Matbaanın Osmanlı Topraklarına Geç Gelmesinin Müsebbibini Aramak Ya Da Eski Bir Tartışmaya Dâhil Olmak

I • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH •

YIL: 10 • SAYI: 20
EKİM 2018

YEAR: 10 • ISSUE: 20
OCTOBER 2018
II • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
TARİHİN PEŞİNDE
‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐

THE PURSUIT OF HISTORY
‐INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH‐

(e‐dergi)
ISSN: 1308‐5468
(basılı)
ISSN: 1308‐545X

www.tarihinpesinde.com
www.thepursuitofhistory.com
TARİHİN PEŞİNDE Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi; EBSCO adlı uluslararası indeks ve
ULAKBİM TR veri tabanınca taranmaktadır.
THE PURSUIT OF HISTORY -An International Periodical for History and Social Research is searched in the EBSCO international index and
ULAKBIM TR (TURKISH ACADEMIC NETWORK AND INFORMATION CENTER) index and database.

Editör
Prof. Dr. Necmi UYANIK

Yönetim Kurulu
Dr. Öğr. Üyesi Abdurrahman SAVAŞ (İstanbul Üniversitesi/Türkiye),
Doç. Dr. Ahmet CUMA (Selçuk Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Ahmet
Kazım ÜRÜN (Selçuk Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Caner ARABACI
(Necmettin Erbakan Üniversitesi/Türkiye), Doç. Dr. Ertekin Mustafa
DOKSANALTI (Selçuk Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Mustafa
GENCER (Abant İzzet Baysal Üniversitesi/Türkiye), Doç. Dr. Mustafa
TOKER (Selçuk Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Necmi UYANIK
(Selçuk Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Özdemir KOÇAK (Selçuk
Üniversitesi/Türkiye), Doç. Dr. Sinan GÖNEN (Selçuk Üniversitesi/
Türkiye), Prof. Dr. Ufuk Deniz AŞÇI (Selçuk Üniversitesi/ Türkiye)

Editör Yardımcıları
Doç. Dr. Cemal ÇETİN (Selçuk Üniversitesi/Türkiye), Fatih ÇOLAK
(Necmettin Erbakan Üniversitesi/Türkiye), Dr. Öğr. Üyesi Mehmet
Fatih BERK (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi/ Türkiye), Dr.
Muhammet ERBAY (Selçuk Üniversitesi/Türkiye), Doç. Dr.
Muhammed SARI (Aksaray Üniversitesi/Türkiye), Mustafa
ZENGİNBAŞ (Selçuk Üniversitesi/Türkiye), Rıza ÖZBÖLÜK (Selçuk
Üniversitesi/Türkiye), Doç. Dr. Salih KIŞ (Selçuk Üniversitesi/Türkiye),
Serdar KARA (Abant İzzet Baysal Üniversitesi/Türkiye), Dr. Öğr. Üyesi
Yunus İNCE (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi/Türkiye), Dr. Öğr.
Üyesi Zehra ODABAŞI (Selçuk Üniversitesi/Türkiye)

Yayın Kurulu
Prof. Dr. Abdullah KAYGI (Hacettepe Üniversitesi/Türkiye), Doç. Dr.
Ahmet Şamil GÜRER (Ankara Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Ahmet
Yaşar OCAK (TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi/Türkiye), Dr.
Öğr. Üyesi Ahmed Sami ELAYDY(Ain Şams Üniversitesi/Mısır), Prof.
Dr. Alaaddin AKÖZ (Selçuk Üniversitesi/Türkiye), Dr. Öğr. Üyesi Ali
BAYKAN (Selçuk Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Ali BİRİNCİ (Polis
Akademisi Başkanlığı/Türkiye), Prof. Dr. Anvarbek MOKEEV (Manas
Üniversitesi/Kırgızistan), Prof. Dr. Azmi ÖZCAN (Sakarya
TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • III
Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ (Ankara Üniversitesi/

Türkiye), Prof. Dr. Bahaeddin YEDİYILDIZ (Emekli Öğretim Üyesi/
Türkiye), Prof. Dr. Başak SOLMAZ (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr.
Benjamin FORTNA (Arizona Üniversitesi/ABD), Prof. Dr. Birol
AKGÜN (Yıldırım Beyazıt Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Caner
ARABACI (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr.
Claus SCHÖNİG (Berlin Freie Üniversitesi/Almanya), Dr. Öğr. Üyesi
Çağatay BENHÜR (Selçuk Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Eun‐Kyung
OH (Dongduk Women’s Üniversitesi/Güney Kore), Dr. Fatima HOCİN
(Aya Kiril ve Metot Universitesi), Prof. Dr. Haluk Hadi SÜMER (Selçuk
Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Hasan BAHAR (Selçuk Üniversitesi/
Türkiye), Prof. Dr. Hüseyin BAĞCI (Orta Doğu Teknik Üniversitesi/
Türkiye), Prof. Dr. Hüseyin MUŞMAL (Selçuk Üniversitesi/ Türkiye),
Doç. Dr. İbrahim Halil SUGÖZÜ (Şırnak Üniversitesi/ Türkiye), Prof.
Dr. İlber ORTAYLI (Emekli Öğretim Üyesi/ Türkiye), Prof. Dr. Kamil
ÇOLAK (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi), Prof. Dr. Kemal ÖZCAN
(Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi/ Türkiye), Prof. Dr. Kurtuluş
DİNÇER (Hacettepe Üniversitesi/ Türkiye), Prof. Dr. M. Akif
ERDOĞRU (Ege Üniversitesi/ Türkiye), Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Fatih
BERK (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr.
Mehmet İPÇİOĞLU (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi/Türkiye),
Prof. Dr. Mehmet KIRBIYIK (Konya Necmettin Erbakan
Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Mehmet ÖZDEN (Hacettepe
Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI (Van 100. Yıl
Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Mesut ÇAPA (Ankara Üniversitesi/
Türkiye), Prof. Dr. Mustafa DEMİRCİ (Selçuk Üniversitesi/Türkiye),
Prof. Dr. Mustafa TOKER (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Mustafa
YILMAZ (Hacettepe Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Necmi UYANIK
(Selçuk Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Özdemir KOÇAK (Selçuk
Üniversitesi/ Türkiye), Prof. Dr. Rainer CZİCHON (Berlin Freie
Üniversitesi/Almanya), Prof. Dr. Ramazan YELKEN (Yıldırım Beyazıt
Üniversitesi/Türkiye), Doç. Dr. Sabri Tevfik HAMMAM (Sohag
Üniversitesi/Mısır) Prof. Dr. Salim CÖHÇE (İnönü Üniversitesi/
Türkiye), Prof. Dr. S. Esin DAYI (Atatürk Üniversitesi/ Türkiye), Prof.
Dr. S. Waleck DALPOUR (Maine Üniversitesi/Amerika Birleşik
Devletleri), Dr. Öğr. Üyesi Sefer SOLMAZ (Selçuk Üniversitesi/
Türkiye), Prof. Dr. Süleyman BEYOĞLU (Marmara Üniversitesi/
Türkiye), Prof. Dr. Thomas Drew‐BEAR (Lyon Üniversitesi/Fransa),
Prof. Dr. Temuçin Faik ERTAN (Ankara Üniversitesi/Türkiye), Doç. Dr.
Ufuk Deniz AŞÇI (Selçuk Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Yusuf
SARINAY (TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi/Türkiye), Doç. Dr.
Zekeriya MIZIRAK (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi/Türkiye)
IV • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
TARİHİN PEŞİNDE
‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐

‐INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH‐

Baskı Öncesi:
MinyaTÜ®K

Baskı:

MATBAASI
Selçuklu / Konya

İletişim:
Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Tarih Bölümü Kampüs/Konya

 0.332.2231423 / 0.542.3566471
http://www.tarihinpesinde.com
www.thepursuitofhistory.com

tarihinpesinde@hotmail.com,
dergi@tarihinpesinde.com,
thepursuitofhistory@hotmail.com
TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • V
Hakem ve Danışma Kurulu

Prof. Dr. A. Bican ERCİLASUN (Gazi Üniversitesi), Prof. Dr. A. Halûk
YÜKSEL (Anadolu Üniversitesi), Prof. Dr. A. Kâzım ÜRÜN (Selçuk
Üniversitesi), Prof. Dr. A. Yaşar OCAK (TOBB Ekonomi ve Teknoloji
Üniversitesi), Prof. Dr. Abdullah KAYGI (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr.
Abdullah ÖZTÜRK (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Abdullah SAYDAM
(Erciyes Üniversitesi), Prof. Dr. Abdullah TOPÇUOĞLU (Selçuk
Üniversitesi), Prof. Dr. Abdurrahman ÖZKAN (Konya Necmettin Erbakan
Üniversitesi), Prof. Dr. Abdülkadir YUVALI ( Emekli Öğretim Üyesi), Prof.
Dr. Adnan SOFUOĞLU (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Adnan ŞİŞMAN
(İstanbul Gediz Üniversitesi), Prof. Dr. Ahmet ÇAYCI (Konya Necmettin
Erbakan Üniversitesi), Prof. Dr. Ahmet KANKAL (Dicle Üniversitesi), Prof.
Dr. Ahmet Kazım ÜRÜN (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Ahmet ŞİMŞEK
(İstanbul Üniversitesi), Prof. Dr. Ahmet TABAKOĞLU (Marmara
Üniversitesi), Prof. Dr. Ahmet YAMAN (Konya Necmettin Erbakan
Üniversitesi), Prof. Dr. Alaaddin AKÖZ (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Ali
AKYILDIZ (Marmara Üniversitesi), Prof. Dr. Ali BİRİNCİ (Polis Akademisi
Başkanlığı), Prof. Dr. Ali BORAN (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Alikram
ABDULLAYEV (Devlet İdarecilik Akademisi/Azerbaycan), Prof. Dr.
Anvarbek MOKEEV (Manas Üniversitesi/Kırgızistan), Prof. Dr. Arif
BİLGİN (Sakarya Üniversitesi), Prof. Dr. Arif SARIÇOBAN (Selçuk
Üniversitesi), Prof. Dr. Ayfer ÖZÇELİK (Pamukkale Üniversitesi), Prof. Dr.
Aytekin CAN (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Azmi ÖZCAN (Bilecik
Üniversitesi), Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ (Ankara Üniversitesi ), Prof. Dr.
Bahaeddin YEDİYILDIZ (Emekli Öğretim Üniversitesi ), Prof. Dr. Bayram
ÜREKLİ (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Behçet Kemal YEŞİLBURSA (Abant
İzzet Baysal Üniversitesi), Prof. Dr. Benjamin FORTNA (Arizona
Üniversitesi/ABD), Prof. Dr. Birol AKGÜN (Yıldırım Beyazıt Üniversitesi),
Prof. Dr. Bülent ÇUKUROVA (Dokuz Eylül Üniversitesi), Prof. Dr. Caner
ARABACI (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Prof. Dr. Cemal
GÜVEN (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Prof. Dr. Cemil ÖZTÜRK
(Marmara Üniversitesi), Prof. Dr. Cezmi ERASLAN (İstanbul Üniversitesi),
Prof. Dr. Claus SCHÖNİG (Freie Üniversitesi Berlin/Almanya), Prof. Dr.
David KUSHNER (Haifa Üniversitesi/İsrail), Prof. Dr. Deniz ŞAHİN
(Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Doğan YÖRÜK (Selçuk Üniversitesi),
Prof. Dr. Erdal AYDOĞAN (Atatürk Üniversitesi), Prof. Dr. Ertekin M.
DOKSANALTI (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Esra BURCU (Hacettepe
Üniversitesi), Prof. Dr. Eun‐Kyung OH (Dongduk Women’s Universitesi/
Güney Kore), Prof. Dr. Evangelia BALTA (Milli Helenik Araştırma
Vakfı/Yunanistan), Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK (Süleyman Demirel
Üniversitesi), Prof. Dr. Fahri UNAN (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr.
Fahri YETİM (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi), Prof. Dr. Ferda AYSAN
(Dokuz Eylül Üniversitesi), Prof. Dr. Ferudun ATA (Selçuk Üniversitesi),
Prof. Dr. Fethi GEDİKLİ (İstanbul Üniversitesi), Prof. Dr. Géza Dávid (ELTE
Török Tanszék Budapest Múzeum/Macaristan), Prof. Dr. Gümeç
KARAMUK (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Güngör KARAUĞUZ
VI • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
(Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Prof. Dr. H. Hadi SÜMER (Selçuk
Üniversitesi), Prof. Dr. Hakan UZUN (Ankara Üniversitesi), Prof. Dr. Hale
ŞIVGIN (Gazi Üniversitesi), Prof. Dr. Hasan BAHAR (Selçuk Üniversitesi),
Prof. Dr. Hayati AKTAŞ (Antalya Akev Üniversitesi), Prof. Dr. Hüseyin
BAĞCI (Orta Doğu Teknik Üniversitesi), Prof. Dr. Hüseyin ÇINAR
(Yıldırım Beyazıt Üniversitesi), Prof. Dr. Hüseyin GÜMÜŞ (Marmara
Üniversitesi), Prof. Dr. Hüseyin KANDEMİR (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr.
Hüseyin MUŞMAL (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. İbrahim SOLAK
(Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi), Prof. Dr. İhsan GÜNEŞ
(Anadolu Üniversitesi), Prof. Dr. İlber ORTAYLI (Emekli Öğretim
Üyesi/İstanbul), Prof. Dr. İlhan ŞAHİN (Manas Üniversitesi/Kırgızistan),
Prof. Dr. İzzet ÖZTOPRAK (Ankara Üniversitesi), Prof. Dr. İzzet SAK
(Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Jon T. OPLİNGER (Maine
Üniversitesi/ABD), Prof. Dr. Judith SPENCER (Alberta Üniversitesi/
Kanada), Prof. Dr. Kemal ÇİÇEK (Karadeniz Teknik Üniversitesi), Prof. Dr.
Kemal ÖZCAN (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Prof. Dr. Kubilay
AKTULUM (Süleyman Demirel Üniversitesi), Prof. Dr. Kurtuluş DİNÇER
(Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Levent ZOROĞLU (Batman
Üniversitesi), Prof. Dr. M. Akif ERDOĞRU (Ege Üniversitesi), Prof. Dr. M.
Metin HÜLAGÜ (Erciyes Üniversitesi), Prof. Dr. M. Murat ÖNTUĞ (Uşak
Üniversitesi), Prof. Dr. M. Serhat YILMAZ (Kastamonu Üniversitesi), Prof.
Dr. Mahmut ATAY (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet AÇA (Balıkesir
Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet AKGÜL (Konya Necmettin Erbakan
Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet İPÇİOĞLU (Konya Necmettin Erbakan
Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet KIRBIYIK (Konya Necmettin Erbakan
Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet ÖZ (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr.
Mehmet ÖZDEN (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet
SEYİTDANLIOĞLU (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet
ŞAHİNGÖZ (Gazi Üniversitesi), Prof. Dr. Mehmet TEMEL (Muğla
Üniversitesi), Prof. Dr. Mesut ÇAPA (Ankara Üniversitesi), Prof. Dr. Metin
AYIŞIĞI (Yüzüncü Yıl Üniversitesi), Prof. Dr. Mevlüt ÇELEBİ (Ege
Üniversitesi), Prof. Dr. Michel BALİVET (Province Üniversitesi/Fransa),
Prof. Dr. Mikail BAYRAM (Emekli Öğretim Üyesi/Konya), Prof. Dr. Musa
ÇADIRCI (Ankara Üniversitesi), Prof. Dr. Mushtaq Ahmad KAW (Keşmir
Üniversitesi/Hindistan), Prof. Dr. Mustafa AVCI (Selçuk Üniversitesi), Prof.
Dr. Mustafa ÇOLAK (Gaziosmanpaşa Üniversitesi), Prof. Dr. Mustafa
DEMİRCİ (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Mustafa GENCER (Abant İzzet
Baysal Üniversitesi), Prof. Dr. Mustafa ÖZCAN (Selçuk Üniversitesi), Prof.
Dr. Mustafa TURAN (Gazi Üniversitesi), Prof. Dr. Mustafa YILMAZ
(Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Münir ATALAR (Gaziosmanpaşa
Üniversitesi), Prof. Dr. N. Güngör ERGAN (Hacettepe Üniversitesi), Prof.
Dr. Necdet HAYTA (Gazi Üniversitesi), Prof. Dr. Necmettin ALKAN
(Karadeniz Teknik Üniversitesi), Prof. Dr. Necmi UYANIK (Selçuk
Üniversitesi), Prof. Dr. Nedim İPEK (Ondokuz Mayıs Üniversitesi), Prof.
Dr. Nikos P. TERZİS (Aristotle Üniversitesi /Yunanistan), Prof. Dr. Nilgün
ÇELEBİ (Ankara Üniversitesi), Prof. Dr. Nurettin GÜLMEZ (Celal Bayar
Üniversitesi), Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ (Konya Necmettin Erbakan
TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • VII
Üniversitesi), Prof. Dr. Nuriye BİLİK (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr.

Nurullah ÇETİN (Ankara Üniversitesi), Prof. Dr. Oğuz AYTEPE (Ankara
Üniversitesi), Prof. Dr. Orhan KILIÇ (Fırat Üniversitesi), Prof. Dr. Osman
AKANDERE (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Prof. Dr. Ömer
TURAN (Ortadoğu Teknik Üniversitesi), Prof. Dr. Özdemir KOÇAK
(Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Parviz ABOLGASSEMİ (Province
Üniversitesi/Fransa), Prof. Dr. Raif PARLAKKAYA (Konya Necmettin
Erbakan Üniversitesi), Prof. Dr. Rainer CZİCHON (Freie Üniversitesi
Berlin/Almanya), Prof. Dr. Ramazan ACUN (Hacettepe Üniversitesi), Prof.
Dr. Ramazan YELKEN (Yıldırım Beyazıt Üniversitesi), Prof. Dr. Recep
DİKİCİ (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Remzi DURAN (Selçuk
Üniversitesi), Prof. Dr. Rüçhan ARIK (Emekli Öğretim Üyesi/Ankara), Prof.
Dr. S. Esin DAYI (Atatürk Üniversitesi), Prof. Dr. S. Waleck DALPOUR
(Maine Üniversitesi/ABD), Prof. Dr. Saadettin GÖMEÇ (Ankara
Üniversitesi), Prof. Dr. Sabri SÜRGEVİL (Ege Üniversitesi), Prof. Dr. Sadık
SARISAMAN (Afyon Kocatepe Üniversitesi), Prof. Dr. Saim SAVAŞ (Uşak
Üniversitesi), Prof. Dr. Salih AYNURAL (Gebze Yüksek Teknoloji
Enstitüsü), Prof. Dr. Salim CÖHÇE (İnönü Üniversitesi), Prof. Dr. Salim
KOCA (Gazi Üniversitesi), Prof. Dr. Selami KILIÇ (Atatürk Üniversitesi),
Prof. Dr. Serpil SÜRMELİ (Ondokuz Mayıs Üniversitesi), Prof. Dr. Sinan
GÖNEN (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Süleyman BEYOĞLU (Marmara
Üniversitesi), Prof. Dr. Şahin AKINCI (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Şefika
KURNAZ (Gazi Üniversitesi), Prof. Dr. T. Faik ERTAN (Ankara
Üniversitesi), Prof. Dr. T. Niyazi KARACA (Bozok Üniversitesi), Prof. Dr.
Thomas Drew‐BEAR (Lyon Üniversitesi /Fransa), Prof. Dr. Tuncer
BAYKARA (Emekli Öğretim Üyesi/ İzmir), Prof. Dr. U. Deniz AŞÇI (Selçuk
Üniversitesi), Prof. Dr. Yasemin DOĞANER (Hacettepe Üniversitesi), Prof.
Dr. Yaşar ÖZÜÇETİN (Ahi Evran Üniversitesi), Prof. Dr. Yaşar SEMİZ
(Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Yılmaz KOÇ (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr.
Yunus KOÇ (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Yusuf KÜÇÜKDAĞ (KTO
Karatay Üniversitesi), Prof. Dr. Yusuf ÖZ (Kırıkkale Üniversitesi), Prof. Dr.
Yusuf SARINAY (TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi), Prof. Dr. Zeki
USLU (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Ahmet ALTINTAŞ (Afyon Kocatepe
Üniversitesi), Doç. Dr. Ahmet CUMA (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Ahmet
DALKIRAN (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Ahmet Şamil GÜRER (Ankara
Üniversitesi), Doç. Dr. Ali BÜYÜKARSLAN (Medipol Üniversitesi), Doç.
Dr. Ali TEMİZEL (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Barış SARIKÖSE (Karabük
Üniversitesi), Doç. Dr. Bayram AKÇA (Muğla Üniversitesi), Doç. Dr. Birol
GÜLNAR (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Bülent BAKAR (Marmara
Üniversitesi), Doç. Dr. Canan TANRISEVER YİĞİT (Kastamonu
Üniversitesi), Doç. Dr. Charles WILKINS (Wake Forest Üniversitesi/ABD),
Doç. Dr. Dimitris MAVROSKOUFİS (Aristotle Üniversitesi/Yunanistan),
Doç. Dr. Durmuş BULGUR (İstanbul Üniversitesi), Doç. Dr. Elçin
EHMEDOV (Devlet İdarecilik Akademisi/Azerbaycan), Doç. Dr. Elman
NESİROV (Devlet İdarecilik Akademisi/Azerbaycan), Doç. Dr. Erdal
AÇIKSES (Fırat Üniversitesi), Doç. Dr. Erdem ÖZLÜK (Selçuk Üniversitesi),
Doç. Dr. Erkan GÖKSU (Gaziosmanpaşa Üniversitesi), Doç. Dr. Evren
VIII • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
GÜÇER (Gazi Üniversitesi), Doç. Dr. Mehmet Fatih BERK (Konya

Necmettin Erbakan Üniversitesi), Doç. Dr. Hikmet Zeki KAPCI (Erciyes
Üniversitesi), Doç. Dr. İbrahim Halil SUGÖZÜ (Şırnak Üniversitesi), Doç.
Dr. İbrahim KUNT (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. İbrahim ŞİRİN (Kocaeli
Üniversitesi), Doç. Dr. Kezban ACAR (Celal Bayar Üniversitesi), Doç. Dr.
Makbule Evrim GÜLSÜNLER (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. M. Ali
HACIGÖKMEN (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. M. Hakkı AKIN (Konya
Necmettin Erbakan Üniversitesi), Doç. Dr. Mehmet KURT (Karamanoğlu
Mehmetbey Üniversitesi), Doç. Dr. Mehmet MERCAN (Karamanoğlu
Mehmetbey Üniversitesi), Doç. Dr. Mehmet TEKOCAK (Selçuk
Üniversitesi), Doç. Dr. Meral BAYRAK (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi),
Doç. Dr. Metin AKSOY (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Muhammed SARI
(Aksaray Üniversitesi), Doç. Dr. Mustafa BIYIKLI (Dumlupınar
Üniversitesi), Doç. Dr. Mustafa GENÇOĞLU, (Uşak Üniversitesi), Doç. Dr.
Mutluhan TAŞ (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. N. Sabiroviç NİYAZOV (St.
Petersburg Devlet Üniversitesi/Rusya), Doç. Dr. Naile HACIZADE (Selçuk
Üniversitesi), Doç. Dr. Nejdet GÖK (Konya Necmettin Erbakan
Üniversitesi), Doç. Dr. Osman KUNDURACI (Konya Necmettin Erbakan
Üniversitesi), Doç. Dr. Ömer AKDAĞ (KTO Karatay Üniversitesi), Doç. Dr.
Reyhan SUNAY (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Rüya KILIÇ (Hacettepe
Üniversitesi), Doç. Dr. Sabri Tevfik HAMMAM (Sohac Üniversitesi/Mısır),
Doç. Dr. Saniye Gül GÜNEŞ (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Salih KIŞ
(Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Selahattin AVŞAROĞLU (Konya Necmettin
Erbakan Üniversitesi), Doç. Dr. Seyit YÖRE (İstanbul Üniversitesi), Doç. Dr.
Susran Erkan EROĞLU (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Taner ASLAN
(Aksaray Üniversitesi), Doç. Dr. Tolga BOZKURT (Ankara Üniversitesi),
Doç. Dr. Yusuf KILIÇ (Pamukkale Üniversitesi), Doç. Dr. Yüksel KAŞTAN
(Akdeniz Üniversitesi), Doç. Dr. Zekeriya KARADAVUT (Akdeniz
Üniversitesi), Doç. Dr. Zekeriya MIZIRAK (Necmettin Erbakan
Üniversitesi), Doç. Dr. Zühal TÜRKTAŞ (Selçuk Üniversitesi), Dr. Öğr.
Üyesi A. Kürşat GÖKKAYA (Gazi Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi
Abdurrahman SAVAŞ (İstanbul Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Adil Adnan
ÖZTÜRK (Adnan Menderes Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Ahmed Sami
ELAYDY (Ain Şams Üniversitesi/Mısır), Dr. Öğr. Üyesi Ahmet ATALAY
(Artvin Çoruh Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Ahmet DÖNMEZ (Konya
Necmettin Erbakan Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Ahmet GÖGERCİN
(Selçuk Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Ali AHMETBEYOĞLU (İstanbul
Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Ali BAYKAN (Selçuk Üniversitesi), Dr. Öğr.
Üyesi Athina A. SPİTANOU (Makedonya Üniversitesi /Makedonya), Dr.
Öğr. Üyesi Ayşegül KOYUNCU OKCA (Pamukkale Üniversitesi), Dr. Öğr.
Üyesi Aziz AYVA (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi
Aziz MERHAN (Yıldız Teknik Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Bülent
ATALAY (Trakya Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Cengiz KARTIN (Erciyes
Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Cihat TANIŞ (Ahi Evran Üniversitesi), Dr.
Öğr. Üyesi Çağatay BENHÜR (Selçuk Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Elnur
Ağayev (Lefke Avrupa Üniversitesi/ Kıbrıs), Dr. Öğr. Üyesi Ercan YILMAZ
(Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Erdinç YAZICI
TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • IX
(Gazi Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Fazlı DOĞAN (Selçuk Üniversitesi), Dr.
Öğr. Üyesi Fikret HACIZADE (Emekli Öğretim Üniversitesi/Konya), Dr.
Öğr. Üyesi Hakan KUYUMCU (Selçuk Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi
İbrahim Hakkı KAYNAK (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Dr.
Öğr. Üyesi Kemal SAYLAN (Gümüşhane Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi M.
Hulusi LEKESİZ (Hacettepe Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi M. Ziya KÖSE
(Nevşehir Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Mehmet DOĞAN (Kırıkkale
Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Mehmet KAYIRAN (Eskişehir Osmangazi
Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Mehmet YILMAZ (Selçuk Üniversitesi), Dr.
Öğr. Üyesi Mustafa AKKUŞ (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Dr.
Öğr. Üyesi Mustafa ARIKAN (Selçuk Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Mustafa
ARSLAN (Selçuk Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Mustafa ÇIPAN (Selçuk
Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Nazlı GÜNDÜZ (Selçuk Üniversitesi), Dr. Öğr.
Üyesi Necla AKKAYA (Selçuk Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Ömer Tayfur
ÖZTÜRK (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Ruhi
ÖZCAN (Selçuk Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi S. Süleyman KUCUR
(Marmara Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Sedef BULUT (Ankara Üniversitesi),
Dr. Öğr. Üyesi Sefer SOLMAZ (Selçuk Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Serdar
SAĞLAM (Hacettepe Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Seyit TAŞER (Konya
Necmettin Erbakan Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Şerafettin Yıldız (Selçuk
Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Yakup KAYA (Konya Necmettin Erbakan
Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Yaşar ERDEMİR (Selçuk Üniversitesi), Dr.
Öğr. Üyesi Zehra ODABAŞI (Selçuk Üniversitesi), Dr. Öğr. Üyesi Zekeriya
ŞİMŞİR (Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi), Dr. Fatima HOCİN (Aya
Kiril ve Metody Üniversitesi/ Makedonya).
X • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
TARİHİN PEŞİNDE
Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi

Yılda iki sayı (Bahar ve Güz) olmak üzere
internet ortamında elektronik belge ve basılı olarak yayımlanan
uluslararası hakemli bir dergidir.

YAYIN İLKELERİ
1. Tarihin Peşinde ‐Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi‐ / The Pursuit
Of History ‐International Periodical For History And Social Research‐, uluslararası
hakemli bir dergi olup, bahar ve güz olmak üzere yılda iki kez
yayınlanır.
2. Dergide Türk tarihi ağırlıklı olmak üzere sosyal bilimler alanında
yazılmış olan makaleler yayınlanır.
3. Dergiye gönderilen makalelerin özgün bir çalışma olması, daha önce
yayınlanmamış olması gerekmektedir. Ulusal ve uluslararası
sempozyumlarda sunulan tebliğler başka bir yerde yayınlanmamış
olması ve makale içinde sunulduğu sempozyum vb. belirtilmek
kaydıyla yayınlanabilir. Makale içeriklerinin her türlü yasal
sorumluluğu yazarlarına aittir.
4. Makaleler için telif ücreti ödenmez. Yazarlar dergi lehine makalelerinin
telif hakkından feragat ettiklerini kabul ederler.
5. Derginin yayın dili Türkçe olmakla birlikte uygun görüldüğü takdirde
İngilizce, Almanca, Fransızca ve Rusça yazılara da yer verilecektir.
6. Makalelerin başında, 200 kelimeyi aşmayacak şekilde özet metin ve 5
kelimelik anahtar sözcükler bulunmalıdır. Türkçe makalelerde, Türkçe
özet ve anahtar kelimelerin yanı sıra, yazarın kullandığı İngilizce,
Fransızca, Almanca veya Rusça yabancı dillerinden birisine ait özet ve
anahtar kelimeler yer almalıdır. Yukarıda belirtilen yabancı dillerden
birisiyle yazılmış makalelerde ise, Türkçe özet ve anahtar kelimeler de
bulunmalıdır.
7. Yazılarda yazar unvanı, adı soyadı, görev yaptığı kurum ve e‐mail
adresi bulunmamalı ve aşağıda belirtilen iletişim adresi üzerinden
gönderilmelidir. Yine her türlü haberleşme aşağıda belirtilen iletişim
adresinden yapılmalıdır.
8. Makaleler PC uyumlu Microsoft Word veya “.doc” uzantılı belge
oluşturmaya elverişli kelime işlem programında yazılarak bir adet
disket veya CD kaydı ve üç kopya kâğıt çıktısıyla birlikte verilecektir.
Eski harfli metinler Universal Word ve benzeri programda yazılmış
olmalıdır. Özel bir yazı karakteri kullanılmış ise belgeyle birlikte söz
konusu fontun da gönderilmesi gerekmektedir. Metin içinde kullanılan
resim, harita vb. materyallerin “.jpg / .tiff” uzantılı kayıtları da ayrıca
eklenmelidir. Bu tür belgelerin baskı tekniğine uygun çözünürlükte (en
az 300 piksel) ve sayfa alanını aşmayacak büyüklükte olmasına dikkat
edilmelidir.
9. Yazılar; Times New Roman karakterinde, 11 punto (dipnotlarda 9 punto)
büyüklüğünde olmalı, satır sonunda heceleme yapılmamalıdır. Sayfa
yapısı A4 ebadında, kenar boşlukları sağdan, soldan, üstten ve alttan 3
cm olmak üzere, 1,5 satır aralığıyla, iki yandan hizalı ve paragraf arası
boşluğu, öncesi ve sonrası 3 nk olacak şekilde ayarlanmalı ve sayfa
numarası verilmelidir. Paragraf başlarında “TAB” tuşu yerine
“ENTER” veya “RETURN” tuşu kullanılmalıdır. Noktalama işaretleri
kendilerinden önceki kelimelere bitişik yazılmalıdır. Söz konusu
TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • XI
işaretlerden sonra bir harflik boşluk bırakılmalıdır. Metinler 33 sayfayı
aşmamalıdır.
10. Dergiye gönderilen makale, dergi editörü/editör yardımcıları
tarafından bilimsel yeterliliğinin denetlenmesi amacıyla üç hakeme
gönderilir. Makale, değerlendirme sonucunda iki hakemden gelecek
olumlu raporlar doğrultusunda dergi yönetimi tarafından uygun
görülen bir sayıda yayınlanır. Raporların olumsuz olması nedeniyle
makalenin yayınlanmaması durumunda yazar, herhangi bir hak
talebinde bulunamaz.
11. Süreli yayınımız elektronik ve ayrıca basımı yapılan bir dergi olup,
basımı yapıldığında bir adet dergi yazarına gönderilir. Ayrı basım talep
eden makale sahipleri, sitemize konulacak olan yazılarının pdf
formatını indirip çoğaltabilirler.
12. Bir makalede sıra ile özet, giriş, ana metin, sonuç, kaynakça ve (varsa)
ekler bulunmalıdır. Makalede ana başlıkların tamamı büyük harflerle
ve koyu yazılmalıdır. Ara başlıkların tamamı koyu olarak yazılacak;
ancak her kelimenin ilk harfi büyük olacak ve başlık sonunda satırbaşı
yapılacaktır. Alt başlıkların tamamı koyu olarak yazılacak; ancak
başlığın ilk kelimesindeki birinci harf büyük sonraki kelime/kelimelerin
ilk harfi küçük olacak, başlık sonuna iki nokta (üst üste) konularak
yazıya aynı satırdan devam edilecektir.
13. Dergide gerek metin içerisinde gerekse dipnot şeklinde atıf yapılabilir.
Ancak genel bir uyum sağlanmasına dikkat edilmelidir. Metin
içerisinde atıf sisteminin tercihi durumunda yapılacak olan açıklama
dipnotlarında dipnottan sonra atıf yine metin içerisinde yapıldığı gibi
olmalıdır.
14. Metin içerisinde yapılacak olan atıflarda aşağıdaki örneklere uygun
davranılmalıdır.

Kaynak Gösterme (Atıflar)
* Makalede yapılacak atıflar, ilgili yerden hemen sonra, parantez içinde
yazarın soyadı, eserin yayın yılı ve sayfa numarası sırasıyla örnekteki
gibi verilmelidir. (Bloch, 2005: 28)
* Birden fazla kaynak gösterileceği durumlarda eserler aynı parantez
içinde, en eski tarihli olandan yeni olana doğru, birbirinden noktalı
virgülle ayrılarak sıralanır. (İnalcık, 2000: 120; Faroqhi, 2003: 28)
* İki yazarlı kaynaklarda, araya tire işareti (‐) konulur. İkiden fazla yazarlı
kaynaklarda ise ikinci yazarın soyadından sonra “vd.” kısaltması
kullanılmalıdır. (İnalcık‐Seyitdanlıoğlu, 2006: 15), (Akgündüz‐Öztürk
vd., 2002: 157)
* Yazarın adı, ilgili cümle içinde geçiyorsa, parantez içinde tarih ve
sayfanın belirtilmesi yeterlidir. (1954: 77)
* Yazarın aynı yıl yayınlanmış iki eseri, yayın yılına bir harf eklenmek
suretiyle ayırt edilir. (İnalcık, 2000a: 156), (İnalcık, 2000b: 17)
* Soyadları aynı olan iki yazarın aynı yılda yayınlanmış olan eserleri,
adların ilk harflerinin de yazılması yoluyla belirtilir. (Demir, A., 2003:
46), (Demir, H., 2003: 27)
* Ulaşılamayan bir yayına metin içinde atıf yapılırken, bu kaynakla
birlikte alıntının yapıldığı eser şu şekilde gösterilmelidir: (Tabaqat‐ı
Nasırî, 1864: 32ʹden aktaran; Köprülü, 1991: 19)
* El yazması bir eser kaynak gösterilirken, müellif veya mütercim
adından sonra [yz.] kısaltması konmalı, varak numarası örnekteki gibi
belirtilmeli ve tam künye kaynakçada gösterilmelidir. (Ahmedî, [yz.],
1410: 7b)
* Arşiv belgeleri kaynak gösterilirken, metin içindeki kısaltma örnekteki
gibi olmalı, açılımı kaynakçada verilmelidir. (BOA. MAD 7342: 25)
XII • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
* Not: Alanlarında daha çok klasik atıf sistemi esas alınan bilim
dallarında, yazarların isteği üzerine söz konusu sistem de
uygulanabilir. (Örnek Dipnot: Ali Birinci, Hürriyet ve İtilâf Fırkası II.
Meşrutiyet Devrinde İttihat ve Terakkiʹye Karşı Çıkanlar, Dergâh Yay.,
İstanbul 1990, s. 156‐157.)

Bibliyografya (Kaynakça)
* Kitap: Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu,
Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
* Derleme Kitap: İnalcık, Halil‐Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Tanzimat
Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Phoenix Yayınları, Ankara
2006.
* Makale: Demirpolat, Enver, “İslâm Felsefesinin Batı Düşüncesine
Etkisi”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 9, Konya
2003, ss. 429‐ 439.
* Derleme kitaplardaki makaleler: Clark, Edward C., “Osmanlı Sanayi
Devrimi”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (Derleyen:
İnalcık, Halil‐Seyitdanlıoğlu Mehmet), Phoenix Yayınları 2006, Ankara,
ss. 467‐ 480.
* Bildiriler: Yavaşca, Alâeddin, “Osmanlı ve Mûsiki”, Uluslararası
Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti
Kongresi, Konya, 07‐ 09 Nisan 1999, (Yayına Hazırlayanlar: Alâaddin
Aköz‐Bayram Ürekli‐Ruhi Özcan), Selçuk Üniversitesi Basımevi, Konya
2000, ss. 29‐ 41.
* Tezler: Lekesiz, M. Hulusi, Osmanlı İlmi Zihniyetinde Değişme (teşekkül‐
gelişme‐çözülme: XV‐XVII. Yüzyıllar), Hacettepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,
Ankara 1989.
* Web siteleri: http://www.xenodochy.org/ex/lists/maslow.html, erişim
tarihi: 27.11.2007.

TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • XIII
‐An International Periodical for History and Social Research‐

is published twice a year (in spring and in autumn)
both in print and e‐journal version.
It is an international refereed journal.

Publication Principles
1. The Pursuit of History ‐An International Periodical for History and Social
Research‐, is an international refereed journal and published twice a year
(spring and autumn)
2. The submissions presented to the Journal based on Social Sciences
especially Turkish history.
3. Articles sent for publication should have not been previously published
in another journal, not even in a different language. The papers
submitted for any symposiums or congresses can be published on
condition that it has not been previously published and citing the name
of the symposiums where the articles presented. Scientific and legal
responsibilities of the published texts belong to the authors.
4. No royalty payment for the articles. The writers acknowledge that they
will renounce their copyright.
5. The publication language of the journal is Turkish. But if it is approved
it can be published in English, French, German and Russian languages.
6. Each article must include an abstract of not more than 200 words and 5
key words. In Turkish articles, one abstract written in any foreign
language especially (French, German, English and Russian) should be
placed with 5 key words in addition to the Turkish abstracts and key
words. If the article is written in the languages stated above, Turkish
abstract and key words are required.
7. The titles, the names‐ surnames of the academicians, the association in
which he/she is located, the e‐mail addresses shouldnʹt be written on
the texts. The above ones should be sent through the following contact
address. Also you can communicate through the contact addresses.
8. The submissions should be written on word‐processing programs such
as Microsoft Word or the document (the “.doc” texts) that is adaptable with
PC and please send three paper complimentary copies of the texts in
addition to the CD or floppy. The texts written with the old (different)
letters should be written on Universal Word or similar ones. If any
special typeface is used, please send the typeface character with the text.
The “.jpg / .tiff” extension records of the materials used in the texts such
as the pictures and the maps also should be attached to the texts. Also
pay attention to the pixel resolution (at least 300 pixel) adaptable with
the printing technique and the size of the materials shouldnʹt exceed the
size of the page.
9. Texts; The main body of the text should be written in Times New
Roman letters, font size 11(9 font at footnotes). Please do not syllabify at
the end of the line. The paper should be typed on A4‐size paper. Leave
3 cm margins on left ‐and right and top and bottom, use 1.5‐line
spacing, flush‐right alignment. To adjust spacing before or after
paragraphs leave “3 nk” and in addition to the page number. At the
paragraph indentation please use “TAB” key rather than “ENTER” or
“RETURN”. Do not write the punctuation marks as adjacent to the last
letter, leave one letter space. The text shouldnʹt exceed 33 pages
10. The article that is arrived to the journal is sent to the three referees by
the editor and the editor assistants in order to be examined in terms of
XIV • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
the academic competence. The criterion for assessment is the

appropriateness of two referee comments then the articles will be
published in any issue decided by the journal management. If the
assessment of the article is negative, the writer never demands for right.
11. Our periodical will be presented both e‐journal and in print version.
Following the publication, one issue of the journal will be sent to the
writer of the article. The owner of the articles also downloads the text
from the journal web site as PDF pattern
12. Abstract, introduction, main text, conclusion and bibliography are
presented consecutively in a text. Main headlines should be big bold
letters, the other headlines should be written in bold type with the small
letters except for the first letter. Then following the headlines put colon
(:) and continue to the text from the same line.
13. Both in text or footnote type reference can be possible. But pay attention
to the general consistency. If you use the reference system in the text,
the reference after footnote should be used as in the text on the
explanatory footnotes.
14. The references used in text should be based on the following samples.

Resource Attributes (References)
* The references used in the text should be started from the relating point
and in brackets, the surname of the writer, the publication year of the
work, page number stated as in the sample. (Bloch, 2005: 28)
* If more than one reference is preferred, the works should be cited in the
same brackets from the older to the newer dated with semicolon.
(İnalcık, 2000: 120; Faroqhi, 2003: 28)
* Please put hypen(‐) on the resources with two writers.If the writers are
more than two,then after the surname use this abbreviation “et al.”
(İnalcık‐Seyitdanlıoğlu, 2006: 15), (Akgündüz‐Öztürk et al., 2002: 157)
* If the name of the writer is cited in the text, just only mention the date
and the page number (1954: 77)
* Two works of a writer that have been published in the same year can be
distinguished by adding a letter to the publish date. (İnalcık, 2000a:
156), (İnalcık, 2000b: 17)
* If the writersʹ surnames are similar as well as their publish date, then
put the first letter of the names. (Demir, A., 2003: 46), (Demir, H., 2003:
27)
* If you donʹt find the resource that has been attributed in a text, cite both
of the resources in the following sample: (Tabaqat‐ı Nasırî, 1864: 32ʹden
aktaran; Köprülü, 1991: 19)
* While attributing a manuscript, after the name of author and translator
put the abbrevaiton of [ms.] and the leaf number should be stated as it
is shown in the sample. The whole tag can be cited in the bibliography
(Ahmedî, [yz.], 1410: 7b)
* While attributing the archive documents, cite in the text just like the
following sample,the detailed version should be in the bibliography.
(BOA. MAD 7342: 25)
* PS: Classical reference system can be used in some scientific branches
that used mostly that system
(Ali Birinci, Hürriyet ve İtilâf Fırkası II. Meşrutiyet Devrinde İttihat ve
Terakkiʹye Karşı Çıkanlar, Dergâh Yay., İstanbul 1990, s. 156‐157.)

Bibliography
* Book: Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu,
Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • XV
* Compilation: İnalcık, Halil‐Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Tanzimat Değişim

Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Phoenix Yayınları, Ankara 2006.
* Article: Demirpolat, Enver, “İslâm Felsefesinin Batı Düşüncesine
Etkisi”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 9, Konya
2003, ss. 429‐ 439.
* Articles in a compilation work: Clark, Edward C., “Osmanlı Sanayi
Devrimi”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (Derleyen:
İnalcık, Halil‐Seyitdanlıoğlu Mehmet), Phoenix Yayınları 2006, Ankara,
ss. 467‐ 480.
* Announcements: Yavaşca, Alâeddin, “Osmanlı ve Mûsiki”, Uluslararası
Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti
Kongresi, Konya, 07‐09 Nisan 1999, (Yayına Hazırlayanlar: Alâaddin
Aköz‐Bayram Ürekli‐Ruhi Özcan), Selçuk Üniversitesi Basımevi, Konya
2000, ss. 29‐ 41.
* Thesis: Lekesiz, M. Hulusi, Osmanlı İlmi Zihniyetinde Değişme (teşekkül‐
gelişme‐çözülme: XV‐XVII. Yüzyıllar), Hacettepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,
Ankara 1989.
* Web sites: http://www.xenodochy.org/ex/lists/maslow.html, history:
27.11.2007.
XVI • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
İÇİNDEKİLER

1‐15
Ahu CAVLAZOĞLU DAVULCU ‐ Osman TUGAY
OSMANLI DÖNEMİNDE HEKİM YAKUP PAŞA’NIN FATİH SULTAN MEHMET İÇİN
YAPTIĞI İLAÇLARDA KULLANILAN TIBBİ BİTKİLER*
MEDICINAL PLANTS USED BY YAKUP PASHA THE PHYSICIAN IN REMEDI‐ES FOR
MEHMET II IN THE OTTOMAN PERIOD

17‐39
Arda BAŞ
1958 TÜRKİYE‐İSRAİL PERİFERİK ANLAŞMASI
TURKEY‐ISRAEL PERIPHERAL PACT OF 1958

41‐77
Bülent KARA
HIYANET‐İ VATANİYE KANUNU MÜZAKERELERİ BAĞLAMINDA DENEYİM VE
MESLEKİ EĞİTİMİN MİLLETVEKİLİ KONUŞMALARI ÜZERİNDEKİ ETKİSİNE DAİR
BİR İNCELEME
A REVIEW FOR THE EFFECTS OF EXPERIENCE AND PROFESSIONAL EDU‐CATION
ON THE SPEECHES OF PARLAMENTARIES IN THE CONTEX OF THE LAW OF
TREASON

79‐115
Celal METİN
İNKILABI ÖLÇMEK: ATATÜRK DÖNEMİNDE İDEOLOJİ ARAYI‐ŞI, TÜRK İNKILAP
TARİHİ DERSİNİN ORTAYA ÇIKIŞI, ÖĞRETİMİ VE ÖLÇME‐DEĞERLENDİRMESİ
MEASURING THE REVOLUTION: SEEKING IDEOLOGY IN ATATÜRKʹS PERIOD, THE
EMERGENCE OF TURKISH REVOLUTION HISTORY COURSE, TEACHING AND
MEASUREMENT‐EVALUATION

117‐138
Cemal GÜVEN
MÎSÂK‐I MİLLÎ: TÜRKİYE’NİN İSTİKLÂL VE İSTİKBÂL ESASLARI
NATIONAL PACT: INDEPENDENCE AND FUTURE BASIS OF TURKEY

139‐176
Arş. Gör. Eyüp CÜCÜK ‐ Doç. Dr. Ayhan DOĞAN
TÜRKİYE’DE “EĞİTİM TARİHİ” ALANINDA HAZIRLANMIŞ DOKTORA
TEZLERİNİN İNCELENMESİ
AN INVESTIGATION OF THE DOCTORAL DISSERTATIONS SUBMITTED TO THE
DISCIPLINE OF “HISTORY OF EDUCATION” IN TURKEY

177‐210
Hacer KARA
KONYA MEVLÂNA MÜZESİ’NDE BULUNAN FİGÜRLÜ CİLTLER
FIGURATIVE BINDINGS IN KONYA MEVLANA MUSEUM

TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • XVII
211‐233
Hikmet Zeki KAPCI ‐ İmren AYDIN
DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİNDE TÜRKİYE–ABD İLİŞKİLERİNDE PETROL
(1950–1960)
OIL IN TURKEY‐USA RELATIONS DURING DEMOCRATIC PARTY PERIOD (1950‐1960)

235‐267
Hüseyin MUŞMAL ‐ Esra SEMİZ
OSMANLI DEVLETİ’NDE KUDUZ HASTALIĞI VE TEDAVİ SÜRECİ: KONYA
ÖRNEĞİ
HYDROPHOBIA AND ITS TREATMENT PROCESS IN THE XIX th CENTURY IN THE
OTTOMAN STATE: THE CASE OF KONYA

269‐303
M. Hakan ÖZÇELİK ‐ Mustafa GÜNEŞ
BİR 27 MAYIS TAHLİLİ: SİLAHLI KUVVETLER BİRLİĞİ
AN ANALYSIS OF MAY 27: THE ARMED FORCES UNION

305‐317
Mehmet TEMEL ‐ Berke TEMEL
1899‐1902 YILLARINA AİT İSTANBUL ÖLÜM İSTATİSTİK DEFTERLERİ VE SAĞLIK
TARİHİNDEKİ ÖNEMİ
THE DEATH STATISTICS BOOKS BELONGING TO THE PERIOD 1899‐1902 AND THEIR
IMPORTANCE IN THE HISTORY OF HEALTH

319‐337
Mehmet YILMAZ
1831 VE 1844 SAYIMLARINA GÖRE BEYŞEHİR KAZASINDA NÜFUS DAĞILIMLARI
POPULATION DISTRIBUTION OF BEYŞEHİR DISTRICT ACCORDING TO 1831 AND
1844 CENSUSES

339‐350
Mevlüt BULUT
ALTI GÜN VE YOM KİPPUR SAVAŞININ MODERN İSRAİL KİMLİĞİ ÜZERİNE
ETKİSİ
EFFECTS OF THE SIX DAY AND YOM KIPPUR WARS ON THE IDENTITY OF MODERN
ISRAEL

351‐365
M. Mert ASLAN ‐ Muhammet ERBAY
TÜRKİYE’DE 2000 YILI SONRASINDA SİYASAL PARTİLERİN İLETİŞİM
POLİTİKALARINDA DİNÎ SÖYLEMİN ROLÜ
THE ROLE OF RELIGIOUS DISCOURSE IN THE COMMUNICATION POLICIES OF
POLITICAL PARTIES IN TURKEY AFTER THE YEARS OF 2000

367‐383
Murat ZENGİN
MELİKÜ’L‐MUZAFFER ZEYNEDDİN HACCÎ DÖNEMİNDE MEMLÜKLER
MAMLUKS DURING al‐MALIK al‐MUZAFFAR al‐ZAYN ad‐DIN HAJJI

XVIII • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
385‐404
Mustafa ARSLAN
USE OF ALEXANDER THE GREAT’S NAME AS İSKENDER IN TODAY’S TURKEY
BÜYÜK İSKENDER’İN ADININ (ALEKSANDROS) İSKENDER OLARAK GÜNÜMÜZ
TÜRKİYE’SİNDE KULLANILMASI

405‐428
Muzaffer YILMAZ
MALATYA ASKERLİK ŞUBESİ BİNASI
MALATYA RECRUITING OFFICE

429‐461
Ömer TOKUŞ
TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER” (45‐750/665‐1349)
THE RULERS OF THE TABERISTAN MOUNTAINS: BAWANDIDS (45‐750/665‐1349)

463‐476
Reha KILIÇHAN ‐ Harun ÇALHAN
MUTFAK ŞEFLERİNİN İŞTEN KAYNAKLI GERGİNLİKLERİ İLE İŞ‐AİLE
ÇATIŞMALARI ARASINDAKİ İLİŞKİ
THE RELATIONSHIP BETWEEN WORK‐FAMILY CONFLICTS AND JOB INDUCED
TENSIONS OF CHEFS

477‐503
S. Gül GÜNEŞ ‐ Ayşe Selin DÜLGER
KIRSAL REKREASYONDA EĞİTİCİ AKTİVİTELERİN TARIMIN
SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ AÇISINDAN ÖNEMİ: ANKARA‐GÜDÜL
TAHTACIÖRENCİK ÖRNEĞİ
THE IMPORTANCE OF EDUCATIONAL ACTIVITIES IN RURAL RECREATION IN
TERMS OF AGRICULTURE SUSTAINABILITY: THE CASE OF ANKARA‐GÜDÜL
TAHTACIÖRENCİK

505‐519
Sefer SOLMAZ
BAŞHÜYÜK KARAÇAY‐MALKAR TÜRKLERİNİN DOĞUM ÂDET VE GELENEKLERİ
BIRTH CUSTOMS AND TRADITIONS OF KARACHAY‐MALKAR TURKS IN BASHUYUK

521‐557
Seher BULUT
SURİYE KRİZİNİN İSRAİL’E YANSIMALARI: İSRAİL’İN ‘KIRMIZI ÇİZGİ’
POLİTİKASI VE GEÇİRDİĞİ DÖNÜŞÜM
THE REFLECTIONS OF THE SYRIAN CRISIS ON ISRAEL: ISRAELS RED LINE POLICY
AND ITS TRANSFORMATION

559‐584
Tamer NALBANT
MİLLİ BİRLİK KOMİTESİ DÖNEMİNDE KURULAN İNKILÂP MAHKEMELERİ
REVOLUTION COURTS WHICH WERE ESTABLISHED IN THE ERA OF THE
NATIONAL UNITY COMMITTEE

TARİHİN PEŞİNDE • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ • XIX
585‐600
Yakup KAYA
1957 GENEL SEÇİMLERİNİN TÜRK SİYASİ YAŞAMINA YANSIMALARI
REFLECTIONS OF 1957 GENERAL ELECTIONS ON TURKISH POLITICAL LIFE

601‐624
Yasin COŞKUN
CIA’İN DEĞERLENDİRMELERİ IŞIĞINDA I. TURGUT ÖZAL HÜKÜMETİ’NİN DIŞ
POLİTİKASI ÜZERİNE BİR ANALİZ (1983‐1987)
AN ANALYSIS OF THE FIRST TURGUT ÖZAL GOVERNMENT’S FOREIGN POLICY IN
THE LIGHT OF CIA’S EVALUATIONS (1983‐1987)

625‐649
Yunus İNCE
“MATBAANIN OSMANLI TOPRAKLARINA GEÇ GELMESİNİN” MÜSEBBİBİNİ
ARAMAK YA DA ESKİ BİR TARTIŞMAYA DÂHİL OLMAK
SEARCHING THE PERPETRATOR OF “THE LATE ADOPTION OF THE PRINTING
PRESS IN THE OTTOMAN STATE” OR INVOLVING IN AN OLD DEBATE

XX • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

TARİHİN PEŞİNDE THE PURSUIT OF HISTORY
‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐ ‐INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH‐
Yıl: 2018, Sayı: 20 Year: 2018, Issue: 20
Sayfa: 625‐649 Page: 625‐649

“MATBAANIN OSMANLI TOPRAKLARINA GEÇ GELMESİNİN”
MÜSEBBİBİNİ ARAMAK YA DA ESKİ BİR TARTIŞMAYA
DÂHİL OLMAK

Yunus İNCE*

Öz
Barut‐ateşli silah teknolojisi, pusula, kâğıt ve matbaa erken modern dönem olarak adlandırılan
1450‐1750 arası döneme damgasını vuran dört büyük icat olarak kabul edilir. Avrupa’da Erken
modern dönemin başında kullanılmaya başlayan matbaanın Osmanlı Devleti’nin Müslüman
reayası tarafından kullanılmaya başlaması aynı dönemin sonlarına doğru olmuştur. Osmanlıların
matbaayı kullanımının gecikmesinin müsebbibini arayan bazı tarihçiler ya da bazı araştırmacılar
genellikle zanlı olarak müstensihlerin/hattatların kazançlarının kesilmesini istemeyen ve matbaa
kullanımını yasakladığı iddia edilen Osmanlı devlet aklını hedef göstermektedirler. Bu iddiaların
sahipleri Osmanlı Devletini bağnaz bir düşüncenin taşıyıcısı olarak mahkûm etme eğilimindedir‐
ler. Bu iki iddia bahsi geçen döneme damga vuran diğer icatların ne kadar benimsenip benimsen‐
mediğine bakılarak tartışılmalıdır. Böylece matbaanın kabulünde ya da Osmanlı topraklarına
getirilmesinde yaşanan gecikmede Osmanlı devlet aklının rollünün olup olamayacağı sorusuna,
konu bağlamından koparılmadan daha sağlıklı bir şekilde cevap verilebilir. Ayrıca moder‐
nist/ilerlemeci paradigmalar penceresinden meseleye bakmak netice itibariyle yanlış bir görüşe
neden olur. Bu çalışma matbaanın Osmanlı Devleti’ne “geç gelmesine” dair bu ilkeler üzerinden
bir inceleme yapma amacındadır.

Anahtar Kelimeler
Matbaa, Osmanlı Devleti, Matbu Kitap, Yazma Kitap, Erken Modern Dönem

SEARCHING THE PERPETRATOR OF “THE LATE ADOPTION OF THE PRINT‐
ING PRESS IN THE OTTOMAN STATE” OR INVOLVING IN AN OLD DEBATE

* Dr. Öğr. Üyesi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. Muğla/Türkiye.
yunusince@mu.edu.tr
ORCİD: 0000-0002-7942-7407
Makalenin Gönderilme Tarihi: 07.07.2018
Makalenin Kabul Tarihi: 12.09.2018
Makalenin Yayınlanma Tarihi: 25.10.2018
Makalenin Türü: Araştırma
626 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 10/20
Abstract
Gunpowder‐firearms technology, compass, paper and printing press are regarded as the four great
inventions that left their mark on the period between 1450 and 1750, which is called as the early
modern era. The use of the printing press, which began to be used at the beginning of the early
modern era in Europe, by the Muslim subjects of the Ottoman State occurred towards the end of
the same period. Some historians or researchers who attempt to find the perpetrator who caused the
“delay” in the use of the printing press by the Ottomans generally point as suspects to the Otto‐
man state mentality that did not want earnings of copyists/calligraphers’ to be reduced and was
alleged to have banned use of the printing press. Those who are behind these allegations are inclined
to condemn the Ottoman State as bearer of a bigoted thought. These two allegations need to be
discussed by considering to what extent the other inventions that left their marks on the said period
were adopted. In this way, it will be possible to find a healthier answer to the question of whether or
not the Ottoman State mentality had a part to play in the delay observed in the introduction of the
printing press into the Ottoman land without taking the subject at hand out of its context. In
addition, looking at the matter from modernist/progressive paradigms in the final analysis lead to
formation of false inferences. This study aims to conduct an investigation on the basis of principles
concerning the “delay” in the introduction of the printing press into the Ottoman State.

Keywords
Printing Press, Ottoman State, Printed Books, Manuscript Book, Early Modern Era

10/20 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 627
GİRİŞ
Günümüz Türkçesinde kullanılan kitap ile ilgili bazı deyimlerin ince‐
lenmesi Osmanlı toplumunda kitaba verilen değerin anlaşılabilmesi adına
bir imkân sunmaktadır. Zira bir söz öbeğinin, deyim olarak adlandırılabil‐
mesi için asırlar içerisinden geçip gelmesi, bir toplumun hayata ve eşyaya
yüklediği anlamları içermesi, bir toplumun kültürel kodlarından süzülüp
gelen kadim bir anlayışın ürünü olması gerekir. Dolayısıyla deyimler, asır‐
lar içerisinde oluşan ve içlerinde derin/kadim aforizmalar barındıran söz‐
lerdir. Türkçede içerisinde kitap kelimesi bulunan deyimler: Kitabına uydur‐
mak, hesaba‐kitaba gelmemek, hesabını‐kitabını bilmemek, hesap‐kitap etmek, hesap‐
lamak‐kitaplamak, kitabı kapatmak, kitabında yer almamak, kitap/kitaplar devirmek,
kitapta yeri olmak. Bu deyimlerin çokluğundan Osmanlılar zamanında kitaba
büyük bir değer verildiği sonucunu çıkarmak mümkündür. Hal böyleyken
şu sorular akla gelir: Kendisine bu kadar önem verilen kitaba kimler sahip
olabilmektedir? Kitaba sahip olmanın maliyeti nedir? Avrupa’da erken mo‐
dern dönemin başlarında ortaya çıkan matbaa, Osmanlı Devleti’ne (Müte‐
ferrika Matbaası) neden erken modern dönemin sonlarına doğru getirile‐
bilmiştir? Aşağıdaki satırlarda bir makale ölçeğinde bu soruların cevaplarını
arayacağız.

I‐GALAT‐I MEŞHÛR LÜGAT‐I FASİHTEN YEĞ MİDİR YA DA
TEKERRÜR EDEN YANLIŞ DOĞRU MU KABUL EDİLMELİDİR?
Matbaa öncesi Osmanlı toplumunda kâğıdın ithal edildiği, kitabın el
emeği ile istinsah edildiği, cildin hazırlanması için çok ciddi bir emek gerek‐
tiği düşünülecek olursa kitaba sahip olmak oldukça pahalı bir ayrıcalık ol‐
duğu görülecektir. Aşağıda bu durumu daha somut bir şekilde gösterebil‐
mek adına XVI. yüzyıl sonlarında daha fazla okunması muhtemel bazı ki‐
tapların maliyeti söz konusu kitapların potansiyel müşterisi konumunda
bulunan bir vasıfsız işçinin, bir vasıflı işçinin ve ulema sınıfının en alt ka‐
demesindeki bir müderrisin yevmiyeleri üzerinden emek cinsinden göste‐
rilmektedir.1
1 Yunus İnce, “Osmanlı Tarih Yazımında Seçkincilik Paradigması ve Bu Paradigmanın Çözülüşü”, Ankara Üniversitesi
Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 43, Ankara, 2018, s. 73-74.
Tablo 1: 1587 Yılında Vasıfsız‐Vasıflı Birer İşçi ve Yirmili Medrese Müderrisi İçin Kitap Yazdırmanın Maliyeti

Yazar Kitabın adı Beyit/Harf Sayısı Toplam Kitap Maliyetinin Emek Cinsin‐
Maliyet den Karşılığı (Yevmiye)
(Akçe)
Kur’ân‐ı Kerîm 288.496 harf 860 3 ay 1 gün (vasıfsız işçi)
(5769.92)beyit 2 ay,11 gün (vasıflı işçi)
1 ay, 13 gün (müderris)
Mevlana Celaled‐ Mesnevi 20160 beyit 2585 9 ay 4 gün (vasıfsız işçi)
din‐i Rumî 7 ay,5 gün (vasıflı işçi)
4 ay 9 gün (müderris)
Yazıcıoğlu Mu‐ Muhammediye 6523.2 beyit 953 3 ay 11 gün (vasıfsız işçi)
hammed 2 ay 19 gün (vasıflı işçi)
Süleyman Çelebi Vesîletü’n‐Necât 732 beyit 169 17 gün (vasıfsız işçi)
(Mevlid) 14 gün (vasıflı işçi)
8 gün (müderris)
Anonim Battalnâme 396800 harf 1105 3 ay 27 gün (vasıfsız işçi)
(7936 beyit) 3 ay 2 gün (vasıflı işçi)
Anonim Danişmendnâme 296400 harf (5928 868 3 ay 2 gün (vasıfsız işçi)
beyit) 2 ay 12 gün (vasıflı işçi)

Yukarıda verilen rakamlar incelendiğinde kitaba sahip olmanın oldukça
pahalı bir ayrıcalık olduğu anlaşılır. Üstelik buradaki sayılar asgarî maliyet
olarak kabul edilmelidir. Burada yapılan hesaplama sadece en basit hat ile
bir kitabın istinsah edilmesi, en hesaplı kâğıdın ve en hesaplı cildin kulla‐
nılması durumunda ortaya çıkan meblağdır. Görüleceği üzere matbaa önce‐
si Osmanlı toplumunda dar gelirli bir insanın satın almak suretiyle kitaba
sahip olması çok mümkün gözükmemektedir. Reaya kesiminin büyük ço‐
ğunluğunun dar gelirli insanlardan oluştuğu düşünülecek olursa bu insan‐
lar için kitabi bilgiye erişmenin yolu, ya sahip olmak istedikleri kitapları
istinsah etmek ya da kütüphanelerden istifade etmektir. Kitap satın almak
daha ziyade beraya kavramıyla ifade edilen devletten maaş alan yöneticiler
sınıfına mensup insanların erişebildikleri bir ayrıcalık olmalıdır. Kitap mali‐
yetinin yüksek olduğu açık bir gerçek olarak karşımızda dururken, erken
modern dönemin başlarında Avrupa’da icat edilen matbaa neden Osmanlı
topraklarına aynı dönemin sonlarına doğru gelmiştir?
Osmanlı topraklarına gelmiş bazı seyyahlar ya da bazı yazarlar seya‐
hatnamelerinde/eserlerinde matbaanın Osmanlı topraklarına geç gelmesinin
ya da gelememesinin nedenini müstensihler denilen ve kitap kopyalayarak
geçimlerini kazanan insanların, menfaatlerinin halel görmemesi isteğine
bağlarlar. Bu konuda bilgi veren seyyahlardan/yazarlardan bir kısmı sayı
vermeksizin bu gecikmenin müsebbibi olarak müstensihleri ve onların men‐
faatlerinin halel görmemesi yönündeki isteği işaret ederken,2 bazı seyyah‐

lar/yazarlar ise matbaanın geç gelişini aynı nedene dayandırmakta ve ayrıca
müstensihlere dair sayılar vermektedirler.3 Burada verilen sayılar ve öne
sürülen iddialar tekrar ederek kabul görmüş (galat‐ı meşhur lügat‐ı fasihten
yeğdir) ve adeta sorgulanmaz bir mütearifeye dönüşmüştür. Türk kitap
tarihine dair modern zamanlarda yapılan bazı araştırmalarda dahi bu hata‐
nın tekrar ettiği görülmektedir.

Tablo 2: Osmanlı Devletinde Müstensihlere Dair Verilen Sayılar

Seyyah/Yazar Bahsi Geçen Yıl/Yıl Aralığı Müstensihlerin Müstensihlerin Sayısı
Bulunduğu Yer
Christoph Wilhelm 1759‐1768 İstanbul 20.000
Lüdeke
Aaron Hill 1709 İstanbul 30.000
Elias Habesci 1784 İstanbul 40.000
John Heyman 1700‐1709 ? 60.000
Luigi Marsigli 1730’lar ? 80.000

İstanbul’daki müstensihlerin sayısı olarak verilen 30.000 sayısı esas alı‐
narak bir karşılaştırma yapılabilir. İstanbul’daki nüfus, imparatorluğun en
şehirli nüfusudur. Osmanlı Devleti’ne dair demografi çalışmalarında bir
ailenin 5 kişiden oluştuğu farz edilirken, İstanbul için 3/4 rakamı önerilmek‐
tedir. Müstensihlerin de hepsinin evli olmayacağı yalnızca 1/3’ünün evli
olabileceği farz edilebilir. Verilen sayılar genelde XVIII. yüzyıla ait oldu‐
ğundan, bu yüzyıl sonlarındaki İstanbul nüfusu ile müstensihlerin sayısı
karşılaştırılmalıdır. İlgili yüzyılın sonlarında şehir nüfusunun 440.000‐
500.000 arasında olduğu kabul edildiğinden4 hareketle 10.000X 4=
40.000+20.000=60.000 insanın doğrudan kitap çoğaltma üzerinden elde edi‐
len gelir ile yaşamını idame ettirdiği sonucuna varılır. Eğer bu dönemdeki
İstanbul nüfusu 440.000 kişi kabul edilirse; kitap çoğaltmaktan elde edilen
gelirle yaşamını idame ettiren insanların oranı toplam nüfusun %13’ü kadar
olur. Eğer İstanbul nüfusu 500.000 kişi kabul edilirse; kitap çoğaltmaktan
elde edilen gelirle yaşamını idame ettiren insanların oranı toplam nüfusun
2 Giovanni Battista Donado, Osservazioni Della Letteratura de’ Turchi, Venezia, 1688, s. 43-44.
3 Christoph Wilhelm Lüdeke, Türklerde Din ve Devlet Yönetimi, İzmir, İstanbul 1759-1768, çev. Türkis Noyan, Kitap
Yayınevi, İstanbul, 2013, s. 167-168; Aaron Hill, A Full And Just Account of The Present State of The Ottoman Empire
İn All İts Branches: With The Government, And Policy, Religion, Customs, And Way of Living of The Turks, in General :
Faithfully Related From A Serious Observation Taken in Many Years Travels Thro' Those Countries, London, 1709, p.
66; Elias Habesci (translater), The Present State of Ottoman Empire, London, MDCCLXXXIV [1784], p. 137; John
Heyman, Travels Through Part of Europe, Asia Minor, the Islands of the Archipelago, Syria, Palestine, Egypt, Mount
Sinai, &c: Giving a Particular Account of the Most Remarkable Places, Structures, Ruins, İnscriptions, & c. İn these
Countries, II, London, MDCCLIX, p. 71; Luigi Ferdinando Marsigli, Stato Militare Dell’İmperio Ottomane/L’etat Militaire
de L’Empire Ottoman, I, Amsterdam MDCCXXXII [1732], p. 40.
4 Yunus Koç, “Osmanlı Dönemi İstanbul Nüfus Tarihi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), VIII/16, İstanbul,
2010, ss. 171-199.
%12’si kadar olur ki, böyle bir sayının gerçeği yansıtması imkânsızdır. Bu
anlamda verilen sayılar geçekçi olmaktan çok uzaktır.
Osmanlı döneminde taşrada temin edilemeyen kitapların başlıca temin
merkezi İstanbul’dur. Ancak kitabın talibi eğer İstanbul’a gelemeyecekse
yani kendisi istinsah edemeyecekse kitabın yazdırılması/önceden yazılmış
bir tanesinin alınması bir zaruret haline gelir. Bu nedenle taşra toprakların‐
dakine nazaran İstanbul’da bu talebi karşılayacak daha fazla müstensih
olması makul görülebilir. Ancak eğitim öğretim oranın çok düşük olduğu
ve insanların çok büyük bir kesiminin tarım, zanaat ve ticaret gibi eğitim
dışı işler vasıtasıyla hayatını idame ettirdiği bir dönemde müstensihlerin
sayısının bahsedilen sayılara ulaşmış olması mümkün değildir. Elde bu
hususta tam bir veri olmadığı için müstensihlerin tam sayısını bilmek
mümkün değildir. Ancak bahsi geçen sayılardan çok daha az olması gerek‐
tiği aşikârdır. Zira bahsedilen dönemde toplumun %12 ya da %13’ünün
kitap kopyalama üzerinden maişetini temin ettiği iddia edilirse, toplumun
hayatını devam ettirmesi için gerekli, çarıkçılar, fırıncılar, bakırcılar, baha‐
ratçılar, balıkçılar, kayıkçılar, kasaplar, demirciler, kuyumcular, vb gibi di‐
ğer meslek erbabının nüfusun dağılımındaki yerleri görmezden gelinmiş
olur. Bu iddiayı kabul etmek XXI. yüzyıl İstanbul’unda nüfusun %12 ya da
13’ünün matbaacılıktan ya da telekomünikasyon işlerinden elde edilmiş
kazançla geçindiğini iddia etmek gibi olur. Hal böyleyse müstensihler için
verilen bu sayılar nasıl izah edilmelidir?
Osmanlı topraklarına gelen seyyahlar muhtemelen yaşamlarını kitap
kopyalayarak kazanan ve adlarına müstensih denilen bir mesleki gruptan
haberdar olmuşlardır. Bu bilgi üzerinden İstanbul’da kitap kopyala‐
yan/istinsah eden herkesi müstensih olarak kabul etmiş olmaları ihtimal
dâhilindedir. Ancak şu unutulmamalıdır ki yalnızca müstensihler kitap
kopyalamazlar ya da kitap kopyalayanların hepsi de müstensih değildir.
Yani Osmanlı toplumunda bir kitaba sahip olmanın en ucuz yolu, sahip
olunması arzu edilen kitabın talibi tarafından istinsah edilmesidir. Müsten‐
sihlere dair verilen sayılar XVIII. yüzyıla yani Osmanlı toplumunun matba‐
ayla tanıştığı yüzyıla ait olduğu düşünüldüğünde şu sorular akla gelir: Bir
kitabı matbaada basıp ucuza mal etmek imkân dâhilindeyken Osmanlılar neden elle
yazmayı tercih etmişlerdir? Matbaa kullanımının yaygınlaştığı bir dönemde yazma
eser üretmeye devam etmek en naif ifadeyle zamanın ruhuna aykırı/beyhude bir çaba
değil midir ve eğer değilse bu durum nasıl açıklanabilir? Erken modern dönemin ilk
yarısının sonlarında Osmanlı reayasından bir kitap kurdu, bir matbu kitap satın
alabilmekte midir? Sondan başlayalım.
Fatih Sultan Mehmed devrinden itibaren matbu kitaplar Osmanlı sara‐
yına girmeye başlamıştır.5 Ancak reayanın bu kitaplardan temin edip istifa‐
de edebilmesi biraz daha zaman almış gözükmektedir. Osmanlı toprakla‐
rında bulunduğu 1587‐1589 yıllarına dair gözlemlerinde Reinhold Lubenau,
Galata’daki bazı dükkânlarda Grekçe, Latince, İtalyanca, İspanyolca, Al‐
manca ve Fransızca kitaplar satıldığından bahseder. Hatta kitaplar arasında
Luther öğretisine dair (Protestanlık) kitaplara dahi tesadüf etmiştir. Kitapla‐
rın çoğunluğu eskidir ve İspanya’da bu kitapların satılabilmesi imkân dâhi‐
linde değildir.6 Görüleceği üzere Osmanlı topraklarına birçok dilde ve ko‐
nuda kitap girmektedir. Bu çeşitliliğe başka müşahitler de şahit olmuşlardır.
Bir elçilik göreviyle 1589‐1591 yılları arasında İstanbul’da bulunan Ebû’l‐
Hasan Ali b. Et‐Temgurtî adlı Faslı bir seyyaha göre; Osmanlı topraklarına
dünyanın her yanından kitap gelmektedir. Kütüphanelerde, kitap satıcıla‐
rında bu kitaplara ulaşılabilmek mümkündür.7 Gerek Lubenau’nun gerekse
Temgurtî’nin bahsettiği kitaplar arasında matbu kitapların da olması ihti‐
mal dâhilindedir. Zira o dönemde (XVI. yüzyılın sonları) batı menşeli bazı
matbaalarda basılan Arap harfli kitaplar, Osmanlı topraklarında alıcı bula‐
bilmektedir. Bu kitaplardan birini çok sonraları Mustafa Nuri Paşa (d. 1798‐
ö. 1879) da görmüştür. Ancak bu kitabın sonundaki III. Murad’ın yabancı
tüccarların serbestçe kitap ticareti yapmalarıyla ilgili fermanını, III. Murad
devrinde bazı yabancılar tarafından İstanbul’da Arap harfli kitap basan bir
matbaa kurulduğu şeklinde yorumlamıştır.8 Mustafa Nuri Paşa, çok önemli
bir konu hakkında bilgi vermekle birlikte hafızası onu yanıltmıştır. Zira III.
Murad’ın söz konusu fermanı Osmanlı topraklarında matbaa kurulması için
değil, yurt dışında bir matbaada Arap harfleri ile basılan kitapların Osmanlı
topraklarında satışı hususunda Avrupalı tüccarlara verilen izin ile ilgilidir.
Bu fermanda divan‐ı hümayuna başvuran Branton ve Bandini adlı iki Av‐
rupalı tüccarın Osmanlı topraklarında ticaret yaparken, bazı şahıslarca mal‐
ları gasp edilmiş ve yanlarında getirdikleri Arap harfli basma kitaplarına el
konulmuştur. Adı geçen tüccarlar da Osmanlı topraklarında serbestçe tica‐
5 Christoph K. Neumann,, “Üç Tarz-ı Mütalaa Yeniçağ Osmanlı Dünya’sında kitap okumak ve yazmak”, (Kısaltma: Üç
Tarz-ı Mütalaa), Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, 1, İstanbul, 2005, s. 56.
6 Reinhold Lubenau, Reinhold Lubenau Seyahatnamesi, Osmanlı Ülkesinde 1587-1589, I, (Kısaltma: Lubenau Seya-
hatnamesi), çev. Türkis Noyan, Yayınevi, İstanbul 2012, s. 257-258.
7 Abou-l-Hasan Ali b. Mohammed et- Tamgrûtî, En-Nafhat el-Miskiya fi-s-Sifarat et-Tourkiya, trans. Henry de Castries,
Paris- Geuthner, 1929, s. 68.
8 “Fi’-l asıl Avrupalu olub ihtidâ iden Müteferrikâ İbrâhim Efendi’nin himmetiyle zan‘ât-ı tab‘ u temsîl dahi ihdâs olunub
haylice kitâb basıldı. Lâkin Sultân Murad-ı Sâlis ‘asrında bir ecnebi Türkçe hurûf ile kitâb tab‘ itmek ve gümrük rüsu-
mundan mu‘af tutulmak üzre ruhsat istid‘â idüb müsâ‘adeyi hâvî fermân virilmiş olduğundan tokuzyüz toksan altı tari-
hinde Vâsıf Târîhi hacminde bir kitâb basmış ve fermân-ı ‘âlî-i mezkûrı dahi dibâcesine ‘aynen yazmış olmağla bir nüs-
hası Şeyhü’l-islâm-ı esbâk Hüsâm Efendi merhumda manzûr-ı fakîr olub fakat ismi ve kangı fenden olduğu hatırda
kalmadı dimek isterim ki; fenn-i tab‘ iş bû İbrâhim Efendi’den yüz elli sene evvel Türkistan’da hâsıl olmuş ise de ilerüle-
yememişdir.” Mustafa Nuri Paşa, Netâyicü’l- Vukû‘ât, III, Uhuvvet Matbaası, İstanbul, 1327, s. 110.
ret yapabilmek ve getirdikleri Arap harfli kitapları Osmanlı topraklarında

satabilmek için III. Murad’dan bir izin talep etmişlerdir. Adı geçen tüccarlar
söz konusu fermanı aldıktan sonra Öklid’in (Euclides) Geometri alanındaki
görüşleri hakkında Nasîrüddin Tûsî tarafından yazılan bir kitabın sonuna
ilave etmişlerdir.9 Mustafa Nuri Paşa’nın gördüğünü ifade ettiği kitap bu
olmalıdır.10 Kitabın son sayfasına fermanın basılması Osmanlı topraklarında
bir daha benzer bir sorun11 ile karşılaşırlarsa III. Murad’ın fermanını ibraz
edebilmek için olmalıdır. Görüleceği üzere 1594 yılında Osmanlı toprakları‐
na İtalya yarımadasından dahi kitap gelmektedir ve Osmanlı reayası Müte‐
ferrika Matbaası öncesinde matbu kitaplarla tanışmışlardır. Sonraki döneme
dair bir Osmanlı kaydı12 ile Batı menşeli bazı kaynaklarda geçen bazı bilgi‐
9 “Hazâ Sûret-i Emr-i Pâdişâh-ı İslâm Es-Sultân İbnü’l-Sultan Es- Sultân Murad Han
Mefâhirü’l-ümerâi’l-kirâm merâci‘ü’l- küberâ’i’l-fihâm ülü’l-kadr ve’l-ihtiram el’muhtassu bi-mezîd-i ‘inâyeti’l-melikü’l-‘allâm
memâlik-i mahrûsemde vâki‘ olan sancakbeğleri ve kabudanlar dâmme ‘izzuhum ve mefâhirü’l-kuzât ve’l-hükkâm
me‘âdinü’l-fezl-ı ve’l-kelâm zikr olunan yirlerde olan kadılar zîde fazluhum tevkî‘-i refî‘-i hümâyûn vâsıl olıcak ma‘lûm ola
ki memâlik-i mahrûsemde ticâret iden Efrenç tâcirlerinden dârendegân fermân-ı hümâyûn Branton ve Orasyu veledi
Bandini nâm bezirgânlar dergâh-ı mu‘allâma gelüb vilâyet-i Firengistandan ticâret içün ba‘zı metâ‘ ve Arabî ve Fârisî ve
Türkî basma ba‘zı mu‘teber kitâblar ve risâleler getirüb memâlik-i mahrûsemde kendü hallerinde bey‘ u şirâ iderler iken
ba‘zı kimesneler yolda ve izde ve ma‘berlerde fuzûlî yüklerin yıkub denklerin bozub içinden beğendükleri akmişe ve
sâ’ir emtia‘ kısmını akçasuz ve cüzzi bahâ ile cebren alub ve sizde Arabî ve Fârisî kitablar neyler deyû ticaret içün ge-
türdükleri cemî‘ kitablarını ellerinden alub bahasın virmeyüb ve kendülerin ve vekillerinin ve ademlerinin bey‘ u ticâretle-
rine mânî‘ oldukların bildirüb min bâ‘d emn-u emân üzre gelüb gidüb kendü hallerinde ticâret itdüklerinden bir ferd dahl
olmayub müft ve meccanen metâ‘ları alınmayub ve yükleri bozulmayub men‘ olunmak ve bâbında hükm-i hümâyunum
taleb itdikleri ecilden buyurdum ki hükm-i şerîfimle her kangınızın taht-ı hükümetinde dâhil olurlar ise yolda ve izde ve
menâzil ve merâhilde ve iskeleler ve ma‘berlerde kendü hallerinde emn-ü emân üzre bey‘-ü şirâ ve ticâret iderlerken
hâricden bir ferdi metâlarına dahl ittirmeyüb ve sâhibinin rızâsı olmadın cebren bir nesnelerin ve ol makûle kitabların
gasb itdirmeyüb her ne alurlar ise hüsn-i rızâlarıyla bey‘ idenlerden bi’t-tamâm değer-i bahâlarıyla aldırub akçasuz veya
eksük bahâ ile cüziden ve küllîden bir nesnelerin aldırmayub min bâ‘d mezkûran bezirgânlara ve vekillerine ve ademle-
rine şer‘-i şerîfe ve ‘ahidnâme-i hümâyûna muhâlif aslâ ve katâ‘ kimesne dahl-u tecâvüz itdirmeyesiz memnû‘ olmayub
‘inâd ve muhâlefet eyleyenleri esmâlarıyla yazub ‘arz eylesiz bu husûs içün tekrâr şikâyet itdirmeyesiz şöyle bilesiz ve
bâ‘de’l-yevm bu hükm-i şerîfimi ellerinde ibkâ idüb ‘alâmet-i şerîfe i‘timâd kılasız. Tahrîren fî’ Evâil-i Zilhicce sene sitte
ve tis‘în ve tisa mieh mahrûse-i Kostantiniyye”. Nasir al-Din al-Tusi, Kitab Tahrir Usul li-Uqlidis Min Ta’lif Khwaja Nasir
al-Din al-Tusi. Euclidis Elementorum Geometricorum Libri Tredecim. Ex Traditione Doctissimi Nasiridini Tusini. Nunc
Primum Arabice İmpressi, (in Typographia Medicea), Romae, 1594, s. 454.
10 Mustafa Nuri Paşa, III. Murad’ın 996 tarihli bir fermanından bahsetmektedir. Nasreddin Tusi’nin Medici matbaasında
basılan eserinin sonuna ilave edilmiş III. Murad’ın fermanı da 996 tarihlidir. Muhtemelen Mustafa Nuri Paşa fermanın
içeriğini ya yeterince inceleyememiş ya da yanlış hatırlamıştır. Zira ferman, Osmanlı topraklarında Arap harfleri ile kitap
basacak yeni bir matbaa kurulmasına izin verilmesi ile ilgili değil, yurt dışında basılan Arap harfli kitapların gümrük ver-
gisinden muaf olarak Osmanlı topraklarında serbestçe satılması hususunda verilen izin hakkındadır. Bk. Efdaleddin,
“Memâlik-i ‘Osmâniyyede Tıbâatin Kıdemi”, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası [TOEM], VII/40, İstanbul, 1332, ss.
242-249.
11 Osmanlı topraklarına gelen bazı Avrupalı seyyahların benzer sıkıntıları yaşadıkları bilinmektedir. Örneğin İtalyan
seyyah Pietro Della Vallé 1614 yılında Osmanlı topraklarına geldiğinde İtalya’da Arap harfli bir kitap satın alarak başla-
dığı Türkçe öğrenimine İstanbul’da kendisine bir hoca bularak devam ettirmek istedi. Ayrıca bazı kitaplar da satın al-
maya çalıştı. Örneğin bir Kamus almaya çalışmış ancak bir derviş kendisine Arap harfli bir kitabı satmasının doğru ol-
mayacağı belirtmişti. Pietro Della Vallé, bu kamusa ancak saraydaki bir görevli için aldığını söyleyince sahip olabilmişti.
Pietro Della Vallé, Voyages de Pietro de Vallé Gentilhome Romain Dans la Turquie, l'Egypte, la Palestine, la Perse, les
Indes Orientales, & autres lieux, I, Nouvelle Edition, Paris 1745, s. 234-235, 260-262.
12 “Mehmed Hân-ı Râbi‘ hazretlerinin hengâm-ı saltanatlarında ba‘zı kütüb tab‘ olunmuş ise de hurûfâtı hakkıyla ve
lâyıkıyla tanzim olunamamış olduğundan zamân-ı hümâyûnlarında bu eser-i celîlü’l-me’âsirin dahi kuvveden fi‘le ihrâcı
ve sebeb-i tahsîl ve vesîle-i tavsîl-i tefeyyüz ü tes‘îd olur böyle bir fenn-i celîlin ‘asr-ı hümâyûnları âsârına idrâcı arzûsıy-
la Ahmed Hân-ı Sâlis hazretleri matbu‘âtın fevâ’idini bi’t-tasavvur kütübün teksîrini emel buyurduklarını Dâmâd İbrâhîm
Paşa’ya emr ü irâde buyrulmalarıyla vesâ’il-i intizâmı taharrî olunmakda iken Pâris ahâlîsinden olup sıgar-ı sinninde ih-
tidâ itmiş olan İbrâhîm Müteferrika’nın erbâb-ı ma‘ârifden oldığı bi’l-istihbâr celb ü taltîf irâde-i hümâyûn tefhim ü ta‘rîf
ler13 Avrupa menşeli matbu kitapların IV. Mehmed (1648‐1693) devrinde de
gelmeye devam ettiğini göstermektedir. Buna göre; Osmanlı topraklarına
Arap harfli bazı matbu kitaplar ile birlikte bazı harf takımları getirilmiştir.
Her ne kadar kaynaklarda bu bilgiler IV. Mehmed devrinde farklı şahsiyet‐
ler tarafından İstanbul’da Müslüman reaya için kitap basmak amacıyla bir
matbaa kurulmasından bahsetseler de muassır Osmanlı kaynaklarında bu
bilgiyi doğrulayacak bir bilgiye erişemedik. Bu nedenle bu bilgiye ihtiyatla
yaklaşmak gerekir. Bahsi geçen kaynaklarda aktarılan bilgiler aynen III.
Murad devrinde getirilen bazı kitapların neden olduğu yanlış anlaşılmaya
benzemektedir. Muhtemelen bütün bu bilgiler batı menşeli Arap harfli mat‐
bu kitapların IV. Mehmed zamanında Osmanlı reayasından bazı kitap kurt‐
ları tarafından talep görmesi ile alakalıdır. Farklı milletlerden kitap satıcıla‐
rının bu talebi karşılamak için Osmanlı kitap pazarına girmeleri IV. Meh‐
med zamanında bir İngiliz’in, Venedikliler’in, ve bir Alman’ın İstanbul’da
Osmanlı Devleti’nin Müslüman reayası için birer matbaa kurmaya çalıştığı
şeklinde anlaşılmış olabilir. Gerçekten bir matbaa kurulması için muhtelif
şahıslar ve gruplar tarafından çaba gösterilmiş de olabilir. Ancak şimdilik
bu bilgiyi doğrulayacak yeterli kaynağa sahip değiliz.
Söz konusu dönemde matbaa ve kitaplar dünyayı değiştirmeye başla‐
mıştır. Bir yandan Batı menşeli Arap harfli matbu kitaplar Osmanlı kitap
pazarına girerken, bir yandan da bazı Doğu metinleri tercüme edilerek Av‐
rupa’daki kitap kurtlarına ulaştırılmaktadır. Nitekim Osmanlı reayasından
bazı kitapseverler İtalya’da basılmış Nasreddin Tusî’nin Öklid Geometrisi
hakkındaki kitabını mütalaa ederken,14 İtalya’da yaşayan Firuli’li değirmen‐
ci Domenico Scandella (dostlarının ona verdikleri isimle Menocchio) muh‐
olunarak mûmâileyh hemân dest-gâh ve ve hurûfâtını tanzim ile kütüb tab‘ına mübâşeret eylemişdir.” Tayyâr-zâde Atâ,
Osmanlı Saray Tarihi/Târîh-i Enderûn, I, haz. Mehmet Arslan, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2010, s. 256-257.
13 “İstanbul’daki matbaada şöyle oluyor: Venedikliler daha önce Büyük Sultan’a Arapça kitap basımı için harfler hediye
ediyorlar fakat Sultan matbaacılığı Osmanlı’nın sınırları içinde kötü bir izlenim olarak yaratıyor ve matbaayı Adriyatik
denizinin derin sularına gömüyor. Sultanın aynı emiri, İstanbul’ a gelen ve Kur’an’ın el ile nasıl yazılıp pahalıya satıldı-
ğını gören ve ülkesinde matbaa ile basıp birden fazla nüshasını tekrar İstanbul’a getiren İngiliz için de geçerlidir ve ka-
deri satın alınıp denizin dibini boylanmaktır. Ve yine Renegat denen (inançlarından ve görüşlerinden vazgeçip başka
bir inanca veya görüşe sahip olan kişi) matbaayı Osmanlı’ya getirmek isteyen kişilere aynısı emredilmiştir.” Johann
Christian Kundmann, Rariora Naturae et Artis, İtem In Re Medica, oder Seltenheiten der Natur und Kunst des Kund-
mannischen Naturalien-Cabinets, wie auch in der Artzeney-Wissenschaft, Breslau& Leipzig, 1737, s. 709-710. Bu çevi-
rinin yapılmasındaki katkılarından/yardımlarından dolayı Sayın Betül Korkmaz’a ve Doç. Dr. Mustafa Gökçe’ye müte-
şekkirim. Fransız bir seyyah olan Aubry de la Motraye 1698-1711 yılları arasında bulunduğu Osmanlı topraklarında
matbaa getirme hususundaki bir girişime değinir: “Eylül ortalarına doğru Kont Ottingen, Babıâli elçisi olarak İbrahim Pa-
şa’nın görev yapmakta olduğu Viyana’ya izne gidebilmek için sadrazam ve sultanın huzurlarına çıktı. Bu elçinin bir Al-
man’a çok cömert davrandığı anlatılmaktaydı; adam bir gün elçiye satmak için Türkçe basılmış bir şey getirmiş. Elçi
önce adamın gözünü bir güzel korkuttuktan sonra elindeki kitabın basıldığı harflerin tamamını kırdıtmış kullanılamaz
hale getirmiş, adama başka ceza vermemiş ama bir daha böyle bir işe kalkışmamasını tembihlemiş. “ Politik bir karışık-
lık çıkarmak istemiyorsan bu tür işlerden uzak dur, bu ülkede binlerce kopyacı el yazması kopyalayarak hayatlarını ka-
zanıyorlar, onların ekmekleriyle oynama. Türkler bu ülkede daha çok kitap okunmasını isteseler, zaten kendileri gere-
ken önlemi alırlar” demiş”. Aubry de la Motraye, La Motraye Seyahatnamesi, çev. Nedim Demirtaş, İstiklal Kitabevi, İs-
tanbul, 2007, s. 221-222.
14 Yukarıda bu konuya değinilmişti.
temelen Kuran‐ı Kerim’in 1547 yılında yapılmış İtalyanca bir çevirisini te‐
min edip, evrenin yaratılışı, tanrının mahiyeti gibi konularda kilise‐
nin/hristiyanlığın verdiği bilgileri sorgulamaya başlamıştır/eleştirmiştir.
Firuli’li Menocchio’nun bu merakı/eleştirileri toplumun geri kalanı için bir
tehdit olarak görülmüş ve engizisyonda yargılanmasına neden olmuştur.
Toplumun imanını ifsad etmenin tek bir cezası olabilir: idam. Menocchio, 30
Ekim 1599 ila 6 Temmuz 1601 arası bir tarihte yakılarak idam edilir.15 Branton‐
Bandini adlı tüccarların başına gelenlere, Menocchio’nun akıbetine ve IV.
Mehmed zamanına ait bazı kayıtlara göre; matbaa, erken modern dönemde
bilginin geçmişe göre daha hızlı ve daha ucuz yayılmasını sağlamaya baş‐
lamıştır. Ayrıca bu verilerin bir kısmı, Osmanlı reayasının erken modern
dönemin (1450‐1750) ilk yarısının sonlarına doğru (1600’ler) matbu kitapla
tanıştığını da göstermektedir. Buna rağmen eldeki bazı verilerden matbu
kitapların Avrupa’da ve Osmanlı coğrafyasında daha fazla görünür olduğu
ve Müteferrika Matbaası’nın kurulduğu bir dönemde, yazma eserlere olan
talebin azalmadığı bilakis arttığı görülmektedir. Halen muhtelif kütüphane‐
lerde bulunan 60.000 yazma eseri temel alarak yapılan bir çalışmanın gös‐
terdiği üzere; Müteferrika Matbaası’nın Osmanlı topraklarına geldiği XVIII.
asır, o zamana kadar en fazla yazma eserinde üretildiği dönem olmuştur:
“15. yüzyıldaki toplam üretimi 1 kabul edilerek oranlandığında 16. yüzyıldaki
yazma eser sayısının 2; 17. yüzyılda 3,5 ve 18. yüzyılda ise 6 misline ulaştığını
gösteriyor. 15. yüzyılın sonundan 18. yüzyılın sonuna dek yazma eser üretimindeki
yıllık büyüme oranı binde 9’a yaklaşmaktadır. Osmanlı dünyasında kitap üretimi‐
nin bu yıllık artış oranı, hem nüfusun hem de fert başına gelirin yıllık büyüme ora‐
nından daha yüksektir. 16. yüzyıldaki toplam kitap telifi ve tercümesini 1 kabul
edersek, 18. yüzyılda toplam üretim 3 katına çıkıyor. 18. yüzyılda matbaa kurma
girişimi ve faaliyetlerine rağmen Osmanlı okurunun bu çağda yazma eserlere olan
ilgisinin geçmiştekinden daha fazla olduğu anlaşılıyor.”…“Osmanlı toplumunda
kitabın üretimi ve yaygınlaşması ile medrese, daru’t‐tıp, daru’l‐kurra ve daru’l‐
hadis gibi yükseköğretim kurumların artışı arasında bir ilişki vardır. Bu kurumların
çoğalması klasik İslâmi ilimlere olan ilgi ve bunlarla alakalı eserlere yönelik talep
üzerinde etkili oldu. Yüksek ilimlerin üretildiği ve öğretildiği asli kurumlar olarak
medreseler, kuruluşları muhtemelen daha eskilere gitse de 11. yüzyılın ikinci yarı‐
sından itibaren İslâm dünyasında Selçuklu Türk sultanlarının himayesi ile intişar
etti.” …. “Osmanlılar devrinde sıbyan mekteplerinden sonra orta ve yükseköğreti‐
min devamı sayılan medreselerin sayısı artmaya devam etti. Yaptığımız hesaplama,
medrese sayısındaki artışın, nüfusun artışından daha yüksek seyrettiğini gösteriyor.
15 Carlo Ginzburg, Peynir ve Kurtlar, Bir 16. Yüzyıl Değirmencisinin Evreni, çev. Ayşen Gür, Metis Yayınları, İstanbul,
2011, s. 62-66, 79-80, 147-148, 154, 165-166, 178-179.
…14. yüzyılın sonlarından 16. yüzyılın sonlarına dek açılan medreseler sayısı 8 kat
büyüdü. İmparatorluk sınırları içinde nüfusun en kalabalık ve yoğun olduğu İstan‐
bul ve Bursa’daki medreselerin sayısı orta ve yükseköğretim kurumlarının yaygın‐
laşması hakkında bir fikir verecek düzeydedir. İstanbul’da 15. yüzyılın sonu ile mu‐
kayese edildiğinde 16. yüzyılın sonunda medrese sayısı dörde, 17. yüzyılda neredey‐
se altıya ve nihayet 18. yüzyılın sonunda ise neredeyse sekize katlandı.”…“Bu ça‐
lışma bir örneklem yoluyla Osmanlı coğrafyasında 15. yüzyılın sonundan 18. yüz‐
yılın sonuna kadar yazma eser üretiminin 6 kattan fazla arttığını gösteriyor. Bu
gelişmeyi nüfusdaki muhtemel değişmeler ile ilişkilendiriyor. Nüfus asırlar içinde
inişli çıkışlı bir seyir izleyerek 19. yüzyılın başlarında en çok 3‐3,5 katına ulaşmış
olabilir. Bu, bize kitap üretiminin nüfusdan en az iki kat daha fazla yükselmiş olabi‐
leceğini gösteriyor. Buna bakarak, kitabın zaman içinde Osmanlı nüfusu için daha
ulaşılabilir olduğunu söyleyebiliriz. Hane sayısına düşen eğitim kurumları zaman
içinde artmıştır. Bu sonuç, uzun vadede kitaba olan talebi harekete geçirdi. 17. ve
18. yüzyıllarda medrese kütüphanelerine ilave olarak yeni kütüphane türlerinin
Osmanlı toplumunda yaygınlaşması bu gözlemi teyit ediyor.”16
Burada verilen bilgilerin izahı gerekmektedir. Matbaa gibi bir icadın Os‐
manlı topraklarına getirildiği bir devirde nasıl olurda yazma eser üretiminde bir
artış olur? Bahsi geçen dönemde yazma eser miktarının azalması beklenirken, bilakis
artması yaman bir çelişki değil midir? Esasen bu ve buna benzer sorular mo‐
dernizm tarafından biçimlendirilmiş zihinlerin ve ilerlemeci paradigmalar
çerçevesinde gelişen fikirlerin ürünüdür.17 Geçmişi günümüzün
hâkim/kazanmış olduğu kabul/iddia edilen paradigmaları üzerinden ince‐
lemek ve devrin dinamiklerini görmezden gelmek, büyük bir yanlış değil
midir? Osmanlı Devleti’nde Müteferrika Matbaası’nın kurulduğu bir dö‐
nemde yazma eserlerin nasıl arttığı sorusuna günümüzün zihniyeti ile bakı‐
lacak olursa nihaî olarak ulaşılacak netice “bağnazlık” ya da “mutaassıblık”
gibi kavramlarla ifade edilecektir. Nitekim bu konuya değinen bazı çalışma‐
lar da mevzuyu benzer ifadelerle izah ederler.18 Ancak unutulmamalıdır ki
her toplumun kendi dinamikleri vardır ve geçmiş ancak kendi devri üze‐
rinden değerlendirilebilir. Aksi yöndeki bir çaba o elim‐vahim günaha,
anakronizme düşmemize neden olabilir.19
16 Erol Özvar, “Osmanlı Dünyasında Yazma Eser Üretkenliği”, Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir
Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler)- XVII. Yüzyıl, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 2017, s.
25, 26-28, 43.
17 Neumann, “Üç Tarz-ı Mütalaa”, s. 56-57.
18 Daron Acemoğlu-James A. Robinson, Ulusların Düşüşü, Güç Zenginlik ve Yoksulluğun Kökenleri, çev. Faruk Rasim
Velioğlu, Doğan Kitap, İstanbul, 2015, s. 200-202; Neumann, “Üç Tarz-ı Mütalaa”, s. 56-57.
19 “bir tarihçinin işleyebileceği en büyük günah, anakronizme düşme günahı değil midir?”Fernand Braudel, Maddi Uygar-
lık, Ekonomi ve Kapitalizm XV.-XVIII. Yüzyıllar, Mübadele Oyunları, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Yayınları, Ankara,
2004, s. 10.
Öncelikle şu belirtilmelidir ki yazma eserler ile matbu eserler bir birinin
karşıtı değildir yani bir toplumda bazı eserlerin elle yazılması matbaa karşıt‐
lığı olarak okunamaz. Zira elle kitap yazmanın Osmanlı eğitim sisteminde
önemli bir yeri vardır. Osmanlı medreselerindeki eğitimde tekrar çok önem‐
lidir. Medreseler genellikle ya müderrislere ödenen yevmiye ya da okutulan
dersler/kitaplar üzerinden derecelendirilmiştir. Ders kitaplarının basitten
zora/yalından daha ayrıntılıya doğru bir hiyerarşiye göre düzenlenmiş ol‐
duğu görülür.20 Ders kitaplarındaki bu hiyerarşi talebenin ilk basamak kita‐
bında okuduğu bilgiyi sonraki basamaklarda pekiştirmesini sağlamaktadır.
Bu anlamda her basamaktaki kitabın talebe tarafından istinsah edilecek
olması bilginin çok daha kalıcı olmasını sağlamaktadır. Ders müfredatında
ve kitaplarında bir hiyerarşi bulunmasından ötürü, bir sonraki seviyede
okutulan kitap bir önceki seviyedeki kitabın içerisindeki bilgilerin daha
kalıcı hale gelmesini sağlar. Dönemin ders kitapları bir anlamda günümüz‐
deki yabancı dil eğitimde kullanılan kitapların: başlangıç seviyesi (beginner‐
elementary), orta seviye (pre‐intermediate‐intermediate), ileri seviye (upper‐
intermediate ve advanced), derecelendirmesine benzer şekilde seviyelerle
ifade edildiği görülür.
Öğrenciler XV. yüzyılın ilk yarısına kadar Salı ve Cuma günleri hariç
haftanın 5 günü derslere devam ederlerdi. XV. yüzyılın ilk yarısından itiba‐
ren Pazartesi günleri de tatil ilan edilmiştir. Talebeler tatil günlerinde de boş
durmazlar ve genellikle ders kitaplarını istinsah ederlerdi.21 Hatta bazı kü‐
tüphanelerin vakfiyelerinde o kütüphanenin haftanın belirli günlerinde
medrese talebelerinin kitap istinsah edebilmeleri için tahsis edildiği görülür.
Bu nedenle bazı ders kitapları kütüphanelerde bol miktarda bulunmaktadır.
“Yani kitabın potansiyel satın alıcısı olacak olan medrese talebesi, pedagojik sebep‐
lerle kendi kitabını sadece ve çoğu zaman bağış yolu ile temin ettiği kâğıt ve mürek‐
kep masrafı ve el emeği karşılığında temin etmekte, aynı zamanda daha sonra hoca
ile müzakere ve mütalaâ edeceği eseri, onu kopya ederek ilk dersini almaktadır.”22
20 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014, s. 25-43;
Şükran Fazlıoğlu, “Manzûme Fî Tertîb El-Kutub Fî El-Ulûm ve Osmanlı Medreselerindeki Ders Kitapları” Değerler Eği-
timi Dergisi, I/1, İstanbul, 2003, ss. 97-110; Shahab Ahmed-Nenad Filipovic, “The Sultan's Syllabus: A Curriculum for
The Ottoman Emperial medreses prescribed in a ferman of Qanuni I Süleyman, dated 973 (1565)”, Studia Islamica,
98-99, 2004, pp. 183-218; Mefail Hızlı, “Osmanlı Medreselerindeki Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVII/1, Bursa, 2008, ss. 25-46; Ramazan Şeşen, “Osmanlı Devrinde İlimler ve Osmanlı Med-
reselerinde Okutulan Kitaplar”, Abdülkadir Özcan’a Armağan-Tarihin Peşinde Bir Ömür, haz. Hayrunnisa Alan-Ömer
İşbilir-Zeynep Aybicin-Muhammet Ali Kılıç, Kronik Kitap, İstanbul, 2018, ss. 561-570.
21 Fahri Unan, “Osmanlı Medreselerinde Eğitim”, Osmanlı, V, ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s.
157. Talebelerin ders kitaplarını istinsah ederek çoğaltmaları hakkında bkz. İsmail Kara, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz,
Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not, (Kısaltma: İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz), Dergâh Yayınları, İstanbul, 2018,
s. 44-45.
22 Hidayet Nuhoğlu, “Müteferrika Matbaası ve Bazı Mülahazalar”, Masaldan Gerçeğe, Lâle Devri, Timaş Yayınları,
İstanbul, 2014, s. 259. (249-265)
Ders kitabının elle çoğaltılması da temelde eğitimdeki tekrar geleneği ile
ilgilidir ve bu yöntem içerisinde bazı kazanımlar barındırmaktadır. Konfiç‐
yüs’e ait olduğu ifade edilen “duyarsam, unuturum, görürsem hatırlarım, ya‐
parsam öğrenirim” sözünde de ifade edildiği üzere; okumak karşısında yaz‐
mak bireyin okunan metnin içerisine daha fazla nüfuz etmesini sağlamak‐
tadır. Günümüzde pedagoglar tarafından bir kez yazmanın dokuz/on kez
okumaya bedel olduğu ifade edilir. Zira okuma sırasında bilgi kısa süreli
belleğe kaydedilir, sonraki aşamada bu bilgilerin ancak bir kısmı hatırlana‐
bilir. Ancak yazarken hem okumak, hem muhakeme etmek hem de kısa
süreli belleğe gönderilen bilginin uzun süreli belleğe kaydedilmesi durumu
söz konusudur. Bu anlamda nasıl ki göz atmak, görmek ve bakmak kavramları
benzer anlamlar içermekle birlikte, farklı boyutları/derinlikleri ifade etmek‐
teyse, aynı şekilde anlamak, kavramak ve idrak etmek kavramları da faklı öğ‐
renme seviyelerini ifade etmektedir. Dolayısıyla yazmak okumaya nazaran
daha derin bir anlayışın anahtarı konumundadır.23 Gözle okunan dille tek‐
rar edilip, zihinde muhakeme edilen ve yazılarak tekrarlanan bilginin daha
kalıcı olacağı aşikârdır.
Nitekim Osmanlı Devleti’nin ilim anlayışında çok önemli bir yeri bulu‐
nan şerh ve haşiye geleneğinin yaygınlığında bu ilke etkili olmuş gözük‐
mektedir. Bir eseri istinsah eden bir talebe okuduğu metni irdelemek, sorgu‐
lamak, eksik gördüğü kısımları ikmal etmek, zahid gördüğü kısımları ise
kısaltmak/özetlemek ve sık sık kendinden katacağı notlarla birlikte istinsah
ederek, yazdığı eseri özgün ve telif bir eser haline getirmektedir.24 Dolayı‐
sıyla yazmak, Osmanlı ilim anlayışı içerisinde çok önemli görülen tekrarın
bir aşaması hükmündedir. Bu nedenle matbaa Osmanlı topraklarına geldik‐
ten sonra dahi kitaplar istinsah edilerek çoğaltılmaya devam edilmiştir. Bu
anlayışın Ancak batı tarzında eğitim kurumlarının kurulmasıyla birlikte bu
uygulama değişmeye başlamıştır.
Yukarıda da değinildiği üzere kitap satın alabilmek daha ziyade toplu‐
mun üst gelir grubunda yer alan bir zümrenin istifade ettiği bir ayrıcalıktır.
Ancak yine de müstensihler tarafından kopyalanan ve dünyanın farklı coğ‐
rafyalarından gelen kitaplar vasıtasıyla var olan ihtiyaç karşılanabilmekte‐
dir. Toplumun geri kalan kesimindeki dar gelirli insanlar kitap satın almak
onlar için oldukça pahalı olsa da istinsah ederek ya da kütüphanelerden
istifade ederek kitaba erişmeleri mümkündür. Dolayısıyla talep ve arz ara‐
sında bir sıkıntı yoktur ve nüfusun geneline nazaran çok küçük bir kesimi
23 Duymanın, görmenin, okumanın ve yazmanın öğrenmedeki/hatırlamadaki oranlarının karşılaştırılmasına dair en fazla

kabul gören fikri model, Edgar Dale’nin “Yaşam Konisi”’dir. Bu konuda klasik haline gelmiş bir değerlendirme için bkz.
Edgar Dale, Audiovisual Methods in Teaching, Dryden Press, New York, 1969.
24 Kara, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz, s. 6- 50.
kitap gerektiren bir işle iştigal ettiğinden, kitapla iştigal edenlerin ihtiyacı
karşılandığından matbaaya ihtiyaç hissedilmemiştir. Osmanlı Devleti’nin
modernleşme çabalarının tarihi incelendiğinde ilk ciddi modernleşme çaba‐
larının erken modern dönemde Lale Devri olarak adlandırılan dönemde
başladığı ve modernleşme çabalarının ilk olarak acizliğin en fazla hissedil‐
diği, savaşlarda alınan yenilgiler nedeniyle en net şekilde hissedildiği askeri
alanda olduğu görülür. Bu anlamda bu çabalar çerçevesinde ilk yapılan
icraatlar orduyu batı tarzı silahlarla donatmak ve orduya batı tarzı bir eği‐
tim vermek olmuştur. Batı tarzında eğitim verme ihtiyacı var olan eğitim
sisteminde değişikliğe gitmeyi bir mecburiyet haline getirmiştir. Önce askeri
alanda başlayan batı tarzı eğitim, gittikçe toplumun daha geniş kesimlerine
doğru yayılmıştır. Tüm bu nedenlerden dolayı matbaanın Osmanlı toprak‐
larına gelmesi erken modern dönemin sonlarını bulmuştur. Zira bu dönem
öncesinde eğitim sisteminde bir değişiklik yapma ihtiyacı hissedilmemiş ve
var olan kitap üretimi ya da kütüphaneler ihtiyacı karşılamıştır.

II‐ “KUYUDAN TAŞ ÇIKARMAYA ÇALIŞMAK” YA DA BİR HATAYI
TASHİHE ÇABALAMAK
II. Bayezid’in ve Yavuz Sultan Selim’in matbaa aleyhine ferman verdiği
yönünde25 Osmanlı kitap tarihine dair yapılmış/yazılmış birçok çalışmada
bir birini tekrar eden ve hiç sorgulanmayan bir bilgi bulunur. Ancak müddei
iddiasını ispat ile mükelleftir? Eğer böyle bir ferman varsa nerededir? İddia
sahipleri bu fermanın metnini göstermek durumundadır. Devrin hiçbir
Osmanlı kroniğinde, kaynağında, belgesinde bu konuya dair tek bir cümle‐
ye dahi rastlanmaz. Aksine Osmanlıya sığınan Yahudilere matbaa kurma
iznini veren padişahın II. Bayezid olduğu bilinmektedir. Buna rağmen bir‐
çok araştırmacı sorgulamaksızın bu yanlışı gerçek olarak kabul eder ve bu
peşin yargı üzerinden Osmanlı Devleti’ni mutaassıplıkla itham ederek
mahkûm eder. Sonuçta şu şekildeki bir yargının Osmanlı kitap tarihine dair
pek çok çalışmada hâkim paradigma haline geldiği görülür: Osmanlı Devleti
matbaa kullanımını yasaklamıştır.
Böyle bir yargıya varmak meseleyi bağlamı içerisinde değerlendirme‐
den ulaşılmış bir peşin hükmün neticesidir. Zira yukarıda da değinildiği
üzere; Osmanlıların gerçekten matbaa karşıtı bir tavır takınıp takınmadığı‐
25 Bu bilginin kaynağı Andre Thevet adlı bir seyyahın 1549 yılında doğuya yaptığı seyahatini anlattığı notlarında II.
Bayezid’in 1483 yılında basma kitap üretenlere ölüm cezası verileceği yönünde bir ferman verdiği ve Yavuz Sultan Se-
lim’in 1515 yılında bu fermanın bir benzerini yayınladığı şeklindeki ifadeleridir. Bu seyahatnamedeki bilgiler sonraki bazı
metinlerde sorgulanmaksızın tekrar edilmiştir. Örnek olarak bkz. “Fakat Sultân Bayezid-i Sânî tarafından ısdâr olunub
necl-i mükerremi Sultan Selîm-i evvelin 1515’de tecdîd buyurdukları bir irâde üzerine fenn-i taba‘ât ile iştigâl-i cezâyı
‘idâm ile men‘ olunmuştur.” Mystakidis, “Hükümet-i Osmâniyye Tarafından İlk Te'sis Olunan Matbaa ve Bunun Neşriya-
tı”, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası (TOEM), I/5, İstanbul, 1328, s. 324.
nın anlaşılabilmesi için aralarında matbaanın da bulunduğu erken modern
döneme damgasını vuran dört icadın Osmanlılar tarafından ne kadar kabul
edildiğine bakılmalıdır. Böylece mesele bağlamından koparılmadan ince‐
lenmiş olur. Zira bu dört icattan matbaa dışındaki üçünün Osmanlılar tara‐
fından benimsenip benimsenmediği anlaşılırsa teknoloji karşısında gerçek‐
ten bir taassubun olup olmadığı anlaşılabilir. Barut/ateşli silah teknolojisi,
kâğıt, pusula ve matbaa erken modern dönemde (1450‐1750 arası) büyük
değişimlere ve dönüşümlere neden olmuştur. Barutun ateşli silahlarda,
özellikle de topta kullanımıyla birlikte, kalın duvarlı kaleler yıkılabilmiş ve
feodalite yıkılıp milli devletler kurulabilmiştir. Kâğıt ve matbaa bilginin çok
daha hızlı yayılmasını, saklanabilmesini ve daha geniş kitlelere ulaşmasını
sağlamıştır. Pusula yön bulmayı kolaylaştırmasından ötürü coğrafi keşifle‐
rin başlamasına neden olmuştur. Matbaa dışındaki icatlar bahsi geçen dö‐
nemden önce icat edilmişlerdir. Ancak dünya tarihine damgalarını vurma‐
ları ancak erken modern dönemde olmuştur.
XVI. yüzyılın sonlarına doğru Macaristan’da, Peç/Beç şehrinde doğma‐
sından ötürü Peçevî İbrahim Efendi olarak anılan Osmanlı müverrihi, Os‐
manlı tarihi ile ilgili eserinde barut ve ateşli silah teknolojisi ile kâğıt ve mat‐
baanın sağlayacağı faydalara aynı satırlarda dikkat çekerken,26 şüphesiz bu
gerçeğin farkındaydı. Ama kendisi fani dünyadan göçtükten 30/40 yıl sonra
yine Macaristan’da dünyaya gelecek bir çocuğun ileride bu icatlardan kâğıt
ve matbaanın faydalarına dair işaret ettiği fikirlerini kuvveden fiile geçire‐
ceğini elbette ki bilemezdi. Sonradan Müslüman olarak İbrahim adını alacak
bu çocuk, Osmanlılara matbaayı yani tipografik baskı tekniğini getirecek
kişi olacaktır. Bu dört icadın Osmanlılar tarafından ne derecede benimsenip
benimsenmediğinin incelenmesi aradığımız cevaplara ulaşabilmemiz için
26 “Der beyân-ı Basma Kâğıd ve İbtidâ-i Sahten Barut:… ‘Ulûma rağbet olsun içün müellifine bir kitâb te’lîf ider birkaç fâzıl
nâmına câhile imza itdirir andan basmacıya virir ve ‘itikâdı ne mikdârının fürûhtuna ise ol mikdârın ücret-i kalîle ile bas-
dırır basmacı dahi me’zûn olmağla sonra belki ziyâde rağbet bula diyû tama‘ ile ücretinde sıklet itmez ve her şehrin ve
her diyârın rağbet ideceklerine ‘itikâdı nice ise ol cânibe giden tüccâra ol kadarın fürûht ider. Ol sebeb ile kendü zahme-
tin ve ‘ulûma rağbetinin ücret u ‘uvzu bâliğa-i mâ bâliğ kendüye vâsıl olur. “Bunu te’lîfe ve ‘ulûma rağbet içün kânun vaz‘
itmişler farazâ bir basmacı dahi birin basma siyâsete müstehâk olur. Ve imzâ iden cühelâ içünde kizb u mübâlağa ve
‘itikâdlarına mugâyyir bir nesne körse imzâ itmez ve imzâsı olmayıcak bâhâ itmez ve rağbet bulmaz dirler. Dilleri yirinde
hakîkî olıdı. (Men Tahkîk-i Hatt-ı Basma-i Küffâr). Ve küffârın basma hattıyla kitâbet icâdları garîb san‘atdır. Ve elhak
özge icâddır. Vilâdet-i ‘İsâ aleyhisselâm sene 1440 tarîhinde Mayans [Mainz] nâm şehirde İvan Kotenberin nâmında bir
hekim icâd itdüğünü yazmışlar. Ol zamandan bu tarihe gelince iki yüz yıl olmuşdur. Küffârın cem‘-i kitabı basma hatt
iledir. Eğerçi ibtidâ bir kşitâb basdırılmak murâd olunsa yazılmak kadar hurufın yerlü yerine vaz‘ itmekde ve dizmekde
su‘ûbet vardır. Sonra dilerse farazâ bin kitabı katı zaman-ı kalîlde basmak olur. Bin cildin hattı kadar zahmeti olmaz. (İb-
tidâ-i İcâd-ı Barut-ı Siyâh) Ve barutu dahi yine Nemçe üstadlarından Bertoloş [Bertold] nâm bir hekîm sene 1370
tarîhinde icâd itdi diyû yazmışlar ki bu sene-i mübârekede icâd olalı tamâm ikiyüz yetmiş yıl olur. Ve hekîm-i mezbûr
berât idi ya‘ni ehl-i İslâmda ışk/aşk tâifesi mezmum olduğu gibi küffârda dahi berât ile bir mezmûm tâ’ifedir anlardan idi
ammâ fâriğ-i dünya ve ‘akl-ı selîme mâlın kademe-i hükemâya çok sanâ‘yide gâlib bir adem idi. ‘Asrının kralı mukâbe-
lede kendüye ri‘âyet idecek yirde sen bir nesne icâd ittiğin cemi‘-i ‘âlem halkının emn u râhatın bertaraf itdiğin diyû
‘asâb-ı ‘urûkın birer birer ayırub ol ‘azâb u hakâret ile katl itmiş ola yazmışlar.” Peçevî İbrahim Efendi, Tarîh-i Peçevî, I,
Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1283, s. 106-108.
gereklidir. Öncelikle yukarıda verilen bilgiler incelendiğinde Osmanlıların

kendilerine fayda sağlayacak icatları benimsemekte bir beis görmedikleri ve
bu konuda oldukça pragmatik bir bakış açısına sahip oldukları görülür.
Nitekim Kanuni Sultan Süleyman devrinde Osmanlı topraklarında bulunan
Avusturya elçisi Ogier Chiselin de Busbecq, bu hususta şu tespitte bulunur:
“Zannediyorum ki Rumlar vaktile ayni nevi kalkan kullanıyorlardı. Türkler
bunu onlardan almışlardır. Tabiîdir ki Türklerin çok eski zamanlardan beri yay
kullandıklarını biliyorum. Fakat bir fâtih sıfatile Rum şehirlerine girdikleri vakit,
burada buldukları kalkan ve hedefi kabul etmemeleri için hiçbir sebep yoktu. Çünkü
hiçbir millet diğerlerinde gördüğü faydalı bir icada karşı Türkler kadar az nefret
göstermemiştir. Meselâ Türkler büyük ve küçük toplar ve bizim sair birçok icatları‐
mızı derhal benimsemişlerdir. Mamafih kendileri hiçbir zaman kitap basmağa ve
umumî saatler yapmağa kâdir olmadılar. Türklerin kanaatince onların yazıları, yani
mukaddes kitapları basılacak olursa artık yazı olmaktan çıkarmış. Umumî saatler
inşa edecek olurlarsa müezzinlerinin ve eski ayinlerinin otoritesi azalırmış. Başka
hususatta, ecnebi milletlerin kadîm örf ve âdetlerine pek hürmet ederler ve hatta
bunda kendi mülahazalarına bile ehemmiyet vermezler. Maamafih bu sözler yalnız
aşağı sınıflar hakkında doğrudur.”27
Görüleceği üzere Busbecq de ateşli silah teknolojisi ve matbaayı aynı
bağlamda değerlendirir. Ancak teşhisinin bir kısmında doğru bir yargıya
varırken teşhisinin bir kısmında yanılır hatta kendisiyle çelişir. Gerçekten de
Osmanlı Devleti, kendi yararına olan bir icadı alma konusunda oldukça
pragmatiktir. Ancak bir devlet hem pragmatik olup hem de yararına olacak
bir icadı yasaklamış olamaz. Üstelik Busbecq matbaa ve umumi saatler gibi
yenilikleri kabul etmek istemeyen insanların toplumun aşağı kesiminde
bulunan insanlar olduğunu ifade eder. İşte bu teşhisinde haklıdır. Zira rea‐
yanın bir kesiminin düşüncesi ya da tavrı devlet aklını temsil etmez. Osman‐
lıların devlet aklının genel olarak oldukça pragmatik olduğu ancak reayanın
bir kesiminin ise zaman zaman tutucu olabildiği görülür. Osmanlı devlet
aklı ile reayanın bir kesimi arasındaki tutum farklılığının anlaşılabilmesi için
ateşli silah teknolojisinin Osmanlı Devleti’ndeki kullanımının ve yaygın‐
laşmasının incelenmesi yeterlidir. Ateşli silah teknolojisine dair mucitler,
inovasyon yapanlar ve tüketenler şeklindeki tasnifte, Osmanlıların mucitler
sınıfına dâhil olmamakla birlikte inovasyon yapanlar grubuna dâhil olduk‐
ları görülür. Osmanlı tarihinde XVI. yüzyılda yiğitlik, mertlik gibi kavramla‐
rın erlikle/erkeklikle eş değer görüldüğü ve geleneksel değerlerin insanların
hayat algısını biçimlendirdiği bir dönemde reayanın ve askerin bir kısmı,
27 Ogier Chiselin de Busbecq, Türk Mektupları, çev. Hüseyin Cahit Yalçın, Remzi Kitabevi, İstanbul 1939, s. 173.
birebir mücadeleye gerektirmediği/bilek gücünün yerini barut kokusu aldı‐
ğı için ateşli silahlara “korkak işi” damgasını vurmuşlar, “nâmertlikle”
damgalayıp kullanmak istememişlerdir. Yüzyılın sonlarına doğru Köroğlu,
ateşli silah teknolojisi karşısında bir tavır takınarak “Tüfek icad oldu, mertlik
bozuldu” derken reayanın bir kesiminin algısını dile getirmektedir. Ancak
Osmanlı Devleti yeniçerilerin tüfek kullanmayı öğrenmeleri hususunda
ısrarcı olur. Devlet aklının bu yöndeki ısrarı neticesinde Osmanlılar batıdan
aldıkları ateşli silah teknolojisini geliştirip, batılı rakiplerini alt etmeyi hatta
Kanuni Sultan Süleyman zamanında barutun mucidi Çin’e tüfek konusun‐
da teknoloji transferi gerçekleştirmeyi başarmışlardır. II. Mahmud zama‐
nında yeniçerilerden devrin yeni talim usullerince talim yapmaları istenin‐
ce, bir zamanlar bu teknolojiyi kullanmak istemeyen yeniçeriler, geleneksel
talim sitemlerinin “keçeye pala çalmak, testiye kurşun atmak” olduğunu söyle‐
yerek bunu reddetmişlerdir. Yine daha önce ateşli silahlara namert damga‐
sını vuran reayanın bir kısmı için artık bu silahlar, mertlik‐yiğitlikle eş değer
kavramların temsilcisi gibi görülen seymenlerin ve efelerin ayrılmaz birer
parçası haline gelmişti. Bir zamanların yeniliği zamanla yaygınlaşmış hatta
gelenek haline gelmiş ve namusla ilişkilendirilerek kutsallaştırılmıştır: “At,
avrat, pusat”.28
Ateşli silah teknolojisi dışında kâğıt konusunda devlet aklı ile reaya ara‐
sında bir görüş farkı yok gibidir. Osmanlıların çok erken tarihlerden itibaren
kâğıt kullandığı ve ithal etmenin dışında Osmanlı topraklarında da üretmek
adına Amasya, Bursa ve İstanbul gibi şehirlerde üretim çalışmaları yaptığı
da bilinmektedir.29 Devre damgasını vuran bir diğer icat olan pusulanın
nasıl kullanılması gerektiğine dair Piri Reis ve Seydi Ali Reis gibi denizciler‐
le Kâtip Çelebi gibi âlimler tarafından yazılan bazı eserlerde pusula kulla‐
nımının ehemmiyetine dair ayrılan bölümler, pusulanın Osmanlılar tarafın‐
dan benimsendiğinin göstergesi olarak okunabilir.30 Çoğaltılması mümkün
28 Yunus İnce, “Osmanlı Devletinde Barutun ve Ateşli Silahların Kullanımının Yaygınlaşması”, Prof. Dr. Nejat Göyünç
Hatıra Kitabı, ed. Hasan Bahar, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Araştırmaları Yayınları, Konya, 2013,
ss. 503-523.
29 Osman Ersoy, XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Türkiye’de Kâğıt, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1963, s. 27-30;
Ahmet Nezih Galitekin, İbrahim Müteferrika Eserlerinden Yalova Kağıthanesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür
A.Ş. Yayınları, İstanbul, 2013, s. 29-33.
30 Seydi Ali Reis, Kitâbu’l- Muhit fî İlmi’l-Eflâk ve’l-Ebhûr, TSMK, Revan Köşkü, Nu. 1643, 32a-33b. “Hartî bir deridir ki
suret-i bahr ve rüzgârlar yazılmışdır ve pusula bir kutu içinde kıblenümâ gibi sarkaçlı bir nesnedir… Reisler deryâ ‘ilmini
bilmeye muhkem te’kîd ideler pusula ve hartî ahvâlinden gâfil olmayalar, bilenlere dahi küberâ iltifât eyleye, anınla bil-
meyenleri dahi heves idüp öğreneler.” Katib Çelebi [Hacı Halife Mustafa b. Abdullah], Tuhfetü’l-Kibar fî Esfari’l-Bihar,
Darü’t-Tıbaati’l-Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t-Tayyibeti’l-Kostantiniyye [İstanbul], 1142 [1729], 72a
(71 a-71b’den sonra, 72 a’dan önceki numaralanmamış sayfa), 73b. “Kâdir Allahdur onaran her işi/Lîki bilmekde ge-
rekdür iy kişi/Pusuladan hartîden anlamayan/Denize çıksa olur işi ziyân/Zîrâ bilmez kankı yânâ gider ol/Anuniçün böyle
husrân ider ol/İmdi anun ‘ilmini bilmek gerek/Vakt-i hâcetde nazar kılmak gerek/Tâ kim âsân ola her işin senün/İrişe bir
ma’mene başun senün/Ögren evvel pusula a‘mâlini/Dahı sonra hartînün ahvâlini…Der-beyân-ı pusula: Ger pusulayı
sorarısan nola/Bu gemiciler dilinde ne ola/Bir müdevver hokka ağzı sırçalu/Kağıdı var otuziki gûşelü/Çarhı var üstâd-ı
pûlâd âhene/Geçürüb kılmış işâret kim döne/Vara bir gûşe karâr ide hemân/Ol şimâl yılduzına bil bî-gümân/Biline anın
olan bu örneklerden de görüleceği üzere Osmanlı Devlet aklı, pragmatik bir
yapıya sahiptir. Reayanın ya da askeri zümrenin marjinal olarak ifade edile‐
bilecek bir kısmı gibi gündelik hayatı geleneksel değerler ya da romantik
duygularla yorumlayarak anlamlandırmak yerine, devletin varlığını esas
alır. Varlığını devam ettirme amacıyla/kaygısıyla hareket ederek gerekli
gördüğü bir icadı benimsemekte ve kullanmakta bir beis görmez. Nitekim
Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi modernleşme hareketleri incelendiğinde
genel olarak devlet aklı çerçevesinde geliştikleri ve yukarıdan gelen bir ka‐
raktere sahip oldukları görülür. Bu durum devlet aklının pragmatikliğinin
sonraki devirlerdeki bir devamı olarak okunabilir. Matbaa dışında kalan ve
erken modern döneme damgasını vuran Barutu, ateşli silah teknolojisini,
kâğıdı ve pusulayı alıp kullanmakta bir sakınca görmeyen Osmanlı devlet
aklı matbaanın kullanımını yasaklanmış olabilir mi?
Osmanlı kitap tarihine dair yapılan bazı değerlendirmelerde, II. Baye‐
zid’in ve Yavuz Sultan Selim’in matbaa aleyhine vermiş olduğu iddia edilen
fermanlar üzerinden Osmanlı Devleti “bağnaz bir düşüncenin taşıyıcısı” ola‐
rak mahkûm edilir. Eğer Osmanlı devlet aklının matbaaya karşı olduğu farz
edilirse, bu karşıtlığın matbaada üretilecek matbu kitaptan dolayı olması
gerekir. Hâlbuki yukarıda da değinildiği üzere III. Murad ve IV. Mehmed
zamanında yurt dışında basılan kitapların Osmanlı kitap piyasasında satıl‐
dığı bilinmektedir. Matbu kitabın satışına izin veren bir zihniyet nasıl olur‐
da matbaaya karşı olabilir. Bu iddia temelsizdir ve geçerliliği yoktur. Mat‐
baanın Osmanlı topraklarına getirilmesinde devlet aklının karşıtlığından ziyade
desteğinden söz edilebilir. Zira Müteferrika Matbaası, devrin Şeyhülislamı
Yenişehirli Abdullah Efendi’nin matbaada kitap basmanın caiz olduğuna ve
kitap basımının faydalarına işaret eden fetvası,31 III. Ahmed’in matbaanın
tesisine izin veren/desteleyen fermanı32 ve devrin önde gelen ulema men‐
karârından ‘ulûm/Dinle aslını diyeyim iy ulûm/Var bir âhen ol kâğıd altında hem/Ucu mıknatıs olur şöyle be-hem/Çünki
mıknatısa âhen ihtilât/Eyleye döner ana bî-ihtiyât/Kim bu taşa var şimâlin nisbeti/Ol sebebden meyl ider gör kudre-
ti/İşbu vech üzre o gûşedür şimâl/Çarh iderken dura dâ’yim hoş kemâl/Bu aradan bilesiz gayri hisâb/Didüm uş vallâhu
â‘lem bi’s-savâb” Pirî Reis, Kitâb-ı Bahriye, The Walters Art Museum, MS. W.658, 11b-12a.
31 “Basma sanatında maharet iddia eden Zeyd “Lügat ve mantık ve hikmet ve hey’et ve bunların emsali ulûm-i âliyede
telif olunan kitabların hurûf ve kelimâtların suretlerini birer kalıba nakşedip evrâk üzerine basma ile ol kitabların misilleri-
ni tahsil ederim” dese Zeyd’in bu vecihle amel-i kitâbete mübaşeretine şer‘ân ruhsat var mıdır? el-Cevab: Basma sana-
tında mahareti olan kimesneler bir musahhah kitabın hurûf ve kelimâtını bir kalıba sahihan nakş edip evraka basmakla
zaman-ı kalîlde bilâ-meşakkat nüshâh-ı kesîrede hasıla olup kesret-i kütübe ve rahîs baha ile temellüke bâis olur, bu
vechile fâideyi müştemil olmakla ol kimesneye müsaade olunup birkaç âlim kimesneler sureti nakş olacak kitabı tashîh
ettiklerinden sonra sureti kalıba nakş olunursa bir amel-i müstahsen olur.” Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi,
Behcetü’l-Fetâvâ, haz. Süleyman Kaya, Betül Algın, Zeynep Trabzonlu, Asuman Erkan, Klasik Yayınları, İstanbul,
2011, s. 567-568.
32 III. Ahmed’in matbaanın kurulmasına izin veren fermanı Müteferrika Matbaasında basılan ilk kitap olan Tercüme-i
Sıhah-ı Cevherî ya da Vankulu Lügatı olarak bilinen lügatın birinci cildinin başına ilave edilmiştir. Fermanın alt kısmında
Şeyhüşislam Yenişehirli Abdullah Efendi’nin fetvası da bulunmaktadır. Ebu Nasr İsmail b. Hammâd el-Cevherî, Tercü-
me-i Sıhah-ı Cevherî, I, müt. Mehmed b. Mustafa el-Vanî, Darü’t-Tıbaati’l-Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Belde-
tü’t-Tayyibeti’l-Kostantiniyye [İstanbul], 1141 [1729], s. 4-5.
suplarının kitap basım işlerinde görev alması33 sayesinde faaliyete geçirile‐
bilmiştir.34
Matbaanın Osmanlı topraklarına geç gelmesi hususunda bahsi geçen
iddialar temelde oryantalist bir bakışla meseleye yaklaşan, anakronizmle
malûl bir geçmiş okuması sunar. Bu geçmiş okuması nihai olarak şu sonuca
varır: “Osmanlılar, teknolojiden anlamayan, yeniliklere düşman ve kitaba değer
vermeyen bir devlet aklına sahiptir.” Hâlbuki bu sonuç, tarihi gerçeklikle ör‐
tüşmemektedir. Zira makalenin başında da bahsedildiği üzere Osmanlılar
kitaba ve kitabın en önemli malzemesi olan kâğıda çok büyük bir değer
atfetmişlerdir. Hatta dinin hayatın akışında çok önemli olduğu bir dönemde
kitap, din ile özdeş hale gelmiştir (ehl‐i kitap).
Bu makale boyunca Osmanlı Devletinde kitaba sahip olmanın zorlukla‐
rına, bu uğurda ödenmesi gereken ücretlere, bu ücretin emek cinsinden
karşılığına ve kitabın kıymetine değinildi. Ancak tüm bu çabaya rağmen
kitabın kıymetinin tam olarak anlatılabilmiş olduğu söylenemez. Zira bir
kitabın hakiki değerini ancak gerçek bir kitapsever takdir edebilir (cevâhirin
kadrini cevherfürüşân olmayan bilmez/bilemez‐mücevherin kıymetini kuyumcu
olmayan bilmez/bilemez). Bu nedenle bu noktada sözü Osmanlı Devletinin son
dönemlerinde ve Cumhuriyet döneminde yaşamış en önemli kitapseverle‐
rinden biri olan, Ali Emîrî Efendiye bırakacağız. Büyük ve iflah olmaz bir
kitap tutkunu olan Ali Emîrî Efendi, divanında yazdığı üç gazelinde kitap‐
ların kendisi için ifade ettiği anlamı/hayatındaki yerini şu dizeleriyle ifade
eder: 35

“Sîne‐i şevkımde bir hırz‐ı yakînimdir kitâb “Hem enîsim hem celîsim karînimdir kitâb
Dîde‐i endişede nûr‐ı mübînimdir kitâb Yâr‐ı cânımdır habîb‐i nâzenînimdir kitâb
Ondadır envâr‐ı Kur’an ondadır feyz‐i hadîs Gülistânımdır gül‐i ne’şküftedir ma‘nâları
Âb u tâb‐ı ruhda îmân u dinimdir kitâb Bir meserret‐gâh‐i vicdân‐ı hazînimdir kitâb
‘Âlemin mâzîdeki ahvâl‐i gün‐â‐gûnunu Sünbülistândır hutut‐ı nev‐be‐nevdir sünbülü
Keşf için mu‘ciz‐nümâ bir dûr‐bînimdir kitâb Bir teferrücgâh‐ı tâb‘‐ı şevk‐bînimdir kitâb
Nice bin ma‘nâ‐yı kudret gösterir her cilvesi Rûz u şeb sarf eylerim ammâ tükenmez servetim
Dîde‐i hak‐bîne yâr‐ı meh‐cebînimdir kitâb Şeb‐çerâğım gevherim dürr‐i şemînimdir kitâb
33 İstanbul Kadısı İshak Efendi, Selanikten mazul Pirizâde Sâhip Efendi, Galata’dan munfasıl Yanyalı Esad Efendi ve
Kasımpaşa Şeyhi Musa Efendi gibi üst düzey ulema mensupları matbaa çalışmalarında görev almıştır. Ahmed Vasıf
Efendi, Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâikü’l-Ahbâr, haz. Mücteba İlgürel, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1994, s. 132-
134.
34 Müteferrika Matbaasında basılan kitap sayısının miktarı ve bu kitapların ne kadarının satılıp satılamadığı ya da matba-
anın kitap fiyatlarında ne kadar bir ucuzlama sağladığı hususu bir tartışma konusudur. Bu hususta bir değerlendirme
için bkz. Yunus İnce, “Matbaa Öncesi Osmanlı Toplumunda Kitaba Sahip Olmak ya da Olamamak: Bir Maliyet Hesabı
Denemesi/Önerisi”, History Studies- International Journal of History, X/7, 2018 [yayın aşamasında]
35 Mustafa Uğurlu Arslan, “Alî Emîrî Efendi Dîvânında Kitap ve Şâirin ‘Kitâb’ Redifli Üç Gazeli”, Hikmet Akademik Edebi-
yat Araştırmaları Dergisi-Prof. Dr. Mine Mengi Özel Sayısı, 5, 2016, s. 272-285.
Âlem‐i ervâh‐ı me’vâ eyleyen yârân ile Bir mutalsam kenz‐i lâyefnâsıdır endişemin
Güft u güya bir tarik‐i nev‐zeminimdir kitâb Kâinâta vâridât‐ı nev‐zemînimdir kitâb
Yâdigârıdır nice ‘allâme‐i dânişverin Ondadır esrâr‐ı vahdet Ondadır ahkâm‐ı dîn
Zîb‐i dest‐i hürmette fahr‐i güzînimdir kitâb İftihârım ilticâgâhım mu‘înimdir kitâb
Dilber‐i nev‐hatta bakmam var iken hatt‐ı sutûr ‘Âşıkan ma‘şûk‐ı gûna‐gûna rabt‐ı kalb eder
Dil‐sitânım dil‐ber‐i feyz‐i âferînimdir kitâb Ehl‐i ‘aşkım bende ma‘şûk‐ı güzînimdir kitâb
‘Âlemin her faslını siyyân eder eğlencesi Sırr‐ı kevneyne birer âyinedir her safhası
Hoş geçer ‘ömrüm benim huld‐ı berînimdir kitâb Hâsılı sermâye‐i dünyâ vü dinimdir kitâb
Ey Emîrî her fazîlet ehl‐i şâyândır dese Ben niçün geldim demem artık Emîrî ‘âleme
Bâ‘is‐i feyzim enîs‐i nâzenîmdir kitâb” Nûr‐bahşâ‐yı dil‐i hakka’l‐yâkînimdir kitâb”

“Her sohbete müreccah olur sohbet‐i kitâb
Yâr‐ı habibim oldu benim hazret‐i kitâb
‘Aynımda âsumân‐ı zemîn bir kitâbdır
Etdim kabul‐ı mes’ele‐i vahdet‐i kitâb
Yazmak kitâb‐ı ekmel olur mûcîb‐i şeref
Mes‘ûd eder mü‘ellifi şöhret‐i kitâb
Kalb‐i yetimi eyleyen âzurde‐i melâl
Gûyâ ki ka‘beden ediyor sirkat‐i kitâb
Kalmazdı fâzılân arasında bu kîl ü kâl
Ser‐beste olmasaydı eğer hikmet‐i kitâb
Ta‘yibe‐i himmet eyleyelim kalb‐i bî‐kesi
Ta‘mîre sa‘y ile idelim hürmet‐i kitâb
Bir şey’ Emîrî olmaz ana kâbil‐i kıyâs
İndimde başkadır şeref ü rağbet‐i kitâb”

Ali Emîrî Efendi için kitap, kendisine sığındığı bir yakını/ahbabı, yüre‐
ğindeki imanı, hayatına anlam katan sevdiği, geçmişin bilgisini kendisine
sunan bir dostudur. O, bu dizeleriyle adeta tüm kitapseverlerin duygularına
tercüman olur. Ancak her kitapsever gibi onun da bir endişesi vardır, ken‐
disi öldükten sonra bu kadar değer verdiği, gözünün nuru kitaplarının akı‐
beti ne olacaktır ve şu duasıyla Allah’a yakarır:
“Ömrümün hâsılı rûhum gibidir iş bu kitâb
İzzetin hakkı içün senden umaram yâ Rab
Korkarım ben ölicek câhil ü nâdâna düşe
Hayr ile sâhibini yâd eden yârâna düşe”

SONUÇ
Matbaa öncesi Osmanlı toplumunda satın almak suretiyle kitaba sahip
olmak oldukça zordu. Kuran‐ı Kerim gibi çok daha fazla okunması ve sahip
olunması beklenen bir kitabın dahi reaya (devletten maaş almayan‐daha

düşük gelir grubuna mensup insanlar) tarafından temin edilmesi/sahip
olunması çok kolay değildi. Bu nedenle ilim yolunun yolcusu hedefine ula‐
şabilmek adına memleketinden uzak diyarlara seyahat etmek, farklı hoca‐
lardan dersler almak, arzu ettiği kitapların önemli bir kısmını bizatihi ken‐
disi istinsah etmek mecburiyetindeydi. Bu durum kitap ile meşgul olan,
kitaptan istifade etmeye çabalayan herkesin batılı seyyahlar tarafından
“müstensih” olarak kabul edilmesine neden olmuş, neticede de İstanbul’da
30.000 ila 80.000 arasında müstensihin bulunduğu şeklinde yanlış bir bilgi‐
nin seyahatnamelerinde/hatıratlarında aktarılmasına neden olmuştur. Böy‐
lesi bir bilgi, sonraki nesiller hatta tarihçiler tarafından sorgulanmaksızın
tekrar edilmiş ve adeta bir mütearife haline getirilmiştir (galat‐ı meşhûr lügat‐
ı fasihten yeğdir). Yanlış bir dayanak noktasından hareketle birçok araştırma‐
cı‐tarihçi Osmanlı toplumuna matbaanın geç gelmesini İstanbul’da var ol‐
duklarını iddia ettikleri sayıları on binleri bulan müstensihlere ve mutas‐
sıb/tutucu zümrelere bağladı. Şüphesiz her toplumda ve her devirde muta‐
assıb/tutucu zümreler‐insanlar bulunacaktır. Osmanlı toplumu içinde de
var olmuşlardır. Ancak matbaanın Osmanlı Devleti’ne geç gelmesinin taas‐
subla ya da tutuculukla bir alakası yoktur. Eğer aksi bir durum olsaydı Mü‐
teferrika Matbaası faaliyete geçtikten hemen sonra patlak veren Patrona
Halil İsyanında Müteferrika Matbaası’nın da hedef alınması gerekirdi. Mü‐
teferrika Matbaası, başarılı olabilmesi için gerekli olan geniş bir okuryazar
kitlesinden, ucuz ve yerli kâğıttan mahrum olmasına rağmen, kayda değer
bir başarı elde etti. Bu başarıda İbrahim Müteferrika’nın gayretleri ve bu
teşebbüsün ardında durup destek veren devlet aklı ve ulema mensuplarının
katkısı takdire şayandır. Matbaada basılan kitapların içerikleri incelendiğin‐
de, Amerika kıtasının tarihi‐coğrafyası, dünyanın fiziki coğrafyası, pusula,
Arapça ve Farsça sözlük gibi oldukça didaktik içerikli kitapların basılmış
olduğu görülür. Devrin reayasının kitap okuma ya da dinleme alışkanlıkla‐
rıyla birlikte düşünüldüğünde bu durum da Müteferrika Matbaası’nın bir
özel teşebbüsten ziyade bir devlet projesi ya da en azından devlet destekli
bir proje olabileceğini akla getirir. Tüm olumsuzluklara rağmen Müteferrika
Matbaası kitap maliyetlerinde ciddi bir ucuzlamaya neden olmuştur. Yine
basılıp iki kapak arasına konan kitapların %70’ine yakınının satılmış olması,
geriye kalan kitapların bir kısmının da ciltlenmemiş yani tam anlamıyla
kitap formunda/biçiminde olmayan ürünler olması, matbaanın başarısız
değil başarılı olduğunun bir delilidir.
Matbaa, Osmanlı toplumunda kitaba erişilebilirliği, dolayısıyla da kitap
kültürünün yaygınlaşmasını sağlamakla birlikte, matbaa öncesi dönemde
de Osmanlı toplumunun nev‐i şahsına münhasır bir kitap kültürü bulunmak‐
taydı. Kitap ancak emek ve para sarf edilerek temin edilebilmekteydi. Çoğu
zaman talibi arzu ettiği kitabı bizatihi kendisi istinsah ederdi. Kâğıttan, mü‐
rekkepten ve dahi ciltten oluşan bir meta olmaktan öte kitap, elif ba’dan
Kur’ân‐ı Kerim’e kadar iki kapak arasına girmiş üzerine dünyevi ve uhrevi
bilginin/hikmetin yazıldığı, bilginin nesilden nesile aktarılmasını sağlayan
toplumsal hafızanın kayıt altına alınmış halidir. Bu nedenle kitabın esas
malzemesi konumunda olan kâğıda büyük bir saygı gösterilir, yolda bulu‐
nan bir kâğıt parçası üzerine basılmasın diye bir duvar içerisindeki deliğe
iliştirilirdi. Kitap okumanın da yazmanında belli bir üslubu vardı. Kitap
yazılırken ezeli ve ebedi bilginin kaynağı olan Allah’a hamd ifadesi olan
besmeleyle başlanır, Hz. Peygambere duyulan sevgi dile getirilir, ondan
sonra mevzuya geçilirdi. Kitabın ilk sayfalarından birisine kitapları kurtlar‐
dan koruyacağına inanılan bir cini (Kebikeç’i) göreve çağırmak adına yâ
Kebikeç hıfz el varak ilâ kıyâmet (Ey Kebikeç, bu kitabı kıyamete kadar koru) yazılır,
kitabın sonunda da genellikle şu ibare bulunurdu: temme[t] (bitti).

KAYNAKÇA

I‐ Kaynak Eserler
‐Abou‐l‐Hasan Ali b. Mohammed et‐ Tamgrûtî, En‐Nafhat el‐Miskiya fi‐s‐Sifarat
et‐Tourkiya, trans. Henry de Castries, Paris‐ Geuthner, 1929.
‐Ahmed Vasıf Efendi, Mehâsinü’l‐Âsâr ve Hakâikü’l‐Ahbâr, haz. Mücteba İlgürel,
Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1994.
‐Donado, Giovanni Battista, Osservazioni Della Letteratura de’ Turchi, Venezia,
1688.
‐Ebu Nasr İsmail b. Hammâd el‐Cevherî, Tercüme‐i Sıhah‐ı Cevherî, I, müt. Meh‐
med b. Mustafa el‐Vanî, Darü’t‐Tıbaati’l‐Âmire [İbrahim Müteferrika Mat‐
baası], Beldetü’t‐Tayyibeti’l‐Kostantiniyye [İstanbul], 1141 [1729].
‐Habesci, Elias (translater), The Present State of Ottoman Empire, London,
MDCCLXXXIV [1784].
‐Heyman, John, Travels Through Part of Europe, Asia Minor, the Islands of the Archi‐
pelago, Syria, Palestine, Egypt, Mount Sinai, &c: Giving a Particular Account of
the Most Remarkable Places, Structures, Ruins, İnscriptions, & c. İn these Count‐
ries, II, London, MDCCLIX,
‐Hill, Aaron, A Full And Just Account of The Present State of The Ottoman Empire İn
All İts Branches: With The Government, And Policy, Religion, Customs, And Way
of Living of The Turks, in General : Faithfully Related From A Serious Observation
Taken in Many Years Travels Throʹ Those Countries, London, 1709.
‐Johann Christian Kundmann, Rariora Naturae et Artis, İtem In Re Medica, oder
Seltenheiten der Natur und Kunst des Kundmannischen Naturalien‐Cabinets, wie
auch in der Artzeney‐Wissenschaft, Breslau& Leipzig, 1737.
‐Katib Çelebi [Hacı Halife Mustafa b. Abdullah], Tuhfetü’l‐Kibar fî Esfari’l‐Bihar,
Darü’t‐Tıbaati’l‐Âmire [İbrahim Müteferrika Matbaası], Beldetü’t‐
Tayyibeti’l‐Kostantiniyye [İstanbul], 1142 [1729].
‐Lüdeke, Christoph Wilhelm, Türklerde Din ve Devlet Yönetimi, İzmir, İstanbul
1759‐1768, çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2013.
‐Marsigli, Luigi Ferdinando, Stato Militare Dell’İmperio Ottomane/L’etat Militaire
de L’Empire Ottoman, I, Amsterdam MDCCXXXII [1732], p. 40.
‐ Motraye, Aubry de la, La Motraye Seyahatnamesi, çev. Nedim Demirtaş, İstiklal
Kitabevi, İstanbul, 2007.
‐Mustafa Nuri Paşa, Netâyicü’l‐ Vukû‘ât, III, Uhuvvet Matbaası, İstanbul, 1327.
‐Nasir al‐Din al‐Tusi, Kitab Tahrir Usul li‐Uqlidis Min Ta’lif Khwaja Nasir al‐Din al‐
Tusi. Euclidis Elementorum Geometricorum Libri Tredecim. Ex Traditione Doctis‐
simi Nasiridini Tusini. Nunc Primum Arabice İmpressi, (in Typographia Medi‐
cea), Romae, 1594.
‐Ogier Chiselin de Busbecq, Türk Mektupları, çev. Hüseyin Cahit Yalçın, Remzi
Kitabevi, İstanbul 1939.
‐Peçevî İbrahim Efendi, Tarîh‐i Peçevî, I, Matbaa‐i Âmire, İstanbul, 1283.
‐Pirî Reis, Kitâb‐ı Bahriye, The Walters Art Museum, MS. W.658.
‐Seydi Ali Reis, Kitâbu’l‐ Muhit fî İlmi’l‐Eflâk ve’l‐Ebhûr, TSMK, Revan Köşkü, Nu.
1643.
‐Tayyâr‐zâde Atâ, Osmanlı Saray Tarihi/Târîh‐i Enderûn, I, haz. Mehmet Arslan,
Kitabevi Yayınları, İstanbul 2010.
‐Vallé, Pietro Della, Voyages de Pietro de Vallé Gentilhome Romain Dans la Turquie,
lʹEgypte, la Palestine, la Perse, les Indes Orientales, & autres lieux, I, Nouvelle Edi‐
tion, Paris 1745.
‐Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi, Behcetü’l‐Fetâvâ, haz. Süleyman Kaya,
Betül Algın, Zeynep Trabzonlu, Asuman Erkan, Klasik Yayınları, İstanbul,
2011.
II‐Araştırma ve İnceleme Eserler
‐Acemoğlu, Daron, ‐ Robinson, James A., Ulusların Düşüşü, Güç Zenginlik ve
Yoksulluğun Kökenleri, çev. Faruk Rasim Velioğlu, Doğan Kitap, İstanbul,
2015.
‐Ahmed Shahab – Filipovic, Nenad, “The Sultanʹs Syllabus: A Curriculum for
The Ottoman Emperial medreses prescribed in a ferman of Qanuni I Sü‐
leyman, dated 973 (1565)”, Studia Islamica, 98‐99, 2004, pp. 183‐218.
‐ Arslan, Mustafa Uğurlu “Alî Emîrî Efendi Dîvânında Kitap ve Şâirin ‘Kitâb’
Redifli Üç Gazeli”, Hikmet Akademik Edebiyat Araştırmaları Dergisi‐Prof. Dr.
Mine Mengi Özel Sayısı, 5, 2016, s. 272‐285.
‐Braudel, Fernand, Maddi Uygarlık, Ekonomi ve Kapitalizm XV.‐XVIII. Yüzyıllar,
Mübadele Oyunları, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Yayınları, Ankara, 2004.
‐Dale, Edgar, Audiovisual Methods in Teaching, Dryden Press, New York, 1969.
‐Efdaleddin, “Memâlik‐i ‘Osmâniyyede Tıbâatin Kıdemi”, Tarih‐i Osmani Encü‐
meni Mecmuası [TOEM], VII/40, İstanbul, 1332, ss. 242‐249.
‐Ersoy, Osman, XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Türkiye’de Kâğıt, Ankara Üniversitesi
Yayınları, Ankara, 1963.
‐Fazlıoğlu, Şükran, “Manzûme Fî Tertîb El‐Kutub Fî El‐Ulûm ve Osmanlı Med‐
reselerindeki Ders Kitapları”, Değerler Eğitimi Dergisi, I/1, İstanbul, 2003, ss.
97‐110.
‐Galitekin, Ahmet Nezih, İbrahim Müteferrika Eserlerinden Yalova Kağıthanesi,
İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul, 2013.
‐Ginzburg, Carlo, Peynir ve Kurtlar, Bir 16. Yüzyıl Değirmencisinin Evreni, çev.
Ayşen Gür, Metis Yayınları, İstanbul, 2011.
Hızlı, Mefail, “Osmanlı Medreselerindeki Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVII/1, Bursa, 2008, ss. 25‐46.
‐İnce, Yunus, “Osmanlı Devletinde Barutun ve Ateşli Silahların Kullanımının
Yaygınlaşması”, Prof. Dr. Nejat Göyünç Hatıra Kitabı, ed. Hasan Bahar, Sel‐
çuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Araştırmaları Yayınları, Kon‐
ya, 2013, ss. 503‐523.
_______, “Osmanlı Tarih Yazımında Seçkincilik Paradigması ve Bu Paradigma‐
nın Çözülüşü”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama
Merkezi Dergisi (OTAM), 43, Ankara, 2018, ss. 51‐95.
_______, “Matbaa Öncesi Osmanlı Toplumunda Kitaba Sahip Olmak ya da
Olamamak: Bir Maliyet Hesabı Denemesi/Önerisi”, History Studies‐ Interna‐
tional Journal of History, X/7, 2018 [yayın aşamasında]
‐Kara, İsmail, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz, Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç
Not, (Kısaltma: İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz), Dergâh Yayınları, İstanbul,
2018.
‐Koç, Yunus, “Osmanlı Dönemi İstanbul Nüfus Tarihi”, Türkiye Araştırmaları
Literatür Dergisi (TALİD), VIII/16, İstanbul, 2010, ss. 171‐199.
‐Mystakidis, “Hükümet‐i Osmâniyye Tarafından İlk Te’sis Olunan Matbaa ve
Bunun Neşriyatı”, Tarih‐i Osmani Encümeni Mecmuası (TOEM), I/5, İstanbul,
1328, ss.
Neumann, Christoph K., “Üç Tarz‐ı Mütalaa Yeniçağ Osmanlı Dünya’sında
kitap okumak ve yazmak”, (Kısaltma: Üç Tarz‐ı Mütalaa), Tarih ve Toplum
Yeni Yaklaşımlar, 1, İstanbul, 2005, ss.
‐Özvar, Erol, “Osmanlı Dünyasında Yazma Eser Üretkenliği”, Sahn‐ı Semân’dan
Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî
Eserler)‐ XVII. Yüzyıl, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul,
2017, ss.
‐ Şeşen, Ramazan, “Osmanlı Devrinde İlimler ve Osmanlı Medreselerinde Oku‐
tulan Kitaplar”, Abdülkadir Özcan’a Armağan‐Tarihin Peşinde Bir Ömür, haz.
Hayrunnisa Alan‐Ömer İşbilir‐Zeynep Aybicin‐Muhammet Ali Kılıç, Kro‐
nik Kitap, İstanbul, 2018, ss. 561‐570.
‐Unan, Fahri, “Osmanlı Medreselerinde Eğitim”, Osmanlı, V, ed. Güler Eren,
Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, ss. 157.
‐Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kuru‐
mu Yayınları, Ankara, 2014.


Matbaanın Osmanlı Topraklarına Geç Gelmesinin Müsebbibini Aramak Ya Da Eski Bir Tartışmaya Dâhil Olmak

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matbaanın Osmanlı Topraklarına Geç Gelmesinin Müsebbibini Aramak Ya Da Eski Bir Tartışmaya Dâhil Olmak

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

I • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH •

Üniversitesi/Türkiye), Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ (Ankara Üniversitesi/

Üniversitesi), Prof. Dr. Nuriye BİLİK (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr.

GÜÇER (Gazi Üniversitesi), Doç. Dr. Mehmet Fatih BERK (Konya

the academic competence. The criterion for assessment is the

* Compilation: İnalcık, Halil‐Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Tanzimat Değişim

faatlerinin halel görmemesi yönündeki isteği işaret ederken,2 bazı seyyah‐

ret yapabilmek ve getirdikleri Arap harfli kitapları Osmanlı topraklarında

23 Duymanın, görmenin, okumanın ve yazmanın öğrenmedeki/hatırlamadaki oranlarının karşılaştırılmasına dair en fazla

gereklidir. Öncelikle yukarıda verilen bilgiler incelendiğinde Osmanlıların

olunması beklenen bir kitabın dahi reaya (devletten maaş almayan‐daha

You might also like