prof.dr.

Aleksandar Knežević
Jasmina Čomić, vodeći auditor za Sisteme okolinskog upravljanja
doc. dr. Senad Oprašić

MODELIRANJE
EKOLOŠKIH RIZIKA
- dio radnog materijala za predavanje -

Sarajevo, 2009. godine

1
prof. dr. Aleksandar Knežević,
doc. dr. Senad Oprašić
Jasmina Čomić

MODELIRANJE EKOLOŠKIH RIZIKA

1. IDENTIFIKACIJA, VREDNOVANJE I ANALIZA RIZIKA

Razvoj društva ima za posljedicu smještaj tvornica i stambenih područja u blizini jednih drugima.
Istovremeno se pojačava intenzitet prevoza zapaljivih, eksplozivnih i za okolinu opasnih materija.
Zahtjevi za većom djelotvornošću i većim kapacitetom često vode korištenju složenije opreme i
opasnijih procesa u industriji. Tako se podrazumijeva kako potreba za djelotvornim upravljanjem
rizikom raste zajedno s razvojem industrije i društva općenito.
Osobe odgovorne za donošenje odluka u industriji u kojoj su prisutni najveći rizici od akcidenata
velikih razmjera moraju shvatiti potrebu za djelotvornijim razračunavanjem s tim rizicima. Za to postoji
nekoliko razloga. Na primjer:
– zdravlje i sigurnost zaposlenih i stanovništva koje živi u blizini tvornice;
– izbjegavanje štete na imovini i u okolini;
– potreba industrije za dobrim odnosima s vlastima i javnošću, ako se želi razvijati u pozitivnom
smislu;
– potreba za neometanom proizvodnjom, kako bi se održao pouzdani promet i dobri odnosi s
potrošačima;
– troškovi štete za vlastitu tvornicu, kao i za druge obližnje tvornice, što bi moglo ugroziti opstanak
firme.
Akcident može uticati i na stav javnosti prema industriji. Pritisak javnoga mnijenja može firmu
primorati na zatvaranje. Nije dovoljno da se firma osloni na isplatu premija kao jedini način saniranja
opasnosti. U industriji je stoga potrebno upravljanje ovim opasnostima usmjereno na sprečavanje
akcidenata, uz uključenje lokalnih vlasti.
Napori na sprečavanju akcidenata traže potpunu predanost i znatna sredstva osobito u
“visokorizičnim” granama industrije. Manje firme, dobavljači itd., možda će morati tražiti pomoć većih
firmi. Bez obzira na sve, akcidente nikada nije moguće u cijelosti ukloniti, koliki god bili napori na
njihovu sprečavanju. Kvalitetno obučena i opremljena spasilačka služba, na licu mjesta i izvan mjesta
događaja, uvijek će biti nužna.
U radu s analizom rizika, kao i s priopćavanjem rezultata analize, moramo shvatiti kako su ljudi vrlo
zabrinuti zbog različitih prijetnji životu, zdravlju, imovini i okolini.

1.1. RIZIK, OPASNOST, IZVOR OPASNOSTI (RIZIČNI OBJEKAT)

Rizik se može definirati kao:
(1) Očekivani broj pogubnih uticaja (nesreća) godišnje od posljedica akcidentnih događaja;
(2) Vjerovatnoća (mogućnost) štetnih ili destruktivnih događaja (slučaja) izazvanih opasnosti, u
određenom vremenskom periodu;
(3) Učestalost izvjesnog broja akutnih nesreća koji se očekuje od akcidenta.

2
1.2. VRSTE RIZIKA
Svaka aktivnost nosi određeni stepen rizika, pa se u ovisnosti od aktivnosti, odnosno mogućeg
neželjenog događaja rizici su i dijele.
Investicioni rizik
Investicioni rizik se odnosi na upravljanje rizikom u oblasti investiranja. U slučaju ovakve procjene
rizika uzima se u obzir:
- finansijska veličina projekta - veće investiranje nosi veći nivo rizika;
- iskustvo sa klijentom, stari ili novi klijent - novi klijent nosi veći nivo rizika;
- iskustvo klijenta (industrijsko, tehničko, upravljačko) - malo iskustvo nosi veći nivo rizika;
- okruženje klijenta (novi ili stari podugovarači) - novi podugovarači nosi veći nivo rizika;
- finansijsko stanje klijenta - loše stanje nosi veći nivo rizika
- iskustvo klijenta sa kreditima - loše iskustvo nosi veći nivo rizika
Industrijski rizik
Nedavni događaji postavljaju pitanje sigurnosti i spremnosti na neželjene događaje svih naroda i
nacija svijeta. Takvi događaji odnose se na prirodne katastrofe, poput potresa koji je 1985. godine
pogodio Mexico City, blatnih odrona 1987. godine u Ekvadoru, ili pak oslobađanje otrovne pare iz
jezera u Kamerunu. To se odnosi i na industrijske akcidente koji izazivaju velike okolinske štete i
neprihvatljive gubitke života i imovine.
Danas čitav svijet priznaje kako svaka katastrofa, bez obzira na njen uzrok, ima uticaj i na okolinu i
na čovjeka. Nauka nije napredovala do stepena na kojem se shvataju, predviđaju, odnosno
djelotvorno sprječavaju svi uzroci prirodnih događaja. Međutim, došlo je do potrebe da se bude
spremno na reagovanje na takve neželjene događaje. Stručnjaci za sigurnost u industriji smatraju
kako je neophodno pripremiti planove intervencija ako do industrijskog akcidenata dođe.
Iako se večina industrijskih akcidenata može zadržati unutar granica industrijskog postrojenja
dešavaju se i takve nezgode kada se uticajI protežu i nadaleko izvan njihovih ograda i utiču na
okolinu postrojenja, te imaju kratkoročne ili dugoročne posljedice na život, sisteme održanja života,
imovinu ili društvo u cjelini. Razmjeri gubitaka izazvanih takvim akcidentima zavise u velikoj mjeri o
onome što čine oni prvi koji reagiraju na neželjeni događaj, unutar industrijskog postrojenja i lokalne
zajednice koja ga okružuje. Jasno je kako primjeran odgovor na takvo stanje zahtijeva usaglašeno
djelovanje pojedinaca i ustanova u lokalnoj zajednici. To je moguće postići samo ako u zajednici
postoji svijest o mogućim opasnostima i potrebi za uzajamnom pripravnosću.
Države sa razvijenim ekonomijama, kao i one u razvoju, imaju sve jaču želju za temeljitom procjenom
i upravljanjem rizikom za ljude, imovinu i okolinu, a koje može prouzrokovati smještaj i rad
potencijalno opasnih i zagađujućih industrija. Uklapanje pitanja sigurnosti i razvoja u planiranje
društvene i ekonomske dobiti za zajednicu visoko je na popisu prioriteta u većini vlada. Jednako,
postoji potreba da se osigura djelotvorna i optimalna raspodjela ograničenih sredstava u procesima
procjene i upravljanja rizikom.
Ekološki/okolinski rizik
Upravljanje rizicima je poseban vid okolinskog upravljanja. Za razliku ostalih vidova ovdje se ne radi
o kontinualnom djelovanju na okolinu, nego o određenoj vjerovatnoći da se desi ekstremno veliki i
štetan uticaj na okolinu. Rizici od nesreća koji pogađaju čovjeka i biosferu mogu se tolerisati samo
ako najznačajnije moguće posljedice ne prouzrokuju dugotrajnije štete za više ljudskih, biljnih ili
životinjskih generacija ili za eko-sistem. Suprotno emisijama, koje nastaju u uslovima normalne
eksploatacije, rizici predstavljaju situaciju kada je ona posljedica akcidenta koji nije trebalo da se
desi.
Rizik od kemikalija
Može se reći da je oblast “kemikalije” u području okolinskog upravljanja veoma posebna iz razloga jer
su kemikalije same po sebi specifične. Večina njih se nalazi u prirodi, ali neke i čovjek proizvodi.
Prirodne kemikalije su takođe široko rasprostranjene u okolini i one mogu izazvati probleme po

3
ljudsko zdravlje i okolinu ukoliko se nađu u dozama, odnosno koncentracijama koje imaju neželjeni
uticaj. Neke od njih ulaze u proizvodne procese. Vještačke (sintetizirane) čovjek proizvodi radi dalje
upotrebe. Neke od njih se koriste u poljoprivredi, neke u industriji hrane, neke kao sirovina za drugu
proizvodnju. Takođe neke od njih su opasne po zdravlje čovjeka, a druge pak nisu, odnosno manje
su opasne. A za neke se i ne zna da li i kakav imaju uticaj na čovjeka i okolinu. Ali ipak, proizvodnja i
upotreba kemikalija posljednjih nekoliko decenija pokazuje intenzivan rast. One su od esencijalnog
značaja za nastavak ekonomskog razvoja. Proizvodnja i upotreba kemikalija je kritična komponenta
za svaki sektor privrede kao i za sve koji dolaze u kontakt sa kemikalijama direktno ili indirektno.
Po pitanju kemikalija, održivi razvoj znači nastavljanje globalne proizvodnje i upotrebe kemikalija, ali
uz porast njihove upotrebljivosti – efektivnosti – a preduzimajući potrebne mjere da ispuštanja u
okolinu budu u granicama asimilacionih sposobnosti prirode. Održivi razvoj traži u isto vrijeme i
redukciju ili eliminaciju neopravdanog rizika od kemikalija, kao i globalne kapacitete za prihvatljivo
upravljanje kemikalijama.
Da bi se sa što većim nivoom sigurnosti pristupalo svakoj kemikaliji, a da bi rizik po ljude i
ekosisteme bio na prihvatljivom nivou, neophodno je pronaći pravu ravnotežu između dobiti i rizika
od kemikalija. Ovo je “dilema modernog društva: mi koristimo kemijske supstance da riješimo
probleme, ali ne znamo koju cijenu moramo platiti u zdravlju i okolini. Mi ne možemo uključiti rizik od
neugodnih izneneđenja od kemikalija na način da čovjek koristi iskustva iz prošlosti”. (KEMI, 1998.).
Primjer za ovo su CFC (klorofluorokarboni) - supstance za koje je dokazano da stanjuju ozonski
omotač. Nije bilo “loših iskustva” sa upotrebom CFC-a prije njihove proizvodnje u velikom obimu. Tek
nakon desetine godina osjetile su se posljedice njihovog uticaja na okolinu, a time i na čovjeka, i
pokušava se ispravati što se može. Prema tome, vrlo teško za predpostaviti ili predvidjeti, koji je to
štetni nivo izlaganja, i naći način kako osigurati da se ta izloženost drži na nivou koji je ispod
graničnog.
Ima mnogo nesigurnosti u vezi procjene uticaja kemikalija na čovjeka i okolinu, ali naučna i složena
usmjerenja je bolje poštivati i razumijevati nego da istina dođe na vidjelo desetine godina nakon. Ovo
je ohrabrilo razvoj nove paradigme u upravljanu kemikalijskim rizikom zasnovanom na “princip
predostrožnosti (“precautionary principle”) i osiguranju inicijativa za smanjenje ukupne “doze”
potencijalno opasnih kemikalija po okolinu.
Kemikalije mogu biti potencijalno štetne (toksične), ali ako nema izlaganja ili je ono vrlo malo ljudi ili
okolina nemaju mogućnost, ili rizik od štete. Večina kemikalija pronađe put u okolinu preko miliona
potrošača, poljoprivrednih i industrijskih proizvoda i procesa. Jednom unesene u okolinu one mogu
postojati dug vremenski period ili nestati (preći u druge kemikalije koje nose svoj rizik). One takođe
mogu prouzrokovati zdravstvene ili okolinske posljedice kada djeluju udruženo sa drugim prirodnim ili
proizvedenim (vještačkim) kemikalijama koje su već u okolini.

1.3. UPRAVLJANJE RIZIKOM

Rizik je vjerovatnoća da se pojavi štetno djelovanje po život, zdravlje, osobine, pod specifičnim
okolnostima. Upravljati rizikom znači naći put da da se živi sa rizikom tako da se osigura neka dobit
sa sigurnošću da se sa rizikom propisno upravlja.
Upravljanje rizikom (engl. Risk Management) je proces koji se sastoji od dobro utvrđenih koraka koji,
kada se poduzmu u nizu, podržavaju bolje donošenje odluka tako što pridonose boljem uvidu u
rizik i njegov uticaj. Nivo rizika daje mnogo podataka o identificiranju mogućnosti i o izbjegavanju
gubitaka.
Ne postoji nulti rizik. Ništa ne može biti 100% sigurno – bez obzira na to da li se radi o pakovanju,
opremi, postupku, vozilu ili uređaju. Uz to, terorizam ili sabotaža mogu dovesti do neočekivanog
akcidenta, poput rušenja brane, višestrukih požara ili istovremenih eksplozija. Upravna tijela
nadležna za zaštitu okoline, zdravstvo i urbanizam treba da znaju više o opasnostima u određenom
području i okolnostima koje bi mogle dovesti do katastrofe.
Dva su aspekta pojma “rizik”:
– vjerojatnoća pojave akcidenta unutar određenog vremenskog razdoblja;

4
– posljedice za ljude, imovinu i okolinu.
Analiza opasnosti je pokušaj odmjeravanja posljedica akcidenta s vjerojatnošću njegove pojave.
Vjerojatnoća i posljedice rijetko se mogu izračunati matematičkom preciznošću. Ipak, često se mogu
dovoljno tačno procijeniti da bi se osmislile praktične mjere upravljanja rizikom. Vjerojatnoća pojave
štete zbog akcidenta smanjena je ako se opasnost spozna i shvate uzroci i moguće posljedice
događaja. Vrlo važno je proučavanje posljedica kombiniranih događaja (npr. požari koji rezultiraju
oslobađanje otrovnih gasova, eksplozije koje izazivaju isticanje otrovnih supstanci itd.).
Ako je rizike moguće procijeniti i njima upravljati u potpunosti, tada se i skromna sredstva mogu
djelotvornije iskoristiti, čime se olakšava i čini sigurnijom svaka aktivnost, pa i sam industrijski razvoj.
Zemlje u razvoju, posebno, mogu imati veliku korist od razboritog upravljanja rizicima koje sa sobom
nosi industrijski razvoj. Prilikom procjene i upravljanja rizicima ocjenjuju se štete i koristi od ulaganja
u sprečavanje akcidenata i uspostavlja optimalan odnos sigurnost - rizik. Može se reči da je suština
procjene rizika u odnosu između vjerovatnoće događaja i posljedica, odnosno, štete od događaja.
Ukoliko je procjenjena štete velika, vjerovatnoća događaja treba da bude što manja, pa i u tom
pravcu vršiti ulaganja. Vrijedi i obrnuto, ukoliko je šteta koju može prouzročiti neki događaj mala,
može se dopustiti i veća vjerovatnoća događaja. Umnožak vjerovatnoće i posljedica po čovjeka,
okolinu, materijalna dobra treba da je konstantan.

1.4. ANALIZA RIZIKA

Postupak analize rizika koji je niže dat preuzet je iz tehničkog izvještaja UNEP i APELL “Utvrđivanje i
procjena opasnosti u lokalnoj zajednici”.

Osnov
Početni korak je određivanje ciljeva analize i nivoa potrebnih detalja. Potrebno izraditi “Karta analize”,
koja obuhvata promatrano geografsko područje. Treba uključiti samo objekte koji su bitni s gledišta
analize. Za sažeti prikaz rezultata može se koristiti sljedeća tabela.

13. Primjedbe
Vjerovatnoća
6. Posljedice
3. Opasnost

5. Ugroženi

12. Prioritet

7- 10 Ozbiljnost
2. Radnja
1. Objekt

(količina)

4. Vrsta

objekt
rizika

11.

Ž O I B

Popis
Napraviti popis objekata koji će biti uključeni u analizu. Karta analize je početni korak. Uvijek treba
posjetiti lokaciju rizičnog objekta, posebno objekata za koje se pretpostavlja da mogu predstavljati
prijetnje velikih razmjera.
Utvrđivanje
Početi s obrascem za analizu rizika iz tabele. Za početak odabrati neki objekt i područje poznato
svim članovima koordinacijske grupe. Druga opasna postrojenja i rizične objekte mogu se proučavati
naknadno. Dijelovi postrojenja rizičnog objekta (izvora opasnosti) koji sadrže opasnosti treba popisati
u kolonu 1.
Radnju koja se obavlja u tom dijelu postrojenja treba prikazati u koloni 2., na primjer:
• proizvodnja, prečišćivanje, miješanje, pakiranje
• skladištenje, utovar
• prevoz
5
• prodaja
• proizvodnja energije, snabdijevanje energijom, oprema za energetske transformacije
• održavanje, popravci
• proizvodnja bilja namijenjenog tržištu, proizvodnja mesa
• bolnice, škole, zabavni i sportski objekti
Popisati oblike supstanci ili energije koji mogu izazvati rizik od akcidenta u kolonu 3. Prikazati količine
opasnih kemikalija, zajedno s drugim bitnim informacijama, npr. nivo toksičnosti, koja utiče na
moguće razmjere akcidenta.
Vrste akcidenta koje bi mogla izazvati svaka od opasnosti mogu se prikazati u koloni 4. Ovdje mogu
biti: odroni, rušenje zgrada, poplave, ispuštanje opasne kemikalije, požari, eksplozije, sudari ili nešto
slično. Popisati i moguće kombinirane akcidente. Ugroženi objekti prikazuju se u koloni 5. Ako
prisutne opasnosti nisu ozbiljna prijetnje ljudima, okolini ili imovini, promatrani rizični objekti mogu se
zanemariti.
Procjena posljedica
U mnogim slučajevima dovoljno je procijeniti razmjere posljedica, koje treba prikazati u koloni 6.
Važno je vidjeti je li pojava pojedine posljedice vjerovatna. Nije uvijek potrebana detaljna procjena. U
obzir treba uzeti rizične zone na licu mjesta i izvan mjesta događaja. Ako je posljedice teško
predvidjeti, možda će biti potrebno zatražiti savjet stručnjaka.
Razvrstavanje
Početi od uputa za razvrstavanje iz tabele. Raspodijeliti procijenjene posljedice po razredima od 1 do
5 za slijedeće:
život (smrtni slučajevi/ozlijeđeni) – u kolonu 7, “ž”
- objekti u okolini – u kolonu 8, “O”
- imovina – u kolonu 9, “I”
- brzina razvoja,
- nivo upozorenja – u kolonu 10, “B”
Rangiranje
Procjena vjerojatoæe od 1 do 5 i upisuje se u kolonu 11, “V”. Nakon toga se upoređuju razredi
različitih posljedica s obzirom na razvrstavanje svake od opasnosti. Zatim se u koloni 12 “P”
prikazauje prioritetnost svake od njih oznakama od A do E. Vrlo je važno poznavati scenarij
“najgorega slučaja”, ali to nije nužno odlučujući faktor u planiranju intervencija. Prioritet u radu treba
da bude pronalaženje rizičnih objekata i opasnosti i razvrstavanje prijetnji sljedećim redoslijedom:
– ljudi
– okolina
– imovina
Rizičnom objektu se dodijeli općeniti razred na temelju matrice iz slike (1C, 2D i sl.), prema procjeni
verojatnoće i akcidenta koji bi bio izazvan opasnošću (opasnostima) i ozbiljnosti njegovih posljedica
(“dimenzionirana procjena štete” i “najgori slučaj”). Eventualnu upotrebu dimenzionirane procjene
štete i sve ostale činjenice koje treba zabilježiti, te sve
Vjerovatnoća preporuke, npr. o sigurnosnim zonama ili planovima
A B C D E
intervencija, treba upisati u kolonu 13, “Primjedbe”.
Vrlo visoka 1
KA

Visoka 2 Prikaz rezultata analize

ZI
RI

Umjerena 3 Kao rezultat slijedi niz obrazaca koji će sadržavati

ST

navedene informacije. Obrasci će sami po sebi biti vrlo

RA

korisni različitim tijelima lokalne vlasti. Teško je stvoriti

PO

Niska 4
općenitu sliku rizičnih objekata ako su informacije
Vrlo niska 5 prikazane samo na mnoštvu obrazaca. Stoga je
preporučljivo prikazati najvažnije informacije na
(katastrofalne)
(vrlo ozbiljne)
(ograničene)

Posljedica
Vrlo visoke
(nevažne)
Vrlo niske

Umjerene
(ozbiljne)

6
Visoke
Niske
sveobuhvatnoj “karti rizika”. Rizični objekti mogu se označiti simbolima koji će pokazivati njihovu
poziciju, kao i uz njih vezane ugrožene objekte različitih vrsta. Takođe je važno sačiniti detaljnu kartu
lokacije svakog važnog rizičnog objekta. Tamo bi takođe trebalo prikazati predviđene zone u kojima
bi opasnost mogla rezultirati smrtnim slučajevima, ozljedama ili štetom.
Na ovaj način locirani su najvjerojatniji rizični objekti i opasnosti. određene opasnosti, procijenjen
njihov potencijal prouzrokovanja ozljeda ili smrti ljudi, šteta u okolini i uništenja ili oštećivanja imovine.
Kao posljednje, ali zato ne i manje važno, rangirani su rizične objekte i dokumentirani nalazi.
Upravljanje rizikom kao alat integralnog upravljanja biznisom danas predstavlja početnu strepenicu u
procesu odlučivanja. Stoga se kao imperativ nameće osiguranje sveobuhvatnog pristupa definisanju
metodologije za postupak identifikacije samih izvora opasnosti, procjenu karakteristika, nastanka
rizika i razvoj modela za upravljanje rizikom. Ovo podrazumijeva upoznavanje i uključivanje svih
nivoa koji učestvuju u postupku procesa odlučivanja i upoznavanje svih zainteresiranih, a da se pri
tome uzima u obzir okruženje, lokalna zajednica, okolina, izgrađena dobra.

7
 2. OTROVI

Još daleke 1538.godine, Phillipus Thophrastus Bombastus von Hohenheim poznatiji kao Paracelsus
dao je definiciju otrova „Was ist das nit gift ist? Lle ding sind gift und nicht ohn gift. Allein die dosis
mocht das ein ding kein gift ist“ (Šta je otrov? Sve materije su otrovi i nijedna nije otrov. Samo doza
određuje otrovnost neke materije). Ova definicija vrijedi i danas.

2.1. KLASIFIKACIJA TOKSIČNIH MATERIJA

U prirodi se sve materije javljaju u tri agregatna stanja i to čvrsto, tečno i gasovito. Radna atmosfera
može biti zagađena materijama u vidu gasova, para, dimova, izmaglica, smoga i drugim
kombinacijama zagađenja. Kao potencijalni zagađivači okoline otrovi se mogu sistematizovati prema
njihovim fizičkim osobinama, kemijskom sastavu i fiziološkom djelovanju.
Klasifikacija prema fizičkim osobinama
Gasovi i pare: Gasovi su definisani kao materije sa kritičnom temperaturom iznad, a pare
(gasna faza tečnosti ili čvrstih tijela) sa kritičnom temperaturom ispod temperature okolne atmosfere.
Uobičajeno je da se gasovima nazivaju materije koje su u potpuno gasnoj fazi na 250C i pritisku od
101.324,72 Pa (760 mm Hg). Parama se nazivaju gasne faze materije koje su pod normalnim
uslovima uslovima tečnosti ili čvrsta tijela. Ponekad razlike između gasova i para prema predhodnoj
definiciji nisu stroge, na primjer:
Aerosol:Ovaj izraz označava disperzije čvrstih ili tečnih čestica mikroskopskih dimenzija u gasnoj
sredini, odnosno, atmosferi npr.: dim, magla, prašina i dr.
Magla: Magla je vidljivi aerosol u atmosferi u kojem dispergovane čestice tečnosti. Magla nastaje
kondezacijom vodene pare ili para neke druge tečnosti.
Dim: Dim je aerosol sitnih čestica nastalih sagorijevanjem organskih materija (fosilnih i drugih goriva).
Dim pretežno sadrži čađ i druge produkte nepotpunog sagorijevanja i produkte potpunog
sagorijevanja.
Dimne izmaglice: Ovaj izraz se koristi za aerosole čvrstih čestica koje nastaju kondezacijom metalnih
para ili kao produkt kemijskih reakcija u procesima oksidacije.
Rosa: Rosa je disperzija krupnih čestica tečnosti u atmosferi, koje se mogu pojedinačno vidjeti
optičkih pomagala.
Smog: Ovaj izraz je nastao od dvije riječi „smoke“ (dim) i „fog“ (magla), a označava obimna
zaggađivanja nastala kao kombinacija prirodne magle i vještačkih izvora zagađivanja.
Fotokemijski smog: Ovaj izraz se koristi za procese zagađivanja nastali kao posljedica fotokemijskih
reakcija između produkta nepotpunog sagorijevanja izduvnih gasova motora sa unutrašnjim
sagorijevanjem i sunčevog UV zračenja.
Prašina: Prašinom nazivamo sve čestice većih dimenzija od koloidnih koje su sposobne da grade
suspenzije u vazduhu. Zbog velike mase, pod uticajem zemljine teže, gube prvobitnu kinetičku
energiju što dovodi do taloženja.
Klasifikacija otrova prema kemijskim osobinama
Neorganske toksične materije:
1. Alkalni metali i alkalije
2. Metali
3. Arsen, fosfor, selen i telur
4. Neorganska jedinjenja kiseonika, azota i ugljenika
5. Halogeni i njihova jedinjenja
Organske toksične materije:
1. Alifatski ugljovodonici
8
 2. Aliciklični ugljovodonici
3. Aromatski ugljovodonici
4. Alkoholi
5. Glikoli
6. Derivati glikola
7. Epoksi jedinjenja
8. Eteri
9. Ketoni
10. Esteri
11. Organske kiseline
12. Fenoli
13. Aldehidi
14. Halogeni ugljovodonici
15. Organofosforna jedinjenja
16. Cijanidi i nitrili
17. Alifatski i alicklični amini
18. Alifatska nitro i amino jedinjenja
19. Aromatska nitro i amino jedinjenja
20. Heterociklična jedinjenja
Klasifikacija otrova prema fiziološkom djelovanju
Prema Henderson-u fiziološka klasifikacija otrova u radnoj atmosferi ne može biti potpuno
zadovoljavajuća, jer kod mnogih supstanci vrsta fiziološkog djelovanja zavisi od koncetracije. S druge
strane, neki od otrova izazivaju višestruke toksične efekte što otežava klasifikaciju po fiziološkom
djelovanju. Uvažavajući činjenicu da je uobičajeno otrove klasifikovati po njihovom fiziološkom
djelovanju. U nastavku je prikazan primjer takve klasifikacije:
Iritirajuće materije:
Ove materije djeluju nagrizajuće, izazivaju upale vlažnih površina i sluzokože. Kod njih je za
fiziološke efekte daleko važnija koncetracija iritansa nego vrijeme izlaganja (trajanje kontakta). U
nastavku su prikazani neki reprezentativni iritansi:
Iritansi gornjih disajnih puteva
• Aldehidi
• Hromna kiselina
• Amonijak
• Alkalne prašine i izmaglice
• Etilenoksid
• HCl, HF, SO2, SO3
Iritansi gornjih disajnih puteva i plućnog tkiva
• Brom
• Hlor
• Oksidi hlora
• Bromcijanid
• Hlorcijanid
• Dimetilsulfat
• Dietilsulfat
• Fluor
• Jod
• Ozon
• Supmorhlorid
• SO3
Iritansi donjih disajnih puteva i alveola
• Arsentrihlorid
• Azotdioksid
• Azottetroksid
9
 • Fozgen

Klasifikacija kemikalija prema EC direktivama

Direktiva 67/548/EEC daje oznake i klasifikaciju kemijskih materija i način i označavanje pakovanja.

10
 3. PROFESIONALNA TROVANJA

Trovanje je patološki proces koji nastaje u organizmu pod uticajem kemijski supstanci koje ometaju
normalne biološke procese, što remeti fiziološke funkcije i izaziva morfološke promjene i oštećenje
organa. S kliničkog aspekta trovanja se dijele na akutna, subhronična i hronična.
Definicija akutnih trovanja prema The Organization for Economic Cooperation and Development
(OECD) je slijedeća: „štetni efekti koji se javljaju nakon jedne ili više doza apliciranih životinjama
unutar 24 sata“.
The Nacional Academi Science US (NAS) definiše kao subhroničnu eksponziciju onu koja traje od
nekoliko dana do 6 mjeseci.
Definicija hronične toksičnosti u opitima na labaratorijskim životinjama: Hronični testovi su studije
koje traju duže od tri mjeseca a podešene su tako da traju oko 10% životnog vijeka životinja u
eksperimentu.

3.1. Putevi unošenja otrova u organizam

Toksične materije se mogu unijeti u organizam inhalacijom zagađenog zraka, ingesticijom sa hranom
i pićem ili apsorcijom preko kože i sluzokože.
Apsorcija preko respiratornog trakta
Udisanje materija iz radne atmosfere je najčešći put unošenja kemijskih jedinjenja u organizam
radnika. Gasovi i pare se apsorbuju u organizam procesom direktne difuzije kroz epitelne ćelije
alveolarnih prostora, dok se aerosoli i prašine deponuju u različitim dijelovima disajnih puteva
zavisno od veličine, specifične težine i drugih osobina čestica. Pluća imaju veliku kontaktnu površinu
za gasove i pare (50-100 m2) i brz protok krvi 4-5 l/minutu. Brzina apsorcije para i gasova u plućima
zavisi od njihove rastvorljivosti u krvi. Rastvorljivost je kvantitativni odnos koncetracije gasa u krvi
prema koncetraciji gasa u alveolarnom zraku. Kod kemikalija slabo rastvorljivih u krvi ne povećava se
količina apsorbovane kemikalije u krvi u slučajevima povećane respiracije. Međutim, kod ubrzanog
protoka krvi povećava se količina apsorbovane slabo rastvorljive kemikalije u krvi.
Apsorpcija preko gastrointestinalnog trakta
Unošenje otrova u organizam ingestijom u industrijskoj toksikologiji nema velikog značaja. Istina, kod
udisanja gasova, para i prašine određena količina se zadrži na gornjim disajnim putevima i odatle se
gutanjem unose u gastrointestinalni trakt. Međutim, u opštoj populaciji stanovništva unošenje otrova
sa kontaminiranom hranom i pićem je od izuzetnog značaja. Apsorcija otrova kod konzumiranja
hrane i pića događa se uglavnom u želudcu, duodenumu, jegunumu i ileumu. Ukupne apsorptivne
površine tankog crijeva čovjeka iznose oko 200 m2. Pored aktivnih površina za apsorpciju toksina u
digestivnom traktu važan je, također, i protok krvi, koji iznosi 6-7% udarnog volumena srca, a
značajno se povećava nakon unošenja hrane.
Apsorpcija preko kože
Apsorpcija otrovnih supstanci kroz kožu obavlja se isključivo prostom difuzijom. Kemijska jedinjenja
kada dođu u kontakt sa kožom prodiru u krvotok transepidermalno ili preko folikula dlake, lojnih i
znojnih žlijezda. Velike količine nekih toksičnih jedinjenja prolaze kroz kožu difuzijom intracelularno.
3.2. Izlučivanje otrova i njihovih metabolita iz organizma
Biološko poluvrijeme izlučivanja
Otrovi i njihovi metaboliti se izlučuju iz organizma putem izdahnutog zraka, preko bubrega u urinu,
preko žuči, sluzokože digestivnog trakta, znojnih, lojnih, pljuvačnih i mliječnih žljezda, deponovanjem
u noktima i dlakama.

11
Brzina izlučivanja zavisi od fizičko-kemijskih osobina kemijskih jedinjenja, naročito od Nernstovog
koeficijenta, konstante disocijacije, polarnosti molekula, njihove stereokonfiguracije, veličine i dr..
Brzina eliminacije toksičnih materija iz organizma izražava se kao „biološko poluvrijeme izlučivanja“.
Biološko poluvrijeme izlučivanja je vrijeme potrebno, da se iz organizma svim putevima izluči 50% od
ukupne jednokratno unesene količine otrova. Prema brzini eliminacije otrova iz organizma toksične
materije se dijele u tri grupe:
1. Materije koje imaju poluvrijeme izlučivanja nekoliko sati
2. Materije koje imaju poluvrijeme izlučivanja nekoliko dana
3. Materije koje imaju poluvrijeme izlučivanja nekoliko mjeseci ili godina
Klirens je termin koji označava sposobnost organizma koliko će očistiti krv od neke toksične materije
u jedinici vremena. Ukupni tjelesni klirens proporcionalan je sumi specifičnih klirensa pojedinih
puteva eliminacije (jetra, bubrezi i dr.).
Eliminacija otrova iz organizma
• Ispiranje želudca i čišćenje crijeva, što smanjuje daljnju apsorpciju otrova unešenih oralno.
• Forsiranom diurezom pomoću osmotske diureze uz alkalizaciju ili acidifikaciju plazme.
• Hemodijalizom se efikasno uklanjaju otrovi male molekulske težine.
• Hemoperfuzija se primjenjuje u slučaju trovanja herbicidom, organofosfornim pesticidima,
tricikličnim antidepresorima i nitrostigminom. Hemoperfuzija se izvodi propuštanjem krvi kroz
kolonu koja sadrži aktivni ugalj ili jonoizmjenjivačke smole.
• Plazmaforeza je postupak odstranjivanja otrova iz plazme. Plazma se ispušta i prečišćava ili
se ispušta i nadoknađuje plazmom i albuminima davaoca. Plazmoforeza se primjenjuje kod
trovanja gljivama, nekim lijekovima, anilinom, nitritima i nitrobenzenom.
• Helati metala sa metalima stvaraju netoksične komplekse. Najpoznatiji helati metala su
kalcijum-dinatrijum-etilendiamino-tetraacetat, penicilamin, dimerkatopropanol,
heksacijanoferat, desferoksamin, sukcimer i dr.
• Terapijska hiperventilacija ubrzava eliminaciju nekih otrova iz organizma (CO, Benzen,
organski rastvarači i dr.).
Volumen distribucije (body burden)
Volumen distribucije otrova u organizmu ili pojedinim organima u određenom vremenskom intervalu
je neophodan faktor za procjenu ukupne količine kemijskih jedinjenja u organizmu ili pojedinim
organima.
Intervali doziranja-procjena ekspozicije
U slučaju ponovljenih izlaganja toksičnim supstancama iz radne atmosfere zahtijeva se dodatno
razmatranje vremena ekspozicije i vremenskih intervala između pojedinih izlaganja. Taj period se
naziva interval doziranja. Kada je interval doziranja duži od biološkog poluvremena izlučivanja otrova,
tada se toksične materije ne akumuliraju u organizmu. S druge strane, kada je interval doziranja kraći
od biološkog vremena eliminacije otrova, tada se toksična materija akumulira u organizmu.
Za kemikalije sa dugim poluvremenom eliminacije kao što su (hlorirana poliaromatična jedinjenja,
PCB, DDT i Cd) akumulacija nastaje u toku dužeg vremenskog perioda, a toksični efekti se mogu
pojaviti mnogo godina nakon početnih izlaganja.
Odnos između toksičnosti i ukupnog tjelesnog opterećenja nema uvijek pozitivnu korelaciju jer se
akumulacija može locirati lokalno u masnim tkivima, kostima i drugim dijelovima organizma koji nisu
ciljani organi za toksično djelovanje.
Simultano djelovanje toksičnih supstanci
U profesionalnoj toksikologiji rijetki su slučajevi izolovane ekspozicije jednoj toksičnoj supstanci.
Kemijska jedinjenja unešena u organizam iz radne i urbane atmosfere, lijekovi, aditivi u hrani,
alkoholna pića, pušenje, kao i jedinjenja stvorena procesima biotransformacija, mogu stupiti u
12
međusobnu reakciju i ispoljavati nezavisno ili zajedničko toksično djelovanje. U slučaju istovremenog
toksičnog djelovanja dva ili više otrovnih jedinjenja njihove interakcije mogu biti slijedeće:
• Nezavisno toksično djelovanje je prisutno kada istovremeno dvije ili više profesionalnih
štetnosti u organizmu, pokazuju nezavisne toksične efekte.
• Aditivno toksično djelovanje je prisutno kada je zajednički efekat više profesionalnih štetnosti
jednak zbiru njihovih pojedinačnih efekata.
• Sinergetsko toksično djelovanje je prisutno kada su efekti istovremenog djelovanja dva ili više
otrova veći od aditivnog.
• Antagonističko toksično djelovanje je prisutno kada su efekti istovremenog toksičnog
djelovanja dva ili više otrova manji od aditivnog.

3.3. LABORATORIJSKO UTVRĐIVANJE TOKSIČNIH DOZA I EKSTRAPOLACIJA TOKSIČNIH

PODATAKA
Toksikološka istraživanja u oblasti industrijske toksikologije se obavljaju sa ciljem da se utvrde
bezbjedni nivoi ekspozicije radnika u toku rada. Informacije dobijene istraživanjem se koriste da se
utvrde i definišu efektivne toksične doze neke materije. Bezbjedni nivoi izlaganja su odabrani
tradicionalnim postupkom, koji se zasniva na rasuđivanju, da se utvrdi 1/10 do 1/5000 dio od najveće
doze koja ne izaziva primjetne toksične efekte. Ovi nivoi se utvrđuju ozbiljnim i dugotrajnim
istraživanjima štetnih efekata. Bezbijedni nivoi ekspozicije toksičnih materija, maksimalno dopuštene
koncetracije (MDK) po ISO ili nacionalnim standardima ili pouzdane, sigurne doze su relativni izrazi
koji označavaju definisani stepen izlaganja ili definisanu u organizam unešenu dozu (npr. 2,7mg/kg
tjelesne težine). Istraživanja toksičnih doza na ljudima je u principu neprihvatljivo.
Osnovni pokazatelj toksičnosti se manifestuje kao posljedica prisustva toksičnog agensa u
određenim koncetracijama na mjestu ćelijskih receptora. Razlike u reakcijama nakon izlaganja
proističu iz razlika u načinu kako se je kemijsko jedinjenje apsorbovalo u organizam, kako se
raspodijelilo, biotransformisalo i izlučilo iz organizma.
Srednja efektivna doza (ED50)
U postupku ekstrapolacije toksičnih efekata osnovno pitanje je odnosa doze i fiziološko toksičnih
odgovora na dozu unešenu u organizam.
Doza koja kod 50% testirane populacije izaziva toksične efekte naziva srednja efektivna doza
(ED50).. Jasno je da ED50 različitih toksičnih materijala pruža nepotpune pokazatelje relativne
toksičnosti. Iz ED50 se ne može koristiti kao pouzdan pokazatelj relativnog rizika u radnoj sredini.
Druga važna činjenica za izbor stepena sigurnosti kod utvrđivanja MDK u poređenju sa dozom su
mogući fini neregistrovani toksični efekti.
Izračunavanje rezultata pomoću interpolacije
Izračunavanje sredne letalne doze LD50 pomoću interpolacije rezultata dobijenih u eksperimentima na
laboratorijskim životinjama, obuhvata nanošenje podataka na koordinate semilogaritamskog papira,
sa koncetracijama na logaritamskoj i procentima letaliteta na aritmetičkoj skali. Prava linija između
dvije tačke predstavlja procente uginulih jedinki za dvije uzastopne koncetracije od kojih je jedna
letalna za više od 50%, a druga za manje od polovine testiranih organizama. Koncetracija na kojoj
ova linija siječe 50% uginulih životinja se procjenjuje kao LD50. Metodologija za utvrđivanje srednjih
letalnih i srednjih efektivnih doza značajno se razlikuje od metodologije za utvrđivanje srednjih
letalnih i srednjih efektivnih koncetracija u pogledu vremena trajanja unošenja otrova u organizam. U
postupku utvrđivanja ED50 i LD50 otrovne materije se unose u organizam jednokratnim iniciranjem i.p.,
i.v. ili i.m. Međutim, kod utvrđivanja EC50 ili LC50 vrijeme izlaganja je zavisno promjenjljiva funkcija od
koncetracije toksične materije u radnoj atmosferi ili drugoj sredini. Eksperimentalno određivanje LC50 i
EC50 se obično izvodi tako što se koncetracije mijenjaju uz konstantno vrijeme ekspozicije.
Preciznost određivanja toksičnosti je ograničena sa mnogo faktora, uključujući normalne biološke
varijabilnosti između pojedinih vrsta. Kod toksikoloških istraživanja sa slučajno odabranim biološkim
vrstama ne može se očekivati da istraživanje pruži tačne informacije o toksičnosti za druge biološke
vrste. Pouzdanost studija o ispitivanju toksičnosti na životinjama za eventualne prognoze toksičnosti

13
na ljudima. Prognoze toksičnosti na ljudima, za pojedine otrove, prave se na osnovu toksikoloških
podataka dobijenih u eksperimentima na laboratorijskim životinjama. Najveći broj ovih istraživanja je
obavljen sa lijekovima. Provjera prognoza se izvodi testiranjem stepena korelacije između štetnih
efekata izazvanih na eksperimentalnim životinjama prema onim izazvanim istim supstancama kod
ljudi. U mnogobrojnim objavljenim radovima izražava se ozbiljna zabrinutost jer su otkriveni lažni
pozitivni i lažni negativni rezultati kod životinja u odnosu na čovjeka.
Bez obzira na uspjeh u primjeni podataka o toksičnosti, dobijenih u eksperimentima na životinjama,
kao osnova za preporuke o MDK, buduća naučna istraživanja moraju se usmjeriti na poboljšanje
pouzdanosti ovih graničnih koncetracija. Kod razmatranja faktora koji utiču na toksikodinamiku
zahtjeva se kvantitativno poznavanje količine otrova unešenih u organizam, distribucija otrova u
organizmu, biotransformacije, brzina i putevi izlučivanja otrova ili njihovih metabolita iz organizma. Za
uspješnu interpretaciju toksičnosti nekog otrova moraju se poznavati svi ovi procesi. Savremena
istraživanja su za pojedina kemijska jedinjenja, odnosno, otrove uspiješno rasvijetlila mehanizme
trovanja kod ljudi i životinja. Buduća toksikološka istraživanja će razjasniti mehanizam toksičnog
djelovanja mnogih kemijskih supstanci što će dovesti do značajnog poboljšanja pouzdanosti
interpolacije podataka dobijenih na životinjama za potrebe prognoze toksičnosti kod ljudi.

Prag toksičnih doza

Prag toksičnih doza se određuje pomoću tipične doza-efekat krivulje, koja predstavlja individualne
procente povećanja toksičnih efekata kod povećanja apliciranih doza. Ovaj tip doza-efekat krivulje
javlja se kod normalnih distribucija određene populacije. Koncept praga djelovanja prihvaćen je za
većinu toksičnih i farmakoloških efekata. Biološki prag se interpretira kao doza ispod koje se ne
javljaju toksični efekti na životinjama. U slučajevima kada doze ne izazivaju toksične efekte na
statički odabranim grupama laboratorijskih životinja ili kod kliničkih ispitivanja na odabranim grupama
ljudi, u tom se slučaju predpostavlja da je doza manja od graničnog biološkog praga. Biološki prag
toksičnog djelovanja otrova razlikuje se za pojedine biološke vrste i različite biološke faktore kao što
su starost, pol, stres i dr. Kod populacije gdje su ove varijacije otklonjene predpostavlja se da doza
manja od biološkog praga neće izazvati toksične efekte kod životinja. Nakon otkrića doza koje ne
izazivaju fiziološke efekte, sigurnosni faktor 1/10 do 1/5000 se primjenjuje na ove doze uzimajući u
obzir rezultate toksikoloških istraživanja.
Maksimalno dopuštene koncetracije (MDK) u radnoj atmosferi za kancerogene, teratogene i
mutagene supstance nisu univerzalno prihvaćene.

3.4. PROCJENA EKOLOŠKOG RIZIKA

Kod modernih tehnoloških postupaka nastoji se smanjiti broj i količina otpadnih otrovnih materija koje
se ispuštaju u okolinu. U slučaju kada se toksične materije ispuštaju u biosferu, ukupna količina
toksičnih materija se kreće od izvora-zagađivača prema vazduhu, vodi, zemljištu sedimentima, a
zatim putevima ishrane dolazi do bioloških receptora, biljaka, životinja i čovjeka. Na osnovu
pouzdanih podataka o količinama toksičnih materija koje stižu od ekoloških receptora procjenjuje se
ekološki rizik i rizik za zdravlje ljudi. U suštini se procjenjuje uticaj toksičnih supstanci na
karakteristične ekološke receptore, putem utvrđivanja eko-toksičnog praga i ekotoksičnih doza (ED50,
LD50, EC50 i LC50) i faktora sigurnosti za svako otrovno jedinjenje koje se ispušta u životnu sredinu.
US EPA Enviromental Protection Agency (1996) izdala je Ecotoxic Thresholds. Ekološki rizik je po
pravilu lokalnog karaktera za većinu toksičnih supstanci, ali kod slabo razgradljivih jedinjenja mogu
poprimiti regionalni ili čak globalni karakter. U tom pogledu poseban rizik predstavljaju organska
jedinjenja žive, jedinjenja kadmijuma, polihlorovanibifenil (PCB) i druga slabo razgradljiva jedinjenja
koja imaju sposobnost bioakumulacije i koja ulaze u biološki ciklus sa tendencijom zagađivanja
biosfere.

Određivanje pragova ekotoksičnosti (EtP) i procjena ekološkog rizika

14
Određivanje EtP se zasniva na istim metodološkim postupcima i procedurama koji se primjenjuju za
MDK i RfD s tim što se prag eko-toksičnosti odnosi na biljke i životinje a NDK i RfD na čovjeka.
Ograničenja za određivanje EtP su brojna. U prirodi postoji veliki broj biljnih i životinjskih vrsta i veliki
broj toksičnih jedinjenja ( desetine hiljada jedinjenja kod kojih su djelimično ispitivani toksični efekti).
Zbog navedenih razloga u literaturi i informacionim sistemima je mali broj informacija značajnih za
određivanje EtP tj. postojeća baza podataka za EtP u XX vijeku je mala i nedovoljna za pouzdano
utvrđivanje EtP mnogih toksičnih supstanci. Ovaj problem se može za prvu pomoć prevazići na taj
način što se za one toksične materije za koje ne postoji egzaktna vrijednost EtP uzimaju njihove
srednje koncetracije u prirodi ili regionu kao osnova za utvrđivanje EtP. Ukoliko izmjerene srednje
vrijednosti na nekom lokalitetu ili mjerenom mjestu statistički značajno prevazilaze referentnu srednju
koncetraciju u prirodi ili regionu zaključuje se da je EtP prevaziđen.
U industrijskoj toksikologiji utvrđuje se ekspozicija radnika toksičnim materijama u radnoj atmosferi
kao prosječna koncetracija u ppm ili mg/m3 za osam sati u odnosu na MDK po JUS-u koja se odnosi
na izlaganje radnika svakodnevno puno radno vrijeme od osam sati u toku ukupnog radnog vijeka.
Kod ekspozicije čovjeka toksičnim supstancama iz životne okoline (zrak, voda, hrana, pića i dr.)
utvrđuje se ekspozicija, odnosno, doza mg/kg/dan unešenog otrova u organizam čovjeka i upoređuje
sa referentnom dozom (RfD) u mg/kg/dan koja se odnosi na ukupni životni vijek čovjeka u kojem RfD
ne dovodi do oboljenja ili drugih štetnih efekata. Za razliku od utvrđenih graničnih vrijednosti količina
toksičnih jedinjenja MDK i RfD koji se odnose na zaštitu ljudske populacije u radnoj i životnoj okolini,
vrijednosti EtP se odnose na zaštitu biljaka i životinja u okolini.

Tabela. Posebno opasne toksične kemikalije koje podliježu prethodnoj proceduri u međunarodnoj
trgovini prema Rotterdamskoj konvenciji – ANEX III (UNEP/FAO/PIC/CONF/5) Rotterdam, sept.
1998.
Kemijska jedinjenja Relevantni CAS broj Upotreba
Kazegorija
2,4,5-T (Trihlorofekoksiacetat) 93-76-5 Pesticid
Aldrin 309-00-2 Pesticid
Kaptafol 2425-06-1 Pesticid
Hlordan 57-74-9 Pesticid
Hlordimeform 6164-98-3 Pesticid
Hlorobebzilat 510-15-6 Pesticid
DDT 50-29-3 Pesticid
Dieldrin 60-57-1 Pesticid
Dinoseb i soli dinoseba (4,6-dinitro-2-sek-butilfenol) 88-85-7 Pesticid
EDB (1,2-DIBROMETAN) 106-93-4 Pesticid
Fluoroacetamid 640-19-7 Pesticid
HCH (smjesa izomera) 608-73-1 Pesticid
Heptahlor 76-44-8 Pesticid
Heksahlorbenzen 118-74-1 Pesticid
Lindan 58-89-9 Pesticid

Dok se u procjeni rizika za čovjeka koriste MDK po standardu za radnu sredinu i RfD za životnu
okolinu, u ekološkoj procjeni rizika koristi se ekotoksikološki prag (EtP) koji predstavlja koncetraciju
određene toksične supstance za koju se zna da izaziva toksične efekte kod određenih ekoloških
receptora predstavnika flore i faune. U slučaju kada koncetracija toksične supstance u vodi, vazduhu
ili zemljištu prevazilazi koncetraciju EtP to predstavlja upozorenje da se mora sprovesti ekološka
procjena rizika za taj lokalitet životne okoline.

Izračunavanje stepena rizika

Environmental Protection Agency US je publikovala postupak za izračunavanje stepena rizika koji se
zasniva na određivanju stepena ekspozicije jedinke ili ukupne populacije određenoj toksičnoj
supstanci.

15
Izračunavanje količine toksične materije unesene u organizam, tj. doze, prema jednačini:

CR ´ EF ´ ED
I =C ili (1)
BW ´ AT

CR (l / dan) ´ EF (dan / god ) ´ ED( god )

I (mg / kg / dan) = C (mg / l ) (2)
BW (kg ) ´ AT (dan)

Gdje su:
I = Doza-količina otrovne supstance koja se unosi u organizam u mg/kg/dan.
Promjenljive u funkciji otrovnog jedinjenja:
C = Prosječna koncetracija otrovne materije u zrak (mg/m3), u vodi (mg/l), i zemljištu (mg/kg).
Promjenljive u funkciji izložene osobe ili populacije:
CR = Stepen ekspozicije-izloženosti određenoj količini toksične supstance u jedinici vremena (za
vodu mg/l/dan, za vazduh mg/m3/dan).
EF = Učestalost izlaganja-koliko je često jedinka izložena dejstvu toksične materije broj dana u
godini.
ED = Trajanje izloženosti-koliko dugo je jedinka izložena dejstvu toksične supstance izraženo u
godinama.
BW = Tjelesna težina-prosječna tjelesna težina izložene jedinke, tokom perioda ekspozicije toksičnoj
supstanci izražena u kg.
Promjenljive u funkciji procjene:
AT = Srednje vrijeme ekspozicije-vremenski period na koji se odnosi postupak izračunavanja
izloženosti izraženo u danima.
Na osnovu izračunate doze unešene u organizam biološke jedinke u određenom vremenskom
periodu, izračunava se rizik i to posebno za nekancerogene i posebno za kancerogene toksične
supstance.

Izračunavanje rizika za nekancerogene supstance:

Referentnom dozom (RfD), odnosno sa MDK po ISO standardu, tj. sa dozom za koju se zna da ne
izaziva negativne zdravstvene efekte kod čovjeka tokom njegovog čitavog života.
Stepen rizika od nekancerogenih supstanci se izračunava po jednačini:

I I
NHCI = ili NCHI =
RfD MDKpoJUS - uZ .BO.001

Gdje su:
NCHI = Nekancerogeni stepen rizika. Kada je NCHI á 0,1 smatra se da rizik ne postoji.
I = Doza po jednačinama 1 i 2.
RfD = Referentna doza ili MDK po JUS-u.

16
Izračunavanje rizika za kancerogene supstance:
Stepen rizika za kancerogene supstance se izračunava kao vjerovatnoća oboljevanja jedinki u okviru
izložene populacije prema formuli:

R = I ´ SF

Gdje su:
R = Računski utvrđen rizik koji predstavlja vjerovatnoću oboljevanja npr. 1/10.000 ili 1/100.000.
I = Prosječna doza koju jedinka hronično unese u organizam za 70 godina izražena u mg/kg/dan.
SF = Faktor sigurnosti karakterističan za svaku kancerogenu supstancu izražen u mg/kg/dan.

Izračunavanje kumulativnog rizika:

Kada se istovremeno unosi u organizam dvije ili više toksičnih materija javljaju se kumulativni efekti
koji se moraju posebno izračunati da bi se ocjenila stvarna ugroženost izložene populacije.
Izračunavanje kumulativnog rizika je različito za kancerogene i nekancerogene supstance, kao i za
supstance sa sinergirajućim i antagonističkim toksičnim djelovanjem.

Za kancerogene supstance se koristi slijedeća jednačina:

Rt = å Ri

Gdje su:
Rt = Ukupni kancerogeni rizik
Ri = Izračunati individualni kancerogeni rizik

Za nekancerogene supstance kumulativni rizik se izračunava po jednačini:

HI = å ( Ei / RfD)
Gdje su:
HI = Ukupni rizik
Ei/RfD = Individualni rizik
Za supstance sa sinergirajućim ili antagonističkim toksičnim djelovanjem ukupni kumulativni rizik se
izračunava na sličan način kao za kancerogene materije sa specifičnim faktorom sigurnosti (SF) za
svaku kombinaciju toksičnih supstanci, prema formuli:

HI = å ( Ei / RfD) ´ SF
Gdje su:
HI = Indeks ukupnog rizika
Ei/RfD = Indeks individualnog rizika

17
SF = Faktor sigurnosti za rizik-karakterističan za svaku kombinaciju sinergirajućeg ili antagonističkog
toksičnog djelovanja.

Minimalna rizična doza

Američka agencija za toksične supstance i registraciju bolesti je definisala minimalnu rizičnu dozu
(Minimal Risk Level, MRL) kao prosti količnik između količine toksične materije unesene u organizam
izražene kao nivo bez uočenog negativnog zdravstvenog efekta podjeljen sa faktorom sigurnosti,
prema jednačini:

ID
MRL =
SF

Gdje su:
MRL = Minimalna rizična doza
ID = Količina toksične materije unešene u organizam u toku 24 sata koja ne izaziva toksične efekte
SF = Faktor sigurnosti
Referentne doze (RfD) u životnoj okolini, odnosno, maksimalno dopuštene koncetracije za
osmočasovno radno vrijeme u radnoj sredini (MDK po JUS-u Z.BO.001) predstavljaju količinu u
organizam unešene toksične materije za koju se zna da ne izaziva štetne zdravstvene efekte kod
čovjeka tokom njegovog životnog, odnosno radnog vijeka. S druge strane, Minimalna rizična doza
(MRL) je dnevna doza toksične supstance koju čovjek može da unese u organizam, za koju se
očekuje da neće izazvati nikakav negativan efekat za propisani period unošenja.
Podaci za minimalnu rizičnu dozu se iskazuju na više načina zavisno od načina unošenja toksične
materije u organizam, od dužine vremena unošenja i od informacija o mehanizmu toksičnog
djelovanja na osnovu kojeg je utvrđen faktor sigurnosti.

Putevi unošenja u organizam:

Udisanjem:
Podaci za minimalnu rizičnu dozu se iskazuju za gasove i pare u ppm, a za čestice materije u mg/m3.

18
 4. IDENTIFICIRANJE I VREDNOVANJE OKOLINSKIH ASPEKATA

4.1. Opšte napomene

Elementi sistema okolinskog upravljanja, koji se odnose na planiranje, obuhvataju:
• identifikaciju okolinski aspekata i ocjenjivanje odgovarajućih okolinskih uticaja;
• pravne zahtjeve;
• okolinsku politiku;
• vlastite kriterije učinaka;
• okvirne i operativne okolinske ciljeve;
• okolinske planove i program upravljanja.

4.2. ldentifikacija okolinskih aspekata i ocjenjivanje odgovarajućih okolinskih uticaja

ldentifikacija okolinskih aspekata je stalan proces, kojim se odreduju prošli, sadašnji i potencijaini
uticaj (povoljni ili nepovoljni) djelatnosti organizacije na okolinu. Ovaj proces takođe obuhvata
identifikaciju potencijalnih regulatornih, pravnih i poslovnih djejstava, od značaja za tu organizaciju.
On može takođe da obuhvati identifikaciju uticaja na zdravlje radnika i sigumosnih mjera, kao i
procjenu okolinskih opasnosti.
Odnos između okolinskih aspekata i uticaja je jedan od uzroka i posljedica.
Okolinski aspekt se odnosi na bilo koji elemenat djelatnosti, proizvoda, ili usluge organizacije, koji
može imati koristan ili nepovoijan uticaj na okolinu. Napr., on može obuhvatiti ispuštanje, emisiju,
potrošnju ili ponovno korištenje materijala, ili buka.
Okolinski uticaj se odnosi na promjenu kvaliteta okoline, kao rezultat tog okolinskog aspekta. Primjeri
okolinskog uticaja mogu da budu zagađivanje vode, ili potrošnje prirodnih resursa.
ldentifikacija okolinskih aspekata i ocjena okolinskih uticaja je proces koji se može podijeliti u četiri
koraka:
Korak 1 lzbor djelatnosti, proizvoda ili usluge
lzabrana aktivnost, proizvod ili usluga, treba da budu dovoljno obimni da ispitivanje ima smisla i
dovoljno mali da se mogu dobro razumjeti.

Korak 2 ldentifikacija okolinskih aspekte djelatnosti, proizvoda, ili usluge

Treba identifikovati, koliko god je moguće više, okolinske aspekte vezane za izabrane djelatnosti,
proizvode ili usluge.

Korak 3 ldentifikacija okolinskih uticaja

Treba ldentifikovati, koliko god je moguće više realnih i potencijainih, povoljnih i nepovoljnih
okolinskih uticaja vezanih za svaki identifikovani okolinski aspekt,
Primjeri ova tri koraka mogu biti:
Aktivnost, proizvod ili Aspekt Uticaj
usluga
Aktivnost - Rukovanje opasnim Potencijalno akcidentno Zagađivanje zemljišta ili vode
materijalima izlijevanje
Proizvod - rafinacija proizvoda Reformulacija proizvoda da bi se Očuvanje prirodnih resursa
smanjila njegova zapremina

19
Usluga - Održavanje vozila Emisija gasova Smanjenje zagađivanja vazduha

Korak 4 - Ocjena značaja uticaja.

Značaj svakog identifikovanog okolinskog uticaja može da bude drugačiji za svaku organizaciju.
Kvantifikacija može pomoći pri ocjenjivanju.
Ocjenjivanje se može olakšati ako se razmatre:
Okolinska pitanja:
• nivo uticaja;
• jačina uticaja;
• vjerovatnoća pojavljivanja;
• trajanje uticaja.
Poslovna pitanja
• potencijalno podleganje legislativii i pravnim zahtjevima;
• teškoće mjenjanja uticaja;
• troškovi promjene uticaja;
• djejstvo promjene na druge djelatnosti i procese
• stavovi zainteresovanih strana;
• djejstvo na javni imidž organizacije.

Primjer:

Rangiranje značaja:
UČESTALOST DOGAĐAJA (A): veća vjerovatnoća daje veći značaj
MOGUĆNOSTI OTKRIVANJA (B): manja vjerovatnoća otkrivanja događaja manja je i vjerovatnoća
kontrolisanja
TEŽINA POSLJEDICE (C): ozbiljne štete koje su posljedica zagađivanja daju veći značaj

UČESTALOST MOGUĆNOST
TEŽINA POSLJEDICA
DOGAĐAJA OTKRIVANJA
(C)
(A) (B)
ZNAČAJ NIVO ZNAČAJ NIVO ZNAČAJ NIVO
Vrlo visok 5 Vrlo visok 1 Vrlo visok 10
Visok 4 Visok 2 Visok 8
Umjeren 3 Umjeren 3 Umjeren 6
Nizak 2 Nizak 4 Nizak 4
Vrlo nizak 1 Vrlo nizak 5 Vrlo nizak 2

R=(A+B)xC

MALI Neuobičajeni uslovi izvršavanja radnji mogu imati mali ili kratkotrajni uticaj na
R=4-19
ZNAČAJ okolinu i vjerovatnoća dešavanja neuobičajenog je mala
Događaj se javlja pod normalnim radnim uslovima i njegov rezultat je važan uticaj
SREDNJI
R=20-39 na okolinu. Može voditi i do odstupanja od zakonodavstva pod abnormalnim
ZNAČAJ
uslovima. Vjerovatnoća dešavanja je umjerena.
Izvor zagađivanja stalno ispušta i nekontrolisana emisija će rezultirati značajnim
VISOK
R=40-100 uticajem na okolinu. Neuobičajeni uslovi - veoma veliko odstupanje od
ZNAČAJ
zakonodavstva, a mogućnost dešavanja je umjerena.

20
 5. OKOLINSKE NESREĆE

5.1. PROCJENA OPASNOSTI OD IZVANREDNOG DOGAĐAJA

Uzrokom opasnosti smatramo izvanredni događaj, smetnju u funkciji ili propust zaposlenika zbog
kojih se može osloboditi opasna supstanca iz izvora opasnosti. Pri tom može doći i do povezivanja u
uzročno-posljedični lanac događaja koji svaki za sebe ne predstavlja dovoljan uzrok ugrožavanja
okoline, ali svi zajedno to postaju.
Kao moguće uzroke opasnosti smatramo: potres; udar groma; nepravilni postupak radnika, posebno
pri manipulaciji opasnim supstancama, skladištenju i neposrednom rukovanju; radovi uz upotrebu
otvorenog plamena (zavarivanje, brušenje, rezanje i sl.) u građevinama velike ugroženosti od požara,
bez preduzetih mjera sigurnosti, - neodgovornog ponašanja radnika (pušenje, korištenje otvorenog
plamena i sl. u ranije navedenim građevinama); postupci radnika protivno sigurnosnom načinu rada
(propisanom tehnologijom rada i tehničkim propisima); upotreba elektrotermičkih trošila u blizini ili na
gorivom materijalu (rešo, grijalica i sl.); prenošenje požara s okolnih građevina, pozama destrukcija;
kvarovi na električnim instalacijama i uređajima (pregrijavanje, varničenje, kratki spoj); skladištenje ili
držanje opasnih supstanci u nedozvoljenim količinama i na nepropisan način što olakšava pojavu
požara, nepreglednim slaganjem, neosiguranim pristupom robi i prekapacitiranjem skladišta;
neispravan način pretakanja korozivnih tečnosti; sabotaža.
Procjena posljedica velikih nesreća za ljude
Identifikacija, opasnosti, analiza rizika može se vršiti prema Manual for the Classification and
Prioritization of Risks Due to Major Accidents in Process and Related Industries 1996, 73 p., English,
ISSN 1011-4289 (Priručnik za razvrstavanje i utvrđivanje prioriteta među rizicima izazvanim velikim
nesrećama u procesnoj i srodnim industrijama) (prilog 5); Hazard Identifikacion and Evaluation in a
Local Community (UNEP/IE, Paris, 1992) i prema APELL – Tehnički izvještaj 12 – Publikacija
programa UNEP IE/PAC
Posljedice nesreće prema Manual for the Classification and Prioritization of Risks Due to Major
Accidents in Process and Related Industries se odnose na broj smrtnih slučajeva ljudi koji žive ili
rade u području koje okružuje objekt u kojem se odvija opasna djelatnost; ili, cesta/željeznička
pruga/vodeni tok/cjevovod kojim se prenose/prevoze opasne supstance. Izvanjske posljedice (Cd,t,
broj smrtnih slučajeva/nesreća) nesreće koju izaziva supstanca (t) po svakoj utvrđenoj djelatnosti (d),
mogu se izračunati pomoću jednadžbe (1):
Cd,t = P · δ · fP · fu (1)
gdje je:
P = pogođeno područje (hektari; 1 ha = 104 m2);
δ = gustoća naseljenosti u naseljenim područjima unutar pogođenoga pojasa (osoba/ha);
fP = korekcijski faktor područja za rasprostranjenost stanovništva u pogođenom području;
fu = korekcijski faktor ublažavajućih učinaka.
Za nepokretna postrojenja: svi ljudi koji žive ili rade izvan mjesta događaja moraju biti uzeti u obzir s
jednom iznimkom. Za prometne puteve: kao i kod nepokretnih postrojenja, može se uzeti u obzir i
ljude koji putuju cestom. Kada se u račun uključuju npr. motoristi, mora se imati na umu i prometna
zakrčenja koja mogu nastati kao rezultat same nesreće.

21
Procjena vjerovatnosti velikih nesreća na nepokretnim postrojenjima
Kako bismo izračunali učestalost (Pp,t, broj nesreća godišnje) nesreća s opasnim supstancama (t) na
svakom nepokretnom postrojenju (p), koje prouzrokuje posljedice potrebno je e izračunati
odgovarajući tzv. broj vjerojatnosti (Np,t) (2).
Np,t = N*p,t + nui + nz + no + nn (2)
gdje je:
N*p,t= prosječni broj vjerojatnosti za postrojenje i supstancu
nui = korekcijski parametar broja vjerojatnosti za učestalost radnji utovara/istovara
nz = korekcijski parametar broja vjerojatnosti za sigurnosne sisteme povezane sa
zapaljivim supstancama
no = korekcijski parametar broja vjerojatnosti za organizacijsku i upravljačku sigurnost
nn = korekcijski parametar broja vjerojatnosti za smjer vjetra prema naseljenom području.
Unutar prikazane metodologije N je određen kao „broj vjerojatnost”. Ovom se „broju vjerojatnosti”
uvijek pridružuje ekvivalentna vrijednost učestalosti P. Odnos između N i P je sljedeći:
N = | log10 P |
Procjena društvenog rizika
Za svaku promatranu djelatnost – izračuna se (i) broj smrtnih slučajeva; i (ii) učestalost velikih
nesreća koje rezultiraju tim brojem. Rizik za ljude izazvan tim djelatnostima procjenjuje se
razmatranjem obiju vrijednosti. Matrica se sastoji od klasa posljedica i klasa vjerovatnosti. U kvadratu
matrice navedene su sve djelatnosti koje pokazuju isti razred rizika. Sve opasne djelatnosti u
određenom području tako su prikazane na matrici učestalosti u odnosu na posljedice. Siva područja
označavaju prihvatljivi rizik.
Uzimajući u obzir posebne karakteristike lokacije, brzinu i smjer vjetra, kao i karakteristike supstance
dobije se smjer rasprostiranja oblaka u slučaju nesreće.

N 3
4
POSLJEDICA

5
1.
6
7
8
9
10

UČESTALOST 0 25 50 100 250 500 Cd,t

22
 6. SISTEMI UPRAVLJANJA ORGANIZACIJM

U nastojanjima da se prošire i osiguraju što bolje mjesto na tržištu, organizacije nastoje na prvom
mjestu da poboljšaju svoj sistem upravljanja. Sistem upravljanja predstavlja sistem koji je
organizacija izabrala da bi što kvalitetnije, efikasnije i efektivnije odgovorila na postavljene zadatke, a
da pri tome što je moguće više profitira. Rezultat rada firme nije samo profit. Danas se smatra da je
po značaju redosljed izlaza jedne organizacije (preduzeća):
- povjerenje,
- proizvod,
- rizici,
- finansijski rezultat,
- zaposleni,
- informacije o organizaciji.
Radi se dakle o veoma složenim zahtjevima i njima se može odgovoriti samo sa jasno
uspostavljenim sistemima upravljanja, koji su opće prihvaćeni i zasnovani na iskustvima kako bi se
postiglo razumijevanje i omogućilo lakše sporazumjevanje između menadžmenta više firmi ili firme i
okruženja.
Zajednička osnova ovih sistema upravljanja je da funkcioniraju na široj osnovi, a upravo to, u stvari,
određuje uspjeh organizacije u ostvarivanju njenih ciljeva. Oni se bave planovima i međusobnim
djelovanjem ljudi, dakle većim strukturama organizacionog ponašanja, a upravo to, određuje uspjeh
organizacije u ostvarivanju njenih ciljeva.
Među ovim najvažnijim “praktičnim teorijama” koje imaju univerzalnu korist sve značajnije mjesto
zauzimaju standardi (pod)sistema upravljanja koje promovira Međunarodna organizacija za
standardizaciju (International Organization for Standardization – ISO). Znači pored proizvoda, usluga,
informacija i sl., standardizaciji podliježu i sistemi upravljanja. Ovi standardi sistema upravljanja sve
više postaju okosnica modernog upravljanja organizacijama svih tipova i veličina, nezavisno od
njihovih specifičnosti. Na slici 1. je dat prikaz mogućeg sistema upravljanja – kao zbir većeg broja
podsistema.
Danas gotovo jedan million firmi u svijetu posjeduje certificiran sistema upravljanja i time stiče stiče
prednost na tržištu. Implementacijom zahtjeva sistema upravljanja postiže se veća unutrašnja
efikasnost i podržava imidž firme na tržištu. Međutim nije potrebno imati certificiran sistem upravljanja
da bi se postigla unutrašnja efikasnost i steklo povjerenje zainteresiranih strana. Standardi
predstavljaju zbirku znanja i iskustava i u prvom koraku bitno je ovladati ovim znanjima. U drugom
koraku da bi okruženje imalo povjerenje (u zavisnosti od u datog trenutka) vrši se certificiranje.
Za organizacije su sigurno od interesa tri podsistema upravljanja:
- sistem kvaliteta (odnosi se na zahtjeve kupca)
- sistem okolinskog upravljanja (odnosi se na uticaj na okolin) i
- sistem zdRavlja i sigurnosti uzaposlenih (zdravlju i sigurnosti zaposlenih).

6.1. SISTEM UPRAVLJANJA ZDRAVLJEM ZAPOSLENIH I SIGURNOSTI NA RADU

Sistem upravljanja zdaravljem zaposlenih i sigurnosti na radnom mjestu (Occupational Health and
Safety – OH&S) obrađivale su različite nacionalne institucije i tijela i do sada nije izdat kao
međunarodni standard ISO. Velika Britanija, koja inače i prednjači u oblasti standardizacije nije izdala
ovaj sistem upravljanja kao standard BS. OHSAS 18001:1999 je specifikacija koja je nastala na
osnovu iskustva velikog broja svjetskih vodećih tijela za standarde, certifikacijskih tijela i eksperata, a
u cilju smanjenja broja akcidenta, boljem upravljanju u oblasti zdravlja i sigurnosti, demonstriranja
usaglašenosti sa zakonodavstvom itd. Implementacijom zahtjeva ove specifikacije u sistem
upravljanja moguće je izvršiti certifikaciju.
OHSAS 18001:1999 je razvijen tako da bude kompatibilan sa standardima za sistem upravljanja ISO
9000 (kvalitet) i sa ISO 14001 (okolinsko upravljanje) u cilju olakšanja integrisanja ovih sistema
23
upravljanja. Ova specifikacija iz serije zdravstveno sigurnosne procjene na radnom mjestu (OHSAS)
daje zahtjeve za sistem upravljanja zdravljem zaposlenih i sigurnosti na radnom mjesti, kako bi se
omogućilo da organizacija upravlja OH&S rizicima i da poboljša svoje performanse. Ona ne daje
specifične kriterije za OH&S performanse, niti daje detaljne specifikacije za projektovanje sistema
upravljanja.
Ova OHSAS specifikacija je primjenjiva za bilo koju organizaciju, koja želi da:
a) uspostavi sistem OH&S upravljanja, da bi eliminisala ili svela na minimum rizik za zaposlene i
druge zainteresovane strane, koje mogu biti izložene OH&S rizicima proizašlim iz njenih
aktivnosti,
b) primijeni, održava i kontinuirano poboljšava sistem OH&S upravljanja,
c) demonstrira drugima ovu usaglašenost,
d) zatraži certificiranje svog OH&S sistema upravljanja od strane eksterne organizacije ili
e) izvrši samoodređivanje i deklarisanje usaglašenosti sa ovom OHSAS specifikacijom.
Svi zahtjevi iz OHSAS specifikacije su namenjeni da budu inkorporirani u bilo koji sistem upravljanja.
Ova OHSAS specifikacija je u većoj meri namjenjena zaštiti zdravlja i sigurnosti na radnom mjesti,
nego sigurnosti proizvoda i usluga.
Sistem osiguranja zdravlja i bezbjednosti na radu mora biti sastavni dio ukupnog sistema upravljanja
organizacijom. Rukovodstvo organizacije je obavezno da definiše politiku i planira svoje aktivnosti,
mjere, sredstava i ciljeve vezano za osiguranje zdravlja i bezbjednosti na radu, a u zavisnosti od
djelatnosti, prirode i nivoa rizika koji se pojavljuju.
Politika i planiranje moraju biti usaglašeni sa važećim zakonskim propisima koje organizacija mora
da poštuje, te da uključuje obavezu stalnog poboljšanja.
Krajnju odgovornost za osiguranje zdravlja i bezbjednosti na radu ima rukovodstvo organizacije.
Rukovodstvo je obavezno da uspostavi takvu organizacionu strukturu koja uključuje kompetentne
kadrove odgovarajućeg obrazovanja, obučenosti i iskustva, koji će obezbjediti provođenje planiranog
sistema osiguranja zdravlja i bezbjednosti na radu.
Ukoliko organizacija ne raspolaže kompetentnim kadrovima, neophodno je koristiti usluge stručnih
institucija iz ove oblasti.
Organizacija mora obezbjediti da njeni zaposleni budu upoznati sa: procesom rada, opasnostima i
štetnostima na radnom mjestu, te sa mjerama zaštite koje je neophodno primjenjivati, kao i
spremnosti za iznenadne nesreće i načine reagovanja u takvim slučajevima. Ovo se postiže obukom
zaposlenih pri čemu se moraju uzeti u obzir rizici, odgovornosti, obrazovanje i iskustvo.
Organizacija je obavezna vršiti propisane preglede, mjerenja i ispitivanja pojedinih performansi i na
osnovu toga, ukoliko je potrebno, vršiti korektivne mjere.
Sve ove aktivnosti potrebno je dokumentovati, te dokumentaciju pohraniti na način i za to predviđeno
mjesto, kako bi bila dostupna onima kojima je namjenjena.
Preispitivanje utvrđene politike treba da vrši osoblje, odnosno institucija koja je nezavisna od onog ko
ima direktnu odgovornost koja se ispituje.
To podrazumjeva ispitivanje da li je Sistem upravljanja osiguranja zdravlja i bezbjednosti na radu
usaglašen sa planiranim i da li se pravilno primjenjuje i održava.
Program mora biti baziran na rezultatima ocjenjivanja rizika vezanih za aktivnosti organizacije i
rezultatima prethodnih ispitivanja.
Rukovodstvo mora biti upoznato sa rezultatima ovih ispitivanja u cilju preduzimanja potrebnih mjera
za izmjenu politike s ciljem stalnog unapređenja Sistema osiguranja zdravlja i bezbjednosti na radu.
Preduzeća u BiH su u znatnom zaostatku, čak i za državama nastalih disolucijom bivše Jugoslavije u
uvođenju sistema upravljanja.

24
Međutim, u praksi strani kooperanti da bi ocijenili menadžment firme znaju da zahtjevaju Audit
okoline i Sistema osiguranja zdravlja i bezbjednosti na radu.

6.2. SAVREMENI PRISTUP UPRAVLJANJU ZDRAVLJEM ZAPOSLENIH I SIGURNOSTI NA

RADU I SISTEMSKI NAČIN RJEŠAVANJA OVIH PITANJA U FIRMAMA
U razvijenim zemljama sistem upravljanja osiguranja zdravlja i bezbjednosti na radu je dio ukupnog
sistema upravljanja u organizaciji (pod organizacijom se podrazumjevaju različiti oblici organizovanja:
kompanija, firma, preduzeće, insitucije i sl.) To uključuje organizacionu strukturu, aktivnosti
planiranja, odgovornosti, praksu, procedure i resurse za razvoj, primjenu, ostvarenje , preispitivanje i
održavanje politike sistema osiguranja zdravlja i bezbjednosti na radu date organizacije.
Organizacija uspostavlja i održava sistem osiguranja zdravlja i bezbjednosti na radu putem
menadžmenta koji se definiše kroz;
- politiku osiguranja zdravlja i bezbjednosti na radu,
- planiranje,
- primjenu i rad,
- provjeravanje i koriktivne mjere,
- preispitivanje od strane rukovodstva,
- stalna poboljšanja.
U svakoj organizaciji mora da postoji politika osiguranja zdravlja i bezbjednosti na radu autorizovana
od strane najvišeg rukovodstva sa jasno izraženim ciljevima, kao i obaveza poboljšanja zdravstvenih
i bezbjedonosnih performansi.

Uvođenje standarda sistema upravljanja je kao pranje stepenica (prati odozgo a ne odozdo).

25
 EVOLUCIJA POJMA KVALITETE

Ljudski aspekti u kvaliteti

Aspekti čuvanja prirodnih resursa u kvaliteti

Aspekti okoline u kvaliteti

Tržišni aspekti kvalitete

Indirektni aspekti kvalitete

Direktni aspekti kvalitete

Saglasnost sa specifikacijom

Kvaliteta projekta

Zahtjev za funkcionalnost i upotrebu

Zaštita tla, vode, zraka, smanjenje buke, vibracija,

zračenja…

Štednja sirovina i energije, manji otpad, reciklaža

Zdravlje, moral, obrazovanje, kultura…

26
Teorijske osnove upravljanja: Rukovođenje je urođena sposobnost a upravljanje samo podržava
to rukovođenje. Princip negativne selekcije – rukovodilac bira one koji su manjih sposobnosti od
njega itd. Sve dok se ne dostigne X koji sve okreće i sve ide ispočetka.

IQ

X t

Kvalitete managera: Vizija, snaga za predviđanje, sposobnost i hrabrost za donošenje odluka,

moć da vodi organizaciju.
Što je viši stepen motivacije zaposlenog uspjeh je veći. Treba navesti zaposlenog da zavoli svoju
firmu. Rukovodilac mora poštovati:
- planiranje,
- organizaciju,
- liderstvo
- osiguravanje i dispozicija resursa
- kontrolisanje

Funkcija rukovodioca:
- uređivanje međuljudskih odnosa,
- informisanje zaposlenih
- odlučivanje

Adresat – njemu se daju informacije

Adresant – daje informacije
Distribuira informacije dobivene izvana

Sjedi gdje si ni zato gdje si nisi.

Čim sam ušao u vojsku želim biti general.

Sistem – skup međuzavisnih ili interaktivnih elemenata (definicija iz ISO 9000:2000).

Sistem upravljanja – sistem za uspostavljanje politike i ciljeva i za ostvarivanje tih ciljeva (definicija
iz ISO 9000:2000).

U sva tri standarda (ISO 9000, ISO 14000 i OHSAS 18001) postoji javna preporuka za integrisano
uvođenje sistema upravljanja. Ne integraciju pod svaku cijenu i svemu, treba održati specifičnosti
pojedinog standarda.
Prije utvrđivanja politike za jedan sistem potrebno je da firma ima viziju. Funkcija vizije – približavaju
se stavovi i pristupi. Praktična primjena vizije – isti način razmišljanja i rada pojačava efikasnost.

OHSAS 18001 – Upravljanje zaštitom zdravlja i sigurnosti na radu

Ko su zainteresovani?
Vlasnici samo utoliko da im ne padne na teret socijalno.

PROCESI

ORGANIZACIONA SISTEM RESURSI

STRUKTURA UPRAVLJANJA

PROCEDURE
ZA RAD

OHSAS 18001 – spisak zahtjeva koje organizacija mora ispuniti da bi mogla reći da je organizacija
koja vodi računa o radnicima.

Cilj organizacije treba biti uspješnost a certifikat je samo potvrda toga.

Specifikacija je prvenstveno usmjerena na zaštitu zdravlja i sigurnost na radu, manje na sigurnost

proizvoda. Drugi propisi odnose se na sigurnost proizvoda. OHSAS BSI 18002 ne donosi dodatne
zahtjeve onim specificiranim u OHSAS 18001 niti navodi zakonske prilaze uvođenju OHSAS BSI
18001 (razlika od ISO 9004-9001).

Kako nastaje politika? Rukovodstvo treba preispitati postojeću politiku, izmjeriti njene performanse
(učinke), obaviti audit i isplanirati i utvrditi politiku.

Planiranje
Metodologije
Metodologije za identifikaciju opasnosti i ocjenjivanje rizika moraju:
- biti definisane u pogledu područja primjene, prirode rizika i vremena kako bi bile proaktivne a ne
reaktivne
- osigurati klasifikaciju rizika i identifikaciju rizika

Metodologija za analizu rizika

Tri faktora rizika:

R1 – vjerovatnoća pojave rizika

28
 1 ------------------------------------ 10
(vrlo mala) (velika)

R2 – posljedice

1 ------------------------------------ 10
(beznačajne (može izazvati smrt više osoba)
za zdravlje
ali smetaju
ljudima, nema
trajnih šteta)

R3 – vjerovatnoća sprječavanja

1 -------------------------------------10
(sigurni da (nema nikakve kontrole)
ćemo spriječiti)

R – ukupni rizik

R = R1 x R2 x R3

Ova metodologija daje gradaciju rizika od 1-1000.

Ciljevi
Kad je to moguće trebaju biti mjerljivi i dostižni. Moraju biti usklađeni s politikom zaštite zdravlja i
sigurnosti na radu.
Kod utvrđivanja i preispitivanja ciljeva organizacija polazi od:
- zakona i drugih obavezujućih propisa,
- vlastitih opasnosti i rizika po zdravlje i sigurnosti na radu,
- vlastitih tehnoloških rješenja,
- financijskih, radnih i poslovnih potreba i mogućnosti,
- zahtjeva zainteresovanih strana

Cilj se postavi na nivou organizacije i razbija na niže nivoe itd. Sve dok se ne dođe do konkretnog
zadatka.
U planiranju ciljeva – mora se poštovati hijerarhija. Ciljevi na nižim nivoima ne smiju niti
neusaglašeni s ciljevima “na vrhu”. Ukoliko zadani cilj nije u skladu s mogućnostima, “vrh” treba biti
o tome obaviješten. Cilj, aktivnost i mjera koja ne sadrži odgovornu osobu i rok ostvarenja onda nije
cilj (aktivnost, mjera).

Programi upravljanja zaštitom zdravlja i sigurnosti na radu

Organizacija mora utvrditi i održavati program(e) zaštite zdravlja i sigurnosti na radu radi postizanja
svojih ciljeva.
Programi moraju dokumentirati:
- odgovornosti i ovlaštenja odgovornih osoba za ostizanje ciljeva u svim funkcijama i na svim
nivoima organizacije,
- sredstva i rokove za identifikaciju ciljeva.
Programi se moraju preispitivati u planiranim vremenskim intervalima i po potrebi korigirati kod
promjena procesa, proizvoda (usluga) i uvjeta na radu.

29
Primjena i djelovanje
Planiranje

Audit Primjena i djelovanje Povratna sprega od

mjerenja učinaka

Provjeravanje i korektivne
mjere

Procedure po pravilu ne sadrže tehničke detalje. Procedure su organizacijski dokument. Procedure

trebaju biti jednostavne ali dotle dokle su primjenjive.
Dokumenti (elektronski) obavezno moraju imati backup ali ne u istoj prostoriji.

Spremnost za nesretne slučajeve i odgovore na njih

Organizacija mora uspostaviti i održavati planove i procedure za:

- identifikaciju mogućih incidentnih situacija i nesretnih slučajeva,
- način odgovora na moguće incidente i nesretne slučajeve,
- prevenciju i ublažavanje bolesti i povreda uzrokovanih mogućim incidentima i nesretnim
slučajevima
Organizacija mora preispitati svoju spremnost za neželjene situacije posebno poslije incidenta i
nesretnih slučajeva. Procedure za spremnost i način djelovanja moraju se periodično preispitivati.
Zapisi pripadaju grupi dokumenata, to je faktički zabilježeno stanje u datom trenutku i ne trpi
izmjene. Ukoliko se zapis izmjeni dva su razloga: neko je pogriješio ili slagao.

30
 7. OSNOVI EVROPSKOG I NACIONALNOG OKOLINSKOG
ZAKONODAVSTVA

7.1. PRAVNI AKTI EVROPSKE UNIJE

Pravo koje se stvara u okvirima triju Zajednica: Evropske zajednice, Evropske Zajednice za ugalj i
čelik i Evropske Zajednice za atomsku energiju, uobičajeno se naziva pravo evropskih zajednica ili
komunitarno pravo (European Community Law, Community Law, Gemeinschaftsrecht,
Kommunitarrecht, uroparecht, Droit communautaire, Droit Europeen), kao i komunitarni pravni
sistem ili pravni poredak (community legal order, community legal system) Nakon stupanja na
snagu Ugovora o Evropskoj uniji ovo pravo se naziva i pravom Evropske unije, ali se u tom slučaju
mora imati u vidu da komunitarno pravo stvaraju organi Evropskih zajednica i da se s obzirom na
nedefinisani položaj Unije i nepostojanje sopstvenih legislativnih ovlaštenja taj naziv može koristiti
samo u uslovnom smislu kao zbirni pojam.
7.1.1. IZVORI KOMUNITARNOG PRAVA
Najčešće se izvori komunitarnog prava dijele na primarne i sekundarne. Podjela je izvedena s
obzirom na subjekte koji ih donose i njihovu pravnu snagu.
Primarni izvori
Primarno zakonodavstvo sadrži osnovne odredbe o ciljevima Evropske unije, organizaciji i načinu
funkcioniranja. Sastoji se od osnivačkih sporazuma, Aneksa i Protokola, amandmana na
sporazume, sporazuma o pristupu i tako čini konstitucionalni okvir za život Evropskih zajednica,
odnosno Evropske unije.
Primarne izvore komunitarnog prava stvaraju države članice prilikom uređivanja međusobnih
odnosa i Zajednica na osnovu sopstvenog ugovornog kapaciteta kao subjekat međunarodnog prava
zaključivanjem sporazuma sa trećim državama i međunarodnim organizacijama. U tom smislu
primarni izvori se mogu podijeliti u tri grupe: Ugovori o osnivanju; Konvencije između država članica;
Sporazumi između Zajednice i trećih država i međunarodnih organizacija
U primarne izvore spadaju i akti predstavnika država sakupljenih u Savjetu, pod kojima se
podrazumijevaju akti koji se označavaju i kao ”ugovori” ili ”odluke” između država članica. Ove akte
donose članovi Savjeta kad istupaju u svojstvu predstavnika svojih država zaključujući ugovore u
institucionalnom okviru Savjeta, ali prema pravilima međunarodnog prava. Takvim ugovorima se
može mijenjati ili dopunjavati komunitarni pravni sistem.
Sekundarni izvori
Sekundarno zakonodavstvo donose institucije Unije vršeći ovlasti koje su im dodjeli sporazumi. U
sekundarne izvore spadaju uredbe, direktive i odluke, kao obavezujući akti, i preporuke i mišljenja,
kao neobavezujuci akti, a ima za cilj poravnanje ekonomskih, društvenih, okolinskih i drugih uslove
u državama članicama tako da se mogu stvoriti najbolji mogući uslovi života za sve građane Unije.
Po svojoj pravnoj prirodi sekundarni izvori podsjećaju na zakonske i podzakonske akte koje donose
predstavnički zakonodavni i izvršni organi u državnom pravu. Otuda se u literaturi označavaju i kao
”sekundarno zakonodavstvo.” Međutim, u Ugovoru o osnivanju se ne koriste ovi uobičajeni termini
poznati u nacionalnim pravima kako bi se i na taj način očuvala njihova osobenost.
a) Uredbe (Regulations, Verordnungen) donosi Savjet ili Komisija. Uredbe imaju karakter propisa
opće primjene, obavezuju u cjelini i direktno se primenjuju u svim državama članicama. Od drugih
obavezujućih akata se razlikuju po legislativnom karakteru, sveobuhvatnosti normi i obimu
ovlaštenja koja se njima mogu prenijeti na druge organe Zajednice. Uredbe se objavljuju u
službenom listu Zajednice i stupaju na snagu 20. to dana nakon objavljivanja, ako u samoj uredbi
nije drugačije određeno.
b) Direktive (Dirictives, Richtlinien), su pravni akti koji obavezuju države članice na koje su
adresirana u pogledu cilja koji treba ostvariti, ali je adresatima ostavljena sloboda u pogledu izbora
obliku i sredstava njihovog izvršavanja. Ova sloboda podrazumijeva slobodu izbora najpovoljnijeg
instrumenta primjene (proceduralna diskrecija) i slobodu izbora sadržine (materijalna diskrecija).

31
c) Odluke - Odluke (Decisions, Entscheidungen) su pojedinačni administrativni akti koji obavezuju
samo one adresate koji su u njima naznačeni nakon što su im saopćeni
d) Preporuke i mišljenja (Recomendations and opinions) spadaju u grupu pravno neobavezujucih
akata (osim prema Ugovoru o osnivanju Evropske zajednice za ugalj i čelik) i po tome se suštinski
razlikuju od prethodnih.
Ostali sekundarni pravni akti - iako se osim pomenutih izvora sekundarnog prava drugi akti ne
pominju nije isključeno njihovo postojanje. Tako su organi Zajednice u dosadašnjoj praksi donosili
brojne akte. To su: pravila za reguliranje unutrašnjeg funkcioniranja organa Zajednice; direktive,
preporuke i mišljenja jednog organa upućeni drugom organu Zajednice, sui generis odluke Savjeta;
odluke o osnivanju komiteta i pomoćnih tijela i statuti tih tijela; rezolucije, deklaracje i zaključci;

7.2 OKOLINSKA LEGISLATIVA U BIH

BiH treba da uhvati korak za savremenim svijetom, a to je u našem slučaju potpuna integracija
okolinskih pitanja u razvoj - održivi razvoj. Sigurno je da je najefikasnije da se to uradi na bazi
međudržavnih programa, i na taj način i usaglasi bosansko-hercegovačka legislativa sa područja
okoline sa legislativom Evropske unije. Pri tome, treba izbjegavati dvije krajnosti – biti previše
“originalan” i graditi nekakav “vlastiti” put, i biti “neoriginalan” i “prepisivati” strane propise.
Bosansko-hercegovačko okolinsko zakono-davstvo treba da podrži razvoj, sačuva prirodne resurse,
zaštiti zdravlje i prirodna dobra i da istovremeno bude razumljivo, realističko, primjenjivo i cjenovno
prihvatljivo.
Donošenjem Ustava Federacije Bosne i Hercegovine 1994. godine, došlo je u djelatnostima do
djelidbe na Federaciju, Federaciju i kantone, i kantone, što ne isključuje i nadležnost općina da U
isključivoj nadležnosti Federacije je:
• planiranje obnove i politika koristenja zemljišta na federalnom nivou,
• utvrđivanje energetske politike, uključujući raspodjelu između kantona i osiguranje i održavanje
potrebne infrastrukture.
Federalna vlast i kantoni:
• politika zaštite okoline,
• komunikacijska i transportna infrastruktura,
• turizam,
• korištenje prirodnih bogatstava.
Kantoni:
• utvrđivanje stambene politike, uključujući donosenje propisa koji se tiču uređivanja i izgradnje
stambenih objekata,
• donošenje propisa o korišćenju lokalnog zemljišta, uključujući zoniranje,
• stvaranje i primjenu kantonalnog turizma, i
• razvoj turističkih resursa.
Bitna razlika, gledano sa aspekta organizacione strukture i pravnog sistema, između dva entiteta je
ta što je Republika Srpska (RS) organizovana kao jedinstven entitiet (bez kantona), a Federacija, je
klasična složena zajednica. Zahvaljujući jednostavnosti strukture, RS ima potpuno drugačiji Ustav,
koncipiran tako da pobliže određuje sadržaj prava (normalno na vrlo uopćen način), jer nema
potrebe da odvaja prostor za definiranje nadležnosti, pošto nema nižih jedinica koje imaju
zakonodavnu vlast.

32