gamoyenebiTi toqsikologia

[ZiriTadi cnebebi]

saleqcio kursis konspeqti

m.gedevaniSvili, l.rusiSvili

iv.javaxiSvilis sax. Tbilisis saxelmwifo universiteti

2017
 sarCevi
1. toqsikologiis sagani - 4

2. toqsikologia da sazogadoeba - 6

3.polutantebis umTavresi jgufebi – 9

4. polutantebis toqsikuroba da intoqsikacia - 12

5. intoqsikaciis gamovlinebebi - 14

6. eqspozicia - 18

7. eqspoziciis vadebi da intoqsikaciis kategoriebi - 21

8. dozis cneba - 23

9.polutantebis raodenobrivi maCveneblebi - 28

10. intoqsikaciis riski - 33

11. informaciis ori wyaro toqsikologiaSi - 36

12. toqsikokinetikuri parametrebi - 41

13. qsenobiotikebis biotransformacia - 46

14.bioakumulacia da qsenobiotikebis depoebi - 49

15. seleqtiuri toqsikuroba - 62

16. polutantebis moZraoba garemoSi - 64

17. toqsikologia da farmakologia - 66

18.qsenobiotikebis erTdrouli moqmedebis mosalodneli Sedegebi

da ligand-receptoris urTierTqmedeba - 68

2
19. mcenareuli, mikrobuli da cxoveluri toqsinebi - 71

20. polutantebis imunotoqsikuroba - 80

21.mZime metalebi da antidotebi - 85

3
 1. toqsikologiis sagani
toqsikantisa da qsenobiotikis cnebebi; polutantebi
garemoSi

toqsikologia qimiuri agentebis saziano moqmedebis

Semswavleli mecnierebaa; qimiuri agentebi SeiZleba saziano
iyos ara mxolod adamianisaTvis, aramed nebismieri mcenareuli
an cxoveluri organizmebisTvisac da saerTod iseTi
biosistemebisaTvis, rogoricaa ekosistemebi da biocenozebi.
amgvarad, zogadbiologiuri TvalsazrisiT qimiuri agentebiT
saziano zemoqmedebis obieqtebad adamianTan erTad sxva,
wyalsatevebisa Tu xmeleTis organizmebic moiazreba. amitom
misi mTavari praqtikuli miznebi da amocanebia nebismieri
amgvari zemoqmedebis Tavidan acileba.
disciplinis saxelwodeba berZnuli “toqsikon” (Sxami,
sawamlavi) sityvidanaa warmomdgari,magram Tanamedrove
toqsikologiaSi terminiT toqsini mxolod mcenareul an cxovelur
organizmebSi da mikrobebSi warmoqmnili Sxamebia
nagulisxmevi. maTgan gansxvavebiT, qimiuri sinTeziT miRebuli
naerTebi, romlebic sazianoa cocxali organizmebisTvis
tradiciulad “sawamlavebad” iyo cnobili.
Tanamedrove toqsikologiaSi ki, nebismieri saziano
qimiuri naerTi toqsikantebis jgufSia gaerTianebuli, maT Soris
polutantebic, romlebsac agroqimiuri, industriuli da adamianis
saqmianobis Tanmxlebi produqtebi miekuTvneba da romlebic
zogadad garemosTvisaa saziano. amave dros, nebismieri
qimiuri naerTi, romelic organizmSi garemodan xvdeba
namdvilad ucxoa misTvis, vinaidan TviT am organizmSi araa
warmoqmnili; amgvari ucxo qimiuri naerTebi qsenobiotikebia –
berZnuli sityvidan “qsenos” (ucxo,ucnobi). qsenobiotikis
4
cnebaSi igulisxmeba agreTve, rom es qimiuri naerTi biologiurad
aqtiuri unda iyos. Tavis mxriT ki es niSnavs, rom
qsenobiotikisaTvis damaxasiaTebelia garkveul molekulebTan
urTierTqmedebis unari biosistemebSi da, Sedegad – romelime
funqciis an struqturis Secvla da dazianebac.
sakuTriv samedicino sferoSi toqsikologia Seiswavlis
paTologiur movlenebs, romlebic adamianis organizmSi
sxvadsxva qimikatebma da, agreTve samkurnalo
saSualebebmac (wamlebma) SeiZleba gamoiwvios. saerTod,
Tanamedrove kacobrioba faqtiurad qimiur garemoSi aRmoCnda,
ris Sedegadac adamiani sxvadasxvagvar qimiur naerTebs
uneblied an SeisunTqavs, an sakvebiTac iRebs; qimiuri naerTebi
kanidanac intensiurad Seiwoveba.
bolo drois SefasebiT, amJamad 60 aTasze meti qimiuri
preparatia mudmivad xmarebaSi da am raodenobas
yovelwliurad kidev daaxloebiT 500 axali naerTi emateba.
cxadia, rom saarsebo garemoSi, e.i. haerSi, wyalsa da
niadagSi saxifaTo cvlilebebi industrializaciam, soflis meurneobis
qimizaciam da didi urbanistuli centrebis aRmocenebam
ganapiroba. teqnologiuri progresis paralelurad garemos
daWuWyianeba _ poluciac matulobs. Sesabamisad, garemoSi
moxvedrili saziano qimiuri naerTebi da fizikuri minarevebic,
rogorc zemoTaa aRniSnuli garemos polutantebadaa miCneuli.

2. toqsikologia da sazogadoeba
toqsikologiis dargebi;

toqsikologiaSi specialuri mimarTulebebis ganviTareba qimiur

naerTebTan, da agreTve garemos polutantebTan

5
dakavSirebulma problemebma gamoiwvia. toqsikologiis
dargebia:
sistemuri (aRwerilobiTi) toqsikologia; substratuli
(meqanisturi) toqsikologia; klinikuri toqsikologia; garemos
toqsikologia; profesiuli toqsikologia; analizuri toqsikologia;
kriminalisturi toqsikologia; sakvebis toqsikologia; normatiuli
toqsikologia; ekotoqsikologia.
aRwerilobiTi (sistemuri) toqsikologiis daniSnulebaa:
toqsikologiuri informaciis mopoveba cxovelebze eqsperimentSi;
eqsperimentis amocanebia daadginos romeli organosaTvis an
organoTa sistemisTvisaa saziano toqsikanti; daadginos agreTve
moqmedi da umoqmedo doza/koncentracia da intoqsikaciis
Sedegebi organizmSi.
meqanisturi (substratuli) toqsikologiis amocanebia:
toqsikuri agentebiT gamowveul dazianebaTa molekuluri,
bioqimiuri da fiziologiuri meqanizmebis gamokvleva, e.i. riTi
aixsneba qimiuri naerTebis saziano moqmedeba organizmze.
klinikuri toqsikologiis miznebia: qsenobiotikebTan eqspoziciiT
xanmokle an grZelvadiani (kontaqtiT) gamowveuli intoqsikaciisa
da amis Sedegad ganviTarebuli daavadebebis Seswavla da
mkurnaloba. garemos
toqsikologia: garemoSi moxvedrili qimiuri naerTebis anu
polutantebis saziano efeqtebi cocxal organizmebSi da mTlianad
biosistemebSi. garemos polutantebia qimiuri agentebi
niadagsa da haerSi; Canarecxi wylebi, samrewvelo narCenebi
da radiaqtiuli minarevebi wyalsatevebSi, rogoricaa - tbebi,
mdinareebi da okeaneebic.
profesiuli toqsikologiis amocanaa qimikatebis Seswavla,
romlebic adamianis samuSao (da ara saarsebo) garemoSi
warmoiqmneba da, meore mxriT personalis dacva toqsikuri
6
nivTierebebisagan, e.i. usafrTxo samuSao garemos
uzrunvelyofa. samrewvelo qimikatebiT gamowveuli
daavadebebisgan, magaliTad SeerTebul StatebSi yovelwliurad
50000-70000-mde adamiani kvdeba da 350000 profesiuli
daavadebis axali SemTxveva aRiricxeba.
analizuri toqsikologiis amocanebia: toqsikuri agentis
qimiuri identifikacia (dadgena) biologiur siTxeebSi, magaliTad
sisxlSi, SardSi kuWis an sxva organoTa SigTavsSi, an sxva
SigTavsSi, qsovilebSi da a.S.
kriminalisturi toqsikologiis amocanaa: mizezobrivi kavSiris
dadgena samkurnalo preparatebiT (wamliT)an qimiuri agentiT
zemoqmedebasa da saziano an saeWvo sasikvdilo Sedegs Soris.
normatiuli toqsikologiis sferoa: saarsebo an samuSao
garemoSi toqsikologiuri informaciis mopoveba da analizi,
“usafrTxo” standartebis/normativebis dadgena nivTierebaTa
Sesabamisi koncentraciebis gaTvaliswinebiT.
ekotoqsikologia garemos toqsikologiis ganStoebaa. igi
Seiswavlis fizikuri da qimiuri agentebis saziano zemoqmedebas
cocxal organizmebze populaciaSi an TanasazogadoebaSi,
romlebic gansazRvrul ekosistemebSia ganTavsebuli.
Aamgvarad, Tu zogadi toqsikologia ikvlevs saziano
moqmedebas individualur organizmebze, ekotoqsikologiis
amocanaa saziano zemoqmedebis Seswavla mTlianad
populaciasa an konkretul ekosistemaze; aRsaniSnavia, rom
calkeul organizmebze polutantebis aSkarad saziano
zemoqmedebis miuxedavad mTlianad populaciam an
ekosistemam mniSvnelovani cvlilebebi arc ki ganicados.
amgvarad, SeiZleba vTqvaT, rom toqsikologiis
mniSvneloba Tanamedrove sazogadoebis cxovrebaSi mis
calkeul dargebSia asaxuli.
7
 3.polutantebis umTavresi jgufebi
klasifikaciis principebi da nomenklatura

toqsikur nivTierebaTa simravlisa da sxva Taviseburebebis

gamo aucilebeli gaxda maTi dajgufeba garkveuli niSnis
mixedviT, rogoricaa magaliTad maTi warmoSoba, safrTxe
garemosa (garemos polutantebi) an adamianisaTvis
(profesiasTan dakavSirebuli qimiur-fizikuri agentebi, mwvaved
an qronikulad moqmedi polutantebi da a.S).
toqsikantebis dajgufeba da Sesabamisi dasaxeleba maTi
bunebis, anda konkretuli saziano Tvisebebis da praqtikuli
daniSnulebis mixedviTacaa miRebuli:

8
 I _ fizikuri an qimiuri bunebis mixedviT: gazebi, mtveris
nawilakebi; mJava, tute, mZime metalebis naerTebi; reagentebi
- organul molekulebTan maTi reaqtiulobis xarisxis mixedviT;
mcenareuli Sxamebi, cxoveluri Sxamebi da sxv.
II - praqtikuli daniSnulebis mixedviT: pesticidebi,
herbicidebi, inseqticidebi, gamxsnelebi, sakvebis danamatebi
da a.S.
III – organotropulobiT _ fiziologiuri sistemebisa an samizne
organoTa upiratesi dazianebis mixedviT: neirotoqsikuri,
nefrotoqsikuri, hepatotoqsikuri, mielotoqsikuri (sisxlis
warmoqmnaze moqmedi) agentebi, pulmonotoqsikuri agentebi
(sasunTqi sistemis toqsikantebi) da a. S.
11
IV _ specifikuri toqsikurobis mixedviT: teratogenuli,
mutagenuri, kancerogenuli, embriotoqsikuri qimiuri naerTebi da
reproduqciul funqciaze moqmedi agentebi.
meore mxriT, zogjer am ramdenime principis erTdrouli
gamoyenebacaa saWiro _ magaliTad, garemos polutantebis
klasifikaciaSi. Sesabamisad, polutantis umTavresi jgufebi
Semdegnairadaa ganlagebuli.
polutantebis umTavresi jgufebia: 1haeris polutantebi,
2.wyal/niadagis polutantebi, 3.agroqimiuri saSualebebi 4.
gamxsnelebi.
1. industriulad ganviTarebul qveynebSi haeris mTavari
polutantebia: naxSirJangi (naxSirbadis monoqsidi – CO), romelic
haeris polutantebis 50% Seadgens, agreTve gogirdovani mJavas
anhidridi (SO2) -18%, sxvadasxva naxSirwyalbadebi – 12%,
araairovani nawilakebi (magaliTad bolis nawilakebi) – 10% da
azotovani anhidridi (NO2) – 6%.

9
 2. wyalsatevebisa da niadagis polutantebidan
umniSvnelovanesia poliqlorbifenilebi, dioqsinebi, asbesti da
mZime metalebis naerTebi.
3. agroqimiuri saSualebebidan garemosaTvis safrTxes
warmoadgens mavneblebTan da sarevela mcenareebTan brZolis
saSualebebi _ Sesabamisad pesticidebi da herbicidebi;
pesticidebidan: qlor-naxSirwyalbadebi (DDT da misi analogebi),
acetilqolinesTerazas inhibitorebi (fosfororganuli naerTebi da
karbamatebi) da bunebrivi pesticidebi (nikotini, rotenoni);
herbicidebidan: qlorfenoqsimJavebi da bipiridilebi (parakati) da
glifosati (glifosati yvelaze naklebad toqsikuri da farTod
gamoyenebuli herbicidia, romelmac SeiZleba kanisa da
koniunqtivis gaRizianeba mainc gamoiwvios).
4. gamxsnelebi – alifaturi naxSirwyalbadebidan magaliTad,
oTxqloriani naxSirbadi, qloroformi, triqloreTileni, da aromatuli
naxSirwyalbadebis jgufidan ki benzoli, toluoli da qsiloli,romlebic
sazianoa kanisa da sasunTqi gzebisaTvis, Tumca iseT sistemur
paTologiasac iwvevs, rogoricaa cns funqciis daqveiTeba,
aplaziuri anemia an citopenia da leikemia.

10
4. polutantebis toqsikuroba da intoqsikacia

terminiT toqsikuroba aRniSnulia sakuTriv qimiuri naerTis

Tviseba gamoiwvios saziano efeqti biosistemaSi. Tavis mxriT,
biosistemaSi sicocxlis struqturuli organizaciis nebismieri done –
biocenozi, ekosistema, individualuri organizmi, organoTa
sistemebi, specialuri qsovilebi da ujredebia nagulisxmevi.
toqsikuri naerTis mavne - momwamlavi an sasikvdilo
zemoqmedeba organizmze - intoqsikaciaa.
intoqsikaciaSi nagulisxmevia toqsikuri moqmedeba
zogadad da agreTve dazianebaTa xasiaTi, maTi simZime da
Sesabamisi funqciuri da struqturuli cvlilebebi organizmSi anu
toqsikuri efeqti, romelebic organizmSi moxvedrili qimiuri
naerTiTaa gamowveuli. aucileblad gaTvaliswinebulia agreTve
pirobebi, romlebSic es efeqtebi viTardeba.
toqsikuri moqmedeba SeiZleba iyos adgilobrivi an
sistemuri, rodesac saziano efeqti toqsinis SeRwevis adgilidan
nebismieri daSorebul organoebSi vlindeba.
Cveulebrivad, intoqsikacia mxolod im SemTxvevaSi
viTardeba, Tu moxda qimiuri naerTis kontaqti garkveuli drois
ganmavlobaSi sxeulis zedapirebTan, rogoricaa kani, Tvali an
lorwovani garsebi momnelebel da haergamtar gzebSi da Tu
11
amis Sedegad toqsikantma kontaqtis adgili daaziana, agreTve
Tu sistemur sisxlis mimoqcevaSi moxvda da kontaqtis ubnidan
moSorebuli organoebSi an qsvilebSi paTologiuri cvlilebebi
gamoiwvia.
Tavis mxriT, qimiurma naerTma organizmSi biologiuri
efeqti rom gamoiwvios, jer unda obieqtamde miaRwios – e.i.
Tavisi substrati unda “moZebnos” da garkveuli drois
ganmavlobaSic imoqmedos. toqsikantTan amgvar kontaqtebs
eqspozicia ewodeba. Tumca, eqspozicias saziano Sedegi
yovelTvis ar mohyveba, magaliTad, Tu toqsikantis koncentracia
kontaqtis keraSi an kontaqtis xangrZlivoba ar iyo sakmarisi da
a.S.

12
 5. intoqsikaciis gamovlinebebi
samizne kera; adgilobrivi da sistemuri efeqtebi; specifikuri
toqsikuroba
Cveulebrivad, polutantebi zogadi toqsikurobiT xasiaTdeba,
magram xSirad romelime organos upiratesad azianebs. am
TvalsazrisiT maT moqmedebaSi ori tipis efeqti vlindeba: a)
lokaluri anu adgilobrivi moqmedeba qimikatTan kontaqtis
Sedegad eqspoziciis keraSi; b) sistemuri anu zogadi toqsikuri
efeqti, romelic viTardeba organizmSi polutantis SeRwevisa da
sisxlis nakadiT misi gavrcelebisa da qsovilebSi ganawilebis
Sedegad, Tumca am SemTxvevaSic, rogorc aRvniSneT romelime
organos an sistemis upiratesi dazianeba maincaa mosalodneli.
am TvalsazrisiT, intoqsikacia toqsikuri efeqtia - anu funqciuri an
struqturuli cvlilebebi calkeul organoebsa da fiziologiur
sistemebSi; amgvarad, efeqti TavisTavad saziano
zemoqmedebis Sedegia da toqsikuri agentisadmi eqspoziciiTaa
gamowveuli.
toqsikologiaSi calkeuli qsenobiotikebis saziano efeqtebis
dasaxasiaTeblad samizne organos an samizne kerebis cnebaa
SemoRebuli. amgvari samizne organoebia uxSiresad: Tavis tvini,
zurgis tvini, filtvi, RviZli, Tirkmeli, Tvali, kani, Zvlis tvini.
samizne organoebis Sesabamisad SeiZleba
qsenobiotikebic davaxarisxoT: hepatotoqsinebi (CCl4,
nitrozaminebi, alkoholi) _ RviZlis paTologia; nefrotoqsinebi
(halogenizebuli naxSirwyalbadebi, uraniumis naerTebi) _
Tirkmlis paTologia; neirotoqsinebi (toqsikantebis umravlesoba) _
sxvadasxva nevropaTiebi da encefalopaTiebi; pnevmotoqsinebi
13
( qlori, fosgeni, msgavsi airebi) _ mwvave da qronikuli
bronqitebi, pnevmonitebi; hematotoqsinebi (naxSirbadis
monoqsidi, cianidebi) _ qsoviluri sunTqvis daxSoba; kanis
damazianeblebi (organuli gamxsnelebi, koroziuli agentebi da
sxv.) _ dermatitebi, qimiuri damwvroba da sxv.
Tu eqspoziciis Semdeg saziano efeqti mokle vadaSi
gamovlinda qsenobiotikis moqmedeba mwvave efeqtebs
miekuTvneba, xolo qronikuli efeqtebis kategorias _ Tu
ganmeorebiTi eqspoziciebisa da gaxangrZlivebuli vadebis
pirobebSi ganviTarda.
paTologiuri procesis xasiaTiT intoqsikaciis efeqti, anu
saziano moqmedeba SeiZleba Seqcevadi an Seuqcevadi iyos;
procesis xasiaTi erTi mxriT, eqspoziciis vadebsa da agentis
toqsikurobaze da, meore mxriT, dazianebuli qsovilis
regeneraciul SesaZleblobebzea damokidebuli. magaliTad,
RviZlSi da kanSi regeneraciis unari kargadaa gamoxatuli da
amitom am organoebSi intoqsikaciis Sedegad xSirad Seqcevadi
darRvevebi viTardeba. nervul qsovilSi regeneraciis unari
minimaluria da amitom uxSiresad Seuqcevadi paTologiuri
movlenebi viTardeba.
polutantebi da saerTod toqsikantebi sxvadasxva tipis
damaxasiaTebel dazianebas iwvevs – zogadad am
mdgomareobas, rogorc viciT intoqsikacia ewodeba intoqsikacia
saziano moqmedebaa janmrTelobaze anu polutantis
(qsenobiotikis) toqsikuri efeqtia (gv.11).. calkeuli polutantebis
efeqtebSi garkveuli simptomebi anu intoqsikaciis met-naklebad
gamoxatuli niSnebi iqneba SesamCnevi: nebismieri SegrZneba
an obieqturi niSani, romelic organizmSi (biosistemaSi) toqsikuri
agentis arsebobaze, e.i. intoqsikaciaze miuTiTebs amgvarad
toqsikuri(an intoksikaciis) simptomi iqneba. damaxasiaTebeli
14
simptomebi adgilobrivi an sistemuri intoqsikaciisa da
Sesabamisi paTologiuri efeqtebis gamomxatvelia.
polutantebiTa da sxva toqsikuri agentebiT gamowveuli
anomaliebi (normidan gadaxra) zogadpaTologiur movlenebs
miekuTvneba, Tumca zogierTi polutantisTvis specifikuri
toqsikurobacaa tipiuri. es niSnavs, rom polutantebs
gansakuTrebuli paTologiis gamowvevac SeuZlia; specifikuri
paTologiuri procesebia, magaliTad kancerogenezi anu
avTvisebiani simsivneebis ganviTareba – Sesabamisad,
kancerogenezis gamomwvev polutantebs kancerogenuli qimiuri
naerTebi anu kancerogenebi ewodeba. adamianSi dadasturebuli
kancerogenebia organuli naerTebidan: policikliuri aromatuli
naxSirwyalbadebi (benzpireni, dibenzantraceni), nafTilaminebi,
polihalogenizebuli aromatuli naxSirwyalbadebi (dioqsinebi),
aflatoqsini (yviTeli obis sokos Aspergillus flavus toqsini) da zogierTi
sxva, xolo araorganuli nivTierebebidan – dariSxanis, beriliumisa
da kadmiumis naerTebi da agreTve siliciumis naerTebic
(asbesti). analogiurad, garkveuli qsenobiotikebisaTvis
damaxasiaTebelia mutaciebis gamowvevis unari – mutagenoba,
nayofSi Tandayolili simaxinjeebis induqcia – teratogenezi,
Canasaxis dazianeba _ embriotoqsikuroba (xSirad _ orsulobis
SewyvetiT) da reproduqciuli toqsikuroba da Sedegad –
unayofoba. amitom, polutantebis savaraudo toqsikurobis
gansazRvraSi yovelTvis unda iyos gaTvaliswinebuli maTi
kancerogenuli, mutagenuri Tu teratogenuli da sxv. potencialic.
toqsikantis teratogenuli moqmedebis klasikuri magaliTia
TalidomidiT gamowveuli anomaliebi nayofSi. Talidomidi
SemoRebuli iyo 1956 wels saZile tabletebis formiT gulisrevisa
da Rebinebis samkurnalod orsulobis adreul periodSi;
amoRebulia xmarebidan 1961 wels, vinaidan teratogenuli
15
aRmoCnda – gamoiwvia kidurebis sruli ganuviTarebloba an
simaxinjeebi qalebis nayofebSi, romlebic am preparatiT
mkurnalobden. epidemiologiuri gamokvlevebis mixedviT sul
5000-7000 maxinji bavSvi daibada dasavleT germaniasa da
evropaSi.
aRsaniSnavia, rom bunebriv pirobebSi teratogenezi
viTardeba orsuli qalebis wiTuraTi daavadebis SemTxvevebSic
(wiTura virusuli infeqciuri daavadebaa).
embriotoqsikurobis magaliTia alkoholis saziano gavlena
Canasaxis ganviTarebaze – orsuli qalebis mier alkoholis
moxmarebis SemTxvevaSi viTardeba fetaluri (nayofis) alkoholuri
sindromi (FAS), rac gamoixateba Tavis tvinis ganuviTareblobiTa
da saxis nakvTebis defeqtebiT. orsulobaSi alkoholis miRebis
Sedegad yovelwliurad FAS-is 4000-12000 SemTxveva
aRiricxeba. alkoholuri sasmelebis miReba orsulobis dros
nayofisTvis kidev erTi saziano moqmedebis mizezia: am
SemTxvevaSi aRwerilia FAE – fetaluri alkoholuri efeqti anu cns-
is funqciuri CamorCeniloba, romelic vlindeba 7000-36000
umcrosi asakis bavSvSi yovelwliurad (aSS monacemebi).
msoflioSi ki savaraudod, yovel 1000 axalSobilze 1-3 FAE
gvxvdeba.
^ 6. eqspozicia

eqspozicia – qsenobiotikTan kontaqtia, romliTac organizmSi

misi saziano raodenobis SeRwevaa ganpirobebuli.
qimiur faqtorebTan eqspozicia iseT pirobebSicaa
mosalodneli, rogorc saarsebo pirobebi saxlisa da skolis CaTvliT,
samuSao garemos pirobebi, medikamenturi mkurnaloba, qimiuri
danamatebis Semcveli sakvebi, SemTxveviToba, nebelobiTi
gadawyvetileba.
16
 eqspoziciis aRniSnul pirobebSi toqsikantTan kontaqtis
ramdenime gza arsebobs: 1)zedapiruli kontaqti da amis
Sedegad zogjer absorbciac (zedapiridan SeRweva) _ am dros
erTerTi gadamwyveti faqtoria sakontaqto zedapiris farTobi 2)
SesunTqva anu inhalacia da xSirad Tanmxmlebi absorbcia 3)
nawlavismieri absorbcia – momnelebel arxSi toqsikantis
moxvedris SemTxvevaSi peroraluri gziT - am dros adgilobrivi
saziano moqmedeba yovelTvis arcaa gamoxatuli. eqspoziciis
yvela aRniSnul SemTxvevaSi kritikuli faqtorebia eqspoziciis
vada da polutantis doza/koncentracia.
eqspoziciis mniSvnelovani parametria agreTve kontaqtis
sixSirec, anu jeradoba, e.i. intervalebi ganmeorebiT
eqspoziciebs Soris garkveul drois ganmavlobaSi.
saeqspozicio zedapiris lokalizacia (mdebareoba) kidev erTi
mniSvnelovani faqtoria toqsikantis ama Tu im raodenobis
saboloo moqmedebaSi, vinaidan mosalodnelia, rom kontaqtis
sxvadasxva kerebSi absorbciis intensivoba
(simZafre) erTnairi ar iqneba. magaliTad, zedapiruli eqspoziciiT
(kani muclis an zurgis ubnebSi, saxeze da a.S.), SesunTqviT
(inhalacia), CaylapviT (alimentaruli gza) da gansakuTrebul
SemTxvevebSi – agentis uSualod sisxlSi SeRweviT gamowveuli
intoqsikaciis zogadi suraTi da simZimec tolfasi araa. eqspoziciis
aRniSnuli pirobebi gasaTvaliswinebelia qsoviluri reaqciebis
analizis drosac.
saarsebo an samuSao garemodan polutantebi, rogorc
zemoT aRvniSneT organizmSi sxvadasxva gziT SeiZleba
moxvdes, Tumca sixSiris mixedviT eqspoziciis umTavresi gzebi
Semdegi TanamimdevrobiT lagdeba: a) inhalacia (SesunTqva),
b)kanze mavne zemoqmedeba da kanidan SeRweva da g)

17
momnelebel arxSi moxvedra (magaliTad, sakvebTan an
sasmelTan erTad).
a) intoqsikacia inhalaciis Sedegad – qimiuri agenti xvdeba
sahaero gzebsa da filtvebSi cxviris an piris Rrus gavliT; filtvebSi
kapilarebis siuxve sisxlis nakadSi toqsikantis moxvedras
aadvilebs; SesunTquli toqsikantebiT bronqebSi adgilobrivad
lorwovani garsi da TviT filtvis qsovilic ziandeba.
b)kanidan polutantis SeRweva sakmaod xSiria da mravali
pesticidisaTvisaa damaxasiaTebeli.
eqspoziciis es forma, zogadad, saTanado dacvis pirobebSi
naklebad saSiSia im SemTxvevaTa gamoklebiT,
rodesac toqsikuri efeqti mZafria, magaliTad – TvalSi moxvedris
dros.
g)piris Rrudan moxvedrili polutanti (alimentaruli gza) mTeli
momnelebeli milis sigrZeze gadaadgildeba da SeuZlia lorwovani
garsi daazianos adgilobrivad da agreTve, sistemuri intoqsikacia
gamoiwvios lorwovani garsis zedapiridan intensiuri SeRweva da
sisxlis mimoqcevaSi moxvedris gamo.
dabolos, rogorc zemoT aRvniSneT polutantTan eqspoziciis
Sedegad intoqsikacia SeiZleba arc ki ganviTardes – e. i.
dazianebis niSnebi ar gamovlindes, vinaidan toqsikuri efeqti
eqspoziciis vadaze, agentis raodenobasa (dozaze) da mis zogad
toqsikurobazea damokidebuli.

18
 7. eqspoziciis vadebi da intoqsikaciis kategoriebi

nebismieri intoqsikacia polutantTan an sxva qsenobiotikTan

eqspoziciis Sedegia. qimikatTan kontaqti da misi zemoqmedeba
droSi oTxi vadiTaa gansazRvruli: mwvave, qvemwvave,
subqronikuli da qronikuli eqspozicia.
eqspoziciis vada anu qimiur agentTan organizmis kontaqtis
xangrZlivoba da sixSirec metad mniSvnelovani pirobebia
mocemuli qsenobiotikis saziano moqmedebaSi. mwvave
eqspoziciaSi – Cveulebrivad qimiuri agentiT erTjeradi da
xanmokle zemoqmedebaa nagulisxmevi.
Tu amgvari eqspoziciis Semdeg 24sT - 12 dRis vadaSi
toqsikuri anu mavne moqmedebis niSnebi gamovlinda, maT
mwvave intoqsikaciis simptomebi ewodeba; Tavis mxriT, am
maCvenebliT qsenobiotikis toqsikurobis xarisxicaa gansazRvruli
– misi e.w. “mwvave toqsikuroba”.

19
 qvemwvave eqspozicia gulisxmobs qimiur agentTan
ganmeorebiT kontaqts 30 dRis ganmavlobaSi da intoqsikaciis
gamovlinebebs romelime vadaze am periodSi.
qronikuli eqspozicia – mravaljeradi eqspoziciaa garkveuli drois
monakveTebSi, romelebic mocemuli saxeobis cxovelis sicocxlis
naxevarperiods utoldeba (an SeiZleba metic iyos) da eqspoziciis
jeradobasac (sixSires) gulisxmobs. am periodSi qimiuri agentiT
ganmeorebiTi zemoqmedebis Sedegad intoqsikaciis niSnebi
SeiZleba nebismier vadaze gamovlindes.
amgvarad, Tu am periodSi toqsikuri anu mavne
moqmedebis simptomebi gamovlinda, maT qronikuli
intoqsikaciis simptomebi ewodeba; am maCvenebliT toqsikantis
damaxasiaTebeli Tviseba – misi qronikuli toqsikurobaa
gansazRvruli, e.i. saziano moqmedebis simZime
gaxangrZlivebuli zemoqmedebis pirobebSi.
subqronikuli eqspoziciis pirobebSi intoqsikaciis simptomebi
SeiZleba gamovlindes qimiuri agentiT ganmeorebiTi
zemoqmedebis Sedegad vadebSi, romelebic mocemuli saxeobis
sicocxlis naxevarperiodze naklebia, magram qvemwvave
eqsperimentis maqsimalur vadaze 2-3-jer metia.
Tu am SemTxvevaSi mavne moqmedebis niSnebi
gamovlinda, maT subqronikuli intoqsikaciis simptomebi
ewodeba; Sesabamisad iseve, rogorc zemoaRweril
SemTxvevebSi mocemuli qsenobiotikis subqronikuli
toqsikurobis Tvisebac iqneba daxasiaTebuli.

20
 8. dozis cneba
dozis efeqti; dozis kategoriebi

doza qimiuri agentis garkveuli raodenobaa, romelic

organizmSia moxvedrili ama Tu im gziT. toqsikuroba dozis
funqciaa, e.i. intoqsikaciis simZime damokidebulia imaze, Tu ra
raodenobiT aRmoCndeba qsenobiotiki toqsikuri qmedebis
samizne keraSi; saboloo efeqtSi toqsikuri moqmedebis
xangrZlivobac, e.i. eqsoiziciis vada da keris farTobic unda iqnes
gaTvaliswinebuli.
organizmSi SeRweuli qsenobiotikis raodenoba anu doza
Cveulebrivad gamoixateba miligramebSi sxeulis wonasTan
SefardebiT (mg/kg) an miligramebSi sxeulis zedapiris farTobTan
SefardebiT (mg/m2).
dozis cneba sakvanZo koncepciaa toqsikologiaSi:
“sawamlavi yvelaferia, sawamlavs wamlad mxolod doza
gadaaqcevs” (paracelsusi, XVIs.); es ki niSnavs, rom
intoqsikaciis simZime upirvelesad yovlisa qsenobiotikis dozazea
damokidebuli. amitom, dozis mosalodneli efeqtiT aRniSnulia is
Sedegi, romelic mocemul pirobebSi polutantis dozaze (e.i.
21
toqsikantis raodenobaze), individualur mgrZnobelobaze da
eqspoziciis vadazec iqneba damokidebuli..
mocemuli dozis efeqtze garkveuli pirobebic axdens
gavlenas, magaliTad – qsenobiotikisagan an polutantisagan
ganTavisuflebis – detoqsikaciis anu gauvneblobis SesaZlebloba
biosistemebSi misi qimiuri gardaqmnis SEdegad; individualur,
calke organizmSi amgvar qimiur gardaqmnaSi metabolizmis
genetikur, Tandayolil Taviseburebebzec iqneba damokidebuli;
mniSvnelovania agreTve individis janmrTelobis zogadi
mdgomareoba da sxv. amitom, populaciaSi doza/efeqtis
damokidebuleba variaciul, araerTgvarovan, cvalebad rigebad
iqneba warmodgenili, rac Tavis mxriT (e.i. efeqtis
damokidebuleba dozaze) statistikur analizs eqvemdebareba.
dozebis kategoriebi toqsikologiaSi. saziano moqmedis
amsaxveli toqsikologiurad umniSvnelovanesi parametria
(sazomia) saSualo-statistikuri 50%-ni sasikvdilo doza LD50 anu
leTaluri doza/koncentracia; es doza (LD50) qsenobiotikis
toqsikurobis pirveladi maxasiaTebelia. letaluri doza an
koncentracia (LD50/LC50) erTdroulad qsenobiotikebis SedarebiTi
toqsikurobis sazomicaa.
saSualo sasikvdilo doza LD50 qimiuri naerTis raodenobaa,
gamoxatuli mg/kg – Si – (e.i. nivTierebis miligramebi cxovelis
1kg masaze), romelic sasikvdiloa cxovelebis daaxloebiT 50%-
Tvis.
garemoSi qimiuri agentis arseboba da toqsikuroba biologiurad
50%-iani sasikvdilo koncentraciiT izomeba. saSualo sasikvdilo
koncentracia LC50, leTaluri dozis (LD50) polutantis koncentraciaa
garemoSi (Cveulebrivad wyalSi an haerSi), romelic sasikvdiloa
cxovelebis 50%-Tvis drois garkveul monakveTSi da
gamoisaxeba miligramebiT wylisa an haeris 1 litrSi mg/l –
22
mg/m3, an sxvanairadac _ rogorc – moculobiTi nawili milionSi_
ppm.
mocemuli nivTiereba miT ufro toqsikuria, rac ufro naklebi
raodenobaa sakmarisi sasikvdilo (an saziano)
moqmedebisaTvis; magaliTad nivTiereba, romlis LD50 25mg/kg
tolia, gacilebiT ufro toqsikuria, vidre nivTiereba, romlis LD50 7000
mg/kg-ia.
nivTierebaTa LD50 Sedarebis safuZvelze keTdeba daskvna
maTi toqsikuri potencialis (siZlieris) Sesaxeb _ sxvadasxva
qimiuri naerTi misTvis damaxasiaTebeli LD50-iTaa warmodgenili
(ix. cxrili)

toqsikurobis SedarebiTi maCveneblebi

agenti LD50 (mg/kg)
eTilis alkoholi 10000
natriumis qloridi 4000
morfinis sulfati 900
striqninis sulfati 2
nikotini 1
hemiqoliniumi 0.2
dioqsini 0.001
botulizmis toqsini 0.00001

qimiuri naerTebisa da biosistemebis urTierTqmedeba

doza/efeqtis wrfiv damokidebulebas eqvemdebareba _ esaa
pirdapiri raodenobrivi Tanafardoba sxeulSi moxvedril
qsenobiotikis koncentraciasa da mis mier gamowveuli efeqtis
sidides Soris: toqsikuri efeqtis xarisxi samizne keraSi
qsenobiotikis koncentraciis proporciuli iqneba: Tu dozis
odenobam an zemoqmedebis intensivobam (jeradobam) imata,
biosistemis reaqciac anu dazianebis simZime proporciulad
gaizrdeba.

23
 amgvarad, toqsikologiaSi doza/efeqtis cnebiT biosistemaSi,
eqspoziciisa da reaqciis Tanafardoba igulisxmeba; reaqcia,
rogorc wesi upirvelesad yovlisa dozis sididiTaa ganpirobebuli.
efeqti yovelTvis dozasTan SesabamisobaSia da amitom _
gaTvaliswinebadia da gazomvadia, e.i. raodenobriv analizs
eqvemdebareba. doza/efeqtebis grafikul gamosaxulebazec
damaxasiaTebeli suraTi - pirdapiri mizezobrivi kavSiria asaxuli:
efeqtis sidide pirdapiraa damokidebuli dozaze. grafikuli
raodenobrivi analiziT Sedegebis sizuste da ganmeorebadobaa
uzrunvelyofili.
doza-efeqtis amgvari safexurebrivi mrudi arsebiTad
dozebisa da efeqtebis urTierTdakavSirebuli matebis grafikuli
gamosaxulebaa. eqsperimentSi doza-efeqtis safexurebriv
mrudze gamosaxuli efeqturi koncentracia (EC-50) _ agentis
koncentracia an dozaa, romliTac maqsimaluri farmakologiuri an
toqsikuri efeqtis 50%-ia ganpirobebuli [am SemTxvevaSi
qsenobiotikis xsnaria nagulisxmevi, sur.1].
grafikulad qsenobiotikis kuTri efeqturoba (efficacy) _ anu
biologiuri aqtivobis maqsimaluri maCvenebelic isazRvreba 50%-
iani efeqtis (E/2) gamomwvevi realuri dozis/koncentraciis
mixedviT, xolo qmedebis Zala (potency) _ 50%-iani efeqtis
gamomwvevi umciresi dozis mixedviT.
doza–efeqtis qvantalur mrudze asaxuli EC-50 ki - dozaa,
romelic specifikur movlenas populaciis 50%-Si gamoiwvevs.
doza–efeqtis damokidebulebaTa am tipis grafikze
gamosaxulia individebis fraqciebi populaciaSi, romlebic
konkretul dozaze sxvadasxva reaqcias iZleva; toqsikantebisa da
maTi efeqtis SemTxvevaSi EEC-50 praqtikulad TC-50 an TDD-
50 (saSualostatistikuri
toqsikuri koncentraciis/dozis) tolfasi iqneba da a.S. [sur 2].
24
 9.polutantebis raodenobrivi maCveneblebi
saarsebo da samuSao garemos normativebi

polutantebis mosalodneli saziano moqmedebisa (toqsikuri

potencialis) da savaraudo intoqsikaciis gaTvaliswinebiT
25
saarsebo garemosa da samuSao garemosaTvis dasaSvebi
doneebia dadgenili.
toqsikantebis dasaSvebi an miuRebeli doneebis
mniSvneloba eqsperimentulad dgindeba labatorul cxovelebze,
magaliTad pesticidiT an sxva qsenobiotikiT zemoqmedebis
pirobebSi _ am dros dozebis garkveuli diapazoni da eqspoziciis
sxvadasxva pirobebi unda iqnes Seswavlili. eqsperimentulad
qsenobiotikis ramdenime koncentraciis an dozis Seswavla
saWiroa garemoSi maTi usafrTxo zRvrebis dasadgenad:
zRurblovani doza, an zRurblovani koncentraciis done erTerTi
amgvari maCvenebelia. zRurblovania polutantis raodenoba
(done), romelzedac sapasuxo reaqcia jer kidev SeiniSneba anu
esaa dozis an koncentraciis umciresi mniSvnelobebi, romlebsac
mcire saziano efeqtis gamowveva mainc SeuZliaT,
zezRurblovan doneze ki toqsikuri reaqciebi aSkara xdeba.
analogiurad, zRurblovani eqspozicia - nivTierebasTan
kontaqtis (eqspoziciis) umoklesi vadaa, romelic saWiroa
imisaTvis, rom polutantma mocemul koncentraciaSi
gamoiwvios garkveuli, mcired gamoxatuli saziano movlenebi
organizmSi an populaciaSi. amgvarad, zRurblovan dozaze
naklebi odenobiT an zRurblovan eqspoaziciaze nakleb vadaSi
toqsikanti sazianod ver imoqmedebs anu uefeqto iqneba.
polutantebiT damZimebul saarsebo garemos toqsikologiur
SefasebaSi specifikuri kriteriumebia gamoyenebuli, magaliTad _
toqsikantis koncentracia an doza, rodesac organizmebSi saziano
efeqti saerTod ar viTardeba aRiniSneba, rogorc NEL – NOEL no
effect level, e.i. uefeqto done, an saziano efeqtis nulovani done
mocemul saarsebo garemoSi, e.i. paTologiuri movlenebis
ararseboba biosistemaSi: garemos toqsikologiur daxasiaTebaSi
uxSiresad Sinaarsobrivad ufro dazustebuli maCvenebelicaa
26
gamoyenebuli _ NOAEL – No Observable Adverse Effect Level – aSkara,
TvalsaCinod mavne efeqtis armqone done /koncentracia, anu
pirobiTad uefeqto done. praqtikulad, NOAEL – polutantis
maqsimaluri doza an koncentraciaa, romelsac eqsperimentSi
aSkara saziano zemoqmedeba ar gamouwvevia, Tumca
organizmSi misi arseboba ueWvelia rigi maCveneblebis
mixedviT, e.i. sxvanairad _ NOAEL pirobiTi dozaa, romlis
gavleniTac saziano efeqti ar SeiniSneba organizmSi polutantis
arsebobis miuxedavad.
intoqsikaciis safrTxis gansakuTrebuli maxasiaTebelia
agreTve IDLH - Immediately Dangerous To Life And Health -
sicocxlisaTvis da janmrTelobisTvis upirobod (dauyovneblad)
saxifaTo doza/koncentracia. toqsikantis IDLH doniT aRiniSneba
nebismieri toqsikuri, koroziuli an mxrColavi nivTierebis
koncentracia, romelic upirobod saxifaToa sicocxlisaTvis an
eqspozicias janmrTelobis Seuqcevadi darRveva mohyveba
momavalSi, Tu msxverplma saSiS garemos droulad Tavi ver
daaRwia.
samuSao garemoSi polutantis koncentraciisTvis haerSi rigi
normatiuli maCveneblebia dadgenili da gansazRvrulia, rogorc
TLV (threshold limit values) - “zRurblovani farglebis mniSvnelobebi.”
samuSao garemoSi toqsikantebis dasaSveb
koncentraciasTan erTad eqspoziciis vadebicaa gaTvaliswinebuli.
zogadad, zRurblovani farglebis mniSvnelobebi samuSao
garemoSi saarsebo garemosagan gansxvavebiT koncentraciis
zeda zRvaria, romelic garkveuli vadiT eqspoziciis pirobebSi
janmrTelobis Selaxvas ar gamoiwvevs yoveldRiuri
zemoqmedebis miuxedavad.
zRurblovani farglebis mniSvnelobebi sami kategoriisaa:

27
 a) vadebze damokidebuli saSualo: TLV – TWA ( Time–Weighted
Average) - eqspoziciis vadebis gaTvaliswinebiT gansazRvruli
saSualo koncentracia 8-saaTian samuSao dReSi an 40-saaTian
samuSao kviraSi, romelic ar gamoiwvevs jamrTelobis darRvevas
arcerT momuSaveSi ganuwyveteli zemoqmedebis pirobebSi.
b) moklevadiani eqspoziciis farglebi: TLV – STEL (Short Term
Exposure Limit) - magaliTad 15-wuTiani eqspozicia, romlis
gadaWarbebac (gaxangrZliveba) dauSvebelia. magram
dasaSvebia STEL pirobebis ganmeoreba 8-saaTiani samuSao
dRis ganmavlobaSi maqsimum 4-jer aucilebeli 60-wuTiani
intervalebiT.
g) koncentraciis zeda zRvari (Weri): TLV – C (Threshold Limit
Value – Ceiling) -, romlis wamieri gadaWarbebac ki dauSvebelia.
airovani (gazisebri) polutantebis koncentracia samuSao
garemos haerSi (iseve rogorc saarsebo garemoSic) izomeba
moculobiTi nawiliT milionSi [ppm]; bolis nawilakebis an nislovani
polutantebis koncentracia haerSi ki aRiniSneba, rogorc
miligrami kubur metrSi - mg/m3.
toqsikur nivTierebaTa moniSvna. praqtikulad, samuSao
garemoSi intoqsikaciis riski mcirdeba, Tu polutantebi an
zogadad toqsikuri nivTierebebi Sesabamisad iqneba moniSnuli
maTi toqsikuri potencialis gaTvaliswinebiT; magaliTad,
agroqimiuri saSualebebis moniSvna saTando toqsikologiuri
Sinaarsis mqone sityviT savaldebuloa.
saerTod, sasignalo sityvebiT toqsikantebis SedarebiTi
mwvave toqsikurobaa navaraudevi da, Sesabamisad maTi
standartuli moniSvnaa rekomendebuli. sasignalo sityvebis
konkretuli Sinaarsi Semdegia:
a) intoqsikaciis dabali riskis SemTxvevaSi masalebi
moiniSneba, rogorc pirobiTad usafrTxo _ Safe; am pirobiTad
28
usafrTxo e.i. yvelaze naklebad toqsikur nivTierebaTa kategorias
miekuTvneba qsenobiotikebi, romelTa LD50eqsperimentSi
5000mg/kg-ze metia.
b) “safrTxiloa” Caution _ amgvari moniSvna savaldebuloa
yvela qsenobiotikisaTvis, romlis LD50 500-5000mg/kg farglebSia
da “zomierad toqsikur” nivTierebaTa kategorias miekuTvneba.
g) “yuradReba” Warning; _ am SemTxvevaSi SedarebiTi
toqsikurobis saSualo xarisxia miTiTebuli; amgvari moniSvna
savaldebuloa yvela qsenobiotikisaTvis, romlis LD50 50-
500mg/kg farglebSia. am kategoriis pesticidebi
“saSualo_toqsikur” nivTierebebs miekuTvneba
d)“saSiSia” Danger an Hazard. _ moniSnuli iqneba
ukiduresad toqsikuri nivTiereba _ aseTi moniSvna savaldebuloa
yvela qsenobiotikisaTvis, romlis LD50 naklebia 50mg/kg-ze;
amgvari qimiuri naerTebi toqsikologiuri klasifikaciiT “umaRles
toqsikur” kategorias miekuTvneba. garkveul SemTxvevebSi
“saSiSi” nivTierebebis saxelwodebas emateba warwera Sxami”
(Poison) da aqve Tavis qala iqneba gamosaxuli.

29
 10. intoqsikaciis riski
safrTxisa da riskis cnebebi toqsikologiaSi

garemos toqsikologiaSi erTerTi sapasuxismgeblo amocanaa

mosalodneli saziano efeqtis anu intoqsikaciis riskis dadgena
(prognozi). mosalodneli intoqsikaciis SefasebaSi polutanTan
eqspoziciis garkveuli pirobebia gaTvaliswinebuli da praqtikulad
yvela toqsikologiuri maCvenebelia gamoyenebuli – maT Soris
sakuTriv qimiuri naerTis toqsikuri Tvisebebi, eqspoziciis
maxasiaTeblebi, rogoricaa vadebi, polutantis SeRwevis gzebi,
kontaqtis zedapirebi da maTi farTobi. intoqsikaciis riski da
polutantis usafrTxo koncentracia yovel mocemul SemTxvevaSi
mxolod namdvilad mosalodneli eqspoziciis pirobebisaTvis unda
iqnes gaTvlili, e.i. Tu mocemulia polutantis qimiuri buneba da
sxva Tvisebebi, doza/koncentracia garemoSi da eqspoziciis
winaswar gansazRvruli vadebi; doza da vadebi rogorc
mg/kg/dRe unda iyos gamosaxuli. amgvarad, riski saziano
Sedegis albaTobaa, romelic SeiZleba gamoiwvios toqsikuri
potencialis mqone nivTierebam eqspoziciis mocemul pirobebSi.

30
 riski miT ufro maRalia, rac ufro toqsikuria TviT qimiuri
naerTi (magaliTad LD50 mixedviT) da eqspozicia ki
gaxangrZlivebuli.
intoqsikaciis riskis dasadgenad toqsikurobis umcires
maCvenebelia gamoyenebuli, magaliTad – pirobiTad uefeqto
done (NOAEL) an 10% -iani toqsikuri doza (TD10), romlebic
eqsperimentSia winaswar dadgenili da, agreTve amave
polutantTan mosalodneli eqspoziciis pirobebi. am
maCveneblebis SefardebiT miRebulia riskis erTerTi
maxasiaTebeli MOE – eqspoziciis zRvari (Margin of Exposure).
magaliTad, Tu mosalodnelia eqspozicia, romelic 0.001
mg/kg /dRe Seadgens, xolo amave polutantis eqsperimentulad
gansazRvrulma TD10-ma 1.0 mg-kg/dRe Seadgina, eqspoziciis
zRvari gamoixateba SefardebiT: MOE = TD10(1.0 mg/kg/dRe)/
savaraudo eqspozicia (0.001 mg/kg/dRe), rac 1000 udris. am
SemTxvevaSi miRebuli riskis sidide niSnavs, rom mosalodneli
eqspoziciis pirobebSi saqme gveqneba toqsikuri dozis 1/1000-
Tan, romelic intoqsikaciis movlenebs eqsperimentuli cxovelebis
10%-Si iwvevda, e.i. mosalodneli eqspoziciis zRvari (MOE) TD10
-is erTi meaTasedia da amitom intoqsikaciis riski umniSvneloa.
sxva SemTxvevaSi, Tu magaliTad qimiuri naerTis
neirotoqsikuri NOAEL 100 mg/kg/dRea, xolo adamiani am
nivTierabas Zalauneburad sasmeli wyliT iRebs 0.04 mg/kg/dRe
odenobiT, maSin MOE mniSvneloba 2500 toli iqneba (100 mg/kg
Sefardebuli 0.04 mg/kg-Tan), e.i. polutantis mosalodnelma
koncentraciam neirotoqsikuri NOAEL-is mxolod 1/2500
Seadgina; am SemTxvevaSic MOE maCvenebeli umniSvnelo
riskze miuTiTebs; magram, Tu MOE–s mniSvneloba 100-ze
naklebi aRmoCnda, es uaryofiTi Sefasebis safuZveli iqneba,
vinaidan mosalodneli eqspoziciis pirobebSi polutantis
31
koncentracia NOAEL-is dones uaxlovdeba, rac maRali riskis
maCvenebelia.
qsenobiotikis toqsikuri potenciali sakuTriv am qimiuri
naerTis maxasiaTebelia da “safrTxis” cnebasTanaa
dakavSirebuli. safrTxe (Hazard) _ intoqsikaciis ganviTarebisa da
misi gamovlinebis realuri SesaZleblobaa, rac TavisTavad
niSnavs, rom saziano efeqti toqsikantTan eqspoziciis nebismier
pirobebSi SeiZleba ganviTardes.
gaTvaliswinebulia Tavis mxriT, rom samuSao garemoSi
saxifaTo qimiur naerTebTan kontaqti (eqspozicia) dazianebas ar
gamoiwvevs, Tu maTi gamoyenebis dadgenili wesebi saTanadod
iqna daculi.

32
 11. informaciis ori wyaro toqsikologiaSi:
epidemiologiuri analizi da eqsperimentuli toqsikologia

toqsikuri qimiuri naerTebis gamosavlenad da agreTve maTi

Tvisebebis daxasiaTebaSi informaciis ori ZiriTadi wyaroa
gamoyenebuli: 1) epidemiologiur gamokvleva da 2)
eqsperimentuli toqsikologiis monacemebi.
I. epidemiologiuri meTodologiiT nagulisxmevia informaciis
mopoveba profesiuli paTologiisa da samrewvelo-avariuli
eqspoziciis Sesaxeb, maT Soris:
a) iSviaT an ucnob daavadebaTa ganmeorebiTi
SemTxvevebis analizi
b)amgvar SemTxvevaTa da savaraudo eqspoziciis
Sdegebis mizezobrivi kavSiri
g) masobrivi intoqsikaciis SemTxvevebi industriuli
avariebis Sedegad; gansakuTrebiT samagaliToa XX s meore
naxevarSi aRwerili, e.i. Tanamedrove industriuli da teqnologiuri
warmoebis pirobebSi aRricxuli samrewvelo avariebis Sedegebi,
magaliTad:
qalaqi sevezo, italia _ qimiuri sawarmodan dioqsinis
amofrqveva haerSi da 37 000 adamianis eqspozicia;
qalaqi bhopali, indoeTi _ meTilizocianatis amofrqveva
“iunion karbidis” qarxanaSi _ imsxverpla aTasobiT adamiani.
epidemiologiuri TvalsazrisiT samagaliToa agreTve qalaqi
minimata, iaponia _ sindiyis (vercxlis wyali) Semcveli

33
CanarecxebiT wyalsatevebis poluciam da Sedegad _
meTilmerkuriumis warmoqmnam am wyalsatevebSi mobinadre
mikroorganizmebSi da dagrovebam kvebiT jaWvSi masobrivi
nevropaTiebi da encefalopaTiebi gamoiwvia adgilobriv
mosaxleobaSi.
pesticidebis didi masStabiT gamoyenebis SemTxvevebidan
sagulisxmoa dioqsinis kancerogenuli potencialis epidemiologiuri
analizi. dioqsini (TCDD) garemos erTerTi mniSvnelovani
polutantia. misi toqsikuroba vietnamis omSi narinjisferi agentis
(Agent Orange) gamoyenebis Sedegad gamomJRavnda. es agenti
Tavisi daniSnulebiT defoliantia, magram dioqsinis mniSvnelovan
minarevsac Seicavs. vietnamis veteranebSi savaraudoa am
agentTan eqspoziciisa da garkveuli paTologiuri movlenebis
mizezobrivi kavSiri, rogoricaa qlorakne (kani), limfoma (limfuri
sistemis simsivneebi), rbili qsovilebis sarkoma, mravlobiTi
mieloma, sasunTqi sistemis kibo (filtvSi, xorxSi, traqeaSi da
bronqSi), prostatis kibo.
garda amisa, mniSvnelovani toqsikologiuri TariRebia
qronologiurad:
1941 – Tandayolili simaxinjeebi (teratogenezi bavSvebSi),
Tu orsulobis dros dedas wiTura (virusuli daavadeba) Seeyara.
1950 – meTilmerkuriumi – nervuli sistemis ganviTarebisa
da funqciis defeqtebi (qalaqi minimata, iaponia).
1960 – Talidomidi (sedaciuri da gulisrevis sawinaaRmdego
saSualeba orsulebSi) _ nayofis simaxinjeebi anu teratogenezi.
1970 – orsulobaSi alkoholis miRebasTan dakavSirebuli
ganviTarebis defeqtebi nayofebSi – fetaluri alkoholuri sindromi
(FAS)
II. eqsperimentuli gamokvlevis amocanebi qimiuri naerTis
toqsikologiur daxasiaTebaSi:
34
 toqsikologiuri eqsperimentis etapebi da cxovelebis
saxeobebieqsperimentuli gamokvleviT gaTvaliswinebulia
laboratorul cxovelebSi qsenobiotikis an polutantis Seswavla
eqspoziciis realuri pirobebis modelze.
toqsikologiuri eqsperimentebi, TanamimdevrobiT:
a) mwvave toqsikurobis gansazRvra erTjeradi
eqspoziciiT
b) qvemwvave toqsikuroba – ganmeorebiTi eqspoziciiT
moklevadian cdaSi
g)subqronikuli toqsikuroba – mravaljeradi eqspozicia
gaxangrZlivebul cdaSi
d)qronikuli toqsikuroba – mravaljeradi eqspozicia
grZelvadian eqsperimentSi
e) gansakuTrebuli (specifikuri) testebi gamokvlevis
sxvadasxva etapze: neirotoqsikuroba, genotoqsikuroba,
reproduqciuli toqsikuroba, teratogenuloba, imunotoqsikuroba da
kancerogenuloba.
toqsikologiur eqsperimentSi Cveulebrivad cxovelebis
Semdegi saxeobebia gamoyenebuli: Tagvi, virTagva, zRvis goWi,
bocveri, ZaRli da sxv. Tavis mxriT gasaTvaliswinebelia, rom
laboratoruli cxovelisaTvis praqtikulad usafrTxo nivTiereba
adamianSi SeiZleba udavod saziano aRmoCndes; magaliTad.
Talidomidi teratogenulia adamianSi ukve 0.5-1.0 mg/kg doziT,
xolo TagvSi an virTagvaSi 4000 mg/kg dozac ki mxolod iSviaTad
an sulac araa teratogenuli.
toqsikologiuri eqsperimentis vadebi:
a) mwvave toqsikuroba – Cveulebrivad erTjeradi doza,
dakvirveba 24 saaTidan 14 dRemde
b) qvemwvave toqsikuroba – ganmeorebiTi eqspozicia 12- 28
dRis ganmavlobaSi
35
g) subqronikuli toqsikuroba – 1-3 Tve
d) qronikuli toqsikuroba - 3 Tveze meti vadebi

eqspoziciis gzebi da obieqtebi mwvave da qvemwvave

eqsperimentSi:
a) mwvavee qsperimentSi: erTjeradi enteraluri/parenteraluri
LD50, CD 50 da TD50 dadgena – virTagva, Tagvi.
b) zedapiruli resorbcia (kanidan) – bocveri, virTagva
g) sainhalacio – virTagva, bocveri
d) adgilobriv gamaRizianebeli Tvisebebi _ Tvali (koniunqtiva) –
bocveri, kani – bocveri, zRvis goWi, virTagva
e) alergenoba: kanis sensibilizacia - zRvis goWi, virTagva
v) dayovnebuli neirotoqsikuroba erTjeradi eqspoziciis Sedegad –
qaTami

mwvave da qvemwvave gamokvlevis Sedegebi:

- sistemur-resorbciuli intoqsikaciis niSnebi
- LD 50, CD 50, TD 50 da NOEL –is gansazRvra
- adgilobriv-gamaRizianebeli Tvisebebis, sensibilizaciis unarisa
da neirotoqsikurobis dadgena

-subqronikuli eqsperimenti mravaljeradi eqspoziciiT:

-90 - dRiani enteraluri eqspozicia (kveba) – Tagvi, virTagva, ZaRli.
-zedapiruli eqspozicia (kanze) – virTagva
-mravaljeradi inhalacia – Tagvi, virTagva
zogadad:
sistemuri intoqsikaciis niSnebisa da, gansakuTrebiT
neirotoqsikurobis dadgena; sisxlis suraTisa da biologiuri
siTxeebis bioqimiuri gamokvleva.
qronikuli eqsperimentis Sedegebi:

36
 _ qronikuli eqspozicia: 1 an 2-wliani enteraluri eqspozicia –
virTagva, ZaRli
reproduqciuli toqsikuroba – ganayofiereba,
embriotoqsikuroba, STamomavlobiTi analizi – Tagvi, virTagva,
bocveri
teratogenuli Tvisebebi – Tagvi, virTagva, bocveri
genotoqsikurobis dadgena – mutaciebi prokariotuli da
eukariotuli ujredebis kulturebSi, mag salmonelas kulturaSi
(eimsis testi), Cinuri zazunas sakvercxis kultura da sxva.
onkogenurobis (kancerogenulobis) dadgena srul sasicocxlo
vadebSi – Tagvi, virTagva
toqsikurobis meqanisturi (substratuli) gamokvleva:
intoqsikaciis molekuluri meqanizmebi, anomaluri gadaxrebi
fiziologiuri sistemebis funqciebSi, parenqimuli organoebis
histologiuri Seswavla, bioqimiuri maCveneblebis gansazRvra da
a.S.

12. toqsikokinetikuri parametrebi

qsenobiotikebisagan damcavi meqanizmebi biosistemaSi

toqsikokinetika iseve, rogorc farmakokinetika (kineo

-moZraoba) organizmSi moxvedrili qsenobiotikis qimiuri

37
gardaqmnis procesebs ikvlevs. saxeldobr, toqsikokinetikis
amocanaa Seiswavlos bioqimiuri sistemebis zegavlena
toksikantebze, maT Soris polutantebzec da gamoarkvios, Tu
rogor muSaobs qsenobiotikis saziano moqmedebis
sawinaaRmdegod damcavi bioqimiuri meqanizmebi organizmSi.
toqsikokinetikuri procesebia: a) toqsikantebis
bioSeRwevadoba (absorbcia da sistemur mimoqcevaSi
moxvedra); b)organoebsa da qsovolebSi maTi “moculobiTi”
ganawileba; g) biotransformacia anu qimiuri gardaqmna da d)
eqskrecia- organizmidan gamoyofa (ZiriTadad Tirkmelebis
saSualebiT). es oTxi movlenaa gadamwyveti saziano
zemoqmedebis SewyvetaSi, anu qsenobiotikis toqsikuri efeqtis
eliminaciaSi eliminaciaSi.
I. absorbcia da bioSeRwevadoba _ procesebia,
romlebzedac iwyeba organizmis zemoqmedeba polutantze.
amitom absorbciis Sedegad sistemur mimoqcevaSi
qsenobiotikis gansazRvruli nawili anu garkveuli fraqcia
SeaRwevs. amgvarad bioSeRwevadobis pirveladi raodenobrivi
maCvenebelia polutantis fraqcia, romelic sistemur mimoqcevaSi
aRmoCndeba eqspoziciis Sedegad. Tavis mxriT es niSnavs, rom
polutantis saboloo koncentracia plazmaSi absorbciis Sedegad
naklebi iqneba sawyis dozasTan SedrebiT da organizmSi
SeRweuli toqsikantis garkveul procents Seadgens mxolod.
cxadia, rom bioSeRwevadoba 100%-ni iqneba, Tu agenti sisxlSi
uSualod moxvdeba (magaliTad Wrilobidan); sxva gzebiT
moxvedrili polutanti sisxlis mimoqcevaSi gadasvlamde ujreduli
fermentebis zegavleniT (magaliTad, bronqebisa da nawlavis
epiTeliumSi, RviZlSi, epidermisSi) qimiur cvlilebebs ganicdis da
amitomac sisxlSi misi Tavdapirveli (ucvleli) aqtiuri fomis mxolod
raRaca fraqcia SeaRwevs.
38
 polutantis koncentracia sisxlSi an plazmaSi droTa
ganmavlobaSi mcirdeba: ganmeorebiTi gazomvebiT misi
koncentraciis ganaxevrebis vadac – “t1/2” isazRvreba - es erTerTi
toqsikokinetikuri parametria, romelsac plazmaSi aqtiuri formiT
arsebobis naxevarperiodi an qsenobiotikis eliminaciis
naxevarperiodi ewodeba; ganaxevrebis periodi (vada) t1/2 –
drois monakveTia, romelSic aqtiuri qsenobiotikis koncentracia
sisxlSi 2-jer Semcirdeba sawyis mniSvnelobasTan SedarebiT.
II. moculobiTi ganawileba (VD). sistemur mimoqcevaSi
polutantis moxvedrisTanave iwyeba axali procesi –misi
ganawileba mTel sxeulSi da plazmidan qsovilebis mier misi
SeTviseba – eqstraqcia. eqstraqciis Sedegad qimikatis garkveuli
fraqcia nebismier organoSi SeiZleba aRmoCndes.
polutantis ganawileba organoebsa da qsovilebSi
moculobiTi ganawilebis kriteriumiT FFFfasdeba; moculobiTi
ganawileba ricxobrivad gamoisaxeba organizmSi moxvedrili
toksikantis raodenobis SefardebiT mis koncentraciasTan
plazmaSi da litrebSi gamoisaxeba; miRebuli mniSvneloba
miuTiTebs pirobiT moculobaze, romelSic SeiZleba ganawildes
polutanti; es maCvenebeli sakuTriv polutantis Tvisebebzea
damokidebuli. im SemTxvevaSi Tu es pirobiTi maCvenebeli (VD)
sisxlis normalur moculobas uaxlovdeba igulisxmeba, rom
qsenobiotiki ZiriTadad sisxlis mimoqcevis sistemaSi iqneba
ganawilebuli, da piriqiT _ rac ufro didia (VD) mniSvneloba miT
ufro meti qsenobiotiki aRmoCndeba ganawilebuli sxvadasxva
qsovilebSi.
sxvanairad rom vTqvad, rac ufro didia (VD) miT ufro didi
pirobiTi moculoba eqneba dakavebuli qsenobiotiks. (VD) maRali
maCvenebeli marTlac tipiuria iseTi qimiuri naerTebisaTvis,
romlebic organizmSi akumulaciis TvisebiT gamoirCeva,
39
magaliTad, polutantebidan DDT, dioqsinebi, samedicino
preparatebidan _ sagule glikozidebi, qloroqini (akriqini) da sxv.
moculobiTi ganawilebis maCvenebeli agreTve
toqsikantisagan plazmis da, Sesabamisad, mTeli organizmis
gaTavisuflebis anu klirensis gaangariSebaSicaa gamoyenebuli.
klirensiT izomeba sisxlis an plazmis moculoba, romelic
Tavisufldeba (iwmindeba) qsenobiotikisagan drois garkveul
erTeulSi. qsenobiotikisagan plazmis gaTavisuflebis xarisxi
dgindeba moculobiTi ganawilebis maCveneblisa da eliminaciis
siCqaris mixedviT (anu maTi TanafardobiT).

eliminaciis siCqare asaxulia eliminaciis konstantaSi ( Kel ), romelic Tavis mxriT,

eliminaciis naxevarperiodze (t1/2) dayrdnobiTaa gaangariSebuli. amgvarad, eliminaciis
siCqare da eliminaciis naxevarperiodi sxvadasxva kriteriumebia. amitom, eliminaciis
efeqturoba anu qsenobiotikisagan organizmis gaTavisuflebis xarisxi fasdeba klirensiT,
romelic eliminaciis siCqarezea damokidebuli (da ara eliminaciis t1/2-ze). klirensi
raodenobrivad eliminaciis siCqarea Sefardebuli qsenobiotikis koncentraciasTan plazmaSi
(an sisxlSi).

III. biotransformacia – qsenobiotikis qimiuri gardaqmna anu

metabolizmi umTavresi meqanizmia qimikatebis saziano
qmedebis SewyvetaSi anu eliminaciaSi; metabolizmi uxSiresad
erTaderTi faqtoria, romliTac qsenobiotikis saziano moqmedeba
da xangrZlovobac SeiZleba Semcirdes an gabaTildes kidevac.
biotransformaciis procesebi mimdinareobs RviZlSi,
TirkmelSi, filtvSi, kuW-nawlavis arxSi da sxva qsovilebSic
SeiZleba ganxorcieldes, magram RviZli maT Soris
qsenobiotikebis biotransformaciis mTavari organoa.
metabolizmisa da biotransformaciis procesSi qsenobiotiki
naklebad toqsikur da wyalSi xsnad qimiur naerTad
gardaiqmneba, ris Sedegadac TirkmelebiT misi eqskreciaa

40
gaadvilebuli; ufro iSviaTad ki zogierTi qsenobiotikebi ufro
toqsikur qimiur naerTad gadaiqceva.
IV.eliminacia anu saerTod qsenobiotikis (an polutantis)
moqmedebis Sewyveta misi metabolizmiT (biotransformaciiT)
da agreTve eqskreciiT SeiZleba iqnes miRweuli.
zogadad, eliminacia - sisxlSi an mTlianad organizmSi
ucvleli qsenobiotikis donis Semcireba da sabolood mospobaa.
im SemTxvevaSi, Tu eliminacia arasrulia an dayovnebuli –
sxvadasxva organosa da qsovilebSi qsenobiotikis an misi
metabolitis dagroveba, e.i. akumulacia moxdeba.
eliminaciis procesSi xSirad pirvelgavlis efeqti anu
presistemuri eliminaciaa gamoxatuli, e.i. peroraluri gziT SigniT
moxvedrili qsenobiotikis eliminacia sistemur mimoqcevaSi
moxvedramde; presistemuri eliminacia xorcieldeba nawlavSi
lorwovani garsis gadalaxvisa da karis veniT RviZlSi
qsenobiotikis SeRwevis Sedegad, Tumca pirvelgavlis efeqti
qsenobiotikis sruli eliminaciisaTvis araa sakmarisi. inhalaciuri an
transdermaluri gziT sisxlis mimoqcevaSi moxvedrili polutantebi,
ra Tqma RviZlSi pirvelgavlis movlenebs ar eqvemdebareba,
magram arteriuli sisxliT mainc aRmoCndeba RviZlSi, sadac maTi
biotransformaciac ganxorcieldeba nawlavidan SeRweuli
toqsikantebis msgavsad.

41
 13. qsenobiotikebis biotransformacia:
faza I da faza II reaqciebi
qsenobiotikebis gardaqmna organizmSi _ biotransformacia
orgvari bioqimiuri procesebis Sedegia, romlebic faza I da faza II
reaqciebadaa dajgufebuli. qsenobiotikis biotransformacias ori
daniSnuleba aqvs: 1) qsenobiotikis an misi metabolitebis
eqskreciisaTvis aucilebeli, gazrdili xsnadoba wyalSi;
2)qsenobiotikis detoqsikacia, rogorc biotransformaciis mTavari
gamosavali.
faza I reaqciebia: daJangva citoqrom P-450 jgufis
enzimebiT, romlebsac Sereuli funqciis oqsidazebic ewodeba;
agreTve iseTi bioqimiuri reaqciebi, rogoricaa aRdgena,
dezaminacia, hidrolizi.
faza I reaqciebiT qsenobiotikis pirveladi forma ufro polarul
(wyalxsnad) an ufro reaqtiul produqtad gadaiqceva imis gamo,
rom masSi gaSiSvldeba polaruli OH, SH an NH2 qimiuri jgufebi.
biotrancformaciis faza I-Si qsenobiotikis detoqsikaciaSi
wamyvani roli, rogorc aRvniSneT P-450 jgufis izomerul
fermentebs anu CYP-izozimebs miekuTvneba; CYP-izozimebi
42
citoqrom P-450 saxeobebia. aRniSnul jgufSi gaerTianebulia
izozimuri genebis 17 ojaxi; izozimebi garkveuli wesiTaa
moniSnuli, magaliTad _ CYP1 A1, CYP2D6 da a.S.
faza II reaqciebis Sedegad qsenobiotikis wyalSi xsnadoba
kidev ufro matulobs imis gamo, rom mas uerTdeba endogenuri,
organizmSi arsebuli polaruli radikalebis mqone naerTebi _
glukuronati, acetati, glutationi, glicini an sulfaturi da meTilis
jgufebi, romlebic qsenobiotikSi OH, SH an NH2 funqcionalur
jgufebs ukavSirdeba. am reaqciebs koniugacia ewodeba.
qsenobiotikisa an misi metabolitis lipidSi daqveiTebuli
xsnadobisa da reaqtiuli jgufebis gamoTiSvis gamo misi toqsikuri
Tvisebebi mcirdeba.
biotransformaciis faza I-Si moqmedi CYP-izozimebis
aqtivoba specifikurobiT gamoirCeva, e.i. sxvadasxva klasis
qsenobiotikebi mxolod Sesabamisi CYP-ebiT gardaqmneba.
biootransformaciis procesSi CYP-izozimebis induqciaa
damaxasiaTebeli _ izozimebis induqcia maTi damatebiTi sinTezia
organizmSi moxvedrili qsenobiotikis sapasuxod.
CYP izozimebis induqciaSi specialuri receptorebi -
qsenosensorebia CarTuli, romlebsac garkveuli qsenobiotikebis
(da sxva qimiuri naerTebis) gamocnoba SeuZliaT.
qsenosensorebi RviZlis ujredebSi, maT citoplazmaSia
(citozolSi) ganlagebuli da qsenobiotikTan dakavSirebis Semdeg
birTvSi gadaadgildeba. birTvSi qsenobiotiki/qsenosensoris
kompleqsi dnm-s sxvadasxva ubnebidan e.w. respons-
elementebidan transkripciis gaaqtivebas iwyebs. amgvarad,
qsenosensorebi arsebiTad transkripciis faqtorebia; Sesabamisi
genis eqspresia gluvi membranebisa da maTSi CaSenebuli,
mocemuli qsenobiotikis daJangvisaTvis saWiro CYP- izozimebis
sinTeziT gamoixateba.
43
 qsenosensorebis erT-erTi cnobili warmomadgenelia
arilnaxSirwyalbaduri receptori AhR (Arylhydrocarbon Receptor). aril-
naxSirwyalbadur receptors halogenizebuli aromatuli
naxSirwyalbadebi (HAH), magaliTad dioqsinebi ukavSirdeba;
receptorTan dakavSireba aucilebeli winapirobaa saerTod
qsenobiotikebis gardamqmneli enzimebis induqciaSi.
amgvarad xdeba AhR-HAH kompleqsiT RviZlSi izozimebis
induqcia, maT Soris - CYP 1A1 (anu citoqrom P450 1A1) sinTezi;
am enzims sakvanZo roli miekuTvneba policikluri aromatuli
naxSirwyalbadebis detoqsikaciaSi (bevri maTgani
kancerogenia).
qsenosensorebis funqcias kidev RviZlis ujredebSi arsebuli
sxva fiziologiuri receptorebic asrulebs, romlebic zogierTi
endogenuri molekulis (magaliTad steroiduli hormonebis)
metabolizmSi monawileobs; maT Sorisaa CAR- konstituciuri
androstan-receptori, PXR-pregnan-X receptori, PPAR-
peroqsisom-proliferatoriT gaaqtivebuli receptori. qloris maRali
procentis Semcveli naxSirwyalbadebi biotransformacias Znelad
eqvemdebareba, e.i.rezistentulia da amitom CYP-izozimebisa da
sxva fermentebis gaxangrZlivebul induqcias iwvevs.
izozimebis induqcia agreTve tolerantobis erTerTi mizezicaa
(ix. “seleqtiuri toqsikuroba”).
ujredul doneze toqsikuri qsenobiotikebisagan ganTavisuflebis
kidev erTi molekuluri meqanizmi gvxvdeba: nebismieri ujredis
membranaSi da gansakuTrebiT epiTelur ujredebSi satransporto
atf-aza, e.w. P – glikoproteinia CaSenebuli. P – glikoproteinis
funqciaa atf-is energiis gamoyenebiT citoplazmidan
qsenobiotikebis aqtiuri gadatumbva gareujredul sivrceebSi.

14. bioakumulacia
44
 organizmSi nebismieri gziT moxvedris Semdeg qsenobiotiki
or fraqciad iyofa – Tavisufal fraqciad da Sebmul fraqciad.
raodenobriv gansazRvras plazmaSi swored Tavisufali fraqcia
eqvemdebareba. zogierTi qsenobiotikis umaRlesi koncentracia
samizne keraSi aRiniSneba; magaliTad naxSirJangis monoqsidi,
romelic hemoglobins ukavSirdeba Zlieri afinitetis gamo
mTlianad eriTrocitebSia dagrovebuli da amitom plazmaSi
Tavisufali formiT ar gvxvdeba; an inseqticidi parakvati, romelic
filtvis qsovilebSi ileqeba da sxv. magram, zogierTi qimikatis
koncentracia samizne kerebSi ufro dabalic SeiZleba
aRmoCndes, vinaidan xSirad qsenobiotiki sxeulis sxva,
organizmis inertul komponentebsac ukavSirdeba; cximSi
xsnadobac mniSvnelovan gavlenas axdens mis ganawilebaze _
magaliTad, tyvia gansakuTrebiT Zvlis qsovilSi grovdeba,
magram intoqsikaciis gamovlinebebi da dazianebis niSnebi ufro
moSorebul rbil qsovilebSi aRiniSneba, miuxedavad imisa, rom
tyviis koncentracia aq ufro dabalia.
sxeulis ubnebi, romlebSic toqsikanti maqsimaluri
koncentraciiT grovdeba mocemuli toqsikantis “depoa”.
toqsikantebis koncentracia depoebSi pirdapiraa damokidebuli
mis Tavisufal fraqciaze plazmaSi. es niSnavs, rom Tu
Tavisufalma fraqciam qimiuri gardaqmna - biotransformacia
ganicada (e.i. Tu misi qimiuri struqtura Seicvala), an man
saerTod datova organizmi depodan toqsikantis tolfasi raodenoba
plazmaSi gadava; praqtikulad, qsenobiotikebis akumulacia
sxeulSi ZiriTadad plazmis cilebTan, RviZlisa da Tirkmelis
qsovilebTan Sebma da cximovansa da Zvlovan qsovilebSi
dagrovebaa. amgvarad, organizmSi qsenobiotikebis depoebia:

45
plazmis cilebi, RviZlis, Tirkmlisa da filtvis qsovilebi, cximovani
qsovili da Zvali.
polutantis Sebma plazmis cilebTan. qsenobiotikebi plazmaSi
sxvadasxva cilebs ukavSirdeba, romelTa Sorisac umTavresi
albuminebis fraqciaa. zogierT SemTxvevaSi qimiuri naerTebi
fiziologiur satransporto cilebs ukavSirdeba, maT Sorisaa,
magaliTad spilenZis gadamtani (transporteri) ceruloplazmini,
beta-globulini transferini, romelic rkinis atomis gadamtania da
sxv.; lipofiluri (cximSi xsnadi) qimiuri naerTebis transporterebia
alfa- da beta-lipoproteinebi, romlebsac endogenuri (sakuTari)
qolesTerinisa da steroiduli hormonebis garda garkveuli
qsenobiotikebic (magaliTad qlornaxSirwyalbadebi) gadaaqvs.
maSasadame, vidre qsenobiotiki amgvari cilebis romelime
warmomadgenelTan iqneba Sebmuli, es makromolekulebi (e.i.
plazmis cilebi) SeiZleba qsenobiotikebis depoebad CavTvaloT;
qsenobiotikis kavSirebi plazmis cilebTan Seqcevadia da
arakovalenturi bmebiT (e.i. hidrofobuli Zalebi, wyalbaduri bmebi
da vandervaalsis Zalebi) uzrunvelyofili; vinaidan plazmis cilebi
didi zomis molekulebia, maTi da qsenobiotikis kompleqsebi
kapilarebis sanaTurSi rCeba da, amgvarad, aseTi komleqsebi
sisxlidan qsovilebSi ver gadanawildeba; TirkmelebSi maTi
filtraciac ra Tqma unda, SeuZlebelia. qimikatebis kavSiri
plazmis cilebTan rogorc aRvniSneT Seqcevadia, droebiTia; es
niSnavs, rom garkveul pirobebSi cilebTan Sebmuli qsenobiotikis
fraqciis gamoTavisuflebaa SesaZlebeli bmebis gawyvetisa da
kompleqsis disociaciis gamo _ Sedegad plazmaSi ukve
qsenobiotikis Tavisufali fraqcia gveqneba. Tavis mxriT, Tavisufali
fraqciis gadasvlas plazmidan qsovilebSi aucileblad moyveba
depoebSi Sebmuli qsenobiotikis disociacia da misi
gamoTavisufleba, vidre am gamoTavisuflebuli fraqciis
46
koncentracia plazmaSi ar gauTanabrdeba qsenobiotikis
koncentracias eqstravaskularul (qsovilur) sivrceSi. Tavis mxriT,
eqstravaskularuli sivrcidan qsovilebSi gadasvlis (gadanawilebis)
procesi gamudmebiT mimdinareobs. sxvadasxva qsenobiotiki
plazmur cilebTan Sebmis xarisxiTac mniSvnelovnad
gansxvavdeba, magaliTad antipirini (sicxis damwevi saSualeba)
saerTod ar ukavSirdeba plazmis cilebs, sekobarbitalis (sedatiuri
agenti) mxolod daaxloebiT 50%, xolo varfarinis (antikoagulanti)
TiTqmis 99% SeiZleba aRmoCndes Sebmuli plazmis cilebTan.
qimiuri naerTebis Sebma plazmis cilebTan erTerTi
fundamenturi movlenaa toqsikologiaSi, sul cota ori mizezis
gamo: 1.nivTierebaTa toqsikuri moqmedeba damokidebulia
Tavisufali (araSebmuli), e.i. biologiurad aqtiuri fraqciis sidideze
plazmaSi. amitom, nivTiereba, romelic advilad (e.i. maRali
afinitetiT) da didi odenobiTac ukavSirdeba plazmis cilebs nakleb
toqsikurad an saerTod aratoqsikurad gveCveneba, Tu SevadareT
nivTierebas, romelic sustad (naklebi afinitetiT) ukavSirdeba am
cilebs da amitom plazmaSi misi sakmaod didi fraqcia rCeba
Tavisufali.
2. Sebmuli toqsikanti SeiZleba konkurentulad gamoaZevos
sxva ufro aqtiurma agentma, ris Sedegadac pirveli toqsikantis
Tavisufali fraqcia plazmaSi gaizrdeba. Tavis mxriT, amgvari
urTierTqmedebis Sedegad gamoZevebuli toqsikantis
koncentracia samizne organoSi da, Sesabamisad intoqsikaciis
albaTobac moimatebs. amgvari movlenebi kargadaa gamoxatuli
samedicino preparatebis urTierTqmedebaSic. magaliTad, Tu
romelime antibaqteriuli sulfonamidi antidiabetur sulfonamidur
preparatTan erTad aRmoCndeba plazmaSi, pirvelma SeiZleba
meore, anu cilebTan Sebmuli antidiabeturi saSualeba
gamoaZevos; amis Sedegad plazmaSi Tavisufali antidiabeturi
47
saSualebis koncentracia gaizrdeba da SeiZleba hipoglikemiuri
koma ganviTardes.
aRsaniSnavia agreTve, rom sxvadasxva organizmebSi
qsenobiotikebis araerTgvarovani biotransformaciis mizezia is,
rom plazmur cilebTan Sebma saxeobrivad specifikuria. plazmis
cilebTan Sebmaze sxvadasxva saxeobebSi pirdapir gavlenas
axdens gansxvaveba maTi albuminebis koncentraciaSi,
konkretuli qsenobiotikis Sebmis unari (afiniteti) da agreTve
endogenur nivTierebaTa konkurencia am cilebSi Sebmis imave
ubnebTan dakavSirebisaTvis.
RviZli da Tirkmeli, rogorc qsenobiotikebis depoebi. RviZlisa
da Tirkmelis qsovilebi mravali qimiuri naerTis Sebmis unariT
gamoirCeva.
RviZlSi tyviis akumulacia kargi ilustraciaa imisa, Tu ra swrafad
ukavSirdeba normalur qsovils ucxo qimiuri naerTebi: erTjeradi
eqspoziciis pirobebSi ukve 30 wuTis Semdeg tyviis
koncentracia RviZlSi 50 jer ufro metia, vidre plazmaSi. RviZlSi
da TirkmelSi metalebis specialuri SemboWveli cilebic
arsebobs; magaliTad, metaloTioneni (mT) _ metalebis
SemboWveli cilaa, romelic fiziologiuradaa aucilebeli, magram is
agreTve toqsikuri metalebis, maT Soris cinkisa da kadmiumis
SemboWvelicaa. metaloTioneni RviZlSi kadmiums akavebs
(sekvestracia) imisaTvis, rom ar moxdes misi eqskrecia
naRvelSi. meore mxriT, mT kompleqsuri naerTi TirkmelSi
kadmiumTan TavisTavadac metad toqsikuria da kadmiumiT
qronikuli intoqsikaciis mTavari faqtoria. virTagvaSi analogiuri cila
alfa-2u-globulinic (alpha-2u) rigi toqsikantebis SemboWvelia; es
cila didi raodenobiT mxolod mamr cxovelebSi gvxvdeba da
sxvadasxva qimiuri bunebis qsenobiotikebsac ikavSirebs, maT
Soris D-limonens, romelic forToxlis wvenSi mTavari
48
Semadgenelia da 2,4,4-trimeTilpentansac, romelic benzinis
minarevia. alfa-2u-globulinic da qsenobiotikebis kompleqsebi
TirkmelSi xvdeba da epiTeluri ujredebis lizosomebSi grovdeba _
es gansakuTrebiT sazianoa proqsimaluri milakebis
ujredebisaTvis. saereTod, amgvari kompleqsebis akumulacia
TirkmelSi mamri virTagvebisaTvis damaxasiaTebel
nefrotoqsikurobasa da kancerogenobazea pasuxismgebeli.
cximovani qsovili rogorc qsenobiotikebis depo. mravali
organuli naerTi qimiuri stabilurobiT, mdgradobiTa da
lipofilurobiT gamoirCeva. swored am TvisebebiTaa
ganpirobebuli maTi upiratesi dagroveba garemoSi. lipofiluri
buneba Tavis mxriT xels uwyobs maT ujreduli membranebis
swraf da advilad gadalaxvaSi; amitom gasagebia, rom Zlier
lipofiluri toqsikantebi umTavresad cximovan qsovilSi lagdeba.
mravali lipofiluri toqsikanti akumulaciis anu qsovilebSi
dayovnebis xangrZlivobiT gamorCeva, rac garemoSi maTi
dagrovebisa da maRali toqsikuri potencialis mTavari mizezia.
amgvar qsenobiotikebs Sorisaa pesticidebi: aldrini, qlordami,
ddt, heptaqlori, mireqsi, toqsafeni, agreTve saerTod poliqrom-
da polibrombifenilebi, dioqsinebi da furanebi. yvela es qimiuri
naerTi garemoSi mudmivad arsebul polutantebs miekuTvneba.
maTi toqsikuri potenciali, maT Soris kancerogenoba an
organizmebis ganviTarebaze Semaferxebeli, saziano
moqmedeba da endokrinuli gadaxrebi pirdapir kavSirSia maT
akumulaciasTan cximovan qsovilSi.
organizmSi toqsikantebis dagroveba neitralur cximSi
ganzavebiTaa gamowveuli. aseTi cximi Warbi wonis adamianSi
masis 50%-ia, xolo gamxdrebSi - 20% Seadgens.
WarbwonianebSi, ra Tqma unda toqsikanti meti raodenobiT
dagrovdeba, vidre gamxdrebSi, magram samagierod saziano
49
moqmedeba samizne organoSi naklebad iqneba gamoxatuli,
vinaidan maT cximovan qsovilSi (msuqnebSi) meti toqsikanti
iqneba SeboWili.
praqtikulad saxifaToa imis SesaZlebloba, rom garkveul
pirobebSi toqsikantis koncentracia sisxlSi uecarad gaizardos
(rogorc plazmis cilebis SemTxvevaSi; ix.zemoT) cximovani
depodan misi daCqarebuli mobilizaciis gamo. eqsperimentuli
dakvirvebebiT dadginda, rom intoqsikaciis niSnebi SeiZleba
moklevadianma SimSilmac ki gamoiwvios: cxovelebSi,
romlebsac winaswar mdgrad qlororganul inseqticidebTan
eqspozicia hqondaT gamovlili, SimSilma cximovan qsovilSi
lipolizi da qsenobiotikis gamoTavisufleba gamoiwvia.
Zvali rogorc qsenobiotikebis depo. Zvlis matriqsSi (ZiriTad
nivTierebaSi) ftori, tyvia da stronciumi lagdeba. dadgenilia
magaliTad, rom organizmSi moxvedrili tyviis 90% sabolood
ConCxSi aRmoCndeba. qsenobiotikebis aTviseba ZvlebSi,
arsebiTad zedapiruli qimiis gamovlinebaa, rodesac garkveul
zedapirsa da siTxes Soris Semadgenlebis gacvla iwyeba. Zvlis
SemTxvevaSi “siTxe” faqtobrivad qsoviluri siTxea, xolo aqtiuri
zedapiri ki hidroqsiapatitis kristalebia, romlebic Zvlis saerTo
masasTan SefardebiT metad mcire zomisaa; am mizeziT
kristalebiT sakmaod vrceli zedapiria Sedgenili. qsoviluri siTxidan
toqsikanti hidroqsiapatitis hidratul garsTan kontaqtSi
aRmoCndeba da, Semdeg difuziis gziT kristalSi ganlagdeba.
magaliTad, ftori advilad Caenacvleba (gamoaZevebs) OH-jgufs,
vinaidan maT erTnairi diametrebi da muxti aqvT, xolo tyvia an
stronciumi ki hidroqsiapatitis kristalur badeSi kalciums
Caenacvleba – absorbcia-gacvlis meSveobiT. ZvalSi
qsenobiotikebis dagroveba Seuqcevadi araa: toksikantebi
gamoTavisufldeba hidroqsiapatitis kristalidan ionebis gacvlis
50
Sedegad, anda kristalebis galRobis Sedegad, Tu raime mizeziT
osteoklastebic gaaqtivda. ZvalSi toqsikantebis ganTavseba da
dagroveba SeiZleba TavisTavad saziano arc ki iyos, magaliTad
tyvia Zvlis qsovilisTvis saziano araa, magram ftoris qronikuli
dagrovebis Sedegad ki viTardeba Zvlebis fluorozi, xolo
radiaqtiuli stronciumis dagrovebis Sedegad osteosarkoma da
sxva avTvisebiani simsivneebic viTardeba.
hematoencefaluri barieri. nivTierebaTa Tavisufal, “ukontrolo”
SeRwevas Tavis tvinis qsovilSi hematoencefaluri barieri (heb)
abrkolebs. es barieri araa absoluturi im gagebiT, rom saerTod
ar atarebdes qsenobiotikebs, magram misi arsebobis gamo
mravali toqsikanti tvinSi mainc mainc SezRuduli koncentraciiT
aRwevs.
heb-is Tvisebebis ZiriTadi ganmsazRvrelia sisxlis kapilarebis
Taviseburi struqtura Tavis tvinSi: aq endoTeliumis yoveli ujredi
mezobel ujredebTan e.w. mWidro kontaqtebiTaa dakavSirebuli.
amitom, ujreduli zedapirebi TiTqos SeduRebulia erTrmaneTTan –
amis gamo polaruli nivTierebebis gadaadgileba paracelulur
sivrceebSi (e.i. ujredis gverdis avliT) SeuZlebeli xdeba.
arapolaruli e.i. lipofiluri naerTebis dagrovebas ujredSi e.w.
“efluqs-tranporterebi” ewinaaRmdegeba. qsenobiotikebis
amomtumbavi cilebi, romlebic am endoTeluri ujredebisaTvisaa
damaxasiaTebeli. heb-i gliis ujredebiTacaa ganmtkicebuli,
kerZod astrocitebiT – maTi sekretebi zegavlenas axdens
endoTeluri ujredebis ganvladobaze. garda amisa, astrocitebisa
da mikrogliuri ujredebis citoplazmuri morCebiT kapilaruli
kedlebis erTianobaa gamtkicebuli. endoTeliumis mWidro
kontaqtebi da gliuri morCebis lipiduri membranebi mTavar
winaRobas qmnis mcire da saSualo diametris wyalxsnadi
molekulebisaTvis. Tavis tvinis qsovilSi zogadad lipidebSi xsnadi
51
naerTebis absorbcia gaadvilebulia, Tumca imisaTvis, rom tvinis
qsovilSi aRmoCndes, am nivTierebebma mainc unda: a.SeZlon
endoTeluri membranis gadalaxva, b. ar unda warmoadgendes
qsenobiotikuri tumboebis substratebs da g. unda SeeZloT kidev
gliuri membranebis gadalaxvac.
sazurgtvino siTxesa da sisxls Soris barieri heb –isagan
arsebiTad gansxvavdeba: aq bariers kapilaruli endoTeluri
ujredebi ki ar qmnian, aramed centraluri arxis amomfeni
ependimuri ujredebi da maTi specializebuli saxesxvaoba –
tanicitebi. amitom hebi-isa da sazurgtvino barierebis
SeRwevadoba erTi da igive araa.
tvinis qsovilidan qsenobiotikebis gandevnas an maTi
koncentraciis daqveiTebas satransportis molekuluri sistemebi
emsaxureba - heb-Si dadgenilia atf-damokidebuli
transporterebi: P-gp, Mrp2, Mrp4, BCRP da sxv. es transporterebi
ganlagebulia ujredul membranaSi, romelic uSualo SexebaSia
sisxlis nakadTan; maTi funqciaa endoTeliumSi SeRweuli
qsenobiotikebis dabruneba sisxlSi aqtiuri transportis
meqanizmiT. am transporterebiT tvinis qsovilidan nivTierebaTa
farTo speqtris warmomadgenlebi gamoidevneba, maT Soris
anionuri (Mrp2 da Mrp4 transporterebiT), kaTionuri (P-gp da
BCRPtransporterebiT), agreTve neitraluri (aradamuxtuli) qimiuri
naerTebi da mravalgvari koniugatebic (Oatp1a4 da Mrp2-iT).
barieris ujredebSi peptidebis gadamtanebicaa warmodgenili;
qsenobiotikebis koncentraciis gansakuTrebuli regulatorebia
agreTve Oatp3, Oat3, Pep2-transporterebi.
heb-is ganvladoba tvinis sxvadasxva ganyofilebaSi
erTnairi ar aris - magaliTad, qerqSi, hipoTalamusis lateralur
birTvebSi da IV parkuWis qveda kuTxeSi - area postrema, sadac
Rebinebis, sisxlis mimoqcevis da sxva avtonomuri centrebia,
52
barieri ufro SeRwevadia, vidre sxva ubnebSi; epifizsa da
neihipofizSic igive mdgomareobaa. heb-i bolomde araa
ganviTarebuli nayofSic da, amitom garkveuli qimiuri naerTebi
ufro toqsikuri da sazianoa axaiSobilebsa da mcire asakis
bavSvebSi.
toqsikantebis gadaadgileba placentaSi. nebismier
populaciaSi orsuli qalebi mgrZnobiare subpopulacias
warmoadgenen, vinaidan garemos polutantebma an sxva
qsenobiotikebma SeiZleba placenta gadalaxon da Canasaxis
intoqsikacia gamoiwvion. placentaruli barieris cneba emyareba
mosazrebas, rom placentis mTavari daniSnuleba nayofis dacvaa
dedis sisxlSi arsebuli an masSi moxvedrili mavne
nivTierebebisagan. placentas kidev mravali funqcia aqvs, maT
Soris Canasaxis kveba, gazTa cvla dedasa da nayofs Soris,
Canasaxidan metabolizmis produqtebis eqskrecia da agreTve
orsulobis hormonuli regulacia. anatomiurad placentaruli barieri
gansakuTrebuli ujredebis SreebiTaa Sedgenili, romlebiTac
dedisa da nayofis sisxlis nakadebi erTmaneTisaganaa
gamocalkevebuli.
adamianSi magaliTad, barieri ujreduli sistemiT _ trofoblastiTaa
warmodgenili, romelic Tavis mxriT or ganyofilebas Seicavs –
sincitiotrofoblasts da citotrofoblasts; trofoblastis am
struqturebiT warmoiqmneba lakunebi anu sivrceebi, romlebSiac
dedis sisxli Caedineba; dedis sisxlTan mxolod sincitiotrofoblastis
apikaluri zedapiria uSualo kontaqtSi, xolo bazolateraluri zedapiri
ki citotrofoblastis ujredebTanaa kontaqtSi. nayofSi SesaRwevad
toqsinma unda gaiaros apikaluri da bazolateraluri membranebi
da, agreTve kapilaris endoTeliumi sakuTriv CanasaxSi. barierebis
funqcias yvela am ujredSi qsenobiotikebis transporterebi
asrulebs da toqsikantebis SeRwevas zRudavs. kerZod, ujredis
53
apikalur nawilSi P-gp, BCRP, Mrp2-transporterebia warmodgenili,
xolo bazolateralur membranaSi Mrp1- ia CaSenebuli. amgvarad,
es transporterebi monawileobs , rogorc sakvebi nivTierebebis
gadatanaSi, ise Canasaxis dacvaSic.
umTavresi sakvebi nivTierebebi dedis sisxlidan nayofisken
aqtiuri transportis sistemebiT, e.i. koncentraciis gradientis
sawinaaRmdegod moZraobs – esenia vitaminebi, aminomJavebi,
Saqrebi da kalciumisa da rkinis ionebi.
toqsikuri nivTierebebis umravlesoba ki placentaSi martivi
difuziis saSualebiT gadis. meore mxriT, placentis qsovilSi
biotransformaciis sistemebic arsebobs, romlebic Canasaxs
toqsikuri nivTierebis SeRwevisagan icavs. stabilur
mdgomareobaSi toqsikuri naerTebis koncentracia dedis
plazmaSi da nayofSi uxSiresad erTnairia.
miuxedavad imisa, rom placentaSi biotransformaciis
sistemebi da qsenobiotikebis transporterebi moqmedebs,
qsenobiotikebis SeRweva nayofSi mainc xdeba. erTerTi
magaliTia transplacentaruli kancerogenezi – am SemTxvevaSi
dedis eqspozicia orsulobis periodSi SeiZleba wlebis Semdeg
STamomavalSi simsivnuri gadagvrebis mizezi gaxdes. magaliTad
damtkicebulia, rom dieTilstilbestrolis (hormonaluri preparati)
miReba orsulobaSi sakvercxis simsivnis mizezia STamomavalSi.
Tagvebze eqsperimentSic naCvenebia, rom antivirusuli
preparati zidovudini da dariSxanis araorganuli naerTebi
avTisebian simsivneebs iwveven STamomavalSi mxolod
orsulobis periodSi eqspoziciis Sedegad.
qsenobiotikebi rZeSi. toqsikuri naerTebis moxvedra rZeSi
sekreciis gziT uaRresad mniSvnelovani toksikologiri movlenaa,
vinaidan: 1)toqsikuri naerTebi dedis sisxlidan rZeSi SeiZleba
moxvdes ZuZuTi kvebis dros; 2) polutantebi saerTod SeiZleba
54
rZis produqtebiTac moxvdes adamianis organzmSi. toqsikuri
agentebi rZeSi martivi difuziis meqanizmiT xvdeba. vinaidan
rZeSi mJavuri pH-ia (6.5) damaxasiaTebeli – amitom masSi
fuZeebis dagrovebaa mosalodneli, magram mJavuri pH mqone
naerTebi rZeSi naklebi koncentraciiT iqneba, vidre dedis
plazmaSi. aranakleb mniSvnelovani faqtia, rom rZeSi 3-4 %
cximia (ufro meticaa xsenSi [colostrum]). lipofiluri (anu cximebSi
xsnadi) qsenobiotikebi am cximebSi ixsneba da plazmidan
sarZeve jirkvlebSi gadadis da laqtaciis procesSi rZesTan erTad
gamoiyofa. mravali qimiuri naerTi, romlebisTvisac cximovan
qsovilSi akumulaciaa damaxasiaTebeli, maT Soris pesticidebi
aldrini, qlordani, ddt, agreTve bifenilebi, dibenzodioqsinebi da
furanebi qalis rZeSicaa aRmoCenili da organizmidan swored
laktaciis periodSi gamoiyofa e. i. am SemTxvevaSi qsenobiotikis
rZiT eqskreciasTan gvaqvs saqme. bolo dros sxva tipis stabiluri
naerTebicaa aRmoCenili qalis rZeSi, magaliTad sunamoebis
zogierTi komponenti da sxv. qalis rZeSi gvxvdeba agreTve
kalciumis jgufis metalebic, magaliTad tyvia da qelaturi
agentebi, romlebic kalciumTan kompleqsebs warmoqmnis, maT
Soris eTilendinitrilotetraacetatic (EDTA).

55
 15. seleqtiuri (SerCeviTi) toqsikuroba

seleqtiuri anu SerCeviTi toqsikuroba zogadad gulisxmobs,

rom qimiuri naerTi nebismier mocemul SemTxvevaSi saziano
iqneba calkeuli organizmebisaTvis an populaciebisaTvis da
saziano ar iqneba sicocxlis romelime sxva formebisaTvis
miuxedavad imisa, rom es biosistemebi erTsa da imave
garemoSi Tanaarsebobs.
nebismier populaciaSi Cveulebrivad, mgrZnobiare
subpopulaciebicaa warmodgenili, magaliTad erTi mxriT _ mcire
asakis, da, meore mxriT _ xandazmuli pirebiT, an orsulebiT,
qronikulad daavadebuli individebiT: RviZlisa da Tirkmlis
paTologiis, hipertenziisa da sahaero gzebis paTologiis pirobebSi
intoqsikacia ufroa mosalodneli, vidre janmrTel populaciaSi
saSualod. haeris polutantebis saziano gavlenisadmi sahaero
gzebia gansakuTrebiT mgrZnobiarea _ xSiria polutantebiT
gamowveuli qronikuli obstruqciuli bronqiti da bronquli asTma.
amgvarad, mgZnobiare (sensitiur) subpopulaciaSi
nagulisxmevia populaciis fraqciebi romlebSic saziano efeqti
SeiZleba ganviTardes polutantebis SedarebiT dabali
koncentraciebis zegavleniTac.

56
 analogiurad, individualuri mgrZnobeloba gansxvavebaa
calkeul organizmebs Soris polutantis saziano moqmedebisadmi,
e.i. zogierTi organizmi populaciaSi dominanturi (ZiriTadi)
Semadgenlobisagan gansxvavebiT SeiZleba daziandes
eqspoziciis vadebisa da polutantis koncentraciis ufro dabali
maCveneblebis pirobebSi, e.i. daetyos intoqsikaciis niSnebi
qsenobiotiqTan eqspoziciis Sedegad, romelsac populaciis sxva
wevrebSi saziano zemoqmedeba ar mouxdenia.
populaciebSi mgrZnobiare individebis garda, naklebad
mgrZnobiare individebic gvxvdeba; amgvar Tvisebas
tolerantoba (amtanoba) ewodeba anu daqveiTebuli reaqcia
qsenobiotikze. tolerantobis fiziologiuri safuZvlebia: a)
toqsikantis damSleli fermentebis magaliTad, CYP – izozimebis
Tandayolili aqtivoba; b) fermentebis induqcia, Tumca amisaTvis
saWiroa winaswari ganmeorebiTi eqspozicia amave an
struqturulad msgavs nivTierebasTan; g) samizne qsovilis
reaqtiulobis daqveiTeba imis gamo, rom urTierTqmedebisTvis
saWiro kavSirebi biomolekulebsa da qsenobiotiks Soris veRar
warmoiqmneba; d) qsenobiotiki sakmao koncentraciiT veRar
aRwevs dazianebis keraSi misi biotransformaciis Sedegad an
qsovilebSi misi moZraobis Seferxebis gamo.
amgvarad, seleqtiuri toqsikuroba populaciaSi es aris
individebis an subpopulaciebis aSkarad gansxvavebuli reaqcia
erTsa da imave toqsikantze, xolo sxvadasxva saxeobebis
SemTxvevaSi esaa saxeobaTa gansxvavebuli reaqcia mocemul
polutantze.
saxeobrivi seleqtiuroba am saxeobis organizmebSi
genetikuri programebis Taviseburi eqspresiiT aixsneba.
individualuri Warbi mgrZnobelobis (hipersensitivobis) reaqciebi
anu idiosinkraziebic genetikuri polimorfizmiTaa ganpirobebuli;
57
amitom, nebismier populaciaSi romelime qsenobiotikis mimarT
idiosinkraziis mqone subpopulaciis arsebobac araa gamoricxuli.
16. polutantebis moZraoba garemoSi
bioakumulacia da biodegradacia

biotransformaciis procesebi agreTve polutantebisagan

saarsebo garemos gaTavisuflebasac emsaxureba. cocxal
organizmebSi qsenobiotikebis biotransformacia maTi qimiuri
struqturis SecvliTa da, sabolood daSliT - biodegradaciiT
mTavrdeba. amgvarad, biodegradacia cocxali organizmebis
mier polutantebis qimiuri gardaqmna, gauvnebloba da
praqtikulad mospobaa, Tumca gasaTvaliswinebelia, rom
sxvadasxva qsenobiotiki da polutanti biodegradacias erTnairad
ar eqvemdebareba: zogierTi maTganis biodegradacia SeiZleba
minimaluri aRmoCndes. biodegradabeloba polutantis
(qsenobiotikis) kidev erTi specifikuri maxasiaTebelia (magaliTad,
srulad an naklebad “degradabeluri” polutanti da a.S.).
garemos gaTavisufleba polutantebisagan abioturi gziTac
xdeba, magaliTad polutantebis qimiuri gardaqmna,
gauvnebloba da saboloo daSla daJangviT, hidroliziT, aorTqlebiTa
da mzis radiaciiT - ultraiisferi da infrawiTeli zemoqmedebis
Sedegad.
bioakumulacia (dagroveba) _ qsenobotikis mzardi
koncentraciaa cocxal organizmebSi, romelic saarsebo garemoSi
misi mdgradobiTa da xangrZlivi arsebobiTaa gamowveuli da
agreTve fizikuri TvisebebiT, magaliTad lipidebSi xsnadobiT da
amis Sedegad _ qsovilebSi misi gaadvilebuli dagrovebiT.
bioakumulaciac, rogorc qsenobiotikis Tviseba, misi erTerTi
toqsikologiuri maxasiaTebelia.

58
 lipidebSi xsnadi (lipofiluri) naerTebi SeiZleba dagrovdes
qsovilebis cximovan komponentebSi da amiT Tavi daaRwios
biotransformacias; aseTi polutantebia, magaliTad PCB da DDT.
cximovani depoebidan remobilizaciis (ganmeorebiTi
gamoTavisuflebis) Sedegad amgvari toqsinebis koncentraciam
SeiZleba saziano donesac miaRwios.
organoebsa da qsovilebSi iseTi toqsikantebis
dagrovebacaa mosalodneli, romlebic bunebrivi sakvebis
araorganul Semadgenlebs emsgavseba (magaliTad _ kalciumis
Canacvleba tyviis, kadmiumisa da stronciumis naerTebiT
ZvlebSi).
biomagnifikacia _ bioakumulaciis gansakuTrebuli
SemTxvevaa - qimikatebis koncentraciis zrda kvebis jaWvSi imis
gamo, rom cxoveli ikvebeba organizmebiT, romelTa qsovilebSic
polutantebia met-naklebad dagrovebuli.

17. toqsikologia da farmakologia

59
 qimiuri naerTebis biologiuri aqtivoba - saerTo
debulebebi or disciplinaSi

toqsikologia istoriulad farmakoTerapiasa (wamlebiT

mkurnaloba) da eqsperimentul farmakologiaSi wamoWril
problemebTan erTad ganviTarda _ wamlebis ara marto
samkurnalo, aramed mniSvnelovani saziano, e.i. toqsikuri
Tvisebebis gamo.
toqsikologia iseve, rogorc farmakologia biologiurad aqtiur
nivTierebaTa Semswavleli dargia. bioaqtiuri nivTierebebi cocxal
sistemebTan molekuluri urTierTqmedebis unariT gamoirCeva.
samkurnalo da toqsikuri nivTierebebis urTierTqmedeba
biomolekulebTan da biosistemis (ujredis, organos) sapasuxo
reaqciebi farmako- da toqsikodinamikur movlenebad ganixileba.
wamlebisa da toqsikantebis bioqimiuri gardaqmna sakuTriv
organizmSi, anu sxvanairad – organizmis zemoqmedeba
qsenobiotikze ki farmako- da toqsikokinetikuri procesebiT
aiwereba.
farmakodinamika (dinamis-Zala) farmakologiis
ganyofilebaa, romlis amocanaa Seiswavlos samkurnalo
moqmedebis ujreduli, bioqimiuri da fiziologiuri safuZvlebi, maT
Soris fiziologiur receptorebTan urTierTqmedeba, doza-efeqtis
damokidebuleba da wamlebis moqmedebis molekuluri
meqanizmebi.
toqsikologias, cxadia, biologiurad aqtiuri qsenobiotikebis
toqsikur dozebTan da saziano efeqtebTan eqneba saqme;
Sesabamisad, terminiT “toqsikodinamika” nagulisxmevia
qimiuri agentebis saziano moqmedeba da misi molekuluri da
sistemuri meqanizmebi organizmSi.

60
 toqsikuri qsenobiotikebi organizmSi sxvadasxva bunebis
molekulebs specifikuradac, e.i. arCeviTad ukavSirdeba da am
SemTxvevaSi es molekulebi qsenobiotikebis “receptorebad”
ganixileba; maT Sorisaa _ a) fiziologiuri receptorebi b)
qsenosensorebi g) enzimebi d) satransporto molekulebi e)
struqturuli cilebi (magaliTad tubulini), v) ujreduli membranis
lipidebi z) dnm.
fiziologiuri regulatorebis – hormonebis, neiromediatorebis,
citokinebis receptorebi ujreduli membranis an birTvis molekuluri
Semadgenlebia, romlebsac ukavSirdeba polutantic – amas
garkveuli Sedegi – ujreduli funqciis daqveiTeba an gaZliereba
mohyveba.
qsenosensorebi garkveuli struqturis cilebia, romlebsac
Sesabamisi qsenobiotikebis gamocnoba SeuZliaT. amitom,
qsenosensorebi faqtobrivad qsenobiotikebis specialuri
receptorebia. qsenosensorebi citoplazmaSia (citozolSi)
ganlagebuli da qsenobiotikTan dakavSirebis Semdeg birTvSi
gadaadgildeba da transkrifciis procesabSi erTveba, e.i. birTvis
funqciaze axdens gavlenas.

18.qsenobiotikebis erTdrouli moqmedebis mosalodneli

Sedegebi da ligand-receptoruli urTierTqmedeba
zogadad, nebismieri nivTiereba, romelic Tavis receptors
ukavSirdeba funqciuri mniSvnelobiT “ligandia” (liga-Sebma,
dakavSireba).
61
 lignd-receptoruli urTierTqmedebis TvalsazrisiT agonistia
ligandi, romelic ukavSirdeba fiziologiur receptors da ujredSi
sapasuxo reaqcias iwvevs; anatagonisti ki _ qimiuri agentia,
romelic agonistis moqmedebas ewinaaRmdegeba an sruliad
abaTilebs kidevac. antagonizmi, amgvarad, qsenobiotikebis
urTierTsawinaaRmdego moqmedebaa. arsebobs ramdenime
tipis antagonisturi ujTierTqmedeba.
konkurentuli antagonisti _ qimiuri naerTia, romelic
ukavSirdeba receptors, Tumca mis gaaqtivebas anu CarTvas ar
iwvevs, e.i. am SemTxvevaSi ujredis funqcia an mdgomareoba
ar icvleba; samagierod, konkurentuli antagonisti xels uSlis
agonistis dakavSirebas amave receptorTan da amiT mis
moqmedebas abaTilebs an asustebs; sxvanairad - am
SemTxvevaSi konkurentuli antagonisti, romelic xels uSlis
qsenobiotikis dakavSirebas Tavis receptorTan am receptoris
“blokatoria”. konkurentuli antagonistis gamoZeveba
receptoridan agonistis gazrdili koncentraciTaa SesaZlebeli.
funqciuri antagonisti _ agentia, romelic abaTilebs meore
agentis efeqtebs imis gamo, rom vinaidan sul sxva receptors
ukavSirdeba da sawinaaRmdego fiziologiur reaqcias iwvevs. am
SemTxvevSi funqciur (fiziologiur) antagonizmTan gvaqvs saqme,
vinaidan ori agenti sapirispiro movlenebs iwvevs erTsa da
imave biosistemaSi da amitom saboloo toqsikuri efeqti
Semcirdeba an gabaTildeba; magaliTad, polutantebiT
gamowveuli SeteviTi xasiaTis bronqospazmi asTmis dros
viTardeba imis gamo, rom bronqis gluv kuntebSi leikotrienebi
ukavSirdeba Sesabamis (e.i. leikotrienebis) receptorebs;
bronqospazmi Sewydeba, Tu Setevis pirobebSi avadmyofma
adrenalini an Tanamedrove adrenomimetikuri preparati miiRo,

62
romelic imave gluvkunTovan ujredebSi beta-2-adrenoceptorebs
ukavSirdeba da am ujredebis modunebas iwvevs.
qimiuri antagonisti _ abaTilebs agonistis efeqtebs masTan
uSualo qimiuri urTierTqmedebis Sedegad; am SemTxvevaSi ori
agentis urTierTqmedebis Sedegad aratoqsikuri naerTi
warmoiqmneba; magaliTad, qelaturi agentebis dakavSireba
mZime metalebis ionebTan.
konkurentuli urTierTqmedebis garda biosistemaSi ori an
meti qsenobiotikis moxvedris SemTxvevaSi, rac praqtikulad
namdviladaa mosalodneli, maTi erTdrouli moqmedebis
Sedegebia gasaTvaliswinebeli, maT Soris:
- aditivuri (Sejamebis) movlena – ori an meti qsenobiotikis
efeqti maTi calkeuli efeqtebis martivi jamis tolia (2+2=4)
- sinergistuli moqmedeba (sinergizmi): ori agentiT
zemoqmedebis saerTo efeqti calkeuli efeqtebis martiv jamze
metia (pirobiTad, 2+2=7)
- gamaZlierebeli efeqti (potencireba): vlindeba im SemTxvevaSi,
Tu erTerTi agenti TavisTavad araa toqsikuri, magram meore
agentis toqsikurobas aSkarad aZlierebs (0+2=7).
19. mcenareuli, mikrobuli da cxoveluri toqsinebi
meqanisturi toqsikologia

Tanamedrove toqsikologiuri terminologiiT “toqsini”

mcenareul, cxovelur organizmebSi an baqteriebSi warmoqmnili
bunebrivi qimiuri naerTebia; maTi damaxasiaTebeli Tvisebaa
biologiuri aqtivoba, e.i. unari Secvalon an daazianon romelime
funqcia da, SeiZleba struqturac sxva organizmebSi.
zogierTi toqsinis biologiuri aqtivoba tradiciulad samkurnalo
miznebisTvisacaa gamoyenebuli _ uxSiresad esaa mcenareebSi

63
dasinTezebuli toqsinebi, romelTa saTanadod SerCeuli dozebi
dadebiT Sedegebs iZleva ama Tu im daavadebis pirobebSi.
medicinaSi gamoyenebuli es mcenareuli nivTierebebi garkveul
qimiur jgufs miekuTvneba _ maT Sorisaa alkaloidebi,
kumarinebi, steroiduli da triterpenuli glikozidebi, polifenoluri
naerTebi da sxv.
alkaloidebi uxSiresadaa gamoyenebuli, vinaidan maT
mravalgvari efeqti SeiZleba gamoiwvion biosistemebSi.
qimiurad alkaloidebi aminojgufis Semcveli dabalmolekuluri
naerTebia, xSirad _ aminomJavebis warmoebuli da amiT isini
emsgavseba fiziologiur aminebs adamianis organizmSi,
rogoricaa e.w. bioaminebi; endogenuri bioaminebia, magaliTad
kateqolaminebi (noradrenalini, dofamini), an hidroqsitriftamini
(serotonini) _ SeiZleba swored amiT aixsnebodes maTi
fiziologiuri, samkurnalo da toqsikuri efeqtebic organizmSi.
qimiuri naerTebi kumarinebis jgufidan gamoirCeva sisxlis
Sededebaze moqmedebis unariT _ isini gamoyenebulia rogorc
sisxlis Sededebis sawinaaRmdego antikoagulantebi, maTi
toqsikurobis mTavari gamovlineba ki sisxldenaa sxvadasxva
organoebidan.
steroiduli glikozidebi, e.w. “sagule’ glikozidebi gulis kunTze
axdens gavlenas, xolo maTi tipiuri toqsikuri efeqti ki gulis
sistoluri gaCerebaa.
polifenolebs antioqsidanturi da zogierTi sxva Tvisebebic aqvs
da a. S.
cxovelur organizmebSi da baqteriebSi warmoqmnili toqsinebi
nebismieri doziT uxSiresad sazianoa adamianisaTvis da
samkurnalo mizniT faqtobrivad araa gamoyenebuli; samagierod,
maTi toqsikurobis meqanisturma Seswavlam gamoavlina, rom
es toqsinebi xelsayrel reagentebad gamodgeba ujreduli
64
funqciebis kvlevaSi. magaliTad, zRvis gvelis Sxami
bungarotoqsini Seuqcevadad ukavSirdeba nikotinuri tipis N-
qolinoceptorebs; aman saSualeba misca mkvlevarebs
moeniSnaT N-qolinoceptorebi neironis membranaSi, es
molekuluri kompleqsi gamoeTavisuflebinaT da misi struqturac
SeeswavlaT.
fugu-Tevzis Sxami, e.w. tetrodotoqsini (TTX)
voltaJdamokidebuli natriumis arxebis damxSobi agenti
aRmoCnda neironebSi. kaliumis arxebis blokatoria morielebis
qaribdotoqsini, xolo konotoqsini _ okeanes lokokina konusis
Sxami kalciumis arxebis blokatoria. am jgufis toqsinebis
efeqtia neironebSi fiziologiuri ionuri nakadebis Sewyveta;
liganddamokidebul arxebze (igive ionotropul receptorebze)
moqmedi toqsinebia: bungarotoqsini _- N-qolinoceptorebis
antagonisti, pikrotoqsini _ (mcenare anamirtas seskviterpenuli
laqtoni) GABAA receptoris Camketi, krazanas Sxami
filantotoqsini _ AAMPA glutamaturi receptoris antagonisti.
toqsinebi, romlebic ionuri arxebis SigniT aRwevs, magaliTad
alkaloidebi akonitini, veratridini, batraqotoqsini (kolumbiuri
bayayis steroiduli alkaloidi) ki piriqiT, natriumis arxebis
Caketvas ewinaaRmdegeba _ amitom Semavali natriumis
nakadi anomalurad gaxangrZlivdeba.
toqsinebis Taviseburi efeqtebi nervul ujredebSi safuZvlad
daedo saerTod ionuri arxebis struqturisa da funqciebis
dadgenas. moyvanili magaliTebi sagulisxmoa imiTac, rom erTi
mxriT intoqsikaciis molekulur meqanizmebze iZleva
warmodgenas, meore mxriT ki konkretuli intoqsikaciis
sawinaaRmdego RonisZiebebis racionaluri safuZvelicaa.

65
 acetilqolinesTerazas inhibitorebi farTod gavrcelebuli
inseqticidebia; maTi specifikuri samiznea qolinerguli sinafsebi
iseve, rogorc alkaloid nikotinis SemTxvevaSic.
qolinerguli nerv-kunTovani sinafsi ramdenime
komponentisagan Sedgeba: a)qolinerguli aqsonis daboloeba
(terminali) Tavisi membraniTa da buStukebiT, romlebic
acetilqoliniTaa Sevsebuli, b)kunTovani ujredis gare membrana _
sarkolema, romelSic nikotinuri tipis qolinoceptorebi _NN-
qolinoceptorebia CaSenebuli da kunTis membranasTanve
Sebmuli fermenti acetilqolinesTeraza. qolinerguli terminalsa da
mis elementebs presinafsuri struqturebi ewodeba, xolo
kunTovani ujredis membranasa da mis elementebs –
postsinafsuri struqturebi. aqsonis terminalsa da kunTis
membranas Soris manZili sinafsuri napralia; acetilqolinesTeraza
sinafsur napralSi acetilqolinis fiziologiur (normalur)
koncentracias akontrolebs – acetilqolinesTeraza misi damSleli
fermentia.
sinafsur napralSi acetilqolini mcire raodenobiT mudmivad
arsebobs mosvenebul mdgomareobSic. kunTis SekumSva ki
nervuli impulsis sapasuxod sinafsur napralSi acetilqolinis
mkveTri momatebiTaa gamowveuli; magram, meore mxriT, Tu
acetilqolinis koncentraciam sinafsSi kritikul zRvars gadaaWarba,
kunTovani ujredebis uwesrigo SekumSva da sabolood kunTis srul
damblasac miviRebT.
acetilqolinesTerazas inhibitorebia magaliTad inseqticidebi
malaTioni, diqlofosi, karbarili; maTi gavleniT qolinergul sinafsSi
Warbi acetilqolini grovdeba _ amitom viTardeba saerTo dambla
maTi gavleniT mwerebSi, vinaidan fermenti am dros iTiSeba, e.i.
acetilqolins veRar daSlis.

66
 nikotinis inseqticiduri moqmedeba sxva principzea
damyarebuli: es alkaloidi acetilqolinis agonistia, e.i. N-tipis
qolinergul receptorebs anu nikotinur qolinoceptorebs
ukavSrdeba kunTovani ujredis membranaSi da kunTis
SekumSvas iwvevs; nikotini amitom farmakologiuri
terminologiiT N-qolinomimetikia an qolinerguli agentia. nikotinis
Warbi raodenobac sinafsebSi kunTovani ujredebis uwesrigo
SekumSvas _ fibrilacias da sabolood kunTis damblas iZleva,
rogorc es acetilqolinis siWarbis SemTxvevaSi xdeba. nikotini
acetilqolinesTerazas mimarT mdgradia, e. i. am fermentis
zegavleniT ar iSleba.
kunTebis gamoTiSva agreTve baqteriis _ botulinis Cxiris
(Clostridium botulinum) toqsinisTvisacaa tipiuri; botulinis Cxiri
anaerobuli baqteriaa, aqtiurad mravldeba dakonservebul da
naxevraddakonservebul produqtebSi (botulus –Zexvia laTinurad).
am toqsiniT gaJRenTili produqtebis miReba xSirad
sasikvdilocaa.
botulinis toqsinic qolinergul sinafsSi acetilqolinis
koncentraciaze moqmedebs: vinaidan aqsonis terminalSi misi
gavleniT vezikulebis gadaadgileba da sinafsur napralSi
acetilqolinis gadmosvla am vezikulebdan SeuZlebeli xdeba.
toqsini Tavisi qimiuri bunebiTY im cilebis damSleli fermentia
romelTa monawileobiTac neiromediatoris vezikulebi
membranisken moZraobs; amis gamo sinafsur napralSi
acetilqolinis ukiduresi deficiti warmoiqmneba; am movlenis
saboloo Sedegia ganivzoliani da gluvi kunTebis funqciebis
gamoTiSva. maT Soris diafragmisac. amgvarad kunTebis dambla
SeiZleba gamoiwvios, rogorc acetilqolinisa da misi agonistebis
siWarbem, ise acetilqolinis mkveTrma deficitma sinafsebSi.

67
 ganivzoliani kunTebis dambla qolinerguli sinafsSi N-
qolinoceptorebis gamoTiSviTacaa (CaketviT) SesaZlebeli;
magaliTad, tubokurarini (kurare) alkaloidia, romelic erTerT
tropikul mcenareSi warmoiqmneba da “isrebis Sxamadaa”
zogierT samxreTamerikul tomSi gamoyenebuli. ganivzoliani
kunTebis gamoTiSva am alkaloidiT, an misi msgavsi
preparatebiT Tanamedrove anesteziologiaSi farTodaa
gamoyenebuli. tubokurarini qolinergul sinafsebSi acetilqolinis
konkurentuli antagonistia da specifikurad N-qolinoceptorebs
ukavSirdeba. amiT xeli eSleba acetilqolinis dakavSirebas
aRniSnul receptorTan da kunTis SekumSvac SeuZlebeli xdeba.
operaciis damTavrebisTanave receptorebidan tubokurarinis
gamosaZeveblad qolinesTerazas inhibitorebia gamoyenebuli –
qolinesTerazas SeCerebis Sedegad sinafsur napralSi acetilqolinis
koncentracia izrdeba, ris gamoc SesaZlebeli xdeba
receptorebidan tubokurarinis gamoZeveba acetilqoliniT. erTi
ligandis mier meres gamoZeveba receptoridan tipiuri movlenaa
agonistebisa da maTi antagonistebis konkurentul
urTierTqmedebaSi.
bunebrivi qimiuri naerTi kokainic alkaloidia, misi samizneebia
monoaminerguli, kerZod dofaminerguli da adrenerguli sinafsebi
Tavis tvinSi da agreTve natriumis ionuri arxebic mgrZnobiare
nervebSi. kokainiT mgrZnobiare nervis aqsonebSi natriumis
arxebi ixSoba, ionebis nakadi veRar warmoiSoba, e.i.
depolarizacia (anu agzneba) aqsonSi mtkivneuli zemoqmedebis
pasuxad aRar viTardeba da aqsonis centriskenuli
gamtareblobac iTiSeba _ amiT aixsneba kokainis adgilobrivi
saanasTezio (gautkivarebis) moqmedeba.
monoaminerguli sinafsebis struqtura Tavis tvinSi da
periferiazec principulad acetilqolinuri sinafsebis msgavsia:
68
presinafsuri monoaminerguli aqsonis terminalidan
(daboloebidan) neiromediatorebi gamoTavisufldeba da
postsinafsuri neironebis membranaSi CaSenebul receptorebs
ukavSirdeba, magram gansxvaveba sinafsur napralSi
neiromediatorebis raodenobis regulaciaSia: monoaminergul
sinafsSi Warbi neiromediatorisagan gaTavisufleba
gansakuTrebuli molekuluri tumboebis anu noradrenalinisa an
dofaminis transporterebis (Sesabamisad “NET” da “DAT”)
saSualebiT xorcieldeba.
presinafsuri aqsonis terminalSi (membranaSi) CaSenebuli am
tumboebiT neiromediatoris molekulebi isev aqsonSi brundeba,
ris gamoc misi koncentracia sinafsur napralSi ecema. am
tumboSi energiis wyarod natriumis nakadia gamoyenebuli,
amitom mis struqturaSi Sesabamisad, natriumis arxicaa
warmodgenili. natriumis nakadis zegavleniT tumboSi
konformacia icvleba da Warbi mediatoris gadatana aqsonis
SigniT swored amis Sedegia. kokaini am transporteris
inhibitoria, amitom neiromediatori sinafsSi grovdeba, rac
postsinafsuri neironebis Warbi agznebis mizezi xdeba. kokaini
swored amgvarad moqmedebs noradrenergulsa da
dofaminergul sinafsebSi, rac fsiqikuri procesebis
damaxasiaTebeli cvlilebeT gamoixateba. periferiulad ki
noradrenergul sinafsebSi Warbi mediatoris dagroveba
gamZafrebuli simpaTikuri reaqciebis mizezia sisxlis mimoqcevis
sistemaSi, rasac Tavis mxriT miokardiumisa da sisxlZarRvebis
funqciebSi mZime gadaxrebi mohyveba.
monoaminergul sinafsebSi transporterebis funqciaze
analogiurad moqmedebs fsiqotropuli samkurnalo preparatebic
e.w. tricikliuri antidepresantebis jgufidan _ maT mier

69
gamowveuli zogierTi arasasurveli “gverdiTi” movlenebi kokainiT
intoqsikaciis msgavsia.
arsebobs agreTve bunebrivi warmoSobis neirotoqsinebic
romlebic zurgis tvinis (e.i cns) doneze motorul sinafsebSi
moqmedebs, magaliTad alkaloidi striqnini da tetanusis Cxiris
(baqteriaa) toqsini _ intoqsikaciis mTavari maCvenebeli am
SemTxvevaSi ConCxis kunTebis anomalurad Zlieri SekumSva
anu spazmebi da krunCxvebia. zurgis tvinSi Semakavebeli
neiromediatori aminomJava glicinia, romelic interneironebSi
warmoiqmneba; misi daniSnulebaa zurgis tvinis wina rqebSi
mamoZravebel (motorul) neironebSi agznebadobis daqveiTeba.
Sesabamisad, motoneironebis membranaSi glicinis receptorebia
CaSenenbuli. striqnini konkurentulad ukavSirdeba am
receptorebs, e.i. glicins eRobeba. receptorebis gamoTiSvis
(Caketvis) Sedegad, motoneironebSi Warbi da gamudmebuli
agzneba viTardeba, rac ConCxis kunTebis gavrcobili
SekumSvebiT da krunCxvebiT gamoixateba. tetanusis toqsiniT
gamocveuli e.w. “gaSeSebac” ConCxis kunTebis analogiuri
gavrcobili SekumSva _ am dros glicinis gadmosvla interneironis
aqsonidan sinafsur napralSi Seferxebulia,, ris Sedegadac
motoneironebi Warbi agznebis mdgomareobaSi aRmoCndeba
xolme; Tavis mxriT amas kunTebis jgufuri SekumSva mohveba
da a.S.
zurgis tvinis ukana rqebSi mgrZnobiare neironebis jgufebia
ganlagebuli, romlebic saziano zemoqmedebiT aRZrul agznebas
Tavis tvinisken atarebs, sadac am mtkivneuli SegrZnebis
gacnobiereba xdeba. mgrZnobiare neironebis membranaSi
CaSenebulia receptorebi neiromediatoruli opiopeptidebisaTvis,
romlebic fiziologiurad tkivilis SegrZnebas aqveiTebs; amave
receptorebs alkaloidi morfinic ukavSirdeba. es e.w. opiaturi
70
receptorebi ganlagebulia rogorc pirveli (mgrZnobiare neironis
presinafsur membranaSi, ise centriskenuli neironis membranaSi
postsinafsurad. morfinis dakavSirebas presinafsur
receptorebTan kalciumis arxebis Caketva mohyveba, amitom
aqsonis presinafsuri daboloebidan neiromediatorebis (P-
substancia anu neirokinin-1 da glutamati) sekrecia Sewydeba
da Sedegad centrisken nervuli impulsis gatareba SeuZlebeli
xdeba. Tu morfini postsinafsur receptorebs daukavSirda, maSin
gaixsneba kaliumis arxebi da centriskenuli mgrZnobiare neironis
agznebadobac mkveTrad daqveiTebuli aRmoCndeba; morfinis
Zlieri analgetikuRi (gautkivarebis) efeqti, e.w. centraluri
analgezia aRniSnuli ori movleniT aixsneba.
opiaturi receptorebi Tavis tvinis sxvadasxva struqturebSic
gvxvdeba, sadac isini centralur analgezias emsaxureba,
magram amave da agreTve sxva tipis opiaturi receptorebis
monawileobiT xorcieldeba morfinisa da msgavsi preparatebis
gavlena emociur sferoze da fsiqikaze, viTardeba tolerantoba,
miCvrva, Cndeba mankieri moxmarebis Cvevebi. morfinisa an
sxva opiatebis dakavSirebas opiatur receptorebTan sunTqvis
centrSi misi gamoTiSva da sunTqvis SeCereba mohyveba.

20. polutantebis imunotoqsikuroba

qsenobiotikebis saziano moqmedeba imunitetis sistemaSi

ori saxis mkveTrad gansxvavebuli movleniT – 1) imunosupresiiTa
(imunitetis daTrgunviT) da 2) hipermgrZnobelobis anu alergiuli
reaqciebiT gamoixateba.
71
 1. imunosupresia – imunitetis sistemaSi garkveuli
funqciebis daqveiTebaa qsenobiotikTan eqspoziciis Sedegad.
qsenobiotiki, romelic am TvisebiT gamoirCeva imunotoqsikuri
agentia. imunotoqsikuri nivTierebebi garemos polutantebSic
gvxvdeba.
garemos polutantebidan gansakuTrebiT imunotoqsikuria: a)
halogenizebuli naxSirwyalbadebi – tetraqlordibenzodioqsini
(TCDD), halogenizebuli bifenilebi, vinilqloridi, heqsaqlorbenzoli;
b) pesticidebidan: diqlordifeniltriqloreTani (DDT), karbamatebi
da fosfororganuli naerTebi (acetilqolinesTerazas inhibitorebi);
g) metal-organuli naerTebidan imunotoqsikuria tyviis,
kadmiumis, sindiyis, qromis naerTebi.
d) haerSi Sewonilma nawilakebmac SeiZleba gamoiwvios
imunitetis daqveiTeba - sxvadasxva warmoSobis mtverma,
gansakuTrebiT ki siliciumis naerTebma da da qvanaxSiris
mtverma.
e) mankieri moxmarebis pirobebSi - alkoholi, heroini, sigaretis
bolis ingredientebic SeiZleba gaxdes imunitetis sistemisaTvis
saziano.
zogierTi pesticidi qlornaxSirwyalbadebis klasidan steroiduli
hormonebis metabolizmSi Carevis unariTac gamoirCeva, ris
gamoc maT endokrinuli inhibitorebi (Endocrine disruptors) an
“garemos estrogenebi” ewoda.
bunebrivi (fiziologiuri) estrogenebis msgavsad es
pesticidebic imunur funqciebs aqveiTebs. sinTezuri estrogeni
dieTilstilbestrolic adamianSi samkurnalo gamoyenebis pirobebSi
Timusis atrofiasa da imunosupresias, e.i. zogadad imunitetis
daTrgunvas iwvevs. dieTilstilbestroli kancerogenuli TvisebiTac
gamoirCeva.

72
 imunotoqsikurobis sxvadasxva SemTxvevaSi an
imunoglobulinebis (antisxeulebis) sinTezia daqveiTebuli e.i.
upiratesad humoruli imuniteti iTrguneba, an ujreduli (T-
limfocituri) imunitetis funqciebia daqveiTebuli. imunitetis
funqcia polutantebis iseTi mcire koncentraciebiTac ki SeiZleba
daiTrgunos, romlebic Sinagan organoebze aSkarad gamoxatul
toqsikur zegavlenas ar axdendes.
2. hipersensitivoba da alergia
hipersesitivoba anu qimiuri naerTebisadmi Warbi
mgrZnobeloba da alergiuli reaqciebi toqsikologiuri mniSvnelobiT
orgvaria:
a) hipersensitivoba tipi I - B limfocitebis mier specifikuri
imunoglobulinebis (magaliTad IgE) sinTeziTa da poxieri ujredebis
gaaqtivebiTaa ZiriTadad ganpirobebuli da, arsebiTad, humoruli
imunitetis Warbi da mZlavri gamovlinebaa.
b) hipersensitivoba tipi IV - T -limfocitebiT, makrofagebiTa da
granulocitebis (neitrofilebi, eozinofilebi, bazofilebi)
mobilizaciiTaa ganpirobebuli da ujreduli imunitetis Warbi
gamoxatulebaa; imunuri dacvis xsenebuli ujredebidan
gamoyofili bioaqtiuri nivTierebebis zegavleniT adgilobrivad
qsovilebSi mwvave an/da qronikuli anTebis movlenebi
viTardeba.
tipi I da tipi IV alergiuli reaqciebi gamovlinebis vadebiT
gansxvavdeba: dauyovnebeli hipersensitivoba mokle vadaSi,
ganmeorebiTi eqspoziciidan 2 saaTamde vlindeba da 24-48
saaTamde periodSi mTavrdeba _ esaa hipersensitivoba tipi I,
anu dauyovnebeli alergiuli reaqcia.
dayovnebebli hipermgrZnobelobis reaqciebi anu
dayovnebuli alergiuli reaqciebi (hipersensitivoba tipi IV) ki
ganmeorebiTi eqspoziciidan 24-28 saaTSi viTardeba (mantus
73
fenomeni); zogjer dayovnebuli reaqciisaTvis ramdenime dRe,
kvira da Tveebicaa saWiro.
alergiuli mdgomareobis CamoyalibebaSi winaswari
sensibilizaciaa aucilebeli. garkveuli eqspoziciis pirobebSi
sensibilizaciis unariT mravali nivTiereba xasiaTdeba da maT
sensibilizatorebi an alergenebi ewodeba. sensibilizatorTan pirvel
eqspozicias hipermgrZnobelobis TvalsaCino niSnebi ar
mohyveba. sensibilizatorebi imunur reaqciebs ganmeorebiTi
eqspoziciis SemTxvevaSi aRZravs.
hipermgrZnobelobis reaqciebSi pirvelad eqspoziciasa da
ganmeorebiT eqspozicias Soris vadas sainkubacio periodi
ewodeba. tipi I alergiuli reaqciebis sainkubacio periodSi
kompetenturi B limfocitebi mravldeba da maT mier
gamomuSavebuli specifikuri imunoglobulinebi (magaliTad, IgE)
poxieri ujredebis membranaSi CaSendeba. pirveladi eqspoziciis
dros sensibilizaciisaTvis alergenis ukiduresad mcire dozac ki
SeiZleba aRmoCndes sakmarisi. poxieri ujredebis membranaSi
CaSenebuli imunoglobulinebi ganmeorebiT moxvedril alergens
amoicnobs, rasac am sensibilizebuli poxieri ujredebis
degranulacia - histaminis, leikotrienebisa da sxva kininebis
gamoyofa mohyveba; amgvar nivTierebebs alergiisa da anTebis
mediatorebi ewodeba, romlebis zemoqmedebiTac reaqciis
keraSi anTebis movlenebi viTardeba.
alergiuli tipi IV reaqciebis sainkubacio periodSi
antigenmimwodebeli ujredebis mier sensibilizatoris (antigenis)
warmodgenis Semdeg mravldeba imunuri mexsierebis T-
limfocitebis kloni. es kloni qsenobiotikTan ganmeorebiTi
Sexvedris SemTxvevaSi imunuri dacvis sxva ujredebis
(granulocitebis da a.S.) mobilizacias gamoiwvevs alergenTan
kontaqtis keraSi; amis Sedegad aq hipermgrZnobelobis
74
reaqciebi ganviTardeba; amgvari reaqciebi normaluri qsovilebis
dazianebis mizezicaa.
alergiuli reaqciebi simZafriTac gansxvavdeba –
sxvadasxva saxis gamonayaridan sasicocxlo safrTxis mqone
anafilaqsiur Sokamde. cxadia, rom anafilaqsiuri reaqciac
sensibilizaciis Sedegad warmoiqmneba.
anafilaqsiis msgavsi mdgomareobaa idiosinkrazia.
idiosinkratuli movlenebic anomalur reaqciebiT gamoixateba,
magram anafilaqsiisagan gansxvavebiT _ winaswari
sensibilizaciis gareSe: idiosinkrazia genetikuradaa
ganpirobebuli, e.i. Tandayolili mZafri reaqciaa, romelic garkveul
nivTierebebTan kontaqtis Sedegad viTardeba.
adamianSi dadasturebuli qsenobiotikuri alergenebis
(sensibilizatorebis) magaliTebia: 1.polutanti - toluolis diizocianati
zogierT warmoebaSi, sadac eqspoziciis Sedegad personalis
10%-Si bronquli asTma viTardeba (tipi I reaqcia)
2. sayofacxovrebo pirobebsa da qimiur warmoebaSic ufro
xSiria qimikatebiT gamowveuli kontaqturi dermatiti - tipi IV
alergiuli reaqcia _ formalinTan, antimikrobul preparatebTan,
mZime metalebTan, kosmetikur saSualebebTan eqspoziciis
Sedegad; 3. tipiuria alergiuli reaqciebi trimelit-anhidridTan
eqspoziciis Sedegad, romelic rig plastmasebSi da sinTezur
fisebSi gvxvdeba; es nivTiereba kanTan an lorwovan garsebTan
kontaqtis SemTxvevaSi ukavSirdeba qsovilur cilebs (rogorc
hapteni) da alergenad gadaiqceva. 4. hipersensitivobis tipi IV
reaqcia aRiniSneba filtvebSi beriliumis naerTebis moxvedris
sapasuxodac: viTardeba qronikuli anTeba beriliozi, romelic
uxSiresad sikvdiliT mTavrdeba.

75
 21.mZime metalebi da antidotebi

adamianSi metalebiT – tyviiT, dariSxaniT, sindiyiTa da

rkiniT intoqsikacia sakmaod xSiria. intoqsikaciis movlenebi
(simptomebi da efeqtebi) am metalebiT intoqsikaciis
SemTxvevaSi sxvadasxvaa, Tumca maTi efeqtebis umravlesoba
mainc enzimebsa da saregulacio polipeptidebSi disulfidur
jgufebTan urTierTqmedebiTaa gamowveuli.
mZime metalebiT intoqsikaciis SemTxvevaSi antidotebad
(gabaTilebis saSualebad) gansakuTrebuli qimiuri agentebi, e.w.
qelatorebia gamoyenebuli.
a. tyviis naerTebiT intoqsikacia. tyviis naerTebi
saziano moqmedebis farTo speqtriT gamoirCeva – maTi
samiznea nervuli sistema, hemopoezuri qsovilebi, Tirkmelebi,
RviZli, momnelebeli arxi mTlianad da reproduqciuli sistemac.
tyviis naerTebi haersa da wyalSi globaluradaa gavrcelebuli
amitomac ekologiur da, zogadad, amgvar saarsebo garemoSi
intoqsikaciis garkveuli safrTxea mosalodneli.
tyviiT intoqsikaciis xasiaTi orgvaria: mwvave intoqsikacia
da qronikuli intoqskacia.

76
 mwvave intoqsikacia. mwvave intoqsikacia SeiZleba
ganviTardes samrwvelo obieqtebze personalis eqspoziciis
Sedegad - Cveulebrivad tyviis Semcveli mtveris inhalaciiT. tyviiT
mwvave intoqsikaciis movlenebi aRiniSneba bavSvebSic,
romlebic ReWaven didi raodenobiT baTqaSis naWrebs
kedlebidan Zvel saxlebSi – aseT binebSi kedlebi tyviis Semcveli
saRebavebiT iRebeboda.
tyviiT mwvave intoqsikaciis wamyvani simptomebia: Zlieri
tkivilis Setevebi muclis areSi (kolika) da cvlilebebi cns-s
funqciebSi, maT Soris - mwvave encefalopaTia bavSvebSi;
ukanasknel SemTxvevaSi sikvdilianobis maCvenebeli maRalia.
qronikuli intoqsikacia. araorganuli tyviis naerTebiT qronikuli
intoqsikacia, e.w. “plumbizmi” praqtikulad ufro xSiria, vidre
mwvave intoqsikacia; am dros damaxasiaTebelia periferiuli
nevropaTia, romlis erTerTi simptomia “mtevnis mowyveta”,
tremori (kankali), gastroenteraluri funqciis moSlilobebi,
gaxdoma da rigi sxva simptomebi.
bavSvebSi tyviis naerTebiT qronikuli intoqsikacia zrdis
CamorCeniT, SemecnebiTi (kognitiuri) defeqtebiTa da
Seferxebuli zogadi ganviTarebiT gamoixateba.
tyviis organuli naerTebidan gavrcelebuli iyo tetraeTiltyviiT
an tetrameTiltyviiT intoqsikacia, romlebic benzinis
gasaumjobeseblad iyo gamoyenebuli, magram amJamad
amoRebulia xmarebidan. tyviis amgvari naerTebi advilad
SeRwevadia kanidan da filtvebidan. intoqsikaciis mTavari
niSnebia: halucinaciebi, Tavis tkivili, konvulsiebi (krunCxva).
b. dariSxanis naerTebiT intoqsikacia. dariSxani
farTodaa gamoyenebuli rig sawarmoo procesebSi, xolo rogorc
garemos polutanti qvanaxSiris wvis drosac warmoiSoba.
toqsikuria samvalentiani dariSxanis naerTebi.
77
 dariSxaniT mwvave mowamvla kuWnawlavis mZime
movlenebiTaa gamoxatuli: Rebineba, “brinjis naxarSis” msgavsi
ganavali da dehidratacia eleqtrolitebis kargviT, riTac dariSxaniT
mowamvla qoleris sindroms emsgavseba; damaxasiaTebelia
nivris suni amosunTqul haersa da ganavalSi.
qronikuli intoqsikaciis SemTxvevaSi dariSxani grovdeba
Tmis ReroSi, garkveul cvlilebebs iwvevs kanSic;
damaxasiaTebelia agreTve gamudmebuli gulisreva da
nawlavebis moSliloba; garda amisa, adamianSi dariSxani
dadasturebuli kancerogenicaa.
arsini (AsH3) – gazia, samuSao garemos polutanti, romelic
warmoiqmneba dariSxaniT metalis damuSavebis procesSi
(amgvarad damuSavebuli metalebi, magaliTad
naxevargamtarebis warmoebaSia gamoyenebuli);
intoqsikaciisaTvis tipiuria masiuri hemolizi (eriTrocitebis daSla),
ris Sedegadac Tirkmlis funqcia iTiSeba kapilarebSi hemoglobinis
“gaWedvis” gamo.
g. sindiyis (vercxlis wyali) naerTebiT intoqsikacia.
intoqsikaciis gamomwvevia rogorc sindiyis organuli, ise
araorganuli naerTebic. sindiyis araorganuli naerTebi sarisko
koncentraciiT gvxvdeba xis nawarmis damcav (sakonservacio)
preparatebSi da inseqticidebSi.
sindiyis organuli naerTebi ki gansakuTrebiT didi
raodenobiTaa gamoyenebuli, rogorc fungicidebi (parazituli
sokoebis winaaRmdeg), da rogorc saTesle masalis antimikozuri
da antibaqteriuli konservaciis saSualebebi.
sindiyiT mwvave intoqsikacias uxSiresad adgili aqvs
laboratoriebSi, romlebSic araorganul elementur sindiyTan
muSaoben. am pirobebSi intoqsikaciis mizezi sindiyis orTqlis
inhalaciaa: intoqsikaciis simptomebia: tkivili mkerdis areSi,
78
sunTqvis gaZneleba, Rebineba, Tirkmlis dazianeba,
gastroenteriti da gadaxrebi cns funqciebSi. mwvave mowamvla
sindiyis qloridiT (sulema), romelic tradiciulad histologiur
laboratoriebSi iyo gamoyenebuli umZimes, xSirad sasikvdilo
hemoragiul gastroenterits iwvevs; amas Tirkmlis funqciis
Seuqcevadi gamoTiSvac mohyveba.
sindiyiT qronikuli intoqsikacia gvxvdeba mis rogorc
araorganul, ise organul naerTebTan eqspoziciis pirobebSi.
sindiyis orTqlis qronikuli inhalacia tipiurad RrZilebis
SeSupebaSi, sisxlisdenaSi da kbilebis moryevaSi gamoixateba,
xolo nervuli sistemis mxriT sxvadasxva nevrologiuri da qceviTi
aSlilobebiT (eretizmi) xasiaTdeba.
sindiyis organuli naerTiT - meTilmerkuriumiT mosaxleobis
masiuri mowamvla pirvelad aRwerili iyo daba minimataSi (1950
w, iaponia), rac gamovlinda rogorc nevrologiuri da fsiqikuri
daavadebebis epidemia. epidemiologiuri analiziT gamoirkva,
rom paTologia gamoiwvia TevziT kvebam, romelic Seicavda
meTilmerkuriums maRali koncentraciiT. sindiyis naerTebi vinilis
Semcveli plastmasebis damzadebaSi iyo gamoyenebuli da
qarxnis siaxloves zRvaSi iRvreboda, rogorc warmoebis
narCenebi, xolo meTilmerkuriumi ki zRvis wyalSi baqteriebma
(da SeiZlebma _ sxva mikroorganizmebmac warmoqmnes
biotransformaciis procesSi):
aseTive masobrivi qronikuli intoqsikaciis magaliTia
sakvebad saTesle masalis gamoyenebis SemTxvevebi (saTesle
masala organuli sindiyis fungiciduri da baqtericiduli
preparatebiT iyo damuSavebuli).
d. rkinis naerTebiT intoqsikacia. rkinis sulfatiT mwvave
intoqsikacia sakmaod xSiri iyo gansakuTrebiT bavSvebSi, vidre
ar iqna SemoRebuli tabletebis usafrTxo SefuTvis saSualebebi.
79
rkiniT mowamvlis sawyisi simptomebia: Rebinrba,
kuWnawlavidan sisxldena, leTargia da e.w. ruxi cianozi. mZime
SemTxvevebSi amas nawlavebis nekrozi, pnevmoniti, siyviTle,
krunCxvebi da koma mohyveba. zogadad, rkinis preparatebis
xangrZlivad an Warbi dozebiT miRebam SeiZleba hemosiderozi
an hemoqromatozi gamoiwvios.

metalebis antidotebi–qelaturi agentebi. qelatorebi

organuli naerTebia, romelTa struqturaSic ori an meti
eleqtronegatiuri (uaryofiTad damuxtuli) jgufia warmodgenili: es
jgufebi warmoSobs stabilur bmebs metalebTan, romlebic
arsebiTad kaTionebia. amgvarad, qelatorebi qimiuri
antagonizmis principiT moqmedebs. metalebisa da qelatorebis
es mdgradi kompleqsebi ukve iseTi toqsikuri aRaraa, rogoric
sakuTriv metalebis Tavisufali ionebi. uxSiresad, es kompleqsebi
wyalxsnadia da eqskreciis procesiT advilad gamoiyofa
Tirkmelebidan.
toqsikologiur praqtikaSi gamoyenebuli qelatorebia:
dimerkaptopropanoli (e.w. britanuli antiluiziti _ BAL), sukcimeri,
penicilamini, EDTA (eTilen dinitriltetraqloracetati), deferoqsamini
da zogierTi sxva.
a.dimerkaproli anu dimerkaptopropanoli _ ormarwuxiani
qelatoria; es niSnavs, rom BAL warmoqmnis or mtkice kavSirs
metalis ionTan da amiT xels uSlis mis dakavSirebas cilebis
molekulebTan qsovilebSi; amave dros, es kompleqsi
eqvemdebareba eqskrecias da swrafad gamoidevneba
organizmidan.
dimerkaproli uxSiresad dariSxaniT an sindiyiT mwvave
intoqsikaciis SemTxvevebSia gamoyenebuli zeTovani xsnaris
saxiT, romelic kunTebSi SehyavT; EDTA-sTan kombinaciaSi
80
dimerkaproli gamoyenebulia tyviis naerTebiT mowamvlis
SemTxvevaSic.
b.sukcimeri anu dimerkaptosukcinati (DMSA) wyalxsnadi
qelatoria da SigniT misaRebad eniSneba bavSvebs da
zrdasrulebsac tyviiT intoqsikaciis pirobebSi. sukcimeri efeqturia
agreTve dariSxaniT an sindiyiT mowamvlis SemTxvevebSi,
magram mxolod eqspoziciis pirvel saaTebSi.
g.penicilamini – bunebrivi antibiotikis penicilinis warmoebulia
da spilenZis naerTebis specifikuri antidotia.
d. EDTA (eTilen-dinitril-tetraqlor-ZmarmJava) – gamoirCeva
imiT, rom orze met qelatur jgufs Seicavs (e.i. polidentaturia,
mravalmarwuxiania). amitom, is efeqturad ikavSirebs mraval
orvalentian kaTions, maT Soris kalciumsac da samvalentian
kaTionebs. EDTA – wamyvani antidotia tyviiT mowamvlis dros;
orgnizmSi mas kalciumic ukavSirdeba da amitom
hipokalcemiisagan Tavis dasacavad is SehyavT organizmSi,
rogorc kalciumis bikarbonatis marili.
e. deferoqsamini da deferaziroqsi. deferoqsamini
mravalmarwuxiani (polidentaturi) agentia, romelsac baqteriebi
gamoimuSaveben da gansakuTrebuli afinitetiT gamoirCeva
rkinis ionis mimarT. misi dadebiTi Tvisebaa, rom is ar
ukavSirdeba konkurentulad hemis rkinas hemoglobinSi an
citoqromebSi.
deferaziroqsi – axali Taobis sammarwuxiani qelatoria, romelic
rkinis mimarT maRali afinitetiT gamoirCva.
gasaTvaliswinebelia, rom qelaturi agentebi TavisTavadac
toqsikuria da sxvadasxva sistemuri garTulebebi SeiZleba
gamoiwvios; amitom, qelaturi agentebi garkveuli dozebiT unda
iqnes gamoyenebuli.

81
 literatura
1.Casarett & Doull’s Toxicology. The Basic of Poisons. 7th Edition. Edited by Curtis D.
Klaassen. McGraw Hill Medical.2008
გვ. 329-381

82