Fakultet tehničkih nauka

Seminarski rad iz predmeta

analiza u upravljanje
distributivnih mreža
Tema: Elementi za kompenzaciju reaktivne snage i
regulaciju napona
Gordana Simić EE34/2011

Novi Sad, 2015

Sadržaj

1.Uvod ........................................................................................................................................................... 2
2. Kompenzacija reaktivne energije i snage .................................................................................................. 3
2.1 Najznačajniji potrošači reaktivne energije u mreži ...................................................................... 3
3.Regulacija napona ...................................................................................................................................... 5
4. Elementi za kompenzaciju reaktivnih snaga i za regulaciju napona.......................................................... 6
4.1 Sinhroni kompenzator ................................................................................................................... 8
4.2 Kondenzatori ................................................................................................................................. 9
4.3 Statički kompenzacioni sistemi ................................................................................................... 10

1
1.Uvod

Povećanje potrošnje električne energije te manjak kapaciteta za njenu proizvodnju, uzrok

su povećanim naporima usmijerenim ka efikasnijem iskorišćenju svih dijelova EES. Jedna od
najefikasnijih mjera za postizanje tog cilja je kompenzacija reaktivne snage, odnosno eliminacija
nepotrebnog prenosa reaktivne snage kroz sistem. Dakle, redukcija potrošnje i bolje
iskorišćenje energije i kvalitet električne energije (koji sa sobom nosi i produţenje veka
trajanja opreme i poboljšanje rada samih uređaja) su primarni ciljevi.

Zahtjevi potrošaca za kvalitetnim naponskim prilikama kao i zahtjevi operatora za:

minimalnim gubicima aktivne (reaktivne) snage, rasterećenjem prenosnih kapaciteta, itd.
rezultovali su kreiranjem veoma sloţenih procedura za upravljanje naponsko-reaktivnim
prilikama.

Transformatori i baterije kondenzatora predstavljaju osnovne resurse za regulaciju

napona i reaktivnih snaga elektroenergetskih mreţa. Pri tom, u radijalnim srednjenaponskim
mreţama transformatori suštinski utiču na naponske prilike. Iako je uticaj kondenzatorskih
baterija dominantan na raspodelu tokova (bilans) reaktivnih snaga, njihov uticaj na naponske
prilike se ne moţe zanemariti. Dakle, izbor optimalnih napona (optimalnih pozicija regulacionih
sklopki regulacionih transformatora) i tokova reaktivnih snaga ( angaţovanje kondenzatorskih
baterija) predstavlja sloţenu upravljacku funkciju - Regulacija naponsko-reaktivnih prilika
(Volt/Var Control).

Regulacija bilansa reaktivnih snaga u radijalnim SN DM zasniva se na ispunjenju jednog,

odnosno kombinaciji više kriterijuma: minimalna suma gubitaka aktivne (i/ili reaktivne) snage na
vodovima i transformatorima ; minimalna aktivne snage (energije) preuzete iz napojnog
transformatora u SN DM; i maksimalnom prihodu (maksimalnoj razlici naplaćene osnovne cijene
energije).

U ovom radu navedeni su glavni ciljevi kompenzacije reaktivne energije i regulacije

napona. Biće takođe objašnjene osnovne karakteristike regulacionih resursa.

2
2. Kompenzacija reaktivne energije i snage

Kompenzacija reaktivne energije i snage predstavlja niz aktivnosti koje se sprovode

putem upravljanja proizvodnjom i potrošnjom reaktivnih snaga, kako bi se realizovale bolje
tehničke i ekonomske karakteristike eksploatacije mreţe. Pri tome se ciljevi kompenzacije u
prenosnoj, distributivnoj i industrijskoj mreţi međusobno rrazlikuju.

Ciljevi kompenzacije prenosnih mreţa su sljedeći:

1. Eksploatacija mreţe sa što ujednačenijim naponskim profilom, sa kojim će e

izbjeći nepotrebni tokovi reaktivnih snaga.
2. Što manja isporuka reaktivne snage distributivnoj mreţi.
3. Odrţavanje određenog nivoa rezervi u reaktivnim kapacitetima izvora, koji se
koriste pri nastanku poremećaja u sistemu.

Imajući u vidu činjenicu da je kompenzaciju ekonomično vršiti dominantno u blizini same

reaktivne potrošnje (problem regulisanja reaktivnih snaga i naponskih prilika je generalno
lokalnog karaktera), to su se istraţivanja i realizacija kompenzacije reaktivne snage posljednjih
godina, koncentrisala na kompenzaciju u elektrodistributivnim mreţama.

Kompenzacija reaktivne snage u distributivnim mreţama vodi višestrukim pozitivnim

tehničkim i ekonomskim efektima, od kojih su glavni pobrojani u narednom pregledu:

1. Mogućnost prenosa veće aktivne snage za isti kapacitet energetskih

transformatora, kablovskih i nadzemnih vodova distributivne mreţe;
2. Oslobađanje proizvodnih (generatorskih) i prenosnih kapaciteta (vodova i
transformatora) za dodatnu proizvodnju i prenos aktivne snage;
3. Sniţavanje gubitaka aktivne energije u ukupnom putu od izvora napajanja do
mjesta njene potrošnje;
4. Sniţenje godišnje vršne aktivne snage;
5. Smanjenje induktivne komponente struje u mreţi i smanjenje gubitaka reaktivne
snage;
6. Sniţenje padova napona i poboljšanje naponskih stanja u reţimu maksimalnih
opterećenja;
7. Smanjenje plaćanja za prekomjerno preuzetu reaktivnu energiju na mjesečnom
nivo u koje elektrodistributivno preduzeće vrši prema prenosnom sistemu.

2.1 Najznačajniji potrošači reaktivne energije u mreži

Pojam reaktivne snage je tijesno vezan za samu prirodu pojava pri naizmjeničnom
prenosu električne energije. Induktivni i kapacitivni elementi u EES troše, odnosno generišu

3
reaktivnu snagu, baš kao što aktivna otpornost troši aktivnu snagu. Dok je fenomen vezan sa
aktivnom snagom lako mjerljiv i fizički blizak (aktivna električna energija se direktno
ekvivalentira sa toplotnom energijom kroz pojavu poznatu kao Joule-ov efekat), dotle su
fenomeni reaktivne snage vezani za energiju električnog i magnetnog polja i u tom smislu nešto
apstraktniji.

Kod elektroenergetskih sistema reaktivna snaga u sistemu je uglavnom induktivna, jer su

imperdanse prenosne i distributivne mreţe uglavnom induktivne, što proizvodi najgore moguće
uslove za pad napona. Nasuprot tome kapacitivnost podiţe nivo napona u elektroenergetskom
sistemu.

Zbog ovih razloga (gubici u prenosu i pad napona), nastoji se smanjiti iznos induktivne
komponente koliko je moguće.

Veza između pojedinih snaga moţe se prikazati kao na slici 2.1.1 i naziva se trougao
snage. Iz ovog trougla lako se nalazoi veza između prividne, aktivne i reaktivne snage.

Ugao između prividne snage (S) i aktivne snage (P) je fazni pomjeraj (φ) između struje I
napona, dok se odnos između aktivne i prividne snage zove faktor snage

𝑃
= cos 𝜑
𝑆
Faktor snage blizak jedinici znači da je reaktivna snaga u odnosu na aktivnu mala, a ako
je blizak nuli, onda je aktivna snaga mala u odnosu na reaktivnu snagu.

U
φ
I 𝑃 = 𝑈𝐼 cos 𝜑

𝑆 = 𝑈𝐼

𝑄 = 𝑈𝐼 sin 𝜑

Slika 2.1.1 – Dijagram snaga kod jednofaznog potrošača

S obzirom na fazni pomjeraj između napona i struje, moguća su četiri karakteristična

slučaja, i to :

1. Ako se radi o čisto aktivnom potrošaču , naizmjenična struja je u fazi sa naponom.

4
 2. Ako se radi o čisto induktivnom potrošaču, naizmjenična struja kasni za naponom
za četvrtinu periode (90̊ )
3. Ako se radi o čisto kapacitivnom potrošaču, naizmjenična struja prednjači naponu
za četvrtinu periode (90̊ ).
4. Ako se radi o potrošaču koji sadrţi kombinaciju omskih, induktivnih i
kapacitivnih otpornosti, fazni pomjeraj između napona i struje je između 0̊ i 90̊.

Na bazi prethodnog moţe se reći da se u elektroenergetskim sistemima tazlikuju tri glavne

grupe elemenata:

1. Elementi koji iz sistema uzimaju samo aktivnu snagu

2. Elementi koji iz sistema uzimaju reaktivnu snagu
3. Elementi koji u sistem vraćaju reaktivnu snagu

U prvu grupu elemenata spadaju: termički uređaji bez samoinduktivnosti, inkadescentne

sijalice i optimalno pobuđeni sinhroni motori.

U drugu grupu spadaju: asinhroni motori, prigušnice, transformatori i prenosni vodovi

opterećeni snagama većim od prirodne snage prenosa.

U treću grupu spadaju: nadpobuđeni sinhroni motori i vodovi visokih napona opterećeni
snagama manjim od prirodne snage prenosa.

Elementi EES sadrţe reaktivne parametre, induktivnosti i kapacitivnosti, pa prenos

električne energije naizmeničnom strujom podrazumijeva postojanje električnog i
magnetnog polja, odnosno reaktivne fenomene. Pojednostavljeno se moţe rezonovati, da je
prenos aktivnih snaga po dalekovodu u osnovi određen faznom razlikom fazora napona na
predajnomi prijemnom kraju, a da je prenos reaktivnih snaga uslovljen razlikom modula
napona. Prema tome, moţe se govoriti o dvije gotovo raspregnute (dekuplovane) regulacione
konture u EES, P-θ (aktivna snaga-uglovi) regulaciona kontura i Q-U (reaktivna snaga-naponi)
regulaciona kontura, jer pojave u jednoj, relativno slabo utiču na pojave u drugoj kontruri.
U skladu sa prethodnim upravljanje naponskim prilikama u EESu, odnosno kontrola napona u
dopuštenim granicama, ostvaruje se u najvećoj mjeri preko regulacije proizvodnje i potrošnje
reaktivne snage.

3.Regulacija napona

Među fizičkim veličinama koje određuju kvalitet električne energije (napon i učestanost),
napon se javlja kao fizička veličina čije odstupanje od optimalnih vrijednosti dovodi do izrazitih
ekonomskih posljedica. Negativan efekat ima odstupanje napona od optimalne vrijednosti u oba
smjera. Na odstupanje napona su osjetljivi uređaji automatike i zaštite, motori, sistemi
5
osvjetljenja, digitalni računari i drugi potrošači. Posljedice odstupanja od optimalnih naponskih
nivoa su niţi kvalitet finalnih proizvoda koji izlaze sa tehnoloških linija, povećana specifična
potrošnja električne energije i povećani gubici električne energije.

Prekomjerna odstupanja napona mogu da izazovu:

1. pregrijavanje statora i rotora asihronih motora,smanjenje polaznih i radnihmomenata motora i

ispade motora;
2. skraćivanje vijeka trajanja inkadescentnih svjetiljki;
3. povećanje struje praznog hoda transformatora;
4. povećanje gubitaka aktivne energije u motorima, vodovima i transformatorima;
5. povećanje potrošnje reaktivne snage pretvaračkih uređaja;
6. produţavanje trajanja nekih tehnoloških procesa.

Regulacija napona se u počecima razvoja prenosnih i distributivnih sistema po pravilu

vršila samo na generatoru, regulisanjem pobude, ali je slabost ovog koncepta brzo uočena jer on
zahtijeva prenos reaktivne snage kroz mreţu koji za posljedicu ima:

- povećane padove napona

- povećane gubitke aktivnih snaga i
- povećane dimenzije (kapacitete) elemenata sistema.

Regulacionom transformatoru se moţe mijenjati prenosni odnos, pod opterećenjem

ili bez opterećenja, i tako uticati na naponske prilike u mreţi. S obzirom na značaj i snagu
regulacionih transformatora u sistemu, oni predstavljaju, iza sihronih generatora, drugi po
vaţnosti reaktivni regulacioni resurs.

Tijesna veza kvaliteta napona i reaktivnih prilika u mreţi uslovila je da se kao značajan
regulacioni resurs za kontrolu kvaliteta napona koriste uređaji za kompenzaciju reaktivne
snage. Baterije paralelnih i rednih kondenzatora verifikovane su kao najefikasnije i
najekonomičnije sredststvo za kompenzaciju reaktivne snage u distributivnim mreţama, ukoliko
se izuzmu specifične lokacije u kojima se zahtjeva dinamička kompenzacija brzih i velikih
varijacija reaktivne snage. Tada je prioritet na strani kompenzacionih uređaja tipa tiristorski
kontrolisanih reaktora (TCR) i tiristorski kontrolisanih kapaciteta (TCC).

4. Elementi za kompenzaciju reaktivnih snaga i za regulaciju napona

Uređaji za proizvodnju/potrošnju reaktivnih snaga su sredstva kojima se

generiše odnosno apsorbuje reaktivna snaga. Prema formalnoj konvenciji, prema kojoj se struja
konjuguje kod izračunavanja kompleksne snage, induktivnost se u elektroenergetskim mreţama
ponaša kao potrošač, a kapacitivnost se ponaša kao izvor reaktivne induktivne snage.

6
 𝐼𝐿 𝐼𝐿 𝐼𝑅

𝐼𝐿 − 𝐼𝐶 𝐼𝐶 𝐼𝐿

C R

Slika 4.1 – Ilustracija kompenzacije reaktivne energije

Na slici 4.1 dat je prikaz toka reaktivne energije u slučaju kada se ne vrši kompenzacija
reaktivne energije , odnosno kada se ona vrši.

L- predstavlja induktivnu snagu opterećenja

R- predstavlja aktivnu snagu opterećenja
C- predstavlja kapacitivnost elementa za kompenzaciju

Ako ţelimo da rasteretimo napojni vod i izvore na početku voda (transformatore i

generatore) potrebno je u neposrednoj blizini prijemnika ugraditi kompenzatore odnosno izvore
reaktivne struje, koja je potebna prijemnicima (elektromotori,transformatori, prigušnice,…)

Slika 4.2-Ugradnja kompenzacionog uređaja u neposrednoj blizini prijemnika

7
Efekat kompenzacije reaktivne energije prikazan je na slici 4.3.

S- prividna snaga prije kompenzacije

𝑆𝐾 - prividna snaga poslije kompenzacije
𝑄𝐿 -reaktivna snaga prije kompenzacije
𝑄𝐶 -reaktivna snaga poslije kompenzacije

Slika 4.3- Efekat kompenzacije reaktivne energije

Ako se doda element za kompenzaciju njegova reaktivna snaga će se poništiti sa

reaktivnom snagom opterećenja. Moţe se reći da je snaga kompenzacije dovoljno velika ako je
𝐼𝐿 = 𝐼𝐶 , pa tada neće biti protoka reaktivne snage ispred elementa za kompenzaciju.

Za kompenzaciju se koriste otočni kondenzatori i prigušnice, redni kondenzatori i

prigušnice, sinhroni kompenzatori, sinhroni motori i statički kompenzacioni sistemi.

Otočni (kao i redni) kondenzatori i prigušnice spadaju u grupu pasivnih kompenzatora.

Sinhroni kompenzatori i statički kompenzacioni uređaji , sa gledišta regulacije, pripadaju klasi
aktivnih kompenzatora, čija se proizvodnja ili apsorbovana reaktivna snaga automatski
prilagođava zahtjevima regulatora napona i reaktivne snage u tačkama priključka na mreţu.

4.1 Sinhroni kompenzator

Sihroni kompenzator je u osnovi sihroni motor koji,koji radi bez mehaničkog opterećenja,
pri čemu, u zavisnosti od pobudne struje, generiše ili troši reaktivnu snagu. Ovakav kompenzator
uzima iz mreţe samo onoliko aktivne snage koliko je potrebno za hlađenje i njegove sopstvene
gubitke.

Ako se zanemare mali aktivni gubici, struja sinhronog kompenzatora je čisto reaktivna.
On se stavlja u reţim generator ako je mreţa induktivno opterećena, konvencijom je usvojeno da
je to nadpobuđeni reţim. Naravno, ako je mreţa kapacitivno opterećena u potpobuđenom reţimu,
kompenzator radi kao potrošač reaktivne snage.

8
 Slika 4.1.1- Sinhroni kompenzator(podpobuđeno i nadpobuđeno stanje)

Dakle, sihronim kompenzatorom se u osnovi utiče samo na injektiranja reaktivnih snaga u

mreţi preko podešavanja pobudne struje i njihova primjena u sistemu je upravo i određena
izraţenim potrebama za regulacijom reaktivnih snaga (naponskih pilika). Pošto su kao rotacione
mašine ipak prilično skupi (sa aspekta jedinične cijene po kVAr), to njihova ugradnja mora biti
detaljno opravdana tehničko-ekonomskom analizom.

4.2 Kondenzatori

Za kompenzaciju reaktivne energije na niskom i srednjem naponu, koristi se kao

najracionalnija varijanta kompenzacija kondenzatorima . Kada se kondenzator veţe otočno u
odnosu na trošilo, onda ono uzima potrebnu reaktivnu snagu od njega, a ne od napojnog dijela
mreţe kako je do tada bilo. Sada iz mreţe generator mora napajati trošilo samo aktivnom
snagom, a reaktivna snaga teče između kondenzatora i trošila.

Pri uključivanju kondenzatora, pojavljuju se vrlo visoke struje, koje dostiţu I po nekoliko
desetina puta veću vrijednost od naznačene struje. Zbog toga se u nekim slučajevima za
ograničavanje vrijednosti struje na red sa kondenzatorima vezuje prigušnica.

Tehnika izrade ovih kondenzatora za kompenzaciju je bazirana na namotavanju više slojeva

izolacije i magnetnih obloga da se dobije kondenzatorska jedinica određene snage i napona
(kondenzatorska baterija).

Slika 4.2.1- Sprege povezivanja kondenzatorskih baterija

9
 Primjenom kondenzatora na niskom naponu kompenzacija se vrši:

 Fiksnim snagama kondenzatorskih baterija

 Uređajima koji omogućavaju automatsko prilagođavanje iznosa kompenzacije

 Fiksni kondentatori

Kombinacija jednog ili više kondenzatora omogućuje fiksni nivo kompenzacije. Ovi
kondenzatori se ugrađuju:

- na priključcima uređaja(elektromotori i transformatori),

- na sabirnicama gdje se napaja veliki broj elektromotora I za koje bi pojedinačna
kompenzacija puno koštala,
- u slučajevima kada je nivi opterećenja konstantan.

 Automatske baterije kondenzatora

Ova vrsta kompenzacije omogućuje njenu kontrolu, odrţavajući faktor snage u uskim
granicama. Oni se primjenjuju na mjestima gdje postoji varijacija aktivne i/ili reaktivne snage. U
ovom slučaju kondenzatorska baterija je podjeljena u sekcije, pri čemu se svaka kontroliše
kontaktorom. Veličina reaktivne snage za koju se iznos kompenzacije moţe povećati ili smanjiti
vrši se uključenjem ili isključenjem odgovarajućeg kontaktora.

4.3 Statički kompenzacioni sistemi

Statički kompenzacioni sistemi se sve više primjenjuju u savremenoj praksi i to kako u

industrijskim pogonima tako i u mreţama visokih napona. Naime, zahvaljujući napretku
energetske elektronike, tiristorski kontrolisane prigušnice, tiristorski kontrolisani kondenzatori,
prigušnice kontrolisane jednosmjernom strujom prigušnice sa samozasićenjem
predstavljaju resurse iz kojih se upravljanje reaktivnim potrebama moţe vrlo uspješno
rješavati. Posebno je naglašena potreba za ovakvim uređajima u mreţama sa višim harmonicima i
brzo promjenljivim reţimima rada, kada oni, posebno podešeni za takve potrebe, vrše i ulogu
filtriranja viših harmonika.

10
LITERATURA:

1. Strahil J. Gušavac : OSNOVNI PRINCIPI PROJEKTOVANJA U MREŢAMA

SREDNJEG I NISKOG NAPONA, Novi Sad, 2014
2. Vladimir Strezoski, Goran Švenda : KOORDINACIJA OPTIMALNE REGULACIJE
NAPONA I REAKTIVNIH SNAGA DISTRIBUTIVNIH MREŢA
3. J.Dixon, L.Moran, J.Rodriguez, R.Domke, “Reactive Power Compensation Technologies,
State-of-the-Art Review”,
http://ieeexplore.ieee.org/xpl/login.jsp?tp=&arnumber=1545768&url=http%3A%2F%2F
ieeexplore.ieee.org%2Fxpls%2Fabs_all.jsp%3Farnumber%3D1545768

11