Hemijski zakoni

Zakoni hemijskog spajanja po masi:

Zakon o održanju mase.
Zakon stalnih omjera masa.
Zakon umnoženih omjera masa.
Zakon spojenih masa
Gasni zakoni, zakoni hemijskog sjedinjavanja po zapremini.
Avogadrova hipoteza i Avogadrov zakon.
Hemijske reakcije i jednačine hemijskih reakcija.

Zakoni hemijskog spajanja po masi

Postoje četiri zakona koji određuju izgradnju hemijskih spojeva od elemenata, odnosno
prema kojima se atomi elementa spajaju u hemijske spojeve. To su:

 Zakon o održanju mase

 Zakon stalnih omjera masa
 Zakon umnoženih omjera masa
 Zakon spojnih masa

Zakon o održanju mase

Otkrio ga je krajem 18.stoljeća francuski naučnik Antoine Laurent de Lavoisier

“Nikakve se promjene ne mogu opaziti u ukupnoj masi svih tvari koje sudjeluju
u hemijskoj reakciji.”

Ukupna masa svih tvari koje učestvuju u hemijskoj reakciji, ne mijenja se u toku
hemijske reakcije. Atomi ne mogu nastati ni iz čega niti mogu nestati. Broj atoma
reaktanata jednak je broju atoma produkata.

Lavoisier je to dokazao zagrijavajući kositar koji je onda prešao u crni prah, “kositreno
vapno” vaganjem ustanovio da se ukupna masa prije i poslije reakcije nije promijenila

2Sn + O2 → 2SnO

drugi primjer
Zn + S
Zn + S → ZnS

atomi cinka i sumpora spajaju se u omjeru 1:1,odnosno u omjeru njihovih relativnih

atomskih masa.

Ar (Zn) = 65,38
Ar (S) = 32,06
odvažemo li:
65,38 g cinka ili 32,06 g sumpora, odvagali smo u oba slučaja isti broj atoma

Zn + S → ZnS
65,38 g + 32,06 g = 97,44 g

Npr.:, ako znate da 4 g hidrogena reaguje sa oksigenom pri čemu nastaje 36 g vode,
tada primjenom zakona o održanju mase možete izračunati koliko je potrebno oksigena
u ovoj reakciji:

2H2 + O2 → 2H2O
4 X 1g + 2 x 16g = 2 x 18g
4g + 32g = 36g

Zakon stalnih omjera masa

1799. god. JOSEPH PROUST:

Neki određeni hemijski spoj uvijek sadrži iste hemijske elemente spojene u istom
stalnom omjeru masa. Ili, atomi elemenata spajaju se u hemijske spojeve u stalnim
omjerima masa.
Analizirajući sastav uzoraka mnogih spojeva Proust je otkrio da isti hemijski soj
pripremljen na različite načine uvijek sadrži iste masene udjele elemenata koji čine taj
spoj.
Analizom čiste vode - voda je sastavljena od kisika i vodika. Maseni udio kisika
88,81% a vodika 11,19%.

Zakon stalnih omjera masa - primjer

88,81 g kisika + 11,19 g vodika = 100g vode
88,81 g kisika + 20 g vodika = 100 g vode
(20-11,19=8,81)
Dakle u drugoj jednačini imamo 8,81 g vodika u višku

Odnosno razgradnjom 100 g vode uvijek se dobije 88,81 g kisika i 11,19 g vodika

Zakon umnoženih omjera masa

John Dalton (19 st.), engleski hemičar

 “Kad dva elementa tvore više nego jedan hemijski spoj, onda su mase jednog
elementa u jednostavnim umnoženim omjerima (1:2:3 …) s masom drugog
elementa”

Zakon umnoženih omjera masa-primjer

Primjer: 5 nitrogenovih oksida
N2O 57 g kisika 100 g nitrogena
NO 114 g kisika 100 g nitrogena
N2O3 171 g kisika 100 g nitrogena
NO2 228 g kisika 100 g nitrogena
N2O5 285 g kisika 100 g nitrogena

Odnos masa kisika: 1:2:3:4:5

Zakon spojnih masa

J.B.Richter (18 st.), njemački hemičar

“Mase dviju elementarnih tvari koje reagiraju s nekom trećom elementarnom

tvari, iste mase reagiraju i međusobno, a isto tako i s nekom četvrtom tvari
jednake i određene mase”
Zakon spojnih masa - primjer
Npr. 1 g vodika spaja se s 3 g ugljika u metan, a s 8 g kisika u vodu.
Dakle, 3 g ugljika moraju reagirati s 8 g kisika.
Stvarno, tako nastaje CO2!

Mase elementarnih tvari koje ulaze u međusobne hemijske reakcije nazivaju se spojnim
masama (ili ekvivalentnim masama).

Gasni zakoni

Fizičke veličine pomoću kojih određujemo stanje nekog gasa nazivamo osnovne
veličine stanja, a to su:
 Pritisak
 Temperatura
 Zapremina

Odnosi između pojedinih veličina stanja izraženi su gasnim zakonima.

Gasni zakoni izvedeni su za idealne gasove, ali se mogu primjeniti i na realne gasove,
pri čemu je greška utoliko manja ukoliko se gas nalazi na višoj temperaturi i na nižem
pritisku.
Idealno gasno stanje

 Razmatraćemo idealno gasno stanje kao hipotetičko stanje.

 Gas u ovom stanju predstavlja skup materijalnih tačaka koje se neprekidno
haotično kreću u svim pravcima (Braunovo kretanje):
 Molekuli posjeduju samo kinetičku energiju translacionog kretanja koja raste sa
temperaturom.
 Molekuli su na velikim međusobnim rastojanjima i interreaguju samo u sudarima
sa zidom suda u kome se nalaze i u međusobnim sudarima. Svi sudari su
elastični.
 Između molekula nema međumolekulskih sila (kao dipol-dipol, vanderwalsovih i
sl.)

Razlika između idealnog i realnog gasa :

 Kod idealnog gasa molekuli gasa smatraju se materijalnim tačkama, odnosno

da se njihova veličina zanemaruje.

 Takođe, zanemaruju se i međumolekulske sile koje na njih djeluju.

 Svi molekuli idealnog gasa kreću se jednakom brzinom, pri čemu su svi pravci i
smjerovi jednako vjerovatni.

 Sudari ovih molekula su elastični i tokom njih ne dolazi do gubitka energije.

 Stanje idealnog gasa opisano je Šarlovim, Bojl-Mariotovim i Gej-Lisakovim

zakonom, kao i Klapejronovom jednačinom stanja idealnog gasa.
Idealan gas ne postoji.

Kod realnih gasova (svih gasova koji postoje) stvar je drugačija:

 Njihovi molekuli imaju određenu zapreminu, koja se ne može zanemariti i na njih

deluju mođumolekulske sile koje se, takođe ne mogu zanemariti, prilikom sudara
predaju impuls i energiju... Stanje realnog gasa se najčešće opisuje Van der
Valsovom jednačinom.

 Odstupanja realnog gasa od idealnog su najviše izražena pri visokim pritiscima i

niskim temperaturama.
 Sa sniženjem pritiska i povećanjem temperature, realan gas se sve više
približava idealnom.

 Sa smanjenjem pritiska povećava se rastojanje između molekula i njihove

dimenzije u odnosu na rastojanje se sve više smanjuju i povećava se mogućnost
njihovog zanemarivanja.

 Sa porastom temperature povećava se toplotna energija molekula i uticaj njihove

interakcije se smanjuje.
  Vodonik i helijum su gasovi koji su najbliži idealnom gasu.

Gasni zakoni

 Boyle-Mariottov zakon

 Šarlov (Charles) ili Charles - Gay Lussacov zakon

 Avogadrov zakon; Avogadrova hipoteza

 Daltonov zakon parcijalnih pritisaka

 Gay-Lussacov zakon stalnih volumnih odnosa

Boyle-Mariottov zakon

“ Na konstantnoj temperaturi zapremina određene količine gasa obrnuto je

proporcionalna pritisku”

Boyl je izveo na hiljade eksperimenata sa vazduhom zahvaljujući vazdušnoj pumpi koju

je izumio njegov asistent Hook. Korištena je staklena cijev za ispitivanje osobina
vazduha.
Živa je sipana u cijev T i određena količina vazduha ostala je u zatopljenom djelu J
cijevi. Kada je pritisak stuba žive dupliran, zapremina vazduha se smanjila na pola. Na
osnovu ovog eksperimenta se došlo do Bojlovog zakona da je pV=k pri konstantnoj
temperaturi.
Bojl je sa Mariotom pokazao 1611 da je za određenu količinu gasa (n) pri konstantnoj
temperaturi (T) zapremina gasa obrnuto proporcionalna pritisku i obrnuto:
 pV n,T  const.
Razumjevanje Bojl-Mariotovog zakona:

 Bojlov zakon važi strogo za idealno gasno stanje tj. za stanje gasa pri vrlo
niskom pritisku kada ima mali broj sudara između molekula kao i sa zidom
suda dok su međusobne interakcije zanemarljive.

 Ako zapreminu suda V u kome je gas smanjimo na pola, V/2, šta će se desiti
sa pritiskom?

Pritisak će se povećati za dva puta jer je broj udara molekula o zid suda dva
puta veći.
Šarlov (Charles) ili Charles - Gay Lussacov zakon

“Pod stalnim pritiskom zapremina određene količine gasa je direktno

proporcionalna apsolutnoj temperaturi”

“Odnosno: Pri stalnoj zapremini pritisak određene količine gasa je direktno

proporcionalan temperaturi.”

Što je temperatura veća za gas u sudu konstantne zapremine to je srednja brzina

molekula veća pa je i broj sudara kao i sila kojom molekuli udaraju u zid suda veća pa je
veći i pritisak.

Oba ova zakona mogu se izraziti i na sledeći način:

“Pri stalnom pritisku zapremina određene količine gasa raste (ili opada) za
1/273,15 zapremine pri 273,15 K, kada temperatura raste (ili opada) za 1K”

Gdje je :

V-zapremina gasa pri temperaturi toC

V0-zapremina gasa pri temperaturi od 273,15 K (00C)

“Pri stalnoj zapremini pritisak određene količine gasa raste (ili opada za 1/273,15
pritiska pri 273,15 K, kada temperatura raste (ili opada) za 1K.”
Daltonova atomska teorija:
 Elementi su sastavljeni iz atoma
 Svi atomi jednog elementa su jednaki
 Atomi jednog elementa su različiti od atoma drugog elementa
 Atomi se sjedinjuju u spojeve
 Atom ne možemo ustvari, razdvojiti na manje dijelove

Gay-Lussacov zakon stalnih volumnih odnosa

“Pri istoj temperaturi i pritisku, volumeni gasova koji međusobno reaguju ili
nastaju hemijskom reakcijom odnose se kao mali cijeli brojevi”

1 dm3 oksigena + 1 dm3 hidrogena = 2 dm3 vodene pare

1 dm3 oksigena + 1 dm3 ugljen-monoksida = 2 dm3 ugljen-dioksida (CO2)

Avogadrov zakon
Da pokuša objasniti zakon stalnih volumnih odnosa Avogadro je postavio zakon:

“Iste zapremine različitih gasova pri istoj temperaturi i pritisku sadrže isti broj
čestica.”

Prema Avogadrovom zakonu od 1 čestice vodonika i 1 čestice hlora nastale su 2

čestice hlorovodonika. To bi značilo, da ako su čestice u gasovima vodonika i hlora
atomi, oni se moraju raspasti na pola da bi nastao isti broj čestiva hlorovodonika. To je
opet bilo u suprotnosti sa idejom o nedjeljivosti atoma.

1 dm3 vodonika + 1 dm3 hlora = 2 dm3 hlorovodonika

1 molekula vodonika + 1 molekula hlora = 2 molekule hlorovodonika

Avogadrova hipoteza
 Da pojasni bit Gay-Lussacova zakona spojnih volumena Avogadro je
predpostavio da najsitnije čestice nekog gasa nisu slobodni atomi, nego grupe
malog broja atoma. Te grupe atoma nazvao je molekulama.
 Na temelju te prepostavke Avogadro postavlja hipotezu:

“Gasovi jednakog volumena pri istoj temperaturi i pritisku sadrže isti broj
molekula”
Kako je broj molekula proporcionalan broju mola slijedi da je:
V(p,T)=const. · n

Zapremina jednog mola gasa naziva se molska zapremina. Molska zapremina (Vm) bilo
kojeg gasa pri normalnim uslovima (p0= 101325 Pa; T0=273,15 K) je 22,4·10-3 m3/mol ili
22,4 dm3/mol.
 Vm=V0/n
Gdje je :
V0- zapremina gasa pri normalnim uslovima
n-količina gasa
Jednačina stanja idealnog gasa (Klapejron-Mendeljejeva jednačina)

Brojčana vrijednost univerzalne gasne konstante

Kako je : n=m/M

Gdje je:
m-masa gasa
M-molarna masa gasa

Jednačina stanja idealnog gasa (Klapejron-Mendeljejeva jednačina)

Brojčana vrijednost univerzalne gasne konstante

Daltonov zakon parcijalnih pritisaka

“Ukupan pritisak smjese gasova, koji međusobno ne reaguju, jednak je zbiru

parcijalnih pritisaka koji ulaze u sastav smjese”

Parcijalnim pritiskom gasa u smjesi naziva se pritisak koji bi vršio taj gas zauzimajući pri
istim uslovima zapreminu ukupne smjese gasova.
p=p1+p2+...........+pn p=Σpi
Gdje je:
p-ukupni pritisak gasne smjese
p1; p2...........pn –parcijalni pritisci svakog pojedinog gasa
Daltonov zakon-primjer

Hemijske reakcije i jednačine hemijskih reakcija

Hemijska reakcija je reakcija pri kojoj se mijenjaju hemijska i fizikalna svojstva

reaktanata, a produkti su tvari koje nastaju kada reaktanti promjene svojstva.Npr.:

2Na(metal) + Cl2(otrovni gas) → 2NaCl(jestiva kuhinjska so)

2Na(s) + Cl2(g) → 2 NaCl(s)

Jednačina hemijske reakcije pokazuje kvantitativne odnose između reaktanata i

produkata hemijske reakcije

a A + b B → c C + dD

Odnos broja mola:

n(A) : n(B) : n(C) : n(D) = a : b : c : d
Hemijske reakcije
REAKTANTI → PRODUKTI

simboli i formule

2 Na + 2 H2O →2 NaOH + H2

Stehiometrijski
koeficijent

Jednačine hemijskih reakcija pišu se prema "Zakonu o održanju mase".

Pri pisanju se vodi računa da broj atoma na obje strane jednačine bude jednak.
2Al + Fe2O3 → Al2O3 + 2Fe
2 mol 1 mol 1 mol 2 mol
2mol×M(Al) + 1mol×M(Fe2O3) = 1×M(Al2O3) + 2×M(Fe)
2 mol×27g mol-1 + 1mol×159.7g mol-1 =1mol×102.0 g mol-1+2mol×55.85 g mol-1
54.0 g + 159.7 g = 102.0 g + 111.7
213.7 g = 213.7 g
Računanje preko hemijske jednačine
2Al + Fe2O3 → Al2O3 + 2Fe

2 mol Al ~ 1 mol Fe2O3

2 mol Al ~ 1 mol Al2O3
Koliko grama Fe2O3 će reagirati s 15.0 g Al?
2 mol Al ~ 1 mol Fe2O3
15 g X
2 mol×27g mol -1 1mol×159.7g mol-1
_______________________________________
X=15g x 159.7g mol-1 /54 g mol-1 = 44,36 g

Zadatak za vježbu:
Hemijskom reakcijom između fosfora i hlora nastaje (fosforov (III) hlorid). Izračunajte
masu fosfora koja će pritom potpuno izreagovati s 197 g hlora!

2P(s) + 3Cl2(g) → 2 PCl3(l)

Pitanja na koja treba znati odgovor:

Koji su zakoni hemijskog spajanja po masi i kako glase? Primjeri!
Zakon o održanju mase
Zakon stalnih omjera masa
Zakon umnoženih omjera masa
Zakon spojnih masa

Definisati idealno stanje gasa?

Navesti gasne zakone i njihove definicije sa primjerima?
Boyle-Mariottov zakon
Šarlov (Charles) ili Charles - Gay Lussacov zakon
Avogadrov zakon; Avogadrova hipoteza
Daltonov zakon parcijalnih pritisaka
Gay-Lussacov zakon stalnih volumnih odnosa

Univerzalna gasna konstanta?

Šta su hemijske reakcije, šta pokazuju i primjeri?