GOTYK W POLSCE

I. OGÓLNIE

- okres od XIII do XV wieku

- przemiany państwowo- polityczne
- rozbicie dzielnicowe, unia Polski i Litwy,
- układy na korzyść rycerstwa- nierówność społeczna- nierówność rozwoju
- Piastowie i Jagiellonowie
- zróżnicowanie narodowościowe
- silny rozwój kościoła zakony cysterskie dominikanie rycerskie
- kościół jako centrum kultury, tworzy ideowe kształcenie społeczeństwa
- sztuka musi być zróżnicowana i niezależna od warstwy czy klasy odbiorców
- różnorodność kontaktów
II. ARCHITEKTURA
a) chronologia:
- okres wczesny od 1240-1300
- okres dojrzały 1300-1450
- okres późny 1450-1520

b) cechy ogólne:

- uproszczenie względem gotyku zachodnioeuropejskiego, mniejszy rozmiar, proste

plany przez brak funduszy i niesprzyjający klimat
- Śląsk i Małopolska pierwsze ulegają gotykowi, potem Mazowsze i Pomorze
- Północ: głównie cegła, układ halowy
- Południe: układ bazylikowy
- Małopolska: kościoły dwunawowe albo o szerokim korpusie i wydłużonym, węższym
prezbiterium
- wzorce czerpane z Niemiec i Czech (nawiązania do niemieckiego gotyku
redukcyjnego)

c) rozwiązania konstrukcyjne:

- fasady dwuwieżowe, jednowieżowe, bezwieżowe

- układ trójnawowy
- często brak transeptu
- długie i węższe od korpusu prezbiterium
- uproszczona partia wschodnia
- sklepienie piastowskie​ (dziewięciopolowe) nad nawami bocznymi
- systemy konstrukcyjne: ​gnieźnieński​ (przypór wiszących) - przypora odciążająca z
zewnątrz i ​krakowski​ (filarowo-skarpowy)
 okres wczesny 1240 - 1300

1. Prezbiterium katedry we Wrocławiu

- dołączone do romańskiego korpusu
- sklepienie krzyżowo- żebrowe sześciodzielne
2. Kapitularz św. Jadwigi przy kościele cysterek w Trzebnicy
- najlepszy przykład inspiracji gotykiem francuskim (której w Polsce bardzo mało)
3. Kościół św. Krzyża we Wrocławiu

okres dojrzały 1300 - 1450

➔ szkoła małopolska: ​katedra wawelska, i kościoły parafialne, dwuchórowe, kościoły

ze sklepieniem gnieźnieńskim

1. Katedra na Wawelu w Krakowie z kaplicą Mariacką na osi

- dostosowanie do istniejących murów romańskich
- cechy architektury cysterskiej (proste zamknięcie prezbiterium arkadami)
- wpuszczenie szkarp do wewnątrz
- krótki korpus i długie prezbiterium
- transept niewychodzący poza szerokość korpusu
- układ bazylikowy
- mało dekoracji
- konfesja św. Stanisława (malarstwo bizantyjsko-ruskie)

2. Kościół Mariacki od końca XIII do początku XIV

- ufundowany przez mieszkaństwo
- układ bazylikowy
- rozwiązanie filarowo-szkarpowe
- wydłużone, zamknięte wielobocznie prezbiterium
- sklepienie gwiaździste w prezbiterium
- bogato polichromowane wnętrze
- Ołtarz Wita Stwosza

3. Kościoły ekspiacyjne Kazimierza Wielkiego w Niepołomicach, Wiślicy, Stopnicy

- halowe
- dwunawowe

➔ szkoła śląska:   
- styl wzorowany na budownictwie niemieckim i czeskim
- strzeliste, ceglane kościoły o układzie bazylikowym z dekoracyjnymi szczytami
- zastosowanie na szeroką skalę ​sklepienia piastowskiego ​(trójdzielnego) złożonego z
trzech przenikających się odcinków kolebek, tworzących w rzucie kształt trójkąta. Żebra
podparte są w pięciu punktach wezgłowia (płaszczyzny, na której opiera się łuk sklepienny)
– dwa na jednej ścianie, trzy na przeciwległej, dzieląc przęsło na trzy pola, z których każde
dzielone jest na trzy mniejsze, tworząc razem dziewięć tarcz.

1. Kościół NMP na Piasku we Wrocławiu

2. Katedra św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu
- system wiązany
- dwie kondygnacje rozdzielone gzymsem
- zaakcentowanie przejścia od prezbiterium do korpusu
- masywna

➔ szkoła wielkopolska:

1. Kościół w Szamotułach, Binie, Lusowie

- system gnieźnieński
2.​ ​Katedra w Poznaniu
- krótki korpus
- trzy kaplice w prezbiterium (“wzorce” francuskie)
3. Katedra w Gnieźnie
- rozbudowane prezbiterium z obejściem i wieńcem kaplic
- system bazylikowy
- wzorce francuskie
- prosta fasada dwuwieżowa
- mało ażurowe ściany (wpływy cystersów)
- małe okna

➔ szkoła pomorska: ​hale z potężnymi wieżami zazwyczaj usytuowanymi w osi

głównej. Znacznie rzadziej spotyka się bazyliki.

III. RZEŹBA
a) chronologia:
- styl monumentalny w XIII w. (monumentalizm i blokowość)
 - styl międzynarodowy ok. 1400 r. (idealizacja, miękkość)
- styl łamany po 1450 r. (naturalizm, ekspresja)
b) cechy ogólne:

- pojawia się w sztuce polskiej w XIII wieku

- ośrodki: Śląsk, Małopolska, Wielkopolska, Pomorze
- materiał: kamień, drewno, sztuczny kamień, brąz
- rozwija się w powiązaniu z architekturą katedr, kościołów, czy ratuszy; w portalach,
obramowaniach wrót, tympanonach, ołtarzach a później nagrobkach
- cechuje się zróżnicowaniem plastycznym, polichromią, ostrym modelunkiem, ekspresją
- tematy: maryjne (Madonna z dzieciątkiem, Madonna na lwach, Madonna szafkowa),
pasyjne (Pieta, Krucyfiks), chrystologiczne

rzeźba architektoniczna

1. Tympanon z kaplicy św. Jadwigi przy kościele cysterek w Trzebnicy, 1270 r.

- naturalniejsze oddanie układu draperii
- swobodniejsze rozmieszczenie postaci
2. Tympanon z Kościoła św. Krzyża we Wrocławiu, 1300 r.
- tron łaski: Bóg Ojciec, ukrzyżowany Chrystus i gołębica
- tympanon fundacyjny
3. Św. Hieronim z portalu Katedry we Wrocławiu
- realizm
- niezależność od architektury
4. zwornik heraldyczny z kościoła w Stopnicy
5. Złota brama z kaplicy zamkowej w Malborku
6. dekoracje z katedry Gnieźnieńskiej

rzeźba wolnostojąca
- działalność “mistrza Pięknych Madonn” → ​Piękne Madonny charakteryzowały się
doskonałym, eleganckim pięknem, obfitym okryciem ciał draperiami, kontrapostem gotyckim,
obecnością Dzieciątka mającą odciążyć kompozycję, zaakcentowaniem związku
uczuciowego między postaciami

1. Piękna Madonna z kościoła św. Jana w Toruniu, 1390 r.

2. Piękna Madonna z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu
3. Piękna Madonna z Krużlowej
4. Madonna na lwach ze Skarbimierza
5. Madonna szafkowa z Klonówki
- w środku tron łaski i tron świętych, wiernych
6. Pieta z Lubiąża
- dramatyczna ekspresja, naturalizm
7. Pieta z kościoła św. Magdaleny we Wrocławiu
8. Krucyfiks z katedry w Kamieniu Pomorskim
9. Krucyfiks z kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu
10. Krucyfiks Wita Stwosza z kościoła NMP w Krakowie
- wnikliwe studium ciała
rzeźba ołtarzowa

1. Ołtarz Zwiastowania (z Jednorożcem) z Wrocławia, ok. 1480 r.

- rzeźby w głównej scenie są pełnoplastyczne
2. Wit Stwosz “Ołtarz Mariacki z Kościoła NMP” Kraków
- polichromowane drewno lipowe
- realizm
- ekspresja w gestach i pozach; indywidualizacja twarzy

rzeźba nagrobna
1. nagrobki tumbowe- XIII w. :
-Śląsk Nagrobek Henryka IV - kościół św.Krzyża Wrocław- leżąca
postać
- Nagrobek księcia Henryka II Pobożnego z kościoła franciszkanów
we Wrocławiu 1350 r.
2. nagrobki Wawelskie:
Nagrobek Kazimierza Wielkiego- baldachim, dekoracyjność, wysoka jakość artystyczna
-Nagrobek Kazimierza Jagiellończyka Wita Stwosza- dekoracyjność,
płaskorzeźba wokół trumny

IV. MALARSTWO

a) cechy ogólne:
- pojawia się w XIV wieku, trwa do początku XVI w.
- najwcześniej rozwija się na Śląsku
- dzieli się na inspirowane sztuką niderlandów (na Północy) i sztuką czeską (na Południu)
-złote tło, perspektywa hieratyczna

malarstwo ścienne
- cykle narracyjne pokrywające ściany naw i prezbiteriów, przedstawienia figuralne na
filarach

1. Polichromie w kościele św. Jana w Gnieźnie, 1350-1360

- linearyzm
- malowane na cienkim tynku
2. Polichromia w oratorium klasztoru Cystersów w Lądzie, 1360-1370
- scena fundacyjna (symbole heraldyczne)
3. Malowidła na północnej ścianie prezbiterium kościoła św. Jana w Toruniu
- rozwinięta symbolika (drzewo życia zamiast krzyża)
4. Freski z wieży mieszkalnej w Siedlęcinie, 1330-1340
- świeckie wnętrze, świecka tematyka
- jedyny w tej części Europy przykład nawiązania do legend arturiańskich
- na suchym tynku
5. Kaplica świętokrzyska w Katedrze Wawelskiej
- fundacja Kazimierza Jagiellończyka
- styl rusko-bizantyjski
6. Kaplica św. Trójcy na zamku w Lublinie, 1418 r.
- fundacja Władysława Jagiełły

malarstwo deskowe
- tempera na desce lipowej
- zwykle kwatery ołtarzy lub epitafia
- bogata symbolika
- czytelne, klarowne rozwiązania ikonograficzne

1. Epitafium Wierzbięty w Bramie

- piękno idealizacja twarzy, wysoka klasa artystyczna, styl międzynarodowy
- hierarchiczność
2. Poliptyk Grudziądzki
- styl międzynarodowy: smukłe, wydłużone postaci, subtelne acz ekspresyjne gesty
- intensywne barwy
3. Poliptyk Toruński
- styl międzynarodowy
- silne kontrasty
4. Święta Anna Samotrzecia ze Strzegomia
- piękna, elegancka
- delikatne szaty

➔ szkoła krakowsko - sądecka: grupa obrazów z małopolski wykazujące te same

cechy warsztatowe inspirowane wzorcami czeskimi, w nurcie modus humilis
(prostego przekazu, zrozumiałości)

1. Ołtarz z Ptaszkowej, 1440 r.

2. Duże ukrzyżowanie z Korzennej
- dekoracyjność i linearyzm
- sztywność, hieratyczność form
3. Pieta z Tubądzina
4. Opłakiwanie/Zdjęcie z krzyża z Chomranic
- najlepsze dzieło
- styl łamany
- ciekawa kompozycja
- widoczne relacje
5. Chrystus w Studni

➔ malarstwo deskowe o cechach późnogotyckich 2 poł. XV w: ​widoczne tendencje

realistyczne, wzorce niderlandzkie, przedpole renesansowych poszukiwań

1. Ołtarz św. Barbary z kościoła św.Barbary we Wrocławiu

- wleczenie św. Barbary na śmierć, delikatny modelunek światłocieniowy
2. Ołtarz dominikański z kościoła dominikanów w Krakowie​ - Ucieczka do Egiptu i
Opłakiwanie święta rodzina- mistyczne tła w scenach podniosłych religijne
1. Poliptyk Olkuski z Olkusza Jan Wielki i Stanisław Stary
- próba ukazania przestrzeni
2. Tryptyk Jerozolimski z Kościoła NMP w Gdańsku
- wpływ niderlandów
- dynamiczne sceny

malarstwo miniaturowe
- sprowadzane zza granicy

1. Graduał Łęczycki
2. Graduał Jana Olbrachta
3. Kodeks Lebiński “Żywot św. Jadwigi”
4. Psałterz floriański św. Jadwigi

witraże

1. Gotyckie kwatery witrażowe z nieistniejącego dominikańskiego św. Mikołaja na

Nowym Mieście w Toruniu
2. Gotyckie kwatery z kościoła