MODYUL 5
Hindi gagawin ng isang tao ang isang bagay na
ANG PAGKUKUSA NG MAKATAONG KILOS
KILOS - ang nagbibigay patunay kung ang isang tao ay may kontrol
at pananagutan sa sarili. Dito rin nakasalalay anumang uri ng
tao ang isang indibiduwal ngayon at kung magiging anong
uri siya ng tao sa mga susunod na araw ayon kay Ramon
Agapay.
Dalawang Uri ng Kilos
1. Kilos ng Tao (Act Of Man) - mga kilos na nagaganap sa tao.
Ito ay likas sa tao o ayon sa kaniyang kalikasan bilang tao
at hindi ginagamitan ng isip at kilos-loob. Ang kilos na ito
ay masasabing walang aspekto ng pagiging mabuti o
masama - kaya walang pananagutan ang tao kung
naisagawa ito.
2. Makataong Kilos (Human Act) - kilos na isinagawa ng tao
nang may kaalaman, malaya, at kusa. Ang kilos na ito ay
resulta ng kaalaman, ginamitan ng isip at kilos-loob kaya’t
may kapanagutan ang tao sa pagsasagawa nito.
Karaniwang tinatawag itong kilos na niloob, sinadya at
kinusa sapagka’t isinasagawa ito ng tao sa panahon na siya
ay responsable, alam niya ang kaniyang ginagawa at ninais
niyang gawin ang kilos na ito. Ang makataong kilos ay kilos
na malayang pinili mula sa paghuhusga at pagsusuri ng
konsensiya. Pananagutan ng taong nagsagawa ng
makataong kilos ang bunga ng kaniyang piniling kilos. Kung
mabuti ang kilos, ito ay katanggap-tanggap. At kung
masama ang kilos, ito naman ay kahiya-hiya at dapat
pagsisihan.
Mga Katangian ng Makataong Kilos / Asal
1. Kaalaman (Knowledge) – Ang makataong kilos ay
nagsisimula sa pagkakaroon ng kaalaman tungkol sa
kalikasan at posibleng epekto ng gawi. Nangangahulugan
1
ito ng tiyak na kamalayan ng tao na nagsasagawa ng
Page
kilos.
hindi niya inisip at ginusto.
2. Kalayaan (Freedom) – Ang gawi ng tao ay kanyang
itinakda at niloob. Ito ay bunga ng kalayaan ng kalooban
na magpasya ayon sa nadarama nito. Dahil sa kalayaang
ito ng kalooban, nakapagpapasya ang tao ng isang bagay
na kanyang gagawin o hindi gagawin. Kung kaya
mahalaga na mahubog ang kalooban ng bawat isa na
pumili ng mabubuting gawa/gawi.
3. Pagkukusa (Voluntariness) – Ang isang gawi ay kusa kung
ito ay pinag-isipang mabuti at malayang naisasagawa. Ito
ay resulta ng pinagsamang kalayaan at kaalaman. Ito ay
tinaguriang “will-act” o ginustong gawa.
Tatlong Uri ng Kilos ayon sa Kapanagutan (Accountability)
1. Kusang-loob. Ito ang kilos na may kaalaman at pagsang-
ayon. Ang gumagawa ng kilos ay may lubos na
pagkaunawa sa kalikasan at kahihinatnan nito.
2. Di kusang-loob. Dito ay may paggamit ng kaalaman ngunit
kulang ang pagsang-ayon. Makikita ito sa kilos na hindi
isinagawa bagaman may kaalaman sa gawain ana dapat
isakatuparan.
3. Walang kusang loob. Dito ang tao ay walang kaalaman
kaya’t walang pagsang-ayon sa kilos. Ang kilos na ito ay
hindi pananagutan ng tao dahil hindi niya alam kaya’t
walang pagkukusa.
Layunin: Batayan ng Mabuti at Masamang Aksyon
1. Layunin ng Aksyon (The End of Action). Ang pagkain ay
para sa kalusugan at ang pag-aaral ay para sa pagkatuto.
Batay sa mga halimbawa, ang aksyon mismo ang batayan
ng moralidad. Ang isipan ng tao ay may kakayahang makita
ang masama at mabuti. Ang mabubuting aksyon ay tama
dahil likas na layon nito ay ang mabuti at masama dahil
 likas na layon nito ang masama. Ang mismong aksyon na
pagbibigay ng limos sa pulubi ay mabuti, at ang aksyon ng
pagnanakaw ay masama.
2. Layon ng may aksyon (The End of an Agent). Ito ay ang
intensyon o layunin ng tao na gumagawa ng mabuti. Ang
layunin ng taong gumawa ng aksyon ay iba-iba, subalit ang
layunin ng aksyon ay nananatiling pareho. Ang pagiging
mabuti at masama nito ay nakasalalay sa intensiyon ng
gumawa ng aksyon kung bakit ginawa ito. Halimbawa, sa
pagtulong sa kapwa, hindi agad masasabing mabuti at
masama ang ipinakita maliban sa layunin ng gagawa nito.
Makataong Kilos at Obligasyon
Ayon kay Santo Tomas, hindi lahat ng kilos ay obligado.
Ang isang gawa o kilos ay obligado lamang kung ang hindi pagtuloy
sa paggawa nito ay may masamang mangyayari. Dapat piliin ng
tao ang mas mataas na kabutihan - ang kabutihan ng sarili at ng
iba, patungo sa pinakamataas na layunin.
Kabawasan ng Pananagutan: Kakulangan sa Proseso ng Pagkilos
Ayon kay Aristoteles, may eksepsiyon sa kabawasan sa
kalalabasan ng isang kilos kung may kulang sa proseso ng pagkilos.
May apat na elemento sa prosesong ito: paglalayon, pag-iisip ng
paraan na makarating sa layunin, pagpili ng pinakamalapit na
paraan, at pagsasakilos ng paraan.
1. Paglalayon. Kasama ba sa nilalayon ang kinalabasan ng
isang makataong kilos? Kung sa kabuuan ng paglalayon ay
nakikita ng tao ang isang masamang epekto ng kilos na sa
kaniya ang kapanagutan ng kilos.
2. Pag-iisip ng paraan na makarating sa layunin. Ang
pamaraan ba ay tugma sa pag-abot ng layunin at hindi
lamang kasangkapan sa pag-abot ng naisin? Dito ay
ginagamit ang tamang kaisipan at katuwiran.
2
3. Pagpili ng pinakamalapit na paraan. Sa puntong ito,
Page
itatanong mo: - Nagkaroon ba ng kalayaan sa mga opsiyon
na pagpipilian o pinili lamang ang mas nakabubuti sa iyo na
walang pagsasaalang-alang sa maaaring epekto nito? -
Iniwasan mo ba ang pagpipilian/opsiyon na mas humihingi
ng masusing pag-iisip? - Ang lahat ba ay bumabalik lamang
sa pansariling kabutihan na hindi nagtataguyod ng
kabutihan ng iba?
4. Pagsasakilos ng paraan. Dito ay ginagamit ang kilos-loob
na lalong nagpapalakas ng isang makataong kilos upang
maging tunay na mapanagutan. Ang pagkilos sa pamaraan
ay ang paglapat ng pagkukusa na tunay na magbibigay ng
kapanagutan sa kumikilos.
Mga Ideolohiya ng Tao na Nakaaapekto sa Pamantayan ng
Makataong Kilos:
1. Hedonismo - isang paniniwala na ang pinakamataas na
layunin ng tao ay magkamit ng kasiyahan. Mabuti ang
aksyon kung ito ay nagbibigay ng makamundong
kaligayahan sa tao, samantalang masama ang kilos kung
nagbibigay ito ng hirap at pagdurusa.
2. Utilitaryanismo – isang teoryang naniniwala na ang
pagkakaroon ng pakinabang sa isang kilos ang siyang
pamantayan ng moralidad. Mabuti ang kilos na may
pakinabang at mali naman ang walang pakinabang. Sa
paniniwalang ito, itinuturing ang isang tao bilang isang
gamit o bagay na maaaring itapon o ibasura kung walang
pakinabang.
3. Moral na Evolusyonismo – naniniwala na ang moralidad ay
di pa ganap; unti-unti at patuloy itong nagbabago at sa
pagdaan ng panahon ay nagiging perpekto. Si Friedrich
Nietzche, isang pilosopong Aleman, ang nagpatanyag nito.
Anumang kilos at gawa na tumutulong sa tao upang
maging malakas at makapangyarihan ang siyang batayan
ng moralidad. Samantala ang nakapagpapahina ng karakter
ng tao tulad ng pagpapakumbaba, awa at kapatawaran ang
siyang maituturing na masama at balakid sa kanyang
pagiging ganap na superman (survival of the fittest).
4. Moral na Positivismo – isang paniniwala na ang batayan ng
moralidad ay ang mga batas ng estado. Masasabing mabuti
ang gawa o kilos ng tao kung umaayon ito sa ipinaiiral na
 mga batas at masasabing masama naman ito kung
ipinagbabawal ng batas.
5. Komunismo – isang pananaw na nagpapalagay na ang
pagkakapantay-pantay ng tao at pagkakaroon ng lipunang
walang pag-uuri-uri ang siyang batayan ng moralidad.
Anumang gawain na maituturing na makatutulong upang
makamit ang ganitong tunguhin ay moral at tama (hindi na
mahalaga kung sa anupamang kaparaanan ito makamit).
MODYUL 6
MGA SALIK NA NAKAAAPEKTO SA PANANAGUTAN NG TAO
SA KAHIHINATNAN NG KILOS AT PASIYA
May mga salik na maaaring makaapekto sa mga elemento ng
kilos/asal: ang kaalaman, kalayaan at pagkukusa. Ang mga salik
na ito ay tinatawag sa Ingles na “modifiers of human acts”. Ang
mga “modifiers of human acts” ay may malaking epekto sa mga
elemento ng kilos/asal sa kadahilanang, kung ang taong kumikilos
ay may higit na kaalaman, kalayaan at pagkukusa, siya ay may
higit na pananagutan sa mga kahihinatnan ng kanyang kilos. Sa
kabilang dako, kung ang taong kumikilos ay kulang o walang
kaalaman, kalayaan at pagkukusa, siya ay may mas maliit o
maaaring maituring na walang pananagutan sa maaaring
kahinatnan ng kilos.
May limang mga salik na maaaring mag-udyok sa tao
na gumawa ng masama (modifiers of human acts). Ito ay ang mga
sumusunod: kamangmangan (ignorance), masidhing
damdamin (passion or concupiscence), takot o pangamba
(fear), tahasang pamimilit at paggamit ng dahas upang
manakot (violence), at mga kinaugalian o bisyo (habits).
KAMANGMANGAN (Ignorance) – tumutukoy sa kawalan o
kasalatan ng kaalaman ukol sa mga aksyon o mga karanasan
at pangyayari. Hindi ba’t pamilyar nang alibi ito ng mga taong
nagkasala? Ngunit hindi ito sapat na kadahilanan upang iwasan
natin ang ating pananagutan dahil inaasahan na ang taong may
sapat na gulang at kaisipan ay may kaalaman sa tama o mali.
Ang kamangmangan ay maaaring nalulunsan o di-
3
nalulunasan (vincible or invincible). Ang nalulunasang
Page
kamangmangan o vincible ignorance maaaring tanggalin sa
kanyang sarili ng taong kasangkot sa pamamagitan lamang ng
ordinaryo/ karaniwang pamamaraan. Ito ay may tatlong antas.
Ito ang crass o supine, simple, at affected.
(1.) Crass or Supine Vincible Ignorance – kung walang
ginawang pagsisikap ang taong kasangkot upang malunasan
ang kamangmangan.
(2.) Simple Vincible Ignorance – kung nagkaroon ng
pagsisikap ang taong kasangkot na maalis ang kanyang
kamangmangan ngunit siya ay nabigo maaaring dahil na rin sa
kakulangan ng sapat na kakayahan o talino.
(3.) Affected Vincible Ignorance – kung ang taong
kasangkot ay tuwirang nagpapanggap ng kawalan ng
kaalaman upang siya ay mapawalan ng pananagutan o di
masisi sa isang pangyayari.
Ang di-nalulunasang kamangmangan o invincible
ignorance ay ang uring maaaring taglayin ng tao nang di niya
namamalayan (the agent “does not realize his own state of
ignorance”), o maaaring imposible para sa kanya na
magkaroon ng sapat na kakayahan upang malunasan ang
kanyang kamangmangan.
Apat na Prinsipyong Tumutukoy sa Pananagutan ng Tao
Kaugnay ng Kamangmangan:
1. Walang pananagutan ang taong gumawa ng aksyon dahilan sa
kanyang di-nalulunasang kamangmangan (invincible
ignorance).
2. Ang nalulunasang kamangmangan (vincible ignorance) ay hindi
nakasisira sa pagkukusa ng taong gumagawa ng aksyon.
3. Ang simple vincible ignorance ay nakapagpapababaw sa
pagkukusa ng taong gumagawa ng aksyon.
4. Ang crass at affected vincible ignorance ay hindi maaaring
gamiting dahilan ng isang tao sa kanyang mga maling kilos; sa
katunayan, napalalaki nito ang pananagutan ng tao dahil ang
kamangmangan ay ginamit lamang na alibi upang makaiwas sa
pananagutan.
MASIDHING DAMDAMIN (Passion or Concupiscence) –
tumutukoy sa masidhing pag-asam o paghahangad na
makaranas ng kaligayahan o kasarapan at pag-iwas sa mga
bagay o karanasan na nagdudulot ng sakit at hirap. Ito ay
 maituturing na mga psychic responses ng tao sa mga
karanasan niya sa buhay. Muli, ang tao ay may pananagutan
upang mapangasiwaan ang kanyang emosyon at damdamin.
Hindi sapat na dahilan ang galit, o matinding pagnanasa upang
bigyan ng katwiran, halimbawa, ang panghahalay sa isang
bata o babae o kaya naman ay pagpatay sa isang tao. Kung
bibigyan ng katwiran ang mga pagkilos na ito, isipin mo na
lamang ang dulot nitong kaguluhan kung dahil sa galit ay
maaaring pumatay ang tao. Kung kaya, ang paghubog ng mga
positibong damdamin at malusog na pagtanggap sa mga
limitasyon sa buhay at isang daan upang mapangasiwaan
natin ang ating mga damdamin. Ang labis na pag-asam,
sobrang pagseselos, pagkasuklam at pagnanasa ang siyang
nagdadala sa atin sa kapahamakan at maging sa kamatayan.
Dalawang Uri ng Masidhing Damdamin (Passion)
1. Antecedent Passion – tumutukoy sa emosyon na nadarama
bago umaksyon. Ito ay maaaring magtulak sa tao upang
kumilos.
2. Consequent Passion – tumutukoy sa mga emosyong
sinadyang alagaan at palaguin sa kalooban. Ito ay maaaring
tumukoy sa mga gawaing ginagawa ng tao upang makadama
ng uri ng emosyon o pag-asam na kanyang ginusto.
Mga Prinsipyong Kaugnay ng Masidhing Damdamin/ Passion
1. Hindi nawawasak ng antecedent passion ang pagkukusa ng
taong gumagawa ng aksyon ngunit maaaring mapababaw nito
ang kanyang pananagutan sa kinahinatnan ng kilos/ aksyon.
2. Hindi nawawasak ng consequent passion ang pagkukusa ng
taong gumagawa ng aksyon at maaari nitong mapalaki ang
kanyang pananagutan sa anumang kinahinatnan ng kanyang
ginawa bunga nito.
TAKOT O PANGAMBA (Fear) – tumutukoy sa pagkagambala ng
isip ng isang taong nakadarama ng nagbabantang panganib at
paghahangad na makaiwas dito. Ang tanging layon nito ay
mapangalagaan ang sarili sa kasamaang maaaring maidulot ng
4
pinangangambahang panganib.
Page
Mahalagang mabigyang-pansin dito ang mga kilos
na ginawa ng may takot (with fear) at ng dahil sa takot
(from fear or out of fear).
a. May mga gawaing likas na mapanganib at isinasagawa na
may kaukulang antas ng takot o pangamba (with fear)
gaya ng pag-akyat sa matarik na bangin, pamamangka sa
maalong dagat at pag-aresto sa isang kriminal. Sa mga
gawaing tulad nito, ang tao ay may kontrol sa kanyang sarili
sa kabila ng nadaramang takot o pangamba.
b. May mga gawaing ginagawa ng isang tao ng dahil sa takot
(out of fear). Dito, may kung anong kapangyarihang
nagtutulak sa tao na kumilos nang hindi maingat na napag-
iisipan ang magiging bunga ng kanyang gagawin.
Mga Prinsipyong Kaugnay ng Takot o Pangamba
1. Ang mga kilos na ginawa ng may takot ay kinusa,
samakatwid, ang taong gumawa nito ay may pananagutan/
buong-buong pakikisangkot sa kanyang naging kilos/aksyon,
anuman ang maging bunga nito.
2. Ang mga kilos na ginawa ng dahil sa takot ay kinusa ngunit
sa ilang mga pagkakataon, ay maaari ring maituring na
kondisyunal ang kanyang pakikisangkot dito.
3. Ang mga kilos na ginawa ng dahil sa matinding takot at
pangamba gaya ng pagpa-“panic” ay hindi kinusa, samakatwid,
ang taong gumawa nito ay walang pananagutan sa kanyang
naging aksyon.
TAHASANG PAMIMILIT AT PAGGAMIT NG DAHAS UPANG
MANAKOT (Violence) – tumutukoy sa anumang uri ng
pagbabanta sa buhay ng tao. Tumutukoy rin ito sa pagpapataw
ng pwersa gaya ng pananakit o pagpapahirap upang isagawa
ng isang tao ang isang gawain o kilos na labag sa kanyang
kalooban. Kasama rin dito ang pananakot sa tao o sa kanyang
mga mahal sa buhay upang mapasunod itong gumawa ng
masama. Ang ganitong kadahilanan ay kadalasang
isinasaalang-alang sa pagsusuri ng mga kasong kriminal.
 Prinsipyong Kaugnay sa Tahasang Pamimilit (Violence)
*** Ang mga kilos na isinagawa bunga ng tahasang pamimilit at
paggamit ng dahas ay hindi sinadya, kung kaya maituturing na
walang pananagutan ang taong nagsagawa nito.
MGA KINAUGALIAN O BISYO (Habits) – tumutukoy sa mga
paulit-ulit na kilos o gawi na maaaring mabuti o masama.
Tinatawag na birtud/birtyu ang mabubuting kilos na bahagi na
ng sistema ng pagkatao ng isang indibidwal. Samantalang
bisyo naman ang taguri o katawagan sa mga kilos na
masasama. Kadalasan, kakailanganin ng isang tao ang matatag
na kalooban at kagustuhan upang talikuran ang mga bisyo
gaya ng paninigarilyo, pagsusugal o kaya naman ay pag-inom
ng alak. Ang mga ito ang ilang kadahilanan kung bakit
nakagagawa ng masama ang isang tao. Kinokontrol ng bisyo
ang kagustuhan ng tao at inuudyukan siyang magsagawa ng
mga bagay upang suportahan ang kanyang mga bisyo,
halimbawa, magnakaw upang matustusan ang bisyo o
sukdulang pumatay bunga ng pagkalulong dito.
Mga Prinsipyong Kaugnay sa mga Kinaugalian o Bisyo
1. May pananagutan ang tao sa anumang magiging bunga ng
kanyang mga kilos na nakagawian (the force of habit).
2. Kung nagpapakita ng makatwirang pagsisikap ang tao upang
maituwid ang isang masamang bisyo o kinagawian, ang
pagkakamaling maidudulot nito ay maaaring maituring na hindi
sinasadya.
MODYUL 7: MGA YUGTO NG MAKATAONG PAGKILOS
Mga Yugto Ng Makataong Pagkilos Ayon Kay Sto. Tomas De Aquino
Isip Kilos-loob
1. Pagkaunawa sa layunin 2. Nais ng layunin
3. Paghuhusga sa nais 4. Intensiyon ng layunin
5
makamtan
Page
5. Masusing pagsusuri ng 6. Paghuhusga sa paraan
paraan
7. Praktikal na paghuhusga sa 8. Pagpili
pinili
9. Utos 10. Paggamit
11. Pangkaisipang kakayahan 12. Bunga
ng layunin
Apat na Yugto ng Makataong Pagkilos na Pinagdadaanan ng Tao
sa Buhay:
1. Kamalayan (Awareness) – Pagkakaroon ng kaalaman sa mga
pangyayari.
2. Pagkakaroon ng Interes sa Nakikitang mga Pangyayari
(Interest) – Pagkakaroon ng pagnanais ng matuklasan ang ang
mga dahilan ng mga pangyayari. Dito napupukaw ang
kamalayan ng tao na gustuhing malaman ang mga bagay-bagay
na umiikot sa anumang problema, at sa kusang loob na
pagninilay-nilay, napag-iisipan ng tao ang maaaring maging
solusyon sa suliranin.
3. Pagpapasiya (Decision-making) – ang pagpapasiya tungo sa
ikalulutas ng problema o ikabubuti ng pangyayari. Dito
nagpapasiya ang tao na humanap ng paraan, pinag-iisipan niya
kung ano nga ba ang gagawin niya.
4. Pagkilos (Action) – ang magbibigay-katuparan sa lahat ng
nagawang pagninilay-nilay, pagtitimbang-timbang, at
pagpapasiya.
 Ang mabuting pagpapasya ay isang proseso kung saan malinaw
na nakikilala o nakikita ng isang tao ang pagkakaiba-iba ng mga
bagay-bagay. Ito ay mahalaga sapagkat dito nakasalalay ang
ating pagpili.
 May kalayaan ang bawat isa sa anumang gugustuhin niyang
gawin sa kaniyang buhay. Ngunit sa bawat gagawing pasya,
kinakailangan ng tao ang gabay ng Diyos.
 Sa anumang isasagawang proseso ng pagpapasya, mahalaga na
mabigyan ito ng sapat na panahon. Malaki ang maitutulong nito
sapagkat mula rito ay mapagninilayan ang bawat panig ng
isasagawang pagpili.
  Ang wastong paggamit ng kalayaan at kusang-loob na pagkilos
ay mayroong multiplier effect. Ibig sabihin, ang kabutihan na
ipinunla ay nanganganak pa ng mas maraming kabutihan.
 Ang bawat pagpili o pagpapasyang ginagawa ng tao ay
kailangang kakitaan ng deliberasyon sa isip at kilos-loob sa
paggawa ng moral na pasiya ng kilos.
Mga Hakbang sa Moral na Pagpapasya
1. Magkalap ng patunay (Look for the facts). Mahalaga na sa
unang hakbang pa lamang ay tanungin mo na agad ang iyong
sarili. Naririto ang mga halimbawa ng tanong:
a. Anong patunay ang aking kailangang malaman upang
makagawa ng mabuting pasiya?
b. Ano ba ang nangyayari sa sitwasyon?
c. Bakit ito nangyayari?
d. Sino-sino ang taong kasali o kasangkot?
e. Bakit sila napasali sa sitwasyon?
f. Saan nangyari ang sitwasyon?
2. Isaisip ang mga posibilidad (Imagine possibilities). Mahalaga na
tingnang mabuti ang mga posibilidad na mga pagpipiliang
magagawa para sa sitwasyon. Dito ay kailangang makita kung
ano ang mabuti at masamang kalalabasan nito. Ano ang
maaaring maging epekto nito hindi lamang sa sarili kundi para
sa ibang tao.
3. Maghanap ng ibang kaalaman (Seek insight beyond your own).
Hindi sa lahat ng oras o pagkakataon ay alam mo ang mabuti.
Kailangan mo pa ring maghanap ng mga magagandang
kaalaman na maaaring makapagbigay sa iyo ng inspirasyong
makagawa ng tamang pagpapasiya. Halimbawa, maaari mong
tanungin ang iyong sarili. Ito ba ang nais ng Diyos na gawin ko?
6
Page
Ito ba ay naaayon sa kaniyang kautusan?
4. Tingnan ang kalooban (Turn inward). Ano ang sinasabi sa iyo
ng iyong kalooban tungkol sa sitwasyon? Ano ang sinasabi ng
iyong konsensiya? Ano ang personal mong nararamdaman ukol
sa sitwasyon? Ang lahat ng katanungan ay kailangan mong
sagutin sapagkat sa anumang pasiya na iyong gagawin,
kailangan na ikaw ay magiging masaya.
5. Umasa at magtiwala sa tulong ng Diyos (Expect and trust in
God’s help). Tanging ang Diyos lamang ang nakaaalam ng
pinakamabuti para sa atin, kaya’t napakahalaga na tumawag sa
Kaniya sa pamamagitan ng panalangin. Ito ang pinakamabisang
paraan upang malaman kung ano ang magandang plano Niya
para sa atin. Ito rin ang magsisilbing lakas na magagamit sa
sandaling dumaranas sa mahirap na sitwasyon.
6. Magsagawa ng pasiya (Name your decision). Dito ay
magsasagawa ka na ng pagpapasiya. Maaari mong tanungin
ang iyong sarili kung bakit mo ito pinili. Ano ang iyong mga
plano sa iyong ginawang pagpili? Ikaw ba ay masaya rito? Ito
ba ay batay sa moral na pamantayan? Makatutulong ang mga
tanong na ito upang kung mayroon ka pang agam-agam o
pagkalito sa iyong pipiliin, ay mapagnilayan mo itong mabuti.
MODYUL 8
LAYUNIN, PARAAN AT SIRKUMSTANSIYA NG MAKATAONG
KILOS
Ang makataong kilos ay bunga ng ating isip at kagustuhan
na nasasalamin ang ating pagkatao. Kung ano tayo at kung
ano ang kalabasan ng ating kilos ay batay sa ating
pagpapasiya. Nangangahulugan ito na hindi lahat ng ating
isinasagawang kilos ay mabuti.

Mga Uri ng Makataong Kilos / Asal
1. Mabuti (Good or Moral Acts) – mga kilos na ginagawa ng
tao na angkop sa kanyang kalikasan at tumutugon sa
tamang katwiran.
2. Masama (Evil or Immoral Acts) – mga kilos na di makatao
at taliwas sa tamang katwiran.
3. May Kalabuan at Pagkawalang-bahala (Indifferent or
Amoral Acts) – mga kilos na di mabuti o masama. Wala
silang kaugnayan sa tamang katwiran. Maaari itong
maging mabuti o masama batay sa mga pangyayari
(circumstances) na nakaugnay dito.
Panloob na Kilos – nagmumula sa isip at kilos-loob
Panlabas na Kilos ay ang pamamaraan na ginagamit upang
isakatuparan ang panloob na kilos.
Mga Batayan sa Pagkilala ng Gawang Mabuti o Masama
1. Layunin. Ito ay tumutukoy sa panloob na kilos kung saan
nakatuon ang kilos-loob. Ito rin ay tumutukoy sa taong
gumagawa ng kilos (doer); hindi ito nakikita o nalalaman
ng ibang tao dahil ito ay personal sa taong gumagawa ng
kilos. Ito ang pinakalayunin o pinatutunguhan ng kilos.
Ayon kay Sto. Tomas de Aquino, ang mismong kilos ay hindi
maaaring husgahan kung mabuti o masama kung hindi nito
isasaalang-alang ang layunin ng taong gumagawa nito.
Mahalagang tingnan ang kabuuang kilos na kasama ang
layunin ng tao na nagsasagawa nito.
2. Paraan. Ito ay ang panlabas na kilos na kasangkapan o
paraan upang makamit ang layunin.
3. Sirkumstansiya (Circumstances). Ito ay tumutukoy sa isang
kondisyon o kalagayan ng kilos na nakababawas o
nakadaragdag sa kabutihan o kasamaan ng isang kilos.
Narito ang iba’t ibang sirkumstansiya: sino, ano, bakit,
saan, kailan, paano, may kasama o sino ang kasama.
a. Sino. Ito ay tumutukoy sa gumawa ng aksyon o kilos. Kung
7
minsan, ito rin ay tumutukoy sa tumatanggap ng aksyon.
Page
Dito isinasaalang-alang ang edad, katayuan sa buhay,
pinagmulang pamilya, edukasyon at kalusugan ng tao
bilang kasama sa pangyayari.
Halimbawa:
(1.) Ang mga baliw, isip-bata, moron, o ang sinasabing
mga bata na wala pang kakayahang gumawa ng
aksyon. Dahil dito, sila ay libre sa responsibilidad
na moral.
(2.) Ang mga taong may mataas na natapos sa pag-
aaral ay inaasahang mas may alam kaysa sa mga
taong walang natapos kaya higit ang kanilang
pananagutan.
(3.) Ang mga taong mayayaman at may mataas na
posisyon sa komunidad ay may mas mabigat na
responsibilidad kaysa sa mga taong sumusunod
lamang.
(4.) Ang relasyon ng mga taong kasama sa aksyon ay
nagpapabago sa aksyon. Halimbawa: ang
“adultery” ay iba sa “fornication”, ang paradisyon
ay iba sa omisidyo.
b. Ano. Ito ay tumutukoy sa ginawang aksyon o kilos at sa uri
o dami ng aksyon. Halimbawa: ang bigat ng parusa sa
magnanakaw ay malalaman sa bigat o dami ng ninakaw.
c. Saan. Ito ay tumutukoy sa lugar na pinangyarihan ng
aksyon. Halimbawa: ang maghalikan sa loob ng
pampublikong sasakyan ay mas eskandaloso kaysa kung
ito ay ginawa sa isang pribadong lugar.
d. May Kasama at Sino ang Kasama. Ito ay tumutukoy sa
kasama sa pagsasagawa ng krimen o aksyon kabilang dito
ang bilang at kalagayan sa buhay ng kasama.
e. Bakit. Ito ay itinatanong sa motibo ng paggawa.
f. Paano. Ito ay tumutukoy sa pamamaraan ng paggawa.
g. Kailan. Ito ay tumutukoy sa oras o panahon nang ginawa
ang pagkakasala.
Ang “circumstances” o pangyayari ay maaaring
magpabigat o magpagaan sa isang mabuting gawain. Ito
rin ay maaaring magpabago sa katangian ng aksyon.