RANKO BUGARSKI

SABRANA DELA
KNJIGA 9

Recenzenti sabranih dela

MILKA IVIĆ
MILORAD RADOVANOVIĆ

Za izdavače
ŽARKO ČIGOJA
IVAN ČOLOVIĆ

Likovni urednik
IVAN MESNER

Izdavači

e*'if"
ŠTAMPA
XX vek
Ranko Bugarski

JEZICI

Beograd
2003
 Uvodna napomena

Ovde se preštampava tekst knjige prvi put objavljene

u ediciji Sveznanje (knj. l) Matice srpske u Novom Sadu
1993. godine, čije je neizmenjeno drugo izdanje izašlo maja
1996. Sa sadržinske iformalne strane knjiga odražava ovak­
vo svoje poreklo, kao uvodno štivo namenjena široj javnosti.
Ovom prilikom su tekstualne intervencije malog obima izvr­
šene jedino u odeljku o jezicima u bivšoj Jugoslaviji, kako
bi bilo jasnije da se prikaz odnosi na jezički prostor jedne
države koja je nestajala upravo dok je pisana prvobitna ver­
zija tog teksta. U nekoliko slučajeva, kod nas dosad nenor­
mirani nazivi manje poznatih jezika prilagođeni su rešenjima
prihvaćenim u prevodu Kristalove Kembričke enciklopedije
jezika, nedavno izašlom kod beogradskog Nolita, koji se uz
engleski original sada registruje i na kraju Bibliografije. Po­
neki podatak je osavremenjen. Ostale izmene su čisto teh­
ničkog karaktera. Promena pisma - sa ćirilice na latinicu -
izazvala je odgovarajuće modifikacije u Registru.

Beograd, novembra 1 996. R. B.

5
 l
Jezici u svetu

Uvod
Jezik je medijum pomoću kojeg čovek izgrađuje i tumači
svet u kojem živi, a uz to i osnovno sredstvo interakcije i ko­
munikacije među lj udskim bićima i bitan preduslov svekolikog
čovekovog stvaralaštva. Jezik u ovom opštem smislu deo je ge­
netskog nasleđa ljudskog roda, a manifestuje se u hiljadama
posebnih jezika kojima govore pojedine društvene zajednice ši­
rom sveta. Tako svi lj udi imaju jezik, ali nemaju svi isti jezik.
Svi j ezici su u nečemu slični, i po tome su svi oni jezici; i svi
se u nečemu razlikuju, pa su tako svi oni različiti jezi ci.

Podrazumevajući sl ičnosti, odnosno činjenicu da su svi je­

zici sistemi iste osnovne vrste, u ovoj knjizi pozabavićemo se
upravo razlikama u ostvarivanj u opšteljudske moći govora, ona­
ko kako se one društveno institucionalizuj u u vidu pojedinih
jezika. Govorićemo, dakle, o množini i šarolikosti jezika u sve­
tu, o pitanj ima nj ihove klasifikacije, nj ihovog oblikovanj a u vre­
menu i rasporeda u prostoru, o funkcijama koj e obavlj aju u
društvenim zajednicama i u životu pojedinaca. Pri tome će na­
glasak biti na višejezičnosti kao kolektivnom obeležj u veći ne

7
 RANKO BUGARS K I

tih zajednica i individual noj odlici mnogih nj ihovih čl anova.

Predmet našeg razmatranja biće samo prirodni jezici, kao isto­
rijski izrasli instrumenti društvenog života pojedinih lj udskih
s kupina. Iz nj ih izvedeni formalni si stemi raznih vrsta, koji se
u proširenom smislu reči takođe nazivaj u jezicima, neće moći
da budu uključeni, iako je nj ihova važnost u modernom svetu
neosporna.

O pitanj ima koj a će biti predmet naše pažnje obrazovani

l aici imaj u određene predstave, ali one u odsustvu pouzdanijih
stručnih informacija često ostaj u na nivou stereotipnih mi šlje­
nj a, a u domenu višejezičnosti neretko i pukih predrasuda. Stoga
ćemo nastoj ati da pružimo osnovna obaveštenj a, ali i da uka­
žemo da mnoge stvari u vezi s jezicima i nj ihovim delovanjem
na život lj udi stoje drukčije nego što se to obično misl i . Ovo
s matramo važnim zato što jezička stvarnost sveta u celi ni i lj ud­
skih društava ponaosob već danas nameće niz problema u veo­
ma zaoštrenom obl iku, a sva je prilika da će se to još izrazitije
osećati u vremenu koje dolazi . Tada će , naime, odnos prema
j ezičkom Vavilonu - u kojem čovek, i nače, živi otkad je sveta
i veka - biti od još većeg značaj a, ne samo načelnog nego i
či sto praktičnog.

Broj jezika
Počinj ući opšti pregled jezika u svetu, već na prvom ko­
raku susrećemo se sa teškoćama. U l aičkoj predstavi uvreženo
je uverenje da se tačno znaju odgovori na neka osnovna pitanja:

8
 JEZICI

kol iko se jezika govori u svetu kao celini, pa onda i u pojedinim

višejezičnim zemljama; kako se svaki pojedini jezi k zove, i ko­
liko ljudi nj ime govori ; koj i su sve jezici još živi , a koj i su
već odumrli; i slična. Međutim, iako se o ovakvim pitanjima
ui stinu mnogo zna, nauka ne raspolaže gotovi m, definitivnim i
nedvosmi slenim odgovorima na njih, nego mora da pribegava
procenama uz prihvatanje raznih uslovnosti . U daljem izlaganju
videćemo i zašto je to tako.

Krenimo od broja jezika u svetu. U lingvističkim priručni­

cima popularanij e vrste doskora se mogao naći podatak - koj im
se ponegde operi salo oko 1930-1950. godine - da taj broj iznosi
tačno 2 .796, ni manje ni više. Ali u svetlu današnjih znanja
ova cifra pokazuje se dvostruko pogrešnom, principijelno i či­
njenično. Prvo, zato što se, iz razloga o koj ima ćemo se oba­
vestiti u nastavku, nikakav precizan broj ne može utvrditi. A
drugo, stoga što pomenuti broj , čak i zaokružen, ozbiljno oma­
šuj e u redu vel ičine, kako ćemo takođe odmah videti. U nauci
se danas barata samo procenama - i to ne procenama izraženim
u deseticama, pa ni stotinama, nego u hiljadama. Takve procene,
razl ičito zasnovane, u novije vreme su se kretale između 3.000
i 10.000 jezika. Autoritativni aktuelni izvori ipak su uglavnom
saglasni da ukupan broj živih jezika u svetu nikako nije manj i
o d 4.000, a da j e verovatno bliži cifri o d 5 . 000; mi ćemo u
dalj im razmatranj ima okvirno računati sa ovom drugom veli­
činom.

Ovakav raspon procena može kod nestručnj aka da izazove

čuđenje, ako već ne i podozrenje prema nesrećnim lingvistima

9
 RANKO BUGARSKI

koj i , eto, nisu u stanj u ni da prebroj e predmete svog naučnog

interesovanja. Stoga se vredi nešto podrobnije pozabaviti ob­
j ašnjenjem tog raspona. Navešćemo najvažnije razloge koj i one­
mogućuju tačan i konačan odgovor na pitanje o kome je reč .

Pre svega, postavlj a s e osnovni problem jezičkog identi­

teta: šta treba računati kao j edan jezik? Suprotno raširenim
predstavama, ovo je zbilja krupno pitanje, koje ostaje bez jed­
noznačnog i opštevažećeg odgovora. Ono se može razlučiti u
tri komponente, pa se mogu anal itički izdvojiti tri aspekta iden­
titeta jednog jezika: strukturalni ili tipološki (kakav je), genetski
ili rodoslovni (od čega je postao) i sociolingvistički ili vrednosni
(kako se vrednuje). Prva dva aspekta su lingvistička u užem
smislu, a treći je izrazito sociolingvistički i sociopsihološki, jer
se odnosi na stavove samih govornika prema sopstvenom j eziku,
na to kako ga ocenj uj u i imenuju, uzimaj ući pri tome u obzir
njegove društvene uloge i kulturnu tradiciju, kao i simboličku
vezu sa etničkim, konfesionalnim, političkim ili neki m drugim
kolektivnim identitetom.

Kod mnogih jezika (npr. ruskog, finskog, mađarskog, j a­

panskog, korejskog itd.), ova tri aspekta su podudarna, utoliko
š to su ti jezici po svakom od tih kriterij uma odeliti od drugih
jezika. Tada se govori o jedinstvenom identitetu, i takve jezike
j e l akše brojati . Ali ima i mnogo slučaj eva gde ovi kriterij umi
dolaze u kol izij u, pa davanje prevage j ednom ili drugom u ovak­
vim uslovima složenog identiteta može da utiče na brojanje.
Lingvistički veoma različiti j ezički varijeteti mogu se doživlj a­
vati i tretirati kao jedan jezik, dok sasvim bliski varijeteti mogu

10
 JEZICI

hiti vrednovani kao odeliti jezici, pri čemu su moguće razne

kombi nacij e .

Primera radi, kineski s e najčešće uzima kao jedan jezik,

po genetskom i vrednosnom kriterijumu (zajednička istorij a i
kultura, uz bitan doprinos zajedničkog pisma) - iako bi se po
strukturi pre moglo govoriti o nekih osam jezika, odnosno ve­
likih dijalekatskih grupacija između kojih najčešće ne postoj i
uzaj amna razumlj ivost u govoru . Donekle je uporedljiva situa­
cija malog laponskog (ili sami) jezika u Skandinaviji i granič­
nim područj ima bivšeg Sovjetskog Saveza, koj i se računa kao
jedan iako se pripadnici njegova tri dij alekta slabo mogu razu­
meti . S druge strane , hindi i urdu, nastali iz zajedničke osnove
hindustanskih govora, po genezi i strukturi su jedan jezik ali
se češće računaj u kao dva. Oni se, naime, vrednosno diferen­
ciraju prema konfesionalnoj pripadnosti, simbolizovanoj razli­
čitim pismima, a potom deli mično i po državnim okvirima (hin­
di kao jezik hi ndusa u Indiji, pisan indijskim pismom devana­
gari, a urdu kao jezik muslimana u Paki stanu , pisan domaćom
varij antom arapskog pi sma).

Slično ovome, sprskohrvatski je jedan j ezik genetski i

strukturalno, a deo njegovih pripadnika ga tako i vrednuje, dok
ga drugi govornici psihološki doživljavaju kao dva jezika, sa
izvesni m etničkim, verskim, kulturnim i alfabetski m korelaci­
j ama, i zasebno imenuj u (srpski i hrvatski). Zani mlj ivo je da
se engleski , koj i bi se mogao vrednosno diferencirati pre nego
srpskohrvatski, s obzirom na veliku geografsku rasprostranje­
nost i upotrebu u vi še država, ipak - sa prolaznim i beznačajnim

ll
 RANKO BUGARSKI

izuzecima - vrednuje kao u suštini jedan jezik. To se ogleda i

u nazivu : ako je potrebno diferenciranje po nacionalnim vari­
jantama, dodaju se odgovaraj ući atributi (britanski , američki,
kanadski , australijski engleski i sl ično) ali se jezik nikada ne
zove prosto britanski, američki, kanadski ili austral ijski (delom,
svakako, i zbog pri sustva drugih jezika u istoimenim državama) .

Određenih di lema može biti i oko toga da li su npr. ho­

landski i flamanski, ili rumunski i moldavski , ili bengalski i
asamski, jedan jezik ili dva jezika. Danski i norveški (sa njegova
dva standardna varijeteta, l andsmolom /Jandsmaal/ i riksmolom
/riksmaal/ daju donekle različite raspodele po pomenuti m me­
rilima, kao i zapadnogermanski kompleks nemačkog, holand­
skog i jidiša. Kreolizovani jezici, pre mda po genezi isti kao i
nj ihove osnove, razli kuju se od ovih strukturalno i vrednosno
i utoliko su zasebni jezici (npr. kreolski francuski prema fran­
cuskom, kreolski engleski prema engleskom).

Mi smo dosad naveli nekoliko poznatijih pojedinačnih pri­

mera, ali prave dimenzije problema jezičkog identiteta ocrtavaju
se tek kada se u horizont posmatranj a uvedu velike mnogoje­
zične zemlje ili pak cel i kontinenti . Naime, operisanje većim
broj evima jasnije pokazuje ne samo koliko je to opšte pitanje
relevantno, nego i kakvi generalni numerički odnosi postoje iz­
među njegova tri aspekta. Globalno govoreći, genetski kriteri­
j u m sam po sebi daje najmanji broj jezika, strukturalni daje
veći, a vrednosni - naj veći broj .

12
 JEZICI

Instruktivan je slučaj Indije, čij a jezička politika zvanično

računa sa tačno 1652 jezika, pozivajući se na popis stanovništva
iz 196 1. godi ne. Međutim, to je zapravo potpun spisak imena
kojima su popi sani označili svoje maternje jezike - otprilike
kao kada bi se kod nas zasebno računal i , kao da označavaju
razl ičite jezike , i odgovori tipa srpskohrvatski , srpski , hrvatski ,
jugoslovenski , crnogorski , muslimanski , bosanski , krajiški, dal­
matinski , zagorski, naški i sl ični . Tom prilikom su oko 200 na­
ziva naveli samo po jedan ili dva popisana. S amo za neke po­
trebe, dobijeni broj imena razvrstan je na nekih 400 jezika, po­
deljenih u mnoštvo dijalekata, regi stara i stilova. Lingvisti , me­
đutim, uglavnom smatraju da u Indiji ima " samo" oko 170 je­
zika. Ako ove cifre sada prevedemo u terminologiju jezičkog
identiteta, sasvim približno bismo mogli reći da najmanji broj
daje sliku genetskog, srednji strukturalnog, a najveći vredno­
snog i dentiteta (uvel iko uklj učuj ući i proizvoljna imenovanja
od strane pojedinaca). Slično ovome, procene broja jezika u Africi
kreću se, grubo uzev, između 800 i čak 2.000 , gde se prva veličina
odnosi na genetski a druga na vrednosni identitet. Danas se ipak
misli da je najbliži stvarnosti neki srednji broj od oko 1.400 jezika,
koji bi mogao da odgovara strukturalnom kriterij umu, povezanom
sa uzaj amnom razumljivošću.

U celom kompleksu pitanj a oko jezičkog identiteta, jedna

od glavnih teškoća je u odsustvu j asne, lingvistički utemeljene
i univerzalno validne razlike između jezika i dijalekta . Poznato
je da se jezici većinom dele na dijalekte, pa ni za broj anje ni­
pošto nije svejedno da li se računaj u jezici ili još daleko mno-

13
 RANKO BUGARSKI

gobrojniji dijalekti - ali kriterijumi za ovakvo razlikovanje naj­

češće nisu sigurni niti dosledni. Moglo bi se očekivati da će
do jasnog razdvaj anj a poj mova jezika i dij alekta da dovede i
neko izrazitije lingvističko merilo - pre svega, uzaj amna ra­
zumljivost. Naime, ako dve grupe lj udi govore donekl e različito
al i se ipak razumeju, onda su posredi dijalekti istog j ezika, a
ako se ne razumeju, reč je o dva različita iako srodna jezika.
Međutim, ovaj kriterijum, iako nekada može da doprinese tra­
ženom razgrani čenju, sam po sebi nije dovolj no pouzdan i ne
daje nedvosmislene rezultate.

Na primer, predstavnici švedskog, norveškog i danskog

mogu se, uz malo napora i dobre volje, u značajnoj meri spo­
razumevati govoreći svaki svoj i m jezikom - kao, uostal om, i
govorni ci srpskohrvatskog, slovenačkog i makedonskog (stručni
termin za ovu poj avu je polukomunikacija). Ovde, dakle , postoji
uzaj amno razumevanje između zvanično različitih jezika. Na­
suprot tome, govornici udaljenijih dij alekata zvanično istog j e­
zika mogu imati velikih teškoća u sporazumevanj u . Da ne na­
vodimo već pomenuti slučaj kineskog, ono bi bilo sasvim ogra­
ničeno, na pri mer, i zmeđu jednog Š kotlanđanina, Teksašanina
i Australijanca koji bi govorili svaki svoj im dij alektom engle­
s kog (dakle, ne nekom verzijom standardnog engleskog). Ana­
l ogno bi se mogl o reći , recimo, i za predstavnike čakavskog i
torlačkog govora u srpskohrvatskom. A između najj užnij i h i naj­
severnijih dij alekata nemačkog nema uzajamne razum lj ivosti,
koj a opet u znatnoj meri postoj i između susednih dij alekata raz­
dvojenih nemačko-holandskom državnom granicom, od koj ih

14
 JEZICI

jl-Jni pripadaju nemačkom a drugi holandskom jeziku. Slično

je i sa blisko srodnim dijalektima s obe strane makedonsko-bu­
garske granice.

Prema tome, na terenu često postoj i dijalekatski kontinu­

um, sa blagi m prelazima jednog govora u susedni. U Evropi je
o va situacij a karakteristična zapravo za ceo skandi navski, ne­
mački i slovenski jezički prostor, donekle i za romanski , a drug­
de u svetu, recimo, za indoarij ske, polinezij ske i bantu jezike.
Tako se u nekim delovima Indije jezičke razlike i spoljavaju na
s vakih nekoli ko kilometara, pa putnik začas "proputuje" kroz
desetak dij alekata. U ovakvim slučajevima, koji će od dijalekata
da pripadnu kojem jeziku ne zavisi toliko od uzajamne razumlji­
vosti koliko od razmeštaja administrativnih granica i eventualnih
standardnih jezika (koji su, za razliku od samih dijalekata koji im
leže u osnovi, mahom jasno međusobno razgraničeni).

Ovo stanje stvari može se, uopšteno i uslovno, predstaviti

šemom na Slici l .

A B e

n:n:n
a b c:d e r:g h i
'-./'-./Y'-./'-./Y'-./'-./
. .

Slika l.

Niz a . . .i simbolizuje dij alekatski kontinuum, kvačice iz­

među svaka dva susedna dijalekta označavaju uzaj amnu razum-

15
 RANKO BUGARSKI

lj ivost, niz A. . C predstavlj a standardne jezike, razdvojene dr­

.

žavni m granicama koje simbolizuj u tačkaste vertikalne linije.

Šema podrazumeva da se uzaj amna razumljivost s manjuje do
nestajanj a idući od početka kontinuuma ka njegovom kraju, a
u ključuje i lingvističku protivrečnost po kojoj je, recimo, dij a­
lekt e bliži dij alektu d (zvanično različitog jezika) nego dij alektu
a (zvanično istog jezika), i analogno između f i g. Ona bi se
mogla primeniti na srpskohrvatsko-makedonsko-bugarsku, ne­
mačko-holandsku ili francusko-italijansku situaciju, između
mnogih drugih.

Č isto lingvi stički gledano, dij alekt poseduje sva formalna

komunikacijska obeležja jezika. Jezik je ipak kategorij alno
viši pojam, u kvantitativnom smislu utoliko što obuhvata ra­
zličite dij alekte ako ih ima, a kvalitativno je razlika vi še so­
ciol oškog karaktera, naročito ako se pod jezikom misli na nje­
gov standardni varijetet. Naime, tako shvaćen jezik se vezuje
za grupnu pripadnost, kulturno nasleđe i slično, dok dijalekt
po pravilu nema takvih atributa i čak se, bar u popularnom
viđenju, asocira sa ekonomskom i obrazovnom zaostalošću i
ruralnim ambijentom. Drugim rečima, jezik uživa prestiž, dok
se dijalekt oficijelno niže vrednuje i neretko stigmatizuje (iako
i on može da za svoje govornike, u određenim uslovima, bude
pozitivan psihološki fokus samoidentifikacije i unutargrupne in­
tegracije).

Pored sinhronij ske, razmatrano pitanj e kontinuiteta ima i

svoj u dijahronij slću stranu, jer je identitet jezika podložan i pro­
me nama u vremenu. Tako postoji razvoj ni diskontinuitet između

16
 JEZICI

govornog latinskog i iz njega nastalih romanskih jezika, pa se

do neke tačke - što je, razume se, metodološko uprošćenje -
govori o l atinskom, a posle toga o rumunskom, francuskom,
italij anskom, španskom i drugim romanskim jezicima i dijalek­
tima. Za razli ku od ovoga, grčki , koj i zahvata još duži vremen­
ski raspon, u određenom smislu traje kontinuirano od starogrč­
kog preko vizantij skog do novogrčkog, pri čemu se sve faze
nazivaju grčkim iako između starog i modernog jezika nema
razumljivosti. Da je ovde u i gri i upotreba terminologije, jasnije
će pokazati primer engleskog. Ako se najstariji zabeleženi oblik
ovog jezika nazove staroengleskim, postoj i jače nagovešten
kontinuitet preko srednjoengleskog do modernog engleskog ne­
go ako se taj rani oblik alternativno naziva anglosaksonskim
(a ni ovde, dakako, nema razumlj ivosti između najstarije i naj ­
mlađe faze) .

Kao što smo donekle već videli , pitanje jezičkog identiteta

dodatno se komplikuje, i to u velikoj meri, upotrebom različitih
naziva za jezike (lingvonima). Ovo stoga što mnogi jezici idu
pod raznim imenima, i obrnuto, isto ime označava različite je­
zike ili grupe j ezika, pa je često veoma teško ili pak nemoguće
utvrditi tačan odnos između imena i lingvističkog entiteta. Ovde
su moguće razne kombinacije, a ukupno uzev broj zabeleženih
imena višestruko nadilazi broj identifikovanih jezika. Najpot­
puniji dosad obj avljeni spisak lingvonima (u redakcij i V. N. Jar­
ceve, v. u Bibliografiji) s adrži čak nekih 30.000 naziva jezika
i dij alekata. Od ovih se za polovinu ocenjuje da su prosti du­
bleti, ali u preostaloj polovini, kao i u drugim sličnim poduh-

17
 RANKO BUGARSKI

vatima, nije nimalo lako odrediti da li se neko dato ime odnosi

na grupu jezika ili dijalekata, na pojedini jezik ili dij alekt, ili
čak i na etnički kolektiv koj i se nj ima služi (a ovakvo mešanje
etnonima i lingvonima samo uvećava zbrku). Ovde možemo da
se setimo i već pomenutog primera Indije, koji pokazuje da su
popi si stanovni štva, i kada sadrže podatke o maternjem jeziku,
dosta nepouzdan - iako nezaobil azan - izvor informacij a o je­
zičkoj stvarnosti , pa u tu svrhu zahtevaju stručnu lingvističku
obradu .

Srazmemo je poznato da, na pri mer, nazivi irski i gel ski,

ili persij ski i farsi , označavaj u iste j ezike. Mnogi znaj u i da se
naziv romski (ciganski), iako bi upućivao na jedan jezik, za­
pravo odnosi na veći broj romskih dij alekata, nekada međusob­
no pril ično udaljenih, pa je postojanj e jednog romskog jezi ka
problematično (tim pre što ne postoj i nikakav opšteprihvaćeni
standardni oblik tog jezika, nego se počecima standardizacije
ponegde diferencirano pristupa). Na jugoslovenskom prostoru
poznato je da srpskohrvatski nazivi albanski , arbanaški, arnaut­
s ki , šiptarski identifikuju isti jezik - bar u denotativnom smislu,
dok su konotacij e različite . S druge strane, samo stručnj aci od­
ređuju da li nazivi vlaški i arumunski imaju istu denotaciju,
kao i nazivi ladino i jevrej skošpanski, odnosno jidiš i j evrej­
s konemački , ili kakav je upravo odnos između hebrej skog i ivri­
ta. (Svojevrstan je kuriozitet to što u našem popisu iz 1981.
godi ne kao zvanična rubrika figurira i "jevrejski " jezik, u nauci
nepoznat kao lingvistički entitet).

18
 JEZICI

Međutim, stvari su još mnogo složenije u sl abije ispitanim

delovi ma sveta, kakvi h je dakako najviše. Kod naj većeg broja
jezika malih zajednica na ni skom stepenu civilizacij skog raz­
vitka, uz to nedovoljno poznatih nauci - a to ujedno znači i
kod naj većeg broj a jezika u svetu uopšte - problem imenovanja
je posebno aktuel an, pa neretko i akutan . Primera radi , zabe­
leženo je preko 70 imena za razne dijalekte daj ačkog jezika
(severozapadni Borneo i južni S aravak), od kojih su neki možda
i zasebni jezici . A opštije govoreći, kako se upravo zove koji
od ovakvih jezika najčešće znaj u samo njegovi govornici, pri­
padnici susedni h zajednica i, eventualno, stručnjaci - antropo­
lozi i lingvisti koj i ga proučavaju. Pri tome načini na koje takav
jezik krste j edni , drugi i treći ne moraju uopšte da budu, i naj­
češće nisu, podudarni.

Mnogi od tih jezika imaju domaće nazive sa značenjem

"ljudi " (kao kod reči bantu, koj a se u lingvističkoj nomenklaturi
koristi kao naziv cele jedne razgranate skupi ne afričkih jezika),
"pravi " , " domaći " , " govoreći " , " ovaj " (jezik) i slično. Ali isti
jezici neretko imaju i druge nazive, ne tako lepe, poreklom iz
jezika susednih i često neprij ateljskih plemena, sa značenjima
tipa " nemi " (upor. Nemci kao naziv kojim su Germane počastili
njihovi " sloveći " susedi - Sloveni), " mucavci " , " stranci " , " var­
vari " , " dušmani " , " pasje seme " i sličnim. A evropski doseljenici
mogu potom, radi lakšeg snalaženj a i preciznije identifikacije,
dodati i neko svoje treće imenovanje a nt ropo l oškog , geogra f­
ili nekog drugog tipa ("jajoglavi", "
skog
" prašumski , "ostrv­
ski"). Povrh svega, sva ta imena javljaju se u raznim oblicima

19
 RANKO BUGARSKI

i transkripcijama u različitim jezicima - španskom, portugal­

skom, francuskom, engleskom itd.

No dešava se i suprotno - da se isti naziv koristi za pot­

puno različite jezike. U Meksiku je, na primer, mexicano jedan
od naziva za španski, ali istovremeno i za glavni indijanski jezik
tog područja, inače poznat pod domaćim imenom nahuatl ( "je­
zik prij atnog zvuka" ) - koj i , opet, obuhvata više dij alekata sa
razl ičitim stepenima uzaj amne razumlj ivosti , pa nije izvesno ni
da je to zapravo jedan jezik. Jasno je da u opi sanoj zbrci naučni­
cima nije nimalo lako da nedvosmisleno utvrde identitet tako
razl ičito imenovanih oblika govora!

Ukratko, vanjezički činioci raznih vrsta (pol itički , verski,

etnički, kulturni i drugi) veoma često odlučuju o tome da li će
se određeni j ezički varijeteti s vrstati pod jedan naziv, ili će biti
zasebno tretirani i imenovani . Uz to, kada je reč o li ngvističkim
klasifikacij ama, i tradicija u deskriptivnoj praksi samih i straži­
vača u datoj oblasti može da ima izvestan uticaj . Zbog svega
toga, izuzimajući možda koju stotinu najpoznatij ih j ezika, u
svim ostalim i daleko broj nijim slučajevima tek ekspertiza može
da pokaže šta se upravo krije iza kojeg naziva - pa i to sa
promenljivim uspehom. A biće očigledno koliko ovakvo stanje
stvari potencira problem prebroj avanj a jezika.

Najzad, broj jezika, kako god identifikovanih, nij e stabi­

lan, nego se vremenom menj a tako što se s jedne strane po­
većava a s druge smanjuje. Mogućnosti porasta su uslovne i
zavise od posebnih okol nosti. Naime, jezici se ne rađaj u tek

20
 JEZICI

tako, preko noći: ogromna većina danas postojećih jezika vuče

koren iz davnih vremena, kao savremeni izdanak hilj adugodiš­
njih procesa formacije i transformacije. Glavni izuzetak od ovo­
ga su mnogobroj ni kreolski jezici, nastal i tokom poslednja četiri
stoJeća kao prati lac kolonizacije atlantskog i pacifičkog regiona.
Ovde je reč o, uslovno rečeno, prirodnom razvoju. S druge stra­
ne, broj j ezika uvećava se i tako što se pojedini varijeteti, ranije
tretirani kao dij alekti, standardizuju kako bi služili kao zvanična
sredstva komunikacije, i time stiču status zasebnih jezika. Ovi
sociološki procesi bili su naročito izraziti u Evropi XVIII i XIX
veka, a u novije vreme masovnije su prošireni i na zemlje tzv.
Trećeg sveta. A mogu se - premda sasvim retko - i oživeti jezici
već izumrli u govornom smislu i ustoličiti kao nacionalni jezici
novostvorenih država; ovo se desilo sa hebrej skim u Izraelu 1,

delimično, irskim u Republici Irskoj .

Osim toga, broj jezi ka u nezanemarlj ivoj meri zavisi i od

stanja nauke . Na strani porasta, i govoreći najpre konkretno,
ekspedicije naučnika mogu i danas da otkrij u poneko novo ple­
me - u Amazonskom bazenu, centralnoj Africi, u Paficiku i
drugde - a s nj im i njegov jezik. Ili se pak mogu dubljim prou­
čavanjem ranij e površno poznatih j ezika utvrditi novi odnosi -
na primer, da su leksičke sličnosti između dva govora, ranije
pripisivana istom jeziku, zapravo samo rezultat kontakta i tako
površinske prirode, te da ti govori u suštinskom gramatičkom
smislu čine posebne jezike. (Moguće je, naravno, i obrnuto: da
se varijeteti prethodno smatrani odelitim na osnovu daljeg uvida
sa naučnog stanovi šta obj edine, što bi izazvalo smanj ivanje bro-

21
 RANKO BUGARSKI

j a jezika) . A opštije uzev, dok je negde do 1950. godine na

svetu " bilo " oko tri hiljade jezika, već danas ih " i ma" koj a
hilj ada više - pri čemu razliku ne čine novonastali nego novo­
otkriveni jezici, i to daleko najviše na prostorima Okeanije, čij a
je izuzetna ( i svakako mnogovekovna) jezička šarolikost upe­
čatljivo predstavljena naučnom svetu tek tokom poslednjih ne­
kol iko decenija. Posle ovoga ipak se ne mogu očekivati dalj a
otkrića ni približno ovakvih razmera, jer svet i za nauku postaje
s ve manJI.

Ako su ovo bile glavne mogućnosti porasta broj a jezika

u svetu, treba odmah reći da su promene u suprotnom pravcu
znatno brže - na vel iku žalost lingvista, antropologa, humani sta
i mnogih drugih . Naime, na stotine jezika ugasilo se u skoroj
prošlosti, pored davno i ščezlih jezika starih naroda, a mnogo­
broj ni jezici i na naše oči nestaju sa lica zemlje.

Kako jezici umiru? Ako rađanje nekog jezika zamišljamo

kao sled događaj a iz rane istorije ili čak preistorije, o kome se
malo šta može reći koherentno i pouzdano, smrt jezika je proces
dostupan posmatranju, tragična aktuelnost modernog sveta koj a
kao predmet naučne pažnje nije lišena izvesne morbidne fasci­
nacije. Ako iz ovog domena izuzmemo evolucij u tokom koje
jezici nestaju ali iz njih nastaju drugi (kao u pomenutom slučaj u
latinskog i romanskih jezika) , što bi s e moglo nazvati " kom­
penziranom smrću " , i uključimo samo jezike koj i odlaze ne
ostavljajući potomke, nalazimo da postoj i samo jedan potreban
i dovoljan opšti uslov za takvu sudbinu. Jezici umiru kada i z-

22
 JEZICI

gube svoje govornike, tj . društvene kolektive koji se nj ima služe

kao prvim jezici ma u svakodnevnom opštenj u.

Do ovoga dolazi na dva načina, oba česta manje-više

obilato dokumentovana. Prvi način je fizički nestanak govorne
zajednice, usled raznih katastrofa, ratova, gladi ili kolonizacije,
ili pak kroz prirodni proces izumiranja. Na ovaj način sigurno
su nestale stotine jezika, od drevnih vremena do modernog do­
ba. Jedan drastičan primer istrebljenja cele zajednice desio se
dolaskom evropskih kolonista u Tasmaniju, gde je tako i lokalni
domorodački jezik zbrisan u rekordnom roku; ovako nešto može
se slikovito, ali legitimno, nazvati ubistvom jezika, pa uz et­
nocid ide i lingvicid.

Danas jezici izumiru mirnije, ako tako može da se kaže,

ali zapravo ne manje tragično. Ovaj proces zahvata sasvim male
govorne zajednice, vremenom svedene najpre na koj u stotinu
ili desetinu govornika, potom na nekoliko porodica i na samo
jednu, od najmanje dva člana (dok bar dvoje lj udi redovno upo­
treblj ava jedan jezik on se mora smatrati živim), te najzad na
jedi nog preživelog govornika, sa čijom smrću odlazi i taj jezik.
Nekoliko ovakvih slučajeva nauka je dospel a da zabeleži . Go­
dine 1898. u Krku se smrću Toneta Udine ugasio dalmatski -
romanski govor dalmatinske obale, a 1974. godine je preminuo
Ned Madrel, poslednji aktivni govornik manskog, keltskog je­
zika ostrva Man u Irskom moru. U međuvremenu, 1970. godine,
umrla je poslednj a predstavnica kamaškog, uralskog j ezika po­
reklom iz Sibira, koja je prethodno decenij ama svoj jezik odr­
žavala u svakodnevnim molitvama, dakle opšteći isklj učivo sa

23
 RANKO BUGARSKI

S vevišnj im ! A jezik tagiš na kanadskoj teritoriji Jukon i mao je

1989. godine samo jednog registrovanog govornika, 87-godišnju
staricu Anđelu S idni .

Ali ovi primeri samo su dramatični granični slučajevi jed­

nog šireg i dugotrajnij eg procesa, jer jezici najčešće ne skon­
čavaju na prečac nego, moglo bi se reći, umiru u mukama. Pri
tome nj ihovi govorni kolektivi mogu i da prežive, ali da po­
stepeno pređu na neki drugi jezik. Ova rasprostranj ena poj ava
poznata je pod imenom zamene jezika - i to je drugi način .
izumiranj a jezika, kada nestanak nekog jezika nije uslovljen bi­
ološki nego sociološki . Jedan jezik se, dakako, ne zamenjuje
drugim zato što bi usled dej stva raznih činilaca Uezičkih pro­
mena, " iskvarenosti " uticajima sa strane i sličnih) postao ne­
podoban za upotrebu ili se čak raspao kao komunikacijski si­
stem. Ovo se, naime, nikada ne dešava, jer jezici raspolažu me­
hanizmima spontane samoregulacije koji ih održavaj u u ravno­
teži, zadovolj avajući potrebe nj ihovih nosilaca dok ovi postoje
kao potpun komunikacijski kolektiv. (Tek u poodmakloj fazi
odumiranj a, kada je jezik sveden na šačicu govornika i nere­
dovnu upotrebu , a u konkurencij i sa nadmoćnim takmacem, mo­
gu se konstatovati i "patološke promene " u samom jezičkom
tkivu .)

Ako se ne zamenjuju iz unutrašnjih (lingvističkih) razloga,

jezici podležu zameni po diktatu spolj nih (društvenih) okolnosti.
Ovo se po pravilu dešava tako što male i ugrožene zajednice
prihvataju dominantni jezik okoline radi opstanka i boljitka.
O ne tako najpre postaju dvojezične, a kako iz generacije u ge-

24
 JEZICI

neraciju novi jezik jača a ranij i slabi , kolektiv vremenom po­

staje jednojezičan u svom novom jeziku, dok prvobitni maternj i
jezik biva potisnut u kolektivnu memorij u. Tako s u , n a primer,
1700. godine skoro svi stanovnici Irske govorili irski , a danas
skoro svi govore engleski . Proces zamene jezika može se gra­
fički prikazati kao na Slici 2.

A � Ab � AB � aB � B

(Aa - prvi j ezik, Bb - drugi jezik)

Slika 2.

Ako bi se proces prekinuo u fazi AB , zajednica bi ostala

dvojezična i to bi bi o slučaj očuvanja jezika, kome teže, na
primer, mnoge etničke zajednice u uslovima imigracije.

Fragmenti izgubljenog maternjeg jezika mogu se u pam­

ćenju kolektiva zadržati kroz više pokolenj a i posle smrti po­
slednjeg aktivnog govornika, u sferi narodnog predanja, del i­
mično zapamćenih priča i pesama iz deti nj stva ili - kako smo
videli - molitve . Ako su takvi jezici uživali izvesnu institucio­
nalnu zaštitu i l i naknadno postali važni simboli zasebnog etni­
citeta čijoj se obnovi teži , oni mogu još uvek da obavljaj u i
ograničene kvazi -službene funkcije, odnosno da postanu zna­
me11ja novog etničkog okupljanja. U ovom smislu, pomenuti
manski i dalj e živi na rate, da tako kažemo, u sporadičnoj i
svedenoj govornoj upotrebi ljudi čij i je prvi jezik odavno postao
engleski, a Manski parlament i danas na njemu povremeno iz-

25
 RANKO BUGARSKI

daje proglase. Još je upečatljivij i primer kornvol skog, takođe

keltskog jezika j ugozapadne Engl eske. Prema predanj u, posled­
nj i aktivni govornik ovog jezika bila je časna Doroti Pentrit,
koj a je premi nula daleke 1777. godi ne i čak u tom svojstvu
dobila nadgrobni spomenik. lako je njena zajednica već tada
prešla na engleski , još živi stotinak lj udi koji čuvaj u ostatke
maternjeg jezika svojih predaka, a poslednjih godina javio se
i pokret za oživljavanje ovog drevnog jezika. Da ostanemo u
krugu keltskih jezika, u suštini slična sudbina prati la je i irski ,
samo što je ovaj jezik ipak imao j aču govornu bazu i kulturnu
tradiciju, pa se tako i uspešnije održao.

Iz ovakvih primera može se zaključiti da i u svetu jezika,

kao i među lj udima, ima svojevrsnog života i posle smrti, pa
je za mnoge jezike teško reći da li su u nekom datom trenutku
još " živi " ili su već " mrtvi". Ovo naročito stoga što se za veliki
broj teško pri stupačnih malih kolektiva naprosto ne zna da li
se, i u kojoj meri , još uvek služe " svojim " jezikom ili su već
potpuno prešli na neki " tuđi " . Utoliko se ova situacij a razlikuje
od definitivno izumrlih starih jezika nestal ih civil izacij a, kakvi
su hetitski, etrurski , iberski i mnogi drugi. A granicu između
života i smrti dalje relativizuju dobro poznati klasični jezici kao
starogrčki, staroslovenski, latinski, arapski, koptski , sanskrit i
još neki, od kojih mnogi veoma aktivno žive na druge načine.
D avno izgubivši svoje izvorne govorne zajednice, oni su u na­
vedenom lingvističkom s mislu već vekovima mrtvi j ezici, ali
su c ivilizacij ski i kulturno-istorij ski i dalje i te kako živi, jer

26
 JEZICI

obavljaju izuzetno važne funkcije u religij i , knj iževnosti , nauci

i drugim domenima.

Međutim, sa upravo pomenutim važnim izuzetkom, smrt

ipak dođe po svoje, pri čemu mnoštvo jezika nestaje bez pisa­
nog traga. Računa se, na primer, da je još u prošlom veku samo
u Brazilu moglo biti i do 1 .000 indijanskih jezi ka, a danas ih
nema ni 200. U Australij i , koj a je prve evropske doseljenike
17 88. godine dočekala sa možda 300 domorodačkih jezika, taj
broj je do danas skoro prepolovljen, pri čemu će veći na preo­
stalih uskoro iščeznuti - osim pedesetak kol iko-toliko "drže­
ćih" , čij i je opstanak na duži rok moguć ako i nije verovatan.
Bilo da je reč o prirodnoj smrti , lingvicidu ili čak jezičkom
suicidu (kako se može nazvati poj ava " dobrovoljnog" napušta­
nj a svog jezika, u nekim kontekstima ni malo retka među ugro­
ženim manj inama), ni na drugim kontinentima perspektive mno­
gih jezika nisu ništa svetlije.

S ve u svemu, postojeći jezici mnogo brže nestaju nego

što novi eventual no nastaju, pa sada na svetu ima manje jezika
nego pre sto, dvesta ili više godina, a uskoro će ih biti još
mnogo manje nego danas. Prema nužno nepotpunim podacima,
moguće je da se više stotina jezika ugasilo samo tokom po­
slednje dve-tri decenije, a neke procene kažu da bi broj živih
jezika na svetu u doglednoj budućnosti lako mogao da bude
prepolovljen. Pesi mistička prognoza čak bi mogl a da glasi da,
pri s adašnjem stanju opšte brige za male narode i nj ihove jezike,
možda s amo do 1 .000 najvećih i najzaštićenij i h jezika može
spokoj no da očekuje decenije koje dolaze, dok svi ostali na

27
 RANKO BUGARS K I

duži rok nemaj u pravih garancij a za opstanak. Ovde, razume

se, treba i mati u vidu ne samo pomenutu sudbinu mnogobrojnih
mi nijaturnih jezičkih zajednica, nego i tendencije razvoj a u mo­
dernom svetu. Jezička standardizacij a i terminološka unifikaci­
ja, tzv. dijalekatska smrt, gl obal ne komunikacijske mreže, elek­
tronska i posebno računarska tehnologija, kao i druga obeležja
savremenog života - sve to ne podržava jezičku raznolikost i
teži da smanj i njen obim. Stoga se i na jezičkom pl anu, i pored
nužnog i produženog diferenciranj a unutar pojedinih jezika, pa
delimično i između nji h, ipak može očekivati prevaga integra­
cionih kretanja i izvesna homogenizacij a već stabilizovanih je­
zika, praćena progresivnom elimi nacijom oni h - mnogobrojni­
jih - koji su silom prilika ostali izvan orbite ovakvih razvojnih
tendencija.

Iz svega rečenog biće j asno zašto se broj jezika u svetu

ne može odrediti preciznije nego što smo mi to uči nili . Nj ihov
broj je lakše utvrditi samo u Evropi - iako i tu ima spornih
slučajeva - zato što su evropski jezici većinom standardizovani,
pa se kao takvi l akše identifikuju i prebrojavaju. Ali prilike su
u ovom smi slu neuporedivo manje povoljne na svim drugim
kontinentima, gde nepregledni kontinuumi govornih varijeteta
najčešće nisu natkriveni standardnim jezicima kao autonomnim
jezičkim celinama. Jezička bogatstva ovih ogromnih prostora
nauka je u mnogim slučajevima tek razgrnula, al i ih još ni iz­
daleka nije do tančina upoznala.

28
 JEZICI

Broj govornika
Jezici sveta međusobno se veoma razl ikuj u u mnogim
pravcima, pa se mogu upoređivali i klasifikovati na osnovu ra­
zličitih merila. Jedno očigledno obeležje po kome se jezici dra­
stično razlikuj u jeste broj govorni ka: dok jednima govore de­
setine ili stotine mi liona širom sveta, drugi su zatvoreni u mi­
nij aturne skupi ne čij i se čl anovi mogu - neretko i doslovno ! -
izbrojati na prste. Ovo se može tvrditi bez ikakve rezerve, ali
je drugo pitanje može li se za svaki poj edini jezik reći, ma i
sa pribli žnom tačnošću, koliko upravo govornika ima. A ako
se dobro pogleda, odgovor na ovo pitanje možda je još teži od
onog na upravo razmotreno pitanje broj a jezi ka.

Ovome su dva glavna razloga. Prvo, kao što nije uvek

unapred j asno šta je jedan jezik, tako nije uvek izvesno ni šta
je govornik j ednog jezika, jer su mnoge ljudske zajednice i
mnogi nj ihovi članovi višejezični do stepena u kome i sam po­
j am maternjeg jezika postaje problematičan . A drugo, i važnije,
za otprilike polovinu svih j ezika jednostavno ne postoje podaci
o stvarnom broj u njihovi h govornika, dok za preostalu polovinu
takvi podaci nisu uvek pouzdani. Valja imati na umu da se u
najvećem broju govornih zajednica ne vode popi si stanovništva,
a i tamo gde se vode oni ne sadrže uvek pitanje o maternjem
jeziku. Međutim, i ako takvo pitanj e postoj i , ili se odgovor na
njega može dedukovati iz naznake etničkog identiteta, ti podaci
nipošto nisu neprikosnoveni . Kako smo videl i na primeru Indije,
tu postoj i problem različitog imenovanja, a i u autentičnost zva­
ničnih rezultata neretko se mora sumnj ati zbog intervencije tzv.

29
 RANKO BUGARSKI

državnog razloga. Vladama nekih zemalja može, naime, biti u

interesu da zbog politike prema nacionalnim manj i nama ili ne­
kih drugih potreba nepotpuno ili i skrivljeno prikazuj u etnički i
jezički sastav stanovništva. Osim toga, popisni podaci imaj u i
tu nezgodnu stranu što veoma brzo zastarevaju usled brzog op­
šteg porasta svetske populacije (po jednoj projekcij i Ujedinjenih
nacija očekuje se da će već godine 2000. biti dostignuta cifra
od 6 milijardi) . Ali i bez obzira na popise, zabeleženi su slučaje­
vi drastičnog smanj ivanj a broj a govornika nekog jezika u krat­
kom razdoblju, usled ratova, gladi ili brze asimilacije, kao u
Vijetnamu i Etiopiji ali i kod mnogih malih jezika primitivnih
plemena u susretu sa zapadnom civilizacijom.

No uz sve ove i druge uslovnosti , ponešto se ipak može

reći , podrazumevaj ući da uvek govorimo o približnim i pro­
menljivim a ne tačno utvrđenim vrednostima. Upoređivanje bro­
j a ljudi i broja jezika na našoj planeti dalo bi, grubo uzev, ma­
tematički prosek od oko milion ljudi po jednom jeziku. lako
ima jezika sa toliko govornika - recimo, makedonski je nešto
iznad tog proseka - to je srazmerno redak slučaj , jer ima mnogo
jezika sa daleko više govornika, a još mnogo više jezika sa
znatno manje njih. Kombinacij om podataka iz dostupnih izvora,
a uz napomenu da su i oni već delimično zastareli iako su ob­
j avljeni između 1 977. i 1 987, i sa manjim korekcijama u tom
smislu, dolazimo do sledeće sasvi m okvirne klasifikacij e jezika
prema broju govornika. Najpre izuzimamo jezike bez govornika
- to je nekih 200 dosad identifikovanih mrtvih jezika, od mnogo
većeg broja koj i je ta sudbina nesumnjivo zadesila tokom ve-

30
 JEZICI

kova i milenijuma. Potom odvaj amo malopre pomenutu polo­

vinu svih jezika koj i se vode kao živi a za koje nema podataka.
Za naj veći broj ovih pretpostavlj a se da imaju sasvim malo go­
vornika, pa su mnogi od nj ih na izdi saju ili su se već ugasili.
Druga polovina onda daje odnose prikazane u Tabel i l.

Tabela l.

Broj govornika Broj jezika

1 00- 1.000 400
1 .000-l 0.000 750
l 0.000- 1 00.000 650
l 00.000- 1 ,000.000 300
l,000.000-10,000.000 1 50
l 0,000.000-50,000.000 1 50
50,000.000-100,000.000 10
iznad l 00,000.000 10

Iz tabele je lako videti da daleko naj veći broj jezika ima

srazmerno malo govornih predstavnika. Č ak 400 jezika ima is­
pod 1.000 govornika, što ih čini najugroženijim. Ako ne zabo­
ravimo ono mnoštvo jezika bez podataka, od kojih je većina u
sličnom položaju, i uočimo da ni sledećih 1.400 jezika na našoj
li sti ne dobacuje do l00.000 govornika ponaosob, što znači da
ni mnogi od njih nemaju bezbednu budućnost - pred sobom
imamo dokumentaciju za prethodno iznetu pesimističku pro­
gnozu broj a jezika koji se mogu smatrati sigurnim i na duži

31
 RANKO BUGARSKI

rok. S druge strane, svega oko 300 jezika ima više od milion
govornika, od kojih samo 20 premašuje cifru od 50 miliona, a
svega l O prebacuje lOO miliona. U Tabeli 2 navodimo tih 20 broj­
čano najjačih jezika, sa ciframa izraženim u mili onima govornika.

Tabela 2.

I. kineski . . .. . . . . . . . . . . . .. 1 .000 l l . francuski . . .. . . . . . .. . . .. . .70

. .

2. engleski . . . . . . ... . . . . .. . . . 300 I 2. i talijanski . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

3. španski . . . . . . . . . . . . . . ..... 250 13. javanski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

4. hindi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 14. korejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
5. ruski .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l 50 15. telugu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
6. arapski . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 150 16. tamil ski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
7. bengalski . . . . . . . . . . . . . . . 150
. 17. pendžapski . . . . . . .. .. ... 50 . .

8. portugalski . . . ..... . . . 130

. . 18. biharski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
9. j apanski . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 19. maratski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
l O. nemački . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 20. vijetnamski . . . . . . . . . . . ... . 50

Uz ovu tabelu neophodne su sledeće napomene. Prvo, i

najažumij i postoj eći izvori se međusobno razlikuju, pa su i ovde
iznosi samo približni. Drugo, za neke jezike postavlj a se pitanje
identifikacije. Kineski je uzet u svom punom obuhvatu, dakle
sa svih osam makrodijalekata (iako bi i sam mandarinski sa
s voj ih 750 miliona ubedlj ivo držao prvo mesto). Hindi ovde ne
uključuje urdu , sa koj im bi se približio cifri od 250 miliona.

32
 JEZICI

Treće, i najvažnije, date brojke odnose se samo na upo­

trebu ovih jezika kao maternjih. Međutim, mnogi od nj ih imaju
važne administrativne, obrazovne i druge funkcije u zemljama
u kojima se upotreblj avaju , često i izvan svojih mati čnih regija,
pa se masovno koriste kao drugi jezici . Računa se da engleskim
kao drugim jezikom govori čak dodatnih 400 miliona; sa od­
govarajući m dodacima hindi i urdu zajedno popeli bi se možda
i na 500 miliona, ruski na bar 2 1O miliona, a francuski na preko
!OO miliona. Na spisku bi se poj avili i jezici sa manj im brojem
izvornih govornika koji u nekom širem regionu, zahvaljujući
svojim funkcij ama, imaj u izuzetno mnogo " sekundarni h" go­
vornih predstavnika. Upečatlj iv slučaj je malajski , sa možda
150-200 miliona govornika od koj ih je on prvi jezik samo za
nekih 20 mil iona ! A poznato je da se neki od navedenih jezika,
pored toga što se usvaj aju kao maternji ili kao drugi jezici ,
masovno uče i kao strani jezici . Ako bi se dodao i broj ljudi
za koje se računa da dobro znaju engleski kao strani jezik (i ako
je teško doći do ovih podataka, kao i meriti ovakvo znanje),
po nekim procenama engleski m se danas u svetu svakodnevno
ili bar učestalo služi možda cela milijarda lj udi . (O različitim
pomenutim funkcionalnim kategorij ama jezika biće više reči u
4, a o pitanju maternjeg jezika u 5 . poglavlju ove knjige).

Navedeni iznosi ubedljivo govore o izrazitoj , pa i frapan­

tnoj nejednakosti između jezika po broju govornika. Nekim ob­
li kom kineskog govori svaki peti čovek na našoj planeti ; do­
dajmo samo j oš engleski i španski , i već smo pokrili gotovo
trećinu čovečanstva. Nekim od prvih pet jezika govori blizu

33
 RANKO BUGARSKI

40% svetskog stanovništva; na prvih deset jezika otpada već

više od polovine, na prvih dvadeset jezika 65%, a na prvih sto
jezika čak 95% svih ljudi . Dakle, hilj adama preostalih jezika go­
vori ukupno svega oko 5% ljudi ! Prema tome, ogromnu većinu
svih jezika sveta čine brojčano mali jezici - što smo već, u ap­
solutnim a ne u procentualnim iznosima, utvrdili kroz Tabelu l.

Dodajmo još uzgred da, iako broj govornika j este jedno

od merila snage nekog jezika, on nije jedino, a sam po sebi
ne mora da bude ni naj važnije takvo merilo. Ima srazmerno
manj ih jezika koji su od značaj a u svetu, kao što ima i nume­
rički veoma jakih jezika čij a važnost ne prelazi granice nj ihovih
zajednica. Drugi kriterijumi su svetska rasprostranjenost, među­
narodna upotreba, udeo u razvoju nauke i tehnologije, značaj na
kulturna i knj iževna tradicij a, potom ekonomska, politička pa
i voj na moć naroda koj i govore datim jezikom, te nj ihovo ukup­
no učešće u svetskim poslovima. Tako engleski daleko zaostaje
za kineskim po broju govornika, a po pojedinima od drugih
merila za engleskim ne zaostaju npr. francuski, španski , nemač­
ki ili ruski. Al i u kombinacij i svih njih engleski danas nesum­
njivo predstavlj a vodeći svetski j ezik. Stoga ne začuđuje to što
se on u svetski m razmerima naj više izučava kao strani jezik -
iako, razume se, time nipošto ne prestaju razlozi da se i drugi
jezici šireg raspona j avljaju u toj ulozi .

Na kraju, vraćajući se makar i uzdržanom prognoziranju

budućeg razvoj a događaj a, na osnovu iznetih podataka i analiza
može se razložno pretpostaviti sledeći scenario. Veliki i veći
jezici i dalje će rasti, manji će mahom gubiti govornike, a naj-

34
 JeLICI

manj i će nestaj ati, ne izdržavajući konkurenciju j ačih i prestiž­

nih jezika. Mnogima od ovih nema spasa, ali bi se opšti i neu­
mitni pad u broju jezika, koj i za čovečanstvo predstavlja ne­
procenj iv kul turni gubitak, mogao bar u nekim slučaj evima us­
poriti ili sprečiti ako bi se na vreme preduzele energične mere
zaštite ugroženih obl ika ljudsko!! govora.

35
 2
Jezici u vremenu

Jezička evolucija
Otkud na svetu toliki broj j ezika? Objašnjenje j ezičke raz­
nolikosti vekovima je traženo posredstvom mitologij e i religije,
gde se povezivalo i sa postankom jezika uopšte i potragom za
prvobitni m zajednički m praj ezikom ljudskog roda. Od toga pra­
izvora, kako se verovalo, potekli su svi jezici rasuti širom naše
planete. U jevrejsko-hrišćanskoj tradicij i poznata je legenda o
Vavilonskoj kuli, koja " pometenij e " jezika tumači gnevom
S tvoritelj a usled drskosti običnih smrtnika koj i bi, složno dižući
kulu do neba, ugrozili njegov neprikosnoveni autoritet. Ne raču­
najući neka pojedinačna ranij a sagledanj a, počeci sistematskog
naučnog objašnjenja jezičke šarolikosti j avljaju se tek počev od
kraja XVIII veka. Na mnoge aspekte ovog pitanj a nauka ni do
danas nije dala određene odgovore, ali je bar čvrsto zakoračila
tim putem i već ostvarila značaj ne rezultate.

Pre svega, jedno od temelj nih obeležja jezika u opštem

smislu, pa tako i svake njegove posebne manifestacije, jeste
promenlj ivost u vremenu. Jezici se već i inače razli kuju zbog
različitih uslova u koj i ma žive ljudske grupe koje njima govore

36
 JEZICI

i odgovarajućih razlika u nji hovim komunikacij skim potrebama.

Ove razlike su se tokom mnogih vekova naj češće uvećavale,
tako što su se pojedine grupe govornika istog jezika razdvajale
usled seoba, teritorijalnih osvaj anj a ili iz drugih razloga, i na­
stavlj ale život odvojeno. Prekid redovnih veza, naročito izrazit
ako bi se još poj avile geografske prepreke u vidu planinskih
masiva ili većih vodenih površina, imao je za posledicu samo­
stalan razvoj pojedinih oblika govora, pa se nekadašnj i zajed­
nički jezik cepao na dij alekte koj i su se sve više uzaj amno uda­
lj avali , do stepena kada je prestajala međusobna razumljivost
pa se tako moglo govoriti o različiti m iako srodnim jezicima.

Ilustruj mo ovaj proces jednim primerom. Pre 2.000 godina

latinski se govorio u velikom del u Evrope, ali kada su, sa pro­
pašću Rimskog carstva, te prostore delimično zaposeli german­
ski , slovenski, mađarski i arapski narodi, govornici latinskog
našli su se njima ispresecani , dakle bez kontinuirane teritorije.
Tokom stoJeća l atinski sa područj a današnje Rumunije sve se
više razlikovao od onog u savremenoj Italiji, a svaki od ovih
diferencirao se i od latinskog na prostoru Francuske ili Š panije.
Svaki latinski dij alekt tako je išao svoj i m putem, da bi se vre­
menom tako razvili moderni romanski jezici - rumunski, itali­
janski, francuski, katalonski , španski, portugalski i drugi . Ovaj
tok događaj a može se pouzdano rekonstruisati jer za sve te je­
zike, uklj učuj uć i i lati nski, postoji obilata pisana dokumentacija.
No ovo je srećan izuzetak, pošto su kod drugih j ezički h poro­
dica preci , zajedno sa mnogim potomcima, davno i ščezli ne
ostavljajući nikakav pisani trag.

37
 RANKO BUGARSKI

Qyakvi procesi mora da su se u preistorij sko vreme odi­

gravali na raznim stranama sveta, a nj ihov su rezultat jezici
koje danas zatičemo - i koj i , razume se, i sami ne prestaj u da
se menjaju. Iako se ovde zbog različitih okolnosti ne može po­
uzdano uopštavati, računa se da je u nekom zami šlj enom pro­
seku bilo potrebno da prođe oko 500 godina da bi se prvobitno
zajednički jezik izrazito dijalekatski izdiferencirao, dok bi po
isteku 1 .000 godina potpuno nestajala uzajamna razumljivost,
či me bi na sceni već bili različiti jezici . No ovde treba imati
u vidu da u savremenom svetu, u kome i dalje ima geografski
i socij alno izazvane jezičke divergencije, veoma snažno deluju
i procesi konvergencije o koj ima j e bilo reči u prethodnom po­
glavlju. Stoga u uslovima moderne civilizacije dalj i razvoj j e­
zičkih porodica na skicirani način nije nimal o verovatan. Je­
zičke promene danas se moraju posmatrati u ravnoteži sila di­
ferencij acij e i unifikacije. Jezici se i dalje potencij alno umno­
žavaju raznim deobama, ali se ove u global u obilato kompen­
zuju nivelisanjem razlika, što, uz gašenje mnogih j ezika, vodi
redukcij i jezičke raznolikosti .

Jezici se menj aju zato što se menjaju lj udi koj i njima go­
vore i okolnosti u koj i ma oni žive. Neki od uzroka tih promena
su unutrašnji (pomeranj a, pregrupi savanj a i prilagođavanj a u
strukturi sami h jezičkih sistema) dok su drugi spoljnog karak­
tera (hvatanje koraka sa društvenim promenama) . Jedan od ui­
stinu temeljnih uzroka jezičkih promena je činjenica da jezičko
ponašanje čoveka - za razliku od sistema komunikacij e među
životinjama - nij e instinktivno nego naučeno. Iako je opšta j e-

38
 JEZICI

zička sposobnost urođena, svaki posebni jezik mora se u de­

tinj stvu naučiti, a nikada dve generacije ne nauče u svim po­
jedinostima isti jezik. Ovakve razlike, koliko god bile minu­
ciozne, kroz više generacij a se akumuliraju toliko da menj aju
fizionomiju datog jezika i doprinose, u sklopu drukčije moti­
visanih promena, jezičkom diferenciranju - uključujući pome­
nuto raslojavanje jezika u dijalekte i izrastanje ovih u nove je­
zike, uz mogućnost kružnog ponavlj anja tih procesa.

Genetska klasifikacija
Naznačeni procesi dovode nas do suštine pojma genetske
srodnosti jezika i pružaju osnovu za njihovu genetsku klasifi­
kaciju. Teorijski gledano, sličnosti između dva ili više jezika
mogu da potiču iz više izvora. Prvo, od jezičkih univerzalija -
zajedničkih, iako različito i spoljenih, obeležja svih jezika sveta.
Drugo, od kontakata i pozajmlj ivanj a između jezika. Treće, od
glasovnog simbolizma, putem imitiranj a prirodnih zvukova ili
nekog sličnog povezivanj a imena neke stvari sa njenom sušti­
nom, uz upotrebu ikoničkih znakova (onih čij i označitelj svojom
formom upućuje na označeno). Č etvrto, sličnosti mogu da budu
slučajne.

Ali univerzalije su većinom dubinskog karaktera; osim to­

ga, konstatujući da su svi jezic i nužno slični već samim tim
što su jezici, što dakle pripadaj u i stoj klasi poj ava, nismo pružili
nikakvo obj ašnjenje evidentne činj enice da su neki jezici me­
đusobno znatno sličnij i nego neki drugi . Pozaj mljenice do koj ih

39
 RANKO BUGARSKI

je došlo u jezičkim kontaktima, nasuprot tome, srazmerno su

površinske prirode i veći nom zahvataju relativno periferne de­
love rečnika, a manje osnovni rečnik i gramatičku strukturu .
Onomatopej a i ikoničnost su ipak od margi nalnog značaj a u
jezicima. A slučaj se može sasvim isključiti: može se desiti da
dva potpuno različita jezika igrom slučajnosti imaju i sti jedno­
složan sled gl asova za isti poj am (kao /nas/ ' mokar' u nemač­
kom i u ameri čkom indij anskom jeziku zunji u Novom Mek­
siku), pa i ovo sasvim izuzetno, ali ne više od toga.

Prema tome, navedene mogućnosti ni izdaleka ne objaš­

nj avaju empirij sku činjenicu, po sebi davno zapaženu, da unutar
pojedinih grupa jezika postoj e upadljive sistematske sl ičnosti
na svim nivoima strukture - u fonologij i , morfologij i , građenj u
reči , sintaksi, vokabularu . Ostaje, znači, samo j edna mogućnost
objašnj enja takvih zamašnih i sveprožimnih sl ičnosti , dosad ne­
pomenuta. Nai me, takvi jezici mora da su te svoj e sličnosti
nasledili od zajedničkog pretka - to jest, da su nekada bili jedan
jezik. Za nj ih se onda kaže da su genetski srodni , a genetska
srodnost znači dokazano zajedničko poreklo. Zanimlj ivo je da
ova predstava, koja danas deluje tako prirodno i očigledno, u
nauci o jeziku zapravo počinj e da se jasnije fonnul iše tek pre
nekih dvesta godina.

Grupa genetski srodnih jezika naziva se jezičkom porodi­

com, a njihov zaj ednički predak - prajezikom ili protojezikom
te porodice. Pri tome se podrazumeva stepenasta genealogij a,
uz sukcesivno " cepanJe" predaka na potomke, u različitim mo­
gućim kombinacij ama. Ti evolutivni procesi mogu se sasvim

40
 JEZICI

uprošćeno i šematski prikazati uz pomoć tzv. rodoslovnog sta­

bla, koje je u nauku uveo nemački l ingvist August Š lajher po­
lovinom prošlog stoleća. Neke od mogućnosti apstraktno su pri­
kazane na Slici 3.

B
A � tA �
e D E e D E F G B F G H E

Slika 3.

Grananje na raznim nivoima simbolizuje razne stepene

srodstva, pa su neki jezici u okviru iste porodice u bližem, a
drugi u daljem srodstvu. U tom smislu se porodice dalje dele
na grane i ogranke.

Velika većina svih jezika sveta do danas je nekako genet­

s ki razvrstana, premda u mnogim slučajevima krajnje uslovno
i provizorno. Izvan takve podele ostali su izolati jezici za
-

koje nije utvrđena srodnost sa bilo kojim drugim jezicima (kao

i zumrl i sumerski ili etrurski , a od živih baskijski, korejsk i , ja­
panski, burušaski u Indiji i Pakistanu, giljački na Sahalinu, ainu
u Japanu ili kutenaj u Severnoj Americi ) . Na drugom kraju,
utvrđene su i sličnosti između pojedinih porodica, pa se ove
nekada grupišu u veće celine - file ili rodove, odnosno još veće
- makrofile ili makrorodove. Krajnost u ovom pogledu predsta-

41
 RANKO BUGARSKI

vlja tzv. nostratička h ipoteza, koj a postulira sasvim daleko srod­

stvo većine evropskih i azij skih porodica, pa i drugih - a u
krajnjem izvodu, možda, i svih j ezika sveta.

Iz izloženog sledi da genetska srodnost, kada nije doka­

zana sredstvima istorij ske i uporedne lingvistike, ostaje poten­
cijalna, uz manj i i li veći stepen verovatnoće. Drugim rečima,
ne može se apodiktički tvrditi da su bi lo koj a dva jezika ne­
srodna; može se samo reći da njihova eventualna srodnost nije
utvrđena. Ako bi se nostratička hipoteza u svojoj najj ačoj verzij i
pokazala tačnom, što zasad i zgleda malo verovatno, ona bi mo­
gla da osvetli veoma složeno, i u nauci o jeziku dugo izbega­
vano, pitanj e porekla lj udskog j ezika u celi ni .

Prema teoriji monogeneze, jezik j e nastao na jednom me­

stu, u jednoj popul acij i hominida, pa se onda dodirima preneo
i na druge, što bi značilo da su se svi jezici sveta sukcesivno
razvil i od jednog zajedničkog pretka. Prema suprotnoj teoriji
poligeneze , takvog jedinstvenog pretka nikada nije bilo, jer se
j ezik javio pri bl ižno u isto vreme ali nezavi sno među različitim
grupama, pa se može govoriti samo o većem broj u prajezika.
Pri tome, ipak, nostratička hipoteza još ne bi bila dokaz prave
monogeneze, j er postoj i i treća teorij ska mogućnost. Ne može
se, naime, sasvim isljučiti ni scenario po kome je izvorno bila
poligeneza, ali su iz nekog razloga potom izumrli svi prajezici
sa svoj i m potomcima izuzev jednog, čije potomstvo bi činilo
skup svih jezika današnjeg sveta. Ove tri mogućnosti, čij a even­
tualna realizacij a pada u davnu preistoriju čovečanstva pa nauka
još nema načina da se između njih definitivno opredeli, redom

42
 JEZICI

su šematsk.i prikazane na Slici 4 (L - jezik/od lat. lingua, engl.

language itd./; Lx - izvor svih postojećih jezika; crtkano - izu­
mrli jezici bez potomstva).

A B

Lt L2 L3
Prajezici

L/1
t-l l
L�-3 /ttl-3
Lt -2 LJ-tl \L3-2
e

Lt L2 L3
Prajezici

�'1-
l
"

Lx
l
l
l l
\
.. � t-, '
l
l l
.L .lo. :l "f, �
. �. ... l '
.J. �

Slika 4.

Biološka metafora u osnovi rodoslovnog stabla ima samo

uslovnu vrednost, jer se jezici u stvarnosti ne razvijaju tako pra­
volinijsk.i niti se bez ostatka cepaju na jasno odelite grane. Pored
postojanj a u vremenu, jezici postoje i u prostoru, p a se pojedina
nj ihova obeležja, uključujući i inovacije koje se začinju na jednom
delu njihove teritorije ili bivaju preuzete iz nekog susednog jezika,
postepeno šire iz fokalnih u periferne prostore, u vidu koncen­
tričnih krugova. Stoga je nemački naučnik Johanes Šmit još 1 872.

43
 RAN KO I WUARS K I

godi ne predložio tzv. talasni model, preuzet, za razliku od Š laj­

herovog biološkog, iz fizike (v. Sliku 5).

Slika 5.

Ova dva modela - koja se, inače, mogu i kombinovati -

zapravo se ne isklj učuju nego su komplementarna. Rodoslovni
model bolJ e pri kazuj e izraženij e razdvajanje jezičkih grupa,
kakvo nalazi mo na višim stepenima hijerarhij e (npr. germanski
jezici prema sl ovenskim). Nasuprot tome, talasni model je pri­
mereniji finijem kontinualnom diferenciranj u na nižim stepeni­
ma, odnosno kod sasvim bliskog srodstva (npr. unutar german­
ski h ili slovenskih jezika i naročito nj ihovih dijalekata).

Navedena hijerarhizovana terminologij a genetske srodno­

sti u nauci se upotreblj ava krajnje neuj ednačeno, pa se osnovni
termin, porodica, javlja na različitim stepenima, od ogranka do

44
 JEZICI

file pa i makrofile. Zbog toga, a i usled slabog poznavanj a si­

tuacije u daleko najvećem broju slučajeva, ne može se tačno
reći koliko upravo na svetu ima jezičkih porodica. Kako smo
videl i, načelno se prihvata mogućnost da se prema genetskom
kriterij umu svi j ezici sveta klasifikuju bez ostatka (sa izuzetkom
pomenutih izolata), ali je to teško ostvariti. U nekom " sred­
njem " smislu govori se o stotinama različitih porodica, pri čemu
se uglavnom misli na iscrpno dokumentovanu srodnost koja do­
pušta grupisanje na relativno nižim nivoima (porodice u užem
smislu, grane, pa i ogranci). Daleko je problematičnije grupi­
sanje u celine vi šeg reda (file i posebno eventualne makrofile),
jer tu po pravilu ima manje pouzdanih podataka, pre svega zbog
vremenske projekcije mogućeg "cepanja" . Naime, ona na tim
nivoima ide hiljadama godina unatrag, što je praktično nemo­
guće valj ano dokumentovati .

Kada smo već pomenuli dokumentaciju, važno je imati na

umu da se u rekonstrukciji istorijskog razvoja jezika nauka prven­
stveno oslanja na pisane spomenike iz ranijih perioda - a daleko
najvećim brojem jezika nikada se nije pisalo. Otuda je genealogija
pouzdano utvrđena samo kod nekih evroazijskih i sevemoafričkih
porodica, dok je drugde ona mahom samo privremena i neretko
sasvim hipotetična.

Iz navedenih razloga klasifikacije višeg reda međusobno

se veoma razlikuju, pri čemu važnu ulogu igra i međuvremeni
napredak nauke, koji vodi izoštravanj u kriterijuma podele i pre­
grupisavanju prethodno postuliranih celina. Ovo, pak, može da
nametne i nova imenovanj a takvih grupacija, primetno različita

45
 RANKO BUGARSKI

od onih koj a su bila uobičajena pre samo nekoliko decenij a.

Danas postoji bar pribl ižna saglasnost da se može srazmerno
zasnovano govoriti o nekih 15-20 velikih genetski određenih
grupacij a na stepenu velikih porodica, fila ili makrofila. (Niži
navedeni broj , najmanji do koga se dosad došlo sa izuzetkom
nostratičkih pokušaja, predložio je u svojoj sveobuhvatnoj kl a­
sifikaciji 1 987. godine američki lingvist D žo zef Grinberg.) Ne
ulazeći u pojedinosti , navešćemo spisak danas manje-više prih­
vaćenih velikih grupacij a koje se često i dalje slobodno nazivaju
porodicama:

indoevropska, uralska, altaj ska, kavkaska, eskimsko-aleut­

ska, dravidska, sino-tibetska, austroazijska, austronezijska,
indo-pacifička, australij ska, na-đene, amerindijanska, af­
roazijska, nilo-saharska, niger-kordofanska, hoi sanska.

Iz ovih naziva vidi se da oni, uopšte uzev, sadrže i ge­

netsku i geografsku informaciju. Pri tome se njihova dalj a spe­
cifikacij a, odnosno nazivi za uže porodice i grane, po pravilu
drže genetskih kriterij uma tamo gde oni mogu biti utvrđeni sa
većom sigurnošću, dok u slabij e ispitanim slučaj evima preo­
vlađuje arealno i menovanje. Nešto više o sastavu i prostornom
rasporedu navedenih makro-celina biće rečeno u narednom po­
glavlju. Ovde ćemo, radi ilustracije, navesti nekoliko podataka
samo o najpoznatijoj , i ndoevropskoj porodici.

Ovaj naziv izvorno upućuje na skupinu srodnih j ezika koji

su se u osvit istorije raširili po Evropi i delovima j užne Azije.
Počev od kraj a XV veka, u talasima kolonizacije neki od njih

46
 JEZICI

su pokri li ogromna prostranstva i na drugim kontinentima - što

znači da ovakav naziv porodice ne bi više odgovarao ako bi se
tumačio u prostornom a ne u genetskom smislu. Pretpostavlja
se da se indoevropski m prajezikom govorilo pre vi še od 5 .000
godina na njegovom prvobitnom staništu, negde u istočnoj Ev­
ropi ili zapadnoj Aziji (ovo pitanje još je predmet spo renj a), i
da se on još tokom prvog milenij uma svog postoj anj a podelio
u više jezika. Strogo uzev, ovaj prajezik je rezultat delimične
rekonstrukcije, dakako bez ikakvih direktnih potvrda, i nije iz­
vesno da je kao jedinstven jezik u govornom smislu ikada i
postojao: možda od samog početka postoje samo indoevropski
dijalekti . Analogno, nije sigurna ni egzistencij a " indoevroplja­
na" kao prvobitno jedinstvenog govornog kolektiva.

Indoevropska porodica obično se deli na deset grana. To su:

helenska, italska, albanska, balto-slovenska, germanska,

keltska, jermenska, indoiranska, anatolska i toharska.

Balto-slovenska grana, još uvek sporna, nekada se prik a­

zuje kao dve naporedne. Anatolska i toharska grana su u cel osti
izumrle. Helenska grana predstavljena je grčkim, koj i , kao i
al banski i jermenski, čini zasebnu granu u okviru porodice. Iz
italske grane, preko govornog latinskog, razvili su se današnj i
romanski jezici . Preostale grane takođe obuhvataju veći broj
jezika - naročito indoiranska, sa svoj im razuđenim indoarijskim
i iranskim ograncima, koja i pri naj strožem računanj u sama bro­
j i oko stotinu jezi ka, dakle dvostruko više nego sve ostale za­
jedno.

47
 RANKO B UGARS K I

Upravo pomenuta neravnomernost opšta je karakteri stika

jezičkih porodica. Ranije navedene makroceline međusobno se
veoma razlikuju po veličini prostora koj i zauzimaju, po broj u
jezika koje okupljaju, ali i po broj u lj udi koj i nj ima govore.
Pri tome nema praktično nikakve korelacije između ovih para­
metara. Daćemo samo nekol iko pri mera.

Indoevropska porodica je u svetu najrasprostranjenija, zah­

vatajući danas ogromne kopnene prostore između Atlantika, Pa­
cifika i Indijskog okeana. Ona broj i svega oko 1 50 jezika, ali
nj ima ukupno govore preko dve milij arde lj udi , što premašuje
40% svetskog stanovni štva. Po broju govornika izdvaj a se još
sino-tibetska porodica, teritorij alno znatno kompaktnij a, sa više
od jedne milij arde ili oko 23 % s vetske populacije. Sve ostale
porodice daleko su manje u tom pogledu, sa naj više do 6% te
populacije svaka.

Nasuprot ovome, niger-kordofanska porodica u central ­

noj i južnoj Africi broj i preko 1 .000 jezika, ali nj i m a ukupno
govori svega 1 80 miliona lj udi ; pribli žno iste vrednosti važe
i za austronezij sku porodicu. Oko 700 amerindij anskih jezika
zastupljeno j e sa ukupno 1 8 m i l i ona govornika. Nekih 40 je­
zika geografski kompaktne k avkaske porodice okuplj a pribli­
žno 5 mil iona ljudi . Računa se da oko 1 70 preživelih austra­
l ij skih j ezika zaj edno ima možda 30.000 predstavnika.

Posebno j e upečatlj iva jezička diferencij acij a u porodica­

ma koje nalazimo na mnogobroj nom ostrvlju rasutom po ne­
preglednoj vodenoj masi Indij skog okeana i Pacifika. Tako ma-

48
 JEZICI

nje od 3 miliona stanovnika Nove Gvinej e i okolnih otoka go­

vori čak nekih 750 jezika samo iz indo-pacifičke porodice. Sa­
mo jednom (i stočnom ili okeanskom) granom austroazijskih je­
zika, nji h oko 450, govori svega 1 ,5 mil ion stanovnika Nove
Gvineje i više hilj ada ostrva raštrkanih po Melaneziji, Mikro­
neziji i Polinezij i . Ako se tome dodaju i drugi jezici zastupljeni
na ovom području, onda na 5 mil iona ljudi na Novoj Gvinej i
i bližoj okolini otpada oko 1 .000 jezika, i l i jedna petina svih
jezika sveta ! Ovo čini Novu Gvinej u ubedlj ivim svetskim re­
korderom po jezičkoj gustini i šarolikosti, u razmerima teško
zamislivim iz evropskog ugl a: to je kao kada bi putnik, putujući
kroz neku zemlju, na svakih dvadesetak kilometara u bilo kom
pravcu nailazio na nov jezik (ne dij alekt), kojim se uz to služi
svega nekoliko hiljada ljudi. Pored ovog slučaj a, prostori sa izu­
zetno vel ikom gustinom jezika po kilometru i glavi stanovnika
su još centralna i južna Afrika, severoistočna Indij a, zapadna
obala Severne Amerike i veliki deo Južne Amerike. Zbog sraz­
memo malog prostora u ovom pogledu se izdvaj a i Kavkaz,
gde se uz pomenutih 40 jezika kavkaske porodice govore i mno­
gi drugi indoevropski, semitski i altaj ski jezici, pa je on s ra­
T.logom još davno nazvan "planinom jezika" .

Pošto smo ovim uveliko zašli u arealnu problematiku, koja

sc u stvarnosti ukršta sa genetskom iako je u principu od nje
nezavisna, u narednom poglavlj u pružićemo nešto koherentniju
..; l iku geografskog razmeštaj a jezika po svetu .

49
 3
Jezici u prostoru

Arealna klasifikacija

Jezici su neravnomerno raspoređeni po delovima sveta.

Grubo uzev, u Africi i Azij i ima ih po 1 .400, u regionu Pacifika
1 .200, u Severnoj i Južnoj Ameri ci zajedno 700, a u Evropi i
na Srednjem istoku po 70. Izraženi u procentima broj a svih
jezika sveta, ovi odnosi dati su na Slici 6.

Amerike 1 3

Srednji
istok 1 , 5

Slika 6.

50
 JEZICI

Vidimo dakle, da oko 85% svih jezika otpada na Afriku,

Aziju i Pacifik. Pri nešto drukčijem računanju, ako se Indij ski
okean sa svoj i m velikim arhipelazima izuzme iz Azije i pripoji
Pacifiku, onda se samo na ostrvlj u tog vodenog prostranstva
govori blizu 40% svih jezika sveta. Nasuprot tome, na Evropu
dolazi svega l ,5% jezika - nj ih oko 70, što je znatno manje
nego u pojedinim višejezičnim državama drugde.

Gledano po pojedinim jezicima, i oni sa veli kim, pa i naj­

većim brojem govornika međusobno se osetno razlikuj u po te­
ritorijalnoj difuznosti , odnosno kompaktnosti . Naj rasprostranje­
nij i m od njih u svetskim razmerima, engleski m, govori se kao
maternj im na svim kontinentima. Među jezike šire rasprostra­
njenosti spadaj u i španski , francuski, portugal ski, arapski i još
neki. S druge strane, neki brojčano j aki jezici - kao kineski,
hindi, bengalski , ruski ili japanski - mahom su ipak, što se
izvornih govornika tiče, svedeni na po jednu zemlju, ma koliko
veliku, i njenu bližu okolinu. A slabij i i najslabiji jezici još su
utoliko više ograničeni, najčešće na male lokalne teritorije. Ako
pak uzmemo u obzir i upotrebu poj edinih jezika kao drugih,
tj . kao sredstava šire međuetničke komunikacije, onda se moraju
pomenuti još neki jezici koj i opslužuju veće prostore, ali ipak
unutar samo po jednog svetskog regiona (kao malajski u Ma­
leziji i Indoneziji, svahili u istočnoj Africi, hausa u zapadnoj
Africi).

S ada prelazimo na letimičan pregled situacije po konti­

nentima, gde ćemo uz neke opštije opaske dati samo osnovne
podatke o najvažnij im zastupljenim porodicama i jezicima. Uz

Sl
 RANKO B UGARSKI

pojedine pomenute jezike biće dat približan broj izvornih go­

vornika u milionima, i to ukupno na svetu a ne zasebno po
kontinentima. Kurzivno štampanje tog broja signal izuje, opet
sasvim orijentaciono, da se dati jezik izrazito kori sti i kao ne­
maternji, ali se numerički podaci ne daju jer je do nj ih veoma
teško doći (za najveće jezike odgovarajuće procene date su u
.1 . poglavlj u) .

I z ovog pregleda videće s e koliko se geografski prostori

razl ikuj u i po jezičkoj gustini, tj . stepenu koncentracije različit ih
jezika na njima. Pri tome treba imati na umu da svaki prikaz
današnje situacij e u mnogim delovima sveta bitno iskrivljuje
sliku pređašnje jezičke raznolikosti, prekrivene indoevropskim
jezicima evropskih kolonizatora (naročito u obe Amerike i u
Australiji). Č ak i u Evropi i na Srednjem istoku, gde danas
dominiraju indoevropski, semitski i turkički jezici , u ranijim
periodima bilo j e više jezičkog šarenila. U sve to ovde ne mo­
žemo ulaziti, ali ćemo u prikazu kolonizovanih prostora polaziti
od domorodačkih jezika, uz samo uzgredno pominj anje važnijih
doseljeničkih jezika.

Evropa. Evropa se može okarakterisati kao srazmerno

manj i prostor izdeljen na manj i broj većih jezika, u vel ikoj veći­
ni standardizovanih i na tom nivou međusobno j asno razgra­
ničenih. Izuzim ajući baskijski (l ) kao izolat, svi evropski jezici
pripadaju indoevropskoj , a u mnogo manjem broj u uralskoj i
kavkaskoj porodici, uz izvesnu zastupljenost, na rubnim područ­
jima, i jezika altaj ske porodice koj i će biti pomenuti u vezi s
Azijom.

52
 J EZICI

Među indoevropski m jezicima dominiraj u tri grane : slo­

venska na istoku i j ugoistoku (ruski 150, ukrajinski 40, belo­
ruski 7, polj ski 3 8 , češki l O, slovački 5 , srpskohrvatski 1 7, slo­
venački 2, makedonski l ,5. bugarski 8 ; ovde je spadao i sta­
roslavenski kao stari jezik slovenske pismenosti) ; germanska
na severu i severozapadu (engl eski 300, nemački 1 00, holandski
20, švedski 9, danski 5 , norveški 5 ) ; i romanska pretežno na
jugu i j ugozapadu (španski 250, portugalski 130, francuski 70,
italij anski 60, rum unski 2 2 . katalonski 9, galicijski 3). Od dru­
gih indoevropskih grana ovde nalazimo keltsku , na kraj njem
severozapadu (vel ški , irski, škots ki gel ski, bretonski - svi sa
malim brojem govornika) i bal tičku (litvanski 3, latvijski l ,5).
Tu su još grčki ( l O), albanski (4,5) i jerrnenski (5) kao samostalni
indoevropski ogranci, te romski kao indoarijski jezik velike di­
sperzije, sa neodređenim brojem mahom dvojezičnih govornika.

Druga značajnije predstavljena porodica je ural ska (ili ši­

re : uralsko-jukagirska - ranije nazivana ugro-finskom, ali se ova
danas uglavnom vidi kao jedna grana ural ske porodice, čiju dru­
gu granu čine samojedski jezici) : mađarski ( 1 4), finski (5), es­
tonski ( l ) . Na Kavkazu, kopnenom mostu između Evrope i Azi­
je, govori se - kako smo već videli - mnogo genetski različitih
jezika; oni koj i se ne. nalaze nigde izvan Kavkaza nazi vaju se
kavkaskom porodicom, iako nije sasvim izvesno da oni čine
jednu genetsku skupinu, a jedini veći među njima je gruzij ski
(4) Marginalno je zastupljena i semitska grana afroazijske po­
.

rodice, preko malteškog - u i storijskom smislu ogranka arap­

skog - kao nacionalnog i (uz engleski) zvaničnog jezika Malte.

53
 RANKO B UGARSKI

Azija. Ovaj kontinent može se označiti kao veoma veliki

prostor sa srazmerno manjim brojem porodica, j asno razgra­
ničenih i često nevelikih po broju jezika koje obuhvataju, bar
u kopnenom delu; mnogi od tih jezika imaju veliki broj govor­
nika. Indoevropska porodica zauzima velike prostore jugoza­
padne, centralne i j užne Azije, i to dvema svojim granama: in­
doiranskom (persij ski 25, tadžički 4, pašto 1 3 ) i indoarij skom
(hindi-urdu 250, pendžapski 50, nepalski 1 0, biharski 50, ben­
galski 1 50, asamski 1 6, orij a 20, maratski 50, gudžaratski 30,
sinhaleški 10 i dr. ; ovoj grani pripada i sanskrit, klasični jezik
indijske civilizacije, koj i i danas obavlja neke zvanične funkci­
je). Afroazijska porodica, ranije nazivana semitsko-hamitskom,
zastupljena je svojom semitskom granom (arapski 1 50, hebrej­
ski 3 ; ovde su spadali i civilizacij s ki važni drevni jezici akadski
i aramejski ) . Jezici altajske porodice dele se na tri grane: tur­
kičku, uglavnom u zapadnoj , central noj i severnoj Aziji (turski
45, tatarski 5,5, uzbečki 1 2, kazaški 7, ujgurski 6, turkmenski
3 , kirgiski 2, azerbejdžanski 1 2) ; mongolsku, u istočnim i još
nekim delovima kontinenta (mongolski 3 ,5 ) ; i tungusku na se­
veroistoku, gde je i storijski značajnu ulogu odigrao mandžurski,
kao jezik dinastije koja je dugo upravlj ala Kinom (ali čij i su
predstavnici do danas mahom prešli na kineski).

Južnu polovinu indijskog potkontinenta zaprema dravidska

porodica (tamilski 5 5 , tel ugu 5 5 , kanada 25 , malaj alam 25 i
dr. ) . U kopnenom delu istočne Azije dominira sino-tibetska po­
rodica, sa kineskom granom (kineski 1 .000) i tibetsko-burman..:
skom granom (tibetski 4, burmanski 22, lolo 5 ,5). Jugoistočnu

54
 JEZICI

Aziju naj veći m delom zauzimaju austroazijski jezici (vijetnam­

ski 50, kmerski 7, santali 4), nj ima možda srodni daički jezici
(taj 30, laoski 1 7), kao i jezici razgranate austronezij ske poro­
dice, takođe možda u srodstvu sa prethodnima (javanski 60,
malajski ili indonežanski - ozvani čen pod imenom bahasa -
20, sundanski 25, madurski 8, minangkabau 7, te, na Filipinima,
tagalog J O, sebuano 1 2, ilokano 5).

Od manjih porodica pomenućemo ural sku , u slabo nase­

lj enom zapadnom delu severne Azije; istočno od ovog područja
nalazi se grupacija malih jezika koji se ne pripi suju nijednoj
od pomenutih porodica, pa se nazivaju paleosi birskim ili pale­
oazijskim jezicima, iako nije utvrđeno da oni čine jednu ge­
netsku celinu. Na poluostrvima dalekog istoka Sibira govore se
jezici čukotsko-kamčatske porodice . A po j užnoj Kini i dalje
na jugu rasuti su jezici porodice mijao-jao (mijao ili hmong 5,
jao ili mijen l ) .

Za dva velika azij ska jezika, j apanski ( 1 20) i korejski (60)

još je sporno da li su genetski povezani međusobno ili sa bilo
kojim drugim jezicima, pa se obično svrstavaju u izolate, ali
je moguće da pripadaju altaj skoj porodici.
Š to se tiče evropskih jezika, ruska kolonizacij a Sibira osta­
vila je veliki broj izvornih govornika ruskog na širem prostoru
severne Azije. Engleski, francuski i još neki kolonijalni jezici
uglavnom su ostavili traga samo kao drugi jezici , često do danas
zadržavajući neke zvanične funkcije u novonastal i m državama.

55
 RANKO B UGARSKI

Afrika. Za razliku od Azije, Afrika sadrži mnoštvo manj ih

porodica, sa mnogo jezika u svakoj , i tako izukrštanih da su
genetske veze sve doskora ostale nej asne, a u mnogim slučaje­
vima su j oš uvek takve. S obzirom na odnos broj a jezika i
broj a stanovnika, Afrika j e svakako jezički najizdiferenciranij a
velika kopnena masa (Azija i m a približno isti broj jezika, ali
na mnogo više ljudi). Danas je ipak šire prihvaćeno grupi sanje
većine tih porodica u četiri velike celine na stepenu makrofila.
To su afroazij ska, koj a dominira na severu kontinenta, šireći se
i u Aziju; nilo-saharska, pretežno u severni m i centralnim po­
dručjima južno od Sahare; niger-kordofanska, koj a pokriva naj­
veći deo ostatka, tj . južnu polovi nu Afrike ; i hoisanska, na kraj ­
njem jugozapadu, gde su njeni jezici sa znatno širi h prvobitnih
prostora potisnuti najezdom grupe jezika bantu sa severa i ev­
ropskom kolonizacijom s j uga.

Afroazijski jezici dele se u pet grana. To su semitska

(arapski, već pomenut u Azij i , amharski 9, tigri nj a 3,5), ber­
berska (sa teško razdvoj ivim manjim jezicima i dij alektima),
kušitska (oromo 9, somalski 5 ) i čadska (hausa /2), dok je petu
granu činio staroegipatski , iz koga se u srednjem veku razvio
koptski, kao govorni jezik izumro negde u XVII veku, ali za­
državaj ući kulturne funkcije. Nilo-saharski jezici takođe su teški
za dalju klasifikaciju, a najveći su kanuri (3,5), l uo (2) i dinka
(2) - ovaj poslednji možda zapravo čini grozd od pet jezika.
Mnoštvo niger-kordofanskih jezika deli se najpre na dve grane,
kordofansku i niger-kongoansku, a ova druga i znatno veća dalje
se deli na više ogranaka. Ovi obuhvataju važnije pojedinačne

56
 JEZICI

jezike kao joruba ( 1 5), igbo ( 1 2), fula (8) i malinke-bambara

(7), te jezike velike i razgranate grupacije poznate pod imenom
bantu. Za njenih blizu 500 jezika ranije se verovalo da pred­
stavlj aju zasebnu porodicu, ali se sada smatraju samo ogrankom
benue-kongoanske grane niger-kongoanskih jezika. Tu spadaju
svahili kao važan saobraćaj ni jezik sa oko 30 miliona govornika,
od koj ih je možda samo za jedan mil ion maternj i ( ! ), lingala
(8,5), šona (4), kosa (5) , zulu (6) i mnogi drugi . Hoisanski jezici
Bušmana i Hotentota imaju malo govornika, mnogi od njih su
već i izumrli, a u l ingvistici su najpoznatij i po svojim karakte·
rističnim " klikovima" (sugl asnicima proizvedenim usisivanjerr
vazduha, što evropskom uhu deluje kao coktanje) . Od jezik;
izvan pomenutih porodica navešćemo još austronezijski jezil
malgaški na Madagaskaru (8).

Kreolizovani oblici nekih evropskih jezika (portugalskog

francuskog, španskog) su glavna sredstva komunikacije u nekin
malim ostrvskim državama uz obale Afrike. Mnoge današnj:
afričke zemlj e zadržale su u zvaničnim funkcij ama, pored lc
kalnih j ezika, i evropske jezike bivših kolonizatora, najčeše
engleski ili francuski, ali sa zanemarljivim brojem izvornih gc­
vornika. Jedini deo kontinenta gde su se indoevropski jezi<i
učvrstili kolonizacijom i ostali kao maternj i jezici značajncg
broj a ljudi j e Južnoafrička republika, sa afrikansom kao var­
jetetom holandskog (5) i engleski m (4) .

Severna i Južna Amerika. Z a Novi svet karakterističra

je velika jezička raznolikost, koje unutar samih američkih d'­
morodačkih jezika ima, valjda, koliko i bilo gde na našoj piL-

57
 RANKO B UGARSKI

neti . Veći deo nj ih izumro je od dolaska Evropljana, ali i ono

što je preostalo - makar samo u tragovima, i j oš uvek nedo­
voljno i straženo - otkriva začuđuj uće šarenilo. Genetska slika
još je nedovolj no j asna i oscilira između dve kraj nosti . Kon­
zervativno gledano, i ostaj ući na nižim nivoima klasifikacije
(neposredna ili najbl iža srodnost), danas se među amerikanisti­
ma sm atra da se može govoriti o nekih 200 odelitih porodica.
Ali pri radikalnijem grupi sanju na višim nivoima u file i ma­
krofi le, prihvatanjem i mogućnosti sasvim udaljene genetske
srodnosti, ,sve to bogatstvo može se svesti na svega tri sveo­
buhvatne makro-celine: eskimsko-aleutsku, na-đene i amerindi­
j ansku. One bi, dakle, zajednički obuhvati le svih 600-700 pre­
živelih jezika, od koj ih samo tri ili četiri (svi u Južnoj Americi)
imaju više od milion govornika: kečua (7), gvarani (3) i aj mara
( l ,5), te nahuatl ( l ) ako se ovaj tretira kao jedan jezik, što je
sporno.

Eskimsko-aleutska porodica je sasvim mala, obuhvatajući

desetak j ezika sa ukupno manje od 1 00.000 govornika na po­
dručj u Arktika - od Aljaske, preko Kanade i Grenlanda, do se­
veroistočnog Sibira. Na-đene je naziv grupacije od preko 30
jezika, većinom iz atabaskanske porodice, pretežno na zemlj ištu
Aljaske i zapadne Kanade ali i na jugozapadu SAD (Arizona,
Novi Meksiko), gde se nalazi i naj veći od njih, navaho . Sa preko
1 00.000 predstavnika, ovo je najjači domorodački j ezik severno
od Meksika, i j edini čiji broj govornika ne opada. Daleko naj­
broj nija je amerindijanska fila, podeljena na više većih porodi­
ca. Među ovima su algonkinska, irokvojska i suska u Severnoj

58
 JEZICI

Americi, uto-astečka na jugozapadu SAD i u Meksiku (kojoj

pripada nahuatl, potomak jezika pretkolumbovske civilizacije
Asteka), potom majanska u Srednjoj Americi (sa jezikom ove
stare kulture), te aravakanska, karipska i tupijska (sa gvarani­
jem) u Južnoj Americi . Uža genetska pripadnost drugih dvaju
većih jezika, kečue i ajmare (oba uglavnom u Peruu i Boliviji),
još je nejasna; sam kečua, jezik civilizacije Inka, možda je pre
skup odelitih jezika nego jedinstven jezik.

Prikazano jezičko bogatstvo temeljito je prekriveno, počev

od XVI veka, kolonizatorskim i ndoevropski m jezicima: engle­
skim, francuskim i španskim u Severnoj Americi, španskim i
portugal skim u Srednjoj i Južnoj Americi. Kasnij i talasi dose­
ljenika doveli su na te prostore, naročito u Severnoj Americi,
i mnoštvo drugih evropskih i vanevropskih jezika koj i tu sada
imaju broj ne izvorne govornike (nemački, italijanski , slovenski
jezici , jidiš, jermenski, kineski, japanski , vijetnamski itd.). Pod
ti m pritiskom mnogi domaći jezici su potpuno zatrti, a u toku
je proces gašenj a i mnogih drugih, posebno u Severnoj Americi,
koj i su već svedeni na po nekoliko starijih ljudi (mlađi su već
prešli na engleski ili španski).

U ovom trenutku u zapadnoj hemisferi postoje samo tri

zemlje gde većina stanovništva izvorno govori svojim domaćim
jezicima. To su Grenland, gde je većinski jezik grenlandski es­
kimski, koji je tu i u službenoj upotrebi ; Paragvaj , gde većina
govori gvarani , pa ovaj jezik ima status nacional nog jezika, uz
�panski kao službeni; i Bolivija, gde kečua i aj mara zajedno
pokrivaj u veću polovinu populacije. Na Karibima i na drugom

59
 RANKO B UGARS KI

ostrvlju uz američke obal e najčešći jezik je španski , al i postoji

i veliki broj kreolizovanih oblika engleskog, francuskog, špan­
skog i portugalskog, među kojima su najpoznatiji francuski kre­
ol u Haitiju (5) i engleski kreol na Jamajci. Od drugih evropskih
jezika u posebnim funkcijama možemo još pomenuti hol andski
kao službeni jezik Surinama i Hol andskih Antila. Ovo je inače
jedna od jezički naj šarenijih manjih zajednica - autentičan soci­
oli ngvistički mi krokozam, sa deseti nama domorodačkih, evrop­
skih, afričkih i azij skih jezika, uključujući i različite pidži nske
i kreolske varijetete, u komplikovanoj etničkoj i funkcionalnoj
raspodeli .

Sve u svemu, Novi svet ostaje najdrastičnij i primer kul­

turnog osiromašenja koje je zadesilo čovečanstvo postepenim
nestajanjem malih etničkih zajednica i nj ihovih jezika usled ši­
renja moćnijih naroda. To je ujedno i prizor koj i najrečitij e upo­
zorava na preteće posledice sličnih procesa i drugde u svetu.

Okeanija. Izuzetno bogati j ezički mozaik š ireg pacifič­

kog regiona može se, uz nešto ostataka, svesti na tri file:
austronezij s ku (ranije mal aj sko-polinezij sku), inda-pacifičku
(papuansku) i austral ij sku .

Najrasprostranjenija i naj brojnij a od ovih je austronezij ­

ska, čij i se jezici - nj ih blizu 1 .000, a sa ukupno 1 80 miliona
govornika - mogu naći na bezmalo svakom ostrvu od Mada­
gaskara do Uskršnj eg ostrva i od Taj vana do Novog Zelanda.
Naj veći od ovih jezika govore se u Indonezij i, Malezij i i na
Filipinima i pomenuti su u odeljku o Azij i . Svi drugi su mnogo

60
 J EZICI

manj i - osim malgaškog na Madagaskaru - ali neki među nji­

ma, kao fidžij ski, funkcionišu kao nacionalni jezici pojedinih
malih ostrvskih država. Maorski i havaj ski, domaći jezici Novog
Zelanda odnosno Havaja, gotovo su se sasvim povukli pred en­
gleskim.

Često u susedstvu sa austronezijskim jezicima nal aze se

takođe mnogobrojni, i još raznolikij i , jezici indo-pacifičke gru­
pacije, nj ih oko 750 na područj u Nove Gvineje. Nj ihova ge­
netska slika nije još dovoljno izoštrena, ali su u poslednje vreme
bar došli u vidokrug nauke - za razliku od stanj a polovinom
ovog veka, kada se o nj ima znalo vrlo malo pa gotovo da nisu
ni uzimani u obzir pri prebroj avanju i razvrstavanju jezika sveta.
I ovde je velika razl ika između konzervativne i radikalne kla­
sifikacije: pri prethodnoj bi se moglo govoriti o nekih 60 ode­
litih porodica unutar celine koja se ovde uzima kao jedna ma­
krofi la.

Najzad, australijski j ezici se podudaraj u sa ovim konti­

nentom : svi oni se govore samo tu, i samo nj ima se tu govorilo
do dolaska Evroplj ana. Danas se smatra da su svi australij ski
jezici (o čijem smo broju i sudbini nešto već ranije rekli) ge­
netski povezani , dakle da čine jednu veću porodicu, iako po­
jedinosti te veze ostaju nej asne. Nijedan od nj ih nema više od
1 -2.000 govornika, često dvoj ezičnih. Počev od kraj a XVIII ve­
ka, engleski je zaposeo gotovo ceo naseljeni australijski prostor,
a sukcesivni talasi doseljenika doneli su ovamo više desetina
drugih evropskih i azijskih jezika. Tome još treba dodati i razne
pidžinske i kreol ske varij etete i zrasle u domorodačkim zajed-

61
 RANKO B UGARSKI

mcama, od kojih neki imaj u znatno više govornika od samih

aboridžinskih jezika. Prema tome, Austral ij a, koja se laički
često zamišlja kao jednojezična, u stvarnosti je jezički i te kako
šarena.

I u drugim delovima Okeanije jezička iscepkanost izaziva

potrebu za pidžinskim formaciJama kao instrumentima šire ko­
munikacije, koje onda podležu kreolizaciji. Tako u Papui Novoj
Gvineji dominantni jezik međuetničkog opštenja jeste na engle­
skom zasnovani varijetet nazvan tok pisin, kojim kao drugim je­
zikom go�qri oko dva miliona ljudi, a u kreolizovanom obliku,
• ..j
kao matemJ i m, nekih 50.000 .

Obavljeni pregled geografskog rasporeda j ezika u svetu

ima obeležja area lne klasifikacije, kao jednog od načina raz­
vrstavanj a tih j ezika. (Ovaj poj am često se, inače, koristi i za
uže podele - npr. balkanski , skandinavski , kavkaski, indijski
jezici). Već smo videli da se ova podela prepliće sa genetskom
klasifikacijom . Do presecanj a vremenskog i prostornog kl asifi­
kaci onog pri ncipa, odnosno genetskog i areal nog kriterij uma,
dolazi naročito tamo gde moguće genetske veze nisu dokazane
zbog nedostatka empirijskih potvrda. Potpuna podudarnost po­
stoji jedino u slučaju Australije i njenih jezika, koj i predstavljaju
_
zaokruženu arealnu i genetsku cel inu.

Treća važna lingvistička podela jeste tipološka klasifika­

cija, u načelu nezavisna od prethodni h, zasnovana na sličnosti­
ma i razlikama u samim strukturama pojedinih jezika i jezičkih
grupa, koje mogu a ne moraju da budu genetski ili arealno uslo-

62
 JEZICI

vljene . Tako se, na primer, jezici razlikuju - ali samo unutar

određenog raspona varij acija - u broju i rasporedu vokala i kon­
sonanata, u strukturi slogova, u mehanizmima građenja reči, u
uobičajenom redosledu subjekta, gl agol a i objekta u sastavu re­
čenice, u strukturi rečnika i u drugi m obeležjima. U skladu sa
ovim svojstvima jezici se mogu svrstavati u tipološke klase. U
tekućem periodu tipološka karakterizacij a pojedinih jezika i je­
zičkih grupa motivisana je naročito potragom za jezičkim uni­
verzalij ama. Ali ova tematika izlazi iz okvira ove knjige, koja
jezičke razlike posmatra " spolj a " a ne " iznutra" , dakle u so­
ciol ingvističkom a ne čisto lingvističkom kontekstu, pa se neće
dalje razmatrati .

Najzad, u prethodnom izlaganju pominj ane su kategorije

kao što su standardni, nacionalni i službeni jezik, jezik međuet­
ničke komunikacije, pidžin i kreol, maternji i drugi jezik, i dru­
ge. Kod njih je bitna komponenta društvenog funkcionisanja,
pa one ulaze u kategorij alni aparat sociolingvi stički utemeljene
funkcionalne klasifikacije, koj a će biti izložena u narednom po­
glavlju. No pre prelaska na ovu materiju, kratko ćemo se osvrnuti
na neke aspekte i posledice geografskog prostiranja jezika, na­
ročito s obzirom na njihovo raslojavanje i nj ihove dodire.

Jezički kontakti

Prostorno diferenciranje j avlj a se i unutar poj edinih jezika,

i to u dve ravni . Na nivou narodnih govora ispolj avaju se di­
jalekatske razlike , za koje smo već videli da mogu da narastu

63
 RANKO B UGARSKI

do sprečavanja komunikacije u okviru i stog jezika. A na nivou

standardnih jezika razl ike se manifestuj u kroz specifičnosti do­
nekle različitih teri torij alno-nacionalnih standardnih varijanti.
To je slučaj , na primer, sa britanskom, američkom i drugim
varij antama engleskog, sa kastiljskom i južnoameričkom vari­
j antom španskog, sa evropskom i kanadskom varij antom fran­
cuskog, ili, na osoben način, sa varijantama srpskohrvatskog u
Jugosl avij i . Ovu materiju nećemo razrađivati jer je dosta široko
poznata; umesto toga ukazaćemo na neke opšte uslove i rezul­
tate jezičkih kontakata.

Intenzivni jezički dodiri i prožimanj a mogu se odvijati u

razl ičitim uslovima. Prvo, kontinuiran život u jezičkom arhipe­
lagu, sa mnoštvom malih jezika u susedstvu, kao u Okeaniji
ili u Amazonskom bazenu. Drugo, stabilne granice između je­
zičkih porodica i l i grana, kao što je romansko-germanska gra­
nica kroz Belgij u i Š vajcarsku, ili razmeđe indoarij ski h i dra­
vidskih jezika u Indij i . Treće, manjinske enklave, kakve obra­
zuju keltski jezici, ili baskijski u Š paniji i Francuskoj . Č etvrto,
evropska kolonij alna ekspanzija, koj a je jezike evropskih kolo­
nizatora dovela u dugotraj an dodir sa mnogobrojnim drugim
j ezicima. Peto, i nverzij a ove ekspanzije, pri kojoj popul acije iz
postkolonijalnog Trećeg sveta migriraj u u industrij ski razvijene
zemlje zapada, a u samoj Evropi dolazi do slično motivisanog
kretanj a na pravcu jug-sever uz konstituisanje tzv. novi h ma­
njina. A poseban slučaj predstavlj a poj ava poznata pod imenom
kulturnog kontakta, kada neki svetski dominantan j ezik, posred­
stvom komunikacij a i kulturne sfere, utiče na razvoj drugih je-

64
 JEZICI

zika sa koj i ma može, ali ne mora, da bude u geografskom su­

sedstvu. Ovaj fenomen posebno je aktuelan u današnj em s vet u,
gde engleski i j oš neki jezici funkcionišu kao jezici-dava oci
prema geografski veoma širokom spektru jezika-primalaca.

Kada se govori o jezičkim kontaktima, valj a imati na um u

da u dodiru zapravo nisu neposredno jezici nego nj ihovi go­
vornici : jezici dolaze u kontakt u glavama dvojezičnih poj edi­
naca. Otuda potiču i tipične kontaktne pojave kao što su raš ireni
bilingvizam, masovno pozajmlj ivanje, interferencij a struktura
jednog jezika u drugom, i druge . Jezici u prostornom susedstvu
mogu, usled dugotrajnog dodira nj ihovih govornih zajednica,
da razvij u zajedničke tipološke crte, odnosno strukturalne ka­
rakteristike koj e nisu deo nj ihovog genetskog nasleđa niti pak
opštije tipol oške sličnosti . Tako se mogu obrazovati jezički sa ­
vezi (nem . Sprachbund) - skupine tako povezanih jezika k akve
nalazimo na Balkanu, na Kavkazu, u velikom delu Indije ili na
jugu Afrike. Dobar pri mer predstavlja upravo balkanski je zi čki
savez, sa stečenim zajednički m obeležjima gramatičke struk ture
(npr. postpozitivni član, odsustvo infinitiva) koja ispolj avaj u je­
zici u veoma različitim stepenima genetskog srodstva - alban­
ski , grčki , rumunski, makedonski , bugarski, te južni dij al ekti
srpskohrvatskog.

Kontakti između jezika u određenim uslovima osta v lj aj u

i traj no potomstvo u vidu kontaktnih jezika izrazito me ša nih
-

varijete t a pidži nskog i kreolskog tipa. Poseban kontaktni fen o­

men su i tzv. nematernji varijeteti svetski raširenih jezika , koj i
se ponegde koriste kao drugi jezici ali u domaćoj obradi , p od

65
 RANKO BUGARSKI

jasnim uticajem prvih jezika lokalnog stanov ništva. Najrašire­

nij i i najpoznatij i slučaj predstavljaju takve verzije engleskog
u Indiji, zapadnoj i istočnoj Africi , Singapuru, na Filipinima i
drugde, koje odskora ulaze u kadar podrobnijih sociolingvi stič­
kih istraživanja.

Na kraju, kao što smo del imično već videl i, neki jezici
se vremenom šire, osvajaj ući nove teritorije uz potiskivanje ma­
nj ih ili manje prestižnih jezika. Takva jezička ekspanzij a bila
j e pratil ac kolonizacije, a u modernom svetu do nj e dolazi na­
ročito usled razvoja komunikacija, nauke i tehnologije. Tako
su se ranije širili grčki i latinski, potom arapski i turski , pa
španski, portugalski, francuski, engleski , ruski i još neki jezici .
Ovakvom širenju jezika n a drugoj strani j e komple mentarno po­
vlačenje jezika , koje može da vodi smrti jezika . Gašenje nekog
jezika na određenoj teri toriji najčešće znači i njegovu definitiv­
nu smrt, osim ako je vitalan na nekom drugom mestu. Kata­
lonski je, recimo, ugrožen i verovatno pred gašenjem u Fran­
cuskoj , al i ne i u Š panij i , a sl ična sudbina očekuje albanski u
Italij i , za razliku od albanskog u Albanij i i Jugoslavij i . Terito­
rij alno širenje nekih jezika na račun drugih pokatkad se oz­
načava drastičnim i ne baš srećnim termi nom glotofagija, koji
izaziva sliku proždiranj a jednog jezika od strane drugog. U sva­
kom slučaju, pomenute poj ave čine deo hiljadugodišnje jezičke
stvarnosti .

66
 4
Jezici u društvu

Funkcionalna klasifikacija

U prethodna tri poglavlj a predmet našeg razmatranj a bio

je jedan red činjenica - u meri u kojoj su one danas poznate
nauci - o pluralitetu ljudskih jezika, o nj ihovoj evolucij i u vre­
menu i distribuciji u prostoru. U ovom i sledećem poglavlju
pozabavićemo se sociološkim i psihološkim implikacijama i po­
sledicama tih činjenica - to jest, ispolj avanjem i delovanjem
višejezičnosti na planu pojedinih ljudskih društava i nj ihovih
individualnih članova. Š to se tiče osnovne terminologije, koja
se inače u stručnoj literaturi razl ičito upotreblj ava, mi ćemo se,
zavisno od konteksta, alternativno sl užiti terminima višejezič­
nost (multilingvizam) i dvojezičnost (bilingvizam). Pri tome se
svaki od ovih može razumeti u značenju " dva ili više jezika" ,
ako iz nekog posebnog razloga nije potrebno da se to precizira.
Pretežno ćemo ipak govoriti o višejezičnosti društvenih zajed­
nica, ali o bilingvizmu pojedinaca.

Broj jezika u nekoj zajednici j este stvar različitih -- i pro­

menljivih - istorijskih, kulturnih, etničkih, političkih i drugih
okolnosti u kojima je došlo do njenog formiranja. Generalno

67
 RANKO BUGARSKI

govoreći, svi ti j ezici ispunjavaj u određene potrebe i utoliko za

sve nj ih ima mesta, Pri tome su njihova raspodela, funkcioni­
sanje i presti ž koj i uživaj u rezultat delovanja društveni h a ne
primarno lingvističkih čini laca. Naime, jezici ne funkc ionišu ra­
zl ičito zato što se razl ikuj u genetski ili tipološki , nego stoga
što opslužuj u različite grupe govornika ili ispunjavaju razne
društvene potrebe. U pitanju je, dakle, autentično sociolingvi­
stička materij a, i sa ovog stanovišta može se pristupiti funkcio­
nalnoj ili sociolingvističkoj klasifikaciji jezika, odnosno njiho­
vih varijeteta. ( Varijetet je oblik jezika određen teritorij alno, so­
cij alno ili funkcionalno. Ovde možemo pomenuti i termin idi­
om, koj i u socioli ngvistici služi kao neutral an opšti naziv za
jezik, dij alekt ili bilo koji drugi jezički varijetet, bez nužnog
preciziranja nj egovog l ingvističkog ili sociološkog statusa) . U
naznačenim okvirima jezici se mogu kategorizovati na više na­
čina; navešćemo naj važnije od njih, istovremeno uvodeći uo­
bičajene termine za poj edine funkcionalno određene tipove je­
zika i varijeteta.

Jezici se mogu najpre podeliti na pisane i nepisane; bar

nekih 80% svih jezika s veta nikada nije imalo pi sani oblik, a
ona manj i na pi sanih jezika pisala se, i piše, nekim od skoro
1 .000 postojećih pisama, nastalih prilagođavanjem manjeg broja
osnovnih sistema pisanj a strukturama pojedinih jezika. Svi naj-
,

veći i mnogi manj i jezici imaju pismo - ali ovo nipošto ne

znači da su svi njihovi govornici pismeni; naprotiv, prema ne­
kim podacima danas u s vetu živi oko milijardu nepismenih ljudi
iznad 1 5 godina starosti.

68
 J EZICI

U jednoj drugoj iako srodnoj di menzij i , jezici mogu da

budu nestandardni ili standardni. Nestandardni su razni govorni
varijeteti , uključujući one žargonskog tipa, kojima se služe po­
jedine jezičke ili društvene grupe u neformalnoj komunikaciji.
Oni su često u sušti ni monofunkcionalni i manje prestižni . Za
jezik koj i nije, ili još nije, standardizovan u nauci se upotre­
blj ava termin vernakular, u značenju približnom onome koje
kod nas ima uvreženi ali neprecizni i danas neadekvatni naziv
"narodni jezik " . Nasuprot ovome, standardni jezici imaj u struč­
no kodifikovan i društveno sankcionisan oblik; oni služe za kul­
tivi sanu j avnu upotrebu u svim domenima, kao komunikacij ski
instrumenti savremenog života. Pošto su po svoj oj prirodi po­
lifunkcionalnog karaktera, u njima se razvijaju različiti funkcio­
nalni stilovi ili registri - varij eteti određeni predmetno i situa­
ciono. Ovakvo funkcional no raslojavanje razlikuj e se od terito­
rijalnog, čiji su rezultat geografski dij alekti , a na nivou stand­
ardnog jezika već pominj ane varijante, i od socijalnog, koje
vodi stvaranj u društvenih dij alekata ili sociolekata . Kada se mi­
sli posebno na knj i ževne i kulturne funkcije, upotrebljava se i
tradicionalni naziv književni jezik, koj i ipak treba razlučiti od
sociolingvi stičke kategorije standardnog jezika u naznačenom
smislu. Naime, dok je standardni jezik u osnovi civilizacij ski po­
j am koji upućuje na opštu upotreblj ivost, književni jezik je pre­
vashodno kulturni pojam koji naglašava vrednost. Jezici već iščezli
kao sredstva opšte govorne komunikacije mogu, kako smo ranije
videli, da zadrže važne kulturne funkcije i tada se nazivaju kla­
sičnim jezicima.

69
 RAN KO BUGARSKI

Po prostiranju, i po pridruženim komunikacij skim i druš­

tvenim ulogama, jezici i varijeteti mogu da budu lokalni , re­
gionalni, nacionalni , međunacionalni i internacionalni. Lokalni
jezici su ograničeni na neko uže područj e . Regionalni jezici se
koriste u određenim regij ama, admini strativno ili drukčij e de­
finisanim, unutar neke državne zajednice al i bez nacionalnog
statusa (kao oksitanski u Francuskoj ili j avanski u Indoneziji).
Za razl iku od ovih, nacionalni jezik pripada celoj naciji, shva­
ćenoj bilo u narodnosnom ili u državnom smi slu (npr. nemački
kao nacionalni jezik svih Nemaca, ma u kojoj državi živeli ;
francuski kao nacionalni jezik svih državlj ana Francuske, ma
koj i m jezikom govorili kao matemjim).

U međunacionalnom (ili međuetničkom) opštenj u unutar

i l i preko administrativnih granica funkcionišu jezici šire komu­
nikacije, kao svojevrsni saobraćajni jezici koji nekim učesni­
cima mogu da budu maternj i a nekima nematernji (kao svahili
u i stočnoj Africi, ruski u bivšem Sovjetskom Savezu, engleski ,
francuski ili španski u raznim delovima sveta, ili srpskohrvatski
- n a neformalnom nivou - u dojučerašnj oj Jugoslaviji). Ako se
jednim jezikom služe pripadnici više naroda kao svoj im prvim
jezikom, on je i njihov zajednički jezik. Ali jezici šire komu­
nikacije tipično se koriste u opštenj u između predstavnika ra­
zličitih jezika, ili različitih varijeteta istog jezika, a za takvu
funkcij u dolaze u obzir razni tipovi varijeteta. Tako se naddi­
j alekatski govorni tip za komunikaciju na nekom dij alekatski
razuđenom područj u naziva koine (po i menu takvog starogrčkog
varijeteta). Još širem sporazumevanj u i zmeđu predstavnika ra-

70
 JEZICI

zličitih jezika služi teritorijalno rasprostranjeni tip nazvan lin­

gua franca (po mešanom srednjovekovnom varijetetu sa osno­
vom u franko-provansalskom dij alektu, kojim su se sporazume­
vali učesnici krstaških ratova).

Ovde spadaj u i tzv. kontaktni jezici - mešani pomoćni jezici

bez sopstvenih govornika, izrazito svedeni u formi i ograničenih
funkcija, npr. u trgovini na velikim pomorskim raskrsnicama, koj i
se nazivaju i pidžini (možda prema kineskom izgovoru engleske
reči business 'posao'). Pidžini mogu da budu i institucionalizovani,
dobijanjem pisma i preuzimanjem nekih zvaničnih funkcija (kao
tok pisin u Papui Novoj Gvineji). Oni mogu i da steknu sopstvene
govornike, tako što ih kao matemje jezike usvajaju deca čiji su
roditelji, pripadajući različitim jezicima, međusobno opštili na nji­
ma. U takvim slučajevima pidžini se upotpunjuju i prelaze u ka­
tegoriju kreola (naziv po analogij i sa mešanjem rasnih tipova).
Kreoli su zapravo već potpuni jezici , koj i se od drugih prirodnih
jezika razlikuju samo svojim neobičnim poreklom.

Termin lingua franca koristi se, inače, i za " normalne"

jezike šire komunikacij e u nekom regi onu (kao malopre pome­
nuti svahi li, ili malajski u Mal aj skom arhipelagu). On se nekada
proteže i na jezike internacionalnog raspona u modernom svetu,
ali ovima bolje pristaj e etiketa međunarodnih jezika (popularni
naziv svetski jezici ipak je preteran, jer nijedan jezik nije raširen
doslovno po celom svetu). Takvi jezici mahom su iz kategorije
prirodnih j ezika koj i su uvel iko prešli granice s voj i h izvornih
govornih zaj ednica (npr. engleski), ali se uz nj i h kao pomoćni
donekle koriste i veštački ili p lanski jezici tipa esperanta.

71
 RANKO B UGARSKI

U životu modernih država posebno važna uloga pripada

kategoriji zvaničnog ili službenog jezika - onog koji ispunjava
službene funkcije na državnom nivou, bilo da je takvo njegovo
mesto ozakonjeno ili da samo proističe iz ustaljene prakse. On
se može zvati i državni jezik, naročito ako u datoj zemlj i postoj i
samo jedan takav, ali se ovaj termin izbegava zbog nej asnog
značenj a i nepoželj nih konotacij a. Iz primera koj i slede vide­
ćemo da mnoge države, naročito ako su federativnog tipa, na­
poreda priznaju i više zvaničnih j ezika, te da se u toj ulozi
mogu naći kako domaći tako i " uvezeni " jezici (nametnuti ra­
nijom kolonizacij om). A već smo videli da se u tu svrhu po­
katkad oživlj avaj u jezici koj i su u govornom smislu već izumrli
i l i su praktično na izdisaju (hebrej ski , odnosno irski) .

Zvanični jezici često su podudarni sa nacionalnima, ali

nije uvek tako. U Š vajcarskoj su nacionalni nemački, francuski,
italij anski i romanš , a prva tn su uz to i zvanični . U Paragvaju
su nacionalni jezici španski i gvarani , s tim što je samo španski
zvanični jezik te zemlje. U Republici Irskoj irski je prvi a en­
gleski drugi zvanični jezik, ali status nacional nog jezika uživa
s amo irski (iako se nj ime aktivno služi minimalan procenat sta­
novništva). Na malom ali entički i zrazito mešanom prostoru
S i ngapura, gde je nešto teže govoriti o pojmu nacionalnog je­
zika, čak četiri jezika - kineski , engleski, malaj ski i tamilski
- imaju zvaničan status, ali se prva dva ipak favorizuju .

U okviru izložene sociolingvističke tipologije pojedini idi­

omi mogu, ra zume se, istovremeno da pripadaju većem broju
tipova, zavisno od stanovišta . Tako, primera radi, neki pisani

72
 JEZICI

jezik može u isti mah da funkcioniše i kao standardni, zvanični

i nacionalni jezik. Isto tako, moguć je i prelazak iz jednog tipa
i drugi , samo u nekim pravcima. Recimo, nepisani jezik dobija
pismo i prelazi u kategoriju pisanih ; vernakular standardizaci­
jom postaje standardni jezik (npr. srpskohrvatski) ; standardni
jezik koj i vremenom izgubi govornike a sačuva kulturne fun­
kcije postaje klasični jezik, a ovaj može revitalizacijom opet
da proradi kao standardni jezik (latinski, odnosno hebrej ski) ;
ranije nezvaničan jezik biva proglašen zvaničnim; itd. Takođe
smo već videl i da pidžin sticanjem sopstvenih govornika postaje
kreol ; on može uz odgovarajuću obradu da pređe čak i u ka­
tegoriju standardnih jezika (bahasa, ili indonežanski standardni
jezik, vodi poreklo od pidžina zvanog bazarski mal aj ski).

S a pravno-političke strane, povezane i sa pitanjem službe­

ne upotrebe jezika, jezici se značaj no razlikuju i utoliko što
mogu da funkcionišu kao većinski ili manjinski, pri čemu ovaj
status ne određuje samo broj govornika nego i njihova društvena
moć . Na svetskom planu, manje od 5% jezički h zajednica žive
u zemlj i gde nj ihov maternj i jezik ima zvaničan status; neke
od njih su male, kao zajednica islandskog sa 250.000 članova,
a druge ogromne, kao kineska sa milij ardu . Č ak i u 1 2 zemalja
Evropske unije, od ukupno 320 miliona građana njih 50 miliona
govore neki m jezikom koji nije glavni ili zvanični jezik u zemlji
gde žive. S a ovog gledišta, znači, 95 % jezičkih zajednica da­
našnjeg sveta pripada jezičkim manjinama jedne ili druge vrste.
To, naravno, ne znači i isti procenat svetske populacije, ali ipak
čini njenu većinu. Inače, pojmovi većinskog i manj inskog jezika

73
 RANKO BUGARSKI

nekada su sasvim relativni, naročito ako se i ma u vidu samo

broj govornika. U doskorašnjoj Jugoslavij i , sa većim brojem
zvanični h jezika, srpskohrvatski je uz to bio i većinski jezik
zemlje, al i bi se u s vetskim razmerima i on mogao svrstati u
manj e jezike. A na Kosovu je albanski većinski jezik u nume­
ričkom a manj inski u pravnom smislu, dok je u Srbiji i Jugo­
slav ij i manjinski na oba načina; itd. Zanimlj iv je slučaj Belgije,
čij a se oba glavna jezika, flamanski i francuski, sa različitih
stanovišta mogu opisati i kao većinski i kao manjinski.

Mnogi jezici imaj u većinski, nacionalni i zvanični status

u svoj i m matičnim državama, dok se u drugim i često susednim
zemlj ama javljaju kao manjinski jezici , gde mogu a ne moraju
da budu i ozvaničeni (kao nemački, mađarski, albanski ili tur­
s ki ) . S vetski rašireni jezici služe u zvaničnoj komunikacij i ne
samo u svojim matičnim državama nego, eventualno u nekoj
kombinaciji sa domaćim jezicima, i u desetinama bivših kolo­
nij a a sada samostalnih država na razni m konti nentima, gde su
u brojčanom smislu izrazito manj inski jezici . Tako je engleski
danas jedini zvanični j ezik, ili jedan od zvaničnih jezika, u ne­
kih 45 država, francuski u 30, a španski i arapski u po 20; dok
je u prva tri slučaj a ovo posledica klasične kolonizacije, arapski
svoj u raširenost prevashodno duguje širenju islama. Pri tome
ovim jezicima, kao nematernj im, u nekim od tih zemalj a govori
značajan, a u drugim zanemarlj iv broj državlj ana.

Posebnu kategoriju manj inskih j ezika čine migrantski je­

zici doseljeničkih populacij a u ekonomskoj emigracij i (kao tur­
ski , grčki , srpskohrvatski i drugi u zapadnoevropski m zemlj a-

74
 JEZICI

ma). Za razliku od priznatih jezika nacional nih manjina, oni na

novoj teritorij i po pravilu nemaj u odgovarajuću institucionalnu
zaštitu, iako se najčešće preduzimaju neke mere za nj ihovu za­
stupljenost u obrazovanju, medij i ma i drugim domenima j avnog
života. Unutar svojih grupa, međutim, oni funkcionišu kao sva­
kodnevni jezici, upravo kao i jezici većinskog stanovništva za
svoj e govornike.

Sa funkcional nog stanovišta relevantni su i ranije u ovoj

knjizi navođeni poj movi prvog i drugog j ezika neke zajednice.
Prvi jezik je najčešće i maternji jezik većine njenog stanov­
ništva, dok je drugi ili nematernji jezik onaj koji u toj zaj ednici
obavlj a dodatne sociol oški važne i institucionalizovane funkcije
(npr. ruski za govornike drugih jezika širom doskorašnj eg Sov­
jetskog Saveza, ili zapadnoevropski jezici u bivšim kolonij ama).
U nešto drukčijem značenj u, u zvanično višejezičnim liržavama
jedan od nj ihovih j ezika može za predstavnike nekog drugog
da funkcioniše kao drugi jezik (engleski za frankofone, a fran­
cuski za anglofone Kanađane, flamanski/holandski za Valonce
a francuski za Flamance u Belgiji, ili srpskohrvatski la pred­
stavnike nacionalnih manjina u Jugoslaviji).

Dodajmo na kraju da je sledeće od gore navedenih kate­

gorija Evropska unij a proglasila relevantnim za potrebe prou­
čavanja i unapređivanj a jezi čkog statusa pojedinih grupa na svo­
j oj teritorij i : regionalni, nacionalni, zajednički, standardni, zva­
nični, saobraćaj ni, svakodnevni, većinski, manj inski, rnigrantski,
maternji, prvi, drugi jezik. Naš spisak uključio je j oš neke, kako
bi se pružila što potpunija slika šarene lepeze sociolingvistički

75
 RANKO B UGARSKI

određeni h kategorija jezičkih varijeteta koji funkcionišu u Evro­

pi, ali i u svim drugi m delovima sveta.

Jezici i države

U ovom odeljku razmotrićemo neka pitanj a raspodele i

funkcionisanj a jezika u društvu, uzimaj ući državnu zaj ednicu
kao pogodan okvir za to. U zapadnom svetu dosta je ukorenjeno
verovanj e da su bar moderne države u suštini jednojezične, da
je to posebno povoljno ili čak prirodno stanje, a da je izrazita
višejezičnost recidiv prošl osti, simptom nerazvijenosti i činilac
inherentne nestabilnosti . Drugim rečima, smatra se da je jed­
nojezičnost po samoj prirodi stvari nekakva norma, da društvene
zajednice u koj ima svi govore istim jezikom već s amim tim
dobro funkcionišu i lakše napreduju. Nasuprot tome, kako se
veruje, višejezičnost je odstupanje od tog idealnog obrasca, izaz­
vano sklopom raznih nasleđenih nepovoljnih okolnosti, koje za­
pravo treba prevazići .

Ovakvo gledanje u duhovnom smislu je proisteklo iz uti­

caj ne evropske kultumoistorij ske matrice, romantičarske i na­
cionalističke provenijencije, koj a je postul irala jedinstvo i čisto­
tu nacije, države i j ezika. To shvatanje je uveliko materij alizo­
vano kroz tendencije asimilacije etno-j ezičkih manj i na, i pro­
šireno tokom kolonizacije drugih kontinenata od strane evrop­
s ki h naroda i nj ihovih jezika. Jednojezičnost je tako postala ra­
sprostranj en mehanizam državne uprave, ali i simbol ekonom­
skog prosperiteta i političke moći . Ovaj stereotip do danas je

76
 JEZICI

zadržao svoju snagu, naročito u velikim evropskim državama

kao i shodištima osvajačkih poduhvata (Velika Britanija, Fran­
cuska, Š panija, na drugi način i Nemačka) i u "evropeiziranim"
državama u Severnoj i Južnoj Americi i Australij i . Međutim,
on je u međuvremenu pustio koren i među upravljačkim elitama
u kolonijalizovanim zemlj ama Azije i Afrike, koje su u svojoj
težnj i za razvojem posle osamostaljenj a sledile takav način miš­
ljenja iako ih sopstvena tradicij a i lokalna stvarnost nisu na to
upućivale. Naime, obični ljudi u svim tim multietničkim i mul­
tilingvalnim zemlj ama - a one su, ne zaboravimo, u većini -
odrasli su u jezičkom šarenilu i u višejezičnosti ne vide ništa
neobično, nego je čak doživljavaju kao svojevrsno bogatstvo
(upravo kao što se to kroz vekove često činilo i na evropskom
prostoru, sve do poj ave nacionalnih država).

Ako, dakle napusti mo pomenuti evropocentrični obrazac

i u kadar uhvatimo globalnu situacij u, videćemo da višejezič­
nost nije nešto izuzetno, što bi postojalo samo kod manjeg broja
zvanično višejezičnih zemalja (i nekih poj edinaca u njima), ne­
go sasvim normal na pojava koj a u planetarnim razmerima čak
i preovlađuje. Masovnost ovog fenomena i njegove različite ma­
nifestacije pri tome su diktirale potrebu za proširivanjem i di­
ferenciranjem samog poj ma višejezičnosti daleko izvan ogra­
ničenih i uprošćenih popularnih predstava.

Objektivan pregled ove problematike otkriva da višejezič­

nost sama po sebi nije bitan činilac društvenog napretka niti
nazadovanj a, nego je presudno ono što se na institucionalnom
planu učini u vezi s tim obeležjem društva. Višejezičnost je,

77
 RANKO BUGARSKI

inače, nužno rasprostranjena već zbog samog broja i distribucije

jezika u svetu uopšte i u pojedinim državama posebno. Ovome
treba dodati migracije stanovništva u ratni m prilikama ili iz eko­
nomskih razloga, potom trgovinu, verske, kulturne i obrazovne
potrebe. Među činioce koji podstiču višejezičnost treba uvrstiti
i razvoj nacionalnih jezika s obzirom na njihove prednosti ali
i ograničenja, uključivanje u svetske tokove putem učenja j ezika
međunarodnog raspona, industrijalizaciju i urbanizaciju, poli­
tički federalizam, naučno-tehnološki razvoj i druge. Naročito
su manje zajednice - premda ne samo one - upućene na višeje­
zičnost kao zalogu svog identiteta, ali i prosperiteta u procesima
formiranja i transformisanja država. Za mnoge manjine, biti
obrazovan značilo je - i znači - biti dvojezičan. Pojedinci čiji
maternj i jezik nema zvaničan status u zemlji gde žive zapravo
moraju da postanu dvojezični ili višejezični, i to ne u bilo kojim
jezicima nego obavezno u kombinaciji sa nekim dominantnim
zvanični m jezikom okoline.

Suprotno od onoga što se često veruje, nije nimalo lako

utvrditi koliko je jezika u upotrebi u nekoj zajednici u nekom
datom trenutku. Ovo stoga što nije uvek unapred jasno šta treba
računati kao jedan jezik, i šta kao jezik u upotrebi . O prvom
pitanju već je dovoljno rečeno tokom našeg ranijeg razmatranja
jezičkog identiteta. A što se tiče drugog, s amo ćemo da pitamo
da l i je , primera radi, na nivou sociolingvističkog makro-profila
neke državne zajednice relevantan podatak da se neki s asvim
slabo zastupljeni jezici nekada koriste, u strogo privatne svrhe,
u nekoliko porodica čiji su svi članovi dvojezični . Jasno je da

78
 JEZICI

su odgovori na ovakva pitanja uvek donekle proizvoljni. Mi,

međutim, nećemo moći da ul azimo u metodološke pojedinosti
ove vrste, nego ćemo pribegavati nekim neminovnim pojedno­
stavljenjima.

Imajući u vidu već rečeno, neće nas iznenaditi činjenica

da jednojezičnost na državnom planu uopšte nije norma, već
izuzetak - i to kranje redak. Pri tome, dakako, mislimo na fak­
tičko a ne na formalno priznato stanje . Naime, realno postojeća
višejezičnost može se, kako smo već imali prilike da zapazimo,
zvanično priznati i institucionalizovati ili pak prikrivati i poti­
skivati - zavisno od opšte i jezičke poli tike date države u odre­
đenom periodu . Usled toga dolazi do prividnog paradoksa da
u zvanično vi šejezičnim zemljama po pravi lu ima manje dvo­
jezičnih pojedinaca nego u zvanično jednojezičnim državama.
Ovo zato što zvanično višejezične države zapravo samo garan­
tuju upotrebu dvaju ili više jezika, a time i prava etno-jezičkih
grupa u svom sastavu, ne promovišući pri tome i individualni
bili ngvizam . S druge strane, države koje su ozvaničile jedno­
jezičnost često se oblikuju na etnički i jezički izrazito mešanim
područji ma, sa vel i ki m brojem pojedinačno dvojezičnih govor­
nika u raznim kombinacijama. Države koje se o ovom pitanju
formalno ne izjašnjavaju takođe automatski potpadaju pod ovu
drugu kategoriju, kao jednojezične u jeziku većinskog naroda.

Daćemo nekoliko primera raskoraka između proklamova­

ne i stvarne situacije. U Evropi su neke države (kao Belgija,
Š vajcarska, Jugoslavija ili bivši Sovjetski Savez) zvanično više­
jezične, dok su druge (kao Francuska, Poljska, Bugarska ili Grč-

79
 RANKO B UGARSKI

ka) formalno jednojezične, ali su u stvarnosti i one višejezične.

Reč je, unekoliko, o nivou posmatranja. Gledano u makro-per­
spektivi, " iz aviona" , Francuska ili Š panij a mogu da del uj u kao
jednoj ezične zemlje, kakvi ma se često i smatraju. Nešto bliži
pogled već otkriva, u prvom slučaju, uz francuski još i oksi­
tanski (provansalski), katalonski , baskij ski, bretonski , flaman­
s ki , nemački, ital ij anski i korzikanski ; a u drugom, uz španski
još i galicijski i ponovo katalonski i baskijski . A još neposred­
nije osmatranje sociolingvističkih mikrosredina, naročito većih
urbani h aglomeracija u Francuskoj , registrovalo bi i prisustvo
mnogih drugih, doseljeničkih jezika pretežno iz Evrope i se­
verne Afrike. Il i, slučaj Velike B ritanije, tradicionalno zemlje
engleskog jezika, delimično obrubljene keltskim jezicima u po­
vlačenju. Ona je danas pravi Vavilon jer su u nju, doseljavanjem
iz bivših kolonij a i migracijom evropske radne snage, dodatno
uneti mnogobrojni afrički, indijski, dalekoi stočni, potom roman­
s ki , s lovenski i drugi j ezici - ukupno nj ih oko 100. Slično je,
iako u nešto manjim razmerima, i sa drugim zemljama prijema
ekonomske migracije.

Iz ovih, kao i ranije datih primera, vidi mo da se višeje­

zičnost na državnom pl anu manifestuj e u bar tri nivoa, a dife­
rencirano s obzirom na lokalne pri like. U Evropi tipično i mamo
najpre jedan nacionalni jezik ili više nj ih. Potom, više jezika
naci onal nih ili bar jezičkih manjina, kao tradicional nih i storij­
ski h i " autohtonih" teritorij alnih grupacij a sa manj im ili većim
pravima; ovakvih jezika može da bude i veliki broj , kao u Ju­
goslavij i , Rumuniji ili doskorašnjem Sovjetskom S avezu. A na

80
 JEZICI

sve ovo i du, naročito u pomenutim zemljama masovne eko­

nomske imigracije (uključujući sada i prekookeanske zemlje Se­
verne Amerike i Australiju), jezici tzv. novih manjina - dete­
ritorijalizovanih alohtonih " migrantskih popul acija. Ti jezici
"
odskora unose veliku meru jezičke šarolikosti i na prethodno
mahom monolingvalna područja. U Evropi se ovo odnosi , uz
već poimence navedene države, i na Nemačku , Holandiju, Bel­
giju, skandinavske zemlje i Š vajcarsku. U ovoj poslednjoj, na
primer, danas živi više govornika turskog nego domaćeg na­
cionalnog jezika romanša ! Ovakvo dograđivanje jezičkog mo­
zaika zemalja imigracije ima relativno trajan karakter, jer se
doseljenički jezici mogu održati kao maternji bar u prve dve­
-tri generacije .

U SAD , Kanadi i Australiji , opet, imamo p o jedan sloj

domorodačkih jezika u povlačenj u, zatim domi nantni sloj en­
gleskog (u Kvebeku i francuskog), i najzad sloj novodoseljenih
imigrantskih jezika, koji broji i do stoti nak njih. A u Africi
južno od Sahare tipično nailazimo na troslojnu piramidu sači­
njenu od mnoštva lokalnih dijalekata i vernakul ara u osnovi,
zatim od manjeg broja jezika šire regional ne komunikacije, tipa
li ngua franca, i, na vrhu, od jednog ili dva nacionalna odnosno
zvanična jezika. Drugde, kao u Indiji, ima i razuđenijih hije­
rarhija, kao što ćemo videti u nastavku. U svakom slučaju, vi še­
jezičnost je empirijska socioli ngvistička činjenica sveta u kome
živimo i važan deo slike svakodnevnog života. Ovo opšte tvrđe­
nje vredi nezavisno od toga kako su gde regulisane sociološke
i političke kategorije naroda, nacionalne manji ne ili narodnosti,

81
 RANKO B UGARSKI

domorodačkih i doseljeničkih etničkih grupa itd. - kategorije

koje se povećanom mobilnošću populacija i bržim promenama
u modernim uslovima ionako rel ativizuju.

Ako broj jezika na svetu podeli mo sa brojem danas po­

stojećih suverenih država, dobićemo prosečnu vrednost od nekih
25 jezika po državi . (Ovom proseku odgovarala je i bivša Ju­
goslavija, ako računamo i sasvim slabo zastupljene jezike od
kojih su neki na izdisaju). Faktički jednojezičnih državnih tvo­
revina ima neznatan broj - svega nekoliko, uglavnom u Evropi.
B ez većih rezervi ovde bi se jednojezični m mogli nazvati samo
Island i Portugal , uz mi nijaturne države Lihtenštajn, Monako i
S an Marino (ali su npr. Andora i Luksemburg već trojezični).
Računa se da najviše država ima između l O i 50 jezika. Na
drugom kraju su velike multilingvalne državne zajednice, naj ­
češće stvorene n a teritorijama nekadašnjih imperija, odnosno
kolonija. Tako se pri najstrožim kriterijumima brojanja na ukup­
noj evroazijskoj teritoriji bivšeg Sovjetskog Saveza govori oko
130, a u Indiji bar 1 70 jezika. Grubo zaokruženo, broj jezika
u Indoneziji procenjuje se na 300, u Nigeriji na 400, a u Papui
Novoj Gvineji i do 750.

Vidimo, dakle, da su realno vtseJeztcne i bezmalo sve

zemlje koje eksplicitno ili implicitno priznaju samo jedan zva­
nični jezik na svojim teritorijama - iako je od oko 200 država
svega nekih 40 i službeno proglasilo svoju dvojezičnost ili više­
jezičnost. U pogledu procentualne zastupljenosti većinskog je­
zika, ako takav postoji , razlike su velike. Samo dve trećine svih
država ima jedan jezik zajednički većini populacije. Od ovih,

82
 JEZICI

u svega desetak slučajeva većinskim jezikom govori preko 90%

stanovništva; to su, prema podacima koj i ne moraj u da budu
uvek verodostojni, Island, Portugal , Nemačka, Austrij a, Japan
Severna i Južna Koreja, Bangl adeš, Dominikanska Republ ika 1

Tunis. (Tu bi možda spadale i neke od zemalja za koje ne po­

stoji zvanična evidencija o upotrebi jezika, kakve su Grčka, Al­
banij a ili Polj ska) . Ovakvom odnosu su bliske, ali iz raznih ra­
zloga klasifikaciono problematične, Francuska, Velika Britanija,
SAD i Kina. Pomenuti procenat znatnij e pada, ali je još uvek
iznad 50%, u većini država (npr. bivša Jugoslavija i SSSR, Š pa­
nija, Maroko, Malezij a, Vijetnam). A u priličnom broju zemalja
mnogo manje od polovi ne stanovništva govori zvaničnim jezi­
kom, ili jezicima (npr. Gana, Nigerij a, Tanzanija, Uganda, Se­
negal , Indij a, Indonezij a, Haiti) .

Sa već navedenim izuzetkom Islanda i Portugala, o d ze­

malja koje se obično smatraju jezički " čistim" svaka ima i bar
poneku jezičku manjinu, makar i malobrojnu. Tako Japan ima
ainu, korejski i kineski kao manjinske jezike, a u Nemačkoj ,
pored autohtonih manjina kakve su danska i l i lužičkosrpska,
danas nalazimo i mnoge doseljeničke jezike (turski, srpskohr­
vatski , italijanski, grčki, portugalski itd.).

U ovom smislu biće poučno da se na trenutak zadržimo

na jezičkoj situacij i SAD, kao službeno jednojezične zemlje ko­
ja je u stvarnosti izrazito višejezična. Pored engleskog na jednoj
strani, i više desetina autohtonih indij anskih i eskimsko-aleut­
skih jezika na drugoj , tu su nove desetine jezika unetih irni­
gracij om iz svih delova sveta. Prema zvaničnim podacima iz

83
 RANKO B UGARSKI

1976. godine, čak 28 miliona ili 13% svih državljana S AD pri­

javil o je neki maternji jezik koji nije bio engleski, pri čemu je
7% navelo i da taj jezik redovno upotrebljava. Nekima od tih
jezika govorili su milioni Amerikanaca; prvih pet po brojnosti
bili s u španski, italijanski , nemački, francuski i poljski , svaki
sa preko mil ion govornika, a ukupno je bilo registrovano 27
jezika sa vi še od l 00.000 predstavnika ponaosob. A u jednom
popisu iz 1980. godine više od l 0% stanovnika iznad 5 godina
prijavilo je da im kućni jezik nije engleski; od toga je za skoro
pol ovinu taj jezik bio španski .

Ukupno uzev, izgleda da u SAD dugoročno ipak preo­

vlađuje tendencija postepenog prelaska na engleski, iako veoma
različito u pojedinim jezičkim grupama. To bi govorilo da je­
zička asimilacija ipak teče, premda se famozni etnički " l onac
za pretapanje" pokazao manje efikasnim nego što se očekivalo.
Važan izuzetak od ovog smera kretanja je samo španski, koji
raste velikom brzinom; po nekim podacima iz 1989. godine on
je možda već prebacio cifru od 20 miliona govornika. O vo je
izazvalo reakciju u vidu pokreta - dosta snažnog ali u perspek­
tivi verovatno neuspešno g - da se engleski proglasi jedinim zva­
ničnim jezikom ove zemlje. (Ona, inače, kao ni druge anglo­
saksonske zemlje, ni kada nije donela formal ne uredbe ove vrste:
bez njih se uvek znalo ko je gazda u jezičkoj kući.)

Poznato je da se jednim jezikom može služiti jedna nacija

(ili druga etnička formacija) ili više njih, u istoj državi ili u
različitim državama; i obrnuto, ista nacija može da kori sti ra­
zličite jezike. Ovo ukazuje na veliku složenost odnosa jezika

84
 JEZICI

prema naciji i državi - do koje je, opet, došlo zbog činjenice

da su jezičke, etničke i pol itičke granice kroz istoriju mahom
izrastale na različite načine i retko su kad podudarne. Potpuna
podudarnost između jezika i države u čistom vidu - tako da
ogromna većina svih govornika jednog jezika živi u jednoj dr­
žavi, a da ova nema drugih jezi ka osim možda brojčano bez­
načajnih manjina - sasvim je izuzetna. Prema nekim analizama,
ovo bi moglo da važi samo za Island, Maltu, Japan, Tajl and i
M algašku Republ iku, a uz veće rezerve eventualno još za Ma­
đarsku i Tursku. Neuporedivo je češći raskorak, veoma često
sasvim drastičan. U Francuskoj su, na primer, jezičke i državne
granice nepodudarne uglavnom po rubovima, što daje uti sak
nedovoljno izoštrene sl ike (kao kada se vidi dvostruko" ). Al i
"
odstupanje je znatno veće već u susednoj Belgiji, koja kao država
postoji od 1830. godine, dok je po sredini preseca germansko-ro­
manska jezička granica stara 1.000 godina. Ista granica ide i kroz
Š vajcarsku. A stvari su, dakako, još mnogo komplikovanije u zem­
ljama tzv. Trećeg sveta, što smo već i mali prilike da zapazimo.

Manifestacije društvene višejezičnosti

Najopštije govoreći , višejezičnost se i spoljava na društve­

nom i na pojedinačnom pl anu. U nauci se ova razlika obično
terminologizuje kao opozicija između socijetalnog i individual­
nog bilingvivna, pa ćemo se i mi u daljem izlaganju služiti
ovim terminima. (Za razliku od socijalnog" , što se odnosi na
"
društvene fenomene uopšte, " socijetalno" upućuje na neku od­
ređenu društvenu zajednicu) . Kada se na socijetalnom planu go-

85
 RANKO BUGARS KI

vori o višejezičnosti , taj pojam uglavnom ima široko i neutralno

značenje ( "upotreba više od jednog jezi ka u nekom društvu " ) ,
n e govoreći ništa o funkcionalnoj raspodeli tih jezika. Ako se
pak žel i naglasiti postoj anje takve distri bucije pri kojoj se j edan
jezik ili varijetet upotrebljava za određene funkcije a drugi za
neke druge funkcije, to se ističe posebni m terminom diglosija,
odnosno triglosija ili poliglosija kada je potrebno takvo preci­
ziranj e . (Etimološki, reči bilingvizam i diglosija obe znače 'dvo­
jezičnost' , ali je prva sačinjena od latinskih a druga od grčkih
elemenata, sa navedenom specij alizacijom značenja.)

U užem smislu, diglosija označava funkcionalni rascep pri

kome se jedan varijetet nekog jezika koristi za tzv. više funkcije
(administracija, kultura, više školstvo), a drugi varijetet istog jezika
za tzv. niže funkcije (neformalna svakodnevna komunikacija). Ta­
kav odnos postoji, na primer, između dva varijeteta novogrčkog
(katarevusa i dimotiki), savremene verzije klasičnog arapskog i
različitih arapskih govornih dijalekata u pojedinim arapskim zem­
ljama, ili standardnog nemačkog i nemačkog dijalekta u Š vajcar­
skoj . U širem smislu, o diglosiji se govori i kada su različiti jezici
(a ne samo njihovi varijeteti) raspoređeni po funkcijama, neretko
u lepezi - karakterističnoj za poliglosiju - koja se ne može svesti
na prostu opoziciju "višeg" i " nižeg" . Ima, tako, zemalja u kojima
se jedan jezik ili varijetet koristi u porodici, drugi za govornu
komunikaciju na poslu, treći u obrazovne ili administrativne svrhe,
četvrti možda za verske obrede, i slično.

Veoma često opšta višejezičnost u nekoj državi sadrži kom­

ponente diglosije. Tako je mala kneževina Luksemburg suštinski

86
 JEZICI

trojezična, ali uz izvesnu specij alizaciju po funkcijama. Tamo

se, primera radi, može desiti da se u nekoj parnici svedoči na
luksemburškom dij alektu nemačkog kao osnovnom govornom
varijetetu stanovništva, da se rasprava među advokatima vodi
na francuskom kao jeziku prestiža, a da se presuda formuliše
na standardnom nemačkom kao poslovnom jeziku! U Tunisu
se bilingvizam između arapskog i francuskog kombinuje sa već
pomenutom diglosijom unutar arapskog. Do složenog ukrštanja
ovih odnosa može doći i u sasvim malim zajednicama. U se­
verozapadnoj Istri većina italijanskog etničkog stanovni štva je
dvojezična sa italijanskim i slovenačkim, ali još uz dvostruku
diglosiju (standardni i lokalni dijalekatski varijeteti obaju jezika).

Š to se tiče odnosa između socijetalnog i individualnog bi­

lingvizma, tu ima više mogućnosti koje se mogu svesti na tri
osnovna slučaja, šematski prikazana na Slici 7.

II m

---
�JezikA � JezikB

Slika 7.

87
 RANKO B UGARSKI

Kod tipa I, u državi zajedno žive dve monolingvalne gru­

pe, sa samo manjim brojem bilingvalnih pojedinaca preko kojih
se ostvaruje kontakt između nj ih; to je, dakle, dvostruki mono­
lingvizam (primeri : Belgija, Kanada, Š vajcarska, bivš a Čeho­
slovačka) . Bilingvalnih pojedinaca ima, na primer, u Belgiji i
Kanadi svega 13-16%, a one su zvanično dvojezične zemlje.

Kod tipa II, pripadnici obej u grupa su i pojedinačno u

većini bilingvalni, što je dvosmerni ili simetrični bilingvizam
(primeri : Tanzanija, Paragvaj , delovi Indije, gde se individualni
bili ngvizam penje i do 90% stanovni štva) .

Kod tipa III, jedna grupa je dvojezična (po pravilu man­

j inska) a druga jednojezična (većinska) . To je jednosmerni ili
asimetrični bilingvizam (primeri : jezici nacionalnih manjina i
većinskih naroda u Jugoslavij i i širom Evrope, jezici domoro­
dačkih i doselj eničkih populacij a prema vel ikim nacionalnim
jezicima na drugim kontinenti ma) . Često su bilingvalni skoro
svi pripadnici manj inskog, a eventualno samo neki govornici
većinskog jezika. No u bilo kom slučaju, socijetalnog bilingviz­
ma zapravo i nema bez neke mere i ndividualnog bilingvizma.

Ovo je, dakako, samo teorijska šema; sam život je kom­

plikovaniji, jer obično nalazimo u i stoj državi više od dve grupe
i dva jezika - kako se delimično može videti i iz datih primera.
Ipak ta tipologija može da pomogne u percipiranj u složenih
odnosa između socijetalnog i individualnog bilingvizma. A čega
sve ima " na terenu " , to možemo da ilustrujemo primerima grada
M adine u Gani, gde je u kontaktu preko 80 jezika, pri čemu

88
 JEZICI

većina stanovnika govori bar po tri , ili pograničnog područja

Brazila i Kolumbije, gde svega 10.000 lj udi govori oko 25 je­
zika, a većina pojedinaca dva ili tri .

Istovremeno, ovakvo posmatranj e unosi korekcij e u pre­

thodno izloženu sliku višejezičnosti pojedi nih zemalj a. Uz sve
što j e rečeno o veoma izraženom socijetalnom bilingvizmu u
SAD, sada možemo dodati da j e tamo ogromna većina stanov­
ništva pojedi načno ipak jednojezična, sa svega nekih 6% ak­
tivnih " svakodnevnih " bilingvala. (Ovde je relevantna razlika
između iskazivanja o maternjem jeziku i o redovnoj upotrebi
jezika, implicitna u ranije datim statističkim podaci ma, uz do­
datnu napomenu da u SAD ima možda l% " neengleskih " mo­
nolingvala) . Sa stanovišta individualnog bilingvizma, dakle, ova
zemlja se može legitimno videti i kao suštinski j ednojezična,
što ipak samo unekoliko opravdava uobičajena shvatanj a. Skra­
ćeno se može reći da je tu u opticaj u mnogo j ezika ali između
srazmerno malog procenta stanovnika - za razliku od Paragvaja,
na primer, gde su samo dva j ezika al i ih deli velik procenat
državlj ana.

Sa upravo izloženom problematikom u vezi je i razlika

između teritorijalnog i personalnog principa u institucionaliza­
ciji bilingvizma na državnom nivou. Prvi princip podrazumeva
teritorijalnu razdvojenost, gde svaki jezik ima sva prava na
svom zemlj i štu, što odgovara zemlj ama pomenutim uz tip I (a
koj ima se sa ovog stanovišta uglavnom može dodati i dosko­
rašnj a Jugoslavija). Drugi princip predviđa ravnopravnu upo­
trebu svakog jezika bilo gde u zemlji, odnosno na području

89
 RANKO BUGARSKI

njegovog važenj a. On je teže ostvariv i ređe zastupljen - u Juž­

noj Africi važi za belce koj i govore bilo afrikans bilo engleski,
a u Kanadi , inače teritorijalno ustrojenoj , prihvaćen je samo na
federalnom nivou uprave. Slične kombinacije jednog principa
na nižim a drugog na višim administrativnim instancama nal a­
zimo u Finskoj i Jugoslavij i .

Najzad, u pogledu traj nosti bi lingvizam može d a s e ispolj i

kao stabilan (što odgovara etničkom i kulturnom pluralizmu)
ili pak prelazan (što vodi asimilaciji manjinske grupe u većin­
sku ) . Stabilnost je mahom obeležje tipa I, donekle i tipa II,
dok prelaznost označava međufazu između monolingvizma u
jednom i potom u drugom jeziku, i česta je kod bilingvalnog
segmenta u tipu III . Tada, naime, manjina polazi od svog ma­
ternjeg jezika, potom vremenom postaje bilingvalna radi pro­
speriteta u većoj zaj ednici, da bi na kraju sasvim prešla na do­
minantni jezik većine (v. Sliku 2 u 1. pogl avlju). U SAD, na
primer, većina jezičkih manj ina ispolj ava ovu vrstu bilingvizma,
kao i u Australiji i Kanadi (u ovoj drugoj sa izuzetkom insti­
tucional no zaštićenog francuskog, naročito u Kvebeku) .

Društvena kontrola višejezičnosti

Jezički kontakti u uslovima višejezičnosti često prerastaju

u jezičke konflikte - sukobe pri kojima j ezik postaje važan s i m­
bol različitih etničkih, političkih, socijal nih, ekonomskih, admi­
nistrativnih i drugih pripadnosti i i nteresa. Tu deluju različiti
činioci : etnički identitet, nacionalna i politička afirmacij a, kao

90
 JEZICI

i napetosti u odnosima između autohtonih i doseljenih, većin­

skih i manjinskih, urbanih i ruralnih, bogatih i siromašnih po­
pulacija. Pri tome se društvena nejednakost ispoljava i kao je­
zička neravnopravnost, u kontekstu višejezičnosti, širenja ili uz­
micanja jezika i srodnih pojava, a na osetljivom područj u je­
zičkih prava aktuelizuj u se i pitanj a širih građanskih, nacional­
nih i ljudski h prava. Konfliktne pojave ove vrste poznate su
širom sveta, a posebno izrazite, pa i dramatične oblike povre­
meno su dobij ale u Indij i , Kanadi, Belgij i , Jugoslaviji i drugde.

Otuda ima mnogo pitanja u vezi s jezičkom praksom, po­

sebno u višejezičnim zajednicama, koj a treba sistematski i ra­
cionalno rešavati na i nstitucionalnom nivou. Ovaj kompleks
problema, koj i dodatno obuhvata i one razmotrene ili nagovešte­
ne na drugim mesti ma u ovoj knjizi, ide u domen jezičke po­
litike i pl aniranja jezika. Jezička politika je politika jednog druš­
tva u oblasti jezičke komuni kacije - to jest, skup stavova, prin­
cipa i odluka koj i odražava odnos tog društva prema sopstve­
nom verbalnom repertoaru i komunikacij skom potencij alu. Je­
zička pol itika u ovom smislu je po svojoj prirodi prevashodno
u nadležnosti političkog odlučivanja, dakako u saradnji sa struč­
nj acima za jezičku, pravnu i sociološku problematiku. Plani­
ranje jezika jeste skup konkretnih mera koje se u okviru prih­
vaćene jezičke politike preduzimaj u u cilju usmeravanja jezičkog
razvoj a, odnosno delovanja na jezike kako bi se oni u što većoj
meri osposobili za obavljanje svojih funkcij a u komunikaciji i
stvaralaštvu članova zajednice. Planiranje jezika je otuda više u
kompetenciji samih jezičkih stručnjaka.

91
 RANKO BUGARSKI

Među važne zadatke jezičke politike ide određivanje koji

će od zastupljenih jezika dobiti status nacionalnih, odnosno zva­
ničnih, te kako će biti obezbeđivana prava predstavnika ma­
nj inskih j ezika. Neka od ovih pitanj a mogu se, u skladu sa tra­
dicijom i sa opštom politikom određene zemlje, manje-više pre­
pustiti praktičnoj samoregulaciji uz i zvesne lokalne ili profe­
sionalne inicijative (tipično npr. za zemlje engleskog jezika,
gde, kako smo videli, ne postoji kategorij a zvaničnog jezika).
A mogu se i normativno uređivati putem ustavno-pravnog re­
gulis anja (najpodrobnije razrađenog, na svim stepenima admi­
nistracije, u zemljama kao što su Belgij a, Švajcarska i Kanada).

Prema jednom kanadskom istraživanju iz 1976. godine,

od 147 suverenih država čiji su ustavni dokumenti pregledani,
110 ih je imalo i odredbe koje se tiču jezika (uključujući 18
od 22 federalne države). Te odredbe uglavnom su se odnosile
s amo na službenu upotrebu jednog ili više jezika. U redim slu­
čajevima, među kojima su malopre pomenute razvijene višeje­
zične zemlje Zapada, predmet dodatnog zakonskog reguli sanja
je i neslužbena ali j avna upotreba jezika na područjima rada,
trgovine, poslova, komunikacija i kulture.

U zemljama u koj ima dominira j edna etnička nacija, status

zvaničnog jezika po pravilu pripada s amo njenom jeziku, dok
se manjim jezicima mogu garantovati određena prava. (Izuzetak
je Finska, koj a je zvanično dvojezična zbog samo 6% pripad­
nika švedske manj ine, koja tu ima i svoj sopstveni univerzitet).
Kada nije takav slučaj, zvaničan status može da ima više j ezika:
dva (Čehoslovačka, Belgij a, Irska, Kanada, Kamerun itd.), tri

92
 JEZICI

(kao Švajcarska), četiri (kao Singapur) ili još više (kao Jugo­
slavij a, SSSR, Indij a). U ovom potonjem slučaju neretko nala­
zimo hijerarhij sku organizaciju različitih stepena službene i j av­
ne upotrebe jezika. U Nigeriji, na primer, engleski služi kao
glavni jezik opštenacionalne i naročito internacionalne komu­
nikacije, dok u unutrašnjem međuetničkom opštenju funkcio­
nišu rašireniji domaći jezici hao hausa, igbo i j oruba. U istočnoj
Africi (Tanzanij a, Kenija, Uganda) u ovom drugom sloju do­
minira svahili. U svim pomenutim afričkim zemljama postoji i
širok donji sloj etničkih jezika, mahom bez ozvaničenog statusa.

Ovakva slojevitost j oš je izraženij a u Indiji. Tu nalazimo

hindi i engleski kao zvanične jezike na saveznom nivou (pri
čemu ovaj drugi zvanično funkcioniše j oš i na nivou nekih od
država-članica Indij ske unije). Potom dolazi čak 14 domaćih
jezika kao zvaničnih u pojedinim državama, zatim još više većih
ali nezvaničnih jezika koji su ipak u određenom smislu priznati
u j avnoj komunikaciji, i naj zad nepregledno mnoštvo sitnijih
etničkih jezika i varijeteta bez ikakvog j avnog statusa. Osobena
hijerarhij a službene upotrebe jezika postoji i u Jugoslaviji, kako
ćemo videti u narednom odelj ku ove knjige. Što se pak tiče
nacionalnih i jezičkih manjina, njihova jezička prava u svetskim
razmerima variraju od veoma velikih (Finska, Jugoslavij a) do
sasvim ograničenih ili nikakvih (Francuska, Grčka, Albanija,
Bugarska).

U okviru planiranj a jezika vodi se briga o izradi i reformi

sistema pisanj a za pojedine jezike, njihovoj standardizaciji i
funkcionalnom osposobljavanju, izgrađivanju stručnih termino-

93
 RANKO B UGARSKI

logij a i drugom. Neka od važnih pitanj a iz domena jezičke po­

litike i planiranja jezika imaju i svoje naglašeno internacionalne
aspekte, posebno s obzirom na aktuelni razvoj komunikacija,
nauke i tehnologije, kao i povezivanje kroz rad međunarodnih
organizacija, poslovnih firmi i drugih ustanova. Tu spadaju, pri­
mera radi, internacional na standardizacij a naučnih i stručnih ter­
minologija, čiji rad obj edinjuju razni svetski centri i komisij e,
i obezbeđivanje reprezentativne a optimalne komunikacije u te­
lima kao što su Organizacij a ujedinjenih nacija, Evropska unij a,
Svetska zdravstvena organizacija, UNESKO i mnoga druga. U
njihovom delovanju, u koje je uključen veći broj jezika, veoma
je aktuel an problem prevođenj a, koje je i inače - uz učenje
drugih j ezika - od davnina jedan od glavnih načina prevazi­
laženj a jezičke raznolikosti. Ujedinjene nacije, na primer, u
s vom radu priznaju 6 zvaničnih jezika (engleski, španski, ruski,
francuski, kineski i arapski). A Evropska unija operiše čak sa
l l jezika svojih zemalja-članica (engleski, francuski, nemački,
španski, portugalski, italij anski, holandski, danski, švedski, fin­
ski i grčki) - što ukupno daje 1 1 0 prevodilačkih parova!

Ali ima još dosta jezika koji mogu da budu od značaj a

u međunarodnoj komunikaciji. Američko ministarstvo obrazo­
vanj a obj avilo je 1 985. godine spisak od 1 69 jezika koj e je
ocenil o kao "kritične " u smislu da njihovo poznavanje može
da unapredi značaj na naučna istraživanja ili - sa američkog sta­
novišta - nacionalne interese u ekonomij i ili bezbednosti (među
njima su i srpskohrvatski, slovenački i makedonski). Ovaj po­
datak ima samo uslovnu vrednost, jer bi spisak svakako u ne-

94
 JEZICI

čemu bio drukčij i da su ga sastavlj ali, reci mo, Rusi. Ipak, može
se bar grubo uzeti da između 150 i 200 jezika (ovako ili onako,
koji više koj i manje) može da pretenduj e na neki udeo u me­
đunarodnoj razmeni. Što bi onda značilo da domašaj svih preo­
stalih jezika praktično ni u čemu ne ide dalje od njihovih lokalnih
zajednica: odista porazan bilans za 97% svih jezika sveta!

Kao što j e poznato, u poslovima oko terminologiJ i pre­

vođenja danas pomaže moćna elektronska tehnologij a. I kad
nju pominjemo, dodaj mo da se, generalno govoreći, smanjuje
raspon tolerancije jezičke raznolikosti idući od ranij1h perioda
i primitivnih zajednica ka savremenom tehnološkom dobu. Nai­
me, nepismena društva lako tolerišu male i veoma različite je­
zike i dijalekte. Pismene zajednice, posebno počev od izuma
štampe, favorizuj u standardizovane j ezike sa malo diJalekatskih
varijacija. Elektronski mediji tipa radij a i televizije poJstiču ve­
će jezike uz nivelaciju njihovih unutrašnjih razlika. Ndj zad, pri­
rodi računara najbolje odgovara jedan veliki jezik ih vrlo malo
takvih. Sve ovo ne treba, dakako, apsolutizovati mti iz toga
izvl ačiti prenagljene zaključke, ali se naznačena opšta tenden­
cij a ipak dosta j asno ocrtava, pa pri svakom ozbiljniJem dugo­
ročnom planiranju jezičkog razvoj a u modernim uslovima treba
uzimati u obzir i njene implikacije.

Možemo da zaključimo da jezička politika i planiranje je­

zika, na nacionalnom i internacionalnom planu, slute kao svo­
jevrstan regulator višejezičnosti, omogućujući da do j ačeg izra­
žaj a dođu njene nesumnjive prednosti, a da se njeni negativni
aspekti drže pod kontrolom. Bez takvih društvenih intervencija

95
 RANKO B UGARSKI

verovatniji bi bio obrnut smer daljeg razvoj a događaja, kako u

pojedinim višejezičnim zemlj ama tako i u svetu u celini.

Jezici u bivšoj Jugoslaviji

U završnom odeljku ovog poglavlj a, u vidu svojevrsnog

ilustrativnog dodatka, izložićemo s kicu jezičke situacije u do­
jučerašnjoj Jugoslavij i, verujući da će ovakav sažet ali višestran
prikaz biti zanimljiv čitaocu ove knj ige. Ići ćemo redom koj im
su pojedine teme razmatrane u celom prethodnom tekstu, s tim
što ćemo taj sled povremeno dopunj avati i nekim aspektima
koji u našem opštem pregledu, čiji su predmet bar potencij alno
bili svi jezici sveta, nisu mogli da budu dota�uti.

Pod Jugoslavijom ćemo podrazumevati - kao što smo to

činili i ranije u ovoj knjizi - državu koja j e na ovim prostorima
postoj ala do raspada tokom 1991. godine. Jedino tako može se
dati jedna koherentna sociolingvistička slika. Iako ova slika u
mnogo čemu već pripada prošlosti, ni zbivanj a u sadašnjosti ni
stanje koje će se uspostaviti u budućnosti neće moći da se shva­
te bez razumevanja podloge koja j e u nj oj oslikana. (Šira oba­
veštenja o sociolingvističkom profilu SFRJ mogu se naći u ra­
dovima Dubravka Škiljana i Augusta Kovačeca navedeni m u
B ibliografiji, koji su bili od posebne koristi i pri izradi ovog
prikaza). Skup svih jezika koji se govore u ovako shvaćenoj
Jugoslavij i nazivaćemo jezicima Jugoslavij e ili jugoslovenskim
jezicima, isključivo iz praktičnih razloga, iako za većinu nj ih
ovo nije matična zemlja.

96
 JEZICI

Koliko se jezika govorilo u toj Jugoslaviji? Nekome se

može činiti da je bar ovaj podatak poznat i nesporan, ali ipak
nije tako: teškoće prebrojavanja sa kojima smo se suočili već
u l. poglavlju delimično važe i ovde, pa opet zavisi šta se sve
računa. Ako brojimo samo standardne jezike, njih ima 14, ali
ako uključimo i nestandardizovane govorne idiome ovaj broj
se skoro udvostručuje. Maksimalan broj jezika u Jugoslaviji,
autohtonih u tom smislu što su zastupljeni na ovoj teritoriji bar
oko sto godina, makar i sa sasvim malim brojem predstavnika,
mogao bi da bude 27. Ova cifra svakako će mnoge da iznenadi,
koliko god im inače bila bliska predstava o Jugoslaviji kao zem­
lji mnogih jezika. U Tabeli 3 dat je spisak prvih 15 j ezika,
rangiranih prema zaokruženom broju govornika po popisu sta­
novništva iz 1981. godine. (U trenutku dok ovo pišemo popis
za 199 1. godinu je obavljen, ali konačni rezultati još nisu ob­
javljeni.)

Tabela 3.

l . srpskohrvatski ... 16,400.000 9. slovački ....... .. . 74.000

. . .

2. slovenački ........... 1,760.000 10. rumu nski ........... 60.000

3. albanski ...............1,750.000 l l. bugarski... ....... .. 37.000
.

4. makedonski . . . . . . . . . 1,370.000 12. rusinski.............. 19.000

5. mađarski .................410.000 13. italijanski ....... .. 19.000
.

6. romski ............ . .....140.000

. . 14. češki .................. 16.000
7. vlaški ........... ..........135.000
. 15. ukrajinski ............ 7.000
8. turski . ........... .... ..... 82.000
. . .

97
 RANKO BUGARSKI

Jezici još manji od ukrajinskog, čiji je broj govornika po

pravilu teško a nekad i nemoguće utvrditi, mogu se grubo po­
deliti u tri grupe, rangirani opadajućim redom unutar svake od
njih, kako sledi.

l - između nekoliko hiljada i jedne hiljade: nemački, ruski,

poljski, grčki, juručki, meglenorumunski, istrorumunski.

2 - između nekoliko stotina i jedne stotine: arbanaški, čerke­

ski, istroromanski.

3 - između nekoliko desetina i nekoliko pojedinaca: jermen­

ski, jevrejskošpanski/ladino, jevrejskonemački/jidiš.

Idiomi u ovoj poslednjoj kategoriji već su sasvim na iz­

disaju, a poslednji navedeni praktično je iščezao i možda ga
ne bi trebalo više ni računati.

Dati brojevi govornika odnose se na izjašnjenja o mater­

njem jeziku prilikom popisa. Međutim, neki od ovih jezika, a
naročito jezici jugoslovenskih naroda, koriste se u većem broju
i kao drugi jezici. Srpskohrvatski, koji je maternji jezik blizu
75% ukupne ondašnje jugoslovenske populacije, i u tom po­
gledu daleko prednjači na spisku, usvajaju kao nematernji jezik
mnogi u preostaloj četvrtini, bilo formalno ili neformalno. Slič­
no tome, !talijani i Mađari u Sloveniji po pravilu govore i slo­
venački, dok se Albanci često dodatno služe srpskohrvatskim
na Kosovu a makedonskim u Makedoniji. Ima i nešto dvosmer­
nog bilingvizma, kada pripadnici većinskih jezika takođe usva­
j aju manjinske jezike grupa sa kojima žive u etno-jezički me­
šanim zajednicama. Uopšte uzev, što se ide niže na listi jezika

98
 JEZICI

sve je viši procenat bilingvizma (pa i trilingvizma) među nji­

hovim govornicima, da bi kod predstavnika brojčano naj slabijih
jezika, bez izuzetka bar dvojezičnih, i sam pojam maternjeg
jezika izgubio svoje uobičajeno značenje. U ovim slučaj evima,
ali i nekim drugim, uz bilingvizam se može naći i izrazita di­
glosij a.

U vezi sa brojčanom snagom može se govoriti i o vital­

nosti, shvaćenoj dij ahronijski ili sinhronij ski. Dijahronijski,
upoređivanjem broj a govornika od jednog popisa do drugog,
utvrdili bismo da neki jezici stabil no rastu (uglavnom naj veći),
da drugi održavaju osnovnu ravnotežu, dok treći neprekidno gu­
be govornike (gotovo svi manj inski jezici, ali neravnomerno).
A sinhronijski, kao jedna mera vitalnosti mogao bi da posluži
odnos veličine jezičke zajednice, definisane kao skup svih go­
vornika datog jezika u Jugoslaviji, prema veličini etničke za­
jednice asocirane s tim jezikom. Ove dve velične ugl avnom su
približno podudarne, ali ima i značaj nih odstupanja. Tako su
1981. godine neki jezici (i talij anski, rumunski, makedonski, bu­
garski, albanski) imali više prijavlj enih govornika nego što je
bilo deklarisanih pripadnika odgovarajućih etničkih kolektiva.
Srpskohrvatski (računajući sve narode koji njime govore kao
maternjim) i slovenački iskazali su poklapanje pomenutih vred­
nosti, dok su svi drugi jezici za koje postoje podaci imali manje
govornika u poređenju sa brojem članova odgovarajućih etnič­
kih zajednica. Posebno nisko na ovoj listi stoji ukrajinski, sa
7.000 govornika prema 12.000 deklaris anih Ukraj inaca. (Ovde
nismo uzeli u obzir nestandardizovani vlaški i samo delimično

99
 RANKO BUGARSKI

standardizovani romski, koji predstavljaju dve krajnosti: govor­

nici vl aškog višestruko premašuju izj ašnjene Vlahe, dok govor­
nika romskog ima bar tri puta manje od procenjenog - iako u

popisu drukčije iskazanog - broj a etničkih Roma.)

Opštije uzev, raskorak između iskaza o jeziku 1 onog o

nacionalnoj pripadnosti srazmerno je značajan: znatno iznad
500.000 stanovnika doskorašnje Jugoslavije ne govori mater­
njim jezikom koji bi se očekivao na osnovu njihove nacionalne
pripadnosti. Na svoj način, ovaj podatak govori i o složenosti
odnosa između jezika i nacije. A sa ovde razmatranog gledišta,
vitalniji su jezici koji brojčano nadrastaj u svoje etničke zajed­
nice, a manje vitalni su oni kod kojih je obrnuto. Za ove potonje
može se, bar teorijski, pretpostaviti brži tempo gašenj a usled
ubrzane asimilacije.

Sa genetskog stanovišta, jezici Jugoslavije mogu se pode­

liti na slovenske, neslovenske indoevropske, i neindoevropske.
Zastupljeni slovenski jezici dele se na južnoslovenske (srpsko­
hrvatski, slovenački, makedonski, bugarski), zapadnoslovenske
(češki, slovački, rusinski, polj ski) i istočnoslovenske (ukrajinski,
ruski). Od romanskih jezika nalazimo različite rumunske dij a­
lekte (dakorumunski, kome odgovara i standardni rumunski,
vlaški ili arumunski, meglenorumunski i istrorumunski), potom
italij anski i, sasvim marginalno, istroromanski i jevrej skošpan­
ski. Od germanske grupe, nemački i neki eventualni ostatak
jevrej skonemačkog. Druge indoevropske ogranke predstavlj aju
albanski (uz malo ostrvo arbanaškog dij alekta), grčki, romski
1, marginalno, jermenski. Od neindoevropskih porodica zastu-

1 00
 JeZICI

pljene su uralska (ugro-finska grana: mađarski), altajska (tur­

kička grana: turski, juručki) i, ponovo marginal no, kavkaska
(čerkeski) .

Unutar pojedinih jezika postoje različiti stepeni dijalekat­

skog diferenciranja. Ono je izrazitije kod većih jezika koj i zah­
vataju šire teritorije (naročito srpskohrvatskog) a mnogo manje,
ili odsutno, kod sasvim malih jezika koj i preživljavaju u enkla­
vama.

Genetski različiti, jezici Jugoslavije su međusobno bli ski

ili udaljeni i u tipološkom pogledu. Takva bliskost najveća je
unutar slovenske grupe, ali se distanca j avlja kada je reč o uda­
lj enijim indoevropskim i neindoevropskim jezicima (kakvi su
albanski ili romski, odnosno mađarski ili turski). Ali i unutar
jednog jezika, kakav je slučaj sa srpskohrvatskim, može se naići
na sasvim izuzetan raspon tipoloških varijacija između pojedi­
nih dijalekata - recimo, u prozodijskim ili padežnim sistemima.

Uzeti zajedno, genetski i tipološki činioci uveliko odre­

đuj u stepen uzajamne razumljivosti. Uz neke izuzetke, predstav­
nici različitih dijalekata istog jezika mogu međusobno da opšte,
manje-više uspešno, čak i bez pribegavanj a standardnom vari­
jetetu ako takav postoji i ako im je dostupan. Ovo je utoliko
lakše što je ostalo malo " dstih" dijalekata i što se govorna
obeležja danas mnogo l akše šire preko tzv. dijalekatskih grani­
ca. Međutim , važnij a od ovoga j e činjenica da je takva polu­
komunikacija, kako je rečeno u l. poglavlju, u značajnoj meri
moguća bar između govornika južnoslovenskih jezika. S druge

101
 RANKO BUGARSKI

strane, razumljivosti nema kada je reč o naj većim jezicima ma­

njina (albanskom, mađarskom, turskom, romskom), ni unutar
ove kategorije ni prema južnoslovenskim jezicima. U takvim
·slučajevima komunikacij a u Jugoslaviji u potpunosti zavi si od
poznavanj a sagovornikovog jezika ili pak od zajedničkog znanj a
nekog trećeg jezika.

S ada prelazimo na prostorne odnose, uz osvrt i na neke

nj ihove prateće pojave. Geolingvistički, srpskohrvatski zauzima
široko centralno područje Jugoslavije, dok ga drugi jezici ma­
nje-više okružuju ili obrazuju enklave na nj egovoj teritorij i . A
geopolitički, na jednoj strani su srpskohrvatski, slovenački i ma­
kedonski kao u punoj meri domaći jezici , odnosno jezici j ugo­
slovenskih naroda, dok su u odnosu prema njima svi preostali
jezici u pograničnom položaj u ili u situaciji dij aspore. Drugim
rečima, italij anski , mađarski, rumunski, bugarski i albanski u
suštini obrazuj u krug rubnih područja duž j ugoslovenskih gra­
nica, prelivajući se preko njih i tako stvaraj ući kontakt sa ma­
ticom svojih govornika u susednim državama, dok drugi jezici
(kao češki, slovački, ukrajinski, turski) ostaj u izvan takvog kon­
takta. Donekle poseban slučaj predstavlj aj u jezici kao romski,
vlaški i rusi nski, za koj e se ne može (ili ne može više) reći da
imaj u neku određenu matičnu zemlj u izvan Jugoslavije.

Sa ovim je povezano pitanje relativne kompaktnosti, od­

nosno difuznosti jezičkih zajednica. Dok u većini slučajeva go­
vornici jednog jezika žive na kontinuiranoj teritorij i , eventualno
obrazujući dodatne " džepove " drugde, romski i vlaški su rasuti
po širim prostorima jer su njima, bar prvobitno, govorile pre-

102
 JEZICI

težno nomadske popul acije. Difuzni su ranije bili i idiomi raznih

jevrej skih zajednica, sada u procesu gašenj a. Difuznost je još
uvek karakteristična za malobroj ne govornike jezika kao što su
ruski, poljski , nemački i grčki, danas uglavnom raštrkane po
različitim urbanim sredinama.

Geografsko susedstva i ovde dovodi do kontakata, inter­

ferencije, pozajmlj ivanja i srodnih poj ava. Tu postoje varij acije
koje zavi se, s jedne strane, od genetske i tipološke bl iskosti ili
udaljenosti jezika u kontaktu, a s druge strane, od veličine i
statusa njihovih entičkih zajednica. Kontakti su po pravilu in­
tenzivniji, a interferencij a i pozaj mljivanj e obuhvatniji, u slučaju
blisko srodnih jezika, dok oni i zmeđu kojih je distanca veća
ispoljavaju i veći otpor prema takvim uticajima.

Na primer, svi jezici nacionalnih manjina u Voj vodini po­

zajmljuju iz srpskohrvatskog, bilo direktno ili putem kalkiranja
(preslikavanja strukture nekog segmenta drugog jezika uz ko­
rišćenje domaćih elemenata), ali ovakve intervencije lakše se
primaju u slovačkom ili rusinskom, čak i rumunskom, nego u
mađarskom. A nestandardizovani idiomi bez institucionalne zaš­
tite, kojima se služe populacije niskog statusa u poodmakloj
fazi asimilacije, neretko obilato pozaj mlj uju od prestižnih su­
sednih jezika čak i kada su ovi prilično udaljeni genetski i ti­
pološki . Tako su, primera radi, fonološki i gramatički sistemi
raznih rumunskih dij alekata i j evrejskošpanskog prihvatili struk­
turalno sasvim neočekivana obeležj a u kontaktu sa lokalnim ob­
licima srpskohrvatskog i makedonskog.

1 03
 RANKO B UGARSKI

Među arealnim pojavama ovde treba podsetiti i na bal­

kanski jezički savez, pomenut u 3. poglavlju, u okviru koga se
razvij aj u zajedničke gramatičke crte. Onome što je o tome već
rečeno dodaćemo samo da tu postoj i i dodatno dejstvo " spolj a",
u vidu zajedničkog kulturnog sloja, poreklom iz turske civili­
zacije, u odgovarajućim segmentima rečnika svih balkanskih
jezika. Ovi turcizmi pribl ižavaju te jezike uprkos njihovoj raz­
nolikosti i omogućuj u izvesno kulturno razumevanje među nj i­
hovim govornicima. S lične poj ave mogu se naći i izvan jezičkih
saveza u uobičajenom smislu reči - u Istri, na primer, gde su
lokalni romanski i hrvatski dij alekti pod snažnim kulturni m uti­
cajem italijanskog .

Š ire govoreći, jugoslovenski jezici utiču jedni na druge

na razne načine i u različitim stepenima. Takvi uticaj i u načelu
mogu da budu uzajamni ako je reč o jezicima uporedlj ivog sta­
tus a, ali su mahom jednosmerni u kontaktima nejednakih par­
tnera. Srpskohrvatski je snažan izvor uticaj a na sve jugosloven­
ske j ezike. On je, opet, sa svoj e strane izložen vidlj ivom uticaju
važnij ih evropski h jezika - danas naročito engleskog - čije i m­
portacij e se onda njegovim posredstvom prenose širom j ezičkog
krajolika zemlje.

N ajzad, u vezi sa arealnim poj avama možemo pomenuti

i pitanje relativne hronologije - dužine prisustva, ili stepena
autohtonosti, pojedinih jezika na današnjoj teritorij i . Ovde se,
naj opštije govoreći , može ustanoviti raspon od romanskih dij a­
lekata i albanskog, preko glavnih slovenski h jezika, do mađar­
skog, turskog i jezika koje su na ove prostore doneli kasnij i

1 04
 JEZICI

talasi naseljenika sa raznih područj a. Najskoriji među ovima su

govornici ruskog, koj i s u većinom ovamo stigli tek u XX veku,
posle Oktobarske revolucije u nji hovoj matičnoj zemlj i . I pored
povremenih većih unutrašnjih migracija, obično sa juga ili ju­
goistoka prema severu ili severozapadu, glavni jezici Jugoslavije
uglavnom već stolećima zauzimaju svoja današnja zemljišta.

Š to se tiče zvaničnog (ustavnog i zakonskog) statusa ju­

goslovenskih jezika, na koj i sada prelazi mo, on je bio regulisan
na nivou etničkih zajednica i na nivou samih jezika. Jugoslo­
venska zakonodavstvo priznavalo je tri kategorije zaj ednica -
narode, narodnosti i etničke grupe. Narodi su etničke populacije
čija je matica u Jugoslaviji (Srbi, Hrvati , Slovenci , M akedonci,
Crnogorci i Muslimani) . Narodnosti (neadekvatan i zbunjujući
termin za nacional ne manj ine) su kompaktne populacije koje
imaju svoj u matičnu zemlju izvan Jugoslavije . Etnička grupa
je sl abo definisana kategorija u koj u se svrstavaju sasvim male
ili pak disperzirane populacije niskog statusa. Sa ovog stano­
višta, dakle, imamo jezike jugoslovenskih naroda (srpskohr­
vatski , slovenački , makedonski), jezike narodnosti (albanski ,
mađarski, turski, slovački , rumunski , bugarski, rus inski, ita­
lij anski , češki , ukraji nski) i jezike etničkih grupa (implicitno
više nego eksplicitno, to bi bili romski, vlaški i svi mali jezici
nabrojani u produžetku Tabele 3).

Ova zvanična podela ima i problematičnih strana. Na pri­

mer, rusinski bi, strogo uzev, morao da se tretira kao jezik na­
roda, jer Rusini više nemaju jasno omeđenu domovinu izvan
Jugoslavije - ili, pri drukčijoj upotrebi terminologije, kao jezik

105
 RANKO BUGARSKI

etničke grupe . Pored toga, moguć je i prelazak iz jedne kate­

gorije u drugu; tako je romski mogao da postane jezik narod­
nosti da su Romi dobili takav status na saveznom nivou (koji
su inače već uživali u Bosni i Hercegovini, ali bez vidlj ivih
posledica u pogledu jezika).

Osim statusa koj i proi stiče iz navedene klasifikac ije za­

jednica, jezici su bili dodatno predmet direktnog zakonskog re­
gulisanj a s obzirom na admini strativni nivo službene upotrebe.
Redovna službena upotreba na saveznom nivou obeležavala je
srpskohrvatski, slovenački, makedonski, albanski i mađarski
kao jezike federacije. Dodatna upotreba na sledećem nižem ni­
vou čini turski, slovački , rumunski i rusinski jezicima republika,
odnosno pokraj ina. Na naj nižem, opštinskom nivou uz s ve te
jezike nalazimo u službenoj upotrebi još bugarski , italij anski,
češki i ukraj inski . U Jugoslavij i , prema tome, nije bilo jednog
zvaničnog ili državnog jezika, nego se proklamovana politika
jezičke ravnopravnosti ostvarivala kroz hijerarhiju službene
upotrebe koja uključuje veliki broj jezika naroda i narodnosti .
Preostali jezici nisu funkcionisali zvanično na bilo kojem ko­
lektivno definisanom nivou, ali su se mogli koristiti u ostvari­
vanj u nekih individualnih jezičkih prava.

Razlike u pogledu zvaničnog tretmana pojedinih j ezika sa­

mo su deo šireg pitanj a socioku lturnog statusa tih j ezika - tačni­
je, nj ihovih zajednica. Ovde mislimo na razlike, često veoma
izrazite, u socijalnoj strukturi, ekonomskoj snazi i obrazovnom
stepenu jezičkih zajednica, nji hovoj kulturi i istorij i , stepenu
organizacije i samosvesti, osećanj u etničkog i dentiteta i grupne

106
 JEZICI

distinktivnosti, integrisanosti u jugoslavensko društvo i (za na­

cionalne manjine) j ači ni veza sa matičnim zemlj ama, obimu
upotrebe maternjeg jezika kod dvojezičnih grupa, itd. Ovakvi
činioci mogu snažno da utiču na sociokulturni i sociolingvistički
status jezika, zvani čnih kao i nezvani čnih. Oni u svom ukupnom
dejstvu proizvode svojevrsni " imidž" pojedinih jezika i dij ale­
kata, koj i može značajno da dopri nese nj ihovom očuvanju i
širenj u ili pak njihovom povlačenju i zameni , kolektivnim pre­
laženjem govornika na prestižnij i jezik okoline.

Dok su nacionalni jezici dovoljno jaki da bi se oduprli i

ponekom nepovoljnom uticaju, sudbina mnogih manjinskih jezika
može da bude određena sklopom pomenutih faktora. Evo samo
nekoliko primera. !talij anski se asocira sa visokom urbanom kul­
turom, dok jezici kao romski i vlaški pripadaju rasutim ruralnim
populacij ama. Prosečan obrazovni nivo govornika italijanskog, ru­
skog ili češkog značajno je viši nego kod predstavnika većine
drugih jezika. Takođe, viši nivo grupne samosvesti i osećanja za
vrednost očuvanja i razvijanja maternjeg jezika karakterišu dobro
organizovane i obrazovane kolektive, koji preduzimaju mere u ci­
lju obezbeđivanja institucionalne podrške svojim jezicima. Nasu­
prot tome, zajednice niskog statusa i lišene j ačeg grupnog iden­
titeta služe se idiomima bez takve potpore, pokazujući tendenciju
ka nestabilnosti, fluktuaciji i pomeranju, kako u etničkom tako i
u jezičkom pogledu. Tako većina govornika vlaškog iskazuje
srpsku nacionalnu pripadnost, lstrorumuni se deklarišu kao Hrvati
i prihvataju hrvatski kao svoj standardni jezik, dok se Megleno­
rumuni na sličan način oslanjaju na makedonski.

107
 RANKO B UGARSKI

S a funkcionalne tačke gledišta, jezici u donedavnoj Jugo­

slavij i razlikuj u se po vrsti i obimu uloga koje obavlj aj u u užoj
i široj zajednici. Neki su ograničeni na lokalna stanovništva,
dok drugi imaj u znatno širu upotrebu, uklj učuj ući i nezvaničnu
funkcij u jezika šire komunikacije. Dok su jedni samo maternj i
jezici , drugi s e koriste i kao nematernji ili drugi jezici u etno­
jezički mešani m sredinama. Neki se, videli smo, upotreblj avaju
i u službenoj i j avnoj komunikacij i , drugi mahom samo privat­
no. Jedan od j ezika nacionalnih manj ina, italijanski , takođe se
uči i kao strani jezik. (Kao strani jezici široko se izučavaj u i
nemački i ruski , ali nj ihovi malobroj ni i rasuti predstavnici u
Jugosl aviji ne obrazuju jezičku zaj ednicu). S druge strane, j e­
zici j ugoslovenskih naroda proučavaj u se kao strani jezici , u
zemlj i i van nje, od strane državlj ana drugih zemalj a . Ipak,
nij edan od tih jezika ne može se ubroj :tti među sredstva in­
ternacionalne komunikacije.

Jezici se razlikuj u i u pogledu pisane tradicije, pa i s amog

postoj anj a pismenosti . S asvim male ili rasute etničke grupe po
pravilu se sl uže nepisanim idiomima, bilo u tom smislu što oni
uopšte nemaju pismo (kao arbanaški ili vlaški) ili pak utoliko
što se u Jugoslavij i ne kori ste u j avne svrhe u pisanom obliku
(kao grčki ili polj ski) . Od pisanih j ezika, makedonski, bugarski,
rusinski i ukraj inski se služe ćiriličnim a drugi latiničnim pi­
smom, a srpskohrvatski koristi oba. (Sinhronij sko korišćenje
dvaju pi sama za isti jezik inače je veoma retka poj ava u s vetu. )

Pis ani jezici i maj u svoje standardne varijetete, pa otuda

funkcionišu kao standardni jezici. Ovaj status pripada svim j e-

108
 JEZICI

zicima navedenim na Tabeli 3 osim vlaškog, uz dodatnu ogradu

da je i romski tek na početku standardizacije, pa se samo uslov­
no može pribrojati standardnim jezicima. Već ova okolnost po­
kazuje da je standardizacij a zapravo proces a ne stanje; jezici
se tako razlikuj u po stepenu standardizacije, što uključuje iz­
građenost i stabilnost standardnih normi , razvijenost stručnih
terminologij a, specij alnih registara i sti lova itd., sve to u vezi
sa prirodom i obimom funkcija koje ti jezici obavljaju. Oni se
mogu i rangirati prema svojoj ukupnoj opremljenosti u ovom
smislu, uzimajući u obzir i neke sociološke kriterijume rele­
vantne za funkcionalnu klasifikaciju. Po nekim analizama, na
vrhu takvog spiska našli bi se - prema očekivanj u - jezici naroda,
do njih albanski, mađarski i italijanski , dok bi pri dnu bili turski,
ukrajinski i romski.

Dok srpskohrvatski i slovenački već vekovima postoje kao

standardni ili, tačnije, knj iževni j ezici, standardni varijeteti ma­
kedonskog, albanskog ili rusinskog su srazmemo skorašnjeg po­
rekla. Jezici naroda prirodno se normiraj u u samoj Jugoslaviji,
a za jezike naci onalnih manjina u ovdašnjoj jezičkoj politici je
prihvaćen princip poštovanj a standardnih normi u nj ihovim ma­
tičnim zemlj ama (sa izuzetkom izvesnih leksičkih specifičnosti,
naročito u društveno-političkoj terminologiji). Za razliku od
svih drugih jezika, koji imaj u monocentričnu standardizaciju,
odnosno samo po jedan standardni oblik, srpskohrvatski kroz
svoje varijante ispoljava policentričnu standardizaciju. Lingvi­
stičke razlike između ovih varij anata nisu velike (nešto su veće
u rečniku, posebno stručnim terminologij ama) i u normalnim

109
 RANKO B UGARSKI

uslovima ne otežavaju komunikaciju, ali potencijalno nose j a k

simbolički naboj zbog koga ih deo govornika u vrednosnoj ravn i
doživlj ava kao zasebne jezike ( u s kl adu sa onim što j e o je­
zičkom identi tetu rečeno u 1 . poglavlju).

Važno obeležje funkcionalnog profila j ezika jeste nj ihovo

korišćenje u obrazovanju, admi ni strac ij i , pravosuđu, medijima,
književnosti i publicistici , nauci i drugim oblastima javnog živo­
ta. Jezici naroda i nacionalnih manjina zastuplje ni su u ovim
domenima, premda na raznim nivoima i u različitim stepenima,
dok j ezici etničkih grupa nisu (uz delimičan izuzetak romskog).
Ovakva upotreba znatno dopri nosi opštem statusu nekog jezika.
Da uzmemo samo obrazovanje, većina jezika naroda i narod­
nosti koriste se kao nastavna sredstva na nekom obrazovnom
nivou i bar u nekim školama, ili se u naj manju ruku izučavaju
kao nastavni predmeti . Kao poseban slučaj pomenućemo kl a­
sične jezike (latinski, staroslovenski, arapski , hebrejski) kojima
se više ne govori , ali koj i i dalje obavlj aj u prestižne funkcije
u verskoj službi i , delimično, kulturi i nauci.

Naposletku, pomenuta svoj stva poj edinih jezika - veličina,

prostorni raspored, zakonski , sociokulturni i funkcionalni status
·- imaj u svoje sociopsihološke odraze u društvenim stavovima
prema nji ma. Kad je reč o stavovima prema sopstvenom j eziku,
govornici se često ponose njime, smatraj ući ga vrednim čuva­
nja, razvij anj a pa, ako treba, i borbe za njegova prava. Ovo je
tipično slučaj kod bolj e organizovanih, samosvesnih i institu­
cionalno zaštićenih jezičkih zajednica. S druge strane, socij alno
podređene zajednice mogu u svom maternjem jeziku da vide

l iO
 JEZICI

simbol svoje nevolje i prepreku napretku, što vodi uzdrrnanom

ili promenljivom etni čkom identitetu, sveopštoj aktivnoj dvoje­
zičnosti i postepenom utapanju u dominantni jezik okoline.
Ovako nešto dešava se, kako izgleda, sa većinom naj manj ih
jezika navedenih posle Tabele 3, ali i sa brojčano jačim jezicima
niskog profila, naročito romskim i vlaškim.

A što se tiče stavova prema drugim jezicima i varijetetima,

tu se etnički stereotipi lako prenose na jezički plan, pa se često
negativni popularni sudovi o govornim svoj stvima drugih na­
cionalnih grupacij a (kao, navodno, primitivni m ili izveštačenim,
smešnim, odboj nim i slično) moraju razumeti upravo kao izraz
nevešto prikrivene odboj nosti prema samim govornicima. A šire
govoreći, j avna slika nekog jezika - njegov "imidž " - proi stiče
iz prestiža koji on uživa, što nije samo pitanje veličine jezičke
zajednice ili službene upotrebe j ezika, na primer. Tako albanski
i turski , uprkos broj nosti svojih govornika i zvaničnom statusu,
ostaju asocirani sa ekonomski zaostalim stanovništvom visoke
stope nepismenosti . Stoga je nj ihov prestiž u j ugoslovenskom
društvu osetno ispod onoga koji pripada ital ij anskom, čij a po­
vezanost sa Ital ijom, udružena sa visokim obrazovnim i drugim
standardima u samoj Jugoslaviji, obilato nadoknađuje mali broj
govornika u ovoj zemlji .

Iako prosečnom stanovniku doskorašnje Jugoslavije nije

strana predstava o j ezičkoj raznolikosti , o većinskim i manjin­
skim jezicima i o opštim principima jezičke politike zasnovane
na načelu ravnopravnosti , čini se da to uglavnom važi samo za
jezike naroda i poznatij ih nacionalnih manjina. Mnogi manji

111
 RANKO B UGARSKI

jezici , ili oni nižeg statusa, jedva da su doprli do društvene

westi o jeziku. Veoma su maglovite predstave o rusinskom, uk­
raj i nskom ili češkom kao jezicima koj i imaju svoje zajednice
u ovoj zemlji, da i ne govorimo o nepisanim romanskim dij a­
lektima. Malo ko zna, na primer, ko su zapravo Vlasi, gde upra­
vo žive i kojim jezikom govore. (Romski je bolje sreće, najviše
zahvalj uj ući popul arni m ciganskim pesmama i muzici, a sada
i filmovima). A pogotovo je sl abo poznato da su ovde, m akar
i minimalno, zastupljeni i takvi " egzotični " jezici kao što su
čerkeski ili jermenski . Za razliku od ovoga, popularnoj svesti
su bliži nemački ili pojedini jevrej ski idiomi, sada sasvim mar­
ginalni ali do II svetskog rata mnogo bolj e predstavljeni . Sl ično
se može reći i za ruski , kao jezik malobroj ne ali uticaj ne in­
telektualne elite koj a je ovde našla pribežište u međuratnom
periodu. Pri tome nema nikakve sumnje da percepciji ruskog
ili nemačkog doprinosi nj ihov status kao velikih svetskih jezika.

Iz obavlj enog opšteg pregleda, tokom kojeg se nij e mo­

glo zalaziti u pojedinosti, izranj a slika J1.1goslavij e kao - može
se pribl ižno reći - prosečno višej ezične zemlje u svetskim
razmeri ma. Za Evropu j e ona možda n atprosečno šarol ika sa­
mo u nekim aspektima, a izdvaj a se naj više osobenim odno­
sima između svih u nj oj zastupljenih j ezika i varijeteta i po­
sebno nekim i nstitucionalnim rešenj ima na nivou j ezičke po­
litike . Podrobniji uvid u tu situacij u , kao i površnij i pogled
na j ezičku sliku sveta u celini, upečatlj ivo govore o dimen­
zij am a i implikacij ama višej ezičnosti kao temelj nog s voj stva
lj udskih društava.

1 12
 5
Jezici u poj edincu

Maternji jezik

Ranij e pomenuti negativni evropski stereotip o višejezič­

nosti na državnom planu proteže se i na pojedince . Naime, često
se veruje da je - ne računajući kasnije učenje stranih j ezika -
nekako prirodno da svaki čovek primamo usvaj a samo jedan
jezik i odrasta s njim kao maternjim. A naličje ovog stava jeste
maglovito uverenje da u individualnoj dvojezičnosti , u smi slu
naporednog usvajanj a ili redovne alternativne upotrebe dvaju
jezika, ima nečeg devijantnog, pa možda i nepovoljnog za men­
talni razvoj i socijalizaciju takve jedinke. U osnovi je ovde reč
o manje ili više prikrivenom dejstvu predrasuda prema potči­
njenim manj inski m populacijama, čij i pripadnici najčešće i jesu
dvojezičn i . Pri tome su glavni nosioci ovih predrasuda - treba
li to reći - privilegovani monolingvalni predstavnici većinskog
jezika u datoj kulturnoj i društvenoj zajednici , među kojima
dvojezične osobe već samom tom svojom osobinom neretko
izazivaj u podozrenje, pa i odboj nost. U ekstremnim slučajevi­
ma, kakav predstavlja prenošenje obrasca monolingvalne isklj u­
čivosti u etnički mešane Sjedinjene Američke Države, dvoje-

1 13
 RANKO B UGARSKI

zičnost se u svesti većinskog anglosaksonskog stanovništva ti­

pično asocira sa siromaštvom, slabim obrazovanjem, pa i pri­
glupošću.

Na idej nom planu, korelat ovakvog odnosa prema dvoje­

zičnosti - bio on ekspl icitno formulisan ili pak samo implicitan
- jeste verovanje da je maternj i jezik neprikosnovena svetinj a
koj a n e trpi konkurenciju. S vako može samo u nj emu d o kraj a
da s e izrazi, dok drugi jezici, koj i se kasnije eventualno nauče
u nekoj meri , mogu samo dodatno da služe određenim prag­
matičkim potrebama koje ne zadiru i intimu ljudske ličnosti.
Treba odmah reći da u ovakvom shvatanju postoj i racionalno
jezgro, premda zavijeno u emotivnu oblandu. Ako ni šta drugo,
ovladavanje prvim jezikom u načelu j e deo jedinstvenog procesa
otkrivanja sveta i sebe u tom s vetu, dok je potonje usvajanje
drugih jezika, do koga dolazi na temelj u tako stečenih sposob­
nosti , ipak prevashodno jezička operacija. Otuda i jaka sprega
između prvog naučenog j ezika i ličnosti , koj a se često mani­
festuje i kroz topao odnos prema tom jeziku.

Ovakvo veličanje jednog i neponovlj ivog maternjeg jezika

pri tome se uklapa u j ednu obuhvatniju mitologiju, ranije već
pominjanu, o nacionalno i jezički čistoj državi , u kojoj nisu
poželj ne nikakve rasne, etničke , verske pa ni jezičke mešavine.
Ali i ako ostavimo po strani dosta očigledne rasističke kono­
tacije cele ove teze, koj e su u novij oj evropskoj istoriji i te
kako umele da se i spolje, moramo da konstatujemo da se i samo
pitanj e maternjeg jezika u naznačenom svetlu predstavlj a po­
jednostavljeno. Objektivno gledano, današnj a stvarnost i u Ev-

1 14
 JEZICI

ropi , a pogotovo u svetu kao celini, otkriva znatno diferencira­

niju sliku i zahteva drukčiju perspektivu. Nesporne empirijske
činj enice, kao i uvid u rezultate koje su u ovoj oblasti postigle
različite naučne discipline, pokazuj u koliko je pomenuto gle­
danje usko, anahrono i opsednuto predrasudama. Otuda se, iz­
među ostalog, nameću i važne korekcije u shvatanju pojma ma­
ternjeg jezika, a neophodan metodološki preduslov za to jeste
njegova demistifikacija.

Treba, pre svega, razumeti da teškoće počinju od samog

ovog termina, koji svojom naglašenom metaforičnošću sugeriše
prirodnu jedinstvenost: kao što svaki čovek ima samo jednu maj­
ku, tako, valjda, ima i samo jedan maternji jezik, i tačno se zna
koji. Ali maternji jezik nikako nije isto, u pojmovnoj ravni, što i
jezik majke. U praksi se to dvoje vrlo često podudara, ali uopšte
ne mora da bude tako. Ono što se naziva maternjim jezikom može
da bude i jezik oca ako je on drukčiji od majčinog, ili jezik nekog
trećeg lica ili nove sredine - naročito u situacijama veće etničke
izmešanosti i življih jezičkih kontakata, karakterističnim za razne
manjinske i rnigrantske populacije.

Osim toga, od koga god nasleđen ili preuzet, maternji je­

zik nij e nužno jedinstvena i zauvek data kategorij a, nego um­
nožavanju podložna, dinamična i promenlj iva vrednost. Tako
milioni ljudi širom sveta - masovno, na primer, u nekim delo­
vima Indije - i maju po dva maternja jezika (ređe, ali ne izu­
zetno, i tri), najčešće i ne znaj ući koji je od njih onaj " pravi " .
Ovde ne pomaže dogmatsko insistiranje da jedan od njih mora
ipak u svim slučajevima da ima prednost, koje se često po-

115
 RANKO BUuAKSKI

kušava podupreti popularnim l aičkim predstavama anegdotskog

karaktera - primera radi , da je kod višejezičnih istinski maternj i
jezik onaj na kojem s e misli i l i sanja, ili onaj koji ostaje očuvan
kod poremećaj a ili delimičnog gubitka jezičke sposobnosti us­
led bolesti . Odnos između jezika i mi šljenja, kao f jezika i sno­
va, isuviše je složen, i u mnogo čemu j oš uvek neispitan , za
ovako prosta poi stovećivanj a, a ni evidencij a o afazičnim bo­
lesnicima ne daje nedvosmislene rezultate.

Isto tako, jedan jezik može se usvaj ati kao maternj i u naj ­
ranijem životnom dobu, ali posle biti u toj ulozi zamenj en ne­
kim drugim usled promene okoline, pa čak i nekim trećim, i
to još uz mogućnost povratka prvobitnoj sredini i prethodnom
maternjem jeziku koj i se sada opet učvršćuje.

Ovako fleksibil no sagledan, poj am maternjeg jezika za­

pravo se može razložiti u nekol iko komponenti i definisati po
poreklu, odnosno redosledu usvaj anja (prvi naučeni jezik), ste­
penu znanj a (jezik koj i se najbolje zna), funkcij i (jezik koji se
najčešće koristi) ili identifikaciji (jezik koji neko sam prihvata
kao svoj maternji, ili mu ga drugi u tom svoj stvu pripisuju).
Ove komponente mogu se podudarati ali i biti u delirničnom
raskoraku, pa neko može imati različite maternje jezike zavi sno
od upotrebljene definicije. Ipak, uz sve pomenute uslovnosti.
za većinu potreba verovatno je naj adekvatnije opšte određenje
da je nečij i maternji jezik onaj koji je to lice najpre nauči lo
(ukoliko on nije kasnij e zamenjen) i s a kojim se samo i denti­
fikuje. Ali još uvek stoji napomena da to ne mora da bude samo
jedan jezik, jer se i dva mogu naporedo u svaj ati kao prva, niti

1 16
 JEZICI

mora da ostane isti jezik, ne samo stoga što se on može zameni ti

nego i zato što je i samoidentifikacij a podložna promenama.

Iz ovoga sledi i to da se, strogo govoreći, maternj i j ezik

ne može ne znati. U migrantskim i sličnim situacij ama valja
razlikovati poj move zavičajnog i maternjeg jezika, pa se, na
primer, za potomke naših radnika u Nemačkoj koj i su tamo
rođeni, ako spontano usvajaj u nemački kao svoj prvi jezik a
jezik predaka veoma oskudno poznaju, ne može reći da ne znaju
svoj maternji jezik, nego da im je taj jezik - nemački .

Jednom rečju, pitanje maternj eg jezika, i teorij ski a često

i praktično, znatno je složenije nego što to izgleda klasičnom
monolingval u evropske tradicije. Zbog pomenutih nej asnoća i
mogućih zabuna, danas se u nauci o problemima višej ezičnosti
i sam termin " maternji jezik " najčešće izbegava. Umesto toga
radije se govori o prvom odnosno drugom jeziku, pri čemu se
ovi nazivi obično odnose na stepen znanj a ili obim upotrebe,
a ne nužno i na redosled usvaj anj a (izuzev u posebni m disci­
plinama kao što su razvojna psiholingvi stika i glotodidaktika,
gde je hronologija od posebnog značaja).

Tipovi bilingvizma

Već i naznačena terminološka praksa govoii o osnovnom

metodološkom doprinosu nauke u ovoj oblasti - a to je relati­
vizacija i uzajamna uslovljenost onih klj učni h poj mova koji se
inače popularno zamišljaju kao unapred zadati, poznati i strogo
odeliti . Ovo ćemo u nastavku da ilustrujemo u više ravni, u

117
 RANKO B UGARSKI

vezi sa individualnim bilingvizmom. Pošto smo slične uslov­

nosti već razmotrili na nivou socijetalnog bilingvizma, uklju­
čujući i povezanost ovih dveju pojava, najpre ćemo da se osvr­
nemo na neke distinkcije koje ih presecaju.

Razlika između stabilnog bilingvizma, pri kome se dvo­

jezičnost održava u ravnoteži , i prelaznog bil ingvizma, kao vre­
menski ograničene međufaze između jednojezičnosti u jednom
a potom u drugom jeziku, tipičina je za mnoge slučaj eve so­
cijetalnog bilingvizma. Ona se, međutim, može na određen na­
či n ispolj iti i kod individualnog bilingvizma, tako što se prvo­
bitno naučeni jezik postepeno dopunjuje drugim, pa se onda
zadržava naporedo s ovim ili pak biva od njega potisnut. Ako
se u tom procesu prvi jezik sasvim izgubi , to se naziva gubitkom
jezika - a ova je poj ava na planu pojedinca korelat smrti jezika
na ni vou govorne zajednice. Ove mogućnosti takođe se mogu
prikazati šemom na Slici 2 u l . poglavlju, gde ceo sled od A
do B ilustruje prelazni bilingvizam, a segment AB . u kome se
proces može i prekinuti, stabilni bilingvizam.

Takođe, na oba nivoa se javlja odnos između horizontal­

nog bilingvizma, kada su oba jezika ravnopravna po standar­
dizaciji i društvenom statusu, i vertikalnog bilingvizma, oka­
rakterisanog diglosij skim rascepom između višeg i nižeg jezič­
kog varijeteta. Ova potonja situacij a otvara i načelno nezane­
marljivu mogućnost da se o bilingvizmu govori i u okviru jed­
nog j ezika, s obzirom na njegove različite varijetete, registre i
stilove. Stoga se pri slobodnijoj upotrebi terminologije može

1 18
 JEZICI

reći da su i mnogi koj i ne poseduju dva jezika ipak višejezični

u svom jednom jeziku !

Društveni kontekst snažno se probija i kroz distinkcij u iz­

među narodnog i elitnog bilingvizma. Prvi termin označava ma­
sovnu i aktivnu dvojezičnost među pripadnicima etno-jezičkih
manj ina, povezanu sa problemima očuvanja identiteta, sticanj a
obrazovanja i sličnim, a drugi uglavnom vi soko obrazovane po­
jedince koj i vladaj u stranim jezicima i u tome vide obogaćanje
a ne izvor problema. Slična razl ika između - uslovno rečeno
- negativnog i pozitivnog psihološkog predznaka, odnosno so­
cijalnog okruženja, može se zapaziti i kod podele na prirodni,
školski i kulturni bilingvizam. U prvom slučaju reč je o deci
iz dvojezičnih porodica ili sredina za koje je bili ngvizam vitalna
potreba i svojevrsna socij alna prinuda. Nasuprot tome , u dru­
gom i trećem slučaju (deca koja uče strane jezike u školi, od­
nosno odrasli koj i ih uče za poslovne i sl ične potrebe) usvaj anje
drugih jezika je u principu stvar dobrovoljnog ličnog izbora i
doživljava se kao nešto poželj no. Kako se delimično ovlada­
vanje stranim jezicima kroz institucij e obrazovnog sistema sa­
mo uslovno može nazvati višejezičnošću, većina pravih bilin­
gvala sveta pripada kategoriji narodnog, prirodnog bilingvi zma.

Međutim, šta je "pravi " bilingvizam? Treba odmah reći

da ne postoji nikakva opštevažeća definicij a individual nog -
kao, uostalom, ni socijetalnog - bili ngvizma. Razmatraj ući po­
jam maternjeg jezika, videli smo da se on može različito
određivati prema kriterijumima kao što su poreklo, znanje, fun­
kcij a ili identifikacij a. Slična merila mogu se primeniti i na

1 19
 RANKO B UGARSKI

bilingvizam, i sa analognim rezultatima, pa neko može da bude

svrstan među bilingvale po jednoj definiciji, ali ne nužno i po
nekoj drugoj . Prema tome, već u startu se suočavamo sa izra­
zitom rel ativnošću ovog pojma.

Prema popularnom poimanju, bilingvali su retki i posebni

pojedinci, većinom iz mešovitih brakova, koj i su odrasli sa dva
jezika i otuda " perfektno " znaj u oba. Ali nasuprot ovom shva­
tanj u , za potrebe naučnog pristupa - koj i uzima u obzir globalnu
empirij sku raširenost i izrazito diferencirano ispolj avanje bilin­
gvizma u različitim dimenzij ama - ova poj ava mora se posma­
trati u jednom obuhvatnom rasponu. A tada nam se bilingvizam
ukazuje kao kontinuum omeđen s jedne strane teorij ski potpu­
nom dvojezičnošću, koj a približno odgovara upravo pomenutoj
laičkoj predstavi, a s druge strane čistim monolingvizmom, od­
nosno posedovanjem samo jednog j ezika. S ve što je između
ovih polova može se legitimno proučavati pod imenom bilin­
gvizma, ali uz uočavanje i razlučivanje različitih aspekata ovog
složenog fenomena.

Među ovim aspektima, dva su dosad privukl a naj veću paž­

nj u istraživača. Prvi, već sasvim tradicionalan, pretežno formal­
ne i psihološke prirode, u bilingvizmu vidi pre svega pitanje
znanja dvaju jezika, idealno ga defi nišući kao maksimalno i
jednako. S a tog stanovišta, dakle, bilingval je lice koje i ma dva
potpuna matemj a jezika. Drugi i novij i aspekt više je funkcio­
nalno i sociološki određen, prikazuj ući bilingvizam kao, u osno­
vi, stvar upotrebe tih jezika, pa je bilingval osoba koj a redovno
upotrebljava dva jezika.

120
 JEZICI

Polazeći od stepena znanj a, pomenuti kontinuum može se

podeliti na segmente, dakako bez oštrih granica. U prvi segment
došli bi ambilingvali -
oni koj i podjednako i u potpunosti vla­
daju obama j ezicima. Tu se podrazumeva sposobnost nj ihovog
alternativnog korišćenja u svim domenima i situacijima upotrebe
jezika, uključujući sve jezičke veštine (razumevanje, govorenje,
čitanje, pisanje), i bez interferencije jednog jezika u strukture dru­
gog na bilo kom jezičkom nivou (šematski, A na Slici 8).

B alansirani bilingvali
r • • • • • r.....: . . .
'
... - . . . . . .
' '

[±] rn
'
' '
' '

L, Lz

A B e

Dominantni bilingvali
. . . .. - ... . .. . - . · · · - - · - · · · · · ·
'
'

rn
'

L,

D
Lz

E
� F

S/iko. 8.

Ali ovakvi pojedinci pre su mitološka nego realna bića, ne

samo iz psiholoških nego i iz socioloških razloga; na primer, dva

121
 RANKO B UGARSKI

jezika nikada nisu potpuno podudama u svojim društvenim fun­

kcij ama niti ekvivalentna u svim domenima upotrebe (da jesu,
jedan od njih bi bio sasvim suvišan, pa zajednica i njeni članovi
ne bi ni bili dvojezični).

Ž ivotnoj stvarnosti bliži su ekvilingvali - ljudi koji takođe

podj ednako vladaju svojim j ezicima, ali ne i potpuno u nekom
strogom smislu monolingvalnih normi (B na Slici 8). Ovaj tip
priznaje, naime, činjenicu da i bil ingval i visokih sposobnosti u
oba jezika te jezike diferencirano raspoređuju prema prilikama,
crpeći iz svog ukupnog verbalnog repertoara - principijelno na
isti način na koj i rnonolingval di stribuira elemente svog jedno­
jezičnog repertoara. Iz ovog proističe važan metodološki uvid
da ukupnu jezičku sposobnost bi lingvala zapravo ne treba upo­
ređivati sa zbirom sposobnosti dvaju odelitih monolingvalnih
govornika i stih jezika, nego sa sposobnošću jednog od njih. Bi­
lingvizam se time ukazuje kao fenomen sa sopstvenim norma­
ma, za koj i ne moraju da važe monolingvalne norme (na primer,
zahtev da se svaki od dva jezika zna u istoj meri i na identičan
način na koji ga znaj u njegovi monoli ngvalni govornici).

Ovaj elastičnij i pogled sasvim prirodno prihvata neke is­

kustveno poznate i nesporne činjenice o jezičkoj praksi bilin­
gvala. Mnogi od nj ih radije pribegavaju j ednom od svojih jezika
u svakodnevnom privatnom razgovoru, a drugom u javnoj ko­
munikacij i ; ako čitaj u na oba, možda ipak radije pišu na jed­
nom ; i slično. Neretko dolazi i do specij alizacije, utol iko što
se jedan od jezika uopšte ne aktivira u nekim domenima, si-

122
 JEZICI

tuacij ama ili veštinama - a nekada niJedan od njih (ima i ne­

pismenih bilingvala) .

Takođe veoma često dol azi do uticaja jednog jezika na

drugi, ili obostranog, pa se u poređenj u sa monolingvalnom pro­
dukcijom pri mećuju razlike i modifikacije u izgovoru il i pra­
vopisu, građenju reči , si ntaksi ili semantici . Ova odstupanj a ne­
kada su suptil na i teže primetna, al i su obično najpre prepoz­
natlj iva u artikulacij i - kada neko veoma tečno i gramatički
ispravno govori jednim jezikom, ali sa naglaskom i intonacijom
onog drugog. (Za jednog istaknutog savremenog lingvi stu reče­
no je da tečno govori pet jezika - na ruskom ! ) U ovaj kontekst
treba postaviti i svetski poznate primere lj udi koj i su pisali zna­
čajna knj iževna dela na jezicima koj i im nisu bili maternj i (kao
D žozef Konrad, Vladimir Nabokov ili Samj uel Beket). Njihova
izuzetna dostignuća ostvarena su visoko specij alizovanom pri­
menom j edne od jezičkih veština, pisanj em beletri stike, ali oni
ne mogu samim tim da posluže kao realna mera ravnomernog
i harmoničnog bili ngvizma.

Na izloženi način oslabljeni i raslojeni pojam bilingvizma

sa stanovišta jezičkog znanja pripušta pod ovaj krov sve veći
broj ljudi od krvi i mesa. Idući dalje prema kraj u kontinuuma,
dolazimo do poj ma - doduše, spornog - semilingvala. Naime,
dete koj e odrasta sa dva jezika u izrazito nepovoljnim okolno­
stima, kakve neretko prate život radnika migranata ali i drugih
prikraćenih manj inskih grupa, može oba jezika da usvoji samo
polovično. Tada ono, umesto da postane dvojezično, postaje samo
"
" dvostruko polujezično (C na Slici 8).
1 23
 RANKO B UGARSKI

Dosad razmotreni tipovi bilingvizma, kod kojih se pretpo­

stavlja podjednako dobro (ili lošije) znanje oba jezika, idu pod
opšte zaglavlje balansiranog bilingvizma. Njemu se suprotstavlja
pojam dominantnog bilingvizma, kod koga u svakoj od posma­
tranih realizacij a znanje jednog jezika manje ili više preteže nad
znanjem onod drugog (D, E, F na Slici 8). Ukupno uzev, ovo je
nesumnjivo mnogo češća pojava, naročito ako uzmemo u obzir
da poznavanje drugog jezika može da bude i srazmerno oskudno.

Izloženi tipovi i odnosi predstavljeni su grubo i šematski,

i služe samo za opštu orijentaciju. Osnovna slabost celog pri­
stupa j e u teškoći egzaktnog merenja j ezičkog znanj a bilingvala
- kao, uostalom, i monolingvala. Nije moguće precizno utvrditi
kvalitativne ili kvantitativne uslove koje neko treba da ispunj ava
da bi bio klasifikovan kao, na primer, "potpuni bilingval " , iz­
među ostalog i stoga što se ne zna tačno šta bi bio "potpuni
monolingval " . I jednoj ezični predstavnici istog jezika mogu se
veoma razlikovati po vrsti i količini znanj a i veština u tom j e­
ziku : j edan može, recimo, da bude nepismen i oskudnog rečni­
ka, a drugi pismen i artikulisao, i slično. Kada je reč o dva
jezika, raspon ovakvih varijacij a je još veći, pa je utoliko teže
pronaći neko čvršće merilo, jednu upori šnu tačku prema koj oj
bi se na objektivan i merljiv način određivao stepen dvojezično­
sti. Iako su u merenj u bilingvizma postignuti izvesni rezultati,
zasad j e veoma teško kvantifikovati dobijene nalaze na neki
univerzalno validan način, pa je to i poj ačalo svest o ograniče­
njima tradicionalnog prilaza bilingvizmu kao, pre svega, jezič­
kom znanj u.

1 24
 JEZICI

Ovde nij e mnogo pomogla ni uticajna - iako dosta ospo­

ravana i nedovolj no jasna - podela na donekle srodne tipove
sa semantičkog i razvoj nog stanovišta. Ova podela zasnovana
je, lingvistički rečeno, na pitanj u raspol aganja jednim jezičkim
kodom sa dve realizacije ili pak dvama odelitim kodovima. Po­
pularnije, što znači uprošćeno i zapravo neadekvatno, to se mo­
že predstaviti kao pitanje odnosa mišljenja i upotrebe jezika
kod bilingvala, na što upućuju uslovne parafraze koje ćemo dati
u zagradama i pod navodnicima. Složeni bi lingvali imaju jedan
semantički sistem realizovao u dva jezika, usvojena naporedo
i spontano u ranom životnom dobu, koja se i u kasnij oj pro­
dukciji mogu neosetno mešati , pa govornici nisu uvek ni svesni
koj im se od njih trenutno služe ( " misle bez posebne veze sa
jednim ili drugim jezikom " ) . Koordinirani bilingvali, pak, imaju
odelite semantičke sisteme j er su s voje jezike usvojili u dife­
renciranim okolnostima, usled čega ih drže odvojene ( " misle
na onom jeziku kojim se trenutno služe " ) . Naj zad, subordinirani
bilingvali polaze od semantičkog sistema svog prvog jezika i
spontano ga " prevode" u elemente s vog drugog jezika, naj češće
kasnije naučenog i otuda podređenog ( "mi sle na prvom jeziku
i kada govore na drugom" ) . No ova terminologija se upotre­
blj ava neuj ednačeno, a sama materij a se teško nudi egzaktnom
proučavanju.

Kad smo već dotakli problem razvoj a jezičkih sposobno­

sti, napomenimo j oš da se tu razlikuj u rani ili simu/tani i kasni
ili sukcesivni bilingvizam. Dok se prvi odnosi na usvaj anje dva
jezika mahom već u predškolskom dobu, drugi uključuje i uče-

125
 RANKO BUGARSKI

nje drugih ili stranih jezika u školi, pa i kasnije. Za razliku od

funkcionalnog bilingvizma, kada oba jezi ka značaj no i vidno
funkci onišu u produkcij i pojedinca, veoma često dol azi i do
takve asi metrije u nj ihovoj zastupljenosti pri kojoj postaje re­
levantna razlika između aktivnog ili produktivnog i pasivnog
ili receptivnog bilingvizma. U ovom potonjem slučaju bilingval
uglavnom samo razume svoj drugi, po pravilu kasno naučeni
jezik, ali nj ime teže govori ili čak - što bi po nekim shvatanjima
bio moguć granični slučaj bilingvizma - uopšte ne govori .

S a prethodnim je delimično povezano i razlikovanje adi­

tivnog i suptraktivnog bilingvizma. Adi tivni tip je onaj kod koga
se znanj a stečena u drugom jeziku prosto dodaju ranije u svo­
jenim sposobnostima u prvom jeziku, pa je ukupni rezultat ne­
sumnj ivo jezičko obogaćenje. Do ovoga dol azi u povoljnim
okolnostima i uz pozitivan psihološki predznak: drugi jezik se
usvaj a jer se to želi . Kod suptraktivnog tipa, međutim, znanj a
u drugom jeziku stiču se n a račun prvog jezika, kome se tako
oduzima deo terena, što rezultira svojevrsnom nivelacij om do­
bitka i gubitka. Ovo se može desiti u nepovoljnim prilikama,
koj e nose negativan predznak: drugi jezik se uči zato što se to
mora.

Primeri prvog tipa nal aze se, recimo, među doseljeničkim

populacij ama u razvijeni m zemljama, pod uslovom da one, ne
odstupaj ući od svog zavičajnog jezika, prihvataju i j ezik nove
sredi ne kao sredstvo odomaćivanj a i prosperiteta u njoj ; a ovde
s vakako spada, bar u načelu, i učenje stranih jezika širom s veta.
Primeri drugog tipa česti su kod autohtonih manj ina, inače ugro-

1 26
 JEZICI

ženih, kojima je drugi jezik pragmatički potreban ali emocio­

nalno odbojan kao pretnj a sopstvenom etničkom identitetu; ovaj
procep može negativno da se odrazi i na prvi jezik. Ovakve
pojave, praćene odgovaraj ućim stavovima prema jeziku, mogu
da proizvedu i dugoročne posledice, doprinoseći procesima oču­
vanja ili širenja, odnosno zamene ili povlačenja, pa i gašenja
jezika. Primera radi , aditivni bilingvizam podstiče širenj e među­
narodnih jezika, dok suptraktivni bilingvizam, ako je masovan
u datoj zajednici, može da signalizuje nj en postepeni prel azak
sa prvog na drugi jezik i moguću smrt prethodnog.

Ako je teško meriti bilingvalno znanje, nije lako iznaći ob­

jektivne i praktično primenljive kriterijume ni za merenje upotrebe
dvaju jezika, kod pojedinca kao ni u zajednici. Pa ipak se danas
sve više vodi računa i o ovom aspektu - u najmanju ruku kao
nužnom korektivu i nsistiranj a na količini jezičkog znanja. Uosta­
lom, te dve strane pitanja bilingvizma su međusobno povezane,
kako se moglo videti i iz našeg prikaza, pa se ovom drugom neće­
mo dalje posebno baviti.

Bilingvizam i prateće pojave

Sa tačke gledišta kulturnih razlika i s njima povezanih

socijal ni h i obrazovnih programa posebno je zanimlj ivo pitanje
odnosa bilingvizma i bikulturalivna. Iako ove dve poj ave ne
moraju uvek da idu uporedo, uspešan bilingval najčešće bar u
nekoj meri ovladava i dvema kulturama. Bez toga se, naime,
ne mogu izbeći kulturne greške, dobro poznate u nastavi stranih

1 27
 RANKO B UGARSKI

jezika, koje nastaju kada se analogna jezička sredstva pri men­

juj u na način stran kulturi jednog od jezika. Ovo je čest slučaj
prilikom nuđenja, zahvalj ivanja, izvinj avanj a i sličnih kulturno
osetlj i vih govornih činova, gde čak i unutar evropske kulture
u š irem smislu - da i ne idemo dalje po svetu - postoje značaj ne
razlike u idiomatskoj upotrebi pojedi nih jezičkih sredstava.

U saobraćaj u između bilingval a ispoljava se jedan red po­

java koje odskora ulaze u žižu interdisciplinarnih naučnih istra­
živanj a i koje možemo samo da pomenemo. Među njima je
pitanj e izbora jezika na kome će se opštiti, zavisno od raznih
kulturnih, socioloških, psiholoških i drugih činilaca. Tu su, po­
tom, mehanizmi prilagođavanja govorniku tokom verbalne in­
terakcije, s obzirom na zajedničko poznavanje jednog ili više
kodova, uslove i ciljeve komunikacije, etničku pripadnost i druš­
tveni status sagovornika, kao i simboličku vrednost govornog
približavanj a ili distanciranja. A u vezi s obema pomenutim
verbalnim strategijama je i menjanje ("preključivanje ) kodova
"

- raširena praksa kombinovanja elemenata dvaju jezika tokom

iste interakcije između bilingvala. Ovakve alternacije veoma su
česte u pograničnim i drugim etno-j ezički mešanim krajevima,
zatim među iseljenicima i povratnicima, ali i kod nekih profe­
sionalnih grupa u inače pretežno monolingvalnim urbanim sre­
dinama. Kod nas, na primer, profesori stranih jezika u nefor­
malnom međusobnom razgovoru (dakle, ne samo u učionici)
spontano kombinuju j edinice i iskaze svog maternj eg jezika i
jezika koji predaju. Pored čisto lingvističkih obeležj a ovakvog
"
" skakanja između jezika, pažnj u privlače i nj egove brojne psi-

1 28
 JEZICI

holingvističke, sociolingvi stičke, sociopsihološke i druge impli­

kacije i posledice.

Kad smo već pomenuli posledice, treba da dodamo da je

i pitanje bilingvizma u celini od početka opsednuto spekul aci­
jama i sporenjima oko njegovog dej stva na i ntelektualni i du­
hovni razvoj dvojezičnih pojedi naca i njihov dalji život. Glo­
balno govoreći , starij a škola mišljenj a o ovoj problematici, obli­
kovana u obrascu ranije pomenutih negativnih predubeđenj a o
bilingvalima, pretežno je tu naglašavala štetne posledice - u
smislu mogućeg slabijeg poznavanja obaju jezika, izvesnih za­
stoja u mentalnim funkcijama, nesigurnosti u ponašanj u i re­
akcij ama, slabijeg uspeha u školi, možda čak i podeljene lično­
sti , i sličnog. Iako je povremeno bivalo ovakvih nalaza, oni se
danas uglavnom tumače uticajem nepovoljnih okolnosti u ko­
jima se bilingval neretko razvij a, pre nego samog bilingvizma
kao takvog. Nova i modernij a istraživanja, empirij ska ali i teo­
rij ska, znatno veću težinu daj u pozitivnom dej stvu bilingvizma
kao činioca koji podstiče kognitivni razvoj , psihološku fleksi­
bilnost, toleranciju prema drugom i drukčijem uz suzbij anje lin­
gvocentrizma i etnocentrizma, širenj e intelektualnih hori zonata
i druge poželjne karakteristike ličnosti. A ima i mišljenja da
bilingvizam sam po sebi zapravo ne deluje ni negativno ni po­
zitivno, budući u s vetskim razmerima tako obična stv;p-, te da
je to u suštini neka vrsta potencijalne dodatne sposobnosti čiji
rezultati zavise od uslova, načina i stepena njene realizacije.

Ako u svemu ovome ima još mnogo nejasnog, pa i kon­

tradiktornog, to je dobrim delom posledica činjenice da je na-

1 29
 RANKO BUGARSKI

učno proučavanj e bilingvizma - koj i kao poj ava postoji još od

pradavnih vremena - ozbiljnij e započeto tek pre nekoliko de­
cenij a. Danas je ono u punom zamahu, kao izrazito multidisci­
plinarno područje sa nekol iko teži šta. Bil ingvi zam uopšte (dva
koegzistentna j ezika) od značaj a je za opštu lingvistiku, sa sta­
novi šta jezičkih kontakata i pratećih poj ava. Socijetalni bilin­
gvizam (dva jezika u jednom društvu) je predmet interesovanja
prevashodno sociolingvistike i sociol ogij e jezika, sa posebnim
obzirom na jezičku politi ku i planiranje jezika. Individualni bi­
li ngvizam privlači pažnj u još nekih disciplina iz nj ihovih po­
sebni h uglova. Među nj ima su neurolingvistika (dva jezika u
jednom mozgu), zainteresovana za neurolingvističke procese
kod bili ngvala i nj ihova oštećenj a u afazij i ; psiholingvistika (us­
vaj anj e dveju gramatika), zaokuplj ena psihičkim i kognitivnim
razvojem; te pedagogij a (učenj e i nastava drugog jezika) , na­
ročito u kontekstu manj inskog, dvojezičnog ali i opšteg obra­
zovanj a.

U vezi s ovim poslednj im pomenućemo evolucij u shva­

tanj a o prioritetima j ezičke nastave. Negde do sredine našeg
stoleća ona je, što se manj ina tiče, mahom bila otvoreno asi­
mi latorska, sa insistiranj em na većinskom jeziku. Godine 1953.
UNES KO je izdao uticaj nu preporuku o obrazovanju na ma­
ternj e m jeziku i za manj ine, bar na osnovnom stepenu. Time
je uči njen važan korak napred, ali su se ispoljila i neka ogra­
ničenj a ovog pristupa. Stoga danas Evropski savet preporučuje,
za evropske prilike, zastupljenost četiri jezika tokom osnovnog i
srednjeg obrazovanja: maternjeg jezika pripadnika manjine, na-

1 30
 JEZICI

cionalnog jezika države, i dva strana jezika gde god je to mo­

guće. Za govornike većinskih jezika ovo bi najčešće značilo
ukupno tri jezika.

Mi smo, govoreći o bilingvizmu, po pravilu mislili na dva

jezika, ali se na sl ičan način može govoriti i o tri , pa možda i
više jezika - kod višejezičnih manjinskih grupa u mnogim de­
lovima sveta, ali i kod izuzetnih poj edinaca bilo gde . A pri
prihvaćenom elastičnom shvatanju ove poj ave, koje ne podra­
zumeva nužno analogne sposobnosti u oba jezika ili u svim
jezici ma, mnogi lj udi su doslovno multilingvalni ako su naučili
više jezika, makar i na način na koj i se uče strani jezici . Pa
ipak će u svetlu rečenog biti jasno da j ezičkom folkloru, a ne
stvarnosti, pripadaj u povremeni izveštaj i o poliglotima koji
"perfektno govore " desetak, ili " znaj u " dvadesetak jezika. Š to
se pak tiče profesionalnih lingvista, oni često analitički poznaju
strukturu mnogobrojnih jezika, ali to nipošto ne podrazumeva
da su u stanju j· da govore na svima nj ima.

Možemo da zaključimo sledeće. Polovi ranije ocrtanog

konti nuuma bilingvizma mogu se zanemariti, jer potpunih am­
bilingvala u strogom smislu navedenog određenj a gotovo izve­
sno nema, a čisti monolingval po definicij i izlazi iz domena
bilingvizma. Ali kada se ovi polovi odseku, u rasponu koj i osta­
je - od ekvilingvala pa sve do lica koj a u izvesnoj meri raspo­
lažu i nekim drugim jezikom - ima mesta za razne vrste i ste­
pene bilingvizma. Takvih bilingvala i ma sasvim dovoljno i pre
nego što stignemo do poslednjeg segmenta kontinuuma, teorij­
ski manje interesantnog a praktično slabije uočlj ivog. Dovolj no,

131
 RANKO BUGARS K I

naime, jer i ako računamo samo one koj i se u svakodnevnom

životu slobodno služe bar dvama j ezicima, i time izbegnemo
svaku krajnost i ostanemo pri sasvim legitimnoj upotrebi ter­
mi nologije, dvojezična je - po grubim procenama - bar polo­
vina čovečanstva. Pri tome bilingvala ima bezmalo u svakoj
zemlji sveta, u svim društvenim slojevima, i na svim uzrastima.
Tako je bilingvizam u svetu uistinu rasprostranjena poj ava, pre
pravilo nego izuzetak. On se direktno tiče jezičke šarolikosti o
koj oj je, sa raznih aspekata, bilo reči u celoj ovoj knj izi. S ame
po sebi , kao empirijska činjenica, jezičke razlike nisu ni blažen­
stvo ni prokletstvo, ali jesu jedan od vel ikih izazova na koje
je Homo loquens tokom svoje evol ucije morao da traži odgo­
vore. A među ovima je masovni bilingvizam u društvima i među
pojedincima, koj i onda omogućuje i podstiče široke prevodi­
lačke i druge delatnosti , svakako najvažnij i .

132
 Bibliografij a

Za pi sanje ove knj ige nije bilo gotovih uzora, u smi slu
si ntetičkih pregleda celokupne razmatrane problematike, na ko­
je bi se sada mogla skrenuti pažnj a čitaocu. Za razliku od toga,
o pojedinim ovde izloženi m pitanj ima postoj i veoma obimna i
teško pregledna literatura na raznim jezicima. Od dela obja­
vljenih na srpskohrvatskom ili prevedenih na ovaj jezik ukazu­
j e mo na sledeća. O j ezičkom identitetu piše R. Katičić , "Iden­
titet jezika " , Novi jezikoslovni ogledi, Zagreb 1 986. Sažet en­
ci klopedij ski prikaz jezika sveta daj e M. Križman, " Jezici na
svijetu " , Opća enciklopedija JLZ - Dopunski svezak, Zagreb
1 988; v. i D . Š kiljan, "Jezici i pisma svijeta" , Pogled u lingvi­
stiku, Zagreb 1 980. O opštem problemu jezičkih klasifikacija
govori E. Benvenist, " Klasifikacija j ezika" , Problemi opšte lin­
gvistike, Beograd 1 975. Š ire o ovome, uključuj ući i aspekte koji
ovde nisu posebno razmatrani - naročito tipološki - v. u R.
2
B ugarski, Jezik i lingvistika, Beograd 1 984 , a za podrobne bib­
liografske podatke i tumačenj a još i poj edine odeljke u M. Ivić,
Pravci u lingvistici 1-11, Beograd 1 9906 . Opštiji uvid u društveni
kontekst funkcioni sanja jezika, a u tim okvirima i u višeje­
zičnost, omogućuju R. Bugarski, Jezik u društvu, Beograd 1 986,

133
 RANKO B UGARSKI

M. Radovanović, Sociolingvistika, Novi Sad 1 986, te J. A. Fi­

shman, Sociologija jezika, Sarajevo 1 978 (The Sociology of
Language, Rowley, Mass. 1 972), a posebno sa stanovišta j e­
zičke politike D . Š kiljan, Jezična politika, Zagreb 1 988. i M .
Pupovac (ur.), Jezici i politike, Zagreb 1 988. (gde s e daje prikaz
jezičke situacije i politike u odabranim evropskim i vanevrop­
ski m zemljama, uključujući i Jugoslavij u) . O jezicima u Jugo­
slavij i v. naročito A. Kovačec ," Jezici i pisma naroda i narod­
nosti " u okviru tematske celine "
"Jugoslavij a , Enciklopedija Ju­
goslavije, sv. 6, Zagreb 1 990; i " Standardni jezici u SFRJ " ,
Lingvistički časopis SOL, br. 8, Zagreb 1 989. U svetu zapažena
monografij a o višejezičnosti, sa posebnim osvrtom na probleme
obrazovanj a jezičkih manjina, je T. Skutnab Kangas, Bilingvi­
zam - da ili ne, Beograd 199 1 (T. Skutnabb Kangas, Bilingua­
lism or Not, Clevedon 1984). - Među naj važnijim aktuelnim
izvorim a obaveštenja o pluralitetu, klasifikaciji i registru jezika
sveta su: C. F. and F. M. Voegelin, Classification and Index of
the World 's Languages, New York 1 977; B . F. Grimes (ed.),
11
Languages of the World: Ethnologue, Dallas 1 988 ; G . Decsy,
Statistical Report of the Languages of the World as of J 985,
Part I, Bloomington 1 986; B . H . .HpQeBa (pe,n;.), 513btKU u
ouaJleKmbt Mupa - llpocneKm u CJlOBHUK, MocKBa 1 982.
Veoma koristan moderan pregled genetske klasifikacije i arealne
distribucije jezika, u istorij skoj i teorij skoj projekciji, daje M.
Ruhlen, A Guide to the World 's Languages, Vol . I : Classifi­
cation, Stanford/London 1 987. Iscrpna obaveštenja o genetskoj
pripadnosti i gramatičkoj strukturi 50 važnijih jezika, uz osnovne
sociolingvističke podatke, sadrži B. Cornrie (ed.), The World 's

1 34
 JEZICI

Major Languages, London 1 987. Mnoštvo enciklopedijski iska­

zanih podataka o raznim pitanjima dotaknutim u ovoj knjizi
pruža i D. Kristal, Kembrička enciklopedija jezika, Beograd
1 996 (D. Crystal, The Cambridge Encyclopedia of Language,
Cambridge 1 987).

135
 Registar j ezika

Ovaj regi star obuhvata jezike, jezičke porodice i dij alekte

koj i se pominju u knjizi. Oznaka "j . " iza naziva je skraćenica
za reč "jezici " i upućuje na genetsku grupu jezika. Registar ne
sadrži pokušaj klasifikacije (npr. dij alekata pod jezike kojima
pripadaju) niti jednoznačne identifikacije jezika sa dva imena.
U retkim slučajevima, tamo gde je to i zgledalo potrebno, date
su upute unutar registra; ostala obaveštenja mogu se naći na
naznačenim mestima u knjizi. Korišćena je isključivo sprsko­
hrvatska adaptacija i mena; samo na tri mesta, gde bi takav po­
stupak mogao kod čitaoca da izazove ozbilj nije nedoumice oko
identiteta, u zagradi su dati izvorni nazivi .

afrikan s 57, 90 ameri ndij anski j . 46, 4 8 , 5 8

afroazij ski j . 46, 5 3-7 ( v. i indijanski j . )
ai nu 4 1 , 8 3 amh arski 5 6
aj mara 5 8-9 an atolski j . 47
akadski 54 anglosaksonski 1 7
alban ski 1 8 , 46, 47 , 5 3 , 65 , aramej ski 54
66, 74, 97, 99- 1 02, 1 0�, arapski 26, 32, 5 1 , 54, 56, 66,
1 09, 1 1 1 74, 86, 87, 94, 1 1 0
algonkinski j . 5 8 aravakanski j . 59
altaj ski j . 4 6 . 4 9 , 5 4 , 5 5 , 1 0 1 arbanaški 9 8 , 1 00, l 08

1 37
 RANKO BUGARSKI

arumunski 1 8 , l OO češki 5 3 , 97, 1 00, 1 02, 1 05-7 ,

( v. i vlaški) 1 12
asamski 1 2, 54 čukotsko-kamčatski j . 55
atabaskanski j. 5 8
au stralij ski j . 27, 46, 4 8 , 60--2 daički j. 5 5
au stroazij ski j . 46, 49, 5 5 daj ački 1 9
au stronezij ski j . 4 6 , 48, 5 5 , dakorumunski l OO
5 7 , 60-- 1 dal matski 23
azerbej džanski 54 danski 1 2, 1 4, 5 3 , 94
dinka 5 6

bahasa 55, 73 dravidski j . 4 6 , 5 4 , 64

baltički j. 5 3
balto-slovenski j . 47 engleski l l , 1 2, 1 4, 1 7 , 20,
bantu j. 1 5 , 1 9, 57 25, 26, 3 2-4, 5 1 , 53, 5 5 ,

baskij ski 4 1 , 52, 64, 80 5 7 , 5 9 , 60, 6 1 -2, 64-6,

beloruski 53 70--2, 74, 7 5 , 80, 8 1 , 8 3 ,

bengal ski 1 2, 32, 5 1 , 54 84, 90, 92-4, 96, l 04

benue-kongoanski j . 5 7 - kreol 1 2, 60, 62

berberski j. 5 6 eski mski 5 9

biharski 32, 5 4 eskimsko-aleutski j . 4 6 , 5 8 , 8 3

bretonski 5 3 , 8 0 esperanto 7 1

bugarski 1 6, 5 3 , 65, 97, 99, estonski 5 3

1 00 , 1 02, 1 05 , 1 06, 1 08 etrurski 26, 4 1

burmanski 54
burušaski 4 1 farsi 1 8
fidžij ski 6 1
finski 1 0, 5 3 , 94
ciganski 1 8
flamanski 1 2, 74, 75, 80
(v. i romski)
francuski 1 2, 1 6, 1 7, 20,
3 2-4, 37, 5 1 , 53, 5 5 , 5 7 ,
čadski j. 56 59, 6 0 , 6 4 , 6 6 , 7 0 , 72-5,
čakavs ki 1 4 80, 8 1 , 84, 87, 90, 94
čerkeski 9 8 , 1 0 1 , 1 1 2 - kreol 1 2, 57, 60

1 38
 JEZICI

franko-provansalski 7 1 indij anski j . 27, 83

ful a 57 (v. i amerindij anski j . )
indoarij ski j . 1 5 , 47, 54, 64
indoevropski j . 46-9, 52-4,
galicijski 5 3 , 80
57, 59, 1 00, 1 0 1
gelski 1 8
indoiranski j . 47, 54
germanski j . 44, 47 , 5 3 , 1 00
gilj ački 4 1 indonežanski 5 5 , 73

grčki 1 7 , 26, 47 , 5 3 , 6 5 , 66, indo-pacifički j. 46, 49, 60- 1

70, 74, 8 3 , 86, 94, 98, 1 00, iranski j . 47

1 03 , 108 irokvoj ski j. 5 8
- di motiki 86 irski 1 8, 2 1 , 2 5 , 2 6 , 5 3 , 7 2
- katarevusa 86 islandski 7 3
gruzij ski 53 istroromanski 98, l OO
gudžaratski 54 istrorumunski 98, l OO
gvarani 58, 59, 72 italij anski 1 6, 1 7, 32, 37, 5 3 ,
5 9 , 72, 8 0 , 83, 8 4 , 87, 94,
97, 99- 1 09, I l l
hausa 5 1 , 56, 59, 93
italski j . 47
havaj ski 6 1
hebrej ski 1 8 , 2 1 , 54, 72-3 , 1 1 0 ivrit 1 8

helenski j . 47
hetitski 26
hindi l l , 32, 3 3 , 5 1 , 54, 93 j ao 55
hindustanski l l j apan ski 1 0, 32, 4 1 , 5 1 , 5 5 , 59
hmong 55 j avanski 32, 55, 70
hoi sanski j . 46, 56, 5 7 jermenski 47, 5 3 , 59, 98, 1 00,
holandski 1 2, 1 5 , 1 6, 5 3 , 5 7 , 1 12
6 0 , 75, 94
j evrejskošpanski 1 8 , 98, l OO,
hrvatski l l , l 04, l 07 1 03
jevrej skonemačkl 1 8, 9 8 , 1 00
iberski 26 jidiš 1 2, 1 8, 5 9 , 98
i gbo 57, 93 joruba 57, 93
ilokano 55 juručki 98, 1 0 1

1 39
 RANKO BUGARSKI

kamaški 23 madurski 5 5
kanada 54 mađarski 1 0, 5 3 , 74, 9 7 ,
kanuri 56 1 0 1 -6, 1 09
karipski j. 59 maj anski j . 5 9
katalonski 37, 53, 66, 80 m akedonski 1 4, 1 6, 30, 5 3 ,
� kavkaski j . 46, 48, 52, 5 3 , 1 0 1 65, 94, 97- 1 00, 1 02- 1 09
JJ
kazaški 54 malaj alam 54
kečua 5 8, 5 9 malaj ski 3 3 , 5 1 , 55, 7 1 -3
keltski j . 23, 2 6 , 4 7 , 5 3 , 6 4 , 8 0 malaj sko-poli nezij ski j . 60
ki neski l l , 1 4, 32-4, 5 1 , 54, malgaški 5 7 , 6 1
5 9 , 7� 73, 83, 9� 97 mal i nke-bambara 57
kirgi ski 54 malteški 5 3
kmerski 5 5 mandarinski 32

koptski 2 6 , 56 mandžurski 54

kordofanski j. 56 m anski (Manx) 23, 25

korej ski 1 0 , 32, 4 1 , 5 5 , 83 maorski 6 1

kornvolski 26 maratski 32, 54

korzi kanski 80 meglenorumunski 98, 1 00

kosa 5 7 mij ao 5 5
mij ao-jao j . 5 5
kušitski j . 5 6
mijen 5 5
kutenaj 4 1
minangkabau 55
moldavski 1 2
ladino 1 8 , 9 8 mongolski 54
laoski 55
lapon ski l l na-dene j. 46, 5 8
lati nski 1 7, 22, 26, 37, 47, 66, nahuatl 2 0 , 5 8 , 5 9
73, 1 1 0 navaho 5 8
latvij ski 5 3 nemački 1 2, 1 4, 1 5 , 1 6, 32,
lingala 5 7 34, 40, 5 3 , 59, 70, 72, 74,
litvanski 5 3 80, 84, 86, 87, 94, 98, 1 00,
lolo 5 4 1 03 , 1 08 , 1 1 2, 1 1 7
luo 5 6 nepalski 54

1 40
 JEZICI

ni ger-kongoanski j . 56, 57 rusinski 97, 1 00, 1 02, 1 03 ,

niger-kordofanski j. 46, 48 , 56
nilo-saharski j . 46, 56
norveški 1 2, 1 4 , 5 3
- landsmol 1 2
- riksmol 1 2
1 05 , 1 06, 1 08 , 1 09 , 1 1 2
ruski 1 0, 32-4, 5 1 , 5 3 , 5 5 ,
6 6 , 70, 75 , 94. 9 8 , 1 00,
1 03 , 1 05 , 1 07, 1 08 , 1 1 2,
1 23

oksitanski 70, 80
orij a 54 sami l l
oromo 56 samojedski j . 5 3
sanskrit 26, 54

paleoazij ski (paleosibirski) santali 55

j. 55 sebuano 5 5
semitski j . 49 , 52-4, 5 6
papuanski j. 60
pašto 54 semitsko-hamitski j . 54
sinhaleški 54
pendžapski 32, 54
sino-tibetski j. 46, 48, 54
persijski 1 8 , 54
s lovački 53, 97, l OO, l 02,
polinezij ski j. 1 5
1 03 , 1 05 , 1 06
poljski 5 3 , 84, 9 8 , 1 00, 1 03 ,
slovenački 1 4, 5 3 , 87, 94,
1 08
97-9, 1 02, 1 06, 1 09
portugalski 20, 32, 37, 5 1 , 5 3 ,
slovenski j . 44, 5 3 , 59, 80,
5 7 , 5 9 , 60, 66, 8 3 , 94
1 00, 1 0 1 ' 1 04
- kreol 57, 60
somalski 56
provansalski 80
srpski l l
srpskohrvatski l l , 1 3 , 1 4, 1 6,
romanski j. 1 7, 22, 23, 37, 5 3 , 64, 65 , 70, 73-5 , 8 3 ,
47, 5 3 , 80, 1 00, 1 04, 1 1 2 9 4 , 97- 1 06, l 0 8 , l 09
romanš 72, 8 1 staroegipatski 56
romski 1 8, 5 3 , 97, 1 00, 1 0 1 , starosloven ski 26, 5 3 , l l O
1 02, 1 05-7, 1 09 , l 1 0-2 sumerski 4 1
rumunski 1 2, 1 7, 3 7 , 5 3 , 65, sundanski 55
97, 99, 1 00, 1 02, 1 03 , 1 05 , suski j. (Sioux) 5 8
1 06 svahili 5 1 , 5 7 , 70, 7 1 , 9 3

141
 RANKO BUGARSKI

škotski gel ski 5 3 turkmenski 54

šona 5 7 turski 54, 66, 74, 8 1 , 8 3 , 97,
španski 1 7, 20, 3 2-4, 37, 5 1 , 1 0 1 , 1 02, 1 04-6, 1 09, 1 1 1
5 3 , 59, 60, 64, 66, 70, 72,
74, 80, 84, 94
ugro-fi nski j . 5 3 , 1 0 1
- kreol 57, 60
ujgurski 54
švedski 1 4, 53, 94
ukrajinski 53, 97, 99, 1 00,
1 02 , 1 05, 1 06, 1 08 , 1 09 ,
tadžič ki 54 1 12
tagalog 55 uralski j . 23, 46, 52, 5 3 , 5 5 ,
tagiš 24 101
taj 55 uralsko-jukagirski j . 5 3
tami lski 32, 54, 72 urdu l l , 3 2 , 3 3 , 54
tatarski 54 uto-astečki j. 59
telugu 32, 54 uzbečki 54
tibetski 54
tibetsko-burmanski j. 54
velški 53
tigri nj a 5 6
vijetnamski 32, 55, 59
toharski j . 47
vlaški 1 8, 97, 99, 1 00, . 1 02,
tok pisin (Tok Pi sin) 62, 7 1
fo5 , 1 07-9, 1 1 1
torlački 1 4
tunguski j . 54
tupij ski j . 59 zulu 5 7
turkički j . 52, 54, 1 0 1 zunj i 40

142
 Sadržaj

U vodna napomena . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . 5

l. JEZICI U SVETU
Uvod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Broj jezika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
.

Broj govornika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

2. JEZICI U VREMENU
Jezička evolucij a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Genetska klasifikacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
.

3. JEZICI U PROSTORU
Arealna kl asifikacij a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Jezički kontakti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

4. JEZICI U DRU Š TVU

Funkcionalna klasifikacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Jezici i države . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Manifestacije društvene višej ezičnosti . . . . . . . . . . . . . . 85
Društvena kontrola višejezičnosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Jezici u bivšoj Jugoslaviji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

1 43
 RANKO BUGARSKI

5 . JEZICI U POJEDINCU
Maternj i jezik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l l)
Tipovi bilingvizma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 17
Bilingvizam i prateće poj ave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 27

B ibliografija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 3 3

Registar jezika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 37

CIP - KaTanorH3a�Hja y rry6JIHKa�jH

Hapo):IHa OHOJIHOTeKa Cp6Hje, Eeorpa):l

81 ' 1
81 '27

EYrAPCKM, PaHKO
Jezici l Ranko Bugarski. - 2. izd. ­
Beograd : Čigoja štampa : XX vek, 2003
(Beograd : Čigoja štampa) . - 1 43 str. ; 20
cm. - (Sabrana dela l Ranko Bugarski ;
knj . 9)

Tiraž 300. - Bibliografija: str. 1 33 - 1 35.

- Registar.

ISBN 86-7558- 1 99-8

a) Je3H� b) JlHHrBHCTHKa e) Je3HK ­
<j>yHK�Hja
COBISS. SR-10 1 1 0076940