Broshura GIZ Versioni Perfundimtar Per Shtyp

Natyra shqiptare në trashëgiminë
e bimëve mjekësore–aromatike
Natyra shqiptare në trashëgiminë
e bimëve mjekësore–aromatike
(Përshkrim monografik i 40 llojeve mjekësore–aromatike
me ndikim në qendrueshmërinë ekonomike të
komuniteteve në zonat malore të Shqipërisë)
Tiranë, 2013
1
Imprint
Botuar nga
Deutsche Gesellschaft für
Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH
Zyrat e regjistrimit
Bonn dhe Eschborn, Gjermani
Friedrich-Ebert-Allee 40
53113 Bonn
Dag-Hammarskjöld-Weg 1-5
65760 Eschborn
‘Ruajtja e Agro Biodiversitetit në Zonat Rurale të Shqipërisë’
Rr. Skenderbej, Pall.4, Ap.15
Tirana, Albania
T +355 42 258 650
www.giz.de/en/worldwide/20445.html
Dhjetor 2013
Shtypur nga
Shtypshkronja “PEGI”
Adresa: Lundër, Tiranë
Dizenjimi dhe faqosja
Endrit Kullaj, Dep. Hortikulturë dhe Arkitekturë Peizazhi, Fklt. Bujqësisë dhe Mjedisit, UBT, Kodër-Kamëz. Tiranë
Teksti
Pjesa e përgjithshme dhe shtojcat: Prof. Asoc. Endrit Kullaj, Universiteti Bujqësor i Tiranës,
Menaxher i Përgjithshëm i Sonnentor shpk (eksportues bimësh aromatike bio)
Inxh. Ferdin Liçaj, Shoqata Kombëtare e Përdoruesve të Pyjeve dhe
Kullotave Komunale, Menaxher i Cilësisë, Sonnentor shpk
Pjesa e veçantë dhe shpjeguesi terminologjik:
Ferdin Liçaj
Endrit Kullaj
Foto e kopertinës: Shtogu (Sambucus nigra)
Shënim: Përgjegjësia për përmbajtjen tërësore dhe saktësinë e informacionit që përmban ky botim është e autorëve.
Të drejtat e rezervuara: ©GIZ
Për llogari të
Ministrisë Federale Gjermane për Zhvillim dhe Bashkëpunim Ekonomik (BMZ)
2
Pasqyra e lëndës
Hyrje.......................................................................................................................................................................5
PJESA E PËRGJITHSHME: Grumbullimi i Kontrolluar dhe i Qëndrueshëm

i Bimëve Mjekësore dhe Aromatike...................................................................................................7
PJESA E VEÇANTË: Monografi të Bimëve Mjekësore dhe Aromatike Kryesore.................................14

Aguliçja................................................................................................................................................................15
Arra.......................................................................................................................................................................17
Arrësi dushk i vogël...........................................................................................................................................19
Barbleta...............................................................................................................................................................21
Barpezma njëmijëgjethëshe...........................................................................................................................23
Bari i patës...........................................................................................................................................................25
Bliri fletëvogël....................................................................................................................................................27
Dafina...................................................................................................................................................................30
Dëllënja e zezë...................................................................................................................................................33
Ferra.....................................................................................................................................................................36
Frashëri i zi..........................................................................................................................................................38
Gërdeci.................................................................................................................................................................40
Gështenja............................................................................................................................................................42
Hithra...................................................................................................................................................................45
Kamomili.............................................................................................................................................................47
Konopica.............................................................................................................................................................49
Krasta...................................................................................................................................................................51
Kulumria..............................................................................................................................................................53
Lajthia..................................................................................................................................................................55
Lulebalsami........................................................................................................................................................58
Luleshtrydhja.....................................................................................................................................................60
Luleshurdha........................................................................................................................................................62
Mështekna..........................................................................................................................................................64
Mjedhra...............................................................................................................................................................67
Molla e egër........................................................................................................................................................69
3
Murrizi njëbërthamësh....................................................................................................................................71
Qershigla.............................................................................................................................................................73
Rigoni i bardhë...................................................................................................................................................75
Rigoni i kuq.........................................................................................................................................................77
Salepi me njolla..................................................................................................................................................79
Sanëza..................................................................................................................................................................81
Sherebela............................................................................................................................................................83
Shpatorja.............................................................................................................................................................86
Shtogu i zi...........................................................................................................................................................88
Tërfili i kuq.........................................................................................................................................................91
Trëndafili i egër..................................................................................................................................................93
Trumëza e malit.................................................................................................................................................95
Thundërmushka................................................................................................................................................97
Urthi.....................................................................................................................................................................99
Vjezhdulla e bardhë........................................................................................................................................101
Shtojca 1. KËRKESA ORGANIZATIVE DHE OPERACIONALE DHE STANDARDET HIGJENIKE

PËR OPERATORËT...........................................................................................................................103
Shtojca 2. KRITERE CILËSORE PËR LËNDËN E PARË.........................................................................105
Shtojca 3. LEGJISLACIONI, RREGULLORET E STANDARDET
NË SEKTORIN E BIMËVE MJEKËSORE DHE AROMATIKE..................................................107
Shpjegues terminologjik................................................................................................................................109
Referenca..........................................................................................................................................................113
4
Hyrje
Shqipëria karakterizohet nga një larmi e madhe biologjike dhe natyrore. Në veçanti, zonat malore
të saj përfaqësojnë habitate të rëndësishme për llojet shtazore dhe bimore të rralla, disa prej të
cilave gjenden vetëm në Shqipëri. Ato strehojnë një larmi të madhe bimësh dhe racash, të cilat
kanë një potencial ekonomik që ende nuk është shfrytëzuar plotësisht. Biodiversiteti po shkatër-
rohet gjithnjë e më shumë, kryesisht për shkak të veprimtarisë njerëzore, por edhe si rezultat i
ndryshimeve klimatike, duke çuar në një fragmentim të mëtejshëm të habitateve, veçanërisht ato
alpine. Trysnia për përdorimin e burimeve natyrore, si nga popullata vendore ashtu edhe sektori
privat dhe investimet publike është mjaft e lartë. Administrimi i zonave të mbrojtura dhe përdo-
rimi i qëndrueshëm i biodiversitetit nga aktorë publikë dhe privatë, ashtu edhe nga shoqëria civile
në Shqipëri, nuk zbatohet në masën e duhur.
Bimët mjekësore dhe aromatike janë pjesë e atyre produkteve të biodiversitetit që mund
të përdoren për përfitime ekonomike.
Kohët e fundit, sektori i bimëve mjekësore po udhëhiqet nga kërkesat e tregjeve
ndërkombëtare dhe kombëtare. Situata nuk është aspak e konsoliduar pasi kërkesa po rritet, dhe
për shkak të mungesës së njohurive, procesi i zinxhirit të produktit nga mbledhja në përpunim dhe
shitje mund të çojë në produkte të pastandardizuara ose pasoja për ruajtjen dhe mbrojtjen e tyre.
Me qëllim që të mbështetet ruajtja dhe mbrojtja e biodiversitetit për bimët mjekësore dhe
aromatike, ekziston nevoja për të rritur njohuritë e atyre që janë të përfshirë në mbrojtjen, admin-
istrimin por edhe atyre që bëjnë pjesë në sektorin privat e që janë pjesë e zinxhirit të produktit.
Gjithashtu, është me rëndësi që të shtohen njohuritë e aktorëve lidhur me produktet,
shpërndarjen gjeografike, karakteristikat, mbledhjen, përpunimin dhe kërkesat e tregut, me qël-
lim përmirësimin e zinxhirit të vlerës së bimëve mjekësore për të arritur një hyrje në treg dhe
respektimin e standardeve të tij.
Ky botim përmban informacionin dhe njohuritë shkencore të lartpërmendura dhe është
i nevojshëm për një game të gjerë aktorësh: mbledhësit e bimëve mjekësore dhe nxënësit që
marrin pjesë gjatë sezonit të vjeljes si edhe administratën pyjore, e cila ka për detyrë të garantojë
përdorimin e qëndrueshëm të barnave natyrore.
Formati, struktura dhe gjuha është përshtatur për grupet e synuara të përmendur më lart.
Ajo përmban një pjesë të përgjithshme, me udhëzime të përgjithshme në lidhje me mbledhjen
e bimëve mjekësore dhe aromatike, duke renditur standarte specifike në lidhje me higjenën dhe
kushtet e punës. Këtu përfshihen edhe udhëzime për manipulimin e kujdesshëm të lëndës së parë
5
që është potencialisht helmuese apo alergjike. Pjesa e përgjithshme shoqërohet edhe me citimin
e legjislacionit vendas në fuqi për mbledhjen e bimëve mjekësore dhe aromatike si dhe standard-
eve ndërkombëtare të sektorit.
Në pjesën e dytë të botimit, atë të monografive të bimëve mjekësore e aromatike, struk-
tura përmban emërtimin shkencore e vendor, një përshkrim të bimës, kryesisht botanik, i vlef-
shëm për vjelësit dhe përpunuesit me qëllim identifikimin e llojit. Përshkrimet e përdorura janë
të qarta dhe të kuptueshme nga lexuesit. Lexuesi do të vërejë se përshkrimi është përmbledhur
maksimalisht, me një stil shumë lakonik, që i përshtatet atij të një manuali.
Kujdes i veçantë i është kushtuar përshkrimit gjeografik, duke përcaktuar zonat e përhap-
jes, zonat fitoklimatike, lartësinë mbidetare, abundancën, vendndodhjet tipike (male, vargmale,
lugina, etj. si dhe rrethet e lokalitetet përkatëse).
Statusi i kërcënimit është shënuar në rastin kur bima është e tillë, mbështetur në listën e
kuqe sipas urdhrit të Ministrisë së Mjedisit.
Të dhënat autekologjike përshkruajnë kushtet e parapëlqyera për llojin në lidhje me dritën
dhe tokën, siç është tekstura e tokës, shkëmbi amnor, pH dhe përmbajtja e ushqyesve, lagështia e
tokës, temperature e ajrit, etj.
Biotopet, shoqërimet bimore, fitosociologjia është përshkruar mbështetur në përcaktimet
dhe kriteret akademike.
Autorët janë përpjekur të vendosin foto ilustruese, të qarta për lexuesin dhe përdoruesin,
të marra nga zona të ndryshme të Shqipërisë nga vetë autorët gjatë punës së tyre me grupet e
vjelësve.
Për përgatitjen e monografive, veç përvojës së gjatë të autorëve në terren me vjelësit,
përpunuesit dhe tregtuesit e bimëve mjekësore e aromatike, si dhe në trajnime të shumëta, është
përdorur një literature e gjerë, vendase dhe e huaj, kryesisht shkencore, e cila është cituar në fund
të botimit.
Broshura është botuar në gjuhën shqipe dhe angleze me qëllim që të shërbejë si një bazë
e mire për përdorues ndërkombëtar dhe kombëtar.
6
PJESA E PËRGJITHSHME
Grumbullimi i Kontrolluar dhe i Qëndrueshëm
i Bimëve Mjekësore dhe Aromatike
7
A. Grumbulluesit/Punëtorët
1. I gjithë materiali bimor mjekësor duhet të jetë në përputhje me standartet e përgjithshme për higjenën
e ushqimit dhe për kushtet e punës (shih Shtojca 1).
2. Në rastet e bimëve me helme alkaloide, duhet të merren masa për të garantuar shëndetin e mirë të
grumbulluesve dhe përpunuesve.
3. Grumbulluesit dhe personeli përpunues duhet të mbrohen nga kontakti me materialin bimor helmues
apo alergjik me anë të veshjeve mbrojtëse të posaçme.
4. Personat që vuajnë nga sëmundje infektive ngjitëse apo që kanë plagë të hapura nuk duhet të jenë në
kontakt me materialet bimore.
5. Grumbulluesit duhet të kenë njohuritë e nevojshme botanike për të njohur bimët që do të grumbullojnë.
Këtu përfshihet: identifikimi i bimës, karakteristikat dhe përhapja e saj, kërkesat për hijezim, lagështia,
toka, etj.
6. Grumbulluesit duhet të jenë në gjendje të dallojnë llojet që duhet të mblidhen me lloje të përafërta apo
të ngjashme me qëllim shmangien e rezikut të shëndetit publik apo kanosjen e bimëve të tjera.
7. Grumbulluesit duhet të kenë njohuri të mjaftueshme për kohën më të përshtatshme për mbledhjen e
bimëve, teknikat dhe mjetet që përdoren, si dhe për kushtet e teknikat e tharjes dhe manipulimit.
8. Nëse grumbulluesve u mungojnë njohuritë e nevojshme, atëherë Shoqatat e Përdorimit të Pyjeve dhe
Kullotave Komunale apo Shoqëritë Tregtare të Bimëve Mjekësore duhet të marrin masa për trajnimin,
mbikqyrjen dhe dokumentimin. Trajnimi i personelit sipas teknikave të përcaktuara në këtë manual është
i detyrueshëm.
9. Grumbulluesit e bimëve mjekësore duhet të udhëzohen për të gjitha çështjet që lidhen me mbrojtjen e
mjedisit dhe mbrojtjen e llojeve bimore. Këtu përfshihet informacioni për ligjet dhe udhëzimet për mbro-
jtjen e llojeve.
B. Grumbullimi
1. Shoqëritë tregtare dhe organet e ruajtjes së pyjeve duhet të caktojmë mbikqyrës (supervizorë) për iden-
tifikimin dhe verifikimin e sasive dhe llojeve të grumbulluara të materialit bimor si dhe punës së grumbul-
luesve.
2. Grumbullimi duhet të kryhet në përputhje me legjislacionin në fuqi për ruajtjen dhe përdorimin e qën-
drueshëm të llojeve bimore.
3. Mënyrat e grumbullimit nuk duhet të shkaktojnë dëmtimin e mjedisit ku rriten bimët duke garantuar në
këtë mënyrë kushtet optimale për ripërtëritjen e llojeve të bimëve të grumbulluara.
8
4. Llojet e bimëve të përcaktuara si specie të rrezikuara nuk duhet të vilen përveç rastit kur merret autoriz-
imi i organit përgjegjës (Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave).
5. Grumbullimi duhet të kryhet në zona të pandotura ose në largësi të caktuar nga burimet e ndotjes
(rrugët, industria, vendbanimet, zonat bujqësore apo vendet e depozitimit të plehrave). Largësia përcakto-
het në bazë të kushteve të vendosura nga organi që bën çertifikimin organik të bimës.
C. Rregullat bazë për grumbullimin e qëndrueshëm

1. Llojet bimore duhet të grumbullohen vetëm kur kanë cilësinë më të mirë të mundshme për përdorimin
përkatës. Prandaj çdo grumbullues duhet të presë të marrë miratimin nga shoqata apo shoqëria tregtare
për fillimin e sezonit të grumbullimit.
2. Duhet të grumbullohet vetëm sasia e përcaktuar nga pjesa e caktuar e bimës, siç kërkohet nga shoqëria
tregtare apo shoqata - asgjë tjetër.
3. Materiali bimor i dëmtuar duhet të përjashtohet nga tregtimi i materialit bimor mjeksor për eksport ose
të etiketohet për prodhimin e esencave.
4. Bima duhet të grumbullohet në kushtet më të mira të mundshme duke shmangur vesën, shiun ose
lagështinë ajrore, siç përmendet në monografitë e bimëve.
5. Përpara se të përdoren, mjetet prerëse duhet të pastrohen për të zvogluar ndotjen.
6. Pjesa e mbledhur e bimës nuk duhet të jetë në kontakt të drejtëpërdrejt me tokën. Duhet të mblidhet
dhe të transportohet menjëherë në kushte të thata dhe të pastra.
7. Gjatë mbledhjes duhet të shmanget medoemos përzierja e pjesëve të mbledhura me lloje të tjera që
rriten në zonë.
8. Në rast se grumbulluesit përdorin thasë gjatë mbledhjes, shoqëria tregtare duhet të shpërndajë thasë të
rinj për çdo sezon, kryesisht prej bezeje siç shpjegohet në monografitë e bimëve.
9. Të gjithë vendet e depozitimit të bimëve duhet të jenë të pastra dhe të pandotura nga materiali bimor
i mëparshëm. Gjatë kohës që nuk përdoren, këto vende duhet të mbahen të thata, pa dëmtues apo minj,
bagëti apo kafshë të tjera shtëpiake si dhe të dezinfektohen me gëlqere.
10. Pjesët bimore të mbledhura që janë tulore duhet të dërgohen sa më parë në paisjet e përpunimit për
të shmangur fermentimin. Duhet të shmanget dëmtimi mekanik dhe ngjeshja e materialit bimor të freskët
që mund të çojë në ndryshime cilësore të padëshirueshme. Në këtë drejtim, vëmendje i duhet kushtuar
tejmbushjes së thasëve apo vendosjes së tyre pirg.
11. Materiali bimor i grumbulluar duhet të mbrohet nga dëmtuesit, minjtë dhe kafshët shtëpiake. Çdo
masë e marrë për mbrojten nga dëmtuesit duhet të dokumentohet.
9
12. Ndalohet përdorimi i helmeve apo pesticideve si masë mbrojtje. Mbrojtja nga dëmtuesit duhet të bëhet
në mënyrë mekanike me ndihmën e dyerve të mbyllura, rrjetave për insektet, vijave me gëlqere, etj.
13. Në rastin e mbledhjes së rrënjëve ose zhardhokëve, 80% e gjithë bimëve të zonës së grumbullimit nuk
duhet të preken.
14. Në rastin e mbledhjes së gjetheve, duhet të lihen 70% e gjetheve të bimës.
15. Në rastin e mbledhjes së luleve, 30% e luleve të çdo bime dhe 20% e tërë bimëve nuk duhet të preken.
16. Kur mblidhen farat, 30% duhet të lihen për të lejuar ripërtëritjen e tyre.
17. Kur mblidhen frutat, 20% duhet të lihen për ripërtëritje.
18. Duhet të grumbullohen vetëm bimët me karakteristikat e përcaktuara nga STASH.
19. Metodat e ndaluara të vjeljes së bimëve janë të qëlluarit me shkop (përveç rastit të dëllënjave), heqja
me zor e pjesës së bimës, sharrimi zinxhir i degëve.
Ç. Trajtimi pas grumbullimit

1. Trajtimi paraprak përfshin proçese si larja, prerja përpara tharjes, ngrirja, tharja. Kjo është vetëm një ren-
ditje e të gjithë proçeseve, por vetëm në pak raste, siç është rasti i ndonjë rrënje, do të kërkohen proçese si
larja. Pra nuk kemi të bëjmë me një radhë proçesesh që duhen kryer për çdo bimë. Të gjitha këto trajtime
duhet të jenë në përputhje me ligjet dhe udhëzimet përkatëse.
2. Pas mbërritjes në ambjentet e përpunimit, materiali i grumbulluar duhet të shkarkohet dhe të hiqet
menjëherë nga thasët. Përpara se të bëhet trajtimi paraprak, materiali nuk duhet të ekspozohet drejtëpër-
drejt në diell, me përjashtim të rasteve kur kështu e kërkon ndonjë bimë (si tek rrënjët). Materiali i grum-
bulluar duhet të mbrohet edhe nga lagështia e lartë dhe reshjet.
3. Në rastin e tharjes natyrore në ajër, e cila nuk duhet kryer në mot të vrenjtur, materiali bimor duhet të
hapet në një shtresë të hollë. Nëse moti është i ftohtë, lokalet duhet të ngrohen. Për të siguruar qarkullimin
e mirë të ajrit, kornizat ku është vendosur për t’u tharë materiali, duhet të jenë të ngritura në një lartësi të
caktuar nga toka, gjithnjë mbi 25cm.
4. Ndalohet tharja drejtëpërdrejt në tokë dhe ekspozimi në diell. Për të shmangur formimin e mykut apo
kërpudhave, duhet të bëhen përpjekje që të arrihet një tharje e njëtrajtshme e materialit të freskët bimor,
nën 14 përqind lagështi. Këshillohet mbulimi I materialit bimor për tharje për ta mbrojtur nga kondensimi
i vesës së mëngjesit.
5. Me përjashtim të tharjes së hapur në ajër, kushtet e tharjes si temperatura, dhe koha e tharjes duhet
të përcaktohen duke marrë në konsideratë pjesën e mbledhur të bimës (rrënjë, gjethe apo e tërë bima).
Kur natyra e veçantë e përbërësve të bimës kërkon trajtim të veçantë për shkak të karakteristikave të për-
10
bërësve aktivë, si vajrat esencialë, duhet të ruhet një gamë e përcaktuar temperaturash. Duhet bërë kujdes
me kohën e tharjes pasi tharja e tepërt bën që materiali bimor, veçanërisht gjethet, të shkërmoqen. Në këto
raste, produkti duhet lënë të ftohet gjatë natës e më pas të paketohet.
6. Lënda djegëse gjatë tharjes së drejtëpërdrejt duhet të kufizohet në përdorimin e gazit butan, propan ose
gazit natyror.
7. I gjithë materiali bimor duhet të kontrollohet dhe të kalohet në sita për të eliminuar produktet nën stan-
dartin e kërkuar ose trupa të huaj. Sitat mbahen të pastra dhe riparohen rregullisht.
8. Duhet të përdoren kosha për hedhjen e mbeturinave të cilat boshatisen dhe pastrohen çdo ditë. Koshat
duhet të jenë te shënuar qartë si kosha për mbeturinat.
9. Duhet të regjistrohen me hollësi kushtet individuale.
D. Paketimi
1. Për të mbrojtur prodhimin dhe për të ulur rrezikun e prekjes nga dëmtuesit, këshillohet ambalazhim sa
më i shpejtë.
2. Materiali bimor duhet të ambalazhohet në thasë apo arka të pastra, të thata e mundësisht të reja. Për
produktin bimor i cili thith shumë lagështi, përdoren thasë letre me dy shtresa.
3. Etiketa duhet të jetë e qartë, e fiksuar mirë dhe që nuk është e përbërë nga lëndë helmuese.
4. Informacioni në etiketë duhet t’i përmbahet standartit të kërkuar nga legjislacioni vendas për etiketimin
dhe nga blerësi.
5. Materiali ambalazhues që do të ripërdoret duhet të pastrohet dhe të thahet mirë përpara përdorimit.
Duhet të shmanget ndotja nga përdorimi i përsëritur i thasëve.
6. Materiali ambalazhues duhet të ruhet në një vend të pastër e të thatë, larg dëmtuesve dhe pesticideve,
dhe ku nuk hyn bagëtia apo kafshët shtëpiake. Duhet të merren masa për të shmangur ndotjen nga për-
dorimi i thasëve prej fijesh plastike. Fijet plastike brenda në materialin bimor mund të çojnë në refuzim të
produktit.
Dh. Ruajtja dhe transporti

1. Materiali i tharë i ambalazhuar duhet të ruhet në një godinë pastër, të thatë, të ajrosur mirë, ku temper-
aturat luhaten pak dhe që ka ventilim. Stivimi i thasëve bëhet në mënyrë të tillë që të mundësojë ventilimin
e duhur (largësia nga muret, korridore të lira ajrimi, etj.). Nëse qëndrimi në ruajtje është relativisht i gjatë
(mbi një muaj), ato lëvizen vazhdimisht.
2. Në rastin e transporit në sasi të mëdha, është e rëndësishme të garantohen kushte të thata. Për më tepër,
11
për të zvogëluar rrezikun e mykut, kërpudhave apo fermentimin, këshillohet përdorimi i kontenierëve të
ajrosur ose mjete të tjera transporti me ventilim.
3. Ambjentet e ruajtjes dhe mjetet e transportit duhet të jenë pa pesticide dhe materiale të tjera helmuese.
4. Fumigimi duhet të bashkërendohet me klientin dhe të raportohet në dokumentim. Për fumigimin e
magazinave, do të lejohen vetëm substanca që lejohen nga legjislacioni shtetëror. Përdorimi i preparateve
fumiguese si p.sh. fostoksina janë të ndaluara në prodhimin organik.
E. Dokumentimi
1. Të gjithë proçeset dhe proçedurat që mund të ndikojnë në cilësinë e produktit duhet të dokumentohen.
2. Duhet të dokumentohen rrethanat e jashtëzakonshme gjatë periudhës së rritjes që mund të ndikojnë në
përbërjen kimike të materialit bimor, siç janë kushtet ekstreme të motit apo dëmtuesit.
3. Është shumë e rëndësishme të dokumentohet lloji, sasia dhe data e grumbullimit.
4. Përdorimi i agjentëve fumigues duhet të dokumentohet. Ritheksojmë se për çertifikimin organik, fu-
migimi është i ndaluar.
5. I gjithë sigurimi i materialit bimor dhe fazat e përpunimit duhet të dokumentohet, ku përfshihet, habitati
i zonës së grumbullimit, klima, toka dhe rrethanat e tjera që mund të ndikojnë në cilësi.
6. Vendndodhja gjeografike e zonës së grumbullimit duhet të përshkruhet sa më saktë që të jetë e mundur
(harta të shkallës 1:25.000). Secili grumbullues duhet të identifikojë zonën e tij në hartë.
7. Të gjithë grumbulluesit e një zone të përcaktuar duhet të identifikohen me një kod (kodi i grumbulluesit,
data e vjeljes, produkti dhe cilësia (organike apo konvencionale).
8. Materialet bimore të grumbulluara nga zona të ndryshme gjeografike do të përzihen vetëm nëse garan-
tohet që përzierja është homogjene. Këto proçedura duhet të jenë të dokumentuara mirë.
9. Midis çdo grumbulluesi dhe shoqërie tregtare duhet të lidhet një kontratë me shkrim. Kontrata duhet të
përmbajë një marrëveshje që i referohet udhëzimeve të dhëna në këtë Manual.
10. Dokumentacioni që duhet të mbajë shoqëria tregtare blerëse përfshin hartën e zonave të grumbullimit
(shkalla 1:25.000), dokumentet e blerjes në formën e faturave dhe lista-blerjesh, ditar të përpunimit, listë
e asortimenteve (organike/konvencionale), dokumentet e shitjes në formën e faturave dhe ditareve të
shitjes.
11. Për ndarjen e cilësive konvencionale/organike duhet të përdoren kontenierë të ndryshëm (p.sh. etiketë
e gjelbër për cilësinë organike – etiketë e kuqe për cilësinë konvencionale).
12. Për materialin bimor konvencional/organik duhet të përdoren vende të ndryshme dhe të identifikuara
12
qartë për trajtimin pas-mbledhjes.
13. Për ruajtjen e materialit bimor organik/konvencional duhet të përdoren ambjente të ndryshme.
14. Duhet të mbahet dokumentacion i veçantë për blerjen, përpunimin dhe shitjet e produkteve organike/
konvencionale. Në rastin e cilësisë organike, fjala “organike” duhet të përmendet në të gjithë faturat dhe
ditaret.
13
PJESA E VEÇANTË
Monografi të Bimëve Mjekësore dhe Aromatike Kryesore
14
AGULIÇJA
Emërtimi shkencor: Primula veris L., subsp. macrocalyx. Sinonim. P. officinalis Hill.
Emërtime vendore: lulja e qyqes
KARAKTERISTIKAT BIOLOGJIKE
Bimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 10-30 cm. Hemikriptofite. Lulëzon në periudhën Prill-Maj.
VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESE

Gjethe vezake, llapa e së cilës sa vjen e ngush-
tohet në drejtim të bishtit, me dhëmbëzim jo të
njëjtë anash, me push ose pothuajse pa push në
faqen e poshtme, e rrudhosur, me nervurat në
formë rrjeti. Kërcelli lulembajtës është më i gjatë
se gjethet dhe mbulohet me një push të imët.
Lulet kanë formë këmbane me bisht të gjatë,
me ngjyrë të verdhë squfuri, të pajisur me pesë
pikëla ngjyrë portokalli në majë të gypit, ndon-
jëherë të kuqërremta, me erë të spikatur, të ven-
dosura në një lulesë shumëlulëshe me bishta të
hollë, me push të imët e të harkuar nga e njëjta
anë.
PËRHAPJA GJEOGRAFIKE
E kudogjëndur, por mjaft e rrallë në zonën mes-
dhetare. Shkon deri në 2000 m lartësi në katin
alpin.
TË DHËNA AUTEKOLOGJIKE Aguliçja

Lloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset
në toka të pasura me baza, pak a shumë të pasura me elementë ushqyes, me pH bazik deri në lehtësisht
acid, toka mjaft të thata e të freskëta. Veçori dalluese për llojin: neutrokalcikol, mezokserofile.
BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJI

Gjëndet në lëndinat që shtrihen mbi tokat gëlqerore, në ledhe arash dhe në shpate të barëzuar; në pyjet e
ahut të përzier me dushqe, në dushkajat e formacionit (Carpinion betuli), në përzjerie të dendur me (Pru-
netalia spinosae), ahishte të thata (Cephalanthero-Fagion), lëndina (Mesobromion erecti), livadhe (Arrhen-
atheretalia elatioris, Molinion caeruleae).
15
PJESËT QË VILEN
Kryesisht lulet pa bisht
PERIUDHA E VJELJES
Mars-Maj
MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES

Lulet këputen pa bishtin e tyre, hidhen në një trastë bezeje dhe transportohen për në mjediset e tharjes.
PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELË

Tharja e luleve bëhet në vënde të ajrosur, pa lagështirë, që janë të mbrojtur nga pluhurat, nga ndotjet e
kafshëve e të shpendëve, vazhdimisht në hije. Për shtrojë përdoret vetëm beze e pastër. Shtresa e luleve që
hapen për tharje nuk duhet ta kalojë trashësinë 2 cm. Ato përzihen çdo 6 orë me një krehër druri me bisht
të gjatë. Në rastin e tharjes së tyre në pajisjet diellore, shtresa e luleve në sirtarë bëhet 4 cm e trashë. Pas
tharjes lulet pastrohen nga fijet e barishteve, apo nga lëndët e huaja. Ato ambalazhohen në thasë bezeje
të cilët vendosen në rafte.
PËRDORIME DHE VEÇORI

Bimë mjaltdhënëse. Rrënja është tepër ekspektorante (pastron sekrecionet e gëlbazës nga rrugët e fry-
mëmarrjes dhe qetëson kollën), mesatarisht diuretike dhe antireumatike si dhe ngadalëson mpiksjen e
gjakut. Edhe gjethet kanë vetitë e rrënjëve por më të dobëta në veprim. Për lulet mendohet se janë sedative
dhe rekomandohen për hiperaktivitetin dhe pagjumësinë, veçanërisht të fëmijëve. Vetitë antispazmodike
dhe anti-inflamatore të luleve të aguliçes i bëjnë ato potencialisht të dobishme në trajtimin e azmës dhe
gjendjeve alergjike të tjera.
Aguliçja në habitatin e saj, Dibër.

16
ARRA
Emërtimi shkencor: Juglans regia L.
Emërtime vendore: arrë
Dru gjetherënës me lartësi 20-25 m dhe me jetëg-
jatësi 300-400 vjet. Monoik. Lulëzon në Prill-Maj
në varësi nga lartësia mbidetare. Pjalmohet me
anë të erës.

Trung i shkurtër, kurorë e madhe, e rrumbul-
lakët, e dallueshme. Lëkura fillimisht gri në të
bardhë, e lëmuar pastaj më e zbehtë dhe me të
çara gjatësore. Degët e trasha, me palcë të ndarë
në drejtimin e tërthortë, me gjurmë gjethesh në
formë ‘V’. Sytha të spikatur, me shkallë, ngjyrë të
errët dhe pa push. Gjethet të këmbyera, të për-
bëra me 5-9 gjethëza vezake, të mëdha (gjatësia
6-15 cm), e fundit më e madhe, e plotë, pa push.
Bishti i fryrë në bazë. Lulet mashkullore në gathë
anësorë të varur ndërsa lulet femërore në perig- Gjethëzat dhe frutat e arrës.
onë katër pjesësh, të vendosur në vile mbaruese.
Fryti quhet arrë dhe përbëhet prej bukës që ndahet në dy thelbinj, prej gujadës (endokarpi i drunjëzuar) dhe
prej zhguallit (perikarpit) që e mbështjell. Piqet gjatë periudhës Gusht- Tetor.
Lloj me origjinë nga vëndet ballkanike, e kultivuar qysh prej epokës galo-romake dhe e kultivuar nga pak
gjithandej. Takohet e kultivuar dhe njëkohësisht e mbirë spontanisht në terrenet natyrorë duke shkuar deri
në lartësitë 1200 m mbi nivelin e detit. Përhapet sidomos në luginën e Shkumbinit, dhe buzë ujërave të
Llëngës në rrethin e Librazhdit, në lagjen ‘Valë’ të Martaneshit ku formon grumbuj të vegjël, në luginën e
Shalës, në Kolgecaj, në Krumë, në Lumë, në Zall-Dadhë, në Kthellë, në Shëngjergj, në Lunik, në Moglicë, në
Vithkuq, në Katund, në Fratar, etj.. Rritet në të gjithë vëndet me toka gurishtore të freskëta në përzjerje me
mëllezën, lajthinë, blirin etj., në masive të kufizuar me klimë të butë dhe pa ngrica pranverore.
STATUSI I KËRCËNIMIT
EN A1b - lloj i rrezikuar
17
TË DHËNA AUTEKOLOGJIKE
Kërkon klimë mjaft të butë; e ndjeshme ndaj ngricave pranverore, sidomos në vëndet e rajonit të Shqipërisë
veri-lindore. Lloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka të pasura në baza, me pH bazik deri
lehtësisht acid, me materiale të ndryshëm, sidomos të lehtë e të pasur, lymor-argjilor, lymor, ranor dhe
gurishtor. Lloj mezofil dhe mesatarisht lagështidashës. Veçori dalluese: neutrofil.

Lloj nën-spontan në disa pyje kodrinorë (Alno-Padion); dushkaja (Carpinion betuli), në pyjet më panja, në
pyjet me blinj (Lunario-Acerion, Tilion platyphyllis).
PJESËT QË VILEN
Gjethëzat dhe frutat
PERIUDHA E VJELJES
Për gjethëzat, Gusht-Shtator ndërsa për frutat, Tetor-Nëntor.

Duhen përdorur shkallë. Gjethet e vjela grumbullohen në një mjedis të shtruar me beze të pastër dhe prej
tyre ndahen gjethëzat e dëmtuara nga insektet dhe sëmundjet e ndryshme që mund t’i kenë prekur. Fru-
tat shkunden me një shkop të gjatë dhe grumbullohen në fletët e plastmasit të shtruara për këtë qëllim
poshtë kurorës.

Pas zgjedhjes së gjetheve ato mblidhen dhe hapen për t’u tharë në rrjeta të posaçme, në mjedise të ajëro-
sura, nën hije dhe të mbrojtur nga kafshët e shpendët shtëpijakë. Pas tharjes së plotë të tyre, gjethet duhet
të jenë me ngjyrë jeshile dhe jo të nxira. Pastaj ato futen në thasë bezeje dhe prodhimi magazinohet në
mjedise të ajërosur dhe pa lagështirë. Frutat, pasi zgjidhen, thahen në një raft me panel diellor.

Thelbinjtë e arrës janë të ngrënshëm. Gjethja dhe zhgualli janë të hidhur, me veti astringjente, tonike, an-
ti-skrofuloze, anti-leukorreike, vermifuge, rezolutive dhe detersive. Vaji është vermifug.
Arra ka dru homogjen, me pore të mëdha, me ngjyrë të ndryshueshme sipas prejardhjes. Durameni me
ngjyrë të errët në gri, nga e errët në të zezë pak a shumë me damarë, dendësi mesatare, i fortë, dru që
punohet lehtësisht, përkulet mjaft mirë, me vlerë të madhe, shumë i kërkuar. Përdoret për prerje për pllaka
zbukuruese, në punime artistike, në qytat e armëve, në torneri, skulpturë. Druri i rrënjëve jep nje element
shumë figurativ, shumë zbukurues (kur shfrytëzohet deri në kufirin e zi). Taninat e lëvores e të zhguallit të
frytit përdoreshin dikur për ngjyrosje (‘zhguall arre’).
Të kultivuar gjënden varietete të përmirësuar për prodhimin e frutit.
18
ARRËSI DUSHK I VOGËL
Emërtimi shkencor: Teucrium chamaedrys L.
Emërtime vendore: teukër (sipas emrit të princit të Trojës që zbuloi veçoritë mjeksore të bimës, të cilit i
është dedikuar gjinia).
Bimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 10-25 cm. Kamefite. Lulëzon në periudhën Korrik-Shtator.
Përhapet me anë të erës.

Bima është e mbuluar me një push të imët.
Kërcelli ka lastarë të shumtë, pjesa fun-
dore e të cilit është pothuajse e drunjë-
zuar, mbuluar me qime. Kërcejtë të hollë,
të shtrirë ose të përhapur, më pas gjënden
të ringritur të cilët mbajnë në bazën e tyre
rrënjë adventive. Gjethet e përkundrejta
qëndrojnë për një kohë të gjatë, të paji-
sura më një bisht të shkurtër, vezake ose të
zgjatura me cepa në bazën e tyre. Pjesa e
gjërë e tyre është pak e fortë, me ngjyrë te
gjelbër të mbyllur, që shkëlqen nga faqja e
sipërme. Lulet kanë ngjyrë purpuri, hera-
herës të bardha, pothuajse pa bisht, në qer-
thuj që formojnë një fre pak të zgjatur me Biotop i arrësit në malin e Bulqizës
lulet e kthyera nga e njëjta anë. Kupa me
nënpetla është e kuqërremtë, mbuluar me qime të shumta, në formë këmbane, me pesë dhëmbë heshtakë,
me madhësi të njëjtë.
Në pëgjithësi gjëndet kudo, por mungon në zonat silicore. Shkon deri në 1800 m mbi nivelin e detit duke
nisur nga zona kodrinore deri në katin nën-alpin.
Lloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka të pasura me baza, pak a shumë të pasura me el-
ementë ushqimorë, me pH bazik deri në lehtësisht acid; toka mjaft të thata deri në të thata. Lloj thatë-
sirëdashës deri në nivel mesatar. Veçori dalluese: kalcikol, mezokserofil.
19
BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË,
FITOSOCIOLOGJI
Shkëmbenj, rrungaja çakëllore në shpate
mali, lëndina të thata, pyll i rralluar (dush-
kajë ose pyll me pisha), sidomos në tokat
që gjenden mbi shtrat gëlqeror. Haset
në anëve të pyjeve (Geranion sanguinei),
shkurreta (Berberidenalia), dushkaja (Quer-
cion pubescenti-petraea), pyje me pisha të
tokave gëlqerore (Erico-Pinetalia), dush-
kaja mesdhetare (Quercion ilicis), lëndina
(Ononidion striatae, Festuco-brometea).
PJESËT QË VILEN
Majat lulore ose e gjithë bima
Biotop i arrësit në Shalë, Dukagjin
PERIUDHA E VJELJES
Korrik-Shtator, kur bimët janë me lule

Korren me drapër ose me gërshërë. Ndalohet me ligj shkulja e bimëve me gjithë rrënjë.

Tharja e bimëve të korrura duhet të bëhet në hije, në vënde që ajrosen vazhdimisht, që janë të mbrojtur nga
pluhurat dhe nga ndotjet me karakter të ndryshëm. Për shtrojë përdoret beze ose rrjetë najloni e posaçme.
Pas tharjes, bimët pastrohen nga fijet e barishteve, nga kërcejtë dhe nga lëndët e huaja. Pastaj ato ambal-
azhohen në thasë beze të pastër të cilët etiketohen sipas standardeve të kërkuar dhe vendosen në mjedise
të ajrosur e të mbrojtur plotësisht nga lagështira.

Bimë mjaltdhënëse. Efikase kundër përdhesit, reumatizmës, problemeve të stomakut, etheve dhe rrufës.
Bima është përdorur edhe për të ndihmuar në rënien në peshë dhe është një përbërës i zakonshëm i
verërave tonike. Arrësi dushk i vogël është përdorur për shpëlarje goje për dhembje gryke si dhe locion për
të shëruar plagët. Ka veti tonike, stomaçike dhe antiskrofuloze.
Mund të kultivohet si bimë zbukuruese (si bimë e vëndeve çakullorë).
20
BARBLETA
Emërtimi shkencor: Melissa officinalis L.
Emërtime vendore: shelinok, bar blete, milcë
Bimë barishtore shumëvjeçare me shumë degë. Rritet e lartë 30-80 cm. Hemikriptofite. Lulëzon në peri-
udhën Qershor-Gusht.

Gjethet të përkundrejta, në formë vezake, me
bisht, krejt me push, me erë si të limonit. Gjatë-
sia e gjetheve nga 6-8 cm dhe gjërësia nga 3-5
cm, me majë të rrumbullakët, ngjyrë e gjelbër e
çelur. Lulet dalin nga majat e bisqeve dhe janë
të vendosura në cima sqetullore me nga 6-12
lule, kanë ngjyrë të bardhë dhe ndonjëherë me
nuancë rozë. Kërcelli mbajtës i luleve është më i
gjatë se gjethet dhe është i mbuluar me një push
të imët. Kupa ka formën e këmbanës, është me
dy buzë leshtore në pjesën e jashtëme. Kurora e
lules është dybuzore (njëra e drejtuar lart, tjetra
poshtë), me gyp të hollë cilindrik e të përkulur në
të cilin gjënden katër thekë. Fryti përbëhet nga
4 akene në formë vezake me ngjyrë të murrme, Barbleta
me gjatësi 1.5-2 mm dhe 0.75-1 mm gjërësi.
E kudogjëndur. Mjaft e rrallë në zonën mesdhetare. Shkon deri në 2000 m lartësi në katin alpin.
Lloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka të pasura me baza dhe me elementë ushqimorë,
toka jo të thata por të freskëta (tokat ranore-argjilore dhe tokat e pasura me humus janë mjaft të preferu-
ara për milcën), pH bazik deri në lehtësisht acid. Parapëlqen vënde që i rreh dielli. Veçori dalluese: neutro-
kalcikol, mezokserofil.
Lëndina që shtrihen mbi tokat gëlqerore, ledhe arash dhe shpate të barëzuar, shkurreta, pyjet e ahut të
21
përzier me dushqe, dushkajat e forma-
cionit (Carpinion betuli), në përzjerie
të dendur me (Prunetalia spinosae);
lëndina (Mesobromion erecti), livadhe
(Arrhenatheretalia elatioris, Molinion
caeruleae).
PJESËT QË VILEN
Gjethet dhe majat lulore
PERIUDHA E VJELJES
Qershor-Gusht
MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË

VJELJES
Vjelja e gjetheve bëhet para, gjatë dhe
pas periudhës së lulëzimit, ndërsa
vjelja e majave lulore bëhet gjatë pe- Barbleta në toka të abandonuara, Shalë, Dukagjin
riudhës së lulëzimit. Vjeljet duhen bërë në ditë pa diell e të freskëta për të ruajtur humbjet e ndjeshme të
vajit eterik aromatik që përmbahet në pjesët e bimës. Pesët e vjela transportohen në pikën e grumbullimit
për t’i dërguar më pas në vëndet e tharjes.

Tharja e gjetheve bëhet në vënde të mbrojtur nga ndotjet e ndryshme, me korrente të bollshme ajërimi që
të sigurojnë një tharje sa më të shpejtë pasi pjesët e barit të bletës nxihen shpejt dhe e humbasin cilësinë
e kërkuar. Për këtë arësye tharja e pjesëve të vjela rekomandohet të fillojë menjëherë pas vjeljes së tyre
në vëndet e përhapjes së bimëve duke përdorur hijet e drurëve e të pemëve që gjënden rrotull. Shtresa e
gjetheve që hapen për tharje nuk duhet ta kalojë trashësinë 3 cm; ato përzjehen çdo gjashtë orë me një
krëhër druri me bisht të gjatë. Pas tharjes gjethet ose majat lulore pastrohen nga fijet e barishteve, apo nga
lëndët e huaja. Ambalazhohen në thasë beze të cilët vendosen mbi një dysheme druri të ngritur nga toka
në vënde pa lagështirë e të mbrojtur nga pluhurat.

Bimë mjaltdhënëse. Ka veti bakteriostatike, antivirale, eupeptike, qetësuese e sistemit nervor, antispazmo-
dike, karminative, koleretike, vulnerare, anti-inflamtore e mukozave të tretjes dhe e atyre të frymëmarrjes,
simpatolitike.
22
BARPEZMA NJËMIJËGJETHËSHE
Emërtimi shkencor: Achillea millefolium L.
Emërtime vendore: bar nozëll, bishtamith, ermen
Bimë barishtore shumëvjeçare që
rritet e lartë 15-60 cm. Hemikriptofite.
Lulëzon në periudhën Qershor-Nën-
tor. Pajlmohet nga insektet. Shpërnd-
ahet me anë të erës ose nga milingo-
nat.
VEÇORI BOTANIKE
PËRCAKTUESE
Rizoma zvarritëse. Kërcelli me push,
shpesh leshtor. Gjethja me kontur
të zgjatur të shtrirë, çiftpendore, me
segmente gjatësorë të shumtë, të pav-
endosur në të njëjtin rrafsh. Braktet
mbështjellëse gati pa push. Lulet janë
kaptinëza të vogla me diametër 3-5
Barpezma, Pogradec
mm, të vendosura në vastak të dëndur
në anët e degëve. Në periferi të shtratit gjënden lule femërore ndërsa në qëndër të shtratit lulet janë dys-
eksore me 5 dhëmbë. Lulet janë të bardha, hera-herës rozë ose purpurinë, me gjuhëz më të shkurtër se
mbështjellësja.
Kudo, me përjashtim të rajonit mesdhetar. Arrin gjer në lartësitë 2500 m, nga kati kodrinor në atë malor.
Në vëndin tonë gjëndet mjaft e përhapur, kryesisht në rajonet veriore, lindore dhe jug-lindore, përfshirë
edhe malet e rajonit të Shqipërisë së mesme (mali i Dajtit, Mali me Gropa, mali i Shëngjergjit, mali i Bizës).
Lloj dielldashës. Shkon në toka të pasura me baza, pH bazik deri në mesatarisht acid, toka mesatarisht të
thata e të freskëta. Lloj mezohigrofil dhe mezokserofil. Veçori dalluese: neutronitroklin.

Livadhe, lëndina, pyje të dritësuar, plantacione. Ahishte e përzier me dushkajë (Carpinion betuli), në vënde
23
të zhveshur (Cytision scopariae), li-
vadhe (Arrhenatheretalia), lëndina
(Festuco-Brometalia, Seslerietalia var-
iae).
PJESËT QË VILEN
Majat e lulëzuara
PERIUDHA E VJELJES
Përkon me fillimin e periudhës së
lulëzimit.

VJELJES
Majat e lulëzuara priten me drapër
ose me gërshërë në gjatësitë 15-25
cm sipas kërkesave të blerësve. Bëhen
tufa të vogla të cilat lidhen me fije bari Biotop i barpezmës, Kurvelesh, Tepelenë
dhe vendosen në një anë thesi për t’u
transportuar në vëndet e grumbullimit. Tufat futen duke i sistemuar në thasë të mëdhenj të cilët transpor-
tohen për në mjediset e tharjes.

Para tharjes, tufat me maja lulore hapen dhe pastrohen nga bimët e zverdhura, gjethet e kalbura dhe
papastërtitë e ndryshme. Bimët priten sipas standardit të kërkuar. Për një tharje më të mirë, bimët vihen
përsëri në tufa të vogla të cilat varen në tela të shtrirë duke i tendosur ose në shtresa të pastra mbi dys-
heme ose në trinat e shtëpive. Nuk lejohet tharja e bimëve në diell. Pas tharjes, lagështia e bimëve duhet
të jetë 10%. Bimët vendosen në thasë beze të pastër të cilët sistemohen mbi paleta druri, në mjedise të
mbrojtur, me dritare ajrimi me sita dhe të lyer me gëlqere.

Veti tonike, e hidhur, stimulante, antispazmodike, rrudhëse, antihemorroidale, emenagoge dhe hemosta-
tike.
24
BARI I PATËS
Emërtimi shkencor: Polygonum aviculare L.
Emërtime vendore: rejcë e zogjëve, bar të thekmit, bar pate
Bimë barishtore njëvjeçare që rritet e lartë
10-20 cm. Lulëzon në periudhën Maj-Nëntor.
Pjalmohet me anë të insekteve. Përhapet nga
zogjtë.

Kërcelli i drejtë, i degëzuar dhe shpesh i shtrirë.
Gjethet heshtore të gjata ose vezake-hesh-
tore, me bisht shumë të shkurtër. Gjethet e
vendosura mbi kërcellin kryesor shumë më
të gjëra se ato të degëve. Lulet me ngjyrë
të gjelbër, anët e tyre të kuqërremta ose të
zbardhura të mbledhura si kordon në anët e
gjetheve. Fryti i rrumbullakët.
Bar i patës ngjitur në trotuar
E kudogjëndur në fusha, anës rrugëve, anës lumenjëve, në vënde të shkelur, si bar i keq në të mbjellat, duke
filluar nga zonat e ulëta deri në zonat malore si në: Myzeqe, Korçë, Tiranë, Elbasan, Kavajë, Shkodër, Gjiro-
kastër, Tepelenë etj., në zonën mesdhetare paramalore dhe në zonat e ulëta e të mesme malore. Shkon deri
në 2000 lartësi mbi nivelin e detit.
Lloj dritë dashës dhe gjysëm hijedashës. Skon në toka mbi shkëmbenj gëlqerorë ose mbi shkëmbenj ranorë
e rano-argjilorë. pH lehtësisht bazik deri në lehtësisht acid, toka mesatarisht të thata e të freskëta. Lloj
mezofil në higroklin.

Lëndinë me bar, anët e rrugës këmbësore, midis pllakave të kalldrëmit në zonat urbane, shtrat lumi (Cype-
rus longus, Phragmites australis, Tamarix parviflora, Saccarum ravenae).
PJESËT QË VILEN
Majat e lulëzuara
25
PERIUDHA E VJELJES
Gjatë gjithë periudhës së lulëzimit

Majat e lulëzuara të bimëve korren me drapër
dhe futen në thasë të mëdhenj bezeje me pak
ngjeshje deri sa për një kohë prej tri orësh të
mbërrijnë në mjediset e tharjes.

Tharja e majave lulore bëhet në vende që
ajërosen, në hije dhe pa rrezik ndotje nga plu-
hurat, kafshët dhe shpendët shtëpijakë. Për
shtrojë përdoret rrjetë najloni e çertifikuar ose
beze e pastër. Nuk lejohet përdorimi i plastma-
sit. Pas tharjes majat lulore pastrohen nga fijet e
barishteve, nga kërcejtë dhe nga lëndët e huaja.
Ambalazhimi bëhet në thasë bezeje të cilët
vendosen në dysheme druri të ngritur nga toka.

Bimë mjaltdhënëse. Ka veti astringjente, ton-
ike, ekspektorante, mukolitike, hemostatike (si
pakësimi i rrjedhjeve të shumëta menstruale,
ndërprerja e gjakrrjedhjes nga hunda apo mby-
llja e plagëve që kullojnë), vermifuge dhe diure- Bari i patës, në anë të Lanës, Tiranë
tike.
Përdoret në rastet e diarreve dhe hemorroideve, përdhesit, kollës, bronshiteve, reumatizmave. Në
mjekësinë veterinare përdoret si dekoksion kundër diarreve të derrave.
26
BLIRI FLETVOGËL
Emërtimi shkencor: Tilia cordata Mill.
Emërtime vendore: bli, bli mali
Dru që rritet deri në 20-30 m lartësi. Makro-
fanerofit. Gjetherënës. Jetëgjatësi e madhe
deri në 500 vjet. Lëshon këmbëza nën tokë.
Llastarizon nga cungu. Dyseksor. Lulëzon
në periudhën Qershor-Korrik. Pjalmohet
nëpërmjet insekteve. Shpërndahet me anë
të erës. Në 20-30 vitet e parë rritet ngadalë,
pastaj rritja e tij shpejtohet deri në moshën
60 vjeç.

Kurorë e gjerë dhe e hapur, e rrumbullakët,
me degë të harkuara që vinë duke u rral-
luar. Lëkura fillimisht gri-e gjelbër, e lëmuar,
e ndritshme pastaj gri-kafe, me të çara Bliri në lulëzim, Radojë, Shalë, Dukagjin
gjatësore, jo shumë e trashë. Degët e reja të ndërkëmbyera, pa push, të ndritëshme, me ngjyrë kafe në të
verdhë ose të kuqe. Sythat të dalë, në formë të rrumbullakët, pa push, të gjelbër ose të kuqërremtë, me dy
lëfostra të dukëshme. Gjethet të ndërkëmbyera, të gjata nga 3-8 cm, të gjera 2-5 cm, në trajtë zemre, me
majë, me dhëmbë të imët e të mprehtë anës, pa push, me bisht të gjatë të shogët, nga sipër ngjyrë e errët,
nga faqja e poshtme me ngjyrë të gjelbër të hapur, pa shkëlqim, me tufa qimesh ngjyrë ndryshku në këndet
e nervurave. Lule të rregullta, me ngjyrë të verdhë në të bardhërëme, 4-12 lule të vendosura në cima të
varura në një bisht të ngjitur përgjatë një brakti gjethore të qëndrueshme. Fryti i tharë është një kokërr e
vogël (kapsollë), e rrumbullaktë, me diametër 5-8 mm, me brinjë jo shumë të dala, me push, me gujavë të
hollë, piqet në Shtator-Tetor.
Takohet në pyje të lartë me ah si dhe në pyjet e zonës kodrinore mesdhetare me lloje fletorë të përzjerë
(dushqe, frashër, panjë mali, plep i egër, mëllezë etj.). përhapet ne lartësitë 500-1500 m. Në katin kodrinor
dhe në katin malor të zonave: Malësi e Madhe, Tropojë, Kukës, Lurë, Çermenikë, Librazhd, Shpat-Elbasan,
Mokër-Pogradec, Mali i Zi-Lubonjë, Frashër-Përmet, Theollog-Leshnicë, Mali i Peshtanit dhe Mali i Luzatit
(Tepelenë), etj..
27
CR A1c - lloj i rrezikuar
Lloj gjysëm-hijedashës. Haset në toka mjaft
të pasura me baza, pH neutral në acid, toka
argjilore, lymore kalkare, mjaft të thella. Lloj
mezofil dhe mezohigrofil ne rajonin mesdhetar.
BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITO-

SOCIOLOGJI
Pyje të lartë, pyje ripikolë (Alno-padion, Pop-
ulion albae), ahishte e përzier me dushkajë
(Carpinion betuli), pyjet e luginave (Lunari-
o-Acerion).
Bliri fletëvogël në një varrezë fshati, Shalë, Dukagjin
PJESËT QË VILEN
Lulet, gjethet
PERIUDHA E VJELJES
Qershor-Korrik, kur kanë çelur 1/3 e gonxheve

Lulet vilen me dorë duke përdorur gërshërë të posaçme me ndihmën e një shkalle të përshtatëshme. Nuk
lejohet prerja e degëve apo goditja e tyre me shkop. Lihen 30% e luleve pa u vjelë për efekt ripërtëritje
natyrore të llojit dhe për bletët. Gjethet vilen në 30 % të masës së tyre.

Tharja e luleve dhe e gjetheve bëhet në vënde të ajrosur pa lagështirë, që janë të mbrojtur nga pluhurat, nga
ndotjet e kafshëve e të shpendëve, vazhdimisht në hije. Vendosen në trina ose rrjeta najloni të posaçme.
Për shtrojë përdoret vetëm beze e pastër dhe jo fletë plastmasi; tharja në tharës të posaçëm lejohet gjer në
temperaturën 40°C. Shtresa e luleve dhe e gjetheve që hapen për tharje nuk duhet ta kalojë trashësinë 3-5
cm. Përzihen çdo gjashtë orë me një krehër druri me bisht të gjatë. Pas tharjes lulet dhe gjethet pastrohen
nga ndonjë lëndë e huaj dhe ambalazhohen në thasë bezeje të cilët vendosen në rafte në vëndet e ruajtjes.

Bimë mjaltdhënëse. Lulet kanë veti antiseptike, qetësuese, sudorifike dhe diuretike. Lëkura ka veti anti-in-
flamatore ndërsa kambiumi është kolagog dhe antispazmodik. Lulet përdoren zakonisht për të ulur ten-
28
sionin, veçanërisht kur e ka origjinën nga faktorë emocionalë. Përdorimi afatgjatë trajton tensionin sistolik
të shoqëruar me arteriosklerozë.
Druri është homogjen, në kufijtë e rrathëve pak i dallueshëm, lehtësisht i nënvizuar nga paren-
kima fundore dhe një farë poroziteti fillestar. Enët (poret) janë të shumta, me diametër të shprehur, të
shpërndara, të izoluara ose të vendosura në rreshta të shkurtër rrezorë. Kambiumi dhe pjesa e zëmrës nuk
dallohen.
Druri merr ngjyrë të verdhë ose të kuqërremtë, të bardhëremë ose me nuancë rozë, hera herës i
damarëzuar me të gjelbër. Ndonjëherë ka njolla të vogla palcore dhe erë pluhuri.
Druri ka dendësi të dobët, pritet dhe punohet lehtësisht në zdrukthëtari, në torneri dhe në skulp-
turë. Ka tkurrje të fortë në tharje, stabilitet të mirë vëllimor pas tharjes dhe përdorimit të parë. Druri është
pak i fortë, i papërshtatshëm për përdorime të jashtme dhe shfaq qëndrueshmëri të mirë në gjëndje të
thatë.
Biotopi i blirit në Peshtan, Tepelenë me pjesmarrje midis llojeve të tjera pyjore

29
DAFINA
Emërtimi shkencor: Laurus nobilis L.
Emërtime vendore: dafinë, dafne, dhafnë, lar, lur, luvar.
Shkurre, e cila në kushte të mira stacionare rritet si dru me lartësi nga 10-15m dhe diametër 40-50 cm.
Mezofanerofite, gjethembajtëse. Lastarizon fuqishëm. Lloj dioik, që lulëzon në periudhën Mars-Maj. Pjal-
mohet nga insektet dhe përhapet nga zogjtë e kafshët.

Bimë me erë të mirë, pa push, e gjelbër. Kër-
celli, degët dhe gjethet janë të ngritura përp-
jetë. Lëkura është e zezërrëme. Gjethet të
ndërkëmbyera, të lëkurta, të qëndrueshme,
me bisht të shkurtër, të gjelbëra me shkëlqim
nga sipër, më të zbehta dhe me gjendra nga
poshtë, me valëzime gjatë buzëve. Lulet me
bisht të bardhë në të kafejtë, të bashkuara
në 4-6 ombrella të vogla të cilat qëndrojnë
në bishta të përbashkët që dalin nga sqet-
ullat e gjetheve. Në bazën e çdo ombrelle ka
brakte në formë lëfostre me ngjyrë kafe. Lulet
dioike, të bardhërëme, me erë të mirë. Rreth-
lulja petëlore me 4 ndarje të njëjta që bien. Ka
8-12 thekë. Fryti është një drupë elipsoide me
ngjyrë të zezë i cili përmban vetëm një farë. Dafinë gjatë lulëzimit, Tiranë
Piqet në muajin Tetor.
Gjendet si lloj spontan në zonën e shkurreve mesdhetare gjethembajtëse. Ndjek faqet e thepisura të lug-
inave shkëmbore të lumenjëve malorë, të bregut të detit në pjesën jugperëndimore të vëndit. Gjendet
gjithashtu në shpate të veçantë të kësaj zonë në pjesmarrje me shkurret e tjera gjethembajtëse siç është
prralli (Q. coccifera L.), ilqja (Q. ilex L.) etj..; theksojmë në Konispol, në Butrint, në Delvinë, gjatë bregut të
detit në Himarë, në Pasha-Liman, në Karaburun, në Paloreng tek Fusha e Dukatit (Vlorë), në Mesaplik, në
luginën e Bënçës, në Nivicë, në Koshtan e në Dhëmblan (Tepelenë), në grykën e Këlcyrës (Përmet), në Drizar
(komuna Fratar) dhe në Poçem (Mallakastër), në kalanë e Tures (Kavajë), në shkallën e Cudhinit (Krujë), në
30
shkallën e Tujanit (Tiranë), në Grykën
e Manatisë (Lezhë), në Malin e Bajzës,
në Malin e Gjymtit, Pentar (Shkodër).
EN A1b - lloj në rënie të shpejtë
Parapëlqen vendet me dimër të butë.
E toleron hijen. Haset në toka të pa-
sura në baza me një shtresë humusore.
pH pranë vlerës neutrale. Shkon në
toka me shtresa të trasha që vijnë nga
alterime të ndryshme koluvionale ose
aluvionale. Lloj me amplitudë të gjërë
në drejtim të rezervave ujore në tokë
Dafina në biotopin e saj në Dhëmblan, Tepelenë
dhe të bilancit hidrik në të. Veçori dal-
luese: lloj me amplitudë të gjërë.

Shkurre ose dru mesdhetar i zonave të ngrohta që rritet mbi toka të trasha (Quercion ilicis), hera herës si
pjesmarrës në dushkajat gjethembajtëse të katit të sipërm mesdhetar, në sipërfaqe të lokalizuara gjatë
rrjedhjeve ujore (Alnion incanae).
PJESËT QË VILEN
Gjethet
PERIUDHA E VJELJES
Nëntor-Shkurt

Degëzat dyvjeçare priten me gërshërë të posaçme ose me thikë të mprehtë. Ato grumbullohen në një
anë thesi dhe transportohen për në pikën e grumbullimit për t’u futur në thasë të mëdhej (hararë) të cilët
shpihen në mjediset e përpunimit. Duhet mbajtur parasysh rregulli se një sipërfaqe me dafinë duhet vjelë
një herë në dy vjet. Për këtë arësye, çdo sipërfaqe e destinuar për prodhim gjetheje duhet të ndahet në dy
pjesë të njëjta me qëllim që te çdonjëra prej tyre të rikthehemi një herë në dy vjet. Lejohet prerja e 30% të
degëzave dy vjeçare te çdo bimë.
31
Tharja e degëzave të prera bëhet në mjedise të posaçme (hangar, tëndë, koçek ose papafingo). Degët e
prera shkohen si vergje në fije metalike të forta dhe varen nëpër tavane ose anës mureve për t’u tharë sa
më shpejt. Pas tharjes teknike (lagështira 10%) gjethet rishikohen duke eliminuar ato me ngjyrë të pan-
atyrshme, të dëmtuara prej insekteve të ndryshëm ose nga lëndë të huaja që mund të jenë rastësisht me to.
Masa e gjetheve të standardizuara ambalazhohet në thasë të rinj bezeje, të etiketuar më parë sipa kërke-
save të blerësve. Thasët vendosen në rafte druri të ngritur mbi sipërfaqen e tokës, në vënde të mbrojtur e
të ajërosur.

Gjethet përdoren në kuzhinë për gatime të ndryshme me mish dhe peshk.
Gjethet dhe frutat janë antiseptikë, sedativë, stimulant, sudorifik, karminativ, emenagog dhe për-
doren kryesisht për të trajtuar çrregullimet e aparatit tretës të sipërm dhe lehtësimin e dhembjeve të artri-
tit. Kur përdoren në gatim, gjethet nxisin tretjen dhe përvetimin e ushqimit.
Vaji që nxirret nga kokrrat e dafinës shëron mrekullisht kyçat që dhëmbin. Një lloj përgatese (ti-
zanë) nga gjethet e dafinës bën të mundur lehtësimin e dukshëm të tretjes së ushqimit dhe shërimin e
sëmundjeve të stomakut.
Dru me erë të këndëshme, e si shkurre përdoret për gardhime ‘të gjallë’ për të mbrojtur kulturat
bujqësore nga erërat e dëmshme.
Lloj i kultivueshëm kudo në mjediset urbane, në parqet e shlodhjes, pranë shtëpive të banimit dhe
në sipërfaqe të mëdha për prodhimin e gjethes së kërkuar nga tregjet.
32
DËLLËNJA E ZEZË
Emërtimi shkencor: Juniperus communis L.
Emërtime vendore: dëllinjë, dëlli, dulli, dëllënjë e zezë, dëllënjë e egër, dullenjë
Shkurrezë gjethembajtese, shkurre ose dru i vogël që
rritet me lartësi nga 0.7-2 m dhe në kushte të favorshme
merr trajtën e një druri që mund të shkojë gjer në lartësinë
4-5 m. Mikrofanerofite. Jetëgjatësi e madhe, deri në 440
vjet. Dioike. Lulëzimi është mjaft i fshehtë dhe ndodh në
muajt Shkurt-Maj. Pjalmohet nga insektet dhe përhapet
nga zogjtë.

Qëndron në mënyra të ndryshme: e shtrirë, me kurorë
të drejtuar lart ose me degët e varura (sipas varietetit).
Gjethet janë si gjilpera, të qerthulluara me nga tri të tilla.
Gjatësia e tyre shkon nga 6-21 mm dhe gjerësia 1-3 mm.
Janë të gjëra, të drejta, me majë dhe më një vijë të bardhë
në faqen e sipërme. Qëndrojnë pa rënë deri në 4 vjet.
Lulet janë monoike ose dioike. Fryti një kokërr sferike,
mishtake e rrumbullakët (4-8 mm diametër), e gjelbër
kaltëroshe në vitin e parë, e zezë në blu gjatë pjekjes dhe
ka shijen e njohur të dëllënjës. Në majë ka një gropë në
trajtë ylli me tre krahë. Brenda frytit gjenden tri fara të
vogla me lëvozhgë të fortë trekëndëshe. Piqet në vjesh- Bimë dëllënje me fruta, Çajup, Gjirokastër
tën e vitit të dytë. Emri krahinor i frytit është ‘gollogungë’.
Përhapet kudo në zonat malore të Shqipërisë. Mbërrin deri në lartësitë 1800 m mbi nivelin e detit, nga
kati kodrinor në katin nën-alpin. Takohet më dëndur në zonën e ahut e të dushqeve; gjëndet më tepër në
malet e zhveshur, në malet dhe në alpet e veriut: në Pashtrik e në Gjallicë të Lumës, në Munellë e në Malin
e Shenjtë të Mirditës, në Korab, në Lurë, në Dejë e Masdejë, në Malin e Skënderbeut, në Malin e Allamanit,
në malet e Shëngjergjit e të Martaneshit, në malet e Zerqanit, të Librazhdit e të Polisit, në malet e Jugut si
në Mokër, Gorë, Gramoz, Moravë etj..
33
VU A1b - lloj i pëkeqësuar
Diell-dashëse, mjaft rezistuese ndaj të
ftohtit dhe thatësirës, por parapëlqen
klimë të butë. Gjëndet më shpesh në
stacione të thatë e të diellëzuare. Lloj
termofil, indiferente ndaj teksturës
së tokës, shkon në vende ranore dhe
toka argjilo-gëlqerore ose argjilore me
prejardhje nga shkrirja e shkëmbejve
gëlqerorë. Zë vënd gjithashtu në tokat
e cekëta. Veçori dalluese: lloj pionier
me amplitudë shumë të gjërë.
Biotopi i dëllënjës në Gramsh
FITOSOCIOLOGJI
Vende të thata, lëndina barishtore me Xerobromion erecti ose me Mesobromion erecti, shkurreta (Ber-
beridenalia) që përparon drejt një dushkaje pushtore ose një ahishteje të përzier me dushkajë pak a shumë
kserofile. Vende me shqopë. Prania e saj dëshmon shpesh herë për ekzistencën e një dinamike progresive
të bimësisë, të ndërprerë gjatë një kohe pak a shumë të gjatë nga kullotja e tufave me të imëta.
PJESËT QË VILEN
Frutat e pjekur
PERIUDHA E VJELJES
Pas pjekjes së frutave; kjo periudhë në vëndin tonë përkon gjatë muajit Gusht (zakonisht nga 7-17 Gusht,
pavarësisht nga pozicioni gjeografik i vendndodhjes se bimëve). Pas kësaj faze vjelja e frutave vazhdon deri
në muajin Tetor.

Vjelja e frutave bëhet duke shtruar poshtë kurorave të bimëve një rrobë të pastër. Shkundja e frutave bëhet
me dorë ose me shufër të fortë druri. Kokrrat e mbetura pas shkundjes me shkop vilen me dorë.

Tharja e frutave bëhet në kapanone tharjeje ose në diell. Kur thahen në diell zgjidhen vende të ajrosura
mjaft mirë që janë të mbrojtura nga ndotjet e mundëshme. Trashësia e shtresës së frutave duhet të jetë
34
rreth 5 cm. Frutat përzihen gjatë ditës 4-5 herë nëpërmjet një krëhëri prej druri. Pastrimi i frutave nga
gjethet, frutat e prishur ose nga mbeturinat e ndryshme bimore mund të bëhet para ose pas tharjes së
tyre. Pastrimi i frutave realizohet me sita ose me triorë elektrikë. Në këtë proçes bëhet edhe ndarja e tyre
në cilësitë përkatëse sipas standardeve që kërkohen nga blerësit. Tharja zgjat deri sa lagështia e frutave të
ketë zbritur nën 20%. Amabalazhimi i prodhimit bëhet në thasë beze të pastër të cilët janë etiketuar para-
prakisht. Thasët e mbushur vendosen në vënde të mbrojtur mjaft mirë nga lagështira, insektet, pluhurat
dhe tymërat e ndryshëm.

Frutat përdoren me mjaft sukses në prodhimin e pijes së njohur alkoolike, xhinit. Bima ka veti tonike,
stomaçike, diuretike, sudorifike, shumë antiseptike brenda aparatit urinar, stimulante dhe depurative.
Druri është aromatik dhe punohet mjaft mirë. Përdoret për skulpturë, për fabrikimin e mobileve
artistike dhe objekteve të vegjël të tornerisë.
35
FERRA
Emërtimi shkencor: Rubus fruticosus L.
Emërtime vendore: ferrë, ferrmanë, ferrmanzë, manaferrë, therrë e zezë, ferrëlakës
Nën-shkurre që rritet e lartë nga 1-3
m. Kamefite. Gjethembajtëse ose
gjetherënëse. Lastarizon (kërcej dyv-
jeçarë) dhe shtohet natyralisht me
përpajna. Dyseksore. Lulëzon në peri-
udhën Qershor-Gusht. Pjalmohet nga
insektet dhe përhapet nga kafshët.
VEÇORI BOTANIKE
PËRCAKTUESE
Kërcej dyvjeçarë, pak a shumë me
gjëmba, me qoshe, fillimisht qën-
drojnë të ngritur përpjetë, më pas
harkohen duke u markotuar vitin e
dytë. Gjethet vezake, të ndërkëmby-
era, të përbëra, të palmuara, me 3-5
Frutat dhe gjethet e ferrës
gjethëza të dhëmbëzuara, me stipula
lineare, me majë në krye, ngjyrë hiri në të bardhërëme. Lulet të mëdha, biseksuale, të rregullta, me ngjyrë të
bardhë ose tëndafili, të grumbulluara në panikëla të shumta në fund të degëve. Frutat gjenden në drupola
të bashkuara, të gjelbër, të kuq dhe më pas të zinj.
E kudogjëndur, veçanërisht në zonën e ulët e të mesme malore dhe në zonën malore; më rrallë në zonën
mesdhetare. Shkon deri në 1600 m lartësi, kati kodrinor dhe kati malor.
Lloj dielldashës, por toleron hijen. Nuk frytëzon shumë, veçse në vënde të hapura. Shkon mirë në toka pak
a shumë të pangopura, me pH lehtësisht acid në acid, para së gjithash lymore ose lymore-argjilore, ranore
ose gurishtore etj.. Lloj mezofil. Veçori dalluese: acidiklin.

Pyll, ledhe arash, anëpylli, toka djerr. Tipe të ndryshëm pyjesh (Querco-Fagetea) dhe shkurreta (Prunetalia
36
spinosae).
PJESËT QË VILEN
Gjethet, frutat
PERIUDHA E VJELJES
Gjethet vilen gjatë periudhës së lulëzimit
ndërs frutat pasi të jenë pjekur.

VJELJES
Gjethet këputen me gërshërë krasitëse
duke mbajtur dorashka doku të fortë për
të mbrojtur duart nga gjëmbat. Fillimisht
bëhet prerja e degëve të mëdha të cilat
coptohen nga 1m. Degët grumbullohen në
vënde të caktuar ku u merren gjethet të ci- Biotop i ferrës në Mallakastër
lat, pasi grumbullohen në thasë bezeje të mëdhenj, transportohen drejt mjediseve të tharjes.

Tharja e gjetheve bëhet në vënde të sheshtë, të ajërosur mirë e të mbrojtur nga çdo lloj ndotje. Zakonisht
për këtë qëllim shfrytëzohen tarracat dhe verandat e shtëpive. Ambalazhimi i gjetheve të thara bëhet kur
gjethet kanë 10% lagështirë.

Frutat (të pjekur) janë të ngrënshëm, prandaj përdoren në industrinë ushqimore për prodhimin e reçelnave
dhe për distilimin e rakisë së njohur të manaferrës.
Gjethet dhe llastarët e rinj janë astringjentë, tonikë, diuretikë dhe depurativë. Janë përdorur vazh-
dimisht për shpëlarjen e gojës dhe forcimin e mishrave të dhëmbëve apo mbylljen e ulçrave të gojës, si
gargarë për dhembjen e fytit dhe si dekoksion për të lehtësuar diarrenë dhe hemoroidet.
Shumë e pëlqyer nga drerët e sorkadhet ashtu si dhe llojet e tjerë të kësaj gjinie.
37
FRASHËRI I ZI
Emërtimi shkencor: Fraxinus excelsior L.
Emërtime vendore: frashën, frashr i zi, frashën i zi, frashën uje, frashër.
Dru që rritet i lartë nga 20-30 m. Makro-
fanerofit, gjetherënës me jetëgjatësi 150 -
200 vjet. Lëshon lastarë nga qafa e trungut.
Poligam. Lulëzon në Prill, shumë më për-
para gjethëzimit. Pjalmohet dhe përhapet
me anë të erës.

Trungu i drejtë i hollë, shpesh i dy-degë-
zuar. Maja e kurorës e ngushtë, e zgjatur në
kushtet e pyllit. Lëvorja fillimisht e lëmuar,
gjelbëroshe që merr nuancë gri dhe me
mjaft të çara për së gjati, gri-bezhë. Ka sy-
tha të mëdhej, të zinj, pa shkëlqim, të rrum-
bullakët. Degët e reja të përkundrejta, të
trasha, pak a shumë të shtrira, me gjurmë
Frashër i zi në Shalë, Dukagjin
të shumta gjethore. Gjethe të përkundrejta,
të përbëra, pendore, me 7-15 gjethëza ovale, me majë, të dhëmbëzuara anash, pa push, më të gjata se 6
cm. Lule në buqeta (melthe) të dëndura në fund të degëve; mashkulloret të rrumbullakëta e të zezërëme,
femëroret më të zgjatura, me nuancë vjollcë. Lule një-dy seksore, pa mbështjellës (rrethlule). Samarat të
vendosura në vile të thara që qëndrojnë vazhdimisht pa u shkëputur nga degët.
Përhapet kudo, me përjashtim të rajonit mesdhetar. Shkon deri në 1400 m lartësi mbidetare, nga kati ko-
drinor në katin malor.
CR A1b - lloj në rënie
Parapëlqen kushte të freskëta në vënde të pjerrët e të hijezuar. Nuk i do ngricat pranverore. Lloj diell-
38
dashës ose gjysëm hije-dashës. Haset në toka të pasura me baza, me pH bazik deri në neutral ose lehtë-
sisht acid, toka të pasura, aluvione ose koluvione, argjila, lymore, argjila me prejardhje nga shkëmbenjtë
gëlqerorë. Lloj mezofil në mezohigrofil (por që gjëndet gjithashtu mbi substrate mjaft të thatë në pyje të
hapur, me një shtat të reduktuar. Veçori dalluese: neutronitroklin.

Pyll i freskët, ledhe arash, buzë e prrenjëve me ujë, vënde mjaft të pjerrët e të hijezuar. Pyje ripikolë (Al-
no-Ulmenalia), ahishte-dushkajë, dushkajë (Carpino-Fagenalia), ahishte, ahishte-bredhishte (Abieti-Fage-
nalia), pyje në faqet e shtretërve të lumenjëve dhe përrenjëve malorë (Lunario-Acerion); të llastarizuar nga
rrënjët (Corylo-Fraxinenalia).
PJESËT QË VILEN
Gjethëzat
PERIUDHA E VJELJES
Qershor-Korrik

Gjethet këputen me dorë. Gjethëzat ndahen nga bishtat e gjetheve që në fillim dhe futen në një trastë të
cilën vjelësi e mban me vete. Pas vjeljes masa e gjethëzave transportohet drejt mjediseve të tharjes. Koha
më e madhe gjatë së cilës gjethëzat mund të mbahen në thasë pa u hapur për t’u tharë është 6 orë. Pas
kësaj ato fillojnë e nxihen duke u shmangur nga kushtet e standardit të kërkuar. Vilen vetëm 30% e sasisë
së gjetheve për çdo bimë. Pesa tjetër lihet pa u prekur.

Tharja e gjethëzave duhet të bëhet në vënde me rryma ajri të vazhdueshme, në hije, larg shpendëve dhe
kafshëve shtëpiake dhe ndotësve të tjerë të mundshëm. Për shtrojë përdoret vetëm beze e pastër. Shtresa
e gjethëzave që hapen për t’u tharë nuk duhet ta kalojë trashësinë 10 cm. Ato përzihen çdo 6 orë me një
krëhër druri me bisht të gjatë. Pas tharjes teknike (lagështira 10%) gjethëzat rishikohen dhe pastrohen nga
bishtat e gjetheve, nga fijet e barishteve, ose nga lëndë të huaja që mund të jenë rastësisht me to. Masa e
gjethëzave ambalazhohet në thasë të rinj bezeje, të etiketuar më parë sipas kërkesave të blerësve. Thasët
vendosen në rafte druri të ngritur mbi sipërfaqen e tokës, në vënde të mbrojtur e të ajërosur mirë.

Gjethet janë një ushqim mjaft i mirë për kafshët shtëpiake. Gjethet dhe frutat janë diuretikë, anti-reuma-
tizmalë, antipërdhes, sudorifikë, tonikë dhe laksativë.
Lëvorja është aromatike, tonike, astringjente, febrifuge dhe ekspektorante.
Bimë zbukuruese, veçanërisht varieteti ‘pendula’ me kurorë vajtuese.
39
GËRDECI
Emërtimi shkencor: Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng.
Emërtime vendore: gërdes, rrush arushe, mareshtë
Nën-shkurre me lartësi 50-200 cm. Kamefite. Gjethembajtëse. Dyseksore. Lulëzon në periudhën Mars-Kor-
rik. Pjalmohet me anë të insekteve dhe shpërndahet nëpërmjet zogjëve.

Kërcej të shtrirë, zvarritës ose të përkulur;
kërcej cilindrikë, degët të shkurtra. Sythat
anësorë të ngushtë, ovoidë me majë, përg-
jithësisht çelin të tërë. Gjethet të plota,
vezake, pa push, të trasha, të lëkurta, të
shkëlqyeshme nga sipër (si të lyera me
llak), me një rrjetë nervurash nga ana e
poshtme, të qëndrueshme gjatë dimrit, ato
të degëve të reja pak a shumë me qerpikë
leshtorë. Bisht i shkurtër, me pak push. Lu-
let të rregullta me ngjyrë të bardhë në rozë,
të vendosura në vila mbaruese me nga 5-12
lule secila. Kupa me 5 vriguj, kurora si këm-
banë me 5 vriguj të shkurtër, petlat 5-6
mm, me lobe të harkuara nga jashtë. Çelin
në periudhën Mars-Korrik. Fryti, një bakë e Gërdeci
rrumbullakët e kuqe, me diametër 4-6 mm,
përmban shumë fara të vogla.
Mjaft e përhapur, në pyje të rralluar, në kullotat subalpine, në vënde të zhveshur të zonës së ahut si dhe në
alpet e veriut, në malin e Hekurave, në Gjallicë, në Malin e Thatë etj., në lartësitë nga 300-2400 m, nga kati
kodrinor deri në brezin e sipërm të katit subalpin.
LR cd - rrezik i ulët
40
Lloj gjysëm-hijedashës gjer në dielldashës. Kushtet optimale i gjen në klimën e tipit kontinental, në katin
nën-alpin. Shkon në toka të pasura në baza, të varfëra në azot, me pH neutral në acid, toka pa gurë, ranore
ose gurishtore, gëlqerore, argjilë e dekarbonatizuar, lymore. E gjejmë në toka të cekëta me thellësi mesa-
tare, të thata. Lloj mjaft kserofil. Veçori dalluese: kserofil me amplitudë të gjërë.

Pyje të rralluar (pisha), zona shkëmbore-çakullore (rungaja mali), lëndina barshkurtra me tapet bimor të
dëndur, çeltira ose nën-pyll i dritësuar nga ahet e tharë (Cephalenthero-Fagion); në pyjet e hartinës të ven-
dosur mbi shkëmbenj bazikë (Erico-Pinetalia) ose shpesh acidë (Deschampsio-Pinon); në vëndet nën-al-
pinë (Vaccinio-Piceetea: Rhododendro-Vaccinion, Piceion abietis); vënde të thatë (Juniperus nanae).
PJESËT QË VILEN
Gjethet
PERIUDHA E VJELJES
Gjatë gjithë vitit, në kohë të thatë

Vjelja bëhet me dorë duke krasitur degët e reja në masën 30%. Masa e vjelë futet në thasë bezeje të pastër
dhe transportohet në vëndin e grumbullimit për t’u dërguar me kafshë ose me mjete transporti të kontrol-
luar, në mjediset e tharjes.

Tharja bëhet në hije, në vënde plotësisht të ajërosur ose poshtë trinave. Pas tharjes teknike (kufiri: 10%
lagështirë), gjethet shkëputen nga degëzat nëpërmjet shirjes me shkop. Ndarja e gjetheve nga degët dhe
kërcejtë e hollë që rezultojnë pas shirjes bëhet me dorë. Në fund bëhet një pastrim i përgjithshëm ku
veçohen gjethet e verdha, të ndryshkura, të kalbura ose ato të dëmtuara nga insektet e ndryshëm. Masa
gjethore ambalazhohet në thasë bezeje të etiketuar paraprakisht sipas standardit të kërkuar nga blerësi.
Thasët vendosen në rafte në vënde të pastër e të mbrojtur.

Bimë mjaltdhënëse dhe me fruta të ngrënshëm.
Ka veti antiseptike, diuretike dhe astringjente; është një prej antiseptikëve më të mirë natyrorë për
aparatin urinar kundër cisteve dhe uretriteve akute dhe kronike por jo kur në të njëjtën kohë kemi edhe një
infeksione të veshkave.
Gjethet japin ngjyrime të ndryshme: të zezë, gri, kafe të mbyllur dhe dikur janë përdorur për reg-
jien e lëkurëve.
41
GËSHTENJA
Emërtimi shkencor: Castanea sativa Mill., C. vesca Gaertn; C. vulgaris Lam.
Emërtime vendore: gështenjë, kështenjë, kështejë
Dru i madh që rritet i lartë nga 20-35 m.
Makrofanerofit. Gjetherënës, me jetëgjatësi
500-1500 vjet. Në moshë të re rritja është
e shpejtë. Lastarizon fuqishëm në pjesën e
poshtëme të trungut. Monoik. Lulëzon në
periudhën Qershor-Korrik. Pjalmohet me
anë të erës.

Trungu i drejtë. Kurora e gjërë, e rrumbul-
lakët. Degët janë të trasha e të shtrira anash.
Lëkura ështv fillimisht me ngjyrë gri dhe
e lëmuar, më vonë merr ngjyrë të mbyllur
në të zezë, e trashë dhe me të çara për së
gjati. Degët e reja me kënde e me bulëzime Frutat dhe gjethet e gështenjës, Bruz Mal, Krujë
të trasha gjethore, ngjyrë e kuqe e zënë në
bazë, mban luspëza. Sythat janë ngjyrë kafe
në të kuqërremtë, ovoidë, të dalë, me dy
shkallëzime, gjë e cila mund të mos haset
më, pasi shikon të tjerë. Gjethe të këmby-
era, të mëdha, heshtake, të dhëmbëzuara,
gjatësia 10-20 cm ndërsa gjerësia 4-8 cm,
me nervurë pëndore. Gjethet janë pa push
dhe të ndritëshme nga sipër, lehtësisht
me push të imët, me nervura të dala nga
ana e poshtëme. Lulet mashkullore janë të
vendosura në gathë cilindrikë, të drejtuar
gjatë lulëzimit. Lulet femërore kanë ngjyrë
të verdhë, me erë të fortë sperme, janë të
grupuara nga 1-3 dhe dalin në fund të gath-
ëve mashkullorë. Çelin në muajin qershor. Gështenjë në lulëzim, Radojë, Shal, Dukagjin
42
Fryti (gështenja) ka ngjyrë të errët,
të qartë gështenjë e zënë. Mbësht-
illen 1-3 të tillë në një zhguall me
gjëmba që ndahet në katër pjesë.
Piqet në Shtator-Tetor.
Gjendet pothuajse kudo në rrethet:
Shkodër, Malësi e madhe, Tropojë,
Kukës, Dibër, Lezhë, Tiranë, Po-
gradec, Delvinë, etj.. Shkon deri në
lartësitë 1000 m mbi nivelin e detit.
Lloj relativisht termofil, dielldashës
ose edhe gjysëm hijedashës. Haset
në toka mjaft të varfëra në baza dhe Biotop i gështenjës, Melan, Dibër
të varfëra në shkëmbenj gëlqerorë,
me pH mjaft acid. Përbërja e tokës mund të jetë e ndryshme, pa gurë ose gurishtore, ranore ose lymore;
toka mjaft të thata dhe mjaft të freskëta. Veçori dalluese: acidifil me amplitudë të gjërë

Pyll natyral, mbjellje në shkallë të gjërë (në ahishte të përzjerë me dushkaja, dushkaja me lloje gjetherënës
ose me lisa tape), pyje acidifilë (Quercion robori-petraeae, Luzulo-Fagenion), dushkaja të kryesuara nga
bungëbuta që rriten në toka acide (Quercion pubescenti-petraeae).
PJESËT QË VILEN
Gjethet, frutat.
PERIUDHA E VJELJES
Gjethet vilen në muajt Korrik-Gusht, frutat në Shtator-Tetor.

Vjeljet bëhen duke përdorur një shkallë ndihmëse të posaçme e cila zhvendoset vazhdimisht rrotull kurorës.
Ngjitja në degët e sipërme të drurit bëhet duke u siguruar me litarë nga njerëz të stërvitur që e realizojnë
këtë punë. Gjethet vilen me dorë ndërsa frutat e veshur me zhguaj shkunden me shkop.
43
Gjethet thahen në rrjeta të mëdha të cilat ngrihen
në vende të hijezuar e të ajërosur. Frutat thahen në
diell ose në një raft me panel diellor të projektuar
enkas për këtë qëllim. Ngjyra e gjetheve pas tharjes
duhet të jetë e gjelbër uniforme, e pa njollosur nga
sëmundjet dhe e pa shpuar nga dëmtuesit. Prodhimi
i realizuar duhet të jetë i pastër nga lëndët e huaja
dhe i mbrojtur nga ndotjet mikrobike. Pas tharjes ai
ambalazhohet në thasë beze të cilët vendosen në
dysheme druri të ngritur nga sipërfaqja e tokës.

Gjethet janë ekspektorante dhe astringjente. Infuz-
ioni i gjetheve të gështenjës përdoret për trajtimin
e kollës së mirë, bronkiteve dhe pezmatimt të
bronkeve. Përgatesa forcon membranat e mukusit
dhe pengon kollën e vazhdueshme. Dekoksioni i
gjetheve ose lëvores është me vlerë për gargarat
kundra dhembjes së fytit dhe mund të përdoret edhe
për diarrenë. Gjethet përdoren për trajtimin e gjend-
jeve reumatike, për lehtësimin e dhembjes së pjesës
së poshtme të shpinës dhe gjithashtu për çlrimin e
artikulacioneve ose muskujve të ngrirë. Pemë gështenje, Melan, Dibër
Gështenja është dru frutor me vlerë ushqimore për kokrrat e ngrënëshme të cilat shërbejnë edhe
për prodhim mielli.
Dru heterogjen me nyje të verdhë në kafe pak a shume i qartë dhe me blanë të bardhë në të verdhë.
Ka erë tanine, dendësi mjaft të lartë. Punohet mirë dhe çahet mjaft mirë me sëpatë në kufirin e blanës me
myjen. Një metër kub dru gështenje peshon 550-740 kg.
Druri gjen përdorime të shumta: pjesë për mjete dhe vegla të ndryshme si: piketa, shtylla mbajtëse
në bujqësi, bastunë, zhalona, gardhe, degë vozash, pllakëza, pjesë për ndërtim çatish, rabotè për veshje
muresh, shtiza të vogla, shkallë ngjitëse, parkete, panele, zdrukthtari, kabinete, prodhime artistike, pjesë
druri të përkulura, panele fibre, brumë letre (pas nxjerrjes së taninit), prodhim tanine. Dikur përdorej për
shtylla miniere.
Defektet: përdredhje e trungut, ndjeshmëri në ngjyrë (Phytophtora cinnamoni) dhe kanceri i
lëkurës (Nectria spp.). Për ngrohje ka cilësi mesatare, vlen për t’u përdorur vetëm në oxhaqe të mbyllur
pasi duke u djegur përhap vazhdimisht shkëndija të mëdha dhe nxjerr tym.
44
HITHRA
Emërtimi shkencor: Urtica dioica L.
Emërtime vendore: hithër, hithëz, hiths, hithi, hithe, hotha, hithra
Bimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 40-100 cm. Hemikriptofite me rizoma. Lulëzon në periud-
hën Qershor-Tetor. Dioike.

Bimë e gjelbër në të mbyllur, e mbuluar me
qime djegëse ose jo. Rizomat janë zvarritëse,
të degëzuara, me ngjyrë të verdhë. Ka kërcej të
fortë, të drejtë, të padegëzuar, në prerje tërt-
hore katrore ose të rrumbullaktë. Gjethet e
mëdha gjer në 15 cm të gjata, të përkundrejta,
me formë vezake, mbarojnë me majë, lehtë-
sisht të përdredhura, me dhëmbë të shquar në
formë trekëndore. Bishti shumë më i shkurtër
se llapa. Lulet njëseksore (hera herës dysek-
sore), dalin nga sqetullat e gjetheve në frerë të
degëzuar që janë më të gjatë se bishtat. Perig-
oni i mbuluar me push. Fryti një kokërr e vogël,
e shtypur, në formë vezake. Bimë hithre
E kudogjëndur në të gjithë vëndin tonë. Gjëndet më rrallë në rajonin mesdhetar. Shkon deri në 2400 m
lartësi nga kati kodrinor në katin alpin.
Lloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka të pasura me baza dhe me elementë ushqimorë
(me azot, fosfor), me pH neutral; tokë e përbërë nga material argjilor, lymor ose gurishtor e ranor; toka të
freskëta, të lagështa. Lloj higroklin. Veçori dalluese: neutronitrofil higroclin.

Ledhe arash, gropa, nomè stanesh, anëve të pyjeve, nëpër buza, në pyje të freskët me toka të pasura, pranë
vëndeve të banimit, në rrënoja. Epifit mbi shelgun e thyeshëm (Salix fragilis); anës (Calystegion sepia);
rënoja (Artemisietea), hapsira pyjore (Epilobietalia angustifolii); kultura bimore (Chenopodietea); pyje të
45
rrallë (Salicion albae, Alno-Padion, Pop-
ulion albae)
PJESËT QË VILEN
Gjethet, rrënjët
PERIUDHA E VJELJES
Gjethet: Maj-Qershor; Rrënjët: Shta-
tor-Nëntor dhe Mars-Prill

VJELJES
Bimët korren me drapër duar-duar,
pastaj merren në një faqe thesi për t’u
transportuar në vëndet e grumbullimit.
Për të shmagur nxirjen e gjetheve dhe
njëkohësisht djegien e duarve, bimët Bimë hithre, Shalë, Dukagjin
korren dhe lihen në vënd për t’u tharë.
Pastaj grumbullohen lehtësisht pa pasur nevojë për doreza. Rrënjët pasi shkulen me kazëm, transportohen
me thasë për në burimet me ujë të pastër për tu larë mirë. Duhet mbajtur parasysh se nuk duhen grumbul-
luar të gjitha bimët e gjetura në një vënd por vetëm 30% e numrit të tyre; pjesa tjetër duhet lënë e paprekur
(për të farëzuar). Nga rrënjët vilen vetëm 20% e sasisë së tyre, pjesa tjetër lihet në vënd pa u prekur.

Tufat me bimë hapen për t’u tharë në diell e në vënde të ajërosur, të mbrojtur nga ndotjet e mundëshme
prej kafshëve dhe njerëzve. Ndarja e gjetheve nga kërcejtë bëhet me dorë duke përdorur dorashka të buta
prej bezeje. Pas tharjes gjethet duhet të kënë ngjyrë të gjelbër të errët. Rrënjët e lara mirë, shpihen per t’u
tharë në vënde të posaçme me diell dhe me rryma ajrimi të mjaftueshme.

Bimë ushqimore (supa e njohur e hithrës). Hithra ka kryesisht veti diuretike, tonike, astringjente, hemo-
statike dhe anti-alergjike. Ajo përdoret në sëmundjet e rrugëve urinare, cistitet, në parandalimin e gurëve
në veshka, në artrite, artrozë, përdhes etj.. Gjethet rrisin prodhimin e qumështit të gjirit ndërsa rrënjët
frenojnë zmadhimin e prostatës.
46
KAMOMILI
Emërtimi shkencor: Matricaria chamomilla L.
Emërtime vendore: kamomilë, kopër mace, lule shingjergjit, kamomilë, lule e qenit, maraqe
Bimë barishtore njëvjeçare që rritet e lartë nga
10-50 cm. Dyseksore, autogame dhe ento-
mogame. Lulëzon në periudhën Maj - Korrik.

Bima qëndron në trajtë tufe, pa qime, aroma-
tike. Kërcelli i drejtuar lart, cilindrik, me push,
me palcë, me ngjyrë të gjelbër dhe pak i pur-
purt në pjesën e poshtëme. Kurora e degëzuar,
e drejtuar përpjetë ose e rënë. Rrënja e hollë,
boshtore, ngjyrë e bardhë në krem, hyn cekët
në tokë. Gjethet janë të vogla, të këmbyera, me Bimë kamomili, Sinaballaj, Kavajë
push, tripëndore ose dyfishpëndore të prera.
Kaptinat e luleve janë të vendosura një nga një, në majë të një bishti me gjatësi 7-10 cm dhe kanë madhësi
të ndryshme (diametri nga 10-25 mm). Fryti është një aken i vogël me gjatësi nga 0.5-1.1 mm dhe gjerësi
0.25 mm, në trajtë harku, i lëmuar.
E kudogjëndur, në vënde me bar, në vënde të pakultivuar, buzë rrugëve këmbësore, në oborret e shtëpive
të banimit. Shpesh e kultivuar si bimë mjeksore me vlerë tregu. Shkon deri në 1200 m lartësi mbi nivelin e
detit duke filluar nga fushat gjer në luginat alpine të vëndit tonë: Fier, Lushnje, Tiranë, Elbasan, Pogradec,
Korçë, Berat, Kolonjë, Shkodër, Dibër, Vlorë.
Lloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës; toka të pasura me baza, pak a shumë të pasura me elementë ush-
qimorë; PH bazik deri në lehtësisht acid; toka mjaft të thata e të freskëta; veçori dalluese: neutrokalcikol,
mezokserofil.

Në lëndina të thata, anëpylli, rrugë këmbësore, oborre shtëpish, mjedise rurale dhe rrotull rënojave; anëpylli
(Origanetalia); dushkajë pushtore (Quercus pubescenti-petraeae)
47
PJESËT QË VILEN
Lulet pa bisht
PERIUDHA E VJELJES
Maj-Korrik

VJELJES
Lulet këputen me dorë ose me një
krëhër të posaçëm. Kaptinat këputen
pa bishtin e tyre (ose bishti të mos
jetë më i gjatë se 1-2 cm), hidhen në
një trastë bezeje dhe transportohen
për në mjediset e tharjes. Duhet tre-
guar kujdes që lulet e kamomilit të
grumbullohen në vënde të pa spër- Bimë kamomili në përhapje
katur me agrokimikate (pesticide,
herbicide, etj). të cilët gjënden zakonisht pranë pemtoreve dhe ngastrave me kultura perimore të trajtuara.

Mjediset e tharjes duhet të jenë të hijezuar, të mbrojtur nga çdo lloj ndotësi, pa lagështirë dhe me rryma
ajërimi të vazhdueshme. Lulet hapen në një shtresë me trashësi 3 cm dhe nuk përzihen gjatë ditës sepse
përzierja ndikon në pluhurosjen dhe në prishjen e cilësisë së kaptinave. Pas tharjes standard (me 10%
lagështirë) kaptinat ambalazhohen në thasë të rinj prej bezeje të cilët të jenë etiketuar më parë. Thasët e
mbushur me lule kamomili vendosen në rafte të posaçëm, të ngritur nga toka, në mjedise të mbrojtur e të
ajërosur.

Lulet kanë veti anti-inflamatore, antispazmodike, sedative (qetësues), karminative, anti-alergjike, analgjez-
ike, antalgjike, anti-diarreike, anti-nevralgjike, anti-reumatizmale, aperitive, digjestive, tonike.
48
KONOPICA
Emërtimi shkencor: Vitex agnus-castus L.
Emërtime vendore: kamomilë, kopër mace, lule shingjergjit, kamomilë, lule e qenit, maraqe
Shkurre që rritet e lartë nga 1-4 m. Kamefite. Gjetherënëse. Llastarizon fuqishëm nga qafa e kercellit pasi
pritet. Lloj dyseksor. Lulëzon në periudhën Qershor-Korrik. Pjalmohet nëpërmjet insekteve.
Bimë me erë si të rrëshirës me lëkurë gri në të verdhë. Degët e reja pothuajse katërkëndore të veshura me
push. Gjethet të përkundrejta, të rënëshme, pëllëmbore me 3-7 ndarje të plota, pa bisht, me majë të hollë,
të gjelbëra sipër, lehtësisht me push nga poshtë. Lulet në nuancë blu në rozë, të vogla, të bashkuara në
qerthuj të dukëshm që formojnë frërë të gjatë të ndërprerë. Kupa e vogël me dhëmbë trekëndorë, tri herë
më të shkurtër se gypi. Kurora 5-10 mm, e ndarë pothuaj në dy buzë me madhësi të ndryshme. Fryti, një
drupë sferike me ngjyrë të zezërëme në të kuqerrëme që e kalon pak kupën, me diametër 3-4 mm, me erë
të këndëshme.
Gjendet e përhapur rrallë. Takohet vetëm në rajonin mesdhetar, në katin e nxehtë mesdhetar dhe në katin
e mesëm.
Lloj termofil me sjellje dielldashës. Toka të ngopura, me pH bazik dhe mesatarisht acid. Struktura e tokave
ku haset më shumë bazohet nga tipe të ndryshëm aluvionesh, më shpesh e imët (argjila). Toka me rezerva
të mira ujore, stacione me bilanc ujor
të favorshëm. Veçori dalluese: termo-
fil, mezofil në mezohigrofil.
BIOTOPE, FORMACIONE
BIMORË, FITOSOCIOLOGJI
Bregu i ngrohte i detit në zonën mes-
dhetare, gjatë rrjedhjeve stinore të
ujërave. Buzë pellgjeve, nëpër këne-
tat bregdetare, në xhepat e ngrohtë
moçalorë (Nerio-Tamaricetea)
PJESËT QË VILEN
Frutat
Konopicë me fruta
49
PERIUDHA E VJELJES
Muaji Tetor
VJELJES
Vjelja bëhet me dorë duke përdorur
gërshërë krasitëse. Masa e frërëve me
kokrra të pjekura si të piperit futen
në një thes të pastër dhe transpor-
tohen në vëndet e grumbullimit për
t’u sistemuar më vonë në mjediset e
përpunimit.
Frërët me kokrra shkoqen me dorë
për t’u ndarë prej kërcellit kryesor
dhe atyre anësorë. Kokrrat e grum-
bulluara në njërën anë shoshen për Bimë konopice në luginën e Lumit Vjosë
të bërë ndarjen përfundimtare të tyre
nga kërcejtë, nga bishtat e vegjel dhe kokrrat e vogla jashtë standardit. Prodhimi i standardizuar në këtë
mënyrë ambalazhohet në tharës të rinj bezeje dhe sistemohet në rafte të posaçëm të mbrojtur nga lagësh-
tira, pluhurat dhe ndotjet e ndryshme.
Majat lulore kanë veti sedative, soporifike, stupefiante, ndërsa frutat janë diuretik, stimulant, karminativ,
aperitiv dhe galaktogjen.
50
KRASTA
Emërtimi shkencor: Thymus serpyllum L.
Emërtime vendore: krastë, zhumricë, stërkundës
Bimë barishtore shumëvjeçare që
zvarritet për tokë. Degët e saj qën-
drojnë të ngritura përpjetë me lartësi
20-30 cm. Dyseksore. Pjalmohet nga
insektet, përhaper nga kafshët. Lulë-
zon gjatë periudhës Maj-Tetor.
VEÇORI BOTANIKE PËRCAK-

TUESE
Gjethet të ndërkëmbyera, vezake të
vogla. Lulet trëndafili, të bardha ose
të purpurta, me formë vezake, të
grupuara në kallinj të shkurtër mbi
kërcej lulorëtë pajisur me disa gjethe.
Kupa me 5 dhëmbë, dybuzore. Kurora
petëlngjitur është më e madhe se
kupa. Ka 4 thekë. Fryti ovoid, i rrum- Bimë kraste, Shëngjergj, Tiranë
bullakët, me 4 akene.
E kudogjëndur. E rrallë në zonën mesdhetare. Gjëndet deri në 2000 m lartësi nga kati kodrinor në katin
malor.
Lloj dielldashës. Toka të pasura me baza, pH bazik deri në neutral. Toka mjaft të thata e të freskëta, me
kullim, e të lehta, të pastra, me përmbajtje gurishtore, lymore ose ranore. Veçori dalluese: neutrokalcikol,
mezokserofil.

Lëndina që shtrihen mbi toka gëlqerore, ledhe arash dhe shpate të barëzuar. Në dushkajat e formacionit
(Carpinion betuli), lëndina (Mesobromion erecti), livadhe (Arrhenatheretalia elatioris).
51
PJESËT QË VILEN
Majat e lulëzuara
PERIUDHA E VJELJES
Gjatë periudhës së lulëzimit

VJELJES
Majat e lulëzuara korren me drapër
gjatë orëve të paraditës (pas orës 10),
kur vesa është larguar nga bimët. Nuk
lejohet shkulja e bimëve me gjithë
rrënjë. Majat lulore hidhen në një
trastë bezeje të pastër të cilën e mban
vjelësi me vete. Masa e lulesave të
grumbulluara futet nëpër thasë bezeje
të pastër duke i ngjeshur lehtë për t’u
transportuar në mjediset e tharjes dhe Biotop i krastës në Shalë, Dukagjin
përpunimit.

Tharja e lulesave mund të bëhet në diell ose në dhoma të shtruara me beze të pastër e të ajërosura mjaft
mirë. Mjediset e tharjes duhet të jenë të siguruar nga ndotjet me origjinë të ndryshme. Prodhimi quhet i
tharë kur lagështira të jetë ulur në nivelin 10%. Pas tharjes standard, me një shufër druri, bëhet ‘shkartisja’
e luleve dhe e gjetheve nga kërcejtë lulorë. Masa e rezultuar kalohet në një shoshë të posaçme për të ndarë
fijet e barit, lëndët e huaja dhe kërcejtë nga lulet dhe gjethet. Prodhimi përfundimtar ambalazhohet në
thasë bezeje (të etiketuar paraprakisht) të cilët magazinohen në mjedise të mbrojtur nga lagështira, pluhuri
dhe insektet e ndryshëm. Thasët vendosen në rafte druri të ngritur lart nga sipërfaqja e dyshemese.

Bimë mjaltdhënëse, me veti antiseptike, antifungale, anti-katarrale, tonike, stimulante, antispazmodike,
diuretike. Mund të përdoret si infusion ose shurup për të trajtuar gripin dhe të ftohurën, dhembjen e fytit,
kollën, kollën e mirë, infeksionet e kraharorit dhe bronkitet. Ndihmon për të pastruar hundët e zëna, sin-
ozitet dhe të probleme ngjashme. Është përdorur për të nxjerrë krimbat tek fëmijët si dhe për problemet
e gazrave dhe dhembjeve të barkut. Nga jashtë mund të përdoret për të trajtuar mastitin (inflamacione të
kraharorit) ndërsa infuzioni për të larë plagët dhe ulçrat.
52
KULUMRIA
Emërtimi shkencor: Prunus spinosa L.
Emërtime vendore: kulumbri, kullumbri, kulmri, kulmuri
Shkurre me lartësi nga 1-4 m, nano-mikrofanerofite. Gjetherënse. Jetëgjatësia mbi 50 vjet. Lastarizon mjaft
fuqishëm. Dyseksore. Lulëzimi në Prill, përpara gjethëzimit. Pjalmohet nëpërmjet insekteve dhe përhapet
nga zogjtë. Konsiderohet si lloj pionier. E vetmja nënspecie e ndryshme e gjetur në vëndin tonë është dasy-
phylla Schur., e cili është hasur në Lumë të Kukësit.
VEÇORI BOTANIKE
PËRCAKTUESE
Shkurre e dëndur me shumë
llastarë. Lëkura është fillimisht
kafe e lëmuar, pastaj e vijëzuar
horizontalisht me ngjyrë gri në
të zezë. Degët kafe në të zezë,
me shumë gjëmba, të rrumbul-
lakta, me push të imët. Sythat të
shkurtër dhe pothuaj të rrum-
bullakët. Gjethe të ndërkëmby-
era me madhësi të ndry-
shueshme, por më shpesh me
madhësi të vogël (gjatësia 1-2.5
Kulumbri, Mitrovicë, Kosovë
cm, më të mëdha te llastarët)
me formë ovale, me majë të mprehtë, të dhëmbëzuara imët, pa push nga sipër, me push mbi nervurat nga
poshtë. Lulet të rregullta, të bardha, të vogla (1 cm diametër), të vendosura mbi bishta të shkurtër nga 1
ose 2 përgjatë degëve. Fryti është një bërthokël sferike, me diametër 10-15 mm, blu në të errët, kumbullor.
E gjëndur kudo në lartësi të vogla mbi nivelin e detit. Shkon deri në 700 m lartësi në katin e sipërm mesd-
hetar, në katin kodrinor dhe në atë malor të poshtëm.
Lloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka të pasura në baza dhe në azot, me pH bazik deri në
lehtësisht acid. Përbërja mekanike e tokës nga materiale të ndryshëm, pa gurë ose pak gurishtor, argjilë,
53
lym. Lloj mezokserofil ose mezofil. Veçori dalluese: neutroklin

Gardhe, anë pyjesh, toka djerr, pyje të rralluar. Lëndina (Brometalia), shkurreta (Prunetalia spinosae), pyje
gjetherënës (Fagetalia sylvaticae, Qercetalia pubescenti-petraeae), pyje të lokalizuar anës rrjedhjeve ujore
(Alno padion).
PJESËT QË VILEN
Lulet dhe frutat
PERIUDHA E VJELJES
Lulet në muajin Prill, ndërsa frutat në periudhën Korrik-Gusht

Degët 2-3 vjeçare të bimës priten me gërshërë të posaçme ose me një thikë të mprehtë. Pasi grumbul-
lohen në një vënd të përshtashëm, degëve u merren lulet të cilat këputen me gjithë bisht dhe hidhen në
një trastë bezeje për t’u transportuar më pas në vëndet e grumbullimit e të përpunimit të tyre. Lejohet të
priten vetëm 30% e degëve 2-3 vjeçare të bimëve. Lulet nuk duhet të qëndrojnë shumë kohë në trastën e
vjelësit sepse nxihen shpejt dhe prodhimi del jashtë cilësisë së kërkuar nga standardi. Frutat vilen me dorë
dhe hidhen në shporta të posaçme që i mbajnë vjelësit me vete. Rekomandohet përdorimi i dorezave prej
doku të fortë për shkak të pranisë së gjëmbave në degët e bimëve. Pas vjeljes, frutat grumbullohen dhe
transportohen me kosha të mëdhej për në mjediset e tharjes.

Tharja teknike e luleve bëhet në panele diellorë ose në mungesë të këtyre pajisjeve në trina të ndërtuara
për këtë qëllim. Lulet konsiderohen te thara kur lagështira në përmbajtjen e tyre të ketë zbritur në masën
10%. Pas tharjes, lulet futen në thasë të rinj letre ose bezeje të etiketuar më parë dhe sistemohen në rafte
të rregullt në mjedise të mbrojtur nga lagështira, pluhurat, insektet etj..Frutat thahen në sirtarë (në trina
ose në dhoma me ngrohje artificiale). Shtresa e frytave që thahen duhet të jetë gjer në 4-5 cm. Frutat gjatë
tharjes përzihen me një krëhër druri me bisht të gjatë çdo 3-4 orë. Pas tharjes (lejohet lagështira deri në
12%) frutat futen në thasë të rinj bezeje, të etiketuar më parë, dhe sistemohen në vënde të ngritur mbi
dysheme druri, pa lagështirë, pa pluhura dhe insekte.

Kulumritë e ngrënëshme, në gjëndje plotësisht të pjekur, përdoren për përgatitjen e një alkooli. Lëkura
dhe fruti janë astringjentë. Lëkura është febrifuge. Lulet janë diuretike dhe laksative, ndërsa gjethet depu-
rative. Druri është i fortë dhe i ngjeshur, me duramen në rozë në kafe ose në kafe të zezëremë, me pore
të dukëshme në trungjet e vjetër. Përdoret në ndërtimin e gardheve të gjallë rrotull tokave bujqësore etj..
54
LAJTHIA
Emërtimi shkencor: Corylus avellana L.
Emërtime vendore: lajthi
Shkurre me lartësi 2-4 m, mikrofanerofite. Gjetherënëse, me jetëgjatësi të vogël. Lëshon këmbëza nga
poshtë dhe lastarizon fuqishëm pas cungimit. Monoike. Lulëzon në Janar - Mars. Pjalmohet me anë të erës
dhe shpërndahet nga kafshët.

Kërcej të drejtë (sidomos ata që dalin
si këmbëza nga poshtë). Lëkurë, fil-
limisht e hollë, e lëmuar, e murrme,
që merr nuancë gri. Degët e reja me
push të imët, të pajisura me qime të
drejta gjendrore me ngjyrë të kuqërre-
mtë. Sythat të vegjël, të dalë. Gjethet e
ndërkëmbyera të mëdha, me diametër
5-12 cm të gjata dhe 6-9 cm të gjëra,
nën-rrethore në trajtë zemre, anës me
dhëmbë të dyfishtë, të dhëmbëzuara,
të pushëzuara imët, me bisht shumë
të shkurtër. Lulet mashkullore janë
të vendosura në gathë të verdhëremë
që varen poshtë, të gjatë 2-8 cm, janë
të vendosur në bazën e degëzave Lajthi
një vjeçare; çelin para gjetheve. lulet
femër formojnë sytha të vegjë (burbuqe), me shtylla të kuqe. Fryti (lajthi) është i mbështjellë me brakte të
gjethëzuara të prera në majë. Piqet në shtator.
E gjëndur kudo në zonat mesdhetare dhe në ato mesdhetare paramalore. Shkon deri në lartësitë 1700 m
mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor gjer në bazën e katit nën-alpin, euro-aziatik (me tendencë nën-at-
lantik dhe nën-mesdhetar). Në vëndin tonë gjëndet në luginën e Bogës, në luginën e Shalës, në Gjerbës,
Çorovodë, Potom, Ogrenj, Radanj, në malin e Topovës, në pyjet e Leshnicës, në pyllin e Rexhinit (Kurve-
lesh), në pyjet e fshatrave që gjënden rrëzës së malit të Korabit (Dibër), në parkun kombëtar të Jablanicës,
55
në Sllovë e në Sllatinë, në Vajkal (Bulqizë), në Gurrën e madhe, në Bërzeshtë, në Trebinjë, në Çezmë, në
Pocest (Dibër), në Cangonj, në Bitinckë, në Bozhigrad, në Nivisht, në Damjanec, në Leshnjë, në Lubonjë, në
Kurtes, në Navoselë, në pyjet e Vukëlit, të Vrithit, të Toplanës, të Gjonpepajt, të Krumës, të Kolosjanit, të
Berishës, të rrëzës së Munellës, në malin e Shenjit, në Rrëzë-Dejë e në Masdejë, etj..
Lloj gjysëm-hijedashës ose hijedashës. Haset në toka pak a shumë të pasura në baza, pH bazik deri në le-
htësisht acid. Strukturë e pastër ose gurishtore, lymore, argjila pa acid karbonik. Kushte hidrike optimale,
mezofile. Veçori dalluese: neu-
troklin me amplitudë të gjërë.
BIOTOPE, FORMACIONE
BIMORË, FITOSOCIOLOGJI
Shkurretë, pyll, gardhe, pinjollë
nga sistemi rrënjor. Shkurretë
(Prunetalia spinosae), në pyje
kodrinorë (Carpinion betuli) e
në pyje malorë (Fagion sylvati-
cae), në pyjet e greminave (Lu-
nario-Acerion, Tilion platyphyl-
lis)
PJESËT QË VILEN
Gjethet, frutat
PERIUDHA E VJELJES
Korrik-Gusht, kur gjethja është
në fazën e vegjetacionit aktiv Biotopi i lajthisë, Kolosian, Kukës
dhe në Tetor-Nëntor, kur frutat
janë pjekur plotësisht.

Gjethet këputen me gërshërë dhe grumbullohen në një përparëse që vjelësi e mban të lidhur përpara bar-
kut. Sasia e grumbulluar në përparëse zbrazet herë pas here në një thes bezeje të madh (harar) i cili më pas
transportohet për në mjediset e tharjes. Frutat vilen po ashtu me dorë dhe hidhen në një trastë të vogël të
varur në qafën e vjelësit i cili pasi e mbush atë, e zbraz në një thes bezeje për ta transportuar në mjediset
e tharjes.
56
Tharja e gjetheve bëhet në rrjeta të posaçme najloni, të shtrira në vënde që ajërosen, në hije e të mbrojtur
nga pluhurat, nga ndotjet prej kafshëve dhe prej shpendëve. Pas tharjes, gjethet pastrohen nga kërcejtë ose
nga lëndët e huaja, ambalazhohen në thasë bezeje dhe magazinohen përkohësisht në dhoma me dysheme
druri e pa lagështirë. Kokrrat thahen në raftin me panel diellor.

Lajthi të ngënëshme. Dru me nuancë rozë ose rozë e mbyllur, mjaft i tendosur dhe i përkulshëm; përdoret
për prodhimin e mbajtësve të fidanëve të mbjellë në një pemtore ose të hunjëve për rrethimin e sipërfa-
qeve të ndryshme. Dikur në punime zbukurimesh, rrathë vozash, në doreza dhe pllakata zbukurimi për sh-
kak të drurit të rrënjëve i cili është me damarë. Mjaft i mirë për tu djegur pasi qymyri i lajthisë lëshon mjaft
nxehtësi dhe qëndron për një kohë të gjatë në zjarr. Dikur i përdorur për vizatim dhe për prodhim pudre.
Ka varietete të shumtë të kultivuar për prodhim frutash.
Rrënjët shpesh janë të mikorizuara me qëllim prodhimin e kërpudhës së njohur ‘tartuf’.
57
LULEBALSAMI
Emërtimi shkencor: Hypericum perforatum L.
Emërtime vendore: lule basani, agurdhusë e shpuar, balç, baç, bar i të premit, lule maji, balq, lulja e gjakut
Bimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 25-100 cm. Hemikriptofite. Lulëzon në periudhën Maj-Kor-
rik. Autogame.

Bimë pa push me kërcell nëntokësor të
drunjtë. Kërcell i drejtë i fortë, i rrum-
bullakët, me dy qoshe te dala mjaft
të dukëshme. Gjethe pa bisht, eliptike
ose lineare, pa finesë, më të qarta në
faqen e poshtëme, të gjitha me lobet
e pikëluara me gjëmdërra të përsh-
kueshme nga drita dhe anëve me pika
të zeza. Lule të mëdha, me ngjyrë të
verdhë intensive (diametri 2.3-3.5 cm),
të vendosura në panikula të gjëra. Nën-
petla me majë të mrehtë, të pikëluara
me të zezë, pa qime. Petla të pikëluara
me të zezë, disimetrike, të dhëmbë-
zuara vetëm në njërën anë. Kapsulë
ovale, shumë më e gjatë se kupa. Lulebasami, Shalë, Dukagjin
Shumë e përhapur, më pak në rajonin mesdhetar. Takohet deri në lartësitë 2000 m mbi nivelin e detit, nga
kati kodrinor gjer në katin nën-alpin, nga zona e ullirit gjer në zonën e ahut.
Lloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës.Toka pak a shumë të pasura me baza, pH neutral ose lehtësisht
acid. Toka lymore (ranore ose gurishtore), mjaft të thata deri të freskëta. Lloj mezokserofil në mezofil.
58
Veçori dalluese: neutroklin me amplitudë të gjërë.

Anës rrugëve, në shpate mali, buzë përroskave me rrjedhje ujore, toka djerrë, çeltira dhe pyje të prerë
rrafsh. Lëndina (Thero-Brachypodietalia, Brometalia erecti, Sedo-Scleranthetea), anëpylli (Origanetalia);
vënde (Calluno-Ulicetea), pyje të prerë (Epilobietalia angustifolii), livadhe (Arrhenatheretalia).
PJESËT QË VILEN
Majat e lulëzuara
PERIUDHA E VJELJES
Gjatë periudhës së lulëzimit, kur lulet nuk kanë çelur të gjitha por një pjesë e tyre (50%).

Pjesët mbitokësore të bimës korren me drapër në gjatësinë 30 cm dhe lidhen në tufa të cilat sistemohen
në një anë thesi dhe transportohen për në pikën e grumbullimit. Nuk duhet të korren 30% e popullatës së
bimëve.

Tharja e bimëve të korrura duhet të bëhet në vënde të ajërosur pa lagështirë, që janë të mbrojtur nga
pluhurat, nga ndotjet e kafshëve e të shpendëve, vazhdimisht në hije. Për shtrojë përdoret vetëm beze e
pastër. Pas tharjes kërcejtë lulorë pastrohen nga fijet e barishteve, nga bimët që kanë lule me ngjyrë kafe
të errët apo nga lëndët e huaja. Bimët e thara sipas treguesit të standardit ( 10% lagështirë), ambalazhohen
në thasë bezeje të etiketuar më parë. Thasët vendosen në rafte të ngritur nga toka, në vënde të mbrojtur,
të ajërosur dhe pa lagështirë.

Bima është stimulante, digjestive, diuretike dhe vulnerare.
59
LULESHTRYDHJA
Emërtimi shkencor: Fragaria vesca L.
Emërtime vendore: dreth, drethe, dredhëz, luledredhë, shtrydhëz, luleshtrydhë, gërdhe
Bimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 5-30 cm, hemikriptofite. Llulëzon në periudhën: Prill-Korrik.
Pjalmohet nga insektet dhe përhapet nga kafshët.

Stolone të shumtë, të zgjatur, me lë-
fostër midis nyjeve. Kërcej që arrijnë
shpesh pak përmbi gjethet, të veshur
me push, pa gjethe ose me 1-2 brakte
lulore. Gjethet dalin nga baza e kërcel-
lit të bimës, janë të pajisura me bisht
të gjatë me 3 gjethëza ovale, me push
të imët nga sipër, të dhëmbëzuara
me dhëmbë jo-simetrikë, të mpre-
htë, shpesh të kuqërremtë në faqen
e sipërme, të gjitha ose të paktën
anësoret, pa bisht. Dhëmbët fundorë po
aq të mëdhenj ose më të gjatë se fqin-
jët e tyre. Lule të bardha me madhësi
mesatare (12-15 mm diametër). Nën-
petalet e kupës dhe vetë kupa janë të Luleshtrydhja, Theth, Dukagjin
shtrira. Shtrati i lules i rrumbullaktë ose
konik, mishtor, i mbushur me fruta, të kuqe ose shumë rrallë të bardha që shkëputen lehtësisht.
Shumë e përhapur, pothuajse në të gjithë hapsirën e Shqipërisë, por rrallë në rajonin mesdhetar. Shkon
deri në 1600 m lartësi mbi nivelin e detit, në katin kodrinor dhe në atë malor, gjithkund në pyje e lugina.
Lloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Toka mjaft të pasura me baza, gjithashtu të pasura me elementë
ushqimorë, me pH neutral deri në lehtësisht acid. Toka të pastra, ranore ose gurishtore: argjilë nga de-
karbonatimi i gëlqerorëve, lymore. Toka mjaft të freskëta dhe mesatarisht të thata; lloj mezofil; veçori
60
dalluese: neutroklin me amplitudë të gjërë, heliofil

Pyje të rralluar, ledhe, rrugë, sipërfaqe pyjore që priten rrafsh. Lëndina mezofile, hapsira pyjore të prera
rrafsh (Epilobietea angustifolii), pyje (Fagetalia).
PJESËT QË VILEN
Rrënjët, gjethet dhe frutat
PERIUDHA E VJELJES
Rrënjët në vjeshtë e në dimër. Gjethet
gjatë lulëzimit dhe pas kësaj periudhe.
Frutat në periudhën e pjekurisë.

VJELJES
Pasi i vilen frutat (në se ka), rrënjët nx-
irren nëpërmjet një vegle të thjeshtë
me dy veshë (çapë, sqepar); bimët e
shkulura shkunden plotësisht nga
dherat dhe vendosen në një trastë të
madhe bezeje që e mban vjelësi me
vete. Bimët e shkulura transportohen Luleshtrydhja në Bjeshkët e Thethit, Dukagjin
në vëndin e përpunimit, ku priten dhe
ndahen pjesët nga njëra-tjetra (rrënjët dhe gjethet). Në çdo tri bimë do të lihen dy të tilla pa u shkulur. Nëse
do të vilen vetëm gjethet, atëhere vjelja bëhet me dorë duke i këputur gjethet. Frutat vilen gjatë verës. Për
grumbullimin e tyre përdoren shportat e njohura të cilat varen në njërin krah të vjelësit.

Pas pastrimit te tyre, rrënjët dërgohen në dhoma të posaçme, me temperaturë të lartë (40-50°C) për t’u
tharë. Gjethet thahen në vënde të hijezuar me korrente ajërimi. Pas tharjes gjethet dhe rrënjët pastrohen
nga lëndët e huaja që mund të kenë ngelur bashkë me to. Për ambalazhimin dhe ruajtjen e pjesëve të
bimëve veprohet njëlloj si për bimët e tjera të ngjajshme. Frutat transportohen për t’u tregëtuar ose për t’u
konsumuar të freskëta.

Fryti është i ngrënshëm. Luleshtrydhet janë aperitive, diuretike dhe astringjente.
61
LULESHURDHA
Emërtimi shkencor: Taraxacum officinale Web., T. dens-leonis Desf..
Emërtime vendore: qumështore, lule-gomari, lule tambli, luleshurdhë, lule dylli
Bimë barishtore shumëvjeçare pa kërcell që rritet e lartë 5-40 cm. Hemikriptofite me rozetë, lulëzon në
periudhën Mars-Nëntor. Pjalmohet me anë të insekteve dhe përhapet nga era dhe nga milingonat.

Rrënja e fortë, e shtrirë rreth e rrot-
ull bimës (strumbullare). Bishti i lules
i drejtë, mban në krye një kaptinë të
vetme me petale llapore në ngjyrë të
verdhë. Gjethet të mëdha, të vendosura
në një rozetë në bazën e bimës, me ngj-
yrë të gjelbër, pa push, pendore me të
çara, në trajtë trekëndëshi me majë të
mprehtë. Mbështjellëse me brakte të
plota ose të dhëmbëzuara drejt majës,
të jashtëmet të shtrira ose të kurbuara
drejt bazës. Të gjitha pjesët e bimës kur
këputen me dorë nxjerrin një lëng të
bardhë si qumësht.
E kudogjëndur por më e rrallë në rajo-
Luleshurdha
nin mesdhetar. Shkon deri në 2000 m,
nga kati kodrinor në katin alpin.
Lloj dielldashës. Haset në toka të pasura me elementë ushqimorë, me pH neutral deri në lehtësisht acid.
Toka pa gurë ose me përmbajtje gurësh, argjilore, lymore; toka të freskëta ose shumë të freskëta. Lloj
mezofil. Veçori dalluese: neutronitroklin.

Lëndina, çeltira, pyje të rralluar, rrugë, kopështe, hapsira pyjore (Epilobieta angustifolii); lëndina (Arrhen-
62
atheretalia elatioris, Plantaginetalia majoris), rrënoja (Onopordetalia),
kultura llojore (Chenopodietae), pyll i rrallë (Fagetalia).
PJESËT QË VILEN
Gjethet, rrënjët
PERIUDHA E VJELJES
Gjethet në Maj-Qershor; rrënjët në vjeshtë, pranverë, ndërsa kur është
e kultivuar shkulja e tyre bëhet në muajin Korrik me një parmëndë.

Gjethet priten me një thikë të harkuar, të dhëmbëzuar si drapëri, deri 1
cm mbi tokë. Rrënjët shkulen me parmendë ose me vegla të posaçme
dore. Rrënjët nuk duhet të jenë të vyshkura, as të lehta në peshë.
PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELË Luleshurdha

Para vendosjes së tyre në vëndet e tharjes, rrënjët duhet të jenë të pas-
truara nga balta dhe të qëruara nga qafa e tyre. Për pastrimin e rrënjëvë përdoret ujë i rrjedhshëm, i pastër
ndërsa qafa pritet me thikë të mprehtë. Gjethet thahen në diell ose në kapanone tharje të ajërosur mirë.
Rrënjët thahen gjithashtu në diell në vënde të ajërosur mjaft mirë ose në furra tharje të posaçme.

Gjethet e luleshurdhës konsumohen në sallatë. Ka kryesisht veti diuretike, detoksifikuese, tonike e hidhur
dhe kolagoge. Duke qenë diuretike, gjethet trajtojnë tensionin e lartë duke zvogëluar vëllimin e lëngjeve
në trup. Rrënja e luleshurdhës është një prej drogave më detoksifikuese.
63
MËSHTEKNA
Emërtimi shkencor: Betula pendula Roth. B. alba L.
Emërtime vendore: mështekn, krahjetë, lajthi e egër, mështek, mështekër, mustekën, mushtekën
Dru i lartë 20-30 m, makrofanerofit. Gjetherënës me jetëgjatësi 100 vjet. Rritje e shpejtë në moshë të re,
pasi kalon 5-6 vitet e parë. Lëshon këmbëza nga rrënjët dhe, në raste të veçantë, lastarizon te qafa e trungut
(afër sipërfaqes së tokës). Monoik. Lulëzon në Prill-Maj. Pjalmohet dhe shpërndahet me anë të erës.

Trungu i drejtë, kurora pak e dëndur
me degët e ngritura lart, të cilat vinë
në rënie. Lëkura fillimisht e lëmuar, e
bardhë, shkëputet në shirita horizon-
talë, bëhet e zezëremë, e trashë dhe me
të çara të çregullta në bazën e trungut.
Degët e reja ngjyrë kafe në ngjyrë
ndryshku të mbyllur, të përkulëshme,
të ndritëshme, pa push, mbuluar
me kathë ngjyrë gri të çelur. Sythat
konikë, të shtrirë, ngjyrë kafe. Gjethet
të ndërkëmbyera, 2-7 cm, trekëndore
ose rombike, me majë të gjatë të mpre-
htë, të dhëmbëzuara në mënyrë të çr-
regullt, pa push. Gjethet e reja ngjitëse,
të vjetrat të shogëta. Gathët meshkuj Mështekna
në mbaresa pa bisht të varur, gjatësia
10 cm kur piqen. Gathët femërorë në nën-mbaresa të ngritura lart, më të vegjël (gjatësia 3 cm), me bisht.
Lobet me lëfostra trekëndore, kone të varur, që shpërbëhen mbi dru. Frutat të vegjël me dy flatra cipëthata,
piqen në Qershor-Korrik.
Gjendet kryesisht në rajonin Veri-Lindor të vëndit, në grumbuj pyjorë të vegjël në zonën e ahut duke mbër-
ritur gjer në lartësitë 2000 m mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor në katin nën-alpin, në rrethet: Tropojë,
Kukës (Pashtrik, Koritnik, Gjallicë, Shishtavec, Korab); në male të tjerë të Shqipërisë Veri-Lindore e Lindore
si: Pylli i Duriçit-Bulqizë, Livadhi i Kokës-Valikardhë, Pylli i Rinas-Qarrishtë, pyjet e Zhavorrinës e të Bred-
64
hishtes-Rajcë (Librazhd).
CR B2e - lloj në rënie të vazh-
dueshme
Lloj dielldashës që nuk përballon
dot konkurrencën e llojeve sho-
qërues. Haset në toka shpesh të
varfëra në baza. Ka kërkesa të pakta
ushqimore, toleron pH shumë të
ndryshueshëm. Shkon mirë në toka
ranore, lymore, gurishtore ose arg-
jilore-gëlqerore; toka të thata në
torfike. Ka tolerancë e madhe ndaj
përmbajtjes në ujë por është lloj i
ndjeshëm ndaj thatësirës së tejzg- Pyll me mështekna buzë përroit, Shishtavec, Kukës
jatur. Veçori dalluese: lloj pionier,
kënaqet me pak ushqim dhe u përshtatet të gjithë substrateve toksorë.

Pyje të dritësuar ose të degraduar, vënde të zhveshur, pyje acidifilë (Quercetalia robori-petraeae), pyje të
tjerë kodrinorë acidifilë ose kalcikolë (Carpino-Fagenalia), pyje malorë (Fagion sylvaticae, Luzulo-Fagion),
grumbuj që janë të lokalizuar anës rrjedhjeve ujore (pyje ripikolë) (Alno-Padion); formacione në kufi me
pyllin (Piceion abietis).
PJESËT QË VILEN
Gjethet, gathët
PERIUDHA E VJELJES
Gjethet vilen gjatë periudhës së lulëzimit (muaji Maj), kur ato janë më aromatike dhe më ngjitëse. Gathët
vilen në periudhën e fillim-pranverës kur ata fillojnë të fryhen (grumbullimi i tyre mund të bëhet edhe në
muajin Shkurt kur moti e favorizon këtë).

Për vjeljen e gjetheve priten degë dy-vjeçare me gërshërë krasitieje. Gathët priten gjithashtu me gërshërë
të posaçme, bishtëgjata e të lehta të cilat nuk lejojnë rënien e tyre në tokë. Pjesët e vjela grumbullohen
65
veças dhe futen në thasë të posaçëm prej beze për t’u transportuar në mjediset e përpunimit.

Gjethet, pasi ndahen nga degët, thahen në dhoma të ajërosura ose në diell. Për shtrojë përdoret vetëm
beze e pastër. Pas tharjes futen në thasë të mëdhenj (hararë) prej bezeje të pastër. Gathët thahen së bashku
me degëzat. Ata lihen një kohë të gjatë për t’u tharë në vënde të freskët, sepse temperatura e lartë e ajrit i
shpërbën. Pas tharjes teknike (10% lagështirë) gathët ndahen nga degët dhe pastrohen nga bishtat, futen
duke u ngjeshur lehtë në thasë beze të pastër e të etiketuar më parë sipas kërkesës së blerësit. Thasët me
gjethe dhe me gathë sistemohen veç e veç në vënde të mbrojtur, të lyer me gëlqere e të ngritur me paleta
druri mbi sipërfaqen e tokës.

Bimë diuretike, depurative, anti-dartroze dhe anti-reumatizmale. Infuzioni i gjetheve shpejton largimin
e mbetjeve në urinë dhe është i dobishëm për gurët në veshka dhe në fshikëzën e urinës, gjendjen reu-
matizmale dhe përdhesin. Në kombinim me bimë diuretike përdoret për të zvogëluar mbajtjen e ujërave
dhe djerësitjen. Limfa e mështeknës ështe mesatarisht diuretike. Esenca e gjetheve është antispektike dhe
përdoret rëndom në përgatesa për trajtimin e ekzemave dhe psoriazës. Dekoksioni i lëvores së mështeknës
përdoret si locion për problemet kronike të lëkurës. Lëvorja mund të macerohet në esencë dhe të përdoret
për dhembjet reumatizmale të nyjeve.
Dru i bardhë i verdhërem ose me ngjyrë ndryshku të lehtë, me njolla palcore, me dendësi mesatare,
që përpunohet lehtësisht. Përdoret si pastë për letër, panele prej fibre dhe pllaka tallashi, torneri, doreza
veglash. Dikur bëheshin bobina për mbajtjen e fillit të makinave qepëse. Në zdrukthëtari gjen përdorim në
prodhimin e mobiljeve speciale, lapsa të ndryshëm. Në derulim, si prodhues i shkëlqyer i rimesos së hollë,
ambalazh, objekte zbukurimi.
Dru që imiton arrën sepse ngjyroset mjaft mirë. Lëndë djegëse e mirë që e ruan flakën për një kohë
të gjatë, gati pa tym, dikur i përdorur për furrat e bukës (nxehtësi e madhe që mban gjatë).
66
MJEDHRA
Emërtimi shkencor: Rubus idaeus L.
Emërtime vendore: mjedhër, midër, malinë, njetër
Nën-shkurre me lartësi nga 1-2 m. Kamefite. Gjetherënëse. Lëshon këmbëza natyralisht dhe lastarizon
kur pritet, kërcej dyvjeçarë (të gjethëzuar).
Dyseksore. Lulëzon nga maji në Gusht. Pjal-
mohet me anë të insekteve dhe përhapet
nëpërmjet zogjëve.

Kërcej dyvjeçarë, të ngritur lartë, të pajisur
në vitin e parë me gjëmba të vegjël të kuqër-
remtë që më pas marrin nuancë blu, me pak
gjëmba. Gjethe të ndërkëmbyera, të për-
bëra, pendore, me 3-7 gjethëza të dhëmbë-
zuara (ajo e fundit më e madhe), e gjelbër
në blu nga pjesa e sipërme, e bardhë nga
poshtë. Frërët fundorë ose anësorë, gjethet
në kërcej 2 vjeçarë. Ka lule të rregullta, të
vogla me diametër 1 cm, të bardha në nu-
ancë të gjelbër. Frutat janë mana të kuq, me
erë të këndëshme që bashkohen në frërë. Gjethet dhe frutat e mjedhrës, Topojan, Kukës
Gjendet kudo nëpër male, më rrallë gjetkë (në fusha, sidomos në zonat veri-lindore të vëndit; në lartësitë
100-2200 m mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor në katin nën-alpin). Në zonën e ahut: në malin e Çikës, në
malin e Çipinit, në Bolenë, në malin e Qelqëzit, në Opar, në pyjet e Gorës, të Mokrës, të Vërçës, të Shpatit,
të Bërzeshtës, të Martaneshit, të Dejës, të Lurës, në Munellë, në Cukal, në Qafëthore etj..
Lloj dielldashës, toka të pasura me baza të ndryshme, toka mjaft të pasura me azot, me pH të ndry-
shueshëm. Shkon në toka me përmbajtie pak a shumë gurishtore, lymore, argjilore, ranore, mbi shkëmbenj
silicorë ose gëlqerorë. Lloj mezofil. Veçori dalluese: neutroklin me amplitudë të gjërë, heliofil.
67
Çeltira, anët e pyjeve, pyje të rralluar, njollëzime të zhveshur nga prerjet rrafsh e pyjeve (Sambuco-Salicion,
Epilobietea), disa tipe pyjesh me vitalitet të pakësuar nën mbulesën e tyre (Fagetalia sylvaticae)
PJESËT QË VILEN
Gjethet,frutat
PERIUDHA E VJELJES
Gjethet vilen në periudhën e
lulëzimit në Maj-Gusht, ndërsa fru-
tat në kohën e pjekurisë së tyre, në
muajt Korrik-Shtator, kur gjethja
është e pjekur dhe lëshon dyllë në
gishta gjatë vjeljes së saj.
MËNYRAT DHE KUJDESJET

GJATË VJELJES
Gjethet ndahen nga kërcejtë pas
krasitjeve që u bëhen bimëve. Fru-
tat vilen drejtpërdrejtë me dorë dhe
hidhen në shporta.
Mjedhra në Surroj-Arren, Kukës
Tharja e gjetheve të mjedhrës bëhet si për llojet e tjerë: në rrjeta najloni të ngritura ose në beze pastër të
shtrirë në vënde të ajërosur e në hije; frutat, duke qenë se janë shumë delikatë për t’u tharë, rekomandohet
të përdoren për këtë qëllim rafte të posaçëm me panel diellor. Shtresat e frutave që krijohen në sirtarët e
raftit nuk duhet të jenë më shumë se 4-5 cm të trasha. Pas tharjes gjethet dhe frutat pastrohen nga kërce-
jtë, fijet e barit dhe lëndët e huaja. Frutat ambalazhohen në thasë beze dhe në arka druri që sistemohen në
vënde të sheshtë dhe pa lagështirë

Fruta të ngrënshëm, përdoren për prodhimin e reçelnave e të shurupëve. Gjethe dhe lastarët e rinj me veti
astringjente (rrudhëse), tonike, diuretike dhe depurative. Gjethet favorizojnë lindjen e kollajshme, mendo-
het nëpërmjet forcimit të muskujve gjatësorë të uterusit, duke rritur fuqinë tkurrëse dhe kësisoj lehtësuar
lindjen. Dekoksioni i gjetheve mund të përdoret për të lehtësuar diarrenë. Të përdorura nga jashtë, gjethet
mund të shërbejnë për shpëlarjen e syve kundër konjuktiviteve, të gojës për probleme të ndryshme ose si
locion për ulçërat, plagët ose rrjedhje të tepërta vaginale.
Lloj i pëlqyer mjaft nga drerët dhe sorkadhet në dietën e tyre ushqimore.
68
MOLLA E EGËR
Emërtimi shkencor: Malus sylvestris Mill.
Emërtime vendore: mollë e egër
Shkurre ose dru i vogël me lartësi nga 6-10 m,
mikro-mezofanerofit. Gjetherënës. Jetëgjatë-
sia 70-100 vjet. Dyseksore. Lulëzon në Prill-
Maj. Pjalmohet me anë të insekteve.

Trung i shkurtër, i përkulshëm, pak a shumë
me vija gjatësore, me lëkurë të zënë në gri, me
pllakëza luspore. Degët me gjëmba: të gjatat,
me ngjyrë të errët në të kuqe, ndërsa të shku-
rtërat me gjurmë gjethore unazore. Sythat të
vegjël, me push, të ngjitur me degët. Gjethet të
ndërkëmbyera me bisht të shkurtër, me push
të imët kur janë të reja, pastaj pa push. Llapa
vezake, e mprehtë, e dhëmbëzuar, me tri-katër
palë nervura. Lulet e rregullta, të bardha me
nuancë rozë, të mëdha 3-4 cm diametër, me
thekë të verdhë, janë të vendosura në buqeta
me nga 4-8 lule. Fryti, një mollë e vogël me
ngjyrë të verdhë në gjelbëroshe me diametër
3-4 cm, me shije majhoshe.
E kudogjëndur, e shpërndarë kudo, rrallë në ra-
jonin mesdhetar. Shkon deri në 1300 m lartësi Fruta të mollës së egër, Shëngjergj, Tiranë
duke filluar nga kati kodrinor në katin malor.
Lloj dielldashës por toleron gjithashtu hijen. Haset në toka të pasura me baza, me pH shumë i ndry-
shueshëm; toka me strukturë të pastër ose me përmbajtje gurësh, argjilore, lymore ose nga depozitime
aluvionale. Lloj mezofil. Veçori dalluese: lloj me amplitudë shumë të gjërë.
69
Në pyje të rralluar, në ledhet e tokave bujqësore, në pyjet kodrinorë (Alno-Padion), në ahishte të përzjerë
me dushqe, në dushkaja (Carpinion betuli), në shkurreta (Prunetalia spinosae); më rrallë në pyje acidifilë
(Quercion robori-petraeae).
PJESËT QË VILEN
Frutat
PERIUDHA E VJELJES
Shtator-Nëntor

Frutat vilen me dorë dhe jo me shkundje me qëllim
që të mos vriten. Ato hidhen në një trastë bezeje të
pastër e cila qëndron varur në supin e vjelësit dhe
pastaj futen në kosha të mëdhenj për t’u transportuar
normalisht në mjediset e përpunimit e të tharjes.

Frutat përzgjidhen duke veçuar të krimburat që nuk i
pranon tregu, priten në riska të hollë me trashësi 2-4
mm. Vendosen në rrjeta metalike inoksi për t’u tharë
në vënde me korrente të vazhdueshëm ajëri. Përdoren
gjithashtu furra tharje të ndërtuara enkas për këtë
qëllim.

Bimë mjaltdhënëse. Lëkura ka veti tonike, astring-
jente dhe febrifuge. Gjethet janë diuretike.
Druri ngjan mjaft me atë të dardhës por ka
Mollë e egër, Parpujë, Shëngjergj, Tiranë
një duramen me ngjyë të kafe të çelur në të kuqërre-
mtë, dallohet nga kambiumi i bardhë në të kuqërre-
mtë. Gjen përdorime në skulpturë, torneri, doreza veglash etj. Digjet mjaft mirë dhe çliron shumë nxehtësi.
Përdoret si nënshartesë për drurët frutorë.
70
MURRIZI NJËBËRTHAMËSH
Emërtimi shkencor: Crataegus monogyna Jacq.
Emërtime vendore: murriz, murris, morriz
Shkurrezë ose shkurre, ndonjëherë edhe dru i vogël që rritet i lartë nga 2-10 m, me diametër trungor deri
në 30-40 cm; nanofanerofite në mezofanerofite. Lloj gjetherënës. Jetëgjatësia deri në 500 vjet. Lastarizon
mjaft kur pritet në bazën e kërcellit. Dyseksore. Lulëzon në Maj. Pjalmohet me anë të insekteve. Përhapet
nëpërmjet zogjëve. Lloj i ndjeshëm ndaj një stuhie bakteriale.

Lëkura e moçme ka ngjyrë gri-kafe në të
zezërëme, me cipëza të holla. Degët me
gjëmba, të lëmuara, ngjyrë gri në të hirtë.
Sythat të vegjël, rrethorë, të verdhërëmë.
Gjethet të ndërkëmbyera me 3-7 lobe
(vriguj) të prera, të dhëmbëzuara, me sinuse
të thellë dhe me nervura të ndryshueshme,
llapa jo qartësisht në qoshe, e zgjeruar te
baza, qartësisht e gjelbër nga sipër, e gjelbër
në blu nga poshtë. Buqeta me lule me erë,
mbi degët të shkurtëra. Lule të rregullta, të
bardha, me një stil të vetëm. Lulëzon në Maj.
Frutat ovoidë, në madhësine e qiqrës, me
ngjyrë të kuqe, qëndrojnë pak a shumë gjatë
në degët, në përgjithësi kanë një bërthamë
të vetme. Piqen në shtator.
Murrizi njëbërthamësh, Shishtavec, Kukës
E kudogjëndur. Shkon deri në lartësitë 1600 m mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor në katin malor. Është
murrizi më i përhapuri në vëndin tonë.
Lloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka mjaft të pasura me baza, me pH bazik deri në lehtë-
sisht acid. E gjejmë në toka me ose pa gurë, lymore, ranore, toka mjaft të thata gjer në të freskëta. Veçori
dalluese: lloj me amplitudë të gjërë.
71
Vende me pyll të dëndur, toka djerr, shullanë, ledhe arash, gardhe, anë pylli, pyll i hapur; shkurreta (Prun-
etalia spinosae), dushqe me push (Quercion pubescenti-petraeae), dushkaja, ahishte-dushkaja (Carpinion
betuli, Quercion robori-petraeae), ahishte (Fagion sylvaticae), pyje të thatë me pisha (Erico-Pinetalia), pyje
bregorë (Alno-padion)
PJESËT QË VILEN
Gjethet, frutat
PERIUDHA E VJELJES
Gjethet në periudhën e lulëzimit dhe pas saj ndërsa frutat në Gusht-Shtator

Frutat vilen me dorë duke i shkundur bimët ose grumbullohen me një krëhër të posaçëm si në vjeljen e
kokrrave të dëllënjës. Gjethet këputen me dorë. Vilen 30% e sasisë së gjetheve. Vjeljet duhet të bëhen në
mot të mirë e të qëndrueshëm, pa lagështirë. Për të lejuar ripërtëritjen dhe përhapjen e llojit, 20% e sasisë
së frutave lihen pa u vjelë. Pjesët e vjela futen në trasta të veçanta që i mban vjelësi të trupëzuara gjatë
punës.

Tharja e gjetheve bëhet në vënde të ajrosur mirë, pa lagështirë, që janë të mbrojtur nga pluhurat, nga
ndotjet e kafshëve e të shpendëve, vazhdimisht në hije. Për shtrojë përdoret vetëm beze e pastër. Shtresa
e gjetheve që hapen për t’u tharë nuk duhet ta kalojë trashësinë 2-3 cm. Ato përzihen çdo gjashtë orë
me një krëhër druri me bisht të gjatë. Frutat thahen në kapanone tharje me temperaturë 50-60 gradë C.;
lagështia e gjetheve pas tharjes duhet të jetë 10% ndërsa e frutave lejohet deri në 14%; frutat duhet të jenë
të pashtypura, me shije të ëmbël, pak në të athët dhe pa krimba.

Bimë mjaltdhënëse. Fryt i ngrënshëm, i përdorur në distileri, në përgatitjen e reçelnave dhe në pastiçeri.
Vetitë: tonik, astringjent, antiseptik dhe antidiabetik; kokrrat janë tonike, astringjente, dezinfe-
ktante dhe antiseptike, të pasura me provitaminën A e cila shton mprehtësinë e vështrimit. Boronicat
e pjekura janë mesatarisht laksative për shkak të përmbajtjes së sheqerit. Megjithatë, frutat e thara janë
shumë lidhëse dhe kanë një veprim antibakterial. Dekoksioni i frutave të thara është i dobishëm për tra-
jtimin e diarresë tek fëmijët. Përmbajtja e lartë e antocianinave tek boronica e bëjnë atë një trajtim të
vlefshëm për variçet, hemorroidet dhe dobësimin kapilar. Dekoksioni i frutave përdoret për shpëlarjen e
gojës. Gjethet mund të jenë të dobishme në gjendet paradiabetike por nuk e zëvendësojnë trajtimin kon-
vencional. Mund të përdoren për infeksionet e aparatit urinar.
72
QERSHIGLA
Emërtimi shkencor: Vaccinium myrtillus L.
Emërtime vendore: qershi toke, qershi e egër, rrush mali, thrashegër
Nën-shkurre me lartësi nga 20-60 cm, kame-
fite. Gjetherënëse. Jetëgjatësia 30 vjet. Rrënjëzon
natyralisht nga prekja e degëve në tokë (markoto-
het). Dyseksore. Lulëzon në periudhën Prill-Qer-
shor. Bimë autogame, përhapet nëpërmjet kaf-
shëve.

Kërcej të drejtë, të shumtë e të degëzuar. Degët e
reja të gjelbëra, këndore, pak a shumë me krahë, të
hollë. Gjethet të ndërkëmbyera, të vogla, me gjatësi
1.5-2 cm, vezake, të dhëmbëzuara, pa push, poth-
uajse pa bisht. Lulet nga 1 ose 2 të vendosura në
sqetullat e gjetheve, të rregullta, kanë formën e
një këmbane të fryrë, me 4-6 lobe mjaft të shku- Qershigla, Bicaj, Kukës
rtëra, ngjyrë rozë, me një bisht shumë të shkurtër,
të kthyera me kokë poshtë. Nënpetlat të gjelbëra, të ngjitura në petale, shumë të vogla. Fryti ovoid blu në
të zezë, me madhësinë e një kokërr bizeleje, piqet në Korrik-Gusht.
E kudogjëndur në male dhe në pyjet me lagështirë, që përbëhen nga lloje halorë dhe drurë fletvegjël, Para-
pëlqen vendet e sheshtë që nuk shkelen shpesh nga tufat e kafshëve. Në vëndin tonë përhapet kryesisht në
rajonin e Shqipërisë së mesme, në rajonin verior e në atë veri-lindor (alpet e veriut: Tropojë, Pukë, Mirditë,
Peshkopi, Kukës, Shishtavec, Martanesh, në Jablanicë, në malet e Shpatit, të Vërçës, të Mokrës etj.). Haset
shumë rrallë ose aspak në rajonin mesdhetar dhe në rajonin Jug-Perëndimor. Shkon deri në lartësitë 2500
m mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor gjer në katin nën-alpin. Lloj cirkumboreal.
Zë stacionet me lagështirë atmosferike të lartë. Lloj gjysëm hijedashës, që bëhet dielldashës në lartësi.
Toka të pasura me humus, pak a shumë gurishtore, lymore, ranore; toka të pa ngopura; me pH acid. Lloj
mezofil. Veçori dalluese: kryesisht acidifil.
73
Gjendet në pyje, në grumbuj të rrallë, në vënde të pashkelur. Pyje nën-alpinë (Vaccinio-Piceteae), pyje acid-
ifilë, kodrinorë dhe malorë (Quercion robori-petraeae, Luzulo-Fagenion); në vënde të zhveshur (Cytision
scopariae), vende të pashkelur (Genisto-Callunion).
PJESËT QË VILEN
Lulet, gjethet, frutat
PERIUDHA E VJELJES
Lulet në Prill-Qershor,
gjethet në Gusht, frutat e
pjekur në Korrik-Gusht.
MËNYRAT DHE
KUJDESJET GJATË
VJELJES
Masivet me qershigël (ngjyra e kuqërreme); biotop qershigle; Bicaj, Kukës
Vilen gonxhet e fryra në
pragun e çeljes së tyre. Frutat vilen pa bisht pasi kanë marrë ngjyrë të kuqe dhe janë të forta në shtypjen
që u bëhet me gishta. Asnjë pjesë nuk rekomandohet të vilet kur nuk ka ngjyrën e duhur. Si rregull lihen
pa vjelë 20% e frutave, 70% e gjetheve dhe 30% e luleve. Gjatë vjeljeve përdoren doreza prej doku të fortë.

Tharja e luleve dhe gjetheve bëhet në vënde të ajrosur pa lagështirë, që janë të mbrojtur nga pluhurat,
nga ndotjet e kafshëve e të shpendëve, vazhdimisht në hije. Për shtrojë përdoret vetëm beze e pastër.
Lagështia mesatare pas tharjes nuk duhet të kalojë 10%, ndërsa për frutat jo më tepër se 12%. Frutat tha-
hen në mjedise të mbyllur, në kapanone ose në furra tharje.

Bimë mjaltdhënëse. Fryt i ngrënshëm, i përdorur në distileri, në përgatitjen e reçelnave dhe në pastiçeri.
Qershigla ka veti tonike, astringjente, antiseptike dhe antidiabetike. Kokrrat janë tonike, astring-
jente, dezinfektante dhe antiseptike, të pasura me provitaminën A e cila shton mprehtësinë e vështrimit.
Qershiglat e pjekura janë mesatarisht laksative për shkak të përmbajtjes së sheqerit. Megjithatë, frutat e
thara janë shumë lidhëse dhe kanë një veprim antibakterial. Dekoksioni i frutave të thara është i dobishëm
për trajtimin e diarresë tek fëmijët. Përmbajtja e lartë e antocianinave tek qershigla e bëjnë atë një trajtim
të vlefshëm për variçet, hemorroidet dhe dobësimin kapilar. Dekoksioni i frutave përdoret për shpëlarjen e
gojës. Gjethet mund të jenë të dobishme në gjendet paradiabetike por nuk e zëvendësojnë trajtimin kon-
vencional. Mund të përdoren për infeksionet e aparatit urinar.
74
RIGONI I BARDHË
Emërtimi shkencor: Origanum heracleoticum L.
Emërtime vendore: rigon
Bimë shumëvjeçare që rritet e lartë nga 30-80 cm, hemikriptofite. Lulëzon në muajt Qershor-Gusht.

Bima ka erë të fortë, ka ngjyrë të gjelbër, mbulohet
nga qime ngjyrë hiri. Kërcelli i degëzuar, i ngritur
përpjetë. Gjethet të përkundrejta, me bisht të shku-
rtër, vezake, me buzë të plota ose lehtësisht të çara.
Lulet me ngjyrë të bardhë, rrallë herë me nuancë
rozë të vendosura në kalli të zgjatur në mes të
kërcellit. Kupa është cilindrike e rregullt, me pesë
dhëmbë të njëjtë. Kurora është buzake me gyp
të gjatë në formë cilindrike me ngjyrë të bardhë
(shumë rrallë me nuancë rozë). Fryti përbëhet nga
katër akenëza në formë vezake me pak qoshëza.
Rigon i bardhë, i kultivuar
Gjendet mjaft e përhapur në zonat me klimë mesdhetare nga jugu në veri. Nuk takohet në zonat malore
të Shqipërisë së mesme, veriore dhe asaj veri-lindore. Takohet deri në lartësitë 1800 m mbi nivelin e detit
duke filluar nga kati kodrinor deri në brezin e poshtëm të katit nën-alpin.
Lloj dielldashës ose gjysëm hijedashës. Shkon në toka të pasura në baza, me pH bazik ose lehtësisht acid;
e gjejmë në toka ranore, gurishtore gëlqerore, mjaft të thata. Lloj mezokserofil. Veçori dalluese: neutroka-
lcikol mezokserofil.

Lëndina, anët e pyjeve, dushkaja që shtrihen në zonën mesdhetare; lëndina (Bromion erecti), anët e pyjeve
(Geranion sanguine, Trifolium medii), dushkaja me bungëbutë dhe bungë (Quercion pubescenti-petraeae),
ilqishte (Quercion ilicis)
PJESËT QË VILEN
75
PERIUDHA E VJELJES
Qershor-Gusht, në periudhën e lulëzimit të plotë

Bimët korren me draper dhe me to bëhen tufa të
vogla të cilat lidhen me fije të forta bari. Tufat ven-
dosen në drejtim të ndërkëmbyer në një anë thesi
dhe transportohen për në mjediset e tharjes.

Tharja e tufave të rigonit të bardhë bëhet mbi një
rrjetë të shtrirë najloni, në një vend të ajërosur, në
hije. Pas tharjes tufat kqyren me kujdes, pastrohen
nga fijet e barishteve të tjera, ambalazhohen në
thasë bezeje, etiketohen dhe magazinohen në mje-
dise të mbrojtur dhe pa lagërshtirë. Nëse tregu e
kërkon prodhimin të shkoqur atëherë tufat e thara Rigon i bardhë, i kultivuar
do t’u nënështrohen proçeseve të shirjes me shkop
dhe të shoshjes në shosha me vrima 4-5 mm me qëllim që të ndahen gjethet dhe lulet nga kërcejtë e
bimëve.

Bimë me erë të këndëshme që përdoret si erëz në përgatesat ushqimore (kryesisht mishrat). Ka veti tonike,
stimulante, stomaçike, diuretike, purgative dhe antispazmodike.
76
RIGONI I KUQ
Emërtimi shkencor: Origanum vulgare L.
Emërtime vendore: çaj mali, çaj i egër, rigon i kuq
Bimë shumëvjeçare që rritet e lartë nga 30-80 cm,
hemikriptofite. Lulëzon në muajt Korrik-Shtator.

Erë e fortë. E gjithë bima ka në shumicën e rasteve
ngjyrë të kuqërremtë në vjollcë, mbulohet nga qime.
Kërcelli katror, i degëzuar, mund të rezistojë gjatë
dimrit në gjëndje të tharë. Gjethet të përkundrejta,
palët e të cilave këputen në anën e djathtë, me bisht,
ovale, të gjëra mbi 15 mm, të pajisura me dhëmbë të
vegjël. Sythat boshtorë sqetullorë janë të zhvilluar.
Lulet rozë të vendosura në kalli katërkëndorë që ng-
jan me një korimbë. Braktet me nuancë vjollcë e tej-
kalojnë kupën e cila është si një tub me 5 dhëmbë
pothuaj të njëjtë, pa qime.
Gjendet mjaft e përhapur, më rrallë në rajonin perën-
dimor. Takohet deri në lartësitë 1800 m mbi nivelin
e detit duke filluar nga kati kodrinor deri në brezin e
poshtëm të katit nën-alpin.
EN A1b - lloj i rrezikuar Rigoni i kuq, Mokërr, Pogradec
Lloj dielldashës ose gjysëm hijedashës. Shkon në toka të pasura në baza, me pH bazik ose lehtësisht acid.
Toka gurishtore gëlqerore, mjaft të thata. Lloj mezokserofil. Veçori dalluese: neutrokalcikol mezokserofil.

Lëndina, anët e pyjeve, dushkaja që shtrihen mbi zonën mesdhetare ose në zonën mesdhetare; lëndina
(Bromion erecti), anët e pyjeve (Geranion sanguine, Trifolium medii), dushkaja me bungëbutë dhe bungë
77
(Quercion pubescenti-petraeae),
ilqishte (Quercion ilicis).
PJESËT QË VILEN
PERIUDHA E VJELJES
Korrik-Shtator, në periudhën e
lulëzimit të plotë

GJATË VJELJES
Bimët korren me draper dhe me to
bëhen tufa të vogla të cilat lidhen me
fije bari të forta. Tufat vendosen në
drejtim të ndërkëmbyer në një anë Vjelja e rigonit të kuq, Dhëmblan, Tepelenë
thesi dhe transportohen për në mje-
diset e tharjes

Tharja e tufave të rigonit të kuq bëhet mbi një rrjetë të shtrirë najloni, në një vend të ajërosur, në hije. Pas
tharjes tufat kqyren me kujdes, pastrohen nga fijet e barishteve, ambalazhohen në thasë bezeje, etiketohen
dhe magazinohen në mjedise të mbrojtur dhe pa lagërshtirë. Nëse tregu e kërkon prodhimin të shkoqur
atëherë tufat e thara do t’i nënështrohen proçesit të shirjes me shkop me qëllim që të ndahen gjethet dhe
lulet nga kërcejtë e bimëve.

Bimë me erë të këndëshme që përdoret si erëz në përgatesat ushqimore. Vetitë kryesore janë ato tonike,
stimulante, stomaçike, diuretike, purgative dhe antispazmodike. Rigoni i kuq ndihmon për qetësimin e
gazrave dhe nxit rrjedhjen e tëmthit. Duke qenë tejet antiseptik, mund të përdoret për trajtimin e proble-
meve respiratore të tilla si kollat, tonsilitet, bronkitet dhe azma. Konsiderohet si nxitës i dobishëm i men-
struacioneve. Vaji i holluar mund të përdoret nga jashtë për dhembjen e dhëmbëve ose kyçeve.
78
SALEPI ME NJOLLA
Emërtimi shkencor: Orchis mascula (L.) L.
Emërtime vendore: salepi me pika, salepi me njolla
Bimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 20-50 cm. Gjeofite me tuberkula. Lulëzon në periudhën
Maj-Qershor.

Bimë pa push. Tuberkulat krejt ovoide. Gjethet e shtrira, me majë, oblonge shpesh me njolla të zezëreme,
të bazës më të shumta se kërcelloret. Gjethja e sipërme nuk e arrin lulesën, zakonisht me njolla kafe. Lulet
të shumta lehtësisht të purpurta, vjollcë ose trëndafili, të vendosura në kalli cilindrik. Kërcelli jo bosh. Brak-
tetë janë sa vezorja, të pajisura me 1-3 nervura.
Tepalet e jashtëme pak a shumë mbarojnë me
majë, anësoret të shtrira, të ngritura lart, dy të
brendëshmet të afruara. Buzla me pikla ngj-
yrë purpuri, me tri lobe (vriguj) të parregullt,
e mesmja e rrumbullakosur. Eperoni po aq i
gjatë sa vezorja, horizontal ose ngjitet lart.
E përhapur në të gjithë Shqipërinë, rrallë në
rajonin mesdhetar. Mbërrin deri në 2600 m
mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor në katin
alpin.
Lloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Toka
të pasura me baza, pak a shumë të pasura me
elementë ushqimorë, pH bazik deri në lehtë-
sisht acid; toka lymore (të pastra, ranore ose
gurishtore), argjilë me prejardhje nga shpër-
bërja e shkëmbinjëve gëlqerorë. Toka të thata:
Salepi me njolla, Shishtavec, Kukës
79
lloj mezokserofil. Veçori dalluese: neutrokalcikol, mezokserofil.

Lëndina të thata, livadhe në male, dushkaja të përzjera me shkozë, dushkajë me lloje pushtorë; lëndina
(Mesobromion erecti), livadhe (Arrhenatherion elatioris, Triseto-Polygonion), vënde të rrahur nga era
(Genistion lobelia), dushkaja, ahishte të përzjera me dushqe të thatë (Carpinion betuli), dushkajë me lloje
pushtorë (Quercion pubescenti-petraeae).
PJESËT QË VILEN
Tuberkulat
PERIUDHA E VJELJES
Pas periudhës së lulëzimit, përkatësisht në muajt Korrik-Gusht

Tuberkulat nxirren nga toka nëpërmjet një vegle të posaçme me dy veshë të gjatë (çap, sqepar). Ky veprim
bëhet kur të jenë pjekur farat të cilat duhet të shkunden nga vjelësi në vëndin e shkuljes së bimës, pas
rimbushjes së tij me dheun e rezultuar dhe ri-nivelimit me sipërfaqen e tokës.
Shënim: Shërbimi i sugjeruar më sipër është i domosdoshëm të kryhet nga vjelësi për të siguruar ri-m-
birjen e bimëve të reja në të ardhmen dhe për të shmangur gjithashtu zhdukjen e llojeve të tjerë të kësaj
gjinie (theksojmë: O. latifolia, O.laxiflora, O.masculata, O. palustris, O. provincialis, O. pallens etj.). Sido-
qoftë, praktikisht, një ndërgjegjësim i tillë në shkallë të gjërë shihet i pa-arritëshëm për t’u përvetësuar
nga masa e vjelësve, prandaj rekomandohet kultivimi i salepëve në toka bujqësore të përshtatëshme, në
pajtueshmëri me kushtet klimatike që kërkon seicili prej llojeve të kësaj gjinie.

Tharja e tuberkulave bëhet në diell ose në trina të posaçme. Mund të përdoren me sukses edhe furrat e
tharjes me temperaturë 40-50°C. Një mënyrë tjetër tradicionale është shkuarja në vergje e tuberkulave (si
tespije) të cilat varen në tavane për t’u tharë gradualisht për një kohë të gjatë. Tuberkulat e thara kanë kon-
sistencë kockore, ngjyrë bezhë në të kafejtë si e patates. Masa e tharë në këtë mënyrë futet në qeska prej
bezeje të pastër ose kuti duri të posaçme të cilat etiketohen paraprakisht sipas kërkesave të standardeve
dhe vendosen në rafte në vënde të mbrojtur.

Përdorimi aktual mjekësor kufizohet në trajtimin e diarresë dhe aparatit gastrointestinal të irrituar tek
fëmijët.
Tuberkulat përdoren në industrinë ushqimore për përgatitjen e miellit të salepit i cili ka një përdo-
rim masiv si përvalesë e njohur me të njëjtin emër.
80
SANËZA
Emërtimi shkencor: Gentiana lutea L.
Emërtime vendore: sanzë, bar zemre, agushe, sancë, ksanë, raven
Bimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 50-200 cm. Hemikriptofite. Lulëzon në periudhën Korrik-
Gusht. Pjalmohet me anë të insekteve.

Bimë krejt pa push, pak a shumë e blertë në të kaltër. Rrënjë të
trasha mishtake me gjatësi 60-90 cm dhe trashësi 2-12 cm, cil-
indrike, të degëzuara. Kërcell i fortë i drejtë, i rrumbullaktë, nga
brënda bosh (me trashësinë e një gishti), i padegëzuar. Gjethet
e përkundrejta shumë të gjera, vezake që kanë nga 5-7 nervura
të cilat përfundojnë në të njëjtën pikë. Gjethet e bazës poshtë
janë me bisht. Të tjerat janë pa bisht dhe të kundërngjitura me
kërcellin. Lulet të verdha, të pajisura me bisht të shkurtër, të
vendosura në qerthuj në sqetullat e gjetheve mbi gjysmën e
sipërme të kërcellit. Kurora e lules e hapur si yll me 5-6 petale
me maja të holla. Fruti është një kapsulë ovoide që përfundon
me një majë pak të zgjatur. Përmban shumë fara të vogla me
formë vezake.
Mjaft e përhapur në zonën e ahut e të dushkut, në luginat e
vargmaleve veriorë e veri-lindorë, në luginën ndërmjet Korit-
nikut dhe Gjallicës, në zonën malore të Lurës, Bulqizës, Vajka- Sanëza
lit, Kaptinës së Martaneshit, etj., në zonën malore ndërmjet Bogës, Shalës dhe Dukagjinit; në Krujë (Qaf-Sh-
tamë), në Tiranë (Bastar, Shkalla e Tujanit, Guri i Bardhë, Shëngjergj), në Librazhd (malet e Çermenikës deri
në 1500 m mbi nivelin e detit, malet e Qarrishtës, malet e Dragostunjës, malet e Zgozhdit).
Lloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës, me sjellje të ndryshme sipas lartësisë mbi nivelin e detit dhe ra-
81
joneve ku gjëndet. Në lartësi të vogla kërkon toka të pasura në
baza, pak a shumë gëlqerore. Diell-dashëse. Në lartësitë malore
rritet në toka pak a shumë të pasura në baza; argjilore, lymore (pa
gurë ose gurishtore). Mjedis i freskët, mjedis i thatë. Veçori dal-
luese: mezokserokalcikol i anëve në rrafshnalta. Lloj me amplitudë
të gjërë në mal.

Lëndina, dhe çeltirat në pyje, kullota, pyje të rralluar; anët e rrafshn-
altave (Geranion sanguinei), pyll me pisha (Erico-Pinion), ahishte e
thatë (Cephalanthero-Fagion), lëndina gëlqerore në lartësi (Sesle-
rion variae), lëndina (Mesobromion erecti), lëndina acide të lartë-
sive (Nardion strictae) dhe pyje dhe vënde të zhveshur nën-alpinë
(Rhododendro-Vaccinion)
PJESËT QË VILEN
Rrënjët
Sanëza, Shishtavec, Kukës
PERIUDHA E VJELJES
Korrik-Gusht ose gjatë vjeshtës, pas vitit të shtatë të jetës së bimës

Shkulja e rrënjëve bëhet me bel ose me kazmë. Rrënjët e shkulura pastrohen nga dherat dhe copat e
kalbura që mund të kenë. Pastaj priten në copa me gjatësi 15-20 cm dhe grumbullohen në një vënd të
posaçëm për t’u transportuar në mjediset e tharjes.

Tharja e rrënjëve bëhet në diell ose në furra të posaçme. Tharja natyrale bëhet në trinat ose në tarracat e
shtëpive. Trashësia e shtresës së rrënjëve duhet të jetë 4-5 cm. Gjatë ditës rrënjët përzjehen 2-3 herë deri
në tharjen e plotë të tyre. Tharja artificiale bëhet në dhoma të ngrohura me stufa ose me kaloriferë. Tem-
peratura duhet të jetë 40-50°C. Tharja pranohet sipas standardit kur lagështia e rrënjëvë të këtë zbritur
në nivelin 10-12%. Rrënjët e thara duhet të ruhen në thasë plastikë të çertifikuar për ushqime. Grykat e
tyre duhen mbyllur mirë sepse rrënjët e sanëzit e thithin mjaft shpejt lagështirën e ajërit. Thasët ruhen në
vënde të mbrojtur nga lagështira, nga pluhurat, nga minjtë dhe insektet.

Rrënjët e bimës: tonike, aperitive dhe febrifuge.
82
SHEREBELA
Emërtimi shkencor: Salvia officinalis L.
Emërtime vendore: sherbelë, stërbelë, shërebelë, bedunicë, millo, mirocfakë, hamocfakë, dunic mali
Nën-shkurre shumëvjeçare e zonës mesd-
hetare paramalore. Rritet e lartë nga 25-80
cm lartësi. Kamefit. Lulëzon në periudhën
Maj-Korrik, në varësi nga nënzona klima-
tike ku gjëndet biotopi i bimës. Pjalmohet
më anë të insekteve. Përhapet me anë të
zogjëve dhe reshjeve.

Degët janë me seksion katror. Kërcejtë
njëvjeçarë janë të hollë, të butë, me ngj-
yrë hiri në krem, mbuluar me push të imët.
Degët e vjetra janë të shogëta, lëvorja
me luspa ngjyrë hiri në kafe. Gjethet të
përkundrejta, çiftpendore, eliptike-g- Sherebelë, Mali i Krujës
jatësore në heshtake, të trasha, nga poshtë
janë me push të dëndur ngjyrë hiri në argjënd, nga sipër me nuancë të blertë. Lulet janë të vendosura në një
kalli të rremë (3-8 lule). Kurorat janë dybuzore. Kanë ngjyrë vjollcë në blu deri në rozë, rrallë e bardhë. Kupa
në formë këmbane me gjatësi 10-15 mm, me 5 dhëmbë secila. Fryti përbëhet nga katër akene trekëndëshe.
Farat janë të rrumbullakta, sferike, me diametër rreth 2mm, me ngjyrë kafe të errët.
Në toka gurishtore, që ngrihen mbi shkëmbinj karstikë gëlqerorë. Toka të thata, të freskëta që shtrihen
përgjatë zonës mesdhetare paramalore, nga bregdeti i Adriatikut deri në bregdetin Jon. Takohet në lartësitë
150-1200 m mbi nivelin e detit gjatë pjesës perëndimore të vëndit duke filluar nga mali i Rensit, mali Bar-
bullushit, në malin e Taraboshit, në të gjithë zonën e Zadrimës, në zonën e Malësisë së Madhe, në të gjithë
shpatet kodrinorë e malorë të rrethit të Lezhës, në Milot, në malin e Krujës. Në qarkun e Dibrës: Sopot,
Sofraçan, Vrajk, Fushë-Bulqizë, Dushaj-Bulqizë, Draj-Reç. Në rrethin e Tiranës: në malin e Dajtit. Në rrethin
e Elbasanit: në malin e Krrabës, në fshatrat Lelen, Bidhullë, në malin e Shashicës e të Shebsanit. Në malin e
Tomorrit, në malin e Raçit (Skrapar), në malin e Miçanit, në malin e Shpiragut, në malet Dhëmbel, Nemërçkë
(Përmet); në malin Golik, në malin e Gribës (Lopës), në malin e Gllavës, në luginën e Bënçës (Tepelenë), në
83
malin e Kollovasë e në malin e
Çelnikës (Leskovik), në malet e
Gjirokastrës e të Delvinës; në
malin e Melesinit, në malin e
Karaburunit, në Rrëzën e Ka-
nalit, në malin e Çikës dhe gjatë
gjithë vijës bregdetare deri në
Shënvasil të Sarandës.
VU A1b - lloj i përkeqësuar
TË DHËNA AUTEKOLOG-
JIKE
Lloj dritëdashës dhe gjysëm hi-
jedashës. Toka që gjenden mbi
shkëmbenj karstikë gëlqerorë,
Biotopi i sherebelës në Faqen e Rame-Dhëmblan, Tepelenë
me pH lehtësisht bazik deri në
lehtësisht acid. Toka mesatarisht të thata e të frekëta. Lloj mezokserofil.

Formacione shkurretash në zonën mesdhetare (Rosmarinion officinalis) si dhe mbi zonën mesdhetare (He-
liathemo italici-aphyllantion monspeliensis)
PJESËT QË VILEN
Buqetat me gjethe
PERIUDHA E VJELJES
Vjelja e parë bëhet në periudhën 15 Qershor-15 Korrik, ndërsa vjelja e dytë në përiudhën 15 Shtator-15
Tetor. Vjeljet e buqetave bëhet kur gjethja është pjekur, ka marrë ngjyrën gri në argjënd dhe lëshon dyllë
në gishta gjatë vjeljes së saj.

Korren me drapër buqetat me gjethet e reja të bimës (nje buqetë ka 3-8 gjethe). Buqetat grumbullohen në
një trastë që vjelësi e mban me vete. Buqetat e grumbulluara shkarkohen në thasë të mëdhej (hararë) në
pikat e grumbullimit të cilët transportohen me kafshë ngarkese ose me mjete transporti për në vëndet e
tharjes.
84
Tharja e gjetheve të sherebelës bëhet në
vënde të sheshtë, të hijezuar, që ajrosen
vazhdimisht dhe janë të mbrojtur nga plu-
hurat, tymërat dhe nga ndotjet e kafshëve
e të shpendëve. Për shtrojë rekomandohet
të përdoret beze e pastër dhe jo plastmas.
Pas tharjes gjethet pastrohen nga fijet e
barishteve, nga kërcejtë dhe nga lëndët
e huaja. Ambalazhohen në thasë bezeje
të cilët sistemohen në dysheme druri të
ngritur 10-20 cm mbi tokë.

Në industrinë kozmetike, esenca e gjetheve
Sherebelë, Shalë, Dukagjin
përdoret si aromatizues i parfumëve dhe i
sapunëve. Në industrinë kulinare përdoret si erëz në gatesat e shumllojshme me mish.
Sherebela ka veti astringjente, antiseptike, aromatike, karminative, estrogjenike, antisudorifike,
tonike, stimulante, stomaçike, emenagoge, antispazmodike, febrifuge, rezolutive, cikatrizante. Kuron çr-
regullimet nervore, marrjemendjen, të fikëtit, gjëndjet depresive. Stimulon të gjithë organizmin, rregullon
sekrecionet e rrugëve të tretjes, qetëson diarrenë për shkak të vetisë rrudhëse, rregullon fluksin menstrual
dhe qetëson reaksionet e dhimbshme duke luftuar çrregullimet që sjell menopauza. Kombinimi i vetive
antiseptike, qetësuese dhe rrudhëse e bëjnë ideale për thuajse të gjithë tipet e pezmatimeve të fytit dhe të
përdorur gjerësisht për gargara. Përdoret gjithashtu për ulçrat e gojës dhe të mishrave të dhëmbëve.
85
SHPATORJA
Emërtimi shkencor: Iris pallida Lam.
Emërtime vendore: lule shpatë, lule shpati, lule zambak, shpatore
Bimë barishtore shumëvjeçare, rritet e lartë
30-80 cm. Lulëzon në periudhën Prill-Maj.
Pjalmohet me anë të insektëve.

Bima është e pajisur me rizomë të trashë
zvarritëse. Ka kërcell të fortë, cilindrik,
në pjesën e sipërme i degëzuar. Në raste
të veçanta degëzimi fillon që nga niveli i
bazës. Pjesët e rrethlules janë me ngjyrë
vjollcë të zbehtë, të jashtmet kanë formë
vezake të përmbysur me qime të verdha.
Të brëndëshmet janë gjithashtu në formë
vezake të përmbysura që ngushtohen
në madhësinë e thoit. Lulet kanë erë të Shpatorja
këndshme. Farërat janë të mëdha, të cepë-
zuara dhe me ngjyrë të kafejtë në të kuqërremtë.
Rritet në formacione shkëmborë, gëlqerorë. Takohet kryesisht në Tiranë (Petrelë, mali i Dajtit, Brar), në
Përmet (mali i Nemërçkës), Shkodër (Bahçallëk, lugina e Shalës, lugina e Thethit etj.).
Lloj dritë dashës. Haset në toka gurishtore që gjënden mbi shkëmbenj gëlqerorë, me pH lehtësisht bazik
deri në lehtësisht acid; toka mesatarisht të thata e të frekëta. Lloj mezofil.

Livadhe gurishtorë, shpate me shkëmbej gëlqerorë
PJESËT QË VILEN
Rizomat
86
PERIUDHA E VJELJES
15 gusht-1 shtator

Shkulja e rizomave bëhet me vegla të posaçme
si ç’janë kazmat e vogla me bisht të shkurtër të
tipit ‘alpin’, me sqep të gjatë e me presë të mpre-
htë. Shkulet vetëm gjysma e sasisë së rizomave,
ndërsa gjysma tjetër nuk preket fare. Gropëza e
krijuar pas shkuljes ri-mbushet përsëri me dheun
e gërmuar dhe ngjishet fort me këmbë duke e
rrafshuar. Rizomat e vjela hidhen në një trastë
bezeje që vjelësi e mban të trupëzuar me vete.

Para se të transportohen në vëndet e tharjeve,
rizomat më parë lahen me ujë të pastër e të rr-
jedhshëm, pastaj qërohen prej lëvores dhe prej
rrënjëzave të tyre. Rizomat thahen në vënde me
korrente ajri të vazhdueshëm, në hije. Rizomat e
qëruara hapen mbi korniza druri të gjëra me rr-
jetë metalike të tendosur që vendosen njëra mbi
tjetrën dhe qëndrojnë të ngritura nga sipërfaqja
e tokës. Pas tharjes së plotë copat e rizomave ru-
hen në vazo qelqi ose ambalazhohen në thasë të
posaçëm prej letre.
PËRDORIME DHE VEÇORI Shpatorja në habitatin e saj

Në industrinë kozmetike (pafumeri, sapuneri). Ka
kryesisht veti diuretike, ekspektorante.
87
SHTOGU I ZI
Emërtimi shkencor: Sambucus nigra L.
Emërtime vendore: shtog, shtok
Shkurre ose dru i vogël që rritet i lartë nga
2-10 m, mikro- deri në mezofanerofite.
Gjetherënës. Jetëgjatësia deri në 100 vjet.
Lëshon këmbëza nga rrënjët dhe llastari-
zon te qafa e kërcellit. Dyseksore. Lulëzon
në Qershor-Korrik. Pjalmohet me anë të
insekteve dhe përhapet nga kafshët.

Trung i përkulshëm, shpesh i shtrëmbër.
Lëvorja fillimisht ngjyrë gri, e hollë dhe
me kathe, më vonë bëhet gri-bezhë, me
luspa, e zgavëruar. Degët e reja me palcë
të bardhë. Mbi sipërfaqen e lëkurës ka
lenticela (njolla poroze) të shumta. Sythat
Lule shtogu, Sllovë, Dibër
ngjyrë kafe, ovoidë-me majë, me 4-5 lë-
fostra; gjethet të përkundrejta, të përbëra nga 5-7 gjethëza ovale, me majë fundore të gjatë e të hollë, me
dhëmbëza anash, me pak push mbi nervura, me bisht të shkurtër, me ngjyrë të gjelbër të mbyllur. Korimbat
fundore me diametër 10-14 cm. Lulet të rregullta të bardhërëme, me aromë të spikatur. Fryti një bakë e
vogël e zezë, e rrumbullaktë që mbahet mbi një bisht të hollë me ngjyrë të kuqërremtë. Ka tri bërthama të
zgjatura.
E kudogjëndur por nga pak gjithkund, vetëm në zonat malore. Shumë e rrallë në rajonin mesdhetar. Mbër-
rin deri në 1600 m lartësi mbidetare.
VU A1b - lloj i përkeqësuar
Lloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka të pasura me baza dhe shumë të pasura me azot,
88
ne pH bazik deri në neutral; tokë argjilore, lymore, argjilore gëlqerore. Lloj mezofil që vlerëson kushtet
higrosiafile: stacione mezohigrofile (me përmbytje të mundshme) dhe ruderale (që mbin në rënoja). Veçori
dalluese: neutronitrofil higroklin.

FITOSOCIOLOGJI
Pyje të freskët, ledhe arash, brigje lu-
menjsh, rënoja, anë pylli; sipërfaqe pyjore
të prera rrafsh, (Sambucus salicion), pyje
ripikole (Alno-Padion), shkurreta (Pru-
netalia spinosae), pyje luginorë (Lunari-
o-Acerion), pyje të ndryshëm (Fagetalia),
plantacione me robinie.
PJESËT QË VILEN
Lulet dhe frutat pa bisht
PERIUDHA E VJELJES
Lulet vilen kur fillojnë të hapen (Prill-Qer-
Fruta shtogu në pemë, Fushë Çajup, Gjirokastër
shor), ndërsa frutat pasi të jenë pjekur, në
periudhën Shtator-Tetor

Lulet nuk çelin të gjitha në të njëtën fazë. Për këtë arësye vjelja e tyre vazhdon gjatë gjithë periudhës së
lulëzimit. Vjelja realizohet kur çelja e luleve të jetë e pjesëshme. Vjelja bëhet gjithmonë në kohë të thatë
në orët e paradites. Kaptinat këputen me gërshërë dhe grumbullohen në një shportë ose në një kanistër të
cilen e mban vjelësi me vete. Lulet e vjela nuk duhet të qëndrojnë më tepër se dy orë pa u hapur për tharje.
Si rregull, 30% e luleve lihen pa u vjelë.

Mjediset e tharjes duhet të jenë mjaft të ajërosur e të pastër. Kaptinat me lule mund të lihen 2-3 orë në
diell për të larguar lagështirën e shumtë që ato përmbajnë. Pastaj dërgohen në vënde të ajërosur në hije ku
lihen për t’u tharë plotësisht. Frutat grumbullohen gjithashtu në shporta ose në kanistra dhe dërgohen per
t’u tharë në trina ose në furra tharje me temperaturë 40-50°C. Ambalazhimi i prodhimeve bëhet në thasë
beze të pastër. Pas tharjes kaptinat shkoqen me dorë, pastrohen nga kërcejtë, shoshen dhe ambalazhohen
në thasë të posaçëm prej bezeje të pastër e të etiketuar paraprakisht sipas kushteve të standardit. Thasët e
mbushur me lule shtogu vendosen në rafte. Në këtë mënyrë veprohet edhe për frutat.
89
Frutat janë mjaft të vlerësuar nga zogjtë. Ato janë të ngrënshëm nga njerëzit kur janë pjekur plotësisht dhe
mund të përdoren në industrinë e reçelnave.
Bimë me veti sudorifike, diuretike, anti-inflamatore, purgative, vomitive, detersive dhe rezolutive.
Lulet janë ideale për kollën, të ftohtin dhe gripin ndërsa infuzioni i tyre është qetësues dhe ndihmon në
uljen e temperaturës. Po kështu, lulet tonifikojnë veshjen e mukozës së hundës dhe fytit duke rritur rez-
istencën ndaj infeksioneve, prandaj dhe rekomandohen për katarrin kronik, infeksionet e veshit, alergjitë
dhe kandidiazën. Infuzioni ndihmon për zvogëlimin e sëmundjes së ethes së kashtës nëse merret disa
muaj përpara fillimit të sezonit të kësaj të fundit. Duke nxitur djerësitjen dhe urinimin, lulet nxisin largimin
e mbetjeve nga trupi dhe janë me vlerë për rastet e artritit. Frutat janë të pasur me vitaminë C dhe janë
përdorur për reumatizmë dhe të kuqtë e madh (erizipelën), një lloj infeksioni i lëkurës. Janë mesatarisht
laxative dhe ndihmojnë diarrenë.
Druri me kambium të bardhë në të verdhëremë deri në të verdhë të qartë. Durameni më i kafejtë (i
verdhë në kafe), por shpesh pak i dallueshëm. Palca gjer në 1 cm diametër, mjaft homogjene, mesatarisht
e dendur dhe e fortë.
90
TËRFILI I KUQ
Emërtimi shkencor: Trifolium rubens L.
Emërtime vendore: bisht-dhelpër, bisht-lepuri, tërfil kok-kuq, tërfil i kuq
Bimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 20-60 cm. Hemikriptofite. Lulëzon në periudhën Qershor-
Gusht. Pjalmohet nëpërmjet insekteve dhe përhapet me anë të erës.

Bimë pa push, me rizomë të fortë. Kërcell
i drejtë, i fortë, me shumë gjethe. Gjethet
e sipërme të nën-këmbyera. Gjethëzat të
dhëmbëzuara si me gjëmba, oblonge-me
majë ose eliptike (të gjata 4-5 cm, të gjëra
nga 10-15 mm) të forta, me nervatura
dhe me dhëmbë të vegjël anëve. Lëfos-
tra të mëdha me majë të hollë, me buzë
të dhëmbëzuara shumë lehtë, të ngjitura
pas bishtit të gjetheve ne 1/2 e gjatësisë
së tyre. Lulet të kuqe në të purpurt, rrallë
e bardhë, të shumta (të gjata nga 12-15
mm), të ngritura lart, të grupuara në një
kokë cilindrike me gjatësi 80 mm, gjërësi
20-30 mm, e vetmuar ose çift. Kupa me Tërfili i kuq
gyp pa push nga ana e jashtëme, e pajisur
me 20 nervura me dhëmbë të qimëzuar për së gjati, jo të njëjtë.
Gjendet shumë e rrallë në Veri dhe e rrallë në rajonin e Jugut. Në pyje të dritësuar ose në kullota. Përhapet
në katin kodrinor dhe në atë malor duke mbërritur gjer në lartësitë 1600 m mbi nivelin e detit.
Rritet shpesh në stacione të ngrohtë. Lloj dielldashës ose gjysëm-hijedashës. Haset në toka të pasura me
baza, me pH bazik deri në neutral; toka pa gurë, ranore ose gurishtore, argjila me prejardhje nga shpërbërja
e shkëmbejëve gëlqerorë, lymore-gëlqerore, lymore; toka të thata. Lloj mezokserofil. Veçori dalluese: neu-
91
trokalcikol, mezokserofil.

Çeltira pyjore, shkurreta, lëndina, pyje të rralluar (dushkajë, pyll me pisha), çakullnajë, sidomos mbi sub-
strate gëlqerorë; anë pylli (Geranion sanguine), dushkajë pushtore (Quercion pubescenti-petraeae), pyll
me pisha mbi gëlqerorë (Erico-Pinetalia), lëndina (Mesobromion erecti).
PJESËT QË VILEN
Kaptinat cilindrike pa bisht
PERIUDHA E VJELJES
Gjatë periudhës së lulëzimit, Qershor-Gusht

Lulet këputen me dorë, pa bishtin e tyre, hidhen në një trastë bezeje dhe transportohen për në mjediset e
tharjes.

Tharja e luleve bëhet në vënde të ajërosur pa lagështirë, që janë të mbrojtur nga pluhurat, nga ndotjet e
kafshëve e të shpendëve, vazhdimisht në hije. Për shtrojë përdoret vetëm beze e pastër. Shtresa e luleve
që hapen për tharje nuk duhet ta kalojë trashësinë 2-3 cm. Ato përzjehen çdo gjashtë orë me një krëhër
druri me bisht të gjatë. Në rastin e tharjes së tyre në pajisjet diellore, shtresa e luleve në sirtarë bëhet 4-5
cm e trashë. Pas tharjes lulet pastrohen nga fijet e barishteve, apo nga lëndët e huaja. Ato ambalazhohen
në thasë bezeje të cilët vendosen në rafte të ngritur mbi sipërfaqen e tokës.

Bimë mjaltdhënëse. Bimë ekspektorante dhe diuretike. Lulet kanë veti astringjente dhe vulnerare. Tërfili
i kuq përdoret për trajtimin e problemeve të lëkurës, zakonisht e kombinuar me barna të tjera pastruese
si Arctium lappa dhe lëpjeta kaçurrele (Rumex crispus). Si ekspektorant mund të përdoret për kollat me
spazma. Vetitë estrogjene të tërfilit të kuq mund të ndihmojnë për problemet e menopauzës.
92
TRËNDAFILI I EGËR
Emërtimi shkencor: Rosa canina L.
Emërtime vendore: trëndafil i egër, trëndafil qëni, kaçibardh, krymbythkë, tranafil qeni, trandafilok,
kromë bythe, kaçë, rodhostan i egër, therrë e kuqe
Shkurrezë që rritet e lartë nga 1-3 m, nano-
fanerofite në mikrofanerofite. Gjethe-
rënëse. Dyseksore. Lulëzon në periudhën
Maj-Korrik. Pjalmohet nga insektet dhe
përhapet nga zogjtë.
Shënim: në vëndin tonë ka me dhjetra va-
rietete të këtij lloji. Disa prej tyre janë: var.
Adenotrichia, var. Blondaeana, ssp. Du-
malis, var. semibiserrata, var. spuria, ssp.
Lutetiana, var. Fissideus, etj..

Shkurre me gjëmba. Kërcelli i drejtuar
lart ose pak i shtrirë me gjëmba shumë të
fortë, të harkuar, të shumtë , me të njëjtën Trëndafili i egër
formë. Gjethe të ndërkëmbyera, të për-
bëra, tek-pëndore, me 5-7 gjethëza ovale pa bisht, pa push ose lehtësisht me push përgjatë nervurave.
Stipulat të ngjitura për bishti. Lule të vetmuara ose në panikula në formë ombrelle me 2-7 lule; lule të
rregullta, rozë e venitur, me erë të këndëshme, me nënpetla me majë, të ndara, të rënshme. Fryti ovoid, i
kuq.
E përhapur gjithkund. Takohet deri në lartësite 1600 m mbi nivelin e detit, në zonën mesdhetare paramalore.
Në katet kodrinorë dhe malorë: nëpër ledhet e arave, në anët e pyjeve, në shkurreta, në shpate.
Lloj diell-dashës. Haset në toka të pasura në baza, me pH bazik në lehtësisht acid, toka argjilore, lymore,
aluvionale ranore. Lloj mezokserofil deri në mezofil. Veçori dalluese: neutrokalcikol-mezokserofil.
93
Gardhe, ledhe, anë pylli, pyll i dritësuar, lëndina të thata; shkurreta (Prunetalia spinosae).
PJESËT QË VILEN
Frutat dhe petlat
PERIUDHA E VJELJES
Frutat piqen gjatë periudhës Gusht-Nëntor. Vjelja e tyre rekomandohet përpara pjekjes së plotë të tyre,
kur tuli është ende i fortë e me ngjyrë të kuqe të çelur. Petlat vilen në periudhën e lulëzimit (Maj-Korrik).

Vjeljet bëhen me dorë si për frutat ashtu edhe për petlat e trëndafilit. Pprodhimet e grumbulluar futen në
trasta bezeje të pastëra për t’u transportuar në mjedistet e tharjeve.

Frutat thahen në furra tharje ose në dhoma të posaçme ku qarkullon ajër i ngrohtë në temperaturën 40-
50°C. Frutat konsiderohen të tharë plotësisht kur kanë fituar konsistencë të fortë kockore, janë me lëkurë
të lëmuar ose të rrudhur, kanë formë vezake ose të rrubullaktë dhe ngjyrë portokalli ose të kuqe. Petlat
thahen në vënde mjaft të mbrojtur në trina të posaçme ose në tharëse me panele diellorë të posaçme për
këtë qëllim. Në rastin e tharjes së tyre në pajisje diellore, shtresa e luleve të hapura në sirtarë bëhet 4 cm
e trashë. Petalet konsiderohen të thara sipas kushteve të standardeve kur të jetë ruajtur plotësisht ngjyra
dhe forma natyrale e tyre. Pas tharjes, frutat dhe petalet ambalazhohen në thasë bezeje të pastër, të etike-
tuar paraprakisht sipas kërkesave të blerësve të cilët vendosen në rafte druri të posaçëm.

Tuli i frytit është i ngrënshëm (reçelna).
Lulet janë laksative ndërsa frutat astringjentë, diuretikë dhe antiskorbutikë. Trëndafili i egër ka
nivele tejet të larta vitaminash. Kur konsumohet i freskët, siguron vitamina dhe ushqyes të tjerë në një
formë lehtësisht të përvetueshme nga trupi, duke e bërë shurupin e frutave një pije ushqyese për të vegjlit.
Përmbajtja e taninave e bën një kurë të butë për diarrenë. Frutat janë mesatarisht diuretike. Veç këtyre,
frutat zvogëlojnë etjen dhe zbusin inflamacionet gastrike.
Druri ka ngjyrë të qartë: të bardhë në të kuqërremtë ose në të kafejtë, me zonën fillestare gjysëm-
poroze.
94
TRUMËZA E MALIT
Emërtimi shkencor: Satureja montana L.
Emërtime vendore: kraskë, shtermen, trumz, razgon, vjesker
Nën-shkurre që rritet e lartë 15-50 cm, kamefite. Gjethembajtëse. Ripërtërihet nëpërmjet sythave që prod-
hohen në degëzimin nëntokësor. Dyseksore. Pjalmohet me anë të insektetve dhe përhapet me anë të erës.
Lulëzon në periudhën Qershor-Shtator.

Kërcej që varen poshtë me degë që ngri-
hen përpjetë, të papërkulshme, me
katër qoshe të rrumbullakuara. Degët të
shogëta, të pjerrëta, të veshura me gjethe
të shumta. Gjethet të përkundrejta, të
lëkurta, gjatësore, me majë të mprehtë, më
të vogla në këndin e bazës, me shkëlqim
dhe pa push në të dy faqet, me qerpikë
në buzët e tyre, që kalojnë ndërmjet ny-
jeve. Lulet trëndafili ose të bardha, në ko-
rimbe të vegjël që varen dhe bashkohen
duke formuar grumbuj të gjatë fundorë të
njëanshëm. Kupa tubore, me 5 dhëmbë të
shogët, paksa jo të njëjtë, petalja mjaft e Trumëza, Mali i Bulqizës
dalë, me tub të gjatë nga 6-7 mm. Fryti një
aken ngjyrë kafe, ovoid, me tre kënde, grupuar në katër.
Përhapet kudo në zonën mesdhetare paramalore (kati i mesëm dhe i sipërm i kësaj zone) në masive të kufi-
zuar. Shkon deri në 1500 m lartësi mbidetare, nga kati kodrinor deri në katin malor. Në faqet rrëzë maleve,
në skarpatet e përrejëve, në vëndet çakullorë, rungajat e maleve. P referon shullanët shkëmborë gëlqerorë
që i rreh dielli gjatë ditës.
VU A1c - lloj i përkeqësuar
95
Lloj dielldashës. Haset në toka gëlqerore, të kulluara, lëhtësisht të pasura ose të varfëra me lëndë organike,
me pH lehtësisht bazik deri në lehtësisht acid; toka mjaft të thata e të freskëta. Veçori dalluese: mezokse-
rofil në kserofil, kalcikol.

FITOSOCIOLOGJI
Lëndina të pjerrëta (Ononidetalia) shpate shkëm-
borë, rrungaja çakullore që i rreh dielli, në shkur-
reta të rralluara (Helianthemo-Aphyllanthion) në
toka të thata djerr, anës pyjeve.
PJESËT QË VILEN
Majat e lulëzuara
PERIUDHA E VJELJES
Në prag të lulëzimit
Trumëza, Shalë, Dukagjin
Priten me drapër majat e gonxhëzuara të bimëve (që në prag të lulëzimit) në gjatësinë 10-15 cm. Lihet pa u
prekur 30% e popullatës së bimëve. Masa e vjelë futet nëpër thasë dhe transportohet në mjediset e tharjes.

Tharja bëhet në vënde të mbrojtur nga pluhurat, kafshët, shpendët dhe ndotjet e tjera që mund të vinë
nga ajëri. Tharja bëhet në hije në vënde të ajërosur mirë. Si shtrojë përdoret vazhdimisht beze e pastër. Pas
tharjes bëhet shirja e masës së majave lulore me një shkop druri. Pas ndarjes së gjetheve dhe të luleve nga
kërcejtë e hollë të majave lulore, bëhet shoshja e tyre në shosha të posaçme. Prodhimi i pastër futet nëpër
thasë beze të pastër e të etiketuar paraprakisht sipas kërkesave të blerësve. Thasët vendosen në rafte të
ngritur mbi tokë.

Bimë mjaltdhënëse. Erëz në përgatesat ushqimore në kuzhinë.
Ka veti antidiarreike, antiseptike, karminative, dermatologjike, digjestive, tonike, stimulante, ver-
mifuge. Qetëson gazrat dhe stimulon tretjen, duke ndihmuar në qetësimin e fryrjes së stomakut dhe
dhimbjeve të barkut. Është ngrohës dhe është përdorur për infeksionet e kraharorit dhe bronkitet. Esenca
është shumë antibakteriale dhe mund të përdoret për trajtimin e kandidiazës dhe problemeve të tjera kër-
pudhore.
96
THUNDËRMUSHKA
Emërtimi shkencor: Tussilago farfara L.
Emërtime vendore: thundërmushke, thundërz
Bimë barishtore shumëvjeçare që rritet e lartë 10-30 cm, gjeofite (hemikriptofite). Lulëzon në periudhën
Mars-Prill. Lulet shfaqen përpara gjetheve. Pjalmohet me anë të insekteve dhe përhapet nëpërmjet erës.

Qafa e kërcellit është shumë e shkurtër, me rizoma.
Kërcelli i mbuluar me qime të buta, i pajisur me lëfos-
tra në formë ovale me majë, gjysëm-mbështjellëse,
të forta, me vija të holla paralele që shfaqen në fazën
e pjekurisë së luleve. Gjethet zhvillohen pas luleve,
dalin të gjitha nga baza e bimës, me bisht të gjatë,
poligonale (mund të arrijnë gjer në 20 cm gjërësi),
pothujase të rrumbullakta, të dhëmbëzuara e kën-
dore te buzët, të gjelbëra nga sipër, të mbuluara me
qime pushore të bardha ose gri nga ana e poshtëme.
Lulja, një kaptinë e drejtuar lart në majë, e vetme me
diametër 12-15 mm, e përkulur pas lulëzimit. Lulet
të verdha, ato si llapa rreth e rrotull tejkalojnë lulet e
tubuluara që ndodhen në qëndër dhe braktet.
Mjaft e përhapur në të gjithë Shqipërinë, gjer në
lartësitë 2300 m mbi nivelin e detit, nga kati kodrinor Thundërmushka
në katin nën-alpin përkatësisht nga zona bregdetare gjer në zonat malore të vëndit si në: Tiranë, Shkodër,
Malësi e Madhe, Mat, Krujë (Qaf-Shtamë), Dibër, në rrethin e Librazhdit, të Pogradecit, të Gramshit, të
Korçës, të Kolonjës, të Përmetit, të Gjirokastrës, të Delvinës, të Tepelenës, të Mallakastrës etj..
Lloj dielldashës. Shkon në toka të varfëra në humus, toka të pasura në baza, me pH bazik ose lehtësisht
acid; toka lymore, argjilore ose argjilore me prejardhje lymore nga shkëmbejtë gëlqerorë; toka mjaft të
freskëta, shpesh me djersitje apo me rrjedhje të vogla ujore në sipërfaqe. Lloj pionier. Higroklin; Veçori
dalluese: heliofil në toka të freskëta.
97
Lloj pionier i rrugëve, i fushave, i çeltirave pyjore, i brigjeve të lumenjëve, i skarpateve, i tokave të vidhisura;
çeltira të lagështa (Calystegion sepii), ugare (Sisymbrion).
PJESËT QË VILEN
Lulet dhe gjethet
PERIUDHA E VJELJES
Gjethet gjatë stinës së verës, lulet vilen në fillim të pranverës

Gjethet këputen në gjysëm të bishtit. Nuk vilen gjethet e reja që janë ende me push përsipër. Nuk vilen
gjithashtu gjethe me njolla të murrme ose gjethet e shpuara nga insektet. Lulet vilen kur nuk kanë çelur
ende. Këputen kaptinat e tyre, hidhen në një trastë bezeje të pastër që e mban vjelësi në krah dhe trans-
portohen për në mjediset e tharjes.

Tharja e luleve bëhet në vënde të ajërosur, pa lagështirë, që janë të mbrojtur nga pluhurat, nga ndotjet e
kafshëve e të shpendëve, vazhdimisht në hije. Për shtrojë përdoret vetëm beze e pastër. Shtresa e luleve
që hapen për tharje nuk duhet ta kalojë trashësinë 2 cm. Ato përzjehen çdo gjashtë orë me një krëhër druri
me bisht të gjatë. Në rastin e tharjes së tyre në pajisjet me panel diellor, shtresat e luleve në sirtarë duhet
të jenë me trashësi 4 cm. Pas tharjes lulet ambalazhohen në thasë bezeje të etiketuar paraprakisht, me
peshë standard, të cilët sistemohen në rafte të ngritur mbi sipërfaqen e tokës. Gjethet thahen në trinat e
shtëpive ose në dhoma të ajërosura mirë, të shtruara me beze të pastër. Fillimisht ato mund të ekspozohen
në diell për të larguar lagështirën e tepërt, por pastaj duhet të futen në mjedise të hijezuar e të thahen
sipas standardeve të kërkuar. Pas tharjes, gjethet pastrohen nga lëndët e huaja dhe nga fijet e barishteve.
Gjethet futen në thasë të etiketuar paraprakisht dhe me peshë të standardizuar. Ato sistemohen në vënde
të mbrojur, të ngritur mbi sipërfaqen e tokës me anë të paletave prej druri.

Bimë mjaltdhënëse.
Bimë pektorale, si drogë dhembjeqetësuese dhe ekspektorante efikase, thundërmushka është një
prej kurave më popullore në Evropë për trajtimin e problemeve të kraharorit. Përdoret edhe si një trajtim i
posaçëm për kollat spazmodike.
Bimë e kultivuar si zbukuruese dhe fiksuese e skarpateve që djersitin ujë dhe tokave të vidhisura.
98
URTHI
Emërtimi shkencor: Hedera helix L.
Emërtime vendore: urdhje, urdh, urth, hurdhje, brushtullë, bërshlem, urdhëz
Bimë kacavjerrëse e cila arrin 30 m gjatësi, fanerofite kacavjerrëse. Gjethembajtëse. Dyseksore. Lulëzon
Shtator-Tetor. Pjalmohet me anë të insekteve dhe përhapet nga zogjtë.

Shkurrezë me kërcell gjarpëror, shtrihet në
tokë ku lëshon rrënjë adventive ose qepet
nëpërmjet kapëseve të shumta që nxjerr
përgjatë kërcellit. Gjethet të ndërkëmby-
era, me bisht, të lëkurta, të ndritëshme,
të qëndrueshme, forma si gjethja e panjës
por me nervura të shquara e përbërë nga
3 ose 5 lobe trekëndore. Gjethet e degëve
që marrin dritë dhe lulëzojnë janë të plota,
kanë formë vezake dhe maja të mprehta.
Lulet janë me nuancë të gjelbër të vendo-
sura në ombrella fundore, të dukëshme
dhe me shumë rreze të mbuluara me push
të imët. Frutat të rrumbullakët, të zinj në Bimë urthi me fruta, Erind, Gjirokastër
blu (drupa), me një rreth në majë, piqen në
periudhën Mars-Maj.
Shumë i përhapur në të gjithë Shqipërinë, takohet deri në lartësitë 1200 m mbi nivelin e detit. Rritet në
katin kodrinor gjer në atë malor, nën-mesdhetar, nën-atlantik.
Lloj gjysëm-hijedashës ose hijedashës por që nuk lulëzon, as frutifikon pa praninë e plotë të dritës. Në
përgjithësi nuk ka parapëlqime të forta karshi pH të tokës ndërsa qepet nëpër drurë vetëm në stacionet
e pasur. Rritet në toka të pastra, në ato ranore ose gurishtore. Në toka argjilore, lymore, toka mjaft të fre-
skëta. Lloj mezofil. Veçori dalluese: neutroklin me amplitudë të gjërë.
99
Pyje, gardhe, shkëmbenj, mure, parqe; pyje kodrinorë dhe malorë (Querco Fagetea), shkurreta, gardhe
(Prunetalia spinosae)
PJESËT QË VILEN
Gjethet
PERIUDHA E VJELJES
Shtator- Tetor

GJATË VJELJES
Vjelja e gjetheve të urthit ka
vështirësi për shkak të faqeve të
shkëmbenjëve masivë apo trung-
jeve të drurëve mbi të cilët qepet
zakonisht bima. Mënyra më prak-
tike është përdorimi i veglave pre-
rëse (gërshërë, çaki etj) të pajisura Bimë urthi (majtas me ngjyrë të gjelbër në të verdhë, djathtas me ngjyrë të
me bisht të gjatë për të prerë de- gjelbër të errët), Erind, Gjirokastër
gëzat dhe llastarët e bimës.

Tharja e gjetheve të urthit bëhet, si për çdo bimë tjetër, në vënde të ajërosur, të hijezuar dhe të mbrojtur
nga pluhurat, prej ndotjeve të kafshëve ose të shpendëve. Për shtrojë përdoret rrjetë najloni ose beze e
pastër. Nuk lejohet të përdoret fletë plastmasi. Pas tharjes gjethet pastrohen nga kërcejtë, nga lëndët e
huaja. Veçohen gjethet e zverdhura etj. dhe ambalazhohen në thasë bezeje të cilët vendosen në një dys-
heme druri të ngritur nga toka.

Frutat janë mjaft të vlerësuar nga zogjtë e në veçanti nga pllumbat, por kujdes, janë helmues për njeriun.
Gjethet përdoren për të kuruar inflamacionet e rrugëve të frymëmarrjes, bronshitet kronikë dhe
për të qetësuar kollën.
100
VJEZHDULLA E BARDHË
Emërtimi shkencor: Viscum album L.
Emërtime vendore: vjeshtull, veshtull, dishëll, eshël, mishnjë, nemë, veshk, vezhdull
Nën-shkurre hemiparazite që rritet e lartë 20-50 cm. (subsp. V. abietis Wiesb. rritet deri në 120 cm); nano-
fanerofite. Gjethembajtëse. Dioike. Lulëzon në Mars-Maj. Pjalmohet me anë të insekteve dhe shpërndahet
nga zogjtë

Bima ka formë të rrumbullakët, degëzim
dikotomik i rremë, shpesh i përkundrejtë.
Degëzim i gjelbër, i rrumbullaktë, i thye-
shëm, pa push. Gjethet të përkundrejta,
vezake-të zgjatura, të plota, pa bisht, le-
htësisht mishtake, të gjata nga 2-8 cm.
Lulet shumë të vogla, në glomerula të
verdha fundore me nga 5-6 lule, që dalin
në sqetullat e gjetheve. Frutat janë kokrra
të vogla tulore, të bardha me shkëlqim,
me diametër rreth 6 mm, piqen për dy
vjet, bien në tokë në fillim të vitit të tretë,
me ngjyrë të verdhërëme për vjezhdullën
e bredhit. Vjezhdull në trungun e një peme
Gjendet e përhapur sipas rajoneve, por rrallë takohet në rajonin mesdhetar. Mbërrin deri në 1300 m mbi
nivelin e detit, nga kati kodrinor në atë malor.
VU A1c - lloj i përkeqësuar
Gjendet më shpesh në pyjet me pisha e bredha. por edhe mbi plepa, mollë, blinj, vadhëza, shelgje, robinie,
murrizë; rrallë, shumë rrallë në dardhë, qershi, lajthi, shkozë. Në raste të veçantë haset mbi dushqe dhe
101
vidha, mbi gështenjë dhe ullinj. Asnjëherë mbi ah.
BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSO-

CIOLOGJI
Epifite
PJESËT QË VILEN
Degët e reja së bashku me gjethet, gjethet
PERIUDHA E VJELJES
Gusht-Shtator, para formimit të luleve

Vjelja bëhet me gërshërë krasitëse. Masa e degëve
të reja me gjethe ose e gjetheve futen në një thes të
pastër dhe transportohen në vëndet e grumbullimit
për t’u sistemuar më vonë në mjediset e tharjes.
PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELË Vjezhdulla mbi pemë

Degët e reja ndahen pjesë-pjesë dhe hapen në dys-
hemetë e dhomave të ajërosura ose të trinave të shtëpive. Gjatë ditës mund të përzihen dy herë me anën
e një krëhëri të drunjtë me bisht të gjatë. Tharja e gjetheve bëhet gjithashtu në dysheme të shtruara para-
prakisht me beze të pastër ose në rafte me rrjeta metalike të ndërtuar enkas për këtë qëllim. Tharja kon-
siderohet e përfunduar kur lagështira e pjesëve të bimëve ose e gjetheve të ketë mbërritur në treguesin
10%. Më pas masa e tharë futet në thasë standard të etiketuar paraprakisht të ilët sistemohen në vënde të
ruajtur, të ngritur mbi sipërfaqen e tokës.

Bimë helmuese, kur merret në doza të mëdha.
Bimë hipotensive (ul tensionin arterial) dhe diuretike; përdoret kryesisht për uljen e tensionit
dhe artitmisë, të ankthit dhe nxitjen e gjumit. Në doza të vogla lehtëson panikun, dhimbjet e kokës dhe
përmirëson aftësinë për t’u përqendruar. Rekomandohet për tringëllimën e veshit dhe epilepsinë dhe
mund të përdoret për trajtimin e hiperaktivitetit tek fëmijët. Në mjekësinë antropozofike, ekstratet e fru-
tave injektohen për trajtimin e kancerit dhe efikasiteti i vjezhdullës si një trajtim kundra kancerit ka qenë
objekt i një kërkimi shkencor të gjerë dhe nuk ka dyshim që disa përbërës të saj, veçanërisht viskotoksinat,
shfaqin një aktivitet antikancerogjen.
Kokrrat janë mjaft të pëlqyera prej zogjëve, sidomos prej mëllënjave.
102
Shtojca 1. KËRKESA ORGANIZATIVE DHE OPERACIONALE DHE STANDARDET
HIGJENIKE PËR OPERATORËT
1. Kërkesa organizative dhe operacionale
- Zonë e çertifikuar
- Veprimtaria e grumbullimit e njohur sipas regullave të BE-së për furnizimin me lendë të parë organike
- Kontratë shitje dhe kultivimi e nënshkruar
- Përputhje e plotë me formulat / recetat
- Përdorim i peshoreve të kalibruara
- Kontrolle periodike të cilësisë
- Në raste të mungesave: zbatim korrekt të masave për të mënjanuar përsëritjen e tyre në të ardhmen
- Mbajtja e shënimeve
- Aprovim i kontrolleve të cilësisë
2. Standarde higjenike
2.1 Rregulla të përgjithshme
- Ndalim i pirjes së duhanit
- Asnjë person i paautorizuar nuk lejohet të hyjë në magazine dhe zonën e përpunimit.
- Kontrolle periodike për insekte në magazine dhe zonën e përpunimit
- Ndalohet kategorikisht hyrja e kafshëve në të gjithë magazinenën dhe zonën e përpunimit.
- Objektet e qelqit (përveç gotave, aparateve matës) janë të ndaluara në magazinë dhe të gjithë zonën
e përpunimit
2.2 Higjena personale

- Larje të plotë të duarve në fillim të punës, pas çdo vajtje në banjë dhe çdo ndërprerje tjetër të
procesit të punës
- Në rast të produkteve të hapura: kërkohet përdorim i mjeteve mbrojtëse ndaj flokëve dhe doreza
një përdorimshe.
- Jo bizhuterira (varëse, vëth, orë, byzylyk, unaza etj.) – përveç unazës së martesës
- Jo thonj të gjatë dhe/ose të lyer
- Në rast inflamacionesh, abseses, plagëve të hapura ose sëmundjeve të tjera infektuese ndalohet
marrja pjese në paketime dhe apo mbushje
103
- Rroba të pastra pune
2.3 Magazina / zona e përpunimit

- Makina, asete, mjete transporti dhe qese paketimi të të gjitha llojeve të pastra
- Raftet për ruatje të myllura (të ruajtura nga lagështira dhe parazitë) në paleta
- Toka/dyshemeja e përshtatshme për larje
- Sipërfaqe pune të sheshta të përshtatshme për larje
- Lavaman me sapun dhe peshqira për duart njëpërdorimëshe
- Përdorim i shiritave për tenjat dhe grackat e minjëve si masa kontrolli parandaluese për parazitët
104
Shtojca 2. KRITERE CILËSORE PËR LËNDËN E PARË
A. Bimët aromatike gjethore (në më të shumtën mblidhen gjethet)
Thatësia: bimët aromatike dhe frutat mund të përmbajnë deri max. 10 % të lagështirës së mbetur për
t’u konsideruar si të pranueshme për magazinim
Fraksionet e imta: gjethet dhe bimët e coptuara deri në 3 mm: nuk duhet të kalojnë 10% të peshës totale
Cilësia: ngjyra të qëndrueshme dhe intensive; mundësisht të mëdha, gjithë struktura e gjethes duhet
ruajtur; pjesa e ruajtur duhet të jetë 99% e pastër; jo e zverdhur, kafe, gjethe me pulla apo
të ndryshkura
Përpjesa e shkopave: nuk duhet të kalojë 3% të peshës totale; jo shkopa të mëdhenj; jo shkopinj
të copëtuar
Papastërtitë: 1) lejohet maks. 1% pjesë të huaja– fije, bar, fara dhe bimë të tjera dhe kokrra
të shtypura/thërmuara
2) asnjë lendë të huaj – gurë, copa dheu, ndotje me origjinë nga kafshët apo ekskremente,
qelq, metal
3) përjashtim total të farave bimore dhe pjesëve të frutave të dëmshme apo toksike
Sëmundje dhe infektimi nga parazitët: parandalimi nga myku, ndryshku, vrugu, aglutinimi, kalbëzimi
kërpudhor, tenja, larvat dhe parazitë
E RENDËSISHME!!!: kontroll parandalues për parazitë – aplikim shiritash për tenjën dhe gracka të
minjve dhe vëzhgime të rregullta. Karremat për minjtë/kuti me karrema.
Për ndryshime thelbësore në cilësinë e produktit përgjegjës është grumbulluesi. Ndryshimet në cilësi do
të raportohen bazuar në marrjen e mallit në dorëzim dhe/ose rezultateve të mostrës. Pas tërheqjes së
vëmendjes për herë të tretë mbase ndërpritet kontrata.
B. Erëzat
Thatësira: erëzat duhet të përmbajnë deri max. 8 % të lagështisë së mbetur
Cilësia: A – aromë, ngjyrë, madhësi dhe formë tipike – pjesa duhet të demostrojë 99% pastërti
105
Papastërtitë: 1) lejohet max. 2 % pjesë të huaja– fije, bar, fara dhe bimë të tjera dhe kokrra
të shtypura/thërmuara
2) asnjë lendë të huaj – gurë, copa dheu, ndotje me origjinë nga kafshët apo
ekskremente, qelq, metal
3) përjashtim total të farave bimore dhe pjesëve të frutave të dëmshme apo toksike
(psh. kokërr murrizi – lat. datura stramonium)
Sëmundje dhe infektimi nga parazitët: parandalimi nga myku, ndryshku, vrugu, aglutinimi, kalbëzimi
kërpudhor, tenja, larvat dhe parazitë
E RENDESISHME!!!: kontroll parandalues për parazitë – aplikim shiritash për tenjën dhe gracka të minjve
dhe vëzhgime të rregullta. Karremat për minjtë/kuti me karrema.
Për ndryshime thelbësore në cilësinë e produktit përgjegjës është grumbulluesi. Ndryshimet në cilësi do
të raportohen bazuar në marrjen e mallit në dorëzim dhe/ose rezultateve të mostrës. Pas tërheqjes së
vëmendjes për herë të tretë mbase ndërpritet kontrata.
106
Shtojca 3. LEGJISLACIONI, RREGULLORET E STANDARDET NË SEKTORIN E
BIMËVE MJEKËSORE DHE AROMATIKE
A. Legjislacioni shqiptar
§ Ligji Nr. 10120, datë 23.4.2009, “PËR MBROJTJEN E FONDIT TË BIMËVE MJEKËSORE, ETEROVAJORE
E TANIFERE NATYRORE”
§ Ligji Nr. 9385, datë 4.5.2005, “PËR PYJET DHE SHËRBIMIN PYJOR” i ndryshuar (aktualisht ka një
projektligj që e zëvendëson tërësisht këtë ligj)
§ Ligji Nr. 9199, datë 26.2.2004, “PËR PRODHIMIN, PËRPUNIMIN, CERTIFIKIMIN DHE TREGËTIMIN E
PRODUKTEVE “BIO”
§ Ligji Nr. 9867, datë 31.1.2008, “PËR PËRCAKTIMIN E RREGULLAVE DHE TË PROCEDURAVE PËR
TREGTIMIN NDËRKOMBËTAR TË LLOJEVE TË RREZIKUARA TË
FAUNËS DHE TË FLORËS SË EGËR”
§ Ligji Nr. 9587, datë 20.7.2006, “PËR MBROJTJEN E BIODIVERSITETIT”
§ Ligji Nr. 8934, datë 5.9.2002, “PËR MBROJTJEN E MJEDISIT” i ndryshuar
§ Ligji Nr. 9863, datë 28.1.2008, “PËR USHQIMIN”
§ Urdhër i Ministrit të Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave, Nr. 146, datë 8.5.2007 “Për miratimin
e listës së kuqe të florës dhe faunës”.
B. Legjislacioni i BE
§ Rregullore e Këshillit (EC) Nr. 834/2007, datë 28.06.2007 “PËR PRODHIMIN ORGANIK DHE
ETIKETIMIN E PRODUKTEVE ORGANIKE”
§ Rregullore e Komisionit (EC) Nr. 889/2008, datë 5.09.2008 “PËR DETAJIMIN E RREGULLAVE PËR
ZBATIMIN E RREGULLORES SË KËSHILLIT (EC) Nr. 834/2007 “PËR
PRODHIMIN ORGANIK DHE ETIKETIMIN E PRODUKTEVE
ORGANIKE”
§ Regullore (EC) Nr. 178/2002 e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit, datë 28.01.2002 “PËR PARIMET E
PËRGJITHSHME DHE KËRKESAT E LIGJIT TË USHQIMIT, QË
PËRCAKTON AUTORITETIN EVROPIAN TË SIGURISË USHQIMORE
DHE PËR PROCEDURAT QË LIDHEN ME SIGURINË USHQIMORE.
§ Regullore (EC) Nr. 852/2004 e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit, datë 29.04.2004 “PËR HIGJIENËN E
MALLRAVE USHQIMORE”
B. Standarde
§ Udhëzimet e OBSH “PËR PRAKTIKAT E MIRA NË KULTIVIMIN DHE GRUMBULLIMIN E BIMËVE
MJEKËSORE” (GACP)
107
§ Standardi UNI EN ISO 22005:2008 “PËR SISTEMET E GJURMUESHMËRISË”
§ Standardi GLOBAL G.A.P. “PËR PRODHIMIN BUJQËSOR”
§ Standardi global i bujqësisë organike “IFOAM” dhe standarde të tjera vullnetare për bujqësinë organike
§ Standardi kombëtar organik i SHBA “NOP”
§ Standardi kombëtar organik i Japonisë “JAS”
§ Standardi ISSC-PAM “PËR MENAXHIMIN E VJELJES SË BIMËVE SPONTANE”
§ Standardet ISO 22000 dhe 22003, grupojnë dhe zbatojnë standarded IFS dhe BRC, si dhe standardi FSSC
(Food Safety Systems Certification 22000)
§ Sistemi HACCP (Hazard Analysis of Critical Control Points - Analiza e Rreziqeve për Pikat Kritike të
Kontrollit)
§ Standardet mbi përgjegjshmërinë sociale dhe të drejtat e punëtorëve
§ Standardet mjedisore ISO 14000
§ Codex Herbarum 2009
§ Codex Alimentarius
§ Praktikat e Mira të Përpunimit
108
Shpjegues terminologjik
AKEN – një fryt joçahës, i thjeshtë, i tharë e me një fare në të cilën mbështjella e fares nuk ngjitet në
perikarp (bliri, frashëri)
ANALGJEZIK - që pakëson ose largon dhembjen
ANTIDARTROZË - lufton pllakat e thata në lëkurë
ANTISKORBUTIK – që parandalon ose kuron skorbutin (sëmundje që shkaktohet nga mungesa e vita
minës C)
ANTISEPTIK - shkatërron ose pengon mikro-organizmat që shkaktojnë infeksion
ANTISPAZMODIK - që qetëson konvulsionet dhe spazmat muskulare
APERITIV – që ka ndikim nxitës mbi oreksin për të ngrënë ushqim
ASEKSUAL (RIPRODHIM) – çdo proces riprodhimi, siç është ndarja (qelizore) ose çelja e sythëzimi, që nuk
ka të bëjë me bashkimin e gameteve
SHOQËRIM BIMOR - njësia bazë e klasifikimit fitosociologjik
AUTOGAMI - pllenim i një individi nëpërmjet pjalmit të tij (vetëpllenim)
BAKË - fryt krejtësisht tulor i cili përmban një ose më shumë fara (boronica)
BESHIK - që lufton kollën dhe e lehtëson nxjerrjen e sekrecioneve nga mukozat e rrugëve të
frymëmarrjes
BËRTHOKËL – një fryt i thjeshtë, tulor, me prejardhje nga një karpel i vetëm, zakonisht me një farë, tek i
cili mbështjella e brendshme e frytit është e fortë dhe mund të ngjitet me farën (kumbulla)
BIOTOP - tërsia e faktorëve fiziko-kimikë që dallojnë një ekosositem ose një stacion
BULB - një kërcell nëntokësor i shkurtër i mbuluar nga gjethe të zmadhuara dhe tulore që përmbajnë
ushqim të depozituar
CIMË - një vile lulore zakonisht me majë të sheshtë ose të mysët ku boshti kryesor dhe çdo degëzim për
fundon me një lule që hapet përpara se lulet nën të ose në anë të saj
DEPURATIV - që pastron gjakun duke hequr mbetjet (detoksifikues)
DETERSIV - që pastron plagët dhe ulçerat
DIOIKE – njëseksore; që ka element mashkullorë dhe femërorë (ose thekorë dhe vezorë) në individë të
ndryshëm të së njëjtës species
EDAFIK - që i ka tëbëjë me tokën
EKOTIP - një variant i përshtatur vendorisht i një organizmi, që dallon gjenetikisht nga ekotipet e tjera
EKSPEKTORANT – stimulon kollën dhe lehtëson nxjerrjen e sekrecioneve që vinë nga rrugët e
fymëmarrjes
EMENAGOG - që provokon shfaqjen e rrjedhjeve menstruale;
ENDEMIC - thuhet për një lloj i cili takohet vetëm në një rajon të caktuar;
EPIFIT - një organizëm që rritet mbi organizmin tjetër por që nuk është parazitës mbi të;
109
EUTROF - i/e pasur në elementë ushqimorë dhe kësisoj mbështesin një populate të dendur bimore,
dekompozimi i së cilës ngordh jetën shtazore duke e privuar atë nga oksigjeni
FANEROFIT - bimë drunore (dru, shkurre, shkurrezë) sythat e ripërtëritjes të së cilave gjënden të
vendosur në lartësinë mbi 25 cm nga toka;
FAZË - etapë e cila i përket një bashkësie bimore të veçantë, evolucionit të të brëndshëm të një stadi
dinamik
FEBRIFUG - që lufton ethen dhe shfaqjet e saj
FORMACION BIMOR -është një bashkësi llojesh bimore, disa prej të cilave mbizotërojnë, duke përcaktuar
kësisoj një peizazh tipik
GJEOFIT - bimë e cila i ka organet e ripërtëritjes në tokë
HELIOFIL – çdo organizëm që tërhiqet nga sasi të mëdha të dritës së diellit
HEMIKRIPTOFIT - bimë shumëvjeçare e cila i ka sythet e ripërtëritjes në nivelin e tokës
HEMOSTATIK - që favorizon koagulimin e gjakut duke ndërprerë ose pakësuar gjakrrjedhjen
HERMAFRODIT - thuhet për një organizëm i cili ka si organin riprodhues mashkullor ashtu edhe atë
femëror
HIGROFILE – që jeton ose rritet në një mjedis të lagësht
HIGROKLIN - lloj që priret më tepër në mjedise toksore dhe ajrore që janë të lagësht
KALCIKOLE - lloj që shkon mire në tokat e pasura me karbonat kalciumi. Sinonime: kalçifite, kalçifile
KAMEFITE - bimë, sythat dimërorë të së cilës janë të vendosur në ose pak mbi sipërfaqen e tokës
(p.sh. boronica, shqopa)
KAPSULË - fryt i thatë me dy, tri ose më shumë të çara në majë që shpërthejnë në pjekurinë e tij
KARDIOTONIK -që rrit efikasitetin e të tkurrurit të zemrës
KATH - fryrje e lëkurës në një vënd që merr fomën e një sythi
KLIMAKS (BASHKËSI) - stadi përfundimtar në një seri suksesioni; natyra e tij është e përcaktuar kryesisht
nga klima dhe toka e një rajoni
KOKRRIZA PJALMI – një mikrospor që përmban një mikrosporang të maturuar ose mikrogametofit të
pamaturuar (gametofit mashkullor); kokrrizat e pjalmit ndodhen në bimët me farë
KOLAGOG - që nxit sekrecionin e mëlçisë
KOTILEDON - gjethe e farës; përthith zakonisht ushqimin tek monokotiledonet dhe depoziton ushqim tek
farëveshurat e tjera
KSEROFITE - thuhet për një bimë e cila mund të zërë vënd normalisht në një mjedis të thatë
LAKSATIV - nxit zbrazjen e zorrës
LËFOSTËR - 1) pllakëz e vogël me gjethëza membranore (hera herës mishtore) dhe pak a shumë e fortë, që
shoqëron dhe mbron disa organe (rizomat, bishtat e gjetheve, sythat)
2) çdo brakté e trashë dhe e fortë e koneve të koniferëve
MELIFERE (mjaltdhënëse) - thuhet për një bimë, nektari i së cilës grumbullohet nga bletët
MEZOFIL – që rritet mire në kushte mjedisore të ndërmjetme ose mesatare; ndonjëherë të kufizuara në
110
kushtet e lagështisë mesatare, ose të temperaturës mesatare
MEZOTROF – që ka një nivel mesatar të ushqyesve të tretur
MONOKOTILEDON -bimë, embrioni i së cilës ka vetëm një kotiledon; një prej dy klasave të mëdha të
farëveshurave
MONOIKE - që ka pjalmore dhe karpele të prodhuara në lule të ndara në të njëjtin individ
NEUTROFIL - parapëlqen ose shkon mirë në një mjedis pa teprinë e acidit ose bazës
NEUTROKLIN - thuhet për llojet që priren të rriten më mirë në mjediset toksorë me pH neutral
NEUTRONITROKLIN - term përcaktues për llojet që tentojnë mjediset toksore ku mungon azoti
NJËSEKSORE - thuhet për një lule e cila nuk përmban veçse pistile ose thekë
OLIGOTROF - shumë i varfër në elementë ushqimorë, shumë acid dhe që nuk lejon veçse
një aktivitet biologjik të reduktuar
OVULË – një strukturë në bimët me fare që përmban gametocitin femëror me qeliza vezë, kur të gjitha janë
të rrethuara nga nucela dhe një ose dy mbulesa; kur maturohet, një ovulë bëhet një farë
PEKTORAL - i dobishëm për lehtësimin e çrregullimeve të kraharorit ose të sistemit të frymëmarrjes
PIONIER -thuhet për një lloj ose për një bimësi që është e aftë të zaptojë terrene të zhveshur dhe
veçanërisht ata që gjënden në stadin fillestar të një serie dinamike
PISTIL - një emërtim i përdorur ndonjëherë për t’ju referuar karpeleve individuale ose një grupi karpelesh
të shkrira
PJALM - një emërtim kolektiv për kokrrizat e pjalmit
POLIGAM - thuhet për një lloj i cili ka si lule dyseksore dhe lule njëseksore në të njëjtën bimë ose në bimë
të veçanta
POLIMORF - që paraqet forma të ndryshme
PURGATIV - që favorizon nxjerrjen e mbetjeve nga zorrët (shpesh me irritim të mukozës intestinale)
RIPIKOL - i lokalizuar kryesisht përgjatë vëndeve ku rrjedhin ujërat
RRETHLULE, PERIANTH – petlat dhe nënpetlat të marra së bashku
RRËSHINOR -që prodhon rrëshirë; emër i përdorur zakonisht për koniferët
SEDATIV - qetësues i nervave
NËNPETLA - një prej strukturave lulore më të jashtme, një njësi e kupës; nënpetlat zakonisht mbështjellin
pjesët e tjera lulore në syth;
NËN-SHKURRE –bimë drunore me shtat të vogël gjer më 50 cm te e cila majat barishtore te degëve
të saj thahen gjatë stinës së dimrit (boronica, shqopa, grathateli);
SOPORIFIKE - që ka efekt gjumë-ndjellës; sinonim: hipnotike
SPAZMOLITIK – qetësues i muskujve
SPERMAFITE - bimë fara;
SPORE – një qelizë riprodhuese, zakonisht njëqelizore, e aftë të formojnë një individ të rritur pa shkrirje
me një qelizë tjetër
STACION - shtrirje territorial me sipërfaqe të ndryshueshme, e njëllojtë për nga kushtet fizike dhe
111
biologjike, nga përbërja bimore dhe struktura e bimësisë spontane
STOMAÇIK – shërben për të tonifikuar stomakun, duke përmirësuar funksionin e tij dhe shtuar oreksin
STUPEFIANTE - substancë analgjezike që shkakton habi ose eufori të vazhdueshme, përdorimi i së
cilës mund të shpjerë në një varësi ose çrregullime të rënda.
SUKSESION BIMOR - në ekologji, ecuria e rregullt e ndryshimeve në përbërjen e bashkësisë që ndodh
gjatë zhvillimit të bimësisë në cilëndo zonë, nga kolonizimi fillestar në arritjen e klimaksit tipik të
një zone gjeografike të caktuar
SUDORIFIK - që nxit djerësitjen
TEPAL - një prej njësive të rrethlules që nuk diferencohet në nënpetla dhe petla
TERMOFIL -thuhet për një bimë e cila rritet me pëlqim në vënde të ngrohtë e të diellëzuar
TOKSIK - që përmban helm
VASTAK - një vile lulore me bishta lulorë të poshtëm përpjestimisht më të gjatë kështu që lulet formojnë
një kaptinë të sheshtë ose pakëz të mysëm
VULNERAR - që ndihmon përtharjen e plagëve dhe shërimin e lëndimeve
112
Referenca
Buzo, K. (1991). Bimësia e Kullotave dhe e Livadheve natyrore të Shqipërisë. Tiranë 1991
Demiri, M. (1981). Flora Ekskursioniste e Shqipërisë. Tiranë
Garnier, G., Bezanger-Beauquesne, L., Debraux, G. (1961). Ressources medicinales de la Flore Française.
Paris VI
Guinochet, M. (1973). Phytosociologie. Paris
Kullaj, E. and Çakalli, M. (2011). Sustainability of the medicinal and aromatic plants sector –
socio economic value and policies for Albania. Lambert Academic Publishing, Germany
ISSN. 978-3-8443-3170-7
Mitrushi, I. (1955). Drurët dhe shkurret e Shqipërisë. Tiranë 1955
Papadhopulli, G. (1976). Bimët Mjeksore të Shqipërisë. Tiranë
Primavera, A. dhe Dulja, Xh. (2012) Menaxhimi i cilësisë në prodhimin e bimëve aromatike dhe mjekësore.
VIS
Rameau, C. , Mansion, D. Dumé, G. (1989) Flore Forestière Française (Guide écologique illustré, tome 1
-PLAINES ET COLLINES). Institut Pour Le Developpement Forestier. Paris
Rameau, C. , Mansion, D. dhe Dumé, G. (1993) Flore Forestière Française (Guide écologique illustré, tome 2
- MONTAGNES). Institut Pour Le Developpement Forestier. Paris
Rameau, C. , Mansion, D. Dumé, G. dhe Gauberville, C. (2008) (Guide écologique illustré, tome 3 - RÉGION
MÉDITERRANÉENNE). Institut Pour Le Developpement Forestier. Paris
Burime në internet:
http://serres.u-bourgogne.fr/sommaire.php3
http://herbierfrance.free.fr/
http://www.tela-botanica.org/page:flore_de_france
Burimi i fotografive:
Ferdin Liçaj, fotot në faqet: 19, 20, 22 - 28, 31, 34, 37, 38, 42 (poshtë) - 52, 56, 58, 61 - 65, 68, 71, 74, 76 - 79,
81 - 87, 91, 95 - 97, 101 dhe 102
Endrit Kullaj, foto në kopertinë dhe në faqet: 15 - 17, 21, 29, 30, 33, 36, 42 (lart), 53, 60, 67, 69, 70, 73, 75,
88, 89, 93, 99 dhe 100
Wikimedia, foto në faqen 40
Summitpost.org, foto në faqen 55
113
114

Broshura GIZ Versioni Perfundimtar Per Shtyp

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Broshura GIZ Versioni Perfundimtar Per Shtyp

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Natyra shqiptare në trashëgiminë

PJESA E PËRGJITHSHME: Grumbullimi i Kontrolluar dhe i Qëndrueshëm

PJESA E VEÇANTË: Monografi të Bimëve Mjekësore dhe Aromatike Kryesore.................................14

Shtojca 1. KËRKESA ORGANIZATIVE DHE OPERACIONALE DHE STANDARDET HIGJENIKE

C. Rregullat bazë për grumbullimin e qëndrueshëm

Ç. Trajtimi pas grumbullimit

Dh. Ruajtja dhe transporti

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESE

TË DHËNA AUTEKOLOGJIKE Aguliçja

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJI

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELË

PËRDORIME DHE VEÇORI

Aguliçja në habitatin e saj, Dibër.

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESE

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJI

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELË

PËRDORIME DHE VEÇORI

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESE

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELË

PËRDORIME DHE VEÇORI

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESE

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELË

PËRDORIME DHE VEÇORI

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJI

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELË

PËRDORIME DHE VEÇORI

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESE

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJI

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELË

PËRDORIME DHE VEÇORI

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESE

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITO-

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELË

PËRDORIME DHE VEÇORI

Biotopi i blirit në Peshtan, Tepelenë me pjesmarrje midis llojeve të tjera pyjore

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESE

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJI

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES

PËRDORIME DHE VEÇORI

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESE

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELË

PËRDORIME DHE VEÇORI

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJI

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELË

PËRDORIME DHE VEÇORI

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESE

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJI

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELË

PËRDORIME DHE VEÇORI

VEÇORI BOTANIKE PËRCAKTUESE

BIOTOPE, FORMACIONE BIMORË, FITOSOCIOLOGJI

MËNYRAT DHE KUJDESJET GJATË VJELJES

PËRPUNIMI I PJESËS SË VJELË

PËRDORIME DHE VEÇORI