy m aln a oporność rzeczyw ista uzw ojenia
'd ła w ik a pow inna w ynosić 500 ił. Ze w zoru [4.54] m ożna o k reślić średnicę
d ru tu , przy k tó rej oporność rzeczyw ista uzw ojenia n ie przekroczy 500 Q
d = 0,015 l / P * = 0,015 l / 85^? *1- « 0,26 m m

r Rm r 5UU
N a u zw ojenie dław ika zasto su je się d r u t em aliow any o w iększej średnicy,
tj. o średnicy d = 0,26 m m . ,
5. S praw dzenie
a) O bjętość uzw ojenia
Z nom ogram u przedstaw ionego n a rys. 98 w idać, że p rzek ró j 1060 drutów
■emaliowanych o średnicy 0,26 m m za jm u je pow ierzchnię 1 cm 2.
P ow ierzchnia uzw ojenia S u będzie
8530
' 8,1 cm2
' 1060
Powierzchnia okna zastosowanego rdzenia III 25 X 25 w ynosi 15 cm2,

a zatem samo uzwojenie zajm ie procentowo
■100% = 55%>
15
powierzchni okna i zm ieści się na zastosowanym rdzeniu. Korpus i prze

kładki izolacyjne zajmą około 20 -i- 30% powierzchni okna.
b) Oporność uzwojenia
Z nomogramu przedstawionego na rys. 98 można sprawdzić, czy oporność
Rzeczywista uzwojenia zaprojektowanego dławika nie przekracza 500 O. Po
¡przeprowadzeniu prostej 1 widać, że drut em aliowany o średnicy d = 0,26 mm
flaa oporność 3,6 Q na cm3. Poprzednio określono, że powierzchnia przekroju
uzw ojenia w ynosi 8,1 cm2. Objętość uzwojenia Q u można będzie określić
znając długość średniego zw oju uzwojenia, która dla rdzenia typu III
.25 X 25 w ynosi 17 cm.
Qu = S n • h = 8,1 • 17 = 137,6 cm»
oporność zaś uzwojenia będzie w ynosić
Ru = 137,6 • 3,6 = 495 Q
33. D Ł A W IK I M A Ł E J C Z Ę S T O T L IW O Ś C I 213
Tablica 84
Typowe dław iki m ałej częstotliw ości produkowane w ZSRR
pp In d u - Oporność M aksym al

P rz e k cyj- rzeczy n e n atęże
l krój Liczba Ś re ność w ista nie p rą d u
T yp dław ika rd ze zwojów dnica uzwo uzw oje m agnesu
d ru tu je n ia nia jącego
nia
L R I
cm 2 z mm H ' Q mA
fl® — 1 7,5 10000 0,18 50 1080 45

M f l— 7 — 4500 0,35 15 120 200
-M fl— 8 — 2450X2 0,38 13,7 190 250
B fl— 3 — 4100 0,16 — — ' —
i ■ AC — 50 7 10000 0,2 60 800 30
AC — 60 7 7000 0,2 30 500 60
.
. AC — 75 7 4300 0,25 15 200 75
HM - 1 12 6000 0,3 —■ 140 —
„R ad io -fro n t“ 3 . — - — 50 320 65
H B -1 6 8,6 7000 0,2 — 650 —
A - 2 4 10000 0,15 — 1100 —
H — 3 (stary) 10 6000 0,35 — 300 —
H — 3 (nowy) 8,6 7000 0,2 — 650 —
Do o d b io rnika „R ekord“ 2,5 3000 0,15 — 290 —

Do odbio rnika CM-235 1,68 12600 0,12 50 1800 25
» ' ,. CBH-1 — 6800 0,12 — — —
.• ,, CBfl~M — 6500 0,13 — — —
„E lek tro sy g n ał-2 “ 4,5 3000 0,18 --- 215 —
Wynik ten m ożna spraw dzić przep ro w ad zając p ro stą 2 n a n om ogram ie

przedstaw ionym n a rys. 98.
Z otrzym anego re z u lta tu w idać, że oporność rzeczyw ista u zw o jen ia w y
niesie 495 Q zam iast 500 £2, co je st całkow icie dopuszczalne (poniżej 10%>).
34. T R A N S F O R M A T O R Y M A Ł E J C Z Ę S T O T L IW O Ś C I
Transformatory małej częstotliwości stosuje się do dopasowania

do siebie obwodów o różnych opornościach, jaik np. poszczególnych
stopni wzmacniaczy małej częstotliwości, głośników, mikrofonów,
w celu przeniesienia największej energii z jednego obwodu do dru
giego. Dopasowanie osiąga się przez zastosowanie transform atora
o odpowiedniej przekładni #
Zi_ [4 .5 8 ]
&
Z 2y
gdzie:
0 —
(przekładnia transform atora,
zi —
liczba zwojów uzw ojenia pierwotnego,
z« —
liczba zwojów uzwojenia wtórnego,
Zi —
oporność obciążenia po pierw otnej stronie transform a
tora w £3,
Z-i — oporność obciążenia po w tórnej stronie transforma
tora w £3,
?7 — sprawność transform atora (zależna od wielkości przeno
szonej mocy; przy mocy mniejszej lub równej 5W war
tość 7] — 0,7 0,75, przy większych zaś mocach
t] — 0,8 -4- 0,85).
Do przybliżonego obliczenia przekładni transform atora stosuje
się uproszczony wzór [4.58]
[4.58a]
przy wyznaczaniu przekładni na podstawie tego wzoru można po

służyć się nomogramem przedstawionym n a rys. 111.
Przy posługiwaniu się tym nomogramem prosta p r z e p r o w a d z o n a
z odpowiedniego p u nktu n a lewej pionowej skali Zo lub ż« do
punktu na praw ej pionowej skali Z i lub zi wyznacza na środkowej
pionowej skali wartość odpowiedniej przekładni.
W praktyce radioam atorskiej może się zdarzyć konieczność obli
czenia transform atora wyjściowego dla kilku głośników magne
tycznych o ruchom ej cewce, m ających różne moce znamionowe
i różne oporności cewki. W takim przypadku przekładnię transfor
m atora można będzie obliczyć ze w zoru *)
gdzie:
— przekładnia transform atora w odniesieniu do m-tego
uzwojenia wtórnego,
Ru — oporność w obwodzie anodowym lampy głośnikowej
w £3,
Pa — moc wyjściowa w W,
r„, — oporność cewki ruchom ej głośnika w £3,
Pm — moc nom inalna m-tego głośnika w W.
Ścisłe obliczanie transform atorów małej częstotliwości jest
skomplikowane i dlatego w praktyce stosuje się m etody uprosz
czone. Po obliczeniu przekładni transform atora określa się wy
m iary rdzenia oraz indukcyjność uzw ojenia pierwotnego. Im
i) W e d łu g R a d io n r 2, M o s k w a 1953.
34. T R A N S F O R M A T O R Y M A Ł E J C Z Ę S T O T L IW O Ś C I 215
¿2 Z2 zj:z, i? z,i z2 l,
I- ■30 '0,001— —1000 -100000
30000-
- 7 ■7
2- 2 - 500 -500000
-S O 2 —T
3- 3
-3 -3
5d ■70 0,005- -2
7- 7
-100 a'. 0, 01- -100 10000- -100000
Ci
<ł! 7 - 7
i •lwi Cl
S 2-- -SO
Joi
7 - -50000 a
. 3 C5
4 i
- 3 :l 5
-200 « 5000 ■
SO - i
:Q
a ’, /7 n r __i
£ U,Ub
"
L ? 1^
- r / Cl - 2
N -
L .§>
I
■300 =>
i?
1
7 ^
i
fN
wo- _ o .e
CJ n ii —
U. 3
3 - 2 -10000 §.
~ !0Zdj
41 ?> Cj
:r
_ — 7 er
C: ■ ' 5J
5i ; to
2- 8 2 ~5 * 4 ■r-5000 o&,
■500 ^ :
S.
-3
% =
§ soo-= 700 o.s ■2
o —
<§ 7 2 7
1000-f -1000 1- -1 .3 1000- — 1000
■7
2^ 2 - - 0,5 —500
3 3
3
-2000 500
S000 t-2
7
10000-3 — 3000
300' - J -100
Rys. 111 N om ogram do w yznaczania p rze k ład n i tra n sfo rm a to ra m ałej
częstotliw ości.
większa jest przenoszona moc, tym większe powinny być w ym iary

rdzenia. Przepływ w uzwojeniach prądu stałego magnesującego
rdzeń powoduje zmniejszenie przenika! ności rdzenia, co wymaga
zmniejszenia w ym iarów rdzenia, przy czym zastosowanie w takich
rdzeniach szczeliny powietrznej zm niejsza stopień magnesowania
rdzenia a tym sam ym zwiększa jego przenikało ość.
216 TV. C E W K I ,'D Ł A W I K I I T R A N S F O R M A T O R Y
Indukcyjność uzw ojenia pierwotnego m usi 'być ty m większa, im

większa je st oporność obciążenia po stronie pierw otnej oraz im
niższa jest dolna granica przenoszonej częstotliwości. Znając in-
dukcyjność uzwojenia pierwotnego oblicza się liczbę zwojów
w uzwojeniu i średnicę drutu, tak jak przy projektow aniu dławi
ków.
Najczęściej projektuje się transform atory wyjściowe dopaso
w ujące oporność wyjściową wzmacniacza m ałej, częstotliwości do
oporności głośnika lub do oporności linii abonenckich.
34.1. Projektowanie transformatorów wyjściowych o rdzeniu

nie magnesowanym prądem stałym
Transform atory w układach przeciiwsobnych (pusch-pull) oraz
transform atory liniowe, jak n a przykład w radiowęzłach, pracują
bez prądu magnesującego. Przekrój rdzenia takich transforma
torów można w przybliżeniu obliczyć ze w zoru
Sż = -2- ^ [4.59]
gdzie:
Sź—przekrój rdzenia (rzeczywisty) w cm2,
£>o—
powierzchnia okna rdzenia w cm2,
lż —
średnia długość drogi m agnetycznej w rdzeniu w cm,
P—m aksym alna moc przenoszona przez transform ator
w W.
Należy pamiętać, że ze względu n a zniekształcenia nieliniowe
indukcja w zaprojektow anych rdzeniach nie może przekraczać
6000 — 7000 Gs.
W transform atorach małej częstotliwości najczęśoiejs to s o w a
nych w praktyce radioam atorskiej (do 10 W) indukcja w rdzeniu
jest znacznie m niejsza od dopuszczalnej.
Wzór [4.60] umożliwia- sprawdzenie, czy indukcja w zaprojek
tow anym rdzeniu nie przekracza dopuszczalnej wartości
B== 10 0001 / " 2 ^ r [4.60]

gdzie:
B — indukcja w rdzeniu w Gs,
P — moc transform atora w W,
Vi — objętość rdzenia w cm3.
Z praktyki ustalono,^ że indukcja w rdzeniu nie przekracza
7000 Gs, gdy jest spełniona zależność
Sc < ^ [4.61]
34. T R A N S F O R M A T O R Y M A Ł E J C Z Ę S T O T L IW O ŚC I 217
Jeśli znana jest am plituda napięcia na końcach pierwotnego

uzwojenia transforrąatora wyjściowego, to m inim alną objętość
rdzenia można obliczyć ze w zoru
(40.-4- 80) U2ml
Vi [4.61]
fiu
gdzie:
V ż — ¡minimalna objętość rdzenia w cm3,
Umi — am plituda napięcia zmiennego w pierw otnym uzwo-
jeniu transform atora w V,
f — najm niejsza częstotliwość przenoszona przez tran s
form ator w c/s,
L i — indukeyjność uzw ojenia pierw otnego w II.
Przy mocy transform atora m niejszej niż 20 W w liczniku
wzoru [4.61] podstawia się w artość współczynnika 80. Liczba ta
odpowiada w artości około ¿000 Gs indukcji m agnetycznej w rd ze
niu. Przy dużych mocach stosuje się mniejsze współczynniki, co
powoduje wzrost indukcji w rdzeniu. Współczynnik 40 w liczniku
wzoru [4.61] odpowiada w artości około 6000 Gs indukcji w rdzeniu.
We wzmacniaczach, w których stopnie wyjściowe m ają sprzęże
nie zwrotne, przekrój rdzenia może być w przybliżeniu dw ukrotnie
, mniejszy.
W tablicy 85 przytoczono przybliżone dane dotyczące w yboru
wymiarów rdzeni typu III w zależności od przenoszonej mocy do
transformatorów we wzmacniaczach, w których stosowane są pen-
tody bez sprzężenia zwrotnego.
Amplitudę napięcia zmiennego można obliczyć że wzoru
Um=--y2Un = ]/2PaRa [4.62]
Tablica 85
W ym iary rd zen i ty p u H I w tra n sfo rm a to ra c h m a łe j częstotliw ości
ui-20
Rodzaj rd ze n ia m-11 111-15 m-19 skrócony m-25 lli-30 ni-40
w ym iar
Moc tran sfo rm ato ró w ■

m agnesow anych p rą
dem stałym 0,2 0,35 1.5 0,6 5 3 10
w W 0,4 0,7 3,0 1,2 10 6 20
Moc tra n sfo rm a to ró w ' .' '

nie. m agnesow anych
Prądem stały m 0,8 1,0 7,5 1,5 35 17,5 250
w W 1,0. 2,0 15 3,0 7 0 „ 35 500
218 IV, C E W K I, D Ł A W I K I :! T R A N S F O R M A T O R Y
Indukcyjność uzwojenia pierwotnego L i oblicza się ze wzoru
[4;631
Przy typowych transform atorach korzysta się z uproszczonego

wzoru
[4.64]
400 (1 + a)
gdzie:
Li — indukcyjność uzwojenia pierwotnego w H,
Ha — oporność obciążenia anodowego lam py w 0 (w ukła- [
dach przeciwsobnych zam iast R„ podstawia się R33) tj., j
oporność obciążenia między anodami lamp pracujących j;
w' układzie przeciwsobnyni),
B — współczynnik zależny /ód najm niejszej częstotliwości |
przenoszonej przez transform ator i dopuszczalnego tłu- j
mienia przy tej częstotliwości,
a — współczynnik obciążenia. Dla triod a = 2 4-3 , dla pen- j
tod a .= 0,08 -4- 0,1.
We wzmacniaczach ze sprzężeniem zw rotnym wartość, induk- I
cyjności Li może być dw ukrotnie mniejsza.
Liczbę zwojów uzwojenia pierw otnego oblicza się tak jak przy S
obliczaniu liczby zwojów w dławikach (wzór [4.56]). P rzy wyzna- f
czaniu średnicy d rutu uzwojenia pierwotnego zazwyczaj zakłada [
się, że oporność rzeczywista Rnl uzwojenia pierwotnego wynosi 1
gdzie:
Rm — oporność rzeczywista uzwojenia pierwotnego transfor
m atora wyjściowego w O,
R a — oporność obciążenia anodowego lam py (w układach
przeciwsobnych przedstaw ia się 2 *R„ lub Ra3 w
tj — sprawność transform atora.
Następnie ze wzoru [4.54] wyznacza się średnicę drutu. Wyzna
czoną średnicę drutu sprawdza się ze względu na dopuszczalną ob
ciążalność (2 4 -3 A/mm2) korzystając z w ykresów przedstawionych
na rys. 93.
Należy pamiętać, że w uzw ojeniu pierw otnym płynie składowa
stała prądu anodowego oraz składowa zmienna. Natężenie prądu
powodujące nagrzew anie uzwojenia będzie wynosić
34. T R A N S F O R M A T O R Y M A Ł E J C Z Ę S T O T L IW O ŚC I 219
a) w układach pracujących w klasie A
I = ' \ f I-ao + J2™ [4.66]

b) w układach pracujących w klasie AB
___ __ 4
gdzie:
7a0 — składowa stała p rądu anodowego,
Jaomax— składowa stała prądu anodowego przy maksy
malnej mocy oddawanej przez lampę,
l mz — am plituda składowej zmiennej prądu anodowego.
dB
Rys. 112. Zależność w spółczynnika B od
n ajm n iejszej częstotliw ości przenoszonej
przez tra n sfo rm a to r i dopuszczalnym tłu
m ieniu przy tej częstotliw ości w p o ró w n a
n iu ze śred n im i częstotliw ościam i przeno
szonym i przez tran sfo rm ato r.
Amplitudę składowej zmiennej I mz można obliczyć ze wzoru
= = [4.68]
Liczbę zwojów uzwojenia wtórnego 22 oblicza się ze wzoru

Z\ CA cm
Do wyznaczenia średnicy d ru tu w uzw ojeniu w tórnym określa

się przybliżone natężenie prąd u zmiennego płynącego w tym
uzwojeniu
7„ = / ! [4.70]
gdzie:
P — moc pobierana przez transform ator w W,
Zo — oporność obciążenia transform atora w Q .
Jeśli nie jest znana oporność Z2 cewki głośnika magnetycznego
przy średniej częstotliwości, to można ją obliczyć ze wzoru
Z2 ~ 1,2 Ro [4.71]
gdzie Ro — oporność rzeczywista cewki zm ierzona prądem stałym
w Q.
Znając liczbę zwojów a średnicę d ru tu uzw ojeń transformatora
można będzie korzystając z nom ogram u przedstawionego n a rys. 96
sprawdzić, czy uzw ojenia te zmieszczą się w oknie wybranego
rdzenia.
Przem ysł krajow y produkuje dla radiowęzłów transformatory
abonenckie typu Tra/15 o mocy pozornej 15 VA (przy częstottiwo
ści /= = 1000 c/s).
Dane uzw ojenia pierw otnego są następujące:
Napięcie wejściowe - 240 V
Liczba zwojów 2 • 691
Oporność rzeczywista 54 + 66 + 76 + 86 O
Oporność pozorna (przy częstotliwości f == 1000 c/s i obcią
żeniu uzwojenia w tórnego opornością Z 2 — 60 O) 2860 fi
Dane uzw ojenia w tórnego są następujące:
Oporność obciążenia (przy częstotliwości / — 1000 c/s) 60 fi
Oporność rzeczywista 0,66 + 0,73 + 0,84 O
Napięcie wyjściowe n a linii wyjściowej 30 V
Liczba zwojów 3 • 135
Przykład
Z ap ro jek to w ać typ ow y tra n sfo rm a to r w yjściow y w zm acniacza m ałej czę
stotliw ości składającego się z dw u lam p 6L6 i p racu jąceg o w u k ładzie Pn c '
ciw sobnym ze sprzężeniem zw rotnym , je śli w iadom o, że m oc wyjściowa
w zm acniacza w ynosi 20 W. N atężenie p rą d u anodow ego jed n ej lampy
l a = 60 m A , n a to m ia st oporność obciążenia anodow ego — 3500 £1. Oporność
obciążenia u zw ojenia w tórnego = 5 il (głośnik m ag n ety czn y o r u c h o m e j
cewce.
1. P rz e k ła d n ia tra n sfo rm a to ra w g w zoru [4.58]
Z ak ład a się. że spraw ność tra n sfo rm a to ra >; — 0,83.
i (% W:-" ■■■:■'; it ' ; ; !;;; ■^w% s : ■ r ■ :; ■;•^; i■■ * '
Z i = 2 • R a = 2'* 3500 = 7000 Q
l = ±ł
£ i=L i l/ / _?ł.=9Z££L
^ 41
2^2 f Z2. 5 ■0,83
2. P rzek rój rd zen ia w g w zoru [4.59]
Z tablicy 85 w ynika, że do projektow anego tra n sfo rm a to ra (mocy 20 W)
nadaje się rd zeń ty p u III 19 bez p rą d u m agnesow ania o S q — 7,8 cm 2,
' Ii = 15 cm, V ż = 5 7 - i- 114 cm 3, szerokości a — 1,9 cm i grubości b =» 2,0 -r-
4,0 cm, Sż = 3,8 -r- 7,6 cm 2 i ls = 13 — 17 cm (tabl. 79). W ziąwszy pod
uwagę, że p rzek ró j rd ze n ia tra n sfo rm a to ra p racującego w u k ład zie ze sprzę.
żeniem zw ro tn y m m oże być d w u k ro tn ie m niejszy, S ż będzie
0 _ P L , _ 20-15 '
ż ' S~q 7,82 ° Cm"
3. G rubość rd ze n ia b
b — ~ ~ .= = 2,6 cm
a 1,9
4. M aksym alna in d u k c ja w rd ze n iu w g w zoru [4.60]
B = 101 -1/ 2 ■— = 101 1 / 2 = 7300 Gs

X Vi \ 5,15
5. Indukcyjność uzw ojenia pierw otnego w g w zoru [4.64]
Przy a = 0,1, u w zględniając w łaściw ości u k ła d u przeciw sobnego ze sp rzę
żeniem zw rotnym , będzie
2Ra 2-3500
1 2- 400 (1 + a) 2-440
6. Liczba zw ojów uzw ojenia pierw otnego w g wzoru^ [4.52]
z = 450 l / % H) j = 450 ] / — = 2:200

X S ż (cm2) r 5
7., O porność rzeczyw ista uzw ojenia pierw otnego w g w zoru [4.65]
2 - Ra ( l — V ) 2-3500 (1 — 0,83)
Rni = -- ^ ------- — = --------- 3—7--—■■« 600 Q
8. Średnica d ru tu u zw ojenia pierw otnego
a) Ze w zględu n a m ak sy m aln ą oporność w g w zoru [4.54]; zak ład a się
h = 15 cm
d , = °,°15 " | / — 0,015 ^ 0,11
5) Ze w zględu n a obciążenie w yznacza się am plitudę składow ej zm iennej

Prądu anodow ego ze w zoru [4.68]
: l / i : / } ■20. _ o 107 A = 107 m A

V Ra X 3500
S kuteczne natężen ie p rąd u płynącego w uzw ojeniu p ierw o tn y m będzie

wg w zoru [4.67]
72
;| A x
-7 77
j /e o 2 + 1072 : 80 m A ~ 0,08 A
Z rys. 96 w ynika, że przy gęstości p rą d u 2 A /m m 2 i n atęż en iu prądu
1 = 0.08 A średnica d ru tu pow inna w ynosić 0,23 m m . Do n aw in ięcia pier
w otnego uzw ojenia tra n sfo rm a to ra zostanie zastosow ana bardziej typowa
śred n ica d ru tu 0,25 mm.
9. Liczba zw ojów uzw ojenia w tórnego w g w zoru [4.69]
p 41
10. Ś rednicę d ru tu uzw ojenia w tórnego w yznacza się z w y k resu przed
staw ionego n a rys. 96. S kuteczne natężenie p rą d u w uzw ojeniu w tórnym
wg w zoru [4.70] w ynosi
IL 42-
- 20- - 20-
2 A
l/ i= l/ I -
//- ' ' . Z w y k resu przedstaw ionego na
• ' :y, rys. 96 odczytuje się, że p rzy gęstości
'■ 1 ' ///A W W f W Ę p rą d u 2 A /m m 2 o trzy m u je się średni
cę d2 = 1 mm.
11. S praw d zen ie
45
Z nom ogram u przedstaw ionego
Rys. 113. Pi-zekrój połow y uzw oje n a rys, 97 w idać, że p rze k ró j około
n ia zaprojektow anego tra n sfo rm a to 1000 d ru tó w em alio w an y ch o średni
ra p racującego w układzie przeciw -
sobnym (druga połow a je st an alo cy 0,25 m m za jm u je powierzchnię
giczna). 1 cm 2; ta k ą sam ą pow ierzchnię zaj
m uje przekró j około 80 d ru tó w ema
liow anych o średnicy 1 m m . P ow ierzchnia p rze k ro ju u zw ojeń będzie:
2200
= 2 cm2
1100
54
• S ż = - ^ 0 , 7 cm 2
S = S i + S2 = 2 4 - 0,7 = 2,7 cm 2
P o n iew aż pow ierzchnia o k n a rd ze n ia tra n sfo rm a to ra S0 7,8 cm 2; to san »
u zw ojenie zajm ie
2.7
• 100% S i 35% pow ierzchni okna
7.8
P rzy n a w ija n iu u zw ojenia p ierw otnego należy p rzestrzeg ać dokładniej
s y m e trii poszczególnych połów ek uzw ojeń. Liczby zw ojów m u szą by ć ściśle
sobie rów ne. U zw ojenia będą rozm ieszczone n a korp u sie tra n sfo rm a to ra tak,
ja k przedstaw iono n a rys. 113.
Transformatory głośnikowe o rdzeniu nie magnesowanym prądem stałym produkowane w kraju
Uzwojenie p ierw o tn e Uzwojenie w tórne
O porność Oporność
Moc pozorna przy obciąże Stosow a
Oznacze pozorna Oporność f = 1000 c/s Oporność nia po ny do
L.p.
34.
nie oddaw a Liczba Średnica rzeczy (uzw ojenie Liczba Ś rednica rzeczy zorna
zw ojów d ru tu zwojów d ru tu głośnika
na w ista w tó rn e w ista przy / =
obciążone) = 1000 c/s
VA mm ii Q mm a £1
2390 + 520 + 6400
T—
H
0,34 GD 13/1,5
¡n
410 + 12000 64 0,6
i
1,5 910 +
o"
T—
o" o o
Ô O
t- t>
940 470 20000
0
o
O
O
uo
r-4
lł
r—i
3600 4,5
CQ
0,5 1700
CO
crT
TG/0,5
4
CO
UO
UO
r—
r—
o
oo
o
o
C
uo
ca'*
1955 + 0,14 283 +
o
U
i
T G /2 L 0,285 4,5 GD 16,5/2;
<
CO
i—
405 0,1 124
co -
o
580 + 0,19
1 o
o
GD 16,5/2
cot
4,5
oo
ca
o"
TG/2 R
CO
CO
<
r—
H
r—
m uo
580 0,19
COCO
o
O
132
CO
t—
uo
to
co
0,58 GD 20/6
oCOco
TG /6 0,7
o .
- o
o
o o
i'x
CO
<
r—
o I
ca
t ca
—ica
11,4+11,6
«-» o
to LO
OOO
i-ł ca
tr a n s fo r m a to r y m a łe j c z ę s t o t liw o ś c i
o
o
o
!
+
uo
o
QT
O
O
co
I>
GD 29/10
uo
TG/10 10 142
CO
o o
COH
co ca
Ol r-i
r-1 oD-
uo
I
ca t-*
t I
co
\
o
760 +
Nh
Q
Ü
ca
O
co
co
uo
co
tr-
TG/25 25 0,85 15
CO
2 X 160
oo oo oo
*
co co
uohuo
co caûo
223
34.2. Projektowanie transformatorów wyjściowych

magnesowanych prądem stałym
Indukcyjność uzw ojenia pierw otnego wyznacza się ze wzoru
Qa R a
L i '■ [4.71]
(¡?a + R J B
gdzie:
Li indukcyjność uzwojenia pierwotnego w H,
Ra oporność obciążenia anodowego lam py w £2,
Qa oporność w ew nętrzna lam py w Q,
B współczynnik zależny od najm niejszej częstotliwości
przenoszonej przez transform ator (rys. 112).
T a b l i c a 87 Przy określaniu L i w ty
Wartość stałej A ze wzoru do w yznacza powych transformatorach
nia rozmiarów rdzeni transformatorów można się posługiwać wzo
rem [4.64].
Rodzaj lam p y Rodzaj A
w zm acniacza M inim alnąobjętość rdze
nia można określić ze wzo
P en to d a lu b Bez sprzężenia ru [4.55]. Liczbę zwojów
te tro d a zw rotnego 20 uzwojenia pierwotnego o-
Ze sprzężeniem blicza się w g wzoru [4.56].
zw rotnym 10
T rio da Bez sprzężenia P rzy określaniu współczyn
zw rotnego 10 ników F i D zakłada się, że
Ze sprzężeniem liczba amperozwojów ma
zw ro tn y m 5 gnesujących rdzeń wynosi
S -r-12 Az/cm.
Rozmiary rdzeni transform atorów magnesowanych prądem sta
łym dogodnie jest określać wg wzoru
SŻS0 = A P [4.72]
gdzie:
S > — przekrój rdzenia w cm2.
S q — przekrój okna ¡rdzenia w cm2,
P — moc transform atora w W,
A — stała (tabl. 87).
Zależności przedstawione w tym wzorze można wyrazić za po
mocą wykresu przedstawionego n a rys. 114.
W danym typie rdzenia transform atorow ego powierzchnia okna
nie zm ienia się, natom iast można zm ieniać przekrój rdzenia do
dając lub odejmując pew ną ilość blach rdzenia. lin większa jest
powierzchnia okna, tym większe jest zużycie miedzi na uzwojenie,
irn większa zaś jest .powierzchnia przekroju rdzenia, tym więcej
zużywa się żelaza transform atorowego. W .praktyce często wybiera
się S ż — So.
Uzwojenia w tórne transform atorów magnesowanych prądem

stałym oblicza się analogicznie jak w transform atorach o rdzeniu
nie magnesowanym prądem Stałym.
cm '4
Rys. 114. Zależność w ym iarów rdzeni tr a n s

fo rm a to ró w m agnesow anych p rą d e m sta ły m
od m ocy p o b ieran ej z tra n sfo rm a to ra w ró ż
ny ch u k ła d ac h w zm acniających:
l — p e n t o d a b e z s p r z ę ż a n l a z w r o tn e g o , 2 — p e n t o d a
z e s p r z ę ż e n ie m z w r o t n y m l u b t r l o d a b e z s p r z ę
ż e n i a z w r o tn e g o , 3 — trlo d a z e s p r z ę ż e n ie m
z w ro tn y m .
Przykład
Z aprojektow ać tra n sfo rm a to r w yjściow y w zm acniacza m ałej częstotli
wości bez sprzężenia zw rotnego, n a w yjściu którego p rac u je p en to d a 6F6
Przy mocy w yjściow ej 2,5 W. O porność obciążenia anodow ego R e — 8000 Q,
oporność w ew n ętrzn a lam py ę g — 78 000 fł. N atężenie staiego p rą d u an o
dowego w chw ili spoczynku Iao = 35 mA. O porność ru ch o m ej cew ki gło
śnika m agnetycznego przy p rąd z ie sta ły m R0 = 3,6 Q.
Tłum ienie tra n sfo rm a to ra przy częstotliw ości 70 c/s n ie pow inno p rze
kraczać 2,2 dB w odniesieniu do tłu m ien ia przy przenoszeniu śred n ich czę
stotliwości.
1. P rzek ład n ia tra n sfo rm a to ra w g w zoru [4.58]
Zakłada się r/ — 0,75 (tablica 80), ze w zoru [4.71] o trzy m u je się Zo — 1,2*
•3,6 = 4,3 Q
i i r z ~ i / 8000
y Z j - i j " \ 4,3*0,75 —
Z w ykresu przedstaw ionego n a rys. 114 o kreśla się iloczyn S ŻS 0 d la pen-
tody bez sprzężenia zw rotnego przy P = 2,5 W
S ŻS 0 = 50 cm 4
Z tablicy 79 -wynika, że rdzeń ty p u III 19 X 40 m a w arto ść iloczynu

Si So rów ną 59,2 cm4, n ajb ard zie j zbliżoną do w artości obliczonej pow yżej.
T a b l ic a
f
Transformatory w yjściow e produkowane w kraju

D o sto so w a n y d o
" ...........
In d u k c y jn o ś ć
=1000 c/s w p r z y
u z w o je n i a (b e z
o o p o rn o ś c i p o
c ew k i g ło ś n ik a
z o rn e j przy / =
m a g n e s o w a n ia
.
p r ą d e m s ta ł y m )
Moc p o z o r n a
p r z y / «* 1000 c /s
u z w o je n i a
oddaw ana
dla p r ą d u
N a O p o rn o ść Z a s to s o w a n ie
b liż e n iu
O z n a c z e n ie
p ię c ie
s ta ł e g o
la m p y
U z w o je n ia
p ra c y i p rz y
n a p ię
c iu
VA V Cl H V Cl
I 180 320 10,8 100 O d b io r n ik

T w /4 ,5 4,5 E B L 21 10
II 7,2 0,6 — — AGA
I 165,3 200 3,5 2,5 O d b io r n ik

T w /4 4 4,5
II 5,3 0,37 — U B L 21 P i o n i e r U-2
I 155 330 6 5 O d b io r n ik
T w /3 3 EB L 21 4,5
II 3,25 0,33 — — M azur
I 40 1050 16 3 O d b io r n ik
T w /0 ,1 0,1 3S4 T 4,5
II 0,66 0,37 — — P io n ie r B
6L6 W z m a c n ia c z
K T66 A W 20
6P3 (w z m a c n ia
_ I_ 80
T w /2 0 20 45/500*) cze p r a c u
II 30/100 6X 2 k la s a A B ją c e w u k ła
d z ie p r z e -
e iw so b n y m )
*) O p o r n o ś ć p o z o r n a o b c ią ż e n ia 45 r o z u m i e s ię p r z y p o ł ą c z e n i u u z w o j e ń szere"
g o w o - r ó w n o le g ły m , a 500 Cl p r z y s z e r e g o w y m .
D la rd zen i ty p u III 19 X 40 w y m ia ry w ynoszą S 0 = 7,8 cm 2, S = 7,6 cm!,

s = 1 7 ,0 cm , l ± — 15 cm, V f = 114 cm3, a = 1,9 cm (tabl. 79)
Sj, S q 50,0
Si = ■ : 6,4 cm 2
S0 7,8
grubość zaś rd zen ia ty p u III 19 w g w zo ru [4.35] będzie
b = —- = = 3,4 cm
a 1,9
a w ięc zostanie zastosow any rd ze ń 19 X 34, dla k tó reg o S ż = 6,4 cm!,
l , = 15 cm , l $ = 16 cm, So = 7,3 cm 2.
O bjętość tego rd zen ia będzie
Vż = S ± l ź = 6,4 • 15 = 96 cm 2
3. In du k cy jn o ść u zw ojenia pierw otnego w g w zoru [4.71]
Z w y k resu przedstaw ionego n a rys. 112 ok reśla się w arto ść współczyn
n ik a B. D la tłu m ien ia 2,2 dB przy 70 c/s w spółczy n n ik B = 360
r = ęa_Ra ' 78000-8000

(ea + RQ) B (78000-+• 8000) • 360
4. S p raw dzenie objętości w ybran eg o rd ze n ia w g w zo ru [4.55]

Dla obliczanego tra n sfo rm a to ra za k ła d a się 12 A z/cm m a g n esu jący ch
rdzeń (str. 210). Z w y k re su przedstaw ionego n a rys. 109 o d czy tu je się d la
12 Az/cm w artości D = 300 i F — 690.
M inim alna objętość rd zen ia p o w inna w ynosić
Vi = ^ = = ^ P = 81,5cm3
7 D 300
O bjętość w ybran eg o rdzen ia je s t -większa i w ynosi 96 cm 3, a zatem je st

on w y b ran y praw idłow o.
5. Liczba zw ojów u zw ojenia pierw otnego w g w zoru [4.56] w ynosi
n "1 / U- nnn “■ /2 0 “ 15 Annn

Z l= F V ~ s f = 690 V
6. M ak sy m alna oporność uzw ojenia pierw otnego w g w zoru [4.65]
R m l = « 2 J ł = = ^ ^ i 2 0 0 J l p m = 1000 Q
7. Ś red n ica u zw ojenia pierw otnego

a> Ze w zględu n a m ak sy m a ln ą oporność w g w zoru [4.54]
Sl=0-015]/S =0'01V 1w 5's0'13”””

bl Ze w zględu n a dopuszczalne obciążenie
Tao = 35 m A
W = ] / ^ = ] / = 0,025 A = 25 m A
Skuteczne n atężen ie p rą d u płynącego w u zw ojeniu p ierw o tn y m wg

wzoru [4.66]
1 =r j / I 2a0 + i f p = 1 / 3 5 2 4 - = 37 m A =[0,037 A
Z w y k resu przedstaw ionego n a rys. 96 w ynika, że przy p rąd zie I = 0,037 A

0 gęstości 2 A /m m 2 m ożna zastosow ać d r u t o d = 0,15 mm.
W ybiera się w iększą śred n icę d ru tu , tj. d = 0,15.
8. Liczba zw ojów u zw ojenia w tórnego w g w zoru [4.69]
9. Ś rednica d ru tu u zw ojenia w tórnego

S k u teczne n atężen ie p rą d u w uzw ojeniu w tó rn y m w g w zo ru [4.70]
— 0,76 A
Z rys. 96 w ynika, że przy gęstości p rą d u 2 A /m m 2 m oże być zastosow any

d ru t o średnicy 0,7 m m . Z ostanie zastosow ana typow a śred n ica 1 m m drutu
em aliow anego.
10. G rubość szczeliny pow ietrznej w rd zen iu w g w zo ru [4.57]
lp = ' 10~5 = 47008 ' 33 10~5 == 0,2 m m
Z o staną w y konane dw ie szczeliny p ow ietrzne po 0,1 m m za pom ocą prze

k ła d k i izolacyjnej o grubości 0,1 mm.
U zw ojenia zostaną n aw in ięte d ru tem em aliow anym . Z nom ogram u przed
staw ionego na rys. 97 w idać, że p rzek ró j 2900 d ru tó w em aliow anych o śre
dnicy 0,15 m m za jm u je p o w ierzchnię 1 cm 2, a w ięc u zw ojenie pierw otne
zajm ie pow ierzchnię Si
4700
Si 2900 '
1,6 c m2
Tablica 89
Dane dotyczące transformatorów w yjściow ych produkowanych w ZSRR
U zw ojenie I U zw ojenie II Prze

T ran sform a Ś re d n i Ś re d n i Typ krój
Typ
tory do od Liczba ca d ru tu Liczba ca d ru tu lam py rd ze rdze
biorników zwojów em alio zw ojów em alio w y jścio n ia nia
typu z w anego d z w anego d w ej Si
mm mm mm2
6H-1 2660 0,13 48 0,7 6 d>6 HI 18 3,2

CB,I[-9 2796 0,19 32 0,8 6 JI 6 iu 4
420 0,27 uzw ojenie ko
rek cy jn e
3 T 33/3
R odina ' 2000 X 2 0,1 33 0,8 2 2 K2
przeciw -
■— - sobny
M oskwicz 2500 0,12 54 0,7 3 0 n IM n i 16 3
R e k o rd 1800 0,12 32 -i- 53 0,55 3011 IM m 16 2,5
1500 0,1 (dla przyłączenia doda
tkow ego głośnika ma
gnetycznego)
S aliu t 4000 0,13 86 0,6 64>6 n i 20 5
6H-25(7H-25) 2000 X 2 0,12 50 0,5 6 <ł> 6 i n 20 4
p rzeciw -
sobny
Na pow ierzchni 1 cm 2 m ieści się p rzekrój 82 d ru tó w o śred n icy 1 m m ,

a więc uzw ojenie w tó rn e zajm ie pow ierzchnię S 2
Q4
S* = i2 = 1’1Cm2
Łączna pow ierzchnia uzw ojeń będzie
S = Sx + S 2 = 1,6 + 1,1 = 2,7 cm 2

Uzwojenia te za jm ą procentow o
2,9
- ¿•100 = 35% pow ierzchni okna rdzenia
1,8
a więc sw obodnie zm ieszczą się n a zastosow anym rdzeniu.
34.3. Projektowanie transformatorów wejściowych

i międzylampowych
W praktyce radioam atorskiej spośród transform atorów małej
częstotliwości najczęściej stosowane są transform atory wyjściowe.
Stosowanie transform atorów małej częstotliwości ograniczone jest
stosunkowo dużym kosztem transform atora, dość złożoną jego kon
strukcją, koniecznością zastosowania m ateriałów deficytowych na
uzwojenia i rdzeń, dużymi w ym iaram i itd. W układach radiowych
można się jednak spotkać również z transform atoram i wejścio
wymi i międzylampowymi. Ogólne zasady projektow ania takich
transformatorów są analogiczne jak transform atorów wyjściowych,
jednak konstrukcja powinna spełniać dodatkowe wymagania. Do
tyczy to szczególnie w arunku zachowania dokładnej sym etrii
uzwojeń, sprowadzenia do m inim um indukcyjnośei rozproszenia
1 pojemności własnej uzwojeń, starannego ekranow ania samego
transformatora itd. W ymagania te m ają na celu popraw ienie cha
rakterystyki częstotliwościowej transform atora, sprowadzenie do
minimum zakłóceń zew nętrznych itd.
Rozdział V
OBWODY DRGAŃ
35. KLASYFIKACJA OBWODÓW DRGAŃ
Obwody drgań elektrom agnetycznych stanow ią jeden z najważ

niejszych elementów urządzeń radiow ych zarówno nadawczych,
jak i odbiorczych, ûmożliwiających wydzielenie i. wzmocnienie
częstotliwości drgań w łasnych lub tzw. częstotliwości rezonan
sowej.
Obwody drgań w praktyce radioam atorskiej składają się z cewki
o indukcyjnoścd L, kondensatora o pojemności C oraz oporności
rzeczywistej obwodu R.
Oporność R charakteryzuje stra ty energii w obwodzie drgań
powstałe w skutek oporności rzeczywistej przewodów cewki (mie
dzi), przewodności dielektryka kondensatora dla prądu stałego,
zjaw iska naskórkowości, s tra t na p rąd y wirowe w pobliskich ma
sach m etalow ych (ekrany, rdzenie itp.),, prom ieniow ania i strat
dielektrycznych.
Zjawisko rezonansu w obwodzie drgań pow staje wówczas, gdy
oporność indukcyjna X L rów na się oporności pojemnościowej Xc
W artość tych oporności można obliczyć ze wzorów:
X l = coL [5.1]
[5.2]
gdzie:
X L — oporność indukcyjna w D,
X c — oporność pojemnościowa w D,
w — 2n.f = 6,28 f — pulsacja,
C — pojemność w F.
Oporność indukcyjną i pojemnościową można w przybliżeniu
łatwo wyznaczyć z nomogram u przedstawionego na rys. 115.
35. K L A S Y F IK A C J A O B W O D O W D R G A Ń 231
Ul %l L; C
■3T 10,5 1 ¡r ,£tf
?5-
■W r w
60 i f
8 -
ir-s r 5 r-s
50 -|f-S M 8
\-3 7
^ f 7
404 \
żi-6 —6
2
35 i —
—
' 5
3 a jr5 '§ 5- 1,5
g
H5 S - I
■ o r 45
O . .=
cj . E
3s
2 5 - 1 -4 5: 5 1~ - 1 | ^ 4 :3
E : I: •§ .ę
'■fci S!
E 3 ,5 1 i- 5 -3 ,5
K ‘s
1,5/ r £O
M -l f 1
s is \ l 3 a 1 QCłl
E-3
" 2 -* —5
Nomogram pomocniczy Nomogram pomocniczy ^ ^
ff-ż+- 2,5 do wyznaczenia Xc 5-4 do wyznaczenia XL ~2.5 g
15 A —------- Lh
W 10'*10 w's 10 10 .£ > w* w 4 io 2 io i wagi
o.
I
jlO '3
O iii
'- - 2 10*// V U /// tio-i -2
11- \ 1.9 I\ M
^ - W: 105 // V V, //,/ 00'* 12
n j-W 10 1 \ \ \ I? ■W
U // I I n ! / /
10* 10'*
■1,7
10 '-'fi W^-I03
, v io3 // VV 10-1 W
i- i.5 © W W ^100 X,S2 -W *l
// V !/, ! / / -1,5
S-i V fVx\ 52 IO*
10 // l / l U >/
'/>
rio
■u
I ■1 1 // l / l ! /,
/ ■U
© W w {2
OJ
M OJ / / , >/,>/
OfU U , rh !
NN\ J-s U
Ofll 7
i 5 W2 104 10* ’O* 15- - I5 10* 104 10* 10* -1
MJ5 i-s 'c/s
’ C/J 0$5
Rys. 115. N om ogram do w yznaczania oporności in d u k cy jn ej

i pojem nościow ej.
232 V . O B W O D Y D R G A ił
Nomogram ten składa się z głównego nomogram u służącego do

wyznaczenia cyfr oraz z dwóch nomogramów pomocniczych słu
żących do określenia rzędu w artości poszukiwanej oporności.
Wartości X L i X c wyznacza się początkowo z dokładnością do
3 pierwszych znaków. W tym celu na skalach pionowych L, C i j
wyznacza się punkty odpowiadające znanym wartościom liczbo
wym, a następnie po połączeniu tych punktów" prostą — odczytuje
się poszukiwaną oporność na skali X L lub X c.
Pojemność pow inna być w yrażona w faradach (lub w jednost
kach pochodnych fiF i pF), indukcyjność zaś — w henrach (lub
w jednostkach pochodnych mH, fiH i cm).
Po wyznaczeniu X L lub X c z dokładnością do 3 znaków należy
na skali pomocniczej nomogram u określić rząd w artości wyzna
czanej oporności. Przy posługiwaniu się pomocniczymi nomogra-
m am i należy pamiętać, że podziałki tych nomogramów są sporzą
dzone w skali logarytmicznej, indukcyjność wyrażona jest w hen
rach, a pojemność w faradach. Linie pionowe tych nomogramów
oznaczają częstotliwość, linie skośne zaś — pojemność od 10 do
lO -^ /iF oraz indukcyjności od 10® do 10—7H. Oporność induk
cyjna X L i pojemnościowa X c zaznaczone są n a skalach piono
wych. '
Przykład
W yznaczyć oporność pojem nościow ą k o n d en sato ra o pojem ności 0,025 «F
p rzy częstotliw ości 50 c/s.
C = 0,025 y F = 0,025 '- 10-0 F
co - 6,28 f = 6,28 - 50 = 314
Ze w zoru [5.2] oblicza się
N a nom ogram ie przedstaw ionym na rys. 115 p ro sta 1 łącząca liczbę 2,5
n a skali C z liczbą 5 n a sk ali f w yznacza n a skali Xc i X L liczbę 1,275.
Z nom ogram u pom ocniczego w ynika, że przy f = 50 c/s (prosta 2)
i C = 2,5 • 10—'! / ; F w arto ść X c z n a jd u je się m iędzy w arto ściam i 105 a W
(prosta 3), a zatem re z u lta t w ynosi 1,275 • 10® Q = 127,5 k Q.
W zależności od sposobu połączenia cewki z kondensatorem roz
różnia się szeregowy obwód drgań i równoległy obwód drgań.
Szeregowy obwód drgań zw any także obwodem rezonansu na
piąć składa się z cewki i kondensatora połączonych szeregowo
(rys. 116).
S traty w obwodzie drgań charakteryzuje n a rys. 116 oporność R-
W chwili rezonansu napięć oporność pozorna Z obwodu osiąga
m inim um stając się w artością rzeczywistą i wynosi
53
[ . ]
35. K L A S Y F I K A C J A O B W O D O W D R G A f ł 233
Stąd wynika, że natężenie prądu osiąga maksimum, przy czym

im mniejsza jest oporność R obwodu, tym większe będzie natężenie
prądu.
Maksymalny prąd w obwodzie powoduje m aksym ałpe spadki
napięć na cewce i kondensatorze. Napięcia te mogą niekiedy
znacznie przewyższać napięcie źródła (nazywa się je wówczas
przepięciami rezonansowymi) i naw et powodować uszkodzenie
izolacji elementów obwodu.
Napięcie n a cewce jest* skierowane odwrotnie do napięcia na
kondensatorze, wobec tego napięcie n a zaciskach obwodu może
być znacznie niższe od napięć w ystępujących na cewce i na kon
densatorze.
Dobroć 0 duża
CzęstotliwoSt CzęstotliwoSC
Rys. 116. S zeregow y obw ód d rg a ń Rys. 117. R ów noległy obw ód d rg ań

i krzyw a rezo n an su tego obw odu. i k rzy w a rezo n an su tego obw odu.
Równoległy obwód drgań zwany także obwodem rezonansu prą

dów składa się z kondensatora i cewki-' połączonych równoległe
(rys. 117). W chwili rezonansu oporność pozorna Z r obwodu osiąga
maksimum i staje się w artością rzeczywistą
Zr oporność równoległego obwodu drgań w chwili rezo-

nansu w Q ^gdy R<^coL i
L indukcyjność obwodu drgań (cewki) w H, -

C pojemność obwodu drgań (kondensatora) w F,
R oporność rzeczywista obwodu drgań w
234 ,- v. OBWODY DRGAST
L
c c
■10 3000- Zr
10- r- 1000000
200—3 i - -
-2000 A
150 15 i 1500 ~
±--20 - 500000
20 ^ 10 00 - ~t400000
100-
- 300000
-30
30--
-'-4 0 500 -200000
40- 400 t
50 -i ■50
g 50 A z Ci
Ci 40 -
u.
■ © -.
1J00- k
£ b 100000 to
2!
C
5 30- 200 - O
łj 3: oC:
O O, =: =1
-100 5i 150~-
1 -50000 ST
1 » .
w o- -40000 ^
-150 2
15 :§3 §>
I 150-
§ .< ■¿0000 fe
I ■2 0 0 $:
200-5 I
1 50- - 20000 I
i 10
40 ~
-30 0 r 15000
,3 0 0 - oo-
-400 -10000
400 Ą
■500
zo
p 500 Sposób użycia
4 -- 15 b
nomogramu
'-5 0 0 0
R C p L Zr <&
10- £ 4000
-1000 -3000
1000-i
2~
r 1500 5H £-2000
i,5: 1500 -i 4
1500
-2000 3 -3
2000-3
i- ■1000
Rys. 118. N om ogram d o .w yznaczania oporności rów noległego obw odu
d rg ań p rzy rezonansie.
35. K L A S Y F IK A C J A O B W O D 0 W D R G A Ń 235
Ze wzglądu n a m aksym alną w artość Z r w chwili rezonansu na

tężenie prądu w obwodzie zasilającym obwód drgań osiąga m ini
mum, natom iast w obwodzie drgań podczas rezonansu będzie krą\-
Ł żyć prąd o m aksym alnym natężeniu.
Oporność równoległego obwodu drgań podczas rezonansu można
wyznaczyć za pomocą nomogram u przedstawionego na rys. 118.
W tym celu zaznacza się n a skali L, C i R punkty odpowiadające
■indukcyjności, pojemności i oporności rzeczywistej obwodu drgań,
a następnie po przeprow adzeniu prostej 1 'między tymi punktam i
zaznacza się na pomocniczej skali p p u n k t przecięcia jej przez tę
prostą. Łącząc otrzym any p u n k t prostą 2 z punktem odpow iadają
cym na skali R wartości oporności rzeczywistej obwodu otrzym uje
się po przedłużeniu tej prostej do skali Z poszukiwaną w artość
oporności równoległego obwodu w chwili rezonansu.
Przykład
Wyznaczyć oporność równoległego obwodu drgań Z r w chw ili rezonansu.
Wartość indukcyjności obwodu w ynosi 160 /¿H, pojemności 50 pF, a opor
ności 20 Q.
C = 50 pF = 50 • 10-12 F
L = 160/ i i i = 1 6 0 -1 0 - 0 H
L 160 • 10“6
Zr CR 50-10-12-20
Łącząc punkt na skali C odpowiadający w artości 50 pF (rys. 118) z pun

ktem odpowiadającym 160 fiH. na skali L za pomocą prostej 1 wyznacza się
na skali p punkt X . Łącząc otrzymany punkt X z punktem odpowiadającym
na skali R wartości 20 Q za pomocą prostej 2 i przedłużając tę prostą do
skali wyznacza się na niej poszukiwaną wartość Zr równą 160 k Q.
Zasadniczymi wielkościami charakteryzującym i obwody drgań
są częstotliwość rezonansow a obwodu f oraz dobroć obwodu Q.
35.1. Częstotliwość rezonansowa i długość fali obwodu drgań

Warunkiem rezonansu jest w zajem na równość oporności pojem
nościowej X c i oporności indukcyjnej XL obwodu drgań
[5.5]
Z powyższych zależności uzyskuje się wzór Thomsona dla obli

czania częstotliwości rezonansowej
[5.6]
236 V. O B W O D Y D R G A Ń
gcLzie:
/ — częstotliwość obwodu drgań w c/s,
h — indukcyjność obwodu drgań (cewki) w H,
C — pojemność obwodu drgań (kondensatora) w F.
W praktyce dogodnie jest posługiwać się wzorami:
, 159000
Jkc/s
V L u ii C pF
[5.7]
15,9
/ m c/s :
I'' L u IJ C pF
Jeżeli jest znana pojemność obwodu drgań, to jego indukcyj

ność można obliczyć ze wzoru
r 2,53-10« ,
L„h = — -,2----- L5.8J
c -p F j k c /s
Jeżeli do powyższego w zoru podstawia się m inim alną w a r to ś ć

częstotliwości / obwcdu, to jako C podstaw ia się maksymalną
wartość pojemnościobwodu i odwrotnie, jeżeli podstawia się mak
sym alną wartość f, to jako C podstawia się m inim alną w a r to ś ć
pojemności.
Przy obliczaniu indukcyjności cewek typowych odbiorników
radiotechnicznych można korzystać z następujących wzorów:
Dla zakresu długofalowego o długości fali X = 2000 -1- 1050 m,
tj. o częstotliwości f — 150 -r- 285 kc/s
= [5-9]
C m in (p F )
Dla zakresu średniofalowego o długości fali X — 570 -1- 187 m, tj.

o częstotliwości /= = 525 -1- 1605 kc/s
9840 rc i ni
L/M= n [5.10J
'- m i n (p F )
Dla zakresu krótkofalowego o długości fali X = 50,5 k- 15,8 m, tj.

o częstotliwości / — 5950 -r- 19000 kc/s
L ,H==-r ~7° - - ' [5-11]

C m i n CpF)
Jeżeli znana jest indukcyjność obwodu drgań, to jego ¡p ojem ność

można obliczyć ze wzoru
2,53-1010
-p F ’ [5.12]
D o iH ) / " ( k c / s )
35. K L A S Y F IK A C J A O B W O D O W D R G A Ń 237
Długość fali związana jest z częstotliwością następującą zależ

nością:
A= y [5.13]
skąd
/= y [5.14]
gdzie:
c — prędkość światła; c « 300 000 000 m /s = 3 • 10R m/s,
X — długość fali w m,
f — częstotliwość w c/s.
Jeżeli częstotliwość f w yraża się w kc/s, to chcąc uzyskać długość
fali w m podstaw ia się w artość c w km/s (c«^300 000 km /s ~
r? 3 • 105 km/s).
Wzór Thomsona n a długość fali m a postać
X — y = 2 Tl c C(F ) [5.15]
W praktyce dogodnie jest posługiwać się wzorem

= 1,884 j/L(„H) Q pF) [5.16]
Ponieważ wielkości L i C znajdują się pod pierwiastkiem , przeto
zmiana długości fali jest proporcjonalna do pierw iastka kw adra
towego z w artości odpowiadającej zmianie indukcyjności lub po
jemności,
Na przykład gdy wartość pojemności zmieni się szesnastokrotnie,
wówczas długość fali zmieni się czterokrotnie.
Obwody drgań najczęściej są konstruowane nie na jedną czę
stotliwość rezonansową, ale mogą być przestrajane w pewnym
zakresie częstotliwości. Przestrajanie obwodu odbywa się za pomo
cą kondensatora zmiennego. P rzy zmianie pojemności kondensa
tora od wartości Cmin do CmsX długość fali będzie się zmieniać od
¿min do l mnx. Stosunek 2max do Amin nazyw a się współczynnikiem
pokrycia k
■ję /'r a a x 2 71 C 1 D (ć/max C w ) -i / ^ riia x i ^ - 'w j-_ , r. j
2 ji c )/L (Cmln -|- Cu,) V + Cu,
lub k = Jmax-
Jm ln
gdzie Cw jest pojemnością własną obwodu drgań, na którą składają

pojemność własna cewki, przewodów łączeniowych, pojemność
wejściowa pomiędzy elektrodam i lam py elektronowej itp. Pojem

ność Cw można przedstaw ić w postaci kondensatora przyłączonego
równolegle do obwodu drgań.
W praktyce w artość pojemności własnej obwodu drgań jest
rzędu 20 50 pF.
Częstotliwość rezonansową lub długość fali obwodu drgań można
wyznaczyć posługując się nomogramem przedstaw ionym n a rys.
120. Przy danej częstotliwości’można
również wyznaczyć za pomocą nomo-
gram u indukcyjność, jeżeli znana
jest pojemność obwodu, lub pojem
ność, jeżeli znana jest indukcyjność
Rys. 119. W y kreślne p rz e d sta - obwodu,
w ien ie pojem ności w łasnej. . ,
Nomogram przedstaw iony n a rys.
120 może też służyć do przeliczania częstotliwości na długość fali
i odw rotnie (skala f ) , jak również do przeliczania pojemności wy
rażonej w cm n a pF i wyrażonej w pF na cm (skala C) oraz
indukcyjności wyrażonej w cm n a H i w yrażonej w H na cm
^skala L).
W celu wyznaczenia poszukiwanej wartości f, L lub C prowadzi
się prostą poprzez dw a p u nkty odpowiadające znanym wartościom
na dwóch skalach pionowych. Prosta ta wyznacza n a trzeciej skali
pionowej punkt odpowiadający poszukiwanej wartości.
Przykład 1
W yznaczyć indukcyjność cew ki obw odu d rg ań p rzy X = 1000 m
i C = 1000 pF .
F o przeprow adzeniu prostej poprzez p u n k ty odp o w iad ające wartościom
C = 1000 p F i X = 1000 m (/ = 300 kc/s) n a sk a lac h C i X odczytuje
się n a sk ali L, w arto ść 281 «11. R e zu ltat te n m ożna sp raw d zić posługując
się w zorem [5.8] lub ta b l. 90.
Ze w zoru [5.8] będzie
2,53-1010 2,53- 1010 2,53-103

L-HT c s s s r “ =s — 281"H
Z tablicy 94 w idać, że dla fali 1000 m iloczyn Lp Cpp w ynosi po. zaokrągle
n iu 280 000 a w ięc
• 280 000
L = -Tzzz-
1000 = 280 f
Oprócz obliczania cewek do obwodów drgań w praktyce oblicz»
się również cewki antenowe. Cewki antenow e um ożliw iają prze-
kazywanie napięcia z obwodu antenowego do obwodu wejściowe
go, przy czym przekazyw anie to powinno być możliwie równo
m ierne w całym zakresie częstotliwości. Ażeby spełnić ten waru-
35. K L A S Y F I K A C J A O B W O D Ó W D R G A Ń 239
/*
Tablica 90
D ługość fa li w m e tra c h przy różnych w arto ściach L i C
Induk- Pojem ność C

cyjność PF
L
fi H
100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000
1 19 27 33 38 42 46 50 53 57 60
2 27 33 46 53 60 65 71 75 80 84
3 33 46 57 65 73 80 86 92 98 103
4 38 53 65 75 84 92 100 107 113 119
5 42 60 73 84 94 103 112 119 126 133
6 46 65 80 92 103 113 122 131 139 146
7 50 71 86 100 112 122 132 141 150 158
8 53 75 92 107 119 131 141 151 160 169
9 57 80 98 113 126 139 150 160 170 179
10 60 84 103 119 133 146 158 169 179 188
12 65 92 113 131 146 160 173 185 196 206
14 71 100 122 141 158 173 187 199 212 223
16 75 107 131 151 169 185 199 213 226 238
18 80 113 139 160 179 196 212 226 240 253
20 84 119 , 146 169 188 209 223 238 253 267
25 94 133 163 188 211 231 249 267 283 298
30 103 146 179 206 231 253 278 292 310 326
40 119 169 206 238 267 292 315 337 358 377
50 133 188 231 267 298 326 353 377 400 421
60 146 206 253 292 326 358 386 413 438 462
70 154 223 273 315 353 386 417 446 473 499
80 169 238 292 337 357 413 436 477 506 533
90 179 253 310 358 400 438 473 506 536 565
100 188 267 326 377 421 462 490 533 565 599
120 206 292 358 413 462 506 546 584 619 653
140 223 315 386 446 499 516 590 681 669 705
160 238 337 403 477 533 584 631 674 715 754
180 253 358 438 506 565 619 669 715 759 800
200 267 377 462 533 596 653 705 754 800 843
250 298 421 516 596 666 730 789 843 894 942
300 " 326 462 566 653 730 800 864 923 1079 1032
400 377 533 653 754 843 923 997 1066 1131 1192
500 421 596 730 843 946 1032 1115 1192 1264 1333
600 462 653 800 923 1032 1131 1221 1306 1385 1461
700 499 705 864 977 1115 1221 1320 1410 1496 1576
800 533 754 920 1066 1192 1316 1410 1509 1599 1681
900 565 800 979 1131 1264 1385 1446 1599 1696 1718
1000 596 843 1032 1192 1333 1460 1573 2686 1788 1885
1200 653 928 1131 1306 1460 1599 1727 2846 1951 2065
1400 705 992 1231 1410 1577 1727 1886 2995 2160 2230
1600 754 1066 1306 1509 1686 1846 1995 2123 2262 2384
1800 800 1131 1385 1599 1788 1959 2116 2262 2399 2529
2000 843 1192 1460 1686 1885 2065 2230 2384 2529 2665
2500 942 1333 1632 1625 2108 2302 2493 2665 2837 2987
240 v. OBWODY DRGAŃ
c c f A . L L
5000
-r- 5000
1 0 0 -^ 3 0 0 0 500 -jr 5-w5
4-r
o5
HOT
4000 400 Ą h
13-3000 150 2000
300 4 P 3-10s
3000 ~ z
200-i M500
200-4 h-2-105
■2000
■2000 - r
±3- 1500
000, ■7000 150 4 p/,5-705
- 1
1500 ~ Z _ 400-1
* ioo 4 b i - i o 5
•S- i r
5 0 0 -E -
obwodu w cm
^ a;
7000 -if-1000%St &
;cj
•o
:z
—3 - 5 0 0
-
=t
i Ą 3 -4 0 0 |
1 •S
-= : s I» - -5-104
5:
■3
-o
CD
=
§ 1 0 0 0 J 1 -3 0 0 5 ^40 • ■4104
^ 500 1 <o “
Indukcyjność
- N<
■3104
I
500
¿ f 400 -f §
1-400 ’
I 7500 -i - 200 ¡a
CJi
'-j
-i:
a
iŁ
^
- 2104
źJ-300 20Ó0 :r 150
300 15 ■1,5-W4
3 0 0 0 - J - 100
■200 ' 10-4 -1-104
200 -ą t
4000 Ą
3 - 150
150 Sposób użycia 5000 4
nomogramu
50
5 -J h 5-703
f- 4 0 4 -1h 4-70J
100
1-30 3 -1 1- 3 ? 0 J
■20 2 p r 2 /oJ
■15 1,5 4 E- 7,5-70J
£-30 1 - L i-70J
Rys. 120. N om ogram do w yznaczania częstotliw ości i długości fali
obw odu drgań.
35. K L A S Y F IK A C J A O B W O D 0 W D R G A Ń 241
nek obwód antenow y an ten zew nętrznych powinien po włączeniu

cewki antenowej mieć częstotliwość rezonansową o 30% m niejszą
od minimalnej częstotliwości danego zakresu.
Indukcyjność cewki antenowej La można obliczyć ze w zoru
5,16-1010
La — — , 75 La [5.18]
' - '/ l J m in
gdzie:
La — indukcyjność cewki antenowej w pH,
L a — indukcyjność w łasna anteny; indukcyjność przecięt
nej anteny jest rzędu 20 — 30/iH,
CU — pojemność własna anteny w pF; pojemność przeciętnej
anteny jest rzędu 150 — 250 pF,
fmin — najm niejsza częstotliwość w kc/s.
Dla typowych zakresów radiofonicznych indukcyjność cewki an
tenowej można obliczyć ze wzoru
L a= ~ [5.19]
gdzie:
La — indukcyjność cewki antenowej
w /iH,
Ca — pojemność w łasna anteny w pF, Rys 121 Cewka ante_
A — współczynnik: now a.
dla fal długich A = 2 290 000 = 22,9 • 105,
dla fal średnich A — 187 000 j== 18,7 • 104,
dla fal krótkich A == 1450 = 14,5 • 102.
Przykład 2
Obliczyć indukcyjność cew ki antenow ej dla zak resu średniofalow ego.
Pojemność w łasn a an ten y w ynosi 150 p F , in dukcyjność zaś w ła sn a w ynosi
20 ^H.
Ze w zoru [5.18] będzie
Obliczoną w arto ść L g m ożna spraw dzić k o rzy stając ze w zoru [5.19]

A 187000 „
l « “ c7 = T 5 r = 1 M ,'-H
Różnica w w artości L a je st nieznaczna i p rzy jm u je się L g — 1230/rH.
Przykład 3
Obliczyć in d ukcyjność cew ki oraz w spółczynnik p o k ry cia obw odu f a l
średnich, jeśli w iadom o, że m in im aln a pojem ność k o n d en sato ra zm iennego
15 P o r a d n ik R a d io a m a t o r a
242 V. O BW O D Y D R G A Ń
Cfc min = 15 pF, a pojem ność m ak sy m aln a tego kond en sato ra Cfc m ax- 425 pF,
pojem ność zaś w łasn a obw odu d rg ań w ynosi C w = 25 pF.
Z akres częstotliw ości fa l średnich za w iera się w g ran icach 1605—525 kc/s,
a w ięc m inim alny w spółczynnik pokrycia pow inien w ynosić
1605
km ln ~ 525 ~ 3’
D la danego obw odu w spółczynnik k obliczony w g w zoru [5.17] będzie

ró w n y
k ~ V
/C fcm ax + C«,
ĆMmln + C” - y /4 2 5 + 25 ....
15 + 25-
/4 5 0 _ 0
V 40 “ 3’36
J a k z powyższego w idać, w spółczynnik k będzie p rzek raczać w arto ść wy
m a g an ą ró w n ą 3,07.
W spółczynnik p okrycia m ożna doprow adzić do żąd an ej w artości, jeśli
zasto su je się k o n d en sato r stroikow y o pojem ności C0 przyłączony równo
legle do k o n d en sato ra zm iennego.
P ojem ność takiego kond en sato ra m ożna obliczyć k o rzy stając ze wzoru
[5.17], z którego o trzy m u je się
Cfc max + Ctu + Cp
k = ] / \C/c min “1“ Cto + Co
W yznaczona z tego w zoru w arto ść C0 w ynosi
^ Cfc max k~C{c min (k2 1) Cw Cfc max k2Cfc min

C 0 ------------------------ , : - i - ~W = Ti -C™
Po podstaw ien iu w artości liczbow ych będzie

„ _ 425 — 3,072 - 15 425 — 9,43-15' _
0— 3,072 — 1 ° ~ 9,43 — 1 i °
_ 4 2 5 - 1 4 1 ,5 25 = -jrr!r — 25«* 34 — 25 ~ 9rp F

8,43 8,43
A zatem pojem ność obw odu będzie
Cmin = Cfc rain + CW - f C0 - 15 + 25 + 9 = 49 p F

Cmax — Cfc max Cw -f- Co = 425 + 25 —
J—9 = 459 p F
In d u k cy jn o ść cew ki w g w zoru [5.10] będzie
9840 9840
: 201 ,uH
Cmin 49
W edług w zoru [5.16] lu b k o rzy sta ją c z nom ogram u przedstaw ionego na
ry s. 120 m ożna spraw dzić, że
¿min = 1.834 \ i' L Cmm = 1,884 V20T-~49 = 187 m

¿max = 1,884 V l — 1,884 V201 ■459 = 573 m
35. K L A S Y F IK A C J A O B W O D Ó W D R G A Ń 243
O dpow iadające ty m długościom fa l częstotliw ości w ynoszą w g w zoru

[5.14]
3-108
/m a x : = 1605 kc/s
187
_3_- 108
/ m in ; = 524 k c/s
573
35.2. Obliczanie obwodów drgań heterodyny

W celu otrzym ania w obwodzie anodowym mieszacza potrzebnej
częstotliwości pośredniej niezbędne jest, aby częstotliwość, na któ
rą nastraja się obwód drgań, przynajm niej w trzech punktach kon
densatora zmiennego (na początku, w środku i przy końcu skali)
była dokładnie rów na sum ie lub różnicy częstotliwości odbieranej
i pośredniej. Zwykle obwód heterodyny n astraja się na częstotli
wość większą od odbieranej, częstotliwość zaś pośrednia w typo
wych odbiornikach jest rzędu 460 kc/s. Jeżeli zakres odbieranych
częstotliwości wynosi 525 -4- 1605 kc/s, to zakres częstotliwości
heterodyny pow inien być:
fm in = 525 kc/s + 460 kc/s = 985 kc/s
f mjx = 1605 kc/s + 460 kc/s = 2065 kc/s
Współczynnik pokrycia w ty m przypadku będzie równy
2065
k- J ,max. 2,1
/ m in 985
a więc, jak widać, jest on m niejszy od współczynnika pokrycia ob
wodu wejściowego, dla którego — jak obliczono w przykładzie
podanym na str. 242 — wynosi on
3,07. Ponieważ do'strojenia obwo
du wejściowego i obwodu hetero
dyny stosuje się kondensatory
o jednakowej pojemności i je d n a
kowym przebiegu charakterystyki
sprzężone na wspólnej osi. przeto
współczynnik pokrycia obwodu Rys. 122. T ypow y u k ła d połączeń
heterodyny wynosiłby również 3,07 w ejściow ego obw odu d rg a ń z ob
zamiast wyznaczonej wartości 2,1; w odem d rg ań h etero d y n y :
2 tego względu należy sztucznie 1 — w e jś c io w y o b w ó d d r g a ń , 2 — o b -
w ó d d rg a ń h e te ro d y n y .
zmniejszać wartość współczynnika
Pokrycia obwodu heterodyny.
W tym celu stosuje się dodatkowe kondensatory przyłączane do
obwodu drgań heterodyny równolegle i szeregowo. Kondensa
tory przyłączane równolegle, tzw. kondensatory „w ydłużające“,
smżą do zwiększania górnej w artości granicznej pojemności zmien-
15*
nego kondensatora C w obwodzie drgań, kondensatory zaś przy

łączane szeregowo, tzw. „skracające“, służą do zm niejszania dol
nej wartości granicznej pojemności tego kondensatora (rys. 122).
W celu wyznaczenia w artości pojemności kondensatora szerego
wego Cs i równoległego Cr dla danego podzakresu oraz wartości
imdukcyjności cewki Lh w obwodzie heterodyny wyznacza się war
tość współczynnika n
n = fp- [5.20]
Jś r
gdzie:
fP — częstotliwość pośrednia w kc/s,
/ śr — średnia częstotliwość danego podzakresu w kc/s.
Średnia częstotliwość danego podzakresu wynosi
f — - I m ax ± ,./m ln „ [5.21]
gdzie:
/max — m aksym alna częstotliwość podzakresu w kc/s,
//min — m inim alna częstotliwość podzakresu w kc/s.
Znając wartość współczynnika n oraz m aksym alną pojemność
kondensatora Cmax określa się z krzyw ych przedstaw ionych na rys.
123 wartości Cr, Cs i Lh.
Jeżeli m aksym alna wartość pojemności kondensatora zmiennego
Cmaxm a inną wartość niż przyjęta przy obliczaniu krzyw ych przed
stawionych n a rys. 124 i 125, to znalezione z tych krzyw ych war
tości C , i Cr należy zmienić proporcjonalnie do w artości w s p ó ł
czynnika k i
k Cpi* [5.22]
Cmax
gdzie:
Cmax — m aksym alna w artość pojemności kondensatora w pF,
C'max — m aksym alna wartość pojemności kondensatora w pF,
dla której obliczono krzyw e przedstawione na rys. 122
i 123.
Indukcyjność cewki L h obwodu drgań heterodyny dla dowolne
go podzakresu określa się z krzyw ej przedstawionej na rys. 125,
przy czym
Lh= k JL [5.231
35. K L A S Y F I K A C J A O B W O D O W D E G A S 245
o o o o o o
gdzie: L w — indukcyjność cewki wejściowego obwodu drgań

w //-H,
L h — indukcyjność cewki obwodu drgań beterodyny
w a H,
ko — współczynnik odczytany z rys. 125.
ko
w
0 .7
Q5
CM
03
0.23
0.2
Qf5 Dla domlnej pojemności _
kondensatora zmiennego
01 \
0.07
\
0.05
0,04
0.03
0.02
0.01
0.02 005 01 0.15 0 .2 0,3 Q 4 {¡5 0 7 W 15 2 ,0 3,0
to
n Tf.
-i
'sr
Rys. 125. K rzyw a pom ocnicza do w y znaczania
indukcyjności cew ki obw odu d rg a ń hetero d y n y .
Przykład
_ O bliczyć obw ód d rg ań h etero d y n y odbio rn ik a radiofonicznego d la fal
śred n ich (zakres 1605 — 525 kc/s) obw odu w ejściow ego o d anych obliczonych
W p rzykładzie 3 podanym w p. 35.1, tj. L w = 201; ¡iH i C = 49 H - 459 pF.
C zęstotliw ość p o śred n ia będzie w ynosić 460 kc/s.
1. Ś re d n ia częstotliw ość podzakrc-
su w g w zo ru [ 5 . 2 1 ]
/m a x / m i n _ .1605 -f -525
f& r
2 ' 2
2130 , ,
— — — = 1 0 6 5 k c/s
2. W spółczynnik' n w g w zo ru [5.20]
Rys. 126. P rz y łączan ie k o n d en sato
ró w d odatkow ych w obw odzie,o „roz «Ol 1=0,45
ciągniętych p o d zak resach “. fśr 1065
3. W artość C r i Cs z rys. 123 i 124
D la C„ 500 pF i n 0,45 otrzym ujem y
Cs = 540 p F CT = 14 p F
35. K L A S Y F I K A C J A O B W O D O W D R G A Ń 247
Dla Cmax = 459 p F będzie w g w zoru [5.22]
w ię c -,CT = • 540 = 0,92 • 540 = 497 pF

Cs = 'ki • 14 = 0,92- 14 = 13 pF.
4. W artość Lh w g rys. 126 i w zoru [5.23]
Dla n = 0,45 w arto ść k — 0,54
więc
L h == k L w = 0,54 ■201 = 109 ,«H

5. S praw dzenie
i
Pojem ność obw odu h etero d y n y oblicza się ze w zoru
gdzie C — p o je m n o ść 'k o n d e n sa to ra zm iennego.

W zw iązku z tym
„ , „ z 49-497 _
Cmin - 13 + - 49.+ 497 - 58 p F
in i 459 • 497 _
Cmax - 13 + 459 + 497 - 251 PF
W spółczynnik pokrycia w g w zoru [5.17]
Przy ty ch pojem nościach i indukcyjności obw odu h etero d y n y L h = 101 « H

obwód h etero dyny będzie zgodnie ze w zorem [5.7] po k ry w ać zak res często
tliwości:
159 000 159 000 „ „ , ,

ifimax v u ' =v i *o£ m /s
159 000 159 000 ,
i h min = - J=^— - - - - - - = — = 990 kc/s
V L h - C h raax V 109 - 251
W artości te są p rak ty c zn ie zgodne z obliczonym i w artościam i f max i j min

Podanymi n a początku p. 35.2. B ardziej d okładne re z u lta ty m ożna o trzy m ać
Przez dodatkow e doregulow anie pojem ności C r i Cs . Z tego w zględu w sk a
ż e je st przyłączanie rów noległe do Cs stro ik a (trym era) o pojem ności
rzędu 10 -r- 20 pF.
248 V. OBW ODY D R G A Ń
35.3. Obliczanie obwodów drgań o „rozciągniętych

podzakresach“
Szerokość typowych podzakresów radiofonicznych jest następu
jąca:
zakres długofalowy: 285 — 150 k c / s = 135 kc/s,
zakres średniofalowy: 1605 — 525 kc/s = 1080 kc/s,
zakres krótkofalowy: 19 000 — 5950 kc/s = 13 050 kc/s.
Jeżeliby np. każda stacja radiofoniczna zajm ow ała pasmo o sze
rokości 10 kc/s, to przy skali odbiornika o' 100 podziałkach jedna
stacja n a zakresie długofalowym zajm ow ałaby 4 podziałki, na za
kresie średniofalowym zajm ow ałaby 1 podziałkę, na zakresie zaś
krótkofalowym — 1/13 podziałki, czyli n a jedną podziałkę przypa-,.
dałoby 13 9tacji. W skutek tego strojenie obwodu drgań przy falach
krótkich jest bardzo trudne. W celu ułatw ienia strojenia stosuje
się m etody mechaniczne i elektryczne. Metody mechaniczne pole
gają n a zastosowaniu odpowiednio dużych przekładni mechanicz
nych n a skali, wskutek czego zwalnia się prędkość obrotu konden
satora.* Jednak skuteczność tych metod jest ograniczona i już
przy częstotliwościach rzędu 25 -h 30 kc/s naw et przekładnia rzędu
1 : 200 nie może zapewnić płynnego strojenia.
Metody elektryczne są bardziej radykalne i um ożliwiają bardziej
skuteczne osiągnięcia jak gdyby zm niejszenia zagęszczenia liczby
stacji w ram ach jednej podziałki skali. Przy stosowaniu tych metod
najbardziej zagęszczone odcinki odbieranych zakresów fal rozcią
gane są n a całą skalę za pomocą odpowiednio obliczonego obwodu
drgań.
Istnieje w iele elektrycznych metod rozciągania zakresów. Naj
bardziej rozpowszechniona i prosta m etoda polega na s t o s o w a n iu
dodatkow ych.kondensatorów przyłączonych równolegle do cewki
obwodu drgań i w ydłużających zakres oraz kondensatorów przy
łączonych szeregowo do kondensatora zmiennego skracających za
kres (rys. 126), przy czym stosuje się jedną cewkę krótkofalową
i tyle kondensatorów równoległych CTi szeregowych Cs, ile istnieje
rozciągniętych podzakresów fal.
P rzy obliczaniu takiego obwodu początkowo oblicza się in d u k -
cyjność cewki dla m aksym alnej częstotliwości obwodu, tj. przy
najm niejszej pojemności obwodu (tylko pojemność w łasna rzędu
25 -r- 30 pF). Do obliczania indukcyjności korzysta się ze w z o t u
[5.8J, przy czym jako f podstaw ia się w artość m aksym alnej czę
stotliwości obwodu. Pojemność kondensatora zmiennego dobiera
się w ten sposób, aby zapewnić pokrycie podzakresu o najmniej
szej częstotliwości. M aksymalną i m inim alną pojemność obwodu
każdego podzakresu oblicza się w g w zoru [5.12]. Przy obliczaniu
C-n,,,. do wzoru [5.12] podstawia się w artość częstotliwości minimal
35. K L A S Y F IK A C J A O B W O D Ó W D R G A Ń 249
nej /inin podzakresu, przy obliczaniu zaś Cmin podstaw ia się w ar-
tość f max podzakresu.
Następnie oblicza się dla każdego podzakresu w artości pojem
ności kondensatorów szeregowych i równoległych.
Wartość pojemności kondensatorów szeregowych C s oblicza się
ze wzoru
C ~ AC (C+2 Co) + ]/& C ( C + 2 ^ T H r 4 ~Ć^C~(C — AC) (C~+Ćb)

j 2 (C — AC)
[5.23]
gdzie:
Co — m inim alna pojemność kondensatora zmiennego w pF,
C — zakres pojemności pokryw any przez kondensator
zmienny w pF (C = Cmax — C0),
AC — zakres pojemności w pF potrzebny dla każdego pod
zakresu w ynikający z dokonanych obliczeń Cmax
i Cmjn (¿1C = Cmax Cm-n\
Wartość pojemności kondensatorów równoległych oblicza się ze
wzoru
[5.24]
gdzie:
Cmln — m inim alna pojemność obwodu w ynikająca z obli
czenia w pF,
Co — m inim alna pojemność kondensatora zmiennego
w pF,
Cs — obliczona ze w zoru [5.23] w artość pojemności kon
densatorów dołączonych szeregowo w pF.
W celu ustalenia właściwego p u n k tu n a początku skali danego
podzakresu jako kondensatory Cr stosuje się kondensatory stroiko
we (trymery). Jeżeli nie jest konieczne jednakowe pokrycie skali
przez poszczególne podzakresy, to kondensatorów Cs można nie
stosować w układzie.
Do innych elektrycznych metod rozciągania zakresów fal można
zaliczyć stosowanie osobnego obwodu drgań z cewką i równole
gle przyłączonym stroikiem (trymerem) dla każdego podzakresu
{rys. 127).'
W celu dostrojenia początku zakresu należy .mieć możność zm ia
ny ind.ukcyjności. W tym celu stosuje się cewki n a rdzeniach
proszkowych. Kondensator skracający Cs jest wspólny dla w szyst
kich podzakresów.
Jeżeli nie jest konieczne równom ierne rozciągnięcie całego za
kresu, lecz tylko jego części, to w ystarczy stosować w układzie
P o d staw io n y m na rys. 127 zam iast oddzielnych stroików Cs dla
250 V . O B W O D Y D R G A fi
każdego podzakresu tylko jeden przyłączony równolegle do kon

densatora zmiennego. Dodatkowe korekty przy dobieraniu gór
nych i dolnych granic częstotliwości «można dokonywać za pomocą
dodatkowych «kondensatorów przyłączonych równolegle do cewki
Cs*
c=
Rys. 127. O bw ód Rys. 128. U k ład ro z

d rg ań „o rozciągnię ciąg ający po d zak resy
tych podzakresach". fal.
lub do kondensatora zmiennego. Wartość poszczególnych pojem

ności w ydłużających zakres (przyłączanych równolegle) lub skra
cających zakres (przyłączanych szeregowo) najlepiej jest dobierać
doświadczalnie.
Można również rozciągać zakresy fal przez przyłączanie konden
satora zmiennego równolegle do części uzw ojenia cewki Z i, przy
czym całe uzwojenie cewki o Z zwojach jest przyłączone do kon
densatora C2 (rys. 128).
W takim układzie pojemność wypadkowa obwodu -jest znacznie
m niejsza od pojemności kondensatora zmiennego. Pojemność wy
padkow ą obwodu drgań można obliczyć ze wzoru
gdzie:
W ■Cr + C 2 [5.25]
C — pojemność wypadkowa obwodu drgań w pF,

Cj — pojemność kondensatora zmiennego w pF,
C2 •—• pojemność kondensatora przyłączonego równolegle
do cewki w -pĄ
Z — liczba zwojów cewki,
Zi — liczba zwojów tej części uzwojenia, do której przy
łączony jest równolegle kondensator zmienny Ci.
Zmieniając miejsce przyłączenia kondensatora Ci m ożna uzy
skać pokrycie żądanego podzakresu. Do zapewnienia minimalnej
pojemności obwodu niezbędnej w celu uzyskania maksymalnej
częstotliwości «kondensator C2 jest zmienny ze stałym i położeniami
rotora albo przyłącza się do niego odpowiednie pojemności z,a
pomocą przełącznika. Metoda ta ze względu n a swoją prostotę jest
rozpowszechniona wśród am atorów, jednak nadaje się do stoso
w ania tylko «przy niewielkiej liczbie podzakresów. Również kłopot
liwe jest początkowe dostrajanie podzakresów za pomocą wypro
wadzeń z uzw ojeń cew ki
3£. K L A S Y F IK A C J A O B W O D O W D R G A Ń 251
Przykład
Ct = 400 pF; C2 = 15 pF; Z i = 1/3 Z
pojemność w ypadkow a
C = i —V -.400 + 15 = 60 pF
Należy pamiętać, że w nieładach o rozciągniętych zakresach na

leży zapewnić zwiększoną stałość częstotliwości heterodyny, po
nieważ w ahania częstotliwości będą wymagać dostrajania konden
satora nie o ułam ek stopnia jak w zwykłych odbiornikach, lecz
o znaczną część skali (kilka czy kilkanaście stopni) i odbierany
sygnał będzie łatw iej mógł zanikać.
35.4. Dobroć obwodów drgań

Dobroć Q obwodu drgań jest to stosunek energii występującej
w obwodzie do energii w nim traconej. Dobroć typowego obwodu
w chwili rezonansu oblicza się ze wzoru
wL 1
Q— R [5.26]
oj CR .
gdzie:
w '= 2irf — pulsacja,
L — indukcyjność obwodu drgań w H,
C — pojemność obwodu drgań w F,
R — oporność obwodu drgań w Q.
Wartość dobroci obwodu w skazuje wartość przepięcia, tj. ile
razy wartość napięcia na cewce lub kondensatorze przekracza na
pięcie doprowadzone do obwodu rezonansu napięć lub wskazuje
wartość przetężenia, tj. ile razy natężenie prądu w obwodzie drgań
jest większe od natężenia prąd u dopływającego ze źródła do ob
wodu rezonansu prądów.
Im mniejsze są straty energii w obwodzie, a więc im mniejsza
jest oporność rzeczywista R obwodu, tym dobroć Q jest większa.
Im większa jest dobroć obwodu, tym ostrzejsza jest krzyw a rezo
nansu obwodu i tym większa jest jego selektywność, tj. zdolność
do wydzielania poszczególnych częstotliwości (rys. 116 i 117).
Z wielkością dobroci obwodu związane jes,t ściśle pojęcie tłu
mienia obwodu. M iarą tłum ienia obwodu je st logarytm iczny de-
krement tłum ienia charakteryzujący stosunek energii straconej
w obwodzie w ciągu półokresu do całkowitej energii w ystępującej
w obwodzie
n
5= nR: M i o j M [5.27]
Q
Ponieważ
^ 2Tl ]/LC
więc w zór [5.26] można przekształcić
0;1 ^ = I 1 / L [5.28]
Q— R Ry c
zaś wzór [5.27] przekształci się na
¿ = ¿ ¿ 1 [5.29]
L
Ze wzorów tych widać, że im większy jest stosunek q obwodu,
tym dobroć obwodu jest większa.
Dobroć Q obwodu drgań można łatw o wyznaczyć za pomocą
nomogram u przedstawionego na rys. 129.
W celu wyznaczenia wartości Q i <5 zaznacza się na pionowych
skalach R i L punkty odpowiadające wartościom indukcyjności L
obwodu drgań w /;H i oporności i? w il a następnie po połączeniu
tych punktów prostą 1 'zaznacza się p u nkt przecięcia tej prostej
ze skalą pomocniczą p. Z p u nktu na skali C odpowiającego war
tości pojemności obwodu C w pF lub w cm prowadzi się prostą 2
do punktu zaznaczonego n a skali pomocniczej. Przedłużenie pro
stej 2 wyznacza na skali Q poszukiwaną w artość dobroci, a na
skali ó dekrem ent tłum ienia.
Przykład
W yznaczyć w arto ści Q i <5 przy:
C = 150 pF , R = 20 £2, L = 160 /iH.
P rzep ro w ad zając p ro stą 1 przez zaznaczone n a skalach C i R punkty
160 mH i 20 £2 zaznacza się p u n k t pom ocniczy n a sk ali p. P ro w ad ząc prostą 2
z p u n k tu odpow iadającego w arto ści 150 pF n a sk ali C w yznacza się n a skali Q
w arto ść dobroci obw odu w ynoszącą Q = 51 oraz w arto ść d ek rem en tu tłu
m ien ia <5 = 0,061.
S praw dzenie
C = 150 pF = 150 • 10-12 F,
ii = 20 fi,
L = 160 = 1601- 10—6 H.
K o rzy stając ze w zoru [5.28] o trzy m u je się
n = 1 i / £ _ 1 - , / l6 0 -1 0 -o
W R V Ć 20 V 150 • 10"12
D ekrem ent tłu m ien ia w g w zoru [5.29] w ynosi
1 /C ..............- , / l 5 0 - 10-12
35. K L A S Y F I K A C J A O B W O D 0 W D R G A Ń 253
C C Q <5 7?
50 -n 3H r ' 6-/00
-60
L 4 H o ,7
60- 5 -%5
■70 p- 10 r-70
70 ■ -80 05
7 H
15 11-0,4 i - 50
80- -90
F-20 10 - -05
■90 ■ -100 40
100 ■
-30 a: 15
-05 g-30
-40 20- -OJ5
§ -50 |
i
ISO w £ 30- '—OJ" O i-20
o. C?
Ł ■ .2
-200 | \7 0
.C;
-•S
<§'50-
Ę
-007 -??
i
3:
1 -100 % o
C: §
■250 | Ia r 70 i i
t-055 |
250 .1 p/50 r004 r / 0
-3 0 0 ^ 700- Ł.
F200 0J03
300 ■ 7 N>
■350
3c
I 5-300 750- %r0ft2
k
350
-400
r- 5
400 \ - 400 200 - 0,075
-500 |-500
nomogramu
3 0 0 -g ; -0,07
500 -3 p 06 R
-600 f-700
400-
-0 0 0 7
000 500-
-700 i-1000 Dane
6 00 -0,005
700 -800
5-1500 1
800 -900 Wy '-1.5
2000 Dane 0 <5
900 -1000
1000 -1100
E-3000 I— /
Rys. 129. N om ogram do w yznaczania dobroci Q i d ek re m en tu

tłu m ien ia <5 obw odów drgań.
254 V . O B W O D Y DRGANT
Przeciętna dobroć obwodów drgań spotykanych w praktyce ra

dioamatorskiej jest rzędu 40 4- 200, ¡przy czym o w artości Q obwo
du przede wszystkim decyduje w artość Q cewki, ponieważ straty
energii w kondensatorze'są znacznie mniejsze od stra t w cewce.
Dobroć obwodu można bezpośrednio wyznaczyć ze wzoru
q = 1880 L , h . ' [5.30!

AmR
lub
q _ 5 3 2 ^ [ 5 3 1 ]
U p p iX
35.5. U niw ersalna krzyw a rezonansu
Przy oddalaniu się częstotliwości obwodu od częstotliwości rezo

nansowej oporność obwodu rezonansu równoległego maleje. Dla
niewielkiego rozstrojenia obwodu o A j wartość współczynnika N,
stanowiącego stosunek oporności Z obwodu do oporności rezonan
sowej Z ri wynosi
N= | =L====^= = [5.32]
y T + ^ f f 'r i +
Wzór ten, nazyw am y też w zorem na uniwersalną krzyw ą rezo

nansu, umożliwia obliczenie przebiegu krzyw ej rezonansu oraz
umożliwia -wyznaczenie ze zdjętej krzyw ej rezonansowej wartości
Q dowolnego obwodu. We wzorze [5.32]
a = Q 2^ [5.33]
Jr
skąd Aj — ^ [5.34]
i %
[ 5 '3 5 i
Na osi odciętych krzyw ej przedstawionej n a rys. 130 naniesione

2 Aj
sąj w artości rozstrojenia względnego
względneg a = Q , na osi zaś rzęd-
Jr
nych — wartości -współczynnika N.

35. K L A S Y F IK A C J A O B W O D O W D R G A I i 255
Na rys. 130 przedstaw iony jest również przebieg zm ian k ąta

przesunięcia fazowego w zależności od zm ian wartości a. Dla ob
wodu rezonansu równoległego k ąt ten należy odczytywać ze zna
kiem przeciwnym niż n a rysunku.
Analogiczną zależność jak we wzorze [5.32] można uzyskać dla
6.0 5p -4,0 30 2.0 1.0 0 1,0 2,0 3P 4,0 5,0 6.0

Częstotliwość mniejsza od rezonansowej Wartości a Częstotliwość większa od rezonansowej
Rys. 130. U n iw ersaln a k rzy w a rezonansu.
obwodu rezonansu szeregowego, przy czym wówczas odkładany n a

osi rzędnych współczynnik N będzie stosunkiem natężenia p rądu
w obwodzie do natężenia prądu podczas rezonansu lub stosunkiem
napięcia na cewce albo na kondensatorze do napięć w ystępujących
tam podczas rezonansu.
Współczynnik N dogodnie jest wyrażać w decybelach (dB)
i wówczas będzie
WdB= 1 0 Ig N [5.36]
Z w ykresu przedstawionego n a rys. 131 widać, że gdy w artość
« = 0, tj. podczas rezonansu, wówczas Z = Z r.
256 V, O BW O D Y D R G A Ń
~ 2 Af ,
Gdy wartość rozstrojenia względnego a-. Q == 1, wówczas
fr
wartość W; 0,7, tj. stosunek oporności pozornych w obwodzie re
zonansu szeregowego będzie
wynosić około 0,7. W takim
przypadku
AF = 2 A f - k [5.37]
Q
gdzie:
AF — umowna szerokość prze
noszonego pasma często
tliwości w kc/s (przy
obniżeniu mocy na krań
cach pasma do połowy),
A f —- w artość rozstrojenia
w kc/s,
f r — częstotliwość rezonanso
Rys. 131. K rzyw e rezonansow e dw óch w a obwodu w kc/s,
obw odów sprzężonych: Q — dobroć obwodu.
1 — krzywa rezonansu jednego obwodu,
2 — krzywa rezonansu drugiego obwodu, Jak w ynika ze wzoru [5.37],
3 — wypadkowa krzywa rezonansu ob znając dobroć obwodu i jego czę
wodów sprzężonych. stotliwość rezonansową można
wyznaczyć szerokość przenoszo
nej przez obwód podczas rezonansu wstęgi częstotliwości.
Przykłady
1. O bliczyć szerokość AF p asm a częstotliw ości przenoszonego przez obwód

d rg a ń o Q = 100 i f r — 468 kc/s (najczęściej sto so w an a częstotliw ość po
śre d n ia w su p erh etero d y n ach )
468
=4,68 kc/s
J = # - 100'
2. O kreślić, przy ja k ie j częstotliw ości n atężen ie p rą d u w obw odzie rezo

n an so w ym spadnie do połow y w arto ści n atęż en ia p rą d u p rzy rezonansie,
jeżeli dobroć obw odu Q = 125 i częstotliw ość rezonansow a Jr — 1000 kc/s.
Z w y k resu przedstaw ionego n a rys. 131 w idać, że przy N = 0,5 wartość
a — 1,72. Ze w zoru [5.34] otrzy m u jem y
_ a f r _ 1,72 • 1000
Af 2Q 2-125
= 6,88 kc/s
D la częstotliw ości w ięc różniących się o 6,88 kc/s od częstotliw ości rezo
n ansow ej n atężen ie p rą d u m aleje do połow y sw ej w arto ści p rzy rezonansie.
35. K L A S Y F IK A C J A O B W O D O W D R G A Ń 25?
3. W yznaczyć stosunek n atężen ia p rąd u w obw odzie do n atężen ia p rą d u

podczas rezo n an su (w artość w spółczynnika N ), jeśli w obw odzie z p o p rzed
niego p rzy k ład u częstotliw ość będzie m niejsza o 10 kc/s od częstotliw ości
rezonansowej. Ze w zoru [5.33] otrzym ujem y
2 A f 2 • 10
“ = Q - T 1 — 125 * = 2,5
^ f r 1000
Dla a = 2,5 w arto ść N = 0,37, a zatem w arto ść n atęż en ia p rą d u m a leje

do 0,37 w artości przy rezonansie.
Poprzednio zostało określone, że oporność równoległego obwodu
drgaii w chwili rezonansu wynosi
/
Z = L
r CR
Podstawiając do tego w zoru wartości L i C wyznaczone ze w zoru
[5.26] otrzym uje się zależność
Z r= Q^ = - Q ojL = Q2R [5.38]

tu L-
Ze wzoru tego widać, że im większa jest w artość Q obwodu,

tym większa jest oporność Z r tego obwodu.
Ponieważ wzmocnienie wzmacniacza z obwodem rezonansowym
w obwodzie anodowym jest w przybliżeniu proporcjonalne do
oporności obwodu, przeto im większa jest w artość Q obwodu, tym
większa jest nie tylko jego selektywność, ale i wzmocnienie.
Jeżeli w układzie istnieje kilka obwodów drgań nastrojonych na
tę samą częstotliwość i wzajemnie nie sprzężonych, to całkowita
selektywność układu znacznie j w zrasta i przenoszona w stęga czę
stotliwości znacznie się zwęża.
Przy takim sam ym rozstrojeniu obwodów w artość współczyn
nika N będzie wówczas
N — Ni Rn [5.39]
a jeżeli wszystkie obwody drgań' są jednakowe, tj. jeżeli N i =
^ Ni? = N3 = = Nn = N o, lu
N = No
Jeżeli układ m a dwa obwody drgań, to dobroć Qi i szerokość

pasma częstotliwości przenoszonych przez każdy z obwodów
Jrgań pow inny wynosić:
Qr = : 0 , 6 4 ^ [5.40]
Ą F i = l,5 6 A F [5.41]
258 V. OBWODY DRGAŃ
Jeśli układ m a trzy obwody drgań, to Qi i A F t każdego obwodu

będzie:
Qi = 0,51
A F t — 1,96 zIF [5.43]

gdzie:
AF — pasmo częstotliwości przenoszone przez cały układ
w kc/s,
f T — częstotliwość rezonansowa w kc/s.
35.6. Obwody sprzężone

Dwa obwody rezonansowe nazywa się sprzężonymi w przypadku,
gdy energia elektryczna jest przenoszona z jednego obwodu da
drugiego.
Obwodem pierw otnym nazyw a się obwód połączony bezpośred
nio ze źródłem prądu o wielkiej, częstotliwości. Obwodem wtór
nym nazywa się obwód pobierający energię z obwodu pierwotnego.
Stopień sprzężenia obwodów jest .
określony wielkością współczyn
nika sprzężenia x.
Rys. 132. K rzyw a rezonansu Rys. 133. O bw ody sprzężone:

filtru w stępnego o sprzęże a ) s p r z ę ż e n ie i n d u k c y j n e : b ) 1 c)
n iu p rze k ra cza ją cy m w a r s p r z ę ż e n ie p o je m n o ś c io w e .
tość k rytyczną.
Rozróżnia się sprzężenia obwodów indukcyjne, pojemnościowe,
oporowe i mieszane, przy czym zwykle obwody są dostrojone do
jednakowej częstotliwości rezonansowej.
Właściwości obwodów sprzężonych przy słabym sprzężeniu są
podobne do właściwości zwykłego obwodu rezonansowego. Wy-
35. K L A S Y F I K A C J A O B W O D Ó W D R G A Ń / 259
padkowa krzyw a selektywności takich obwodów jest podobna do

krzywej przedstawionej na rys. 129 i oblicza się ją ze wzoru [5,32].
Przy silniejszym sprzężeniu p rąd w obwodzie ■pierwotnym
i w tórnym w ykazuje dwie w artości maksym alne dla częstotliwo
ści różnych od rezonansowej (rys. 132).
Im silniejsze jest sprzężenie, tym maksim a te w ystępują w y
raźniej i tym bardziej są one oddalone od''siebie. Istnieje pewna
wartość sprzężenia, zw ana sprzężeniem krytycznym , po której
przekroczeniu zaczyna w ystępow ać zjawisko dwóch częstotPwości
rezonansowych. W artość właściwego sprzężenia najlepiej jest usta
lić doświadczalnie.
Jak widać z rys. 132, krzyw a rezonansu filtru wstęgowego różni
się od krzyw ej rezonansowej pojedynczego obwodu rezonansowego
tym, że poza pasm em przenoszonym krzyw a ostro się obniża.
Wskutek tego częstotliwości w paśmie przenoszenia są wzmacnia
ne prawie jednakowo,, częstotliwości zaś po za tym pasmem nie
są praw ie wzmacniane. Jednak należy pamiętać, że sprzężenie po
winno być tak dobrane, żeby w środkowej części krzyw ej nie było
zbyt wielkiego wybrzuszenia powodującego dodatkowe zniekształ
cenia.
Najczęściej stosuje się obwody sprzężone indukcyjnie (rys. 133 a).
Współczynnik sprzężenia takich obwodów wynosi
gdzie:
M — indukcyjność w zajem na w H,
Ly, La — indukcyjności uzwojeń pierwotnego i wtórnego w H.
Obwody sprzężone pojemnościowo mogą być połączone w sposób
przedstawiony na rys. 133 b i c.
Na rys. 133 b przedstawiono obwody sprzężone pojemnościowo
Ea pomocą kondensatora Cs o niewielkiej pojemności.
Jeżeli Ci = Ca = C, to współczynnik sprzężenia
[5.45]
t/(Ci + Cs) (C2 + Cs) C + Cs
Na rys. 133 c przedstawiono obwody sprzężone pojemnościowo za
Pośrednictwem kondensatora Cs o dużej pojemności. Współczynnik
sprzężenia w takim przypadku wynosi
Cl Cs C2c s
X —
Ci-h Cs c2Cs CCS _ c [5.46]
Cs CS(C + CS) c + cs
IV
260 V . O B W O D Y D R G A fI
Przedstawione n a rys. 133 kondensatory Ci i C2 przeważnie są

zmienne, sprzężone n a wspólnej osi i służą do strojenia obwodów
drgań.
Przebieg zmian w artości współczynnika sprzężenia y. w zależ
ności od częstotliwości, n a którą nastrojone są obwody, jest przed
stawiony na rys. 134.
P rzy projektow aniu filtrów wstęgowych składających się
z dwóch obwodów do
godnie jest posługiwać
się uniw ersalnym i krzy *»■
wymi rezonansu dwu-
obwodowych filtrów 4
wstęgowych, przedsta 6B
wionych na rys. 135. W
Krzywe te nadają się 12
do obliczenia nltró w 14
o dowolnych w arto- 16
18
20
22
24
26
28
30
32
34
Rys. 134. Zależność w spół 36
czynnika sprzężenia od 38
częstotliw ości:
40
1 — s p r z ę ż e n ia I n d u k c y j n e ,
2 — s p r z ę ż e n ie t a k i e , J a k
p o k a z a n o n a r y s . 133b, 3 — Rys. 135. U n iw ersaln e krzy w e rezonansow e dwu-
s p rz ę ż e n ie ta k ie , J a k p o k a obw odow ych filtró w w stęgow ych (rozstrojenie
z a n o n a r y s . 133c.
w zg lęd n e a = Q -f\
Zfr
ściach częstotliwości rezonansowej jy, dobroci Q i współczynnika
sprzężenia Podobnie jak n a rys. 131 na osi rzędnych odłożona
jest w artość współczynnika N charakteryzującego obniżenie napię
cia (zmiana natężenia odbioru) ha w yjściu filtru w zależności od
2 zlf
rozstrojenia względnego a — Q —— , odłożonego na osi odciętych.
f r
Różne krzyw e odpowiadają różnym wartościom względnego

współczynnika sprzężenia
0 = y.Q [5-47]
Jeżeli ¡ 3 ^ 1 , to krzywe rezonansu m ają jeden wierzchołek, jeżeli
zaś > 1 — to m ają dw a wierzchołki. Zastosowanie filtrów z krzy-
35. K L A S Y F I K A C J A O B W O D Ó W D R G A Ń 261
wymi o dwóch wierzchołkach pozw ala uzyskać większą stromość

krzywej rezonansu, jednak regulacja wartości sprzężenia i stro
jenia takich filtrów w ym aga specjalnej aparatury. Jeżeli apara
tury takiej brak, to w ybiera się najszerszą krzyw ą rezonansu
0 jednym wierzchołku, a więc krzyw ą odpowiadającą w artości
i? = l.
Ogólne zmniejszenie natężenia odbioru N spowodowane stop
niami wielkiej częstotliwości n a granicach wstęgi przenoszenia
± A f wynosi 9,5 dB przy częstotliwościach większych niż 200 kc/s,
a 13,5 dB przy częstotliwościach m niejszych niż 200 kc/s.
O rientacyjnie przyjm uje się, że stopień wielkiej częstotliwości'
odbiornika powoduje przy rozstrojeniu o ± A f zmniejszenie natę
żenia odbioru rzędu 1,5 dB przy częstotliwościach większych niż
200 kc/s, a około 5,5 dB — przy częstotliwościach mniejszych niż
200 kc/s. W takim przypadku można uważać, że zmniejszenie n a
tężenia odbioru spowodowane w szystkim i filtram i pośredniej czę
stotliwości przy rozstrojeniu o i A f wynosi 8 dB.
Jeżeli filtry są jednakowe, to każdy z nich przy rozstrojeniu
powinien zmniejszać natężenie odbioru o wartość
N ■ 8
Ni = = — [5.48]
n n
gdzie: \,
n — liczba obwodów drgań.
Po w ybraniu krzyw ej dla odpowiedniej wartości ¡i należy odna-
N 8
leźć, n a rys. 135 punkt leżący n a poziomie N i = —- dB i,odczy
tać wartość współczynnika «i odpowiadającą w artości Ni-, a n a
stępnie, znając Aj, obliczyć w g wzoru [5.35] wartość dobroci Q
pojedynczego obwodu drgań.
Obliczona w artość Q nie powinna przekraczać 0,9 w artości do
broci Qc cewki. Należy pamiętać, że cewki o naw inięciu ścisłym n a
korpusach z preszpanu bez rdzeni proszkowych m ają dobroć Q c =
= 20 -ę- 30. Cewki naw inięte w specjalny sposób (uzwojenie uni
wersalne, komórkowe itp.) licą wielkiej częstotliwości n a udosko
nalonych korpusach z rdzeniam i proszkowymi m ają dobroć Qc ~
30 -z 60. Dobroć cewek o zam kniętych rdzeniach proszkowych w y
nosi Qc = 80 -f- 200. Jeżeli obliczona w artość dobroci obwodu jest
większa niż 0,9 Qc> to należy w ybrać krzyw ą dla innej wartości fi.
W takim przypadku należy przyjąć, że dobroć obwodu Q --- 0,9 Qc
8
1dla tej w artości wyznacza się ma poziomie N — ~ dB nową krzy
wą dla innej w artości fi. K rzywą tę należy w ykorzystyw ać do dal-
262 V. O B W O D Y D R G A Ił
szych obliczeń. Jeżeli wyznaczona w ten sposób w artość fi jest

m niejsza niż 0,5 - r 0,6, to należy tak zmienić liczbą obwodów
drgań n, A j lub fr, aby 0,5 -4- 0,6.
Następnie wyznacza się w artość «2
a2 = Q - ' — [5.49]
Jr
gdzie: ] 1
Q — wyznaczona poprzednio dobroć obwodów pośredniej
częstotliwości,
f r — częstotliwość pośrednia w kc/s,
10 — rozstrojenie odpowiadające szerokości kanału w kc/s.
Z w ybranej poprzednio krzyw ej określa się odpowiadające obli
czonej wartości a2 zm niejszenia natężenia odbioru N 2 w sąsiednim
kanale powodowane przez jeden filtr pasmowy. Całkowite zmniej
szenie natężenia odbioru będzie wynosiło n N i. W artość tę należy
porównać z wym aganą w artością zmniejszenia natężenia odbioru
wprowadzoną przez cały filtr. Jeżeli równość tych dwóch wartości
nie jest spełniona, to należy obliczenie przeprowadzić ponownie
przyjm ując większą liczbę n obwodów drgań lub zmniejszając
przyjętą wartość 2 A fi.
Przy obliczaniu filtrów z krzyw ą rezonansową o dwóch wierz
chołkach-należy sprawdzić, czy rzędne w ybranej krzyw ej przy
a = 0 nie obniżają się poniżej w artości
No = -W = 9’- dB [5.50]
n n.
Pożądane jest, aby zaczynać obliczenia od tej krzywej, która

95
przy a = 0 przebiega na poziomie N 0 — dB.
n
Dalsze obliczanie filtru w ykonuje się analogicznie jak obliczanie
filtru, którego krzyw a rezonansowa m a jeden wierzchołek.
- - ' * ' 1 X .. -
35.7. Obwody drgali produkowane w traju

Dane dotyczące produkow anych przez przem ysł krajow y elimi
natorów pośredniej częstotliwości (kompletów zespołów cewek
w raz z kondensatoram i stroikow ym i obwodów wejściowych i ob
wodów heterodyny) oraz filtrów pośredniej częstotliwości przedsta
wiono w tabl. 91, 92, 93 i 94.
35. K L A S Y F I K A C J A O B W O D O W D R G A Ń
Rys. 136. E lim in ato ry p ośredniej częstotliw ości ty p ó w E p — 1,

E p — 2, E p — 3 pro d u k o w an e w k r a iu :
a) w y g l ą d z e w n ę t r z n y ; b ) w y m i a r o w a n i e ; c) u k ł a d p o łą c z e ń .
264 V . O B W O D Y D R G A lł
Rys. 137, O bw ody w ejściow e i obw ody h etero d y n y pro d u k o w an e

w k ra ju .
Tablica 91
D ane dotyczące elim inatorów pośredniej częstotliw ości
produkowanych w kraju
Tnduk- P ojem ność kon Oporność Sposób Stoso

Częs densatora
cyjność wany
to tli cew ki S trojenia
O zna w
wość Ci C2 I c3 R przez
czenie L odbior
zm ianę
k c/s mH pF pF j pF Q niku
P o jem AGA
E p—1 465 2,58 — — — ności
Pionier
1000 5000 In d u k - U-2
Ep—2 465 — 25 ± 1 0 % 10±10 %
±20% ±20% cyjności Mazur
In d u k - Pionier
E p —3 465 « — 25+ 10 % — , 10±20 % B
cyjności
35. K L A S Y F I K A C J A O B W O D O W D R G A Ń 265
T a b l.i c a 92
Dane dotyczące kom pletów zespołów cew ek wraz z kondensatorami
stroikowymi obwodów w ejściow ych i obwodów heterodyny produkowa
nych w kraju
N u m e ry k a ta lo g o w e p o s z c z e g ó ln y c h e le m e n tó w k o m p le tu
z e s p o łó w cew ek
Nr o b w o d u w e jś c io w e g o o b w o d u h e te ro d y n y
k a ta lo p rz e łą c z n ik a zapadki
d la f a l d la f a l
gow y
d łu g ic h ] ś re d n . | k ró tk . d łu g ic h ś re d n . | k ró tk .
A | B |. C ... _D | E ') F G | H I
K o m p le t z e s p o łó w c e w e k o b w o d u w e jś c io w e g o s to s o w a n y w . o d b i o r n i k u A G A -E
8651401 8651020 i 8651030 1 8651040 - 1 * - I - ‘I - i - —

K o m p l e t z e s p o łó w c e w e k h e t e r o d y n y s to s o w a n y w o d b i o r n i k u A G A -E
8651405 I _ | _ _ 8651050 i 8651060 < 8651070 1 . _ ..i - —
K o m p le t z e s p o łó w c e w e k o b w o d u w e jś c io w e g o i h e t e r o d y n y s t o s o w a n y
», - >v w o d b i o r n i k u P i o n i e r U -2
8651410 I 8651021 | 8051031 1 8651041 1 8651051 8651061 1 8651071 1 8655301 1 8655301 8655511
K o m p l e t z e s p o łó w c e w e k o b w o d u w e jś c io w e g o i h e t e r o d y n y s to s o w a n y
w o d b io rn ik u P io n ie r n
8651415 | 8651021 1 8651031 1 8651041 ! 8651051 ! 8651061 1 8651072 1 8655301 f 8655301 8655511
K o m p le t z e s p o łó w c e w e k o b w o d u w e jś c io w e g o i h e t e r o d y r i y s to s o w a n y
w o d b io rn ik u M azu r
8651420 | 8651021 ! 8651031 1 8651041 | .8651052 i 8651062 ! 8651073 I 8655307 8655306 8655512
Tablica 93
Dane dotyczące filtrów pośredniej częstotliw ości w osłonach ekranującyclf
produkowanych w kraju
Z astosow anie N r katalogow y cew ki

w stopniu
Nr O zna pośredniej'
katalogow y czenie . w
częstotliw o A B.
odbiorniku
ści jako
filtr :
8651501 pierw szy *)

F p — la
8651512 AGA — E
8651502
V F p — 2a drugi
Pp — 2b P ionier U-2 pierw szy 8651085

■8651511 F p — lb P io n ier B 8651085
M azur
drugi 8651086
*) J a k o p i e r w s z y w k o le jn o ś c i p rz y ję to f il tr o d s tr o n y la m p y m ie s z a ją c e j
266 V . O B W O D Y D R G A fJ
Rys. 138. F iltry p ośredniej częstotliw ości p ro d u k o w an e

w k ra ju .
35. K L A S Y F IK A C J A O B W O D O W D R G A Ń
267
Tablica 94
O bliczanie obw odów d rg a ń
Długość C zęstotli Iloczyn Długość C zęstotli Iloczyn

fali wość L -C fa li wość L -C
m kc/s ,uH • p F m k c/s ,uH ■p F

5 60000 ' 7 300 1000 25000
6 50000 10 350 857 34000
7 42900 14 • 400 750 44500
8 37500 18 450 667 56500
9 33300 23 500 600 70000
10 30000 28 550 546 84000
13 23100 47 600 500 100000
15 20000 63 645 465 120000
20 15000 110 700 429 140000
25 12000 170 750 400 160000
30 10000 250 .800 375 180000
35 8570 340 900 333 230000
40 7500 445 1000 300 280000
45 6670 565 1100 273 1340000
50 6000 700 1200 250 400000
60 5000 1000 1300 231 470000
70 4290 1400 1400 214 550000
80 3750 1800 1500 200 ■ 630000
90 3300 2300 1600 188 715000
100 3000 2800 1700 176 805000
200 1500 11000 1800 167 890000
250 1200 17000 1900 158 1000000
2000 150 1100000
R o z d z i a ł VI
FALE ELEKTROMAGNETYCZNE
36. WIDMO FAL ELEKTROMAGNETYCZNYCH
Fale elektrom agnetyczne stosowane w radiokom unikacji stano

w ią część w idm a fal elektrom agnetycznych (rys. 139).
JUM/n
Rys. 139. W idm o fal elektrom agnety czn y ch .
Metody w ytw arzania różnych fal elektrom agnetycznych podane

są w itabl. 95.
36. W ID M O F A L E L E K T R O M A G N E T Y C Z N Y C H 269
Tablica 95
Ź ró d ła fa l elektro m ag n ety czn y ch
C z ę s to tliw o ś ć D łu g o ś ć C z ę s to tliw o ś ć D łu g o ś ć
f a li Ź r ó d ło d r g a ń f a li Ź r ó d ło d r g a ń
i f X
!.
3*1011 c /s
, O s c y la to r y
1.0 m m (
0,3 c /s 10® k m P rą d n ic a s p e c ja ln e
3,0 c / s 10 5 k m 3 • 1012 c /s 0,1 m m i L a m p a r tę c io w a
30 c /s 10* k m >, 3 • 10*3 c /s 0,01m m 1 Ł u k e le k t r y c z n y
• S
o
300 c /s 1000 k m a 3 • 1014 c /s 1.0 11 Is k ra w p ró ż n i
3000 c /s 100 k m S 3 • 1015 c /s 0,1 j L a b o ra to ry jn e
30000 c /s 10 k m « 3 -1 0 16 c /s 0,01^ / la m p y
U o ' R o e n tg e n a
300 k c /s 1000 m o
4-> 3*1017 c /s 10 A | T e c h n ic z n e i m e-
o
3000 k c /s 100 m £ O bw ód d rg a ń
(U
3*1018 c /s 1 A
1 d y e z n e la m p y
/ R o e n tg e n a
30000 k c / s 10 m o
£ 3 • 1010 c /s 0,1 A R a d i o a k ty w n v
o
300 M c /s 100 c m O D ip o l ’ ro z p a d m a te rii
3000 M c /s 10 c m 3 • lO23 c /s ■10 x \ P ro m ie n io w a n ie
30000 M c /s 1,0 c m 3 - 102l c /s i, o X / k o s m ic z n e
36,1. K lasyfikacja fal radiowych

Fale radiow e 'można klasyfikować w sposób podany w tabl. 96.
Fale długie o długości równej lub większej niż 2000 m (często
tliwość rów na lub m niejsza niż 150 kc/s) stosowane są wyłącznie do
radiotelegrafii. Fale radiowe o długości mniejszej niż 2000 m (czę
stotliwość" większa niż 150 kć/s) stosowane są określonymi pasm a
mi w radiofonii, radiokom unikacji, radionawigacji, telewizji, przez
radioamatorów itd.
Można również spotkać klasyfikację fal radiowych zestawioną
w tabl. 97.
Do w ykorzystyw ania przez radiofonię przydzielono szereg pasm
w zakresie fal krótkich 30 cm — 130 m (960 Mc/s —- 2300 k c /s)*)
Tablica 96
Podział fa l rad io w y ch
N azw a zak resu fal D ługość fal C zęstotliw ość
Pale długie p o nad 3000 m m n iejsza niż 100 kc/s

F ale śred n ie 3000—200 m 100-1-1500 kc/s
Fale p o średnie 200-1-50 m 1500-~6000 kc/s
Fale k ró tk ie 50ri-10 m 6-1-30 Mc/s
F ale u ltra k ró tk ie : *
m etro w e 10ri-l m 30-1-300 Mc/s
decym etrow e 100-ril0 cm 300ri-3000 Mb/s
cen ty m etrow e 10-i-l cm 3000-^30000 M c/s
') W o d b io r n ik a c h r a d io f o n ic z n y c h n a jc z ę ś c ie j k o rzy sta s ię z za kre su fa l k r ó t k ic h

16— 50 m (1 8 7 5 0 — 6 0 0 0 k c / s).
270 V I. F A L E ELE K T R O M A G N ET Y C ZN E
Tablica 97
K la sy fik a c ja fa l rad io w y ch
Z akres
K lasa fa l częstotli Z akres fal W łasności Zastosow anie
(skrót) w ości
B ardzo m a M niejsze Dłuższe niż M ałe tłu m ien ie R adiokom unika

ła często niż, 30 kc/s 10000 m w każdej chw ili cja stała, dale
tliw ość (f J e m iria - doby i roku; k osiężna; za po
(b. m. cz.) m etrow e) w łasności n ie m ocą dużych mo
zm ienne (nieza cy d la łączności
wodne) ciągłej
M ala czę 304-300kc/s 100004- R ozchodzenie się S łużba sta ła da

stotliw ość 4-1000 m w nocy podobne lekosiężna, służ
(m. cz.) (fale kilo do rozchodzenia b a m o rsk a ru
m etrow e) się fa l b. m . cz., chom a, służba
lecz nieco m niej n aw ig a cy jn a
pew ne; ab so rb -
cja dn iem w ię
ksza niż dla b.
m. cz.; w zrasta
p rzy zw iększa
niu’ częstotliw o
ści i je s t b a r
dziej zm ienna
zależnie od pory
ro k u i doby
Ś rednia 3004- 1000- M ałe tłu m ien ie R adiofonia, służ

częstotli 4-3000 kc/s 4 -1 0 0 m w ciągu nocy i b a m orska, ra
wość (śr. cz.) (fale h ek to - duże tłum ien ie d ionaw igacja,
m etrow e) w ciągu dnia, służba lotnicza,
w iększe tłu m ie służba policyjna,
nie w lecie niż służba przybrzeż
w zim ie. R ozcho n a, służba radio
dzenie się fa l na telefo n iczn a itp.
znacznych odle
głościach m niej
pew ne niż fa l o
m ałych często tli
w ościach; ty m
b ard ziej n ie
r pew ne, im w ięk
•* sza je s t często
tliw ość
W ielka czę 34-30 M c/s 1004-10 m R ozchodzenie się Ś re d n ia i dale

stotliw ość (fale dek a- na znaczne odle k osiężna ladio-
(w. cz.) m etrow e) głości zależne je kom unikacja
d y n ie od jo n iz a- w szelkich typów
Z akres
Klasa fa l częstotli Z akres fal W łasności Z astosow anie
(skrót) w ości
cji w yższych
w arstw atm osfe
ry i dlatego b a r
dzo zm ienne w
zależności od po
:k;: '.y.' ry doby i roku.
T łum ienie na
śred n ic h i d u
żych odległo
ściach nad zw y '
v : czaj m ałe w w a
- • ru n k a c h sp rzy
jający ch , n a to
m ia st bardzo d u
że w w a ru n k a c h
n ie sp rzy jający ch
Bardzo w iel 30-1-300 10-1-1 m P rostoliniow e R ad io k o m u n ik a

ka często M c/s (fale m e rozchodzenie się c ja n a m ałych
tliwość (b. trow e) fa l analogicznie odległościach, te
w. cz.) ja k fa l św ie tl lew izja, m o d u la
nych; nie w y stę cja częstotliw o
p u je w pływ jo - ści, ra d a r, ra d io
nosfery n aw ig a cja lo tn i
cza
Ultrawiol- 300-1-3000 100-1-10 cm J a k w yżej R ad io k o m u n ik a

ka często M c/s ' (fale decy cja n a m ały ch od
tliwość (u. m etrow e) ległościach, r a
w. cz.) dar, łącza radiow e
te le w iz ja itd.; za
k re s n ie w y k o
rz y sta n y całk o
w icie
Superwiel- 3000-1-30000 104-1 cm J a k w yżej J a k w yżej

ka często M c/s (fale centy-'
tliwość (s. m etrow e
W. cz.)
Nadzwy 300004- 14-0,1 cm J a k w yżej J a k w yżej

czaj w ielka -r-300000 (fale m ili
częstotli M c/s m etrow e)
wość (n.
w. cz.)
—
272 V I. P A L E E L E K T R O M A G N E T Y C Z N E
Tablica 98
Spis częstotliw ości, ia l i m ocy radiostacji rejonu europejskiego
w g Planu Kopenhaskiego
Nowa: Poprzednia:
Moc Często Często
F ala Stacja Kraj F ala tliwość
kW tliwość m * m ■
k c /s kc/s
a) F ale długie
150 155 1935 B rasów R um unia 1875 160
10 Trom so N orw egia 1031 291
450 164 1829 Allouis F ra n c ja — —
500 173 1734 M oskw a I ZSRR 1724 174
100 182 1648 R eykjaw ik Islan d ia 1107 271
10 L ulea Szw ecja 765 392
120 A n k a ra T u rc ja 1648 182
200 191 1571 M otała Szw ecja 1389 216
400 200 1500 D roitw ich I , W. B ry ta n ia 1500 200
150 209 1435 K ijów ZSRR 1210 248
200 218 1376 Oslo N orw egia 1154 260
200 227 1322 W arszaw a I P olsk a 1339 224
100 236 1271 L en in g rad ZSRR 1443 208
150 245 1224 K alu n d b o rg ' D ania 1250 240
200 254 1181 L ah ti F in la n d ia 1875 160
150 263 1141 M oskw a II ZSRR 1293 232
200 272 1103 Czechosłow acja — —
100 281 1068 . M ińsk ZSRR 1115 269
b) F ale średnie
150 529 567 B ero m ü n ster S zw ajcaria 540 556
135 539 557 B udapeszt W ęgry 550 546
20 548 547 U chta ZSR R 251 1195
100 S im feropol ZSRR 349 859
20 557 539 K a ir II E gipt 222 1348
100 H elsinki F in la n d ia 211 1420
50 M onte C eneri S zw ajcaria 257 1167
100 566 530 A thlone Irla n d ia 531 565
10 P alerm o W łochy 531 565
5 - C a ta n ia W łochy 272 1104
100 575 522 Ryga ZSR R 515 583
120 584 514 W iedeń I A u stria 507 592
60 593 506 Sofia B u łg aria 391 767
150 S u n d sv all S zw ecja 499 601
150 602 498 Lyon F ra n c ja 335 895
100 611 491 P etro zaw o d sk - ZSRR 463 648
5 E id ar Islan d ia 488 615
120 R a b at M aroko 499 601
60 S erajew o Ju g o sław ia 498 603
150 620 484 B ru k sela B elgia 484 620
50 M oalatya T u rc ja —
100 V igra N orw egia 477 629
120 629 477 T u n is II T unis 365 823
N ow a: P oprzednia:
i Moc Często 1 Fala Stacja Kraj Często
kW tliw ość F ala
m m tliwość
k c/s k c/s
150 638 470 P ra h a I Czechosłow acja 470 638

150 647 464 D roitw ich W. B ry ta n ia 515 583
100 C h a rk ó w ZSRR 779 385'
80: 656 457 Bolzano, F lo re n *
cja, N eapol,
T u ry n W łochy 560 536
150 M urm ańsk Z SR R 463 648
100 665 451 W ilno Z SR R 560 536
100 674 445 M arsylia F ra n c ja 401 749
10 Bodo N orw egia 1186 253
100 Rostów ZSRR 540 556
150 683 439 B elgrad Jugosław ia 437 686
10 692 434 N icosia C ypr —
150 M oorside 'Edge W. B ry ta n ia 449 668
120 701 428 R a b at M aroko 346 868
20 F in n m a rk N orw egia 865 347
100 B ańska- Bystrzyca Czechosłow acja —
150 710 423 L im oges F ra n c ja 463 648
150 S talino ZSRR 387 776
120 719 417 L izbona P o rtu g a lia 477 629
50 D am aszek S yria 507 592
100 728 412 A teny O recja 499 601
! 50 737 407 S ew illa H iszpania 410 731
1 A k u re y ri Islan d ia —
! 20 Jerozolim a Izrael 443 677
j 50 G liw ice P olska 244 1231
i 120 746 402 H ilw ersum H olandia 301 995
i 20 755 397 K uopio F in lan d ia 569 527
| 50 N orte P o rtu g a lia 416 722
1 50 T im issara R um unia 310 968
150 764 393 S ottens S zw ajcaria 443 677
50 773 388 K a ir E gipt 484 620
150 Sztokholm Szw ecja 426 704
100 782 384 K ijów ZSRR 1500 200
70 N iem . Rep. Dem. 416 722
150 791 379 R ennes F ra n c ja 289 1040
50 S aloniki G recja 373 804
100 800 375 L e n in g ra d ZSRR 289 1040
100 809 371 B u rah e ad W. B ry ta n ia 391 767
S kopje Jugosław ia 242 1240 ,
10 818 367 W arszaw a J I P olska 396 758
100 827 363 Sofia B u łg aria 353 850
150 836 359 N ancy F ra n c ja 313 959
20 B e iru t L iban 411 730
150 845 355 R zym W łochy 421 713
150 854 351 B u k a re sz t R um unia 365 823
150 863 348 P ary ż F ra n c ja 432 695
150 872 344 M oskw a ZSRR 361 832
-___ _
18 P o r a d n i k R a d i o a m a t o r a
274 V I. F A L E E L E K T R O M A G N E T Y C Z N E
T a b l i c a 9 8 (c d .)
Nowa: Poprzednia:
! Moc Często Stacja Kraj Często
kW F ala Fala tliwość ,
tliw ość m
k c/s m kc/s ;
'
150 881 341 W ashford W. B ry ta n ia 373 804 i

C etynia Jugosław ia 218 1377 ;
100 890 337 A lger A lger 319 941
; 20 . • B ergen N orw egia 1154 , 260
20 D niepropietrow sk ZSRR 329 , 913
150 899 334 M ediolan W łochy 369 1 814
150 ' 908 330 L ondyn W. B ry ta n ia 342 : 877 i
135 917 327 L u b ia n a Jugosław ia 569 527 ;
150 926 324 B ru k sela B elgia 322 932
100 935 321 Lw ów ZSRR 377 795
100 944 318 T uluza F ra n c ja 329 913
20 W oroneż ZSR R 843 : 356
150 953 315 M oraw a ęzechosło w aćja 325 922
100 962 312 T u rk u F in la n d ia 335 895
120 T unis T unis —
50 97l 309 H am burg N iem cy Zach. 332 904
20 K alin in oraz
S m oleńsk ZSRR 269 1113
50 Izm ir T u rc ja 426 704
100 980 306 A lger A lger 269 1113
150 G öteborg Sżw ecja 319 ■ 941
70 989 303 M onachium N iem cy Zach. 405 740
10 R ovaniem i F in la n d ia .— —
20 .? B e jru t L ib a n 411 730
100 998 301 K iszyniów ZSRR 531 565
120 1007 298 H ilversum H olandia 416 722
20 A leppo S yria 426 704 .
I 150 1016 295 Ista n b u l T u rc ja 396 758 :
100 1025 293 G raz A u stria 339- 886
20 Jerozolim a Izrael 523 574
100 1034 289 T alin ZSRR 410 731
10 T u ry n W łochy - 221 1357
40 L izbona P o rtu g a lia 281 : 1068
70 1043 286 B erlin N iem . Rep. Dem. 357 1 841
5 K ala m a ta G recja —
20 A gadir, M arakesz M aroko 299 ; 1004
50 1052 284 T ripolis L ib ia
10 Ja ssy R um unia 238 1258
150 S ta rt P o in t W. B ry ta n ia 307 977
60 1061 282 W schodnia D ania D ania 555 : 541
10 C agliari W łochy 560 536
15 L izbona P o rtu g a lia --
100 1070 280 P ary ż F ra n c ja 387 776
20 K ra sn o d ar ZSRR 286 1050
50 1079 278 S talinogród P olska 244 1231
10 1088 276 K orcza A lbania 240 1250 ;
150 D roitw ich W. B ry ta n ia 296 1013
150 1097 273 B ratisła w a C zechosłow acja 299 1004 '
N ow a: P op rzed n ia:
Moc C zęsto F ala Często
kW Stacja Kr aj - , F ala
tliw ość tliw ość
m m
kc/s k c/s
100 1106 271 M ohylew ZSR R 345 i 870

50 1115 269 B a ri, B olonia W łochy 283 1059.
5 n o rw e sk a sieć -y.>■,
synchr. N orw egia 1 _
20 1124 267 B ru k sela B elgia 233 ¡1285
5 W a rn a B u lg aria 235 il 276
20 W yborg ZSR R 401 1 749
135 1133 265 Z agrzeb Jugosław ia 477 629
40 1142 263 O ran A lger 211 ¡1420
20 K alin in g rad Z SR R , ; 332 904
20 1151 261 Cluj R um unia —
100 S tag sh aw W. B ry tan iaj 286 1050
150 1160 259. S tra ssb u rg F ra n c ja i 349 859
150 1169 257 O dessa ZSRR 310. 968
100 1178 255 H o rby Szw ecja 265 1131
135 1187 253 B udapeszt W ęgry 289 |1040
70 1196 251 N iem cy Zach. 291 •1031
15 K e rk y ra G recja —
20 A g ad ir M aroko __
100 1205 249 B ordeaux F ra n c ja ■ 278 1077
5 H aifa Izrae l _
10 P oznań P olska 346
2 i! 868
1214 247 A tlantięo P o rtu g a lia • _
A zory ! -—
50 M oorside E dge W. B ry ta n ia 261 1149
70 N iem cy Zac 1. 274 '1095
20 K u rsk ZSRR
20 1223 245 S ta ra Z agora B u łg aria . 214 1402
20 B arcelona H iszpania 377 795
100 : i '** F a lu n Szw ecja 277 1086
100 1232 244 B udziejow ice Czechosłow acja 220 1366
50 1241 242 V aasa F inlandia 197 1522
20 [ G renoble F ra n c ja 224 1339
20 T yrasp o l ZSRR 281 1068
5 1250 240 N iski E gipt E gipt i
20 N y ireg y h a ra W ęgry •—
50 A thlone Irla n d ia __
100 1259 238 Szczecin P olska 230 1303
135 1268 236 B elgrad Jugosław ia 277 1086
150 1277 234 L ille F ra n c ja 247 1213
20 1286 232 R adio Catolica P o rtu g a lia —
100 K oszyce C zechosłow acja 206 1456
40 1304 ; 230 O ran A lger 235 1276
50 G d ań sk P olska 1078. 278,3
100 1313 ; 229 S tav a n g er N orw egia 353 850
100 1322 i 227 . U ngorod ZSRR 253 1185
! 50 1331 i 225 Rzym W łochy 238 ‘ 1258 ;
i: 5 1340 ; 224 A lek san d ria E gipt 267; 1122 i
18*
V I. F A L E E L E K T R O M A G N E T Y C Z N E
276
Nowa: P oprzednia
Moc Często • Stacja Kraj Często
F ala
kW tliw ość Fala m
tliwość
m kc/s
lcc/s
B ud ap eszt W ęgry —
5
150 S tag sh aw W. B ry ta n ia 267 1122
50 1349 222 M arsylia F ra n c ja 224 1339
20 M adona ZSRR 238 1258
100 1358 221 T ira n a A lbania 203 1474
24 1367 219 T o ru ń P olska 304 986
50 W rocław P olska 316 950
25 C a lta n ise tta W łochy —
T h o rsh av n - W yspy F aro e —
5
5 O porto P o rtu g a lia 212 1411
150 1376 218 S tra ssb u rg F ra n c ja 215 1393
100 1385 217 M a d ry t H iszpania 294 1022
150 K ow no , Z SR R 1961 153
15 1394 215 G raz A u stria 234 1285
5 Rodos G recja --
20 r szw edzka sieć
synchr. S zw ecja 229 1312
20 1403 214 B aranow icze ZSRR --
20 B ayonne F ra n c ja --
25 N iem cy Zach. --
5 K om otini G recja --
B a n ia lu k a Jugosław ia --
60 1412 212
20 1421 211 S arre b riick S a a ra 237 1267
5 S fax T u n is 316 951
5 , C zernichów ZSRR 296 1013
5 1430 210 Z iro k astro A lbania 360 833
70 K openhaga D ania —“
50 M a d ry t » H iszpania 396 758
150 1439 208 L u k sem b u rg L u k sem b u rg 1293 232
50 1448 207 M ediolan W łochy 221 1357
5 p o rtu g a lsk a sieć
synchr. P o rtu g a lia —
20 szw edzka sieć
synchr. S zw ecja 214 1402
20 1457 206 K ra jo w a R um unia --
B a rtley W. B ry ta n ia 217 1384
60
120 1466 205 M onte-C arlo M onako 410 731
2 n o rw e sk a sieć
svnchr. N orw egia
*1475 203 W iedeń A u stria 229 1312
. 30
■1484 202 m iędzynarodow a
częst. 29 k ra jó w
Lódź pnl cka 224 1339
.1493 201 H om el ZSRR 312 959
20
60 fra n c u sk a sieć
synchr.
1502 . 200 S u rasossa HiszDania 348 863
50 1022
50 :1502 i 200 K ra k ó w P olsk a 294
36. W ID M O ' F A L E L E K T R O M A G N E T Y C Z N Y C H 277
N owa: P oprzednia:
Moc Często F ala Stacja K r a j. i Często
kW F ala tliw ość
tliw ość m
m k c/s
k c /s
10 W arszaw a II P olska 346 8&8 .

20 1511 199 B ru k sela Belgia 1 lif i; 1 —
5 C han ia G recja 259 1158
30 1520 197 O straw a Czechosłow acja 310 968
20 ' Ć oruna H iszpania 227 1325
100 1529 196 W aty k an W łochy —
. 1 F unchal M a d era-
P o rtu g a lia i— -
20 szw edzka sieć
synchr. Szw ecja 363 827
70 1538 195 N iem cy Zach —
5 h isz p ań sk a sieć
synchr. H iszpania 204 1474
20 1546 194 b ry ty jsk a sieć
synchr. W. B ry ta n ia —
5 W innica ZSRR 240 1249
70 1544 193 M onachium N iem cy Zach. —
20 T u ri ZSRR —
75 N icea F ra n c ja 194 1547:
5 1562 192 p o rtu g alsk a sieć
syrichr.' P o rtu g a lia 214 1402*
20 szw edzka sieć
synchr. Szw ecja 218 1375
5 sz w a jcarsk a sieć t
synchr. S zw ajc aria 382 785
70 1570 191 N iem . Rep. Dem. 201 1492
5 h isz p a ń sk a sieć
synchr. H iszpania —
5 ' S fax T unis —
10 1578 190 w łoska sieć
synchr. W łochy 235 1276
10 F rie d rik sta d N orw egia 226 1330
70 1586 189 N iem cy Zach. 200 1500
5 h isz p ań sk a sieć
synchr. H iszpania —
1594 188 m iędzynarodow a
częst. 22 p a ń stw a 251 1195
70 1602 187 F ra n k fu r t N iem cy Zach. 221 1357
2 n o rw esk a sieć
synchr. N orw egia ' —
5 p o rtu g alsk a sieć
synchr. P o rtu g a lia
-
v’ ' Tablica 99
i P asm a częstotliw ości przydzielone rad io a m ato ro m — krótkofalow com
* R ejon 1 — E uropa, A fry k a, A zja północna
R ejon 2 — A m ery k a
R ęjon 3 — A zja południow a, A u stralia
Z a k r e s c z ę s to tliw o ś c i
Lp, U w agi
R e jo n 1 R e jo n 2 R e jo n 3
P a s m o w s p ó l n e . W p a ś m ie
17154-2000 k c /s A u s t r i a , W.
B r y t a n U , I r l a n d i a , H o la n
d i a , S z w a j c a r i a , U n ia pld.
A f r y k a ń s k a , p ld . R o d e z ja
i 1 p i n . R o d e z ja
m o g ą p r z y z n a w a ć a m a to
1 18004-2000 k c /s 18004-2000 k c / s r o m p a s m o 200 k c /s z za
s t r z e ż e n i e m , a b y m o c ś re
d n i a ty c h s t a c j i n i e p rz e
k r a c z a ł a 10 W 1 a b y s ta c je
te n i e p o w o d o w a ł y szk o
d l iw y c h z a k łó c e ń dla
s łu ż b I n n y c h k r a j ó w p r a
c u j ą c y c h w t y m p a śm ie
2 35004-3800 kC'S 35004-4000 k c /s 35004-3900 k c / s P a s m o w s p ó l n e z in n y m i
s łu ż b a m i
3 70004-7100 k c /s 70004-7300 k c /s 70004-7100 k c /s P a s m o ty lk o d l a r a d io
a m a to ró w
4 7101)4-7150 k c /s — 71004-7150 k c /s P a s m o w s p ó l n e z In n y m i
s łu ż b a m i
5 14000-14350 kC'S 140004-14350 k c /S 110004-14350 k c /s P a sm o ty lk o d la r a d io
a m a to ró w
6 210004-21450 k c 's 2 1 0 0 0 4 -2 1 4 5 0 k C 'S 210004-21450 k c /s P a s m o ty lk o d la r a d io
a m a to ró w
7 280004-29700 kC/S 280004-29700 k c /s 28000-429700 k c /s P a s m o t y l k o d l a r a d io
a m a to ró w
8 '— 504-54 M c/s 504-54 M c /s P a s m o t y l k o d la r a d i o
a m a to ró w
9 1444-145 M C /s 1444-148 M c/S 1444-148 M c/s P a s m o ty lk o d la r a d io
a m a to ró w
10 — : 2204-225 MC/S — P a s m o ty lk o d l a r a d io
a m a to ró w
11 4204-460 M c/S 4204-450 MC/S 4204-460 MC/S P a s m o w s p ó l n e z in n y m i
s łu ż b a m i
12. 12154-1300 M c /s 12154-1300 M c/s 12154-1300 M c /s P a s m o ty lk o d la r a d io
a m a to ró w
13 23004-2450 MC/S 23004-2450 M c /s 23004-2450 M c /s P a s m o ty lk o d l a r a d io
a m a to ró w
33004-3500 M c/S 33004-3900 M c /s R e j o n 2 - p a s m o t y l k o dla
ra d io a m a to ró w
R e jo n 3 -p a sm o w sp ó ln e
i z I n n y m i s łu ż b a m i
14 56504-5850 M c /s 56504-5925 M c /s 56504-5850 M c /s P a s m o ty lk o d la ra d io
a m a to ró w
15 100004-10500 MC/S 100004-10500 M c/S 100004-10500 M c /s P a s m o ty lk o d la r a d io
a m a to ró w
l
I-.
■■■;'
oraz szereg ’p asm 'fal średnich w dwóch ¡zakresach: 187—571 m

(1605—525 kc/s) i 1053—2000 m (285—150 kc/s). Zakres 1053—
—2000 m nazyw any jest w tym przypadku zakresem fal długich.
Do wzywania pomocy w razie niebezpieczeństwa stosuje się m ię
dzynarodową częstotliwość niebezpieczeństwa 500 kc/s, której nie
wolno stosować do innych celów niż wzywanie pomocy.
Radioamatórom-krótkofalowcom zostały przydzielone pasma
częstotliwości podane w tabl. 99.
36.2. Zależność między częstotliwością a długością

fal elektromagnetycznych
Między częstotliwością a długością fal elektrom agnetycznych
istnieje następująca zależność:
:* = -j [6.1]
stąd
JF.== | [6.2]
gdzie:
l —■długość fali w m,
c — prędkość rozchodzenia się fal elektrom agnetycznych
w m/s, c « 300 000 km /s ~ 3 • 10s m/s. Do dokładnych
obliczeń stosuje się w artość c = 2,9982 • 108 m/s.
Do szybkiej zam iany w artości częstotliwości n a długość fali i od
wrotnie można posługiwać się nomogramem przedstaw ionym na
rys. 140. -
Do uzyskiwania dokładniejszych wyników przy zamianie często
tliwości na długość fali i odw rotnie służy, tabl. 100.
36.3. Właściwości fal radiowych

Fale radiowe są promieniowane przez antenę w postaci fal p rzy
ziemnych i fal przestrzennych. Fale przyziem ne są promieniowane
wzdłuż pow ierzchni ziemi i są niekiedy zwane powierzchniowymi.
Fale przestrzenne są promieniowane w otaczającą przestrzeń
i w pewnych w arunkach odbijają się od górnych zjonizowanych
warstw atm osfery i pow racają na ziemię.
Ustalono, że w odległości około 80 -i- 350 km od powierzchni
aemi w górnych rozrzedzonych w arstw ach atm osfery otaczającej
kulę ziem ską— pod wpływem promieni słonecznych oraz prom ieni
kosmicznych rozrzedzone w arstw y pow ietrza jonizują się, tj. z czę
ści atomów gazowych wchodzących w skład tego pow ietrza zostają
3 f f
m kc/s m kc/s
200 - 1500 3000- -100
7 f , 3 f
m ISO : 1600 m kc/s
kc/s 110
3 f 6 0 -z -5000 180
m kc/s \i2oo 2500- -120
20 1
p-15000 170
19 \ r 16000 55 1 ■5500 -1800 550- ■130
550
160 1 »
18 i ■140
r 17000
17 \ 50 i 6000 150- 2000 500- -600
\ 18000 2000A -150
16 \ \ 19000 1900 ^
140A 5160
15 A -20000 6500 -650 18001
450 ; 3170
~ 17005
14 3 130 Ą
F- 7000 -700 \180
ibooĄ [190
131
40- 7500 $oA -2500 i.400- :750 “15001. :-200
12A -75000 ■
■8000 1400i
■800
: 110
11-. 1300[
35- r 8500 350-_:1850
10- 30000' ' 1200-. [-250
tSOOO m -3 -3000 ■900
I ii II
»»A
■9500 [ -,
gA :
i
335000 30^6-10000 90- 300- 7-1000

1000-. -300
8 -3500
\\40000 -'-11000 : '-iioo goo4
80-
t 350
7-3
-45000 2 5 - '—12000 -4000 2 5 0 --1 2 0 0 800%
W
6 -i i -50000 [-13000 70' '-'-1300
-4500 700 -3
V14000 J-1400 450
155000
5 -£-60000 20- ■15000 60- -5000 200-3-1500 60Ó- ■500
Rys. 140. C zęstotliw ość i długość fa l radiow ych.

36. W ID M O f a l e l e k t r o m a g n e t y c z n y c h 281
Tablica 100
Z am iana częstotliw ości n a długość fali i długości fali n a częstotliw ości
kc/s m kc/s m k c/s m | k c/s m ! ’ k c/s m
300000 1,0 9700 30,9 7450 40,5 5200 57,7 4180 71,8
250000 1,2 9650 31,1 7400 40,8 5150 58,3 4160 72,1.
200000 1.5 9600 31,3 . 7350 40,1 5100 58,8 4140 72,5
150000 2,0 9550 31,4 7300 41,1 5050 59,4 4120 *72,8
100000 3,0 9500 31,6 7250 41,4 5000 60,0 4100 73,2
95000 3,2 9450 31,7 7200 41,7 4980 60,3 4080 73,6
90000 3,3 9400 31,9 7150 42,0 4960 60,5 4060 73,9
85000 3,5 9350 32,1 7100 42,3 4940 60,8 4040 74,3
80000 3,8 9300 32,3 7050 42,6 4920 61,0 4C20 74,7
75000 4,0 9250 32,4 70C0 42,9 4900 61,2 4000 75,0
70000 4,3 9200 32,6 6950 43,2 4880 61,5 3980 75,4
65000 4,7 9150 32,8 6900 43,5 4860 61,8 3960 75,8
60000 5,0 9100 33,0 6850 43,8 4840 62,0 3940 76,2
55000 5,5 9050 33,1 6800 44,1 4820 62,3 3920 76,5
50000 6,0 9000 33,3 6750 44,4 4800 62,5 3900 76,9
45000 6,6 8950 33,5 6700 44,8 4780 62,8 3880 77,3
40000 7,5 8900 33,7 6650 45,1 4760 63,0 3860 77,7
35000 8,6 8850 33,9 6600 45,5 • 4740 63,3 3840 78,2
30000 10,0 8800 34,1 6550 45,8 4720 63,6 3820 78,6
25000 12,0 8750 34,3 6500 46,2 4700 63,9 3800 79,0
20000 15,0 8700 34,5 6450 46,5 4680 64,1 3780 79,4
19000 15,8 8650 34,7 6400 46,9 4660 64,4 3760 79,8
18000 16,7 8600 34,9 6350 47,2 4640 64,7 3740 80,2
17000 17,6 8550 35,1 6300 47,6 4620 65,0' 3720 80,7
16000 18,8 8500 35,3 6250 48,0 4600 65,2 3700 81,1
15000 20,0 8450 35,5 6200 48,4 4580 65,5 3680 81,5
14000 21,4 8400 35,7 6150 48,8 4560 65,8 3660 82,0
13000 23,1 8350 35,9 6100 49,2 4540 66,1 3640 82,4
12000 25,0 8300 36,1 6050 49,6 4520 66,4 3620 82,9
11000 27,3 8250 36,4 6000 50,0 4500 66,7 3600 83,4
10900 27,5 8200 36,6 5950 50,4 4480 67,0 3580 83,8
10800 27,8 8150 36,8 5900 50,9 4460 67,3 3560 84,3
10700 28,0 8100 37,0 5850 51,3 4440 67,6 3540 84,8
10600 28,3 8050 37,3 5800 51,7 4420 67,9 3520 85,3
10500 28,6 8000 37,5 5750 52,2 4400 68,2 3500 85,7
10400 28,9 7950 37,7 5700 52,7 4380 68,5 3480 86,2
10300 29,1 7900 38,0 5650 53,1 4360 68,8 3460 86,7
10200 29,4 7850 38,2 5600 53,6 4340 '69,1 3440 87,2
10100 29,7 7800 38,5 5550 54,1 4320 69,5 3420 87,7
10000 30,0 7750 38,7 5500 54,6 4300 69,8 3400 88,3
9950 30,2 7700 39,0 5450 55,1 4280 70,1 3380 88,8
9900 30,3 7650 39,5 5400 55,6 4260 70,4 3360 89,3
9850 30,5 7600 39,7 5350 56,1 4240 '70,8 3340 89,8
980C 30,6 7550 39,0 5300 56,6 4220 71,1 3320 90,4
9750 30,8 7500 40,3 5250 57,2 4200 71,5 3300 90,9
k c/s r m k c/s 'm k c/s m kc/s HI k c/s

1 m f: ■ .
T a b l i c a 100 (cd.)
k c/s m k c/s m kc/s m kc/s tn k c/s m
3280 91,5 2256 133 1667 180 1322 227 1095 274 !
3260 92,0 2239 134 1657 181 1316 228 1091 275 i
3240 92,6 2222 135 1648 182 1310 229 1087 276
3220 93,2 2206 136 1639 183 1304 230 1083 277
3200 93,8 2190 137 1630 184 1299 231 1079 278
3180 94,4 2174 138 1622 185 1293 232 1075 279 i
3160' 95,5 2158 139 1613 186 1287 233 1071 280
3140 95,6 2143 140 1604 187 1282 234 1068 281
3120 96,2 2128 141 1596 188 1276 235 1064 282
3100 96,8 2113 142 1587 189 1271 236 1060 283
3080 97,4 2098 143 1579 190 1266 237 1056 284
3060 98,1 -2083 144 1571 191 1260 238 1053 285
3040 98,7 2069 145 1563 192 1255 239 1049 286
3020 99,4 2055 146 1554 193 1250 240 1045 287;
3000 100,4 2041 147 1546 194 1245 241 1042 288 i
2970 101 2027 148 1539 195 1240 .242 1038 289 :
2941 102 2013 149 1530 196 1235 243 1035 290 :
2931 103 2000 150 1523 197 1229 244 1031 291 ;
2885 104 1987 151 1515 198 1224 245 1027 292 :
2857 105 1974 152 1507 199 1219 246 1024 293 1
2830 106 1961 153 1500 200 1215 247 1020 294
2804 107 1949 154 1492 201 1209 248 1017 295
2778 108 1936 155 1484 202 1205 249 1013 296
2752 109 1923 156 1478 203 1200 250 1010 297
2727 110 1911 157 1471 204 1195 251 1007 298
2703 111 1898 158 1463 205 1191 252 1003 299
2679 112 1887 159 1456 206 1186 . 253 1000,0 300
2655 113 1875 160 1449 207 1181 254 996,5 301
2631 114 1863 161 1442 208 1177 255 993,4 . 302
2609 115 1852 162 1436 209 1172 256 990,2 303
2536 116 1840 163 1429 210 1168 257 986,8 304
2564 117 1829 164 1422 211 1163 258 983,5 305
2542 118 1819 165 1415 212 1158 259 980,4 306
2521 119 1807 166 1409 213 1154 260 977,2 307
2500 120 1796 167 1402 214 1150 261 973,8 308
2479 121 1786 168 1396 215 1145 262 970,8 309
2459 122 1775 169 . 1389 216 1141 263 967,6 310
2439 123 1765 170 1382 217 1136 264 964,5 311
2419 124 1755 171 1376 218 1132 265 961,4 312
2400 125 1744 172 1370 219 1128 266 958,5 313
2381 126 1734 173 1364 220 1124 267 955,2 314
2362 127 1724 174 1358 221 1120 268 952,4 315
2344 128 1714 175 1351 222 1115 269 949,3 316
2326 129 1705 176 1345 223 1111 270 946,3 317
2308 130 1795 177 1339 224 1107 271 943,4 318
2290 131 1685 178 1333 225 1103 272 940,4 319
2273 132 1676 179 1327 226 1099 273 937,6 320
m k c/s m kc/s m kc/s m k c/s m kc/s

T a b l i c a 100 (cd.)
kc/s m k c /s m k c/s m kc/s m kc/s m

i
i
1 934,6 321 813,2 368 723,0 415 649,4 462 589,4 509
; 931,6 322 813,0 369 721,2 416 647,9 463 588,1 510
928,8 323 810,8 370 719,5 417 646,4 464 587,1 511
926,0 324 808,6 371 717,7 418 645,0 465 585,9 512
923,0 325 806,5 372 716,0 419 643,7 466 584,7 513
920,2 326 804,2 373 714,3 420 642,4 467 583,6 514
917,5 327 802,0 374 712,5 421 641,0 468 582,5 515
914,6 328 800,0 375 710,8 422 639,6 469 581,4 516
911,8 329 797,7 376 709,3 . 423 638,3 470 580,3 517
909,0 330 795,8 377 707,5 424 637,0 471 579,1 518
906,2 331 793,6 > 378 705,8 425 . 635,6 472 578,0 519
903,6 332 791,6 379 704,2 426 634,1 473 576,9 520
901,0 333 789,4 380 702,6 .427 632,9 474 575,9 521
898,2 334 787,4 381 701,0 428 631,6 475 574,6 522
895,6 335 785,2 382 699,2 429 630,3 476 573,4 523
892,8 336 783,2 383 697,6 430 628,9 477 572,5 524 .
890,2 337 781,2- 384 696,0 431 627,6 478 571,4 525
887,6 338 779,2 385 694,2 432 626,3 479 570,3 526
885,0 339 777,2 386 692,8 433 625,0 480 569,2 527
882,2 340 775,2 387 691,2 434 623,7 481 568,3 528
879,6 341 773,2 388 689,7 435 622,4 482 567,0 529
877,2 342 771,2 389 688,0 436 621,1 483 566,0 530
874,6 343 769,2 390 686,4 437 619,9 484 565,0 531
872,0 344 767,2 391 684,8 438 618,6 485 563,9 532
869,6 345 765,2 392 683,3 439 617,3 486 562,9 533
867,0 346 763,3 393 681,7 440 616,0 487 561,9 534
864,6 347 761,3 394 680,3 441 614,7 488 560,6 535
862,0 .348 759,5 395 678,7 442 613,4 489 559,6 536
859,6 349 757,5 396 677,2 443 612,1 490 558,6 537
857,0 350 755,7 397 675,7 444 611,0 491 557,6 538
854,6 351 753,7 398 674,0 445 609,7 492 556,5 539
852,4 352 751,8 399 672,7 446 608,6 493 555,5 540
849,8 353 750,0 400 671,1 447 607,3 494 554,5 541
847,2 354 748,2 401 669,6 448 606,0 495 553,5 542
845,0 355 746,3 402 668,2 449 604,7 496 552,5 543
842,8 356 744,3 403 666,7 450 603,6 497 551,4 544
840,2 357 742,5 404 665,1 451 602,4 498 550,4 545
838,0 358 740,7 405 663,7 452 601,1 499 549,4 546
j 835,6 359 739,0 406 662,2 453 600,0 500 548,4 547
i 833,2 360 737,0 407 660,7 454 598,9 501 547,4 548
831,0 361 735,2 408 659,3 455 597,6 502 546,4 ‘ 549
828,7 362 733,5 409 657,8 456 596,4 503 545,4 550
826,2 363 731,7 410 656,4 457 595,3 504 544,4 551
824,2 364 730,0 411 655,0 458 594,0 505 543,5 552
821,8 365 728,2 412 653,6 459 592,8 506 542,5 553
819,6 366 726,3 413 652,1 460 591,7 507 541,5 554
817,2 367 724,7 414 650,7 461 590,4 508 540,5 555
m k c/s 'm kc/s m kc/s 1 'm k c/s m k c/s

1
T a b l i c a 100 (cd.)
kc/s m kc/s m kc/s m k c/s m 1 kc/s m
539,5 556 497,5 603 461,6 650 430,4 697 403,2 744
538,5 557 496,7 604 460,8 651 429,7 698 4C2,6 745
537,6 558 495,8 605 460,1 652 429,1 699 402,2 746
536,6 559 495,0 606 459,4 653 428,7 700 401,6 747
535,6 560 494,2 607 458,7 654 428,0 701 401,1 748
534,7 561 493,4 608 458,0 ' 655 427,4 702 400,5 749
533,9 562 492,6 609 457,3 656 426,7 703 400,0 750
532,9 563 491,8 610 456,6 657 426,1 704 399,5 751
531,9 564 491,0 611 455,9 658 425,5 705 398,9 752
531,0 565 490,1 612 455,2 659 424,9 706 398,4 753
530,0 566 489,3 613 454,6 660 424,3 707 397,8 754
529,0 567 488,6 614 453,8 - 661 423,7 708 397,4 755
528,2 568 487,8 615 453,1 662 423,2 709 396,8 756
527,2 569 487,0 616 452,5 663 422,5 710 396,3 757
526,3 570 486,2 617 451,8 •664 421,9 711 395,7 758
525,4 571 485,4 618 " 451,1 665 421,3 712 395,3 759
524,4 572 484,7 619 450,4 666 420,7 713 394,7 760
523,5 573 483,9 620 449,8 667 420,2 714 394,2 761
522,6 574 483,1 621 449,1 668 419,6 715 393,6 762
521,7 575 482,3 622 448,4 669 419,0 716 393,2 763
520,9 576 481,6 623 447,7 670 418,4 717 392,6 764
519,9 577 480,8 624 447,1 671 417,8 718 392,1 765
519,0 578 480,0 625 446,4 672 417,3 719 391,6 766
518,1 579 479,2 626 445,8 673 416,7 720 391,1 767
517,2 580 478,4 627 445,0 674 416,1 721 390,5 768
516,3 581 477,7 628 444,4 675 415,5 722 390,1 769
515,5 582 476,9 629 443,8 676 415,0 723 389,6 770
514,5 583 476,2 630 443,1 677 414,4- 724 389,1 77,1
513,7 584 475,4 631 442,5 678 413,8 725 388,6 772
512,8 585 474,7 632 441,8 679 413,2 726 388,1 773
511,9 586 473,9 633 441,2 680 412,6 727 387,6 774
511,1 587 473,1 634 440,6 681 412,1 728 387,1 775
510,1 588 472,4 635 439,8 682 -¿11,5 729 386,5 776
509,3 589 471,7 636 439,2 683 411,0 730 386,1 777
508,4 590 471,0 637 438,5 684 410,4 731 385,5 778
507,6 591 470,2 638 437,9 685 409,8 732 385,1 779
506,7 592 469,4 639 437,3 686 409,3 733 384,6 780
505,8 593 468,7 640 436,6 687 408,6 734 384,1 781
505,0 594 468,0 641 436,0 688 408,1 735 383,6 782
504,2 595 467,3 642 435,4 689 407,7 736 383,1' 783
503,4 596 466,6 643 434,8 690 407,0 737 382,6 784
502,4 597 465,8 644 434,1 691 406,5 738 382,1 785
501,7 598 465,0 645 433,5 692 406,0 739 381,7 786
500,9 599 464,4 646 432,9 693 405,4 740 381,2 787
500,0 600 463,7 647 432,2 694 404,8 741 380,7 788
499,1 601 462,9 648 431,6 695 404,3 742 380,2 789
498,3 602 462,3 649 431,0 696 403,7 743 379,8 790
m k c/s m kc/s m k c/s m k c/s m kc/s

Tablica 100 (ed.)
kc/s m k c/s m kc/s m kc/s m k c/s m
379,2 791 358,0 838 339,0 885 321,9 932 306,4 979
378,8 792 357,5 839 338,6 886 . 321,5 933 306,1 980
378,3 793 357,1 840 338,2 887 321,2 934 305,8 981
377,8 794 356,7 841 337,8 888 320,9 935 305,5 982
377,3 795 356,3 842 337,5 889 320,5 936 305,1 983
376,9 796 355,9 843 337,1 890 320,2 937 304,9 984
376,4 797 355,5 844 336,7 891 319,8 938 304,6 985
375,9 798 355,0 845 336,3 892 319,5 939 304,2 986
375,5 799 354,6 846 335,9 893 319,2 940 303,9 987
375,0 800 354,2 847 335,6 894 318,8 941 303,6 988
374,5 801 353,8 848 335,2 895 318,4 942 303,3 989
374,0 802 353,3 849 334,8 896 318,1 943 303,1 990
373,6 803 352,9 850 334,5 897 317,8 944 302,7 991
373,1 804 352,5 851 334,1 898 317,5 945 302,4 992
372,7 805 352,2 852 333,7 899 317,1 946 302,1 993
372,2 806 351,7 853 333,4 900 316,8 947 301,8 994
371,7 807 351,3 854 333,0 901 316,4 948 301,5 995
371,3 808 350,8 855 332,6 902 316,1 949 301,1 998
370,8 809 350,4 856 332,2 903 315,8 950 300,8 997
370,3 810 350,0 857 331,8 904 315,4 951 300,6 998
369,9 811 349,6 858 331,5 905 315,1 952 300,3 999
369,4 812 349,2 859 331,2 906 314,8 953 300 1000
369,0 813 348,8 860 330,8 907 314,5 954
368,6 814 348,4 861 330,4^- 908 314,1 955 i
368,1 815 348,0 862 330,0 909 313,8 956
367,6 816 347,6 863 329,7 910 313,5 957
367,2 817 347,2 864 329,3 911 313,1 958
366,7 818 346,8 865 328,9 912 312,8 959
366,3 819 346,4 866 328;5 913 312,5 960
365,8 820 346,0 867 328,2 914 312,2 981
365,4 821 345,6 868 327,9 915 311,-8 962
364,9 822 345,2 869 327,5 916 311,5 963
364,5 823 344,8 870 327,1 917 311,1 964
364,1 824 344,4 871 326,7 918 310,9 965
363,6 825 344,0 872 326,5 919 310,5 966
363,2 826 343,6 873 326,1 920 310,2 967
362,8 827 343,2 874 325,7 921 309,9 988
362,3 828 342,8 875 ■325,4 922 309,6 939 '
361,9 829 342,5 876 325,0 923 309,2 970
361,4 830 342,1 877 324,6 -924 308,9 -.971
361,0 831 341,7 878 324,4 925 308,6 972
360,6 832 341,3 879 324,0 926 308,3 973
360,2 833 340,8 880 323,7 927 307,9 974
359,7 834 340,5 881 323,3 928 307,7 975
359,2 835 340,1 882 322,9 929 307,4 976
358,9 836 339,7 883 322,5 930 307,1 977
358,4 837 339,3 884 322,2 931 306,8 978
m- k c/s k c/s k c/s m k c/s m k c/s

- i
286 VI- f a l e elek tr o m a g n ety czn e
wytrącone elektrony, w skutek czego w yodrębniają się elektrony

swobodne i jony dodatnie. Zjonizowane powietrze w postaci tzw.
jonosfery jest półprzewodnikiem i m a właściwości pochłaniania,
'załamywania i odbijania fal radiowych. Stopień jonizacji, gęstość
!i wysokość jonosfery nad powierzchnią ziemi zależy od wielu czyn
ników — od pory doby, pory roku, ilości plam słonecznych (11-letni
¡cykl zm ian nasilenia zaburzeń na słońcu), zaburzeń kosmicznych
jitd. W jonosferze rozróżnia się szereg warstw, przy czym do głów-
jnych w arstw zalicza się w arstw y zwane E, F i i F 2. W arstwa E
znajduje się na wysokości około 100 km nad powierzchnią ziemi
i w ystępuje głównie w dzień, w pływ ając na rozchodzenie się fal
długich. W arstw a F i znajduje się powyżej w arstw y E na wyso
kości 140 -r- 240 km ponad powierzchnią ziemi i w ystępuje również
w dzień. W arstw a F 2 istnieje w ciągu dnia na wysokości 250 -i- 350
km ponad powierzchnią ziemi; latem znajduje się wyżej, zimą zaś
zbliża się do w arstw y F i . W nocy w arstw a F i zanika, a w arstw a F->
"jonoslera
Rys. 141. F a la p rzyziem na P i fa

le przestrzenne. Rys. 142. W ielo k ro tn e odbicia.
¡obniża się, w skutek czego obie w arstw y jak gdyby zlew ają się two-
¡rząc jedną nocną w arstw ę F n a wysokości 250 -r- 270 km.
Fale odbite od jonosfery po dojściu do ziemi mogą znów odbić
się od ziemi, przy czym zjawisko to może powtórzyć się wielo
krotnie i fala może kilkakrotnie obiec dokoła kuli ziemskiej.
Odbijaniu fal towarzyszą zjawiska pow staw ania stref martwych,
zanikania (fadingu), echa i zjawisko Dopplera.
W strefie m artw ej nie m a odbioru fal prom ieniowanych przez
antenę, ponieważ nie docierają tam fale przyziem ne oraz nie tra
fiają jeszcze odbite od jonosfery fale przestrzenne.
Zjawisko zanikania (fadingu) ^polega n a tym, że w pewnych
chwilach następuje zanikanie odbioru z powodu zmian położenia
poszczególnych w arstw jonosfery. W punkcie odbioru następuje
wzajem ne oddziaływanie kilku fal przychodzących różnym i dro-
gami i natężenie sygnału odbieranego przez odbiornik może w zra

stać lub zanikać. Zjawisko zanikania może również być spowodo
wane przez burze magnetyczne w ystępujące przeważnie w okoli
cach podbiegunowych. Należy również
wspomnieć o tzw. raptow nym zaniku
powszechnym obejm ującym całą oświe-
tloną część kuli ziemskiej, trw ającym
do kilkudziesięciu m inut i pow tarzają
cym się zazwyczaj kilka razy na mie
siąc.
Zjawisko echa polega n a tym, że ten
sam sygnał pojaw ia się kilkakrotnie
w odbiorniku w bardzo małych odstę
pach czasu. Przyczyną tego zjawiska 0mór fa//
jest bądź docieranie do miejsca odbioru
fal, które obiegły ziemię w dwóch prze- Rys- 143- S tre fa m a rtw a ,
ciwnych kierunkach (wzdłuż krótszego
albo wzdłuż dłuższego łuku wielkiego koła), bądź wielokrotne
okrążenie ziemi przez falę, bądź wreszcie wielotorowe dociera
nie fal w ielokrotnie odbitych.
Zjawisko Dopplera polega na zm ianie częstotliwości fal jonosfe-
rycznych podczas zm ian długości przebyw anej drogi powodo
wanych rucham i w arstw jonosferyćznych.
36.4. Rozchodzenie się fal radiowych

Fale długie, tj. o długości większej niż 3000 m (częstotliwość
mniejsza niż 100 kc/s) rozchodzą się wzdłuż powierzchni ziemi jako
fale przyziemne. Dzięki m ałem u pochłanianiu tych fal oraz ugina
niu się ich, fale przyziem ne rozchodzą się na znaczne odległości.
Zasięg tych fal m aleje przy zm niejszaniu ich długości. Do pokrycia
odległości wynoszących setki i tysiące kilom etrów potrzebna jest
moc nadajników rzędu setek i tysięcy kilowatów.
Fale średnie o długości 3000 -f- 200 m (częstotliwość 100 -f- 1500
kc/s) rozchodzą się zarówno w postaci fal przyziemnych, jak i prze
strzennych. Fale średnie przyziemne są silniej tłum ione niż fale
długie przyziemne i zasięg ich jest mniejszy. W dzień i o zmroku
dają się zaobserwować fale przestrzenne odbite od w arstw y E. Fale
te są znacznie mniej tłum ione niż fale przyziemne.
Fale pośrednie o długości 200 - r 5 0 m (częstotliwość 1500 -r- 6000
kc/s) rozchodzą się podobnie jak fale średnie. Przy falach krótszych
zaczynają występować strefy martwe.
Fale krótkie o długości 50 -f- 10 m (częstotliwość 6 -i- 30 Mc/s)
rozchodzą się na dalekie odległości dzięki falom przestrzennym
°dbitym od jonosfery, przy czym moc nadajników może być naw et
rzędu watów. S trefy m artw e oraz zaniki śą typowe dla tych fal.
* ■ -Im
Fale krótsze niż 20 m (częstotliwość większa niż 15 kc/s) m ają duży

zasięg w dzień, natom iast w nocy często nie pow racają na ziemię.
Na rozchodzenie się fal krótkich w ywiera w pływ nie tylko pora
doby i roku, ale również ilość plam słonecznych. Im więcej jest
Rys. 144. P rzebieg zm ienności liczby W olfa w la tach

1840—1955; liczba W olfa N = k (10 g + n),
g d z ie : g — lic z b a g r u p p l a m s ło n e c z n y c h , n — c a ł k o w i t a lic z b a
p l a m s ło n e c z n y c h , k — s t a ł a z a l e ż n a o d r o d z a j u i r o z m ia r ó w
te l e s k o p u .
plam na słońcu (im większa jest wartość liczby Wolfa przedsta

wiona w ykreślnie na rys. 144), tym większa jest przewodność
w arstw zjonizowanych i tym krótsze fale będą mogły odbić się od
jonosfery i powrócić na ziemię.
Jak widać z rys. 144, m aksym alna ilość plam słonecznych po
w tarza się średnio co 11 lat, przy czym w roku 1955 przewiduje się
najgorsze w arunki dla rozchodzenia się fal krótkich.
Należy podkreślić, że odbiór na falach krótkich jest oparty na
pew nym prawdopodobieństwie, tak że wszelkie przewidywania
i prognozy m ają tylko charakter przybliżony.
Zależność rozchodzenia się fal radiowych od pory doby i roku
ilustrują rys. 145 i 146.
36. W ID M O F A L E L E K T R O M A M G N E T Y C Z N Y C H 289
yjfiuDp )fDjg
30 000
yofiuop ifDjg
*<>5-
Cm
P o r a d n i k R a d i o a m a to r a
290 V I. P A L E E L E K T R O M A G N E T Y C Z N E
Fale krótkie grają dominującą rolę w praktyce radioamatora-

krótkofalowca, umożliwiając nawiązywanie korespondencji na od
ległości setek i tysięcy kilometrów przy nieznacznych mocach na
dajników. Jest charakterystycz
ne, że właściwość tę wykryli
sami radioam atorzy w latach
dwudziestych naszego stulecia; j
w tym czasie przypuszczano
że fale te nie nadają się do
praktycznego wykorzystania
i wobec tego przeznaczono je
dla radioam atorów. Obecnie
fale krótkie m ają wszechstron
tek i iemi ne zastosowanie i radioamato
Rys. 147. W yznaczenie m aksym alnego rom przydzielono jedynie wą- |
zasięgu optycznego m iędzy dw om a skie pasm a w zakresach fal
p u n k ta m i A i B. pośrednich, krótkich i ultra
krótkich.
Fale ultrakrótkie o długości m niejszej niż 10 m (częstotliwość j
większa niż 30 Mc/s) m ają w m iarę skracania długości fali coraz
jaskraw sze właściwości tzw. zasięgu optycznego. Fale te przenikają
i?
§
1c:
=* £
c ; .< l >
-fi;
%
| |
Hs
&-
Rys. 148. Zależność m iędzy w ysokością um ieszczenia

an ten y nadaw czej n ad pow ierzchnią ziem i a m ak sy m al
n ym zasięgiem optycznym .
przez jonosferę w przestrzeń m iędzyplanetarną. Niemniej jednak

zdarzają się pewne dni i godziny o tak silnej jonizacji, że na falach
m etrowych można nawiązywać łączność n a znaczne odległości.
36. W ID M O F A L e l e k t r o m a g n e t y c z n y c h 291
Maksymalny zasięg optyczny d między radiostacjam i znajdu

jącymi się w punktach A i B na wysokościach h i i h 2 ponad po
wierzchnią ziem i (rys. 147) można obliczyć ze wzoru
d = d! + d2 = 3,55 (\/h i + 1/K 2 ) [6:3]
gdzie:
d, di i d2 — w km.
hi i h2— w m.
Wykres przedstawiony na rys. 148 umożliwia wyznaczenie za
sięgu optycznego, gdy jedna z radiostacji znajduje się na powierz
chni ziemi, a druga — ona wysokości h ponad powierzchnią ziemi.
36.5. Rozchodzenie się fal radiowych w pasmach przydzielonych

radioamatorom — krótkofalowcom
Pasma o długościach fal rzędu 160 i 80 m, tj. o częstotliwościach
rzędu 1875 i 3750 kc/s (poz. 1 i 2 tabl. 99), są typowo nocne, to
znaczy, że przede wszystkim nadają się dla naw iązywania łączności
w nocy, gdy obie korespondujące ze sobą stacje znajdują się na
nieoświetlonej półkuli. W dzień fale te są mocno tłum ione przez
dolne w arstw y jonosfery. Do zalet tych pasm można zaliczyć sto
sunkowo m ałą „strefę m artw ą“.
Strefa m artw a znika w dzień, dzięki czemu pasm a te są przy- •
datne do naw iązywania łączności na stosunkowo niewielkich od
ległościach. W dzień można liczyć na naw iązanie łączności na odle-
łość 200 -j- 300 km, a w nocy n a odległość 1000 — 1500 km.
W paśmie o długościach fal rzędu 80 m, tj. o częstotliwościach
rzędu 3750 kc/s (poz. 2 tabl. 99), napotyka się dość często na za
kłócenia ze strony innych stacji pracujących w tym paśmie.
Pasmo o długościach fal rzędu 40 m, tj. o częstotliwościach rzędu
7500 kc/s (poz. 3 i 4 tabl. 99), daje dobre rezultaty przy naw iązy
waniu łączności n a dalekie odległości między strefą nieoświetloną
kuli ziemskiej a strefą, gdzie jest wschód lub zachód słońca. Rów
nież niezłe rezultaty mo?na osiągnąć w strefie nieoświetlonej, przy
czym najlepsze rezultaty otrzym uje się latem. W dzień fale tego
pasma są silnie pochłaniane i dlatego w strefie oświetlonej w y stę -,
Pują trudności w nawiązaniu łączności. W dzień strefa m artw a nie
jest zbyt wielka i wynosi 200 -r- 300 km, a niekiedy znacznie mniej.
W nocy wynosi ona latem około 500 i więcej kilometrów, w zimie
zaś około 1000 i więcej kilometrów-. Jak widać, pasmo to nie jest
wygodne do naw iązywania łączności na niewielkie odległości. Naj
lepszymi poram i roku do naw iązywania łączności w ty m paśmie są
wiosna i jesień.
Pasmo o długościach fal rzędu 20 m, tj. o częstotliwościach rzędu
15 Mc/s (poz. 5 tabl. 99), ma właściwości „dzienne“. Fale tego
1!*
292 VI. F A L E E L E K T R O M A G N E T Y C Z N E
pasm a nadają się szczególnie dobrze do naw iązywania łączności na

dalekie odległości w oświetlonych strefach kuli ziemskiej.Niekiedy
otrzym uje się również bardzo dobre rezultaty przy nawiązywaniu
łączności w nocy (szczególnie latem). Strefa m artw a tego zakresu
jest jeszcze większa. Dniem rzadko bywa ona m niejsza niż 500 -i-,
-r- 600 km, w nocy zaś osiąga 1000 km, a latem 1500 -f- 2500 km.
W paśmie tym można łatwo nawiązywać łączność na największe
odległości przez całą dobę wiosną, latem i jesienią, dzięki czemu
uzyskuje się często rekordy radioam atorskie w szybkim nawiązy
waniu łączności ze wszystkimi kontynentam i.
T a b l ic a 101
Rozchodzenie się fal w pasmach przeznaczonych dla radioamatorów
-krótkofalow ców
Z a s ię g S tre fa m a rtw a k m Z a s ię g p e w n e g o o d b io r u km
fa li
C z ę s to tli D łu g o ś ć p rz y
w o ść f a li la t o z im a la to z im a
z ie m
k c /s m nej
km d z ie ń noc d z ie ń noc d z ie ń noc d z ie ń noc
23000-4-28000 13,10-4-10,70 15 1450 _ 1900 _ D o k ła d n ie n ie u s ta lo n o

28000-4-30000 10,70-4-10,00 25 1600 — • 2200 —
17800-4-21450 16,85-4-14,00 30 1050 — 1350 — 8000 — 11000 —
21450-4-21550 14,00-4-13,90 30 1200 — 1700 — 9500 11000 ■ — i
13350-4-14000 22,4 -4-21,4 50 670 1700 820 ---- 2900 — 5900
14000-4-14400 21,4 -4-20,8 50 710 1850 880 __ 3100 — 6500
6680-4-7000 45,0 -4-42,8 130 300 160 450 1050 11000 1300 13000
70 13000
7000-4-7300 42,8 -4-41,0 70 145 350 185 580. 1100 12000 1450
1715-4-2000 175 -4-150 145 — — 200 280 270 * 950
Pasm a o długościach fal.rzędu 14 i 10 m, tj. o częstotliwościach

rzędu 21,5 i 30 Mc/s (poz. 6 i 7 tabl. 99), nadają się przede wszyst
kim do nawiązywania łączności w dzień między punktam i znaj
dującym i się w oświetlonej strefie kuli ziemskiej na bardzo dużych
odległościach.
Pasm a o długościach fal rzędu 5 m i krótszych, tj. o częstotli
wościach rzędu 60 Mc/s i więcej (poz. 8 i następne tabl. 99), mają
właściwości zasięgu optycznego rozchodzenia się w granicach ho
ryzontu (rys. 148).
Zasięgi fal radiowych w pasmach używanych przez ra d io a m a -
. torów-krótkofalowców podane są w tabl. 1011).
i) W g S p r a w o c z n lk a r .a d io lu b itle la I . J u . T e m p e r a i W . E . O s z e ro w a , K ijó w l sil-

■
R o z d z i a ł VII
ELEKTROAKUSTYKA
37. PODSTAWOWE POJĘCIA W AKUSTYCE
Dźwiękiem nazywam y bądź zjawisko fizyczne drgań sprężystych

ośrodka powstające w skutek w praw ienia w ruch drgający jakiegoś
dała, np. struny instrum entu muzycznego, bądź w rażenie słuchowe
otrzymane pod wpływem drgań ośrodka.
Okres, częstotliwość i amplituda drgań. Czas, w ciągu którego
następuje jedno drganie, nazyw a się okresem drgań T. Jest to czas,
w ciągu którego struna przesuw a się z jednego skrajnego położenia
w drugie i powraca do pierwotnego położenia skrajnego.
Liczba drgań w ciągu sekundy nazyw a się częstotliwością d rg ań /
(wysokością tonu). Tony niskie m ają m ałą częstotliwość, tony w y
sokie — dużą. Częstotliwość drgań w yraża się w cyklach na sekun
dę (c/s). Okres drgań i częstotliwość powiązane są następującą za
leżnością:
T = j [7.1]
lub
• f = j r
gdzie:
T — okres drgań w s,
f — częstotliwość drgań w c/s.
Dźwięki o częstotliwości drgań w zakresie 16-1- 16 000 c/s są
słyszalne dla przeciętnego ucha ludzkiego. Dźwięki' o częstotliwo
ściach mniejszych niż 16 c/s nazyw ają się dźwiękami podsłyszal-
nymi (infradźwiękami), dźwięki zaś o częstotliwościach większych
niż 20 000 c/s nazyw ają się dźwiękami ponadsłyszalnym i (ultra
dźwiękami).
Częstotliwość mowy ludzkiej zaw iera się w granicach 100 -P
"b 8000 c/s, częstotliwość zaś dźwięków instrum entów muzycz
nych -— w granicach 40 -f- 16 000 c/s.
294 V II. E L E K T R O A K U S T Y K A
M aksymalną odległość, na jaką struna drgająca odchyla się od

swego położenia spoczynkowego, nazyw a się am plitudą drgań.
D ynamiką dźw ięku nazyw a się stosunek maksymalnego natę
żenia dźwięku do natę-
żenią minimalnego, ja
T a b l i c a 102 kie otrzym uje się przy
C zęstotliw ość różnych źródeł dźw ięku najcichszych dźwiękach
w ytw arzanych przez
D olna G órna
granica granica
źródło (szept).
Źródło dźw ięku częstotli częstotli ■Dynamikę w yraża się
wości wości w decybelach (dB).
c/s c/s •Dynamika mowy
ludzkiej wynosi średnio
B ęben 43 5500 50 dB, dynam ika zaś
35-centym etrow e cym muzyki 80 dB.
b ały 300 12000
K o n trab a s 40 9500 W tablicy 103 podano
W iolonczela 68 ' 15000 dynam ikę niektórych
F o rte p ia n 70 6500 aparatów elektroaku
S krzypce , 100 15000 stycznych. Z tablicy tej
Saksofon b as - 58 13000 widać, że mikrofon po
Saksofon sop ran 200 14500
K la rn e t bas 80 15000 jemnościowy i głośnik
K la rn e t 140 m agnetyczny m ają dy
O rg any 16 8000 nam ikę dźwięku znacz
Głos m ęski 100 8000 nie większą niż urzą
Głos dam ski 150 10000
B rzęk kluczy 700 12000 dzenia u trw alające i z
B rzęczenie kom ara, tego względu urządze
skrzypienie drzw i 12000 16000 nia utrw alające obniża
H uk grom u 20 40 ją dynamikę, a przez to
jakość utrwalonych
dźwięków.
Fale dźwiękowe. W ośrodku otaczającym źródło dźwięku tworzą
się fale dźwiękowe. Pow stają c n e w skutek zaburzenia równowagi
ośrodka; np. struna przesuw ając się w praw o ciśnie na cząsteczki
Tablica 103
Dynam ika aparatów elektroakustycznych
Rodzaj a p a ra tu elektroakustycznego
M ikrofon pojem nościow y

G łośnik m agnetyczny o ruchom ej cewce
N ag ran ie n a film ie
N ag ran ie na w osku (p ły ta gram ofonow a)
N ag ran ie m a gnetofonem m ałej częstotliw ości
N ag ran ie m agnetofonem w ielkiej często
tliw ości
37. P O D S T A W O W E P O J Ę C IA W A K U S T Y C E 295
powietrza znajdujące się na praw o od niej i powoduje „zgęszcze-

nie“ tych cząsteczek i zwiększenie ciśnienia. To zwiększone ciśnie
cie powietrza rozchodzi się w otaczającej przestrzeni. S truna po
przesunięciu się w lewo spowoduje rozrzedzenie się cząstek po
wietrza znajdujących się na prawo od niej i to zmniejszenie ciśnie
nia powietrza będzie rozchodziło się w ślad za poprzednią grupą
cząstek pow ietrza o zwiększonym ciśnieniu. Proces ten będzie się
powtarzał jednocześnie po obu stronach struny.
Oddalające się od źródła dźwięku rozrzedzenia i zagęszczenia'
cząsteczek powietrza tworzą tzw. fale dźwiękowe.
Prędkość dźw ięku jest liczbowo równa odległości, jaką przebiega
fala dźwiękowa (zaburzenie równowagi ośrodka) w ciągu jednej
sekundy. Prędkość dźwięku zależy od właściwości ośrodka, w k tó
rym się on rozchodzi. W powietrzu w w arunkach norm alnych pręd
kość dźwięku wynosi około 340 m/s.
Długość fali dźwiękowej jest to odległość między dwoma nastę
pującymi po sobie maksimam i lub minimami ciśnienia powietrza,
tj. odlegość, o jaką przesuw a się fala podczas jednego okresu
drgań
gdzie:
A — długość fali dźwiękowej w m,
v — prędkość dźwięku w m/s,
f — częstotliwość dźwięku w c/s.
Tablica 104
Prędkość dźwięku w różnych ośrodkach przy tem peraturze 20°C i ciśnieniu
760 mm słupa rtęci
P rędkość P rędkość
N azw a ośrodka dźw ięku v N azw a ośrodka dźw ięku v
m /se k m /sek
-'y : ■'
Pow ietrze 343 Cegła 3600

Wodór 1305 Ż elbeton 4000
Hel 971 Szkło 5190
Woda 1448 P orcelana 4200
A lum inium 5200 Lód 3200
Żelazo (stal) 4880 .-H 5100 K orek 500
Mosiądz 3540 P a ra fin a 1300
Srebro 2700 P a p ie r 2200
Ołów 1300 G um a m iękka 70
Cynk 3400 G um a tw a rd a 1570
P la sty k i o podstaw ie
fenolow ej 2500
W pow ietrzu graniczne długości fal dźwiękowych wynoszą:

v 240
prszy f = 16 c/s długość fali A = — = —— == 21,2 m;
16
v_ 340
przy f — 20 000 c/s długość fali l 0,017 m =
f = 20000
fl,7 cm.
Z wykresu przedstawionego n a rys. 149 m ożna bezpośrednio od
czytać długość fali dźwiękowej
dla danej częstotliwości w danym
ośrodku.
Ciśnienie dźw ięku p jest to siła
w ywołana drganiam i dźwięko
wymi działająca na jednostkę po
wierzchni ustawionej prostopadle
do kierunku rozchodzenia się fal.
Jednostkę ciśnienia nazywa się
m ikrobarem (pbar); odpowiada mu
siła 1 dyny działająca na po
wierzchnię 1 cm2 prostopadłą do
kierunku działania tej siły.
Natężenie dźw ięku J jest licz
bowo rów ne ilości energii dźwię
kowej przepływ ającej w ciągu 1 s
10 20 50 100 200 5001000 5000 cli .poprzez powierzchnię 1 cm2 usta
Rys. 149. D ługość fa l dźw ięko
wioną prostopadle do kierunku
w y ch w różnych ośrodkach. rozchodzenia się fali. Natężenie
dźwięku w yraża się w watach na
cm2 (W/cm2) lub w ergach n a cm2 na sekundę | J~f;; Między tymi
wielkościami istnieje zależność
erg W
= ICH
cm2'
[7.4]
W erg
= 107
cm2
Ciśnienie dźwięku p i natężenie dźw ięku J w w arunkach nor
malnych dla pow ietrza są związane następującą zależnością: -
P (ubar):
:6' 4 4 / J ( S ) = 2' M - 1 0 < / J ( S ) [7'51
Przy rozchodzeniu się dźwięków w nieograniczonej przestrzeni
natężenie dźwięku zmienia się odw rotnie proporcjonalnie do kwa
dratu odległości od źródła dźwięku, ciśnienie zaś dźwięku zmienia
się odwrotnie proporcjonalnie do odległości od źródła.
37. P O D S T A W O W E P O J Ę C IA W A K U S T Y C E 297
Intensywność dźw ięku i (poziom natężenia dźwięku) — jest to

stosunek natężenia dźwięku określanego tonu do natężenia dźwię
ku tonu odniesienia (międzynarodowo przyjęto ton 1000 c/s o na
tężeniu dźwięku 10~10 y- W/cm2 odpowiadający ciśnieniu 0,000204
^bar — w artość ta jest dolną granicą słyszalności tonu odnie
sienia) i oblicza się w g wzoru
J
i = 10 lg 20 ■ [7.6]
Jo'
gdzie:
i — intensywność dźwięku w dB,
J — natężenie dźwięku w /tW/cm2,
Jo — natężenie dźwięku tonu odniesienia; J o = 10~10
/¿W/cm2,
— ciśnienie dźwięku /¿bar,
Po — ciśnienie dźwięku odniesienia; p o = 2,04*10 1 /¿bar.
Tablica 105
Głośność typow ych źródeł dźwięków
• Głośność
Źródło dźwięków H
w fonach
Hamownia silników lotniczych 120 -r- 130

Wnętrze hałaśliw ej fabryki (kuźnie, w alcow
nie, tkalnie, drukarnie) 90 -4- 100
Uderzenia m łota parowego 110
Warsztat m echaniczny średniej wielkości 85
Hałas w kabinie sam olotu 110 -i- 115
Hałas w wagonie kolei podziemnej 90
Hałas w w agonie kolejow ym 70 -4- 80
Przejazd samochodu ciężarowego 65 -f- 75
Przejazd samochodu osobowego 40 -4- 60
Ulica bardzo ruchliw a 85
Ulica w śródm ieściu 60 -4- 75
Ulica w dzielnicy podmiejskiej 35 -4- 50
Duża sala restauracyjna 70
Sala m aszyn do pisania 60 -4- 75
Ruchliwy dom towarow y 60 -4- 70
Sala szkolna w czasie przerwy 50 -4- 65
Szum w idowni teatru w czasie przedstawienia 15-4-30
Orkiestra sym foniczna (średnia głośność) 70 -4- 90
Śpiewak (średnia głośność) 60 -4- 80
Hałaśliwa rozmowa 75 -4- 80
Normalna rozmowa 55-4-65
Szept 15-4-25
Głośna m uzyka radiowa 80
Izba m ieszkalna 40-4-60
Park m iejski 20-4-30
Ogród zam iejski w bezw ietrzny dzień 10-4- 15
Laboratorium akustyczne 0-4- 6
••• -
298 V II. E L E K T K O A K U S T Y K A
Głośność dźw ięku H. Ze wzglądu na różną czułość ucha na różne

częstotliwości dźwięku intensywność dźwiąku wyrażona w decy
belach nie charakteryzuje całkowicie właściwości ucha i z tego
względu wprowadzono pojęcie głośności dźwięku.
Głośność dźwięku jest to wielkość charakteryzująca dany dźwięk
pod względem wywoływanego przezeń w rażenia słuchowego. Wy
raża się ona poziomem natężenia dźwięku tonu 1000 c/s, który na
podstawie porów nania subiektywnego uznany został przez słucha
cza za jednakowo ,¡głośny“ z tonem badanym.
Głośność dźwięku w yraża się w fonach. Dla tonu 1000 c/s fon
jest liczbowo identyczny z decybelem, dla innych zaś tonów głoś
ność ustalono n a drodze doświadczalnej. Głośność równa 0 fonów
odpowiada dolnej granicy słyszalności (progowi słyszalności), tj.
najm niejszem u jeszcze odczuwalnemu natężeniu dźwięku, przy
którym u osobnika o przeciętnym słuchu w ystępuje w rażenie słu
chowe.
Górna granica słyszalności odpowiada najm niejszym warto
ściom natężeń dźwięków słyszalnych, przy których zaczyna wy
stępować uczucie bólu w uszach.
Ton jest to dźwięk o subiektyw nie wyczuwalnej wysokości.
Ton prosty jest to dźwięk, którego ciśnienie akustyczne (ciśnie
nie całkowite mniej ciśnienie w stanie spoczynku) jest sinusoidal
nie zmienne w czasie.
Ton złożony jest to ton składający się z tonów prostych o czę
stotliwościach harmonicznych.
1 h arm o n iczn a Ton harmoniczny jest to skła
dowa tonu złożonego, której
częstotliwość jest wielokrotno
ścią częśtotliwości tonu podsta
wowego.
Ton podstaw ow y' jest to skła
dowa tonu złożonego, decydują
ca o jego wysokości.
Ton podharmoniczny jest to
składowa tonu złożonego, której
Rys. 150. Ton podstaw ow y i tony częstotliwość jest całkowitą
górne. liczbę razy m niejsza od często
tłiwości tonu podstawowego.
Przyton jest to ton prosty towarzyszący tonowi podstawowemu,
0 częstotliwości będącej lub nie będącej wielokrotnością tonu
podstawowego.
Barwa tonu (brzm ienie) jest to cecha tonu zależna od liczby
1 rozkładu tonów harmonicznych. Barw a tonu pozwala rozróżniać
tony ułożone o jednakowej wysokości i głośności, w ydaw ane przez
różne instrum enty muzyczne oraz głos różnych ludzi.
38. W Ł A ŚC IW O Ś C I U C H A L U D Z K IE G O 299
38. WŁAŚCIWOŚCI UCHA LUDZKIEGO

Ucho ludzkie należy do naj doskonalszych „przyrządów" odbie
rających dźwięki w zakresie częstotliwości około 16 -f- 16 000 c/s
i o ciśnieniach w granicach od 0,000079 /¿bar (przy częstotliwości
3500 c/s do 2000 ,«bar (przy częstotliwości 700 c/s). Ucho roz
różnia zmianę częstotliwości dźwięku wynoszącą 0,17% przy czę
stotliwości 2000 c/s i stosunku natężenia dźwięku do natężenia
dźwięku odpowiadającego dolnej granicy słyszalności równego
70 dB.
Stosunek odbieranych natężeń dźwięku jest rzędu 10u przy
częstotliwości 1000 c/s, a 108przy częstotliwości 80 c/s. Ucho jest
najbardziej czułe na dźwięki o częstotliwości rzędu 1000 c/s. Ucho
rozróżnia dźwięki o natężeniu przekraczającym dolną granicę sły
szalności. Dźwięki o natężeniu przekraczającym górną granicę
słyszalności (około 130 fonów) w yw ołują uczucie bólu, co powo
duje, że ucho przestaje rozróżniać dźwięki.
1
fi ; s - - * --------- - dB tJ
■¿i
O n
\ i \ h
1
\ i ! i i,Qj
W A
1 1
\ l j
kS
\ 2 s
t i
/ \ 1
§ / V 1 i
jt
...........t . U -
15t t r * IE^
I
i ^ 5 Cc :> > > /
to■» > II
X •• r
Rys. 151. Zakres słyszalnych natężeń dźwięku:
1 — górna granica słyszalności, 2 — duża orkiestra sym foniczna, 3 — dolna granica
słyszalności.
Do specyficznych właściwości ucha ludzkiego należy zdolność

odczuwania zm iany natężeń dźwięków stosownie do ich stosunku
logarytmicznego. Na przykład, gdy w pew nym momencie n atę
żenie dźwięku wynosi J \ — 10 jednostek, a następnie zwiększa się
do J 2= 1000 jednostek, J 3 — 10000 jednostek, J 4— 100 000 jedno
stek, to rozpatrując stosunki tych natężeń ,
h 1000 J-ć iOOOO — m n n d4 100000
100 ; 10000
V 10 J1 10 ’ Ji 10
widać, że natężenie dźwięku zwiększyło się 100, potem 1000
i wreszcie 10 000 razy. Ucho zaś ludzkie odczuje w takim przy-
' .1-37®
padku zwiększenie się natężenia dźwięku jedynie dwukrotnie,

trzykrotnie i czterokrotnie, przy czym cyfry 2, 3, 4 w tym przy
padku są logarytm am i dziesiętnymi liczb 100, 1000, 10 000. Dla
tego też intensywność dźw ięku ilu stru je odczuwanie dźwięku
przez ucho ludzkie.
39. OBLICZANIE DECYBELI I NEPERÓW
Intensywność dźwięku, wzmocnienia lub tłum ienia w praktyce

wyraża się decybelami (dB). Liczbę decybeli można obliczyć z na
stępujących wzorów:
N(dB) = 10 1g ^ = 10 lg [7.7]
J i fi
gdzie:
J i, Jo — porównywane natężenia dźwięków,
P i, P o — porównywane moce elektryczne,
lub
NWb) = 20 lg ^ = 20 lg — — 20 lg [7.8]
Pi h Di
gdzie:
Pi, P 2 — porów nywane ciśnienie dźwięków,
h , I 2 — porównywane natężenia prądów elektrycznych,
U i,U 2 — porów nywane napięcia elektryczne.
Wzmocnienie lub stłum ienie dźwięku o 1 dB odpowiada różnicy
natężenia dźwięku 1,26 raza i jest najm niejszą zm ianą natężenia
dźwięku wyczuwalną przez ucho ludzkie.
T a b l ic a 106
D ecybele
Stosunek mocy j D ecybele i S tosunki n apięć lu b prądów

W zm ocnienie T łum ienie dB W zm ocnienie T łum ienie
..... 1 2 3 4 5
10 1 0 -1 10 3,162 3,162 X 10-1
102 10-2 20 10 10 -1
103 10-3 30 3,162 X 10 3,162 X 10-2
10* 1 0 -1 40 102 10-2
103 10-5 50 3,162 X 102 3,162 X 10-3
10« 10-8 60 103 10-3
107 10-7 70 3,162 X 103 3,162 X 10'4
108 10-8 80 101 IO- 4
109 10-9 90 3,162 X 101 3,162 X 10-5
1010 10-10 100 105 10“5
39. O B L IC Z A N IE D E C Y B E L I I N E P E R O W 301
Tablica 107
D ecybele
S to s u n k i n a p ię ć
^ S to s u n e k m o c y D e c y S to s u n k i n a p ię ć S to s u n e k m o c y D ecy lu b p rą d ó w
b e le lu b p rą d ó w
b e le
W zm oc T ł u m i e W zm oc T łu W zm oc T łu m ie dB W zm oc T łu
dB n ie n ie n ie m ie n ie
n ie n ie n ie n ie n ie m i e n ie n ie n ie
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
1,0000 1,0000 0 1,0000 1,0000 2,512 0,3981 4,0 1,585 0,6310

1,0012 0,99Q9 0,005 1,0006 0,9994 2,570 0,3890 4,1 1,603 0,6237
1,0023 0,9977 0,01 1,0012 0,9989 2,630 0,3802 4,2 1,622 0,6166
1,0046 0,9954 0,02 1,0023 0,9977 2,692 0,3715 4,3 1,641 0,6095
1,0069 0,9931 0,03 1,0035 0,9966 2,754 0,3631 4,4 1,660 0,6026
1,0093 0,9908 0,04 1,0046 0,9954 2,818 0,3548 4,5 1,679 0,5957
1,0116 0,9886 0,05 1,0058 0,9942 2,884 0,3467 .4,6 1,698 0,5888
1,0139 0,9863 0,06 1,0069 0,9931 2,951 0,3388 4,7 1,718 0,5821
1,0162 0,9840 0,07 1,0081 0,9920 3,020 0,3311 4,8 1,738 0,5754
1,0186 0,9818 0,08 1,0093 0,9908 3,090 0,3336 4,9 1,758 0,5689
1,0209 0,9704 0,09 1,0104 0,9897 3,162 0,3162 5,0 1,778 0,5623
1,023 0,9772 0,1 1,012 0,9886 3,236 0,3090 5,1 1,799 0,5559
1,047 0,9550 0,2 1,023 0,9772 3,311 0,3020 5,2 1,820 0,5495
1,072 0,9333 ■0,3 1,035 0,9661 3,388 0,2951 5,3 1,841 0,5433
1,096 0,9120 0,4 1,047 0,9550 3,467 0,2884 5,4 1,862 0,5370
1,122 0,8913 0,5 1,059 0,9441 3,548 0,2818 5,5 1,884 0,5309
1,148 0,8710 0,6 1,072 0,9333 3,631 0,2754 5,6 1,905 0,5248
1,175 0,8511 0,7 1,084 0,9226 3,715 0,2692 5,7 1,928 0,5188
1,202 0,8318 0,8 1,096 0,9120 3,802 0,2630 5,8 1,950 0,5129
1,230 0,8128 0,9 1,109 0,9016 3,890 0,2570 5,9 1,972 0,5070
1,259 0,7943 1,0 1,122 0,8913 3,981 0,2512 6,0 1,995 0,5012
1,288 0,7762 1,1 1,135 0,8810 4,074 0,2455 6,1 2,018 0,4955
1,318 0,7586 • 1,2 i , 148 0,8710 4,169 0,2399 6,2 2,042 0,4898
1,349 0,7413 1,3 1,161 0,8610 4,266 , 0,2444 6,3 2,065 0,4842
1,380 0,7244 M .1,175 0,8511 4,3?6 0,2291 6,4 2,089 0,4786
1,413 0,7079 1,5 1,189 0,8414 4,467 0,2239 6,5 2,113 0,4732
1,445 0,6918 1,6 1,202 0,8318 4,571 0,2188 6,6 2,138 0,4677
1,479 0,6761 1,7 1,216 0,8222 4,677 0,2138 6,7 2,163 0,4624
1,514 0,6607 1,8 1,230 0,8128 4,786 0,2089 6,8 2,188 0,4571
1,549 0,6457 1,9 1,245 0,8035 4,898 0,2042 6,9 2,213 0,4519
1,585 0,6310 2,0 1,259 0,7943 5,012 0,1995 7,0 2,239 0,4467
1,622 0,6166 2,1 1,274 0,7852 5,129 0,1950 7,1 2,265 0,4416
1,660 0,6026 2,2 1,288 0,7762 5,248 0,1905 7,2 2,291 0,4365
1,698 0,5888 2,3 1,303 0,7674 5,370 0,1862 7,3 2,317 0,4315
1,738 0,5754 2,4 1,318 0,7586 5,495 0,1820 7,4 2,344 0,4266
1,778 0,5623 2,5 - 1,334 0,7499 5,623 0,1778 7,5 2,371 0,4217
1,820 0,5495 2,6 1,349 0,7413 5,754 0,1733 7,6 2,399 0,4169
1,862 0,5370 2,7 1,365 0,7328 5,888 0,1698 7,7 2,427 0,4121
1,905 0,5248 2,8 1,380 0,7244 6,026 ^<U 660 7,8 2,455 0,4074
1,950 0,5129 2,9 1,396 0,7161 6,166 V jj*622 7,9 2,483 0,4027
! 1,995 0,5012 3,0 1,413 0,7079 6,310 0,1585 8,0 2,512 0,3981
1 2,042 0,4898 3,1 1,429 0,6993 6,457 0,1549 8,1 2,541 0,3936
2,089 0,4786 3,2 1,445 0,6918 6,607 0,1514 8,2 2,570 0,3890
2,138 0,4677 3,3 1,462 0,6839 6,761 .0,1479 8,3 2,600 0,3846
2,188 0,4571 3,4 1,479 0,6761 6,918 0,1445 8,4 2,630 0,3802
2,239 0,4467 3,5 1,496 0,6683' 7,079 0,1413 8,5 2,661 0,3758
2,291 0,4365 3,6 1,514 0,6607 7,244 0,1380 8,6 2,692 0,3715
2,344 0,4266 3,7 1,531 0,6531 7,413 0,1349 8,7 2,723 0,3673 '
2,399 0,4169 3,8 1,549 0,6457 7,586 0,1318 8,8 2,754 0,3631
2,455 0,4074 3,9 1,567 0,6333 7,762 0,1283 8,9 2,786 0,3589
T a b lic a 107 (cd.)
1 2 3 4 5 1 2 ■
3 4
5 Í
si
7,943 0,1259 9,0 2,818 0,3548 28,18 0,03548 14,5 5,309 0,1884
8,128 0,1230 9,1 2,851 0,3508 28,84 0,03567 14,6 5,370 0,1862
8,318 0,1202 9,2 2,884 0,3467 29,51 0,03488 14,7 5,433 0,1841
8,511 0,13*75 9,3 2,917 0,3428 30,20 0,03311 14,8 5,495 0,1820
8,710 0,1143 9,4 2,951 0,3388 30,90 0,03236 14,9 5,559 0,1799
8,913 0,1122 9,5 2,985 0,3350 31,62 0,03162 15,0 5,623 0,1778
9,120 0,1096 9,6 3,020 0,3311 32,36 0,03090 15,1 5,689 0,1758
9,333 0,1072 9,7 3,055 0,3273 33,11 0,03020 15,2 5,754 0,1738
9,550 0,1047 9,8 3,090 0,3236 33,88 0,02951 15,3 5,821 0,1718
9,772 0,1023 9,9 3,126 0,3199 34,67 0,02884 „ 15,4 5,888 0,1698
10,000 0,10000 10,0 3,162 0,3162 35,48 0,02818 15,5 5,957 0,1679
10,23 0,09772 10,1 3,199 0,3126 36,31 0,02754 15,6 6,026 0,1660
10,47 0,09550 10,2 3,236 0,3090 37,15 0,02692 15,7 6,095 0,1641
10,72 0,09333 10,3 3,273 0,3055 38,02 0,02630 15,8 6,166 0,1622
10,66 0,09120 10,4 3,311 0,3020 38,90 0,02570 15,9 6,237 0,1603
11,22 0,08913 10,5 3,350 0,2985 39,81 0,02512 16,0 6,310 0,1585
11,48 0,08710 10,6 3,388 0,2951 40,74 0,02455 16,1 6,383 0,1587
11,75 0,08511 10,7 3,428 0,2917 41,69 0,02399 16,2 6,457 0,1549
12,02 0,08318 10,8 3,467 0,2884 42,66 0,02344 16,3 6,531 0,1531
12,30 0,08128 10,9 3,508 0,2851 43,65 0,02291 16,4 6,607 0,1514
12,59 0,07943 11,0 3,548 0,2818 44,67 0,02239 16,5 6,683 0,1496
12,88 0,07762 11,1 3,589 0,2786 45,71 0,02188 16,6 6,761 0,1479
13,18 0,07586 11,2 3,631 0,2754 46,77 0,02138 16,7 6,839 0,1462
13,49 0,07413 11,3 3,673 0,2723 47,86 0,02089 16,8 6,918 0,1445
13,80 0,07244 11,4 3,715 0,2692 48,98 0,02042 16,9 6,998 0,1429
14,13 0,07079 11,5 3,758 0,2661 50,13 0,01995 17,0 7,079 0,1413
14,45 0,06918 a i,6 3,802 0,2630 51,29 0,01950 17,1 7,161 0,1396
14,79 0,06761 11,7 3,846 0,2600 52,48 O.CTl 905 17,2 7,244 0,1380
15,14 0,06607 11,8 3,890 0,2570 53,70 0,01862 17,3 7,328 0,1365
15,49 0,06457 11,9 3,936 0,2541 54,95 0,01820 17,4 7,413 0,1349
15,85 0,06310 12,0 3,981 0,2512 56,23 0,01778 17,5 7,499 0,1334
16,22 0,06166 12,1 4,027 0,2483 57,54 0,01738 JJ,6 7,586 6,1318
16,60 0,06026 12,2 4,074 0,2455 58,88 0,01698 17,7 7,674 0,1303
16,98 0,05883 12,3 4,121 0,2427 60,26 0,01660 17,8 7,762 0,1288
17,38 0,05754 12,4 4,169 0,2399 61,66 0,01622 17,9 7,852 0,1274
17,78 0,05623. 12,5 4,217 , 0,2371 63,10 0,01585 18,0 7,943 0,1259
18,20 0,05495 12,6 4,266 0,2344 64,57 0,01549 18,1 8,035 0,1245
18,62 0,05370 12,7 4,315 0,2317 66,07 0,01514 18,2 8,128 0,1230
19,05 0,05248 12,8 4,365 0,2291 67,61 0,01479 18,3 8,222 0,1216
19.50 0,05129 12,9 4,416 0,2265 69,18 0,01445 18,4 8,318 0,1202
19,95 0,05012 13,0 4,467 0,2239 70,79 0,01413 18,5 8,414 0,1189
20,42 0,04898 13,1 4,519 0,2213 72,44 0,01380 18,6 8,511 0,1175 i
20,89 0,04786 13,2 4,571 0,2188 74,13 0,01349 18.7 8,610 0,1101
' 21,38 0,04677 13,3 0,2163 75,86 0,01318 18.8 8,710 0,1148
21,88 0,04571 13,4 -ww ? 0,2138 77,62 0,01288 18,9 8,811 0,1135
22,39 0,04467 13,5 4,732 0,2113 79,43 0,01259 19,0 8,913 0,1122
- 22,91 0,04365 13,6 4,786 0,2089 81,28 0,01230 19,1 9,016 0,1109 ;
23,44 0,04266 13,7 4,842 0,2065 83,18 0,01202 19,2 9,120 0,1096 ,
23.99 0,04169 13,S 4,898 0,2042 85,11 0,01175 19,3 9,226 0,1084 !
24,55 0,04074 13,9 4,955 0,2018 87,10 0,01148 19,4 9,333 0,1072
j
25,12 0,03981 14,0 5,012 0,1995 89,13 0,01122 19,5 9,441 0,1059
25,70 0,03890 14,1 5,070 0,1972 91,20 0,01096 19,6 9,550 0,1047 :
26,30 0,03802 14,2 5,129 0,1950 93,33 0,01072 19,7 ~ 9,661 0,1035 .
26,92 0,03715 14,3 5,188 0,1928 95,50 0,01047 19,8 9,772 0,1023
27,54 0,03631 14,4 5,248 0.1905 97,72 0,01023 19,9 9,886 0,1012
:
I f t l p i f I 100,00 0,01000 20,0 10,000 0,1000
10 10 10000 te- 40 1012~v 120

I0a~r80
j-
9- -
-9
6
1000 -30 10 - r 70 ■110
5~i
- -5 o 100 20 x t(f- ■60 10” 100

O 3-* £ 4r
E 4> e
•X
CJ
■ Oj
Cl Ca
|
to
4
»
Q>
£ 1 to
10: -10 10* ■50 109" 1 90

: -2
1 0 -40 108 80
Rys. 152. N om ogram do w yznaczania decybeli p rzy w zm acnianiu.
Znając wartość odpowiednich stosunków wielkości akustycznych

lub elektrycznych (wzory [7.7] i [7.8]) można odczytać odpowia
dającą tym stosunkom liczbę decybeli z tabl. 107.
W przypadkach, gdy wzmocnienie lub tłum ienie przekracza w ar
tość 20 dB, należy posłużyć się tabl. 106, z której odczytuje się
wartość dziesiątków decybeli. W artość jednostek decybeli odczy
tuje się jak poprzednio z tabl. 107. P rzy mnożeniu dwóch lub wię-
V II. E L E K T R O A K U S T Y K A
-o f-0 10'Ą-Z£-40 -8 . ~ 6 0
1"5
0.9--U
0 .5 - 1
0,8 -i 1
0.3 -.1-45 '-V-85
O.t-Ą:
0,2
0,6 Ą
0,1 10 w 5- -50 10-3--. -90
0.5 Ą r 3
0.05 ~ i
0,03 15 -r5 5
0,4 '
0,02
:-5 0.01 ■ 20 10 -60 10■* ir 100

OJ
8 o 0,005 - i-
6 o £
<
c3u Oł
-O c O.003 -o '6 5 ■105f
►>
0,2- t I ^
|
¿O
0,002 ii Cł
O oj
3
0.001 I-3 0 tO . r 10 l0~"-.\-110

-5
00005
0,0003 -35 i r 75 115

0,0002
0.1 - Ł 10 0,0001 -40 /O -5£7 to" -120
Rys. 153. N om ogram do w yznaczania decybeli p rzy tłum ieniu.
cej stosunków wartości (np. napięć) należy odpowiadające tym sto

sunkom wartości decybele dodać do siebie.
Do przybliżonych obliczeń liczby decybeli można posługiwać się
nomogramami przedstawionym i na rys. 152 i 153.
Nomogramy te są przeznaczone do bezpośredniego odczytywania
liczby decybeli przy danych stosunkach mocy lub natężeń dźwię
ków. Przy danych stosunkach napięć, prądów lub ciśnień dźwięku
należy wyznaczoną na podstawie nomogram u liczbę decybeli dwu
krotnie zwiększyć.
Przykład
S tosunek n atężeń dw u porów nyw anych ciśnień w ynosi 7650. W yznaczyć
odpowiadającą tem u stosunkow i liczbę decybeli.
1. P o słu g u jąc się nom ogram em przedstaw ionym na rys. 153 zn a jd u je się
dla stosunku 7650 w arto ść 39,8 dB. P oniew aż dla stosunków ciśnień re z u lta t
należy podwoić, a zatem ostateczny w y n ik będzie w ynosić 39,8 • 2 = 77,6 dB.
2. P o słu g u jąc się tabl. 106 w idać, że przy stosu n k u w arto ści ró w n y m
7650 liczba decybeli p rze k ra cza w arto ść 60 dB odp o w iad ającą sto su n k o w i
1000 (10:)). P o m ija jąc zn ak i zn a jd u je się dla cy fr 7650 z tabl. 96 n ajb liższą
wartość 17,7 dB (odpow iadającą stosunkow i w arto ści ró w n em u 7674).
Stosunkow i w artości rów nem u 7650 będzie odpow iadać sum a 60 + 17,7 =
= 77,7 dB. G dyby w arto ść 7650 odpow iadała stosunkow i n atężeń dźw ięków ,
to rez u ltat w ynosiłby 2 razy m niej, tj. 38,85 dB.
Oprócz decybeli w teletechnice można spotkać się z neperam i
będącymi logarytm am i naturalnym i stosunków napięć lub prądów
albo połową logarytm u naturalnego stosunków mocy
N (neP, = In y? = In y | = ~ ln ^ [7.9]
Między neperam i a decybelami istnieją następujące zależności:

. 0,115 — liczbie w yrażającej n ep ery [7.10]
Liczba w y rażająca decybele
Liczba w y ra ża jąc a n ep ery . g (86 = liczbie w y ra ża jąc ej decybele
Skala nepeniw(N)
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
0 W 20 3020 50 60 70 80 90
Skalo decubelifdB)
Rys. 154. D ecybele i n epery.
Z nomogramu przedstawionego na rys. 154 można bezpośrednio

odczytać równoważne liczby decybeli i neperów.
40. CECHY OGÓLNE PRZETWORNIKÓW ELEKTRO

AKUSTYCZNYCH
Przetworniki elektroakustyczne, jak np. m ikrofony i głośniki,

służą do przem iany energii akustycznej na elektryczną i odwrotnie.
Jakość dźwięków odbieranych przez mikrofony i oddawanych
Przez głośniki zależy od wprowadzanych przez te urządzenia znie
kształceń.
40.1. Zniekształcenia liniowe
Zniekształcenia liniowe (częstotliwościowe) w ynikają z nierów
nomiernego przekazywania różnych częstotliwości. W przetw orni-
306 V IL E LE K T R O A K T JST Y K A
kach elektroakustycznych zniekształcenia liniowe pow stają wsku

tek różnej czułości tych aparatów na dźwięki o różnych częstotli
wościach.
M iarą zniekształceń liniowych jest przebieg charakterystyki
skuteczności (charakterystyki częstotliwościowej). Gdyby znie
kształcenia liniowe nie występowały, to charakterystyka skutecz
ności byłaby linią poziomą. Zniekształcenia częstotliwościowe
można określać wielkością odchylenia (w decybelach) charakte
rystyki skuteczności od
luT ir średniej w artości tej cha
Telefon (r) rakterystyki. W praktyce
144"'
Radioodbiornik popularny Ir) przew ażnie tylko pewien
■I I-I .¡ l i l i i 1 zakres częstotliwości prze
Dobru radioodbiornik (r)
. [.! .I I..1!!! kazyw any jest prawiie bez
Radioodbiornik (I) zniekształceń liniowych.
' -l-U ¡111 Zostało ustalone, że do do
Nadajnik radiofoniczny
' J -U U U J . brego odtw arzania mowy
Gramofon .mechaniczny (r) i m uzyki przy dzisiejszym
Adapter (r) stanie techniki wystarcza
',.1 I l i l i i jący jest zakres częstotli
Nagranie na ptycie wości 40 -i- 14 000 c/s. Do
- 1
-, I ,1I I ! I H --------
Nagranie magnetofonem odbioru mowy wystarcza
■t—- i - i - l i . i LI; zakres częstotliwości 300 -r
Film dźwiękowy Ir)
' -U-L IL -r- 3500 c/s. W praktyce
Film dźwiękowy (I) większość odbiorników ra
—1—!_ i-.l i.!-i
Megafony (r)
diowych i głośników od
' .1.1 Ul i ! tw arza dźwięki o częstotli
Megafony II) wościach w zakresie 100 4-
Styszenie bezpośrednie -i-4500 t/s, przy czym w
_1 I 1 I I III! !_ J takich przypadkach znie
20 ICO 1000 10000 c/s
kształcenia liniowe nie są
Rys. 155. Z ak resy częstotliw ości p rzeno jeszcze wyczuwalne uchem
sz o n y ch przez typow e a p a ra ty e le k tro ludzkim.
akustyczne.
Zostało ustalone do
świadczalnie, że zm iana głośności oddzielnych częstotliwości prak
tycznie jest niedostrzegalna, gdy intensywności dźwięków o róż-,
nych częstotliwościach różnią się do 12 dB (czterokrotne zwiększe
nie lub zmniejszenie ciśnienia dźwięku) przy jednakowym i nie
zależnym od częstotliwości ciśnieniu na mikrofon.
40.2. Zniekształcenia nieliniowe

Zniekształcenia nieliniowe polegają n a zniekształceniu prze
biegu sinusoidalnego im pulsu elektrycznego lub a k u s t y c z n e g o
przekazywanego przez dane urządzenie, w skutek czego powstają
40. P R Z E T W O R N IK I E L E K T R O A K U S T Y C Z N E 307
dodatkowe dźwięki o częstotliwościach nie w ystępujących w prze

kazywanej mowie lub muzyce. Te dodatkowe częstotliwości są
harmonicznymi częstotliwości przekazywanych, przy czym n aj
większe zniekształcenia są spowodowane przez drugą lub trzecią
harmoniczną. Przy znacznej zawartości harmonicznych zmienia
się barw a dźwięku — odtwarzane głosy i muzyka brzm ią nięna-
turalnie; przy wzroście zaś natężenia częstotliwości harmonicz
nych pojawia się chrypienie i zrozumiałość znacznie się pogarsza.
Rys. 156. Z n iekształcenia nieliniow e.
Przyczyną zniekształceń nieliniowych jest nieliniowość (niepro-

Porcjonalność) przebiegów zachodzących w danym urządzeniu,
np. zmiana czu łoś ci _apara t u przy w ahaniu chwilowej wartości na
tężenia impulsu.
Jako ilustracja pow staw ania zniekształceń nieliniowych mogą
służyć przykłady przedstawione na rys. 156.
W przykładzie przedstawionym n a rys. 156a aparat może prze
kazywać im pulsy tylko do pewnej granicy, co powoduje spłaszcze
nie wierzchołków sinusoidy, wskutek czego pojawia się wyraźnie
trzecia i piąta harmoniczna. W przykładzie przedstaw ionym na
'tys. 156b zniekształcenia pow stają z powodu niedostatecznej czu
20*
łości aparatu, w skutek czego nie może on odbierać części prze

biegu o wartości bliskiej zera i pojawiają się wyższe harmoniczne.
Nieproporcjonalne przekazywanie harmonicznych związanych
z. danym dźwiękiem również stanowi zniekształcenia nieliniowe.
M iarą zniekształceń nieliniowych jest współczynnik chrypienia
k określony wzorem
k = j / ^ 2" + A-":- • 100% t7-11!
gdzie:
A i — am plituda składowej o częstotliwości podstawowej,
A 2 , A3, . .. A n — am plitudy składowych harmonicznych po
w stających w skutek zniekształceń nielinio
wych.
Zniekształcenia nieliniowe odpowiadające współczynnikowi
ch ry p :e n :a k = 1 -4- 2% są praktycznie nieodczuwalne. W apara
tach używanych w filmie i radiofonii dopuszcza się w artość
k = 2 -f- 10%. W aparatach telefonicznych wartość zniekształceń
nieliniowych przekracza 10%. Zniekształcenia nieliniowe szybko
w zrastają po przekroczeniu pewnego zakresu am plitud dopuszczal
nych dla danych urządzeń.
40.3. Szumy
Oprócz zniekształceń liniowych i nieliniowych w aparatach
elektroakustycznych mogą występować tzw. szum y własne, tj.
dźwięki beztonowe zniekształcające odtw arzane dźwięki. Przy-
czyny powstawania szumów są różne. Szumy mogą być powodo- i
wane przez przebiegi elektronowe w lampach i w opornikach,
przez przydźwięk sieci prądu zmiennego, przez zakłócenia atmosfe- j
ryczne i przemysłowe, przez ziarnistość stru k tu ry p łyt gramofo-
nowych i nierówności row ka prowadzącego igłę w płytach gra
mofonowych itd.
40.4. Czułość przetw orników elektroakustycznych

Czułością mikrofonów nazywa się stosunek napięcia elektrycz
nego (wyrażonego w mV) otrzymywanego na oporze wyjściowym
m ikrofonu do ciśnienia akustycznego (wyrażonego w y<bar) dzia
łającego n a'jego m em branę i w yraża się w miłiwoltach (mV) na
m ikrobar (mV//ibar).
Można również napotkać w yrażenie czułości w decybelach
w odniesieniu do zerowego poziomu czułości. Jako zerowy poziom
czułości przyjm uje się czułość 1 V//tbar. Czułość przeważnie wy
znacza się dla dźwięków o częstotliwości 1000 c/s.
40. P R Z E T W O R N IK I E L E K T R O A K U S T Y C Z N E 309
Czułością głośników nazyw a się stosunek ciśnienia akuśtycz-

nego p, otrzym ywanego np. w odległości ł m od głośnika w kie
runku jego osi, do pierw iastka kwadratowego z iloczynu wartości
napięcia na zaciskach głośnika przez w artość przepływającego
L l\ SI*
przezeń prądu. Czułość tę w yraża się w ^ ^ i m oże być ona po
żyteczna przy pom iarach porównawczych, ponieważ wymaga tylko
pomiaru ciśnienia akustycznego i wielkości elektrycznych.
Czułość głośnika w yrażana bywa również jako stosunek ciśnie
nia akustycznego w odległości 1 m od głośnika do napięcia dopro-
pbar
wadzanego do głośnika; w tedy czułość w yraża się w y ~.
Charakterystyka kierunkow a głośników jest to krzyw a ilu stru
jąca rozkład ciśnienia akustycznego w przestrzeni otaczającej
głośnik.
41.- MIKROFONY
Mikrofony stanowią przetw orniki elektroakustyczne, w których

energia akustyczna zamienia się na energię- elektryczną.
Mikrofony można klasyfikować w zależności od:
a) zasady działania,
b) czułości,
c) zakresu przekazywanych częstotliwości,
d) wielkości zniekształceń liniowych,
e) wielkości zniekształceń nieliniowych,
f) charakterystyki kierunkowej.
Charakterystyka kierunkowa mikrofonów jest to krzywa ilu stru
jąca zależność czułości mikrofonów od kąta padania na jego m em
branę fal dźwiękowych.
Do spotykanych w praktyce mikrofonów zalicza się:
a) m ikrofony stykowe (węglowe),
b) mikrofony pojemnościowe,
c) mikrofony piezoelektryczne,
d) mikrofony magnetyczne,
e) m ikrofony elektromagnetyczne.
41.1. M ikrofony stykowe (węglowe)

M ikrofony stykow e, czyli węglowe, należą do najdawniejszych
mikrofonów. Składają się one z puszki napełnionej proszkiem w ę
glowym (lub kulkam i węglowymi) oraz m em brany stykającej się
z tym proszkiem. Pod w pływ em fal dźwiękowych m em brana drga,
wskutek czego jej nacisk na proszek lub kulki węglowe jest
zmienny.
310 V II. E L E K T R O A K U ST Y IC A
Działanie mikrofonów węglowych polega n a zmianie oporności

styków między kulkam i lub proszkiem węglowym powodowanej
przez zmiany nacisku wywieranego n a nie przez
drgającą membranę.
Przy włączaniu, mikrofonów węglowych często
stosuje się transform atory (rys. 158b), dzięki czemu
można uzyskać większe w ahania prądu mikrofono
wego oraz właściwe dopasowanie mikrofonu do
urządzeń współpracujących. M ikrofony węglowe
odznaczają się dużą sprawnością i czułością, jednak
Rys. 157. M ikrofon Ul

sty k o w y w ęglow y:
l — m e m b ra n a , 2 —
I z o la to r , 3 — p r o s z e k
w ę g lo w y , i — p ł y t k a Rys. 158. S chem aty w łączan ia m ikrofonów
w ę g lo w a . stykow ych (węglowych).
ze względu na m ały zakres przekazywanych częstotliwości

(200 -r- 3000 c/s), duże zniekształcenia i niestabilność w pracy sto
sowane są przew ażnie w aparatach i urządzeniach telefonicznych.
Najczęściej m ikrofony węglowe budowane są w postaci wkładek
mikrofonowych. Niskooporowe wkładki
mikrofonowe stosowane w aparatach te
lefonicznych miejscowej b aterii MB wy
pełniane są kulkam i węglowymi o śred
nicy rzędu 1,5 mm, wysokooporowe na
•n tom iast w kładki mikrofonowe stoso
wane w aparatach telefonicznych cen
tralnej b aterii CB wypełniane są pro
szkiem węglowym o drobnych ziarn
Rys. 159. S chem at w łącza kach.
n ia przeciw sobnego m ik ro
fo n u stykow ego (węglo Średnia wartość oporności wkładki
wego): mikrofonowej MB produkcji k r a j o w e j
I — u z w o je n i e p i e r w o t n e , I i — wynosi 20 £2, w ahania zaś o p o r n o ś c i
u z w o je n i e w t ó r n e . przy zasilaniu m ikrofonu prądem sta
łym o napięciu 2 V wynoszą 10 -4- 50
Normalne natężenie prądu jest rzędu 100 mA, przy czym naj
większe dopuszczalne natężenie prądu nie powinno przekraczać
wartości około 150'm A ze względu na spiekanie się proszku wę
glowego.
Średnia wartość oporności w kładki mikrofonowej CB wynosi
200 Q, w ahania zaś oporności przy zasilaniu prądem stałym o na
pięciu 4 V wynoszą 150 -4- 300 ił. Normalne natężenie prądu jest
41. M IK R O F O N Y 311
rzędu 20 mA, przy czym największe dopuszczalne natężenie prąd u

nie powinno przekraczać w artości około 30 mA.
Tablica 108
D ane m ikrofonów p ro d u k o w an y ch w ZSRR
N atężenie N apięcie M aksym alna

p rąd u źródła p rąd u SEM 0 czę
Typ Czułość Oporność w chw ili stotliw ości
m ikrofonu m V //ib ar Q * stałego
spoczynku akustycznej
V
mA mV
MM-2 1 4-1,5 600 -41000 12 4-20 5 4-20 34-5

W kładki m i
krofonow e
MB n r 5 10 4-15 • 30 4- 90 40 3 200 4- 500
RB n r 5 10 4-15 100 4- 250 120 ' 24 200 4-500
W celu zwiększenia czułości

i znacznego zmniejszenia znie
kształceń nieliniowych, a przede
wszystkim harm onicznych pa
rzystych stanowiących główne
źródło zniekształceń, stosuje się
mikrofony przeciwsobne (o po
dwójnej komorze). M embrana 4
w takich m ikrofonach znajduje O T
-<¡>25
się między dwiema puszkami 9otworówM3 3.X
<2otw (¡¡3,
wypełnionymi proszkiem węglo |T [SfoiS;C
wym.
Czułość takich mikrofonów Sotwory <¡>3,2 ¿M eJM. •Ł
i i . r*~
jest rządu 40-4-50 m V//rbar 4- lv-''PT"! — I---------- [•••rm
przy oporności każdej komory
20 4- 90 O i natężeniu prądu
100 4 - 250 mA.
SEEM
_$21 p -y
41.2. M ikrofony pojemnościowe 6 otwcrow M3 \
Mikrofony pojemnościowe w
latach 1926-1936były najczęściej
a
m m 24otwory
- — m —-
Rys. 160. P ro sta k o n stru k c ja w k ła d k i
-
mikrofonowej m ik ro fo n u pojem noś
ciowego:
t 3 - p i e r ś c i e n i e m e ta lo w e , Z — m e m - . .1.1,L : ■■-j.żf o .ż
Srana, 4 — p i e r ś c i e ń g u m o w y , S — w s p o r -
° ik c y lin d r y c z n y , 6 — o k ł a d z i n a m e t a l o
L—_—..-A?5—---- —
w a , 7 — p o d s t a w a i z o la c y jn a Rys. 160.
stosowane do celów radiofonicznych. Później zostały one częściowo

w yparte przez mikrofony magnetyczne, jednak ze względu na pro
stą budowę przy dużej wierności odtw arzania dźwięków i małej
wrażliwości na w strząsy i w iatr stosowane są do chwili obecnej.
K onstrukcja tych mikrofonów podobna jest do konstrukcji kon
densatora powietrznego składającego się z ruchomej cienkiej mem
brany aluminiowej umieszczonej w niewielkiej odległości od me
talowej nieruchomej płytki stanowiącej dru-
&)_______ ___„ gą okładzinę kondensatora. P rzy drganiach
m em brany zmienia się odległość między nią
a płytką, co powoduje w ahania pojemności
mikrofonu.
i t Schem aty włączania mikrofonów pojem-
crl|lr+ *■ nościowych przedstawiono n a rys. 161 .
C)
IMS?
Rys. 161. S ch em aty w łąc za n ia m ikrofonów pojem nościow ych.
Początkowa pojemność takiego m ikrofonu jest rzędu 50-4-300pF,

oporność zaś wynosi kilka megomów. Średnia czułość jest rzędu
0,5 -ł- 10 mV//tbar przy rów nom iernym odtw arzaniu tonów w za
kresie 100-4- 8000 c/s.
C harakterystyka skuteczności tych m ikrofonów w zakresie czę
stotliwości 50 -4-_ 10 000 c/s m a nierównomierność około ± 3 d B .
Mikrofony pojemnościowe mogą mieć charakterystykę kierunkową
kołową lub ósemkową. W spółczynnik chrypienia przy natężeniu
dźw ięku 100 dB nie przekracza 1%. P racu ją one przeważnie w po-
41. M IK R O F O N Y 313
łączeniu ze wzmacniaczami, z którym i często są razem zmonto

wane.
Prosta konstrukcja w kładki mikrofonowej mikrofonu pojemno
ściowego jest przedstawiona na rys. 160b. Na podstawie 7 z do
brego m ateriału izolacyjnego (np. trolitulu) o średnicy 45 mm jest
zmontowana okładzina 6 oraz cylindryczny wspornik 5. Alumi
niowa m em brana jest umocowana między pierścieniami 1 i 3.
M embrana ta opierając się o brzegi w spornika 5 jest napięta za
pomocą śrub w pierścieniu 1. Gumowy pierścień 4 ułatw ia napięcie
membrany. M embranę można wykonać z folii aluminiowej z uszko
dzonego kondensatora papierowego. W spornik 5 oraz pierścienie
1 i 3 w ykonuje się z m etalu (najlepiej z aluminium). Poszczegól
ne elem enty takiej w kładki pow inny być wykonane możliwie sta
rannie. W celu uzyskania odstępu 0,02 mm między okładziną 6
a m em braną można podłożyć pod tą okładzinę krążek z folii o gru
bości 0,02 mm. W celu uniknięcia zwarć montaż w kładki powinien
być staranny i czysty. Należy w ystrzegać się pozostawienia jakich
kolwiek opiłków.
W obudowie takiej w kładki m ontuje się odpowiednią siatkę za
bezpieczającą m em branę przed uszkodzeniami zew nętrznym i oraz
wzmacniacz pracujący w układzie przedstawionym na rys. 161 b.
41.3. Mikrofony piezoelektryczne

Zasada działania mikrofonów piezoelektrycznych oparta jest na
zjawisku piezoelektrycznym. Cienka m em brana z m ateriału piezo
elektrycznego (np. kryształów soli Seignette’a) drgając w ytw a
rza ładunki elektryczne. Pod względem elektrycznym mikrofony
piezoelektryczne są kondensatoram i o pojemności rzędu kilku ty
sięcy pikofaradów. Czułość ich jest rzędu 0,2 4- 1,5 mV/7/bar. P ra
cują w połączeniu ze wzmacniaczami o bardzo dużej oporności w ej
ściowej. Wrażliwość na wilgoć i zm iany tem peratury oraz mała
czułość ograniczają zakres stosowania mikrofonów piezoelektrycz
nych. Stosowane są w przypadkach,' gdy niezbędne jest szczególnie
wierne odtwarzanie wysokich tonów zarówno akustycznych, jak
i ponadakustycznych (ultradźwięków).
41.4. Mikrofony magnetyczne

Zasada działania mikrofonów magnetycznych oparta jest na zja
wisku indukcji elektrom agnetycznej. W przewodzie drgającym
w stałym polu m agnetycznym indukuje się w ta k t jego drgań
zmienna siła elektromotoryczna. Pod względem konstrukcyjnym
mikrofony magnetyczne dzielą się n a cewkowe i wstęgowe.
M ikrofony m agnetyczne cewkowe składają się z magnesu trwa

łego 1 o kształcie zamkniętego naczynia i rdzenia 2. Między nabie-
gunnikiem 3 magnesu 1 a rdzeniem 2 o różniącej się biegunnowości.
magnetycznej istnieje szczelina pow ietrzna 4. W szczelinie tej
może poruszać się wzdłuż swej osi nie dotykając rdzenia i nabie-
gunnika cewka 5. Cewka ta przy
mocowana jest do m em brany 6
wykonanej ze stopu aluminiowego,
papieru lub masy syntetycznej.
Pod wpływ em fal dźwiękowych
m em brana wraz z cewką zaczyna
drgać. Ponieważ cewka drga mię
dzy biegunami magnesu, a więc w
stałym polu magnetycznym, przeto
w uzwojeniu indukuje się zmienna
siła elektromotoryczna o częstotli
wości równej częstotliwości drgań
Rys. 162. K o n stru k cja i w ygląd m em brany.
zew n ętrzny m ikrofonu m a g n e Czułość mikrofonów cewkowych
tycznego:
i — m a g n e s trw a ły , 2 — rd z e ń , 3 — jest rzędu 0.05 -f- 0,3 mV/jibar.
n a b ł e g u n n i k l , i — s z c z e lin a p o w ie Zakres przekazywanych częstotli
trz n a , S — c e w k a , 6 —m e m b r a n a .
wości jest rzędu 50 -4- 8000 c/s przy
nierównomierności charakterystyki
skuteczności dochodzącej do ± 10 -r- 20 dB.
Na rys. 163 przedstawiona jest charakterystyka skuteczności mi
krofonu, magnetycznego cewkowego konstrukcji polskiej (inż. Sie
kierskiego).
Mikrofon ten ma, przy
prostej konstrukcji, cha
rakterystykę skuteczno
ści odpowiadającą m i
krofonom wysokiej kla
sy.
M ikrofony m agnety
czne wstęgowe m ają za
miast ruchomej cewki
bardzo cienką wstęgę z Rys. 163. C h a ra k te ry sty k a skuteczności m ikro
folii duralum iniowej o fonu m agnetycznego cew kow ego konstrukcji
grubości rzędu 4—7 /<. polskiej.
W celu zwiększenia w y
trzymałości mechanicznej wstęga ta jest karbo\vana.
W stęga stanowi jednocześnie m em branę i przewód, w którym
indukuje się SEM indukcji.
Czułość mikrofonów wstęgowych jest rzędu 0,1 mV//ibar. Od
i.
41. M IK R O F O N Y 315
znaczają siią one najw iększą wiernością przekazywania dźwięków

i najm niejszym współczynnikiem chrypienia (dc 0,5%). Szumy
własne są minimalne. C harakterystyka skuteczności w zakresie
częstotliwości 50 -f- 10 000 c/s m a nierówno-
mierność nie przekraczającą ± 8 — 10 dB.
U\
Rys. 165, W łącza

n ie m ik ro fo n u m a
500 1000 2000 10000 20000cfo gnetycznego:
Rys. 164. C h a ra k te ry sty k a skuteczności now o I — u z w o je n i e p i e r
czesnego m ikrofonu m agnetycznego w stę p w o tn e , I I — u z w ó j e -
nego z k o re k c ją elek try czn ą. ' n ie w tó rn e .
Ostatnio w ZSRR wyprodukowano mikrofon m agnetyczny typu

10 A -l stanowiący kom binację m ikrofonu cewkowego i wstęgo
wego. C harakterystyka skuteczności tego m ikrofonu przy jedno
czesnej pracy elem entu cewkowego i wstęgowego ma nierówno-
mierność ± 3 dB w zakresie częstotliwości 5 0 8 0 0 0 c/s. Mikrofon
taki. w zależności1od potrzeby ma 3 charakterystyki kierunkowe:
„kołową“, gdy pracuje elem ent cewkowy, „ósemkową“ , gdy p ra
cuje elem ent wstęgowy i kardioidę, gdy pracują obydwa elementy.
W. celu zwiększenia napięcia wyjściowego mikrofonów m agne
tycznych i dopasowania ich do układu (wzmacniacza, linii itp.)
stosuje się transform atory mikrofonowe,
41.5. M ikrofony elektromagnetyczne

Mikrofony elektrom agnetyczne działają na zasadzie zmian stru
mienia magnetycznego powodowanych przez drgającą m em branę
metalową. Zm iana strum ienia powoduje .powstawanie SEM induk
cji w cewkach mikrofonu. N ajprostszym mikrofonem elektro
magnetycznym może być słuchawka telefoniczna.
M ikrofony elektrom agnetyczne m ają znacznie m niejszą czułość
niż m ikrofony węglowe. Ze względu n a duże zniekształcenia m i
krofony te są bardzo rzadko stosowane w praktyce (np. w instala
cjach domowych, gdzie spełniają one jednocześnie rolę mikrofonu
i głośnika).
42. SŁUCHAWKI I GŁOŚNIKI
Słuchawki i głośniki są to przetw orniki elektroakustyczne,

w których energia elektryczna zamienia się na energię akustyczną.
Głośniki można klasyfikować w zależności od:

a) zasady działania,
b) znamionowej mocy głośnika,
c) czułości,
d) zakresu przekazywanych częstotliwości,
e) wielkości zniekształceń nieliniowych (współczynnik chrypie-
nia),
f) charakterystyki kierunkow ej.
Przez znamionową moc głośnika należy rozumieć tę wartość do
prowadzonej mocy elektrycznej, którą może on trw ale wytrzymy
wać przy nieprzekraczaniu tem
peratury grzania i bez przecią
żenia pod względem mechanicz
nym. Jako moc znamionową
głośnika lub moc odtwarzaną
bez zniekształceń można rów-
Rys. 166. Z asada działan ia słu ch aw k i

m a g n ety c zn e j:
1 — m e m b ra n a , 2 — n a b ie g u n n ik l, 3 —
c e w k i, 4 — m a g n e s t r w a ł y , S — p r z e b ie g
p r ą d u z m ie n n e g o w u z w o je n i u s łu c h a w k i,
S — d r g a n i a m e m b r a n y w s ł u c h a w c e n ie
z a w ie ra ją c e j m ag n esu trw a łe g o (d w a Rys. 167. K o n stru k cja słuchaw ki
d r g a n i a w c ią g u j e d n e g o c y k l u p r ą d u m a g n ety c zn e j:
z m ie n n e g o ) , 7 — d rg a n ia m e m b ra n y 1 — c e w k i, 2 — m a g n e s t r w a ł y , 3 — n a -
w s ł u c h a w c e z a w i e r a j ą c e j m a g n e s tr w a ł y b i e g u n n i k i , •( — p r z e w o d y d o p r o w a d z a
( je f in o d r g a n i e w c ią g u c y k l u p r ą d u j ą c e , s — p i e r ś c i e ń p a p ie r o w y , 6 — m e m
z m ie n n e g o ) . b r a n a , 7 — m u s z la .
nież rozumieć tę w artość mocy, po której doprowadzeniu współ

czynnik chrypienia k nie przekroczy 10%. Moc ta w praktyce wy
raża się w watach.
Do spotykanych w praktyce głośników zalicza się:
a) głośniki magnetyczne o ruchomej kotwicy,
b) głośniki magnetyczne o ruchomej cewce (dynamiczne),
c) głośniki piezoelektryczne.
Między głośnikami a słuchawkam i nie ma żadnej różnicy, jeśli
idzie o zasadę działania. Słuchawki m ają mniejsze wymiary, wy
trzym ują mniejsze moce i m ają znacznie większą czułość niż gło-
•’ - i
42. S Ł U C H A W K I I G Ł O Ś N IK I 317
śnłki. W praktyce napotyka się słuchaw ki magnetyczne o rucho

mej cewce lub o ruchomej kotwicy oraz słuchaw ki piezoelek
tryczne. '
42.1. Słuchawki magnetyczne
Słuchawka magnetyczna składa się z magnesu trwałego, nabie-
gunników z miękkiego żelaza, cewek i żelaznej membrany. P rąd
Rys. 1G3. S łuchaw ki m a sn ety czn e radiow e ty p u s — 2000 (oporność

, 2000 ii) p ro d u k cji k rajo w e j.
zmienny ¡przepływając przez uzwojenia i cewek powoduje wy

twarzanie zmiennego strum ienia magnetycznego, który dodając
się lub odejmując od
strumienia magnesu
trwałego powoduje sil
niejsze lub słabsze przy
ciąganie membrany,
wskutek czego może ona
drgać z częstotliwością
równą częstotliwości do
prowadzonego do niej
nap:ęcia zmiennego.
Magnes trw ały w y
twarzając stały stru
mień m agnetyczny (zna
cznie większy od stru Rys. 169. C h a ra k te ry sty k i skuteczności słu
mienia zmiennego) unie chaw ek:
l — m a g n e ty c z n e j, 2 — p ie z o e le k try c z n e j.
możliwia w ytw arzanie
przez słuchawkę tonów
o częstotliwości dw ukrotnie większej od ¿zęstoiTwości prądu do
prowadzonego do uzwojeń cewek oraz zwiększa czułość słuchawki.
.318 VXt. E L E K T R O A K U S T Y K A
Oporność słuchawek radiowych jest rzędu 800 — 2000 Q i jest

znacznie większa od oporności słuchawek telefonicznych (60 4-
-r- 100 £ł). Zakres przekazyw anych częstotliwości ¡mieści się w gra
nicach 300 -i- 2500 c/s (rys. 169). Czułość słuchawek elektromagne
tycznych jest duża i wynosi 10 4- 121ubar/V.
Jak widać z przebiegu charakterystyki skuteczności, częstotli
wość wynosząca około 1000 c/s jest częstotliwością rezonansową
słuchaw ki magnetycznej.
42.2. Głośniki magnetyczne o ruchom ej kotwicy

Głośnik m agnetyczny co do zasady działania nie różni się od
słuchaw ki magnetycznej. W ykonana
z papieru stożkowa m em brana głośnika
pobudzana jest do drgań za pośred
nictw em kotwiczki umieszczonej we
w nątrz cewek pobudzających między
biegunam i magnesu trwałego (w sta-
Rys. 170. G łośniki m agnetyczne o ruchom ej kotw icy:

a) 1 b) ty p o w e k o n s tru k c je ; c ) w y g l ą d z e w n ę t r z n y g ło ś n ik a t y p u G M 18/0,5 p r o d u
k o w a n eg o w k ra ju .
łym polu magnetycznym). Kotwiczka drga pod wpływem prądu

zmiennego płynącego przez uzw ojenia cewek pobudzających..
Znamionowa moc te
go rodzaju głośników
jest rzędu 0,1 -i- 0,5 W.
Zakres przekazywanych
częstotliwości -wynosi
250 4- 3000 c/s. Nierów-
ncm ierność charaktery-
Rys. 171. C h a ra k te ry sty k a skuteczności s t y k i skuteczności W tym
głośnika m agnetycznego o ruchom ej ko- „ akrp5.:p ip t.t r7eci u
tw icy ty p u GM 18/0,5 produkow anego zakresie jest rzęo
w k r a ju . i 10 dB.
42. S Ł U C H A W K I I G Ł O Ś N IK I
Rys. 172. Konstrukcja i wygląd zew nętrzny

głośnika magnetycznego typu Rekord o r u
chomej kotw icy:
1 — oś, 2 — c e w k a , 3 — k o tw ic a , i — śruba re
g u la c y jn a , S — n a b i e g u n n l k l .
319
Głośniki magnetyczne należą do najczulszych. Czułość ich do

chodzi do 0,1 ^bar/V.
Oporność cewek jest rzędu 1000 — 2000 ił, w skutek czego mogą
one być bezpośrednio włączone do obwodu anodowego lub sieci
radiofonii przewodowej.
Głośniki m agnetyczne ty p u GM 18/05 produkowane w kraju
zasilane są napięciem 30 V. M ają one cewkę pobudzającą o opor
ności rzeczywistej 2000 O i indukcyjności 2 H. Oporność pozorna
cewki (przy f — 1000 c/s) wynosi 13 500 O. Moc znamionowa głoś
nika wynosi 0,5 W. Głośniki te są stosowane w instalacjach miesz
kaniowych radiofonii przewodowej.
Dodatkowe głośniki magnetyczne przyłącza się do układów
z głośnikami dynamicznymi w sposób pokazany na rys. 173.
42.3. Głośniki magnetyczne o ruchom ej cewce (dynamiczne)

Najczęściej stosowane są w praktyce głośniki magnetyczne
o ruchomej cewce (dynamiczne). Składają się one z lekkiej rucho
mej cewki umieszczonej w silnym stałym polu magnetycznym.
Pod wpływem prądu elektrycznego płynącego przez uzwojenie
cewki głośnika następuje wzajemne oddziaływanie pola magne
tycznego cewki i stałego pola magnetycznego magnesu, wskutek
czego cewka drga w tak t zmian prądu płynącego w jej uzwojeniu.
Cewka jest połączona z m em braną za pomocą współśrodkowego
układu ruchomego.
Zakres przekazyw ania częstotliwości wynosi 70 -r- 6000 c/s. Nie-
równomierność charakterystyki skuteczności nie przekracza w tym
zakresie ± 12 dB.
Głośniki dynamiczne budowane są na moce od dziesiątych czę
ści w ata do kilkudziesięciu watów i więcej. Moc znamionowa głoś
nika odbiorników radiofonicznych wynosi około 3 — 5 W, głoś
ników zaś sieci radiofonii przewodowej — około 0,5 W. Oporność
rzeczywista cewki tych głośników jest rzędu kilku omów i dla
tego należy je przyłączać do układu poprzez odpowiedni trans
formator.. W odbiornikach i wzmacniaczach jest to transform ator
wyjściowy.
Czułość osiągalna w przeciętnych typach głośników7 dynamicz
nych wynosi bar
1 0 -^ 1 5 -=
] VA
Czułość głośnika krajow ej konstrukcji o dużej sprawności inż.
Siekierskiego wynosi b „r
30 )/V A
co odpowiada około czterokrotnem u zwiększeniu sprawności głoś
nika.
o
tu
O)o
>£ 2
<D M
s O OJ
O Q¿i
ca o c O
g 33
£
>>° 5 ‘
¿t o ? •
2N
*JS&-® 3
U o w w
■C2
c— t- CD
ra M
“
S oi
322
Rys. 179. Głośnik magnetyczny o ruchomej cewce i elek tro m ag n esie:

a) k o n s tru k c ja ; b) w ygląd zew n ą trz n y głośnika p ro d u k o w a n e g o w k r a j u ; I — rd z e ń , Z — m e m b r a n a ,
3 — u z w o jen ie e le k tr o m a g n e s u , 4 — u z w o je n ie c ew k i r u c h o m e j .
' Charakterystykę skuteczności głośnika krajow ej konstrukcji

0 dużej sprawności przedstawiono' n a rys. 176.
Głośniki produkowane w k ra ju oznaczane są cyfram i oznacza
jącymi najw iększą średnicę głośnika i moc znamionową. Np.
głośnik typu GD 16,5/2 ma największą średnicę głośnika wyno
szącą 16,5 cm oraz przeznaczony jest do pracy przy obciążeniach
do" 2 W.
Głośnik dynam iczny typ u GD 13/1,5 odznacza się małymi w y
miarami i ciężarem (wraz z transform atorem waży 0,7 kG) i może
być stosowany w urządzeniach kontrolnych lub w m ałych prze
nośnych odbiornikach radiowych. Oporność pozorna cewki głoś
nika (przy f = 1000 c/s) wynosi 4 Q.
Głośnik dynam iczny ty p u GD 16,5/2 odznacza się dużą spraw
nością i je st stosowany w odbiornikach radiowych średniej kla
sy, jak np. Pionier. W celu polepszenia jakości odbioru jest on
wprowadzony przez radiofonię przewodową jako głośnik stan
dartowy. Oporność pozorna cewki głośnika wynosi 4,5 O.
Głośnik dynam iczny typ u GD 20/6 odznacza się szeroką w stęgą
przenoszonych częstotliwości i w yrów naną charakterystyką sku
teczności. Jest używany w urządzeniach kontrolnych, w obudowie
peronowej dw ukierunkow ej oraz w odbiornikach radiowych w y
sokiej klasy. Opofność pozorna cewki głośnika wynosi 15 D.
Głośnik dynam iczny GD 29/10 odznacza się szczególnie dużą
sprawnością i wiernością odtw arzanych częstotliwości przez za
stosowanie m em brany „N aw i“ o powierzchni nierozwijalnej, k tó ra
umożliwia powstawanie drgań podharmonicznych. Używany jest
w urządzeniach wzmacniako-
•wych instalow anych w świe
tlicach, w urządzeniach kino
wych oraz w obudowie ulicz
nej jednokierunkowej do re
produkcji na wolnym powie
trzu. Oporność pozorna cewki
głośnika wynosi 15 D.
Głośnik dynam iczny GD
36/25 różni się od głośnika
GD 29/10 tylko rozm iaram i Rys. 180. W łączanie u zw ojeń e le k tro
1 mocą znamionową (25 za m agnesów w głośnikach m ag n ety czn y ch
miast 10 W). o ruchom ej cew ce (uzw ojenia o opor
Można spotkać głośniki ności rzę d u 10 000 Q).
magnetyczne m ające zamiast
magnesu trw ałego elektromagnesy. Uzwojenia takich elektrom ag
nesów m ają oporność rzeczywistą rzędu 500 -4- 2000 D. Uzwojenia
k są często włączane zam iast dławika w filtrze sieciowym rys. 180).
Jeżeli natężenie prądu w takim uzwojeniu jest zbyt małe, to
równolegle do uzwojenia przyłącza się opornik drutow y R (linia
przeryw ana n a rys. 180). Można rów nież napotkać w głośnikach

m agnetycznych uzwojenia elektromagnesów o oporności rzędu
10 000 Q. Uzwojenia takie nie mogą być włączane jako filtr ze
względu na duży spadek napięcia i włącza się je równolegle za
kondensatorem wygładzającym filtru sieciowego.
42.4. Słuchawki piezoelektryczne

Działanie słuchawek piezoelektrycznych oparte jest na wyko
rzystaniu zjawiska piezoelektryczności. Podstawową część słu
chaw ki stanowi tzw. bim orf (komórka piezoelektryczna).
Składa się on z dwóch cienkich płytek wykonanych z materiału
piezoelektrycznego (np. kryształów soli Seignette’a), między któ
rym i znajduje się cienka płytka z folii miedzianej. P ły tk i są ściśle
sklejone klejem celuloidowym, do ich brze
gów zaś przymocowane są doprowadzenia.
Pod wpływem napięcia zmiennego dopro
wadzonego do bim orfu zaczyna on drgać
przekazując drgania m em branie słuchaw ki.
Do zalet słuchawek piezoelektrycznych
należy zaliczyć dużą czułość rzędu
Rys. 181. B im orf (kom ór
k a piezoelektryczna).
Rys. 183. S chem at Rys. 184. Schemat

Rys. 182. K o n stru k cja słu w łączenia słu c h a w łączenia słu
ch aw k i piezo elek try czn ej: w ek p iezo elek try ch aw k i piezoelek
1 — m u s z la , 2 — m e m b r a n a , 3 — cznych do obw odu trycznej jako mi
k o r p u s , 4 — k o m ó r k a p ie z o e le k anodow ego lam p y krofonu.
try c z n a . elektro n o w ej.
13-4-18 /(bar/Y przewyższającą czułość słuchawek elektromagne

tycznych. Zakres przekazywanych częstotliwości wynosi od
200 -f- 300 do 3000 c/s. Do w ad słuchaw ek piezoelektrycznych na
leży zaliczyć wrażliwość bim orfu na wstrząsy, wilgotność, zmiany
tem peratury itd.
Słuchawka piezoelektryczna jest kondensatorem o pojemności
rzędu 2000 pF, w skutek czego przy zastosowaniu jej w odbiorniku
detektorow ym nie jest potrzebny kondensator bocznikujący
składową wielkiej częstotliwości. Z tego też względu należy przy

włączaniu słuchaw ek piezoelektrycznych w obwód anodowy lam py
bocznikować je opornikiem w celu przepuszczenia składowej stałej
prądu anodowego. Oporność takiego opornika dobieranego do
świadczalnie jest rzędu kilkudziesięciu lub kilkuset tysięcy omów.
Ponieważ przy częstotliwości 1000 c/s oporność jednej słu
chawki wynosi około 60 000 -rt 80 000 ii, więc ze względu n a m o
żność lepszego dopasowania słuchaw ki piezoelektryczne lepiej na
dają się do zastosowania w odbiornikach detektorowych niż słu
chawki magnetyczne. Odbiorniki detektorowe zaopatrzone w takie
słuchawki m ają większą czułość i selektywność.
Słuchawka piezoelektryczna może pracować jako mikrofon,
przy czym dzięki swej dużej czułości i prostej obsłudze jest naw et
lepsza od m ikrofonu węglowego.
\
42.5. Głośniki piezoelektryczne

K onstrukcja głośników piezoelektrycznych jest podobna do kon
strukcji słuchawek piezoelektrycznych. Sztywno umocowany bi-
morf przekazuje drgania m em branie głośnika.
Właściwości akustyczne głośników piezoelektrycznych nie są
Rys. 186. S ch em at
w łączenia głośnika
piezoelektrycznego
do obw odu an odo
w ego lam p y elek
Rys. 185. K o n stru k c ja głośnika tronow ej :
piezoelektrycznego: 1 — zaciski do przy
l — komórka piezoelektryczna, łączenia głośnika
2 — membrana. piezoelektrycznego.
gorsze od właściwości głośników magnetycznych. Zakres przeka

zywanych częstotliwości wynosi od 250 do 3000 -f- 3500 c/s. Nie-
r°wnomiemość charakterystyki skuteczności w tym zakresie wy
3Ź6 V II. E L E K T R O A K U S T Y K A
nosi 10 - ł- 12 dB. Średnia czułość tych głośników jest rzędu 0,25

//bar/V, a napięcie robocze wynosi około 50 -f- 60 V.
Głośniki piezoelektryczne stosowane w sieci radiofonii prze
wodowej są w łączane'poprzez transform atory podwyższające na
pięcie sieci.
P rzy przyłączaniu tych głośników do układów lampowych na
leży pam iętać o tym , że nie przepuszczają one składowej prądu
stałego. Prosty schem at włączania głośników piezoelektrycznych
do układów lampowych przedstawiono na rys. 186.
W artość oporności R zależy od rodzaju lam py i wynosi średnio
20 000 £1. Pojemność C jest rzędu 0,5 -P 2 /¿F.
Głośniki i słuchaw ki piezoelektryczne (o specjalnej konstrukcji)
są niezastąpione przy odtw arzaniu częstotliwości powyżej 10 kc/s,
a szczególnie przy odtw arzaniu drgań ultradźwiękowych.
43. OBLICZANIE ODGRODY (EKRANU) GŁOŚNIKA

Obudowa głośnika może znacznie polepszyć lub pogorszyć jego
właściwości akustyczne, a szczególnie przebieg jego charaktery
styki skuteczności i charakterystyki kierunkow ej. Najprostszym
typem obudowy jest odgroda (ekran), tj: tw arda deska z otworem
n a głośnik. Odgroda pow inna być zrobiona z m ateriału twardego
dobrze odbijającego dźwięki (deski o grubości 15 -r- 20 mm). Od
groda pow inna być przymocowana n a sztywno, głośnik zaś przy
mocowuje się do odgrody poprzez pierścień z miękkiego materiału,
np. filcu.
Przy m ałych częstotliwościach fala dźwiękowa pochodząca od
ty łu m em brany opływa odgrodę i dodaje się do fali.głównej z przo
du m em brany. W skutek tego n astępuje interferencja tych fal, tj.
w zależności od przesunięcia fazowego obu fal następuje wzmoc
nienie lub osłabienie fali wypadkowej.
W pływ odgrody zależy od jej wymiarów. Głośnik zaczyna się
zachowywać jako źródło punktowe, gdy w ym iary odgrody są
równe lub mniejsze od połowy długości fali.
W praktyce zadowalające rezultaty otrzym uje się. przy zasto
sowaniu odgrody o średnicy D (lub długości boku kwadratu) rów
nej 1/4 długości najdłuższej fali, "jaka pow inna jeszcze być prze
noszona przez odgrodę
D == 1/4 źmax = p r — [7-12]

4 J min
Przy wyborze wym iarów odgrody dogodnie jest posługiwać się
w ykresem przedstawionym na rys. 189.
Pirzy wyznaczaniu wym iarów odgrody należy pamiętać, że
o wielkości najm niejszej częstotliwości, jaka pow inna być prze
noszona przez odgrodę, decyduje przebieg charakterystyki sku-
43. O B L IC Z A N IE O D G R O D Y G Ł O Ś N IK A 327
0) b)
O.i- —-------- U— ---- 1:11 11/ i---- MNI.I---- II IJ /

10 W W1c/s 10 10 ¡O1 i
Rys. 187. C h a ra k te ry sty k i odgród głośnikow ych o różnych k ształtach,
¡0 70 304050 100 200300400500
. Wymiary odgrody 40 80 120 160 200 240 280c]s

t(średnica lub długość boku odgrody)
Rys. 189. Z ależność w y m iaró w od
Rys. 188. W zględne zagłuszenie m a grody od n ajm n iejszej częstotliw ości,
łych częstotliw ości w zależności od ja k a pow inna być ■ przepuszczona
w y m iaró w odgrody. przez odgrodę.
328
Rys. 190. Zależność mocy znam ionow ej głośników od objętości sali.
teczności głośnika. Im gorzej głośnik odtw arza niskie tony, tym

mniejsze mogą być w ym iary odgrody.
W odbiornikach radiowych brak m iejsca nie pozwala na za
stosowanie odgrody i dlatego zastępuje ją skrzynka o d b io r n ik 3’
W takim przypadku przy posługiwaniu- się w ykresem przedsta
wionym na rys. 189 należy stosować równoważny wymiar od-
grody wynoszący 3/4 pełnego obwodu skrzynki. Zaleca się, mb
głębokość skrzynki nie przekraczała połowy jej szerokości. Można
zauważyć, że tanie odbiorniki, których głośniki nie odtwarzają
niskich tonów, m ają m ałe skrzynki, ap araty zaś o wysokiej jakości
m ają skrzynki duże.
43. O B L IC Z A N IE O D G R O D Y G Ł O Ś N IK A 329
Przykład
W yznaczyć śred n ice odgrody, je śli najn iższa częstotliw ość o d tw arz an a
przez głośnik w ynosi 100 c/s.
Ze w zo ru [7.12] o trzy m u je się
D = — C— = -r^~rL = 0,85 m
4 f m in 4 • 100 f
Z w y k resu przedstaw ionego n a rys. 189 zn ajd u jem y D = 80 cm, a w ięc

otrzymane re z u lta ty są w p rzybliżeniu zgodne.
Często należy określić m inim alną moc, jaka pow inna być do
prowadzona do głośników, aby odbiór w danym pomieszczeniu był
zadowalający. Tę w artość mocy można określić z wykresów przed
stawionych na rys. 190, które są oparte na doświadczeniach na
bytych przy budowie sal kinowych w ZSRR.
44. ADAPTERY
Przyrządy elektroakustyczne służące do elektrycznego odtw a

rzania dźwięku nagranego n a płytach gramofonowych nazyw ają
się adapteram i.
Zadaniem adapterów jest zam iana mechanicznych drgań igły
gramofonowej n a odpowiadające im drgania prądu elektrycznego.
W praktyce spotyka się adaptery magnetyczne i piezoelektryczne
(krystaliczne).
44.1. A daptery magnetyczne

Adapter m agnetyczny (o ruchomej kotwicy) składa się z m a-
ignesu trw ałego i cetfdd umieszczóńej w odpowiedni sposób między
jego nabiegurmikami (rys. 191). W ewnętrz cewki znajduje się
kotwica z miękkiego żelaza umocowana obrotowo n a osi. Jedno
jej ramię znajduje się między nabiegunnikam i magnesu trwałego,
przy czym szczelina między nabiegunnikam i a kotwicą w ypeł
niona jest m ateriałem tłumiącym, np. viscoloidem, w celu
tłumienia drgań w łasnych układu mechanicznego. Dokoła kotwicy
nawinięte jest uzwojenie cewki. D rugi koniec kotwicy zaopatrzony
jest w uchw yt,' za pomocą którego przymocowuje się igłę gramo
fonową. Kotwica jest przymocowana elastycznie, w skutek czego
pod wpływem odchyleń igły może ¡się wychylać w lewo lub
w prawo. W ychylenia te powodują zm iany strum ienia m agne
tycznego przenikającego przez cewkę adaptera i w rezultacie
wskutek wychyleń igły w uzwojeniu cewki indukuje się SEM
indukcji, którą następnie w -celu wzm ocnienia'doprow adza się na
wejście wzmacniacza. Wartość napięcia otrzymywanego z adap
tera elektromagnetycznego, tj. jego czułość, jest rzędu 0,1-r- 0,3 V.
40 to SOI'00 200 400 600 1000 2000 4000 6000 <0000C/S
Rys. 192. C h a ra k te ry sty k a skuteczności

różnych adap teró w .
Rys. 193. A d a p te r piezoelek

tryczny.
a) k o n s t r u k c j a ; b) w y g l ą d z e w n ę tr z n y ;
l — ś r u b k a , 2 — u c h w y t , 3 — igła,
4 — k o m ó rk a p ie z o e le k try c z n a .
Rys. 191. A d a p te r m a
g n etyczny o ruchom ej
kotw icy:
a) k o n s t r u k c j a ; b ) w y g lą d
z e w n ę trz n y ; 1 — m a g n e s,
2 — n a b le g u n n ik i, 3 — r u r
k a gum ow a, 4 — cew ka,
5 — k o tw ic a , 6 — u c h w y t,
7 — ig ła .
Rys. 194. S ch em at w łączenia ad a

p te ra piezoelektrycznego do ob
w odu siatkow ego lam p y elek tro
now ej.
44. A D A P T E R Y 331
Przebieg charakterystyk skuteczności adapterów produkowanych

w ZSRR przedstawiono n a rys. 192.
Jak widać z rys. 192, zakres częstotliwości przekazywanych
przez adaptery magnetyczne zaw iera się w granicach od kilku
dziesięciu cykli na sekundę do 3000 -f- 4000 c/s. A daptery te można
włączać bezpośrednio w obwód siatkowy lampy.
44.2. A daptery piezoelektryczne

K onstrukcję adaptera piezoelektrycznego przedstawiono na
rys. 193.
Jeden koniec bim orfu jest sztywno umocowany do korpusu
adaptera, a drugi jest połączony cienkim pręcikiem z obsadą igły.
Igła drgając powoduje skręcanie bimorfu, w skutek czego dzięki
zjawisku piezoelektryczności pow staje napięcie zmienne, które do
prowadza się n a wejście wzmacniacza. Czułość adapterów piezo
elektrycznych jest rzędu 1 4 - 3 V . Zakres przekazywanych często
tliwości zaw iera się w granicach od 50 do 7000 -f- 8000 c/s
(rys. 192). A daptery piezoelektryczne odznaczają się znacznie
większą czułością oraz szerszym zakresem przekazywanyćh czę
stotliwości niż adaptery magnetyczne.
Przy włączaniu adaptera piezoelektrycznego w obwód siatkowy
lampy należy pam iętać o tym , że stanowi on kondensator i po
winien być bocznikowany opornikiem. Może on być przyłączany
równolegle do potencjom etru regulującego wzmocnienie. Zale
cane jest również przy włączaniu adaptera stosowanie schematu
przedstawionego, na rys. 194.
Rozdział V III
PRACE MECHANICZNE RADIOAMATORA
W praktyce radioam atorskiej niezbędne jest posiadanie pewnego

¡minimalnego zasobu wiadomości dotyczących sposobu wykonania
projektowanego urządzenia ra-
0) diowego.
-300 Prace mechaniczne wykony
w ane przez radioam atora można
podzielić na:
a) obróbkę drewna,
b) klejenie
c) obróbkę m etali i materia
łów izolacyjnych.
45. OBRÓBKA DREWNA

Obróbka drew na wymaga sto
sunkowo dużej w praw y i kwa
lifikacji. W praktyce radioama
torskiej obróbka drewna ma
znaczenie pomocnicze i dlatego
omówiona zostanie w skróce
niu.
Z drew na wykonuje
o) h) się skrzynki, stojaki,
chassis (szasi), kon
strukcje wsporcze itp.
m Chassis drewniane
...... : : . ■ : ~
W MW
w w y łatw iej jest wykonać niż
metalowe. Montaż na
drew nie również jest
łatw iejszy niż na meta
1 ® $ lu. Gdy chassis drew
niane buduje się dla
- Rys. 196. S k rzy n k a do o dbiornika: urządzeń składających
a ) w y g lą d z e w n ę t r z n y ; b ) p r z e k r ó j ś c i a n k i c z o ł o w e j; się z kilku lamp, wów
c) p r z e k r ó j n a r o ż n i k a . czas wskazane jest obi-
45. O B R O B K A D R E W N A 333
cie chassis cienką blachą lub folią w celu osłonienia go. Prostą
skrzynię na odbiornik przedstawiono na rys. 196. Początkowo
wykonuje się z dykty pudło składające się z górnej, dolnej i dwu
bocznych ścianek. Ścianki boczne łączy się tak, jak pokazano na
rys. 196 c. Ściankęvczołową w ykonuje się w sposób przedstawiony
na rys. 196a i b, z odpowiednimi otworami n a głośnik i na skalę.
W otworze na skalę osadza się ramkę, otwór zaś na głośnik osłania
się odpowiednim materiałem , po czym ściankę czołową przymo
cowuje się do pudła. Do dolnej ścianki przymocowuje się deskę
o grubości 10 -f- 15 mm, na której spoczywa skrzynka.
Rys. 197. N arzędzia sto larsk ie:

a) p iłk a do d r e w n a ( r o z p l a t n i c a ) ; b ) s t r u g ; c) ś w i d e r z k o rb ą ;
d ) d ł u t o p ł a s k i e ; e) d ł u t o w k lę s łe .
45.1. Narzędzia stolarskie

Do niezbędnych narzędzi stolarskich stosowanych w praktyce
radioamatorskiej zalicza się piłkę d a drew na (rozpłatnicę;
rys. 197a), strug (rys. 197b), świdry z odpowiednią korbą (rys. 197e)
oraz d łu ta płaskie i wklęsłe (rys. 197d i e).
45.2. M ateriały
Do najczęściej stosowanych w praktyce radioam atorskiej m ate
riałów zalicza się drew no sosny, brzozy, buku, olchy i dębu.
334 V III. P R A C E M E C H A N IC Z N E R A D IO A M A T O R A
Sosna jest m ateriałem najbardziej rozpowszechnionym, ponie

waż jest tania, lekka, trw ała, w ytrzym ała na obciążenia i łatwa
do obróbki. Drewno jej m a w yraźnie zaznaczone słoje roczne, na
przem ian jasnożółte i brązowe różniące się twardością. Do wad
drew na sosnowego można zaliczyć trudność w wygładzaniu po
w ierzchni spowodowaną różną tw ardością w arstw drew na oraz
obecnością stosunkowo dużej ilości sęków'- i żywicy wyciekającej
w ciepłej porze roku.
Sosnę stosuje się do budowy wyrobów m alowanych farbami
olejnymi lub fornierowanych, a także do budowy części nie.w y
magających wykończenia.
Brzoza m a drew no barw y białej z żółtawym lub różowym od
cieniem, budowy jednolitej o średniej twardości. Jest ono trw ałe
i dobrze się obrabia. Stosuje się je jako im itację orzecha.
B uk m a drew no trw ałe, łupliwe, barw y różowej z drobnymi
łyszczkami. D rew na bukowe jest bardzo tw arde, dobrze się obra
bia i łatw o poleruje. Buk i brzozę można stosować do budowy
skrzynek radiowych.
Dąb zajm uje pierwsze miejsce w śród drzew .liściastych pod
względem trwałości drewna. Drewno dębowe m a piękną żółto-
brązow ą barw ę. Jest ono stosowane do budowy czołowych części
ap aratu ry lub ważnych elementów konstrukcyjnych.
D rew na przed obróbką powinno być dobrze wysuszone, w prze
ciwnym razie może łatwo ulegać deformacjom. Do budowy skrzy
nek lub chassis stosuje się deski o grubości 10 -f- 15 mm. Często
zamiast desek stosuje się dyktę (klejonkę), znacznie trwalszą
i m niej skłonną do deformacji niż deski. Do budowy bocznych
ścianek chassis stosuje się dyktę o grubości 8 -f- 10 mm, do budowy
zaś części poziomych chassis — dyktę o grubości 6 -e- 8 mm.
45.3. Przyrzynanie drewna

Przed przyrzynaniem należy na desce lub dykcie narysować
kontury wykonywanej części. K ontury ry su je się z 2 3 mili
m etrow ym zapasem po każdej stronie. Przyrzynany materiał
układa się na krześle lub stołku tak, aby odcinana część była w po
w ietrzu, linia zaś — według której będzie się przyrzymać — była
oddalona o 1 4 - 2 cm od brzegu stołka. Przyrzyna się praw ą ręką,
tak aby piłka wchodziła do drew na pod kątem 40 ~ 60°. Lewą
ręką silnie przyciska się deskę do stołka. D yktę o grubości do
5 mm można ułamywać n a brzegu stołu po uprzednim nadcięciu jej
po obydwu stronach nożem. W ycinanie otworów i wykonywanie
linii krzyw ych w ym aga zastosowania cienkiej p iłk i (laubzegi).
45. O B R Ó B K A D R E W N A 335
45.4. Struganie drew na

Do wygładzenia lub otrzym ania dokładnych kształtów i w ym ia
rów przyrżniętej deski stosuje się strug. Długość noża struga usta
wia się w zależności od twardości i stru k tu ry drew na oraz od g ru
bości uzyskiwanego wióra. Po unieruchom ieniu deski n a stole
ujmuje się strug dwiem a rękam i: lew ą za w ystęp w jego przed
niej części, a praw ą za koniec obsady struga. S trug należy poru
szać w jedną stronę wzdłuż włókien drewna. Praw a ręka nadaje
ruch, a lewa pomagając praw ej jednocześnie przyciska strug do
deski. P rzy „zacinaniu się“ stru g a należy nóż nieco cofnąć do
tyłu za pomocą lekkich uderzeń w ty ł struga. W celu wysunięcia
noża uderza go się lekko, od strony górnej.
Przy. wykonywaniu zagłębień w drew nie stosuje się dłuto.
Ustawia się je pod pew nym kątem do obrabianej powierzchni i n a
ciskając n a rączkę zdejm uje się w ióry do potrzebnej głębokości.
45.5. Wykonywanie otworów w drewnie

Otwory w drew nie w ykonuje się najczęściej za pomocą świdro
wania. Do świdrowania stosuje się korbę z osadzonym w niej
świdrem. Do świdrowania poprzecznego stosuje się świder płaski,
tak zw any w ykrawacz (rys. 198a), do świdrowa
ci nia zaś podłużnego i poprzecznego stosuje się
o) ■L św ider spiralny, tak zwany zwojnik (rys. 198 b).
i)
Rys. 198. Ś w idry
do d rew n a:
a) w y k r a w a c z ; Rys. 199. W ykonyw anie dużych
b ) z w o jn ik . otw orów .
Uuże otwory w ybija się dłutem lub w yrzyna piłką. Duże okrągłe
otwory_ o średnicy rzędu 50 -i- 60 mm można wykonać za pomocą
korby, w której osadza się przesuw ny wycinak, jak pokazano n a
rys. 199.
45.6. Łączenie drewna

Poszczególne części drew niane łączy się przez sklejenie, stoso
w anie specjalnych czopów, a także za pomocą śrub i gwoździ.
W celu uniknięcia paczenia się sklejanych desek w skutek wysy
chania należy je odpowiednio dobierać w ten sposób, aby skle
jane ze sobą deski były jednorodne (kleić „twardziel z twar-
dzielą“, a „biel z bielą“). Przy
sklejaniu desek należy je tak do
bierać, żeby siły paczenia działały
w przeciwnych kierunkach, a tym
sam ym neutralizow ały się. Na rys.
200 a pokazano listwę przed wy
Rys. 200. P aczenie się drew na. schnięciem, a na rys. 200 b — po
wyschnięciu.
P rzy odpowiednim sklejeniu dwóch takich listew (rys. 200c)
można uniknąć paczenia. K lejone przedm ioty drew niane pokrywa
się w arstw ą kleju o takiej grubości, aby słoje drew na pozostały
widoczne. Klej powinien w ciągu 2 -f- 5 m in wsiąkać w drewno,
o) b) c)
v\\A
ilV \i pvw
U
3
e) f)
Rys. 201. Sposoby łączenia desek.
po czym klejone części odpowiednio się łączy i ściska. Czas ściśnię

cia powinien wynosić kilka godzin, następnie drewno powinno
przez kilkanaście godzin schnąć.
N a rys. 20la, b i c pokazano przykłady łączenia ram y na tak
zwane zwidlenia. Na rys. 20 ld , e i f pokazane są przykłady łącze-
45. O B R O B K A D R E W N A 337
nia desek na tzw. wczepy jaskółcze. Połączenie przedstawione na

rys. 201e jest mocniejsze niż połączenie pokazane na rys. 201d.
Połączenia te stosuje się w miejscach mniej widocznych lub for-
nierowanych. Bardziej estetyczne, lecz znacznie słabsze jest połą
czenie przedstawione na rys. 20lf. Oprócz tego stosuje się też
połączenia przedstawione na rys. 202.
Wszystkie wymienione połączenia po dopasowaniu i w yrów
naniu skleja się. D la uproszczenia konstrukcji w praktyce radio-
t>)
Rys. 202. In n e sposoby łączenia drew na.
amatorskiej stosuje się również łączenie drew na za pomocą śrub.

Konstrukcje takie są łatwo rozbieralne. W celu uniknięcia
pęknięcia drew na przed w kręceniem śrub wierci się otwory.
^ 45.7. W ykańczanie powierzchni drew na

Wykańczanie powierzchni drew na nie tylko upiększa wyko
nany przedmiot, ale jednocześnie chroni powierzchnię od szkodli
wych wpływów wilgoci, pow ietrza i brudu. Obrobiona powierz
chnia może być wykończona
przez polerowanie, lakierowanie
lub malowanie.
Przy polerowaniu i malowa
niu widoczne są słoje drewna.
Przed przystąpieniem do właści
wego wykańczania należy oczy
ścić, wygładzić i oszlifować po
w ierzchnię drewna. Jeśli na po
wierzchni znajdują się rysy,
szczeliny ifcp., to należy je przed
wygładzeniem zatkać za pomo
cą tak zwanego szpachlowania.
Masę wypełniającą otwory
przygotowuje się z farby, kleju
łub lakieru. Najczęściej przygo
towuje się ją z kleju stolarskie
go i kredy lub drobnych trocin
Rys. 203. S zpachlow anie szczelin z drewna, z którego w ykonany
w d rew nie. jest obrabiany przedm iot. Tro-
** Poradnik Radioamatora
ciny lub kreda po zamieszaniu ich z klejem tworzą ciastowatą

masę, którą wypełnia się wszystkie otwory, a następnie wyrów
nuje się za pomocą dłuta, noża lub szkła (rys. 203). Do dalszej
obróbki powierzchni można przystąpić po całkowitym wyschnię-
ciu szpachlowanych miejsc. Gładko, ostruganą i oszpachlowaną
powierzchnię należy poddać tzw. cyklinowaniu (rys. 204). Polega
ono na starannym oczyszczeniu obrabianej powierzchni kawał
kiem szkła np. od starego negatywu. Szkło prowadzi się wzdłuż
włókien w kierunku do siebie i zdziera się wszystkie nierówności
Rys. 204. P rzy g o to w an ie pow ierzchni d rew n a:

a) cyklinow anie; b) szlifow anie.
dopóty, dopóki powierzchnia drew na nie będzie zupełnie gładka.

Po cyklinowaniu szlifuje się powierzchnię bardzo drobnym pa
pierem ściernym (np. nr 00 i 000), naw iniętym na drewniany
klocek (rys. 204b). Przed szlifowaniem zaleca się zwilżyć w ykań
czaną powierzchnię gorącą wodą (jeśli ma być politurowana). Po
wyschnięciu wody przygniecione części włókien podnoszą się,
dzięki czemu łatwiej je następnie usunąć. Gdyby nie zwilżono
powierzchni wodą, to włókna te podniosłyby się# dopiero po za-
bejcowaniu lub pokryciu politurą, kiedy byłoby już za późno na
usuwanie włókien. W celu uzyskania błyszczącej powierzchni
wskazane jest jeszcze użyć drobnego zużytego papieru ściernego,
na którym pozostał już tylko szklany pył. Do szlifowania drewna
stosuje się również pumeks. Przed wygładzeniem drew na smo
listego powinno się przemyć jego powierzchnię roztworem roz
puszczającym smołę (5 -4- 10-procentowym roztw orem sody), bem-
zyną, spirytusem itd. M ając tak przygotowaną powierzchnię
można przystąpić do malowania lub bejcowania. M alowanie po
lega na pokryciu powierzchni odpowiednią farbą. Malowanie
stosuje się w przypadkach, gdy nie zależy na specjalnie pięknym
45. O B R 0 B K A D R E W N A 339
i wyglądzie zewnętrznym, jak np. przy wykonywaniu skrzynek

do aparatów pomiarowych itd. M aluje się za pomocą pędzla lub
j rozpylacza. Farbę nanosi się kilkoma warstwami. Każdą na-
5 stąpną w arstw ę nanosi się po wysuszeniu i oszlifowaniu poprzed
niej warstwy.
Bejcowanie polega na pokryciu drew na za pomocą pędzla prze
zroczystym- barw nikiem w celu nadania m u barwy im itującej
orzech, dąb itd. Bejcę nabywa się w stanie gotowym. Mużna ją
również przygotować z nadm anganianu potasu sprzedawanego
w aptekach. Kozpuszcza się ją w wodzie odpowiednio_dobierając
barwę roztworu.
Do bejcowania można w zależności od barw y stosować miesza
niny im itujące następujące gatunki drzew:
Stary dąb — w 0,5 litrze wody rozpuszcza się 16 G węglanu
: potasu, 20 G suchej farby „anil.na brązowa“, 20 G suchej farby,
niebieskiej. Mieszaninę gotuje się 20-1-30 min, a następnie dodaje
się łyżeczkę octu i na gorąco pokrywa się obrabianą powierzchnię
drewna.
Orzech — w 0,5 litrze wody rozpuszcza się 20 G suchej farby
„anilina brązowa“, gotuje się i na gorąco pokryw a powierzchnię
drewna.
Czerwone drzewo (mahoń) — w 0,5 litrze wody rozpuszcza się
35 G barw nika koszenilowego i 10 G sody. Zabarwioną powierz
chnię należy koniecznie pokryć przezroczystym lakierem lub wy
polerować.
Czarne drzewo (heban) — zardzewiałe przedmioty żelazne, jak
gwoździe, druty itp., o ciężarze 400 -f- 500 G zanurza się w 0,5 li
trze octu. Po 4 l - 5 dniach pow stały osad cedzi się przez szmatkę,
a następnie pokrywa się zawartością szmatki obrabianą powierz
chnię. Następnie przed zaschnięciem tak obrobionej powierzchni
maluje się ją gorącym roztworem bejcy orzechowej w proporcji
250 G na 0,75 litra wody. Suchą powierzchnię poleruje się za po
mocą tamponu zwilżonego w mieszaninie drobno zmielonego węgla
drzewnego z czystym olejem lnianym.
Stosuje się bejcowanie w stępne i bejcowanie powtórne. Po za-
bejcowaniu obrabiana powierzchnia nadaje się do lakierowania
lub polerowania. W celu uproszczenia dalszej obróbki można
ograniczyć się do wypokostowania lub wywoskowania zabejco-
wanej powierzchni. Najlepiej pokostuje się pokostem nagrzanym.
Do woskowania używa się 2 części wosku na jedną część wrzątku,
w którym go się wyparza. Wywoskowana powierzchnia otrzym uje
połysk, który nie jest jednak trw ały.
Tak przygotowana powierzchnia może być powleczona politurą.
Jeśli w ykańczaną powierzchnię pokrywa się jeszcze lakierem , to
stosuje się gruntow anie jej, dzięki czemu lakier dobrze się trzym a
i równo układa.
22*
Do gruntow ania można stosować następujące roztwory:

Pokost 58 lub 85%
Sykatyw a 7 lub 5%
Benzyna 10 lub 0%
K reda 20 lub 0%
Sucha farba 5 lub 10%
Roztwory o stężeniu podanym jako pierwsza liczba przeznaczone
są do porowatych gatunków drewna, roztwory zaś o stężeniu po
danym jako druga liczba — do gatunków nieporowatych. Barwa
roztw oru powinna odpowiadać barwie drewna. Zagruntow ana po
w ierzchnia powinna dobrze wyschnąć (przy tem peraturze 18 -r
-r- 20°C) w ciągu 12 -f- 36 godzin, a następnie należy ją dodatkowo
oszlifować bardzo drobnym papierem ściernym.
Przy lakierow aniu powierzchnię drew na pokryw a się kilkoma
w arstw am i lakieru (2 -e- 6). Każdą w arstw ę lakieru trzeba wysu
szyć, a po wyschnięciu oszlifować lakierow aną powierzchnię. Przy
pokryw aniu powierzchni lakierem olejnym stosuje się pędzel lub
rozpylacz. Drobne przedm ioty zanurza się w lakierze. Lakier spi
rytusow y rozprowadza się za pomocą tam ponu lub rozpylacza.
W celu nadania przedmiotowi o zabejcowanej powierzchni bar
dziej estetycznego wyglądu stosuje się polerowanie jej. Polero
w anie w ym aga pewnej wprawy oraz szczególnie starannego przy
gotowania powierzchni obrobionego drewna, gdyż najmniejsze
niewidoczne zadrapania będą doskonale widoczne pod warstwą
politury. Politurę nabyw a się w stanie gotowym lub przygotowuje
ją ze spirytusu denaturowanego i szelaku, który powinien stano
wić 10 -i- 15% ciężaru spirytusu. Szelak rozpuszcza się w butelce,
którą po mocnym zakorkowaniu staw ia się w dobrze oświetlonym
miejscu i od czasu do czasu wstrząsa. P olitura jest przygotowana
wówczas, gdy cały szelak rozpuści się w spirytusie. P rzed polero
w aniem należy zabejcowaną powierzchnię odpowiednio przygo
tować przez dodatkowe oszlifowanie drobnym papierem ściernym
(nr 00). Stosuje się także politurow anie wstępne powierzchni po
posypaniu jej sproszkowanym pumeksem. Rozrobiony w politurze
proszek pumeksowy zatyka pory znajdujące się na powierzchni
drew na. Po wysuszeniu powierzchni należy -znów ją oszlifować.
Poleruje się za pomocą .tamponu składającego się z w aty lub ka
w ałka wełny owiniętego w czystą szmatę płócienną (lnianą). Tam
pon zwilża się politurą, jak pokazano na rys. 205. N ajłatw iej jest
polerować prostoliniowym poruszaniem tamponu. Polerowanie
rozpoczyna się od jednego brzegu, po czym tampon przesuwa się
w ten sposób, żeby każda w arstw a następna pokryw ała się z po
przednią, Podczas polerowania należy uważać, aby tam pon przy
legał do powierzchni drew na tylko podczas ruchu. Jeżeli tampon
przytrzym a się w miejscu, to przyklei się on do drewna, a miejsce
takie po oderw aniu tam ponu trudno będzie wypolerować i n a po-
45. O B R O B K A d r e w n a 341
wierzchni może pozostać plama. Tampon-należy zwilżać wtedy, gdy

zrobi się on zupełnie suchy. Przekonać się o tym można przez po
ciągnięcie tamponem po suchym papierze. Każdorazowa objętość
nabieranej na tampon politury
powinna wynosić około łyżeczki.
b) Zwilżanie tamponu od zewnątrz
jest niedopuszczalne. Dla ułatw ie
nia polerowania zaleca się zwil
żanie roboczej powierzchni tam -
Rys. 205. T am pon stosow any do

po lerow ania:
i) z w ilż a n ie t a m p o n u : b ) t a m p o n p r z e d
p o le r o w a n ie m . Rys. 206. P olerow an ie drew na.
ponu kilkoma kroplam i oleju słonecznikowego, lnianego lub parafi

nowego. Czas polerowania całej powierzchni powinien trw ać kilka
minut. Po krótkiej przerw ie nakłada się następną w arstw ę poli
tury. Po nałożeniu 20 -r- 30 w arstw, tj. gdy zostaną zakryte wszyst
kie pory w drewnie, obrabiana powierzchnia powinna kilka dni
schnąć, a następnie znów pow tarza się cykl polerowania. Im więcej
razy powtórzy się polerowanie i im ^dłuższe"Toędą między nimi
przerwy, tym ładniejsza będzie powierzchnia. Tampon z w atą
należy przechowywać w herm etycznie zam kniętym słoiku,
w przeciwnym razie wyschnie on do tego stopnia, że nie będzie się
nadawał do dalszego polerowania. Starą zmatowiałą polerowaną
powierzchnię można odświeżyć samym spirytusem stosując te
same czynności co przy polerowaniu. Gdy w arstw a politury jest
silnie uszkodzona, wówczas należy ją usunąć używ ając w tym
celu papieru ściernego, a polerowanie przeprowadzić na nowo.
Drewniane skrzynki radiowe produkowane fabrycznie przeważ
nie są fornierowane, tj. pokryw ane cienką w arstw ą drew na szla
chetnego (np. orzech), która następnie jest polerowana.
46. KLEJENIE
Radioamator w swej praktyce często stosuje klejenie.

Pomimo istnienia różnych metod klejenia oraz rodzajów skle
janych m ateriałów należy przestrzegać następujących zasad kle
jenia:
1. Rodzaj kleju powinien być odpowiednio dobrany. Nie istnieją

uniw ersalne gatunki klejów, dobrze klejące wszystkie przed
mioty.
2. Sklejane powierzchnie i-'klej należy starannie przygotować.
3. Sklejane powierzchnie powinny być połączone możliwie
ściśle.
4. Klej powinien dobrze wyschnąć. Sklejone powierzchnie po
w inny być przez cały czas suszenia dobrze ściśnięte.
5. Nie należy używać za dużo kleju. N adm ierna ilość kleju ob
niża pewność klejenia.
46.1. Przygotowanie powierzchni do klejenia

Przygotow anie powierzchni do klejenia można podzielić na na
stępujące etapy:
a) wstępne oczyszczenie powierzchni,
b) w yrównanie powierzchni,
c) obróbkę powierzchni. !
Wstępne oczyszczenie polega na oczyszczeniu przygotowanej do
klejenia powierzchni za pomocą noża, szkła lub papieru ściernego.
W ten sposób oczyszcza .się ją z wszelkiego rodzaju naleciałości,
jak politura, farba, lakier itd. Jeżeli powierzchnia jest wilgotna,
to należy ją wysuszyć.
a)
>-
Rys. 207. W yrów nyw anie pow ierzchni:

a ) n a p i l n i k u ; b ) n a p a p i e r z e ś c ie r n y m .
W yrównanie powierzchni jest potrzebne w celu zwiększenia

pewności klejenia, ponieważ zwiększa się w ten sposób płaszczy
znę przylegających do siebie powierzchni. Duże przedmioty drew
niane w yrów nuje się strugiem lub równo obcina piłą. Drobne
części w yrównuje się pilnikiem lub papierem 'ściernym . W takim
40. K L E J E N IE 343
przypadku poleca się umieszczanie i przesuw anie w yrównywa

nego przedm iotu na nieruchom ym pilniku lub papierze (rys. 207).
Stopień w yrównania spraw dza się przez przyłożenie w yrów ny
wanych powierzchni do siebie.
Obróbką powierzchni stosuje się po oczyszczeniu i w yrównaniu
jej w celu nadania tej powierzchni chropowatości niezbędnej do
klejenia. Równe, lecz zbyt gładkie powierzchnie nie sklejają się
Rys. 208. T arn ik . Rys. 209. O bróbka pow ierzchni

przed k lejeniem .
zbyt trw ale. Da obróbki powierzchni stosuje się specjalny pilnik —

tarnik, (raszplę) przedstawiony na rys. 208, nóż lub szydło. Raszplą
przygotowuje się drewno, masy plastyczne, skórę. K arton, pre-
szpan itd. przygotowuje się nożem
lub szydłem, przy czym dąży się do
jak najgęstszego i głębokiego pory
sowania klejonej powierzchni. Głę
bokość wykonywanych rys powinna
być zaw arta w granicach 0,3 -ł- 1 mm.
Rys. 210. P rzygotow yw anie Brzegi takich materiałów, jak np.
brzegów sklejanego m a teria łu , karton i preszpan, należy ściąć
ostrym nożem od strony przykleja-
nej (rys. 210) rozpoczynając cięcie w odległości 1 0 - i - 15 mm od
brzegu.
46.2. Proces klejenia
Po przygotowaniu obu powierzchni do klejenia pokrywa się je
za pomocą odpowiedniego pędzla równom ierną w arstw ą kleju.
Pędzel przed użyciem należy starannie wymyć. W celu uniknięcia
wysychania kleju proces ten należy wykonywać możliwie szybko.
Następnie sprawdza się i przymierza wzajemne położenie obu po
wierzchni, przyciska je do siebie możliwie ściśle oraz nakłada
się przygotowany ciężar lub ujm uje się je w odpowiedni ścisk
śrubowy.
W pewnych przypadkach można ściskać klejone części przez owi
nięcie ich sznurkiem itp. W yciśnięty klej usuwa się nożem
i szmatką. Przy naklejaniu papieru na szkło łub m etal (np. skala
odbiornika) sklejane powierzchnie umieszcza się między dwoma

grubym i kaw ałkam i tkaniny, a następnie zaciska między dwiema
rów nym i deskami; papier przykleja się wówczas nie tworząc pę-
E ys. 211. Ś ciskanie przedm iotów sklejan y ch :

a) 1 b) za pomocą ścisku śrubowego: c) za pomocą ciężaru.
cherzy i zmarszczek. Uszkodzone m em brany w głośnikach skleja

się za pomocą bibułki do papierosów i rzadkiego kleju celuloido
wego. Odpowiednio wycięte paski bibułki z zapasem po 8 - r 10 mm
z każdej strony nak leja się z każdej strony m em brany i przy
ciska się tamponami z tkaniny. Ca
ła powierzchnia przyklejonych bi
bułek powinna dokładnie przyle
gać do m embrany, w przeciwnym
przypadku może występować brzę
czenie m em brany zniekształcające
dźwięki.
Rys. 212. P rz y k le ja n ie tk a n in y Tkaninę zasłaniającą głośnik w
do o tw o ru głośnika. odbiornikach n r z v k i e i a d e tak iak
pokazano na rys. 212. W ycina się ją
w postaci prostokątnego kaw ałka większego od otw oru głośniko
wego o około 30 -f- 40 mm z każdej strony. Przyklejanie odbywa
się stopniowo. Jeden z brzegów tkaniny sm aruje się klejem w od
ległości 20 d - 30 m m od brzegu, a następnie przykleja się do we
46. K L E J E N IE 345
w nętrznej ścianki w odległości 10 -4- 20 mm od brzegu otworu

głośnikowego. Po wyschnięciu tkaninę naciąga się i przykleja się
brzeg przeciwny itd,
4G.3. K leje
Istnieje bardzo wiele gatunków klejów o najbardziej różno
rodnych właściwościach i zastosowaniach. W praktyce radioama
torskiej stosuje-się klej stolarski, kazeinowy, celuloidowy oraz
klajster z krochmalu.
K lej stolarski dobrze klei drewno, papier, karton itp. Suszenie
przedmiotów sklejonych klejem stolarskim powinno odbywać się
w ciepłym pomieszczeniu. Przedmioty
sklejone tym klejem znajdując się w po
mieszczeniu wilgotnym mogą się roz
kleić. Dla przygotowania kleju stolar
skiego wrzuca się drobne kaw ałki kleju
do naczynia z wodą (np. puszki od kon
serw) na 24 godziny biorąc na 1 część
kleju 2 części wody. Poziom wody w na
czyniu powinien nieco przewyższać po
ziom suchego kleju. O trzym aną w ten Rys. 213. P rzy g o to w y w an ie
sposób masę nagrzewa się po umiesz- k le ju stolarskiego,
czeniu puszki w ew nątrz drugiej puszki
napełnionej wodą i dopóty podgrzewa na ogniu, dopóki wszystkie
kawałki kleju nie rozpuszczą się. Podczas klejenia puszka z klejem
powinna być podgrzewana. Po ostygnięciu klej gęstnieje. W celu
dalszego w ykorzystania takiego kleju zgęstniałego w puszce pod
grzewa się go po dolaniu do niego wody. Klej stolarski schnie
w ciągu 2 -r- 3 godzin.
K lej kazeinow y dobrze klei drewno, papier, karton itp. Może być
stosowany do klejenia mas plastycznych. Nie podlega wpływom
wilgoci w takim stopniu jak klej stolarski, łatwo rozpuszcza się
w zimnej wodzie, nie ma nieprzyjemnego zapachu i dlatego stoso
wany jest częściej niż klej stolarski. W odróżnieniu od kleju sto
larskiego nie może być on stosowany po skrzepnięciu i dlatego
przygotowuje się go tylko w takiej ilości, jaką można jednorazowo
zużyć. !
W celu przygotowania kleju kazeinowego należy do płytkiego
naczynia po nasypaniu odpowiedniej ilości proszku kazeinowego
dolać tyle zimnej wody, aby otrzym ać roztwór gęstości śmietany.
Proszek należy starannie rozetrzeć. Klej kazeinowy wysycha
w ciągu 3 — 4 godzin.
K lej celuloidowy znany jest również pod nazwą kleju lotniczego,
kinowego, uniwersalnego itd. Jest to roztwór celuloidu w acetonie
lub innym podobnym rozpuszczalniku, np. w płynie stosowanym
do manicure. Klej ten dobrze klei celuloid oraz większość mas

plastycznych. Może on być stosowany do klejenia papieru, kar
tonu i tkanin. Przy um iejętnym obchodzeniu się nie przenika tych
m ateriałów na wskroś i nadaje się do przyklejania tkanin i papieru
do drewna, a naw et do szkła i metalu. Stosowany jest również do
przyklejania uzwojeń cewek do korpusów. Wysycha w ciągu go
dziny. Jest łatwo palny. Klej celuloidowy kupuje się w stanie go
towym. Można go także przygotować samemu używając do tego
celu starego film u oczyszczonego z em ulsji w gorącej -wodzie.
Drobno nacięty celuloid w sypuje się do flakonu lub butelki, po
czym nalewa się do niej rozpuszczalnika. Rozpuszczalnika po
winno być dw ukrotnie więcej niż celuloidu^ N astępnie szczelnie
zakorkowuje się naczynie i od czasu do czasu wstrząsa dopóty,
dopóki celuloid się nie rozpuści. Rozpuszczenie celuloidu nastę
puje po upływie doby. Gęstość kleju dobiera się zależnie od jego
przeznaczenia. Np. do klejenia celuloidu potrzebny jest klej
rzadki. Przy klejeniu papieru lub tkaniny stosuje się klej gęsty
w celu uniknięcia przesiąkania kleju przez p a p ie r.lub tkaninę.
Naczynie z klejem musi być szczelnie zamknięte.
K lej do ebonitu. Na 1 część oleju lnianego bierze się 6 części
kalafonii w proszku i otrzym aną mieszaninę ogrzewa do tem pera
tu ry wrzenia, a następnie pokryw a się nią pociągniętą tarnikiem
i nieco nagrzaną powierzchnię ebonitu.
K lej do plek.sigla.su. Rozpuszcza się 0,5% pleksiglasu w miesza
ninie 50 -4- 60% acetonu i 40 4- 50% octanu etylu. Przed skleje
niem należy pleksiglas ogrzać do tem peratury 40°C.
K lej wodoodporny'. Naczynia zbudowane 'z kartonu lub drewna
i przeznaczone do umieszczenia w nich ogniw lub "akumulatorów
mogą być uodpornione na wodę, jeśli zostaną nasycone gorącym
klejem składającym się z:
n afty — 12 części,'
kauczuku — 1 część,
asfaltu — 2 części.
K lej sporządza się w ten sposób, że do nafty w sypuje się drobno
pocięty kauczuk, który po kilku dniach rozpuszcza Się. Następnie
w lew a się roztopiony asfalt i otrzym any roztwór miesza się sta
rannie. Przed użyciem należy klej rozgrzać.
K lej specjalny. Klej ten może kleić zarówno ebonit, jak i dre
wno, przy czym nie rozpuszcza się w wodzie i kwasie siarkowym.
Przygotow uje się go przez rozpuszczenie 1 części kauczuku w 12
częściach ropy naftow ej. Do tak utworzonej mieszaniny dodaje
się 25 części asfaltu, ostrożnie ogrzewa i dolarze miesza. Stosuje
się go po ogrzaniu.
K lej kwasoodporny. Pęknięte naczynia akum ulatorow e można
skleić mieszaniną drobno tłuczonego szkła, 108 G siarki, 2 G soli
kuchennej i 2 G kalafonii. Mieszaninę stosuje się na gorąco.
48. K L E J E N IE 347
K lej smolisty. Używa się go do klejenia naczyń ebonitowych lub

szklanych. W skład tego kleju wchodzą:
kalafonia 42 G,
wosk 20 G,
terpentyna 10 G;
klej do dętek gumowych 5 G.
Mieszaninę przygotowuje się w metalowym naczyniu na lekkim
ogniu starannie mieszając. Jest stosowana n a gorąca.
K lajster z krochmalu jest stosowany przy sklejaniu papieru ze
szkłem lub przy starannym sklejaniu papieru z metalem. Wysycha
w ciągu 2 -i- 3 godzin. K lajster przygotowuje się z czystej mąki
kartoflanej podobnie jak kisiel. Mąkę kartoflaną rozrabia się
w zimnej wodzie, a następnie stopniowo wlewa się do wrzątku,
który ciągle się miesza. Po upływie 2 -^ 3 m inut klajster jest go
tów. K lajster powinien być gęsty, żeby papier nie przesiąkał wodą.
Szkło wodne jest stosowane do przyklejania cokołu do bańki
szklanej lamp elektronowych. Klej ten schnie kilka godzin. Cokół
można również przykleić do bańki szklanej domowym sposobem
podgrzewając ostrożnie bańkę lam py oraz zew nętrzną stronę co
kołu nad słabym płomieniem gazowym. Po pew nym czasie kit
znajdujący się w cokole i na szklanej bańce staje się miękki i cią-
gliwy, a wówczas w ystarczy tylko wcisnąć bańkę lam py do
cokołu.
47. OBRÓBKA METALI I MATERIAŁÓW IZOLACYJNYCH
W ykonanie dowolnej konstrukcji radioam atorskiej związane jest

z obróbką metali i m ateriałów izolacyjnych. Sposoby obróbki tych
m ateriałów nie wiele się różnią od siebie i zostaną wspólnie
omówione.
47.1. M etale i m ateriały izolacyjne

Do budowy chassis, stojaków, ekranów, pudeł do aparatów itp.
często stosuje się blachą żelazną (miękka stal) lub alum iniow ą
(glin).'
Do budowy chassis stosuje się blachę żelazną o grubości
około 1 mm, do budowy zaś pudeł — blachę żelazną o grubości
0,5 -T- 1,5 mm. Zbyt cienka blacha nie zapewnia niezbędnej sztyw
ności, zbyt gruba zaś — utrudnia obróbkę mechaniczną. Jeśli a r
kusz blachy żelaznej jest brudny i zardzewiały, to przed przystą
pieniem do obróbki należy oczyścić go papierem ściernym i prze
trzeć spirytusem denaturowanym.
A lum inium (glin) jest bardzo często stosowane do budowy kon
strukcji radiowych. Aluminium jest znacznie miększe i prawie
348 V H I. P R A C E M E C H A N IC Z N E R A D IO A M A T O R A
trzykrotnie lżejsze niż żelazo. Jest ono stosunkowo odporne na

korozję. Grubość blach aluminiowych stosowanych do budowy
skrzynek jest rzędu 1,5 -4- 3 mm. Chassis w ykonuje się z blachy
aluminiowej o grubości 1,5-4- 2,5 mm. Na powietrzu aluminium
pokryw a się cienką w arstw ą tlenku, która chroni m etal od dal
szej przemiany. Lutowanie i spawanie alum inium jest możliwe
tylko przy zastosowaniu specjalnych topników rzadko spotykanych
w praktyce radioam atorskiej. Aluminium daje się dobrze przera
biać plastycznie i odlewać. Jest mało odporne na działanie ługów.
W odróżnieniu od żelaza w alum inium nie wykonuje się gwintów,
ponieważ ścierają się one bardzo łatwo. Przedm ioty z aluminium
w odróżnieniu od przedmiotów żelaznych nie w ym agają malowa
nia. Oprócz alum inium spotyka się często duralum inium . Duralu-
¡minium jest twardsze, łatwo pęka przy zginaniu i dlatego blach
duralum iniowych nie wolno zginać pod kątem ostrym.
Przedm ioty aluminiowe znajdujące się w pobliżu wody morskiej
powinny być pokryw ane w arstw ą ochronną.
Illl
Rys'. 214. Im ad ła i ściski:
a ) I m a d ło r ó w n o le g le ; b ) I m a d ło r ę c z n e : c) w k ł a d k i o c h r a n i a j ą c e s z c z ę k i
I m a d ł a ; d ) I m a d ło r ę c z n e d o r o b ó t p r e c y z y j n y c h ; e ) ś c is k d r e w n i a n y ;
I) ś c is k m e ta lo w y .
Mosiądz, który jest stopem miedzi i cynku, bardzo dobrze nadaje

się do budowy wszelkiego rodzaju konstrukcji radiowych (ze
względu na bardzo łatw ą obróbkę. Stosowany jest do budowy
precyzyjnych części radiowych. Mosiądz i alum inium ze względu
na małą ich oporność stosuje się do budowy elektromagnetycznych
osłon cewek i układów pracujących przy wielkich częstotliwo
ściach, natom iast żelazo dzięki swym właściwościom magnetycz
47. O B R O B K A M E T A L I I M A T E R IA Ł Ó W IZ O L A C Y JN Y C H 349
nym dobrze nadaje się na osłony dławików i transform atorów ma

łej częstotliwości.
Do najczęściej stosowanych konstrukcyjnych m ateriałów izola
cyjnych należy zaliczyć różne rodzaje mas plastycznych, jak ba
kelit, ebonit, preszpan, pleksiglas, tekstolit, polistyren itri.
47.2. Narzędzia ślusarskie

Do zasadniczych czynności ślusarskich spotykanych w praktyce
radioam atorskiej można zaliczyć (w kolejności wykonywania):
a) prostowanie, b) trasowanie, c) ścinanie, wycinanie, przecinanie,
d) cięcie piłką,
a! r °w ’ wyginanie, g)nitowanie, h)
^ wykańczanie.
Dla wykonywania tych czynności
należy dysponować pewnym m ini
m alnym kompletem narzędzi i m iej-
b) scem do pracy. Do takiego minimal-
8 ^ -----_ nego kom pletu narzędzi można zali-
^ ==^P—^ czyć:
Rys. 216. P ro sto w an ie b lachy:

Rys. 215. Cęgi: a ) b l a c h a w y p u k ł a p o ś r o d k u : b ) b la c h a
a) o s t r e d o c ię c ia ; b ) i c) o k r ą p o f a łd o w a n a n a o b w o d z ie ( p u n k t y w s k a
g ł e ; d ) p ł a s k i e ; e) u n iw e r s a ln e . z u j ą „ g ę s to ś ć " u d e r z e ń m ło tk a ) .
a) imadło równoległe o szerokości szczęk 5 - 1 8 cm (rys. 214a),

b) młotek stalowy na drew nianym trzonku o ciężarze stali około
200 G,
c) w iertarka ręczna piersiowa,
d) kom plet w ierteł krętych,

e) kom plet pilników (pilniki płaskie, cienkie oraz grube — pil
niki do m ateriałów izolacyjnych, m etalu i drzewa; pilniki okrągłe
półokrągłe, trójkątne, iglicowe, tarnik do drew na itp.).
f) komplet śrubokrętów od 2 do 10 mm oraz śrubokręt zegar
mistrzowski,
g) kolba elektryczna do lutowania,
h) cęgi ostre do cięcia, spiczaste, płaskie cienkie i grube, okrą
głe, obcęgi uniwersalne,
i) suwm iarka uniw ersalna, punktak, rysik, linijka stalowa, cyr
kiel z gwintem, kątownik,
k) piłka do m etalu wraz z ram ką oraz piłka cienka wraz
z ram ką (laubzega),
1) przecinak.
47.3. Prostowanie
Prostowanie umożliwia w yrównanie i wyprostowanie wygiętych

powierzchni metalowych. Przy prostowaniu kładzie się arkusz
blachy na kowadło, kaw ałek szyny lub płytę stalową umieszczoną
na grubej desce. Następnie
f f i uderza się równomiernie
■l młotkiem po powierzchni.
?f. \ Je ż e lix prostowana blacha
m a wybrzuszenie, to ude
rza się m łotkiem nie w
$ najbardziej wybrzuszone
•/
s& miejsca, lecz w miejsca są
li IIi siednie, stopniowo odsu
w wając się od wybrzusze
nia. Uderzanie w w ybrzu
d) szenie powodowało by roz
P rz y b o ry do znaczenia: ciąganie m etalu i w ybrzu
a) ry s ik tr a s e r s k i; b) c y rk ie l z g w in te m ; szenie by wzrastało.
c) p u n k t a k ; d ) s ta l o w a l in ia z p o d z i a ł k ą ; e ) k ą W celu uniknięcia kale
to w n ik .
czenia prostowanej blachy
stosuje się młotki drew
niane lub uderza się młotkiem metalowym po desce nałożonej na
blachę.
47.4. Trasowanie
Przed przystąpieniem do obróbki wyprostowanej blachy lub
płytki izolacyjnej należy ją odpowiednio wytrasować. Do trasow a
nia stosuje się rysik, stalową linię z podziałką, kątownik, cyrkiel
z gw intem i punktak.
47. O B R O B K A M E T A L I i M A T E R IA Ł Ó W IZ O L A C Y J N Y C H 351
P unktak umożliwia wykonywanie odpowiednich zagłębień ułat

wiających wiercenie otworów.
Aby trasowanie było bardziej widoczne na powierzchni znaczo
nego m ateriału, powierzchnię tę pokryw a się cienką w arstw ą białej
Rys. 218. Punktowanie:

a) p r z y s t a w i e n i e p u n k t a k a ; b ) w y p r o s t o w y w a n i e p u n k t a k a i p r z y g o
to w a n ie d o u d e rz e n ia .
lub barw nej farby. Można w tym celu stosować kredę rozpusz
czoną w wodzie z dodatkiem kleju stolarskiego lub kazeinowego.
Trasowanie można 'też wykonać po naklejeniu na wyciętą
Rys. 219. Zastosowanie suwm iarki uniwersalnej:

1 — ś r e d n i c a w e w n ę t r z n a , 2 — ś r e d n i c a z e w n ę tr z n a , 3 — g łę b o k o ś ć .
blachę gotowego rysunku na papierze. Można również nakleić czy

sty papier i narysować na nim odpowiednie kontury. Przy takich
metodach znaczenia unika się kaleczenia znaczonej pow ierzchni
352 v m . P R A C E M E C H A N IC Z N E R A D IO A M A T O R A
-* 1 /0 W U ------- — 6 0 --------- *ł - * |/ 0 t —
U 1 5 0 ----------------------------— J
Rys. 220. Zw ym iarow ane chassis odbiornika lam powego.
47.5. Ścinanie, wycinanie, przecinanie

Ścinanie polega na obróbce powierzchni za pomocą ścinaka,
którym zdejm uje się w arstw ę m ateriału z obrabianej powierzchni.
Rys. 221. Ścinanie;

») p r z e c i n a k ś l u s a r s k i ; b ) ś c i n a n i e w im a d l e ; c ) p r a w i d ł o w y s p o s ó b t r z y m a n i a
m ło tk a .
P rzy ścinaniu szczególną uwagę należy zwracać na p r a w id ło w e

trzym anie m łotka i ścinaka. Scinak pow inien być nachylony pod
47, O B R O B K A M E T A L I I M A T E R IA Ł Ó W IZ O L A C Y JN Y C H 353
kątem 3 0 - i- 35° do obrabianej powierzchni. Scinak trzym a się

lewą ręką tak, aby górna powierzchnia dłoni znajdowała się nad
śdnakiem , a duży palec — pod nim. M łotek trzym a się w prawej
ręce za koniec trzonka, aby móc uderzać z większym rozmachem.
Wzrok należy kierować n a ostrze ścinaka, nie zaś na jego główkę.
O brabiany przedm iot zaciska się mocno w imadle.
W ycinanie polega n a w ykonyw aniu rowków w obrabianych
przedm iotach za pomocą wycinaka.
Przecinanie polega na rozdzieleniu obrabianej powierzchni za
pomocą przecinaka. Blachy metalowe przecina się n a kowadle,
płycie iub szynie metalowej podkładając pod uprzednio narysowa
ną linię cięcia podkładkę z miękkiego żelaza. Przecinak trzym a się
prostopadle do płaszczyzny przecinanej blachy. Przecina się sil
nym i uderzeniam i młotka.
Zwykle początkowo nadcina się lekko powierzchnię wzdłuż linii
cięcia. Często nadcina się blachę po obu stronach, a następnie po
kilkakrotnym zgięciu łam ie się ją.
Cienkie blachy, dru ty itp. przecina się za pomocą zwykłych no
życ kraw ieckich lub nożyc do blachy.
Cięcie szkła. Węgiel brzozowy tłucze się na drobny proszek
i miesza z gum ą arabską lub klejem wiśniowym. Z otrzym anej cia-
stow atej m asy w ałkuje się ołówki i suszy się"je. Za pomocą takich
ołówków można przecinać nie tylko słoiki i butelki, ale i szkło
płaskie, a naw et wycinać z niego odpowiednie części. W tym celu
odpowiednie miejsca na szkle nacina się pilnikiem i potem dotyka
się do tych miejsc zapalonym ołówkiem. Tlący się ołówek pro
wadzi się w potrzebnym kierunku pod tworzącym się pęknięciem
szkła.
47.6. Cięcie piłką V
Do cięcia grubszych przedm iotów m etalow ych stosuje się piłkę
ręczną. Piłka ręczna składa się z ram ki zaopatrzonej w rękojeść
i brzeszczotu.
Naciąg brzeszczotu może być regulow any za pomocą śruby z na
krętką motylkową, umieszczonej. w jednym końcu ramki. Wiel
kość zębów brzeszczotu dobiera się w zależności od wielkości, for
m y i twardości przecinanego m ateriału. Im grubszy i miększy jest
przecinany przedmiot, tym większe pow inny być zęby brzesz
czotu. Do cięcia stali stosuje się brzeszczoty m ające około 9 zębów
na długości 1 cm. Do cięcia m etali miękkich, np. aluminium,
liczba zębów.powinna być mniejsza (4-4-6 zębów na 1 cm). W celu
zabezpieczenia się przed pęknięciem brzeszczotu powinien on być
dobrze naciągnięty. Ze względu n a to, że ruch roboczy piłki odbywa
się tylko w przód, brzeszczot należy wstaw iać do ram ki w taki
sposób, aby zęby jego były zwrócone w kierunku od rękojeści
piłki.
Przedm iot przecinany pow inien być mocno zaciśnięty w im adle

w taki sposób, by nie drgał podczas cięcia. W praw ym ręku trzym a
się rękojeść, a w lewym koniec ram ki piłki.
dla metali lekkich

Rys. 225. Filka ręczna do cięcia m etali.
Przy ruchu roboczym, do przodu, piłkę przesuw a się wolniej,

natom iast przy pow rotnym ruchu, jałowym, ruch piłki pow inien
być szybszy. Podczas ruchu roboczego n a piłkę w ywiera się rów
nomierny nacisk. Silniejszy nacisk powin
na w yw ierać lew a ręka, podczas gdy pra
wa ręk a głównie porusza piłkę. Im miększy
jest przecinany m ateriał, tym słabszy po
Rys. 226. U staw ienie brzesz Rys. 227. P raw idłow e po
czotu piłki: łożenie rąk przy cięciu
a ) p r a w i d ł o w e ; b ) n i e p r a w id ło w e . piłką.
winien być nacisk. W celu uniknięcia w yłam ania zębów podczas

cięcia ram ka powinna stale poruszać się w jednej płaszczyźnie.
Pew ną trudność stanowi początek cięcia, ponieważ można pory-
23*
Rys. 228. Położenie piłki przy Rys. 231. P iłka cienka

cięciu: z ramką.
a) p r a w i d ł o w e ; b ) n i e p r a w id ło w e .
Rys. 229. Położenie brzeszczotu piłki na początku cięcia

a ) k r a j a n i e d o s i e b i e ; b ) k r a j a n i e o d s ie b i e .
Rys. 230. Cięcie długich pasów metalu.

sować powierzchnię przecinanego przedm iotu lub wyłam ać kruche

ząbki piłki. Dlatego cięcie zaczyna się nie na szerokiej powierzchni,
lecz na kancie.
Jeżeli przy cięciu długich pasów m etalu pałąk ram ki przeszka
dza, to brzeszczot zakłada się tak, jak pokazano n a rys. 230.
Do w ycinania w cienkim m ateriale dużych otworów stosuje się
cienką piłkę z ram ką (laubzegę). P raca piłką cienką wymaga dużej
uwagi i staranności. Przy nagłych ruchach lub niewielkim odchy
leniu w bok cienka piłka łatwo pęka.
47.7. Piłowanie
Piłow anie stosuje się przy w yrów nyw aniu uciętego m ateriału,
wykonywaniu otworów, zdejmowaniu niewielkich w arstw m etalu
itp. Zasadniczymi narzędziam i do piłowania są pilniki. Do najczę
ściej stosowanych pilników zalicza się:
a) ździeraki, b) równiaki, c) gładziki, d) tarniki.
Żdzieraki są długie, o dużym przekroju kwadratowym, nacięciu
głębokim, rzadkim. Sto
suje się je do szybkiego mam*
piłowania nadm iaru
m ateriału. — . -------------------
Równiaki są to pilni
ki o długościach i prze
krojach różnych, o na
cięciu m niej głębokim,
lecz bardziej gęstym niż
nacięcie ździeraków.
Stosuje się je do wol
niejszego i równiejszego
usuw ania nadm iaru m a
teriału.
Gładziki są o długoś
ciach i przekrojach róż
nych, o nacięciu bardzo
płytkim , gęstym i drob
nym. Stosuje się je do
wygładzania opiłowa- Rys. 232. Przykłady piłowania.
nych powierzchni.
Tarniki długie o przekroju przeważnie półokrągłym m ają grube
szeroko rozstawione ząbki. Stosuje się je do obróbki m etali m ięk
kich, jak alum inium , cyna, miedź, lub do obróbki drew na i nie
których m ateriałów izolacyjnych.
P ilnik n r 1 jest wykonywany tylko jako ździerak, n r 2, 4, 7 i 11
m ają nacięcia stosowane we wszelkich rodzajach pilników, pozo-
« » i i » .
10
mmmmm
11
12
Rys. 233. Najczęściej stosow ane form y pilników:

P i l n i k t y p u 1 w y k o n y w a n y j e s t w y łą c z n ie j a k o z d z l e -
r a k ; p i l n i k i t y p ó w 2, i , 7 1 l i m i e w a j ą n a c i ę c i a w s z e l
k i c h s to s o w a n y c h r o d z a jó w , I n n e p i l n i k i s ą s to s o w a n e
t y l k o j a k o r ó w n t a k l l u b g ła d z ik i. P i l n i k i t y p ó w 12, 13
i 14 s ą to tz w . p i l n i k i ig lic o w e o d łu g o ś c i o d 60 d o
250 m m ; j e s z c z e m n i e j s z ą d łu g o ś ć m i e w a j ą p i l n i k i
ty p ó w 9, 10 i l i . W s z y s tk ie i n n e p i l n i k i m a j ą d łu g o ś ć
754-450 m m l u b 3504-450 m m .
47. O B R O B K A M E T A L I ,! M A T E R IA Ł Ó W IZ O L A C Y JN Y C H 359
stałe zaś pilniki są wykonywane jako rów niaki lub gładziki. P il
niki o num erach 12, 13, 14 są wykonywane jako tzw. pilniki igli
cowe (iglaki) o długości 60 -4- 250 mm, przy czym pilniki o num e
rach 9, 10, 11 są jeszcze krótsze. Pozostałe pilniki w ykonuje się
0 długościach 75 -f- 450 mm. Wszystkie pilniki (prócz iglaków)
osadza się n a trzonku.
Wielkość pilnika powinna być dostosowana do wielkości obrabia
nego m ateriału.
Pilniki zatarte, tj. m ające przestrzenie międzyzębne zatkane opił
kami, czyści się szczotką drucianą. Opiłki m etali miękkich usuwa
się blaszką lub skrobaczką do pilników. Należy unikać brudzenia
1 zatłuszczenia pilników oraz kładzenia jednego pilnika na drugim.
Rdzewienie pilników powoduje ich tępienie. Zaoliwione pilniki
należy w ym yć naftą, pilniki zaś zanieczyszczone farbą olejną myje
się w terpentynie. Zużyte tępe pilniki można odnowić zanurzając
je do przetraw ienia w roztworze zawierającym 80 części wody,
b)
Rys. 234. Osadzanie pilnika na trzonku:

a) p ra w id ło w e ; b ) n ie p ra w id ło w e .
10 części kw asu azotowego i 10 części kw asu siarkowego. Przy

piłowaniu obrabiany przedm iot powinien być mocno i możliwie
krótko zaciśnięty w imadle, tak aby nie drgał podczas obróbki.
Piłowany przedm iot umocowuje się pośrodku szczęki imadła.
Szczęki im adła chroni się przed uszkodzeniem za pomocą wkładek
z blachy cynkowej lub miedzianej. W kładki takie zabezpieczają
również i zamocowany przedm iot przed uszkodzeniem przez ząbki
szczęk imadła. Ruch pilnika powinien odbywać się w płaszczyźnie
360 V i n . P R A C E M E C H A N IC Z N E R A D IO A M A T O R A
poziomej. Ruchem roboczym pilnika jest ruch naprzód i tylko

w tedy na pilnik można naciskać. Przy ruchu do dołu, od metalu
nie odryw a się pilnika, przy czym ruch ten jest słabszy od ruchu
roboczego. Pilnik trzym a się dwiema rękami. Praw a ręka spoczywa
na rękojeści tak, aby jej koniec
opierał się o dłoń, duży palec zaś
znajdował się na wierzchu pilnika.
Lewa ręk a jest oparta o pilnik
z wierzchu. Ruch pilnikowi nada
je praw a ręka, nacisk zaś podczas
ruchu w p rz ó d dokonuje się dwie
m a rękam i. Na początku ruchu
Rys. 236. Piłow anie drobnych

Rys. 235. Postawa przy piłowaniu. przedmiotów.
roboczego naciska się tylko lew ą ręką, a następnie stopniowo nacisk

lewej ręki osłabia się i zwiększa nacisk praw ą ręką. Nacisk obiema
rękam i powinien być jednakowy wtedy, gdy środek pilnika znaj
duje się na obrabianej powierzchni. Przy stałym nacisku rąk po
w stają brzegi zaokrąglone. Pilnik należy poruszać tylko rękami,
tak aby korpus był nieruchom y. O brabiany m ateriał początkowo
opiłowuje się ździerakiem lub równiakiem. Miękkie m etale lepiej
początkowo piłować starym i zużytym i pilnikam i, a dopiero później
zastosować pilnik dobry.
47.8. Wykonywanie otworów

Otwory w ykonuje się przebijaniem lub wierceniem.
Przebijanie otworów w ykonuje się za pomocą przebijaka usta
wionego prostopadle do przebijanej powierzchni i młotka. Ten
sposób robienia otworów nadaje się do stosowania przy niezbyt
grubych m ateriałach (blachy do 4 mm).
Przebijany przedm iot kładzie się na odpowiednim pierścieniu,
tak aby przebijany otw ór w ypadł nad otworem pierścienia.
Otwory uzyskane za pomocą przebijaka nie są tak dokładnie
wykonane jak otw ory wiercone i dlatego pow inny być poprawiane
pilnikiem (iglakiem) lub rozwiercane. Często gdy w ykonuje się

większy otwór okrągły o średnicy większej niż 10 mm lub dowol
nego kształtu (według narysowanej linii), to wzdłuż tej linii wierci
się n a powierzchni, która m a być usunięta, szereg otworów w od
a ) w y k o n y w a n i e o t w o r u ; b) o t w ó r d o p o d s ta w k i
p rz y m o c o w y w an y c h za pom ocą sp rę ży n y ;
Rys. 237. Przebijanie otwo c) o t w o r y d o p o d s ta w e k p r z y m o c o w y w a n y c h z a
rów w blasze. po m o cą śru b e k .
ległości 1 - r 2 mm od tej linia, a następnie przecinakiem w ybija

się m ateriał znajdujący się między wywierconymi otworami i wy
kańcza się otwór pilnikiem o przekroju zależnym od'kształtu wy
konywanego otworu.
P rzy wyrobie podkładek z gumy, skóry, filcu, fibry itp. otwo
rów wiercić nie można, ponieważ m ają one wówczas krawędzie
poszarpane i dlatego w tym przypadku stosuje się specjalne prze
bijaki do skóry. Przy wykonywaniu otworów w. m urze stosuje się
specjalne przebijaki do muru.
Drobne otwory można przebijać za pomocą igieł do szycia lub
starych szpilek patefonowych. Miejsce wykonywania otworu za
znacza się punktakiem , a następnie przykłada się igłę lub szpilkę
osadzoną w korku i uderza się korek szybko i silnie młotkiem.
Wiercenie otworów polea na w ykonaniu okrągłych otworów
za pomocą w iertła wprawionego przez obrót w iertarki w ruch
obrotowy dookoła swej osi. Rozróżnia się w iertła piórkowe i kręte
(spiralne).
W iertła piórkowe składają się z piórka i uchwytu, który prze
ważnie m a przekrój kw adratow y. Otwory wykonane takim i w iert
łami nie są zbyt dokładne i równe, a samo wiercenie wymaga
większego wysiłku niż przy zastosowaniu w ierteł krętych. W iertła
piórkowe można sporządzać we własnym zakresie rozklepując ka
wałek stalowego trzpienia n a łopatkę, a następnie opiłowując jego
koniec oraz kształtując jego uchw yt tak, aby przekrój uchw ytu był
kwadratowy. Po zahartow aniu należy powierzchnie tnące takiego
w iertła naostrzyć za pomocą osełki.
362 vm. P R Ą C E M E C H A N IC Z N E R A D IO A M A T O R A
W iertła kręte są powszechnie stosowane przy wierceniu. Rozróż

nia się w iertła kręte z uchw ytem cylindrycznym, stożkowym
i kwadratowym.
W iertła z uchw ytem cylindrycznym mocuje się w specjalnych
uchwytach dwuszczękowych lub trój szczękowych o szczękach roz-
suwalnych, ustaw ianych za pomocą spe
cjalnego klucza, albo mocuje się je przez
a) b) odpo,wiednie pokręcenie oprawki, w której
schowany jest cały mechanizm nastawny.
A
W iertła z uch w ytem stożkow ym mocuje
się do wrzeciona bezpośrednio lub za po
średnictwem tulejki redukcyjnej.
> 3 -
R y s. 240. W ie r tła k r ę te :
a) z u c h w y t e m c y l i n d r y c z n y m : b ) z u c h w y t e m
Rys. 239. Wiertła: s to ż k o w y m ; c) z u c h w y t e m k w a d r a t o w y m , z b ie ż
a) kręte, b) piórkowe: n y m do k o rb rę c zn y c h .
W iertła z uchw ytem kw adratow ym zbieżnym stosuje się do korb

obracanych ręcznie.
W praktyce radioam atorskiej przew ażnie stosuje się w iertarki
ręczne. W iertarka ręczna (piersiowa) (rys. 241) składa się z ręko
jeści 1, tarczy 2 i korby 3. Wrzeciono 4 z uchw ytem do mocowania
w ierteł (z uchw ytem cylindrycznym) jest napędzane za pomocą
korby 3 i stożkowej przekładni zębatej składającej się z kół zęba
tych 5 i 6. Przed rozpoczęciem w iercenia należy dość mocno zaci
snąć w iertło w uchwycie, tak aby obracało się ono centrycznie.
Korzystniej jest wiercić otw ory w chassis przed zgięciem boków.
Miejsce, w którym ma być zrobiony otwór, należy zaznaczyć punk-
takiem, uderzając kilkakrotnie m łotkiem w punktak. W iertarkę
trzym a się lew ą ręk ą za rękojeść .1, praw ą zaś ręką obraca się
korbę 3. Piersią lub brzuchem naciska się na tarczę 2. Obroty wier
tark i pow inny być równomierne. Podczas w iercenia w iertło po
winno być ustawione prostopadle do wierconej powierzchni.
M ateriał, w którego powierzchni w ierci się otwór, powinien byc
odpowiednio umocowany uchw ytem lub zabezpieczony przed obra
caniem przez oparcie go np. o w bity gwóźdź itp. (rys. 242).
47, O B H Ó B K A M E T A L I I M A T E R IA Ł Ó W IZ O L A C Y JN Y C H 363
Przedm ioty o przekroju cylindrycznym można wiercić po zamo

cowaniu, jak przedstawiono na rys. 243.
P rzy wychodzeniu w iertła z m etalu należy osłabić nacisk na
w iertarką w celu uchronienia w iertła od złamania. Otwory o ma
łych średnicach należy wiercić szczególnie ostrożnie ze względu
na niebezpieczeństwo złam ania wiertła.
P rzy wierceniu otworów o średnicy większej niż 5 mm wskazane
2 jest wiercenie otworu pomocniczego o
mniejsżej średnicy (rzędu 2-4-4 mm), a do
piero wtedy należy rozpocząć wiercenie
otworu właściwego.
5 Przy wierceniu m ateriału kruchego, np.
ebonitu, m ateriał się w ykrusza przy w y-
'i chodzeniu z niego w iertła. Przy wierceniu
Rys. 241. W iertarka rę

czna:
I — rę k o je ś ć , 2 — ta rc z a ,
3 — korba, 4 — wrzeciono, Rys. 242. U m ocowanie deszczułki przed
5 i f — koła zębate. w ierceniem otworu.
tekstolitu lub getinaksu tworzą się duże wióry, przy obcinaniu któ
rych uszkadza się wywiercony otwór. W celu zabezpieczenia się
przed tym przewiercony przedm iot zaciska się w im adle z kaw ał
kiem dykty tak, aby w iertło przy w yjściu z m ateriału wchodziło
do dykty. D ykta zabezpiecza wówczas otwór od uszkodzenia. Wióry,
powstałe w dolnej części otw oru zdejm uje się za pomocą w iertła
o średnicy dw ukrotnie większej. W iertło takie w ystarczy obrócić
kilka razy ręcznie. Przy w ierceniu otworów w szkle należy wiertło
zwilżać terpentyną, koniec zaś .wiertła powinien być specjalnie
zahartow any (po nagrzaniu powinien być chłodzony w laku). Przy
wierceniu kilku oznaczonych otworów, n,p. dla przymocowania czę
ści radiow ej w kilku punktach, lub przy wierceniu otworów do
gniazd telefonicznych należy po w ywierceniu każdego otworu
sprawdzać miejsca zaznaczenia otworów pozostałych, ponieważ
przy w ierceniu otw ór mógł być w ywiercony w miejscu nie dość
dokładnie pokryw ającym się z miejscem uprzednio zaznaczonym
punktakiem . Otwory wywiercone do śrub powinny być naw ier
cone w iertłam i o średnicy dw a razy większej niż średnica otworu
(rys. 244).
Przy ręcznym ostrzeniu w iertła łatw o się odpuszczają i wtedy

trzeba je ponownie zahartować. W iertło można dobrze zahartować,
jeśli po nagrzaniu zanurza się je nie do wody, lecz do laku. Przy
Rys. 243. W iercenie otworów w przedmio Rys. 244. N aw ier

tach o przekroju kołowym . canie otworu.
ostrzeniu w ierteł należy pam iętać o tym, że k ą t ostry trzeba robić

wówczas, jeśli w iertło jest przeznaczone do drew na, a k ą t rozwar
ty (tępy) — jeśli w iertło jest przeznaczone do m etalu.
47.9. Nitowanie
N itowaniem nazywa się łączenie dwóch lub więcej części za po
mocą odpowiednio ukształtowanego miękkiego kaw ałka metalu,
zwanego nitem. Nitowanie stosuje się do połączenia z sobą dwóch
lub więcej części. N it i otwór pow inien mieć jednakow ą średnicę.
Dwie nitow ane płytki 1 i 2 (rys. 245) są razem złożone i mają
jeden wspólny otwór. N it 3 'm a gotowy łeb 4 i łeb 5 wykonany
w toku nitowania. W zależności od kształtu rozróżnia się kilka
rodzajów nitów (rys. 246). N it przedstaw iony na rys. 246 a prosto
i pew nie łączy części nitowane. Umożliwia on nałożenie dodatko
wego styku (rys. 246 d). W adą jego jest w ystaw anie wypukłego łba
na zewnątrz. N it przedstaw iony na rys. 246 b ma łeb słabszy niż
n it pokazany na rys. 246 a, jednak jest ,znacznie mniej widoczny.
N it przedstaw iony na rys. 246 c może być zupełnie niewidoczny,
jednak w ym aga on w ykonania'dodatkow ego roz w iercenia otworu,
w związku z tym n it tak i nadaje się do nitow ania grubszych ark u
szy. W celu uniknięcia uszkodzenia łba n itu podczas nitowania
należy umocować go w specjalnie przygotow anym zagłębieniu,
w ykonanym w m asywnej płycie metalowej, lub użyć tzw. pod
sadzki. Można przygotować kilka takich otworów w różnych miej
47. O B R Ó B K A M E T A L I I M A T E R IA Ł Ó W IZ O L A C Y JN Y C H 365
scach płyty (rys. 247), które będą w ykorzystane w zależności od

kształtu nitow anych przedm iotów oraz wielkości stosowanych ni
tów.
N it powinien mieć taką długość, żeby w ystaw ał o 2 ■— 3 mm
ponad nitow aną powierzchnię. D la nadagia zaklepyw anem u koń
cowi n itu prawidłowej form y łb a stosuje się specjalne trzpienie
stalowe o półokrągłym zakończeniu, tzw. nagłówniki.
Nity można wykonywać we własnym za-
kresie z p ręta aluminiowego lub miedzianego
o odpowiedniej średnicy. W tym celu stosuje
się płytę m etalow ą z w ywierconym i otwo
ram i odpowiadającymi średnicy i długości
Rys. 246. Różne rodzaje nitów.

Rys. 245. N itowanie:
a ) n i t p r z e d n ito w a n ie m ,
b) n i t p o z n ito w a n iu ;
1 1 2 — p ły tk i, 3 — n it,
4 — g o to w y ł e b n i t a ,
5 — w y k o n a n y ł e b n ita ,
Rys. 249. P łyta m etalo

wa do przygotowywania
nitów .
Rys. 250. U suw anie n i

tów-'
Rys. 247. Płyta do n i Rys. 248. N agłów nik do a) u s u w a n i e g łó w k i n łtu ,
towania. nitow ania. b ) w y trą c a n ie n itu .
potrzebnych nitów. P ły tę taką ustaw ia się na metalowej podstawie

i do każdego otworu w staw ia się ucięty kaw ałek p ręta przeznaczo
nego na n ity tak, aby w ystaw ał on na 2 -P 3 mm ponad powierzch
nię płyty, a następnie kształtuje się odpowiednio łeb (rys. 249)
i wypycha gotowy nit.
W celu usunięcia nitu ucina się przecinakiem jego główkę, a na

stępnie w ytrąca się nit, jak pokazano na rys. 250. Do usuwania
nitów stosować można również w iertarkę.
Rys. 251. N itow anie za pomocą pistonów.
Często w praktyce radioam atorskiej do nitow ania stosuje się

pistony szewskie. Nitowanie pistonami jest znacznie prostsze, po
nieważ koniec pistonu można zaklepać bez specjalnych narzędzi
posługując się m łotkiem i punkta-
kiem. M aksymalna grubość nito
wanych za pomocą pistonów części
nie pow inna przekraczać 4-=-5 mm.
Jeśli części przeznaczone do zni-
towania są wykonane z m ateriału
kruchego, to przed nitow aniem na
leży podłożyć pod nie podkładki
z miękkiego m ateriału np. z oło-
Rys. 252. N itow anie części kru- wiu lub alum inium (rys. 252).
chych: Przynitow ane pistony usuwa się
i —podkładka. ^ pomocą w iertarki odcinając
główkę kilkoma obrotam i w iertła
o średiiicy nieco większej od średnicy pistonu.
47.10. Wyginanie
W yginanie m etalu jest niezbędne przy w ykonywaniu chassis,
pudeł, wsporników, klam er itd. W ycięty arkusz blachy należy
zginać po wykonaniu w nim wszystkich otworów. W yginaną blachę
umieszcza się między kątownikam i lub kaw ałkam i twardego drew -
na i zaciska w im adle tak, aby linia, w edług której blacha m a być

wygięta, znajdowała się o 0,5 - 1 m m ponad górną powierzchnią
Rys. 253. W yginanie blachy w imadle:

a) k o le jn o ś ć u d e rz e ń m ło tk ie m ; b) p rz y k ła d w y g in a n ia .
szczęk im adła. Długość kątowników lub drążków nie pow inna być
mniejsza od długości zaginanego boku. Następnie uderzeniem
drewnianego m łotka al
bo uderzeniem zwykłe
go m łotka poprzez de
skę zagina się obrabianą
blachę. Należy pam ię
tać, aby uderzać m łot
kiem prostopadle do po
wierzchni blachy. Wy
ginanie można przepro
wadzać w dwóch eta
pach: najpierw pod ką- Rys. 254. W yginanie blachy m etalow ej bez za
tem 30°, a następnie w e- stosow ania imadła,
dług wymaganego kąta.
Arkusze miedzi lub alum inium o grubości do 0,4 mm wskazane
jest w yginać przez naciskanie, nie stosując uderzeń młotkiem.
Przy braku im adła można zaginać za pomocą dwóch desek, jak
pokazano na rys. 254.
47.11. Wykańczanie powierzchni

W ykańczanie powierzchni polega n a nadaniu w ykonanem u
przedmiotowi estetycznego w yglądu jak również zabezpieczenia
powierzchni od korozji i zniszczenia.
Do wykończania powierzchni przystępuje się po zakończeniu

wszystkich prac ślusarskich. W ykańcza się za pomocą drobno na
ciętego pilnika {gładzika) oraz płótna ściernego (szmerglu). Aby
pilnik przy piłow aniu nie robił zbyt głębokich rys, powierzchnię
jego sm aruje się kredą. Przedm iot w ygląda estetycznie wówczas,
jeśli m a mało widoczne rysy po piłowaniu wykańczającym i jeżeli
są one równoległe do najdłuższego boku powierzchni.
Stosuje się również szpachlowanie powierzchni m etalu miesza
niną kredy w lakierze olejowym.
W celu otrzym ania bardziej gładkiej powierzchni wyrównuje
się ją płótnem ściernym (szmerglem). Stosując kolejno płótno
ścierne o coraz drobniejszym ziarnie (na odwrotnej stronie arku
sza płótna ściernego podany jest num er grubości ziarna) można
otrzym ać bardzo gładką powierzchnię. Często przy szlifowaniu
niewielkich powierzchni nakłada się płótno ścierne na pilnik. Przy
większych płaskich powierzchniach stosuje się rów ny klocek drew
niany, do którego przymocowuje się za pomocą pluskiewek płótno
ścierne o ziarnach odpowiedniej grubości.
W celu otrzym ania błyszczącej powierzchni płótno ścierne zwil
ża się kilkoma kroplam i oleju. Przy szlifowaniu można posługiwać
się bezpośrednio proszkiem ściernym, nasypując go n a zwilżony
naftą lub terpentyną kaw ałek tkaniny. Jeżeli oszlifowana po
wierzchnia metalow a nie będzie malowana, to dla uchronienia jej
przed korozją pokryw a się ją rzadką po
litu rą lub lakierem , barw i odpowiednio,
srebrzy lub wypala.
Barwienie stali i żelaza na niebiesko.
Przedm iotom w ykonanym z żelaza
i stali można nadać piękną barw ę nie
bieską, k tó ra jednocześnie będzie chro
nić je przed korozją. W tym celu przy
gotowuje się dwie ciecze: mieszaninę
Rys. 255. Klocek do szli
1000 G wody i 140 G tiosiarczanu sodo
fowania płaskiej powierz, wego i mieszaninę 1000 G wody i 35 G
chni. octanu ołowiowego. Obie ciecze miesza
1 — p lu s k i e w k a , 2 — p łó tn o , się i gotuje. W gotującej się mieszaninie
3 — k lo c e k d re w n ia n y . pogrąża się dobrze oczyszczone i oszli
fowane przedm ioty dopóty, dopóki nie
nabędą właściwej barwy. Następnie przedm ioty te przem ywa się
w gorącej wodzie, suszy i przeciera natłuszczoną szmatką.
Barwienie stali i żelaza na czarno. Przedm ioty z żelaza i stali
naciera się surowym olejem lnianym i ogrzewa nad nie dymią
cym ogniem do tem p eratu ry 400°C, w skutek czego pow staje po
w łoka tlenków żelaza. Odporność tej powłoki na rdzę zwiększy
się jeżeli zabieg te n zostanie powtórzony kilkakrotnie.
M ycie alum inium. Przedmiotom aluminiowym można nadać

świeży w ygląd przez przemycie ich w cieplej wodzie za pomocą
m ydła i sztywnej szczotki z włosia.
Barwienie przedm iotów m iedzianych. W 100 G wody rozpu
szcza się 4 G sody żrącej i 4 G cukru mlecznego. Mieszaninę go
tu je się 15 m inut, a następnie dodaje się w małych dozach 4 G
nasyconego roztw oru siarczanu miedzi. Do gorącej mieszaniny
zanurza się dobrze oczyszczone przedm ioty miedziane, które w za
leżności od czasu zanurzenia otrzym ują barw ę od złotej lub zielo
nej aż do czarnej.
Srebrzeń'e przedmiotów miedzianych. W naczyniu z wodą m ie
sza się 4 G salmiaku, 4 G siarczanu miedzi i 1 G lapisu. Tą miesza
n in ą naciera się oczyszczony przedm iot miedziany lub mosiężny.
Srebrzenie w szystkich metali. Oczyszczony przedm iot zanurza
się na cynkowej taśm ie do gotującego się roztw oru 120 G żelazo-
cyjanku potasu, 80 G w ęglanu potasu, 7,5 G srebra chlorowanego
i 1000 G wody destylowanej. Proces srebrzenia kończy się po
całkowitym pokryciu srebrem powierzchni srebrzonych przed
miotów. Całą operację przeprowadza się na powietrzu. Posrebrzane
przedm ioty przem ywa się i poleruje.
Utwardzanie miedzi. Jeżeli miedziany d ru t lub przedm iot zo
staje nagrzany do koloru czerwonego (600°C), a następnie zostaje
szybko ostudzony w wodzie, to miedź staje się miękka. Po nadaniu
drutow i lub przedmiotowi 'pożądanego kształtu można m ateriał
znów usztywnić nagrzew ając go do tem peratury 400°C i powoli
studząc na powietrzu.
Czernienie śrub i nakrętek. Śruby, nakrętki i inne drobne przed
m ioty stalowe i żelazne chroni się przed korozją przez oczyszcza-
! nie w mieszaninie 1 cm3 kw asu solnego i 3 cm3 kwasu azotowego
i lu b przez oczyszczenie inną metodą. Tak oczyszczone przedm ioty
! układa się na siatce metalowej, którą nagrzewa się czystym pło
mieniem, np. lam pką spirytusową. Po kilku sekundach powierz-
j chnia przedmiotów zmienia swą barw ę od jasnobłękitnej do ciem-
n cn;ebiesk’ej i po dłuższym nagrzaniu — do barw y czarnej. Po
osiągnięciu przez przedm ioty najbardziej pożądanej barw y na
grzewanie przeryw a się, a zawartość siatki wsypuje się do na
czynia z oliwą lub naftą, po czym w yciera się te przedm ioty
szmatką.
N atryskiw anie lakierem nitrocelulozowym. Chassis lub inne
przedm ioty często natryskuje się za pomocą zwykłego rozpylacza
(pistoletu); jeśli rozpylacz m a na końcu gumowej ru rk i gruszkę
gumową, to powietrze pom puje się za pomocą tej gruszki.
L akier nitrocelulozowy dowolnej barw y rozpuszcza się w czy
stym acetonie w takiej proporcji, aby mieszanina była rzadka
i łatwo przechodziła przez otw ór rozpylacza.
370 v n i . P R A C E M E C H A N IC Z N E R A D IO A M A T O R A
Jeśli brak jest rozpylacza, to można zastosować pędzel o sztyw

nym włosiu. W tym przypadku gęstość roztworu powinna być
średnia, tj. powinien on zawierać 50% farby i 50% acetonu.
Farby nakłada się stopniowo „postukując“ trzym anym pionowo
pędzlem, który stopniowo jest przesuwany.
Lakier celuloidowy. Pokryw anie tym przezroczystym lakierem
chroni m ateriały od korozji. Lakier składa się z .30% acetonu,
30% eteru, 10% celuloidu i 30% eteru octowo-anilinowego. Jeżeli
do tak przygotowanego roztworu dodać farby anilinowej, to takim
lakierem można pokrywać i lampy radiowe. Lakier należy prze
chowywać w butelce szczelnie zam kniętej.
Powierzchnie m ateriałów z masy plastycznej, jak ebonit czy
bakelit, wykańcza s :ę przez szlifowanie stopniowo coraz drob
niejszym papierem ściernym. Następnie dopóty poleruje się w y
kańczaną powierzchnię tam ponem zwilżonym olejem lnianym,
zmieszanym z proszkiem ściernym, dopóki powierzchnia nie uzy
ska odpowiedniego połysku. Ostateczny połysk uzyskuie się przez
nacieranie na sucho wypolerowanej powierzchni kaw ałkiem zam
szu lub tkaniny wełnianej.
Rozdział IX
PRACE MONTAŻOWE RADIOAMATORA
48. BUDOWA CEWEK, DŁAWIKÓW I TRANSFORMATORÓW
48.1. Korpusy cewek

Do budowy korpusów stosuje się cienki preszpan o grubości
0.5 -4- 1 mm. Stosowany jest również karton, a nawet sztywny pa
pier. Korpus wycina się ostrym nożem (np. szewskim) lub
■nożyczkami. Do ćręcia po linii prostej najlepiej nadaje się ostry
nóż, przy czym należy ciąć na dykcie lub desce posługując się
przy tym stalową linijką.
Korpusy cewek m ają zazwyczaj kształt cylindryczny. Jako
szablonów do budowy korpusów używa się walców drewnianych,
butelek, baniek itp. Do budowy cewek krótkofalowych można rów
nież wykorzystywać puste gilzy tekturow e,od nabojów myśliw
skich o średnicy 18 lub 22 mm. Średnica szablonu powinna być
mmejsza o 3 -f- 4 mm od potrzebnej średnicy korpusu. Szerokość
wyciętego na korpus paska preszpanu lub kartonu zależy od po
trzebnej długości korpusu cewki, długość zaś tego paska zależy
od średnicy korpusu, potrzebnej grubości jego ścianek i grubości
zastosowanego m ateriału. Grubość śc:anek korpusu ' waha s;ę
w granicach 0 5 -f- 2,5 mm, zależnie, od wymiarów cewki. W ycięty
preszpan lub karton skleja się na szablonie według zasad opisa
nych na str. 341. W celu ułatw ienia zdjęcia korpusu z szablonu
przed sklejeniem owija się szablon w arstw ą cienkiego papieru.
Preszpan lub karton również owija się po naklejeniu cienkim pa
pierem, a następnie w arstw ą sznurka (rys. 256).
Korpus powinien schnąć co najm niej dobę w tem peraturze po
kojowej, a następnie kilka godzin w tem peraturze 50 -4- 60°C.
Po zdjęciu korpusu z szablonu należy ostrym nożem wyrównać
jego brzegi oraz wyciąć niezbędne otwory. Jeżeli na korpusie
potrzebne są przegródki, to się je wycina i nakleja, jak pokazano
na rys. 257.
Otwory na wyprowadzenia cewek w ykonuje się parami, rów
nolegle do brzegów korpusu.
372 I X . P R A C E M O N T A Ż O W E R A D IO A M A T O R A
Wskazane jest pokrycie powierzchni wykonanego korpusu

lakierem lub politurą, co zwiększa właściwości izolacyjne kor
pusu oraz usztyw nia go. Stosuje się też nasycanie wykonanego
korpusu parafiną zanurzając go do naczynia z roztopioną parafiną.
Zanurzony w parafinie korpus należy trzym ać w niej dopóty, do
póki nie przestaną wydzielać się z niego pęcherzyki powietrza.
•Rys. 258. U m ocow yw anie Rys. 259. Przym ocow ywanie

doprowadzeń. korpusu do chassis.
Doprowadzenia cewki (rys. 258) sporządza się z cienkich pasków

m etalow ych o szerokości 4 -ł~ 6 mm i długości 10 -P 20 mm, które
nadają się do lutowania. Paski te można również nitować za po
mocą nitów lub pistonów. Korpus przykręca się śrubam i do kątow
ników przynitow anych do chassis. Prostszym sposobem przymo
cowania korpusu do chassis jest w ykonanie dopasowanego dna
drewnianego, które przykleja się do korpusu i przykręca do cha
ssis (rys. 259).
48.2. Korpusy dławików i transformatorów

K orpusy dławików i transform atorów m ają prostokątne koł
nierze i prostokątny przekrój tulei dopasowany do wymiarów
rdzeni. Aby umożliwić łatw ę włożenie rdzenia transform atora
48. B U D O W A C E W E K , D Ł A W IK Ó W I T R A N S F O R M A T O R Ó W 373
lub dławika, każdy z wymiarów prostokątnego przekroju- korpusu

powinien być o 1 mm większy od odpowiedniego w ym iaru rdze
nia. Korpus powinien, być o 1 m m krótszy od rdzenia.
Szablon do budowy korpusów
dławików i transform atorów (rys.
260) pow inien mieć w ywiercony
Rys. 261. N acinanie boków kor-

Rys. 260. Rdzeń i szablon do bu- Pusu przed klejeniem :
dowy korpusu transformatora. i — nacięcie.
otwór, który będzie potrzebny przy naw ijaniu uzwojenia. W celu'

prawidłowego ukształtow ania kraw ędzi korpusu, przy naw ijaniu
preszpanu lub kartonu na.szablon nadcina się jego brzegi żyletką.
Rys, 262. Konstrukcja korpusu:

i — nitki.
Brzegi m ateriału ścina się skośnie, jak pokazano na rys. 261, dzięki
czemu uzyskuje się jednakow ą grubość boków korpusu.
K orpusy dławików i transform atorów klei się tak samo jak po
przednio opisywane korpusy cewek cylindrycznych (rys. 262),
O tw ory na doprowadzenia w ykonuje się w ściankach korpusu
IX P R A C E M O N T A Ż O W E R A D IO A M A T O R A
Rys. 264. W ykończe

n ie przygotow yw ania
korpusu.
Rys. 263. W ykonanie o- Rys. 265. Budowa korpu

tworów w ściankach kor su transformatora lub
pusu. dławika.
Rys. 266. Gotowy

korpus transfor
matora lub dła
wika.
Rys. 267. Budowa rdzeni transformatorowych:

a ) r d z e ń t y p u E ; b ) r d z e ń t y p u O z b la c h w k s z t a ł c i e l i t e r y L l u b z b la c h
p ro s to k ą tn y c h .
48. B U D O W A C E W E K ,. D Ł A W IK Ó W I T R A N S F O R M A T O R Ó W 375
przed ich przyklejeniem , przy czym należy pam iętać' aby zostały
one wykonane na bokach, które nie będą zakryte przez rdzeń
{rys. 263).
Po wyschnięciu korpusu wycina się zbyteczne w arstw y m ate
riału powiększając w ten sposób objętość użytkową korpusu
(rys. 264).
Inny sposób budowy korpusu transform atora lub dławika
przedstawiono na rys. 265.
W celu uzyskania ' równej powierzchni kołnierza korpusu pod
kleja się dodatkowo prostokąty wycięte z tego samego arkusza
m ateriału, a na- wierzchu nakleja się odpowiednio wycięty presz-
pan {rys. 266).
Po wyschnięciu korpus pokryw a się szelakiem lub nasyca się
parafiną. Przy m ontażu transform atorów należy prawidłowo skła
dać rdzeń.
W celu zapobieżenia wytw orzeniu się w rdzeniu szczeliny po
w ietrznej zwiększającej oporność magnetyczną rdzenia montaż
rdzenia odbywa się na przemian, tj. poszczególne blachy rdzenia
układa się odwrotnie do siebie (rys. 267).
48.3. Nawijanie cewek

Do naw ijania uzwojeń w praktyce radioam atorskiej stosuje się
izolowane druty miedziane o średnicy rzędu 0,03 -4-1,5 mm. Przy
pomiarze średmcy drutu nie uwzględnia się grubości izolacji.Śred
nicę drutów m ierzy się m ikrom etrem z dokładnością do setnych
części milim etra. W razie braku m ikrom etru średnicę d rutu można
zmierzyć w przybliżeniu naw ijając go ściśle, zwój obok zwoju, na
okrągły ołówek i dzieląc długość'naw inię
cia w m ilim etrach przez liczbę zwojów
(rys. 268).
D ruty o średnicy 0,03 -4- 0,08 mm należy
naw ijać bardzo ostrożnie, gdyż druty te
bardzo łatwo przeryw ają się. Jest to Rys. 268. Przybliżony po_
szczególnie ważne wówczas, gdy d rut ma m jar średnicy drutu,
izolację jedw abną lub bawełnianą, gdyż
w tym przypadku przerw anie drutu pozostaje często niewidoczne.
Cewki cylindryczne są przeważnie jednowarstwowe. Sa one
przeznaczone do obwodów pracujących w zakresie fal krótkich
i średnich. Cewki cvJindrvczne naw iia . sie ręczrne. zwói obok
zwoju po zamocowaniu początku uzwojenia. Można również
naw ijać je ze stałym skokiem, tj. zachowując stały odstęp między
zwojami, przy czym w takim przypadku można stosować przewód
nieizolowany. Tego rodzaju uzwojenie stosuje się w cewkach
krótkofalowych, które w celu uniknięcia dużej pojemności własnej
IX . P R A C E M O N T A Ż O W E R A D IO A M A T O R A
376
naw ija się z odstępem przekraczającym średnicę drutu. W celu

zm niejszenia w zrostu /oporności cewki w skutek naskórkowości
średnica przewodu takiej cewki jest rzędu 1 mm.
Nawinięte uzwojenie powinno ściśle przylegać do korpusu i nie
powinno zsuwać się z gotowej już cewki. Końce uzwojeń cewki
Rys. 269- W ykonanie doprowadzeń w cew ce cylindrycznej.
w yprowadza się w postaci pętli, jak pokazano na rys. 269. Końce

wyprowadzonych przewodów mogą być dolutowane do końcówek
cewki lub, jeżeli cewka jest naw inięta grubym drutem (o średnicy
większej niż 0,8 mm), d ru ty mogą bezpośrednio stanowić dopro
w adzenia cewki. Początek i koniec uzwojenia umocowuje się do
korpusu przeciągając d ru t przez dwa otwory (rys. 269).
W odbiornikach detektorowych niekiedy stosuje się w ariom etry
wykonane z dwóch cewek cylindrycznych o różnych średnicach.
K onstrukcja tego rodzaju w ariom etru jest przedstawiona na
rys. 270.
W prostych odbiornikach stosuje się niekiedy płaskie cewki ko
szykowe, naw ijane zygzakowato na korpusie (rys. 271).
Liczba wycięć w korpusie może być dowolna, jednak nie może
być liczbą parzystą. Długość wycięć nie powinna przekraczać po
łowy prom ienia korpusu. P rzy większej liczbie zwojów stosuje się
podwójny skok uzwojenia, naw ijając nie co jedno, lecz co dwa
wycięcia.
Jednow arstwow ą cewkę bez korpusu można wykonać n a sza
blonie przedstawionym na rys. 272.
Szablon stanowi równa deseczka, w której wykonuje się otw ory
i umieszcza wzdłuż obwodu koła szpilki, które muszą być w jed^.
nakowej odległości jedna od drugiej. Liczba szpilek musi być nie
parzysta. N aw ijane uzwojenie wiąże się w miejscu krzyżowania
się przewodów cienką nitką, a następnie skleja się (np. politurą,
szelakiem, klejem celuloidowym itp.). Po wyschnięciu uzwojenia
cewki i wyciągnięciu szpilek otrzym uje się gotową cewkę.
Rys. '270. Budowa wariometru:

1 — o ś , 2 — p t y t a c z o ło w a , 3 — w s p o r n i k i d r e w n i a n e , 4 — p l u s k i e w k a l u b g w o ź
d z ik , 5 — o b u d o w a p a p i e r o w a , 6 — p o d k ł a d k a z m i ę k k i e j t k a n i n y , 7 — p r z e ty c z k a ,
2 — p o d k ł a d k a k a r t o n o w a , 9 — c z ę ś ć r u c h o m a w a r i o m e t r u , 10 — o ś d r e w n i a n a
( lu b o łó w e k ) , 11 — d o p r o w a d z e n ia , 12 — p r z y g o t o w a n i e k o ń c a o s i d o p r z e p u s z c z a
n i a p r z e w o d ó w , 13 — c z ę ś ć n i e r u c h o m a w a r i o m e t r u .
W obwodach strojonych pracujących w zakresie fal długich

i średnich, w których cewki m ają dużą liczbę zwojów (niekiedy
kilkaset), stosuje się cewki wielowarstwowe. Najprostszym spo
sobem w ykonania cewki wielowarstwowej jest uzwojenie ścisłe
w ykonywane ręcznie n a korpusie bez żadnego porządku.
W celu uniknięcia nadm iernych pojemności własnych zm niej

szających dobroć cewek stosuje się cewki wielowarstwowe o róż
nych rodzajach nawinięcia. Do cewek najczęściej wykonywanych
w praktyce radioam atorskiej można zaliczyć cewki komórkowe
Rys. 271. Cewka Rys. 272. Jednowarstwow a cewka bez

koszykowa płaska. korpusu.
i koszykowe. Cewki komórkowe naw ija się na szablonie drew nia

nym, jak pokazano na rys. 273.
Średnica szablonu często wynosi 50 mm. Na powierzchni sza
blonu wierci się cienkim w iertłem dwa rzędy otworów o głębo
kości około 10 mm, do których w staw ia się gwoździe bez główek
lub szpilki.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 WII1213141516171819202122232425
Rys. 273. Wzornik (szablon)

do nawi.iania cewek komór Rys. 274. Schem at uzwojenia cew ki
kowych i koszykowych. komórkowej.
Odległość między rzędam i stanow i szerokość cewki. Ilość otwo

rów nie może być parzysta i nie pow inna być mniejsza niż 17.
Otwory powinny być wykonywane w równych odstępach i roz
mieszczone tak, aby otwory w przeciwległych rzędach znajdowały
się naprzeciw siebie. Miejsca na otwory najlepiej jest oznaczać
za pomocą paska papieru milimetrowego wyciętego odpowiednio
do szerokości cewki i naklejonego na szablonie. Po ponumerowaniu
wstaw ionych gwoździ układa się miedzy rzędami gwoździ pasek
preszpanu, na który naw ija się cewkę..Uzwojenie naw ija się ukoś-'
nie od jedpego do drugiego rzędu gwoździ, pomijając stale do
wolną określoną ich liczbę (rys. 274).
Na przykład, jeżeli szablon m a w każdym rzędzie po 25 gwoź
dzi, to po przymocowaniu początku uzwojenia do 1 gwozazia
przewód prowadzi się do gwoździa 14 w drugim rzędzie. Po obej

ściu, lego gwożozia prowadzi się przewód do gwoździa 2 w rzędzie
pierwszym, a następnie do gwoździa 15 w rzędzie drugim. Jeden
zwój stanowi pełny obrót przewodu wokoło szablonu. Uzwojenia
1 2 3 4 5 6 7 8 9101112131415
Rys. 275, Cewka Rys. 276. Schemat naw inię Rys. 277. Cewka
komórkowa. cia cew ki koszykowej. koszykowa.
cewek powinny być równo naciągnięte. Po nawinięciu cewki na

syca się ją politurą lub klejem celuloidowym. Po wyschnięciu
kleju wyciąga się gwoździe i zsuwa gotową cewkę z szablonu.
Cewkę koszykową naw ija się na takim samym szablonie. Liczba
gwoździ lub szpilek powinna przekraczać 13 i być liczbą nieparzy
stą. Po przymocowaniu przewodu do gwoździa 1 prowadzi się go
wzdłuż szablonu do gwoździa 2 w tym samym rzędzie i po obej
ściu go przewód prowadzi się do gwoździa 2 i 4 w drugim rzędzie,
następnie do gwoździa 5 i 6 w rzędzie pierwszym itd. Nasienny
zwój prowadzi się z gwoździa 1 nie do gwoździa 2 tego samego
rzędu, jak poprzednio, lecz do gwoździ 2 i 3 drugiego rzędu. Stąd
przewód prowadzi się do gwoździ 4 i 5 pierwszego rzędu itd., jak
pokazano na rys. 276 i 277.
Po naw inięciu czterech zwojów wszystkie gwoździe są owinięte.
48.4. Nawijanie dławików i transformatorów

Przed rozpoczęciem naw ijania wskazane jest zbudowanie pro
stej .nawijarki napędzanej ręcznie, jak pokazano na rys. 278.
Na jednej osi naw ijarki umieszcza się szpulę z drutem , a na
drugiej — korpus, na który naw ija się uzwojenie. Wysokość sto
jaków wynosi 15 20 cm, średnica osi 6 -j- 8 mm. Aby uniknąć
w yskakiw ania osi ze szpulą drutu, należy ją z jednej strony zagiąć,
a z drugiej — rozpiłować. Ważne jest, aby oś naw ijarki była na
sztywno połączona z szablonem korpusu. Można to osiągnąć przez
nacięcie osi przecinakiem lub opiłowanie jej na kwadratowo. Lep
szym sposobem będzie zastosowanie osi gwintowanej i przykręca
nie szablonu nakrętkam i.
Jeżeli m am y do dyspozycji imadło i w iertarkę ręczną, to można

szybciej naw ijać stosując taką instalację jak pokazano na rys. 279.
W celu uniknięcia pom yłki w liczeniu zwojów wskazane je st
umieszczenie licznika obrotów na osi w iertarki.
Przed przystąpieniem do na
wijania uzwojenia należy spra
wdzić, czy pomieści się ono na
korpusie. Przed rozpoczęciem
naw ijania należy wykonać do
prowadzenie do początku uzwo-
Rys. 278. N aw ijan ie uzwojeń dla- Rys. 279. Zastosowanie w iertarki

w ików i transformatorów. do naw ijania uzwojeń.
jenia. Cienkie przewody wyprowadza się giętkim wielożyłowym

przewodnikiem o różnej barw ie izolacji, uzwojenia zaś o średnicy
większej niż 0,8 mm w yprowadza się bezpośrednio tym samym
przewodem. Po przylutow aniu doprowadzenia do przewodu izoluje
się miejsce połączenia koszulką lub w arstw ą papieru. Doprowa
dzenie przymocowuje się sztywno do korpusu (rys. 280).
Podczas naw ijania należy bacznie uważać, aby naw ijane zwoje
układały się równo i równomiernie. N awijane uzwojenie powinno
być równom iernie naciągnięte.
W tym celu przewód naciąga się podczas całego procesu naw i
jania poprzez kaw ałek papieru lub ceratki. Uzwojenia naw ijane
drutem w izolacji emaliowej, szczególnie we w tórnych podwyż
szających napięcie uzwojeniach transform atorów , powinno być
przekładane cienką i trw ałą bibułką (w odstępach odpowiadających
zm ianie napięcia o 50-4-60 V). Poszczególne uzwojenia transfor
m atora należy odizolować kilkoma w arstw am i bibułki, preszpanu
lu b specjalną ceratką. Długość przekładek pow inna nieco prze

kraczać długość korpusu. Uzwojenie żarzenia naw ija się jako
ostatnie.
R ys. 280. Przyłączanie do Rys. 281. Sposoby umieszczania uzwojeń

prowadzenia do uzwojenia: transformatora:
1 — lu to w a n i e . a ) u z w o je n i e w a r s t w o w e ; b ) u z w o je n i e s e k c y j n e .
Nawinięte-uzw ojenia owija się papierem lub ceratką, którą za-

kleja się. Grubość preszpanu d stosowanego do budowy korpusu
oraz grubość izolacji między uzwojeniami du w zależności od
maksym alnego napięcia transform atora pow inna być rzędu:
przy napięciu do 250 V — d = l mm; du = 0,5-i-0,7 mm
„ „ „ 500 V — d = l,5-h-2 mm; du — 1 mm
„ „ „ 1000 V — d = l,5 ^ -2 ,5 m m ; (i„ = l,5 - e 2 m m
„ „• „ 2000 V — d = 2 —r-3 mm; d„ = 2-Ż-3 mm
W zasadzie odróżnia się dwa spo
soby rozmieszczania uzwojeń tra n
sform atorów — warstwowe (cylin
dryczne — rys. 281 a) i sekcyjne
(tarczowe lub krążkowe — rys.
281 b).
W transform atorach małej czę
stotliwości w celu sprowadzenia do
m inim um indukcyjności rozprosze
nia dzieli się uzwojenie na kilka
sekcji naw ijanych na przemian.
W uzwojeniach w arstw owych sto
su je się do trzech sekcji, w uzwo
jeniach zaś sekcyjnych do 7 4- 9 Rys. 282. Sekcjonow anie uzwojeń
sekcji (nieparzysta liczba sekcji w arstw ow ych,
zm niejsza indukcyjność rozpro
szenia w większym stopniu niż parzysta). W transform atorach
między lampowych ważne jest nie tylko, .aby indukcyjność rozpro
szenia była mała, lecz również, aby pojemność własna trans
382 XX. P R A C E M O N T A Ż O W E R A D IO A M A T O R A
form atora była mała. W celu sprowadzenia do minimum pojem

ności własnej ■transform atora stosuje się uzwojenie sekcyjne lub
dzieli się na sekcje uzwojenie warstwowe, jak pokazano na rys. 282.
W takich przypadkach pojemność w łasna transform atora zm niej
sza się z w artości około 200 pF do 50 pF.
48.5. Kod barw do oznaczania doprowadzeń transformatorów.,

cewek i głośników
W ZSRR stosuje się oznaczenia doprowadzeń następującym i
barwami:
Transform atory wejściowe w ielkiej częstotliwości

biały — do anteny,
czarny — do siatki sterującej,
brązowy — końce cewki antenowej i siatkowej — do wspól
nego minusa.
C ewki heterodyny
żółty — początek cewki obwodu drgań — do siatki ste
rującej heterodyny,
brązowy — koniec cewki obwodu drgań — do wspólnego
minusa,
;p omarańczowy — cewka sprzężenia zwrotnego — do anody hete
rodyny,
czerwony — cewka sprzężenia zwrotnego ■
—■do plusa źródła
prądu anodowego.
C ewki filtrów pośredniej częstotlhcości

czerwony — do plusa źródła prądu anodowego,
b łękitny — do anody lampy,
zielony — do siatki sterującej następnej lampy,
czarny — do minusa (w układzie automatycznej regulacji
natężenia odbioru — do ziemi).
Transform atory m ałej częstotliwości

czerwony — do plusa źródła prądu anodowego,
b łękitny — do anody lampy,
zielony — do siatki sterującej następnej lampy,
czarny — do minusa.
48. B U D O W A C E W EK , D Ł A W IK Ó W I T R A N S F O R M A T O R Ó W 383
Transform atory do układów przeciw sobnych

niebieski — oba końce uzwojenia pierwotnego — do anod
lamp,
czerwony — doprowadzenie do środka uzw ojenia;— do plusa
źródła prądu anodowego,
zielony — dwa końce uzwojenia wtórnego—do siatek ste
rujących następnych lamp lub cewki głośnika
dynamicznego,
czarny ■ — do środka uzwojenia wtórnego.
Transform atory wyjściow e

\
czerwony — do plusa źródła p rądu anodowego,
niebieski — do anody lampy,
zielony i czarny — do, cewki głośnika dynamicznego.
Cewka głośnika magnetycznego o ruchom ej cewce (dynamicznego)

czarny z zielonym — początek cewki,
zielony — koniec cewki,
Uzwojenie magnesujące rdzeń głośnika magnetycznego o ruchom ej

cewce (dynamicznego)
czarny z czerw onym — początek cewki,
żółty z czerwonym — koniec cewki
szary z czerw onym — doprowadzenie do uzwojenia.
Transform atory sieciowe

czarny —• oba końce uzwoieńia sieciowego; jeśli uzw oje
nie to m a doprowadzenie, to: czarny — począ
tek, czarny z czerwonym — koniec, czarny
z żółtym — doprowadzenie',
czerwony — oba końce uzwojenia o podwyższonym napięciu,
czerwony z żó łtym — do środka uzwojenia o podwyższonym na
pięciu,
żółty —- oba końce uzwojenia żarzenia lam py pro
stowniczej,
żółty z błękitnym — do środka uzwojenia żarzenia lam py pro
stowniczej,
zielony — oba końce uzwojenia żarzenia lamp radio
wych,
zielony z żó łtym — do środka uzwojenia żarzenia lam p radio
wych,
brązowy — oba końce następnego uzwojenia żarzenia
lamp radiowych.
brązowy z żółtym — do środka tego uzwojenia,

szary — oba końce trzeciego uzwojenia żarzenia
lamp radiowych,
szary z żółtym — do środka tego uzwojenia.
49. Budowa kondensatorów

W w arunkach radioam atorskich najłatw iej jest wykonać kon
densatory papierowe, mikowe i kondensatory zmienne z dielek
trykiem stałym.
Kondensatory papierowe fabryczne budowane są z naw iniętych
taśm staniolowych odizolowanych od siebie parafinow anym i w ar
stw am i papieru. Prostą konstruk
--- 30
— ~
cję kondensatora papierowego
—20—j przedstawiono na rys. 283. Do jego
----—U-' sporządzenia potrzebny jest staniol
i C ł in
(folia miedziana, aluminiowa lub
----- f _ L cynowa), arkusz gładkiego i cien
-2 0 —
kiego papieru w dobrym gatunku,
kaw ałek Daraf ny lub wosku, tro
chę bąkelitu lub preszpanu na obu
dowę i kawałeczek blachy mosięż
nej lub aluminiowej o grubości 0 5
m m potrzebnej do wykonania
uchwytów.
Staniol można uzyskać z roz
2
biórki uszkodzonych kondensato
rów lub z opakowań wyrobów cu
kierniczych. Odpowiednio nacięte
paski papieru (15 X 30 mm) i sta
niolu (10 X 30 nam) nakłada się
Rys. 283. Konstrukcja kondensa na przem ian i skleja roztopioną
tora papierow ego: parafiną lub woskiem. W celu do
1 — s t a n t o l , 2 — u c h w y t , 3 — p a p ie r , kładnie.! szego sklejenia pokrywa
i — o b u d o w a (2 s z t.), S — k o le jn o ś ć się klejone powierzchnie rozto
k le je n ia , 6 — s k le jo n y k o n d e n s a to r.
pioną cieczą za pomocą nagrzane
go pędzelka. Całość operacji n aj
lepiej jest wykonać na czystej ciepłej desce ustawionej np. na
gorącej płycie kuchennej. Po nałożeniu wszystkich pasków należy
otrzym any pakiet sprasować. Do tego celu można posłużyć się zwy
kłym żelazkiem i deską. Po sprasowaniu pakietu m ontuje się dwie
płytki obudowy uprzednio w ycięte z kartonu lub bakelitu. Płytki
te ściska się za pomocą uchwytów wykonanych z blachy.
Liczbę okładzin takiego kondensatora można obliczyć korzy
stając ze wzorów podanych w rozdziale IV. Przy grubości papieru
19. B U D O W A K O N D E N S A T O R Ó W
rów nej 0,1 mm pojemność kondensatora mającego dwa paski sta

niolu wynosi około 20 pF, dodanie zaś każdego następnego paska
6taniolu spowoduje zwiększenie pojemności o dalsze 20 pF. Przy
' zastosowaniu pasków staniolu o większych w ym iarach pojemność
kondensatora w zrasta proporcjonalnie do zwiększenia powierzchni
okładzin. K ondensatory mikowe można budować w podobny spo
sób. Grubość płytek mikowych stosowanych do budowy takich
kondensatorów uzależniona jest od wartości napięcia przebicia
(tabł. 54). W praktyce często grubość tych płytek jest rzędu 0,3 mm.
Przy m ontażu kondensatora mikowego staje się zbędne stosowa
nie wosku lub parafiny, ponieważ m ika nie jest higrcskopijna,
Należy jednak pam iętać o tym, aby tak jak przy montażu konden
satora papierowego parzyste końce" okładzin staniolowych były
wyprowadzone w jedną stronę, nieparzyste zaś — w drugą stronę
kondensatora. Szerokość pasków staniolowych powinna być m niej
sza od szerokości płytek miki.
Kondensatory zm ienne m ają konstrukcję bardziej złożoną. Do
najprostszych należy konstrukcja kondensatorów zmiennych
z dielektrykiem stałym (rys. 284) stosowanych w najprostszych od
biornikach. D ielektryk stały z celuloidu, celofanu lub cieniutkiego
bakelitu zabezpiecza kondensator przed zwieraniem okładzin oraz
ze względu na większą wartość stałej dielektrycznej umożliwia
uzyskanie większych pojemności niż przy stosowaniu powie
trza jako dielektryka. Do wad takich kondensatorów należy za
liczyć zwiększone straty energii w dielektryku.
Do budowy kondensatora przedstawionego na rys. 284 potrzeba
na okładziny arkusz blachy alum iniowej, mosiężnej lub cynkowej,
o grubości 0,2 -r- 0,3 mm, arkusz celuloidu lub celofanu, d ru t mie
dziany o średnicy 3 — 4 mm oraz kaw ałek m ateriału izolacyjnego
na płytki obudowy (ebonit, bakelit, szkło lub dykta o grubości
3— f- 4 mm).
Okładziny i przekładki celuloidowe kształtu pokazanego na
rys. 284a wycina się nożyczkami, przy czym każdy kw adrat powi
nien odpowiadać 1 cm2. Na tym sam ym rysunku przedstawiany jest
ksżtałt obudowy kondensatora i elementów wsporczych.
Zm ontowany kondensator przedstawiono na rys. 284b. Przy
montażu początkowo w ykonuje się niezbędną liczbę podkładek,
które sporządza się z d ru tu o średnicy 0,5 mm nawijanego yv spi-
• ralę na bolcu (np. gwoździu) o średnicy 4 - r 5 mm. Po nawinięciu
odpowiedniej liczby zwojów za pomocą pilnika przecina się otrzy
m aną spiralę wzdłuż pręta. Następnie sporządza się z drutu o śred
nicy 3 ■— 4 mm lub z nagwintowanego pręta trzy odpowiednie
wsporniki. W sporniki te powinny mieć nagwintowane końce. Oś
rotoru w ykonuje się z ipręta o średnicy 4 nim. Montaż kondensa
tora rozpoczyna się od umocowania na jednym końcu osi rotoru —:
i5 P o r a d n ik R a d io a m a to ra
— dźwigni w ykonanej z blachy. Przez drugi koniec osi nakłada się

jedną płytkę obudowy. W pozostałe dwa skrajne otwory obudowy
wkłada się wsporniki z nakręconym i nakrętkam i. Następnie na
odpowiednie w sporniki i n a oś nakłada się podkładkę, nieruchomą
Rys. 284. Konstrukcja kondensatora

zm iennego o dielektryku stałym:
a) k s z t a ł t o k ła d z in , o b u d o w y i e l e m e n
tó w w s p o r c z y c h ; b) k o n d e n s a t o r p o z m o n
to w a n i u ; 1 — p r z e k ł a d k a c e lu lo id o w a ,
2 — p ł y t k a o b u d o w y <2 s z t), 3 — o k ł a
d z in a n i e r u c h o m a , 4 — o k ł a d z i n a r u c h o
m a , 5 — d i.w ig n ia .
okładzinę, przekładkę izolacyjną, podkładkę, ruchom ą okładzinę,

przekładkę izolacyjną itd. Po nałożeniu przewidzianej ilości okła
dzin nakłada się drugą płytkę obudowy i zaciska całość nakrętkam i
nakręconym i n a drugie końce wsporników.
43. B U D O W A K O N D E N S A T O R Ó W 387
Pojemność tego rodzaju kondensatorów łatwo obliczyć w g wzo

rów podanych w rozdziale IV. Pierw sza para okładzin ma pojem
ność około 30 pF, dodanie zaś każdej następnej okładziny będzie
zwiększać pojemność o dalsze 30 pF.
50. BUDOWA SKAL /
Skale spotykane w praktyce radioam atorskiej można podzielić

na:
a) skale z obracającą się strzałką,
b) skale prostokątne z ruchom ą strzałką,
c) skale bębnowe.
50.1. Skale z obracającą się strzałką
Skale te należą pod względem konstrukcyjnym do najprostszych,

ponieważ strzałkę należy umocować bezpośrednio na osi kondensa-
JFtys. 285. Skala okrągła z obracającą się strzałką:

a) k o n s t r u k c j a p o d s t a w y s k a l i ; b ) s k a l a 1 s t r z a ł k a : l — p o d s t a w a m e ta lo w a ,
2 — o t w o r y d o p r z y m o c o w a n i a p o d s ta w y s k a li , 3 — n a g w i n t o w a n y o t w ó r d o u m o
c o w a n ia s t r z a ł k i , 4 — ż a r ó w e c z k a , 5 — u c h w y t d o p r z y m o c o w a n i a o p r a w k i ż a r ó -
w e c z k i, C, 7, S-, 9 — s k a le o d p o w i a d a j ą c e z a k r e s o m o d b i o r n i k a , 10 — s k a l a m a j ą c a
i BO p o d z ia łe k , I I — n a z w y p o s z c z e g ó l n y c h m ia s t, 12 — o t w o r y d o p r z y m o c o w a n i a
s k a l i d o p o d s t a w y , 13 — s t r z a ł k a .
tora lub agregatu kondensatorów. Dzieli się je na skale okrągłe

z obracającą się strzałką i skale prostokątne z obracającą się
strzałką. Typową skalę okrągłą z obracającą się strzałką, stoso
waną w odbiorniku radiowym, przedstawiono na rys. 285.
388 IX . P R A C E M O N T A Ż O W E R A D IO A M A T O R A
/
Podstaw a skali n a rys. 285a. składa się z .właściw.ei podstawy
metalowej 1, otworów 2 do przymocowania podstawy skali do ze
społu kondensatorów, nagwintowanego otw oru 3 do umocowania
strzałki, żaróweczki 4 do oświetlania skali oraz uchw ytu o do przy
mocowania oprawki żaróweczki. Do podstawy skali przymoco
w ana jest za pomocą odpowiednich zacisków właściwa skala
(rys. 285b). Nakreślono na niej pięć różnych skal od 6 do 10, z któ
rych cztery odpowiadają czterem zakresom odbiornika, piąta zaś
jest podzielona na 100 podziałek. Skale oznaczone są literam i od
powiadającym i literom, którym i oznaczone są odpowiednie zakresy
na przełączniku zakresów fal. W celu łatwiejszego rozróżniania
skale poszczególnych zakresów mogą być wykreślone różniącymi
xa êneraLUj a aK.usi.yi.-ziJ.t;;gu; ± —- rysa,

2 — p ł y t k a c e l u lo id o w a , 3— g a łk a , i — m
. n o n iu s z , 5 — w s k a ź n i k , 6 — t a r c z a m e t a
lo w a , 7 — p r z e ł ą c z n i k z a k r e s ó w .
się barw am i. Nazwy poszczególnych m iast 11 rozmieszczone są

wokół skali. Otwory 12 służą do przymocowania skal do podstawy.
Strzałka 13 w skazuje radiostację n a którą nastaw iony jest od
biornik.
Do w ad tego rodzaju skal należy zaliczyć okrągły kształt skali
kolidujący z prostokątnym kształtem odbiornika, słabe i nierówno
m ierne oświetlenie skali oraz brak na skali specjalnego wskaźnika
zakresu fal. Da skal tego typu można również zaliczyć skale sto
sowane w przyrządach pomiarowych, generatorach i nadajnikach
(rys. 286).
Skala przedstaw iona na rys. 286 a przymocowana jest bezpo
średnio do płyty czołowej generatora. Ma ona 8 odpowiednio wy-
50. B U D O W A S K A L 389
skalowanych podzakresów. Jako wskaźnik służy rysa 1 zazna

czona na przezroczystej płytce celuloidowej 2. P łytka ta jest połą
czona z gałką 3 osadzoną bezpośrednio na osi agregatu kondensa
tora. Noniusz 5 umożliwia dokładne dostrojenie przyrządu.
Skala przedstawiona na rys. 286b stosowana jest w tych przy
padkach, gdy przy przełączaniu zakresu wskazania skal pok ry
wają się wzajem nie różniąc się o pew ną wielokrotność wskazaną
na przełączniku zakresów 7. Właściwa skala metalowa jest w raz
z odpowiednią podziałką osadzona na osi zespołu kondensatorów
i obraca się przy pokręcaniu gałki 3. R ezultat odczytuje się ko
rzystając ze wskaźnika 1.
Im większe są w ym iary skal tego rodzaju, tym łatwiejsze jest
kreślenie lub grawerowanie skal i- tym więk
sza jest dokładność odczytu.
Eys. 287. Urządzenie na

pędowe do skali działa Rys. 288. Urządzenie napędow e do
jące przy zastosowaniu skali działające przy zastosow aniu
przekładni ciernej: przekładni zębatej:
l — t a r c z a m e ta lo w a , 2 — l — p o d w ó j n e k o lo z ę b a te , 2 — t u l e j a ,
tu le jk a , 3 — trz p io n e k o g ra 3 — ś ru b y , 4 — e la s ty c z n y łą c z n ik , 5 —
n i c z a j ą c y r u c h ta r c z y , 4 — śru b a , 6 — g a łk a s tro je n ia z g ru b n e g o ,
ta r c z e c ie r n e , 5 — s p r ę ż y n a 7 — sp rę ż y n a , 8 — n a k rę tk i, 9 — g a łk a
d o c is k a ją c a , 6 — n a k rę tk i. s t r o j e n i a d o k ła d n e g o , 10 — m iale k o ło
7 — oś, 8 — g a łk a . z ę b a te .
Wyżej wymienione skale są urucham iane urządzeniami napę

dowymi działającymi na zasadzie przekładni ciernej lub prze
kładni zębatej. W odbiornikach radiowych przeważnie stosuje się
prostsze w konstrukcji przekładnie cierne.
Urządzenie napędowe przedstawione n a T y s . 287 składa się,
z metalowej tarczy 1 przymocowanej do osi zespołu kondensato
rów za pomocą tulejki 2. Tarcza ta styka się z dwiem a m ałym i tar-
czarni 4 umocowanymi n a osi 7. Tarcze te są przyciśnięte <ło ta r

czy 1 sprężyną 5 odpowiednio naprężoną nakrętkam i 6. W celu
ograniczenia kąta obrotu tarczy 1 można n a niej przykręcić odpo
w iednie trzpionki ograniczające 3. Oś rotora kondensatora uru
cham ia się za pomocą gaiki 8. W przyrządach pomiarowych i na
dajnikach zazwyczaj stosuje się bardziej precyzyjne urządzenia
napędowe, w których stosowana jest przekładnia zębata. Kon
strukcja tych urządzeń jest podobna do konstrukcji urządzeń po
przednio opisanych z tą głównie różnicą, że korzysta się w tym
przypadku z kół zębatych o różnych średnicach.
Urządzenie napędow e przedstaw ione n a rys. 238 składa się
■/ z małego koła zębatego 10 urucham ianego za pomocą gałki 9.
Kółko to jest sprzężone z podw ójnym kołem zębatym ' 1, które
z kolei sprzęga się z tu leją 2 za po
mocą sprężyny 7 dociskanej na
krętkam i 8. Zastosowanie podwój
nego koła zębatego 1 eliminuje
„luz“ pow stający przy pokręcaniu
gałki 9. Osiąga się to dzięki naci
skowi sprężyny 2 (rys. 289), wsku
tek czego koła zębate la i lb mają
dążność do przesunięcia się jedno
względem drugiego. Wskutek
sprzęgnięcia tych kół zębatych z
m ałym kołem zębatym 10 zęby kół
Rys. 289. Eliminowanie luzu kół la i lb nie mogąc przesunąć się
zębatych za pomocą sprężyny: jedno względem drugiego, wywie-
ia — p ie r w s z e k o ło z ę b a te , ib —dru- rają nacisk na zęby małego koła
g ie k o ło z ę b a te , 2 - s p r ę ż y n a . zębatego 10, CO powoduje, Ż6 pod-
czas pracy przekładni nie może
powstawać luz. W tu lei 2 (rys. 288) umocowuje się oś gałki stro
jenia zgrubnego 6 przymocowanej do tulei śrubą 5. Tuleja ta po
przez elastyczny łącznik 4 sprzęgnięta jest z osią zespołu konden
satorów. Elastyczny łącznik 4 składa się z szerokiej ebonitowej tar
czy i dwóch sprężystych blaszek umocowanych z obu jej stron
pod kątem 90°. Jedna z blaszek przymocowana jest do tulei 2,
druga zaś połączona jest z m ałą tulejką, do której przymocowuje
się oś zespołu kondensatorów za pomocą śrub 3. Dzięki zastoso
w aniu sprzęgła ciernego urządzenie napędowe umożliwia regu
lację zgrubną za pomocą gałki 6 oraz regulację dokładną za po
mocą gałki 9. Przy regulacji zgrubnej gałką 6 przekładnie zębate
nie są czynne, a więc nie zużywają się. P rzy konstrukcji tego
rodzaju urządzeń napędow ych wskazane jest, aby poszczególne
koła wykonane były z różnych m ateriałów : np. duże koła z geti-
naksu lub tekstolitu, m ałe zaś — z mosiądzu lub stali.
50. B U D O W A S K A L 391
Skala prostokątna z obracającą się strzałką jest bardziej odpo

w iednia do prostokątnej skrzynki odbiornika oraz umożliwia bu
dowę wskaźnika zakresu fal, jednak jej konstrukcja jest bardziej
złożona. Typową skalę tego rodzaju przedstawiono na rys. 290.
Skala ta jest sporządzona ze szkła.
Każdy zakres skali jest barw y odpowiadającej barw ie wskaź
nika zakresu fal, napisy zaś i podziałki są przezroczyste. W górnej
części skali podziałki odpowiadają długościom fal, w dolnej zaś —
częstotliwościom.
Rys. 291. Urządzenie napędowe z bę

bnem i linką napędową:
1 — w sk azó w k a, 2 — bęben, 3 — lin k #
n ap ęd o w a, 4 — oś p rz e łą c z n ik a z a k r e
s ó w , 6 — o d p o w ie d n io z a b a r w i o n y w y c i
n e k p rz e łą c z n ik a , 7 — ż a ró w e c z k a , 2 —
Rys. 290. Skala prostokątna z obra u c h w y t, 9 — s p r ę ż y n k i , 10 — z e s p ó l k o n
cającą się strzałką: d e n s a to ró w , U — s k rz y n k a o d b io rn ik a ,
I — s trz a łk a ; 2 — p rz e łą c z n ik zak resó w . 12 — s z k ło ' s k a li , 13 — u c h w y t.
Poprzez przezroczyste szkło między poszczególnymi zakresam i

widać strzałkę 1, którą, można wykonać z drutu o średnicy 1,5 mm.
Strzałkę tę można przymocować bezpośrednio do bębna urządze
nia napędowego (rys. 291).
Bęben 2 jest pomalowany białą farbą, dzięki czemu odbija on
prom ienie świetlne. Skala oświetlona jest dwiema m ałym i żaró-
weczkami, których opraw ki są przymocowane do uchw ytu 8 za
pomocą sprężynek 9 (wskutek tego opraw ki mogą być wymienne).
Uchwyt ten jest bezpośrednio połączony z zespołem kondensato
rów lO. Szkło skali 12 bezpośrednio łączy się ze skrzynką odbior
nika 11. Bęben 2 jest umocowany na osi zespołu kondensatorów.
Jest on urucham iany za pomocą linki napędowej 3 wykonanej
z jedwabiu lub z jednego ew entualnie z kilku drucików stalowych

0 łącznej średnicy około 1 mm. Linka ta jest napędzana przez obrót
osi 4, na którą jest ona nawinięta. Oś 4 m ontuje się po wykonaniu
otworów w chassis oraz w specjalnym uchwycie 13. Końce linki
napędowej po naprężeniu za pomocą sprężynek 9 są przymocowane
do bębna 2. Przy pokręcaniu osi 5 przełącznika zakresów będzie się
ukazywać w otworze skali 2 odpowiednio zabarwiony wycinek
przełącznika 6 wskazujący zakres fal, n a który nastaw iony jest
odbiornik.
We współczesnych odbiornikach zarówno fabrycznych, jak
1 skonstruowanych przez radioam atorów najczęściej spotyka się
skale prostokątne z poruszającą się strzałką. Skale te można po
dzielić na skale prostokątne ze strzałką poruszającą się w kie
runku poziomym oraz skale prostokątne ze strzałką poruszającą
się w kierunku pionowym.
50.2. Skala prostokątna ze strzałką poruszającą się

w kierunku poziomym
Skalę taką przedstawiono n a rys. 292. Na szklanym lub celuloi
dowym prostokącie nakreślono skalę odbiornika z zaznaczeniem
nazw m iast 2, w których znajdują się poszczególne radiostacje,
oraz odpowiednie prostokąty wskazujące miejsce dokładnego usta
w ienia strzałki 1 skali. Szkło skali może być bezpośrednio przymo-
Rys. 292.: Skala prostokątna ze strzałką poruszającą się w kierunku

poziomym:
a) z e w n ę t r z n y w y g lą d s k a l i t r ó j z a k r e s o w e j ; b ) s p o s ó b p r z y m o c o w a n i a s z k l ą ; c) p r o
w a d n ic a s t r z a ł k i ; 1 — s t r z a ł k a . 2 — n a z w y r a d i o s t a c j i , 3 — k o n i e c s t r z a ł k i o w in ię ty
n itk ą , 4 — p ro w a d n ic a , 5 — u c h w y t, 6 — lin k a n a p ę d o w a , 7 p r z y c i s k , s — u c h w y t,
9 — p ł y t a , 10 — ś r u b a , 11 — e k r a n , 12 — g u m o w e p a s k i , 'W — z lu to w a n ie .
50. B U D O W A S K A L 393
cowane do chassis odbiornika, jak pokazano na rys. 292 b. Jest ono

zabezpieczone gumowymi paskam i 12 przyciśniętym i śrubą 10
między uchw ytem 8 a płytą 9 sporządzoną ze stali lub aluminium.
P łyta 9 jest bezpośrednio połączona z chassis. Strzałka 1 skali jest
przymocowana uchw ytem 5 do prowadnicy 4 zgodnie z w arian
tami konstrukcyjnym i przedstawionym i na rys. 292 c. Skala powin
n a być oświetlona kilkoma żaróweczkami, przy czym za skalą
należy umieścić ekran 11 rozpraszający światło. Urządzenie napę
dowe takiej skali przedstawiono n a rys. 293.
K onstrukcja tego urządzenia jest podobna do konstrukcji przed
stawionej n a ryś. 291 z tą tylko różnicą, że stosuje się w tym
przypadku dwie linki napędowe. Pierwsza linka 2 służy do po ru
szania bębna 1 za pomocą gałki umieszczonej na osi 9, druga zaś
linka 3 służy do przesuw ania strzałki w kierunku poziomym. Na
bębnie są zrobione specjalne wyżłobienia do prowadzenia tych
linek. Początek i koniec każdej linki przymocowuje się do bębna
specjalnym i sprężynkam i naprężającym i linki. Fiolki 7 i 8 umożli
wiają nadanie strzałce ruchu postępowego. Wskazanie zakresu fal,
na jakie nastaw iony jest odbiornik, można osiągnąć przez sprzę
żenie przełącznika zakresu fal z odpowiednią strzałką wskazującą
nazwę zakresu fal na skali. Sprzężenia tego dokonuje się najczę
ściej za pomocą linki napędowej.
Rys. 293. Urządzenie napędowe skali ze

strzałką poruszającą się w kierunku
poziomym:
l — bęben, 2 — p ie rw s z a lin k a n a p ę d o w a ,
3 — d r u g a l i n k a n a p ę d o w a , 4 — s p r ę ż y n k i,
s — s z k io , 6 — s t r z a ł k a , 7, s — r o lk i , 9 — oś, R y s. 294. Przym ocowanie bębna
10 — c h a s s is . skali d o osi.
Przy konstrukcji urządzeń napędowych skal tego typu należy

zastosować bęben o takiej średnicy, aby podczas obrotu osi zespołu
kondensatorów o k ąt 180° strzałka przesunęła się z jednego sk raj
nego położenia na skali do drugiego położenia skrajnego, średnicę
takiego bębna można obliczyć ze wzoru
304 IX . P R A C E M 0 N T A 2 0 W E R A D IO A M A T O R A
D = — = 0,64 l [9.1]
n
gdzie:
D — średnica bębna w cm,
l — długość drogi strzałki w cm (między krańcowymi
położeniami strzałki).
Jeśli bęben m a wyżłobienia, to do w zoru [9.1] należy podstawić
wartość średnicy bębna zmniejszoną o podwójną głębokość wyżło
bienia. Do budowy bębna można'zastosować drewno (dąb, brzoza)
lub m etal, np. puszkę od konserw obciętą na wysokości 10-4-
-4- 12 mm. Sposób przymocowania bębna do osi zespołu kondensa
torów przedstawiono na rys. 294.
50.3. Skala prostokątna ze.strzałką poruszającą się

w kierunku pionowym
Skalę taką przedstawiono na rys. 295. Skala ta przeznaczona jest
do odbiornika trójzakresowego. Odsłonięcie za pomocą przełącznika
Rys. 296. Schem at urządzenia

napędowego skali prostokątnej
Rys. 295. Skala prostokątna ze strzałką ze strzałką poruszającą się w
poruszającą się w kierunku pionowym : kierunku pionowym:
1 — o t w ó r n a „ o k o m a g ic z n e " , 2 — s t r z a ł k a , 1 — lin k a n a p ęd o w a , 2 — s trz a ł
3 — o tw o ry w s k a z u ją c e z a k re s , n a J a k i Je st ka, 3 — oś g a ik i s tro je n ia ,
n a s ta w io n y o d b io rn ik . i — k o ło z a m a c h o w e , 5 — b ę b en .
50. B U D O W A S K A L
zakresów fal jednego z otworów 3 w dolnej części'skali wskazuje

zakres, n a jaki nastawiony jest odbiornik. Otwór 1 w górnej części
skali jest przeznaczony na „oko magiczne“. Poruszającą się strzał
kę 2 widać poprzez przezroczystą część skali.
K onstrukcja tego rodzaju skali jest podobna do konstrukcji skali
poprzednio opisanej. Schem at prostego urządzenia napędowego do
skal tego typu z jedną linką napędową przedstawiono na rys. 296.
50.4. Skale bębnowe

Skale bębnowe rzadko spotyka się w odbiornikach ze względu
na ich przestarzałą konstrukcję. Są one stosowane wówczas, jeśli
oś zespołu kondensatorów jest
równoległa do obudowy. Jedną
z odmian takich skal przedstawio
no na rys. 297.
Do osi zespołów kondensato
rów 6 jest przymocowany bęben 1,
do którego przyklejony jest pasek
kartonu 7 z podziałką 2. Strzałka 3
wmocowana w oknie 5 oraz żaró-
weczka 4 uzupełniają wyposażenie
skali.
50.5. Uwagi praktyczne
co do konstrukcji skali
Opisane poprzednio rodzaje
skal i urządzeń napędowych mogą
służyć za podstawę do samodziel
nej konstrukcji skali. W ymiary Rys. 297. Skala bębnowa:
skal pow inny być możliwie pro- •, _ b ą b e n , , _ p o d z ia ik a , 3 - s tr z a ł -
porcjonalne do wymiarów sporzą- k a , 4 — ż a r ó w e c z k a , s - o k n o , 6 -
dzanej aparatury. Oświetlenie skal o ś z e s p o łu k o n d e n s a t o r ó w , ? — p a s e k
powinno być możliwie jednorodne. k a rto n u .
Wskazane jest w takich przypad
kach umieszczenie małej żarówki w sposób pokazany na rys. 298.
W skutek w ew nętrznego odbicia prom ieni świetlnych w szkle
skali uzyska się efektowne oświetlenie sporządzonych od wewnątrz
napisów. Szczególnie oryginalny efekt uzyskuje się przy zastoso
w aniu farby świecącej. Świecący roztw ór dowolnie barw iony moż
na uzyskać przez zastosowanie mieszaniny:
w ęglanu strontu 100 G
siarki 30 G
siarczanu m anganu 0,2 G
soli kuchennej 0,5 G

soli bezwodnej 2G
Przy graficznym wykonywaniu skali należy odpowiednio dobrać
i zharmonizować z barw ą całego urządzenia rodzaj i barw ę tla
skali, barw y odpowiednich zakresów fal, cyfr, podziałek i napisów.
Należy przy tym unikać stosowania zbyt jaskraw ych barw. Do
budowy skal można zastosować papier kreślarski, papier fotogra
ficzny, szkło zwykłe lub organiczne (celuloid), błony fotograficzne
itfp. Skala wykreślona bezpośrednio na papierze jest
mało efektowna i może być oświetlona tylko z ze
wnątrz.
W celu uzyskania bardziej estetycznego wyglądu
skali rysuje się ją w zwiększeniu na papierze dużego
formatu, a następnie fotografuje i w ykonuje odpo
wiednio zmiejszoną odbitkę fotograficzną. Na tak w y
konanej skali uzyskuje się znacznie dokładniejszy
wygląd sporządzonych napisów, ponieważ wszystkie
niedokładności powstałe przy kreśleniu na dużym
formacie są znacznie mniej widoczne po wykonaniu
zmniejszenia. Tak wykonane skale mogą byc również
sporządzone na ciemnym tle, odpowiednie zaś zakre
sy można rozróżniać dzięki różnej barwie napisów.
Estetycznie w yglądające skale łatw e do sporządze
nia w w arunkach radioamatorskich można uzyskać
stosując arkusz prześwietlonego papieru fotograficz
nego. Na takim arkuszu kreśli się napisy za pomocą
odpowiedniej stalówki (redisówki) umaczanej w u-
Rys. 298. trwalaczu.
O św ietlenie W szystkie napisy i oznaczenia będą różowe na zie-
skali. lonawym tle papieru fotograficznego. Po wykonaniu
napisów arkusz takiego papieru należy zanurzyć
w wywoływaczu, pod działaniem którego arkusz poczernieje, na
pisy zaś staną się białe. Po zanurzeniu w w yw oływ aczuh w ypłu
kaniu arkusza w wodzie zanurza go się w utrwalaczu, płucze
w wodzie oraz suszy jak norm alne zdjęcie. O trzym aną skalę
z białymi napisam i na czarnym tle można nakleić na szkło i oświe
tlić żaróweczką umieszczoną z tyłu skali. Napisy można dodatkowo
zabarwić tuszem dowolnej barw y lub farbą.
Skale szklane można wykonać w ykorzystując negatyw skali
uzyskany po sfotografowaniu jej. W celu uzyskania ciemnego tła.
fotografuje się negatyw jeszcze raz z odwrotnej strony. Odpo
wiednio wycięte szkło o grubości 2 — 5 mm pokryw a się emulsją
przez oblanie nią powierzchni szkła. Em ulsję przygotowuje się
z mieszaniny 100 G wody, 23 G kleju stolarskiego d 5 G dw uchro
m ianu aluminium.
50. B U D O W A S K A L 397
Klej pow inna się całkowicie rozpuścić w wodzie i zagotować.

Po rozpuszczeniu się kleju em ulsję filtruje się przez w arstw ę gazy,
a następnie pokrywa się nią powierzchnię skali. Em ulsja powinna
wyschnąć w czystym i zaciemnionym miejscu. Czułość tej em ulsji
nie jest zbyt duża i dlatego nie psuje się ona przy słabym oświet
leniu. Na w yschniętą w arstw ę em ulsji nakłada się negatyw i szkło
oświetla się światłem słonecznym (2 -t- 3 minut) lub żarówką (przy
żarówce o mocy 100 W czas naśw ietlania wynosi 5 — 6 minut). Po
naśw ietleniu szkło płucze się w wodzie i zanurza na kilka m inut
w roztworze farby anilinowej (czarnej lub barw nej) w celu nada
nia skali odpowiedniego tła. Przezroczyste napisy można odpo
wiednio zabarwić, skale zaś można oświetlić za pomocą odpowied
niej żaróweczki.
Do pisania na szkle stosuje się mieszaninę następujących dwu
roztworów:
pierwszy — woda destylowana 35 cm5
fluorek sodu 8 G
siarczan potasu 0,7 G
drugi — woda destylowana 50 cm3
chlorek cynku 1,5 G
kwas solny 0,5 G
Do pierwszego roztw oru w lew a się m ałym i dawkami drugi roz
twór, a następnie otrzym aną mieszaninę dobrze się miesza. Na
szkle pisze się pędzelkiem lub gęsim piórem. Po 30 m inutach na
szkle w ystąpi napisana treść.
51. KONSTRUKCJA NIEKTÓRYCH ELEMENTÓW

N -
RADIOWYCH
'
W praktyce radioam atorskiej zdarza się niekiedy konieczność

budowy elementów radiowych niezbędnych przy montażu kon
struow anego urządzenia radiowego i dlatego zostanie omówione
kilka najprostszych konstrukcji tego rodzaju.
Gniazdka radiowe można wykonać stosując d ru t miedziany
o średnicy 1,2 mm lub blachę (mosiężną, alum iniową lub cynowa
ną) o grubości 0,2 -f- 0.5.mm. D rut zwija się w spiralę i mocuje się,
jak pokazano n a rys. 299 a. Blachę wycina się i zagina korzystając
z m łotka i punktaka, jak pokazano na rys. 299 b i c.
Osie potencjometrów, przełączników, zespołów kondensatorów
itp. można przedłużać za pomocą rurek o średnicy w ewnętrznej
równej średnicy przedłużanej osi, które nasuwa się na spiłowaną
oś i n a jej przedłużenie, jak to pokazano na rys. 300. Rurka po
w inna możliwie ściśle przylegać do osi i jej przedłużenia. W tym

celu między łączone końce można w staw ić podkładkę.
b)
Rys. 299. Różne rodzaje gniazdek radiowych:

I — s ty k i s p rę ż y n u ją c e , 2 — p u n k ta k , 3 — n a d c l ę c ie .
Podstawki do lamp umieszczane na chassis z m ateriału izolacyj

nego, jak np. z dykty, buduje się korzystając z blaszanych zaci
sków, jak pokazano na rys. 301 a. Jeżeli chassis w ykonane jest
z blachy, to robi się w niej odpo
wiednie otwory, do których przy
kręca się podstawki wykonane
z m ateriału izolacyjnego. Prostą
konstrukcję tego rodzaju podstaw
ki przedstawiono na rys. 301 b.
Składa się ona z płytki o w ym ia
rach 40 X 40 m m w ykonanej z a r
kusza m ateriału izolacyjnego ebo
nitu, bakelitu, getinaksu itp.o gru Rys. 300. Przedłużanie osi:
I — u sz c z e lk a , 2 — ru r k a .
bości 2 - 4 - 3 mm. W środku płytki
wywierca się otw ór o średnicy
8 mm, który odpowiednio kształtuje się pilnikiem iglicowym. Wo
koło tego otw oru wywierca się 14 otworów o średnicy 3-1-4 mm.
Styk z nóżkami lamp uzyskuje się przez zastosowanie przewodu
motażowego o średnicy 0,6 -4- 0,8 mm, który dw ukrotnie owija się
w każdej parze otworów kontaktowych, a następnie skręca i wy
prowadza na zewnątrz.
Osłony (ekrany) cewek radiowych w ykonuje się z blachy dobrze ,
przewodzącej prąd, tj. z blachy miedzianej lub aluminiowej. Mi
nim alną grubość takiej blachy dla danych częstotliwości można
wyznaczyć korzystając z w ykresu przedstawionego na rys. 302.
51. K O N S T R U K C J A N IE K T Ó R Y C H E L E M E N T Ó W R A D IO W Y C H 399
K onstrukcję tego rodzaju osłon przedstawiono na rys. 303a.

cewkę zaś umieszczoną w osłonie pokazano n a rys. 303 b.
Poszczególne przewody izolowane ekranuje się koszulką meta-
Rys. 301. Budowa podstawek do lamp.
Iową lub paskam i z folii albo z cienkiej blachy o szerokości 2 mm,

jak pokazano na rys. 304.
P r z e łą c z n ik z a k r e s ó w f a l prostej konstrukcji przedstawiono na
rys. 305. Składa się on
. ,.!0> , 1f 7 drewnianego walca, na
' którym umocowane są od-
i . powi edni o rozmieszczone
V ’l l |~ i~tt I T~ : zwieracze styków wykona-
X A ne z d rutu o średnicy l,Ek
' ^ ^ ^ ot mm. Przy obracaniu wal-
.g» ¡.ip itS s j: :L': ea uzyskuje się przełącza-
•§------------nie odpowiednich zakre-
s° w &d- Walec jest połą-
I o,ooi Mk '£ ±- - jii. |p h not czony z gałką przełącznika
50— 1/ U u ;i zaopatrzoną w odpowiedni
t t ~ — wskaźnik położenia. Wła-
------- ------------- ________ Li.i ściwe styki w ykonuje się
oooo, 1111 ll 111 !lll- l U L . z pasków wyciętych z bla-
<o‘ m‘ »s ,0ec/s chy mosiężnej lub krzemo-
Rys.302. M inim alna grubość osłony w za- brązowej O grubości 0,25 —
leżności od częstotliwości: -4- 0,3 mm. Styki te są u-
i —glin, 2 —miedź. mocowane bezpośrednio
na drew nianym chassis
lub na odpowiedniej podstawie. W celu zmontowania ich wywierca
się rząd otworów w odległości 6 mm jeden od drugiego. Po każ
dej stronie walca w ykonuje się jeden rząd takich otworów. Po
wstawieniu odpowiednio wygiętych styków w otwory zaklinowuje

się je przez wbicie odpowiednich klinów drewnianych.
Oporniki zm ienne stosowane do regulacji napięcia żarzenia w od
biornikach bateryjnych
można zbudować tak
jak pokazano n a rys.
306.
Urządzenie do jedno-
gałkowego strojenia i
przełączania zakresów
fal można skonstruować
wg w zoru pokazanego
na rys. 307.
Na osi 1 przełącznika
zakresów fal przymoco
wanego do odpowiednio
wyciętego chassis na
krętką 9 (rys. 307d) na
łożona jest ru rk a 2, w
której wypiłowano w y
Rys. 303. Budowa
■•i r* -► 5 -
osłon do cew ek ra cięcia, jak to pokazano
diowych: na rys. 307 b. Wycięcia
p L .t te służą do prowadzenia
_^ TIN a) w y m ia ro w a n ie ;
---- b) w y g lą d w n ę trz a . linki napędowej 4 oraz
P 1 p ręta sprężystego 6 słu
żącego jako sprężyna.
Długość ru rk i pow inna odpowiadać długości osi. Na końcu rurki
wycięte są zęby 7 w liczbie nie mniejszej niż 10. Obok prawego
końca rurki na osi przełącznika zakresów fal w ywiercony jest
otw ór o średnicy 0.5 -f- 0,8
mm, w którym umocowany
jest odpowiedni trzpień sta
lowy. N akłada się go po' na
sunięciu ru rk i na oś przełącz
nika. Gałkę nakłada się na
rurkę po p raw ej. stronie (od
strony zębów) i odpowiednio
zaciska n a niej specjalną Rys. 304. O słanianie przewodów izolo
śrubkę. w anych :
Strojenie odbywa się przez I — p r z e w ó d , 2 — k o s z u lk a i z o lu ją c a :
3 — c i e n k a b la c h a .
pokręcanie ru rk i za pomocą
gałki. Do uniemożliwienia
przesuw ania się rurki wzdłuż osi przełącznika służy sprężyna 6.
Przy przełączaniu zakresów fal pociąga się gałkę do siebie, -wsku
tek czego ru rk a przesuw a się i następuje zazębienie zębów rurki
o trzpień 8. Pokręcając teraz gałką powoduje się obrót osi prze-
Rys. 305. Budowa przełącznika zakresów fal.
Rys. 307. Budowa jednogałkow ego

urządzenia do strojenia i prze
łączania zakresów fal:
l — o ś , 2 — r u r k a , 3 — w y c ię c ia n a
Rys. 306. . Budowa suwakow ego lin k ę n a p ę d o w ą , 4 — lin k a n a p ę d o w a ,
opornika zmiennego: 5 — w y c ię c ia n a p r ę t , 6 — p r ę t s p r ę -
I — a u w a k , 2 — d r u t o p o ro w y , 3 — ż y s ty , 7 — z ę b y , s — t r z p i e ń ,
s t y k , 4 — z a c is k i. 0 — n a k rę tk a .
ts P o r a d n ik R a d io a m a to ra
łącznika i nastaw ienie odpo

wiedniego zakresu fał. Po naci
śnięciu gałki ponownie można
przystąpić do strojenia.
Urządzenie do strojenia p rzy
ciskowego. We współczesnych
odbiornikach stosuje się stroje
nie przyciskowe. Przez naciśnię
cie określonego przycisku, w łą
r ' cza się odpowiedni zakres fal
lub określoną radiostację. Za
i i pomocą takiego urządzenia moż
na również włączać dodatkowy
Rys. 308. Zasada działania urządze głośnik, adapter itp.
nia do strojenia przyciskowego:
1 — d ź w ig n ia , 2 — u c h w y t , 3 — s p r ę ż y n a , Zasadę działania prostego
4 — sp rę ży n a . urządzenia tego rodzaju przed
stawiono na rys. 308.
Po naciśnięciu przycis
kiem dźwigni podnosi się
do góry uchw yt 2, który
za pomocą sprężyny 3 tra
fia w wycięcie dźwigni 1
i pozostaje w tym położe
niu. U chw yt 2 jest umiesz
czony nad wszystkimi
dźwigniami i dlatego po
naciśnięciu przycisku do
wolnej dźwigni uchw yt 2
podnosi się do góry, wsku
tek czego za pomocą sprę
żyny 4 zw alnia się po
przednio naciśnięta dźwig
nia, która w raca do poło
żenia spoczynkowego. Za
sadnicze części urządzenia
przedstawiono n a rys. 309.
Dźwignię 1 w ykonuje
się z getinaksu, tekstolitu
lub ebonitu. W każdej ta
kiej dźwigni umocowuje^
Rys. 309. Części urządzenia do strojenia się sztywno bolec 6 (wy
przyciskow ego: konany np. z gwoździa o
I — d ź w ig n ia , 2 — u c h w y t , 3 — s p r ę ż y n a , 4 —
s p r ę ż y n a , 5 — s t y k i , fi — b o le c , 7 — s t o j a k i , średnicy 1,5 mm) powodu
S — p r o s t o k ą t n e o tw o r y , 9 — o t w ó r d o u m o c o jący zwieranie styków./
w a n ia s p r ę ż y n y 3, 10 — p o d s ta w a , I I — n i t y . Styki 5 o szerokości 3 mm
i grubości 0,5 mm w ykonuje się z krzem obrązu lub mosiądzu. Są

one przymocowane do podstawy całego urządzenia 10 składającej
się z dwóch płytek getinaksowych, bakelitowych lub tekstolito-
wych o grubości 2 -i- 2,5 mm. Styki wygina się tak jak pokazano
na rys. 309. W ykonane n a nie otwory w podstawie urządzenia są
przesunięte względem siebie o 4 mm. U chwyt 2 sporządza się
z żelaza o grubości 2 mm. W środku zgiętej części uchw ytu
w ykonuje . się niew ielki otw ór 9 do umocowania sprężyny 3.
D rugi koniec tej sprężyny przymocowuje się do podstawy 10.
Dwa jednakowe stojaki 7 do połączenia części urządzenia
w ykonuje się z żelaza o grubości około 1 mm. Stojaki te m ają pro
stokątne otwory 8 do swobodnego przesuwania dźwigni 1. Przy
montażu urządzenia przymocowuje się do podstawy 10 styki 5,
płytki zaś podstaw y łączy się'nitam i 11. Następnie do podstawy 10
przymocowuje się górny stojak 7, w którego otwory wstaw ia się
wszystkie dźwignie 1 z nałożonymi sprężynam i 4 i nakłada dolny
stojak 7. Po sprawdzeniu, czy wszystkie dźwignie mogą się swo
bodnie poruszać w otworach stojaków i w racać do położenia spo
czynkowego, należy zmontować n a podstawie urządzenia uchw yt 2
i sprężynę 3. Do podstawy 10 można również przymocować cewki
i kondensatory strojeniowe. Na dźwignie nasadza się przyciski
z masy plastycznej.
52. LUTOWANIE
Lutowanie jest to łączenie części m etalowych przez roztopienie

w miejscu ich łączenia odpowiedniego spoiwa (lutu). Jest to jedna 1
z najważniejszych czynności przy montażu elektrycznym i dla
tego umiejętność dobrego lutowania jest pewnego rodzaju spraw
dzianem um iejętności fachowych nabytych przez radioam atora.
Niewłaściwe lutow anie powoduje niepewność styków i może być
powodem uszkodzeń aparatury.
Do lutow ania stosuje się kolbę (lutownicę), spoiwo i topnik.
Podstawowym w arunkiem dobrego lutow ania jest zupełna czy
stość lutowanych powierzchni. Czynności związane z lutowaniem
w ykonuje się w następującej kolejności:
a) oczyszczenie przygotowanych do lutow ania powierzchni,
b) pokrycie oczyszczonych powierzchni topnikiem i ocynowanie
ich,
c) podgrzanie m iejsca lutowania do tem peratury nieco wyż
szej od tem peratury topliwości stosowanego spoiwa,
d) doprowadzenie cyny do miejsca lutow ania i rozprowadzenie-
roztopionej cyny na lutowanych powierzchniach,
e) ochłodzenie miejsca lutowania.
Czynności wymienione w p. c) i d) w praktyce następują równo
cześnie.
26*
52.1. Kolby do lutowania

Rozróżnia się dwa rodzaje kolb do lutow ania (lutownic), a m ia
nowicie: kolby elektryczne i kolby zwykłe, nagrzewane odpowied
nim płomieniem.
W praktyce najczęściej stosuje się znacznie dogodniejsze w uży
ciu kolby elektryczne. Przeciętna moc pobierana przez takie kolby
wynosi kilkadziesiąt watów. W zależności od kształtów rozróżnią
aj
Rys. 310. K olby do lutowania:

B) z w y k l e ; b ) e l e k t r y c z n e ; 1, 3 — k ą t o w e , 2, 4 — p r o s te .
się kolby proste (rys. 310, oznaczenia 2 i 4) i kolby kątowe (rys. 310,
oznaczenia 1 i 3). Kolby proste są dogodniejsze do lutow ania
w miejscach trudno dostępnych, jak np. przy m ontażu ap aratu ry
radiowej. Kolby kątowe są dogodniejsze do lutow ania w miejscach
dostępnych ze wszystkich stron. Kolba pow inna być dostatecznie
nagrzana. Jeżeli nie jest ona dobrze nagrzana, to nie topi ona spoi
wa, lecz „m aże“ i lutowanie takie nie będzie trw ałe.
Nie można kolby przegrzewać, 'gdyż w tym przypadku trudno
jest nabierać cynę, która nie chce się „przylepiać“ do kolby. Z tego
powodu kolbę elektryczną należy wyłączać, gdy robi się przerw ę
w lutowaniu; jest to tym bardziej wskazane, gdyż w ten sposób
przedłuża się jej trw ałość i zabezpiecza się ostrze kolby od prze
palenia. Podczas przerw w lutow aniu wskazane jest obniżać za
pomocą autotransform atora napięcie zasilające kolbę, np. z 220 do
150 V. W celu obniżenia napięcia podczas przerw w lutow aniu nie
kiedy włącza się opornik redukcyjny o oporności rzędu 200 V
i poborze mocy wynoszącej kilkadziesiąt watów. Przed użyciem
kolby opornik taki wyłącza się lub zwiera. Przy korzystaniu z sieci
o napięciu 220 V można zamiast opornika użyć żarówkę na 220 V
o takim sam ym poborze mocy jak kolba. Co pewien czas ostrze
kolby przepala się i staje się nierówne, wyszczerbione. W takich
przypadkach należy je oczyścić szczotką drucianą i wyrównać pil
nikiem, a następnie pocynować zanurzając nagrzane ostrze w kala
fonii, dotykając nim cyny i pocierając je następnie o drewno. Jeśli
cyna nie „przylepia się“ do ostrza, to pociera się ostrze o drewno
po uprzednim zanurzeniu w kalafonii. Po ocynowaniu ostrze będzie
łatwo nabierać cynę.
52. L U T O W A N IE 4.05
Gorącą kolbę należy kłaść n a zwykłą podstawkę z blachy lub

drutu.
W praktyce dogodne jest autom atyczne wyłączanie opornika re
dukcyjnego przy lutow aniu
i włączanie go przy odkłada
niu kolby na podstawkę. Do
tego celu można zastosować
podstaw kę do kolby o kon
strukcji przedstawionej na
rys. 312.
Na sprężynę do takiej pod
staw ki można użyć sprężynę
ze starego patefonu. Końce
takiej sprężyny powinny być
wyżarzone, co umożliwia ła
tw e ich wyginanie. Po wy-
0)
Rys. 312. Podstaw ka do kolby z auto

m atycznie w łączanym opornikiem re
dukcyjnym :
1 — m i e j s c e n a k o lb ę , 2 — s p r ę ż y n a , 3 —
s ty k g ó rn y , 4 — p ły ta b a k e lito w a , 5 — p ły tk a
Rys. 311. Podstaw ka do kolby: m e ta lo w a 6 — s t y k d o ln y , 7 — g n ia z d k a d o
a) z d r u tu ; b ) z b la c h y . w ł ą c z a n i a k o lb y .
gięciu końców sprężyny należy je ponownie ogrzać i zahartować^

zanurzając w wodzie. Styki powinny być wykonane z grubej bla
chy, najlepiej fosforobrązowej. '
52.2. Spoiwo
Spoiwem (lutem) nazywa się metal stosowany do łączenia luto
w anych powierzchni metalowych. Jako spoiwo do lutow ania n a j
lepiej nadaje się czysta cyna, którą jednak rzadko się stosuje z po
wodu stosunkowo wysokiej tem peratury jej topliwości. W praktyce
częściej się stosuje stopy cyny, przy czym pożądane jest, aby stop
zaw ierał możliwie dużo cyny. Stopy o dużej zaw artości cyny mpżna
łatw o poznać po charakterystycznym trzasku wydawanym przy

zginaniu ich lub ściskaniu. Najlepszym sposobem sprawdzenia ja
kości spoiwa je st spraw dzenie wytrzym ałości lutow ania próbnego.
Do stopów zalecanych w praktyce am atorskiej należy stop zawie
rający 60% cyny i 40% ołowiu. Stop tak i zachowuje błyszczącą
powierzchnię roztopionego m etalu i dobrze przenika do wąskich
szczelin. W praktyce spoiwo nazywane jest najczęściej cyną bez
względu na procent zawartości w nim cyny.
52.3. Topnik
Topnikami nazywa się substancje służące do ochrony oczyszczo
nych do lutow ania powierzchni m etalowych od w pływu kwasów
i tlenków powstających pod w pływ em wysokiej tem peratury kol
by. Topniki ułatw iają także „przylepianie się“ cyny do lutowanych
metali.
Istnieje dużo gatunków topników, jednak w praktyce radiotech
nicznej stosuje się tylko kalafonię w stanie stałym lub ciekłym.
Wszelkie inne topniki zaw ierają pewien procent kwasów powo
dujących niszczenie przewodów i styków. Pozostałe topniki, jak
specjalne pasty do lutowania, „tinole“ itd., można stosować tylko
przy lutow aniu takich części metalowych, jak żelazne chassis itp.,
przy czym w celu usunięcia wydzielonych przy lutow aniu kwasów
zaleca się przem ywanie zlutow anych części roztw orem sody.
Stosowanie kalafonii w stanie stałym polega na dotknięciu jej
powierzchni rozgrzaną kolbą: wówczas topi się ona, przylepia do
kolby i może być przeniesiona na miejsce lutowania. Można rów
nież spotkać spoiwo w postaci wydrążonego drutu wypełnionego
w ew nątrz kalafonią. W celu uzyskania kalafonii w stanie ciekłym
rozdrabnia się ją na proszek i rozpuszcza w podwójnej objętości
spirytusu denaturowanego lub technicznego. Miejsce lutowania
sm aruje się płynną kalafonią za pomocą odpowiedniego pędzelka.
Do lutowania masywniej szych przedmiotów żelaznych stosuje
się również specjalny roztwór, którym zwilża się lutow aną po
wierzchnię. Roztwór taki przygotowuje się z kwasu solnego, do
którego dopóty w rzuca się kaw ałki blachy cynkowej, dopóki nie
przestaną się wydzielać pęcherzyki gazu n a jego powierzchni. Gdy
roztw ór ustoi się, przelew a się go do specjalnego naczynia i można
przystąpić do lutowania.
52.4. Przygotowanie powierzchni do lutowania

Podstawowym w arunkiem uzyskania lutow ania pewnego jest
dobre oczyszczenie lutowanych powierzchni. Powierzchnie luto
w ane należy tak oczyścić z izolacji, brudu, tlenków m etali itp., aby
uzyskać metaliczną błyszczącą powierzchnię, której po oczyszczę-
52. L U T O W A N IE 407
niu nie należy już dotykać palcami. Oczyszczoną powierzchnię n a j

lepiej ocynować (pobielić) posługując się — tak jak przy luto
waniu — wyłącznie kalafonią. Drut, który ma być ocynowany,
kładzie się na kalafonii i pociera się kolbą zanurzoną w cynie.
Jeżeli trzeba cynować dużo drutów, to zanurza się je kolejno w ka
lafonii i w roztopionej cynie. P rzy cynowaniu styków dotyka się
Rys. 313. Cynowanie przewodów przed lutówaniem:

a) cynowanie; b) cynowanie styków.
je kalafonią i pociera kolbą. Do miejsc trudno dostępnych kalafonię

doprowadza się za pomocą patyczka.
Do oczyszczenia powierzchni m etalu używa się scyzoryka, ży
letki, papieru ściernego, pilnika itp. Ocynowanych lub posrebrzo
nych powierzchni można nie oczyszczać przed lutowaniem, nato
m iast jeżeli lutow ana powierzchnia jest poniklowana, to miejsca,
które będą lutowane, należy dokładnie oczyścić z w arstw y niklu.
D ruty izolowane należy oczyszczać tylko na długości niezbędnej
do lutowania, tj. 5-r-IO m m . Przy oczy
szczaniu nie należy kaleczyć przewodu.
Przew ody wielożyłowe oczyszcza się w spo
sób pokazany na rys. 314.
Przy oczyszczaniu tak zwanej licy, tj.
przewodu wielożyłowego złożonego z izo
lowanych cieniutkich drucików, nagrzewa Rys_ 314 oczyszczanie
się przeznaczony do lutow ania koniec licy przewodów wielożyło-
nad niewielkim płomieniem (tak aby nie wych.
przepalić cienkich drucików), a następnie
szybko ostudza w spirytusie denaturowanym . Emalia pokryw a
jąca druciki pęka również i resztki jej można łatwo wykruszyć.
Po skręceniu drucików i ocynowaniu przewód taki będzie się n a
dawał do użycia go przy montażu.
52.5. Proces lutowania
Gdy kolba jest dobrze nagrzana i ocynowana, a powierzchnie

m ające być zlutowane oczyszczone i ocynowane, można przystąpić
do właściwego lutowania. Lutowanie pocynowanych powierzch

n i nie nastręcza trudności. Łączy się ze sobą lutowane powierzch
nie, a następnie przyciska do tego miejsca gorącą kolbę z zaczerp
niętą cyną. Cyna pokryw ająca pocynowane poprzednio powierzch
nie topi się i miesza z cyną spływ ającą z kolby. Miejsce styku za
lew a się kroplą cyny w postaci „łezki“, która po zastygnięciu
dobrze i pewnie łączy zlutow ane części metalowe. Podczas ostyga-
n ia należy przytrzym ać lutow ane części, aby były one nierucho
m e i aby lutow ane powierzchnie ściśle przylegały do siebie.
Drgnięcie ręki przytrzym ującej lutow ane części w czasie zasty
gania cyny może spowodować niepewność styku lutow anych po
wierzchni. W celu skrócenia czasu stygnięcia dmucha się na zluto
w ane miejsce. Przy nagrzew aniu styku należy dążyć do tego, aby
kolba przylegała do niego nie tylko swym końcem, lecz całą po
w ierzchnią roboczą ostrza (rys. 315). Styk lutowańych części musi
być pew ny i m usi mieć dużą powierzchnię.
Należy pam iętać, że dobre lutowanie zależy od tego, czy cała
lutow ana powierzchnia mocno „chwyci“ cynę. Powierzchnie luto
w ane muszą być tak nagrzane, aby same mogły roztopić cynę.
W celu uzyskania właściwej powierzchni styku lutowanych prze
wodów należy je, zależnie od wymagań montażu, przygotować do
lutow ania w sposób pokazany na rys. 316.
Miejsce styku nagrzew a się dopóty, dopóki cyna nie roztopi się
całkowicie. Gdy lu tu je się na stałe aparaturę całkowicie już opra
cowaną, wówczas przed lutowaniem dąży się do mechanicznego
połączenia ze sobą lutowanych przedm iotów (rys. 317a). Natomiast
jeżeli montaż m a charakter doświadczalny i odpowiednie części,
będzie się dobierać drogą eksperym entalną, to nie stosuje się
łączenia mechanicznego, a więc przylutow aną część będzie można
łatw o odlutować (rys. 317b).
Należy unikać kapania cyny do m ontowanej aparatu ry i każdą
kroplę, która wpadnie do aparatu, trzeba niezwłocznie starannie
usunąć.
Jeżeli przylutow yw ane części radiow e m ają tak krótkie dopro
w adzenia (np. oporniki, Kondensatory), że zachodzi obawa, iż przy
lutow aniu doprowadzeń- te elem enty obwodów mogą być uszko
dzone w skutek nadm iernego nagrzania ich, to przy lutowaniu
takich drutów używa się specjalnego przedm iotu odprowadza
jącego ciepło (rys. 318).
Pewność lutow ania nie zależy od ilości zużytej cyny lub kala
fonii, lecz tylko od stopnia przygotowania powierzchni do luto
w ania i od należytego nagrzania tych powierzchni. Dlatego na
lutow anym styku nie powinno być zbyt wiele cyny, natomiast
pow inna ona tworzyć gładką „łezkę“. P rzy lutow aniu bardzo cien
kich drutów (o średnicy 0,1 mm) trudno jest posługiwać się kolbą.
52. L U T O W A N IE 409
b)
Rys. 315. Położenie ostrza Rys. 317. Styki przed lutowaniem:
kolby przy nagrzewaniu a) ś c iś n ię ty m e c h a n ic z n ie —
styku: d o lu to w a n ia trw a łe g o : b) n ie
a) n ie p ra w id ło w e : b) p ra ś c iś n ię te m e c h a n ic z n ie d o lu
w id ło w e . t o w a n i a c h w ilo w e g o .
Rys. 316. Sposoby przygotowania przewodów do lutow ania.
Rys. 318. Zapewnienie od-

prowadzania ciepła przy
lutowaniu:
1 — k o lb a , 2 — d r u t y , 3 — lu
to w a n y e l e m e n t , i — s z ta b k a Rys. 319. Spaw a
m ie d z ia n a s łu ż ą c a d o p ro w a nie cienkich dru
d z e n i a w y d z ie l a n e g o c ie p ła . cików.
W takich przypadkach skręca się izolowane przew ody i umieszcza

się je w płom ieniu gazu, lam pki spirytusow ej itp. Końce drutów
szybko się topią i tw orzą kulkę miedzianą.
Zakończenie takie układa się wzdłuż przewodu i odpowiednio
izoluje się.
P rzy lutow aniu drobnych przedm iotów można również naw ijać
na ostrze kolby goły przewód miedziany o średnicy 2 — 3 mm,
odpowiednio zakończony za pomocą pilnika.
Najlepiej lu tu ją się przy użyciu kalafonii części miedziane,
mosiężne, cynowane, żelazne itp. Aluminium, które jest często sto
sowane, można lutow ać przy użyciu specjalnego topnika i spoiwa.
Drobne części aluminiowe, jak d ru ty o średnicy do 1 mm itp.,
można zlutować w w arunkach radioamatorskich. W tym celu
lutowane powierzchnie należy starannie oczyścić pilnikiem lub
papierem ściernym i natychm iast zalać oczyszczoną w ten sposób
powierzchnię w arstw ą kalafonii w celu zabezpieczenia jej przed
utlenianiem . Następnie za, pomocą gorącej kolby pokryw a się tak
przygotowaną powierzchnię roztopionym spoiwem zaw ierającym
m niej niż 50% ołowiu. Sposób ten nadaje się tylko do lutow ania'
drobnych części aluminiowych, ponieważ przy lutow aniu w ięk
szych powierzchni alum iniowych niezbędne jest nagrzanie luto
wanych powierzchni do tak wysokiej tem peratury, jakiej nie
można osiągnąć przy 'u ży ciu zwykłych kolb elektrycznych stoso
wanych w praktyce.
Do lutow ania alum inium jest zalecane stosowanie specjalnego
spoiwa o składzie:
1. Cynk 15% 3. Cynk 8%
Cyna 85% - Cyna 87%
A lum inium 5%
2. Cynk 50%
Cyna 50% 4. Cynk 15% |
Cyna 73% i Najlepsze spoiwo
A lum inium 12% ’
Spoiwa te łatwo ulegają korozji, przeto lutow ane miejsca ko

niecznie należy pokryw ać lakierem .
53. MONTAŻ RADIOWY
Do montażu zalicza się dobór, sprawdzanie, ustawianie, moco

wanie i łączenie części radiow ych w edług wybranego układu po
łączeń. Dobór części radiowych uzależniony jest od wybranego
układu połączeń, przy czym dokładniejszy opis poszczególnych
elementów układu podany jest w poprzednich rozdziałach.
53. M O N T A 2 R A D IO W Y 411
53.1. Sprawdzanie części radiowych

Przed przystąpieniem do m oniażu urządzenia radiowego należy
sprawdzić, czy poszczególne części radiowe nie są uszkodzone. Do
uszkodzeń takich można zaliczyć uszkodzenia doprowadzeń lub
przerw y w uzwojeniach tran s
formatorów, oporników itd.,
\r
R ys. 321. P ró b n ik z m iliam perom ie- Rys. 322. K o n stru k c ja końców ek p ró

rzem : b n ik a :
i — k o ń c ó w k i. 1 — k o s z u l k a I z o la c y jn a , 2 — o s tr z e ,
3 — p r z e w ó d g ię tk i.
zwaroie uzwojeń, zwarcie poszczególnych płytek kondensatorów

zmiennych, zw arcia do masy chassis, uszkodzenia izolacji itd.
Spraw dzania części dokonuje się za pomocą omomierza lub
próbnika. Próbnik składa się z miliamperomierza, słuchaw ki lub
neonówki, połączonych szeregowo ze źródłem prądu. W obwód
próbnika składającego się z miliam perom ierza mA oraz źródła
R ys. 323. P ró b n ik ze słu ch aw k ą: Rys. 324. P ró b n ik z la m p ą św ietlącą

1 — k o ń c ó w k i. (np. neonów ka):
1 — z a s ila n ie , 2 — k o ń c ó w k i.
p rądu w postaci bateryjki B włącza się dodatkowy opornik R, za

bezpieczający przyrząd przed przepalaniem się. W artość opor
ności R dobiera się w tak i sposób', aby przy zwarciu końcówek
przyrządu wychylenie m iliam perom ierza nie przekroczyło zakresu
jego skali
_ _ 1000 u b
Ko —
1
gdzie:
Ub — napięcie baterii w V,
I — maksym alne wychylenie m iliam perom ierza w mA.
Jako końcówki można wykorzystać giętki sznur z dolutowamymi

„krokodylkam i“ lub ostro zakończonymi drutam i miedzianymi
o średnicy 1,2 -f- 2,5 m m izolowanymi koszulką izolacyjną.
Próbnik ze słuchawką jest m niej skomplikowany, jednak jego
zastosowanie jest ograniczone tylko do stw ierdzenia przerw y
w spraw dzanym elemencie, ponieważ na słuch trudno rozróżnić,
czy trzask w ystępujący w słuchawce odpowiada oporności bada
nego elem entu, czy też zwarciu tego elementu.
Powyższe uwagi dotyczą również próbnika z neonówką przyłą
czanego do sieci lub b aterii anodowej. Szeregowo z neonówką
włącza się cpom ik R o oporności rzędu kilkudziesięciu tysięcy
omów. .
53.2. Ustawianie części radiowych

Praw idłow e ustaw ienie części radiow ych stanowi jedno z n a j
trudniejszych zadań konstrukcyjnych. Istnieje szereg wym agań —
niekiedy sprzecznych — norm ujących rozmieszczenie części radio
wych. W ym agania te można podzielić na elektryczne, mecha
niczne i estetyczne.
Do najw ażniejszych w ym agań elektrycznych należy takie u s ta
wienie poszczególnych elementów układu, aby uniknąć w zajem
nych sprzężeń między poszczególnymi obwodami. W związku z po
wyższym części radiowe pow inny być tak ustawione, aby uniknąć
sprzężeń nie tylko przez bezpośrednie w zajem ne oddziaływanie
poszczególnych części n a siebie, lecz również sprzężeń między
przewodam i połączeniowymi, łączącymi te części ze sobą. Prze
wody połączeniowe pow inny być możliwie krótkie, nie pow inny
przebiegać równolegle do siebie i pow inny znajdować się możli
w ie jak najdalej jedne od drugich. W ymaganie to dotyczy szcze
gólnie obwodów wielkiej częstotliwości oraz w stępnych obwodów
wzmacniacza małej częstotliwości. Części należące do jednego
stopnia układu nie powinny być ustaw iane 'między częściami inne
go stopnia. Części te należy grupować razem w pobliżu właściwej
•lampy, przy czym w układach wielostopniowych wskazane je st
osłanianie (ekranowanie) poszczególnych stopni za pomocą od
powiednich przegródek metalowych. W ymaganie to dotyczy rów
nież obwodu anodowego i siatkowego lampy.
Cewki obwodu heterodyny umieszcza się z dala od części, które
się bardzo nagrzew ają podczas pracy. U nika się przez to zm ian ~
częstotliwości w ytw arzanej przez heterodynę.
Lam py i filtry wzmacniacza częstotliwości pośredniej należy
ustaw iać możliwie blisko siebie, przy czym miejsce umieszczenia
_ podstawki ’lampowej powinno być tak dobrane, aby przewód łą
czący filtr z odpowiednią anodą był jak najkrótszy.
53. M O N T A Ż R A D IO W Y 413
Montaż byłby idealny dopiero wówczas, gdyby udało się w ogóle

uniknąć stosowania przewodów połączeniowych. P rzy racjonalnym
rozmieszczeniu części i przewodów można uniknąć prow adzenia
w ielu zbędnych połączeń.
>)
Rys. 325. P rz y k ła d zm ontow anej części o d b io rn ik a:

a ) s c h e m a t id e o w y : b) s c h e m a t m o n ta ż o w y ; 1 — w e jś c ie , 2 — z ie m ia , 3 — w y jś c ie .
Części należące do obwodu strojeniowego, jak cewki i konden

satory obwodu drgań oraz przełącznik zakresu fal, pow inny two
rzyć zw artą grupę w celu uzyskania jak najkrótszych połączeń,
przy czym cewki poszczególnych stopni i odpowiednie sekcje
przełącznika należy dobrze osłonić (ekranować).
Rys. 326. U staw ien ie tra n sfo rm a to ró w i dław n ik ó w :

a) p r a w i d ł o w e ; b) n ie p ra w id ło w e .
Cewki krótkofalowe m ontuje się w ew nątrz chassis, przy czym

cewkę obwodu heterodynowego umieszcza się bliżej lampy. W od
biornikach superheterodynow ych nieekranow ane cewki hetero-
dyny i obwodu wstępnego powinny być przedzielone ekranem lub
przynajm niej umieszczone po przeciwnych stronach metalowego
chassis, przy czym w urządzeniach wielostopniowych cewki po

w inny być zaekranowane.
Jeżeli w układzie znajduje się transform ator międzylampowy, to
trzeba go umieścić możliwie jak najdalej od transform atora w yj
ściowego i transform atora sieciowego oraz dławika w prostow niku
sieciowym. Transform atory i dław iki pow inny być tak ustawione,
aby ich strum ienie magnetyczne były prostopadłe do siebie.
W ymaganie to dotyczy również cewek i dławików w obwodach
wielkiej częstotliwości.
W celu zabezpieczenia się od sprzężeń magnetycznych między
transform atorem wyjściowym a międzylampowym lub wejścio
w ym oraz w celu zabezpieczenia się przed oddziaływaniem pola
magnetycznego transform atora lub dław ika sieciowego n a inne
transform atory układu stosuje się ekrany magnetyczne.
Im większa jest przenikalność m agnetyczna takiego ekranu oraz
im jest on grubszy, tym skuteczniejsze jest ekranowanie. W p ra k
tyce do budowy takich ekranów stosuje się blachę żelazną o gru
bości 0,5 -f- 1,5 mm. Skuteczne ekranow anie można uzyskać sto
sując kilka cienkich stopniowo m alejących ekranów m agnetycz
nych oraż umieszczając między nim i ek ran miedziany.
Przy wielkich częstotliwościach radiow ych ekranow anie uzy
skuje się w skutek pow staw ania prądów wirowych w ekranie
i w związku z tym dąży się do stosowania ekranów o możliwie
małej oporności. W praktyce stosuje się ekrany z miedzi lub z alu
minium. Prostow nik sieciowy w raz z filtrem ustaw ia się możliwie
daleko od detektora i pierwszego stopnia, wzmacniacza małej czę
stotliwości. Lam pa głośnikowa może być umieszczona w pobliżu
transform atora sieciowego. Podstaw ki lampowe powinny być tak
rozmieszczone, aby przewody połączeniowe były jak najkrótsze.
Do w ażniejszych wym agań m echanicznych można zaliczyć takie
ustawienie wzajemne części, aby konstrukcja urządzenia radio
wego była zw arta i poszczególne części można było łatwo m onto
wać, sprawdzać, napraw iać lub wymieniać. W związku z tym
„wielopiętrowe“ ustawianie, przy którym poszczególne części' gro
madzą się jedne nad drugimi, n ie jest wskazane. Końcówki, do
których przylutow uje się druty, pow inny być wyprowadzone na
w ew nętrznej stronie chassis.
Na 'górnej poziomej ściance chassis umieszcza się zwykle pod
staw ki lampowe, elem enty obwodów drgań, jak zespół konden
satorów, odekranowane cewki, elem enty prostownika sieciowego,
jak transform ator sieciowy i dławik oraz kondensatory elektro
lityczne itp.
Na przedrliej pionowej śdiance chassis umieszcza się części
m ające regulację (przełącznik zakresów fal, potencjom etry regu
lujące natężenie odbioru oraz barw ę tonu, mechanizm stroje

niowy itp.).
Na tylnej pionowej ściance chassis umieszcza się gniazda do
doprowadzeń do anteny, ziemi, m ikrofonu lub adaptera, dodatko
wego głośnika itd. oraz wyprowadza się przewód zasilający. Części
ruchome powinny poruszać się swobodnie 1 nie zaczepiać o inne
elem enty konstrukcji. Urządzenia dostrojcze, jak śruby stroje
niowe kondensatorów stroikowych (trymerów) i rdzeni cewek,
pow inny być łatw o dostępne.
Nie należy umieszczać cewek obwodów drgań w pobliżu lampy
głośnikowej lub prostowniczej jak rów nież w pobliżu konden
satorów elektrolitycznych ze względu na to, że elem enty te pod
czas pracy mogą się bardzo nagrzewać. Podstawdci lampowe po
w inny być tak rozmieszczone, aby lam py można było łatw o w y j
mować.
W celu uniknięcia tzw. efektu mikrofonowego, przejaw iającego
się w postaci głośnego „wycia“ szczególnie przy odbiorze fal k ró t
kich, jeśli głośnik dynam iczny i zespół kondensatorów znajdują się
we wspólnej skrzynce, należy te elem enty umieszczać w płaszczy
znach prostopadłych do siebie, a przy przykręceniu ich do chassis
i skrzynki należy stosować gumowe podkładki.
Niektóre' podstawki lampowe, jak na przykład podstaw kę do
lam py detekcyjnej w urządzeniach bateryjnych ze sprzężeniem
zwrotnym, należy am ortyzować przez podłożenie kaw ałków mięk
kiej gum y lub pierścienia gumowego. P ły tk i z gniazdkami insta
luje się analogicznie do podstaw ek lampowych.
Części regulowane pow inny być tak rozmieszczone, aby przy
pokręcaniu odpowiednich gałek unikać krzyżow ania rąk.
Do ważniejszych w ym agań estetycznych można zaliczyć sym e
tryczne rozmieszczenie wzdłuż chassis poszczególnych części radio
wych, otworów na osie regulow anych części radiowych, otworów
na opraw ki lampowe, otworów na gniazdka telefoniczne, syme
tryczne rozmieszczenie elem entów wskaźnikowych i regulujących
n a płycie czołowej itp. P rzy projektow aniu części radiow ych w ska
zane jest naszkicowanie właściwego w ariantu n a papierze.
Poza tym i ogólnymi wym aganiam i «co do ustaw iania części
radiowych mogą istnieć w ym agania specjalne, jak np. ograniczenie
w ym iarów i ciężaru projektowanego urządzenia radiowego (od
biornik wycieczkowy), specjalne rozmieszczenie elementów reg u
low anych i przyrządów pomiarowych, specjalna konstrukcja
w celu ułatw ienia krążenia «powietrza w urządzeniach większej
mocy itp. Oprócz tego w bardziej złożonych urządzeniach stosuje
się m ontaż blokowy polegający n a m ontażu poszczególnych blo
ków aparatury i łączeniu ach ze sobą po zainstalow aniu za po
mocą odpowiednich styków.
V
416 I X , P R A C E M O N T A Ż O W E R A D IO A M A T O R A
53.3. Mocowanie części radiowych

Odpowiednio rozmieszczone części radiow e należy solidnie
i trw ale przymocować do chassis. W przypadkach kiedy nie należy
spodziewać się konieczności w ym iany części, n a przykład parzy
b)
Rys. 327. P rz y k ła d y przym ocow yw ania części radiow ych.
łączeniu poszczególnych boków chassis, m ontażu końcówek do

płytek zaciskowych, przy przymocowywaniu do chassis tabliczek
izolacyjnych z zaciskami itd., stosuje się nitow anie nitam i lub
pistonami, W większości pozostałych przypadków w praktyce
radioam atorskiej stosuje się mocowanie za pomocą śrub (wkrętek).
Q)
a) ' b) c) d) e) f)
m £[\
Ul
Rys. 328. Różne ro d za je śru b i końców ek do lu to w an ia.
P rzy przykręcaniu części radiowych do drew na i łączeniu kon

strukcji drew nianych stosuje się specjalne śruby do drew na
(rys. 328a i b). Śruby z łbami półokrągłymi stosuje się przeważnie
w miejscach trudno dostępnych. Śruby z łbem płaskim są mniej
widoczne i stosuje się je w, miejscach otw artych. Należy zawsze
posiadać zapas takich śrub o różnej długości (od 5 do 30-4-40 mm).
Stare śruby łatwo się w ykręca z drew na po nagrzaniu łba śruby
gorącym m etalem. Do najczęściej stosowanych śrub zalicza się
śruby do m etalu (rys. 328c, d i f). Do kom pletu każdej z takich
śrub należą dwie lub trzy nak rętk i i dwie podkładki. Najwygod
niejsze są śruby o łbie cylindrycznym (rys. 328e). Należy posiadać
zapas śrub do m etalu o średnicy 1 — 6. mm. Najczęściej stosuje się
śruby o średnicy 3 4 m m i długości 20 4- 30 mm. Niekiedy do
przymocowania 'wykorzystuje się gniazdka telefoniczne (rys. 328f)
i zaciski (rys. 328g). Do lutow ania przewodów stosuje się koń
cówki., które podkłada się pod śruby, n ity (rys. 328i) lub
gniazdka i zaciski (rys. 328h). W celu przymocowania w sposób
zupełnie pew ny części radiow ej przykręconej do chassis należy
Rys. 329. P rz y k ła d y kolejnego d o k ręcan ia śrub.
nie tylko mocno dokręcić nakrętkę, lecz i zabezpieczyć ją od od

kręcania się. W tym celu pod nakrętkę podkłada się stalowe okrą
głe podkładki sprężynujące rozcięte z jednej strony lub podkładki
z ząbkami. Ponadto po dokręceniu nak rętk i nakręca się na śrubę
drugą dodatkową nakrętkę — wzmacniającą. Często po dokrę
ceniu nakrętki zalewa się lakierem nakrętkę i w ystający gw int
śruby.
Ze względu n a konieczność uziem iania przykręconych osłon
i obudów m etalowych — śruby, podkładki, n akrętki jak również
powierzchnie przykręcane części radiow ych pow inny być staran
nie oczyszczone. Przy przymocowy waniu części radiowych dwie
m a śrubam i należy te śruby dokręcać kolejno. Większą ilość śrub
dokręca się w kolejności pokazanej na rys. 329.
Poszczególne elem enty układu przymocowuje się w określonej
kolejności. Początkowo umieszcza się elem enty płaskie, takie jak
podstaw ki lampowe, stojaki, p ły tk i z gniazdkami do anteny, ziemi,
adaptera, płytki zaciskowe oraz te elementy, które pow inny być
przymocowane w miejscach trudno dostępnych. Następnie przy-
n P o r a d n ik R a d io a m a to ra
mocowuje się potencjom etry, przełączniki zakresów fal, zespół

kondensatorów, kondensatory elektrolityczne i kondensatory stałe .
o dużych rozmiarach, cewki, transform atory itd.
Drobne części radiowe, jak np. oporniki, dopasowuje się do
istniejących końcówek, a następnie przylutow uje się je. Końcówki
oporników i kondensatorów przeznaczone do przylutow ania nie
pow inny być zbyt krótkie, ponieważ podczas nagrzew ania ele
m enty te mogą ulec uszkodzeniu. Obcinając końcówki tych ele
m entów należy pozostawić wolny koniec o długości co najm niej
jednego lub półtora centym entra.
Części radiowe zaopatrzone w gw inty i nakrętki (potencjometry,
przełączniki, kondensatory zmienne, kondensatory elektrolityczne)
przymocowuje się po wywierce-
0) h) / y \ niu w chassis odpowiednich ot
worów. N akrętki takie należy
zabezpieczyć przed odkręcaniem
e /¿¡Tt? się w taki sam sposób jak na-
'= * krętk i śrub. Jeżeli przykręcana
Rys. 330. K ąto w n ik i do um ocow ania obudowa pow inna być uziemio-
części. na, to niezależnie od oczyszcze
nia przylegających do siebie po
wierzchni obudowy i chassis należy między obudową a chassis
umieścić końcówkę, którą przylutow uje się potem do przewodu
uziemiającego. Jeżeli m etalow a obudowa pow inna być odizolowana
od chassis, to należy w chassis wywiercić otwór o średnicy -większej
niż w ym iary obudowy, tak aby pomieści! się w nich pierścień
izolacyjny umieszczony na osi obudowy. Między przykręcaną obu
dowę chassis a nakrętkę podkłada się podkładki izolacyjne. Zespół
kondensatorów w zależności od konstrukcji może być przykręcony
do chassis bezpośrednio lub za pomocą kątowników, jak pokazano
n a rys. 330a, przy czym należy pam iętać o zapewnieniu am orty
zacji.
Duże kondensatory prostokątne przymocowuje się w sposóbpo-
kazany na rys. 330b za pomocą kątowników wykonanych z wą
skiego paska metalowego o grubości około 1 mm. Za pomocą jed
nego takiego kątow nika m ożna przymocować jeden lub kilka u sta
wionych w szereg kondensatorów. W celu pewniejszego przy
mocowania wskazane jest podkładanie paska kartonu między kon
densator a kątownik.
Części radiow e o kształcie okrągłym, jak kondensatory stałe,
kondensatory elektrolityczne na niskie napięcie itd., przymoco
w uje się do chassis za pomocą klam er, jak pokazano na rys. 331...
K lam ry można wykonywać dla pojedynczych lub podwójnych
kondensatorów ustaw ianych jeden obok drugiego.
W celu przymocowywania drobnych części radiowych, jak np.
kondensatory i oporniki sporządza się z płytek izolacyjnych (bakę-
litowych) i przynitow anych do nich końcówek specjalne mostki,

stojaki i końcówki zbiorcze.
K onstrukcje te można przykręcać do chassis w pozycji pionowej
za pomocą m ałych kątowników. Stosuje się rów nież mocowanie
/■
■
■■
■ t
Rys. 331. K lam ry do um ocow ania części.
takich konstrukcji w pozycji poziomej przez przykręcanie obu

końców lub środka płytki izolacyjnej do tulejk i4przymocowanej
do chassis za pomocą wspólnej dłuższej śruby.
Do mocowania drobnych części 'radiowych w ykorzystuje się
Rys. 332. P rzym ocow yw anie d ro b n y ch części.
w olne końcówki innych części radiow ych (niewykorzystane koń

cówki podstawek lampowych itp.).
Kondensatory elektrolityczne stosowane w filtrze sieciowym
i inne części pracujące w pozycji pionowej nie przystosowane do
27*
przymocowania można przykręcać za pomocą klam er, jak po

kazano na rys. 333. Kondensatory takie ustaw ia się pionowo. Przed
przykręceniem ich w ierci się w chassis otwór przepustow y na do
datkową elektrodę kondensatora. T ransform atory i dławiki filtru
sieciowego przykręca się do
chassis za pomocą śrubek, w
chassis zaś należy wykonać o t
w ory przepustow e na odprowa
dzenia, przy czym wskazane jest
wpuszczenie do. otworów spe
cjalnych przepustów izolacyj
nych. Można również w chassis
wyciąć otw ory i tak ustawić
Rys. 333. K la m ry do przym ocow y transform atory, aby końce od
w an ia części o k ształcie okrągłym prow adzeń były wpuszczone do
u staw io n y ch pionow o. w ew nątrz chassis.
Głośniki przew ażnie przykrę
ca się do skrzynki lub do specjalnej deski. Między kraw ędzie gło
śnika a deskę podkłada się pierścienie z wojłoku. Jeżeli krawędzie
głośnika nie m ają otworów, to głośnik przykręca się za pomocą
kątowników, jak pokazano na rys. 332. Pod kątow niki trzeba pod
kładać kaw ałki gumy.
Chassis przymocowuje się do skrzynki za pomocą odpowiednich
kątowników i śruby, przy czym wskazane jest zastosowanie am or
tyzacji przez podłożenie podkładek gumowych.
53.4. Łączenie części radiowych

Do łączenia przymocowanych części radiowych przew ażnie sto
su je się srebrzony d ru t miedziany, tzw. d ru t montażowy, o śred
nicy rzędu 1 mm, n a k tóry naciąga się koszulkę izolacyjną. Do
łączenia tych części można również stosować wielożyłowy prze
wód w izolacji gumowej.
- Przed przystąpieniem do łączenia należy d ru t montażowy w y
prostow ać w im adle (rys. 334) lub przez przyw iązanie końca dru
tu do jakiegoś nieruchomego
przedm iotu. P rzy prostowaniu
d ru t się nieco wydłuża. Do zgi
nan ia d ru tu stosuje się szczypce
płaskie, pokazane na rys. 335a.
D ru t przyłącza się do zacisku za
pomocą odpowiedniej końców
ki, którą przylutow uje się do m ontażow ego.
drutu, lub za pomocą p ętli w y
konanej na końcu d ru tu za pomocą okrągłych szczypców (rys.
53. M O N T A2 R A D IO W Y 421
335b). Przy wykonaniu p ętli d ru t stopniowo przesuw a się przez

szczypce. Przewód wielożyłowy należy przed w ykonaniem pętli
dobrze skręcić, po w ykonaniu zaś pętli należy wolny koniec prze
wodu skręcić lub zlutować z tą częścią przewodu, która styka się
Rys. 335. K ształto w an ie d ru tó w połączeniow ych:

a) w y g i n a n i e d r u t u ; b) w y k o n a n ie p ę tli n a końcu d r u tu .
•.--yr—
Tt-yrr.j
Rys. 336. „Z a ra b ia n ie“ przew odów .
bezpośrednio z pętlą. Przed lutow aniem należy starannie oczyścić

przewody. Pojedyncze przewody w izolacji baw ełnianej, sznury
sieciowe itp. należy „zarobić“ (zakończyć), jak pokazano na rys.
336. W celu zaznaczenia przeznaczenia poszczególnych przewodów

można je „zarabiać“ nitkam i o różnych barw ach.
Jeżeli kilka dłuższych przewodów przebiega obok siebie, np.
przewody zasilające lub przewody ekranowane, to wskazane jest
„zszycie“ (związanie) ich nicią w jedną wspólną wiązkę, jak po
kazano na rys. 337.
W przypadkach gdy nie można zastosować zbyt krótkich prze
wodów, w celu zabezpieczenia się przed sprzężeniem należy ek ra
nować przew ód odizo-
u) b) low any przez nałożenie
n fi r, - , n n n specjalnej koszulki me-
talowej odpowiednio u-
I « u -u— 3 <— J J i. ziemionej. Ekranow ane
Rys. 337. „Zszycie“ przew odów w w iązkę: w taki sposób przewody
a) prawidłowe; b) nieprawidłowe. stosuje się jako dopro
w adzenia do siatek
lamp, jako przewody łączące siatkę pierwszej lam py wzmacniacza
m ałej częstotliwości z potencjom etrem regulującym natężenie
odbioru lub z adapterem itp. Należy również ekranow ać opor
niki upływowe itp. P rzy ekranow aniu przewodów połączenio
wych w obwodach w ielkiej częstotliwości należy pam iętać, że
ekran zwiększa pojemność tych obwodów. Zjawisko to m a ważne
znaczenie, gdy pojemność całego obwodu jest stosunkowo niewiel
ka. W celu zm niejszenia tej zm iany pojemności należy stosować
ekran o możliwie dużej średnicy. Osiąga się to przez nakładanie
ekranu na koszulkę izolacyjną o zwiększonej średnicy. Koszulkę
ekranującą po nasunięciu
jej na dobrze odizolowany a)
przewód „zarabia się“, jak
pokazano n a rys. 338 a.
Dla uziemienia przew odu
ekranowego w ycina się na
końcu koszulki ekranowej
odprowadzenie (rys. 338 b) Rys. 338. „Z a ra b ia n ia “ przew odów
lub robi się pętlę (rys. w osłonie.
338 c). Często koszulka
ekranow a jest w ykonana z aluminium, które w w arunkach radio
am atorskich trudno jest lutować. W celu uziem ienia takiej ko
szulki okręca się ją drutem gołym (rys. 338d), którego koniec
przylutow uje się do końcówki uziemiającej. D ru t okręcający kor
szulkę wskazane jest również przylutow ać w celu zabezpieczenia
go przed obluzowaniem się.
Poszczególne elem enty konstrukcji należy łączyć w określonej
kolejności. Łączenie rozpoczyna się od przygotow ania i zamoco
w ania szyny uziemiającej w ykonanej zazwyczaj z gołego grubego
d ru tu lub z paska miedzianego o końcach zwróconych w różnych
Rys. 339. P rz y k ła d y połączeń w je d n y m punkcie:

a) schem at id e o w y ; b) w y k o n a n ie ; c) p o łą c z e n ie iz o
lo w a n e od c h a s s is .
Rys. 340. Łączenie części radiow ych po

przez chassis:
a) i b) p rzy u ż y c iu s t y k ó w p r z e jś c io w y c h ; c) p r z y
u ż y c iu p rz e p u stó w .
kierunkach chassis. N astępnie układa się i przymocowuje p rze

wody ekranowe uziemiając jednocześnie ich ekrany za pośred
nictw em szyn uziemiających oraz przymocowuje się przewody
doprowadzające do lamp elektronow ych napięcie żarzenia i n a
pięcie anodowe. P rzy równoległym połączeniu grzejników lamp
przew ody doprowadzające napięcie żarzenia mogą być wspólne.
Są one prowadzone bezpośrednio n a chassis. W celu uniknięcia
przebicia do chassis trzeba starannie odizolować przewody do
prow adzające napięcie do anod lamp. Aby zmniejszyć wzajemne
oddziaływanie jednych obwodów na inne, stosuje się skręcanie
przewodów należących do tego samego obwodu, jak np. prze
wodów żarzenia, przewodów transform atora wyjściowego, prze
wodów sieci prądu zmiennego itd. Należy dążyć do bezpośredniego
przyłączania poszczególnych części radiow ych do styków pod
staw ek lamp oraz do zacisków kondensatorów i oporników. Uwaga
ta dotyczy szczególnie kondensatorów blokujących. Przewody
i połączenia pow inny być prowadzone jak najkrótszą drogą. Trzeba
unikać zbytecznych skrętów, np. pod kątem prostym itd. Rozpa
tru jąc układ połączeń [urządzenia radiowego można łatw o za
uważyć, że połączenia znacznej części elementów układu m ają
wspólne punkty połączeń, przy czym są to przew ażnie połączenia
z ziemią (rys. 339a). Do w ykonania tych połączeń w ykorzystuje się
szynę uziemiającą, przy czym w celu uniknięcia sprzężeń między
poszczególnymi stopniam i poprzez tę szynę należy przyłączać
poszczególne części danego stopnia w jednym najbliższym punkcie
szyny. Z rys. 339b widać, że poszczególne stopnie m ają swe własne
punkty uziemiające.
W celu zabezpieczenia się przed w pływ em szkodliwych pojem
ności należy unikać prowadzenia w pobliżu części m etalowych
i chassis przewodów nieekranow anych, w których będą płynąć
p rądy wielkiej częstotliwości. Ważne jest również, aby przewody
były tak umieszczone, aby uniknąć sprzężeń między obwodami
anodowymi a siatkowym i tej samej lampy, między obwodami
wejściowymi a obwodami wzmacniacza częstotliwości pośredniej,
między przewodam i do autom atycznej regulacji natężenia odbioru
a przewodam i prowadzącym i od oporności obciążenia drugiego
detektora do siatki sterującej wzmacniacza małej częstotliwości,
między obwodami wejściowym a wyjściowym wzmacniacza małej
częstotliwości itd. Przew ody takie pow inny być krótkie, możliwie
oddalone od siebie oraz nie pow inny przebiegać równolegle. Na
leży pam iętać o zwiększeniu izolacji przewodów zasilających,
przepuszczanych przez chassis. P rzy przeprow adzeniu połączeń
przez chassis stosuje się specjalne odizolowane styki przejściowe
(rys. 340a i b) lub przepusty (rys. 340c) wykonane z m ateriału izo
lacyjnego lub z koszulki izolacyjnej. Często jako szynę uziem ia
jącą stosuje się masę -chassis, jednak przy tego rodzaju rozwią
zaniu trudno zapewnić dostatecznie pew ny styk.
Przy łączeniu poszczególnych elementów należy uwzględnić
ich szczególne właściwości. Na przykład jeżeli transform ator małej
częstotliwości nie ma ekranu, to należy tak włączyć uzwojenie
transform atora, aby koniec górnej w arstw y ostatniego uzwojenia
był przyłączony do obwodu zasilania lub uziemiony. W tym przy
padku jako ekran będzie służyło samo uzwojenie.
54. ANTENA I UZIEMIENIE

54.1. Sprzęt instalacyjny
Antenę i uziemienie w ykonuje się z linki antenowej skręconej
z cienkich drucików miedzianych. Zam iast linki antenow ej sto
sowany bywa również ocynowany d ru t stalowy o średnicy rzędu
3 mm. Do izolacji linki antenowej stosuje się specjalne izolatory
antenow e porcelanowe tzw. jajkow e (rys. 341a). Do przepuszcza-
Rys. 341. M a teria ły do in stala cji

an ten : Rys. 342. P rzełączn ik an ten o w y :
a) iz o la t o r y p o r c e la n o w e (ja jk o w e ); l — dźwignia, 2 — odgromnik, 3 —
b) 1 c) p rze p u sty p o rc e la n o w e ; styk uziem ienia, 4 — styk anteny,
cl) ru rk i gum ow e. 5 — styk odbiornika.
nia linki antenowej przez ram y okienne lub ściany stosuje się
przepusty porcelanowe (rys. 34Ib i c) oraz ru rk i ebonitowe lub
gumowe (rys. 341d).
W celu zabezpieczenia odbiornika lub nadajnika przed w yłado
w aniam i atmosferycznymi umieszcza się przełącznik antenowy.
Przy zbliżaniu się burzy lub wtedy, gdy ap aratu ra nie jest czynna,
należy antenę uziemić za pomocą przełącznika antenowego. Jeżeli
przełącznik nie jest przełączony n a ziemię, to ostre ząbki odgrom
nika n a przełączniku antenow ym zabezpieczają w pew nym stop
niu aparaturę przed wyładow aniam i atmosferycznymi.
Do prow adzenia linki antenow ej po ścianie stosuje się zwykle
izolatory rolkowe przykręcane bezpośrednio do ściany. Do przy-
mocowywania linki antenowej stosowanej do budowy uziemienia

używ a się gwoździ papowych lub specjalnych skobelków. Odciągi
w ykonuje się z d ru tu stalowego o średnicy rzędu 3 mm.
54.2. Antena
Do odbiorników stosuje się przeważnie anteny o kształcie od
wróconej litery L (rys. 343). A ntena taka zawieszana jest na
wysokości 10-r-i5m ponad ziemią.
Długość poziomej części anteny
■przy odbiornikach detektorowych
pow inna być rzędu 25 -f- 40 m,
przy odbiornikach zaś lampowych
może wynosić 15 -4- 25 m.
P rzy budowie dowolnej anteny
należy przestrzegać następujących
Rys. 343. Antena odbiorcza: zasad:
1 — m a szt, 2 — o d c ią g a c z e , 3 - a) unikać umieszczania anteny
u z ie m ie n ie , 4 — iz o la t o r y , 5 — p o zbyt blisko dachów, drzew itp.,
z io m a c z ę ść a n te n y , 6 — d o p r o w a b) nie zawieszać anteny nad lub
d z e n ie . pod innym i przewodami, jak prze-
Rys. 344. O sadzanie m a sztu antenow ego n a dach u :

I — krą że k, Z — iz o la t o r ante n o w y, 3 — szn u r, 4 — i o d c ią
gacz, 5 — k o le k d r e w n ia n y , 6 — r o lk a , 7 — p ę t la z d ru tu ,
8 — p o d k ła d k a gum ow a, 9 — k ro k ie w .
wody oświetleniowe, telefoniczne itp., oraz nad ulicami i placami

publicznym i,'
c) zawieszać antenę możliwie najdalej od przewodów, w któ-
54. A N T E N A I U Z I E M IE N IE 427
Tych ¡płynie prąd elektryczny, oraz umieszczać ją możliwie prosto

padle do tych przewodów,
d) nie przymocowywać m asztu antenowego ani odciągów do
kominów, otworów w entylacyjnych itp.
Jako m asztu używ a się drew nianej tyczki o wysokości 4 - f 8 m
i średnicy 5 -f- 10 om. Przed zamocowaniem m asztu antenowego
należy go zabezpieczyć przed gniciem przez wysuszenie i pom a
lowanie. Maszt zamocowuje się za pomocą 3-4-4 odciągów przy
kręcanych do dachu (rys. 344d) poprzez gumowe podkładki zabez
pieczające przed przeciekaniem wody. Odciągi należy zabezpieczyć
przed zsunięciem się po maszcie przez wbicie specjalnego kołka
drew nianego (rys. 344b) lub owinięcie kilku zwojam i d ru tu
(rys, 344a). Linkę antenow ą przymocowuje się do m asztu za po
m ocą bloku, pierścienia z dowolne
go m ateriału lub izolatora rolko
wego. Zawieszanie anteny odbywa
się za pomocą sznura lub drutu,
którym podciąga się kolejno końce
anteny. Od odciągów antenę od-
izolow uje się za pomocą łańcucha
z 2 — 3 izolatorów antenowych,
•jak pokazano-na rys. 345.
Należy unikać sporządzania a n
te n y z kilku kaw ałków linki, a je
żeli istnieje konieczność łączenia
linki antenowej, to oczyszczone Rys. 345. S p o rząd zan ie ła ń cu ch a
końce należy odpowiednio skręcić izolatoró w an ten o w y ch :
i zlutować. W celu uniknięcia ze a ) p r a w i d ł o w o : b ) n i e p r a w i d ł o w o ;
rw ania anteny przez w iatr w ska I — do m a sztu , 2 — do a n te n y,
3 — d o p r o w a d z e n ie .
zane jest zawieszenie na drugim
końcu odciągu antenowego ciężaru
■o wadze 10 -f- 20 kg. Linka antenow a pow inna być tak rozw ijana,
ab y uniknąć tw orzenia się pętli.
W celu zabezpieczenia doprowadzenia antenowego przed doty
kaniem dachu czy ściany umieszcza się n a sk raju dachu odcią
gacz z izolatorem na końcu, do którego przym ocowuje się dopro
wadzenie. Doprowadzenie antenow e przepuszcza się przez ścianę
budynku lub ram ę okna w sposób pokazany n a rys. 347, przy
czym w celu uniknięcia przedostawania się deszczu otwór na p rze
p ust w ykonuje się pod pewnym kątem w stosunku do poziomu,
tak aby woda spływ ała na zewnątrz.
Po przepuszczeniu doprowadzenia do w nętrza pokoju przyłącza
się je do środkowego zacisku przełącznika antenowego. Przełącz
nik antenow y oraz przewód uziem iający umieszcza się możliwie
blisko doprowadzenia antenowego. Do odbioru można także uży
wać anteny pokojowej w ykonanej z drutu miedzianego zawieszo-
428 IX . P R A C E M 0 N T A 2 0 W E R A D IO A M A T O R A
Rys. 346. R ozw iązanie lin k i antenow ej

a) p r a w id ło w e ; b) n ie p r a w id ło w e .
Rys. 347. W prow adzenie do Rys. 348. B udow a a n te n y poko

prow adzenia antenow ego do jow ej.
w n ętrz a m ieszkania:
i — d o p r o w a d z e n ie , 2 — fa jk a p o r
c e la n o w a , 3 — ru rk a e b o n it o w a ,
4 — do o d g r o m n ik a .
Rys. 350. W yko rzy stan ie r u ry WO'

dociągow ej jak o u ziem ienia:
1 — d o p r o w a d z e n ie do o d b io r n ik a .
Odbiornik
Rys. 349. W y korzystanie sieci

ośw ietleniow ej jak o an ten y :
1 — g n ia z d k o w tykow e , 2 — konden
sa tor o p o je m n o śc i 3 0 0 -r5 0 0 pF.
351. B udow a uziem ienia

1 — lutow anie.
54. A N T E N A I U Z I E M IE N IE 429
nego na izolatorach. Przy zastosowaniu takiej anteny nie jest po

trzebny przełącznik antenow y, jednak odbiór jest słabszy oraz
silniej zakłócany, ponieważ pola zakłócające rozchodzą się wzdłuż
przewodów sieci. A ntenę taką należy zawieszać z dala i możliwie
prostopadle do przewodów sieciowych.
P rzy w ykorzystyw aniu sieci oświetleniowej jako anteny stosuje
się urządzenie pokazane n a rys. 349. Dobry jednak odbiór uzy
skuje się tylko przy stosowaniu anteny zew nętrznej wykonanej
prawidłowo. -
Do wykonania uziemienia w ykorzystuje się ru ry wodociągowe.
R ury centralnego ogrzewania nie dają. dobrego uziemienia, ru ry
.zaś gazowe nie nadają się zupełnie do tego celu. Dobre uziemienie
w ykonuje się przez umieszczenie w dole o głębokości co najm niej
1,5 m drutu skręconego, siatki m etalow ej, arkusza blachy o po
wierzchni 40 -f- 50 cm, uszkodzonego w iadra itp. Dobre uziemienie
można również wykonać z ru r długości 2 -4- 2,5 m zaostrzonych na
końcach i w bitych w ziemię w wykopanych dołach.
Linka doprowadzająca uziemienie pow inna być przylutow ana
do starannie oczyszczonej metalowej powierzchni uziemienia.
P rzy prow adzeniu takiej linki do odbiornika przybija się ją do
m uru, podłogi, itp. P rzy zakopywaniu dołu ziemia powinna być
starannie ubijana.
Rozdział X
ZASADY PROWADZENIA KORESPONDENCJI PRZEZ

RADIOAMATORA-KRÓTKOFALOWCA
55. WIADOMOŚCI OGÓLNE
Radioam atorzy-krótkofalowcy nie tylko zajm ują się konstrukcją,

odpowiednich a p ara tu r radiokom unikacyjnych nadawczych i- od
biorczych, lecz również prow adzeniem korespondencji z innym i
radioam atoram i rozsianym i po całym świecie.
Radioamatorzy dzielą' się n a „nasłuchowców“ — tylko odbiera
jących sygnały am atorskie i „nadawców“ — prow adzących dw u
stronną łączność radiową.
W Polsce radioam atorzy są zorganizowani w ram ach Ligi Przy
jaciół Żołnierza.
Radioamatorzy przeważnie korespondują za pomocą radiotele
grafu i dlatego um iejętność telegrafow ania alfabetem Morś'e’a
(tabl. 109) stanowi poważny a tu t w ich pracy.
fi11
55.1. Alfabet Morse‘a
Naukę alfabetu M orse’a najlepiej jest prowadzić grupowo w ra
m ach odpowiednich komórek LPŻ. Jako źródło sygnałów może
służyć brzęczyk (nawet przerobiony z dzwonka elektrycznego) lub j
prosty generator akustyczny.
Uzyskanie odpowiedniego pozwolenia na posiadanie nadajnika
radioamatorskiego jest uw arunkow ane posiadaniem świadectwa
uzdolnienia wydawanego przez LPŻ.
Aby móc otrzym ać świadectwo uzdolnienia, należy poza w iado- -
mościami teoretycznym i umieć nadaw ać w tem pie rów nom iernym \
i odbierać z szybkością 10 grup na m inutę (50 znaków Morse’a
na m inutę, tj. 50 liter, cyfr lub znaków pisarskich). D oświad^ :
czeni radioam atorzy korespondują z szybkością powyżej 100 zna
ków Morse!a n a m inutę. Radioamatorzy radzieccy osiągają im po
nujące rezultaty w swej pracy. N a przykład rekordzista F. Rosia
ków w roku 1949 odebrał 400 znaków M orse’a na m inutę, pisząc
55. W IA D O M O Ś C I O G Ó L N E 431
Tablica 109
A lfab e t M orse‘a
a. L i t e r y
A l rf a b e t Alfabet
Znaki M orse’a Z naki M orse’a
Ł aciński Rosyjski Ł aciński Rosyjski
A A . ~ N H
.—.— ĄAA H NN hiszp. —
| A w ęgierskie — ---------- O O
B B ---------- . OÓ H
--- . — . C n . ------ . P n
CC, — ------------ Q m
-------------- CH m ____ R p
--- . . D ... S C
E E3 ... — ... s —
. . --- ĘEEE 3 — T T
. . --- . F * .. — U y
------ - G r . . ------- U JO
.... H X ... — V JK
.. I M . ------- w B
------------ J H. — .. — X B
— . --- K K — . ------ Y BI
. --- . . L JI ------ -- Z 3
Ł — ------ -- — 2 —
------ M M 2 —
b. L i t e r y s t o s o w a n e w k o r e s p o n d e n c j i m i ę d z y n a r o d o w e j
Alfabet Alfabet
Z naki M orse’a ivioi se a
Ł aciński R osyjski |' Ł aciński Rosyjski
I .
j __ A A —. N H
--- . . . B B ------------------ o O
--- . --- .
■ jC U ---------- P n
--- . . ✓ D fl ------------ Q m
E E3 ------ R p
. . __ . F <3? ... S c
____ _ G F ^ — T T
.... H X • ------ u y
I M Hj _____ V xc
------------ J n _____ W B
--- . --- K K ---------- X B
L ji ;| ------------ Y BI
M M ----------
- [1 2
432 X . K O R E SP O N D E N C JA K R Ó T K O FA L O W A A M A T O R SK A
T a b l i c a 109 (cd.)
c. Z n a k i służbowe
czekać
koniec nadaw ania radiogram u
znak przerw an ia (pomyłka)
d. C y f r y
Z naki skrócone
Z naki pełne (stosowane rzadziej)
1 • ____ 1 .—
2 •. ■— ------- 2 ------
3 . . . ----- 3 -------
4 4 ___ ’ '
5 5 .........
6 — .... 6 —
7 --------- 7 --------
8 ---------- 8 ------
9 ------------ 9 —.
0 0 —
N um er (Nr)
Uwaga. C y f r y r z y m s k i e o z n a c z a s ię p r z e z d o d a n ie p r z e d c y f r ą l u b g r u p ą c y f r s ło w a
„ r z y m “ lu b „ ro m " .
K ropka (.) .. .. .. N aw ias (przed

P rzecinek (,) --------------- i po słowie) ( ) — --------- - —
Ś re d n ik (;) --------------- Z nak rów ności (= ) — . . . —
D w ukropek ( : ) ---------- . , , Z nak dodaw ania ( + ) ---- - — •
P y ta jn ik (?) ------------- P o dkreślenie (nadaje się przed
i po słowie) (___) --------- - —
W ykrzyknik (!) -----------------
(—) __ , , , , . . . A postrof (’) ------------------
M yślnik
(”) ----------- Z nak now ego w iersz a. — . —
Cudzysłów
K reska ułam kow a (/) — . . — .
#
55. W IA D O M O Ś C I O G O L N E 433
odbierany tekst n a maszynie do ¡pisania. Odebrał on także 460

znaków M orse’a na m inutą głośno czytając odbierany tekst.
W roku 1950 pobił on w łasny rekord odbierając i zapisując na m a
szynie 410 smaków M orse’a n a m inutę. Mistrz w nadaw aniu klu
czem M. Tchorem nadał w roku 1950 tekst konkursowy ze średnią
szybkością 167 znaków M orse’a na m inutę. R ezultaty takie można
osiągnąć drogą uporczywego i systematycznego treningu. Przede
wszystkim należy znać każdy znak M orse’a na słuch, tj. znać
jego charakterystyczne brzmienie, a nie liczyć kropki i kreski.
P rzy dużych szybkościach nadaw ania przyjm uje się na słuch nie
oddzielne znaki, lecz zespoły znaków, jak kody, skróty lub słowa.
Z powodu trudności przy ręcznym zapisywaniu odbieranego tek
stu nie łatwo jest przekroczyć szybkość odbierania 180 -4- 200 zna
ków Morse’a na m inutę. Lepsze rezultaty łatw iej można uzyskać
pisząc odbierany tekst bezpośrednio na maszynie do pisania. Zapi
sywanie odbieranego tekstu n a maszynie wskazane jest już od
samego początku nauki odbioru alfabetem M orse’a.
55.2. Kody am atorskie

M iędzynarodowym językiem telegraficznym , jakim posługują się
radioam atorzy, je st odpowiednio dostosowany międzynarodowy
kod Q (tabl. 110) oraz specjalne skróty (tabl. 111 i 112). Kod Q
składa się z różnych kombinacji trzech liter łacińskich, przy czym
litera Q zawsze znajduje się n a początku.
Kod Q zaw iera najbardziej typowe zdania w ym ieniane w ko
respondencji radioam atorskiej. Do jego zalet należy możność
stosowania tych samych skrótów zarówno w formie twierdzącej
jak i .pytającej. Jeżeli kodu Q używa się w form ie pytającej,
; to po nadaniu odpowiedniego skrótu dodatkowo nadaje się p y ta j-
i nik. Na przykład QSL? oznacza: „Czy wyślecie potw ierdzenie
! odbioru?“, natom iast QSL oznacza: „W yślemy w am potw ierdzenie
odbioru“. P rzy szczegółowszej korespondencji kod Q jest nie
w ystarczający i dlatego stosuje się specjalne skróty radioam a
torskie (tabl. 111 i 112) obejm ujące znacznie szerszy zakres w ia
domości.
Przy prow adzeniu korespondencji radioam atorzy zw ykle łączą
kod Q ze skrótam i radioam atorskim i. Na przykład: pse QSL
oznacza: — proszę o przysłanie k a rty QSL (potwierdzenie od
bioru).
Raport RST. Po nadaniu liter RST nadaje się trzy cyfry ozna
czające kolejno stopień czytelności, siły i tonu odbieranych sy
gnałów w edług tabl. 113.
434 X . K O R E SPO N D E N C JA KRÓ TK O FALO W A A M ATO R SK A
Tablica 110
M iędzynarodowy kod Q stosow any przez radioam atorów
Skrót Znaczenie
A lfab e t A lfab et O dpow iedź lu b
Z ap y tan ie zaw iadom ienie
łaciński rosyjski
QRA II1PA J a k się n azyw a w asza N asza sta c ja nazyw a

sta c ja ? s i ę ........
QRB n iP B W ja k ie j m niej w ięcej P rzy b liżo n a odległość
odległości jesteście od m iędzy naszy m i sta c ja
naszej stacji? m i w ynosi ........ m il
m o rsk ich (lub k ilo m e
trów )
QRG m pr Czy m ożecie podać n am D o k ład n a częstotliw ość
d o k ład n ą częstotliw ość w asza [lub . . . (znak
naszą (lub . . . znak w yw oław czy)] je s t . . .
w yw oław czy)? kc/s (lub Mc/s)
QRH mpx Czy n asza częstotliw ość W asza częstotliw ość
w ah a się? w a h a się
QRI IlfPM J a k i je s t to n naszego T on w aszego n a d a w a
n ad aw an ia? n ia je s t ___
(1. d o b ry
2. zm ienny
3. zły)
QRK ir p k J a k a je s t czytelność C zytelność sygnałów
sygnałów naszych? i w aszych [lub ___
[ lu b . . . . (znak w yw o (znak w yw oław czy)]
ław czy)]? j e s t -----
(1. n ieczy teln e
2. od czasu do cza
su czy teln e
3. czytelne, lecz z
tru d e m
4. czytelne
5. d oskonale czy tel
ne )
QRL IRPJI Czy jesteście zajęci? Je steśm y zajęci (lub
je ste śm y zajęci z ...)
P ro sim y n ie p rzeszk a
dzać
QRM IHPM Czy w am p rzeszk a P rz esz k ad z ają n am
dzają?
QRN UfPH Czy p rzeszk ad zają w am P rz esz k ad z ają n am
w y ład o w an ia atm o sfe w y ład o w an ia atm o sfe
ryczne? ryczne
QRO mpo Czy m am y zw iększyć Zw iększcie m oc
moc?
QRP mpn Czy m am y zm n iej Z m niejszcie m oc
szyć moc?
55. W IA D O M O Ś C I O G 0 L W E 435
Tablica 110 (cd.)

Skrót Znaczenie
A lfa b e t A lfa b e t O dpow iedź lu b
ła ciń sk i ro sy jsk i Z a p y ta n ie
% zaw iad o m ien ie
QRQ mpin; Czy m am y n a d a w a ć N a d a w a jc ie p rędzej

p rędzej ? ( ......... w y ra zó w n a
m in u tę)
QRS mpc Czy m am y n a d a w a ć N a d a w a jc ie w olniej
w olniej? ( ......... w y razó w n a
m in u tę)
QRT mPT Czy m am y p rz e rw a ć P rz e rw ijc ie n a d a w a n ie
n ad a w an ie ?
QRU nipy Czy m acie coś d la n a s ? N ie m a m y n ic d la w as
QRV mp>K Czy je ste ście gotowa? Je ste śm y gotow i
QRW mPB Czy m am y zaw iad o m ić P ro sim y zaw iadom ić
. . . . że w o łac ie ich n a ......... że w o łam y ich
........ kc/s (lub M c/s)? n a . . . . k c/s (lub Mc/s)
QRX u ip b K iedy będziecie n a s B ęd ziem y w as znów
znów w yw oływ ać? w y w o ły w ać o ___ go
dzin ie [na ___ kc/s
(lu b Mc/s)]
QRY m pw J a k a je s t n a s z a k o le j W asza k o lejn o ść je st
ność? ----- (lub odpow iednio
(odnosi się do w y m ia n y inaczej)
radio teleg ram ó w ) (odnosi się do w y m ia
n y rad io teleg ram ó w )
QRZ ib ;p 3 K to n a s w oła? W oła w as ........ [ńa
. . . . k c/s (lub Mc/s)]
QSA iiic a J a k a je st siła naszych S iła sy g n ałó w w aszych
sygnałów ? [lub . . . . (znak w y w o
[ lu b ___ (znak ’w yw o ław czy)] j e s t ___
ławczy)] (1. zaled w ie sły szaln a
2. sła b a
3. dość d o b ra .
4. d o b ra
5. b ard z o dobra)
QSB ih c b Czy siła naszy ch sy g - S iła w aszych sy g n a
gnałów w a h a się? łó w w a h a się
QSD m c« Czy nasze kluczo w an ie W asze k lu czo w an ie je s t
je s t n ie p raw id ło w e? n ie p ra w id ło w e
Q SK N m cK Czy słyszycie n a s p od S łyszym y w as podczas
czas w aszego n a d a naszego n a d a w a n ia
w ania?
QSL m c ji Czy m ożecie p o tw ie r P o tw ie rd z a m y o d b ió r
dzić odbiór?
28*
436 X . K O R E SP O N D E N C JA K R Ó TK O FA LO W A A M A TO R SK A
T a b l i c a 110 (cd.)
Skrót Znaczenie
A lfa b e t A lfa b e t O d p o w ied ź'lu b .
Z a p y ta n ie
łaciń sk i ro sy jsk i . zaw iadom ienie
Q SLL IIICJIJI Czy w ysłać w am po W yślijcie n am po

tw ie rd z en ie odbioru? tw ie rd z en ie o d b io ru
QSM mavr Czy m a m y pow tórzyć P ow tó rzcie o sta tn i n a
o sta tn io n a d a n y do d an y do n as te leg ram
w as teleg ram ? [(lub telegram (y) N r ..)]
QSN mcH Czy słyszeliście nas S łyszeliśm y w as
[ l u b ___ (znak w yw o [ l u b ___ (znak w y w o i
ław czy) n a ___ kc/s ław czy n a ........ kc/s
lu b Mc/s]? lu b Mc/s)]
QSO mco Czy m acie łączność z Ł ączność z . ___ m am y
___ bezpośrednio lu b bezpośrednio (lub po
pośrednio? śred n io p r z e z ........ )
QSP men Czy zechcecie p rz e k a M ożem y przek azać do

zać d o ___ bezpłatnie? . . . . b ezp łatn ie
QSU mcv Czy m am y nadaw ać lu b N ad a w a jc ie lu b odpo
odpow iadać na te j czę w iad ajcie n a te j czę
stotliw ości [ lu b ---- kc/s stotliw ości [lub n a . . .
(lub M c/s)], (em isją k c/s (lub Mc/s)]
klasy)? (em isja k la s y ....)
QSV mciK Czy m a m y n ad a w ać N adaw ajcie serię „V “
se rię „V“ n a tej czę n a tej częstotliw ości
stotliw ości [lub n a ----- [lub n a . . . kc/s (lub
k c/s (lub Mc/s)]? Mc/s)]
QSW mcB Czy będziecie n a d a Będziem y n ad a w ać n a
w ać n a tej cz ęsto tlif tej częstotliw ości [lub
w ości [lub ----- kc/s n a . . . kc/s (lub Mc/s)]
(lub Mc/s)] (em isją (em isją k la sy ...)
W ąsy . . . . ) ?
QSX m et Czy będziem y n a słu N asłu ch u jem y .........
ch iw ać ___ (znak w y (znak ___ w y w o ław
w oław czy) n a ___ kc/s czy) n a . . . kc/s (lub
(lub Mc/s)? Mc/s)
• QSY mcbi Czy m a m y przejść z P rzejd źcie z n ad a w a
n a d a w a n ie m na in n ą n iem n a in n ą częstotli
częstotliw ość? w ość [lub n a . . . kc/s
(lub Mc/s)]
QSZ mc3 C zy m a m y n ad a w ać N ad aw ajcie k ażd y wy-*
k a ż d y w y ra z lu b g ru ra z lu b g ru p ę d w u
pę w ięcej niż jed en k ro tn ie (lub . . . razy) .
raz?
QTA mTA C zy m am y anulow ać A n u lu jc ie teleg ram
te le g ra m n r ----- ja k n r ___ ja k gdyby on
g d y b y on nie b y ł n a n ie b y ł n a d a n y
dan y ?
55. W IA D O M O Ś C I O G Ó L N E 4 37
T a b l i c a 110 (cd.)
Skrót Znaczenie
A lfab et A lfab e t O dpow iedź lub
Z apytania
łaciń ski ro sy jsk i zaw iadom ienie
QTB HITB Czy zgadzacie się z n a N ie zgadzam y się z w a

szym obliczeniem ilości szym obliczeniem ilo
w yrazów ? ści w y razó w ; b ędzie
m y p o w tarzać p ie rw
szą lite rę każdego w y
ra z u lu b p ierw szą cy
f rę k ażd ej g ru p y
QTC IIIT II Ile te leg ram ó w m acie M am y . . . telegram ów
do n a d a n ia ? d la w as (lub d l a ___ )
QTH mTX Ja k ie je s t w asze p o N asze położenie j e s t . . .
łożenie w szerokości szerokości, . . . d ługo
i długości (lu b ozna ści (lub oznaczone w
czone w in n y sposób)? jn n y sposób)
QTR 1I1TP Jaki je s t d o k ła d n y D o k ład n y czas je st . . .
czas? g odzina
QTU iiiry J a k ie są godziny p ra c y N asza s ta c ja je st czyn
w aszej sta cji? n a o d -----do . . . . go
dziny
QUA myÂ Czy m acie w iadom ości O to w iadom ości o d -----
o d ........ (znak w yw o (znak w yw oław czy)
ław czy)?
55.3. Znaki wywoławcze

W celu rozróżnienia stacji radioam atorskich stosuje się odpo
w iednie znaki wywoławcze oznaczające poszczególne stacje.
Znaki wywoławcze nadaw ane są n a początku i n a końcu każdego
cyklu korespondencji.
Znak wywoławczy składa się z jednej lu b dwóch liter ozna
czających kraj radioam atora (tabl. 114) oraz z cyfry i z jednej,
dwóch lub trzech liter.
W ZSRR trzyliterow y znak wywoławczy poprzedzony cyfrą
je st nadaw any zespołowym stacjom radioam atorskim , klubom,
szkołom i innym instytucjom . Pierw szą lite rą je st zawsze litera K.
D w uliterow y znak wywoławczy (poprzedzony cyfrą n ad aję się
stacjom poszczególnych radioam atorów. Podobnie je st w Polsce.
Trzyliterow y znak wywoławczy poprzedzony cyfrą otrzym ują
instytucje, a dw uliterow y znak wywoławczy poprzedzony cy frą—
poszczególni radioam atorzy. ,
438 X , K O R E SP O N D E N C JA K RÓ TK O FALO W A A M ATO R SK A
T a b l i c a 111
S k ró ty ra d io a m a to rsk ie *)
Skrót
Znaczenie
A lfab e t A lfa b e t
łaciń sk i ro sy jsk i
AA AA W szystko po . . . (używ a się po zn a k u za p y ta

n ia p rzy żą d an iu pow tórzenia)
AB AB W szystko przed . . . (używ a się po z n a k u zap y
ta n ia p rzy żą d an iu pow tórzenia)
A BT ABT Około, m niej w ięcej
ABV A B iK P ow tórzcie (lub p o w tarzam ) cy fry w sk ró tach
AC AU, 'P r ą d zm ienny
ADR, ADS AÄP, A R C A d res
A ER, ANT A E P, A H T A n te n a
AF AO M ała częstotliw ość
A FT E R A<t>TEP P óźniej
A FTO N A<t>TOH jp o tu d n ie
A FT R N A<S>TPH
A GN ATH Z now u, p ow tórnie
A LL, AL, AJIJI, AJI, ^W szystko
W SE *) BCE*)
ALSO AJICO T akże, też
AM AM P rz ed p o łu d n ie
A M M TR A M M TP A m perom ierz
AMP AMn A m p er
A N I, ANY AHM, AHBI K ażdy, w szelki, k tó ry k o lw ie k
ANS AHC O dpow iedź
AR AP K oniec n a d a w a n ia
AS AC C zekajcie
AT AT K, w , przy
AUD AYÄ Słyszalność
BAND, BAHÄ, j P asm o, w stęga, za k res
D PZ *) £113*)
BC bu; R ozgłośnia rad io w a
BCL b iiji S łuchacz rozgłośni rad io w ej
BD, BAD BÄ, BAÄ Zle, zły
BECUS BEIIY C ^-Ponieważ
BECUZ EECY3
BEST B EC T » N ajlep szy (e)
BFRE B<f>PE P rzed, zanim , przed tym
BI, BY EM. BBI P rzez, przy pom ocy
B IZ EH3 Z ajęcie, in teres, sp raw a
BK BK P roszę p rzerw ać n ad a w an ie , lu b o d p o w iad ajcie
w czasie naszego n a d a w a n ia (m ożem y p ra
cow ać duplexem )
BN EH W szystko m iędzy . . . i ___
i i ) Z e w z g lę d u n a u ż y c i e w s k r ó t a c h r a d i o a m a t o r s k i c h w y r a z ó w a n g i e l s k i c h z a
m ie s z c z o n y c h w k a ż d y m s ł o w n i k u , o g r a n ic z o n o s ię p r z y p o d a w a n i u t y c h s k r ó t ó w
d o s k ró tó w p o d a n y c h w „ S p r a w o c z h ik u R a d io liu b itie lia " J , T e m p e r a i B . O sze-
r o w a , K ijó w 19 4 9 , R e g u l a m i n u R a d i o k o m u n i k a c y j n e g o , 1 9 4 9 o r a z „ K r ó t k ć v ł n y “ ,
P r a g a 19 5 1 , n r 6.
55. W IA D O M O Ś C I O G Ö L N E 439
Tablica 111 (cd.)
Skrót
A lfab et A lfab e t Znaczenie

la cin sk i ro sy jsk i
BO X BOB S k ry tk a pocztow a (skrzynka)

BQ B ill O dpow iedź n a za p y ta n ie (wiadomość)
BTR BTP L epiej
BTW N BTBH M iędzy, pom iędzy
BU by Był, byłem
BU T, BT E y T , BT Lecz, je d n ak , ale
C n T ak
CAUL, HAJIJI, ^W ołanie, z n a k w yw oław czy
W ZW *) B3B*)
CC ' IW
T on k w arcu , n a d a jn ik ste ro w a n y k w arcem
CITY CHTBI M iasto
CFM, CEM IJ«i»M, DEM P o tw ierdzenie, potw ierd zam
CHEERIO, H X EE PIO , ju z ie ń dobry
ZDR ») 3£P *)
CK ■ HK Ilość słów
CKT UKT S chem at
CU HJI Z am ykam y stację
CLG H J ir W ołający
CN, CAN UH, DAH Mogę, m ożecie
CNT, CANT IfH T, H A HT N ie mogę
CO ,u p G en e ra to r k w arcow y
COD IJO fl Kod, hasło
COL KOJI S praw dzić lu b spraw dzim y
CONDS D O HflC W a ru n k i łączności
CONDX D O HflB W a ru n k i dalekosiężnej łączności
CONGRATS D O H rP A T C ^G ratulacje, pow inszow ania
P Z D R *) n ś lw f
CP Hn Z n ak w y w ołania dla dw óch lu b w ięcej o k reślo
n ych sta cji
CO PA H O iiA N a d a jn ik ze w zbudzeniem n iezależnym sta b ili
zow any liw areem
CQ.W SEM*) uw , j z n a k do w y w ołania w szystk ich sta cji
BCEM*)
CRD HPA K a rta , pocztów ka
CU ny S p o tk am y się (w eterze)
CUAGD u y A rn D,o usłyszenia w k ró tce
CUL u y ji Do usłyszenia później
cw UB F ale riietłum ione (d rg an ia niegasnące)
DC UH P rą d sta ły
DE, IZ») LlE, M3*) Od, z. Z n ak oddzielający, zn ak w yw oław czy
k o resp o n d e n ta od zn a k u w yw oław czego
sta c ji w yw ołującej
D IR ECT H H PEK T W prost, bezpośrednio
DR PJ? D rogi
DX Rb Łączność dalekosiężna
EA ST EACT W schód
EC, ( + ) E li Z n ak ko ń ca rad io g ram u
440 X . K O R E SPO N D E N C JA K RÓ TK O FALO W A A M A TO R SK A
Tablica 111 (cd.)

Skrót
A lfab et A lfab e t
Znaczenie
END E H fl K oniec
ER, ERE E P, EPE T u ta j, tu, u m nie
ES EC I, oraz
F A IR <3>AHP P rzep ięk n a, w y śm ien ita (pogoda)
FB OB W spaniale, doskonale
FD P o d w a jac z częstotliw ości
F IX <S>HB S tały, n a sta łe
F IR S T <t>KPCT P ierw szy
FM Z, od
FO N E <&OHE T elefonia
FOR, FR, <£OP, <J>P, ¡■Za, dla, przy
Z A *) 3A*)
FRD OPH P rz y jac iel
FREQ , cPPEIH, C zęstotliw ość
OST *) y iiiT * )
FR O ST <3>POCT M róz
GA FA P roszę n adaw ać
GA, REW S FA, PEB C N ad a w a jc ie k ro p k i
GB, DSW *) FB, flCB*) Do w idzenia, bądźcie zdrow i
GE, DW R *) TE, RBP*) D obry w ieczór
GEN FEH G en erato r
GLD, RAD*) FJIH, PAR*) Z adow olony, ucieszony
GM, GD FM, FU D zień dobry
GM T FMT Czas w ed łu g G reenw ich
GN TH D obranoc
GND THff Z iem ia, uziem ienie
GT, GET I T , TET D ostać, o trzym yw ać
GUD ry u D obry, dobrze
GUHOR ry x o p N ie słychać w as
GV rx c D ajcie, d ajem y
HAM, XAM,
K W K *) ^N adaw ca (ra d io am ato r p o siad ający n ad a jn ik )
KBK*)
HAM, XAM, W ym iana grzeczności pom iędzy rad io a m ato ra m i
S P IR IT C nM PH T
HEAR XEAP Słyszeć, słyszę
HF Xc& W ielka częstotliw ość
H FC XO>II P rą d w ielkiej częstotliw ości
H I. H A XH, XA Śm iech, śm iać się
HOT XOT G orąco
HO UR xoyp Czas
H PE , NUS *) xnE, jsp o d z ie w a m y się, m am y n ad zieję
HIOC*)
HR XP T u ta j, tu
HRD X Pff Słyszeliśm y, słyszał
HT XT W ysokie n apięcie
HV X JK M am , posiadam , m ieć, posiadać
HVNT X3KHT N ie m am , n ie posiadam
Tablica 111 (cd.)

Skrót
A lfab e t A lfab e t Znaczenie

HW XB Ja k , ja k m nie słyszycie
H W SAT X BC A T
J a k w am się podoba
HZ X3 H ertz
I, A * ) m, a*)Ja
ICW H IIB F ala n ietłu m io n a, p rz e ry w a n a (np. w ta k t z n a
ków telegraficznych)
IF MĆE> C zęstotliw ość pośrednia, lu b jeśli
IN MH W
1NPT MHIIT Moc w ejściow a, doprow adzona
IS ' MC Je st
K K N adaw ajcie, o d pow iadajcie (przechodzim y n a
odbiór)
KA, V KA, 5K P oczątek n a d a w a n ia
KC K II K ilocykl n a sek u n d ę
KHZ KX3 K ilohertz
KW KB K ilow at
KY, KO *) K H , KM*) K lucz telegraficzny
LA T JIAT Szerokość
IiF JK& M ała częstotliw ość
LFT Hc&T L ew y, n a lew o
L ID JIM # Z ły o p era to r
LO N G JiO H r D ługi, długość
LTK J1TP L ist
MA MA M iliam perom ierz
MC. MGC *) MH, MMI*) M egacykl n a sek u n d ę
M ED IU M M EflHYM Ś rednio, śred n i
MET, MEZ MET, M E3 Czas śro d k o w o -eu ro p ejsk i ,
MF M4> M ik ro farad
M I, MY MM, MBI Mój, m nie
M ILS MMJIC M iliam pery
MK, M IK E MK, MMKE M ikrofon
MN, M IN MH, MMH M inuta
M NI, OOX*) MHM, jD użo, w iele
OHb*)
MO MO G en e ra to r o w zbudzeniu w łasn y m
MOD MOH M odulacja
MON MOH M om ent j
M O PA M O nA N ad a jn ik ze w zbudzeniem n iezależnym
M OST MOCT W iększa część
M SG,SQE*) M er, J W iadom ość, rad io g ram
CUIE*)
M SK MCK Czas m oskiew ski
MT MT P różny, p u sty
M TR M TP M etr
N, N ET *) H, HET*) N ie
NAM E, IMA HAME, Jlm ię
MMH*)
442 x. k o r e sp o n d e n c ja k r ó tk o fa lo w a a m a to rsk a
Tablica 111 (cd.)
Skrót
Znaczenie
A lfab e t A lfab et
ła ciń sk i ro sy jsk i
ND HA N ie do zrobienia
NEW HEB N ow y
NG ■ Hr Zły, niedobry, nieodpow iedni
N IL HMJI N ie m am y nic do n a d a n ia w am
N IT E H H TE Noc
NO, NOT HO, HOT. N ie
NR HP N um er, lu b w pobliżu
MW, TPR X *) HB, JZ aczynam y n ad a w an ie , te ra z
T nPB *)
OB OB P rz y jac iel
OK OK Z rozum iałem (potw ierdzenie)
OLD OJIA S ta ry
OM, TO W *) OM, TOB*) S ta ry przyjaciel, drogi tow arzysz
ON OH Na, w d n iu (data)
O N LI OHJIH Tylko, je d y n ie
OP on O p erato r (radzista)
OR OP Lub, albo
OSC OCH O scylator
OTR O TP In n y
O U TPT oyTnT Moc o d d aw a n a (w antenie)
OW LS OBJIC R ad io stacja p ań stw o w a
PA nA W zm acniacz dużej m ocy
PART nA PT Część, częściowo
PBL nB Ji T y tu ł
PEA CE, n E A H E , j Pokój
M IR *) MMP*)
PP nn U k ład przeciw sobny (push-pull)
PM nM P opołudnie
PSE, ncE, m im P roszę
PC H U *)
PSED ncEA Cieszę się, ucieszony, ra d
PW R, nB P, Moc
■ M Q T*) MIRT*)
PX nu W iadom ości p rasow e
R p O debrano, ra d io g ra m odebrano
RAC PAR P rą d zm ienny w ypro sto w an y
RCD, P A L *) PHA. n flJi*) O debrał, odebraliśm y, p rzy ją ł
RCVR, RX, PR 3K P, PB, jo d b io r n ik
P R K *) n P K *)
RDN PA H P ro m ien io w an ie
RDO PAO Radio
RERUN PEpyH P roszę pow tórzyć od p o czątk u
R IT E PHTE P isać, piszcie
RPRT PnPT R aport, w iadom ość
RPT pnT Pow tórzcie, p ow tórzenie
RPT , AA P O T . AA P ow tórzcie w szystko po . . .
RPT, AL P n T , AJI P ow tórzcie w szystko co było n a d a n e
55. W IA D O M O Ś C I O GO D N E 443
Tablica 111 (cd.)

Skrót
Znaczenie
A lfab et A lfab et
RSM PCM R a p o rt p rzy koresp o n d en cji rad io telefo n iczn ej

(R — czytelność, S — n atężen ie odbioru,
M — m odulacja)
RST PCT R a p o rt (R — czytelność, S — n a tęż en ie od
bioru, T — to n o d b ieran y ch sygnałów )
SA CA Mówić, pow iedzcie, m ów im y
SEC CELI . S ek unda
SEND CEHff Posyłać, p rzekazać
SIG cur P odpis
SIG S eu ro S ygnały (znaki M orse‘a)
SK CK K oniec n a d a w a n ia (kończym y z w am i łączność)
. SKED CKER U m ów ione (um ów iony p la n pracy)
SN, SOON CH, COOH W krótce
SNOW CHOB Śnieg
SOS COC S ygnał n iebezpieczeństw a (w ołanie o ratu n e k )
SR I CPU Ż ałuję, p rzy k ro mi
SS CC R a d io stacja okręto w a
STD I CTHH S tały, pew ny, ró w n y
STN CTH S tac ja
SYM, SME CH M , CME Nieco, tro ch ę
SURE cype N a pew no, pew ność, bądźcie pew ni
SW CB F a la k fó tk a , kró tk o falo w y
TEN TEH Z ak res 10-m etrow y
TEST, TECT, P ró b a , dośw iadczenie, zaw ody, w spółzaw od
SR W ?) CPB*) nictw o
TFC T<c«n R e g u larn a łączność, ruch, p rze k aza n ie ra d io
g ram u
T IK A S TMKAC B ądźcie uw ażni (proszę uw ażać)
T IM E TMME Czas
TTLL TMJIJI Do
TK TK B rać, w ziąć
TK S, TNX< TKC, T H b. |
TU TY
B G L *), BJir*) (D ziękuję
S PB *) cnB*> J V
TM W , TM R, TMB, TM P, j ju t r o
ZW R *) 3BP*)
TO TO Do, dla
TODI, TOUM, (Dzisiaj
SGD *) cm *)
TO N E TO H E Ton
TOO TOO T akże, zbyt
TRUB, tpye,
(■Przeszkoda, zakłócenie
P H I* ) nxM*>
TU BE TY BE L am pa
TX , P O K *) T b , nH K *) \ N ad ajn ik
TXT TbT /T e k st
444 X. K O R E SPO N D E N C JA K R Ó TK O FA LO W A A M A TO R SK A
Tablica 111 (cd.)
Skrót
A lfab e t Znaczenie
A lfab et
U, WY *) y, bbi Wy
U N STD I yH CTfl,H N iestale, n ie sta b iln ie
UOP yon O p erato r w spólnej stacji, rad z iec k i o p era to r
U R.W CHI*) y p , b i i i m *) W asz, tw ój
U RS ypc R adziecki ra d io a m a to r k rótko falo w iec
USW , ycB , jF a le u ltra k ró tk ie
U K W *) yK B *)
VA 5KA K oniec p rac y
VB JKE B ardzo źle
V IA 5KHA P rzez, poprzez, za pośrednictw em
VY JK bl B ardzo
W B Słowo, w y ra z (rów nież je d n o stk a m ocy — w at)
WAVE BAJKĘ F ale
WTEAK BEA K S łaby
WEN BEH K iedy
W ID, W IT H BMA, BMTX Z, razem z, w ra z z . . .
WK BK P ra c a (nadaw anie)
W KG, BKT, B P K fl P ra cu ją c, praco w aliśm y
W RKD
WL BIT Chcem y, m am y n adzieją
W LL BJIJI Będzie, będziecie
WN BH K iedy, gdy będę
W PM B IIM Słów na m in u tę
W RLS BPJIC R adio
W TTS, BTTC, W aty
W A TT BA TT
WW BB C ały św iat
WX Bb P ogoda
X b Ton k w a rc u
XCUS, b ijy c , ^P rzepraszam
PST*) ncT *)
XM TR\ bM TP\ N ad a jn ik
X T E R /P O K * ) btep /nyK*) N ad a jn ik
X T AL, bTA JI, JK ry szta ł kw arco w y
K H C *) KBH*)
XQ Bm N o tatk a służbow a
XS BC Z akłócenia atm osferyczne
XXX XXX S ygnał p o n aglenia
YES blE C T ak
YDAY, blJUAbl, ^W czoraj
W RA *) BPA*)
YL bIJI D ziew czyna
73 73 N ajlepsze życzenia, pozdrow ienia
U w aga. K re s k a n a d s k ró te m o z n ac z a n a d a w a n ie ja k o je d e n z n ak .
*) O z n a c z a s k r ó t z j ę z y k a r o s y j s k i e g o s t o s o w a n y p r z e z r a d l o a m a t o r ó w -
k ró tk o fa lo w c ó w w Z S R R .
P r z e d n a w i ą z a n i e m k o r e s p o n d e n c j i w s k a z a n e j e s t u s t a l e n i e o d p o w ie d n ie g o t e k s t u
i w y b r a n i e z t a b l i c y o d p o w ie d n ic h s k r ó t ó w , n o t u j ą c j e n a o s o b n e j k a r t c e . ,
5Ś. W IA D O M O Ś C I O G Ó L N E 445
T ablica 112
N ajbardziej rozpowszechnione skróty *)
stosow ane w korespondencji radiokom unikacyjnej
Skrót
A lfab et A lfab et O znaczenie
łaciń sk i ro sy jsk i *
ADS AAC A dres

AS AC C zekajcie
BK BK P roszą p rzerw ać n a d a w an ie
BQ BU! O dpow iedź n a p y ta n ie (wiadomość)
C U T ak
CFM IfO M P o tw ierdźcie lu b p otw ierd zam y
CK IIK Ilość słów
CMG UMr B ra k przygotow anych radio g ram ó w . P o czek aj
cie będą przygotow ane
COL non S praw dzim y, spraw dzić
CQ rp K Z nak do w y w o łan ia w szy stk ich sta cji
(w szystkim )
FI Służbow a k o n tro la rad io g ram u
DE AE Od, z. Z nak oddzielający
EC(*) E li Z nak ko ń ca rad io g ram u
ER EP T u ta j
GA REW S TAPEJKC N ad aw ajcie k ro p k i
GA TA P roszę n ad aw ać
GUHOR ryxop N ie słychać w as
K K N ad aw ajcie (przechodzim y ń a odbiór)
• MN MH M in u ta
M SK MCK Czas m oskiew ski
N H Nie
N IL HHA N ie m am y nic do n a d a n ia w am
NW HB Z aczynam y n a d a w a n ie lu b te ra z
OK OK Z rozum iałem (potw ierdzenie)
PBL NBA T y tu ł
P SE n cE P roszę
R P O debrano, ra d io g ra m odebrano
RERUN PEPyH P roszę pow tórzyć od początku
RPT pnT P ow tórzcie
R P T AA P O T AA P ow tórzcie w szystko po . . .
R P T AL p n T AA P ow tórzcie w szystko co było n ad a n e
RQ PU I O znaczenie żąd an ia (zaproszenie k oresp o n d en ta)
CIG CMT Podpis
SK CK K oniec n a d a w a n ia (kończym y z w am i łączność)
SOS COC S ygnał niebezpieczeństw a (w ołanie o ratu n e k )
TFC T<J>II R e g u larn a łączność
- T IK A S TUK AC B ądźcie u w ażni (proszę uw ażać)
TU Ty D ziękuję
TXT TBT T ek st
XQ BIII N o tatk a służbow a
XXX BBB S ygnał ponaglenia
U w aga. K re s k a n a d s k ró te m o z n a c z a n a d a w a n ie Ja k o je d e n z n a k .
*) S k r ó t y t e s z c z e g ó ln ie n a d a j ą s ię d o k o r e s p o n d e n c j i z r a d i o a m a t o r a m i
Z S R R i k r a j ó w d e m o k r a c j i lu d o w e j ( p r z y to c z o n o j e w „ R a d io o p e r a
t o r z e " A . X . J a k o b s o n a i M . A . L e w in a , M o s k w a 1932 o r a z „ A m a t e r -
s k ie R a d i o " , P r a g a 1953 n r 2).
446 X . K O R E SPO N D E N C JA K RÓ TK O FALO W A A M A TO R SK A
Tablica 113
Raport RST
Skala R — czytelność odbioru
Nr O znacza
1 O dbiór nieczytelny
2 O dbiór chw ilam i czytelny
3 O dbiór tru d n o czytelny
4 O dbiór czytelny
5 O dbiór doskonale czytelny ,
Skala S — natężenie odbioru
Nr O znacza
1 L edw o słychać
2 S łyszalność bardzo słaba, odróżnia się tylko poszczególne
sygnały
.3 S łyszalność słaba, z tru d e m m ożna zrozum ieć
4 Słyszalność d o stateczn a do odb io ru z pew n y m w ysiłkiem
5 S yg n ały o d b iera się bez tru d u , głośność śred n ia
6 S łyszalność d o b ra
7 S łyszalność głośna
8 S łyszalność bardzo głośna (słychać w pew nej odległości od
słuchaw ek)
9 S łyszalność b ardzo głośna, odbiór n a d a ją c y się n a głośnik
Skala T — ton odbioru
Nr O znacza
1 T on p rą d u zm iennego o częstotliw ości 50 c's

2 T on p rą d u zm iennego b ard z iej ustalo n y
3 T on p rą d u w yprostow anego n ie filtro w a n eg o (chrypienia)
4 T on p rą d u słabo filtro w an eg o '
5 T on p rą d u w yprostow anego, nied o stateczn ie filtro w an eg o
6 U stalo n y to n p rą d u w y prostow anego (niew ielkie pulsacje)
7 C zysty to n p rą d u w y prostow anego z ledw o w yczuw alnym i
p u lsa cjam i
8 M uzykalny czysty to n p rą d u stałego
9 M uzykalny ton p rą d u stałego n a d a jn ik a ze stab ilizacją
k w arco w ą
55.4. Radioamatorskie oznaczenia poszczególnych krajów

Radioamatorskie sygnały rozpoznawcze poszczególnych krajów
podane są w tabl. 114 i 115.
T a b l i c a 114
Radioamatorskie sygnały rozpoznawcze poszczególnych krajów
ułożone w kolejności alfabetycznej sygnałów
Sygnał Sygnał
C zęść C zęść
K ra j w yw o
ś w ia ta K raj w yw o
ś w ia ta
ła w c z y ła w c z y
S ikkira AC 3 Az M a rty n ik a FM 8, A płn

T y b et AC 4 Az T a h iti (O ceania
T rie st AG 2 Eu fran cu sk a) FO 8 Oc
P a k ista n AP Az W yspy St. P ie rre
L ib a n AR 8 Az i M iquelon FP 8 A płn
C hiny B, C Az F ra n c u sk a A fry k a
C hile CE A płn R ów nikow a FQ Af
F orm oza (Taiw an) C 3 A z' R eunion w yspa FR 8 Af
M an d żu ria C 9 Az T unis F T 4, 3V 8 Af
K uba CM, CO A pin N ow e H eb ry d y FU8, Y J Oc
M aroko fra n cu sk ie CN Af G w inea fra n cu sk a FY 8 Oc
B oliw ia CP A płd A nglia G Eu
W yspy Zielonego W yspy w k a n a le
P rz y ląd k a CR 4 Af L a M anche GC Eu
G w inea p o rtu g alsk a CR 5 Af M an W yspa GD Eu
A ngola CR 6 Af Irla n d ia północna GI Eu
M ozam bik CR 7 Af S zkocja GM Eu
Goa (In d ie portug.) CR 8 Az W alia GW Eu
M acao CR 9 Az W ęgry HA Eu
T im o r p o rtu g alsk i CR 10 Oc S zw ajcaria HB Eu
P o rtu g a lia CT Eu / E k w ad o r HC A płd
W yspy A zory , CT 2 Af L ic h ten stein HE 1 Eu '
M ad era CT 3 Af H aiti HH A płn
U ru g w aj CX A płd D om inikańska Re
M onaco CZ Eu p u b lik a HI A płn
Niejmcy DE Eu K olum bia HK A płd
F ilip in y DU Oc K orea HL Az
H iszpania E A 1-4-5 Eu P an am a HP A płn
B a le a ry EA 6 Eu H onduras HR A płn
W yspy K an a ry jsk ie EA 8 Af S yjam HS Az
M aroko hiszpańskie EA 9 Af W atykan HV Eu
Irla n d ia El Eu A ra b ia S au d y jsk a HZ Az
T anger EK Af W łochy I Eu
L ib e ria EL Af S ard y n ia IS Eu
Ira n > EP, EQ Az Ja p o n ia JA Az
A b isy n ia (Etiopia) ET Af W yspa Feniks, Wyspy
F ra n c ja F Eu B aker, H ow land KB 6 Oc
A lger FA Af A n ta rk ty d a KC 4
M ad ag ask ar FB 8 Af K aro lin y KC 6 Oc
K o rsy k a FC Eu Z atoka G uantanam o KG 4 A płn
Togo fran cu sk ie FD 8 Af W yspy M ariańskie
K am e ru n FE 8 Af . G uam , T inian,
F ran c. A fryka Zach. F F 8 Af S aipan KG 6 Oc
G w ad elu p a FG 8 A płn W yspy H aw ajsk ie KH 6 Oc
In d o ch in y fra n c u sk ie F I 8 Az W yspa Jo h n sto n KJ 6 Oc
N ow a K aledonia FK 8 Oc A laska KL 7 A płn
S om ali fra n c u sk ie 1F L 8 Af M idw ay KM 6 Oc
448 X . K O R E SP O N D E N C JA K R Ó TK O FALO W A A M A TO R SK A
T a b l i c a 114 (cd.)
Sygnał Sygnał
w yw o C zęść w yw o C zęść
K ra j ś w ia ta K ra j ś w ia ta
,P o rto Rico KP 4 A płn G re n la n d ia OX A płn

KP 6
W y sp y P a lm y ra , J a r v is Oc W yspy Owcze OY Eu
O k in aw a K R ,6 Az D ania OZ Eu
W yspa S w an KS 4 A płn H olandia PA, P I Eu
Sam oa am erykańskie K S 6 Oc H olend. In d ie Zach. PJ A płd
V irginia KV 4 A płn J a w a ' w yspa P K I- t-3 Oc
W yspa W ake KW 6 Oc S u m a tra w yspa PK 4 Oc
W yspy M a rc h alla KX 6 Oc B orneo w ysp a PK 5 Oc
S tre fa K a n a łu P a - Celebes w yspa PK 6 Oc
nam skiego KZ 5 A płn A ndora PX Eu
S zp itzb ergen LA Eu B razy lia PY A płd
N orw egia LA, LB Eu S u r in a m (G w inea
A rg e n ty n a LU A pld holenderska) PZ A płd
L u k sem b u rg LX Eu S zw ecja SM Eu
B u łg aria LZ Eu P olska SP Eu
S an M arino M 1 Eu S u d an Ą nglo-E gipski ST Af
L ib ia MD 1,2 Af E gipt SU Af
Som ali w łoskie MD 4 Af K re ta SV Eu
K an a ł S ueski MD 5 Af G recja SV Eu
E ry tre a MI 3 Af Rodos (Dodekanez) SV 5 Eu
Jem en M P 4 .V S 9 Az T u rc ja TA Eu, Az
P eru OA A płd Islan d ia TF Eu
A u stria OE Eu G u ate m a la TG A ołd
F in la n d ia OH Eu C osta Rica TI A płn
Czechosłow acja OK Eu W yspy K okosow e TI A p.n
B elgia ON 4 Eu i T a n n u T uw a TT Az
K ongo b elgijskie OQ 5 Af i Z w iązek R adziecki U Eu, Az
Sygnał
K raj w y w o -j
!a w c z y : ś w la ta
O bw ody: A rchangielski, W ołogodzki, N ow gorodzki, P sk o w

sk i, L en in g rad zk i, M u rm ań sk i UA 1 Eu
O bw ody: M oskiew ski, K alin iń sk i, S m oleński, O rłow ski, J a
ro sław ski, K ostrom ski, W ielkołucki, T ulski, W oroneski,
T am bow ski, R iazański, G orkiew ski, Iw anow ski, W ładzi-
m irsk i, K u rsk i, K ałużski, B ria ń sk i UA 3 Eu
O bw ody: S talin g ra d zk i, S arato w sk i, P enzeński, K ujbyszew -i
ski, U ljanow ski, K irow ski; R epubliki A utonom iczne: T a
ta rsk a , M arijsk a, M ordow ska, U d m u rck a, C zuw aszska UA 4 Eu
K ra je K ra sn o d a rsk i i S taw ro p o lsk i; O bw ody: R ostow ski,
G roznieński, K rym ski, A strac h ań sk i; R ep u b lik i A u to n o
m iczne D ag e sta ń sk a i K a b a rd z iń sk a UA 6 Eu
O bw ody: C zelabiński, S w ierdłow ski, M ołotow ski, T ium ieński,
T om ski, O m ski, N ow osibirski, K u rg ań sk i, C zkałow ski, K e-
m ero w ski; R ep u b lik i A utonom iczne B a szk irsk a i K om i
o raz A łta jsk i K ra j UA 9 Az
K ra je :K ra sn o jarsk i, C habarow ski, P rzy m o rsk i; R epubliki A u to -
nom iczne B uriat-M ongolska i Ja k u ck a ; O b w .Irk u c k i i Czytiński. UA 0 Az
Tablica 114 (cd.)
Sygnał Sygnał
w yw o- C zęść C zęść
K ra j ś w i a ta K ra j w yw o
ś w ia ta
U k ra iń sk a SRR UB 5 Eu M alaje, S ingapore Vs 1,2 Az

B iało ru sk a SRR UC 2 Eu B orneo b ry ty jsk ie VS 3 Az
A zerb ajd żań sk a SRR UD 6 Az S a r a y a k fn a Borneo) VS 5 Oc
G ru ziń sk a SRR UF 6 Az H onkong VS 6 Az
O rm iań sk a SRR UG 6 Az C ejlon VS 7 Az
T u rk m eń sk a SRR UH 8 Az A d e n ,J e m e n i w y sp a
U zbecka SRR Ul 8 Az S o k o tra VS 9 Az
T ad ży ck a SRR UJ 8 Az In d ie vu Az
K azach sk a SRR UL 7 Az W yspy L ak k a d y w y VU 4 Az
K irg isk a SRR UM 8 Az Wyspy B ah rein ,
K a re lo -F iń sk a SRR UŃ 1 Eu B a k er i H ow land VU 7 Az
M ołdaw ska SRR UO 5 Eu Z jedn.S tanyA m ery k i W, K A płn
Ł o tew sk a SRR Eu M eksyk XE A płn
UQ 2
L ite w sk a SRR Eu B irm a XZ Az
UP 2
E sto ń sk a SRR UR 2 Eu A fg an istan YA Az
Ira k YI Az
K anada VE, VO A płn
A u stralia i T asm ania VK Oc N ow e H ebrydy Y J,F U 8 Oc
S yria YK Az
W yspy H ea rd
i M acq u arie VK 1 N ik ara g u a YN A płn
Oc R um u n ia YO Eu
W yspy N orfolk, No
w a G w inea a u s tra S an -S a lw ad o r YS A płn
lijs k a ; P ap u a VK 9 Jugo sław ia YT, YU Eu
Oc W enezuela YV A płn
H o n d u ra s b ry ty jsk i VP 1 A płn A lb an ia ZA Eu
St. L u cja, A n tig u a VP 2 A płn M alta ZB 1 Eu
G w inea b ry ty jsk a VP 3 A płd G ib ra lta r ZB 2 Eu
T rin id a d i Tobago VP 4 A płd
W y sp y C a jm a n i J a m a jk a T ra n sjo rd a n ia ZC 1 Az
VP 5 A płn
B arb ad o s W yspy K okosow e ZC 2 Oc
VP 6 A płn W yspy Bożego N aro
W yspy B ah am a VP 7 A płn
W yspy F alklandzkie, dzenia (C h ristm as) ZC 3 Oc
G eorgia P ołudn. O r- C ypr ZC 4 Az
k ad y Połudn. S and P a le sty n a ZC 6,8 Az
w ich,S zetlandypłd. VP 8 S ie rra L eone ZD 1 Af
A płd N igeria ZD 2
B erm u d y VP 9 Af
A płn G am bia ZD 3
Z an zib ar VQ 1 Af
Af Z łote W ybrzeże ZD 4
R odezja północna VQ 2 Af
Af N yasa ZD 6 Af
T an g a n ik a VQ 3 Af
K en ia W yspa Sw. H eleny ZD 7 Af
VQ 4 Af W y s p a W n ie b o w s tą p ie ń . ZD 8
U g an d a VQ 5 Af
Af T rista n da C unha ZD 9 Oc
S om ali b ry ty jsk ie VQ 6 Af
W y sp y M a u ritiu s
R odezja P ołudniow a ZE Af
i C hagos VQ 8 Af W yspy Cooka ZK 1 Oc
S eychelles VQ 9 Af Wyspy N iue i D am oa Z K 2 Oc
Wyspy G ilb e rta i E l N ow a Z elandia ZL Oc
lice, w yspa F eniks VR 1 Oc Sam oa b ry ty jsk ie ZM Oc
W yspy Fidżi VR 2 Oc P arag w aj ZP A płd
W yspa F an n in g VR 3 Oc U n ia P ołud.-A fry k . ZS Af
W yspy Salom ona VR 4 Oc A fryka P ołudn.-Z ach . ZS 3 Af
W yspy T onga (To B aszut ZS 8 Af
w arzyskie) VR 5 Oc T unis 3V 8, F T 4 Af
W yspy P itc a irn VR 6 Oc Izrael 4X 4 Az
450 x - K O R E SP O N D E N C JA K R Ó TK O FALO W A A M ATO R SK A
Tablica 115
R adioamatorskie sygnały rozpoznawcze poszczególnych krajów
ułożone w kolejności alfabetycznej krajów
Sygnał Sygnał
ro z p o C zęść ro z p o C zęść
K ra j znaw ś w ia ta
K ra j znaw ś w ia ta
czy czy
A bisynia ET Af C hiny B, C Az
A den VS 9 Af C h ristm as (w yspy
A fry k a P o łu d n io Bożego N arodze \
w o -Z achodnia ZS 3 Af nia) ZC 3 Oc
A fg a n ista n YA Az Cooka w yspy ZK 1 Oc
A lask a KL 7 A płn C osta R ica TI A płn
A lb an ia ZA Eu C ypr w yspa ZC 4 Az
A lger FA Af C zechosłow acja OK Eu
A n d o ra PX Eu D am oa w yspa ZK 2 Oc
A n g lia G Eu D ania OZ Eu
A nglo-E gipski D odekanez (Rodos) SV 5 Eu
S u d an ST Af D o m inikańska R e
A ngola CR 6 Af p u b lik a HI A płn
A n ta rk ty d a KC 4 — E gipt SU Af
A n tig u a VP 2 A płn E ir (Irlandia) El Eu
A ra b ia S au d y jsk a HZ Az E k w ad o r HC A płd
A rg e n ty n a LU A płd E llice i G ilb erta
A u stralia VK Oc w yspy VR 1 Oc
A u śtria OE Eu E ry tre a MI 3 Af
A ze rb a jd ża ń sk a E stońska SRR UR 2 Eu
SRR Ud 6 Az E tiopia (A bisynia) ET Af
A zory w yspy CT 2 Af F alk la n d zk ie w yspy VP 8 A płd
B a h am a w yspy VP 7 A płn F a n n in g w yspa VR 3 Oc
B a h re in w yspa VU 7 Az F en ik s w yspa KB 6 Oc
B a k er w yspa KB 6 Oc F en ik s w yspy VR 1 Oc
B a le ary w yspy EA 6 Eu Fidżi w yspy VR 2 Oc
B arb ad o s VP 6 A płn F ilip in y DU Oc
B aszu t ZS 8 Af F in la n d ia OH Eu
B elgia ON 4 Eu F orm oza (Taiw an) C 3 Az
B elg ijsk ie K ongo OQ 5 Af F ra n cisz k a Józefa
B e rm u d y w yspy VP 9 A płn ziem ia UA 1 Eu
B iało ru sk a SRR UC 2 Eu F ra n c ja F Eu
B irm a XZ Az F ra n c u sk a A fry k a
B oliw ia CP A płd R ów nikow a FQ Af
B orneo b ry ty jsk ie VS 3 Oc F ra n c u sk a A fry k a
B orneo w yspa PK 5 Oc Z achodnia FF 8 Af
B o rn eo -S araw ak VS 5 Oc F ra n c u sk a O ceania.
Bożego N arodzenia (T ahiti w yspa) FO 8 Oc
w y sp y ZC 3 Oc G am bia ZD 3 Af
B razy lia PY A płd G eorgia P o łu d n io
B ry ty js k i H o n d u ras VP 1 A płn w a w yspa VP 8 Apłd
B u łg aria LZ Eu G ib ra lta r ZB 2 Eu
Caj m an w yspa VP 5 A płn G ilb e rta i E llice
C ejlon w yspa VS 7 Az w yspy VR 1 Oc
Celebes w yspa PK 6 Oc G oa (Indie p o rtu
Chagos w yspa VQ 8 Af galskie) CR 8 Az
Chile Ce Apłd G recja sv Eu-
55. W IA D O M O Ś C I O G O L N E
T a b l i c a 115 (cd.)
Sygnał Sygnał
ro zp o C zę ść ro z p o C zęść
K raj znaw ś w ia ta K ra j znaw ś w ia ta
czy czy
G re n la n d ia OX A płn L ib an AR 8 Az
G ru z iń sk a SRR UF 6 Az L ib e ria EL Af
G u an tanam o zatoka KG 4 A płn L ib ia MD 1, 2 Af
G u ate m a la TG A płn L ic h te n ste in HE 1 Eu
G w ad elupa FG 8 A płn L ite w sk a SRR UP 2 Eu
G u ja n a b ry ty jsk a VP 3 Apłd L u k sem b u rg LX Eu
G u ja n a fra n c u sk a FY 8 A płd Ł o tew sk a SRR UQ 2 Eu
G u jan a ho len d ersk a PZ A płd M acao CR 9 Az
G w inea portugalska CR 5 Af M acq u arie w ysp a VK 1 Oc
H aiti HH A płn M a d ag a sk ar FB 8 Af
H aw ajsk ie w yspy KH 6 Oc M adera w yspa CT 3 Af
H e a rd w yspa VK 1 Oc M alaje VS 1, 2 Az
H eb ry d y Now e Y J,F U 8 Oc M alta ZB 1 Eu
H iszpania EA 1 Eu M an w yspa GD Eu
H o lan d ia PA, P I Eu M an d żu ria C 9 Az
H o len d ersk ie In d ie M a rc h alla w ysp y KX 6 Oc
Z achodnie PJ A płd M a ria ń sk ie w yspy KG 6 Oc
H o n d u ras HR A płn M aroko fran cu sk ie CN Af
H onkong VS 6 Az M aroko hiszpańskie EA 9 Af
H o w lan d w yspa KB 6 Oc M a rty n ik a FM 8 A płn
In d ie VU Az M a u ritiu s VQ 8 Af
In d o ch iny fran cu sk ie FI 8 Az M eksyk XE A p łn
Ira k YI Az M idw ay w yspa KM 6 Oc
Ira n EP, EQ Az M iquelon FP 8 A płn
Irla n d ia północna GI Eu M ołdaw ska SRR UO 5 Eu
Islan d ia TF Eu M ozam bik CR 7 Af
Iz ra e l 4X 4 Az N iem cy DL Eu
J a m a jk a VP 5 A płn N igeria ZD 2 Af
Ja p o n ia JA Az N ik a ra g u a YN A płn
Ja rv is w yspa KP 6 Oc N iue w yspa ZK 2 Oc
J a w a w yspa PK 1-P3 Oc N orfolk w yspa VK 9 Oc
Jem en VS 9 Az N orw egia LA, LB Eu
Jo h n sto n w yspa KJ 6 Oc N ow a G w in ea a u
Ju g o sław ia YT, YU Eu stra lijs k a VK 9 Oc
K a m e ru n FE 8 Af N ow a K aledon ia FK 8 Oc
K an a d a VE, VO A płn N ow a Z elan d ia ZL Oc
K a n a ry jsk ie w yspy EA 8 Af N ow e H eb ry d y FU 8, Y J Oc
K a re lo -F iń sk a SRR UN 1 Eu N yassa ZD 6 Af
K aro lin y w yspy KC 6 Oc O kinaw a KR 6 Az
K azach sk a SRR ■UL 7 Az O rkady P łd. w yspy VP 8 A płd
K en ia VQ 4 Af O rm iań sk a SRR UG 6 Az
K irg isk a SRR UM 8 Az Ow cze w yspy OY Eu
K okosow a w yspa TI A płn P a k ista n AP Az
K okosow e w yspy ZC 2 Oc P ale sty n a , Iz ra e l ZC 6,8 Az
K o lu m b ia HK A płd P a lm y ra w yspa KP 6 Oc
K o rea HL Az Panam a HP A płn
K o rsy k a FC Eu Panam skiego kan ału
K re ta w yspa SV Eu stre fa KZ 5 A płn
K u b a w yspa CM, CO A płn P ap u a VK 9 Oc
L a k k a d y w y . w yspy VU 4 Az P aragw aj ZP Apłd
29»
452 X . K O R E SP O N D E N C JA K RÓ TK O FALO W A A M ATO R SK A
T a b l i c a 115 (cd.)
Sygnał S ygnał
ro z p o C zęść ro z p o C zęść
K ra j znaw ś w ia ta K ra j znaw ś w ia ta
czy czy
P e ru OA A płd T asm an ia w yspa VK Oc

P itc a irn w yspy VR 6 Oc T im or p o rtu g alsk i CR 10 Oc
P o lsk a SP Eu T obago w yspa VP 4 A płd
P o rto Rico KP 4 A pln Togo fran cu sk ie FD 8 Af
P o rtu g a lia CT Eu T onga (T ow arzy
R eunion w yspa FR 8 Af skie w yspy) VR 5 Oc
R odezja północna VQ 2 Af T ra n sjo rd a n ia ZC 1 Az
Rodezja południow a ZE Af T rie st AG 2 Eu
• Rodos w ysp a SV 5 Eu T rin id a d w yspa VP 4 A płd
R u m u n ia YO Eu T rista n da C unha ZD 9 Af
S alom ona w yspy VR 4 Oc T unis F T 4,3
S an -S a lv ad o r YS A płn V8 Af
Sam oa am erykańskie KS 6 Oc T u rc ja TA Eu, Az
S am oa zachodnie T u rk m e ń sk a SRR UH 8 Az
(b ry ty jskie) ZM Oc T y b et AC 4 Az
S an d w ich w yspy VP 8 A płd U ganda VQ 5 Af
S an M arino M 1 Eu U k ra iń sk a SRR UB 5 Eu
S araw ak (na B orneo) VS 5 Oc U rugw aj CX A płd
S ard y n ia IS Eu U zbecka SRR Ul 8 Az
S a u d y jsk a A rab ia HZ Az V irginia w yspa KV 4 A p łn
S eychelles w yspy VQ 9 Af W ake w yspa KW 6 Oc
S ie rra L eone ZD 1 Af W alia GW Eu
S ikkim AC 3 Az W a ty k a n HV Eu
S jam HS Az W enezuela YV A płd
S o k o tra w yspa VS 9 Af W ęgry HA Eu
S om ali b ry ty jsk ie - VQ 6 Af W łochy I Eu
Som ali fran cu sk ie FL 8 Af W niebow stąpienia
S om ali w łoskie MD 4 Af w yspy ZD 8 Af
S p itzb erg en LA' Eu W yspy w k a n a le
St. L u cia VP 2 A płn la M anche GC Eu
St. P ie rre FP 8 A płn Z an zib ar VQ 1 Af
S u esk i k a n a ł MD 5 Af Z ielonego P rz y lą d
S u m a tra w y sp a PK 4 Oc k a w yspy CR 4 Af
S u rin a m PZ A płd Z jednoczone S ta n y
S w a n w yspa KS 4 A płn A m eryki W, K A płn
S w . H eleny w yspa ZD 7 Af Z łote w ybrzeże ZD 4 Af
S y ria YK Az U nia P ołudniow o -
S zetlan d y połud A fry k ań sk a ZS Af
n iow e VP 8 A płd Z w iązek R adziecki
S zkocja GM Eu (E uropejska część
S zw ajc aria HB Eu R osyjskiej F ed e
Szw ecja SM Eu ra c y jn e j S ocjali
T ad ży ck a SRR UJ 8 Az stycznej R ep u b li UA 1, ■•
T a h iti w yspa FO 8 Oc k i R adzieckiej 3,4,6 Eli

T aiw a n w yspa C 3 Az Z w iązek R adziecki
T an g a n ik a VQ 3 Af (A zjatycka część
T an g er EK Af w yżej w ym ienionej
T annu Tuw a TT Az R epubliki) *) UA 9 Az
•) P o s z c z e g ó ln e R e p u b l i k i R a d z i e c k i e p o d a n e s ą p o d w ł a ś c i w y m i l i t e r a m i a l f a b e t u .
V ... £-■ \ -
•55. W IA D O M O Ś C I O G O L N E 453
55.5, Odróżnianie stacji radioamatorskich od

radiokomunikacyjnych
Oznaczenie na skali odbiornika pasm częstotliwości odpowia
dających zakresom przeznaczonym dla radioam atorów jest
pierwszą czynnością umożliwiającą w ykrycie stacji radioam ator
skiej. Moc nadajników stacji radioam atorskich jest przeważnie
m niejsza od mocy nadajników radiokom unikacyjnych i wskutek
tego odbiór ich jest słabszy. Sygnały odbiera się za ¡pomocą
słuchaw ek powoli przestrajając odbiornik i uważnie słuchając
odbieranych sygnałów. Ton nadajnika radioamatorskiego (prze
ważnie jakościowo gorszego od nadajnika radiokom unikacyjnego)
m a pewne specyficzne cechy łatwo w yczuwane przez doświadczo
nego radioam atora (np. gorsze filtrow anie napięcia anodowego
itd.). Radioam atorzy pracują nie tak szybko i rów nom iernie jak
operatorzy przy nadajnikach radiokom unikacyjnych. Nie n a
dają oni nigdy na początku litery V, nadaw anej przez te stacje,
natom iast nadają dw a-trzy razy znak —.—.—.(KA), którego
nie nadają stacje radiokom unikacyjne. Radioamatorzy posługują
się kodem Q, a ¡nie kodem Z zaczynającym się od litery „Z“.
N ajłatw iej je st uzyskiwać łączność w soboty i niedziele ze
w zględu na to, że w te dni p racuje najw ięcej radioamatorów.
Należy .nadmienić, że radioam atorzy Związku Radzieckiego
osiągają im ponujące rezultaty w naw iązywaniu łączności bezpo
średniej (QSO). Tak na przykład I. Rogoziński z Moskwy (YA3AB)
w r. 1949 w ciągu 25 m inut uzyskał łączność ze wszystkimi sześ
cioma kontynentam i. N. Kazański w r. 1950 w ciągu 24 godz.
naw iązał łączność z am atoram i 62 krajów . Zestawienie osiągnięć
radzieckich radioam atorów-krótkofalowców przedstawiono w ta
blicy 116.
55.6. Nawiązanie łączności bezpośredniej QSO

Po włączeniu i spraw dzeniu nadajnika radioam ator dostraja
nadajnik i odbiornik do pasana częstotliwości, w którym będzie
pracował. Następnie nadaje się 2-4-3 razy znak początku nada-
rw ania —.—.— (KA), a potem kilka razy CQ (znak do wywołania
wszystkich stacji), po czym nadaje się DE i kilka razy swój znak
wywoławczy. Ten cykl znaków nadaje się kilkakrotnie w ciągu
1,5 -4- 2 m inut. Następnie nadaje się 1-4-2 razy znak .— .—. (AR)
oznaczający koniec nadaw ania i literę K oznaczającą prośbę o od
powiedź. Niekiedy nadaje się nie zwykłe K, lecz PSE K — „proszę
o odpowiedź“. Jeżeli n ik t się nie zgłosi, to cały ten cykl nadaje się
powtórnie, a w razie następnego niepowodzenia zmienia się czę
stotliwość stacji własnej.
454 X . K O R E S P O N D E N C J A K R Ó T K O F A L O W A 'A M A T O R S K A
Tablica 116
Osiągnięcia radzieckich am atorów -krótkofalow ców
R odzaj osiągnięcia O siągnięty

K to ustalił Rok
re z u lta t
N aw iązanie d w u stro n n e j łącz 359 J. R. K om issa- 1952

ności z n ajw ięk sz ą ilością k r ó t połączeń ren k o
k ofalow ych sta c ji am ato rsk ic h (yE 5E 3, K ijów )
w ciąg u 12 godzin n ie p rz e rw a
nej p rac y
P rzep ro w ad zen ie najw ięk szej 438 W. P. S zejko- 1952
ilości o bserw acji p ra c y a m a obserw acj i W iedeński
to rsk ich ra d io sta c ji k ró tk o fa lo (YB 5-5807,
w y ch w ciągu 12 godzin n ie Charków )
p rze rw an e j p racy
D w u stro n n e n aw ią za n ie łączno 78 L. M. Ł a b u tin 1951
ści z am ato rsk im i ra d io s ta c ja obw odów (YA 3tfP,
m i k ró tk o falo w y m i n a jw ię k M oskw a)
szej ilości obw odów Z SR R w
ciągu 12 godzin n ie p rz erw an ej
p rac y
P rz ep ro w ad zen ie o b se rw ac ji 83 M. L. Biczucz 1952
p rac y am ato rsk ic h ra d io sta c ji obw ody ZSRR (YE5-5223,
k ró tk o fa lo w y ch najw ięk szej D n iep ro -
ilości obw odów Z SR R w ciągu pietro w sk )
12 godzin n ie p rz erw an ej p rac y
P rz ep ro w a d ze n ie w n a jk ró t 3 godz. 55 m in. J. N. P rozorow ski 1949
szym czasie łączności z a m a (YA3AB, M oskw a)
to rsk im i ra d io sta c ja m i k ró tk o
falow ym i 16 re p u b lik zw iązko
w ych
N aw iązanie d w u stro n n e j łącz 37 K. A. S zulgin 1949
ności z n ajw ięk sz ą ilością s ta połączeń (YA3ÄA.
cji w ciągu 12 godzin M oskw a)
O dbiór n ajw ięk szej ilości r a 232 M. S. C hazanom 1951
diogram ów ..w ciągu 12 godzin rad io g ram y (YB5-5014,
n ie p rz erw an ej p rac y K ijów )
O dbiór n a słuch z ręczn y m za 270 A. K. W olkow a 1952
p isy w an iem te k stu znaków n a m in. (N ow osybirsk)
O dbiór n a słuch z za p isy w a 420 W. R osljakow , 1952
niem te k s tu n a m aszy n ie do znaków na (K aliningrad)
p isan ia m inutę
N ad a w a n ie te k s tu / n o rm aln y m 167 ' M. A. T ch o rem 1950
kluczem te leg raficzn y m z m a k znaków na (C habarow sk)
sy m aln ą pręd k o ścią m in u tę
D rugi sposób naw iązyw ania QS O polega n a tym, że początkowo

radioam ator dostraja swój odbiornik kolejno do poszczególnych
pasm częstotliwości przeznaczonych dla radioam atorów i słuchając
w ywoływań różnych radioam atorów w ybiera sobie odpowiedniego
partnera. Sposób ten w odróżnieniu od poprzedniego m a tę zaletę,
że istnieje możność w yboru dowolnego radioam atora, podczas
gdy w poprzednim przypadku grzeczność nakazuje naw iązanie
QSO z każdym, kto się zgłosi n a nadane wywołanie. Przy naw ią
zyw aniu łączności z radioam atorem , którego wywoływanie CQ
zostało przez nas usłyszane, nadaje się już nie znak kodowy CQ,
lecz znak wywoławczy radioamatora, k tó ry nadał znak kodowy
CQ, a potem swój w łasny znak wywoławczy.
Ten cykl znaków nadaje się kilka razy, żeby p artn e r miał czas
nastroić swój odbiornik i odebrać- odpowiedź. Nadawanie takie
trw a około 1 -4- 1,5 min. i kończy się podobnie jak poprzednio zna
kam i AR i K. Przy naw iązyw aniu łączności należy uwzględniać
różnicę pory dnia w poszczególnych częściach św iata (tabl. 117).
55.7. Prowadzenie korespondencji QSO

Po otrzym aniu odpowiedzi radioam ator przystępuje do nada
wania. Po kilkakrotnym nadaniu znaku V nadaje 2-7-3 razy znak
wywoławczy wywoływanego radioam atora, a następnie własny
znak wywoławczy oddzielając go wyrazem „DE“ oraz tekst.
Tekst zawiera: powitanie, w yrażenie zadowolenia z nawiązania
QSO, podanie raportu (RST — tablica 104), dane swego odbiornika
i nadajnika, adres (miasto), prośbę o przysłanie k arty QSL itd.
Podczas prow adzenia korespondencji radioam atorzy często nadają
znak równości, którym oddzielają poszczególne zdania, co ułatw ia
odbiór. Cyfry lub oznaczenia (znak równości, początku i końca
pracy) zw ykle pow tarza się dwukrotnie. Raport RST pow tarza
się naw et 3 -f- 4-krotnie. Po nadaniu tekstu podaje się znak końca
nadaw ania AR, krótko pow tarza się znak wywoławczy wywoły
wanego am atora, w yraz DE, w łasny znak wywoławczy AR i K.
Przy zakańczaniu korespondencji z danym radioam atorem zam iast
litery K nadaje się SK. Nadanie bowiem litery K oznacza, że radio
am ator kończy pracę i zaprasza swego p artn e ra do nadania znaku
o zakończeniu korespondencji (SK).
Często zdarza się, że inni radioam atorzy słuchają korespondencji
w nadziei, że będą mogli nawiązać QSO z jednym z koresponden
tów. Dlatego też po nadaniu końcowego SK nadaje się kilkakrotnie
ORZ, DE i własny znak wywoławczy. W tym przypadku oznacza
to: „kto chciałby jeszcze ze m ną rozmawiać“?
456 X . K O R E SPO N D E N C JA K RÓ TK O FALO W A A M ATO R SK A
117
HHSZP?bzo o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o ‘o
o o o o o o o o O O O O O o o O o o o o o co o o
•dojna Auo i
^C^CO^l OCOi^COCÔł-HCsicÓ^lOCOC^COaiOr-icsicO-^
Tablica
-OJ ' q 3 SA\ OOOOOOOOOr-<rHł -HrHrH^ -| rHr-I ^ HT-IC<l C^C<3 CVJ<N
Euung
3 ip u i(au u t t O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O o o
CO to CO co ci O r-< C
Mcrj to O C ~CO0 5 O »-i Cd CO r-Hc<i
uBjsiJjaązfi)
O O O O O O O T-tH TH H r-IrH T H H rH H C ^C ^C ^C ^C ^ O O
• ijpojs cCzy
3 £
•s °
o o
O .“*
iiufdnu O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O
O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O -.i
'ci[G J]snv
Ifj to I> COO) O H ci C O^ IO to t> 0 0 cri O* tH ca co ^ r - i ca có rj* og
‘^ u t q o O O O O O l— <«—
f<— 4 r—
łr-Hr-lr-tr— Ir-tr-tc jc a d c a c a o o o o
S2
BIUBUISEX
O
ot o
‘B j i B J t s n y o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o *3
«w
‘•qosM. ^ d c i d n N c ó ^ i o o ^ c o d o H M n ^ H ciM -înco
O O O rH rH r-t^ -ir-łrH rH r-trH r-tC a c a c a c a C aO O O O O O Co
E ijaą^g + ■
* *
O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O d °
o
‘B5 JSBIV O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O C D O
r-icacoîriot^cócio^-IcacoT iirH cacoT itioo t^cóoio’
■
N»-oo
O
‘B o u i e g
rH r-tł-tł-tł-łr-trH rH r-tc a caca caca o o o o o o o o o r-«
świata
*1
r* N
•upd p[^j o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o
-aury asSzo ■c,«
^ * i o o c ^ o ó c ^ O r H c a * c o ' d < r - J c a c o T ł i i r i ę D c ^ c o c j c > t - t c 4 c,ó ca
częściach
T-t-łH T - H r H l - t r H C a C a c a C - l C a O O O O O O O O O l - ł r H r H r H
■poąoBz m -C
o
s
? c
S B jnpuojj O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O o
O O O O O O O O O O O O O O O O O 0 . 0 o p o o o Cl-N
•N o
Y SilZ uoC aj
l o d ^ c o c j o H d d ^ H w c ó ^ in c D ^ c ó c io H d c ó ^
auiB jûao T-łr-trHrHr-łC aC aCaC acaO OO OO OO O Or-łr-trH rH TH flf
N2Pł
•o
Czas w różnych
cax:
£y
■poqasM
v s n
t
543,
c D t > o o c i o t - H c a c ó - ^ r 4 c a c ó ’dii ó<ot >o o o i c>»--t cacórHi c
cd 2
b u ib j;u 3 3 rH r - < T - t T H c a c a c a c a < M O O o o o o o o o » - i « - ł t - . w ł-HrH d .*
■o >
EpEUB}!
oP
jo p B jącg
u
£. In
« •
‘■ąas/w. B p c u o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o -N£ tO
- b >i ‘- j ; u a o ^ co d o h ca' co ^ h ci cć t}J lq co t-‘ co ci o h c i có lo co
r H I r - t ^ - ł C a Ca C S I C a C a OO O OO OO OO r H r - t TH r - ł T - I r Hr - t
2£ s01hm
s“
BipCzejg
* *
J. O
'P H P tf* O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O .
o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o P *r1—.QÔTtn
*-•
-ouiy g s b z o
B i upo ą o s ^ w
COC) O H N có H N co to d I> co ci O H Ci có ^ Ifi c t-’
rHr-tCaC^CacacaO OO OO OO O Or-tr-tw -łrHł-lTH T-trH gf*P
e to
s-s g®|<d
O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O o oii —
di 3■5P ■
M
r»
qDIAVU5 0 J O o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o
§AV SBZO H w m 35 o H N C
H N có ^ Ifj «D C- có C O^ irj C C-’ C
CaCaCaCaOO O OO OO OO ł-ir-tTHrHr-łr-tr-trHrH rH Ca
OOl O
3 S>“S
0-3 ntj
*" tO 3
BiVLBZSJBA\
Û ll
‘i ^ s C s d o j n o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o S b 0.0 g
c s jn ^ ^ d c ii^ io d t^ c o c ś d rH c iró ^ in d ^ c o o io rM r - o i. *,
-OMO^pOJS rt UD P i O , r/l '
CaCM CN IO O O O O O O O O r-<ł— łr— <T—łrHr—It
— tł—irHr—lCaCa
SBZQ
Pi OB, £ £
iqSM0 TqSOUI O O O O O O O O O O O O O O O O p O O O O O O O
SBZO T t ^ r MCi c Ó^ t OCD^COc i Or Hc i c Ó^l OOC^ CÓOOr HCNi cO
c a o o o o o o o o O ł-H rH T - łT -łr-tt-H r-łr-iT -tt-tc ac ^c ac a
55. W IA D O M O Ś C I O G 0 L N E 457
55.8. Przykład nawiązania QSO

N awiązuje korespondencję polski radioam ator o znaku wywo
ławczym SP5XX z radioam atorem radzieckim z okręgu moskiew
skiego o znaku wywoławczym UA3YY.
Radioam ator radziecki UA3YY nadaje:
CQ CQ DE UA3YY UA3YY K, co oznacza „wszystkim, wszyst
k im od radzieękiej stacji UA3YY odpowiadajcie“.
Wołanie to odbiera .polski radioam ator SP5XX, k tóry nadaje:
UA3YY UA3YY DE SP5XX SP5XX PSE K, co oznacza:
„radzieckiej stacji UA3YY od polskiej stacji SP5XX, proszę odpo
w iadajcie“.
Po otrzym aniu odpowiedzi UA3YY nadaje:
SP5XX SP5XX DE UA3YY UA3YY GE OM VY GLD FM
QSO = UR SIGS RST 579 579 579 =Ą HR ADS MOSKWA = QRTJ
PSE HW? AR SP5XX SP5XX DE UA3YY UA3YY, co oznacza:
„polskiej stacji SP5XX od radzieckiej stacji UA3YY. Dobry wie
czór przyjacielu. Bardzo się cieszę z obustronnej łączności. Wasze
sygnały odbieram zupełnie czysto, słychać głośno, ton m uzykalny
prądu stałego nadajnika ze stabilizacją kwarcową. Tu adres Mo
skwa. Czy macie coś dla mnie. Proszę zawiadomić mnie, jak sły
szycie. Polskiej SP5XX od radzieckiej UA3YY. Odpowiadajcie“.
SP5XX odpowiada:
UA3YY UA3YY DE SP5XX SP5XX = GE o k = MNI TXT
R = VY TKS FOR RST 568 = QRN = PSE RPT UR ADS = HR
ADS WARSZAWA WARSZAWA = PSE QS'L VIA LPZ = PSE
WX = HR INPT
20 WTTS = QRU ARTUA3YY UA3YY DE SP5XX SP5XX AR
PSE K
Będzie to oznaczało:
„Radzieckiej stacji UA3YY od polskiej stacji SP5XX. Dobry wie
czór .przyjacielu. Odebrałem większą część. Bardzo dziękuję za
przesłane wiadomości i naw iązanie łączności. Odbiór doskonale
czytelny, słychać dobrze, czysty m uzykalny ton. Przeszkadzają
•mi w yładow ania atmosferyczne. Powtórz swój adres. Tu W arsza
wa. Proszę o przysłanie k arty QSL via Liga Przyjaciół Żołnierza
Polskiego. Jaka u was jest pogoda? Tu jest doprowadzone do
anteny 20 watów. Co masz dla mnie? UA3YY od SP5XX. P ro
szę o odpowiedź“.
Po nadaniu odpowiednich w yjaśnień następuje w ym iana grzecz
nościowych zdań i zakończenie pracy symbolem SK.
458 X- K O R E SPO N D E N C JA K RÓ TK O FALO W A A M ATO R SK A
55.9. Prowadzenie korespondencji radiotelefonicznej

Radioamatorzy posiadający nadajniki modulowane za pomocą
odpowiednich m ikrofonów m ają znacznie łatw iejsze w arunki p ra
cy. W celu uzyskania lepszej zrozumiałości stosuje się często
zgłoskowanie poszczególnych liter. W radiokom unikacji między
narodowej zgłoskowande znaków wywoławczych, skrótów i w yra
zów powinno odbywać się w edług tabl. 118, natom iast w korespon
dencji z radioam atoram i radzieckim i wygodniej jest zgłoskować
zgodnie z tabl. 119.
P rzy łączności radiotelefonicznej podając rap o rt RST (tabl. 113)
zam iast stosować skalę T, oznaczającą rodzaj tonu nadajnika, po
daje się skalę M (tabl. 120) oznaczającą jakość modulacji. Podaje
się przeto raport RSM zam iast raportu RST.
W razie niebezpieczeństwa zam iast sygnału SOS nadawanego
telegraficznie nadaje się w yraz M EJDEJ powtórzony trzykrotnie,
w yrażenia ICI lub THIS IS, po których następuje znak wywo
ławczy lub jakikolwiek inny sygnał rozpoznawczy.
Na początku rozmowy radiotelefonicznej postępuje się w sposób
następujący:
Tablica 118
Zgłoskowanie przy prowadzeniu korespondencji
radiotelefonicznej
(przepisy m iędzynarodow e)
C yfry lub L ite ry C yfry lub L ite r y

z n a k i do n a d o -m a - W yraz zn ak i do n a do n a W yraz
dania*) d a n ia używ any dania*) d a n ia uży w an y
1 A A m sterd am K ro p k a N N ew -Y o rk
2 B B altim ore O Oslo
3 C C asablanca P P a ris
4 D D an e m ark Q Q uebec
5 E E dison R R om a
6 F F ło rid a S S antiago
* T rip o li
7 G G allipoli T
8 H H aw a n a ' U U p sala
9 ■I Ita lia V V alen cia
0 ,J Je ru sa le m W W ashington
P rzecin ek K K ilogram m e X X an tip p e
K re sk a Y Y okoham a
u łam k o w a ' L L iw erpool Z Z ü rich
Z n ak
rozdziału M M a d ag a sk ar
•) K a ż d e n a d a w a n i e c y f r z a p o w ia d a s ię i k o ń c z y w y r a z e m lic z b y ( ,,e n n o m b r e " )

p o w tó rz o n y m d w u k ro tn ie .
Tablica 119
Zgłoskow anie przy prowadzeniu korespondencji radiotelefonicznej
z korespondentami w ZSRR
L itery do L itery do
n ad aw an ia nad aw an ia
A lfabet
A lfab et
rosyjski
łaciński
A lfabet
A lfab et
rosyjski
łaciński
W yraz używ any W yraz używ any
/ A A A leksiej AjieKceii P R R om an PoMaH

B B B orys Eopitc C S Siergiej C epreii
B W W asilij B acnjuiü T T T a tia n a TaTbiina
r G G rigorij rp n ro p n ii y U U liana yjiŁHHa
Ä D D im itrij flUMHTpiift <f> F F om a OoMa
E E E lena EneHa X Ch C harito n XapMTOH
5K Ż Ż enią XieHH II C C apia tfan jin
3 Z Z inaida 3nH anga H Cz C zełow iek HejioBes
H I Iw a n ÜBaii III Sz S zura IHypa
U I Iw an ÜBan m Szcz Szczuka IHyKa
k ra tk ij KpaTKMM B — M jagkij MarKHÜ
K K K o n sta n tin KOHCTaHTMH zn ak 3 H 3K
JI L L ia n it JI shut Tb — T w iordyj TBepgbiił
M M M a rija M apm i zn ak 3HaK
H N N ikołaj H n so jia ił 3 •— E m ilja 3MHJIHH
O O Olga O abra IO — J u rij lO pilil
n P P aw ieł IlaBeji
H --- Ja k ó w H kob
Tablica 120
Skala M — jakość m odulacji
Nr Oznacza
1 M odulacja niedostateczna, nic nie m ożna zrozum ieć

2 M odulacja słaba, m ożna zrozum ieć poszczególne słow a
3 R ozum ie się w szystkie słow a, duże zniekształcen ia
4 M odulacja dobra, słabe zniekształcenia
5 D oskonała łączność bez żadnych zniekształceń
1. A wywołuje:
Hallo B, hallo B, wywołuje A, w ywołuje A, radiotelegram do was,
radiotelegram do was, przełączcie.
2. B odpowiada:
Hallo, A, hallo A, odpowiada B, odpowiada B, nadaw ajcie nasz
radiotelegram , nadaw ajcie nasz radiotelegram , przełączcie.
460 X. K O R E SPO N D E N C JA K RÓ TK O FALO W A A M A TO R SK A
Przykład nawiązania radiotelefonicznej korespondencji radio

am atorskiej :
N adaje stacja warszaw ska SP5BAK:
1. W ywołuje krótkofalowców Związku Radzieckiego dla dwu
stronnej łączności. Mówi Warszawa, Polska stacja SP5BAK Sier-
giusz Paw eł pięć Borys Aleksy K onstanty. Odbiór.
Po odebraniu znaku wywoławczego radzieckiej stacji z Moskwy
YA3KAE nadaje się:
2. Uwaga Moskwa YA3KAB odpowiada polska stacja SP5BAK
dzień dobry (dobry wieczór) drogi towarzyszu, bardzo dziękuję za
naw iązanie łączności. Wasze sygnały w W arszawie z RSM 575.
W W arszawie pogoda jest piękna. Mój nadajnik m a mc.c 20 watów,
m odulacja anodowa. Proszę was o nadesłanie k arty pokw itow ania
n a adres: C entralny Radioklub LPŻ W arszawa skrzynka pocztowa
nr ... .
K orespondencja kończy się słowami:
3. Dziękuję za nawiązanie łączności drogi towarzyszu. Do w i
dzenia moskiewska stacja YA3KAE w arszaw ska stacja SP5BAK.
Po rosyjsku treść wyżej wymienionej korespondencji będzie na
stępująca: " .
1. B B I3B IB aiO KOpOTKOBOJIHOBHKOB CoBCTCKOrO C o K )3 a

W yzywaju korotkowołnowikow Sowietskowo So-
.HJiH flBycTopoHHoił c b j i 3 h . ToBopHT Bapmaoa IlOJIb-
juza dla dwustoronnoj swiazi. Goworit W arszawa
ma cTaHpHH CII5EAK Cepreii IlaBeji iu i tł Bopuc
Polsza stancja SP5BAK Siergiej Paw ieł p ia t' Boris
AjieKceił KoHCTaHTHH. IIpneM.
Aleksiej K onstantin. Prijom .
2. BroiMaHMC MocKBa YA3KAB oTBeuaeT IIojiŁCKaH

W nim anje Moskwa UA3KAB otwieczajet Polskaja
CTaHpHH CII5BAK — ąoSpbiii ^ chl (ąoSpLiii Beuep)
stancja SP5BAK — dobryj dień (dobryj wieczer)
«oporoił TOBapinp, oneim ÓJiarofl ap io 3a cbh3B.
dorogoj towariszcz, oczeń błagodariu za swiaź.
Barnu cnrHajiu b B apm ase c PCM 575. Ilorofla
Waszi signały w W arszawie s RSM 575. Pagoda --
b BapmaBe cojnieunaa. MoupiocTb woero nepeâT-
w W arszawie sołniecznaja. Moszcznost' mojewo
HHKa 20 saT aHOflHan MajjyjijnpiH. lipom y Bac npn-
¡pieriedatczika 20 w at anodnaja modulacija. Proszu
c jia T b K apT O H K y K B H T a m jjn o no aapeccy: Ile n -

was p risła t' kartoczku kw itanciju po adresu: Cen-
TpajiŁHbiił Pa^noKJiyS JIE D K BapmaBa 1 , nouTO-
tralnyj Radiokłub LPŻ W arszawa 1, pocztowy-j
B Ł IH H IU IIK H O M C p ...
jaszczik nom ier . . .
3. B j i a r o ^ a p i o 3 a CBH3Ł f l o p o r o i i T O B a p n ip . f l o c n i if l a -
Błagodarju za swiaź dorogoj towariszcz. Do św i
rom . M ocK O B C K aa c T a n u i m YA3KAE. C T a m j im
danja. M oskowskaja stancja UA3KAB. Stancja
CII5BAK r o p o w a Bapraanw 3aK O H *n iB aeT y ^ a u n y i o
SP5BAK goroda W arszawy zakancziw ajet udacz-
C B H 3 Ł C B aM M . K o H e i J .
nuju swiaź s wami. Koniec.
WYKAZ PIŚMIENNICTWA
A. K s i ą ż k i
B a tra ko w A., K in. S.: E le m ie n ta rn a ja rad jo tiec h n ik a. M oskw a 1951, G o

seniergoizdat.
B orisow W.: Ju n y j radio lu b itiel. M oskw a 1951, G oseniergoizdat.
B ra jd e A.: E lem ien ty rad jo tiec h n ik i. M oskw a 1950, G oseniergoizdat.
B ro n sztejn K., S ie m ien d ia jew I.: S praw ocznik po m a tie m atik ie. M oskw a
1948,
C h m ie le w sk i H.: S uw ak rach u n k o w y . W a rszaw a 1951, N ow a K się g arn ia
T echniczna.
Części i podzespoły radiotechniczne. K atalo g R — 1. W arszaw a 1952, M in.
P rzem y słu M aszynow ego.
D ogadin W., M alinin R.: K niga sielskow o ra d jo fik a to ra . M oskw a 1951,
G oseniergoizdat.
G ierasim ow S.: R asczot rad jo lu b itie lsk ic h prijom nik o w . M oskw a 1951,
G oseniergoizdat.
G ierasim ow S.: K a k czitat’ radjoschiem y. M oskw a 1948, G oseniergoizdat.
G in kin G.: S praw ocznik po rad jo tiec h n ik ie . M oskw a 1948. G oseniergoizdat.
G in zb u rg Z., Tarasów F.: P ra k tic zesk ije rab o ty ra d jo lu b itie la . M o sk w a
1949, G oseniergoizdat.
H u m m e l B.: Ś lusarz. W arszaw a 1949, C zytelnik.
Hwrnmel B.: S tolarz. W arszaw a 1949, Czytelnik.
Jaikobson A ., L e w in M.: R adjoopierator. M oskw a 1952, Sw iaźizdat.
Ja m a n o w S., S m irn o w S.: S praw ocznik po izolacjonnym m a tie rja ła m d la
rad jo p rom yszlennosti. M oskw a 1947, G oseniergoizdat.
Ja strzę b ski J.: S u w a k i rachunkow e. K atow ice 1948.
J e n iu tin W.: E lem ien ty i dietali lu b itielsk ich rad jo p rijo m n ik o w . M oskw a
1950, G oseniergoizdat.
J e n iu tin W.: P u tiew o d itiel po rad jo lu b itie lsk im żurn ałam . M oskw a 1950,
G oseniergoizdat.
J e n iu tin W.: S zesnadcat’ rad jo lu b itie lsk ic h schiem . M oskw a 1951, G o sen ier
goizdat.
K o ko rin L.: W pom oszcz sielskom u rad jo słu szatielu . M oskw a 1950,
Sw iaźizdat.
K o n d ien sato ry i sop ro tiw len ija. K atalog. M oskw a 1951, M in isterstw o p ro -
m yszlennósti sried stw sw iazi SSRR.
K o w a l J.: E le k tro a k u sty k a w zarysie. W arszaw a 1948, T rzask a, E w e rt
i M ichalski.
Kom orski B.: K ale n d arzy k elektrotechniczny. W arszaw a 1948, S to w arzy
szenie E le k try k ó w Polskich.
K rize S.: R asczot m ałom oszcznyeh siłow ych tran sfo rm ato ró w i d ro ssielej
filtró w . M oskw a 1950, G oseniergoizdat.
K u b a rk in A.: M a stie rsk a ja rad jo lu b itie la. M oskw a 1948, S ow ietsk o je ra d jo .
K u lisze w sk i T.: P o d ręcznik te letec h n ik a kolejow ego. W arszaw a 1951, W y
d aw n ictw a K om unikacyjne.
L e w a n d o w sk ij W.: S zkały i w ie rn ie rn y je u stro jstw a . M oskw a 1952. G ose
n iergoizdat.
W Y K A Z P IŚ M IE N N IC T W A 463
L ip sk i R.: T echnologia m etali. Ś lusarstw o. W arszaw a 1949.

L u b itielsk ije b a ta re jn y je ra d jo p rijo m n ik i. M oskw a 1950, G oseniergoizdat.
Ł oginow W.: S praw ocznik po rad jo d ietalam . M oskw a 1949, G osenier
goizdat.
M ałecki I.: A k u sty k a rad io w a i film ow a. W arszaw a 1950, PW T.
P io tro w ski P.: Ś lusarstw o. W arszaw a 1951, PW T.
P o d ręczn ik teletech n ik a. W arszaw a 1937, S tow arzyszenie T eletechników
P olskich.
P o ża ry ski M.: M o n te r elek try k . W arszaw a 1948, N ow a K się g arn ia T ech
niczna.
P rzew ody gołe i izolow ane. K atalog K -l. K atow ice 1950.
R a b czyn ska ja G.: R ad jo lu b itielsk ije m a tie rja ły . M oskw a 1950, G osenier
goizdat.
R a b k in L., Szolc N.: M agneto d ielek try k i i cew ki rdzeniow e. W arszaw a
1951, PW T.
R eg u lam in rad io k o m u n ik ac y jn y (A tlantic City 1947).: W arszaw a 1949,
Min. P. i T.
R y g ie lsk i M.: D ru ty oporow e w elektrotechnice. W arszaw a 1946, N ow a
K sięg arn ia T echniczna.
S ą czkó w D.: K o n stru iro w a n je ra d jo a p a ra tu ry . M oskw a 1951.
S za m szu r W.: S praw o czn aja k n iż k a rad jo lu b itie la. M oskw a 1951, Gose-
' niergoizdat.
Tarasów F.: P ra k tik a rad jo m o n taż a. M oskw a 1949, G oseniergoizdat.
T e m p e r J., O szerow W.: S praw ocznik rad jo lu b itie la. K ijew 1949, G osizdat
tiechniczeskoj litie ra tu ry .
T e rm a n F. E.: R adio tech n ik a. Tom I. W arszaw a 1952. PW T.
Z im m e rm a n R.: P o m iary i p rzy rząd y pom iarow e rad io tech n ik i. P oznań
1950, P oznańska S półka W ydaw nicza.
Z in o w iew W.: K ra tk ij tiechniczeskij spraw ocznik. M oskw a 1949, G osizdat
' tiech n iko-tieoreticzeskoj litie ra tu ry .
Z y szk o w sk i Zb.: Podstawmy elek tro ak u sty k i. W arszaw a 1953, PW T.
B. Czasopisma
A m atersk e' radio. P ra h a 1953, N r 1 i 2.
E lek tro n ik. P ra h a 1951, 1952.
K ra tk ę V lny organ CAV. P ra h a 1950, 1952.
R adio. M oskw a: R oczniki 1946, 1947, 1948, 1950, 1951, 1952, 1953.
Radio. W arszaw a: R oczniki 1946, 1947, 1948, 1949, 1950, 1951.
R ad io am ator. W arszaw a 1952.
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWA TECHNICZNE
t ..
A N TO N IEW IC Z J .: M a teria ło zn a w stw o -e lek try c zn e . 1952, s. 354, zł 22.—

BRO N W ELL A. B., BE AM R. E.: T e o ria i zastosow anie m ik ro fal. T łum .
z ang. zespół. T om I. 1951, s. 340, zł 19.40. T om II. 1952, s. 643, zł 21.—
C Y K IN G. S.: T ra n sfo rm a to ry m a łej częstotliw ości. T eoria, obliczanie i b u
dow a. T łum . z ros. A. K iliński. 1953, s. 308, zł 33.50
G R O SZK O W SK I J .: G e n e ra c ja i sta b iliz a c ja częstotliw ości. W yd. 2 p o p ra
w ione. 1950, S. 449, zł 24.80
JE L L O N E K A.: M iernictw o radiotechniczne. W yd. 2 p rzero b io n e i rozsze
rzone. 1952, s. 410, zł 26.50
JE L L O N E K A., K U RY ŁO W IC Z J., Ł A P IŃ S K I M., S IC IŃ S K I Z.: M iern ictw o
e lek try czn e ogólne d la p o trzeb te lek o m u n ik acji. 1951, s.. 462, zł 33.—
K a le n d arzy k elek tro te ch n ic zn y 1954—1955. P ra c a zbiorow a pod red . B. K o -
norskiego. S tow arzyszenie E le k try k ó w P olskich. W yd. 9 p rz e d ru k z k lisz
w y d an ia 8. 1953, s. 947, zł 60.— (w opraw ie)
K A SSEN B ER G K., R U C IŃ SK I J .: E lem en ty łączeniow e sy g n alizacy jn e
i zabezpieczające. Tom I. 1952, s.~ 235, zł 22.—
KO RD YA SZ J.: W skazów ki b ezpieczeństw a p rac y p rzy ro b o tac h te le te c h
n icznych. 1952, S. 27, z ł 1.40
Ł A N IE C K I W.: P ółprzew odniki. Część 1. 1951, s. 128, zł 6.50. P ro sto w n ik i
stykow e. Część 2. 1953, s. 176, zł 9.60
PA SZ K O W SK I B„ H EN N EL J.: L am p y elektronow e. 1953, s. 303, zł 33.10
(w opraw ie)
R A B K IN L., SZO LC N.: M ag n eto d iele k try k i i cew ki rdzeniow e. T łum . z ros.
Z. S cheidlinger. 1951, s. 320, zł 20.50
R O T K IE W IC Z W .: T ec h n ik a odb io ru radiow ego. Tom . I. s. 510, zł 37.—
S M O L IŃ SK I A.: Z asady w zm acniania. Tom. I. P o d staw y teo rety czn e. W yd. 2
p o p raw ione. 1950, s, 274, zł 15.—. T om II. P asm o w e w zm acniacze n a
pięciow e. 1952, s, 455, zł 26.—
TERM A N F. E.: R adio tech n ik a. T om I. 1952, s. 671, zł 72.—. T om II. 1952,
S. 644, zł 37.50
W IER C IA K J .: K ab le i przew ody. 1952, s. 264, zł 8.60. Z atw ierd zo n o do
u ży tk u szkolnego przez CUSZ.
W ŁASOW W.: L am py elek tro n o w e. T łum . z ros. J , G roszkow ski. 1951, s. 584,
zł 78.—
Z A G A JE W SK I T.: R adiotechniczne u rzą d zen ia nadaw cze. W yd. 2. 1950,
s. 616, zł 50.—
D o n a b y c ia uj k s ię g a rn ia c h te c h n ic z n y c h D om u K siążki
i u k o lp o rte ró w zak ład o w y ch
W r a z i e u j a w n i e n i a w e g z e m p la r z u k s ią ż k i
b ł ę d u d r u k a r s k i e g o u n ie m o ż liw ia ją c e g o u ż y t
k o w a n ie g o z g o d n ie z p r z e z n a c z e n ie m , n a
b y w c a m a p r a w o w y m ie n ić t e n e g z e m p la r z
w k s i ę g a r n i a c h „ D o m u K s i ą ż k i " n i e z a le ż n ie
o d c z a s u 1 m ie js c a z a k u p u . W p r z y p a d k a c h
b r a k u o d p o w ie d n ie g o e g z e m p la r z a w y m ie n
n e g o k s i ę g a r n i a o b o w ią z a n a j e s t z w r ó c ić n a
b y w c y w a r t o ś ć k s i ą ż k i w e d łu g c e n y s p r z e d a ż y

Poradnik Radioamatora PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Poradnik Radioamatora PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MGR I HZ .

PORADNIK RADIOAM ATORA

K siążka om aw ia szereg części i podzespołów

O kładkę p ro jek to w a ł L u cja n L ejm a n

R e d ak to r techniczny: K orektorzy techniczni:

Ważniejsze błędy dostrzeżone w druku

214 wzór 4.58a t f = 2i = | / § ! a u tor

260 9 od dołu rys. 131 rys. 130 a s y st,

R o z d z i a ł III. K onden sato ry i m a te ria ły iz o la c y jn e ..................................... 92

17. K lasy fik acja m ateriałó w izolacyjnych . . . . . . . 99

30. M a teria ły m a g n e t y c z n e .................................................................. 173

R o z d z i a ł VI. F ale e le k tr o m a g n e ty c z n e ........................................................ 268

R o z d z i a ł V II. E l e k t r o a k u s t y k a ................................................. 293

40.2. Z niekształcenia n i e l i n i o w e ............................................................... 306

R o z d z i a ł V III. P race m echaniczne rad io a m ato ra . . . . . 332

R o z d z i a ł IX. P ra ce m ontażow e r a d io a m a t o r a .......................................... 371

50.1. S kale z o b racającą się strz a łk ą . . . . . . . 3

W ykaz piśm ien n ictw a ............................................................................................462

1. A lfab ety (rosyjski, grecki, g o ty c k i) . 13

12. O znaczenia spotykane w schem atach r a d i o w y c h ..................................... 31

54. M in eralne m a te ria ły iz o la c y jn e .......................................................................105

93. D ane dotyczące filtró w pośredniej częstotliw ości w osłonach

P raca niniejsza ujm uje w treściwej formie zestawienie praktycz­

System m etry czn y

1 tonna = 1000 kG 1,000 0,984 61,05

1 tonna angielska = 20 centn. angielskich 1,016 1,000 62,03

1 pud = 40 funtów rosyjskich 0,0164 0,0161 1,000

1 k w in ta l m etryczny = 0,1 tonny — 100 kG

Je d n o stk a K ilogram F u n t. ros. F u n t ang.

1 kilogram = 1000 G 1,000 2,442 2,205

1 fu n t ros. — 32 łutom - 96 zołotnikom 0,4095 1,000 0,903

1 fu n t ang. (Ib) = 16 uncjom (oz) 0,4536 1,108 1,000

Giga G bilion 1 000 000 OOOjedn. (10°)

■i 1 1 1,0000 1,0000 41 1681 68921 6,4031 3,4482

10 100 1000 3,1623 2,1544 50 2500 125000 7,0711 3,6840

11 121 1331 3,3166 2,2240 51 2601 132651 7,1414 3,7084

20 400 8000 4,4721 2,7144 60 3600 216000 7,7460 3,9149

21 441 9261 4,5826 2,7589 61 3721 226981 7,8102 3,9365

30 900 27000 5,4772 3,1072 70 4900 343000 8,3666 4,1213

31 961 29791 5,5678 3,1414 71 5041 357911 8,4261 4,1408

40 1600 64000 6,3246 3,4200 80 6400 512000 8,9443 4,3039

Suwak rachunkowy umożliwia dokonywanie szybkich obliczeń

Obliczenie polega n a ustawieniu przesuwki w takim położeniu,

ków dziesiętnych. Istnieją praw idła n a określenie liczby miejsc

Przy dzieleniu przesuwa się przesuwkę tak, aby dzielnik na po-

3. NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANE WZORY GEOMETRYCZNE

Oznaczenia: S — powierzchnia, p — obwód, V — objętość

Pierścień S = n (R2— r2) = ^ ( D 2— d2)

3. W yznaczyć w artość e x, gdy x = 3.

4. NAJWAŻNIEJSZE WIADOMOŚCI Z DZIEDZINY ELEKTRO­

Najważniejsze wiadomości z dziedziny elektrotechniki podane

i L '. - ' -■ '

5. OBLICZANIE PODSTAWOWYCH WIELKOŚCI

Przy obliczaniu stosuje się jednostki podane w tabl. 9. Wzory po­

Sposób użycia nomogramu

Rys. 7. N om ogram do w yznaczania pojem ności połączonych szeregow o oraz

S tosując w zory podane w tabl. 8 otrzym uje się:

szu k u je się n a sk ali IV p u n k t odpow iadający 8 /<F i p rzep ro w ad za się

2. J a k ą oporność R x należy przyłączyć do oporności R 2 = 500 Q, ażeby

R jR 2 _ 300 • 500 _ 150000

O bliczyć pojem ność w ypadkow ą trzech szeregow o połączonych ko n d en sato ­

W idać, że otrzym any re z u lta t je st zgodny z w ynikiem uzyskanym p rzy

R = Rt + R.,+ R3+ . ..R n RR

P raca niniejsza ujm uje w treściwej formie zestawienie praktycz

4. NAJWAŻNIEJSZE WIADOMOŚCI Z DZIEDZINY ELEKTRO

Przy obliczaniu stosuje się jednostki podane w tabl. 9. Wzory po

O bliczyć pojem ność w ypadkow ą trzech szeregow o połączonych ko n d en sato

Skrzyżow a Nie zaleca

Pozostałe przyrządy pom iarow e ozna

A -Gz T etroda za

Do najważniejszych właściwości przewodników zalicza się opor

Rys. 10. P rocentow e zw iększenie śred n icy d ru tu spow o