Professional Documents
Culture Documents
*
* M.rgendraagama
* with v.rtti by Bha.t.ta Naaraaya.naka.n.tha and Diipikaa by Aghora"sivaacaarya
* Edited by K.r.s.na "Saastrii and K. M. Subrahma.nya"saastrii
* "SPPS no. 12 (Devikottai series)
* Published 1928
* Data entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S.G. Dyczkowski
*
* Copyright (c) Muktabodha Indological Research Institute
* THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY.
*
*Encoded in Velthius transliteration
******************************************************************************************
****
िशवाा ं नमः।
े
मृगम।्
ृ
दीिपकासिहतया वाऽलतम।
्
िवापादः।
दीिपका।
ु िवमिदा।
य ानिबयापा शिभिव ु
सवानिवधातारं त ं व े परमर॥
े १॥
े ृ नारायणकठपादरिचतायाम।्
ौीमृगवौ
ु
यागमािव ं तायाथ ूकाशया॥ २॥
ु
ृ ृ य ं टतर
योथ विकता ं ाायत े शारे
े
शाऽि िह तऽ िकन मया वमालोत।े
ु ं सिचत
यािरभीणा न गिदतो याट ू -
ु ु
ऽ ैवागमयियमधना ु
ु िकियात॥
े ३॥
ु
रामकठमहाकठकठीरवपदानगः।
ु
न कतािक कमातगिजतो े ् ४॥
े िबभहम॥
ु
तऽ तावदऽभवानाचायिँशाचारानिवधानाय
शाािवपिरसमाय े च शा
करणोपादानकतॄन वतारका
ं गन ् ू ूणमित।
ु पवधन
ं े ू
अािवशागमािदभतकािमकोपागमिमद े
ं मृगम।्
े ं
मृगसाकारण ं ल े ीभिवित।
ृ
विः।
ू ु ं ूण
चाधचडचरणायग
ुं
वागीर गणपित ं बमशो ग।
े
लशाथामित ु ू ं
यथागमयिगढ
े ं नि॥ १॥
ौीमृगपरमाथमह
दीिपका।
ू वागीर। शाोपादानभता
कायवानोिभः ूीभय। ू ं
परिवापा ं शिम।् यं
महामायािका ं पिरमहवितन
ृ इित।
ौीमौरे परा वागीरी िवा मायािवाऽपरा ता।
यात े भविद
ं े शनादो े ािद। तथा गणपित ं गणाना ं
े
िवराणा े
ं िवाना ं अपरमराणा ु
ं पशसाना ंच
े ं ूण। कतःु िबयाया ं
पितः परमिशवः त ं च शाूणतार
साधकतमाथम ं करणोपादानम।्
ु े
सकरणापादानापिात ्
उपादानोपादान ु
ं पातपादानम ्
ु ् अनौीकठ शबभराजहारीतान ्
। बमशः। यथा बमम।् गन।
्
तावतारकान अा ु
ं गपयान ्
ूण
े
ौीमृगपरमाथ नीित सः। अनने शा
े े ूामाय ं
परमरूणीतन
े
आनािविछसदायागतनऽऽसं
दशयित। े
लशात ् ं े ्
सपात
। यथामित यथाबोधम।् न िह पारमश
े ं शा ं ॄणाशषतः
े
पिरात ं ु शम।् यवे ं मनीिषकया
ं
यििचदिभदधानोसावना एव ात।् अत आह यथागमयीित।
ु
ु े े गढू ं अितगीरम।् अय ं च
आगमानमानानितबमणथः।
े
ृ िवशषणारण
ााूवौ े ु गढादवासौ
े हतः। ू े ाये
ौीमृगपरमाथिमित।
इथः। े ौीमत ्
े
सवरारमरोऽिप ्
ौीः सा िवत े यथा कतृत या यिन शा े
े ं च। नन ु दशाादशिभषे ु िशवशाषे ु
ौीमदे ं मृग
े
मृगाया ू े सम।् अत एवदे ं कािमका ं
िकमिप न ौयत।
े
ानशा ं मृगिपणा े
शबणाऽऽिौतात ् गिमत।
मृ े ु े
ु ं े इतािमक
यपसहार े े
ं ानमवा ं परमरात ्
इित
ु ं यि ं जगय।े
। तथा। ान ं च ैतरं ग
ु ग
ौोतमृ पाृ
े े
गिमित ू
सिरिभ िरित॥ त परमाथ
नि। ूकटीकरोिम इित।
अथयाथा।
दीिपका।
ृ ु
य े िकल ाातारः ूकतानपयोिग ं
यििचतरं ूलपि। य े
ु ं
च कशलममाना े
ायमथ ु े े
िमप
ु
तानभयूकारान ् े ोकनाऽऽिपित।
ितीयन े
ृ
वतीः।
े
किचबोधिवभवूथनाय ताव -
जलं न िकल यकतोपयोिग।
ृ
ु पटिधयो
अ े पनः ु े
न िववचयि
े
ाथमतिदित े
तपमाणाः॥ २॥
दीिपका।
े ु सचयन
तृतीयनाऽऽाायााधं ू -्
ृ
विः।
ं े
सपतः ृ ु ं ये
ूकतवपिरट
ाचत े पदपदाथसमयन।
े
ु
ूायः कशाममितिभिदहाििय े
ृ िवफलिवरभीिभ॥ ३॥
ााकतो
दीिपका।
ु
साधाालणमाह े
साािदािदोकऽयण।
ृ
विः।
ुृ ु
सााीकठनाथािदव सकितजनानमहायावतीणा -
ु ौीरामकठािवमतकमलोीलनूौढभाान।्
ा
ु े तै दना
ौीिवाकठभिददमपिदशािददश े ं
ृ ं व सवपयोयाम॥्
ल िवरचय िववित
ाथामऽ
ु कतािन
उपयपयव ृ कै ि -
ताराणा ं िह िनबनािन।
नोिमिु ं िदम याव -
ु
ामािमदमशाः॥ ५॥
े
तनाहमा ं िववतौ
ृ ूवतो
ृ
ु ु
नोनीया िह गरोरना।
यया कोऽितगभीरशं
े
मृगमािमद े ् ६॥
े ु ं वत॥
दीिपका।
ृ च कारणमिभध।े
शासदायााूवौ
ु ैव
े गवा
अयनौवणादािवऽ शााानऽिप
े ु
ूवतनहतिरिभूायः। यमाचायरिप।
ु
गपसदनाभृ
ित
ु
सवऽ त ैगवाादव
े ूविततिमित। े
मृगिमित। े ं शा ं
मृग
िसहं ं च। गभीरशिमित। गभीरं शा गभीरातया
े
मने चित।
ु
िकमपीािदना अनसिधािन समाध।े
ृ
विः।
ु ं नावभाित।
किथतमिप मया यट
ृ इव दोषापवैकूवा
िदनकत ृ -
ु ु
दिप िवबधमाःयः माम॥्
दीिपका।
दोषित। ु
े रािऽिरथः गणिवपयया।
ृ ं
वतरायनय ैव
मातृकया ूवतािमाह। अतः परिमािद॥
ृ
विः।
ू
मलम।्
े ं नमृ
परमश
भराजमृिष ं ततः।
हरािदबमायातं
ान ं णतु सोताः॥
ु
ृ
विः।
ु
हे सोताः े
परमरभिूकषपिरपोिषतशोभाितशय -वा ु
ु ं यषा
शोभन ं ोत ं शाीयिनयमानान े ं त।े य े च
ु ं े भव ु
ौोतारोिधताः यपसहार
ं ु
िशवशीताशोापाडिद
ु ं मया। तिदयो िमित।
हरािदबमायात ं ान ं णतु आकणयत
इित सः। हरित
् ंु
ु पाशान पसो
पशः ू पदमत ु हरः इित। यिप
यौिगकीय ं सा े
ं अनशािदिप सामााः।
े े हरशो यः।
तथाऽपीशसिधिरहोमापतावव े यदाः
अथः ूकरण ं िलं शा सििधः।
े े
ूोाामाशाना ं िवशषिितहतवः। ु एतिदित
इित। कत
े
चादै े
ऽिन ् े ृ े े
े े भगवत उमापतवन
कािमकभद
ु
ौोतृने ैव सः ूतीतः। तथािह परािदहै ु
व मनीनािमो
वित।
ं ान ं ममररै
िशवोीणिमद े े ः।
े ूगीत ं बिवरम॥्
कामदाािमकित
े
तोवग
ोितालालीढरिमः।
ु
अषा ु
े ं तदनमहतिँशवािभरीर
े े
ातण
् े
सृािदकरणात परमशः। त ं नमृ कायवानोिभिन ्
ू ततः अनरं तावतारकं भराज ं ऋिषिमित ऋष गतािवित
ूीभय
ं ानाथादिप
ं च गथाना
धातोवषा ऋिषः।
परमाथतया
ु े ौोतॄणा ं नमारोपदशः।
त ं च नमृ णतित े
े
अनमृ तपरमराणामूणत ु
-गणा ं
ं च िनिव
ं
सिहतािधगमनासवात।् य ौोतृजन-मवे ं िशयित सः
ृ
अथाततथािवधः ूवतत इित गत,े तने यथा परमर ुं
े ं ग
नाहं उपदे ु ं ूवथा
ृ ू
ययमिप ौोत ं ु ूवतिमित
वितम।् यथा च ैतिदोमाप-ितनोपिद ं तिरसमाौ यिप
म एवाि। तथाऽिप ाा-नोपबमे
े े े
सादरवँयािभधयािित।
्
कदािचत अितिचररूकरिविनिचतकनकमयकमनीयमहीतलमनो -
ु ु ं
हरसमजलिध ं तिहरणभोिगन ं नीलोलिष ं चतभज
ु ु -िरणं
े वदायनसरापानसायका
िकराधारमखयन े
ु ृ ं मत ं महासरु ं िऽदशपितरपँयत।् अथ
असरिनवहपिरवत
ु ु
तथािवधराचारदशनजिनतकोपाकिलतमिनगणसिहतँशत -
ु
बतरममाणो ु
लवरासभम ैरव ं बन ्
े
फनािह
तवळण ु
े असर े तापादनत
िशरोय ं िचद।
ृ
वहाजिनतमघमाशमानशाय े भगवमतु ं
ु
े ऋयजामिभाौषीत।
नाा ं सहॐण ् ूसने हिरणा
ु ं नारिसहं ं कवच ं
नवोिदतभाासरु ं सवहिभभावक
े
ूयता ूों यथ ैतदहं ु
तपः क भगव ं
्
िपनािकनमाराधयन वषसहॐा े त ु तं
ु ु सव तिदण
त े मरारौ
ाऽिभमतमासादियसीािह े
ृ
कतम।् अथ ूीभतू े भगवित िपनािकिन िनिखलःखाा
े उपिददश।
सातः। ौीमािमकाा ै परमर े यत
े
ृ ं ु ु
निसहिपणमपिदिमदममापितना ततो
े
मृगौोतृ े ं
ाृगसया ूिथतम।्
परमर
सऽ षकारः परािदः। तथा िह सगादौ े
े
ऊूादिणोरपिमॐोतःपकभदिभ ं ान ं
े ु ृ े
ानगहीतिवराकूबोधनानरं तदिभं
े
मरािदो े तथा चों िकरण े -
वमाणवदािददश।
े े
सृनरमवशिँशवान ् ा दशाजान।् ानमक
सृ े ं
े ं तयाऽवदत।् कािमकं ूणवा
िवभाश ु तषा
योगजिमािद॥ अऽ आजािनित आन ैव
े ु े ु ृ
िनरिधकरणनानमहणानगहीतािनाशयः। े उमापितः ूाप।
तः
ता शबः। ततोऽिप भराजः। तकाशा ु हारीतः। स पनः
ु
ं े
एविवधिवशषणिविश ंु
विवूलकासावनात ्
े
दवदोऽहमायात -इित। ताौवणा तद े म े
े
दवदोऽयमायात े
इित। न चाऽ दवद ता े चतरतराौयं
े े
ु
यम।् तष
े ु च ाथष ु िवषभतरसवादािदष
ू ु तदागम
ु ु
तासनािप फलदमनमीयत
फलवमपलाऽाथ
इलमनन। ृ ु
े ूकतमनसरामः॥ १॥
दीिपका।
अथानादीािदना। उपोातपटल
शाप ं दशयित
ु
ूयोजनमाह यनिरािदना। यदाः िचा ं
ृ ु
ूकतिसथामपोात ं ूचत इित। उपोातपटल
ु खिािदना। समासािदतदी ैः इित, नादीितानां
ूावमाह परा
ऊॐोत
ौवणािधकार इथः। इािद िसाप ं न वामािदकम।्
े ं
मृगोरसिमित मृग ु
े ं ूवान ् गोरा
मृ े ं न तु
े ू ् ानािदपादचतययोगात।
े कदशभतम।
मृगै ु ् िशगणोपपािनित
ु
् े ु े
। यं अथ शो िवान शाणापयदऽिधिबयत इित।
े
परमरादीित आिदमहणाराजः ाानादौ
ू
पोऽिभव ु यतः। हारीतिश इािद हारीतवचनमवे
गः
ू इथः।
हारीतिशािदिभरनत ु
ोत ं शाीयिनयमानंथान ं
े
सामािवशषशािसम।् ौीमागव े इित वणाौमाचारान
्
मनसािप न लघयत। ्
ं े ् यो यिाौम े ितन ूाो दीा ं
िशवािकाम।् स तिवे सिते िशवधम
् च पालयिदित।
े
ु े - गिहणो
ौीमायवऽिप ृ लोकमागा े ु लौिककम।्
लययन
ु
अचारदीितावरिित। ु पाशािनािद
हरित पशः
े
हरशनाऽानिशः े ु
ौीकठः ूोत इित। अऽ हतमाह
े
इशसिधिरित एतदवे
त ैव ॄाडमािधकािरािदथः।
ु एतिदािद। पिरहरित यािदािद
ूपियत ं ु ूयित। कत
ु
हरािदबमायातिमऽ इशो भराजापलणिमाह
े े ानपदं ाच े ायऽननािद।
इबमणित। े े े े
िवाशनाऽ
िवापादवाः पािदरथ गत। ु
ृ े तदनमहतिँशवािभिरित।
े
े
िवरादीना ु
े सवािभः।
ं िशवानमहादव े यित -
े ु े
ू ं योयाना ं कतऽकम।
तऽादौ कवलाणना ्
े
पमाकिशवदहािभा ु े न
पॐोतोपमत।
े
वामािदकमिप तषामिशवकतृ
क ् ं पनषामिप
ात कथ ु े शैवने
् े यवे ं
िचिसिः उपचारात िशवािधिताऽऽारूणीतन।
े
परमराशरीरात ् े ु
शाोपदशानपपिः। न
ृ े ैव िवरादीमा
जगािदवमाऽण े ं शाावबोधकात ्
। तदवाह े ु ृ े
े ानगहीतािद। नन ु कािमकादयिँशवभदाः
े
ु
ूणवादीनामपिदा इित ौय। े ु े
ू े तथ ं िवराणामपदशः। अत
े
आह िवराकूवोधनानरिमित ूथम ं
े ु े पाणवादीनािमित। त
िवराणामपदशः े उमापितिरित
े
तोऽनरम ्
अनभारकाीकठः ूाप न त ु सािदो
ू वा
े उ ौीमिौरव े जगतः कारण ं
। अनिशने ैव ूिसः।
े
दवमनश ु ् तनो
े ं परं गम। े ं परमशान
े ौीकठाय
महान े इित। तदवे ं िशवानयोः परबः। अन
ौीकठयोमहान।् ौीकठशबयोररालः। शबभराजयोः
ृ
विः।
ु
तदवे ं हारीतमिनिशाणा े ं ूिताय तत
ं ानोपदश
ु
इबमायातं दशियतमाह।
ु े
ू नारायणाौम े पय
॥ म॥
भराजादयो िजाः।
े ु िशव ं ूिता
तपः
े
तदकािहतमानसाः॥ २॥
े
यदाह दवलः े
ं त े गभाम
मातािपतृा ं गभाधानािदिभृ
ु
वष उपनयनाह भवित। तऽोपाायः िपता। माता गायऽी। एवमपनीतो
ििपतृको िजाितािदित। तािदौवणानिधकारािदित। अऽ आिदमहणात ्
मपिरमहः। यं ौीमालोरे म ं त ं या ूो
िमित। मतौवण े च दीितानामवािधकारः
े यं
ौीमरा े दीितो योऽिधकारी ाोयःानाचनािदष ु इित।
ु
वित चायनूकरण े पतू े महीतले िा पशौवणविजतः।
ु े
इित। ूवायौतिरित। यं ौीमिौरव े
ं
आािवलघनाों बादं शत ं समाः। इित। यिद वा
िजशने तषा े योगाषः ूोत े
े ं िजािफलनशानन
े े
े सवादशनात
ततानाादावाानाभावऽिप ्
े े ं
बारबमाानमाशमानानामतषा
े
शििनपातवशादोपाय ु
िशवाराधनमपपत इित।
िशवाराधनलणिमित। पिरणतमलने
शििनपातवशािवधमााकम।् यं िकरण े सम े कमिण
ु तीोशििनपातने इित।
सात े कालारवशानः।
ु े सा शिरापताा पसो
ौीमायवऽिप ंु
जपिम।े सिपातार मलसारकारण
ं ं ीण े
्
िन िधया े ं ूित इित॥ १॥
सा ारं िनौयस
्
ू अथ तान भािवतान
॥ म॥ ्
मा
कदािचिदशािधपः।
े े
तदाौमपद ं भज
े त॥् ३॥
य ं तापसवषभृ
ृ
विः।
्
अनरं च तान भािवतान ्
तौान ्
ाा ं
कििाले
ु
मिनपधारी े े ३॥
शबः तदीयमाौम ं िसषव॥
दीिपका।
् पाठे िशव े ौािनथः॥
तऽ ौान इित ३॥
ू स त ैिजतः
॥ म॥ ू पृा
ं सवाननामयम।
ता ्
ूोवाच चोदनाधमः
ु े ४॥
िकमथ नानवत॥
ु े े -ान ्
स इ ैभराजािदिभराौमसमिचतनाितिथसारणािचत
् े ं कशल
भराजादीन ूक ् ं तिदाह
ु ं पृाऽॄवीत िक
ु इित। चोदनित
चोदनाधमः िकमथ नानवत ं
े िबयायाः ूवतक
ु
वचनमाः तदाातो धमः िकिमित नानीयत।
े चोदन ैव िह धम
ूमाण ं ूमाणमवे चोदना इवमयोगायोगवदन
े े े ततः
ूवतमानानामै ु
िहकाऽऽमिकािप ं
फलािवसवादात।् तथा
चोम।्
ु ृ ु
ौितिदतान ् ु
धमाननितन ् मानवः।
िह
इह कीितमवाोित ु ं गितम॥्
े चानमा
ू
्
इित। तिपरीत ं त ु ऽयीबािलाराधनािद यत तयीबाादव
े
ु
फूायम।् यदाह भः।
े
तथाऽितबावदोमयादवहािरणाम।्
ं
सवािदिप वाषे ु नत े ु
े े मानहतता॥
ु या वदबााःतयो
मनरिप े ृ ु
या काियः।
िनलाः ू
सवाा ू िह ताःताः॥
े तमोभता ृ ४॥
दीिपका।
ूकिमित
सवशाथमाह े ं
अॄवीिदित मीमासका
े
चोिदतवािनिभूायः। चोदनाशनाऽ े
िविधिनषधवाािभधीय
े
इाह चोदनािद ु
चोदनावााना ं काय एवाथ ूामायापगमात ्
ु
कथ ं वचनिमपासः। सम।् ूयमाऽ ैव िविधरथः।
स तु
ु ं ूवतयित।
े एव पष
भावनाप ु ु े िकं , कन
कयािद
अयमथः। े ,
ं
कथिमाकााया ु
ं अनने इ ं कयािदित
वा ैव ूवतकम।्
ू ं
नापवाारः। ु
तानानोरकालभािवात।् अिप त ु
ु
यागानानप े
एवाह। ु
तदाातो धम इित। नानीयत इित।
ु
चोदन ैविह धम ूमाणिमित। धमानानप े
ूऽिप
ू
तापवा े
तल च गाद
्
चातीियात ूािदूमाणाना ं तऽ ूामाय ं न सवतीित।
यवे ं ूमाणानभावात ्
चोदनाऽिप न ूमाण ं अत आह
े चोदनाया ु िनने
ूमाणमवे चोदनित
् े ु ापकने
तिवूलािददोषाभावात अतीियथष
कतृग
े यदाः - अनिधगताथगतृ
ूामायमिनवायमव। ं ूमाणिमित।
े े े ूमाण। मववधारण
अयोगायोगवदनित े े ं चोदनायाः
े
ूामायायोग ं विनित। चोदन ैववधारण ं त ु ूादीना ं
ूामाययोग ं विनि। फलािवसवादािदितनन
ं ु
ु े
िचऽादौ ं
फलिवसवादो ँयत े तथ ं
ं
फलािवसवादाोदनाया ं ूामायम।् उत।े िचादािवव
ृ
कमकतृ ु े फलिवसवादः।
साधनवैगयन ं सच
ु
नाूामायफलसाधक इित। फूायिमित अूयोजनम॥् ४॥
ृ
विः।
ु
इवे ं ज ैिमिनमतानसािरण ु -
वाचँौा
ु ं धम -
ू त ऊचनय
॥ म॥
ु े
ोदनािविहतो मन।
े
दवताराधनोपाय
े ५॥
पसाऽभीिसय॥
ु
त े भराजादय इं तापसपने मिनशनाऽऽम
े
निित वचनमवोचन।् योऽयमािभरिभमतिादवता
े -
ूसादनोपायलणो धमपसा े ेस
समीिहतिसथमासत
चोदनय ैव िह। िविहतः। वािपतः। तथा िह - चोदना नाम
े
िललोािदशवािपतिविधिनषधपयजनािदिबया ं
-ूवतक
वचनमिभधीयत।े यथा ोितोमने यजते गकाम इािद। त
ु
मतया ौौतम।् तला
ू
ातमिप। तथा चों -
ताितती
ु
ृ वे ूमाण ं धमगोचर े
इित। तथा वदोऽिखलो
ू ं ितशील
धममल ृ े च तिदाम।् इित।
े ं ु
तदाा ं तावदविवधाँौािदसदागमाथािवरोिधः
ं
पौरािणिहताः ु
अा कान ौतयः। ्
यासािमदं तायम।
यथा महाभारतादौ -
ु
य े भा वरदं दवे ं िशव ं िममापितम।्
्
ु ं ूा त े याि परमा ं गितम इित।
इह लोके सख
तथा -
ु
आिदा वसवो िा मनय महौजसः।
िविधविमारा पदिमतम ं गताः। इित।
तथा -
ु
म ृ ु
गोशकिगडखडािदिलकम।्
ू
सजयन ्
ूिताथ ौावानिधगित इित।
ु
अपगािप ू यदािभूायणदमिभधीयत
ॄमः े े े भवि
तावथ ् ५॥
ु एव यताम॥
दीिपका।
ू
उरसऽमवतारयित े
इविमािद योयमािभिरािद चोदन ैव
धम ूमाणम ु वयमिप चोदनाधममवानिताम
े ु
इथः।
समीिहतिसथिमित। समीिहत ं च ैषा ं मलिनवािदः।
ृ
े
चोदनाधमतामवोपपादयित े ु
ं चोदन ैवम।
तथाहीािद। ूवतक ्
नन ु नाािभः ूवतकवामाऽ
ं ूमाणिमत े अिप त ु ौितप
ु ैव
ु
चोदना। अत आह अपगािप ू इािद॥ ५॥
ॄम
ऽ िह।
ू वदऽि
॥ म॥ े े ं
सिहता रौिी
े
वाा ि दवता।
े
सािकरणऽिन ्
ृ
विः।
े अित
िो दवता े रौिी सिहता
ं ु
ऋयजामलण ेच
े चाथवण
े े
वदऽि। ु े िह िैकादिशनी सिहता
यजवद ं ु े या ं भगवो
ौयत।
े
िावािभूतसाधकाः प।े ऋवदऽिप
े े कं यजामह।े
इमा िाय तपस े कपिदन।े इमा िाय िरधिन े िगरः।
इािदकाः िवधानााततििशिवधान -फला िव एव।
ु े िह साा ं िवधान।े आवो राजान ं तगा
े े ौयत
सामवदऽिप
े ृ
दवूावातो े रौिी सिहता।
हनीषा ं ु
एता ं ूयानो िं
े िाराधनिवधयसिहता
ूीणातीित। एवमाथवणऽिप ं
े ं सिहतामाऽमवाऽि।
सवि। न च कवल ं े े
तऽ ि एव दवता
वापतया ौयत। ु
ू े यमिँय एष त े िभागह ॐािकया
ु
। त ं जष ाहित ु
े ौितः। ्
न च ैतावत कािक े ं तो
इित को वदा
िविधभगवतािकनाय ू े तथा िह काठके
ौयत।
ू
सऽपिरिशीय ु
े िक े - िऽषवणमदकोपश ु
ोम।्
दभासीनो ु ं धारयमाणो रोोिवयो
दभमि े भवित।
ैः ूीभव ं
शाकयावकपयोभ ैभिमास
भगव ं िपनािकन ं पँयतीित। एव ं चाौधानमनसा ं
ु
ज ैिमनीयायानसािरणामिप े ूिसः
चोदनाूदिशतोऽयमव
ु परमरूकाशनिवहतमहामोहितिमरतया
पाः। िकं पनः े
े ् ६॥
िवीनामषाम॥
दीिपका।
ु
िकं पनिरित।
ं े
शिपातवशादीरिवषयसशयिवपययानिवनाशन
नऽ महामोहो मल इित
ूकािशततदििनयानािमथः।
ाये ं दीय ैव तपण वमाणात॥् ६॥
॥ म॥ ु े
ू इऽिप परं भाव ं
् ु
िजासःु ूहसन ूभः।
तानाह िमाान ं व -
े
ँशमाऽ ं िह दवता॥ ७॥
ृ
विः।
ु
एवमिप किथत े तदीय ं भिूकष ातिमः इने
परमैययोगात ूभः ् ु सितमाह।
् ु ूभवनशील तान मनीन ् िकं तत ्
ु
िमाान ं वः याक ्
े िलाचनािदिशवाराधन
ं सि यदतत -
ूितपादकं ान ं शा ं तिा न स ं तत।्
ु
ूणतृे तथािवधदवतानपपः।
े ु े फलम।् न
े यतः कमानानादव
े
दवतातः। े
शमाऽ ं िह दवता। न ख वय ं
े ृ
ूूमाणतरूमाणापवूवराचार -
े दवतायाः
चावाकवदसवमव े ूितपाामहे िकं तिह, िवत एव
े सा त ु न शादितिरत।े अिप त ु
दवता
ु थभावँश एव। न ैष
अयोगोलकविवदनपलमानवााथापृ
े े ु अभाव ं गन ्
तषे ु िबयािवशषष
े े
यागसदानदवतािवशषाा ं लभत।े तं -
अिविनिभणशाथ े
ायदोारमीर े
ं इित। न चाऽ किदक
े
एव िविशता अीित िनयमः ूितात ं ु शः।
े ु े े
अनकाकारसूिसबतरदवतािवशषौवणात।्
े ु
तदमनपममिहँशप ैव िवजृितम।् यदकमिप
े तत ्
े े े ु े ु ं चाित।
तवतािवशषूतीितहततामाूतीितहतता ु -
े तथ ैव ौितः
ु
इं िमऽ ं वणमिमारथोिदपण गान।्
एकं सिूा बधा वदि ं यम ं मातिरानमाः इित।
ु े
तितमतािका े े
दवतित॥ ७॥
दीिपका।
े
अोऽिप योयतावशलणोऽपर उत।े
े
भिने समाातो िवानावयवोथ। इित॥ अत एवदान
ू परमरशिवतत
मलपिरणिता। यतँशिपातिचभता े े
े े ं तकष ात ं ु पनरिप
तदहमतषा ु
ं
मीमासकाऽऽिपामीित समहासमाह न पहासशील इाह।
ु े फलं न दवतात
कमानानादव े े
इित। ता दवताया
े े े ूमाणारैरिसःे तने सह
वाचकािभमतिशािदशभदन
े
समहणासवादागमनािसः तत एव च
े े तत रौिं चं
समहणािदतरतराौयतोऽिसिरव।
े
िनवपिदादाविप े
उँयाकारतया े स दवताश
िविश कमान े
े
एव ूतीयत इित िबयात - एव फल न दवतात इित। इहाऽिप वित न च
्
ताधकं िकिमाण ं भाबािधतम इित।
े ु
अतँशतरापगमऽिप ु
े न यदिभमत े े
दवतािवशषिसििराह।
े
न चाऽािद े ने ौवणािदिभूायः।
ॄिवादीनामिप िविशतृ
ु
न चापगमो य ु
ु इाह तितमतिदित
े ७॥
िनितिमथः॥
ृ
विः।
े
एवमयनािभधाय े े ु े ढियतमाह॥
ितरकणाममवाथ ु
ू शतर
॥ म॥ े ु -
े यगप
े े ु यंष।ु
िदशष
न सा ूयित सािं
ू ् ८॥
मताददािदवत॥
े िवत े िकं िवमहवती अिवमहवती
शितिरा िह यिद दवता
ु
उभयपा अनभयपा ु े ु
वा। अनभयपऽवात।् िक न तं
ताः। उभयप े िवधमाासतः
े ु
िसािवानकावादापगमः।
पयोािवतदोषूस। अिवमहव े शने ैव ं
िकमपराम।् िवमहव े त ु िभदशावितष
े े ु यगपारयागष
ु े ु
यस ु मतात
ू ् ु
ताािानपपिः। नन ु मत
ू े सिप
े
साि ं पररिवरदशोपातृ
जनो-
पतसपययोरकिबयोिमन ं
ैकाितितक ू
ं मतम।्
शतर ू
े इािदसऽ े े
समाह एवमयनािद ु
अनभय
े
प इािदिवमहवािवमहवाामाः कोटरसवािदित।
े े
उभयप े इािद तदवसदवासिदािदना न ैकावाद
े
िनराकिरमाणािदित भावः। पयािद
िवमहवािवमहवयोः पयोय दोषाा े
ं
िकिचादयोऽकतृ
े ु े
ादय तषामभयषामऽूस इित॥ ८॥
ृ
विः।
ं
िकच।
न च ताध ं िकि -
माण ं भाबािधतम ्
ु
न िकल तथािवधयदशािवरिहतपरमपरोवपषः
ृ
ूकाितशय े े
ैयपपानानमिहो दवतािवशष
साधकं िकमिप ूमाण ं ूितभाित। तथािह - अपरोने
े
सकलूमाण ूूमाण तावासौ गोचरः न
तीियमहणमं ू सवित। अथ
ृ
विहतिवूकाथिवषय े ् त
ं योिगू ं तािनायकिमित चत।
। यतोऽदातीियाथदिशनो ू
योिगनािदिवषय ं त ं
तने चरााियत
े े ु
इित सवमतदनपप ं ूमाणाभावात।्
अतीियोऽतीियाथदश ु
च किाधियतिमः। त
ु े े साधन ं ूामािणकािप भवतः
तथािवधपषूणािसन
िकिमित न ऽपावहम।् नऽानपहतसाममनमानम।
ु ु ् तथािह -
ु ु
जगिददमवपवतसिरमिािदधिमकायिमित
साो धमः।
सावयवात।् यावयव ं ताय यथा
ु
वलिभूाकारपिरयािद ृ
िवपावाय े ु यऽ
ं हतः।
नाि तऽ सावयवमिप नाीित। न चा
िकलाऽऽादौ कायं
े े
हतोरीरशरीरणान ैकािकम।् यथाजिमनीयाः
े े ु े
अनकाहत
े ् इित। ताऽिप
तरीरािदना भवत।
े
तिदाकायनाािभिरमाणात।् इित। िस े च जगतः काय
े
याय तििशानिबयोपपकऽिवनाभािव
् काय चदे ं जगत।् तािददमिप
घटपटािदकायवत।
सिनमातार
िनरितशयकतृ ं गमयित। याऽ िनमाता
स
े ूमाणम।् भवदतमाण
ईर इित िकमत े े ं यबािधत ं ात।्
े
यावता परमािवियादजगागािस ं सावयविमित
े ु परमाणनामच
भागािसोऽय ं हतः। ू ैत े सनकात
े ्
घटािदवत ्
कायमिभचारीित िकल भवतामपु -गमः।
े ु
ृ ं वलिभूाकारपिरयािद
यदताीकत
ु ु ु गयिनवसदसत
ततमपादानसहकािरकारणाानगयवै ु ृ -्
े ं सावयवं तददवे तिवशिवसशिमतरदव
सिवश े े िह
महीमहीधरािदगत ं सावयवं
ु ू ं
वसाँयावलनपवकािदशनािहतसारा
ु ु
तदनगणसासाधनाथ ु
ूमािणकिमित ूवतत इित यम।् न
ु
पनावयवं -
े यदाह धमकीितः
शमाऽसामााौयणन।
ु ृ
िसं यागिधातृभावाभावानविमत।्
े
सिवशािदम ु
ु ं तादनमीयत॥
े
ु े े शसाादभिदनः।
वभदूिसऽिप े
ु ु
नयाऽनिमितः पाडिािदव
ु ताशनः॥
्
यिन सित भववे ततोऽ कन।े
े ु े सवऽ हतनामनविितः॥
ततन े ू इित। िकं च
े े ु
न तावदशरीरिनमातृ दवतािवशषापगमो ु
यः। त
जगणकायसादनासवात।् यदाह -
शरीरवात ्
ं े शरीरं सृजित। तिह तद शरीरं िकतम।
्
ृ े ृ
कतऽकत े
े
१। साधमपथः।
े े
वा अनववमािदबाधकसावााधकं ूमाण ं न
िकिपपत।े
दीिपका।
एव ं सामाने दवतायाँशमाऽं
े ूसा
े े
तिशरा साव े ूमाणाभावो न च
े
ताधकिमािदना ूोत इाह। न िकलािद। तऽ तावदीर
े े
ूािवषयमाह अपरोनािद नहीािद यदाः सित
ु
सयोग े पष ु
इियाणा ं बिज तिनिमम।्
े
िवमानोपलनािद ित। अथािदना योिगू ं
े े पिरहरित तािद
ूमाणनाशत। े ूमाणाभावाोयवे
ु े ु ं
े े इित। ईरसावऽनमान
ताव िसः। िकं पनणर
ूमाण ं भवतीित चोदयित निािद। भराजादीना ं
िसाशाानिधगमात।् पौरािणकमतनर
े े ैव
ु े तापीािद। १तािप बाधामाह
शरीरमपगोत।
े े
भवदतिदािद। े
तऽ सावयवािदित हतोबाधामाह
े
परमािवियादिरािद। ु
भवतामपगम ु
इित। याशा ं
तिह तने ैव तषा
परमाविनवािदना ं साादीनािमथ।
ं े ं
कायिमित े ् न। िनाः परमाणवः। िनरवयविात ्
चत।
आविदािप वं ु श ं यतः अत एव जगता ं कायािसः
े
कतृप वकमिप
ू बािधत ं भवतीित। इदान जगतः
ु
कायमपग े
षणमाह िकािद।
ृ
विः।
अथोत े वामागमलण ं ूमाणमि।
यदातीियाथिनायकं
े े
ततःूवतमानािभूतसात।्
ु
१। अनमानापीथः।
ंु
तदाः अिलािदगोाथः पसँशाण
े दिशत इित। एतदवे
ु
िनराकतमाह।
वा ं तदथािसम।्
लोकवादाः साधवः॥ ९॥
ु े
पराणितहासािदगीतम १। ्
् यथा - महाभारतादौ भगवान ासमिनः
ु
े
स िशवात तजी ् े
ूसादात ोततऽमतः। े
सािदष ु च दवष
े े ु
ु
त ैवैयमत।े त ं ग शरण ं दवदवािद
े े ं
ु े ं इािद। ौताविप
भवनर ु यो िो अौ यो अ ु य ओषधीष ु यो िो
ु े त ै िाय नमो अ।ु तथा - ऽयकं यजामह
िवा भवनािववश।
े
इािद। तदतदथा िसम।् अऽ िह पौवापयपयालोचनकाकतो
ु
ु ु ु
यथाौतौितसमािदतो अनने
न वााथः।
ु े ूितपि ं भावयि। यथा िकलिवष ं
ूतीितमाऽिवूलबयथित
भय सा परगहृ े भा े ु ं
ु इऽ िवषभणऽनान
ू
ौयमाणमिप न वााथः। ू ृ
िकिह ूितकलगहभोजनिनषध
े एव
् एव ं भारतादावपाानारण
तायम। ु े सोग
े
िवजीगीषोिषपशमो िनिवः। िऽयाणा ं च
ु ु
धमानानमदयाय। े ु तु
ौतौ
इवमथः।
माथवादपदाना े ं
ं कायाितशयावदन
े
१। वाािमित शषः
ृ
िवनाकताना ृ े
ं ूवँौावहिविवधयानोपजननूती -
ात न् पयाथािमित
े
न तिमाऽ ं िविशदवतासद -्
े
भावावदकम।् तथा चाः। ितवादकतान॥॥◌ं
ु ृ अित िवॅमः।
ु े मितम।् इित। अथ सकललोक-िसा
ँशोऽा ं कत
पौवापयापरामृ
ूिसिरनपवनीया िवत।े यव यमािवद-नाबालो जनः
े े े
परमरािविधूिरतः े दैवमवाऽ
ूवतत। ु
े कारणिमित ॄवाणो
ँयत े च। उपाानािन च त े त े दमखम-
ु
थनकालदमनमदनदाहाकवधऽ ैलोाबमणापारिचतािन
बशः पठः कथयँवोपल।े तशनाऽ
े े
े
योगिनयमजपतपः ूभृितशकािरणीमिप
कमपितमन ु
-ितः
े े इाह लोकवाद इािद।
मानवा गमयि। तत सि दवतािवशषा
ु ू ्
ूवादमाऽात
अपयालोिचतपौवापयगतानगतमखजनूविततात ्
ृ
असकििभचारात ् ु
विसििमन ्
अहो ृ ैव
बत वथ
ु
दैादतामपयातोऽिस। ु ूवादः
अथ ूियतपषूविततः
एवासौ। ूियतं च त कतमने ूमाणने िसम।्
तागम
तविततादागमूामाया े
तििः तिागमूामाय ं इित
े
इतरतराौयदोषः। े
िनागम काय एवाथ ूामायम न् िस इित
ु े े कथमिप िसित॥ ९॥
न यदिभमतदवतािवशषः
दीिपका।
ु
वा ं तदथािसिमित ाातमाशामाह। अथोत इित।
ू
अथोरमनने सऽखडनोत
े े े
इाह। एतदवािद।
ु े
पराणितहासािदगीतिमित
ूवतकवासामािववया। ु
ौतावपीित
े
िवशषिववया। उभयूकारमिप वा ं षियत ं ु तदथािसिमित
ाच।े तदतदथा
े िसिमित। चोदनाना ं काय एवाथ
े
ूामायिमिभूायः। तदवोपपादयित अऽ हीािद। तिह वदे े
थवादािदवाानामूामायूसः। ु िािद
अत आह ौतौ
ु ु
इदानीमपमानाथापोरनमानाभावाा -ना लोकवादाः
साधव इित ाात ं ु
पौरािणकमतने ैितूमाणिसमीराऽऽशत।े अथ
े
सकललोकिसािद आहित। े तमवे सऽखड
े उरमाहथः। ू ं
ाच े अपयालोिचतािद।
े न ैित ूामाय ं सवित।
िभचारदशनािदित भावः। नन ु आसूवितत
ूवाद िभचारो न
ँयत इाशत।े अथािद
े अऽािप षणमाह तहािद। आगम त ु
े
अयमवोो ाम।् न१
दोष इित। आसं च ताकतॄण
े
ूमाणिसिमाह। ूियतं चािद ु नन ु
े आगमकतः।
तित
े े
वदऽि ं
सिहता रौिी वाो ि दवता ु
े इमत आह िन े
ू
िािद। एत पविमित॥ ९॥
ृ
विः।
ु
इित शबोिमिभधाय हारीतमिनोा िशानाह॥
इनीशवचोवािर -
े ु े सः।
वलानोऽिनव
ु ूमाणित
कतः े पाथभदः
े
े न चचालैषा ं
शबण
धीशैलारगौरवात॥् १०॥
इनने बमणरिनराकरणवचनाव
े े ु
े िनमागानसरणात ्
े ं वला
वारीिण तषा ु
े समासः ु ूिरतोषा
तया नः े े ं
भराजादीना ं सी मितपवतः ् ु
सारवात गा े
हतोन
चचाल न चक।े कन ु इाह। अिनवे शबण।
े न े यथा िकल
े ु जलतरढाहतः ावना चलवे ं
वलाचलमिः
ु
मिनमितीामािद ् े पीकतः
साधात पवतन
ृ ैया
चलत॥् १०॥
दीिपका।
े ू
इनीशािदसऽमवतारयित इित शबोििमािद
ु ु े
े बारवं
सारवागाित। ू
साथमािहम।् गं
ु
् १गहीताथापिराग
च ैयम। ृ १०॥
े इथः॥
ृ
विः।
ु ु
े ं ूित त े पनिरदमदधः।
तत
न जात ु दवतामित
े ू -
रदािदशरीरवत।्
िविश ैयसा
् ११॥
साऽतो न ैतिदशनम॥
ृ
१। गहीताथपिरमह इित पाअतः।
ू ु -
िवभितयोगतारतमदािदलोचनगोचरसशरीरसामापष
माऽाौय ं ं अिवमह
े े
दवतािवशषािणमा ु
ैयसिमनमापयित तथ ं
ु े े
ूाकाशिजिनत ं यगपदनकदशसििधमसा ं मस।े निह
् े ू शकमिवपाकयोिगािपका
कदािचददािदशरीरािदवत दवतामितः े
े
वा। इामाऽणादािदसृ ं
ििितसकरणमिविश ैय-
सात।् मिताणऽाणाि
ू ु ू
मतं
ू
अदािदमतिवलण ं चा। तत
ु े े
यगपदनकदशसििधिनराकरणायोपा ू
मता
े
हतोरूयोजकम।् ाानपपः।
ु
साधमािसात।्
ु
साो िह धमः तकालमनकदशासििधलणोऽऽ
े े
सवाना
ं मितमता
नाीित याददािदमवितना ू ं
सतामिणमािदिसिूकषयोिगना ु े े
ं यगपदनकदशसििधरऽिप
े
नासाः। न च िनरितशयसकलोषयोिगनः े
परमशवर
े
दशनािभिनविशिभः
ु
ककारािदिनदशनक
षीिबयमाणजगिमाण ्
िकयान िकमाौयः
ु
िकमपकरणः ु
इासिकिववोऽनूिवशित। तथाचों
ू
िसचडामिणना।
ु ु ं
िकमीहः िकाय ख िकमपायिभवन
ु
िकमाधारो धाता सृजित िकमपादान इित च।
नवसरःो हतिधयः
अतय
ु
कतकऽय ं ु
ं कािखरयित मोहाय जगतः॥
े
इित। यथा च अशिररदवतािवशषसवोऽसवाािधतः तथा
ईरूकरण े वामः। स त ु तथा तथा ूितपामानोऽिप न
े ु
तिराकरणूवीणाना ं ूयोजनहतभिवतीित। यथा चाह
े -
राजाऽजानको उलदवः
ु
समलन ्
ायसहॐसािधतो -
पु ैित िसिं न िवमढचतसाम।
ू े ्
े
महरः पािणतले ितोऽिप सन ्
पलायत े दवहत
े सिणः। इित॥ ११॥
दीिपका।
े
योिगूणाऽिप े
दवतािसिः। इ ं सामाने दवतािं
े
े
ूसा तिशषमीरा
ं दशयित। े
न चािद े
अशरीरऽिप
े
दवतायाँशरीरन े े
ैरपणापिरिमतशिमात ्
अथसाधकम।्
े ू सती तऽ तऽ सािमित
अतँशनािवनाभता े कवल
े ु
े
शोऽचतना जडादिधातारं
फलािददान े शः कमाऽिप
िवना न फलजनकिमित वामः। यं ईराशरीर े जगरण ं
े े
नोपपत इित। तऽाह यथाचाशरीरदवतािवशषसवोऽसवात ्
े
बािधत इित। अशरीराऽिप दहादौ ं िमित भावः।
कतृ
उरऽाऽिप भिवतीाचाय आह तथ ैवरूकरण
े े वाम इित।
ु े
ततानमाननािप ू ं यथा
ईरा?य िसििरित भावः। परमाणना
तथोरे वामः। भताविध
कायं ू े ं कारण ं
जगषा
परमाणव इादौ। इित॥ ११॥
ृ
विः।
े ु
ईशाा ं च हतााा ं
ु े े ायः ूसत इाह।
सािसपगमऽऽायमव
े े ूितात ं
भवता िकल शमाऽ ं िह दवतित
े ु
अतँशितिरदवतानपगम े सतदापिततम।
े ् यत
वाचकितिरवााथासवः। इािदशाना ं यथा नाो
वाोऽथ िवत े एव ं शािवशषात ्
े घटादावयमव
े ायः। न
ु
च ैतम।् अनभविवरोधात।
ु ् तथािह नाद े घटशभ इित घटत े
े े
चतऽथिबयाथिमित घटः। चित आादयित दीत े चित
े च इवे ं
ु
िवधया शा
शितिरवााथासवतो
घटश ैवोदकाहरण ं चश ैव चाऽऽादनािद ूा ं न
चानयोदि अिपत ु तायोः
ु ु
पृथबोदराकारभारिबपयोदथ -
िबयाकरणमं म।् अतो न वावाचकयोरैम।् तत न
े िसम॥् १२॥
े िकं तिह ता ैवित
शमाऽ ं दवता
दीिपका।
े
अथाविमित ू
सऽमवतारयित े
ईशाा ं चािद
ू
मताददािदवत ् े
इताा े ु
ं हतााा ं
े ु ु
े अनभविवरोध
दवतायाँशमाऽापगमिप १२॥
इथः॥
ृ
विः।
ू षयित।
इदान वा ं तदथािसिमित परमतमन
अथािवषय ं वा
म ु शबािदवाचकम।्
कमपािदशाना ं
साथकं े ् १३॥
कथ ं भवत॥
े
इो वळी िहरमय इादीिन शबािददवतािलािन
माथवादपरािण।
े ं पयाथािमित
न षा
यविरिभिहत ं तथाऽ।ु ाथूितपादनपराणा
ं तु
ू
ौयमाणाना
ं कमपािदशाना ात।् तऽ
ं कथमथवं
कमशाः िबयािभधाियनः ोीहीनवहीादयः पशा
े े े
जाािदशा। यथा तागमालभतऽ े
तश
पािभधाियनँाग च
्
े पयाथाासव
जाितवािचनँशबािदशवािवशषात े
सानथम।् तत चोदनावााना ं अिकिरं। या
दीिपका।
ू
अथािवषयिमािदसऽ समाह इदानीिमािद तथािित
्
शो िह तावत िविदतपदपदाथस ु े
मतोऽथूायकन
ु
भवतोऽिप िसः। ततायकानपपा इािदशानामिप
ु
े तथापग
पयाथामिनवायमव ू इथः।
ॄम
े ाानारम।् कथ ं पनिवष
यित ु ं भयादरपरं
े े
गहृ े भा
आचाय ु
ु इरवचनसामािदित
ू
ॄमः।
े े
तदवमागमनािप े
िविशदवतासव इित॥ १३॥
ृ
विः।
ूवादोऽिखलो िमा
ू
समला ु
यिमत।्
े ू भताना
स चदमलो ू ं
ृ
हतावूवयः॥ १४॥
ु
नीरे गडशकट े ू
ं पयिमादिनमलािप
ूवाद ैकाने न िमाम।् कदािचवािदात।
ं ् तत सवूवादो
ु
े यिमत।
न स इत ् न ूमाणोपपम।् समल
ू े सित
ू ं चाागमः। तथा चाः ूिसिमागमः
े मल
िमाािसः।
ू यः ूवादः स चिापः
ूाो लोक इिभधीयत।े इित। अथ िनमलो े
ु ं यादवे ं कमान े भताना
तदय ू ं सवाः ूवयो
ृ
े ् सव िह िहतूरिहतिजहासवा
ाहरन। े ु ं ु न ूमाणघटना ं का
ृ
ु लोकवहारे फले सवाकादौ
ता ं परृ े ृ अफले
ु
े ू ूवतत े िक ु ूायशो गतानगितकया
वापतादौ
ूवादमाऽािधवािसतमितः। कीश ं च भवता ूवाद
ू े ं यिद िचरकालूवन
मलम ृ े बजनोमाणं
ु
ु े अथा ूवाद एव नासौ। तथा सित ना िमाम।्
तमव
े ु
े कतोोव
िचरतरमनकजनूिथतऽिप ू ं परीत े
े ं ं मल
इविवध
े ् न लोकवादिवचारः। न च ैतदवम।
िकिह आगमपरी ैवयम। े ् यतो
ु
भविरिप ौितपादागमाद े
एव सनसिवतो
ू े ु
वहारिँशाचाराो धममलनापगत इलं
ू े
े े तदवे ं समलन
तषणन।
े े े ू
लोकूवादनरािविशदवतासवपपािदतः।
ु ं ा िवमरभविनः।
उपमहर ु ु िकं न नाम
े ् यथा िह मिनपमः
अिखलूतीतमतत। ु ु परमरण
े े
े ु ृ
वरूदाननानगहीतः ु
तथा च महाभारत े आनशासिनक
े पविण
ु
भगवासमिनना ु
उपमवा ्
ं दिशतम।
आग भगवानीशः ूहसिह शरः।
ु ु
वोपमो ूीतोि पँय मा ं मिनपव।
ढभोऽिस िवूष मया िजािसतिस।
अनया व भा त े थ ूीतवानहम।्
्
तावान ूदाािम ्
वरान यान ्
मनिस ितान।् इित।
ु आूभावकथनायोम।् अऽ िह िकं
अथोत े िम ैतपमना
े
ूमाण ं यदवायमसौ ु ृ इित। तदसत।् याथ ं त
भगवताऽनगहीत
वचो िमा य वँयः पयोिनिधः य िकल
ु
सकलमिनजनूपिरँयमानः ीरािाधीनः त वचसः
िकं नाम िमाम।् अयमाशयः परमराावरोऽहिमित
े
ृ
अनतवािदं े
तिददान त भविद धोदिधवशीकारः
ु ु
ूचरमिनजनूो न ात।् यिद च सवादीिप
ं ं िमा तिह न
वचािस
िकि ं वचनम।् ूशारागषाणा
े ं
ृ ू ु
ं मनीनामिप
साातभतभिवदथाना ु
िमावािदापगम े
े
मादयोऽिप ददिणायहो
शनकौशलं िक -
ु
ृ िह पाशने िवषालावलीमचा।
बोडीकतो
े घन ैजन ैः॥
मोिचतः पा ँतो
िवषानलािचः पररापभीषणनाशीिवषपाशन
े े े िववशीकतः े
ृ तः
पातीित पितः तने पा ऽाणशीलन
े परमरण
े े ारमाऽ ं का
ृ
ू
ृ मोिचत इित घन ैरिवरलैभयो
बोधािना भीक
ु
जन ैरजातीय ैमिनूभृ
ितिभ ः। अऽाऽिप च
ूवितत े ूवाद े यसमाासिह
िऽकालामलदिशिभदवै
आगममवे न सहत इित वम।् तथाच सित ौितरसहन
ु भवतः
ु
ूामायालाभ े दैने भीतभीता मखमीत ु
इित तदनकया
ं
सतामितसाहसम।् नन ु िमाहतना
े ू ं दोषाणा ं
ृ ु े अताः ूामायाय
े िनौतः
कऽाौयादकतकन
ु
कोऽयमपहासः। ्
न कित िक ु कऽभाविनय
े ूमाण ं नोँयामः
। ूतु यवु े नमृ ािद
े ्
वावत रचनावात ्
कतृ ु े
ापारािवनाभािवमामह े इलमनन। ु
े ूकतमनसरामः॥
ृ
१४॥
दीिपका।
ू
इापतादािवित इ ं यषे ु यानावािः। कपतटाकािद
ू
ू
पविमित। े
भवििरािद वदोऽिखलो ू ं ितशील
धममल ृ े च तिदा
ु ं यतः समलन
िम ू े लोकूवादनित ु े
े े पराणितहासािदिसन।
े
ू यथाहीािद। तागममव
े दशयित
समलमव े न सहत इित। भवािनित
े आगमाना ं दवािदूणीतािदित
शषः। े भावः।
ूसातीनामाूणीतन
ु
े ूामायिमित दशयित।
े
तथाचािद अत एव चोवााह निािद। आचाय आह न कििदित।
ु
नायमपहास अत एव यथाथमाह
इथः। िकिािद
ं
ू
उरसऽमवतारयित ृ ु
ूकतमनसराम इित॥ १४॥
ु े
इित वादानषण
ं
हरशसाूहिषतान।्
ु
साौगदवाचान ्
ृ
वतीः।
े ं ृ
उवावायातपरमरूशसाहषूवान -
्
वशादिविगरान भराजादीन ् इान ूित
ा ् परं
ु े े ं हारीतमिनः
ततोषव ु िशानाह॥ १५॥
दीिपका।
् ततोषतीित
तान ूित ु े तीोशायातनाव े ु
े े तषामनमहाय मित ं
१५॥
चब इथः॥
ं प ं दशयामास
े ु
वळी दवँशतबतः।
ं
तणािदसकाशः
ू
यमान ं मण ैः॥ १६॥
ृ
विः।
े
ूमभारं दवगण ू
ैःयमान ं आीयप ं वळपािणः
े ु ूकटीचकार। तजोितशययोग
दवँशतबतः े े ु वळीित शतबतिरित
हततया ु च
े
िवशषणय ु
ं किलश िह भाव एवाय ं यदतूभारं
ु
ु
शतबता ु ू ू ू
तिनतपयूभावोतभिरमहमहिमित॥ १६॥
दीिपका।
े ू ं िवत।े तऽैकावदाचायण
ं पिमादऽाथय
ूदिशतः। अपर ु ूदँयत। ु
े शतबतःु अनितानशै ु
वबतराचाय
अषा
इथः। े ं शाोपदशानिधकारादव
े े
ू ू ृ
पवसऽूकतिऽदशािधपः। ु
वळीपलणम।्
े े
वळहसहॐनऽािदिवशषणिविशो ू
भा
मलाकारापगमादकसिभ ै
ं मिः ॄािदिभगण
े ू
िवरािदिभःयमान े ं भराजादीना ं
ं तषा
ु ं सवसवकतृ
आीयमनागक ाकं प ं ूकटीचकार।
एतं भवित शिपातिनयानरं
ृ
ूकटीकतािधकारिनबनिनजशरीरिदशािधपो
े े तषा
दीानाऽऽापारण े ं मलािदबमपनीय िशवं
ं करोतीित। नवे ं चदनरमव
े े शरीरपातूसः।
असोिनवाणदीाया े तदसवात।्
ं ूारकायकमभोगोपरोधन
े े ं ति भोगत इित। इम ं चाथ
यं िकरण े यनद
ु े
ूणामितूितपादकनोरसऽण े ु
ू े शाोपदशाथानपपा
े १६॥
चाथिसापितवानाचायः॥
ु
त े तमृियजिभ
ु
सामिभावताः।
सोऽॄवीता ं कामो
जग ु ूवरो िह यः॥ १७॥
त े विोरे िशवान ं
ू
ौयतािमित सोऽॄवीत।्
े
िककोऽ ु मम ूा
िनिखलौोतृसतः॥ १८॥
ृ
विः।
त े भराजादय ं ूीकतप
ृ ु
ं इमृयजामिभः
ु ु ु स च सवजगवरो
ूावः। ं इित
वरो भविरता
ु
तानाह। त े तदैवमाः े ं ान ं शा ं वतवः
पारमर ृ
तदिथत ं ानोपदश ्
े ं दात ं ु तान ूितवचन ू
ं ौयतािमाह।
्
िक ु ममैक एव भवता ं मात सकलौोतृ
जनािभमतो
ु ु ूा भवत।ु सवाऽिप
यथावसरमनवनः
ू
भविौयतािमित॥ १७ - १८॥
दीिपका।
ुु ु
अत एवाह ूाविरित।
स च सवजगवर इित
े ु
िनँशषभवनपितः
उता ं काम इित ाच।े वरो भविरता
े
िमित अथवा स चः। सवो
ृ वरो भविः ूातािमथः
े ं ानिमित परमरूणीतन
पारमर े े ूकतर
ृ ंन
वामािदकिमित॥ १७ - १८॥
ृ
विः।
े
एव ं भगवता शबणोे सित।
े ं भराजो
अथ तषा
ू ्
भगवानमणीरभत॥
वामी ूगः पूछ
ु ू ् १९॥
ायतरपिजतम॥
ु
े ं मादैयािदगणयोगागवान
अथानरं तषा ्
ु
िविवधशााासािधवासूशवाया वामी
्
ूावसरषे ु अकौशलाूितपायोगात ूग ु
भराजो मिनः
ु ु ू
ायत इित ायने िशोिचतया नीा यपपपवपीकरणन
े च
इमपृछत॥् १९॥
दीिपका।
े ू
अथािदसऽसमाह ु
एविमािद ऐयािदगणयोगािदित
समम वीय
यदाः ऐय यशसिँौयः। वैराय च
ु
बोध षणा ं भग इतीिरतः इित ौितिरित। अकौशलाूितपायोगािदित
े
आिदशनाधारणािदपिरमहः। े िवनयािदकया
िशोिचतया नीित।
ु ु
ौीमते सिवनीतशााा नाितरे न सिधािवा िद।
ु ु े
यपपािद यं तऽैव ू ं य े िश ैह
े
ु पनः
पनः ु इािद॥ १९॥
ृ
विः।
े
िकं पूछाह।
े े
कथ ं महरादत
ु ं
दागत ं ानमम।
े
िक चतिस ं
सा
े भगवािनदम॥् २०॥
िनमम
े ु े ु
यदतगवतामपदमारम।् इतरो
े
े े
ानाितशयफलातम ं ान ं तथ ं
े तम।् ान ं िह िपम।्
महराशापािलािवासृ
अवबोधप ं शप ं च तदवबोधप ं शपाढमथष ु
ूवतत े तऽािदतः परमरादवबोधपमतावथ
े े ं ूा ं कथ ं
े बभदिभ
च शपताम े ं सम।् िकाकल
् ं
भगवािनदमकरोत ननिभसिहतूयोजनः किता िकिाया
कवन ्
ु ः। २०॥
त च भगवत एतरण े िकं कारणिमथः॥
दीिपका।
ू ् यदाः अनिधगताथगृ
ूमाणभतम। ूमाणिमित। फल च
ु
िसिमानाितशयं ु ु ृ े यित
िवशादपनराव।
ू
शैव े िसो भाित मतरषा ु
े ं मौ ंु े नाधः। इित।
ृ पवरोऽित
े े अय ं
े े शानो ान ूकाँयतामथः।
शपतामित
ान ं िह िपम।् अवबोधप ं शप ं च।
चाऽ ूाथः।
े ततप ं
अवबोधपमिप शपाढमवे ूवतत।
कयकारणरिहतािवाथ े
ं िवरािदिभः ूाम।् िक
्
ूयोजनमिभसायदे ं शामकरोत इित। इदमवे चाऽोरम।्
अवबोधप ं तावान ं सगार एव भोगमोानः
ु िसथ परमरः
पषाथ े े ूकाँय
ूथम ं नादपण
ू शपाढं िवरािद
पादिधकारावो भा े
े े उपदश
उपिददशित। े ु ं पवमव॥
सृादौ समाऽिस इ ू े
२०॥
ृ
विः।
अऽ ूितवचनम।्
सृिकाले महशानः
े
ु े
पषाथूिसय।
िवध े िवमलं ान ं
पॐोतोऽिभलितम॥् २१॥
सगूार े परमरः
े ु ु ु
भिमानः
पषाथ
सथ िवमलिमित अवबोधानो नादपने ूथम ं ूसृतात ्
ृ े ्
अगहीतोपािधभदम।
ू े
परतूादिणपिमोरॐोतःपकनािभतमात -्
े
ूसृतनलितिमित सदािशवपण
े दशनाता ं ूािपत ं ान ं
िनिमणोतीित ू ु ं २१॥
बमः। ूयोजन ं च पवूितमपविणत॥
दीिपका।
े े नादूकाँयने परिािद त
अवबोधानो नादपनित।
् े
ान ं पमपिरमहात पमाकिशवदहािभा
ु ं न ऽर
पॐोतोऽिभलितिम े े
िवरादीनािमव
ु
ब ैवशरीरापगमो ु
यः
े
तोिूलययोिगनानीरूसात।् अनवाूसाित
े
वामः॥ २१॥
िक।
तितवाचकोात
े
वाानटौ महरान।्
ं
सकोिटूसातान ्
मा े
ं परमऽिन॥ २२॥
मोारूकरणािभधामानानमवितनो
वाचकोात मगण य े वाा अनादयोऽौ िवशाः
े
ं
ताथा े ु
माययाशानालमनािवभावात ्
ु ु े कतितीन
शिवाभवन ृ ् ं
सकोिटसातान ्
मान ् े
परमरो
ू सः। कालसामाऽिप
िवध इित पवण े ूथम
े
करणात ् िकाले धािदथः।
सृ ूितसगकाल
ं वा तथा करोतीित
वतमानत े
ैव। तऽ िवराणा ं वामािदशियोिगने
ं नाम करण ं माणा ं त ु आवरणापनयात ्
सभािवभावन
ृ ु े ं एषा ं परमरात
ूकटीकतियमभयषा े ्
ं
ानिबयाशोिपन ु ु ु
ं ये ं न पनमाणविमलीकरण ं
े ु े
अिधकारमलनापरारा इित वामः॥ २२॥
दीिपका।
े
अथोपदशबम ं दशियत ु
ं ु अनमहबमतािदनोत इाह
े
मोारािद -
े
मनन ं सवविदं ं ु
ऽाण ं ससायनमहः।
मननऽाणधिमा इिभधीयत े इित
ु ु ृ े ु वतत े उपचारा ु
ायाशोऽऽ मतिँशवशितदनगहीतष
वाचकशषे ु ूवतत े इाह। वाचकोात मगण य े वाा
ु ् शिपशपयोरिप
े इित अणपक।ए
इािद। अौ िवशा ु सवात।्
्
उम च
ु
अनमहाय ु
लोक िशवो म इित ौितः।
ु
या नमािहका शिः सा मिमहागता॥ इित।
े
अत एव ािधानोपािधभदिभाा ं िशवशिा ं सह
ु
चतिवशितभवि। सकोिटसाता मा अिप िऽपा एव। तम।्
ु
चतिवशितरााता माणामीराः पराः।
ं
आणवाँशाभवाँशााथाा मकोटयः॥ इित।
ु एव न शा
एत े च माँशा ु इाह। माययित।
े े
े ु ं -
ौीमिौरव
ू ु
िवध इित पविबयानषोऽ काय इाह िवध इािद
सगार
एवैषा ं िवधान ं वतमानतया िविनिदँयत इाह।
े
कालसामाऽपीािद करण सृःे कालऽयसबऽिप
ं े
े
ूथमात ्
लकारयोऽ इथः।
कत पिरहारारमाह
ं वािद
ूितसगकाल े ु े ं िनारणमपपत
कथ ं पनरषा ु इाह
े
तऽािद े
अत एव िवराणा ं पिवधककािरम।
ृ ् यं रौरव े
ं ु
िित सरणादानभावानमहकािरणः इित। माणा ं च
ु े ु
अनमहहतिमित े ु इाह
े षामनमह
वामः। िवानकविलनामवै
आवरणापनयनािदित मलापनयनात।् यवे ं िशवसमादमता
ू एव त े
े
सा इाह उभयषािमािद॥ ं े
अिधकारमलाशावशषा
िशवसमिमित॥ २२॥
ृ
विः।
तदवे ं ममहरान
े ् ं
माोा े
मरान ् ु
वमाह।
अादशािधकं चा
त ं मायािधकािरणाम।्
े ू
मराणामधा
े े ् २३॥
ितशोपमतजसाम॥
मायायामिधकािरणः मायािधकािरणः
े ु ु े
तषामपिरतनशावितिवरसमानधाामािधकं
ू सबः।
शत ं िवध इित पवण ं तऽ मडिलनोौ वमाणाः
बोधााााववे शतिाणा ं च ॄाडाधारकाणा ं शत ं
े े
ौीकठवीरभिौ चवमादशोर े
ं शत ं ूावर े
ु २३॥
िशवने िनयिमथः॥
दीिपका।
े े े ु इाह।
सकलानामवापरमरनानमह
े ं िशवादवे
मायायामिधकािरण इािद। यषा
ू
े पशनािमव
सवािभितकलऽिप न
ु े
पाशवँयिमाह। उपिरतनशावितिवरसमानधाािमित
ु
े नो वँयाः कलाना ं पशसवत।
। यं - कलायोगऽिप ् इित। अत एव
ू े यं -
े े िऽपाः पववदव।
िशवशाऽिधितादतऽिप
ु
अडाधारका वे ं वीरभिपरराः। ौीकठवीरभिौ च इित॥
ु ु
ौीकठाय ं गणतोभवनावासी। न त ु ॄाडातवत।
ं
े न च िवरमपिठतः
त िशविशूिसः। े त
कलािदयोगाभावात॥् २३॥
ृ
विः।
े
तनािदष ु ममहरष
े े ु मडािदष ु च
े े
मरिभो दवे इदिमनरोपबा ं ान ं
्
ूकाशयित। अिन िवषय े िकमथ ूकाशयतीाह योयषे ु िसय े
े े ु ु भथ
पिरपानािरितशयौयःूष ु मथ
ु च
अतोऽिित।
वीथः। े े े
यऽऽपिरपानतया
एतााहो
ु ु े ु िवषयषे ु यः कािपलपाराऽािदूाोऽथः
पशशाानवितनष
ु े
सिगित तयोयतानसारणोपपत ु ु भवित त ं ूकाशयित।
े अनगणो
ु े निधाय ताूकाशनमिप पारयण
पशशाूणतॄ
ु इित यावत॥् २४॥
कत
दीिपका।
े
तनािदिािद। े
इमतान ् े ु ृ तषे ु
िवरादीननग
े े े सााररया वाचाऽिधाय योयषे ु
ूकािशतमतानमतानव
ु मथ
ूकाशयित। िसय इित पदमऽोपलणिमाह भथ ु
े
चित॥ २४॥
ृ
विः।
अथा ानामिभधीयमान िकमिभधानिमाह।
ं ान ं
िशवोीणिमद
े े ः।
ममररै
े
कामदाािमकित
ूगीत ं बिवरम॥् २५॥
े
परमरात ् े बमण
ूोन े ूसृतमतान
े ं शा ं
े े ं च पृथक ् पृथक ् ौोतॄणा ं बात बभदन
दादषा ् े े
े
सिवरमिभिहत।ं कामदाािमकनोपदंिभमाणा
े ं
े
मराणा े रनािदिभपिदम॥् २५॥
े ममहरै
ं चरै
दीिपका।
एव ं ूसावानिवषय े
ं उपदशबम े
ं ूितपादान
ु े ं ान ं िशवोीणिमािदना
भराजादीनामपदँय
े
िवशषयतीाह े
अथाािद॥ २५॥
ृ
वतीः।
े
तोवग क ै िकयता मने को दवािनाह।
े
तोऽवग ोित
ालालीढमदिमः।
ु
ु ं
ददावमापितम
सहॐ ैभवसित ैः॥ २६॥
े
तोऽनािदः े
तृतीयनऽाििशखािनदध
ु
रतभगवानमापितरिधग
े
भवस ैरकादशिभहॐ ं
ैि ममदात॥् २६॥
त े ु
े इािद तोऽनािदोऽनरममापितरनदवादिधग
े
े मदशो
ममदािदित। अनिशने ैवा ूिसः।
े ु
मदहतादनवाचीाह रतिरित॥ २६॥
सोऽहिमदान -
ु
तऽाथवादानवादप ं िवरं ा
ु ं
े िचै ः िचाीय ैराकल
साराथािभधाियिभबान
ु े
ं ान ं शामिभधा इतीो मनीनामाहित
सल
् ू े २७॥
हारीतिशान ॄत॥
ृ
इित ौीभिवाकठाज ौीभनारायणकठकतौ
े ृ उपोातूकरण ं ूथम ं समाम॥्
मृगवौ
दीिपका।
ु ं महातिमादौ
िचाीय ैिरित िऽपदाथ चताद
मीथः।
ममाऽिप कतृ यवे ं भराजवनाऽ
ृ े
े । न ैवम।् अऽिप
वमाणाना ं न पारमरं े शाकरण े
तथा दशनात।् पवपोर
ू पमवे शा ं िशवने ूणीत ं
ु
अनमहात ्
भराजािदपदािन ु
ूषे ु िानीित गरवः॥ २७॥
इघोरिशवायिवरिचताया ं मृगवि ु
े ृ दीिपकायामपोातूकरण ं
ूथम ं समाम।्
अथ परमोिनरासूकरणम।्
अथानािदमलापते
ृ
वकविविछवः।
ू
पवािसताणोः
पाशजालमपोहित॥ १॥
ृ
विः।
े
सािभधयूयोजनािन ूथममवे िवविचतािन
े
े ु
अथानषिकसािदकथनानरं िवाः पादः ूारत े
ु
। अऽ च शा े पितपशपाशाायः पदाथाः
ू
पशनामातााशानामच ्
ैतात तिलण पःु
ृ
पिवधककािरं तारकािण शिपािण मायादीिन च िबया च
ू ु
े कमणा
दीाा तलं च पशनामनमहान
े े े ं
परकै वासादनिमािभधामान ं तदतभकारणद
ू ू ् अनािदमलापते इित अनािद शः िबयािवशषण
मलसऽम। े ं अनािदका
ृ
मलापतः परमरः।
े भाविनमलः े े
तथा अनािद मलापत
ु ु िक अनादमलादपतः
तसादासममलो माणवगः। े े
े े ूकटीकतियः।
ाभािवकमलिवदारणारमरण ृ
े ु ममरवग
े यो
िकिदवशिषतादािदमताऽिधकारमलन े
ु ु -िवरािदिभ
इवे ं समासऽयकरणााणिभर ् े सिहतः
ू
पितपदाथऽऽ सिचतः
त च िऽिवधाऽिप सवता
सवकतृ ंच
ु
िवत।े माना ं त ु सिप सवाथिय
े
े
पाशजालापोहनसाममवापोहनम।् अत े करणीयाभावात न्
े अतावे ौयोयोगात
ूवत े ् े ं तषाम।
िशवमव े ् िवराणा
े ं
े ु
िशवपदूािहतात।् भगवत ु सवानमहूवात।
ु ृ ् तथ ैव
ु
माना ं ूवभावात
ृ ् े
िवराणा े
ं च परमरपारतात ्
्
त भगवान िकरोतीाह। अणोः पाशजालमपोहतीित
िवानकलूलयाकलसकलने िऽप तथा
े
िवानकलूलयाकलानोरपयविसतमलरशिधकारात ्
तदथा
् े ं ििवध सकलािप िऽबनब
े ूक
भावभदात
ु
कतिपायाीणकमतया े ु
कवलकलािदय च ैव ं
े ं िवदहसदहभदात
िूकारा ैव च ूक े ्
े े ूितभद
े ंच
ु
मलािधकारिवरिहण
े े े े े
चवमूकारमनकभदिभानः
े
परमरः पाशजालं यथासवमपोहतीित सबः। य च
यथाचापोहित तव यथावसरमम े वामः। कीशाणो-िराह
ू ू
े पवरनािदकािलकै
पवािसतित
मलकममायापरम -े
रिनरोधशा ैयथासव े ु ित ैािसत
ं हततया
े े बारयोिगन।ं
साँय ं ूािपत तय
परमराै
मलनरिनरोधशा
अयमथः। े े
कमिभ सदसिरणोरिशवं
तत बारयोगः। तदपोहन े त ु िशवम।् एव ं च िशववैसाँय े त
े
एवानादयो हतवः। े ं
िशवूितबिनरितशयसवाथिबयाशिषा
े ु ृ पाशोातमपोहित।
योयतामपानमहूवः
ू
उपसगादोवा वचनिमित अपोहितपदम।्
े ू े ू ू ् तथाच ैवहे
तदवमिखलताथसचनादतलसऽम।
ाानावसरे वित। यऽ बीज इवाढो महाताथपादपः।
ू ू ं तदथशालत
आहािदमलसऽ िमित॥ १॥
दीिपका।
ु पटलादिरव
मल िाषः ृ अिपत ु
े न ानमाऽािविः
ु े े ईरापारण
चवापारणव े दीाने ैवित।
े
े े
शिपाणीित समवतशपया। कथ ं
ु े े े
पनरकाँशरनकम।् उपािधभदािदम।
े ु ् वाम तदक
े ं
े
िवषयानादान ं ूपत इित। मायादीनीित
े
पिरमहशपया। ्
आिदमहणात िब। े ु
िबया चपलण ं
योगचययोरपीित। े
दीाािद। ू
आिदमहणादभतािन
ु े
दीोरकालमनयािन
ानाचनादीिन १।
ु
परकै वासादनिमपलण े
ं भोगावारपीित।
े ू ू
े े ं मलसऽिमित
तदतभकारणद
े े अऽ ताविव
पदाथऽयसिहतसमशााथगभकारणयमथः।
े े ु
इनने ममरममहरमाशििशवाना ं
ु े अतःपरमणोिरनने
पितपदाथ सह इत।
े ु ू
िवानाकलािदभदिभपशपदाथत।े पाशजालिमनने
मलितरोधानशिकममायापाः ू े अपोहितपदने
पाशा।
ृ
१। गय े
इित शषः।
ू िबयािदपादऽयवमाणो
च पितपदाथाभतः
ृ े नका
भोगमोोपायत। े े े कथ ं पितपदाथ
एवरशः
पाशपदाथ च समहः।
ं सम।् पितपदाथ एव शरभावः।
े
उपचारा ु पाशधमानवतनन
ु े पाशिमित वामः -
े
तासा ं माहरी ु
शिवानमािहका िशवा।
ु े पाश इपचयत॥
धमानवतनादव ु े इित।
े े ु िनो ापक।
े एवानकाावारकानकशियो
मलक
ूितपष
कमाऽिप ं ूवाहिनम।् माया
ु ं िभ ं धमाधमाक
ू ु च कायसिहततव
च िपा शाशा े े यथावसरं
े ू ू ं ाच।े अनािदमलापते इािद।
ृ मलसऽ
वामः। एतदवाीक
े अनवाूसात न् चाऽ
इित। न ीरारापारण
भाविनमल
े
ूवाहिनरपवित पिलाभाकने
ऐय
िवनाशासवात।् तसादासममल इित। न त ु साानािमव
भाविनमलः। े
न च वदािनािमव ु इित वामः।
सामा
सवकत ्
ृ सविविदित पदय ं ाच।े तचािद।
े
तऽ सवं
ं समानम।् सवकतृ
सवषा ं त ु िवराणा
े े ं े
ं परमरादशन
ू ् माणा ं मराणा
नम। े ू
ं च ततोऽिप निमित वामः।
िऽिवधािप त अपोहितिबयाय ं िशवपदवां चािभध।े
ु
माना े
ं िािद। िवराणा े ु
ं िशवपदूािहतािदित
े
परापराणा ं िवराणा ु
ं अनमहकतृ
े तपलिताना ं त ु
न।
माणा ं तरणतयित। ु
े सवानमहूवािदित।
ृ
े ु
िवराणामनमाहकािदित। ू
अणोिरित सऽवचन ं
े
जाकवचनिमाह ु
अणोिरािद। कतिपायािदािद।
यात।्
िवानयोगसास ैभगाा कमणः
ं
ितित सारवशात ्
चबॅमवतशरीर
ृ इित -
कवल ु
े ं मलमायायोऽिप े े
सवित यतः। िवदहभदािदित।
े े
दहशनाऽ ु ु ु
े ततदहः।
भवनजशरीराय। े े
िवदह ु
ू यथासविमित मलरोधशिा ं
े इथः।
सशरीरमाऽदह
िवानाकल ताा ं कमसिहताा े
ं ूलयाकल। ािसतित।
े े तने परमरण
अत एव तयित। े
े े रोधशा ूय
े बारण
बारयोिगनित े कलािदना योगो य त
ु
मायामलकमय े सकलित।
रोधशिूय े एतदवे ूपयित
अयमथ इािद योयतामपित। ु ु
च बा।
े े सािधकरणानमहाहं
पाशोातमपोहतीित किचलकमणी ्
किचत िऽिवधिमित यं
ूायथासवमपोहतीित॥ १॥
ृ
विः।
ू
अथ ैतिचताथूकाशनाथ ू ्
उरसऽम।
ु ं
िऽपदाथ चताद
महात ं जगितः।
ू े ैकन
सऽण े स
ृ
ु
ूाह िवरशः पनः॥ २॥
पाशसाव े ाना ं
ं ु ृ
जिितसितरोभावानमहकगवान ्
भवतीित
ं
पितपाशाितिरं न िकिदाथार
े े े ् िऽपदाथमम।
इित
ूयोजनवदवाषामभावात ु ् िक
पाशजालमपोहतीपोहनिबयािः िबयाचयायोगपादः
ु
पितपशपाशोाि ु े कतः।
िवापाद इित पादचतयोपपः ृ
े े े
महातिमित दशनारोऽिधकफलािवभदकन
पराा ं महत।् तिततमया
े तम।् एकन ु सऽण
े ैवामना ू े
ु े ैतदवे ूमये ं जगितँौीकठनाथः ूाह॥ २
ं ृ पनिवरण
सग
॥
दीिपका।
ु िऽपदाथिमित
अधना े कारणमाह
ाचाणिपदाथ
ु ु
पाशसाव े हीािद परनमाहकन ू ु
े पशनामनमातया
पाशाना ं चापोतयाऽ ूाधाम।् अषा
े ं तदतया
े े
तारणतया च तवाभाव ु
इः। ु ू एव
चतादमािदसऽ
ू
सिचतिमाह। े
िकािद। े
दशनारोऽिधकफलािदित।
ू
सवाागमूाानूदशनपव
े सवाितशाियमोूदािदित।
तदनिधगताथूकाशकन
े
जगितँौीकठनाथ इित। जगनाऽ ू
भरादयो लोकाः क े
२॥
तितरनिश इथः॥
ृ
विः।
ू ू ृ
मलसऽावकविविदित े
िवशषणय ं ाच।े
ं
जगिितस
ु
ितरोभाविवमयः।
ृ ं सकारकफलं
क
े
यम ैतदवे िह॥ ३॥
तने भाविसने
भिवत ं जगता।
ृ
े
अवािऽनवा ात ्
ु
मोो िनहतकोऽिप वा॥ ४॥
ु
जगतो जवचब ु े
भोगोपयोिगपिरकरसिहत पौनःपन
ू
तििवधयोिनषवन लोक
ं ज िितिदािन सव
गोचरे िनयोगापनम।् स ु ं
ं आदान ं जगोनावपसहारः।
ु
ितरोभावो यथानपाोगादूावः। ं
सरणायाऽोः।
यदाह वाितककारः ं
सारोिचताोगादूावँशरीिरणाम।्
ूों सरण
ं ं नाम ायने पिरपालनम।्
ु े ु ु इतत
िवमिशनाऽानानपोऽनमह ्
े परमर
े ं
सबि
पिवध ं कम।
ृ ् कारकै ँशािदिभः फलन ु ु
े च भिमाना
े
सिहत ं यमवबो॥
ं ३॥
एत न मायािदिभः कमिभवा ं ु श ं अच ैतात।्
िनवतियत
ु े त मलिनशिात।् नचानीरोऽऽ कता यः।
नािप पषण। ु
ृ
य ैतािद कत ु शोित सोऽवँय ं तिषयः।
िचकीिषतकायिवषयाणा े ं े
ं ानिवशषाणामशनाऽिप वैक े
सवन
े अत सवकऽा
तायािनः। े तने च भाविसने
जगतः कऽा भिवतम।् अवािगािद
आिदने िस े
ु
तिपगमान ु
े यिद कारणातित ् ु
तासावनमहः तािप
कारण ं तारणािप कारणारं मृयिमनवा। अथा िवन ैव
ु
कारण ं त एव तथािवधमैय तदकाात ं तष िनहतको
े ैव ात।् ताऽिप वा न ात यदाः
मोोऽानपणाव ् -
े े
िन ं समसं वा हतोरानपणात।्
े
अपातोऽिह भावाना ं कादािचसवः॥ इित।
ताभाविसिनिनरितशयिनमलसवाथियः
ू ु े लितः परीः परात॥् ४॥
पितपदाथः पवमिोऽनन
दीिपका।
े भोगोपयोिगना
भोगोपयोिगपिरकरसिहतित
ू े े ु
े बाने च भवनााना
सपणासाधारणनाऽऽरण
ु
साधारणने भवनजशरीरााना े
साधारणासाधरणपिरकरण
ु ु ु े
े तोातने यथासव ं यथः।
शाशपण
ू
तििवधयोिनषवन ु ु
े तऽ शाशपाणा
ं जित। ं
्
ताना ं िबानो मायानोपादानात सााारयण
े
चोवन ं ज। िवरादीना ं
सवसवकतृ ोादनपवू
ु
ािधकारयोयब ैवशरीरयोगः। पशसाना ंच
े ु सििहतिवषयषे ु भवनजशरीरष
कमािष ु े ु सयोजनम।
ं ्
े
अपरमराणा ं त ु सवाादनन
ु े कलािदयोगने च
ािधकारे िनयोजनिमित वामः। एत क े
ृ ं परमर
ु ु
शाशिवषय ं सााारयण े ु -्
चम
ू े
शिन ु
िशवः कता ूोोऽनोऽिसत े ूभिरित।
ू
े ईरशा िन पव
तिदछािन सवलोकित
जगतः। जगोनािवित मायाया ं िबौ च। तऽ कलािदक मायायाम।्
ु े ु िबािवित वामः। पशसाना
शिवाद ु ं च सहारः
ं
े यित -
पलयाकलमव।
ं
ृ कारणसौयम।
भोगसाधनमाि का ्
े
िवरादीना ं त ु सहारकालऽिधकारपयवसान
ं े ु
े मो इम।्
ौीमिौरव े -
अनोपरम े तषा
े ं महता ं चबवितनाम।्
िविहत ं सवकतृ कारण ं परम ं पदम॥् इित।
ु यथानपाोगािदािदना
ितरोभावानमहौ ु
ूदिशतािविवरोधः। ृ े ४॥
शािदिभिरािदमहणाायािद गत॥
ृ
विः।
ु
इदान पशपदाथ ु
लियतमाह।
च ैत ं ियाप ं
तदािन सवदा।
ु
यतो मौ
सवत
ु ं ५॥
ू े सवतोमख॥
ौयत
सदभासमाना
िं ूतीयत।े
ृ
वँयोऽनावतवीय
सोत एवाऽऽिवमोणात॥् ६॥
ु
सवतोमखमि। नत ु पणकानािमव दहूमाणकिनयमादािप
े
ु
पशपदाथूकरण े ापक च वमाणात।् अऽ हतमाह
े ु
ु ौयत
यतोमौ ु
ू े सवतोमखिमित ु
मावाना ु
ं सवतोमख
े ं तदानीमवे तत इित वाम।्
न च तषा
च ैत ौवणािदथः।
े े
सायवादूकरणऽिभधामानात।् अथ मावव
ु े
तथािवधच ैतौतः ु
ु े पवू च तदनपलादयितरकाा
े ं
ं
ससारावाया ु
ं सवतोमखं ु
च ैत कत
इाशािनरासायाह सदभासमानािदित
ु ं
समनपलसारावाया ं तथािवध च ैत स
थािसः काभावकतो ु
ृ िह योऽनपलः स नाभावसाधकः
अिप त ु सित के
ु ं काभावकतः
यायमनपलभः ृ अत नासं साधयित।
ु
त सवतोमखं सदिप या ूथत े ततः कनािप
े
ूितबिमवसीयत।े अा हतोरनावतिनजसाम
े ृ ु म
परा ु े
दीिपका।
े
सिरािद। नवे ं चलादिरव
े े ससारावाया
ं ं शि
ु त ु िपिमित पिरणािमािददोषूसः। त।
पं मौ
े ु
अिभिसाधमाऽादवमम।् परमाथत
ु ापकमवे च ैत ं
े ूकटीिबयत इदोषः। एतदवाऽऽशापवमाह
मलिनवतनन े ू अथ
ु े े
माववािद॥ ६॥
ृ
विः।
एव ं ितीय ं पदाथमिभधाय तृतीय ं पाशपदाथ
ु
लियतमाह।
ृ
ूावतीशबले कम
ु ्
मायाकाय चतिवधम।
पाशजालं समासने
धमा नाैव कीितताः॥
७॥
ृ
ूावणोित
ूकषणाऽऽादयतीाना ं िय इित ूावितः
ृ
ु इथः।
ाभािवशिमल ई े ातणतीशः
े े
े शषः
१। ईरित े
े
तासा ं माहरी ु
शिवानमािहका ं
िशवा।
ु े पाश इपचयत।
धमानवतनादव ु े इित।
िबयत े तलािथिभिरित कम। त चानािदं
े ु
आकोटरनपलमानात।् यतशरीरवतः कमकरण
ं त
ं तािप शरीरारण
शरीरं कमार े कतािन
ृ
त कमजिमित सोऽय ं
् ौ िं
तृतीयः पाशः। माा ं शाना ूलय े सव जगत सृ
यातीित माया यथों ौीमौरभये े -
तीनािन महाय।े
े कायािण
शिपण
कलािदना इित॥
ृ िमायाि कायण
िवकतौ
ु इतदाना
कायसिहतोऽयमनािदकािलकतथः े ं
सहजसामूितबकााशाना ं जालिमव जालं
ं े
समासतपाम।् एषा ं च य े धमापारा
े नाैव
अथन ािभधानने सिचताः।
ूदिशताः ू तथािप यथावसरं
े ७॥
व॥
दीिपका।
ाभािवशिमल ु ु
ु -इित तषककवदनािदकािलको मलः। न त ु
ु े शःे
ानिबयावदाभाव इित। पाशधमानवतनापचारण
ु
पाशं न मतः तदवे ापकन तथाहीािद त
े दशयित
े यत इािद नन ु
चानािदिमित। ूवाहानािदतया। तदवाह
ु
शापोऽिप बो िवत एव तथ ं कायण
कलािदना ित
ु
इम।् तोग परमपया
ु े े
बऽिप
े े ु ्
े वाणात त
िवरािदपदूािहतोरपरमिन
े ु
पाशनानपादानिमिवरोधः।
सहजसामूितबकािदित
िनरोधकात।् सपािदित
सवसवकतृ ं े मलशीना ं
ं मायाकायाणा
ूािनयताना ं कमणा ंच
साधारणासाधारणोभयपाणामनािरोिन शथः।
े
य े धमापारा इित पावरणितरोभावनफल-
े ु
जनकशरीरियाादनपाः॥ ७॥
ृ
विः।
ं
अथ पदाथऽयोपसहारः।
ु
इित वऽया
ृ ं े
ूाादकतसितः।
चयायोगिबयापादै -
े ८॥
िविनयोगोऽिभधात॥
इम ैव पदाथऽय
िवापाद े ित चयािदपादऽयण
े
िविनयोगो िवभजनमिभधात।े वत।े एविवधन
ं े िविधना पितः
पाशोपशमन ं का ू ं कै वदो भवतीित ूितपादमषामव
ृ पशना े े
े
ूिववकोऽिभधात ८॥
इथः॥
तलकथनायाह।
ु
िविनयोगफलं मि
ु ु
भिरनषतः।
परापरिवभागने
िभते े त े नकधा॥
े ९॥
ृ
विः।
ु फलम।् अनषतः।
त च िविनयोग िवभजन मिः ु
ु
अनिनतया ु
भिरिप। वमाणभौितकदीािदिभमिभ-
तथाचों
लितभोगोपभोगारतः परवैकािवभावः।
ं
िसिहतायाम -्
दीापता ु
ू गणपितगरोमडले जव -
ृ े
िा म ैणिदनकडलोािसदहाः।
भा ् ु
ु भोगान सिचरममरीिनकाय े -
ैपता
ःॐोठािँशवपदपरैयभाजो भवि॥ इित।
तवनवािसमाऽ
ु ु परमरसाम।
ं चापरा एव ं परा मिः े ्
अपरा त ु ममरम।
े ् आसा ं च यथा बभदं
े तथाऽम े
वामः॥ ९॥
दीिपका।
ु -
ु फलिमित पररया िविनयोगानादनंथा
िवभजन मिः
ु
ना मो - इित। अनिनतया ु
भिरपीित भौितकदीाया ं त ु
ु
भनर ु े
ं मिनात ् ु
भिरिप ु
फलमत इित। एतं भवित
। मिरव ु ं फलम।् भि
ु े दीाया म ु ु वसचनो
ृ े -त
ु
शकािदतपणिमव े ु ू ु े तदवाह
दीागताहहतबनपिसित। े
े
वमाणािद॥ ९॥
ृ
विः।
अथाो े कोऽ पारमर
े दशनः े ान िवशषे इित
ु ूमाह।
मिनः ु
े
वदासासदस -
ु
ादािथकमतािदष।
ु
ससाधना मिरि
े े १०॥
को िवशषािँशवागम॥
े
वदािवदा ं मतषे ु उपिनषदािदशाष।
े ु सामतष
ं े ु
ु
चतितािदष ु सदसािदनामाहताना
ं च मतषे ु
अकलिऽतयूभृितष ु िािदपदाथवािदकाणादािदशाष
े ु
े
आिदमहणाौगतािदमतिप ु
यतो मिाधनािन ू े ततः
च ौय।
कोसौ िशवागम े िवशषे इित िवशषिजासयाऽनविसत
े ु े ूः।
मनः
े आदाववे िवशषसावनािनयतः
न सिधन। े ौोत ं ु ूवात
ृ ्
े त े विोरे िशवानिमथनाूवन
। नािप िवपयन ृ े
ु मिः
े तदागमौता
दशनारानिभिनिवूतीतः। ु ताधनािन च
पराषे ु तवसरष
े े ु मकत ु
ृ ैवानभा षिय इित
नाािभः पृथक ् ूयने दँय॥
े १०॥
दीिपका।
े े ू
वदाािदसऽ ं
सबमाह े इािद
अथा
् े
भोगमोूसात तिशषिजासया ु
ूः अत एव मिशोऽऽ
ु े ु े
े यः॥
भरपलणन १०॥
अऽ िसः।
ृ
विः।
े -
ूणऽसवदिशा
ु ं
ु वसमहः।
टो
उपायाफला -
ं परम॥् ११॥
ैव े सविमद
े
ूणतारो कणादपतिलकिपलूभृतय। त े
िह िहरयगभााः
अपरनािभमताः
चासवाः े े
ूमयावितनो
ु
यागमोपप े
ूमयजात त ैरनवगमात।् तम -्
ु
भावपषाकमकालावािदिभः।
े
परमशमै ु ैव किता इित॥ तथा -
व मििम
ु
सगतो किपलो नित
यिद सवः े का ूमा।
मितभदः
अथोभाविप सवौ े कथ ं तयोः॥ इित।
त ैयतः ु ं
ूणीतािन शाािण अत एवैतषे ु वसमहोटः।
ु
ु य े चाऽोपायाः
पितबापवगानमिमथः।
ंु ृ े
पूकितिववकानन ैराभावना
ॄाैताासषोडशपदाथतानादयः फलािन च
गापवगलणािन तव तदमवे तथा तथा
वमाणविवाहासहात।् ताोऽ
े े
शााय ं िवशषः।
यिद वा सव ूकम।
ृ ् यतः पशपाशातीतगोचरण
ु े
िनरितशयसवाथानिबयाना े े े
परमरणदमािदिमित
ु
ूणतृे गत ं परमपायानामिप दीादीना ं पिरसवािदात
ं ्
ु ं वजित
शि ृ ु
तलाया ु
ं दीातो ॄहतो मात।्
्
ूयतो जानीयात बनिवगम ं िवषयवत॥् इित।
े
फलं चहासवदशनात ् ृ
भोगापवगलणालाकम।्
् मते -
उम िह
ू
अिहोऽािदिभः पतथा चाायणािदिभः।
े मोद े िवमाना यशिनः॥ इित।
लोकऽयऽिप
् े सवाागमागोचरात
अपवगिन दशन ्
परमः।
तदागमूणतृे णा ं साननासवात
े ्
तपिदाया
ु े ु
ममाभासात।् उ ौीमागवोर
े-
अतषे ु य े मा
ु धमाधमयाराः।
ु
े िाणवः ूोा गणऽयिवविजताः॥
तऽऽ इित॥ ११॥
दीिपका।
ु
कतानासावनया ु
कथ ं नाटमत े
आह ताः
े
इािद परमर त ु परमातया िवूलो न सवित।
ु
तमपोात ु े माभासिमित।
े तपिदाया मन
एवित ु यम ्
-
ु
बित ु े े
े िता बौा गणवाहतािःताः।
े
िता वदिवदः ं ु अे पारािऽकाः॥ इािद॥ ११॥
पिस
ृ
विः।
ु
अथ िकं तददशनानामटमत आह।
े े े एवाा
वदाक
िचदिचिलितः॥ ११॥
े
त ं ॄ िनिवकारमिवया।
तथदममृ
े
क षिमवाप ं भदप े इित।
े ूवतत॥
दीिपका।
ु
अथाऽदशनाटूकाशनाय ूथम ं
े ु
वदावािदमताटं ू
सचियत ं ु वदािािद
े े ोकाधन
ु
ततमपत। आैवदिमािद।
े तदवे दशयित े अयमिभूायः
्
आनो िह ापकात तदाा परमणोरसवः
तव े तमपाापका ापकािसिः।
े ापकानामााराणा ं सवने च ापकानामकिन
िवशषतो े ्
ृ
विः।
े
तदतोपपत े यतः।
े े ं
ूितामाऽमवद
िनयः िकिबनः।
अथ ूमाण ं तऽाा
े
ूमयं े १२॥
ूपत॥
ु ु े यतदीिबयत।
ओिमपपनपपिपयालोचनपिरहारण े े
काममवितताम।् न त ु ूामािणकरीा याितामाऽमवै
े तत।् न
े ु
ऽ हताािदसवः। तदभावाियः िकिबनः
े
िकमाौयः ूमाणिनबनो िह िनयः तमयवापनसमथ
भवित। नाथा। नऽ ूमाणमागमावितपः
ु ूदिशत
े
एवाह
अथ ूमाणिमित यिद ूमाणमसप ं परमाथतः
परमान एव सात।् तथािवधने ूमाणने ैतमीयमाण ं
े ूदीपने समसावितपदाथूिववचनूायम।
मनोिनिमतन े ् अथ
समवे ूमाणमागमावितपः
ु एव ं तिह स परमाा
े े ितः। ूमाण ं िह ूमये ं पिरित ्
ूमयन
ूमाणतामासादयित। इतरथा ूमाणत ैवा न ात।्
दीिपका।
ू
िसासऽमवतारयित े
तदतिदािद आैकं
े
आानाो नोपपत इित। तदतदाह ओिमतीािद नऽ
े ु
हतः ु
ापकािदित तदयम।् िवपययान
े िवात।्
ा ं िह पृीपवतािद ु
ावापकिः। ू
सयालोकािदवत न् त ु
े
ावावितः ु
अनवाूसािदित ापकिस ैव ूो
ु ं पटाूदशवदकन
ैतिनरासः। यद े े े ा े जगित ितीय
ू ंन
ापकावान ं न सवतीित। त ं मताना
ू ं िवरोधािसः।
मताना ृ
े गहाापकाना ं
ू े
शीतधमालोकादीनािमवदोषः। ु ं अिवाहतको
यद े ु
े ु
ैतूितभास इित। त। अिवाया िवािनवनापगमात ्
ृ ु
तिवपायोऽयमाा ातो मो िनिदािसत इािद थ
् ृ ु
एव ात शशिवषाणािदिनवपायवत।् अथोत े आूितपपायोऽय
ु ं
भिवतीित। त यतािवानः परमािथक बाभावात ्
ु
िवाािधगत एव। अकाराभाव े ूकाशविदित तऽासावपायो थ इित
ु
भावः। यित एकिमित ूितिम।् अथ ौितत
ु एकिमित
े ु े
ूितमागमूमाणनाै
कं ूसाोदयित। नऽ
ूमाणिमािद। आहित े िसासऽू ं ाच े
े उरमाहथः।
े
यदीािद अयमिभूायः भदूितपादकाना ु
ं ौतीना ं सवात ्
ु
एकौतीना ्
ं चापरात ताऽऽगमपाऽिप
ूमाणाथविमित ु े तमाण ं
ृ ूमाणापगमऽिप
का
समस ं वा स े स एवाऽैतिवरोधो दोषः। अस े
िनमाणिमित॥ १२॥
ृ
विः।
िकातः िकमत।्
यऽ ैतभय ं तऽ
ु
चतयमिप ित ं
अैतहािनरवे ं ात ्
िनमाणकताऽथा॥ १३॥
भोगसाािवमोौ च।
े
यौ नावावािदिभः॥ १४॥
े
यऽ ैतितय ं ूमाणूमयलण ं तऽ
े
ूमातृूिमाकमदिप यमोसपात ् े न िह
ितमव।
े ूमाणूमययोः
ूमातारमरण े िचििरम।्
िबयािसौ कऽाौयािमितरिप
करणकमणोः िबयापो ापारः
तः े े ु
े पृथगवायितरकाामपलत ु
इित चतयमवँयािव
। यदाहापादः। चतसृष ु च ैविवधास
ं ु सवऽिप वहारः
े े
परमानतनाचतनिवोि े ु े चतनाचतनं
हत े े ूा ं
ं कारणभावायात।् यदाः -
कायाणा
े ू
तदतििपणो े ू े ु
भावा दतिपहतजा। इित।
अत िवयोरोािभभवने ैवाऽऽलाभात ्
् े चतनाचतनभावयोः
भावाभावयोिरवैकिन काल े े
् े कननः -
परमावान ं नोपपत।े यदाह तऽ भवान खठ
े
िवावककालौ े
धमावकाौय ं गतौ।
े
इतरतरनाशाौ ु
कतो लोपमानः। इित।
ं
न चा अनशात ् े े
कनिचाचतनं ु
यम।्
ं ु
साशापगम ु ु ू
े त ु ककसलािदवत ्
कायात ्
परमकारणताहािनः।
े ं यथा मृदािद। अचतनाय
ं यपादानकारण ं तदचतन
िकच े ं
परमाा उपादानकारणात।् चतन
े े नाोपादानकारणं
अचतन ् े
े ं को दोष इित चते चतनाना े
ं कारण ं य ं चाचतनिमित
े ु
िविचऽयमिः। ु
अच ैतापगम ु
े चा बिमऽिधित
मृिडादिरव
े न कायजनन ् यऽिप
े सामम। े च माहकने
ं े
सवदनिसा ु
आानो भोारत उा इ े
े ु
तषामाात ् े
घटािदवदचतनाः े
ूस इित अनकदोषाौय
ु
परमाा ैतानपपिः॥ १४॥
दीिपका।
षणारमाह िकात इित भोगसाूसमवे ढयित
े
तिदहािद। ु े चाऽऽनानां िसिमाह
भोगवैिचापगमन
ु ं े
आनाना े हीािद अयमिभूायः। भोगो िह सखःखसवदनाक
ु ं भोगोऽ वदना
इ ंु ु
े पसखःखािदलणा इित। तत
ं े
िभावदनाकाोगात ्
िभाऽऽा िसः। एतं भवित
ं े
ू े सवदनाकािदकं
यथा परमानििपन िसं
ं े े भदिः।
तथा जीवानामिप िभासवदनादव े
े यथा परमान एकम।्
ं े े िसं तमव।
यसवदनन
ं े
सवदनिसाय े ततोऽिप स एवित
ं जीवाभदः े अैतिनरासः।
ु तया यमाभासत े
े ु यतोऽय ं ापराानमातृ
न चायमिसो हतः
। नन ु भदतरतराभावमहणपवकात
े े े ू ् े ूण
भाविवषयण े
्
े यम आिवधातृ
महण ं न सवव। ू ं न
े ृ
िनषिवपितः ु
इित। तदयम।् िस े िह भदऽसािवतरतराभावः
े े े अथा
ु े
पयोऽथ पावकमनधाविदित
सवमसमसिमित। अिवमोूसं
े
च ढयित यत एवचािद। तत मोासात ्
े
एतपायानामसिमाह ततािद। इत
े
तानमसिगाह िकािद। े ु
िविचऽयमििरित ंच
कायाणा
े चािद॥
कारणायािदित भावः। षणारमाह यऽिप े १४॥
ृ
विः।
े
अथ ैव ं वदावािदना ं मत े िनराकत
ृ े
ृ ु े
कािपलोाकितपषिववकानात ् े
िनौयसावािभिवित। यथा चाः
एव ं ताासााि न म े नाहिमपिरशषात।
े ्
ं े िमाम ्
साानऽिप
ु
काय कारणबितः॥ १४॥
ु
गणतोभोय ु
कमणोऽनपलितः। ं
कै वमिप सााना ं
ु ं
न ैव यमसयािदित। यये ं कािपलैः परमकारणतया
तदयमथः।
ु
पिरकिता सरजमोलणगणऽयसाािका ृ
ूकितः तााव
ु े
गणोऽं ु एव ूकितिरित
गणा ृ हतिभः ु े
े ु ूितात े गणोऽन े
े
चावँयमनकमाः याच ैत े सनक ू ्
े ं तारणारपवकम।
ू े न परमकारणता
यथा तवो मृिडा वा सित च कारणारपवक
इदं च त े ूाः। यत िंँययोयोगः
ं ं े ु
ससारहतः
ू
तवक
िवयोगोऽपवगकारणिमित यत े तर
ं ंु
सयोगावूधानयोः िंँयलण
एव। न
े
परराषपः। उभयोरमतन ु
ू े ताशानपपिः।
े
ूधान ं च न तो ँय ं अूने तात।् नच
दीिपका।
ं े
अथ साानपीािदसऽ ु ु ू े
ू ं ाातमऽमव
ं
सामत ं सपण
ं े े दशयित। अथ ैविमािद। एव ं तिह कािपला
ु कता भाविनमलः
म े पषो त िववकानाव
े ू
ृ
पराथूवावतात ्
परमकारण ृ े महदािदपण
ं ूकितरव े
ु
सखःखमोहाना
कायणाऽऽान स एव
ं भोयतया दशयित
ु े न चाचतन
ं इत।
ससार े ृ
ूविन ु े वा ं
यित
अयाादीनामयमाकषणादौ ृ
ूविदशनात।् तत त यदा
ृ ु े ु
ूकितपषिववकानपरर ु
ं सपषाताूयो भवित तदा त ं
े स एव त मो इित। यदाााः
ूित ूधान ं भोयािवतत। ं
र दशिया यथा रात।् पष
िनवतत े नतकी ु तथाान ं
ूकाँय िविनवतत े ूकितः।
ृ ृ े ु ु
इित तथा - ूकतकमारतरं न िकिदीित
म े मितभवित। ु दशनमप
यााीितपनन ु ैित पष
ु इित।
ं े
साानपीािद ाच े साानतिदािद
ं े े कथ ं
ु ं
पनााना ं ॅािमत आह कलादीनािमािद। तािन च तािन
ु
कायरनमानागमत े
िसानीित वामः। कायमव
तदयमथ इािद। षणारमाह इदं चािद।
दशयित े ु
पषो
कतित ू ु अतािद॥
यं तषियतमाह े १४॥
ु इाह।
कत
ु
अकतृभ ावाो
ातादिचतः॥ १५॥
अभोःु पष
ु भोगायतनने दहन
े े
े च
भोगसाधन ैिरिय ैभ ैिरियाथभगन
ु े
सखःखवदनाना े िकं ूयोजनम।् यता
फलन
ृ ु
भोगदिधकरणताधनसिहतो-ऽि अतो भोमपहातमशम।् य
दीिपका।
ु
ृ तावदानः ूिमाह अभोिरािद।
भों
ृ
भोादव ं िसिमाह यतािद।
े कतृ े च ैतािभचारादवे
ं सवदनिसिमाह
कतृ ं े ियाकिमािद। अयमिभूायः।
ु
पष ु चतनपः
े ृ ृ े ु े
कता त ैव सवाकारकूवििनविहतन
ं े
सवदनात।् ूवौ ृ च कारकाणा ं य ईरः। अूवः
ृ च िनवौ ृ
ृ वा स कता नाम कारकः। इित। नन ु िबयावशो
ूवो ं यिद
े िह कतृ
ंु
पसात ्
पिरणािमता ्
भवते वाादिरवित।
े े त। यतः िबयावशो
े न
ं यना
कतृ े पिरणािमता ूसः। अिप त ु िबयाया ं
े
शमवायामयादीनािमव। न ामण े िबयावशः।
े अिप त ु
ता अयस एव ँयत।े तथा नानः िबया अिप त ु ता
े े े ु ू इिवरोधः। यवे ं शरीरािकायाः ूकतरव
दहादरवानभयत ृ ेे
म।ु तदयिमित
ततृ ु े
ातािदनोत इाह। अचतनमपीािद।
न िह शरीर ूकितभाव
अयमथः। ृ
मचनताटािदविदित।
कतृ े े
नचतनािप ं
ूधान कतृ
ु
पषाथ ूित ूविः ु
ृ ीरवे यम।् ीरं िह गवादवािद
े
ृ यमवे ूव
वथ े यदाााः
ृ ं मव। ं
ृ
विववििनिम ं ीर यथा ूविर।
ृ ु
पषिवमोिनिम ं
े े ं ीरं चतनन
ृ ूधान इित। यवमचतन
तथा ूविः े े
ं िमित ूधानाचतनात
गवािदनाऽिधित ं ूवतमान े ्
े चतनन
ूवतकन ु
े े भिवतिमित न ात ं ूधान। पष
े ु
िनमलनाऽपगमा ु
त ं ूित ूविया।
ृ ्
ृ वा सवान ूित
ूवौ
ूवतत े िवशषाभावािदित
े ं
अिनम एव साानािमित।
िनमलं च
ु
पष ु
न यिमित वामः॥ १५॥
ृ
विः।
े
इदानीमनकावािदिनराकरणाय ं
साातत ं
ू ु ु
पवपियतमत।े
ु-
इह सपदाथा
जवाजीवाॐवायः।
ैव
ं िनजर
सवरो
ु
बमोावभाविप॥ १६॥
ाादलािछता ैते
सव न ैकािकतः॥ १६॥
धमािकायः ु ु े ु
पलािकायादोऽदयहतः।
अधमािकायोऽिप ृ
तितबकिदित। ु
अयमसावजीवपदाथः चतकारः
ु
। आॐवरादीियपक यथा ं ूविः।
ृ ृ
तथाचाः विः
ु ु चरािदवग।
प िवका ीवाीवा ु स ैषा ॐवजॐ ं
े इहाॐवः ूोः। इित।
ताता
ं
इियसयमलूिताकानमाॐविनरोधाकात ्
ं ृ
सवणातीाॐविमित ं
सवरः।
े ंु
तिशलारोहणनखकशोनािदतपय कम
ं िनजणवीय
े े नानािवकारससरणकारण
िनजरशनोत। ं ं मोहािदरिवधो
ु े ु
गणातिवघातहताः। उ -
इित। ूीणसवावरणात ् ू
ातसाावपदासादन ं
मोः। यदाः -
े े ु ं यथा।
लोहपरिवदावतऽलाबक
आरोहित तथा मो ं जीवो मोहािदसयात।
ं ्
ु
िनबोधसखा ु
ै धमय ितित॥ इित।
एत े च सपदाथाः। ु
ाादानगताः। तथािह
े ू जीवो िकमि उत नित
दहमहणाव ु ु े तं
े यः पयनय
े ु
ूनकावादोऽपगः। ादि। ााि। ादि च नाि च।
ादवम।् ादि चावम।् ाि चावम।् ादि च
ु
नाि चाव ं च। इित। अऽ िह ययनयो ं तदसया
े ् तऽ वातयाऽवातयाऽिप च िवरोधहािन ु घटनीयित
समाधयम। े
सभमोघॄावतां
अजिमतीह िकं तत।् यादिााीितपलवाात
ु
े जगविमित।
नन ु चान ैकावािदना
े ु ु
े ैकावादोऽपगः।
तावदकाानपगमाियमनान तथा च
ु सभी। न ैष दोषः।
स एवैका इित कतवऽ
े े े ु
अनकावादकाानपगमात।् यादनकाः।
े े
ादकाः।
े
ादनका े
ैका। ादवः। ादकााव।
े
ादनकााव। े े
ादकाानकााव इित॥
१६॥
दीिपका।
े ू
इहािदसऽ ु
ाातमवतारयित े
इदानीिमािद। तदवाच े
े
तऽािद। े
नाऽानकावािदिनराकरणोत सपदाथपवणन ं
ु
सागरं गकाम ् ु
िहमवमनोपमम इयम।् त।
ु ं ू तपिराया
वसमहोासूदशनपव
ु े
माधनासूदशनाथिमदोषः॥ १६॥
ृ
विः।
े े
तदतशतो ु
षियतमाह।
तदवे सदवास
े -
े ूमीयत॥
िदित कन े १७॥
े
िविधिनषधपयोभावाभावयोः े ैवालाभात।्
पररपिरहारण
ं
अभावो िह तदसभवलजाऽिप यिद तने ैव भावने सिहतः ात ्
तदान अभाव एव न ात।् तपमदन े एव ं
ैव त पिसः।
े े े
भावोऽिप यिद ूितपणाभावनाितिरः े ् १७
तिह भाव एव न भवत॥
॥
दीिपका।
े े ु ु
ू ं ाच े ादीािद। कतादयिमाह
तदवािदसऽ
नहीािद एतदवे ूपयित कः िकलािद॥
े १७॥
ृ
विः।
नन ु घटपण
े ानाऽि घटः। परानापटपण
े नाीित
ु
सदसमम।् न तम।
ु ् िकं िकलैतावता ूितपािदत ं ात।् घटो
ु ृ
तािभधानानविन
ु ात।् घटाघटित
े
े ् अि च ैताभयाकोऽसौ बमण
सामानािधकरय ं च न भवत। े
े ु
तािभधयतामहन ् े
ाटाघटिवरोधः।
ु
एतदयम।् यतो नाि किदभदः।
े तथािह। अघटशो घटो न
्
े वा ात घटादः
भवतीित ूसूितषधो ु
पटािदिरित वा पयदासः।
ु े घटाघटयोरितरकात
आ े प े घटाघट ािद े ्
े ् एव ं चमाण
घटाभाव एव घट इिभूतम। े ू
े सयाभावोऽिप
ू एव ात।् तथाच सित सपािदवत
सय ्
तदभावादिप भय ं ात।्
े
ससपिवसपदशयोम े ् पयदासपऽिप
एवोपलो भवत। ु े
घटाददघटं िभमवे पटािदकं कत।े
तिघटािम।् अभदे े िह घटािदिप पटबिभधानान
ु -ु
ृ
विात।् घटादाविप े घटूय न ात।् ता
् १७॥
घटाघटयोरभदे इित न सदसतोरकाौयम॥
े
सददसदित ू
े पवपाशाह
े निािद। तरतया
े
तदविमािद ु ृ
ाच।े निािद तिभधानानवििरित।
ु
ु ु ृ
घटबिभधानानविः। े
सामानािधकरय ं च न भविदित।
घटाथ एव भावाभावयोामानािधकरयिमथः॥
१७॥
ं
िकच।
े
असघ ं सल
ु े बधाः।
िमिप ॄवत ु
े
न ैकऽ तदपात
े
िःतमवोभय ं ततः॥ १८॥
ृ
विः।
े े
यदिप सदसािभधये ं ौाौप ं व ु तदिप
तिदो न ैकऽािभदधित। तािप िभिवषयात।् न िह यदवाौ
े े ं
तदवे ौिमित
े वं ु शम।् अयमवे िह भावाना ं भदः।
े
यिधमाासः। े े तदकऽ
अथ मत ं याौं े
सववे अपाबलात।
े ् यथाय ं दवदो
े यदसकाशादिभपः
े
च ैऽापया त ु नीपः इित। एव ं तिह यदाौं
े च ैऽ
े ु
ौिमभयम ् अपात
तत े एव िभ ं लम।् यदिप य ं
े
तदापिकादसम।् अपा ु
े िह नाम न वावी। ताः िकल वतित
साव े िकं ूयोजन ं िससाकनानपात।
े े ् तथाचाः -
ं सव िनराशसो
स े इित।
ं भावः कथमपत
ु अपायाः
न चालसाके विन े िकमिप करणीयमि।
े ु
तासादवे तदपानपपः। ु
े तिददमम।्
े न सता ं िसरिसरिप
अपा े ्
े नासताम इित।
तदवे ं न कथ ं िचदिप सदसतोरभदोपपिः॥
े १८॥
दीिपका।
े
अथ चदसाव -
ु
दा यतरो मतः।
ं
तमसकरभया -
ु १९॥
दािपं च त े जगः॥
े ं
सामातरसब -
े
ानाभावादचतसः॥ २०॥
ृ
विः।
े ू सदसनािभमत
त दहाव े ु
ापकाला -
ं कमणा
े ापक े िह िवूकीणाना
रैह कमसरँशत। ं
् िनयमः िकतः।
ॄ ूित
भोन अापकाना ं त ु तषा
े ं ूक
े ं
वितो मोहािदबपदाथ एव तियामक इित
कमसरभयादापकं े े
तऽचतसो ु
बयो ु ु कत
जगचः। ु
ु
एषा ं मबििमाह े ं
सामातरसबानाभावािदित।
े े ं
े यबः
सामानानािदकालीननऽऽनोापकन स
ु े सातात ्
े े च मावव
े साधारणमतरण
सवकालभािवन
े यबयोान ं सगवबोधषा
तथापण ु -
े ं पल
् त े न ैवमयमव
वािदना ं नाि। यिद िह तदवबोध एषा ं ात तदा ु े
े ु मोहािदपाशावसहजापकभावाऽऽत-्
कययः।
ु
मनभावत एव अापकापगमो य िवात॥् २०॥
दीिपका।
तमािद ाच े तािद।
े एतं भवित ापक
ानवऽ सिताकमफलनव
ं े े परकमफलनाऽिप
े ं
सयोग
्
इित तदिप भोय ं ात तत ृ ु
कमफलभोिनयमानपपिः
ु
ततपपथानपपा ु ु े ु
पलोऽयभिवभनापगन ्
-तः।
ु
िक शरीरािहरणमाऽमिप ं े
असवदनारीराविधक एवाा िस
े
इनकावािदिभम।् तदयमव
ु े त ैिमाह। अचतस
े इािद।
ु
अयकथन े च तषा
े ं कारणामाह। सामाािद
े अयमिभूायः।
ु े ानो यशारफल
अिवभ े ं कम काँमीर दिणापथ े
ु
भमान ू े ताऽऽकाशवे
ं ँयत े तोपपत े अमतन
गमनासवात।् नन
ू ं -
ं ु
कथिचलो ू मत
मत ू कथ ं च न।
े
ादनकावादोऽिन ् े यने सित
दशन ं े इित॥
ु ं मतामतयोः
तदय ू ू े ैवाऽवानात।्
पररपिरहारण
े
यदाः िवावककालौ े
धमावकाौय े
ं गतौ। इतरतरनाशाौ
ु
कतो ु ं े
लोपमान इित। कथ ं पनँशरीरिहरसवदनमत आह
ृ
मोहादीािद मलावताऽ शरीरािभकसावः तऽैव
अिभत इित। त िवािदित। अापक िवरोधात॥् २०॥
तथािह -
यः ूागापकोऽे
े ्
कथमाशो भवत।
स िवकासािदधम चते ्
ततो दोषपररा॥ २१॥
ृ
विः।
िवरोधमवे दशयन ्
ूािगािद ू
ाच े ूाविमािद।
ू ं कमसायालसायिमित।
नन ु ं
त। ूितपष
े ु
कमहतिकीषा िभत एव। तदामभदलभद
े े े िस इित
े ् २१॥
यििदतत॥
ु
इदान पादािथकदशनूदिशतमििनराकरणायाह।
षदाथपिराना -
े
िाान ं िनवतत।
े ममं च
रागषौ
े ु
तिशषगणातः॥ २२॥
े
बमशो िविनवत
े ं
दहसयोगजा यतः।
ु
सा मिजडतापा
ु
ततो मँशवो ं २३॥
न िक॥
ु े
िगणकमसामािवशषसमवायाना ं
साधवै धतान
े े ु ु
ं िनौयसहतिरपगमात ्
िािदपदाथष ृ
यथावानादानिनवौ
रागािददोषोपशमे
ु ु े े ं
बिसखःखाषूयधमाधमसाराणा ं
ु
नवानामागणाना े ं े िनवौ
ं दहसयोगजामण ु
ृ या मिा
ु ु े सित आनिनाकत
बापरम ृ
ु
िकिोपरमाडतापाऽीिबयत।े ततँशवोऽिप िकं न मः
ु ु
कत।े तािप बािदगणिवरहणाानािदिवनाकतािदित
े े ृ भावः
॥ २३॥
दीिपका।
नन ु तत तोपदासादना
मो
े तपायासं पिरक तावरण ं मलः
तिशलाशयनाद
कत े भविः तरं स एव जडोऽ।ु एव ं िह न ब ं कित ं
े ् त ूक
भवित। ादतत। ु वःे ूकाशकिमवित।
ृ ैव च ैत ं गणो े
े
तदिप न। यत ैतम शरीरियािदसाममीसिधान े ूँयत े
तदभाव े च न ँयत े इित तमवे िसित
ु
ककारािदसाममीजघटािदविदित भावतो जड एवाऽऽा। त च
ु
यावरीरं नािकं सखःखिनविः।
ृ ू े न िह वै
ययत
सशरीर िूयािूययोरपहितरि। अशरीरं वाव स ं न िूयािूय े
ृ ृ
ृशत इित। त च िनवतकधमपगहीततानािाानिनवौ
ृ
शरीरािदिवरहादािकी ःखिनवििरित। े िादीािद।
एतदवाह
ं े
षणमाह तत इािद। इह िह शरीरािदिवषयसवदनसमय े तकाशको
ं े
हषिवषादािदसवदनाा ूकाशत े वा न वा। न
ु ् ानभविवरोधात।
ु े वम।
ताव ूकाशत इित यत ु ् अथ ूकाशत एव
्
त ु बौमवे ानिमित चते तदयम।
ु ् सवदा
तदथूकाशकन
े
ु ृ
सखािदभोतया ् वासौ। एव ं पा। अत एव
च ूकाशनात आै
ु
यगपिदव े े े सवदा
बमणाथभदऽिप तदथमाहकन
े िरतय ैव
भासमानः। न तिदियािदसाममीजम ानम।् अिप त ु
भावत ैव ताममीवशा ु
े सवदािचदान
तदथमहणूितिनयतभावतित ैव भासमानोऽजड
एवऽऽा िसः त ु त च ैत ं मलावतारीरािदिवना
ृ नाथष ु
े यं मत।े
ूवतत।
े
िचतिहजो नािदमलावतः
धम ृ - इित।
ु ं ु
े वसमहाटं
तत ततऽिप िसम।् तथा
ु
बािदिवरहाडपा ु
काादीनामिप सलभा
ं
मोासाराव े ं वरित
ैव तषा ु े ु ् अत एव
े ताया मरसम।
तपायासिमित॥ २३॥
ृ
विः।
ु ु
ततमनभा
अथ सौगतमििनरािचकीषया षयित।
ं
िचजक े
कमादः
ु ु
िणकामः।
त े जायमानवे
े मता परैः॥ २४॥
िणकित
् ं महीतृप ं सवदन
िचत ान ्
ं े ं सा िचत क े
िहतोः
ापार योगसमहणादयिद
कमणो ं े
मा घटपटादः।
वा कमणो ु -
े आिदमहणारण चरा
े
दहकािरण े
आलोकादानित ु े त े
ैयाितणममानव
ूकटीभवित। अयमथः वमाणसायवादशा
-
े े दशकालािद
ऽिभिितरोभावभाजा ं भावाना ं ापारभदन े े े
-भदन
चानित ैयाानमिप े
तपािधभदामर ्
ु ु -मानं
् े च ूमाणिमित परे म।े तदाः -
िणकम तदव
् ु े
िन ं ूमाण ं न ैवाि ूामायात वसतः।
े
यािनतया ता अीौामजनः। इित॥
िचदवे हीय ं िणका तदथूकाशपा ु
अनभविसा
े
नतितिर आा िवत े सवदनितिर
ं े े े
भदनाूितभासनात।्
े े ं सिविप
यदाः एकमवद े
ं ू ं हषिवषादानकाकारिववत
पँयामः तऽ यथे ं साः ं े एव िणके
ं िबयािमित सवदन
् े
जलधाराूवाहवशपरापरोिॅमात िवकन
यमारोत े
इिवाजिनता सयमािः। तम -्
्
आमहे सित तदऽ परािभमानात परभदः।
े तत
े
रागषानथवादामहो ु े
ब इित भगवता सगतन
न ैराभावनोपिदा। यं आिन सित परसा
ं
े अनयोूितबाव
परिवभागािरमहषौ। ं दोषाः ूजाय े
ु
इित। न चापगताऽऽनो िनं घटत।े यव िणकं
ु े साया
अिणक बमयौगपाा ं अथिबयाऽनपपः
एवािसात।् तदाः -
अथिबयासमथ ्
यत तदऽ ्
परमाथसत।
असोऽिणकाामाबमिवरोधत इित।
ु यने
िभावाऽ सहकािरणोऽितशयाधान ं कवि
े
कालारऽथिबया ं करोतीित। एतदसत।्
े िरैकभावत ैव
यादनािहताितशयभावादािहताितशयोऽ एवित
िऽित। तथािह सहकािरोऽितशयोौ स
ू
पवानािहताितशयभावत ु
एव िवनोपगः।
े
तानरभावने नाशहतोरिप तऽािकिरात।्
्
िवनरोवभाव े वा वैयात त े
च भावािवशषात ्
े
ूितणिमित िणकता। तदवे ं न िन बमणाथिबया। नािप
ु ु
े याौगपने िनवितताथिबयोऽिप
यगपरणमपपत।
्
ताभावा िवरमते िरत ्
ैकभावात तभाविवरतौ
ं ुन
े अथ ना भावारयोगः िकत
भावहािनिरित िणकमव।
े
करोवायम।् काय
य ं िह िवपाकः। कत
ृ ु े
यतमशमव।
ु
तदयम।् त तावदथिबयामकवतो
ु िह साया एव लभात।
्
अथिबयासमथ ्
यत तदऽ ु
परमाथसिदात।्
अथिबयाकरणलणाभावात ्
तदकरणाभावोऽ े
एवित
े
कथम न भावार योगः। यिद च यौगपनािप ु
कवनवरत ं
् सवाथिबयाकरणूस
े सवदा
करोित तदा भावािवशषात इित
े े ं सवदन
िणकमवद ु
ं े ं यम।् न त ु तितिरिनािसििरित
ू पः॥ २४॥
पवः
दीिपका।
े ू
िचकािदसऽमवतारयित। े
अथािद षयतीित
ु योगसमहणादिरित।
परैिरने पदने षणमपिपतीथः। ं े
समहणमवबोधनािदना
योगोऽथिियसिकषः। ं
तिपपरामशः।
ू
े ू े गत।
कमादिरािदमहणाऽऽथािद ृ े अत एव पारण
े ाच े
े
यिदवािद एतदवे ूकटयित अयमथ इािद। नन ु बौ
मापरामशान एव ान िणकं न ानो
े
माहकप। अत एवाऽऽह िचदवहीािद। ु
न िह ावपलो ः
एकोऽथापराऽऽन इथः। ु
कथ ं पन िराभासः अत
एवाह। सवदन ु
ं े इािद। ानितिराऽऽापगमऽिप
े न त
ु
ैयमपपत ु े
इाह नचापगतािद एतदवे ूपयित
तथाहीािद॥ २४॥
ृ
विः।
िस।ु
भोगा -
तदसमणो
ु ृ े २४॥
दतीतानभवतः॥
े
तदतिणकं ं े
सवदन ु
न ैरावादापगमन ंच न
ु
यम।् सवदनिस
ं े िरपापरोाऽऽनः ूकाशनात ्
। नन ु सशपरापरणोििवूलात ्
ु
ैयमारोिपतिमम।् तदय
ु ं ािन िबयािवरोधात ्
ु े यदिप णभसाधनाथ अिणक
अारोपानपपः।
बमयौगपाामथिबयािवरोधात ्
साया ्
एवािसात यत ् ्
तत
ु
िणकिमित अनमानघटन ं कतम।
ृ ्
ं े ु
तसवदनलणूबािधतादयम।् अिणक सतव
ं े ु
सवदनानभविसात ् ैकािक। सव
अन सतः िणकने
ािूदशन े सित अिणक परमाथसतो
वैधाासवात ् ृ े हतोः
िवपावदशनन े
े
कवलाियनो गमकाभावात।् िवाय ं साो हतः।
े ु
े
े सवदाऽथिबयाकािरिण
सािवपययणािणकन घटादौ
िसािकात।् यदतािसाधनाथ
े िन
बमयौगपाामथिबयािवरोधात ् हरम।
इित े ्
ु
तदाौयािसादयम।् न िह िनः किदथ
ु
भविरपगतः। े ु
यऽाय ं १हतिात।् न चािणकाऽिप
े बमणानकदशााान
मयादरथ े े े ं ं ्
भावान ्
ूकाशयतो
ु
यगप ृ
ैकगहगतान ्
घटपटादीनवभासयतः कििरोधः। अिप च न
ु ्
ं े ं अनकणिनवाथिबयानानसमथम।
ताविणकं सवदन े
ं
उनरिसनपपायोगात।् न चारोिपत ं ैय
तापारिनवतनमम।्
१। िन बमयौगपाामथिबयािवरोधािदित े ु
हतिरथः।
ु े ु
त च ािन अारोपानपपिरात।् आरो
ु े ु ं
चाऽवनाथिबयानानासबः। ु ेच
व
े ु
िरप ैवावबोधाऽऽपनाऽािभरपगमात ्
नाि
े किणकितिर सासानो न कथिचपलत।
भदः। ं े
ु ं ु
तामानानसबदशनाथानपपा
ु े
विसमवाऽ ् इत ैतिणकमयम।
िचदानः ैयम। ु ्
कमणो ्
भोगात णारानियिन ु
िवान े कमभोगानपपः।
े यने ैव
े ृ
िह ं सवाकािद कम कत ु
ृ ं तमवे त भोारमपलभामह े
ु
वाकना यिमती। ु
यभयजिन े े
शरीरािदभदिभ
ु
एक एव भोाऽपगत
े तदा िह कमफलभोगो भवित। अथा
िनबाधो
च ैवना ं कम अने कतम
ृ ैव तलन
े गािदना योग
ृ ृ
इकताागमकतिवूणाशूसो
िनवारः। उं च मते -
ु ु
ृ े न िणकमपपत
कमपभोगादतीतानभवत े िचतः॥ २४॥
दीिपका।
सवदनिसित।
दशयित ं े े
े े
मापरामशानोऽिराौानाितरकण
ु
माहकानोऽनसानप ं े
िर ैव सवदनिसािदथः
े
। िणक े षणमाह अिपचािद अयमथः िणक े ानः
ु ं चासािमित।
शााासः तच ैवनािदकमानान
नन ु िणकिप
े िवान
े ु ू
१। णनानभतिमथः।
तानाथिबयोपपत े
इाह िणकितिरािद।
ू े सब
ततोरण पवणन ं े िरमवे असब
ं े
ु
अथिबयानपपििरित। ु ु
ं े े कमानानाथानपपा
सवदनन
ु
चाऽऽनः ैय ूसाकमभोगाथानपपा च
ैयिमाह े
इतािद। ु ृ े
अतीतानमवतिरतीद े
ं च हरमवतारयित
े
अतािद ू ं दशयित
तदवे ूपवक कतु इािद। तदवे टयित
ु
यदाहीािद॥ २४॥
े
तदवाह।
िितिनरय े नाश।े
ृ े कमणः॥
न तनाऽिप २५॥
ू
समिनपतषपवदनवाियात ्
अिवौ ैव िवनँय ु
िवानणषे ु ूोव तरवितपपिः
ृ े े
कत।े नािप कमण
ु ृ
इलमलीककनाकलीकतिितना े े २५॥
णभािभिनवशन॥
दीिपका।
ृ
विः।
ं
िकचायमपरोऽऽ दोषः। यत।
िवनाशलणोऽप ैित
ु ु
न मावपवः।
ु
न चानभवः कित ्
भवावा वरं ततः॥ २६॥
ु ु
शिचितसमादो ् वा
भवता ं मोात यिद
ूदीपिनवाणप ?। आ े प े पिरकित ूितणिवनािश-
ु ु
लणोपवमावनपशमः। ितीय े त ु
ूदीपिनवाणपात ् ं े
सवदनासवतः ु नाीित
किदनभवो
् ं े
तथािवधात सवदनिवनाशाकात ् ु
काकादीनामिप ु
सलभात ्
ं
मोासारावा ृ े ं
वरं सौगतानािमित कतमविवधमोिलया॥
२६॥
दीिपका।
ु ं ु
एव ं वसमहाटं ूकाँय त मोा-
ु
टं ं ु िवनाशािदसऽमवतारयित
दशियत े ू ं े
िकचािद े
अऽित
ु ु
बौमत े मपाय े ु
न ैराभावनादरटमा ैर-्
यसाधनादवे िसिमित॥ २६॥
ृ
विः।
े ं े ु
तिदयता वदासासदसादािथकािदमतष
् ु ं ु
े कात वसमहाटमसबता
असवदिशूणतृ ं ं
े ैव वातित
चोा दशनाराणामष े
तदिभिनविशना ंन
े
िनरितशयिनौयसयोग ु
इित वमाह॥
ू
इाानमढाना ं
मतमािौ िधयः।
अपवगमभीभसि
खोताावकािथनः॥ २७॥
े ु े ु कममलमायादौ
िशवशििवरादावपादयविन े े
च हय
परमाथत यषा ू
े ं नावे बोधः तषामानमढाना
े ं
ु
े णा ं सि मत ं शामािौाऽकशलमतयो
दशनारूणतॄ
ु
मििमि कीटमणवि
त े खोतादिथनः े ं िलवः। त े यथा
थौमाथा े िवफलशा
तऽिप २७॥
े भवीथः॥
दीिपका।
ृ
वतीः।
तथािह।
ंु ृ े -
यै व ं पूकोिववका
ो वा सव ॄ मा िवरामः।
ु
या वा काियः पाशजाः
ताावा भदमायाि
े सृौ॥ २८॥
े
यदतिपलकित ंु ृ े
ं पूकोिववकाै व ं या च सव खिदं
े मा ैतिवकूहाण े सित ॄूािः, या पाशजाः
ॄित
ु ु
कै िाराऽािदिभः मयोऽपगताः। यथाः ईशा ु त े
् ृ े पराः कािनमकरजरौिहणयाः।
समभवन ूकतः ृ े इित।
यथावा कलैकवािदनाम -्
ृ
कालजित ू
भतािन ं
कालहरित ूजाः।
ु े ु जागित कालो िह रितबमः इित।
कालष
े
यथा वा कषाित।्
िचमवे िह ससारो
ं े
रागािदशिषतम।्
ु ं मो इिभधीयत॥
तदवे तििनम े
ृ ु
एताः िकल ूकितकालबादीना ं बकने पाशपात ्
ु े भदमायाि
पाशजा मयगार े यं
िवनँयि इथः।
मते -
ु
ताधानशने तममचतनम।
े ्
े ं भावः ूितितः॥
तारं नापरं यषा
ु मिनाय
न त े मा ु ु
पनरायाधोगितम।् इित।
तथा -
ु सामादाचन।
न मो ं याि पषा
ु ूसादं दव
मा े िशवािशवहािरण इित॥ २८॥
दीिपका।
यै विमािदसऽण ु
ू े एतदवे टयतीाह तथाहीािद तऽ
पवाधन ृ ु
ू ूकितलयॄूापलिताना ु
ं ूोमीना ं
ं
िनरासोपसहारः। ु
उराधन पाराऽािदमीना ं िनरास इित।
े
कषािदतीियच े ं च पाराऽािदमोाणा ं
ैतिनकानामषा
पाशजं दशयित। े
एताः िकलािद तऽ िकल नारायणाायाः
ृ े े ु
परूकतपादाननापगमात ् े े े ु
अचतनाातमवम। ्
ू
कालािप भतािदपतया े ैत े सनकादिनिमित
ऽैिवनाच े न
कारणम।् िचािप ातािदवदचतनं
ू े े े
िसमवित
े मोः। तत सृिकाले
तूााना ं १तहाराविधरव
ं
मलकमसावात ् ु
पनरिप यवे ं न कदािचदिप
ं इथः।
ससार
तषा ु
े ं मिसवः। े
नाह े ं िािद मलपिरपाके सित तषामिप
तषा े
् ु
िशवूसादात मिितीित॥ १८॥
ृ
विः।
अथ ैव ं मतारोाया मः ु
ु े ूागवदस े ततः िकं
े ु
तैलयिमहनयोििमोिराह॥
ं े े पाठभदः।
१। साविधरवित े
ू
शैव े िस े भाित मतरषा
े ं
ु ंु े नाधः।
ृ पवरोऽित
मौ
् े िव धाा
िवानथान न
े २९॥
सवशानानीिरतवदा॥
ु
इह शा े यि िविवधभवनोपपिविचऽ
ैयसािद -
ततोगभाक ् सवषशाली
भवित। तथा चों बहितपादै
ृ ः
े ु
याहा ं भवित परमिशवऽनपममयमिचम।् ता-
हा ं िस े हतबनमडले भवित। इित। न च दशनारूित -
ं
पॄलयसिवि ृ ु े
नाशूकितपषिववकाानो
ं ु ु
मो ैवगणिमम। ् े म
् यिन दशन ु
े
बकारणाना ं मलकममायापरमरिनरोधशीना -
ु
मपरतािधकारात ् ु
पनगूार े नाधोित
े न ससारी
ं
िकं तिह स करोतीाह िवानथािनित
भवतीथः। ू
आिवभतिनरित -
शयसवाथकतृ
तिँशवसमानमिहमातजसा
े
समिधितसवाथऽिप ु
स माा न िकिरोित करणीयाभावात।् एव ं
े ु े पवमिकिरोभत
चः ू ् ु
ू म तिप ु
े कोऽ मौ
ू एवित
े अय ं िवशषः।
िवशषः े यतवशानन
े परमरणानीिरतोऽूिरतः
े े े
े नाह
तदानीमसौ भवित। िकं किदवे कालमूयः े े
सवदित
ं त ं ूूरकिँशवभारको
सावकाल े
भवतीथः।
इित ौीभिवाकठाजभनारायणकठिवरिचतायाम ्
े ृ ितीय ं ूकरण ं समाम।्
मृगवौ
दीिपका।
ं परिमित
शैव े िस इािद। शैव े सविमद
ू
पव ु
ैतािस भोगमोटोपसहारः िबयत े इाह
े
। इहािद ु े
नऽाया अिप ममहाूलयावसान ु
े पनराविसवः।
ृ
े
अत आह बकारणानािमािद िनँशषपाशिवयोगपाद मो
ु ृ
न पनरावििरथः।
इघोरिशवाचायिवरिचतमृ
गे विदीिपकायाम
ृ ्
परमोिनरासूकरण ं समाम।्
पितलणपरीाूकरणम।्
ृ
विः।
ु ृ ं भिमा
तदवे ं दशनारपिरम ु ु ं
्
फलं ताधनोपायाािन शा ु
े ूितपा इम।् इदान
सवशानानीिरत ं े सवशानशन
इित ूानूकरणोपसहार ू ं
े सिचत
् ु ु
ईरापदाथमपपादियतमाह।
समथयन अऽ ूकरणारोपबम े
पूकारो वाः। तथोचों ौीमौरे -
् ू ं त े ूवतत।
अरं यटलात सऽ े
व सः पधा समवितः।
ु ू
तवऽयाऽाााकरणाथा। े
पटलाित
ु पितपशपाशाक
तवनः ु
पदाथऽय ु
िऽपदाथ चताद
े
िमननोपबमात ्
सात ं पितपरीालणः। सौऽ ं ु
ृ
सवकविविव े
इननोः। वााक ु तने भाविसने
ृ े ैः। ूाकरिणकोऽिप िवापादाने
भिवत ं जगतािदिभवा
े पाटिलक ु पवपटला
ूकरणन। ू े सवशानशन
ू
े सिचतायः।
अनने ैव बमण ु े ्
े िवापादा ं यावबपकमनसयम।
ं
े
अथोपल दहािद
्
व ु कायधमकम।
कतारम जानीमो
ु
िविशमनमानतः॥ १॥
अऽ िह पितपदाथपरीाऽिधिबयत
अथ शोऽिधकाराथः।
इथः। ु ु
अऽ च तनकरणभवनादीना े
ं भावाना ं सिवशिविशन
े
ु ु े ैषा ं बिमतृ
बाऽनमानन
घटािदवायं ु प वकं
ू
् नन ु दह
ूतीयत इित तायम। े
ैव तावायमिसम।् न िह
े कनिचत
िचदािचहः े ्
िबयमाणो ः। सम।् कन
े िचियमाणं
े
दह न िमित कतृद शनापवो
ु
न यः। ु े े
तानमयन
दशनािवषयात ् े
दह िबयमाणं कथ ं न म।् अभा
ू
भािवमवे िह कायम।् त दहोपलत
े एव।
ु ु
शशोिणतकललापादानात ् उपचय इित धाथगा
िदह
दहः
ूितमासोपचीयमानो गभो े ्
े ूतीयत इित कथमषे कायतामितबमत
े े
। िक सिवशिवशषवािनरा े े
दहादः
ु
कायमपोतमशम।् यिवशिवशषविनर
े े ं
् यथा घटािद। तथा च एत े दहादयः
तायम। े तादतऽिप
पदाथाः। े े
े ु ं धिम। बिमतृ
कायाः एव ं च सित दहािदवजात ु प वकिमित
ू
कायात।
साो धमः। ् याय तिमतृ
ु प वक
ू ं
म।् यथा रथािद। य ु न ैविवध ् यथाऽऽािद। नन ु
ं ं न तायम।
ु
घणार े कायऽिप ु प वकमीन
न बिमतृ ू ैकािकः
े ु न ैवम।् तऽ कायताया
कायहतः। एवानयात।् यथचारमाऽ
े एव
ु
िकल घण कतृत ा न त ु िविशसिवशारिनिमतौ।
े स त ु सिवशथा
े
। अथा पिरसपत एष भावत एवोपपत।े नन ु ताव े भावात ्
् ु
तदभाव े चाभावात घणकतृ
क मवारम।
े ् यवे ं तथाचािर े
्
भावात अतथाचािर े ु
े घणार
े चारानिभरवधानन
ु प वकमीित
बिमतृ ू ु कायहतोरन
कतः े ैकािकम।्
ृ
नचायमकजात ु े
ैँशाािदिभवनिमािदिभवाऽनकािकः। तषे ु
कऽभावािनयात ् े ं च पीभृतात।् निसाि-क
तषा
े यिद हाभासतािनरासः
पीकरणमाऽण े े
तिह न कचन
े े
हतवोहाभासाः। े
भवय े ु
ं कायहतरिसािकात।्
ृ
यावता ाीकतकतृ
क घटािदितिरा ैलोोदरवित-
ु ु
ननकरणभवनादयो कतृप वकाः।
भावा धिमणः ू
कायात।्
ु े िबयमाण े िकमदविशत।े
घटािदविदनमान
उपलमानकतृक
यऽ काय ािन िसा ात।् नन ु चाऽानमान
ु एव
ात न् १तावि इते
घटािदाो धम स कतृक
ईरिनवः। ु
त त ु ककारािदकायनशाऽसवकतृ
े े क म।्
े
अथरकतृ
क ं ाधिमणो
घटादिर
े ं तााविशो
ाः। ूतीितबाध। निह घटािदकमथ
ु े ु
कलालायितरकानिवधाियन ने किदवैित।
ं ईरकतृक
ु
े ु याशो िह घटादःे कता कलालािदः
िवाय ं हतः
े
शािदभागनीरो िवनर ताक ् जगतोऽिप कता ूाोित तं
ज ैिमनीय ैः -
ु
ककारािधान े े
ं घटादौ यिद चत।
े
नरािधितं े
ादि चाहीनता॥
े
१। िसषाधियिषत इित पाठभदः।
तथा िस े च ा े भवतोिवता।
े े
ं ूसत इित।
अनीरिवनाँयािदकतृक
ादषे सवदोषावकाशः।
ु े तु
े यावता यऽिप
यािभरसविवषयमीरािधानमपगत।
ु
कादीना ं कतारः ु
कलालादयऽिप
े
े ु ृ
तवणानगहीतशयायिनवतनसमथा भवीित
ू
ॄमः। नन ु कऽैत
ु ु ु
ं यलालतवायािदसाव े
े
भावादभावचाभावादिप
घटािदकायजातमीरािधितिमित। ु
कऽ
वा न ं िकं न ौतु ं भगवता यमािद ं
े
सवजनूिसिप े ू ु
शाषमाण ं भविः।
समािवँय त ु भतािन
ू धारयाहमोजसा।
ु
पािमचौषधीवाोमो ू रसाकः। इित।
भा
ु
न तदि िवना याया भतू ं चराचरिमित। ौताविप यो
िोऽौ यो अ ु य ओषधीष ु यो िोिवाभवना
ु िववश
े इित। अत एव
भवािवतः ूतीितिवरोधोऽिप िनरः।
ु ु
अो जरनीशोयमानखःखयोः।
े
ईरूिरतो ् वा ॅमवे वा॥
े ग
गत
े ु िवपययाभावात।
नचाय ं िवो हतः ् ाधिमिण
घटादौ
ु प वकन
साने बिमतृ ू े तािात।
े ्
ु प वकिवरिहणो
बिमतृ ू े ृ
िवपादाादावात।् स िव
रथाऽयऽा नानातिनमािपता अिप।
े जगित ूाय उपकायपकारकाः॥ इित
ु
तदयम।् रथादीना ं कायाणामनकतिवरिचतानामिप
े
ु ं िवना िनदशनात।
एकपतीानवतन ् तदवे ं कायहतना
े ु
ु प वकिसौ
जगतो बिमतृ ू योसौ
े ु कता स
तैिचसादकाानिबयाशियः
े े -वगमो
इदािदकायिवलणिािदकायिवशषजनककारणिवशषा
ु
यः। न च ैतदूिसम।् याैिश ं कायवै
िशा ं
े िविशकाय ा िविशमवे
ं लोकवहारऽिप
लोकिताविप
ु
कारणमनमीयत े यथा
ु ु े ु
िविचऽभवनािदविचऽलपािदकलाकलापामतामम -
ु
मनपमसौयसं ु
च ा ततरिप
े १॥
ततवैलयाैिशमवसीयत॥
दीिपका।
अथ।
पितलणपरीाूकरणूारः।
े
अथािदपटलमवतारयित े
तदविमािद
ू े ु
१ूासिकशाोिवषयिशवूूितवचनावसान े पविदतष
ु े ु पितपदाथावरीत
पितपशपाशष इित। नन ु िकम
पिवधॐकथन ूयोजनम।् उत।े पटलाना ं
े ् सबिवरिहणा
े ूामायूदशनाथम।
परमरूणीतन ं ं तु
े
पटलाना ं न पारमरिमित। ु ू े सगत
े सऽण
अनमानयमनन ं ृ े
े
इाह अऽ चािद े
दह तावदिनऽिप े
े कनिचियमाणं नोपलत
इित चोदयित निािद पिरहरित सिमािद नन ु न कदािचदनीश ं जगिदित
ायावनादीना
ु े तावदिसं अभा
ं कायमव ू
े पाठभदः
१। शाोषिवषयूितवचनित े
ू
े ं न ँयत े यतः। त। जीणमठकपािदिभरनकाात
भािवं च तषा े ्
े
। तषामिप ु
िबयमाणं न ँयत े यतः। अनमानिनराकताय
ृ ं प
े
इाह िकािद नन ु न कदािचदनीश ं जगिदात
ु ्
अिस ं
िवनरम।् त। कोिटशो मरण ं ा इािदना भवनाना
ु ं
िवनर वमाणात।् यवे ं करणाना ं
ु
शिपतय ैवापगमात ्
अिस े
ं सिवशविमित कथ ं
कायोपलः। ्
े ं करणाािदवत कायिमित
तषा ू
ॄमः।
े
एव ं चदािदशोपााना ू ं कथ ं कायं
ं परमाणना
ं ू
पाािदवतािदित ू
ॄमः। े
िक तषामच ैत े सनकात
े ्
कायिमित वित -
े
यदनकमिच ु मिधमकम
ु ्
इित। े ु
ौीमराम -्
े े ं यदवँय ं कारण ं नयिदित।
अचतनमनक े ु े
इमनमानऽयण
े ं कायोपलः।
एतषा तथा - यत ्
ू तायम यथा
ं
पाािद। यऽ त ु कायं
न भवित तऽ मतमिप
ू नाि।
ू उभयवािदिसाः परमाणवः। ततऽिप
यथाऽऽािद। मता े
े ूयोगः ितीय ु यावयव ं ताय यथा घटािद
काया इकः
। यऽ त ु सावयमिप न भवित तऽ कायमिप
नाि यथा आािद।
ु
सावयव ं च ैतिािद भवनजात
ं ततदिप कायिमित। तृतीयोऽिप
यरण ं ताय यथा शाािद। यऽ त ु कायं
नाि तऽ
ु
करणमिप नाि। यथाऽऽािद। करण ं च ैतरािद। ततदिप
कायिमित। ु
े े कायमपपा
इ ं दहादः ु
बिमतृ
ं दशयित।
े ं घटािदवत ्
एव ं च सतीािदनचायिमािद सावयवादवे तषा
कतृप वकं
ू ु
िसिमित भावः। य े िपत ु कादीनािमािद ु
कलालादयः
ईर ु ूयोजककतथः।
ूयोकतारः। इदान दहादः
े े
कतृप वकिसाविप
ू न ैकोिप िवकता िसतीित चोदयित नते इािद
े े
यवमनका े ु
ु कतार इित चदयम।् यतषामनकात
े े ्
पिरकतृन पतीनािमव
ृ न बमः काय सवित।
े ु
यौगपऽपगमान
े कायासव ु
एव। तिददमम।्
े
बहवो यऽ नतारव पिडतमािननः।
तथा महिमि तमवसीदित। इित।
ु
िसामाह तदयिमािद अयमथः काय िह कतार ं
े
िवना न सवतीित ािनयात ्
कायपपा ं
ततृ
किचतीयत।े काय चदे ं जगणम।् परराने
् एव ूसादािदवत त
वितात एक ् े े पितना िवना न
कन
े
परराभावोऽवयवसिवशोपपत े एव कता
इित जगतोक
िसतीित। तत ैक ैव िवकतःु बमाौगपने च
ु
कायकरणमपपत ु े
इित वमः। बमाबमसमः
ु
बमािशिमत ्
इऽ। ् व िै श ं
िशात कतृ
अत एव कायवै
े
िसिमाह। तदविमािद। न च ैतदूिसिमित
कायवै ु
िशातृव िै शानमानमतदव
े े वैिशिमािदना
ू
सऽाधनोत इाह यािदािद॥ १॥
ृ
विः।
अत।
ू
याय धमािद े यने ूकारण
यथित ु
े िगिरगहागतन
े
तविततया े
तदपरपावितनचोपलम।् याश ं च
ताणपाणािदना े िविश ं याविरमाण ं
पण
ु े ु
तनतररखाकारमदिनवहबहलं वा। तारण ं वािदलणम।्
तथित
े पवतो ं वा तिखरिनिव ं वा ताागगत ं वा
ताश ं च ताणपाणािदप ं च तावमाणकं वाऽबने
ु
यथाऽनमीयत
े एव ं जगणकाय
ु
ताकाराकारवैिचमपल
े ु ं कारणमनमीयत॥
तिशषिवषयिनरितशयानिबयाशिय ु े १॥
दीिपका।
े े
ूपत इाह अतािद॥
एतदवोराधन १॥
ृ
विः॥
त।
े -
िन ं कालानवदा
े
ैता ूदशगम।्
ु े
बमाबमसमः
ु ् २॥
बमािशिमत॥
ू भवन ं भाचाभवन
याभा ू ं त काले
े
नावदादिनम।् य ु पवापरकोिटयिवरहात
ू ्
कालानविमतो
िनम।् िक न तिचदवित ं अिपत ु वैतात ्
े
महािदशानविात ् ् सवऽ तायपल
सवगम। े िवभःु
ु
। तथा बमयौगपाा ं तनकरणािदकायोादनात ् े
बमण
ु
यगपोािदकया ु ् २॥
शा यम॥
दीिपका।
ू
िन िमािदसऽमवतारयित े
तािद ण ं जगारणिमित
कतृल
े यािद।
शषः। े ु े भावः। िकािद।
अिन े जगतरनवित े
ु
अनमानागमाा तथािद
ं सवगतमथिसिमथः। े
ु ु
अयमिभूायः। यने कारणने ैक कतदवदादयगप गमनषे ु
े ं ँयत े
भणसथा भारोहनािदकायमनक
े
ानभोजनशयनािदकं बमणापीित तने कारणने शरीरादीना ं
े ु े े
कषािगपषािमणोिदशनात ् ु
ततरीरािप
ं िच बमणाऽिप
िचौगपने कतृ े े
ूतीयत इित बमण
ु
यगपोपािदकया ु
शा यिमित॥ २॥
ृ
विः।
नन ु जगििािदका
ृ तिया नाकरिणका। िबयाात।् िछिदिबयावत ्
। अताऽिप करणने भिवतिमाह।
दीिपका।
े
तािदसऽ ु
ू ं ाातमाशामाह। निािद
ूस इित भावः। त। यतः
करणाभावादीराकतृ
कतृ ु
ाथानपप ैव त करणमीित ूतीयत इाह
यािदािद त शिपिमनरमवे वित। करण ं च न
िबयाशिरवर
शिदित। अयमथः। े े
करण ं सवकतृ ात ्
योिगन इव योिगन सववािदिसाः चावाकै रिप िवषमहिचिकाकािरने
मयौषधािदवाे ं ु शाः। यदाः अिचो िह
े
मिणमौषधादीना ं ूभाव इित। अतरसमवाियनी
े
िबयाशिरवाऽ
साा न ानशिः। तामिसाा इित
वामः -
सववकतृ ााधनाफलैह।
ु े स तदवित
यो यानाित कत ु
े े सितम।् इित।
महामायािका शिः१। ता उपादानात।्
नािप पिरमहवितनी
े
अत समवतश ू
ैव करणभतयासौ तवनािदकाय
ु करोतीाह
ृ े
त कािद॥ ३॥
ृ
विः।
ु े
अथ िकं तरणिमत।
करण ं च न शत ्
े िचतः।
शिनाचतना
े
१। करणिमित शषः।
े ं
िवषयािनयमादक
ृ े च तथा॥ ४॥
बोध े क
े
शिरवा े ु करण ं तय ैव तियािनादनात।् सा
िविशतः
े े वामः। उं च िकरण े -
चािदपित
े
अपिरिमतिवषय ं च परमर ान ं क
ृ ं च यित शारं
ु
ानिमपब -
े ं िवषयानादान
तदक े ं ूपत।े
कतृ ्
ं तदिभात तदवोपचारत
े इित।
े
तािषय य ्
करणीय चािनयतात अनविात ्
दीिपका।
ु
े करण ैः कमलकमदादीना
शाकै रव ं िवकाससोचकता न
े तथायमीरोऽपीित। नन ु सिवतँशरीराव।
े करणन।
ितिरन ु े
सम।्
े
शिमाऽकरणतयाऽऽान ैकािकिवषयनाोपादानािदिवरोधः।
ु
ावतीम।
निह सवथा ् तथा च सित
पसपिवभागाभावने हतोािमहणासवात
े ्
ु े
सवानमानोदूस इित। नन ु े कतिर
आिदादािवव शिः
े ु अ े त ु कतिर
करणनाऽ। योरिप तोः
ु
कायाथानपपिकनीयात ् क
कतृ न ैव तपपःे
ु ं ूाभाकरैः क ं
कथमथा शिः कत।े तिददम
ु
पनिनणिकनाम ्
इित। अऽोत े या।िप ज ैिमनीयपितने
ु
पदशनाथानपपा े े
किताऽिप ग ैकदशिवशषलण
ु
चषोऽ कात ्
ु े ु ु
े महोऽनपत
िवपलोयमनकयोजनलविहतीवतारकादरथ इित
कितािप शिः कत े यथा ूमाणबलाथाऽतीियाऽिप त
ु े अतीिया शि कत इित
कतःु कित पवानमानन
ू
ु ु इित न ूागदोषः
समानोऽयमपपििनयावना ु इित। नन ु
े
शा िवनराऽिप ासवािरवे जगारणने
कतृ
कताम।् त। शधमन े िसवात।्
े े धिमणमरण
तं मते -
ु गिणनमािौ
गणा ु े े के क।
िवच े
िवषय े न िनराधारा इित।
े
तादरौिमव ू े इ ं शि
ईराऽिप शिरिवनाभतित।
प ं करण ं ूसा त
े े
यकायभदादौपचािरकमानिमाह। े
यािद॥ ४॥
ृ
विः।
ु े े े ढयित।
अथ मतारिनरनभाषणनरािमव
काय न िितजािद
ृ े
बीज ूकतरणोः
े े
पािरशाहश
ु
म िशव एव सः॥ ५॥
नन ु िकमऽ करणापणरण ् ैरपण
े े े े कितने तिन कमन े े
ु
ानपगमात।
कतृ ् तिरतािन कमायव
े सृििािदकारणतया
भविित ज ैिमनीयाः। यदाः -
े ु
किचतमाऽ े े
यिधातृ नत।
कमिभवजीवाना े
ं तििसाधनम।् इित।
या बीजिमवारादीना
ु
ं कलािदकायाणामपादान ं
े
माय ैवाानपिणी ृ ु ूकितरवाऽाा
सृािदकवत। ृ े
एततृ े ु या ं िवना तराऽिप
नाऽ। े
तायािनिपलत े
ृ े
िााना पाराूवाानपिणी ृ े अतः
१ूकितरव।
े े कािपलाः। तथािह -
िकमीरणित
ृ े ु ृ कायष ु ूवििनतरामया
ूकतरौिनवथः ृ ु ता
ु
अच ैतादौ े
च चतनधमात ् ु
पषािप
े
पिरणािमानकदोषोपिनपातात ्
त
े
चािभिचतहानरिनोपिनपात े
चािभिचतहानरिनोपिनपात
े
चोपपरवशात ्
िितजूलयकतृ
िनरास े सित
े े
पािरशाहर
ैव तिितजािदकायिमित
े ु
पािरशानमानमनविमित े ् इदिमदान िविवत े यिद
गमकमतत।
े
तावरमरः ं जगता ं िितजादौ
कायासािरजनोिहीषया
ूवतत े तिमथ ूतु सासािरकष
ं े ु
नािित
१। कतृ े ू
पवणायः।
े
कमापितया े
ईर ातहािनिराशनीय ं करणापया
ु
कताताघातादशनात।् भाडागािरकाप
े राः
ूसादािददानवत।् यं िसगिभः।
ु
ृ
ातााूयों करणािदूयोता।
ु े
कतातमति े
न कमानपिता॥ इित।
ु
न चाभ यो भवित।
कमणः
ु
तोिनशरीरोपभोगभिविचऽकमयतः
ु ृ
ताााऽटमलपिरपाकवशूवशिपातापसािरतमल -
ु
ावाानमह
जोिनरसमपाशात ्
ू
आिवभतसवाथकतृ
ु
मानसायताहतोः
ं े
ु
पशाभावात ्
िशवप ्
एव भगवान भवित। न त ु पशोिरवा
ु े ु
कितभवभोगोपभोगहतभवतीित भावः॥ ५॥
दीिपका।
ू
काय न िितजािद सऽमवतारयित। े
अथािद
े ु
तदताातमाशाूकारानाह निािद पिरहरित तदसिदित तऽ
ू
बीजशने कमत इाह विहबजभताना
ं कमणािमित।
े
अयमिभूायः (िक ं तािदकमवदचतनाोजक
ृ ं तऽ कमव
ु ू े ु
कारणमिित यं त वूितबमलनाानमान
ू ु े
धमाननवोात ्
विकाय ू इवाकतृक
धम ं काय
ृ
न सववे यतः)। िक कािदकमवदचतनाोजक
े ं
ं ु
े े न च त तनकरणजननादाव
सिवधातारमपत। ंु
पसोशात ्
ं
सिवधातृ े
ं िसिमित तितिरर िसिः। मायादीना ं
े
चािद ृ े
ूकितशनाऽ ृ ु
िबमायाूधानाकं ूकितऽयमत
ु
बिमिधितानािमित
इथः। ु ं ूित
मायादयः पाशाः पष
े
चतनशिधिता एव ूवतत। े ु ं ूागवित।
े अचतनाािािदविद े े
नन ु यथा ूिरणामैकभाव ं तऽ तथा।
े
अानपबीजािदसाममी ु
यदर े इात ् ृ े
ूकितरव
महदााना पारााष ु
ु ं ूित ूवतत इमत आह
ृ े
ूकतरपीािद े ृ े कतृ
मृदािदवदचतनाकतः ु ं कतःु
मय
ृ ृ े ु े च ैतािभचारात।् यदाः -
करणारूवििनविहतन
ृ च कारकाणा ं य ईरः।
ृ च िनवौ
ूवौ
ृ वा स कता नाम कारकः। इित।
ृ ूवो
अूवः
े
नचतनमिप ं ँयत।े त।
अयाािद य ं ूवतमान
ु
े ैव ूवतत इम।
यतोऽयमयाोऽिप योारमप ् नचतनमिप
े
े ं ँयत।े
ृ य ं ूवतमान
ीरं गवादवािदिववथ
ं
यदाााः ृ
विववििनिम ं ीर यथा ूविर।
ृ
ु
पषिवमोिनिम ं तथा ूविः
ृ ूधान॥ इित। यवे ं
े ु ाऽिन
िवोऽय ं हतः। े ् े सह
सािवपययण
ािकात।् अचतन
े ं िह ीरं चतनगवािधित
े ं
ं ूवतमान
े
िसिमितूधानाचतनात ् े चतनन
ूवतकन े े भिवतिमित
ईरिः।
ु े
१। एतदिधकपाठः पकारनाि।
ु ु
पषापादान ु
े पिरणािमािददोष इिमाह ु
पषापीािद
िकाातािददशना ं च नोपपत इाह
सृािदकतृ
े
अिभिचतहानिरािद। े ु
अत पिरशषानमानादिप ईरिसििराह
े
पािरशािदािद। ु
म िशव एव स इित ाात ं ु
ूासिकीमाशामाह इदिमदानीिमािद तऽ ूथमचो
े
पिरहारः। सिमािद यवे ं कमापिादीर ातहािनरत
े े
आह न च कमापितयािद ं
अत एव ितीयचोमिप पिरतिमाह
तोनीािद अ च समासपद जोिरानरमयः।
समकमय
दीािनवात।् िवानयोगािदजाऽिप
े
िवानकवलमाऽ े ु
एव हतात।् यं धमाधमयकरी
दीा
इित। तथा अ तषे ु य े मा
ु धमाधमयाराः।
े
तऽऽ
्
े े कमासा
िाणवः ूोा इित। ताातत े ु
ं मो हतिरित
ु े
वािदिभः ूििमपणीयम।् त ससारावायामिप
ं भावात।्
िवकमयमाऽ
एव चिरताथा े ु
न मलपिरपाकािदहतिमित
ु े
े पिरपाकवशादपसरणोखमलथः।
वामः। अपसािरतमलित
ु े ूादी ैव।
अपसरण ं त दीय ैव। अत आह अवाानमहित
यं ायवु े -
मलपिरपाकशिपाताा ं दीया
ततायमथः।
सवकमयात।् तय ैव मलमायारोधशीना ं तक
ृ े
िनवरवािशव े
परमरो ं े ु
न ससारहतभिवतीित॥ १॥
ृ
विः।
ु
पनरपीरकतृ
क ु ु ं
मवे जगतो घटियतमनमान
ु
ूितसमाधातमािपित।
सामहणााधा
े किचत।्
मानाित
ू
सा पराऽिप धमाो
माहानसातः॥ ६॥
िगरौ
न िितजादःे कायािवनाभावलणसो यिद
कदािचगऽा सह कनिचदिप
े ृ
गहीतात ् तदनमान
तदै े ्
ु ं िसत।
् ं ना बाधित
स ैवमहणात कथ े यिद किचत ं ात ्
ु
तिददमसौ ूनयो इाह। सापरापीित स ैषा बाधा
ु
सवानमानवािदनः ूसा। तथािह महानसािदगताना ं
े ू
े धमािीना
िविशदशकालकािरणामव ं समहण े
ू
धममाऽा
पवतादौ ु
विमाऽानमानिमित ृ
अगहीतस ैव
ू
धमिः े
कथ ं तथािवधवििं गमयिदित
ु
समहणपयनयोगमानः। तत -
े
१। िवचारण इित पाथभदः
ु े एव ात।् तम -्
अथा सवानमानमाऽोद
े
सासाधनसामानािवनाभाविनयात।्
ृ ु
ूविरनमान तदभावदथा इित।
इ ं च
ृ
िविचऽतमाितशयािधवािसतभोभोगताधनतपादानािद -
े
िवशषः ु े ु
कताऽनमानारणानमीयत ु ं
इित न किोषः। तिददम
तऽभगवहितपादै
ृ ृ
ः भवभोभोगसाधनतपादानािद यो
िवजानाित। तमृत े भवहीद
े ंु
ं पकमाशयिवपाकम ्
इित॥ ६॥
दीिपका।
इ ं ूासिकचोय े िनराकत ृ े ु ं
ृ े ूकतमवानमान
े
सािदनाऽऽिपतीाह ु
पनरपीािद किचिदनने
ूमाणपरामशनाऽिप तािदपरामश इाह क िचत ं ािदािद
कायमाऽ कतृम ाऽण ु
े समहण ं ककारादौ िसिमित
ृ साधिमयव
का ं े ु
े सबमहणऽपगमान े
ु
सवानमाना े
ं बाधा ूसत इित। सा परािद नोत इाह।
ू े
तिददमसािवािद। अथ धममाऽािद अत एव यं
े
बलािदसिवशािसशो ू ु
े इित। तदयम।
भधरािदसिवश ्
े
सिवशमाऽ े ाििसः।
कायमाऽण ु
े तिददममािभः
पाषडापजय े -
े
सिवशािदमाऽािद े सतम।्
कायमाऽण
ं तथा ा ं कतृम ाऽण
कायमाऽ े िनितिमित॥ ६॥
ृ
विः।
ु
लोके वपतो ं
ृ ं सोदािदवत॥् ७॥
क
ु
लोके वपतो ु
िमित लोके वपतो ं क
ृ ं
घटपटािदकाय शरीरवत ैव िबयमाण ं म।् नाशरीरणित।
े े
े ु
िकातः सोऽदािदविदित शािदयोऽसवः
पिरिमतशिदशाविोपीरँशरीरवााोतीित ू
पवः
पः॥ ७॥
दीिपका।
ू
लोक इािद ूसऽमवतारयित अ ु तिह इािद।
ृ
विः।
िसा।ु
ू
मलासवााम ्
ु
वपनताश ं ूभोः॥ ७॥
े
अशरीराऽिप तावदहादौ ं िमित। काय
कतृ
ु े कऽा ािममपगाऽिप
शरीरयन ु ु ू
ॄमः।
ु
े भवतो न ूागदोषूसः।
शरीरवऽिप ु इाह
कत
ू
मलासवािदित ु
ू ं मलः सवानथमलात।
मल ्
ृ ू
अिवावितलािनपापमलयािदिभः। पयाय ैवमाणा।
आिदमहणामािण ् परमर
रोधशि। तदसवात निह े
मलकमािदपाशजाल ृ ं वपःु कत।े अिप
ं सवित। यििम ं ूाकत
त ु शािमित शिप ैोजातािदिभः पिभम
ैािनिमत
े ं
े ु
पिरिमतसाम िददशकालाकारविमनपममिभमत ं
शरीरम।् न दािदशरीरसशम॥् ७॥
दीिपका।
े
लोकऽिप ु
न शरीरय िमाह अशरीरापीािद एत
ैव कतृ
ू े
पवमवोिमित। सशरीर ैव कतृ ु
ापगमऽिप
े तरीर ैव
्
शाात नादािदशरीरवत ् े े ु
शािदहतिमाह े
शरीरवऽपीित
अयमथः अदादीना ं मलावतशिात
ृ ् े ु ु
कषिचायष
े
शरीरापिम।् भगवतनावतशिाि
ृ -
े
रवोपचारावकाय ु
कवतीित ु ु ं
े शि कायकरी
शरीरिमत।
ूागवित। ू
े े अऽ धमादाविप
कायऽािद -शय एव कारकं न
िम।् तामाऽण
े कायिूसािदित।
ू
मलासवािदािदन ैतदवे ूपत इित ूपवू दशयित
कतु
ृ े
इािद अत एव सृािदकभदिभािभमननऽाण -
े ु
पािभरीशानािदिभँशििभपतामतनभगवान ् े
कत।
ं ु
तदीयािभरिऽशलािभयाकल इित॥ ७॥
अत एव िह।
तपःु पिभम
ैः
ृ
पकोपयोिगिभः।
ु
ईशतषाघोर
् ८॥
वामाज ैमकािदकम॥
ु
यथाबममनमहितरोभावादानरणोिलण े कपक
ृ े
ु
अवँयमपयोग े ं त ैरीशानािदिभः
यषा
पिभम ू ु
ैधािदवपदवोत इाहारः। वरैः
ु
पाित ु ु
भानमहणाय
ाियन इित वपँशाथता।
े ू
तदाकारमहणाऽगमषपिदात।् तथाचों पौरे साधक
ृ ् ८॥
त ु लाथ त पिमदं तम॥
दीिपका।
ु ू ैरतदव
तपिरािदसऽ े े समने
ु ु े
दशियतमपचारतषामीशानादीना ू
ं मधावयवपं
ु
ूोमत े
इाह। अत एवािद े
अत एवाऽऽतमनापीरिसििरित भावः।
योिगूगं चोपोात एव ूदिशतिमित। कथ ं
ु े
पनहमािलिहमरभािदना ु
पवदशभजाकार ु
ं वपरीर
ु
१वित अत आह वरैः पाित ाियन इािद
े े
ानाथमवराऽऽकारकन ं
िनराकारे ानपजायोगात
न परमाथतः। ू ्
यदाः -
आकारवां ु
ं िनयमापाो न वनाकारमपु ैित बिः। इित
वित च।
ु िवमाना
वपषो ृ ं करोित सः।
ु ु ृ ं वपः।
तऽ तऽा ततृव पषाऽनकत ु इित।
ु
अत एव वपँशोऽ ् नीा वरं पातीित
दीाशवत तऽ ु
े े ये इित॥ ८॥
पदैकदशोपादानन
ृ
विः।
ू
अथ कथ ं भगवत ईशानािदमधिमाह।
ई े यने जगव
ु े
गणनोपिरवितना।
ू े
स मधसमदशात ्
ू नावयवनोः॥ ९॥
मधा
ु े मण
यने गणन े
ु ु ु े ु
सवॐोतोऽनॐोतसामितावानमहहताोपिर
वितना
जगिदाचदाकं िवमी।े स उमावत ्
ू मधा
सविताधव ू न परमाथतो
दहावयवः॥
े ९॥
ृ
विः
ु
तषवं ाच।े
ु पू -
त त तनया
ा ं १वसित यने सः।
ताणानाािप
ू
स तषवकः॥ १०॥
ु तनःु ता ं
े पःू परी
त तामरनरादया
ु
पिरयजमानपतया े ु
अिधातृभावनोिषतषः। तं
ु इित। यानि
ाैवाय ं वसित सकलूािणनामीरोिरित तष
ु
ानिबय े ऽायत े तािदभयातः तषवम।्
ु े १०॥
नऽाणपािमिभधीयत इित ौतः॥
ृ
विः।
अघोरदय ं ाच।े
दय ं बोधपयाय -
ोाघोरिँशवो यतः।
पिरमह घोरा -
ोरोिपचारतः॥ ११॥
१। मातृकास ु तामपतीित
ु पाठो िवत।े
दयमाशयो बोध इित पयायः। अघोरः िशवो बोधो यागवतः
तादघोरदयः। नन ु १घोरमौयोप
े ं यत े तोरपता
े े
कथ ं दवाह पिरमह घोरािदित यये ं परमर
े
ं ु पिरमह
घोरपोिः सा न वावी। िकत
ु े ु ु
शिजतसामाशाािधकािरिनक घोरात ।्
१घोरशिदव उपचारात।े तथाचोम -्
िवषयव ं ू ्
े े सलीनानधातयणन।
िाणन ्
ू यामािल घोरतयऽपरािःताः॥
इित॥ ११॥
ृ
विः
े ु े
वामदवगमिभध।
वामिॐवगवामात ्
रह भावतः।
ु ं
२वाम ं धाम परं ग
ु
यासौ वामगकः॥ १२॥
े िऽवगण
धमाथकामलणन ूलो वमित अधोिनिपतीित
ु
वामः। भावने रहो गोभावः कत।े
े
वाममधनऽिन े े
वमनशीलं यजमूकटमित
ु
े ु परमरः॥
वामदवगः े १२॥
ृ
विः।
ू िनपयित।
सोजातमितं
ू ं मतयवि
सयोणना ू
े े सोऽिभधानः।
यातन
ू
सो मतयिगना ं वा िवध े
ू कशै
सोमितः ृ ू १३॥
ा मतः॥
ु
पिरया
िह कमूयाय े
िूमवाना ू
ं ताामतयो
ू
जाता इित सोजातमितदवः। यित दीाूकरण े -
सने जनयो
े नानािनिवमहम।् इित।
ू े
या योिगना ं तमािधभाजा ं सण ं मितिवध।
ू
ूोवमयमितसश तन ं ु
् ू
सादयतीिचरासमािधकात सोमितम।् नत ु
े १३॥
शीयसातदहािदथः॥
एतदवे ढयित।
ु दहक
इ ं शिः कवती े ृ ं
े
दहाभावात े दहशै
े ः।
े वामादय ु -
े यऽिप
ता भदा
े ूोाः कभदन
ऽिप ृ े े सिः॥ १४॥
परमराशरीरात
परमाथतः े ् े दहकाय
शिरव े ु
कवतीित
े
दहायोा ृ े े
ता ैका अिप कभदाामािदभदिभम।् यहा
े
विशदाूकाँयपााथिवषय े दाहूकाशपाककरणात ्
े
गौणमनकम।् वतु एकााः॥ १४॥
इित ौीभिवाकठाजभनारायणकठिवरिचतायां
े ृ तृतीय ं पितपदाथसाधन
मृगवौ ं ूकरणम॥्
दीिपका।
ू शरीरतयोाया
इ ं शििरािदपवाधन
े े ं इाह परमाथत इािद
ईशानािदभदिभायाँशपसहार
उराधन त ु करणपण ु
े ूागाया े
वामािदभदिभाया ं
उपसहार
े
इाह। ताािद ु े
कथ ं पनरका े
एवानकिमित चते ्
े ृ े े ु
यकभदनोपचारािदम।् एतदवे ाने ढयित यथािद।
े
इित अघोरिशवाचायिवरिचताया े ृ
ं ौीमृगविदीिपकाया ं
पितपदाथसाधन तृतीय ं ूकरणम।्
ृ
विः।
े े
तदवमयितरकाा ं पितपदाथ ूसा
ू ू
तपिनपणाय मलसऽोपबा ृ ं
ं सवकद
तावपियत ं ु पटलारमारभत।े अ
ू ृ
चानरपटलसिचतकिनपणाथात ्
ु
िवापादाूकरणानषा पाटिलकूाकरिणकौ सौ
े पदाथािदसा
यौ। ु ूावदनसयाः।
ु े
ं े
स इिवमहोऽनन
े
करणनाहतौजसा।
क
करोित सवदा ृ ं
े १॥
यदा यपपत॥
े े माको िवमहो य स
इ ं इननोूकारण
ं
भगवािनिवमहः। अननित ु े
े े करण ं च न शिदित ूागन
ं सावकाल
शानाऽूितहतसामन करणने िािदकायजात ं
सव िनवतयित। ु
न परं यगपरोित। यावदा यपपत े तदा
े
करोित बमणािप
सवकायािण तं ूाक ्
करोतीथः।
ु े बमािशिमत।
बमाबमसमः ु ् इित॥ १॥
दीिपका।
ृ
विः
े
अथ ूथमतः परमरः ं
िककरोतीाह।
े ू ं
तऽादौ कवलाणना
ु े
योयाना ं कतकम।्
ु ं
वामािदशििभय
सकोिटपिरदम॥् २॥
एका एव शःे
े एव ं ित े सतीथः।
तऽित
ृ े ु
वामािदकवशाामािदभदिभिमम।् सा च
शिवानिबयापा ू ं िवत एव। तषा
िशवववाणना े ं
ु ं िवना न तमानाभवीित
चानािवावािवानमह
ूीणकाममायीयबाना ं
े ु े तदयोयानामकं
िवानकवलानामनपिरपाकानसारण
ु ं च करोित॥ २॥
मकोिटसकपिरवारं वामािदशिनवकय
दीिपका।
ं ु तऽािदसऽमवतारयित।
तऽ सृिबम ं दशियत े ू े
अथािद
े
एका एवािद यं ूाक ् - िवषयािनयमादक
े ं बोध े क
ृ े च तथा इित
े तदः
। ौीमराऽिप े कभदन
ृ े े न भदः
े परमाथतः
ु
इपब े च रौिी च काली कलिवकिरणी परा। बलिवकिरणी
वामा ा
ु
बलूमिथनीदमनी च मनोनी। वामयिराश ु यया सग िऽधा
्
ितम।् साऽिन वामा ु
समिा े
इािद। सा चािद तं ूाक ् -
च ैत ं ियाप ं तदािन सवदा े ू
इित। कवलाणनािमित
ाच े ूीणािद
े े
अत एवाऽऽगमिसािानकविलनो न
े
ूिताः। ु
यििसा।
पशवः १कममायाकबातीता अिप
े ु
कवलमयावि। े ु
तितिर मल च बनापगमात।्
े ं बदभावऽिप
यो यितिरो यषा े तषा
े ं बिः।
ु े एव। यित
िनगलािदविदित। निय ं सवािभिरनमहिवशष
्
यान िवमोचयित ाप े िशवाो भवि त।े सतौ
ं वा
ु ू
समतावणवः े ौीमतऽिप
पतयोऽथवित। े
्
मोूकारोऽयम इित। सम।् अत एव शाोादनपव
ु ू
े
िवरादीना ु े
ं तपादानशरीराादनमवाऽऽ े
सगनोत ेन
सवािभिमाऽम।् एतदवाह
े मकोिटसकपिरवारिमित
े
१। मायािका बिता इित पाठभदः।
ू
अमतानामाना े ं
ं ापकने पररं पिरवतासवाषा
ृ
े
वावँशरीरयोग इित। अत एवाऽऽगमिस िवरादीना ं शरीर
े
िनराकरणायाऽऽ यः कनिचयोगः ृ
कतः। े
१िवािवरा अिप न
वावशरीरयोिगनः। असवूसात।् दवदािदयिदित।
े स
े
२मायागभािधकािरिभरनकािकः। े ं ौीकठादीना ं
तषा
े सवोात।
सशरीरऽिप ् यं ूाक ् -
े ू े े
मराणामाितशोपमतजसाम।् इित।
े
योिगिभानकािकः।
योिगना ं च सशरीराणामवे सवं ू े
ौयत
े ु सशरीरािदित। तथािवधशरीर
यतः। अिसाय ं हतः
तऽासवात।् यं िकरण े -
ु
शयोिनमय ु ्
इित।
ं त वपमकमजम
ु ं इित
वामािदशिनवकय
ृ अत एव
वामािदशियोगािवधककरणमिमथः।
े
िवराणा ं पिवधककािरं
ृ ु
माणामनमहकरणिमित
े
भदः॥ २॥
ृ
विः।
े
अथ ैतषामिप ं
सकोिटसाताना े
ं माणामनशादय
ु े
एवाावीिशतार इित वमारभत॥
े ू
तषामन
तथाच ैव िशवोमः।
एकनऽे ैकिौ च
ू ु
िऽमितािमतितः॥ ३॥
ु
१। अऽ अनमानूयोगीशः। े
िवािवराः
वावशरीरयोगाभाववः। सवात।् शरीरवित दवद
े े
सवाभाव ् े
िवमानात ितरकाोऽय े
ं दवदः॥
२। िभनान ैकािक इित पाठभदः।
े
ौीकठ िशखडी च
े े
राजराजरराः।
ईषदूायोिगात ्
े
िनयोाः परमिनः॥ ४॥
े इादयः तषा
राजानो लोकशा े ं राजानँशतिाः
तदीराणा ं मडिलूभृतीनामते े ईराः ूभवः।
े
१िवामहरा इित यावत।् एत े च ईषदूायोिगािदित
ं े े
अिधकारमलाशावशषाििदनवापरमरसाा इ एत े
े ३ - ४॥
ूयाः॥
दीिपका।
अथ ैषामानामिप सवसवकतृ सवात ्
ं ु कििशषे इाह।
िकिदिभपमत
े
सवािदयोगऽिप
ं
िनयों मलाशतः।
े
१। िवरा े इित पाठः।
महर
पररं िविश े
मा ैवमधिःताः॥ ५॥
यिप सव सवाथियाः
तथाकैे क ाधोवितनो
े ं े े -
िनयोा इित ूयतालणमलाशावशषादधोऽवितानामषा
ू े कलया कतृ
ममप ू
निमित े
पररिवशषः।
तम -्
योिह याणोतािमत
ु ृ े इित।
े मा अवमव
े एव िविश े यावदधोवितनो
न कवलमत े े
े
पररिवशषभाजः॥ ५॥
दीिपका।
कलया कतृ ू
निमित।
सवं त ु तषा
े ं समानिमित
भावः। तदधोवितन इित। िवरसृ
े नरं मसृििरित भावः॥ ५
॥
ृ
विः।
्
तानवे मान िविशनि।
त े च मर
े -
िशवशिूचोिदताः।
ु ु ं पसा
कवनमह ंु ं
ु े ६॥
े ं स यत॥
यदा यषा
त े च माः परापरमरया
े िशवशा ापािरताः
ु े कदािचषािचदनमह
योयतानपण े ं ु ं कवि।
ु े ्
न त ु योयतानपम।
अितूसात॥् ६॥
दीिपका।
े
कषाििदािद ु ं ूित करणं ूयाीथः॥
अनमह ६॥
ृ
विः।
ृ े े ं
ूयोदहसाप
े
तदधमिखलऽिन।
ृ
कािधकारं ि े
े ् ७॥
िशव ं िवशित सरम॥
िवनािधकरण े नात ्
ृ े रधः।
ूधान िवकत
ृ े
कािधकारमीश
ं
मप ैित ासतौ॥ ८॥
े ं सकोिटसाताना
तषा ं ं माणामध
ॄ ु
ूयोणामनमहकतॄ
ण ा ं दहे ं
े े े इित।
शरीरमाौयनापमाणमीशमपत
े े े ् अिखले मायीयऽिन
तापमाचायािधकरणरापम। े
ु ु
मिधकारमनमाानमहलण िितकाला े
ं िनव
े ु
माययानोपरमसमय े सरिमित
े े िहत ं
मरै
ु ं गित। अथ ूथमाध
िशवसाय का वाताह
िवनािधकरणनित ् ् ईशिमित
े े अत अपरमधम। े यऽ यऽ
े ु े तऽ तऽ तिदछय ैव िवनािध करणनित
परमरानमहछा े े
े ैव। ूधाना चासौ िवकितित
आचायलणमिधकरणमनप ृ े
ृ
ूधानिवकितः ु
शिवा। अा अधः सवऽ मायीय े चािन
समिधकारं का ु सतौ
ृ ानोऽनमहमाग ं समाौ अप ैित
ृ े तं तऽभविोोितपादैः। १जगित कत
अपवत। ृ े तऽाध
् ंु
माणा ं िशवसमातान पसः। ु ृ याित िह िवना दिशकमित
अनग े ू
ु े इित॥ ८॥
ूयमीशन
दीिपका।
ु ु ू
एतदवे ूपियतमरसऽय ं ाच।े तषािमािद
े
तषा
अयमथः। े ं सकोिटसाताना
ं ं माणा ं म े य े
ं
पिरणतमलाः साधकोिटऽयसाताः त े सृिकालावसान े
ु ैव िवमा
कारणानानय ु भवि। इतरे त ु महाूलय इित। यथों
मते -
ु ु
भतराानपािलकाः।
२तताचारवितो
े
िताधन सनाया गतािँशाः पररम॥् सधायित॥
८॥
ृ
विः।
ु मरान
इ ं माना े ् ु
वमाह।
ततोऽनािभः
पतीना मिततः।
े
कलाारदहाना
करोादश ं शत॥
ं ९॥
त साकमाब िवौमायावितते
ु
इिवौााणसात ं मायातं वमाण ं
तािततः तभािधकािरणा ं कलाारशरीराणा ं
१मडादीना ं पतीनामादशािधकं शतमनािभः
े
परमरः े नन ु च
े ं करोतीथः।
करोित कलाारदहमषा
अादशािधकं चात ं मायािधकािरणाम।्
े
िवराणािमािदना े ु ृ े ु
साारमरानगहीतमषामम।् इह
ु
नािभ भगवतः तारणमत इित िवरोधः। न ैवम।्
म।् न त ु परमर।
यतोऽनादीनामवे कलािदयोगकरण े कतृ े
ु े
शिन िशवः कता ूोोऽनोऽिसत े ूभःु इित ौतः।
ु े स तु
ु
कलािदयोिगनो भोगभजान ् ु ृ
साादनगातीित न किोषः॥ ९॥
दीिपका।
ु
इ ं शािवषया ं
ु ु
साािवसृिमाऽनािदारामशािवषया ृ ं
ं ति
वं ु तत इािदसऽमवतारयित।
ू इिमािद ताितत इािद
् े ु म े यषा
वमाणनयने मलपिरपाकतारतवशात ूलयाकलष े ं
े
परममरपदािधकारः े ृ ु
े तिपरर
तषामनािधानन ं
े े ं
कलािदशरीरयोग ं करोतीित। यतोऽनादीनािमित परमराााषा
सवािभिः कलािदशरीरयोिगं त ु अनािधानमथः।
े े
स त ु कलािदयोिगन इािद नन ु
ृ
सकलाोा ैषामदािदसाँयूसः। त
अिधकारिनबनयोँशरीरभोगयोरावँयकात।् परमरण
े े
ृ
ूकटीकतियाच। यम।् कलायोगऽिप
े नो वँयाः कलाना ं
ु
पशसवत ्
इित॥ ९॥
ु
१। कलामका मडिलनोौ। गणतँौीकठ एकः। कोधादयो
ु
गणमकाः ॄाडाधारका िाँशतम।् शतिािधाता
वीरभि एकः। आह अादशािधकशत ं भवित।
ृ
विः।
े े ं िविनयोार इाह।
तऽषा
तानािवँय भगवान ्
ं
साजनान ् ु
भवनािधपान।्
े ं यषा
यविमद े ं
शिः कमिनबना॥ १०॥
े
तानिप मडिलूभृतीनाविधाय परमरोानिप
्
ॄूभृतीन समलान ् ु े
भवनशान ् े
उिजतियाशीन ्
करोतीित
ू ैव सः। िकिवधािनाह
पवण ं े
यविमदिमित
े
यविमद ्
ं जगत ावरजमलणमािवभवतीित
े
शषः।
े ु
े कामः पाशो यषामपरोधकात
े ं शिः कमिनबनित
यषा न्
ृ सकलानामवै
िनवः े ु यतः॥ १०॥
े षा ं परमरादनमहो
दीिपका।
्
ॄूभृतीन समलािनित ्
यम अ े ूाधािनका मा
े
ॄिवादयः पराः। सानाऽडमा इािद।
े ं
उिजतियाशीिनित एव। एतदवोराधन
ापय े ूोत
ू ं ाच े िकिवधािनािद।
इाशापवक ं
ु ू
ावरजमलणिमित चतदशिवधभतसगाकिमथः।
ं
यदाााः।
अिवको दैविययोिन पधा भवित।
ु
मान इित। कमपारता
ैकिवधमासतो भौितकगः।
ााविधकमवे तषामै
े यिमाह कामः पाश इािद॥ १०॥
ृ
विः
े े करोित। िक।ु
न ूमतानव
् ु
ूणतॄे न पशशााणा
ूं ु
पशदनवतकान ्
े
साकारकोपतान ्
कालाधामाविधितान॥् ११॥
ु ं
पशशााणामाहतसापाराऽादीना ं ूणतॄे नहन ्
किपलूभृतीन १् तदिधातॄ ्
ं पशनू धान
े
ताोपिदने फलन ु
े ु कारकै यान
े ताधनहतिभः ्
ु
कालािभवना ू ैव स॥ ११॥
ं यावरोतीित पवण
१। त े अिधतारः यषािमथः।
े
ु
कालािभवना ं यावरोतीित पररया ईर एव िव ं सृजतीिस॥ ११
॥
ृ
विः।
् ा दवः
अथ ैतान सृ े िकरोतीाह।
े
ितौ सकारकानतान ्
े
समाब तजसा।
ु
यनि
ाथिसथ
भतू ैरनिभलितः॥ १२॥
्
एतान कारकै ु ु
भगसाधन ैभावभवनािदिभयान ् े
तजसा
े
िनजाशा
सगिधाय ाथिसथिमित आीय
ापार सय।े या ैरािभरत इथः
भोगापवगलणः ु त िनथ िनयोजयित। न त ु
पषाथः
उवत।् नाूयोजनम।् ूयोजनानशन
ु े े माूवः।
ृ े नच
् रागािदिवरिहणदसवात।् नाािनिमम।्
बीडाथम।
ू
पिरपणात।् भतू ैः ूािणिभरिवावशादिविदततियः॥ १२॥
िविदथः। ु
पषाता य ं भोगाथ ूवतत
ु
इम।् न त ु सगािदापार
ूयोजन वा सथिमित
े
ायिमाह साािनिमिमािद॥ १२॥
ृ
विः।
भोगसाधनमाि
ं
ृ कारणसौयम।
का ्
त साकमाब
े १३॥
िवौमायावितत॥
भिवना ं भविखानाम।्
ू
सवभतिहतो यतः॥ १३॥
ु ु ु ं
ि े भोगसाधन ं तनकरणभवनापस कारण े
माया े लीन ं का
ृ त माया ं
कारणमिनिहताोातमिधाय ं
ससािरणा ं
भवाॅमणौााना ं िवौमाथ अवितत।े
ं
िनापाराान ्
करोतीथः। ु इाह सवभतिहतो
कत ू यतः इित
यावषा ू
ं भताना ं िहताय ूवः े
ृ परमरः े
खदापनोदाय
े ं करोित॥ १३॥
िवौाि ं ापलणामषा
दीिपका।
ं
भोगसाधनिमािदना सहारः े
ूोत इाह तिदयतािद॥ १३॥
ृ
विः।
तत।ु
ापावसानमासा
ु ूाववतत॥
पनः े १४॥
ृ
विः॥
ु भवीाह॥
े िबयािदशयतायिनादनोा
तापऽिप
े
ापऽा ्
े बोधयन बोधयोयान ्
्
रोान न ्
पाचयन ्
किमकम।
मायाशीियोयाः ु ्
ूकवन
् यथा वजातम॥
पँयन सव ु ् १५॥
े
जामदवायािमव ापावायामिप मलपिरपाक तारतापया
्
ूबोधनाहान ूबोधयन ् ्
रोधशा
रोधनाहान ् ं
िनन किमणा
्
पाचयन पिरणामयन
कमािण ्
मायाशी ूसवािभमखीः ु ्
ु कवन
ू ु
सव िचदिचभावभतभवनाकं यथावदवलोकया।े
यथित ु
े न दािदवदयथावितवभावो भवतीित
ृ ं
वामः। तिदयता जगििितसलण ं कऽयिमहोिमित
ृ
ं
ूकरणोपसहारः।
इित भिवाकठाजौीभनारायणकठिवरिचतायां
ु ं ूकरणम।्
े ृ तरीय
मृगवौ
दीिपका।
ं
सहारावाया ्
ं च रोधाभाव एव। तथ ं रोान िित। न ैष
्
दोषः। रोधनाहान िवौमणन ् ु
े रोधयोयान कविऽाथः।
अऽ ैव
े मायााः कायशीिरथः।
मायाशीित
ूकरणोपसहार े ु तिदयतािद
ं े हतमाह े लोकूिसं
ृ ृ
तावािदकऽयिमहोम।् १शाािसं त ु कय
ृ ं
ूकरणारे ूदँयत इित भावः।
इघोरिशवाचायिवरिचताया े ृ
ं मृगविदीिपकाया ं
ृ
पितकऽयिनणयपकरण ं चतथु समाम।्
ृ
पकूकरण ं पमम।्
ू ू ृ
अथ मलसऽोपासवकदािपितपदाथ
ु
अनमहितरोभावा
ं कमयमविशमिभधात ं ु ूकरणारम।्
अऽ च सौऽपादािथकसबौ ौ। ूाकरिणक ु िवापादाने
ूकरणने यः।
े वााकोऽिप
ृ ं ु
जगििितसितरोभाविवमयः। ृ ैः।
किमािदिभवा
पाटिलकः पनः ्
ु बोधयन बोधयोयािनित ू
पवपटल एवोपबाः।
तमँशिधकार
ृ े ु
िनविरतौ।
नि ियाऽनं
ु
जगरणोिँशवः॥ १॥
े
तमँशािद े भगवतबिा
तमसो मल श ं
ृ
वामााया यो वाऽिधकारो ावनमावितं त
ृ े
िनविवरामाासौ ु कै वािभमखीभावः।
पिरितः ु तथाचों
्
ौीमायवु े ीण े तिन यया ् ं िनँौयस
सा ात पर े ं ूित। इित।
ु सा ं जगरणूवणः परमरः
अा ं तिरतौ े
े
ियानमणोरानः ूकटीकरोित। सोरवानयोिबययोर -्
ृ े
मलाविादावतानयोिरणतरावरणापगमादिभ -िः
िबयत े नत ु अपवाद
ू ु
इम।् वाम सायवाद॥
े १॥
दीिपका।
ृ
अथ पकूकरणम।्
े
तमँशिधकारािदूकरणमवतारयित े
अथािद। नन ु
सववकतृ ु
ािदािदना पवमनन
े
े ु ु
े तथ ं कयमिभधातिमत।
ूकरणनािभधात। ृ े
े
ूथमभािवापलणनोिमदोषः। अत एव
े
पिवधोऽोपलणनोो े
यः। तथा पाचयन ्
किमकमादीना ं पवू पटलासिचताना
ू
ं कमपाकादीना ं
ु
अनमहितरोभावाथात ्
तितपादकाना ू
ं सऽाणा ं पृथक ्
सोपयोगः। सवूितपादकाना ं त ु सऽाणा
ू ं सः
े सौऽ ु
सौ ूोवदव।
कत।े तऽ ूाकरिणकपादािथकौ
सविविदित े वााकोऽिप यम
पदन। े ै तदवे िह इािदिभरनकिवधः।
े
् इनने सिचतः।
पाटिलक पँयन सव ू तऽ रोध ितरोभावानो
े
भोगभोजनपनोात ् सृािदकरणनाथिसिमित
त े
ू े न पृथक ् ूितपािदतम।् अनमह
सऽकारण ु ु तमँशिधकारािदना
े
ु े
ूो इाह। तमँशादीित तिरतािवतद ु
ं अणसितया
े
ायिमाह े
यासािवािद तालािधकारािदित शषः।
ु
पिरिताऽ तिरिजहीषय ैवाह
े ु
कै वािभमखीभाव इित। अािमािद
अत एव भिौािदिभिलै
े
शिपातिनयानरमवाऽऽचायर
े अणोिरित पदं
दीा कतित।
े ् १॥
जातावकवचनम॥
ृ
विः।
्
यान िवमोचयित ाप े
िशवाो भवि त।े
ु ू -
ं वा समता
सतौ
वणवः पतयोऽथवा॥ २॥
् े ु ृ
ापाविताान परमरोऽनगाित त े त ु ताल एव
िशवा।े न िधकािरणो भवि। तषा
े ं मलाशावशषतः
ं े
े े िशवायोगात।् तदान चािधकािरणामनपयोगात।
ूयन ु ् िकच
ं
सहार ्
ं े सृौ वा यान िवमोचयित े स एव िशवा।े न
तऽिप
े े अथवित
ितरकण। े अनयोिसहारकालयोरनपिरपाकव
ृ ं ल
ै यतः
ु
तण ं िशवा िनरिधकारमिभाजािधकाराः पितयोिगनो
तऽ सहार
वाऽऽानो भवि इथः। े ु
ं े १यषामिधकारवाननमहः ते
े तु
तदान िाणवः। सृौ िधकािरणो भिवतारः। सागार
ु ु ृ
सािधकारानमहानगहीताः े
पतय इित परापरिवरािधकारभाजो
ं ु
भीित। अथ सृिसहारकालयोँौतमिप ु
कथमनमााणा ं
्
िशवं लत इित चते लत े ु
एव मलपिरपाक परमरानमह
चािनयतकालात॥् २॥
दीिपका।
े
तषािमित न ितरकणित।
अिधकािरणािमथः।
े े े िनिविमथः।
ु िनरिधकरणने भगवता िबयत॥
अय ं चानमहो े २॥
ृ
विः।
ं े ु ृ
अथ ैव ं सगसहारापकालनगहीताना ु े ु
ं मििवशषमा
ु ृ
िितकालानगहीताना े
ं तिशषमाह।
िमपतीशान-्
पदभाजो भवि त।े
ु ृ
ितौ याननगाित
ु
गमााय िचतः॥ ३॥
ु
१। अिधकारपदानमहः े
इित पाठभदः।
ु
गविधकरणः े
परमरिःितकाले िचत इित
ु े
तदनानवशारापरिनौयसिवषयया ु
ूशया िचता यान ्
ू ु ृ
यानणननगाित त े मितोािदशिसातवैलयात ्
पाकािदिाणा ं सकोिटसााताना
ं ं माणा ं
े
ततीना ं च िवराणामीशान े
चरसदािशवशालण
सि पदं भज इित तदभाजः तालोािदपदयोिगनो भवि
३॥
इथः॥
दीिपका।
े सािधकरणनापीाह
िितकालऽिप े ु
गविधकरण इािद ततीना ं च
े
िवराणािमित े
अपरमराणाम।् ननादीना ं तत योितकर
्
ु
इािदन ैतदूााना ं ितसव वमाणात।्
ु
अनािदपदूााना ं च न ितवित। े
मायोीणन
कमासवात। ु भोगान ्
् उ रौरव े भा
ु
सिचरममरॐीिनकाय े
ैपताःॐोठािँशवपदपरै
यभाजो भवि
े ईरशानवािचनो
इित। अत एव ईरसदािशवशालणित
े
िवरपदलणात ् े ं
तषा
ु ृ
१सदािशवािदभवनािधानकयाव े े ३॥
परमरथः॥
ृ
विः।
नन ु शिपातिवशषात ्
े तदभाजत ् तिशषः
े तिह े कथ ं ये
इाह।
ु े पाठभदः।
१। िधातलयावित े
े ं शरीिरणा ं शिः
यषा
ृ े
पतिविनवय।
ु ं
े ं तिमौ
तषा
ु षो
मौ े भवितौ॥ ४॥
े ु
भि िशवभष
ौा तासके िवधौ।
े ु
अननानिमितिँश -
े ू
हतोःलिधयामिप॥ ५॥
अशरीिरणा ं ताविभँशिपात
ु
लात ्
शरीरवता ं
यषा े ु पतित, तषा
े ं पारमरीशिरपनरािवभावाय े ं तात े
ु ु
मठा ं े षः
ससार े ु भिः तासके
े परमरभिपरष
े
शा े ौा चित
े िलं िचं अनने ैव िचन
े ूकषवताऽविश
ं
ससारिितहतोः ु ु
ू बिनामनमानम।
े पाशजालास ्
ू
पवाना ं च िचानामवे म े सित पशोः पाशशैिथमा ं
ु
ममतयोऽनिमीित भावः॥ ४ - ५॥
दीिपका।
े ू
यषािमािदसऽमवतारयित निािद
ु े
ूसादनमहशषशापातिलािन ४ - ५॥
ूँय इथः॥
ृ
विः।
नन ु िकमननाापवण
े ू शिपातिनयन।
े सकलदशनूिस ं
१ताविदद ं कै वूािकारण ं िलने िकं न िनीयत।े यं न
ु े नापकारण
पकारण ु
े कित। ू े ु जीव
यमवभतष ु
ु
पशयोगिसाना ं
कमिय ं समम।्
े
ािदफलयोयाना ं
ु ६॥
सािधकारास ु मिष॥
ु
उपायादरवैिशा -
ु
ृयत े तय ं पनः।
योितकरः कि -
ु
ितिसििवलितः॥ ७॥
ु
पशिः पाशवैान ैन
े च
किपलपतिलूभृितूणीतने योगने य े िसाः
ु
सगणूसादाा े ं
ं ूााषा
ु
यमामपकारापकारपाा े
ं चाा ं
ूसादबोधलण ं िय ं समिमित नापकािरिण बोधिः।
ु
नापकािरिण े -तवत।ु
ूीितिः। साादवै
े इह पनरय
नाािभिनिषत। े यदिधकार-वतीष ु मिष
ु ं िवशषः ु ु िवषय े
उपाय दीादःे लोकधममयी
दीा िशवधममयी तथा इािदना
वमाणाैिशादादर च तदूािूीितौानो
वैलयात।् यथों ौीमायभव
ू ु े यो यऽािभलषोगान
े ्
स
तऽैव िनयोिजतः। िसिभासामािदित।
तापायादरवैलया-
े े
महरािदपदूािलणफलयोयता े
ं मरपद -
पाकापरािधकािरपदयो-
ूााकमफलाहं
जनायोयता ं च िनते ं ु कमिऽय
ं मृयत े अित।े
ृ ृ
भिौािभितारताममापकपसािध -
कारापवगपदभाज ु
इनमाा भवीाशयः।
ु
य ैतािधकारमिऽय ् ततः। योितकर
ं दिशतम। इित
ृ ु पद ूातया
ममापकयोमोपयधोवितनः
् ु े िसितशयसवने च
ादात ितसवन
े ूािः तृतीया ं त ु
किितकरोऽरायः। न नरमवापवग
े ैव ताभः॥ ६ - ७॥
तदािधकायिधकारसमािसमनरण
१। इदिमित। उपकारापकारायोहषिवषादाभाव
इथः।
दीिपका।
ु
पशिगािद ू
सऽमवतारियत ं ु मतारण
े चोदयित।
निािदतऽयिमित तने कमिः परामृँयत इाह
कमिऽयिमािद चाऽ पवािन
कमािण ू भादीषे
े नवे ं चदऽ
िववितानीाह भिौित े न
ु े े न। एतोग े
तीपूोकमियमनपमव।
े
भिौादीिधकापणीयानीित भावः।
ू
योिरािदसऽमवतारयित ु े े
य ैतिदािद। ितसवनित
तवनूािपाणा
ु े
ं मोाणा ं महाूलयामवावानात ्
ु े कमशषणाऽधोगितवव।
पनगार े े े नवे ं
े ु ु े हीयत।े सम।् अनयोमिं
चदनयोमोमिमव ु
ु े े
माभासमविवरोधः। े े ु
िसितशयसवनपलण ु
ं मि
े े यतो मलपिरपाकवशाऽाऽिप दीया
सवनचथः।
ु े भवन
मोववे १भवन ु ूितवसि॥ ६ - ७॥
ु े गरवः
ृ
विः।
ं े िचम।् यशािं
अथ िकिनिममतिवै
ु े
सािधकारमिराह।
ृ े तु
ईषदधिनव
े
रोधक े तमःपतः।
े
भवतािन िलािन
् ८॥
िकिि े च दिहनाम॥
े
ु े
तमः पतःे ियािनरोवामदवनाथ यिोधकं तिन ्
ृ े मनागविश े च सित एतितारत ं
ृ े अधिनव
िकििव
शरीिरणा ं भवित॥ ८॥
ु े भवन
१। यावन ु ूितवसि ताऽाऽिप गिभः
ु े गरवः ु ृ
कतया
दीया मोवतीथः।
दीिपका।
ु
ईर ितरोधनाशिधकारिवराम एवानमह शििनपात
िचो े ु
े हतिराह े
अथािद॥ ८॥
ृ
विः।
अत एव।
े ्
योयताऽयमतत
े
समती महरः।
े ु ु ृ
ापऽणमनगाित
साऽिधकारिमदं यतः॥ ९॥
े ु ु ृ
े ैव ापऽणमनगाित।
एतोयताऽयमनप ु
अणिमित
े
जातावकवचनम।् योयतावैिचणानमहणमणना
े ु ू ं तदान न
े ु सािधकारिमद ं यतः
करोतीित भावः। अऽ ैव हतमाह
े ् न च तदानीमिधकारोपयोगः।
याोयताऽयमिधकारापम।
े े ९॥
ताापत॥
दीिपका।
े ु ु ं एतोयताऽयिमािद
२अिधकारमल च मलपिरणितरवे हतिर
ू ू ृ ं च। न मलपिरपाकाकमिप योयम।्
। पवपवकत
अितूसात।् ाप इपलण
ु े
ं िितकालमलपाकात ्
ु
िनरिधकरणानमह ्
च सवात शालण े ु
चा॥ ९॥
े
१। िितकालापीितशषः।
े पाठभदः।
२। अिधकारिवरामित े
ृ
विः।
ू े तृतीयायाम।्
सगमल
ापवतसतौ॥
ू ९॥
े सहारोपा
भिवित सगार ं े वमाणलणाया ं
तृतीया ं च भतसतौ ु ृ
ू ं याननगाित त े िशवा।े
ु ृ ु ् ९॥
ापावानगहीताणवत॥
दीिपका।
ू ं
तृतीया ं च भतसतािवित महाूलयािकायाम।् ऽैलोः
ूल ममूलय च वमाणात॥् ९॥
ृ
विः।
े ु ु ृ
ापणमनगातीित ु ं ततोऽणश
याग ु ं लियतमाह।
ु
स यपा िबयत।े
ु े १०॥
तिधो योणत॥
तृतीय े च भतसहार
स इनरोगादौ ू ं े ाप े वा
ु
योऽनमाः यपा अपनीय तािवधः िबयत े
ु
अिभिशवभावत े सोऽणशवाो े
यः। ु
अण ृ
पवत
इित यावत॥् १०॥
दीिपका।
स यपाित े ु
े सऽू ं सयित ापणिमािद े
सयपाित
े ु
े यिदित यादथ तिध इित तनानमा
मलािदकिमित शषः।
परामृँयत इाह अिभिशवभाव इित पाशरिहतने
ू ु
सादगत इित भावः॥ १०॥
ृ
विः।
्
तदवे ं बोधयन बोधयोयािनित ु ं तियाना
याग ृ
ूदिशतम। ्
् यदिप रोान िािद ्
ू ं तत यािमोचयित
सिचत ाप
इनने कषािदव
े ु
े तथािवधानमहभा े
े सित अषामथािो रोध
इित का ् ु ं िनवणियतमाह
ृ ूपितम।् इदान त ु पाचयन किमकम ु
।
े
तथा बीज ं शरीरादः।
े ् १०॥
पाचयािनवशनात॥
ु ूसृताः।
भगवतँशयवकायष
े ु
तािभँशरीरियजाायभगकारण ं कम दहभाजा
े ं ताप े
ु
पाचयित फलदानोखमापादयित॥ १०॥
दीिपका।
े ू ं सयित तदविमािद
तथािदसऽ े अत एव
रोधाथािात ् े ू ं कमपाकािद
शषभत े
तथािदनोत े इाह
े े ताप इित उपलण ं च ैतत ्
इदानीिमािद। आिनवशनािदिताच।
्
े तदारणीयशरीरािदसृिसमयो यावत तावम
िितकालऽिप
१०॥
पाचयतीथः॥
ृ
विः।
यात।्
ं
न योयतागमभजत।्
सादौषधािदवत॥् ११॥
योयताया अह सादकमं पाका ं
ं
सारमभजत ् े
अनासमान ं तम
सणहारीताौषधिमव न ात न् भवते फलदिमित
् े
शषः।
यदाः अूापाकं हारीतािद ि ं सदिप
कायसादनाशं योयता पाकानासादनािदित। एव ं
े ् ११॥
ं तलदानाशं अतः पाकापम॥
सदिप कमाप
ृ
विः।
पाका न तवतीाह।
पाकाहमिप तं ु
े
नशाानमाना।
धमामा एवाय ं
पिरणािमनः॥ १२॥
सव
्
पाकयोयमिप तत यमाानमाना ु
न पाचियतमीशम।् सव
ु ीरादिरवाऽय
िह पिरणािमनो वनः े ं साधारणो धमः
े पिरणािमं नाथा। पिरणािमा
यिमव
े िवपाकः। अनने मायाशीियोयाः।
कमणोऽापो
ु े
ूकवितदिप ूकािशतम।् ता अिप पिरणािमात।् नच ैषा ं
ु ु
ं पिरणािममनीशने सशिमम।
मलमायाकमणा ्
दीिपका।
े
पाकयायमपीािद अचतनाािन े भावः।
िबयािवरोधाित
ु इाह अननािद
अय ं च ायो मायादीनामिप त े े न च ैषािमािद
ु
पषातात न् तिरणामकिमथः॥
१२॥
ृ
विः।
्
तिदयता तावत सवकतृ ं परमर
े ूितपािदतम।् अत एव चा
सवं िसतीाह।
सववकतृ ा-
ाधनाफलैह।
ु े
यो यानाित कत
ु ् १३॥
े े सितम॥
स तदवित
सवकतृ ादवर
े े
सवम।् सविवषयान
ं िवना
सवकतृ ु
ानपपः।
े यो िह यियािसिं तदािन तलािन च जानाित
ं घटत।े
त ैव िविचऽतारकोपयोगािभसानवतः ततृ
ु े पटािदकतौ।
किवादिरव ृ अतः य ु तऽा तायकरणाय
नालम।्
ु
बािलश इव ायिवापास ु
े इित। एतितिमित १३॥
अिभचारीथः॥
दीिपका।
इािदसऽमवतारयित
सव ू े
तिदयतािद तदवे ाच े
सवकतृ ादवािद।
े े े ु ु
यियािसििमित िबयािसिहतमपादानम।्
पटािदकता िह काय
तदयमथः। पटादःे याधन ं तािद
ु े
यां सहकािरतयोपकारकं तरीवमािद य फलं ूावरणािद
त ैाध ताय िवजानाित। कता च भगवान सव
ैव
ु ु
शाशानो जगतः त यपादान ं माया
महामायाकं यहे सहकािर कम ईरसवाक
े ं च कम य
ु ु
फलं शाशधािवषयोपभोगः मो त ैाध
ुृ
साधकााय
जानातीय ं सविः। एतदवे सव यतो
ु न् लत े तिराधारं करोित। यथा
े काय कवन
यहाधारण
दीपूकाशािदकम।् नन ु शरीरलणाधारयमव
ु े सव िवान ं
ु
काय कवपलत।
े तथापीरे ूागवे शरीर ूितषधात
े ्
ु
िनराधारं तदपगमान े
१कायणासविवषयावगानोपलित े
इित अ एवरः ूसत इित।
त। वायनान ् ु शरीरलणनाधारणािन
ु ैकािकात वायिह े े ् ं े
ससार
ु ु
सन ं कवपलमाणोऽिप ृ
वकािदक े े
ं िनराधारः करोवित
। एव ं ानमिप तथ ैव किरतीित तिराधारादऽ सविसििरित॥
१३॥
सवित
१। कायण े
पाठभदः।
ृ ू
तााऽऽवितशात ्
ं े े
न जकमपत।
ं
त साशियकं तात ्
ु ् १४॥
िवपरीत ं न जातिचत॥
ृ
विः।
िशव तवं ू
अनाावरणशात न् कापम।
े ्
ं
नािप ससािरण ं ु ं अत एव हतोः॥
इव सशयिवपययानवसायय े १४॥
दीिपका।
अत एव नादादीना ं नसशमीरानम।्
ृ
अनावतािदाह े
िशवािद एतोपलण ं िबयाया अिप॥ १४॥
ृ
विः।
तथािह।
ं
यािन जकमी े
ृ
वतालशििभः।
ं ु े
जकानरोधन
ु
तािन ाहतािप॥ १५॥
ृ
यािन िकल ानािन मलशावतात ्
भोगिनादनाय कं
े े तािन क कलादूकाशकरणात
कलाप े ्
े
तथािवधनभािज यिवषय े ाघातविप भवि। नच ैरं
ू े ृ ू
े ं ं पवादवावितशाारणात।
ानमविवध ् तथाचों
ु
ौीमिरण े अनािदमलमावोऽसौ ततिँशवः इित॥ १५॥
ृ
विः
यत ैमतः।
ना ं नािप तै ं
ं
न शामिप शाकरम।्
ानमाभाित िवमलं
ु ु १६॥
सववष॥
सवदा
अपरोाथिवषयात ्
त। न च िकिगवतः परोम।्
अतविवषय ं त ान ं ूकाशत।े नत ु
ू एवाऽऽमपीर
पविपिगािदना ौयत े
े
शरीरिययोगः। े का तप
तावऽिप े े ईर
ानिबय।े ना ानिबयोपयोगी शरीरिययोगः।
े भावत एव
सवाथियाशिमात ्
इामाऽण
े ैव सगिािदकरणमात।्
ु
भानमहणाथ चाऽऽकारमहणम।् अथा िनराकारे
ू
ानपजायोगात।् यं ौीमौरे साधक त ु लाथ
ु
त पमदातम।् सवतः ् ्
ु इित॥
पािणपाद ं तत सवतोऽििशरोमखम १६॥
दीिपका।
े
अत एव चोदयित निािद पिरहरित नाािद े
शरीरिययोग
े ू इित शषः॥
आगमष े १६॥
े ं िवषयाना -
तदक
े
दान ं ूपत।े
ं तदिभात ्
कतृ
े
तदवोपचारतः॥ १७॥
ृ
विः।
्
यथाऽवितववभासानावत तदीय ैक ान
े
यानात ् े ृ
उपािधभदातमौपचािरकमान ं शाानोऽिप
े े भदात
ॐोतोभदादतृ ् भदाषा
े ूवतियतृ े े ं
े
च परापराौणमवाऽऽनम।् सवानिबयापा
े व
शिरकै
ू
शिलनः ्
इनया शा ताानादिभात कतृ मिप
्
तथ ैवोपचारात आन े १७॥
ं परपत॥
दीिपका।
ू े
एत पवमवोिमदानी ू े
तयो पवमौपचािरकमनकं
े
तदकिमािदना े
ूपत इाह यथावितािद॥ १७॥
ृ
विः।
ं
अथ िनविणताथपसहाराय े े चाय ं ोकः।
ायोपपाय
े
सापकरणाथिवधयि -
लशोिदतािभिरित य े िवरीशतम।्
त े मोचयि भिवनो भवपकमा
ं -
ु
े पषाः
ो िवरण ु ् १८॥
पशपाशपम॥
े
अथोपल दहािद ् कतारम
व ु कायधमकम।
जानीम
े ता
इािदना तावदीर सा सािधता। िन ं कालानवदाै
े
ूदशगम।् बमाबमसमः
ु े बमािशिमत
ु ्
इित
ु
तपमम।् करण ं च न शिनाचतना
े िचतः इनने
करण ं किथतम।् िविनयोगफलं मिः ु ु
ु भिरनषतः ु
इमनाथ
ु ् जगिितसितरोभाविवमयः।
ूयोजनमपविणतम। ं ु
ृ े ु
े पिवध ं िवधयमम।
किमनन ् क ् चा ानम ना
् ं
्
नािप तै म इािदना
े े ं े े
िनणतिमतािभापकरणाथिवयिपणोािभरी
सतं य े िवजानि ु
त े पषासारकदममान
ं ् ं
ससािरणो
मोचयि। नत ु िवरण ु ं पाशप ं वा ईरं य े िवः। यथा
े पशप
ु एवदे ं सव एविवधपषपरवािदनः
आैवदे ं सव पष ं ु े
े
कमकालाािदपाशपरवािदनो ू ं च ताशन एव
वा। पशना
चिरताथात ् ं
तयोगवोयोगादौ ् े े सित
िनगलािदवत पराप
् े
अनीरात तथािवधरावबोधात ्
पाशमोचन ं सकललोकोपहासावहं
ु
यतः। पशशाऽ
े
समनरूकरणोपबमाणातोपपायोपतः॥ १८॥
इित भिवाकठाजभनारायणकठिवरिचतायां
े ृ पकूकरण
मृगवौ ृ ं ूम ं समाम।्
दीिपका।
े
एव ं ित च महर पिरान ं िनयोजनिमत आह
े
इतािभिरािद ु ं
ािनना भिवतिम
अत एव आचायण
ु ान ं ूधानिमित
यमाचायः दीाााोः कतराचाय
े
। एत ूयोजन ं दशनारिसरािनना ं न सवतीाह नत ु
े े
िवरणािद े ं
तषा
ु े ू े
पशपाशपनावारपवकाानादतयोजन ंन
े तथािह ूकितरव
सवव। ृ े परॄवाः नारायणो वा
े े तोपादानकारणात ्
कै िदािविः पाराऽ ैत।
े भिवतम।् यो िह
ृ े अवँय ं धाऽरण
तािदपटूकतिरव
े भत
िहरयगभमवतताम ू े आसीत।् इािदौथतया
जातः पितरक ु
िहरयगभााः ृ े े रीरः ूोः।
ूकतिवकारोऽािवदै
ु
पारािऽकभदैे वा चातरालणः। ्
यम ईशा ु त े दमभवन ्
अऽावधारणने ितीयिनषधन
े े च ि ैव महरं
े ात।े
े
ििप े
महराय ु े
िशितकठाय साकाय नम इित। पराणिप
े
नौषधीिभमहशानो ु ं ताक ् ऋत े
म ैन नरसाधन ैः। ूात े कशल
ामकीतनात।् इित। भारतादाविप वासदवाचनकतष
ु े ृ े ु
शतिीयािदोऽषे ु त ैव महरन
े े ूिसिः। अत एव
भगवीतास ु दशमाय
े े यो मामजमानािद ं च वि
े लोकमहरम।
े ्
ू
इानो नारायणभारकः पिरिमतमवे भरािदसलोकिवषय
े
महरमाह। नत ु सवतभवनािदिवषयिमित।
ु कथ ं तिह भारत े न
े कशवार
दवः े ु
इम।् अत एव भौितकसगिवषयात
्
् े
िवशाचािदिपतामहादिवधात दवयोिनवगादसौ परः ूोः। न त ु
े
महरािदित
को िवरोधः। यं अिवको दैविययोिन पधा
ु
भवित। मान ैकिवधमासतो भौितकगः इित। एवमवे च ॄ च
े ् यं अिव दवानामवमो
ॄाण े ादाववसयम। े िवःु
े
परम इित लोकऽिप ु
ॄिवादीना ं चबािममधराामीित पदैः
ं ू े े ु
ािमने ूिसिः। भगवत एव ूयागािदयभऽष
े े ु भीमरभतरािदिभः
महरानष े ू े पदैः
े
ूिताानिप े े े
१ॄरसोमररामरािदिभः। अत यिप
ु े
ािम ैय इित पत े तथाऽिप अनदवता ं
े
पदूाबालादाविभधानािदकऽ ँयत।े अरं
े
ु ं यचडतरनपादौ
ूभप ृ िसिमित। लोकूिसािप स एव
े
महरिः। उं च ौीमरा े ईरो िढतोग इित।
नचाूमाण ं ूिसम।् यदाः िजाितिबयाशो
ु
गणजाितथापरः। यौिगको योगढ ूिस ैव वितः।
ू
सयगौलन ु पजः पजोः यथा।
ं शः
तदथािभधाियाः ूो ु तिधः इित। नन
ू ं
ूिसिवटयवत ्
अूमाणिमित े
ज ैिमनीयभदाः। ु
तदयम।् यतः
े
तााूमाय े वदाथाूितित
े सवमसमसिमित शातो
े इित िसः। उं चाािभः पाषडापजय े
लोक एव महर
ु ृ
ौितिभःितिभः ु
पराणवा ु ु ैरपरै घमाणाम।
ैमिनम ु ्
ु
ूभतामवताय ु पनिवमढाः।
चमौलःे कथमवे ं मनजाः ु ू इित॥
१८॥
इघोरिशवाचायिवरिचताया े ृ
ं मृगविदीिपकाया ं
ु
अनमहािदिवचारूकरण ं पमम॥्
१। पदैरीरने ूिसििरथः।
ु
अथ पशलणूकरण ं षम।्
अथ िविनिम
ूा ं लणमानः।
तदीशोौ गतूायं
ु े उत॥
तथाश े १॥
ृ
विः।
े
अथदान ू
पाापटलासिचतािभधानाऽऽनो
ु
लणमत े सौऽादय ु
इित पाटिलकूाकरिणकौ सौ यौ।
े
ूावयाः। ु
ूितपटलममाना अितपौनमावहि। िव
े ु
जगतो िनिम ं ूवतनहतराा। तोगसाधनाय
ु ु ु े तानो
तनकरणभवनानामः।
लणमीरोनरमवसरूा ं कत।े त यिप - तने
ु े च ैत ं
भाविसने भिवत ं जगतऽरिसनषण।
ृ े े
सवत
ियाप ं तदािन सवदा। ु ौयत
यतो मौ ू े सवतो
ु ं इािदनोूाय ं किथतकम।्
मख
ुे ं े उत॥
तथाशोपपिकतपसप े १॥
दीिपका।
ु
अथ पशलणूकरण ं षम।्
े
अथ िविनिमऽ अथ श आनयाथ इाह
े
अथदानीिमािद। े
सौऽादयिािद सौऽसोऽणोिरित पदन।
पदाथसः ु
पशपदाथतया। वााक ु च ैत ं
ैः। नन ु किथतक ं
इािदिभवा
ियाप ं तदािन सवदा
े
चदालण े े ूकरणनात
ं िकमतन े आह सोपपिकािद
े
े
अानतनमाऽ ं सािधतम।् अऽ त ु यिपवक
ु ू दहाािद
े
ूितपात इित॥ १॥
ौरवात॥् २॥
नान कतृग
ृ
विः।
कायं ्
तावत िादरव े ूािथतम।् त च
े े सिवशािदमन
े
ु ु
कता पागािभयििभरीशिः। त ु काय तपयोिग
ु
ोपयोयनपयोयोपयोिग े चारः पाः। तऽ न तावदीरोपयोिग
चित
। न िह पृिथािदिभ ाथिबया कािचियत।े
ू
िनपिरपवपात।् नच तिािद काय िाथमव
े िबयत।े
े
तषामच ैतारणीयाभावात।् चतनय
े ु े
िह धमािदचतवगूोः
् कतृग
े न च ैतायमनथकम।
करणीय ं सवित न घटादः। ौरवात।्
े
सामानािप कऽा याय िबयत े तानथक ु
ं भवित । िकं पनः
े
१परमरापािरत ि भॄािदिभः।
ैजगतृ
तायकरण ेच
ूयोजन ं ूाक ् ूदिशतम॥
् २॥
दीिपका।
्
अऽ तावत कायिमािदना े ु े
पिरशषानमाननाऽऽािं
ताविदािद। नन ु तदसमणो
सािधतिमाह कायं भोगा िदािदना
परमोिनरास एव न ैरावादः ूितिः। सम।् अत एवाऽ
चावाकािदिनराकरणाय े
दहाािद सात इित न पौनम।् तऽ न
ताविदािद। नन ु एकाकी २न रमाहिमित ायने परमान एकाने
े े े
परमालणनरणानः ु
बीडाथ िािद कायमात इित
् ू े
बीडाॄवािदनः। त। आब वमाणात पवमव
ु
सािधता। िक बीडाप े राः पशिभिरव त ॄणः
े
सवशजवािभिरािवघात ु
कतमशात ्
े
पािरशाराथ तत ्
े
ऽ परयोः॥ २॥
े
१। परमर
कायकरण े तापािरत ैिरित पाठभदः।
े
२। नमाहिमित मातृकास ु पाठो िवत।े
३। पितलणपरीाूकरण े ५ ोकः।
ृ
विः।
ृ
विः।
े े
अऽ चावााययाऽऽिनरासायदमाशत।
े
परो दहदथात।्
ु ३॥
पराथाः ादयो नन॥
ू
ननपलमानूयोजनाना
ं िादीना ं पराथम ुस
े
ऽ परः काय एव। यारकाोपयोिगन पृिथजोवायवः।
े ु ् ३॥
ता िादीना ं पराथनाऽऽानमानम॥
ृ
विः।
अऽोरम।्
कायोऽिचादाथ
ु ं ूितपत॥
सतरा े ३॥
े
दहोऽिप पराथ एव अच ैताृिथािदविदित तााथ
पराथं ु ु
सतरामपपत।
े तत दह
े
िादीना ं च पराथात ्
ु ु
पर आैवाऽ यपपः॥ ३॥
ृ
विः।
नन ु दहादऽ
े ् े ्
यिद च ैत ं ात एतदवम।
ु ू
पृिथािदचतभतिवकार े ूाणािदकारणीभतू े गभादौ
सिववः
ं
ु
िकवािदििवकारे मदशिवत।् तथािह कशोऽह
ृ ू
ं लोऽहिमित
शरीर एवाहयो ः। न च तितिर आोपलत।े
े े े े
दहाऽािवषाणिमािदवत ् ृ
ूिनराकतात।् अथ
ु
रादयः
पराथा ्
सातात शयनाविदािदना
ु े
करणाना ं कतृू योािदना वा अनमाननाऽऽा ूसात।े न
ु
तम।् १ताापलािपनावाकान
् े न षा
ूिसः। े ं
्
ूादत िकिमाणम।् िसाविप वाऽनमीयमानानो
ु
े
दवदिदवरं ूसत।े यिल य ं ूकाशत े स आा।
तकाँय ु पर इित िविवतया आपरभाव ूकाशमान ैव
सरोऽनवान ं च ात।् तम।् आा यिद भवयः
े े त
े
माताभवरः। ् परो य ु मीयत।े इित। तथा
पर आा तदान ात स
ं े तद ु ूकाँयत।े ूकाँय ं च भवम
ूकाशत े सिवदका े त
ु े दहितिर
कऽा िवना कथ ं इित। ताानमानन े आोपलत।े अिपत ु
ु
च ैतिविशः काय एव वसिाशाह।
े ु
१। तनमानथः।
े े भोयात ्
चतन
ु
िवकािरा जातिचत।्
े ु च
यौवनािवरभोजनलनािदहतकौ
े ु ु ु
दहसिनावपचयापचयावनकविान े े अतो दहे
ं दहाकमव।
एव चतन ू पः। अथ ैतितपः
े इित पवः े न भोयािकािराित।
े
े
सोऽविमित े े
दहतनः कदािच भवित भोयािकािरा। य े य े
े
कचन िवकािरणः पिरणािमनो भोया त े त े चतना
े ाः। यथा
े े ं
घटादयः। स दहोविवधा े
चतनः।
ननािदिभभयमन ैकािकम।् भोयऽिप
े तऽाच ैताभावात।्
े
नान ैकािकं तदीय दह ैव भोयात।् यवे ं िनजव दह
े
कथ ं नोपभोगः भववे तदवोिचत
ु काादः।
उपभोगः बादादःे न पनः े
े े ु
े बीभरसहतात।
कािमावारापिवकािरन ् तं
े
भोया दहाच ैतम।् अच ैता पारािमित।
ु
पनरिप
परमतमाशत े सित साित ्
े यिन सित य भावः यदभाव े
् शीतिमव िहम। सित च
चाभावः त कायम।
ु े ू े
शशोिणताकदहारकभतिवशषपिरणाम े सादसित च
् ैत ं भतिवशषपिरणामकतिमित
ूित े तिसात च ू े ृ वा
े ु
यवैिष तदतदनपपम।् यात न् सिप शव े िचितरित। याव एव
य भावः त कायिमित िनयमोऽावँय ं ूितातः। अथा
े भवतायायोगात।
तदभावऽिप ् यथाऽिसाव एव
एव ं च शरीरारकभतसाव
सवमोऽिकायः
ू ू एव
् े
भावः तदभाव े चाभाव एव च ैत यिद ात तहसितया
ूतीयत।े यावता शरीरसावऽिप १उरकालं च चतनापगमो
े गभादौ े
े
ः। २त सित सं दहािभच ैतसाधकम।् नन ु मृतशरीरऽिप
े
े
ूाणााक वायोप च तजसोऽपगमात न्
ू
जीवावायािमव शरीरारकभतसावः। े
तादऽाचतनम।्
ु
य तित समन ैकािकीकतमशम।् मैवम।् गतासवोऽिप िह कचन
े
ु े तषा
चलयोाण िकयमिप कालमपल। े ंच
े ू े न च ैतसवः।
जीवदवावहारकभतसावऽिप
गभावाया े कदािच ैतासवः।
ं च सकलसाममीसावऽिप
े ५॥
ताित समन ैकािकमव॥
१। उरकालं मरणकाल इथः।
े
२। ता सितसाहारक े पाठभदः।
ं च ैतित े
दीिपका।
े े ू
चतनिदाशासऽखड ं ाात ं ु पीिठका ं रचयित।
नन ु दहादऽित।
े
े गभादावपीित ु
शशोिणताक े दह।
े गभ े े आिद
े
महणादजादाविप। े
आनो दहा े ूिवरोधोपीाह
शोऽहिमािद नन ु अहं शरीरीिप वहारो ँयत।े सम।् राहोिँशर
्
इित वत औपचािरकः ु
न मः ु े दहामाशत
इित। अनमानन े े अथािद।
े
् ु
करणानािमािद शािदवरणात चरादीना ं १ूयोजकने कऽा
ु
भिवतिमित पिरहरित न तिमािद
ं
सताँशयनाियहतशरीराथ ा इित इिय ैरिप
शरीराथभिवतिमित ु ु न पराथ इथः।
भावः। वव एतदथः।
एतदवे ाच े अथ मस े इािद २उरसऽू ं ाच े दहतन
े े इािद
तऽ यं शरीर एवाहं ूयो इित। त। यतो
े े शलााना
दहाःशनन ू े े
बिह मृककशािवभदन
ु
सवैमानतय ैवाविसतानसातृ
पः शरीराि
ं े
सवदनिस ु े
एव। अतानमयादानः े
परूस इतदिप
पराम।् िकच ् े े परच ैत
ं यिद दहे एवाऽऽा भवते परदहदशन
े
रागषािद ु
य ् े
दशन ं ात दह त ु परगत कवल
े ैव
दशनात ् े
दहाः ु
पमानीित
ूतीयत।े चावाकाऽिप
ु
अनमानमवजनीयिमित ु े दहाचतनं
साधियनमानन े े साधयित।
े
ं न शरीरमवाऽऽा
भोयािदािद िकच े
बाियूात ्
े े पाठभदः।
१। ूयोजकनित े
२। उरसऽू ं समाधानसऽिमथः।
ू
ृ
विः।
् ैतसवः।
नन ु जीवदवाया ं पिरणामवैिशात च
् ु े े तदभाव इित पनरिप
तथािवधपिरणामाभावात गतासदह ु
ू
चावाकभिमकय ैवाऽऽशत।े
पिरणाम वैिशा -
दि च ृ
े ितदा॥ ५॥
े े े े च
कौमारयौवनावाभदादवारतदवािवशषभदन
े ू ृ
दहारकभतपिरणामाासकततै
िशाीव-दवायां
ू
य ैतमि तथािवधभतपिरणाम ृ
कतम।्
े
तटपटशकटानकाथूकाशकािन १समणािभिवानािन
ू ू
पवपविनरोध ु
े सरोरािण पिरणामवैिशादवे भवि। नात
े
इित न दहाद ैतिमित चोम।् अऽ पिरहारः न ितदित
ृ े ूथ
ं ं े े
सबमसवदनिवशष ु
पिरणािमापगम ृ
े सित ितनावकत।
े
े
पिरणामिवशषाणा ं बमभािवना ं िभात।् असिविदतािविदत
ं
े
चानारणात।् न ननभत
ु ू ं दवदानभत
े ु ू ं वा च ैऽािदना
त ु शम॥् ५॥
े
१। सबगणािभ इित पाठभदः।
दीिपका।
ृ े ाच े तदतीािद
न ितदित े अयमिभूायः
े
यदतटपटशकटााक ु ं
ं २सम ं ानम
तापम।् अिप त ु बौमवसायाकमव।
े य ु तषा
े ं
ु
ानानामनसातृ प ं सवदनिसामानोत
तदवे कतृ ं े
इित। अत एव यं शरीरोपचयादाकिमित तदिप पराम।्
बौ ैव ान तथापात।् अन ैकािकं च कषा
े ं
िचहाकायानामिप अकायानामिप महामतीना ं दशनात।् इित॥ १॥
ृ
विः।
एव ं माभृ े ु
ू ितः। िकं न िँछिमित चदयिमाह।
ु
नावे ं सूतीतात ्
ता कायतरोऽतः॥
े ६॥
ं े े पाठभद।
१। सबमसवदनित े े २। सबम ं ानिमित पाठभदः।
े
ृ
सकललोकूिसपवाव शः।
ृ
ित ु े दहासकिरणािमऽिप
ैवमपपत। े ृ े
एकभावददथसिधौ ु
तानानभिवता स
ु ं
एवानसधाता ु
ािदित अत इित अाृथानपपिलणादिप े
हतोः
े
दहाःताऽीित। े
नच वा ं िकमिभः
ु
परानमानासिहोथहािदिभिरित।
यतावाकािनोरिप
गत
दौगिमव े ु ं ाितमनबाित
बलादवानमान ु तथािह। तने
ु ू ु
ू ैकूमाणवािदनािप चतमहाभतितिरतानपगम े
ु
मृाषाणािदावरलणा पृिथवी जलािद च सिरमिादीािदना
ु े े न सव ूणावगािहत
गणभदन े ं ु शम।् त
े ु े े
१ूितिनयतिहतनाशषजगदगतपदाथिवषयायमहणा -
मात।् अिप च यऽ कािठ ं सा पृिथवी लोपलपवतािदवत।
्
िचिसम।् यतासोतरसवदनमि
ू ं े ृ
ित ु नाि। इित। अिप त ु
ु े ् यिजव े वपिष
सूतीतमतत। ु काठलोादािवव सिवावित।
ं े े
े े
ताहादःताऽीवमिप ाायमान े न किोषः॥ ६॥
े े पाठभदः।
१। िगतनित े
े
२। मामााितरािधयोगतः े
? इित पाठभदः।
दीिपका।
े
नाविमािद ाच े सकललोकिद।
े ृ
ित ैविमािद अत
े ु तथािह य िह यऽाभाविः
एवऽिसोय ं ताव े भावािदित हतः।
ु
स िविशवसिधान ्
े तऽ भवन ताँयाभावऽिप
े तायतया
ू े
िसित। सयकाादवािदविदित। न त ु तऽ भावसावनायाम।्
तदान ालोकािदसिधौ घटवदिभ एव िसित।
े चाऽऽनसऽाऽिप भावः सात इित
तायापकन
े सिसय े सवदनन
आलोकनाटादिरव ं े े मायारीरादन
े े
आनिात।् नन ु शशोिणतसयोगााक
ु ं ् सम कतः।
ु तिह
ं एव यः
सशय ृ ु े िनयात।्
ु त। थानपपाऽनमान
ु
े ु
ूािणना ं ानकरणादराकनूसारणा ं कम
िहतािहतरणािवनाभािव वहारकाले िसिमित बालानामिप
ु
तँयमान ं कारणमनभवरण ं गमयतीित
ु ं
शशोिणतसयोगाागिप ु तिसिः।
अनभवै ु अथा
ु
कारणाभावा ैवाऽऽकनािदक ् े ं बालानािमित। नच त
ं भवते तषा
ु ृ ु
े वश
ादिरव ं
ैव भवतोऽतारणमाशसनीयम।्
ू े े वायोः ूयने
े यदाः ूरणाकषण
ूयपवकनोपलः। े
ु इित। नचावगमनावू ूयवित। बालानामिप
िवना कतः
ु ु ु
तीोतररोदनानमािपतधापगमनसमथतया
णाणारादहजातानामिप े े
बालाना ं ूयिवशषण
ू ं वमनािदपिरहारण
ूाणरोधरापवकमाकषता े
तृिलणफलूािः। याव िनिगरतादशनात ्
ू
िहतािहतरणावगमपवकं े
ूयादरवगत ु
इित कतोऽय ं ात ्
ु
वश ु ृ
ैव भवः। ादीना ं त ु कशनखादीनािमव
े
ु े ु एव
ू े ूयाय
िहतािहतावनमपवकन
ु
वसामनोवः। ु
न ाकनादः। ु
े अतदथानपप ैव
जनः पवमव ्
ू े िा िसः। तम आः करणिवासः
ूाणो समीरणम।् ानानामिभघात न िवना पववदनाम
ू े ्
् ु
इित। यम अनमानमिसमाकिमित तिरहरित नच वािमािद
आगमूमाणमिप त ैरिनवायिमाह े
िकािद। न परं
े
ूयिसिमित पृिथादिरित ु
े अत एवानमान।
शषः।
तायनाथ चित ् अत एव यं
े ूामायूायनाथम।
े शरीरितानािमियाणा-मवे
इियच ैतिनकै ः शरीर भोयऽिप
िंात न् ैतिसिराऽऽिसििरित। तदनमानन
ु े िनराकत
ृ ं
े
विदतम।् यािन िकल पाथानपपा
ु ु
चरदीियािण लोके
िसािन तावे यिद भवितनािन
े ु
िनिदँय े तदयम।् तषा
े ं
दपणवत ्
करणतय ैव िसिः च ैतासवात।् यं सौगत ैरिप
परापरूाथनतो ु
िवनाशोादबितः। इियादःे
ू
पृथतमाान े
ं वय े
ं जनः इित। अथ ततोऽािन स एवाऽऽित
नाि िववादः। तािदियवग ु
यत े भौितकनात
े े
ऽैगयन ्
ु े सात शयनादिरवाो
े े ं
भोा ूितप इित। तषा
शरीराथं ् ू े िनराकतिमित।
त ु शरीरािप भोयात पवमव ृ यं
ु े
अनमयादानः परिमित तिरहरित निािद एत
ू े
पवमवदिशतिमित। ु ं
उाथमपसहरित े
गतमतिदित ाारमाह
य ु पिरणामािद॥
े ६॥
ृ
विः।
ु
एव ं पशपदाथ ूसा तिशषान ् ु
े वमाह ्।
नाापको न िणको
न ैको नािप जडाकः।
नाकताऽिभिचोगी
ु े ७॥
पाशा े िशवताौतः॥
े
यशकालतः। ति ं िवभ ु चीानो
े िवभःु िनता इित। न
े
चासावकः। ू े ूितपाना ं ॄिवदािमव
एको वशी सवभताराित
जमरणकरणािदूितिनयमदशन
ु ु
पषबापकापोतमशात।् नच
ं नच
न ैयाियकवैशोिषकाणािमव जडः। नािप साानािमवाकता।
े
कषाििदवाऽऽगना ु
ु िचता यः। ु इाह पाशा े िशवताौतः
कत ु े इित।
पाशानामिवादीनाम े तितबकपगम े
ु े तथाचोम ्
यतोऽानिँशविँौयत।
ु े य े च िशव
अथामलमायाकमबिवमय।
ु ं
िशवाान ं ूवतत इित। न च तिवमापकािदधमय
ािदरिहत ं वा। िन ं कालानवदाै
कतृ े ता ूदशगम।
े ्
ु
इािदना ूागतिलणोपपािदतात।् नच
ु े
ापकिमिदमाववोदयात ् ं
ससायवायामभाव इित
मम।् अससवोपपादियमाणात।् इित॥ ७॥
इित ौीभिवाकठाजभनारायणकठिवरिचतायां
े ृ षं ूकरण ं समाम।्
मृगवौ
दीिपका।
े तकाशादाारवत।् तथािह
जडाथूकाशोपपत।
अथूकाशोऽय
ं नाथभावः। े
तािवशषात ्
सवूकाँयताूसात ्
अिपत ु आभाव एव। त चाूकाश े
सवाूकाश ्
इायातमाम जगतः। तम अूोपल
नाथिः ूिसित इित अजॐ एव आा िसः इित। यते ु शरीराभाव े
्
च ैताभावात नाभाव े ु
ं च ैतिमाः वैशिषकानवासनया।
्
तान ूाह। े ं िचिदवािद
नच कषा े
त ैरिप कमफलवानमिप
ु
शिपतया तऽमपगम।् असायवाद
े े
िनराकिरमाणात।् इित। नन ु कमफल ु
ं बिमव
े
ु े सम।् शिपावान े त ु
भविरपगत।
ं
ािमिवरोधः। अत एव सबािवादोऽिप िनरः॥
इघोरिशवाचायिवरिचताया े ृ
ं मृगविदीिपकाया ं
ु
पशपदाथिवचारूकरण ं षं समाम॥्
१। २१ोक।
् ि सवतीित भावः।
२। ूकाशपात ूकाशममं
मिवरोधात।
एक ैव कतृक ्
अथ पाशलणूकरण ं समम।्
ृ
विः।
ू
१िशवः। पवािसताणोः ू ू
पाशजालमपोहित इित मलसऽोपाात ्
ु े
पशपाशरलणात २् पदाथऽयादविशमनरपटलोपबा
ं
पाशपदाथ लियत ं ु ूकरणऽयम।् अऽ च
ं ु
सौऽूारकरिणकपाटिलकपादािथकाबााः।
वााक ु १ूावतीशबल
ृ ु ् पाशजा ं
े कम माया काय चतिवधम।
समासने धमा नान ैव कीितताः
इािदिभवा ु े
ैरनसयः।
अथािवादयः पाशाः
ु
क े लशतोऽधना।
े
े
यषामपाय े पतयो
भवि जगतोणवः॥ १॥
ु
े पशपदाथानरम।
अथित ् अिवा अानमन-माणवः
े ं त े कममायारोधशााः
पाशः आदौ यषा ु
पाशाः। अधना
े
इदािन ं लशतः ं े
सपतः क।े यषामपगम
े ु
े पाँयााः
अणवः आानः जगतः पतयो भवि। तऽ
ु
िशववदानधीनातािभिः माना ं पितसमम।्
े
िवरािधकारभाजा ं त ु पिवधककािरम।
ृ ् अथ मः
ु े
ु
ूातोऽवसीयत े पािशतमणोिरित
ं ्
चते ानिबययोवाथतााहतः
े
॥ १॥
े ृ
१। अथानािदमलापतववकिव ू े सह
इित पवाधिनिशवपदन
ु
उराधानवादः।
ु े ु
२। पाशा े िशवताौतिरपबािमथः।
३। परमोिनरासूकरण े षोकोयम।्
दीिपका।
पाशलणूकरण ं समम।्
ं
अथािवादय इऽ सबकथनायाह िशव इािद तऽ सऽू
ं
सबः े ूाकरिणको िवापादतया। पाटिलकः
पाशजालिमनन।
ू
पाशा इनने सिचतः। पाशपदाथतया।
पादािथकः वााक ु
ूो एवित। ु
े तऽ ूथमततिवधानामसाधारण ं प ं
े ू े वतया ूितायत इाह अिवािद।
अिवािदसऽण े आणवः
ू
पाश इित अणनामनाावारको पितशाथमाह
मल इः। तऽािद
े
े
१िवरादीािदमहणाादयः। ु
समलो न भवाा शात ्
े
१। माा इित शषः।
अथा िह।
पाशाभाव े पारत ं
व ं िकिनबनम।
ं ्
े ु े ु
ाभािवकं चष
ु
मशो े २॥
िनवतत॥
दीिपका।
ु
पारताभाव े बमििवशषाभावूस
े इाह अथा
हीािद नन ु समलऽिप
े त ाभािवक े मोाभावूस उदीिरतः।
त। अथ मस इािदना शापवू ाभािवकिनराकरणािदित
ु
पारतामल एवाऽऽाऽपग े तिन ्
इित। नन ु १िनमलऽिप
ं ु ूकतबी
पिस ृ े ं तामसो राजस
ं े अतो न
रागःिटकमणािववौपािधकभवव।
ु े
बमििवशषाभावः। अऽोत।े तानसािरणो
ं ृ
यो रागकतः
ु
स मलिनिम एव। न िनहतकः।
तथा दिशतः ु ेन
िनहतक
ं ् ु
े रागो भवते मवायामिप
ससारावायामव ात।्
े
िवशषाभावात।् नन ु य ं पष ृ ु
ु ं ूित ूकितरनपरतािधकारा त ं ूवे
ु
रागमादयित। ु
नत ु य ं ूपरतािधकारय
े ं त ं ूतीवे िवशषः।
े
े मलनित।
तिमनन िनिनिमन ु
े े त। मलानपगम े
ृ े ु े ु भगष
ूकितामााःानशष े े ु त २भावश
ु
ु
पष े ् ॄाणवाशिष।
सिन भवत। े ु े ु तं
ु पसोऽिस
यशिन ंु सिभगषे ु िककतित
ं ृ े ँयत े च तषे ु सिः।
े नन ु
अिप त ु ३समल एवित।
ततोऽवसीयत े नाय ं भावतो िनमलः
े ् त। यत तदिप न िनहतक
रागतिननये ं सििरित चत। ु ं ूवतत े
े
िवशषाभावािदिनम
एव। नाऽिप कमिनिम ं पारतिमित वाम।्
ु
यत कम िह बिधमन ु
े भविरपगतम।् नत ु
े ु
न ैयाियकािदिभिरवाऽऽधमनापगतम।् अत बौ
ु सामवे
वामः। नन ु मायाशीियोयाः
ु
ूकविािदना कथ ं
े
मायायाँशा योगः ः। अत एव तऽ कारण े कायायव
े ितािन नत ु कारण कायजिनकाँश
शिपण ु
इम।्
े अथ जगारणशिोऽाा मलशयः
वाम सायवाद।
ु
इ े यवे ं िसो ितिरो मल इित नाि िववादः। एव ं
ृ े वािमित ितिरमलिसिः। स चाऽऽना ं
ूकितमलपऽिप
ु े
े पशऽभाव।
ताॆकािलकावदनािदिरित। अत एव मल वरऽिप
ु ् २॥
तने िवना पशायोगात॥
ु े शषः।
१। पषित े
े पाठभदः।
२। िसित े
े पाठभदः।
३। स एवित े
४। आन इथः।
ु े
५। बमोिवशषोषाभावूस
इथः।
६। आिदना महामोहतािमॐातािमॐा मााः।
ु े
७। बमोरिवशषूस
इथः।
८। पितपिनपणूकरणािमोकः।
ृ
विः।
एतदवे घटयाह।
ू
बश विशता
ा ब वँयता।
एतावती त े ब -
ु
म ु
े बमयोः॥ ३॥
ृ
विः।
िकमत इाह।
तारत ं बं
तिि े िचदािदवत।्
ु
मिसाधनसोहो
थलमनयािधया॥ ४॥
े े
तातोयदतदान इूाादौ पारत ं
े नब ाताघातो
तमवगमयतीित शषः।
भवतीित। न च ैतदानोऽनािदकालीनतया
े
ानिबयाशिविमम।् अिनूसात।् तथािह तिि े
े ु
िचदािदविदित तिानः पार े िनऽपगमान े कदािचदिप
ु े
तदनदात ् ु
मिसाधनकलापः
परैरपीो ानयोगािदरनथकः।
ातािभभावात।् सदैवाऽऽनो
े
बतयाऽवितिरलमनया
िधया िनवायतािमशी
ं ु े ु
ससारानििहतमितिरित े ृ ं
भावः। ताितमताशकत
पारतयम।् पाशााजनादयः॥
ं ४॥
दीिपका।
ृ
विः।
स िकलाऽऽा।
िनापकिचि -
े
िनिधरथिसय।
पाशव ं शाव ं वािप
नािथा बलम॥् ५॥
ु
यिद णरनािवोपिचिन ्
भवते तदा
िनापकिचाद े सिप कथ ं भवावाया ं
िनय े पशोिरदं पाशव ं पशिचत
भोगलणाथ ू ं
ु े ं सामािपत।
कलाजन ु
े े मििनिम ं च कथ ं
शाव ं बलमि। ु
े नाथा बलं ूतीत।े पाशानपगम े
् े
सित भावत एवामलिचपात तदषणाऽऽनथात।्
े
यतावायऽय े ं वा
ं पाशव ं वा पारमर
े े े तािमाि ानिबयासिरोधकम।्
बलोजनमपत
यताताघातः॥
ृ ५॥
दीिपका।
ु े ितरकण
पारता इममवाथ े े साधयित स
े
िकलाऽऽािद॥ ५॥
ृ
विः।
तदावरणमाणोः
ं े
पॐोतिस शाकर।
पयाय ैबिभः
ूो -
ु
म ं पशिभदा॥ ६॥
ृ
विः।
े ू
अथ कै नामिभाषिमाह।
ु ु
पशपशनीहार -
ु ू ं ैः।
मृमामलाजन
ृ
अिवावितलािन -
ू
पापमलयािदिभः॥ ७॥
तदक ू
े ं सवभताना -
मनािदिनिबडं महत।्
ूाकालाा -
ू ् ८॥
पाियशिसमहवत॥
ृ
विः।
ु
तदावरण ं चतदशिवधाऽिप ू ैकमव।
भतसग े
े े ु अनादीित।
े हतमाह
कािदऽ ैव िवशषणारण
ू
यामाणयोपपा तवभतानामनािद। न
ु ् अत एवैकम।् अनक
मायीयबनवदागकम। े े िह ताचतनात
े ्
ू े ु
कारणारपवकनानािदानपपिः। ू े
न च कारणारपवकऽिप
बकादनािदं भिवतीित वाम।् यथों
कलािदवारयण
ौीमिरण े यथाऽनािदमल े
कमावमनािदकम।् यनािद न
ं ं वैिच ं कन
सिस े ु तादनािदकं कम मायावे ं
े हतना।
ु
े े तिरिणणिँशववे पनबासवात।
ववथित। ् ताव े वा न
दीिपका।
्
नन ु मल ैकात तादकािमः
े ु सवमोूस
इाह
नच तदकै ु
े किःभिािद। चतथशिवधािद
े
ु े ैतोिमािवरोधः।
ूिसाानामपलणन
े े
ूानािद। े
नच तदावरणमचतनाय े
ं िववतत।
ं ु शम।् िाटलािदवत।् यथािह
नााानािवतियत
ु
पटलं िवातमिप चवापार ु
ं िवना िनवतियतमश ं
े
तथदमिप े दीाने िवना
िादीरापारण
ु ु
िनवतियतमशिमम।् वाम॥ ८॥
ृ
विः।
तानम।्
तदनािदमवावा
े ु
ततदतोऽथा।
ु े ं चे
णि मानव
ो े यतो मृषा॥ ९॥
े
तषामानामनादौ काले ितमनािदम।् न ािदमने
ितम।् अऽ ैव यिमाह
ु े यिद ािदमनाऽऽस
अवावित। े ु ित ं
ु
तदपगत े ु
े तदा तोग े हतवाः े यिद
इाहारः तदतोऽथित।
त ु तदन ं अतोऽथित े ु
े हतमनप
े ैवाऽऽानमािित। तदान
ु
मानानो ्
णि उपियान करोतीित ूसम।् अ ु को दोष
े ् मो े यतो मृषित
इित चत। ु
े माानो ु पनः
यिद पनः ु मलन ु
े य े ततो
गजानूाय े मोऽिन
े ्
िम ू
ैव यः। भयोऽिप मलयोगतः
ं
ससािरतायावात।् ताागक
ु आना ं मलः। िकं तिह
ु
अनािदः। तथाचों ौीमायवादौ। ंु ं
पसा
अथानािदमलः
ु पिरकीिततिमित॥
पशं ९॥
दीिपका।
ृ
विः।
ु
अथाऽ ैव यरमाह।
ं ं तु
े ं बस
तदक
ु
तागिमतः।
ं ु तयो न ैका
िकत
ु ु ् १०॥
यगपदशनात॥
ं े ् अनक
तदजनमकम। े े ूमाणाभावात।् यतो यात।् तािगित
े ु ु
तथािवधमनकपिरणािमािदगणयम।् यदनक
े ं तत ्
घटािदवमान ं म।् न च ैतिमत।् अनााावारकात।्
अत एवैकम।् अनक ू
े े िह कारणपवका अाऽऽिदमं ात।्
ू
ूाकालाापाियशिसमहविदित ु
यं तपपादियतमाह
। िक ु तय इित एकानकाः
े ूाािियासिरोिधका
े ु त े तिन ्
अिनाँशय एाः। अथ ैक े सकाषादपसृ
ु
ं तकाल
सवषा ु
ं मिात।् यत ु न मियगपनोपलत
ु े े
ु
ताारणािबापगमो ु
यः॥ १०॥
दीिपका।
े आरीयकरण ं ितरोधानशिरित
पाशालन े बोम।्
े
तासा ं माहरी शि -
ु
वानमािहका िशवा।
ु े
धमानवतनादव
ु े ११॥
पाश इपचयत॥
दीिपका।
इ ं मला ं पाश ं ूितपा रोधशाकमिप
ूितपादियत ं ु तादािमािदसऽभवतारयित।
ू नच ताय इािद।
ु
कथ ं पनमलानर े े ूितपादन ं न मायादरत
ं रोधशरव े आह
ृ
ूावतीािद। े
उशबमण तदवे
े पाशाना ं ूितपादन-िमथः।
सऽू ं ाच े तासािमािद एका एव शरौपा
े ु
-िधको भदे इम।्
े ु
तताचतनालशीनािमपलण ं मलािदपाशानाम।्
े
चतनािधानूिससवात ्
तमान ु ं
-वतन
ु े ु ं पवमवित।
कवाणायािँशवशपचारााशािम ू े े यित
१मायायाािधकारायाः कमणो एव तिदित॥ ११॥
१। एतकरणािमिमद ं पम।्
ृ
विः।
एव ं च।
पिरणामयती ता
रोधा ं काकिचिषा।
यदोीलनमाधे
ु े १२॥
तदानमािहकोत॥
दीिपका।
एकमवे शाधयित
े े
एव ं चािद॥ १२॥
े
े मलथः।
१। तित
ु ूयित।
अऽ मिनः
ु ं
शोिदानमा
तिरोिधतया िमथः।
ु
यगप मा शि -
ु
वानमािहका कथम॥् १३॥
ू
न च भतोपकाराथ
ृ
ूव जगभोः।
अपकाराकमािवँय
ं तोदनम॥् १४॥
ु े िकच
यत
िचतकलाानः आिदमहणादिचतः मलकममायातायािण।
े
तदतव सवशादव
ु
े िकल परमरानमाम।
े ्
ु ु
े ं िचदिचता ं पाँयपाशाना ं तकाल
तानमामषा ं न घटत।े
ु े पाँय ूतु ितरारात ्
तथािह अिचता ं पाशानामनमह
ु
नानमहः। ु े च ताना ं वनिमित
िचतामनमह
ु े ु ु
पररिवरोिधागपदषामनमहानपपिः। तथ ं
ु
सवानमािहका ृ
शिा। कपया ू ु ृ
सवभतानामनमहूव
ु
पपकारकापकारकं
ु ृ ृ
ःखदमाणवािदपाशजालमनगाऽऽवतियाशिाद -
ु े
ातािदःखिथतानामाना ं बकानमहण
ु
िथतथन ं न यिमित ू पः॥ १४॥
पवः
दीिपका।
ू
शोिरािदूसऽय ं ाच े िचत इािद सकलाानः
नत ु सकला एवित
सव पाान इथः। े १ूिसािीित।
े ृ
एतदवाीकाऽािप ू े े कारणिवशषि
पववायिवशषादव े इित
ायम। ु ् १४॥
े ् िवानाकलूलया २लयोरनमाात॥
ु ूिसारसकः इथ।
१। मलऽययताः
े
२। माहकािदित पाठभदः।
ृ
विः।
िसा।ु
ु े
न तोदनाय कत
ु
मलाणोरनमहम।्
दीिपका।
ृ
विः।
यत।
न सािधकारे तमिस
ु क िचत।्
मिभवित
अिधकारोऽिप तःे
े १६॥
पिरणामािवतत॥
सोऽिप न त एव ा -
ु
दिप योय वनः।
सवदा
सवथा या-
े ् १७॥
ियोमचतनम॥
ु क िचवित। तिविरव
याविल मलाऽिधकारः तव मिः ृ े
ु ्
े यतः। अिधकार तःे पिरणामात समात।
मिशािभधया े स
च पिरणामः तदहाऽिप ु न तो भिवत ं ु शः। सवूकार
वनः ं
ं चाचतन
सावकाल े े ु
चतनूय
तायदशनात।्
ु
तादनमह तदथ चानािदपिरणाम च पररमिवरोध इित
ूथमचोिनरासः॥ १७॥
ृ
विः।
अथ ितीय पिरहारः।
े ु ूतीयत॥
ःखहतः े १८॥
ृ ृ ु ु ताशशनवतन
पाशावतियाविणष ु -ारण
े
े ु
१जिावणािदःखदाियाामोऽिप परमरददयाय ैव
ृ
ूवा े ु े यथा वैः ारशाािदना
ःखहतरवगत।
े
रोिगण ं थयिप कोटावऽिभमता
रोयलणाथ
् े ु न ःखदाियने ायत॥
साधकात थनहतरिप े १८॥
दीिपका।
े यथािदना
अत एव ितीयचोाभावो ाारण े
ूदँयत इाह यथािद॥
े १८॥
ृ
विः।
नन ु अशप
ु े
परमर भगवतः िकं
ु े े
पाशबनानवतननाह॥
े
सवगाहश
नािधान ं िवहत।े
ं
नच यऽाऽि कत
े सः॥ १९॥
तिौदामित
अिचदिधान ं भगवतो न िवहत।े सवगाहशतया
े
सवकतृ ा यऽ यऽ कत
ं िकमि तऽ तऽ चासौ
े
१तादमाऽिप ु े स एव सव
ततरिधानन
ु
करोतीमीरिसौ। ु
उदा इदासः त भाव औदा ं
िमथः॥
अकतृ १९॥
ृ
विः।
ु ु
तदवे ं यगपवानमािहकं ूसा तदवे घटयन ्
ु
अनमहशाथमाह।
े
१। तादािमित पाठभदः।
ु नाम
धिमणोऽनमहो
ु ्
यमानवतनम।
न सोऽि किचात ु
ु े २०॥
यः पा नानवत॥
ु
धिमणोऽनमा ु ं
ं यदनवतन
धमाणा
ु ु
१सोनमाहकानमहः। बमिवकरपाणा ं पानािमव
िववत इित। तथािवधो धमः किचदिप धिमणो
नाि। यः
े े नानवत
परमरण ् २०॥
ु े नािधीयत े त सवापकात॥
ु े पाठभदः।
१। अनमाित े
दीिपका।
ु धिमण
अनमहशाथमाह इािद उराधनश
े
ु
सवािधानमत इाह क िचिदािद॥ २०॥
ृ
विः।
एव ं च।
गतािधकारनीहार -
सत एधत।े
वीय
ु
पशोरनमहोऽ
तादादि
कमणः॥ २१॥
े
गतमाः ौयोितरोधकपोऽिधकारो य
ततािधकारं नीहार तमसो मल सि वीय साम य
ु
त तथािवध सतः पशोः बानोऽनमहः एधत े वधत े
ृ
बलीभवित। िनवािधकाराया ं मलशािवित यावत।् अ त ु मलादःे
पिरणािमादाद
पाशजाल यमनः े तयोजकं
ु भवित। बािवम
तादनमहो ु ै यिरणािमता ूयोजकं स एव
ु इथः॥
पाशानामनमह २१॥
दीिपका।
े
गतािदनोाथ एवोत इाह एव ं चािद॥
े २१॥
ृ
विः।
ृ े िकं वितिमाह।
एव ं च ूकत
बोपिरणािम
ृ -
ु ्
धमयोरनवतनम।
मल सािधकार
ृ े ु
िनविरतौ॥ २२॥
े
मल सािधकारित
ं ृ े
आणवाजनािधकारिनवावभािवा अनािदकालीनायाः
े े ु
परमरोधशरपगमौाः ु िकिििथलीभाव े सित
पिरतौ
ु ु
बोधमानवतनमानोऽनमहः।
ृ ु ं
पिरणािमधमानवतन
पाशानािमित॥ २२॥
दीिपका।
ृ
विः।
ं
उपसहराह।
इवे ं यौगपने
ु एव िह।
बमाघट
मायायाािधकारायाः
कमणो एव सः॥ २३॥
े ु
इवमया ु यौगपने िचदिचदनमहो
या ु न िवः
ु एव न पपादः। मलव मायाया
बमाघट
कलािदिािधकारसिहतायाः
ं
कलाािवभावलणपसहाराक
कमण ु
ु
फलदानौाऽऽपादनाकः। ु
सोऽयमनमहो
ु ु एव िवयः।
मायाकमणोरनोऽ े सवदा
१सवथा
ैवोािदित।
े ं इित। सामाने सव
याियोमचतन
इित ौीभिवाकठाजभनारायणकठिवरिचतायां
े ृ पाशपरीाूकरण ं समाम।्
मृगवौ
दीिपका।
ू
इदान ूौढवािदतया सयािदवदीर
े ु
सििधमाऽणानमाहकात ् ु
यगपदिप ु नानपपः।
िचदिचदनमहो ु िकं
ु बमािदवमपसहाराजनोत
पनः े ु ं े ं
इाह। उपसहरिािद।
इघोरिशवाचायिवरिचताया े ृ
ं मृगविदीिपकाया ं
सम ं मलािदिवचारूकरण ं समाम।्
अथ कमिवचारूकरणममम।्
अथ पाशपदाथपरीािधकारात ्
ू
१समनरपटलासिचतकमपाशपरीाूावः।
पदाथािदसाा ूानूकरणार एवोाः।
े
अथियशिरराथ
ु े
िोगानमीयत।
िनिममागािमभावात ्
े ु ् १॥
यतो नागाहतमत॥
े
अथाणवरोधशापाशयिवचारानरम।्
े च
इिय ैरःकरणबिहःकरण ैँशरीरण
ू ू े े ैयगिदानो
लसपणाथियाथिवषय
्
योगाऽऽगािमभावािमात कारण ु े न
ं िनिममनमीयत।
ु े ु ं िकिचवित॥
िमाहतक ं १॥
१। कमणो ू ू
एव सः इविहतपवपटलासिचत
इथः।
दीिपका।
अथ कमिवचारूकरणम।्
महाूलयऽिप
े कमिसितः
ूागनािदकमशरीरबिित॥ १॥
ृ
विः।
ु
इ ं सामाने कारणमाऽ ं ूसा तिशषे ं वमाह।
ू
१। अविहतपवूकरण
इथः।
ंु
२। मते िवापाद े पूधानरपटल
े े १९ - तमोकः।
े
त ूदशविता
ैिचािणकतः।
ंु
ूितपिनयता
ु ् २॥
सता तणम॥
े
तियशरीराथिता
ं योग
ु , य वैलय ं िविचऽािण िह
यरनरितयगािदिनयतानवितं
ूािणना ं शरीराणीियािण िवषया ँय।े तऽ
े िच ं ताविसम।् इियवैिचमिप। यथा -
जाितिददशकालािदवै
ृ
पराविजावं ु
गजाना ं चँौवं ु
भजमानाम।्
ु
मधकरसारसानािमािद। े े या
यत िणकमिनता दहादः।
ु
ूितपषन ैयम।् न िह शरीरियिवषयाणा
े ं साधारय ं
भोगसाूसात।् यत ततं तारणूािणसतने िकल
े शरीरियािद
जारऽिप े ितम।् यथा - जाायभगूदः
ु े
् ताऽिप त ैव जाितभोगूद े
आयःु ूदोपीणात मृ
कमः
सा वितत।
कमणी ु ताा ं च
े े न मपसपतः।
े े
ताितदहिययोगः िबयत।े यत एव ं ताारणादिप कम
ु ं तशवितनो
तागण े ्
िविचऽान िवनरान ्
ूािनयतान ्
े े
भवारभािवन दहियाथान ् ं ु मिमवमनमीयत।
दात े ु े
ु
कारणासिवना ं गणाना ु े २॥
ं कायनपलः॥
े
१। अूायाणामपीित पाठभदः।
२। अऽािपाथः।
दीिपका।
ु ं पभदन
ूितपष े े ताच ैत े सनकाा
े
कायं
ु
बािदविदित े ू े
तितसऽणोत इाह। इिमािद। किणकं च न
े
बौवितणिवनािशिमाह। अिनतािद ूितणिवनािश े
ं कालारफलदायकं नोपपत इित भावः।
कमणा
े े
तारणूािणसतनािद। तऽ
ू ु
सशरीराऽऽकमनमहा ्
ं वाऽवानात सतं
ू
लशरीरादीना ं सावानात ्
ं त ु तारणाना ं कमणा
ु े अत एवाह यथािद
तािप शिररादीिन सा ितानी। े अत एव
् ु
न ैकि बमिमित ायात जाायभगूदै
ः
कमिभँशरीरमारत इित ूिसम।् ूािनयतािनित। अत एव
िमित भावः। नन ु पष
तािभमानामवे कतृ ु
े
कमपारतणाातात ्
अकतृ
ूसः। त। कमािण
ु े
पषाातकरणऽशािन अिपत ु पलजनन।े तथािह ििवधः पषः
ु
। कमारािापारः
अकमारािापार। तऽ
ु े े - फलं साधियत ं ु ूविततोऽदव
योऽकमशनसारणादव े
े
ृ इव िनधान ं स एव कमाराि
फलमासादयित। ऽखननूव
ू ृ
उत।े यं यतो यतः पवकत फलं
कमणः
ु ं ूदीपहवे
िनधानािमवावितत।े तततः तितपादनोख
े इित। न च ैतावता ति कतृ
मितः ूवतत॥ ाभावः ूयोाऽिप
ात।् य ु कामनया ोितोमादःे कता य
कतृ
कतृ ु
बाऽिहोऽाकादः
े िनन ैिमिकानः कता। य
ैव भयरागािदवशाहननपरिहरणादःे कता
ाथतय
े ं ात ं लत एवित।
तषा े यं मते १यो यनाशयभावन
े े
े
ृ िशवया।
वशीक ु े
िनयतऽसौ
भोगने कमथ तदाकम ्
ु
इपबाऽऽदरानादरािवः े
ूिरतोथ े िचत।् भयािागवशात ्
कन
े
कतातागवोपलत इित॥ २॥
ृ
विः।
िकं च।
े
ईशािवापिात ्
सहकािर तत।े
कमापारजा
ू
द ं सभावतः॥ ३॥
१। धमाधमिनणयपटले ३७ - तमोकः।
दीिपका।
े
सहकािरमवा ु े
साधियतमीशािद ाच।े ईशशनािद
े े
ने पदोपामीश ं तरणने तदिवनाभतामीशशन
कतृ ू े
ु ं रोधशिं सहकायरन
लिता ं ूागा ु
े मलमपादानतया च
मायामपत तथािह समदहािदकाय
े इथः। े
कतृस ु
हायपादानलण ु े न को
ं कारणऽय ं घटादािववानमीयत। े
्
जनकः। अिप त ु घटािदासात कऽािदसामव
े कायजिनका
्
यं परा े िनिममीरा ं यत अ ं सहकािरता। उपादान ं
ु ं
ू ं सवकायानसिहतम।
च य ् कारणाना ं ऽय ं तने
ु े ् इित। न
े १यतो न जनकं च ैकं सममीजिनकाभवत।
सवकायऽनमीयत।
िनिमकारणिमाह न त ु ातिमािद नन ु कमणो
धमाधमानः े े ु े
अमघॄहादरनानपन
्
िवनािशात तथ ं कालारभािवनः फल कारणमत आह।
ं े
िकचािद अयमथः। ू
नानानमाऽ
ं कमाऽिपत ु तसार
ं
ू
एव। अथ सादशवािमाह। े
सौाािद॥ ३॥
ृ
विः।
त।
ू वािन
याऽऽभतदै
े ु ृ ू वत ं च
हततयाऽिधकाऽामिधभतमिधदै
ु ु
यखःखमत े त िऽिवधाऽिप साधनम।् कमवशाि
े
चतः
ु े
ूसादागािदवाऽऽािक ु ु े आिधभौितकं
ं सखःखमदित।
चाना सोगगजिसहािभभवपम।् आिधदिवक
े ं
ृ
चािभमतानिभभतवातवषातपािदकतम।् तानतित
ृ े त कम
धमाधमपम।् सानतूकितात।
ृ ृ ् सूकित
ृ कम धमपम।
्
् ४॥
ृ ृ कमाऽधमपम॥
अनतूकित
े
१। िवोाद इित पाठभदः।
दीिपका।
े सहकािरन।
िनिमतयित े
े त ैवािद े भोय ं चािद
भोगादः। े
ु
सखःखाना ं फलानािमित शषः। े े
े कारणभदामभदमाह
े े
अाादीािद फलभदादसाधनाय ाानारमाह
े
यािद े ू ं ाच े त कमािद
तािदसऽ
ृ ृ ु
सानतूकितािदपलण ु े
ं अनमहोपघातदानापहरणाद
े
ताऽािदिवशष। ू कालिवशषण
यं अते १भयः ु
े े पनः
े
पाऽिवशषतः। े े
िभ ं ऽिवशषा भयो ु
ू िवानसारत इािद॥ ४॥
१। धमाधमिनणयपटले पमोकः।
ाप े िवपाकमित
े
ृ ु ु े
तावपयत।
मायाया ं वतत े चा े
ु ं लयमित
नाभ े च॥ ५॥
ू ं
ाप े च सवभतसहारकाले िवपाकं
े सृिसमनरमवा
पिरणाममिभतमादित। े यथा ं भोग े
े अ े च सहार
ूवतत। ं े मायाया ं सारपतया
ं वतत े न
ु ं तिनँयित॥ ५॥
चाभ
दीिपका।
अ े चािद
े ृ ं ूकितसारकन
कािदकमणा ृ ं े
ं
ा ैयाियकािदपिरकितासारकायोगात।् आन
्
पिरणािमतािदूसात कमािधकरण ु े िसित
ं माया बािदारण े
ु
स ैवोपादानिमित वामः। नचाभिमित। ु ं ीयत े
यं नाभ
कम ककोिटशत ैरपीित॥ ५॥
ृ
विः।
ं
उपसहारायाऽऽह।
इित मायािदकाला -
ूवतकमनािदमत।्
े ्
कम जकमतत
ं
ु े ६॥
रोिध स मय॥
े
इ ं ूितपािदतपमतम
े े े
मायािदकालाावितदहियाथूवतकिमयवा
ु मायोमूशसनात।
ूभिवता ं ् त ैतिप ापारज ं
तथाऽिप ूवाहिनादािदमं नाोपपत इित चिचतूायम।् िकं
ु
च ैतम शभपात ् ु ं
पयजकमिप सिोिध रोधकं
ं ु इाह समय
कत
ससारकारणिमथः। ु े इित।
ु
यायाकमिप ्
कम सत मान ु े नापवगाय।
ं न मय अिप त ु
तितबाय ैव कत।े यमयाााा
ु ु े कै वम।् नन ु स मय
शिपातानसारसमासािदतानमहाणामव ु
ु ु
इयमम।् सिप कमिण ु े
तााराातात।् यं िकरण े
े सजात
समकमिण ं े कालारवशातः। तीोशििनपातने गणा दीितो
यदा। सव ्
िशवो यत इित। न ैष दोषः। तथािवध
कमणतोऽसं े
पररूितबशिनाफलात।्
ृ ् यं खटकननन
दीोरकालकतकमवत। े े १कतमिप
ृ फलाय न
ू
ाीो पयषरोबीजिमव। े
बलविशषशाितकरजात ं िवहाय
् ६॥
कमकम॥
े ं े ३७ - तमोकः।
१। अूकरणतसमह
इित ौीभिवाकठाजभनारायणकठिवरिचतायां
कमिवचारूकरणमम ं समाम।्
दीिपका।
ं
मायोमूशसनािदािद।
असामािदथः।
ं
तऽैविवध
कमणोऽभावात ् ु े
बिनोा। ु
िकं पनऽ
े
सहाकािरकारण ं ईरसवाक ू
े ॄमः।
ं कमाऽिधकारमलित अत
े ं ू
एव ूितसगमवभतात ्
े
बीजारायनानािदकमशरीरूवाहसान ु ं पवमवाह
इ ू े े
ं ैतिदािद। कमयािदािद।
िकच
अऽ चायमथः।
मलपिरपाकशिपाताां
ू
पवािदािनिनिमकमयसाादवादीाणा ं तय ैव
ु
कमयाििरित। ु े नापकारण
यदाः न पकारण ु
े कित।
ू े ु जीव
यमवभतष ु उत।े इित। न त ु िवयोः कमणोिरित
े ् त ससारावायामिप
ायम। ं भावात ्
े ु
शििनपातहतासवा। तथा यदाऽ
धमाधमिवपाकलणगनरकािदफलिनिम े वा
े धमाधमाक
ग ॄलोकूाििनिम े धमाक
े वा
े े वा े अ े कमणी
१रौरवावीिचिनिमऽधमाक तीोवगन
े े
ंु
पिरपाकूााऽसमल पसः
ु ु
पिततशरीराऽपिततशरीराफलायानायलण े
ु
यगपवतः।
तदा तयोयोरिप िवयोः
ु ु
कमणोयगपखःखलणगनरकािददानासवात ्
े ु
समादवे च बमणानपपः
े
बमयौगपितिरूकारारासवा किचदािचत ्
कमाराणा
ं िवानामभोयपयवसाियाऽऽलो
तमिवरोधादीरँशिधितया ु ु
िनया पषमरित। २मते
े
धमाधमिवपाकऽिन ् ु ु ु
े िनयितमारादा
तलाकोपलित।
पँयित कमिण। ु
सम े भोदा ु
त यगपिसवात।्
ू ं े
शवितित॥ ु
यदा त ु कमायताशषािण
े किचदािचत ्
े
सिरपाकािािन तदा च पारमरी िवनाँय
शिः तािन सावािण
े
िवानकविलं ददाित नत ु मो ं त मलपिरपाकािवनाभावात।्
यं िकरण।े सम े भोगदा नाीित। इदमवे च भवावायामिप
ु े नत ु ३धमाधमरािशयसाम।
कमसामत। ् तत यदा
ु ं क िचदािचदवे ं
मलपिरपाकशिपातय
इािनिनिमकमयसा ं भवित तदा त दीया
ु
कमयािभिवतीित वित। अत एव निािदचोपिरहारौ
ु े ादाविप
े यतम े कमणी
शा ैः ूितिािवपणीयावव।
सऽू े कालारशो मलपिरपाकवाचकने
कमसाशोपकारापकारिनिमकमयसावाचकतया
े िकरणवौ
तऽभवता रामकठन ृ ाातः। इित।
इघोरिशवाचायिवरिचताया े ृ
ं मृगविदीिपकाया ं
कमिवचारूकरणमम ं समाम।्
्
१। अवीिचिरित किचत नरक ं
सा।
२। िनयित पटले १५ - तमोकः।
े पाठभदः।
३। शरीरयित े
अथ मायाूकरण ं नवमम।्
े
अथ सववान
ूितप लणम।्
कत े मिपाश
ु
िकिाऽिप े
लशतः॥ १॥
अथ शानय पाशपदाथपरीािधकार े
कमपाशिवचारानरं मानो माया पाश
ं ं ं लण ं कत।े अ चानरूकरणोपसहार
िकिचि ं े
मायाशोपपात ्
े पाटिलको े
यः।
ु
पदाथािदसचतय ु
ु ूागम।् सववान
े ूितपित।
े
ृ
ूावतीशबल
े कममाािदनोशसऽण
े ु ु
े ू े वमपगत।
ं
िकिचिदित। ं े े
निह सकलं मायालण ं सपणािभधात ं ु शम।्
ृ
तथों तऽभविवहितपादै
ः। अिप सविसवाचः े ्
ीयरन
ु मायायामानाोते ॐोतसा ं सा॥ इित।
दीधकालमीणाः।
ु
यािप े इित। नागममाऽण
लशत े कवलन। ु
े े अिप त ु यिलशनािप
े े
ु े
ोकादनमाननोपपमिप ु
तणमत
इथः।
दीिपका।
अथ मायालणूकरण ं नवमम।्
े
तदकमिशव ं बीज ं
जगतिऽशिमत।्
सहकायिधकारा -
ं
सरोिध ानरम॥् २॥
े ् परमकारणात।् अनक
तितमकम। े े ूमाणाभावा।
अिशव ं मोहकात।् बीज ं जगत उपादानकारणम।् िविवधशिय
ु ं च।
सहकािरणा ं कमणामिधकारा ं यावणणन
ं ्
ू बाित
ं
तीलिमित सहकायिधकारासरोिध। े
कमाभाव
ृ े
मिताूवः।
ािप च तवगतम।् कायापकम।
् अनरं िनात।्
१। तृतीयोक।।
दीिपका।
े
तदकिमािदना मायालण ं ूितजानीत इाह
े
तितिमािद। एकादीिन चानरमवोपपादियित। अिशव ं
े च ैतकमिप
मोहकािदािद। कायारण
ु
अनाािदाािदानजनकने मोहकादिशव ं मोहकमत इित।
े े ु े
बीज ं जगत इािद। दहिययभवनादयपादानकारण े
ं सा मायित।
ु ं चित।
िविवधशिय यित
े िविवधशिपकायिमथः।
शिपािण सतौ।
तदाधारािण कायािण ं ृ िपािण
िवकतौ
े
ािूयऽथिसय े इित। न त ु मायाया अनककायजिनकाँशय
े इित
े ् शँशरायोगात।
ायम। े ् असिनराकािरमाणा।
े
ू े ाात ं यतः। उपादानादवे मृदािदवहकािरणा िवना
पवमव
े
न तदाना दहािदकायजनकिमािद सहकािरणािमािद ािपं चा
े
सवकायािराह। े
ािपचािद। े
अनरं चािद।
कमशरीरसान
े ्
बीजारसनततिरवाऽऽिदमारिहतािददमािदमारिहतम॥
ू ं पािदित वं ु न पायत इित॥ अत एवदे ं न
यदाः इदं पविमद
ीरदिधायने सवाना पिरणािम। िक ु घृतकीटायने ैकदशन
े े ैव
िबविदित मम॥् २॥
ृ
विः।
ु
याऽिप ु
े इम।
लशत ् अता यि
ु ं दशयित।
ु
कताऽनमीयत े यने
े ु
हतना।
जगमण
े
तनोपादानमि
ु
न पटिभिवना॥ ३॥
े
सिवशािदमािमं ु
िकल जगतः कतारमनमापयित।
े ु
तने ैवोिधमनोपादानमनमीयताम।्
ु ु
निमतामपादानकारण ं िवनोिा।
यथा
े े ३॥
पटादाभाव॥
दीिपका।
कतािदसऽ ु
ू ं सयित यापीािद। तऽ
ु े
तावायाियिरननोत े
इाह। सिवशािदमािदािद॥ ३॥
ृ
विः।
ं
िकच।
े े ात ्
तदचतनमव
कायािचदशनात।्
दोषः
ूावहरो
कारणािनयमोऽथा॥ ४॥
े
त मितमचतनम।् अचतन
े कलादपलात।
ैव ताय े ्
े अचतनतायपलऽिप
अथित े ु
े त चतनापगम
े े
इित
कारणािनयमलणः सवहर
ु े
सवानमानोदककलवहारलोपदोषः ूाः॥ ४॥
दीिपका।
उपादानकारणादवे ताचतनिमाह।
े ं े
िकचािद। यं
य े य े यििपणो
ू ू े ु
भावा े त े तिपहतजा। इित॥ ४॥
ृ
विः।
ु
ूागिमिवनरं ु
ािपं च साधियत ं ु यिमाह।
यिनिमद ं काय
ु
कात े पनः।
े ु
अािप चता -
ु ् ५॥
ं सवतोमखम॥
वषा
ु
ं े यपादानकारण
जगहार मायाािप िवनाशःात ्
ु कापादानागत।े अतो नाािनम।् अथोत े
तनगादौ
ु
सगादावपादानमिप े
दवःॐतीित। ु
न ैतम।् एव ं िह सित
े ु
तायवाऽापादान ु े
ं िवनाऽनपादानारं पिरक ं
तािदित अनवा ात।् पसहारण
ु ं े शिपतया
ु
वान े न किोषः। एवमाािप े सवतोमख
ु
कायानादात।् अतो ापकमवँयमपयम॥
ु े ् ५॥
दीिपका।
ु े
ापकमवँयमपयिमित े अत एव
कायव
ु े ु
१शिवातादँशानँशाादीना ं
ु
चोपादानकारणमदवे महामायाकं कडिलािदशवािमित
े भवििरािद।
े शनादो
वित - योिनिवित। े ु
शािप
े मायोपिर महामायित॥
मायाया परा इित च। ौीमिौरविप े ५॥
१। कािमकादीनािमथः।
ृ
विः।
ु ु
अथ ैक े यपासः।
े
यदनकमिच ु
ु ्
मिधमकम।
न तिमा -
े ु ् ६॥
दकमपगताम॥
े े ं
याारणादनकमचतन
तटपटािदविमम।् इद ु नोिमत न् कारणज ं
परमकारणात।् अत एकम।् निह परमकारणािन बिन भवीित॥ ६॥
ृ
विः।
नन ु जगौ
परपिरकितपरमावािदवपादानकारणबलं यिद ातः को
दोषः तथािह।
ु
पटगणा
े े
वमकमनकतः॥ ६॥
ु पट ैकोिा।
बो िह तः त
े
जगवमनकाारणाताम।् अलं
े चोम॥् ६॥
माकपरमकारणकनयित
ृ
विः।
अऽ पिरहारः।
े े
तदनकमका
दवे बीजाजायत॥
े ७॥
े
यवताऽनकताक े
ं कारण ं पटों तदनकमिप
ुू े ु
एकाकलकापासािदिादनकाकारपटािः। एव ं
मायातागििरित
परमकारणागिितलयाधाराागादौ
न किोषः॥ ७॥
ृ
विः।
परमान एव सकाशािदिचदािवभावितरोभावािवित े ं
यषा
्
पान ूितिपित।
े
े ं िचमकातो
यषा
ु े
रिचदपजायत।
तषा ू े िलन
े ं धमन े
ु े ८॥
जलं िकं नानमीयत॥
े ु ु
िचमकातोयरिचतामवोऽपगत ू -
ैधमा
ु ं िकं न िबयत।े कायकारणूितिनयमासव
लानमान े
े यथा न ा
सतभावादिप तभावोिूाः।
ू
धमािात ्
कदािचदिप जलूािः। तथािचभाव
अतभावाभावोौ
िवािभावाोिा।
सव सवात॥
े ८॥
दीिपका।
े
यषािमित ू
सऽमवतारयित। े
परमान एवािद। एतोपलण ं
ृ े
नारायणाायाः परूकतरिप। े
ाय समानािदित। एतदवाह
े े
अतभावािदािद। उपादानादवाचतनािददोषः ु एवित॥
ूाग े ८॥
ृ
विः।
ु
परमाणकारण े ु
ं जगिदित यषामपगमान ्
ूाह।
ू
भताविध े ं
जगषा
कारण ं परमाणवः।
तषा ू
े ं पविदतातो
े -
ात ैव ानसता॥
ू ९॥
१यषा ू
े ं भताविध ्
ि ं जगत परमाणवः े ं
तारण तषा
ू ु
पविदताागात ्
िािदषदाथानात ्
षोडशपदाथावबोधाा े े
िनौयसूािहतोान ू
सता
ूबोधत ै ं ातम।् तािवधसदिशा
ू ु
बा
ु
परमाणकारणतामिभदधाना
न त े वातामहि। ू ं
परमाणना
कै िरमाणतु ैव िनिषा षन ु
े यगपोगात।् षडशा
ं
पिरहायात।् िकाच ैत े सनकात
े ् े
घटपटािदवषामिप
ु परमकारणता। तत न
ू े भािमित कतः
कारणपवकन
ृ
तकितकं जगतः॥ ९॥
१। यषा ू
े ं पृिथािदभताविधि े
ं पारमाणव ं जगतषािमित
े
पाठभदः।
दीिपका।
ू
भतावधीािद सऽू ं ाच े यषािमािद।
े नन ु परमाणव
ु ं ु
े सयमानाः
एवणकािदबमण परमकारण ं भिवि।
ु
िकमऽानपपम।् यने ैवमपालमिह।
ु े ू
परमाणनािमािद। अत एव
े
सिवशाायिमित ु ु े षणमाह
भावः। परमाणतापगमऽिप
े
िकािद। े
न वाऽ हतोामाािदिभिभचारः। े
तषामिप
ृ
पीकतात।् नच कालायापिदो हतः
े ु ूागमबािधतात।्
् ् ु
ू पीकवतो
े िसान परमाणन
तथादाागमऽिप
ु ु
यदागमापगमोऽवँयावी ु
भवतः। तदयम ्
े ु
अदागमूमाणौािदिभः ू ं
परमाणना
ु ु ु
े कताधन
िसादागमापगमािसः े
कालायापिदम।् यथा सामा े धिमिण
न ैयाियकोसवगतधमबाधाय
िसवगतं साधयता ं
े
वैशिषकाणा ु
ं िोऽऽानपलािदित े ु यथाच
हतः।
न ैयाियकाना ं समवाय े धिमिण
े ु े
वैशिषकापगतूसमवतािौतधमयबाधनाय
ु े
िनानमयं े ु कालायापिदो
ात ं च साधयता ं हतन
े ं िसषे ु परमाणषु ु
भवित े धिमणऽोभयवािदिसादव
ु
अिनं िनं च साधयतोरदागमयदागमयोहोमम
े ु कालायापिदः। अतरिस े त ु धिमिण
हतन स दोष एव। यथा
े
ावैशिषकिस अिनं साधयता
े समवायाधिमिण
् ं
सात सयोगविदित े ु समानतािकाः सवथा
हतः
ू परमाणवः मतात।
समानाभावािदित। अत एव कारणपवकाः ू ्
े ु कालायापिदोऽाकम।्
घटािदविदयमिप हतन
ु ू े े मम।्
अिपनपगतपरमाणनामतािकाणामवित।
े
नूयोजकोऽय ं हाभास इित ायभाकारः कित।् त।
े
अूयोजक हाभासाभावात।् ायसऽकारः
ू
्
१पलणािात परोिलििन ु
ानमनमानिमित
ु
िललणमनमाय न
तावतका
् ैव
िसिवान ैकािककालायापिदूकरणसमान प
े
हभासानाह। े अत एव
भाकारोऽिप त ूयोजकं नामित।
ू े
भतावधीतदिप िनरम।् सावयवािदना कायिसः
े
परमाणना ्
ू ं च कारणिनरोधात कारणारं मृय ं यतः।
ं े ं तावायकारणाक
िकचद ं शरीरमाया ैिहकम।् सा
ं ैरिप
ु ु ू
े गणानामऽापरकनावितः।
मौण ं चतिवशितताकिमत॥ े े
ू
अऽ भतािन
पताऽािण च कायशवाािन
इियािधकरणानीियािण दशाःकरणऽय ं च कायकरणािन योिनतो
योरगमनमारभ।े इित। तमाचायः २एताय दशधा
करण ैरािवँय कायत े िचाम।् अिवभारणािन
ू त ु कायमिधाय
च। ु
े े इित। यवे ं गणािका
ृ े कायकारणोभयिसाविित
ूकितरव
ं
सााः। ु ं कलादीना ं ताना ं यििसाना
तदय ु ं सवात।्
ं ु कतृ
तथािह समल पसो योरावतालयकविलन
ृ े इव न
ु ृ
भवनभोिमित े तयने भिवतिमित
अवँय ं ३तयोकन
कलािव े िसतः। अिभिचिप
ू वीतरागवे निह ूवितिरित
ृ
ृ
तवथमवँयावी ृ
रागिः। ूव
्
कलनिनयमनयोरवँय ं भािवात कालिनयती िस।े िनयित
ु
े तारणाना ं ूागाना
कायकरणािदिवषयापा। ं
ु
गणानामच ैत े सनकात
े ्
इियाणािमव े भिवतित
कारणारण
ु े े िसम।् अत एव य तिमि यदाः
अा ं गणितरकण
् ु े
पाराऽाः भगवान वासदवोऽसौ ु े ूकितः
गणः ृ परा। अं
ृ
िनमारािह िवत इित ूकितिा। ूधानाऽिप
ु े े
ूितपषिनयतनानका ु ं िभ ैभिवतम।
ैिभःै ूितपष ्
भोगसाूसात।् तऽ तषामच
े ैत े सनकाारणिसः
े े
ं ु भोासवािदित।
ैरयोग े पसो ृ े
सा च परमकारण ं माया िसित।
ं एव जाय े सहता
अत एव बौादयः सहता ं एव िन इित का
ृ
े
दहादीना े े कारणानीाः। तषा
ं दहादीव े ं पो रापा इित॥ ९॥
१। ूितािदपावयववािनितािािदथः।
२। अूकण े तसमह
ं े ४ - ोकः।
योिरथः।
३। कतृ
ृ
विः।
नन ु यदा तावातािपतृसबिो
ं
े े ु ु े तदा
दहियािदसशशरीरकरणामानमपलत।
िकमने मायािदना कारणनानाशाह।
े ृ े े
े
शरीरादँशरीरािद
यिद तििखलाय।े
ं
का वातानािखलसो
े ् १०॥
मृषा वदत॥
न सवो
ं े े
मातािपतृसषशरीरियकारणक ू ं शरीरियािद
ं जना े
्
ताव े भावात तदभाव े चाभावािदित यिभमत ं तद।ु
े
िकतो भवान।् तििखलाय े सवसहार े े ु े
ं े दहियाः
कीशी गितः। अथ सबम एव सवभावाना ं नाशः। न त ु
ु ु
ं इत।
यगपवसहार ु
े तदयम।्
ु ृ ु
ौिततीितहासपराणािदसदागमगीयमान
ं ु
सहारापोतमशात।् तदपव े च ूथमसृिरिप ना।
े
ं
तत सृिसहारौ ु े जात॥्
जगतो न सवत इित ॄवाणवतामव
१०॥
दीिपका।
ु
१तापगमऽिप े ू े
े षण ं शरीरादिरािदसऽणोत े इाह।
े
मातािद ं
सबम ैव शरीरािदसहार
दशनावाकना यित ु
ु े भावः। पिरहरित। २तदयिमािद
ं
न दशनमाऽावसहाराभावः। ु
यागमिसात ्
ं ु ृ
े भावः। अत एवाह ौिततीािद॥
३सवसहारित १०॥
ु े
१। बौपापगमऽपीथः।
े कास ु न ँयत।े
२। ूतीकमतातृ
े
३। भावोिित पाठभदः।
ृ
विः।
अथ कथ ं सहाराभावमिभदधतो
ं िमावािदिमाह।
े े यो धमः
एकदशऽिप
ूतीतो य धिमणः।
कन
स त सवतः े
े ११॥
जायमानो िनवायत॥
दीिपका।
ु
यििसम ु े े
दशियतमकदश
ू
इािदसऽाऽऽशामाह। े
अथािद।
त सविमावािदं
ं ु तचावशयित।
दशियत े े
सवनािद। े ाहत ं
तदत
ु ं े
यििससवसहाराभावािभधानािदिभूायणाह। े
इय ं चािद।
ु ं दशयित
तामवे यि यािद॥
े १२॥
ृ
विः।
ु ं
तदान च मायायामपसतािन
सवकायायासिाह।
तदाधारािण कायािण
ं
शिपािण सतौ।
ृ िपािण
िवकतौ
े े १३॥
ािूयऽथिसय॥
ु ु ु ं य ु
ूागािभपपििभिनापकािदगणय
ु
माया ं कारणमपपािदत ु ु
ं तदाौयािण तनकरणभवनादीिन
ं
सहारकाले शिपायवित।े सृौ त ु िपािण
ु ् १३॥
ूयोजनिनय े सापारािण भवीित सव सितम॥
दीिपका।
े
तदानचािद ृ ं े अत एव
पकतावसहारक।
ितीयकायशिधकरण ं मायातं िसिमाह।
ु
ूागािभिरािद॥ १३॥
ृ
विः।
ु
अऽ मिनायवादमसहमानः ूयित।
तािदकारकादानं
पटास े पटािथनः।
स े कारकशोऽिप
प ैतीित हत ं जगत॥् १४॥
साफमसा
व ु कारकवनः॥
ु १४॥
े
यदतिपतया ु
माया े परमकारण े जगतोऽवानमम।्
तोपपत।े तथािह वदकनाकता। ँयत े च
ु ु े न त ु पटसाव े
ततरीवमािदकारकमहणमिवमानपटािथनः।
े
सित। पट िह स े सित कारकशोऽिप तादनपपः।
िवमानादव। ु
े असौ िह कारकवनाफ े
ं नाथित॥ १४॥
दीिपका।
ृ
विः।
अऽ पिरहारः।
उादयत ु सवा
-
् १५॥
ववमभीितम॥
अथाश ं यतँश
मऽ वः िकं िनयामकम।्
न च पँयािम तिि -
े
ििसाता॥ १६॥
ु
आा ं ताविः। असौ कारकवनः
ु ु े े ु
तरीतवमादाफापगम े सवो
े
भावववमभीित ं िकिमित नोादयित। अथ न श ं
ु
सवावमादियत ु
ं ु कति
िचायोिदशनात।् एव ं तिह
दीिपका।
पिरहारसऽू ं ाच।े आािमािद।
े ू
सििदािदसऽखडमवतारयित।
अथ सवािदािदना।
ू
पवपाशा ु े िकमनािद।
ं कत। े े पिरहारसऽू ं ाच।े
े
यविमािद॥ १६॥
ृ
विः।
१उपचयषणमाह।
अथा कारकोात
ृ ु
ूवनपपितः।
ु
ौितरादानमथ
प ैतीिप ततम॥् १७॥
े ु
अथसपगम े कारकोात ैव २ूविनपपत।
ृ े
ु े
वासतादिरवोय
असतो िह काय ु ु
े िकं िकल कारकािण कयः।
ृ ु े घटािदिचकीषमृि डाानयािदका
कारकूवनपप े ु
ौितः
तापारलणा
े ं च कारकाणामादान ं महण ं अथ
। तषा
िबया प ैित िवघटत।े ति े
ं पते े सवचााघातः। ूतु
ु
य े जगाहत ं ात॥् १७॥
े पाठभदः।
१। उपचित े
े
ृ िकं इित पाठभदः।
२। ूविः
दीिपका।
े ू ं ाच।े अथािद॥
अथािदसऽ े १७॥
ृ
विः।
ु
अथापािदका शि -
न काय शिपकम।्
े ं वा ं
तयोिवशषण
न ैतँयािम िकन॥ १८॥
अथ मत ं ूितिनयतकायजिनका कारण े शिरि। न त ु शाना
कायमवितिमित े े िभ ं नाथन।
तदतमाऽण व ं ऽ
िवशषण
े ं भवता। यत तायजिनका े
शिः कारणऽि। शाना
े ु
वा ताय कारण े वितिमऽ निह िकििशषमँयामः॥ १८
॥
दीिपका।
े
शििदािदनो ू े ूपत इाह।
एवाथऽथाीािदसऽण
निािद। तदवे सऽू ं ाच।े अथमत ं इािद॥ १८॥
ृ
विः।
यत एव।ं
ताियािमका ज
ु
शिः कारकवनः।
े
सायितरकाा ं
े १९॥
िढतो वाऽवसीयत॥
्
े यत
ताितमतत ु िनयािमका
जशिः कारकवनो
े
इदमादवोत े
इित। सा च जशिरयितरकाा ं ूिसा
ु
चावगत।े सवे मृिड े घटािः।
ु े े े
असनिरवयितरकौ। िढये ं आबालबािलशानास ु
िता। यटोिथनो ु
न मृिडितिरमपादान ं
ु
कलालोपहारयीित। नन ु यिद मृिड े घटात ्
ु
तकारापार ु े नचोपलत।े ता
ं िवनापलत।
ु
मृिड े घटोऽि। अिपत ु ततः ककारण
े िबयत।े
यतापारानरं उमान घटोपलः। न ैतत ्
ु
उपलिकारणाभावाऽ घटानपलः। न सात।् यदा पनः
ु
ु
कलालदािभनिबययोपलियोयता भवित तदोपलत एव। यथा
ू े नन ु कीलमलोदकादः
खननािदना कीलमलोदकादः। ू े ूा े
ूमाणमि। नत ु मृिड े घट ताटतो भवित। निभत
ु ु
इित यमम।् एव ं चदऽाऽिप
े स े ूमाणम ्
े
असदकारणापादानमहणािदािद सविदिभिवाद ु
एव यः॥
१९॥
दीिपका।
नन ु सायप
जशििरित। कारणा कायशििरथः। े
ु े ् त। यतोऽथिबयायमव
जनाशानपपििरितचत। ु े ज।
तदभाव ु नाशः। यथाानोऽनािदऽिप
े
ु े तियोग ु िवनाश
े जनोत।
शरीरयोगाथिबयायापचारण े
ं
इित। अत एव चोदयित। निािद। पिरहरित न ैतिदािद। यदाााः।
्
असदकारणापादानमहणात सवाभावात।् श
्
शकरणात कारणावा ं ु े
सािमित। िकचानभवनािप
े जनाशौ। तयोरवे ूात।् तथािह ू े
आिवभावितरोभावावव
च ीरावे दाना भवँयत।े न च िणकाावाना ं
ु
ीरिवनाश े दािमित वाम।् िणक पवमव
ू े
िनरािदित॥ १९॥
ृ
विः।
ं नाम
तिजनन
तारकसमाौयात।्
ु
तने तगताकारं
पटाकारावरोधकम॥् २०॥
े
वमािदनाऽपनीयाथ
े २०॥
पटिः ूकाँयत॥
े
तदवे ं पटादभाव जननमिभमतम।्
ु ु े
यरीतवमािदसमाौयात ्
शानावित ताऽिभिः।
ु
यतः पटाकारूितबकं तगतमाकारं
े े
वमािदकारकोातनापाानरं पटिः ूकाँयत।े न
ू ु पटात
े तः
तपलमानपटारवदव ु इित। अिभिरिप
िकमसाया उत व ु
े े ं कतािक किवकपिरहारो
े
मिवरभीा िलिखतः। िभावादिभरिभता
े
न वादयः े एव ूकाशवत।् यथा िह ूकाशः
िकल िवतका रापता
ूकाशाकात न् ूकाशारूकाँयः एवमिभिभावात ्
े इित॥ २०॥
नािभरमपत
दीिपका।
ू
तििरािदसऽाऽऽशामाह यवे ं तहािद।
अयमिभूयः - यिद पवू स एव मृदािदष ु घटादयो गहोदरािदिव
ृ
ु रिभ।े कोय ं िवभागो दीपो
दीपािदिभः कलालािदापारै
ु ू
घटमिभनि। कलालादयित। एतिरहारायदे ं सऽू ं ाच।े
े
तदतिदािद। एतं भवित। िधा खिभिः। एका
थूितबाकार ु
वनोऽबोधिनिम तििमभावोयने
ूितबत े तारणम।् यथा घटाकारितरोिहत
तारणमिभिः। अा त ु
ूितबकारणाकारूितबोारण ं यथा मृडािदष ु
ू ू
े ूितबः त पवाकार
घटााकारः पवकारण ूोारणम।्
ु
घटािभििवशषे एवायमिशो ॄाणिवशषे इव
कणािदशोपचारत इित। अिभिरपीािद। नन ु सायवािदतो
भावारवदिभिरिप सतीित ापारानथूसः। सम।्
े
यिभिरिप सती घटािदविदत े सा सित कारकापारैरािवभाित
ु
िकमनपपम।् नन ु यिभिरिप असतीित कलालन
ु े िबयत े िकमपरां
ु
े य िबयत े इित। त न ैव ं तोयमावयोिरित।
घटन
तथाकरितरोिहतघटािभौ अिभिरसती घट ु सवित
े े
िसः। तऽ श ं ूसजियत
ं ्
ं ु अिभिवत घटोऽिप जत।े त
े
अिभितीािदूससाधारयनातरो ु
न पयनयोः। यं
यऽाभयोदषः पिरहारोऽिप वा समः। न ैकः
ु
पयनयोामथिविनय ू
े इित। विकारभयपऽिप
ृ े न दोष
े
इिभूायणाह। ु
किवकपिरहार े
इित। यवमिभात ्
े
अिभरपीानवा। अत आह। िभावािदित।
ं े
िकचािभरित तहकािरसिधौ
े े ु
तिभावनाािभरपगमात ्
सती े न दोषः कित।्
ततः कारणपाया ं मायाया ं शिपाणा ं
ु ं
कायाणामपसहारः िसः॥ २०॥
ृ
विः।
तदवे ं ूकत
ृ े िकं िसं इाह।
ू
यथा कटािदगढ
े ु
पटाददासतः।
नासतः िबयत े िः
े
कलादमितथा॥ २१॥
्
यत कटावि े ु
पटादवनः
तदाादनापनयनाािवमान िः िबयत।े अिप त ु सदवे पटािद
ु ं
त।े एवमपसहारकाल ु े
े शाना लीन ं कलािदकायमहमख
े े
मितादनशापारणािभत इित माया ं परमकारण
िसम॥्
इित भिवाकठाजभनारायणकठिवरिचतायां
े ृ मायालणपरीाूकरण ं नवम ं समाम।्
मृगवौ
दीिपका।
े
एव ं वत इाह। तदविमािद।
इघोरिशवाचायिवरिचताया े ृ
ं मृगविदीिपकाया ं
मायालणपिराूकरण ं नवमम।्
अथ कलािदकायूकरण ं दशमम।्
ृ
विः।
ु
यागमाा ु
ं मितमपपा ू ं
तायभत
कलािदकमिभधात ं ु तषभत
े ू ं ूकरणारमाह। अ च
े ्
ूानमवे सपकं यम।
मिज ं कलाकाल
ृ
िवारागनमातरः।
ु
गणधीगविचा
ू ु ् १॥
माऽाभतानबमात॥
े
मायाताथमतः कलािभधययोः कलािनयोः काल
ृ े
नशनो ं ु पूयहतोिवशषािभिः।
पस ंु े े
कलाता ु िवारागााना ं मातृशने ूकितराा
ृ
तकाशाणाः
ु तो ु ता अहारः
े बिः
ता ैजसाीियािण
ु ्
मन। वैकािरकात कमियािण
ू ं
भतािदसकात ् े
माऽािदशनोिािन ू
े भतानीित
ताऽािण तो
ु
अादनबमात ्
एतिततोऽिभ ं नि॥ १॥
दीिपका।
मिजिमािदूकरण ं सबयित।
ं ु
यागमाािमािद
े
अ चािद। ं
अ पाटिलकबः े
कलादमितथित ू
े पवपटला े
ू
सिचतः। ृ
वााकोऽिप ूाविशबल ैः
े कममायाकायिमािदिभवा
े अते ु सबाः
मायाकायादव। ं ू
पवपटलोा एव। तऽ
कलादीना ं
मिजिमािदना मायाताााारयण
ं ं
िऽशाना ु
ं ताना ं पषता ंु
पमलोिः
ूितायत े इाह। मायातािदािद। कलाशनाऽ
े े ायने
तण
े
कलािनयोपादानिमाह। कलािभधययोिरािद। ु
पष च
ू
कलािदपभवनानो ृ े े
पिमाह। नशनािद
ू
पववायवादशा े
जनन ं चािभिपिमिभूाह।
एतिततोऽिभिमािद॥ १॥
ृ
विः।
िवध े दहिसथ
े
याादारात।्
ु
यथा यनि े
यतो
ाक ् तदधनोत॥
ु े २॥
ु ृ े
अशािधकतोऽनशनाथः े
आना ं दहािद
ृ ै
मितााादवधानने कलािदकाय नि य
् े
पदाराानारात कलादिवारागािदकं नि।
ताारणादिभं पदाथ वा यने ूकारण ु
े यनि
े
दहािदिसौ े २॥
योजयित तािगदान कत॥
दीिपका।
ू े कतृप दमाहायिमाह।
िवध इािदसऽण
ु े
अशऽनीािद ु े
यं िकरण े शिन िशवः कता
ु इित दहािद
ूोोऽनोऽिसत े ूभः। े ृ ै इित।
ं ू े नत ु
कायकारणािदिऽशाकसदहािसथिमथः।
ु े
भवनजदहिसथिमित े ् तषामूकरण
ायम। े े
वमाणात।् यित १इाितवािहकिमद ं वपर
ु जो
े
िचिचहनगभिववितलशात।् न ैतावतालिमित
े ु
भौवनतपिमाधारदहिवषयादयाय े इित।
व॥
याारणािदित। ूिततमषा ु
े ं तानामिभौ यिरिप कत।े न
े ् त
ागममाऽिमित भावः नत ु यापादानकारणािदित ायम।
े ् २॥
याादारािदननोात॥
े
१। इियूकरणऽिमः ोकः।
ृ
विः।
िरणोिना
कतृश
े
िवी चरशिवत।्
तमँछतयाऽथष ु
ु
नाभाित िनरनमहा॥ ३॥
ु
तदनमाहकं तं
कला ं त ैजस ं हरः।
ु े
माया ं िवो कत
ृ
ूव परं िह तत॥् ४॥
ु
िः। मौ
अणोरानिँशवशिविप िना ािपका च कतृश
तथािवधौवणात।् तथाऽिप अनािदमलावतात
ृ ् े ुन
करणीयथष
ु सा भाित। तानमाहक
िनरनमहा ु ं कला ं तं हरित
ं समथक
ु ू
भोगभथमधोवितनोऽणिनित े
हरः अनशः। माया ं िवो
ु ं का
ूसवािभमखा ु े अिभनीथः।
ृ कत याला ं
तं परं ूवमानः
ृ पसमथन ं तने ैव
कतृ
ापृतात।् नसौ तनानिजतकतृ
े ु े भ ावः ूवितत ं ु शात।्
े े ु ् ४॥
े े े ूकाशनहतात॥
त ैजसं चााःशजमलितररणनाणोरकदशन
दीिपका।
े े ृ ं ु ूलयकवलावायािमव
िस े मलऽननावतासः े
ु े कनािप
े ं न भवतीवँय ं तदावरणिनवतकन
सखःखवदन े
े
भिवतिमित कलातिसिः। माया ं िवोािद। ने चोणा
ृ
ूकटीकत
बीजोनतवे मायाकमिवपाकसयोगाला
ं ु
समा
ु ु ं जायत।े
। यथा च तडलतषािदसयोगादरो
ु ृ ं े कलोत इित।
तथामायापषकमिनिमभोयभोसबादचतना
ृ
विः।
े
एतदवाह।
तने ूदीपकने
े
१तदािचिचतरणोः।
े े ं
ूकाशयकदश
िवदाय ितिमरं घनम॥् ५॥
ु महरदा
स एष ूागो े तिन ्
ु े े
मायाूसवािभमकालऽितमिलनिचरानः तने त ैजसने
्
कलाने तने िकिकाशकािरात दीपूायण
े
ैकदश
िनिबडं तमो िनिभ े ं ूकटयित। मलाविा कतृत ा ं
ु
समपोलयतीित यावत॥् ५॥
े
१। तदा िचतरणोिरित े
पाठभदः।
दीिपका।
ृ
विः।
कल इषे यो धात ु
ं
ान े ूरण
े े च सः।
े ं सा
ूोारण ं ूरण
ु तमसः कला॥ ६॥
कवती
ृ ू इितशषः।
१। ूकितभत े
ृ
विः।
ु
ारकतामिभधातमाह।
इदानीमानः कलाया कतृक
े
इतभय ं िवू
ू
सयानवितम।्
भोगिबयािवधौ जो -
ारकम॥् ७॥
ु कतृक
िनजगः
्
जोरनासािदतभोगाणोय भोगिबयािविधः तिन िना े इनने
ु े ूकारण
ूागन ु ु
ारकं िनजगपिदिदशः
े एतदाकला ं कतृक
ु
गरवः। ृ
तिह भोतया नाोः।
कतृ े त
पोलनकतृ
कतृश े ्
ात कारक े ु कऽ कला।
ं हतः
ूयोािदमहीूािमािदना ता एव ूयोी शने
वमाणात।् कथ ं च ैतत य
् ं ितिमाशाह।
ू
सयानविदित। ू े
एकीभयालितितरकिमित यावत।् उं च
ृ
बहितपादै
ः जोिवभाितषात ्
े साितीयव
े चतना
े इित।
े ु
े वा ौोतारं मिनमविहत
िवूामणन ं करोित॥ ७॥
दीिपका।
े
कलािद े
नचतनालायाः च चतनधमात
कतृ े ् ं
कथ
ारकम।् अत आह तहािद। कारकं ूयोजकं ूयोजकं
कतृक
े े
चाािरोधानशिधाननिवरोधः॥ ७॥
ृ
विः।
ु
िवात ापारं वमाह।
एव ं िबयाशि -
ु
िदगचरं शः।
ु े ं
भजनमहापा
ु ् ८॥
य ं िमशवन॥
ु
तदथ ोभियशः
े
कलामवे जिनमाम।्
तं िवामसृज -
रण ं परमानः॥ ९॥
े ूकारण
उन े ा िबयाशिय ु
स तथा िवधोणगचरं
ं
ूितिबिबतिवषय ु
ं बा ं ििमशो
ु
ु ु
े ं भजत।े ानशनमहमपत
ानानमहापा े इित
् य ं िमशविित
तायम। ु ु े े ू
े हतपासः
िवशषणभावन
तदथमनशः
य ं बोमसमथािदथः।
ु े कला ं
तािवभावनसहा ु काऽऽनः
ं ूो जजननािभमख ृ
ृ ं करण ं िवा ं सृवान।् परं चा साात ्
परं ूक
सा ैवोपकारकात।् तिजतानशः
े े अःकरणबिहःकरणयोग
े ् ९॥
इित तषामपरम॥
दीिपका।
ू
एविमािद सऽयमवतारयित। े
िवातािद। े
तदताच े
े े
उनािद। ा िबयाशििरित। समिथतथः। ् े
े निन बोध
े
सामािवशषशाािन ु े करणािन सि।
बादीव
ु
ततितिरा िवा सात े अत आह। परं ूकिमािद।
ृ
अयमिभूायः। रथने पथा दीिपकया
े े फले िव ैव परं करणम।्
यातीादािववाऽानककरणसाऽिप
यतय ैव भोय ं जानातीित॥ ९॥
ृ
विः।
यत।
तने ूकाशपण
े
ानशिूरोिचना।
सवकारकिना -
मवैित िवषय ं परम॥् १०॥
्
तने िवाने तने ूकाशकात ानशिभकन
े
ु
सवबीिय
ैः कमिय परं
ै यथा ं िनव
कतृि वषयाायाकिवषयादत
् े
याम।् यापरिमविहत ं
िवषय ं ूितिबिबतबािवषयन
ं ु
ृ ं बितमवै
े सिक ित जानाित।
िवाने करण े िकल ूितिबिबतॐनािदबािवषया
ं भोयपा
ु ृ े यदाह खटकननः
बिगत। े ु
१बििवषयाकारा ु
सखािदपा
्
समासतो भोयाः। तथा २रिववकाशपो यिद नाम महान तथाऽिप
कमात।् करणारसापँशो
े ु
माहियतमाानम।् इित॥ १०॥
ं े १३ - तमोकः।
१। तसमह
२। तऽैव समनरोकः।
दीिपका।
े े
तनािद सऽू ं ाच े तने िवानािद।
े े नन ु
ु ्
े भोगान ूितपत
बािदिभरव ु
इम।् तदयिमाह
ु
ानशिभके नािद
े ु े े तषा
बराथबोध े ंच
ु े िभचारािददभवाऽऽस
बथबोध े कारणिमित भावः। अत एवाह
े
यािद। अयमथः अवसायितूितभितूयभद
ृ े े -िभा
ु
बिरिप े े सा िवा त परं करण ं ततः ूकितजा
यया वत ृ
ु
बिथा ाानमवे माताप ं करणने माहियत ं ु न
्
मा माने बिहरात इित। ं भोय ं व ु िचािधित ं
िकच
ु ृ ं िवाया िवषयनोपापयित
बीियब े
ृ
ताहारवाना ू
परामशपिवकया ु
बाऽविसत ु
ं पषो
ृ
गित। ु
यदाः बविसतमथ ु
पषतयत
े े यत इित। अत
ु
बादीना ं सििहतसािवषयोपापकनोपयोगः।
े नत ु
ं ु े
े तऽ ूािपतिवषय ं बहारिय
सिवनकन। -
ृ
विभदै िववचयित
े यया े े िवािसिः। यथा च िवायाः
सा िवित
ू ं िवरण
ूयोजकं तथोरूकरण े ूपवक े साधियित
े
कारसाव इािदनित॥ १०॥
रागतािभथमाह।
तदिभिचि -
ाथऽिपपािसतः।
न ैित तनकं राग ं
ु ११॥
े जभः॥
तादवासृ
दीिपका॥
े ू ं ाच े तनािद।
तदिभािदसऽ े े अिभान-
शिािदित। समिथतानशिात।् तत एव कलातािदित। यं रौरव े
ं ू ु अं चित।
कलातािागिव े े त े सबभवतः। े
इह िह सकलावाया ं सो यो भोयाथिवषयािभ
ततायमथः। -लाषो
लत े नासौ कतृ ्
वत भावः। ु
मवायाम
-दशनात।्
ु
नािप १बािदिभः। े ं कायरव
तषा े ु े
े कायारहत
े िसः।
े
ूमाणाभावा। ततो यनोपपत े सराग इित रागतिसिः। यवे ं
ु मायाया ं मोहकभावो रागोऽ ु िकमने तऽोत।े न
ूागो
२मायायाााोहकम।्
े ैवदोषः।
कायारण े स त ु समल ैव रकः। न त ु िनमल
े े नन ु रागादीना ं वासनात ैव भविा
िवरादः। ं -िरव
ै
ु ु
े न ैयाियकािदवषवासनाऽान
बिधमिमत। ु
-पगमािदित
ु े वासनान ैव रकं भिवतीित न
ताऽिप ३सामनपपः
ु धमािदवत
तितिररागिसिः। स ं वासनाैव बौ ्
रागो वतत
ु
इित वामः। स त ु बिधमादव
े तिलणूयारवत
ृ ्
् ू े ूयान ैकीभतः
वासनायोगने पिरपाकवशात लन ू
ु
४पषोपकाराय सत।े तत ूयाको रागो माहकगत
ृं
राग कायणोपबिहतो े ु न कवलः।
भोगहतः। े वीतरागाभावूसात।्
ु े ंु
े पसो
न च वासनाकः। बवदाऽनवासनायोगन
ु
यगपिानूितपि -वैषूसािदित ितिररागतिसिः।
नन ु कमव रकं भिवित त। त फलजनन एव चिरताथात।
्
े
अनकतपिरकना -भावूसा। इम ं च माहकगत ं
ु
रागमरूकरण े साधियित रागो न गौण इािदना। एतािन च
कलािवारागादीिन तािन
ु े
महामायापषिववकिशवािदववबोधराजसदनािदष ु कारकने
ु
शािप ु ं मतादौ। वित चाूकरण े एव ं
सी
ु
तािन भावा भवनािन ु ु
ूं च। शाशानोिवू
वपिष
ाातािन समासतः इित॥ ११॥
े
१। जत इित शषः।
े
२। अिपिित शषः।
ु े
३। माानपपिरित े
पाठभदः।
े पाठभदः।
४। ापारायित े
स तने रिजतो
ं भोय ं
मलीमसमिप ृहन।्
ंु
आद े न च भजानो
िवरागमिधगित॥ १२॥
तने रागण ु
े रितो जिनतािभोणमिलिनतमिप
े ु
माययभोयमिभलषपाहरित। ु ंु
न च ैवमपभजानो िवरत।े
ु
चरादीनामिणजात।् ृहिम॥् १२॥
ृ
विः।
कालतिनपणायाह।
ृ करण ैः
इित ूवः
ै
कायाढभौवन ैः।
ू ु ना भ
भोगभिमष ु े
् ु
भोगान कालानवितनः॥ १३॥
े ु
इवमयारीा े
कलोिजतकतृ
् ृ भोगोः
न ूवो ु ना
ु
पषः े ु
कालनानवितनास ू ु सखःखािदपान
ु तास ु भोगभिमष ु ्
् ु े कन
भोगान भ। ु े इाह सभौवन ैः भवनजदहसिहत
े भ ु े ैः
ु
करण ैबीिय
ैः कमिय े े
ैः िऽिवधनाःकरणन।
ु े
मिलनाियाानशोः कमियबीियाणामपा।
ै
कीशैः करण ैिराह कायाढिरित। ु
अिवभतो े
िनराौयाणामषा
े
चायोगात ् ू ैिः। उं च
भतताऽाककायाौय
े े १एताय दशधा करण ैरािवँय कायत े चाम।
खटकननन े ्
ु
अिवभारणािन त ु कायमिधाय
े े इित॥ १३॥
च
ं े ४ - तमोकः।
१। तसमह
दीिपका।
इित ूव ू
ृ इािदसऽमवतारयित। े
कालतािद मायो
अत आह इविमािद
काल कथमऽ पिनणयः े अयमथः आा िह
ु ु
कालानविोऽिप ूागरागािदककऽयजिनतभोग ं े एव
-सवदन
े
े अतममायाकायापकोऽऽ
कालनकत। ैव कालः
उपािधयोगवशाीाया ं शोनोः।
े ु े ्
पषवााम।
े
अय ं च ायो िनया अिप विदतः। यूकरण े
ु ु े िनयतौ या काले
करणाौयः। पष
सवियवतनवाः
कलनशिमान।् इित। ौीमायभवादाविान
ं ु ु ु
एवा शिा
। िकमतऽवा।ु निहाौतः।
ु े नच िबयाभदिवरोध
े े ु
हतः।
अिपत ु १तद
े े े े तभदो
ैव। यं िबयािदभदभदन ृ
े यतःतः।
ताऽ यथ ैवों कत ु
ं नातत इित। पषत े ईर
शिधितने ैव कालन
े कत।े यतोऽचतन
े े
चतनािधित
े
ापारयोगः ूो एवित॥ १३॥
े
े ैवथः।
१। तभद
ृ
विः।
ु उः िकं वा करोतीऽोत।े
अथ कोसौ कालो नाम कत
ु
ऽािदूयाथः
ु
कालो मायासमवः।
ु
कलयासमाना -
ु ् १४॥
िया िनयत ं पशम॥
ु
ऽादीित सऽू ं सबयित
ं अथ कोसािवािद। अयमिभूायः।
योऽय ं कालया ूो यिद न ैयाियकािदिभिरव सवगतो े े
िनत।
े ं िवभ ु ि ं पिरमाण ं १िबयावताम।्
यदाः िनमक
ु
े े कालमवे ं ूचत। इित। तदयम।
ापारितरकण ् मिज ं
े
कलाकालािदना े
मायातापादानादनरं २ूरयतीित तोपपत।े
े अथ ोितँशाा
३िनाापका िशवतं यावदवितः।
े
िबयािवशषाक ु
एवापगत े आिदमहतारािदपिरमथाऽपर।े
ृ े े कालं कालिवदो िबः॥ इित।
िभमाविभदन
े ू
यवममितमानसवगतः। े
कमिवशषात।् पाकािदवत।् (अतवगत
ं
ू ु
पिरमाणि ं िह मितिरत ् ु
े परैः)। अत ४त ापकात पनरिप
े
मायातादधः सवूरकं ५नोपपत।े अथ वदािसौगतशा
े
वहारिनबन एव कालः। न पारमािथक ु
इत।
े यदाः
े ु ु ू
किचनसानपवकं ु
ूचत।े ानानगतशिवा
े
बानासतिःतः। कालाानमनािौ वहारो न शत े इित।
ु े याववहारोािदित पवपोो
तथाऽिप िवभरव ू दोषः। अऽ
े ु िचािदवदिवापनासािदित
हत े े ु े
ूरकानपपिरव।
नन ु सा ु
ृ े पिरणाकोऽसािवत
ं ैः ूकतः े यदाः पिरणामः
पृथभावो वाबमतदा। भतू ैतमानाा
कालपो
िवभात इित। तदानवितः कालः। पिरणतःे
े
िबयानावानासवािदित मायातादधोऽिन
े ु े िकचानवापादचतना
ूरकानपपिरव। ं े न
ु ु े
बिपषराणािमव े ु े ु े िकच
सूरकपलूरकमपपत। ं
ु
यितोऽिप मायाता कालो गत।े तऽाऽिप सृिसहारयोगात
ं न्
तथाऽवितािदित। ६रागािदभाव े च महाूलयऽिप े ् अथा
े भवत।
ु
तथािवधिनयमानपपिः। मायातादधोऽवानने
अथ ूलय े सवथा
े ु
काल ूरकानपपििरित े ू ृ तिरहाराय
सवमतरीक
ु
ऽािदसऽ ु
ू ं ाच।े ऽिटलवािद।
े कलयिित।
यदाः कालो िधया
े ूिपिथः।
िचरिूािदूयोपािधारण
ू
िवभत े इित। इदं चाऽाऽऽकतम।् साापगतावालो
ं ु ु
न यः।
ु े
यतो भोभगािधकरणन
ृ ु
ितायानोवितणावयाऽनमीयत े पिरणितितिरः कालः।
े
यदाः आषोडशावालः तण ु ततःतः।
ृ आसतःे परो
ृ इित। तथािह। यिद पिरणितमाऽिनिम ं वं
वः ृ ् त
ात तदा
सवऽ सवदाच ्
ैकपात पिरणितिवशषिनिम
े े त ु स िवशषः ु
े कतोऽा इित
वम।् नाहतक ु ं यतः। नाऽिप
े ु ं िन ं समसं वा। अहतोिर
े
सानमाऽात।् त सवदै व भावात।् नापानादँशीतोादवा
े े
। ताऽिप सवदै व भावनािवशषात।
े े ् नािप कमतोऽवानबमात।
्
िनयमने सवदाभावात।् कमिनिमजाायभगविशषात
ु ्
े य े ु
हतः
ु
स काल इित। तिददमम।् िचराा कालशिया शरिवरोिधनी सा
ताऽतीतािदभावाभावादतीतािदकालयोगादवे तीतािदभदाः।
े
ु िबयाितिरकालिसिः। तापाधःे
अथा स ैव कालािदित कतः
े
तोऽतीतािदभदासवापािधमतः
े े े
कालातीतािदभदनानकपं ु े ु
िदगानो भवनवापग ं
तम।् िविशकालसबावकाास
ं ु शिष।ु िबया िह त े
िभा वतमानािदभदत े ु
े इित। अत एवितहासा काल
ु ु
े यदाः इदं यगसहॐ
वतमानतापगत।
भिवदभविनम।् तदवामायातिमित
े लोके िवरत।े कालोयमागत
ू े ु
इित। काल एव िऽूकारः। पवापरिदगवितानकूकाराभवनवत।् अत
े
ूरणाक े
ं कालमािौ करोित न कवलया शापीित कालिः॥
ु िनयतपमाशापवकमाह
इ ं कालपमा े ू
्
कीशिमािद। कारणादिभि िरित। मायाकात िनयमासौ
सकल ैव िनयािमका। नत ु िवाना कलूलयाकलयोः। नािप
मायाकमणाम।् तदभावऽिप
े तषा
े ं िनयमदशनात।् नािप कलादः।
े तः
कारणश ैव िनयिमतािदाह। पश ं ु कमजिनत
े इािद। काल एव
पश ं ु िनयमयित। िकं िनयत
े आह। न चायिमािद। अयमिभूायः
े ् अोपािजतािप
िनयितिह यिद न भवत। ु
अ े भीरन।
कमािण ्
राजिनयमाभाव े कािदफलानीव
ृ दव इित
ु
७कमानानशााणामनार एव ात।् ८आर ं च। ततो य
ु
ं ु ानितकमानसारण
पसः ु
ु े यािचतािन फलािन शरीरािण च तषे ु
े
िनयमकािरणा कनािप तने भिवतम।् य तं सा िनयितिरित॥ १४॥
्
१। जमाऽ कालोपािधात िबयावता
ं पिरमाणिमथः।
े
२। ूरयतीित
यऽोपपत इथः।
े पाठभदः।
३। अिनाापकवाित े
े
४। ताापकािदित पाठभदः।
ु
५। मपपत े
इित पाठभदः।
६। रागाभाव े इित पाठभदः।
े
े े पाठभदः।
७। शामनारमवित े
े
८। शािमितशषः।
ृ
विः।
अऽ पराशा।
ससाधन भोग
कमततया ु
जगः।
े
किचियामकं कम
े १५॥
यददितिरत॥
ृ
विः।
अऽ पिरहारः।
भोगोथवताना ं
सोऽिप कमिनबनः।
कमवा
ु शरीरािद
् १६॥
ततवमपाथकम॥
ू
माभियिततम।् तददिप भोगसाधनािन तािन
े तषा
कमिनबनाव। े
े ं चावँय ं कमापिात ् कवल
कमव े ं
भोगसाधनम ु यिनाािकिारीिण। तथा च सित
े े ् १६॥
शरीरियिवषयादवाऽऽनथम॥
दीिपका।
ृ
कािदकमवासनावत।् ततः कमफलकतृ
स ब
ं
े े भिवतम।्
े िनयामकन
तमितिरनान
कमफलकतृ
स बात।
ं ्
ृ
कािदकमफलकतृ
स बिनयामकनपितवत।
ं ृ ् य िनयामकं
तियितिरित िनयितिसिः। कमसािवषया ापारः
कमिवचारूकरण े ूो एवित॥
े १६॥
१। सामिमित े
शषः।
ृ
विः।
े े ं
अथ दहािदसाप
ु
तमथूसाधकम।्
े
ततो िनयित साप
म ु कम िनयामकम॥् १७॥
नन ु दहािदसप
े ु
े ं कम पषाथसाधनसमथ
न कवलम।
े ्
नक
े ं जनकं िकं तिह सामवे कायजिनकऽोत।
े े ततो
े
िनयितसापिमित। े े
एव ं तिह यथा दहियािदिभापारू ृ ैह
-व
ु
कम पषाथसाधनम
ं एव ं कायिनादक -
े ं तियामकमिित न किोषः॥ १७॥
िनयिततसाप
ृ
विः।
ंु
पं तत एवाभतू ्
ु
पयिनबनम।्
ू ं ूधानाद े -
आपरक
् १८॥
भवन े िसौयम॥
ं
ं
सहारसमय े यदननाथने िवौािमत ं तादवे
ंु ू ंु
पूयिनबनिमित
मायातामािवरभिदथः।
ंु
पूतीतहतः। े ु
े ु अनने मायागभोऽिधकािरिाणद -्
ु
भवनिनवािस ु
वैलयमम।् तषा ंु
े ं पूयायोगात।् त
ंु
पं े
ूधानादॄातापरक ु
ू ं पषाथन
े कायसिहत
े
ूधानात।् एव ं छाऽहतकादयन
े ु ाऽा अापका
् ू
इािदवत आपरकशो े
यः। ंु
भौवन े चािन तं
ं
िसौयम।् तथाचों ौीमत े अतः पषत
ु े त ु भवनािन
ु
ंु ु ं
िनबोध म।े िदाा सिललौघ ैः इािद। परागसिटत
ु
च ैतषतं े े ् यथों िकरण े
िाणामाौयनम।
े
वामदवोऽथ ु भवसितः।
भीमाम ं
सवशान ैकवीरौ च
े
ूचडरः ु
पमान।् उमाभता जोऽन एक ैकिशवतः।
ु यः
रागत े िता एत े िाीॄबलोटाः। अऽ ैव पषो े
ूधानमहपालक इित॥ १८॥
दीिपका।
ु
िनयिततादनरं पशपदाथ िनापकतया सािधत
ृ
१नततया नामिनदश ंु
इित पिमािदनोत ं इािद
इाह। सहार
एतं भवित। दीादौ साय
ं ् ृ
वमाणात ूकिततात ्
ु
ौीकठभवनाो ंु
ृ प ंु े े
े योजनीयः पमलिवदायित।
ंु
यतः पं कलािदिनयने तपकन ं ु े दीादौ
े सयमव
ंु
ं याित। अतोऽामवायामऽ योजनािद कतम।
पिनदश ्
ंु ु ं चािद।
। परागसट े त ौीमतािदपिठतानामवे
बोम।् अऽ ूधानभवनादनरमव
ु े तवन
ु ं शो ं
ु
रागभवन ु
कालभवनो वमाणात।् िबयािदभदन
े े तऽ
ु ु
भवनापगमा॥ १८॥
ु
१। पशपदाथ इतीित
िनापकतया सािधतात िनयामकिनदश
े
पाठभदः।
२। ताारविदित मातृकयोवतत। ंु
े पपटले१
३। तमौ ौकौ।
ु
४। तऽैव चतथोकः।
५। तागमपिठत इथः।
ंु
ततो मायातः पूसवादनरं कलातादं
ु
तमदपत। े यधान ं
कीिगाह। समििनदानित।
े े ं साना ं मीना ं
महदहारयोाऽपकव
ु े हतोगण
काययोनीनामव े त कारणम।् यथािह
े
कानरादरकालभािवः ु ु
किरपषतरािदिबयापाः
ु
कटककडलााभरणािका
वा अथिबयाँशिपतया िताः।
एव ं शानाितकाय जनकताऽािदमिसक-कारण
ु
गणताावः॥ १९॥
दीिपका।
ृ
अथ ूकिततं साधियत ं ु तत इािद सऽू ं ाच।े ततो मायात
ंु
इािद। पूसवािदित।
१सााायकलातािदथः।
ु
यधानिमािद अ गणािदपृ ु
िथ तभवनानो जगतो
्
जकारण ं यत तधानिमित। नन ु सािदवय
ृ एवािमित
ं
सााः। ु
तदयम।् तषामच
े ैत े सनकात
े ्
१। मायाकायथः।
२। ूधानतपटले समोकः।
ु इित पाठभदः।
३। अधोमखा े
ृ
विः।
ु ु
ततो बापादान ं
गौण ं सं रजमः।
तयः
ृ ूकाशााः
ू
ूिसा एव भयसा॥ २०॥
्
तत इित। तााधािनकाात वमाणभावूयसिह -ताया
ु े े ु १गौण ं तं सरजमोपमजीजनिदित पवण
बवहतः ू
ं
सबः। े ं च सादीना ं ूकाशूवििनयमात
तषा ृ ्
-िमकािॐो
ृ
वयो बाने ूिथता इतीह नोाः॥ २०॥
१। तिमित शषः।
दीिपका।
ृ े
तत कारणपादिवभागानः ूकिततािमव
ु
ं गणतिमित
कायप वं ु ततो बादीािदसऽ
ु ू ं ाच।े तत
ु
े ं च गणाना
इािद तषा ं स ु िथषे ु
ृ ं यथा ं बािदपृ
ं ायत इित का ु
ृ बादीािदना कायारण ु
े गणतं
े
िवशिषतिमाह। े
वमाणािद। ु े े ु
तत बवहतिरित
ु
सााारणमम।् अषा
े ं च परपराकारणिमथः।
ं
ु ु े सवषा
बापादानिमािदशन ृ
ं गहीतात।्
१समीानरसऽू े सिचता।
ू उं च ौीमत।े
ु
ू े ु सवष ु गणतं
२ीभतष कं कम।् िव ं शत े वं ु
ु
नाथा मिनसम इित॥
ु ं ूकतमहातोहाराण
ं ैर
स ृ े ं ु षोडशकः।
्
तात षोडशकात ्
पः ू
पभतािन इित।
ृ
ूकाशूवििनयमािकािॐ इित ूधाां अासामिप
ु
गनिनाम ् ैयवै
ं सवात।् तम मत
यादीना ् े ३ ैय
ु तथा। सोष आजव ं शौच ं
धयै ४तथा दा ं मादव ं लघता
ृ सौिह ं परता ािः दया दान ं वणा
वसायथा ित। ृ सदा।
ु ु
े स वयमदाताः॥
औित ृ बौय शौय
महोाहािभमानकता। दा च िनदयं े
च भदो
ृ
द ५वयः। े
रजसः ूितप ं तऽिन ् े े
पारमर।
अरितमता दै ं प ैश ु सदा। िनिािध ं मदाल ं
ु ं गता
ु
िनरोधो मधता ृ
च या। तमसो वयः ु ु इित॥ २०॥
ाता िविभावजष
ू े ू ू े इथः।
१। अनरसऽविहतपवसऽ
ु
२। गणपटले १६ - तमोकः।
ु
३। गणपटले सदशोकः।
४। घृितदािमित ै ृ
पाठभदे े धयधोभदिः।
ु इित पाठभदः।
५। दोरजोगणा े
ृ
विः।
ु े ं
ऽयो गणाथाक
तं तदिवयोगतः।
ु े े
एकै कौितरतषा
ृ
वािधिनबना॥ २१॥
ु
गणाना ं िऽऽिप ् ु े ं नन ु य े
े ं य।
े पररािवयोगात गणतमक
च ैव सािका भावा राजसा य े च तामसाः। इादौ िभमषा
े ं
ू े निवयोगादकमतिमाह।
सादीना ं काय ौयत। े े
ु
एकै कौितिरािद। यषा ु
े ं गणाना ं इदं सािकिमदं राजसिमदं
ु वािधहतकी
तामसिमािदका एकै कौितः ृ े ु अिधकविसं
ृ य स
एव ं राजसतामसाविप यौ॥
सािकः पदाथः। े २१॥
दीिपका।
े ू ं ाच।े िऽपीािद।
ऽयािदसऽ े यकं १तऽ ैव
ु
े ं गणाना
२िवसाा यथा तषा ु
ं यगपिताः। ृ े यात ्
ूविनत
ाना ं कारणोिदत।े शाऽिन
े ् ु ु ृ
तथादशनात।
मिनशाल ्
ं
ापिरगीय इित॥ २१॥
े
१। मत एवथः।
े पाठभदः।
२। िविमौाित े
ृ
विः।
इ ं च।
न तदि जगिन ्
व ु िकिदचतनम।
े ्
ु ैयिन
य ा ं गण ्
ु
न ैको वाऽिमौको गणः॥ २२॥
्
न तदीित। अिन जगित े ं व ु न िकिचदि
तागचतन ं य
ु ैः यऽ वाऽिमौकोऽासो एक एव १सािदगणः।
ा ं गण ु
ृ ु
उिनमािदविसािदगणऽयाित ् २२॥
ं सव जगिदित तायम॥
े
१। तिप नयः।
दीिपका।
े
न तदीािद। न चाऽ चतनाना ु
ं सािकािदमत े इाह अिन ्
े
जगतीािद। यििािदना चतनाना ं सदह ु
ू े याना ं
ु ूोत इाह। यऽ चािद॥
गणसकः े २२॥
ृ
विः।
ु ु
ु बितं
एव ं गणतमा ु
वमाह।
ु
बितं ततो नाना -
भावूयलणम।्
परं तदानो भोय ं
ं तम॥् २३॥
वमाणाथसृ
भावाा िवपयया
वमाणलणा धमादयो
अशादयः ूया एव िलं सागमकं य
ैृ
तदिभधामान ैिवषय ं तमपर ु
ु ं बितं परं
ृ
ूकमविहतमानो भोयम।् िवषयाणा ं भोयऽिप
े
ं े ृ
तितिबिबतनासिकात ् ृ
अपकं यतः। उं च
ु
तऽभवोोितपादैः १बििवषयाकारा ु
सखािदपा समासतो
भोया इित॥ २३॥
१। अूकरण े तसमह
ं े तृितयोकः।
दीिपका।
ु ू ं ाच।े वमाणलणािद।
बितािमािदसऽ े
े
ताािद। एव कायारण
धमादय े भोयदाशामापाः
त एव िलिमित। अयमिभूायः। धमााकािन
ूया इथः।
ु
ोितोमादीिन कमायनीयमानािन
समनरमवे गािदफलंन
ु
जनयि। आमिकफलाय ं च ऋियजमानापारपने
े
नावावभास इतो न फलं कमानवतत ु ्
ु इित शत े वम।
ूिवरोधात।् तत ैः ूािनयतोऽपवासारः
ू ं
ु ु
फलौथानपपा ु
िबयत इपगत ं परैरिप। स च नािन
सवित। अिवकािरात।् कमणा
ंच
ृ ं े ु
कादीनामासारािरमिपत ु जड एवित
े यऽ तािन
ं
सारं कवि ु बििरित।
ु सा धमागणा
ु एव ं
ं े वाः। तलादवे
ानािदसारऽिप
े ँयत े यतः।
ृ ितूितभादावसथ उखो
ु
तदिभधामानौिरािद। अत एवावसायिला बििा।
ििवधोऽवबोधः। अवसायाकोऽनवसायप। यदाः
अि ालोचन ं ान ं ूथम ं िनिवककम।्
ू
बालमकािदिवानसश ु ु
ं शवजिमित। ततः परं
ु ु ु
बावसीयत
पनवधमजाािदिभयथा। े साऽिप ूने
सता इित। तयोरनवसायाकवद माहकपण
े ैवावभासमान
े ु
आभाव एवम।् यवसायप
े
१उोपपाऽिननावभासमानो ं ु भावः।
न पसः
िनािनभावायोगात।् अनयाऽिप न तषामवसयता
े े सवित
ु ैरव
नन ु गण ् ु
े भगवान बािदकाय ु
िवदधात।ु िकं बािदिभः।
े
यवमीरशिरव ु
े सव करोतीित िकं गणािदिभरिप। अथ
ु ु
े ैव काय करोतीत।
गणािदवधानन े यवे ं
ु े तदवसायािदकाय करोतीित न कोऽिप िवरोधः
बािधानन
॥ २३॥
े े इित पाठभदः।
१। उोपितनावभासमानन े
ु ु धम -
भावा बिगणा
ू
ानवैरायभतयः।
सािका यने ैत े
ु ृ तामसाः॥ २४॥
रागम
ृ
विः।
भावाारः। धमानवै
राय ैयाा ु ु
बिगणा
ं
भावसया े
िवयाः। भावयि आनो िलं तने भावाः इित
ृ
ताः। े ैत े
एत े च सािका बोाः। यने िवपययण
ु ावैरायिवविजताामसाः
रागमसृ
अधमाानान
ैयपाः।
अवैरायलण ु भावो राजसः॥ २४॥
दीिपका।
ृ
विः।
् े
ूयान ाच।
ूयापादाना -
ु ु
े नव चतगणाः।
ौ
स प च िवाता -
ु े २५॥
मन॥
िाा वगशो
ु े ु ं त े ससायणोः
उपादानमिहतयषा
त े धमादय ं
्
ूायनात ूया े
इाः। िकय इाह। अौ नवािद। अिवधा
ु
िसिः। नविवधा तिवमाणलणा। उं च सा
ं ैः
ु
ऊहँशोऽयन ं ःखिवघातऽय ं सािः। दान ं च
िसयोऽािवित। तथा आािकातॐः
ृ ु
ूकपादानकालभायााः। ् नव
बािवषयोपरमात प
ु
तयाऽिभिहता ु ु
इित। चतगणा ं ं
अािवशितसा भवि।
ं
तावाता ु
अशिः। कमियबीियमनसा ं िवघाता एकादश
ं
। १बािधयमामयां ू
मकता जडता च या।
ु
ु इित। बिवधा
उादकाडकौयािन ै ोदावतपता
ु
ूागाना ु
ं तििसीना सदशािवशितः।
ं िवपययाः े ं तथा
े
चाह कािपलाः। एकादशियवधाह ु
बिवधरशििा।
ै
सदशवधा बः ु
ु े िवपययाििसीनाम
्
इित। ं िवाता इित
पचच
े
िवपययभदामोमोहमहामोहतािमॐातािमॐाा एत े पच।
ं
ु नव अशयोऽािवशितिरव
िसयोऽौ तयो ं बमण
े ं वगशः े
पाशयाः॥ २५॥
दीिपका।
इािद त े धमादय
ूया इािद ाच े त े धमादय एव
ूकषावा ू े पण
ं ूााः लन े भोयदशा ं ूितपाः
तदवाह
ूया इथः। ं
े ससायणोिरािद। यं १ूाययि
े ं ूयानत
ऽ े े ताः
ृ इित। धमाऽ े ्
यमिनयमभदात
िधा िभत।े िचसयमो
ं ं
िह यमः। िनयमिियसयमः। उं च
ििवधः ूोो यम िनयमोऽपरः। अिहसा
मते २धम ं
समये ं ॄचयमकता। यमोऽय ं पधा ूोो
ु ु ू शौच ं सोष एव च आजव ं
िनयमाथोत।े अबोधो गशौषा
चित ु ु ू
े िनयम इित। गशौषाचाऽोपलण े ं िनन ैिमिकाना ं
ं अषा
कमणाम।् य े लण े तऽैवो। कीिततावसयादयः।
े ३दानोपवास-तीथािन
तऽ कीितत ं ाायायन ं आवसथािहतािः इित। अिवधा
िसििरािदना त े च िसादयः पाशयाः सािसा
ं एवाऽ
दिशताः। नत ु िसा-िसाः ौीमतादावथ ैव तण
ं
तायाश ्
-चािभधानात।् अत एव सऽकारणा
ू े िमिहताथः
ं
सामतादौ ूिस इथः विकारणाऽिप
ृ े े ैवो उं च
तदपय
सा ु
ं ैिरािद। के पनिािसाः ूयाः अऽो।े तऽ धम
्
े दशधा
यमिनयमभदात ु
िभत े इम।् ानमवे च ूकषावा
ं
ु
ूा ं िसििरत ु े
े तऽ गपदशानपणात
े ् ु ू े
बहादव
ु
यानमत ऋषयो
े स ैका िसिः। यदाः साातधमाणो
ृ
ू ु त े परोऽसाातधम
बभवः। े ृ ्
े े मान सािरित
उपदशन
तथा य ं शाा लोकनात ्
ु े
गपदशादाािकािदःखऽयोपघातात ्
कनम।्
े े ं कारणभदादधा
िमऽूािदानािदना भािवताना ं चव े
ु
िभत।े यं परा े ान ं चासतो िन ं िनजबा
ु े भाित वैनियको
यिहत ं इािद। इहाऽिप वित। लोकधीगशाो
ु इित। एता दानादीनामपलणतया
गणः ु े इित। उं च सा
या ं ैः
ु
ऊहँशोऽयन ं ःख िवघातऽय ं सािः। दान ं च
ु ु
िसयोािवित। एतािन च ानािन परमाागणबहारमन
ू ैतिनकाना ं वदाािदचावाकााना
इिय ४ताऽभतच े ं
े ु यानीित
तदूािहततया े ं इहािप वित
मतादौ दिशत।
ंु ृ
५पूकािदिवषया ु
बिया िसिरऽ सा। इित। तत तानपा
े
िसिदशनभदाशधा ु े ्
िभमाना पवकारणभदात
े
ूकमधा िभत।े एवमशीितसा
ं भवित।
े ु
ं ैरताानितिरायः
सा किथताः। यम ्
ृ ु
आािकातॐः ूकपादाकालभायााः।
्
बािवषयोपरमात पनव ु
तयोऽिभिहताः े ं
इित। तषा
ं ु ु े
िऽशाविधमखमपया े
तषािमव ं
साानामिप सा
ु े यतः। यदाः (लोकोलसाो
तिरव ू ु पादने तः
तः
)धन ु इित
ु ु ृ कताथऽीित
। इहाऽिप वित तिनरकताथ ृ या मितः। इित। ६अत
ृ
कताविध सा साधनादसौ िसित।े तिदतरऽाऽिप समानिमित
े
सवायतािन े े
िसिभदनोािन ु
इिवरोधः। काः पनरऽ ु
तयः।
ू ु
अ ैव भतताऽािदानय े ु े े तिभदो
वैरायािदहतभदन ु े
े े
शरीराशििरियाशिदशधामनोऽहाराशिरवित
ं ं
एकिवशितसाभवि। ु े ु
बशरिसतिपाया
े े
अइनानावैरायभदनोात ् साोापवादमव।
इित ं े
े ु
एकादशियवधाहबिवधरशििा
ै
इित। एवमते े धमादयः
ं
शतऽयसा े
भवि। उं च भगवता रामकठन।
ः ानमशीा शतने वरायम।् ऐय
धमदशिभभदै
ु
चता दशिभरधमः तदथतोऽानम।
् दशिभरवैराय ं
े ु
दशिवधः। मोहोऽिणमाूितपिहतरिवधः।
ु ू े ु यँशािदिवषयषे ु परावबोधः स
ानौवणानहभतष
े ं दशाना ं शादीना ं अिणमादीना ं
दशिवधो महामोहः। एतषा
ु े अूाि ं पँयतः ूााना ं
चााना ं यथा सधानानानऽिप
्
वानाशात याप तािमॐोऽादशिवधः। एव ं
ु े
ूागादशस ु बलवताऽने योिगना सहार
ं े सित
ु
यःखमत
ु े सोऽादशिवधोऽतािमॐ इित। एवमवारभदादत
े े े
ु े भवि। त ८तमँशिबलावशािदािदना
िवपययातिभदा े
ौीमत एवोिमित॥ २५॥
ंु
१। पौरे पपटले १८ तमोकः।
ु
२। बिपटले २९ ३१ तमौ ोकौ।
३। तऽैव ४७ - तमोकः।
४। नचात ं साणत
ं ं जलानािमिप
ु े
पकारऽिधकतया पाठोऽि।
े े ितीयोकः।
५। ूयािदूकरण
ृ े तक
६। अकतिमनन ु ु ं कत।े
ं ं गणतभवन
े िहसा
७। तच ु
ं चौय िमाकथन ं गवगनािभगमन
ृ
अपकारूितकितः
बोधिनलोप अशौच अतोषः अनाजवाः।
ु
८। बिपटले १७५ तमोकः।
ृ
विः।
े ैव ं सातः
यच ं ूितपािदताः।
े ं
भावाूयाषा
े ु े २५॥
लशाणमत॥
दीिपका।
ृ
विः।
िकं तिदाह।
ं
सािसिकाः वैनियकाः
ृ
ूाकता भवणोः॥ २६॥
एत े भावाािसिकािदभदात
ं ्
े िऽिवधासािरणो
ं भवि॥ २६॥
दीिपका।
ू
भावलणमाशापवमाह। िकं तिदािद एत े च भावा
ॄादीना ं सािसिका
ं बोाः॥ २६॥
ृ
विः।
े ं सािसिकादीना
अथ तषा ं ं पमिभध।े
ं
िविशधमसार -
ु े
समीिपतचतसाम।्
ु ं
गणािसिको भाित
े ू ् २७॥
े पववत॥
दहापायऽिप
े े ू ं ु
े सगीिपत
िविशनापतािदधमसारण ं ूरोिचत ं
े यषा
चतो े ं तषाम
े न् परं दहसयोग
े ं े यावहापायऽिप
े े ूावो
ु ूकाशत े स सािसिको
गणः ं नाम बोः॥ २७॥
ृ
विः।
ु े
लोकधीगशाो
ु
भाित वैनियको गणः।
वैनियको
समािजतो
ु े
मनो वानचया॥ २८॥
य ु यथावितलोकबगतँशााा
ु े ु
समािजत वैनियको
ु े
भाित ूकाशत।े समािजत इित। यो मनोवानचया
ु े
शापारणािजत वैनियको बोः॥ २४॥
दीिपका।
ु े
लोकधीािद ाच।े यिािद। यथावितलोकबिरित लोकात।्
ु ु े
े सबिरथः।
काणिमऽाद ु
एत े च ूागाना ं
ु े
े याः।
दानादीनामपलणन समािजत इािदनाऽ ैव
ूकारारण ु
े ऽैिवमत े इाह। य इािद॥ २८॥
े ं े
ृ दहसयोग
ूाकतो
ािदबोधवत॥् २८॥
ु ू ु
यः पनमदमाूब यथा
ु ं े ं
ूतसारपदहसयोग एव त।े न दहापायऽिप
े े स ूाकतो
ृ
ु िवयः॥
नाम गणो े २८॥
ृ
विः।
े ं
अथ ैतािसिकािदो फलिवशषान
धमः ् ु
े वमाह।
ु ूाकतािवघातौ
ग मिः ृ
योिनबाििनरयूािबौ।
े
पथा ृ े ु
वैनयूाकतष
स े सिवघातः
ं े
बमण॥ २९॥
् नियकष
तऽ तावत वै े ु ूाकतष
ृ े ु च पषे ु बमणाथाम
े ्
-पे
ु
१िितमपयाि। ्
े इाह। ग इित। धमात गः।
कत ु
ानािः।
ृ
वैरायाकितलयः।
ऐयादिवघातः। े
यथिसििरथः।
अधमाियगािदयोिनूािः अानािरयावािः। अवैरायाः।
अिनयािघातः॥ २९॥
े
भाविथः। ु
ानाििरित ू
पवदशनाना ं तानात ्
ु ु
यं बित
ताविध मििरथः। े िता बौा इािद। न त ु
ु
परामिः। ् ु ं वाम।
ता दीया िवनाऽसवािदत-य
अन ैयािघात ु
इित। ूागाऽशिः॥ २९॥
ृ
विः।
ं े ू
अथ सािसिकषत।े
वँयाबाििरानयोगो
भोगािना िवसपायः।
ृ ु -
१भोगासिितदहबि
े ु सािसिकष॥
िवाथाष ं े ु ३०॥
ृ
विः।
े
१। दहलििरित े
पाठभदः।
इित भिवाकठाजौीभनारायणकठिवरिचतायां
े ृ कलािदकायिनपणूकरण
मृगवौ ं समाम।्
दीिपका।
ृ
ूकितभावोऽिवघात फलािन च। भवानापराधोऽथ िवो
ं भोगृहा फलम।्
भोगानितबमः। वँयोिितसिभृ
िचितषे ु चािवोप े सािसिक
ं े फलम।् िवनयूाकत
ृ े प े
ू
पवफलसहः े
इनोम।्
१। २९ तमपृे े ५७ - तमोकः।
इघोरिशवाचायिवरिचताया े ृ
ं मृगविदीिपकाया ं कलािदकायष ु
ु
बितिवचारूकरण ं दशम ं समाम।्
े
अथ ूयािदूकरणमकादशम।्
ृ
विः।
्
इ ं भावान िवचाय ् ु
ूयान ूागिान ्
लियत ंु
ं े ू ं ूकरणारमाह।
समनरोपसतूकरणशषभत
ं
अथ िसािदवगाणा
े
लशाामालणम।्
ु
भावोनरं ूयसिना ं िसितािदवगा - णां
ं े
सपााधारण
ं लण ं कत।े िकमथिमाह। िववो
ू
माभिदित। े
ूभदशः। ं े
ूिवभागशः या सपोिः ृ
कता
्
ताकाशात िववो ू ् तौ
मितसोहो माभत। ु ु
े नव चतगणाः। स
े े
पचतावता ं े
सिूभदकथनन ु
े बििववो यँशत े स
ं
एविवधा ु इिवधा
तिः ं िसििरवे ं सामालण े सि
ं े कत
ृ े
े १॥
न भवतीतदथिमथः॥
१। कलािदूकरण े पिवशोकः।
ं
दीिपका।
े
अथ ूयािदूकरणमकादशम।्
े ू े
इिमािद। अनरूकरणशषभतादवा न पृथक ्
सपकं वाम।् शिषसन
े े ैव तिििरित भावः।
े
अथािद सऽू ं ाच।े अथतीािद।
े नन ु ूयाना ं
ू े ं ूयापादाना इित। तऽ िह
सामालण ं पवमवो
ु
ं ूयाना ं भावजमाऽमम।
सवषा ् इह त ु िसादीना ं
ं ूकपिमिवरोधः।
वगाना े
िकमथिमािद। अौ
अयमथः।
े
नवािदना ं े े साािौतिसपाशयसाया
सपण ं ं
दिशतात ्
िसादीना े े (या मितह
ं पलणमिप तमवित
े ु
ौोतॄणा ं सामालण ं ूकमत े
इित) िवशषलणमािभः
ू
पवूकरण ् १॥
एव दिशतम॥
ृ
विः।
अथ तत।े
ंु ृ
पूकािदिवषया
ु
बिया िसिरऽ सा।
ु ु ृ
तिनरकताथ
ृ
कताथऽीित या मितः॥ २॥
ंु
पािन ृ अे आिदमहणाे च या
ूकतौ
ु ु
ं सा िसििरत।
बििवान नःु पसः
े या कताथ
ृ ंु
ृ
कताथऽीित ु सा तिः॥
बिः ु २॥
दीिपका।
ंु ृ े
पूकािद ंु
सऽू ं ाच।े पसीािद। आिदमहणे
ू े ु पवष।
े अहारािदभतपकपयष
चित। ू े ु तं
ं ु
भोगकािरकाया ं सबिििित िसित। इित।
यािािद। तषे ु वैरायजिनतोपदूािमाऽणाकताथतानपगमात।
े ृ ्
ृ
विः।
अशिः कारकापाये
ु
सदथाूभिवता।
ं
िकिचामातोऽऽ
मितरा िवपययः॥ ३॥
दीिपका।
ू े ु े े इाह। कारकाणािमािद।
अशििरािदसऽणाशििवपययावत
ु
अःकरणबिहःकरणानािमपलण ं शिररापीित। यं मते
काय न वशमायातीित। अत एवािणमादीनामिप शरीरियजात
े ्
े
तषामभावोऽशििर ु ं यं तऽैव १िऽतयं
-।
कायतिमै
यमिणमािदकम।् ूाादयो पणाः
ु प योिगना ं
ु
१। बिपटले ११४ - तमोकः।
ृ
विः
ूकाशकतया िसि -
े
ादभावजा।
ृ
ूकाशाथवात ्
रजशूभवाऽिप च॥ ४॥
ु
तििमापात ्
ु
तमोगणिनबना।
ु
सखपतया ॄन ्
े ५॥
सािवसीयत॥
ृ
अशिरूवात ्
तामसी ःखभावतः।
ु ः
राजिप गणो
काय कारणसौयः॥
ं ६॥
िवपययमोयोिन -
िमापतया स च।
सामामाऽकाभासात ्
े िविनितः॥ ७॥
समित
स ैषा िसिािदूकाशकात ्
सािकी स
ूकाशपात।् िकच ृ
ं ूकाशाथूवतया े ु ू
हतभतया
ु
न िमौा गणजनका
रजशूभवासौ िसिया। ु
इम।्
ृ कताथऽीित
अकताथ ृ ु ु योा सये ं
बििः
ु
िमापामोगणलणा ु
सखपतया सािवसीयत।े
ृ
अूविपाऽशिा। े ु
अतासौ तामसी। ःखहता राजिप
े यो िह कायऽशा
िवया। ु
े ःखपः ूभिवतापो वा
ु
गणोऽित
सोऽवँय ं कारणाौयः रजमोलणकारणजिनत इथः।
िवपयय ्
िमापात तमः ूभवम।् स च
१िवपययाधारयमाऽूकाशनात ्
ूकाशपसाकोऽिप
िविनितः॥ ४ ५ ६ ७॥
े
१। ूाधाािदित पाठभदः।
दीिपका।
े
ूकाशकतयािदना ु
िसादीना ं सािदगणादन -िमाह।
े
स ैषािदना। े े े
िसानभदनोात ्
ान ् ं
च सािकात कथ
ु े े ं
रजशूभवमत आह। नहीािद। एकै कौितरतषा
ृ
वािधिनबना। ु
इात।् ान च सािकं यतो नािमौ ं
ु
पिरणमत इित। एव ं तािदिप बोम॥् ४ ५ ६ ७॥
ृ
विः।
ं
उपसहराह।
ु
इित बिूकाशोऽय ं
भावूयलणः।
ु
बोध इत े बोध -
ू
िभिमतया पशोः॥ ८॥
ु
इवे ं ूितपािदतो भावूयलणो बिूकाशः
ं
पशोसायणोबधाौयात ् ं े ८॥
बोधसयोत॥
दीिपका।
ृ
विः।
ु ं
अथाऽऽ मिनाायया ूयित।
ु
बिबधिनिम ं चते ्
िवा तितिरत।े
रागोऽिप सवैराये
कलायोिनः करोित िकम॥् ९॥
ु े
उया नीा बोधािनिमं बयत े तिाया
े ु े ु
ं ता अिप बोधहतनापगमात।
आनथ ् यिद च
सामाापारऽिप ु
े तदपगमः तदानवा।
ं
िकचावै ु
रायलण े बिधम रागप े सिप कलाजाारागः िकं
ं
करोित। न िकिचद े ैवाितशयवताोजन सःे
कायमवरायण
॥ ९॥
दीिपका।
्
अऽ बोधूसात भावूयूसा
ु
ूागयोिवारागयोरानथमाशमानो ु ु
मिनबििरािदना
े
चोदयतीाह। अथाऽािद॥
ृ
विः।
े
अथ ैतितपः।
ं
जकारसाव े
्
ं ं यपाथकम।
जक
े
मनोदवाथसाव े
सित धीरनिथका॥ १०॥
दीिपका।
े
कारािदना ं पिरहरतीाह। अथ ैतिदािद।
िवानथ
े े े ं
बोधकिमित। पमहणादावालोकियसिधानादीनामनकषा
काना ं साथकं िमित भावः॥ १०॥
ु े किचत
अथ ैव ं ॄवत े ्
करणिववया।
सोऽिप दवै
े मनै
ः
ृ
पोऽन ैकािकःतः॥ ११॥
ु ुे
अथ ूोबराथूसतया कारसद ्-भावे
ु ु े िकं त ु
ं ूसत इवे ं न पयनयत।
कानथ
े ु
ु े चो ं कवि।
करणिववया एव ं किचवत ु
यत बा े
े यथोम।् १सा िवा तरं
करण े सिप िकं िवािभधानने करणन।
ु
करण ं इित। इहाम २् तं िवामसृजत-करण
् ं परमानः इित।
ु
सोऽय ं पो मनैः बीिय ैरन ैकािकः। तथािह
ु
बीियपक िवषय-महण िबयाया ं करण
सतने मनसा करणानरण
े अीिबयमाणनान ृ े ्
े ैकािकीकतमतत
यरणारसाव े करणा-नथिमित ूतु करणाराप
े
ु ू -लात।् उं ौीमरा े करण ं
करण कासिचियासप
े
करणापमाजािवभकरास ्
-ऽवत।् इित। यथा च ैषा ं ौोऽादीना ं
े
पाना ं मनं करण े सामाावािदिभिरः तथा
ु
बौसामिप े
तािहका िवा सतीित न किोषः॥ ११॥
े ं े ादशोकः।
१। अूकरणतसमह
२। कलािदपकरण े नवमोकः।
दीिपका।
अथ ैकिविनयोिगे
े े
सकमितिरत।
ौोऽािणपादािद
ततो िभाथम ु नः॥
ु १२॥
े
नकििषय े िविनयोगोऽि य स पदाथ एकः। अः
एकिविनयोिग े सित अितिरत े अिधकीभवित। ासममया
ं -
ु ु
लोकसव इव दीपः। तत सखःखमोहाकपोगसाध -नं
बरव ् अतदथिममाणायाः
ु े े पयाम। ु
पनरिप िवायाः
ं ैतिरासः। ौोऽािणपादा-दीािद।
आनथिमाश
ु
ौोऽादपायादीिन तत इित एवमपगमात ्
एकिविनयोिग े सित
े
एकाितरकाीकरण ु
निरित
े सतीथः। ु
पशयोिगनो भोःु पसः।
ंु
यं ूाक ् भोग भिमष
ू ु नाभ ् ु इित। त नःु
ु े भोगान कालानवितन
ू ् नन ु कनो
माभत। े ेे
ं ौोऽगदरकिवषयम।् निह ौोऽमामथ
क ् गाित।
ृ े ैषा ं ूािति-
पािणकाय वा पादः करोित। पृथगथन
कपात।् स ं िक ु भोग ैकसाधनिववय ैवमम।
ु ् तथािह
भोःु पस ु
ं ु आदौ आॆािदसौरभानभवतदषणो
े -मः
् ूवतनम।
तताॆाीित ौवणात तऽ ् शा तशन ं
े
रसननचाादनम ् े
इकिविनयोिगिमियाणामन ु भयमानमिप
ू
ु ु ्
ु आनथभयात।
भव े न यमपगम ् तत िभाथमव
े
ु
ौोऽगािद पािणपादािद च यशा भवत ु
ु े ु े
पोगकायहतनािभिवषयमिप
िभ ं १फलमिथः।
२नच ैवम॥् १२॥
ु इित पाठभदः।
१। अनभविथः े
े
२। अीित शषः।
ृ
विः।
इ ं तृतीयमिप पराशाूकारं पिर
े
परािभमतमकिविनयोिगं ु ु
िवाबोिनराकतमाह।
न च ैकिविनयोिगं
ु
िवाबोः कथ ं च न।
िविनयोगारारा
े
न ाऽनकसाता॥ १३॥
ु े ैकाथिविनयोिगं
न च िवाया ब िभिवषयात ्
ु ं याा मखारणान
िविनयोगारं च तारं मख ु े े िविनयोगने
ृ े
ूवाऽनकसाता न ा। यथा
े
इनोदकदानकसाधनसाायाः पाकियायाः
ु े न िकिदपकत॥
पृथयोजन े सित िभकारकापगमन ृ े १३॥
दीिपका।
्
अथ िकं तत िभिवषयं ु
िवाबोिराह।
ु
िवा ाणिचि -
ु े
नाशागोचरान।्
ंु ु
ृ पूय
ीक
् १४॥
े कमताम॥
करणित
े े रागो
मितनतरा
न गौणिधमतः।
े
त भोयमता
वीतरागतो हतः॥ १५॥
ु
िवा तावाणिचिः। ा उीिपता
े े े
अणोििययतावदवााः करणीयम।् न
ु ं ूिरत
े ं अवधानने
े ं मनो यषा
िनयोिजत ं अश े ं तािन तथािवधािन याािण इियािण
्
तोचरान तिषयान ् ृ
ीक। ंु ु ं ु ूकषण
े पसा
पूयित। ु
य
े े िता ैव िवा करण
सााावोपकारकन
ु कमतामित
बियतः े मामागित तनतरा
े े िवातो रं िभा।
तिदयता िवावैय िनराकाथ
ृ ितीयचो िनरासः। रागो न
ु ु
इित। रागो न बिगणादवै
गौणिधमतः ु इाह।
रायाातः। कत
तिधमतः। तादागमोािागाौण वैध यतो
भावूयो िवधमशः
िकं तैधिमाह। त
ु
भोयिमित। अवैरायलणो बिधम ॐिनतािदवा िवषयः
े े त ैतदवे वैध
े ं रागनः
एव ं बिहो यः परषा
योयम।् भोगािबहतना
े ु च रागण े च भाम।् न च
े भोजकन
े े एता भोयं रागाीिबयत।े तिह
भोय भोगहतोाभदः।
े ु
वीतरागतो हत इित। तत इवमपगमाीतरागाभावदोषः ूसत।े
ृ ु
भोगतरागानपगम े
े
बिहवरानािदभोयिवशषपरागोपगम े च सित
सरागवीतरागसिकषादौ भोयिवषय े सवषा
ं सरागता
े ् वतो
ूाोित। निह किदऽवीतरागो भवत। ु वीतरागाणामिप
१। अूकरण े तसमह
ं े दशमोकः।
दीिपका।
े
िवािदसऽ ु
ू ं ाच।े िवाताविदित। ाणिचििरित।
ृ
समिथतभोानशिः ु े साम
िवायाः िवना त बिदशन
ु
न सवतीम।् एत पवमवित।
ू े े राग इािदना रागवैय
े
िनराकरोतीाह तिदयतािद। ु
अवैरायलणो बिधम इित च
ु
इम।
वासनापो न कायकर ् ूयपोऽिप भोयात ्
े ु े
नािभलाषहतिरनरमववित। ु
नन ु गणऽयिवषय
े ु ु िकम े नत
एवािभलाषहतर े े
आह। ॐनविनतािद एतदिप
ू
पवूकरण एव सािधतिमित। (१भोयं सादयित िवषयानान)॥
१५॥
ु ं वा ं िचम।्
१। कडलागत
ृ
विः।
अत।
रागोऽथिभलाषो यो
न सोऽि िवषयय।े
ु ापकं क ं
कमा
े
कितऽपीतरऽ यत॥् १६॥
ृ
उवोगतो रागः योऽथष ु ॐगािदष ु अिभलाष
े ुे े
इिभलाषहतरवािभलाषशनोः।
करण े कायाभदोपचारात
े ्
ु त िमितवत।् स च रागाोथिभलाषहतिवषयय
आयघृ े ु ् े
े एकिन बा
ु
सृनादौ वीतरागाभावूसतया नाीपगः।
ं ु अवैरायलण े बिधम
ितीयि ु
े ु नाि। यादिभलाषहतना
भोयपादिभलाषहतं े ु रागण
े जत े
ु हाकः िबयापो भोयसादक इलम।् नन ु
असौ बिगतृ
ु
कमव सखःखािदप े ु े भिवित इाह।
ं भोयमिभलाषहतन
ु ापकं क ं इित। ूागऽिन
कमा ु े ्
िवषयय े
ु यिदतरऽित
सरागवीतरागाकवापकने ापकं कमा े
राग े पिरकितऽिप ु
े क ं िकलावँयमपगम।् ततोरिप
े
कमम।
् तदवे तवैु िचात सरागवीतरागताकारणनािित
् े
ू पः॥ १६॥
पवः
ृ
विः।
िसा ु
कवलो
कमणः े ं
िनयताववे षणम।्
दोषहानवानो
े
नासााषरागयोः॥ १७॥
े
कवल कमणो ् तथाचोम।्
िनयितिसाववे षण ं दिशतम।
ं
१भोगोऽथवतानासोऽिप
कमिनबनः।
कमवा
् अथ दहािदसाप
ु शरीरािद ततवमपाथकम।
े े ं
ु
तमथूसाधकम।् ततो िनयितसापमकमिनयामकिमित।
े ु
ु
तानकरणभोगािदवै
िचमाऽ एव चिरताथात ् े
कायार
रागकायसादकम।
ूमाणाभावा न कमणो ् अिपतूयोजनः
ू
् े
कलाजो रागिः। न च रागवत षाऽिप तारम।्
े
षादीना े
ं रागजिनतूवििवशषाकात
ृ ् ं
कििदिभलषणीय े
ु िकल ाहमानऽ
विन े े ं े नितरतरोपमदन
षादयजाय। े
े
रागषयोयतोऽविितः। े
तादकिन ् ं ु सहानवानदोषः
पिस
ूाोतीाह। दोषहानवानो इित। कावदय ं सहानवानदोषः।
े
यककालतया े षणम।् अिपित भषणमव।
तदत ू े निह यदैव यऽ
ु रागदानीमवे तऽ षः
विन े अथ यिवे भोिर रागऽ षः
े
े
इतोपप ु
ं तदयम।् न नयोराौय े िवरोधः िक ु िवषय े
ु े
े रागषयोः
२अतकालन बिमकतय ैकिाौय े िवषय े ापृतौ न
े ् १७॥
किोषः। भविािवत सहानवानात॥
१। कलािदूकरण े षोडशँोकः।
ु े े पाठभदः।
२। अतवलनित े
दीिपका।
ू
दोष इािद सऽखड ं ाात ं ु पीिठका ं रचयित। नचािद।
े
े
ष ं ु षो
रागज े रािगयवे पिस े भवित। तत
सहानवानदोष इाह। निािद। अ ैवोरतया दोष इािद ाच।े
काविदित॥ १७॥
ृ
विः।
तथािह।
सवदा
सव सवा -
ृ ु ु
ूविखबिजा।
ृ
ूव ु ं ःख ं
सख
ु े १८॥
मोहो वापजायत॥
ृ
ूवनर े
ं षो
ू
रागवकालजः।
े
षा ु
े स पनयन
् १९॥
वीयवोगकारणम॥
सव ु ु
ं ु सवा वितखबिसवा
वहत ृ
ूव
ु ं वा ःख ं वा मोहो वा जायत।े भोजनािद ूवनर
चा सख ृ ंच
े
तऽैव षः। ू
तवकालज ु रागः। पनषा
ु े े कििाल
ं े
तदिभलापः। यादवे वीयवत ्
बलीयः तदवे योगािभजिनत
ं े
सष े
कारण ं यत एव ं तािाग षात ्
बलीयात ्
दीिपका।
यदवे वीयविदािद। रागाकः॥ १९॥
ृ
विः।
ु अहारतापारमाह।
इ ं ूासिकं रागतोिमा
ु े
अथ ाराः
ू
गवऽभरण ं िचतः।
े े
ापारा च
शरीराः प वायवः॥ २०॥
ु
अां गणतं ारं ताय
ु
बिाकाशादहारः ं ृ
िचतः आनः सरवः
ु े यापारारीराराः ूाणाः प
करणमपपत।
े े ं ं ापारं िवदधित॥ १०॥
वायव।
ृ
विः।
के त इाह।
ूाणापानादय े त ु
ु
ृ े वतः।
िभा वन
े
ृ ं लशािगदतो
वि
े २१॥
भराज िनबोध म॥
ृ े
ूाणापानादयो य े प वायवः त े वापारभदािाः।
े
े ं वावो भदः।
न षा ु
े वायपािवशषात।
े ् अथ ैषामवे
ृ
विः।
ृ
तऽ का ूाण वििराह।
ृ ूणयन ं नाम
विः
ु े
यिवनमत।
ु ं
यहं मितः पसा
ॅमवे मागित॥ २२॥
ु ु े ूाणः
तवत
ूाणो वा ूाणयोगतः।
िचाितवािहके शौ
ूाणशः कलास ु च॥ २३॥
े
नयन ं ूणयन ं को वायोबा
ूकषण
ृ
ादशा ं १यावयाण ं स ैषा ूाण विापारः एत
ापारतो िनवचन ू
ं पलतत।
े यिवन ं नाम सा ूाण ैव विः
ृ
े ूाणशो
। अयमाशयः ूणयनााण इित िनशा ापारण
लितः ूकषणानन ु
ं ूाणन ं जीवन ं ततोऽिप ूाण इत े इित
फलिवषय िनवचन ू
ं फलतत ु ू ं
े यतः। पषाणामह
ं े मितॅमित
मागयमाणाऽधव स ूाणा ैव ापारः। ऊहो
तऽाा िधयः ूाणने ैव ूरण
िवमशाककः। े ं िबयत े
ं शित। ूाणो वा बलम।् तोगााण
ूाणरथािधढािह सा सिविमृ
उत े यािित च ैत े आितवािहके कलािदि े तशरीरे शौ च
बलािकाया ं कलास ु च सोमसयाािकास
ू ु ूाणशो यः॥
े २३॥
े
१। ूापणिमित पाठभदः।
दीिपका।
े
(करोतीव अऽ एव शोऽवधारणा) जीवनमिप
ूाणकायिमाह। ू
फलतत इािद। ूाण े िह सित शरीरं
ु ु
े ापारारमाह। पषाणािमािद।
जीवतीत।
अथािनवचनमाह
। ूाणो वा इािद॥ २२॥
ु ृ े
१। कडलीकतमता ं िचम।्
ृ
विः।
ृ
अपान विमाह।
ु
तथापनयन ं भ
ू े
पीतिवमऽरतसाम।्
ु े
कवपानशन
गीयत े तदिशिभः॥ २४॥
ु ू े ं यरोित
अपनयन ं अधः ूापण ं भपीतिवमऽरतसा
अत ैरपानायोः॥ २४॥
ृ
विः।
अथ समानानयोापारोिः।
समतोऽपान
्
समने समपणम।
्
ु समान
कवन ु
इो
ानो िवनमनानोः॥ २५॥
्
अपान सवऽ साने िनयमनात समान समानम।् दह
े
्
िवनमनात ान ानता॥ २५॥
दीिपका।
े
दह े यं
िवनमनािदािद एतोपलण ं ािधूकोपादः।
ौीमालोरे, ानो िवनमयं ानो ािधूकोपनम।्
े
ूीतिवनाशकरणो ापनाान उत।े इित॥ २५॥
ृ
विः।
ृ े
उदान वित।
ू
िववायपवण
ु े
कोोमगणनः।
वािगियसहायने
िबयत े यने वणता॥ २६॥
े
स उदानँशरीरऽिन ्
ु
विमा ं
िववा यरः ू य सः एव ं
तौ पव
ु
को ो आरऽऽकाश गणपो यँश यने
् े े
ू िवभ वैिच ं िबयत े सोऽिन दह
वािगियसिचवने िववायपवण
े
उदानशो यः। य च वायोः ूाणादःे यान ं धारण े सित
े
जय तयालं तदत े ू ं भगवता
ं शषभत
ूकरणारण े ् २६ २७॥
े योगपादानोिम॥
इित भिवाकठाजौीभनारायणकठिवरिचतायां
े ृ ूयूकरणमकादश
मृगवौ े ं समाम।्
दीिपका।
े ु
े विमािद।
िववािदाच। े यदाः आकाशवाय-ु
् ु
ूभवँशरीरात समरन ् ु ैतो नादः। ानारषे ु
वमप
ूिवभमानोवणमागित य शः इित। एतोपलण ं
ादःे यं ौीमालोरे यधरं व गाऽ ं
े
ूकोपतः उजयित उदानो नाम मातः। इित। त े भदाः
ममािण े
ूाधाादऽ ूदिशताः। अरधानानामिप नागादीना ं सवात।्
ु कम
तं तऽैव। उारे नाग इः ू उीलन े ितः। ककर
ृ ु
धु े च ैव दवदो
े ु
िवजृ।े धनयिःतः पोष े मृताऽिप न मित
इित। य च वायोिरािद। ानधारणादीना ं योगााऽ ैव तािन
े ू एवाऽ ूसात ्
िानीित। अत योपादशषभत
ु े
वायभदिभद
ृ
े दिशतः। यं य यने िह सो
राऽिप त स इित। शोऽनरू-करण े वमाणाना ं
े यः
अहारानामपयाऽथत े इित।
इघोरिशवाचायिवरिचताया े ृ
ं मृगविदीिपकाया ं
ूयािदिवचारूकरण ं समाम।्
अथ ादशिमियािदूकरणम।्
ृ
विः।
े
अथ शषाथिसथ
ानात एव सः।
ऽीिकष सािद
ू
भियानीशशिगः॥ १॥
े ू ताऽियादिथ
अथानरं शषभताथ े े
अाहार। अत एवित। ्
े अहारादवे स भगवान अनरूकर -णाे
े
पितशबनोो
यः स माया गभािधकािरणामनतादीनामी -शानां
् ान
शिगः तदिभशिः सरजमोबलान ऽीन ् ्
पवािण
िनकष कवान।
ृ ् अिविभमहारमािवभा
िऽधा
१॥
भजिदथः॥
दीिपका।
अथ ादशिमियािदूकरणम।्
े
अथािदूकरणमवतारयित इदानीिमािद। ूाविदािद। तऽ
ं
पाटिलकबः ू
पवपटलाः
े दिशतः। वााकोऽिप
ु ू ु
गणधीगविचामाऽाभतानबमात ्
इािदवा ैः। १अ े त ु
पाशपदाथा र एव ूोा इित स इित पदं ूकतपरामशाह।
ृ
भगवािनािद। नन ु शऽिन
ु े िशवः कता ूोोऽनोऽिसत े ूभःु
ु ं अत आह। स मायागभािधकािरणािमािद।
इ
िनकषशोऽऽ
िवभागवाचीाह। अिविभ ं इािद॥ १॥
१। अ े त ु सबा
ं इियादीनामिप पाशात ्
इथः।
पाशूकणार
एवोा इथः।
ृ
विः।
तदवे ऽैिवमाह।
ू ं े े े
त ैजसवैकािरकभतािदकसकोऽहाररको
दवा ु
े बीियकमियााः
समाऽकाः
े
ताऽासिहतााऽ ू
भतपकमिभिमित े
शषः॥ २॥
दीिपका।
े े
तदवािद सािदधमऽहार (१दधान) द इव सारात ्
ू
सारभततया
िविभकायजनकभाव े
ैजसािदभदिभ एत े
इथः।
्
च त ैजसादयः सरजमोबाात िभा इनरमवे वित।
ऽैिवादहारििवधि इित तः
काय े इािदनोत इाह
े े ु
। त ैजस इािद २दववहारहतात ् े े े
दवशनियािण े
उ इाह। दवा
इािद॥ २॥
ृ
विः।
ु िकमिभिमाह।
अथ कतः
ौोऽ ं क ् चषी
ु िजा
दीिपका।
ू ृ
१। सऽकिदित े
शषः।
ृ
विः।
ू
वाादपािणपायपाः े
प राजसा दवाः। े ं
तषा
कमायात ्
कमियात ्
रजोबलो वैकािरकाोऽहारः
ृ ू
ूकितभतः॥ ४॥
दीिपका।
े
तषािमािद। े वैकािरकणािप
कमियारण े े ४॥
िबयाशिीयत॥
ृ
विः।
प
शःश
रसो ग पमः॥
ु
गणाऽिविशााऽा
ाऽपदयोिजताः॥ ५॥
शशपरसगा ु अनिभिवशषन
अिविशगणा े े
ू ृ
तावाऽपद े भतूकितप े योिजतााऽाशने याः।
े
ताव माऽााऽा इित ीिलोऽयिमहताऽाशः।
ु
गणाऽिविशं च ैतासािमम।् यथा पृिथा ं
खटखटािदपँशः शाशीतोः े
पमनकिवध ं
ु सरिभपोऽि।
षिध रसः ग सर ु न ैव ं
ू िथवीताऽाविता िवशषा
तारणभतपृ े उपल।े अिप
ु
िविशगणपकमाऽ ं पृिथवीताऽमवे ं मत॥
े ५॥
दीिपका।
ू
भतािन े े ु
पञ वमा-णािन अदािदबाियपिरगणात ्
घटािदवायािण। े ं कारणने भिवतम।् यािन च कारणािन तािन
अतषा
ताऽाणीित॥ ५॥
१। अूकरण े तसमह ु
ं े चतथोकः।
ृ
विः।
एता ताऽाः।
ृ
ूकाशकमकग
वैलयामोभवाः।
ू
ूकाँया भतािद
ं े ु तामसः॥ ६॥
रहकारष
ृ
ूकाशकािको ु
बीियमनोलणो यो वगः य
ृ
ृ कमियवगाा
कमकिाजसाापारूवः ं
ं वैलय ं वैसाँय ं यादतासा
वगाा े ं
े एष ु
ताऽाणामतमोभवा एताः। ूकाँयाित
चाहारषे ु माोऽय ं भतािदरहारः
ू स
याकाँयः ताय ु
ताऽानो मनोबिा ं
ु
बीिय ्
ै योिगिभपलात ततोऽय े
ं तामसो यः। उं च
सा ू े
ं ैः भतादाऽा तामस इित॥ ६॥
दीिपका।
े ू ं ाच।े ूकाशकिदािद।
ूकाशािदसऽ ृ तत
े ू े
े पवियशीनामपाटव
तामसनाहारण ु ं
ं जत इ
ौीमतादौ। यथा पादपादीना ं इियापाटव ं ँयत।े
े
नचतनारव े
इित किचौगताः। ु
तदयम।् मषािदवत
े ् ृ
कगपहरण े
मरणदशनात ् ु ु
ऋतभावयाच। यतः कािमनीपिरडषािदना
ू
ु ु
करवकवकलादीना ु
ं पोमो ु
ँयत।े यदाः करवक
ु ु
ु े िवयस
कचाघातबीडासखन ु
े वकलािवटिपन ् ं ते
त
ु े
मखासवसचनम।् चरणघटनाशो
ू यादशोक सशोकता
ु
िनजपरपिराग े य िषा ं जगियः॥ ूकाँयािदािद ाच।े
एष ु चािद।
े े
अत एव योिगूणािप ताऽािसििरित॥ ६॥
ृ
विः।
े ं शीयचािर
दवूवतक
ं
सकधिम च।
मनँशािदिवषय
माहकाँौवणादयः॥ ७॥
े
दवनाोतनाा े इियािण तषा
दवा ु
े ं ूवतकमोजकम।्
ु ं च मनो बोम।् ौोऽादय ु
आश ु सरणशीलं सगण
े यथा ं शािदिवषयमाहकाः॥ ७॥
दवा
दीिपका।
े
दवूवतकिमऽ े
दवशाथमाह। े
दवनात ् े
ोतनाािद।
िवषयूकाशनात।् तषािमािद।
े े े
त मननाऽऽरण
े ु ं ौीमते
े च िधाकारी
बाियािधानन
ु
१िधािधकािर ति ं भोतभगोपपादकम।् बिहः करणभावने ोिचतने
े े ं िबयाकमवधान ं नामित
ततोऽदवद े ु
े य हतन इित। एत
े े वित। अथ कथमवे
तारािदनाऽनरमव
ु े
बीियमनकिवषय ु े े अत आह। ौोऽादयिािद
ं बािदवत।
३यकिमिय
अयमथः। े ं ात चष ृ े ्
् ु ैव शादयोऽिप गयरन।
ं
वचनादानसाद
िवसगिवितिबयाः।
वागादीना ं पदां
पद े सतणाः॥
ु ८॥
दीिपका।
े े वचनािदनोत
एव ं िबयाभदामियभदो
े इाह। वचन ं
भाषणिमािद। अनने च कमियािण
य े नि
े न ैयाियकादय े
ृ े यतः। नवे ं ॅलतोादीना
ूितिाः। नाकरणा कितजत ू ं
ु
ददनादीना।ं नच पिमित। त ं यिद मतया
े ृ
शरीरैकदशवीियािण ु ्
े िगियवत
अपगरन ्
े ं कमियाणािमात
े तषा
सवशरीरापकन ्
ह ैव
ू े
ापारः ॅपािदः। े
िवरचकााक े े नानता।
पाादिरवित
े च तििधान े िवशषािभः
सवशरीरापकन े े
े ु
तामानीियाणीित पदशोऽपपत े
एव। एतदवाह। तत इािद॥
८॥
ृ
विः।
ु
अथ मनस उौ यिमाह।
े ैक
आियाथन ृ े
े ृ
सवदवाूवितः।
ृ
ूविकारकािं
ु े ९॥
यितोऽवसीयत॥
ु
आनो भोिरिय ैभगसाधन ैरथ
शािदिभभय ैिकष सिप सवषा े
ं दवाना ं इियाणा ं
ृ अिपत ु किचदवाऽऽतो
या ूविः े यिदिय ं ूव
ृ ं त
ु ु
ृ कारकमीित यितोऽनमानादवसीयत।
ूवौ ु
े यदाः यगपत ्
ु
ानानिमनसो िलं इित। सवदै वित
े पाठे इियाथसिकष
े े
सिप कदािचदवियािण अमह े ूवत।
े न सवदा। ू े ं
ततो ननमषा
ं िकमि। यिना न ूवत
ूवतक े ् अिपमय।
े इित ायम। ु े न
े
परमागमः मनावदको। ु ९॥
याविरपीथः॥
दीिपका।
ू े साने धमण
इदान पवन मनििता
े
आािदना ूपत इाह। अथ मनस इािद॥ ९॥
ृ
विः।
एव ं च सित।
ृ
तारोविो
वैलयािलणः।
ं
सको े
बीजमित
े
मनािरशतः॥ १०॥
ु या वयो
ताराणा ं कलारागिवादीनामा ृ ापाराः
तााावैलय ं सा कमणोऽि। िवलणाय ं
ु े ं ु गमयित ापयित पािरशा
सो बीजमवहत े
े ् १०॥
मनियम॥
दीिपका।
े
तारािद ू े
ाच।े ताराणािमित। एत १पवमव
दिशतिमित॥ १०॥
१। समोकदीिपकायाम।्
ान ं तदयोगात ्
बमयोिगतया बमात।्
ु
तथााभाित यगपत ्
ु ं े ११॥
नाशसचरणात॥
् ु े त बमयोिगतया बिमकं
त मनसोऽ ैयगात ानमत।
ु
यथा पानभवकाल ु
े न शानभवः ु वा। यिप
रसानभवो
ु
ासरिभजातममरशवदिभप ं चार-्
ु
िचँशािदकमाामान ु
ं यगप े ु
ानोादहतः।
ु े ू
तथालपऽशतिभदवदलसबमािण बिमकायवे तािन
ं
रसािदानािन। एत शीयसचािरता ु
ं िवना यगपनसः
े ११॥
पानोादनािदकं नाभाित न ूकाशत॥
दीिपका।
ू ं साधियत ं ु ानिमािद
इदान शीयचािरं च पव
ु
ाच।े त मनस इािद। अतािवभात ्
ूािनयततया -
े
ऽनका े
कायमननािप मनसििमित॥ ११॥
ृ
विः।
े े
भौितकियवािभूायणाऽऽहािरकिमियाणा -
े ु
माह।
िनयताथतयाऽािण
नानायोनीिन किचत।्
ं
गािदजका
तदाधाराकािप॥ १२॥
दीिपका।
े
िनयताथतयािदना ु े
मिनवशिषकािदायया चोदयतीाह।
े े १२॥
शैकमाहकिमित। किचािदन इित। वैशिषकादः॥
ृ
विः।
ु ं नवा इाह।
तिं य
्
एकै किमिय ं कारणादत कारणार ु सिहत ं यिद
ं गण
ृ
नाद े न गाित ् ु अयमथः यदीिय ं
तत तथा।
ृ
कारणसमानजातीयि ं तणु ं च गीयात ्
तदान
ृ
िवषयिनयमः ूकितिनयमगमक इत।े यावता िारािण
ृ
ु ं गाित
तणा न
तादिनयताथतया
ृ ु
तकितगमकमाणामपपम।् अथ िकं
तदावं वा
ं ृ
तदऽ िककतम।्
ृ
ूा ं गाित नातो े
े
शं कनाऽिप ु
दना॥ १७॥
े
िनयतिवषयाणािमद ं ताववान पृ् ो ाचाम।् यिद
सवः कायरिविशो नभोभागँशवगनकिवध
े े श
ोतकः तासारािदििारं तथािवधाताम।् कन
े
तहण ं िनवायत। ु
े अथाऽा ं पषाथूद
ं कमामि।
यने ौोऽनभोभाग एव शवगावभासकः न नासारािदिरित
् े
े अिन पऽिप
िनयमः तिह तदपीित तथाऽिप। अऽित।
ु
तथाापगम ं को बाधको जातः
का ितः। तऽ िह िकत
अथा िह
आहािरक े सिप अाव को दोष इथः।
ं ु
आतो े तीवशमरजािदवा े ूामिप
आनासारसिकषमिप शं तदार ं याणििं
े
वा िकं कनाऽिप ु राचारण
दना ृ
े शां न गातीित काा
े ् एत ूोवपपम॥
ायम। ु ु ् १६ १७॥
दीिपका।
े
एत कायरािदना
दशयतीाह े
िनयतिवषयपीित। े
अथित।
ु
भौितकप।े नासारमपलणिमाह। आरिमािद।
े ु े
शमिप हतगभिवशषणिमाह े
शािदित। एतािद।
आहािरकिमियाणािमथः। ु
तत बीियािण
कमियािण
चाऽऽहािरकािण िसानीित॥ १६ १७॥
ृ
विः।
ु
यऽाऽिप च यिगिमका न सवित तऽ।
ु े साात ्
यगऽिप
ु
ूतीितरनपिवा।
िमताथादिमताथ
ू
ायिमित सरयः॥ १८॥
ु े
असविकऽिप ु सदागमोःे ूतीितरवगमो िनबाधः।
विन
ु इाह। िमताथािदित।
कत ु
े े पिरिमताथादनमानात।
यािसाऽपन ्
सवदिशानाऽऽगमपापिर े
-िमताथन
ायिमागमिवदः॥ १८॥
दीिपका।
े
एताऽऽगमनािप े शैवागम
िसिमिभूायण
ूामायमिनवायिमाह। े
यऽाऽिप चािद। ु
तऽ च बीियािण मनः
े
ूिरतािन े कमियािण
ानादवे ूवत त ु ान े
ु ु ं ौीमते १िवक
िबयामादयी ु े
ृ ं बिदवाना ं
ृ ं िबयाना ं इित॥ १८॥
सिक
१। अहारपटले पनविततमोकः।
ृ
विः।
ू
माऽाो भतपकिमित े ु
यपबा ं तिशषियतमाह।
ं ं ु-
ोमूभजनाब
ू
भमयो ू
भतपकम।्
े ु -
शाकोरगण
ृ ् १९॥
मवकाशािदविमत॥
ू
धननलनाव
े
खराविदनो ु
गणाः।
शा वाािदष ु ोि
सवणूितशगाः॥ २०॥
ु
आकाशो वायविजल ू
ं पृिथवी भतपकम।् एत
े ु ् शादय एकोरगणा
शाकोरगणम। ु य तदवे ं तने
ु
शैकगणकमाकाश ु वायःु
ं शशगणो
ु
शशपगणोऽिः ु ं जलं
शशपरसगण
ु पृिथवीित वमाणावकाशािदविय
शािदपगणा ृ े ्
ु ं च ैतयम
ु
। य एत े वाािदष ु गणाँशादय ू
े धननलनााविदनः।
े
े
यतँशकशकशो वायौ कनावदकः। धकधकशोऽौ लन ं
ू
सचयित एव ं चलचलशऽभिस वहनम।् खडखडश पृिथा ं
खरं कथयित। एत े च शा एतषा ्
े ं परराहितवशात उाः।
ोाकाश े सवण समानारं ूितशं गायीित
सवणूितशगा े तं भोगकािरकास ु
भवीित शषः।
ू ु े ूितशकसातो
१शजिनतः पृथभतचतय।
े
नभवोिदतो ु ै इित॥ १९ २०॥
बधः।
१। एकादशोकः।
दीिपका।
ू
अथ भतािन ं ु ोमािदसऽय
दशियत े ू ं ाच।े
ु
शैकगणकमाकाशिमािद। नन ु १वैशिषकै ्
े न शवत
े ु
िवशषगणँशोऽदािदू ु ू
े सित आकारणगणपवकात ्
् ु
अयावभािवात सखािदविदित े ु
श वाािदिवशषगणं
ु
े तदयम।
िनिषमव। ् िससाधनात।् यतो नााभरिप शवता
ं
े ु
िवशषगणँश इत।े अिप त ु भतताऽवितन
ू ु एव।
े सामागण
अतःशवता ु न भवीतावदव
ं गणा े े सात।े तऽाऽिप यिद
ु
ूितौो धमः तथाऽिप िससाधनता।
ु े
एताऽऽकाशगणनोात ् ु
शवणं िसमवे यतः
ु े ु
सखःखिवशषगणवािधतऽाऽिप े
ूिवरोधः। ततः ूण
ं पृिथादीना ं धमाः ूतीय।े एतदवाह।
शवता े
यतँशकशकािदशो वाादािवािद। ूितशाऽऽकाश एवाऽऽौय
१९ २०॥
इथः॥
े े
े पाठो वतत।
१। वैशिषकोित
ृ
विः।
ृ
अवकाशािदविमिदित ू
भतपक सामा ं
े
यिशषणम ु
ु ं तिभ वमाह।
ू
होऽवकाशदान ंच
ं
पिसमहधारणाः।
ु ं ु
वायोमताशाब
धरणीना ं च वयः॥
ृ २१॥
ू िवरचन ं वायोविः
हो ृ अवकाशाऽऽद दान ं ोो
े
ापारः। पिः पाकजसः। ं
समहोऽवऽभसाम।् धारण ं
ृ
धितधरयाः॥ २१॥
दीिपका।
ू े ू िवरचन ं इािद।
ू ं ाच।े हो
हािदसऽ
ू
होऽवयवघटनम।् इदं चोपलण ं कादः।
े यदाः
ृ
शशधितकिलो वायःु इित। अवकाशािद
े अवकाशाना
ु
कायणाऽऽकाशोऽनमीयत इित भावः। नन ु कै ि ैिमनीय ैः अवकाश
् ु
ूात तिमपगतम।् यदाह मडनः (भगवतो
१। कथ ं ािदथः।
े
२। आकाशिमित शषः।
ृ
विः।
ु े
अऽ मिनवशिषकायया ूयित।
ु एवित
शः खगण े
तदऽोपितः।
् े -
ू े भगवन किच
ॄवत
ू ु कथम॥् २२॥
वभतगणः
्
हे भगवन यतो े े े तदऽोपलात।् खगण
भयादत। ु इित।
ु एव श उपपत।े आौयादऽोपलः।
आकाशगण े न
े ु इथः।
शविशषगण ू ु उत॥
अथ कथमय ं सवभतगण े २२
॥
दीिपका।
ु
पनरिप ू ु
श पभतगणं ु इािदना
शः खगण
ु
आिपतीाह अऽ मिनिरािद। तदऽोपलािदित। ौवणाकाशादौ॥ २२
॥
ृ
विः।
अऽोत।े
ाऽ ौवणाकाशे
कथमऽ तणः।
ु
े
परादाौयाऽ
ु नणाम॥
िनणतानभवो ृ ् २३॥
ु
नभवः ं ु ं सी िनायकः। शाौय एव श
पसा
ु े शः इह वीणाया ं शः इित ूतीितः॥ २३॥
उपलत।े तथािह इह मरज
दीिपका।
ृ
विः।
ू े
कदािचणमलऽिप
ं
सिविदथ मस।े
ृ
ौोऽविवदाऽिप
पिरणामोऽ ु का ितः॥ २४॥
ू े सिववतीित।
अथ मस े कदािचणमलऽिप ं िकातः।
े
िकमतावताऽऽकाशै ु
कगणं श िसित।
ृ ृ
ौोऽविवीिचतरवाऽापीित े
श पिरणामाोऽिनकटऽिप
कदािचपलोऽ।ु नच ैतावता कािचितः। नच ूागमाहता
े
हतवोऽथ गमयि। हाभासात।
े ् यथा स
े ं नरिशरः कपालं
ु
शिचात।् जाजनकोऽिरनािदादौ॥
ु २४॥
दीिपका।
ू
कदािचिदािदपवपशा ं ाच।े अथािद
े
े
पिरहारनोराथ ाच।े िकात इािद।
े ु ूागमबािधतने
तताऽऽौयादऽोपलःे इय ं हतः
् ु ाह। नचािद॥
कालायापिदात अय े २४॥
ृ
विः।
तदाह।
आगमािवहत
े
हतवो
नाथसाधकाः।
कालायापिदात ्
इित ायिवदो िवः॥ २५॥
्
आगमने इित पस ु शोऽयम इािदना। े
ूण
े ु ु े यषा
शिशषगणानभवाकन े ं बाधभवित
ं त े हतवः
े
्
कालायापिदात नाथसाधका े २५॥
भवीित ायिवदो म॥
ृ
विः।
े ु
यिद वाऽौयादऽोपलराकाशगणं शोत।े
तदानीम।्
े ं
इिप ितमवाय
गोऽ ु नभोगणः॥
ु २५॥
िकं तिदाह अयग
इदमिप ूसत इथः। ं इित। यने
े ु े ृ े ु
कतकीपादवकपलत।े आौयादऽोपलःे अय ं
ु इवँयमवितम।् यतः
गोऽाकाशगण
े ु ु े ु ू े गः। अ च
ृ े अनभयत
कतकीचककसमादरितिवूकऽिप
े े वा यथा बाधथा
ूणाऽऽगमन
ु े
ूागाऽऽौयादऽोपलिर े
हतोहवरिमित ्
तायम॥
२५॥
दीिपका।
ू े
षणारमिप इािदसऽखडनाऽऽिपतीाह। े
यिदवािद।
अयिमािदना तदवे ँयत इाह। आौयादऽािद
े े
अत एव चा हतोः
े
ूबाधा िसाह। े
अ चािद॥ २५॥
ृ
विः।
ं
उपसहरन ् ू ु ु े
भतचतयगणिवशषानाह।
ु पस ु भतय
इनया उया या ु े ं शः
े े ु शः तऽ मा ं वायौ चाशीतोः अिस
एवाऽऽकाशविजतष
े ु एव। प ं िऽिित। पृिथजव।
शीत एव तज े े तऽाौ
ु ं ितौ शानकिवधम।
भारं ूदी ं जले श ु े ् रसः
ु ितौ
िसोः। तऽािस मधरः।
कलवणितकटकषायाः।
ु ु ु
गः पृिथा ं सरसरिभपो
िवििरः॥ २६ २८॥
दीिपका।
ू
भताना े ु
ं शाकोरगणं े
ूपयतीाह। इनयािद॥ २८॥
ृ
विः।
ू
अथ यथ ैषा ं भताना ं शरीरसििवं तथोत।े
े े ं े
दहऽिमासकशक ्
नखदषे ु चाविनः।
ू े
मऽरकफद
ु
शादौ ं ् २९॥
वािर सितम॥
िद पौ शोः िपे
े
तजमदशनात।्
ृ े े
ूाणािदविभदन
ु एव त॥
नभान े ३०॥
ृ ु े
गववनषण
ु ३०॥
ख ं समास ु नािडष॥
ं
अिमासादौ पृिथवी भौितके शरीरऽविता।
े ू
मऽरादौ जलम।्
े े पौ पाकिबयायामपाननमौदय
दश े तजः।
े शोः िप े
च तितम।् तमदशनािदकै
्
े किन योम।् तऽ िद
तमो पाक शोः ूकाश िप े च
पौ तम
े
सापौादपलात त् ैजस ं िनिवम।् ूाणापानािदविभदन
ृ े े
ु
वाययथाऽवानावितः े वा ौोतारं
तथाच तवो एवित
ु ं ारयित। यं ूाक ् १विः
भराज ं मिन ृ ूणयन ं नाम
ु ु च नाडीाकाश ं
े इित। सवास
यीवनमत।
ृ ु े े ु ् २९ ३० ३०॥
गववनषणहारापारानषाितम॥
े ं
१। ूयूकरणािवशिततमःोकः।
दीिपका।
ू
अथ बाशरीरभतानामादीना े े
ं िितः दहािदनोत े
इाह। अथ यथ ैषािमािद। अऽ
ृ ु े ु
े नभानः।
गववनषणाहारापारूसन
े ्
माकाश ं समास ु नाडीष ु अवकाशदायकने ितिमित ायम।
ु
कथ ं पनराकाश ृ ु े े
ं गववनषणािद॥ २९ ३० ३०॥
ृ
विः।
ू े
इदान कलािदितोात ं सदहारकन
े
ु
वमाह।
ूयोािदमहीूा
े
मतदवथसाधनम।्
ूािनयत ं भोग
े वसीयत॥
भदतो े ३१॥
ु े े पमासिमित
ूयोजयित िबयाशजनन ु ं ूयोकी कला तदािद
ि ं च ैतब ु े काऽऽनो
ृ ं पमथसाधनमकै
े े साधारण े
िनयतमसाधारण ं भोगभदातीयत।
े ु े नन ु भोगभदे े कमणो
भोगभदानपपः। ु
िनिमिमम।् सम।् न
ृ
विः।
ू
एत सशरीरम।्
सवतो ु
यगप
ृ े-
ु ्
रनादादसवगम।
े
िभजातीयमक
ु ् ३२॥
फलं दीपाववत॥
े
यतवग ्
ं िवभ ु ात तवऽ ृ ु
यौगपने वादो े ्
भवत।
नच ैवम।् यावता िचदकदश
े े एवैत
ृ ैः
ु
कमफलोपभोगलणायामादो े
िभजातीयमनककलािद
ु ू
ूतमिप ु े
च ैतीपाववदकफलं यथा िभकारणज ं
त ैलपाऽविवािदव ु तमोिनविलण
ृ े ं
ैकाथसाधकमव
ु े
ताऽमहदहारकलावमतमपभोगफल े ं
ं य॥
३२॥
दीिपका।
ृ
विः।
ं
अथ ााताथपसहाराय ूकरणारोपबमाय च ोकः।
ु
इाितवािहकिमद ं वपर जोः
ं े
िचगिचहनगभिववितलशात।्
न ैतावतालिमित भौवनतपि
े ु
माधारदहिवषयादयाय े ३३॥
व॥
इ ं इदं अ ससािरणो
ं जोः अितवाहयित अवँय ं भोय ं
कमाितवािहक ु
ं वपलशात ् ं े
सपािमित े कीश ं
शषः।
् ं े
िचात िचषवशात ्
िचत।् अिचदिप च ैतािवयात
ु ्
इित ौीभिवाकठाजभनारायणकठिवरिचतायां
े ृ इियािदूकरण ं ादश ं समाम।्
मृगवौ
दीिपका।
इतीािदना ूोाया
ू े
असाधारणायादहारिकायासृ े ं
पसहारः िबयत।े
ु
साधारण ं चानरूकरण े वमाणभवनपा
तसृिपित इाह। इ ं इािद। तभ इित। मायागभ
ु े ु सशरीरमवित
कलािदि।े अत एव सवभवनष ू े े भावः। न
पयािमित। े शषः।
भोगवैिच ं ताधनािनचित े भौितको दहे इित।
ु
भवनजशरीरोपलणम।् अत एव ाारमाह यािद।
े अ
ु
चाूकरण दीायामपयोग इाह यत इािद।
इघोरिशवाचायिवरिचताया े ृ
ं मृगविदीिपकाया ं
इियािदिवचारूकरण ं ादश ं समाम।्
अथ अूकरण ं ऽयोदशम।्
ृ
विः।
अथोाथूिसथिमािदना ु ्
भवनािदवणनम।
ू ं सूयोजन ं ूौित।
ूानूकरणासिचत
अथोाथूिसथ
ु
भवनािद े
िविनमम।
साधारणाो योिनः
े
कलािदो महरः॥ १॥
े
अथोित। ु
अशाना े
ं िनरितशयौयःूितबककम -
ु ु ातोऽनरम।्
पाशूशमाय तोगसाधनतनकरणभवनिससृ
े े
महरोऽनशनाथः। ं
उ ससायणोभगलणाथ
साकने िसथ िनादनाय साधारणाः
ूकषण
ृ
कलािदः ूकितो ु
भवनािन ं े रचना च ैषा ं न
रचयाचब
ु
ूागभाववतामिः। अिप त ु सायवादूकरणोवत
्
शाना
िपतया कारणादिभिः॥ १॥
दीिपका।
े ू
इदान पाशपदाथशषभताूकरणमवतारयित। े
अथािद
। अ पदाथसः
पाशपदाथतया। ूाकरिणको िवापादतय ैव।
ू
पाटिलकः पवपटला
े दिशतः। े
सौऽः पाशजालिमनन।
वााक इित ूवः ै
ृ करण ैः कायढभौवन ैः
े
इािदवा ैः। उािद। ु
भोगािधकरणािन िह भवनािन
ु े
तििचऽभवनजदहिवषयाणा ु
ं जनकािदम।् एतािन चाना ं
साधारणा इािद॥ १॥
तािन कालानलादीिन
कलाूाािन मडलम।्
ं
ससारिमित ता
े २॥
भोगान ं ूचत॥
ृ
विः।
ु
तािन च कालािभवनादीिन ु
कलाभवनाािन। एत भोगान ं
ं
ससारमडल
ं परमाथिवदः कथयि। ूाों सकलं तने
१तििनः कलािदो योिन इित। न त ु मायातः।
ं ु ु े
ताँौीमायभवादावकलौतः।
े ु
सिवशवतीाोयापगम े च भोय सिवशवतो
े
े
घटादिरवािनूसभयात ् े
असिवशवतीमभोयं
् नन ु पसो
चावँयमीकायम। ं ु माया यभोया तिह
े े
तायितरकणा भोयासवात न् िकिोयिमित अभोै व
ु
पषः ूसः। स ं िकत ्
ं ु काय तदीय ं यत िपतयाऽवित ं
तद भोयम।् न सौ शिमाऽपाा इम॥
ु ् २॥
े
१। भोगानिमितशषः।
दीिपका।
ु
कलाभवनाानीित। े ु
कलामकगहनशभवनाािन।
यदनरमवे वित मायायामिप प े गहनशादयोऽिधपा
े इित।
ं
क भोगानिमाकाायामाह। ूाोिमािद। तििन इित।
े नत ु मायात इित। मायाभवनािप
सकलिलिनकलथः। ु न
े
मायानाऽिभािन। ं ु तायकलामकानीथः॥
िकत २॥
ृ
विः।
े
यवमिप े ु े भवनाना
तभ तवनिवशषौतः
ु ु ंच
े
सिवशिविशता ु
ं िवना भवनायोगात ्
मायाताऽिप
े
सिवशवं ूसिमाह।
मायायामिप पे
े
गहनशादयोऽिधपाः।
ु
तशि दीाया ं
सव तितमक॥
ृ े ३॥
िनापकािद -
ौवणादवसीयत।े
ु
ं परािद योय ं
ू पलयधिमच॥
मत ४॥
े े
यिप मायात े मडलरगहनरादयो िा
ु
भवनािधवािसनः प।े यित अनिकलो गोा मीशो
े
ु े
ॄणः पितः। ीवतजोऽिधपौ े
िौ गहनश ्
सवराट।
मायािधकािरणो िा मडलािधपतीरा इित। दीायामिप
ु े े तथाऽिप न
े यिप िबयापादऽिभधात।
तशिमायातन
े
तािवशिविशतामापादयित ं ु तािन तनोािन
िकत े ु
भवनािन
े
तिवािसन मडलशाना े
इतव ृ े ू
ततायभतायाः कलाया
े ् शिपाया मायायाः ूथमा िः कला
मके यम।
ू े
तधतव ु एतातिमाह
कत
ितिमथः।
िनापकादीित। यतो िनापकं चााः
ु े ु ौयत।
ूागपपािदतमागमष ु
ू े यिद च भवनगभमाः
तदा
े
सिवशवती ात।् तथा सित अािपका िवनरी च भवत।
े ् अऽाऽिप हतमाह।
े ु
ु
ं परािद योय ं इित याारणा ं ँयमान ं च
ु
परूाकारािद ्
यत भोय ू ूलयधिम च म।् अा
े सित मत
े
सिवशवि ु
भवनािन गभ ितािन। भोय यिद साादीिबयत े
ू िवनरं च ूसत इित ताय
तदा मतं ैव
े
१कलादिप ु
भवनयोिग े सित न किोषः॥ ३ - ४॥
ु े पाठभदः।
१। पभवनित े
दीिपका।
ं ु मायायािमािदसऽय
एतदवे दशियत ू शामाह।
ु ु
यवे मपीािद। तशििरपलण ु ु े
ं भवनशः।
े ं
उाथानवोपसहरित े
अाािद। तषे ु च भवनष
ु े ु अिधकाराव एव
िशवः॥ ३ - ४॥
ृ
विः।
ु ु
एष एव च ायो महामायााया ं शिवायामनसत
इाह।
ु
शािप मायायाः
ृ
पराः पतयः कतौ।
य े तामिप प े
े तितमक॥
तऽिप ृ े ५॥
ु े
शऽिन ु
पराः शिवािकाया े
मायापदशः।
तथाचों रौरव े मायोपिर महामाया इित। तऽ कतौ
ृ करणीय े े
े
ऽिधकार े यऽिधकताऽिप
े ृ ु ौीमताबमण
े तायमि ु े
िताः अवगाः॥ ५॥
दीिपका।
१। अिधकाराथक े े ु
इाहितिताधः।
ृ
विः।
े ॄाडोायिवारौ
इदानीमधादैदशवितनो
ु
ततभवनूमाण ं च वं ु योजनाूमाण ं परमावािदबमण
े
वणयित।
्
रजो िवलोत े ितयक
जालािवाकरोिचषाम।्
ु
तदागणान े
तृतीय े ाचामकम॥्
ू यवोवे -
िला यका
ं ु ं तिसगण
मगल ं ु ैः।
त ैरव ु
े गिणतः पािण
ु े ्
धनदलितम॥
ु यः
दडो े धनषी े
बोशिसहॐकः।
ू ं
िबोशमागित
ू ं च योजनम॥्
िगित
कपालमबदु ं ौात ्
ॄणोड योजन ैः॥ ६-८॥
आिदभासा ं ितयजालारूिवाना ू
ं सता ं सतम ं
ु ृ तमाण ं पनरगिणत
यिजो ँयत े तदगणीक ु ु ं काय
ू
१। जालसयमरीिचाना ू ू
ं साणनािमथः।
दीिपका।
ू
रज इािद साधसऽऽय ं सयित। इदानीिमािद॥ ६ - ८॥
दीिपका।
े
तािदनाऽडागतािन ु
भवनािन ु
सूमाणा इाह।
े
तािद॥ ११॥
त भावतो ालाः
ृ दशकोटयः।
ूवा
योजनाना ं तदधन
ू ु
धमादाणः॥ १२॥
ृ
विः।
ृ
ूका ू ३पकोिटाो
ताला दशकोिटूमाणाः धमः
घनो दाणः हः।
ू
१। कालावितभतानािमित े
पाठभदः।
२। कोिटयोजनूमाणिमथः।
३। पकोिटयोजन इथः।
ु ं ्
ततः पटायिशत
दशलोनकोिटकाः।
ं
तदरािण ािऽश
लकािण रानाम॥् १३॥
े
ानािन यातनाहतोः
े
िनिमतावधसा॥ १३॥
ृ
विः।
ु ूक
ततः अनरं नरकिवारपायिशटाः
ं े ं
् े एकै कं लूमाण ं एतािन
ं त
नवितलािण तदरािण ािऽशत
पापीयसा ं यातनाथ कतािन
ृ े े
अवधसित।
ु े े े १३॥
भवनाॐाऽनशनथः॥
े
तािन त े नामिभव
ु िनबोध म॥
िजम े १४॥
रौरवाशीतो
ु
सापामहाजाः।
ू
कालसऽामा ते े
ु
नरका इित िवौताः॥ १५॥
ृ
विः।
अथ महानरकाणामाना ं साः।
ं
ू
साकालखा
ु
रधारारीषकाः।
ं
तागारमहादाह
ु े १६॥
े हे मन॥
सापाित
ु
१भवौ सभीभा
ु
महाशपदानगाः॥ १६॥
ु
सभीभाः। अितभयानकाः। महाश पदं नरक
ु ं यषा
इापमनगत े ं त े महानरकसा
ं इथः।
ृ
विः।
अथ नरकराजाकम।्
े ं
लााूलपमासाद
िनसनसोसाः॥ १७॥
ु
१यमाििशालीलोह
ु
ूदीिपासकाः।
ृ
कमीणा े
ं िनचयित
राजानः पिरकीितताः॥ १८॥
ु े
पाठभदः।
१। यमािित
े
अथ लोहािदना े ं उ।े
राजराजराकसा
ू
लोहोऽथ िवमऽ
था वैतिरणी नदी।
तािमॐातािमॐः
ु
कीपाकरौरवः॥ १९॥
ु
महापदानगोऽवीची
े ृ
राजराजराःताः॥ १९॥
ु ं सारालाना ं सामाकलियतमाह
अथ ैषा ं पटाना ं ु -
ु ं नरकै
एषा ं पटाना
ाध योजनसया॥
ं २०॥
ं ्
भवि कोटयिशत
े च ल े िजोम॥ २०॥
ं
िऽशोजनकोटयो लय ं चित ं ु ं
े ऽयिशटाना
सारालाना ं ूमाणम।्
ं
ततिशहॐािण
ू लाकी॥ २१॥
ा भनव
भवयोमधन
ू कानी॥ २१॥
पवणाधन
ततोऽनरं िऽशहॐािण
ं योजनाना ं ा नवलूमाणा
भःू पवणाधन
ू हममयी।
े े योमयी।
अपरण
ु
योधाट
् २२॥
मृदध चाधमायसम॥
ं
तऽ ािऽशतोऽमीषा ं
िनरयाणा ं पितिःतः।
ू
कँमाड इित िवातः
ु
ूलयाकानलितः॥ २३॥
ु
करालवदनः बो
ृ
वकोटरलोचनः।
ं ू ैः
टकपािणथाभत
भतू ैभयोिभरावतः॥
ू ृ २४॥
ु हैमाटादधःो
अनरोाया नवलाा भवो ु योऽयोमयः
् चायसम।् तऽ चामीषा ं ूागाना
ु ताध मृत अध
पटः ु ं
नरकाणा ं ािऽशशः
ं ू
े कँमाडाः
े ै ू ैः पिरवत
करालवदनािदिवशषणिविशथािवधभत ृ आ।े
ृ
वकोटरािण ु शरावाकारलोचनािन य सः। एव ं
पिरवतलगभािण
ु परशः॥
टः ूागः ु २४॥
दीिपका।
ू
एवमडाधोिभा सह कालािधमा ं सदशकोटयो
ु
नरकिवारपा इित अरालपा ऊाधःपटाा ं सह
ं
ऽयिशवि। ं
रौरवादयो ािऽशिरयाः े
ूाधानाऽ
दिशताः। े ं चािरशदिधकशतसातात।
तषा ं ं ् यं
ौीमिरण े चािरशमिधक
ं ्
े ं ूकीिततम।
ं शत ं तषा
ं
ािऽशऽराजान इित। तऽ चामीषािमािद। अत एव तदीर
ू ू ु
े भवनदीाया
कँमाडभवनागतन े ं
ं त ैव तषा
ु
नरकाणा ं शििरित भावः॥ २४॥
ु
अयोपटा -
ु
ममीय ं वसरा।
साहॐाट ् परा १मा
कलिऽकोिटकी॥ २५॥
वसो नव साहॐाः
परा दश सहॐकी।
तदासा ं सकं सिः
ात ं पातालसकम॥् २६॥
े
१। साादशलिकोिटकीिप िवशदः पाठभदः।
ु ु ं ततोऽनरं इय ं
कानमायस ं च यटयम
ु
वसरा ू
भिमरमी या ं वयमािताः।
ू
एतितिराााट ् भमयहॐूमाणाः अाासा ं च
ू
षणा ं या म े भवा मा समी भिमः। सा
िवगतादशलकोिटऽयूमाणा े कोावाशीित
एत भकाराल।
लाणीथः। ू े वसः। आदािन।
े ऊ वितनी
एकै कं नवसाहॐूमाणािन। परित। या
े
वसितवमाणसहॐयोजनूमाणकानादहाटकशाना -
ू सा दशसहॐा। आसा ं च वसतीना ं सकं
िधानभता
तपातालिमित िविम॥् २६॥
दीिपका।
े
अयोािद ाच।े कानािद।
े
अयमथः।
ु
आायाहॐूमाणाया भवा
िवगताकलकोिटऽयूमाणाया म े वसतीना ं षं ूक
े ं
नवसहॐयोजनूमाणारायााा अा
ू े
भमरधोभागपाया े ू
हाटकशािधानभतया
दशसहॐूमाणया वसा सह सवसनािन भवि। अा
ऊभागः ू िमित। एव ं
सासहॐयोजनूमाणभिमपृ
भपृू ाारका ं कोिटयमनवती लयोजनम।्
नरकाणा ं त ु सारालाना ं ूमाण ं लयािधकाः िऽशोटयः
ं
ू ू े े ं पाशोटयो भवि। इदं च
पवधमाादशव
मान ं सवष ु शाषे ु समानमव।
े यऽावारमानभदः
े तऽाऽिप
ु
कतित ् े ं िचदभाव इिवरोधः॥ २६॥
कषा
तामतोऽिधपिततः
उमान ं िनबोधम।े
आभास ं परताला ं
िनतलं च गभिमत॥् २७॥
महातलं रसाक
ं
ु े २७॥
पातालं सकं मन॥
ृ
विः।
्
इ ं नामत उा अिधपतीन कथयित।
े े ु दै
सतष े
ु
भजगणदाचराः॥ २८॥
सस समााता
े २८॥
ानथ िनबोध म॥
ं ु
दैँशकौितः पवू
ु
ूादिँशशपालकः॥ २९॥
ककका िहरयाो
ृ
बहभ बिलथा॥ २९॥
ृ
विः।
नागानाह।
ु
े किटलको
कािवयाः
ु कलथा॥ ३०॥
वासिकः
ं
काकटकोऽथ कालागः
दशकथा॥ ३०॥
े
किोरपािन। कािवयाः॥ ३०॥
ृ
विः।
अथ नागानरोपबा ं रकम।्
िवकटो लोिहता
यमाो िवकटाननः॥ ३१॥
करालो भीमिन॑ादः
े रासाः॥ ३१॥
िपलित
ृ
विः।
े ु
अथ हाटकरभवनम -्
े ु िनँशषे
तषामपिर
पातालािधपतीरः॥ ३२॥
साहॐ े कान े धाम
मडले हाटकिःतः।
ु
य ं वि िूयूा ै
ू ैः॥ ३३॥
यता यितिवभषण
ु
दैयसराहीश
ललना लिलत ैः पदैः॥ ३३॥
दीिपका।
ु
अथ पातालसकं भवनदीाया े ु
ं हाटकरभवनार -्
ं ु तषामपरीािदना
गतमवे शोिमित दशियत े ु ु
त तदीशमत
े ं पातालानािमािद॥ ३३॥
इाह तषा
ृ
विः।
ततोऽनरं िविवधजनादा
ू
ृ भिषता
वमाणीपजलिनिधबै ू ३४॥
भः॥
दीिपका।
ु
एव ं भपृू ाममानमाऽिन
ू ् े े ॄाड
ूदश
ितयानमिप
ृ
विः।
ू ु
जशाककशबौ
े ु
शागोमदपराः।
ु ीपाः
लािदिगणा
ृ
ाराििभरावताः॥ ३५॥
ु
वमाणवादारोरोरिगणमानकाः
ारीरािदिभः तमाणकै मिैु ः पिरवताः
ृ जािदीपा॥
३५॥
ृ
विः।
ू
ततो िहरमयी भिमः
लोकालोक पवतः।
तमः पराभदः
ू ् ३६॥
े भतलम॥
कटाहित
पािमः ं
ू कानमयी लोकालोकसोििः तिहमः तत ु
े े ू ् ३६॥
गभदाोऽिः अडकटाहततलम॥
ृ
विः।
ु
े ातिमन
अथ ैतिभाग ं िवरण ् ु ूयित।
मिनः
िचऽशैलसिरिप
ं ृ
काननोदलकताम।्
पृ भगवत शब
ु
ौोतिमािम िवरात॥् ३७॥
े े
िय विर दवश
सवूदिशिन।
ृ ं
िनािरसाक
ु धावित म े मनः॥ ३८॥
ौतौ
िविवधवननगसिरिपोपवनाणवमिडत ु ं िवरात ्
ं भवन
ु
ौोतिमािम। उपदिर
िय िकल सकलूदिशिन े मम
े ु
िनरवशषानौाि े
ं चतँौवणिनिम ं धावित॥ ३८॥
ृ
विः।
वतिय इ ैं वचः।
वतिय े िजौे
ु
ूतोिशरीरवत।्
ं
ीपादीवनाा
ु ैकाममानसः॥ ३९॥
ण
ु
इतः परममगमात ् े े वा
िचदश ृ ाायत।े
वतिय। ु
े अिभधा।े ूतोिशरीरबमण॥
े ३९॥
ू ं ितनािभः
जीप े
ृ ं लयोजन ं
त
ृ ं
ारािना पिरवत
ृ े तावता॥ ४०॥
पिरवन
े े
े लूमाणनथः।
तावतित।
त म े ितँशैलो
राजराजो िहरमयः।
ं ु
ितरृ ताशमोित -
ु े
मरिनषिवतः॥ ४१॥
त े पवतािधराजो े े
दवसिवतः
कानमयः ूितहताककािः
े
मिःतः॥ ४१॥
स षोडशसहॐािण
ितौ िवो महीतलात।्
ु
तनमतो ल ं
ू े षोडश िवतः॥
मल ृ ४२॥
ू े
स भमरोडशयोजनसहॐािण ूिवः
ु
महीतलादारो यावतरशीितसहॐयोजनोतः ू ेच
मल
षोडशसहॐिवरः ऊतोऽ ृ
शरावाकितः ु
िवारािधने ैगयम ्
ु
। उं च ौीमत।े षोडशैकसहॐािण बभाग े ूरोिपतः।
ु
ू े िवारा िगण
ता मल ु सः। सशरावाकितदिव
ृ
े
मदवाौयोऽििराट ् इित॥ ४२॥
िऽष ु पादार
े
ु ृ े ु पवस॥
चतवष ु ४३॥
े
नमयः कटकाकारा
दीिमराः।
िनगता
एका दशसहॐाा
ु
मनसाहॐकी परा॥ ४४॥
े
निमया मकोपा े
लोालसमाौया।
े तामाः
चबवाटित
् ४५॥
सवरूभावतीम॥
ृ
विः।
े े पिवशितसहॐाकनार
अ मरोोायपादन ं े ं
े ं तषे ु तथािवधषरोर
यषा े ू ु ृ े ु पवस
ं चतहॐिववष ु
भागसिष ु कटकाकाराु ु दीािॐो नमयः
े े
मखला
िनगताः।
े ष ु िऽष ु ानषे ु चतवं
तदवै ु ृ एका दशसहॐािदना।
दशयित े
ु
एका आा दशसहॐूमाणा। ितीया मनसहॐूमाणा
ु
चतदशसहॐूमाणा। ु ृ े तृतीया
चतवो
ृ सा निमया
अादशसहॐिवता। े मकसमीप े लोकपालाौयभता
ू
े ु ं चबवाटोा आगमा आः।
ता ं चानकरखिचतूभाभासरा
ु ु
एव ं च ूागचतरशीितयोजनसहॐोाय ं
े पवऽय
मरोः
पसितसहॐमानकम।् कटकऽय ं त ु नवसहॐोत ं एकै क
िऽसहॐमानकािदागमः॥ ४३ - ४५॥
दीिपका।
िऽष ु पादारिािद
े ाच े अ मरोिरािद।
े
ु ृ े
चतहॐिवविित।
ितयिदशामसौ ृ
मानविः। उायमान
वमाणात।् अऽ आह। आा दशसहॐूमाणा इािद।
े
दशसहॐूमाणिवारािॐो नमयो थः।
िनगता आसा ं च
ु े ु
सारालाना ं भपृू ाभृायमानमागमारष
े
यिमाह। े
एव ं चािद।
पवऽयिमित े
पवशनचाऽ
भपृू ाबवाटा ं यदरालऽय ं तत।े कटकऽय ं चित।
े
े ४३ - ४५॥
निमऽयिमथः॥
िसगवमता ं
ु िितः।
तदधः पवस
े ु
तामस ु ष
ु
पयौ समविताः॥ ४६॥
ु
ूाािदिमाना ं
े ४६॥
नामतािबोध म॥
चबवाटाधिःतषे ु उष
े ु िऽष ु पवस
ु िसादीनामाद ं या त ु
े
चबवाटाोमखला अम॥् ४६ - ४६॥
तािमथः।
दीिपका।
े
अत एव िसािद सऽू ं ाच।े चबवाटाधिःतिािद॥
े ४६ -
४६॥
नानारूभाजाल
े
ं ृ हरः।
मडलालकता
ु
िससामा
ू
भरमरावती॥ ४७॥
ृ
विः।
े ू
िविवधरकािकलापपिरवषभिषता े
िसािदसिवता े ू
हमभतला
ु
ूाािमामरावाा परी॥ ४७॥
रपीतमिणूाय
े ु
हमूाकारगोपरा।
े े
वजोवती वि -
ु ू े
तभतिनषिवता॥ ४८॥
ृ
विः।
ं
मृोयिमनी तु -
लोहूाकारमडला।
कालपाशिपतृािध -
े े
ूतमारीिनषिवता॥ ४९॥
ृ
विः।
ु ु
कालपाशािदजाऽता ू सयिमनी
आयसूाकारसमहा ं नाम
दिणा ं िदिश याा परी। ु
ु मारी नाम यगपदनकलोकयहतातो
े े ु
े
िविशदवतािधानः। े ूतपितनाऽा
सा च दवता े यऽ
िचाय करोित॥ ४९॥
ृ
का े
दैपतमृ ो-
सिवता।
धामवै े
नीलरूभाजाल
ू
िवतानवरभषणा॥ ५०॥
ृ
विः।
ु ू
े भिषता
वैडू यनीलूभापवििवतानौै
ु
यमपरीवदिसतवणा ु काा
दैजा ृ ु
िन ऋतःे परी॥ ५०॥
ु ु
शवनाथ
िटकोपलिनिमता।
पाडराॅोपमैयाद -
े
िवता भाित धामिभः॥ ५१॥
ृ
विः।
ु
शवती नाम नगरी वण नगरी। िटकिशलािवरिचता
ू े
मकरकमािदसिवता े ु ैगहैृ ः शोभत॥
ताॆशॅ े ५१॥
वायोगवती ंु -
तग
े ु
तपीतजाकला।
ू ं ु
बलवतसजा
सवरिविनिमता॥ ५२॥
ु िविचऽरिवरिचता समथभतिनषिवता
ते ैः पीत ै ज ैया ू े
ु गवतीनाम॥ ५२॥
वायोः परी
महोदया चमस -
ु
े मािदिनिमता।
ता
ु भाित
िजसता
गहैृ िहमिगिरूभ ैः॥ ५३॥
ृ
विः।
ु परी।
सोमोदीा ं महोदयाा शा ु
ु े
मािदिनिमतािदमहणात ्
चकाषा। ृ ु
सा च ॄाणबता
े ु
। ूालयािदितिभः े ५३॥
भवन ैँशोभत॥
ललाटदध
ु
१रमृयशोभृ
तः।
ु यशोवती सव -
परी
े
रजा िसिवता॥ ५४॥
ृ
विः।
े
लता तृतीयनाा दधौ कामकालौ यने अत एव
तथािवधसकलजगैिरिवनाशाशोभृत ईशान सवरिविनिमता
े
िैिवता ु ऐशाा ं िदिश वतत॥
यशोवती नाम परी े ५४॥
ु ु
इित सवतसखदा -
ृ
बवाटाधिवताः।
ु
पयाविनलोत
ू
पिरजातरजोणाः॥ ५५॥
े
वधसा लोक -
िनिमता
ु
पालचबानवितनाम।्
ू े ग इता
भतय े
गीय े किविभः ितौ॥ ५६॥
े े पाठभदः।
१। रशशोिभतित े
ृ
विः।
ं ऋतना
सवषा ु
ू ं सि सखःख ु ु
ं ददीित सवतसखदाः। तथा
ु ं
अबवाटाधन नवसहॐाना िवीणा लोकपालचबानवितना
इााराधकाना ं भतय ु
ू े अदयाय ग इताः ु
े पयः
ु
किविभगय।े पािरजातगिमिवशषः ु ु
े तसममकरोलन
े
ु ् ५६॥
मनोरममासा ं यम॥
ृ
विः।
ु
अथ ॄणः परी।
ु
चतदशसहॐािण
ु
योजनाना ं यवः।
म े मनोवती नाम
ु लोकशविता॥
परी े ५७॥
ु ैः
या चकाराणान
्
िवयागान महािौया।
े
सािवा धमानव
गकामाितवितनी॥ ५८॥
ृ
विः।
े जजोला।
महािौयित े
ग कामागकामाः े ं ततः
तषा
ृ इित गकामाितवितनीम।
ूवििनवतत ् अत एव तजोितशययोगात
े ्
े ु
ॄपदावािहता े ५८॥
सािवा धमानव॥
ु
तामपासत े दवा
े
ु
मनय महौजसः।
महायोगीरं िस ै
ू े ् ५९॥
यमा ैभतवधसम॥
ृ
विः।
ु
तामतबला महता ं योिगनामिप ये ं
े महषय
दवा
िवधातारं िसथ यमिनयमािदिभपासत े सव।
े े
ं े
अिहसासायॄचयापिरमहा यमाः।
े
शौचसोषाजवाायरूिणधानािन िनयमाः॥ ५९॥
तदीशभाग े तािे -
ँगमािदसिभम।
ं ्
योितिमाः
ु े िूयम॥् ६०॥
सदा पशपतः
ृ
विः।
ु ईशानिदगत ं मरोँमितदी
ता ं ॄपया े ं
े े ं ोिताम॥् ६०॥
परमर
दीिपका।
े े ौीकठनाथानिश
परमरित।
सलोकोित ू
यं मते - पवर े त ु िदाग े
ोितिरं महत।् तऽाहं मिनशाल
ु ु
लोकानमहकारणात।्
ृ
कतािधवास े ू िवोरिप ानमागमारषे ु ौयत।
इित। अऽ च ममि ू े
यं िकरण े मम
े ु ु
े सपवतिमपब ु
िऽिभँैमायो
ृ
रौकानरज ैः। क राजत ं ं सौवण ॄणो
्
मतम रज ं शारं ान ं तदधोऽमरवािसनः इित।
ौीमराऽिप ू गणा कशा
े ति े इित॥
ैयगिवता
६०॥
त सानषु ु हैमषे ु
रिचऽषे ु सिताः।
ं
निमहाकाल
े
गणशािदगणावराः॥ ६१॥
ु े ं
शािसतदवदव
ु
ान ं िऽपरिविषः।
ु
िायतगण ैजु ं
ु
ॄा ै सरोमै
ः॥ ६२॥
ृ
विः।
ू े ु ूकाना
त ोित समभभागष ृ ं
े
सदािशवतादधोवमाणादवराः नीशादयो गणराः
। शािसतःु ॄादीना
े े ु साागवतःानम।्
ं िवनतः
अनकस
े ं ैिैॄा ् ६१ - ६२॥
े िवतम॥
ै दवै े
े
इित मरधोऽा े
िद ु य े भधरािःताः।
ू
तिािन नवीप -
वषायििबोध े ६३॥
म॥
ृ
विः।
े
इ ं मः अाधोवमाणिवशैलाारः
ूाािदिद ु य े ितािजतािन
नवािन ्
ीपवषािण
ू े
जीपऽवधारय॥ ६३॥
ृ
विः।
तऽ िवभागािावदाह।
े ू
िनषधो हमकट
ं
िहमवााचलोमः
े
मरोदिणतो नील -
े
ँतीित वामतः॥ ६४॥
सहॐयिवा
े नवाराः।
दशोधा
ु
ूागायतापवाणः
सागरािहतकोटयः॥ ६५॥
ृ
विः।
े
मरोदिणिदाग े ू
े िनषधहमकटिहमवः। उरे
े
नीलतवदाा िवभागाचलाः। एत े ियोजनसहॐिवा
े नवसहॐवधानाः
दशहॐोधा
ूािमिदागवितारोदलपयाः। ु इित। सु ु
सपवाण
वमाणािन अरािन वषािण
शोभनािन पवािण ् ६४ - ६५॥
यषाम॥
े
तदधनािवौ
मावमादनौ।
याोरौ ूातीौ
े
मतावदरौ॥ ६६॥
ृ
विः।
ृ
िनषधािदशैलमानाधन गहीतिवारौ। सहॐिवारािवित यावत।्
े
दिणोरायतौ। मतः ूाा ं ूतीा ं च मावमादनौ।
ु ितिनषधािदशैलवषावतिश
तावदरािवित यावदवे चतिद ृ ं
ु ं
चतिशहॐायाममरं
े ६६॥
दिणोरिदशोावमाणमवानयोमिमथः॥
ृ
विः।
े ु
तदवे िवभागाचलैः पिरमाह।
पाावतः ूाां
गमादनशैलतः
ृ ं नीलिगरे -
इलावत
यातो ् ६७॥
िनषधादक॥
ृ
विः।
दीिपका।
ु गतिवभागाििचतय
तदवे िवभागाचलैिरािद। िनषधािदचतिद ु ं
े
मरोारालिमित यावत॥् ६७॥
भिा ं मावाा ं
ु
वष भिजनाकलम।्
ु े ं कतमाल
सकतन े ु ं
ूतीा ं गमादनात॥् ६८॥
ृ
विः।
िनषधािरवष यत ्
े ू
यातो हमकटतः।
ं ु ं ात ं
नाा िकपष
े ६९॥
भारत ं िहमविरः॥
्
ु नीलात
रकामदग ्
े
िहरय ं तपवतात।्
यरं वतः।
ु
कवष तत॥
े ७०॥
ृ
विः।
े ू
िनषधहमकटिहमाििो दिणभागािन
ं ु
हिरिकपषभारताािन
वषािण। े
एव ं नीलतव उरे
ु
रकिहरयववषािण॥ ७०॥
िवशैलाारो
े
मरोः ैयाय वधसा।
े
लाधतयः ाः
ृ
ू मरः॥ ७१॥
े ं पवण
तषा
ू
े हािरिचणाभो
तो
यातो गमादनः।
ु नीलः
ूतीा ं िवपलो
ु
सपाौतोऽणः॥ ७२॥
सहॐयोजनोाया -
षे ु किमािःताः।
ु
कदजाव -
मोधौचोरािकाः॥ ७३॥
ृ
विः।
े े ूाािदिद ु
मरोदााथतपीतनीलाणवणाः
ु ु
मरगमादनिवपलसपााा िवाः
ृ
पाशहॐोायााः। यषे ु योजनसहॐोतयः
कदजादय कपादपािःताः॥ ७१ -७२ - ७३॥
ू
जफलरसोता
ू
मे ं पय
िनगा।
ू े
े मलमवा
िववश
ृ ता ं महीम॥् ७४॥
कनकीक
ु
ता ं पीा पिसपाख
मृगशाखामृगादयः।
ू ु काना य े च
बभवः
साा ं कतवाः॥
ृ ७५॥
ृ
विः।
ूदिणीक।
पय ृ े मरोः।
अित े शाखामृगा वानरा
आिदमहणने गजाादयः॥ ७४ - ७५॥
े ु ू
ीपकतरभःू
कशािखष ु सिप।
ूभावाितशयाातं
ू
जीपिमद ं ततः॥ ७६॥
ृ
विः।
े ु जः ीपकतः॥
ीपाना ं कतः े ु ७६॥
ृ
विः।
अथ िवशैलाना ं सरािस े तऽ -
ं उपवनािन चो॥
ूाा ं िवशैल
ू े च ैऽरथ ं वनम।्
मल
सरोऽणोदकं नाम
े ् ७७॥
तऽ हमामिडतम॥
म।्
ू े गव -
यााििमल
ु ृ ्
सरिसारोवतम।
नन ं मानस ं तऽ
सरो मानसतरम॥् ७८॥
ृ
विः।
दिण े िवशैलमल ु
ू े ननामपवन ं सराऽ
मनोहािर मानस ं नाम॥ ७८॥
ु े मल
वैॆाज ं वैपल ू े
िसतोद ॑दोमः।
े े ः
े िनषत
दवै
ु
कमलैरंशमभ ैः॥ ७९॥
ृ
विः।
ृ
सौपा धितमाम
कानन ं भिको ॑दः।
ु
सौगिकाजः
े े िपतृिभदा॥ ८०॥
सत
ृ
विः।
ु मल
सपा ू े धितमाम
ृ काननम।् भिका ं सरः॥ ८०
॥
ृ
विः।
ृ
सातिमलावतािदीपिनवािसनो जनाऽऽहारायःु
-्
काािदवणनम
ऽयोदशसहॐाय ु -
ू
जफलरसाशनः।
े
मवालोकोपलाथ
ु ृ े ८१॥
जनििगलावत॥
े े तदीयने ूकाशनािधगतपदाथः
मवालोकन े ु
सििगित। कािवः
॥ ८१॥
ु ु
वषायतायनला -
ु ्
ु पनससारभक।
ितः
े ु े जनो िद -
कतमाल
े ु बली॥ ८२॥
दहबखी
ु ं दशसहॐायायय
वषाणामयत ु सः। तथा पनसाािन
े ं सारो िन ं भ
फलािन तषा ु ् ८२॥
ु इित पनससारभक॥
ं ु
चिबबितनला -
ाशनो भिवािजिन।
दशवषसहॐाय ु-
ःखशोकभयोिझतः॥ ८३॥
ं ु
िऽशदसहॐायः
ृ
कामवफलाशनः।
ु ु ु
ू कष
यमूसितः
ु ु
ँयामापितजनः॥ ८४॥
ृ
विः।
ृ
कामािदातो वफलािन े
अशन ं य। यथािन ृ
वफलािन
ु े इथः।
िनमाय भ ु
किित ु ु ु
ू यगपत
यमूसितः
कवष। ्
ु
काकमारौ ु ु गौरूायकािः॥
ः। ँयामा िूयःु तितः
८४॥
ृ
विः।
ु े े
चीपभिाकरीपावत॥
अथाऽ ैव वष सिकषौ
ू े
भतवदसहॐौ ा -
े
वकिदिलितौ।
सोमवााशयौ िस -
ु े
मिनचारणसिवतौ॥ ८५॥
चभिाकरौ ीपौ
चराजनौ।
ृ ं च भोजनम॥् ८६॥
ऐलावत
ु
कौ
अभावः
ततः।
सािाीिततौ
ु ाराौ पचािरशोजनसह
कवषपावितिन ं -ॐािण
े िदिना लितौ ँयमानौ उरवायिदगतौ
ृ ितौ एकन
आव
ु चभिाकरौ ीपौ यौ।
िसािदजौ े तऽ चीप े
ु भिाकरीप े च रािचः तािसना ं
चितजनः।
े ृ ु अशन ं च फलमलािन।
चलावतोमायः ू अौ
ू े ं ं ान तिितािवित
यतवदसहॐस ं िधकरण े समी।
् ् ८७॥
सािात सामीात॥
दीिपका।
ु
कवषानर ु
ं ूसापीपयमत इाह
े
अथाऽ ैवािद॥
सहॐािण
अधािन
ु रमित।
ादशायिह
े
जनिषो िन -
मतो लैकु च ं फलम॥् ८८॥
ु े
ं े वष िलकचफलािशनकाजन
िहरयव
ु ८८॥
साधादशसहॐायायः॥
नीलनीरजर
रके ादश िितः।
जनासहॐािण
मोधफलमतः॥ ८९॥
ु े
रका े वष नीलातजन वटफलािशनो
ादशसहॐािण िितः॥ ८९॥
ु
राजतितिराद -
ु
ावदायहरौजनः।
ं ु े -
रौः िकपष
ु
भोजनोायतिितः॥ ९०॥
ु ु ु े
हिरवष रजतूभः ूागायिरमवान
े समादीित
े
इादः तदकभोजनो ं ु
जनः। िकपषवष त ु हमाभः
े
ु
फलाँयायतजीवी च॥ ९०॥
ं ु
इित िकपषादीिन
ु
वषायािन यािन त।े
े े
न तवाभदोि
िववितष ु कतािदष॥
ृ ु ९१॥
ु ु
यगानपूाय ु-
े
जोबलधनूजः।
ृ ृ
काकाशनो ःख -
ऽयात भारत े जनः॥ ९२॥
ु एको यो
गण ु
े ्
ने ं िकं िकं न साधयत।
ं फलभमीना
सवासा ू ं
ू कारण ं यतः॥ ९३॥
कमभः
ु े ु िकपषािदवषष
इमष ं ु ु यगपिरवतनऽिप
ु े नावाभदोऽि।
े
ं ु भारत े वष जनः कतािदयगानसारीिण
अि ृ ु ु
ु
बिजीिवतकािवीयाथापािन ु
य स तथािवधः। एतािन बादीिन
ृ
कतािदष ु यगष
ु े ु जन यथायथ ं ॑ासवीथः।
अािकाऽऽिधदैिवकाऽऽिधभौितकःखऽयातः
ृ ृ
कजाताकजातभोजीचाऽ ु यतोमः
जनः। एकय ं गणः ृ
े ् सवमव
ं ु साधयत।
िकपनन ु
े १साधियतमलिमित यावत।् कत
ु इाह
सवासािमित। ् ू
यात फलभमीनािमय ू कारणम।् यं
ं कमभिमः
ू
कमभिमिरय ् ू
ं ॄन फलभिमिरतः परा। इह यियत े कम
तरऽोपभत। ् ९३॥
ु े सवासािमितशयोिरऽासवात॥
दीिपका।
ं फलभमीना
सवासा ू ु
ं इाशाकरणपवू ाच।े कत
े
इाहािद। तास ु फलबाादा ं च कमबाादवम
े ु ं
यतोऽऽािप कमफलमव ु े तास ु च नपययातिरवादीना
े भत। े े ं
ुृ
सकतृ ू े े ततः कमभिमिरयिमािप
त े ौयत। ू ु े
ापकं यमव
॥ ९३॥
नवािॐोतिस ीपा -
े
नवचाऽाधकल।
इीपूभृतयो
े ९४॥
नामतािबोध म॥
ु े कं यषा
अऽ भारत े वष नविभरािॐोतोिभयऽध े ं तािन
अघकािन ृ लािन यऽ तिािश।
जलावताधािन ं यथों
ौीमिरण े जलं प लं पित
े एव ं िवध े भारत े वष
इीपािदीपनवकं नामतोऽिभधीयमानमवधारय॥ ९४॥
ृ
विः।
अथ तदाह।
े
इीपः कश
ताॆवण गभिमान।्
नागीपामसो
गाव वाणथा॥
ु
कमािरकाो नवमो
नानापवतिनगाः।
नानाजाितजनाकीणा
भारता े ूकीितताः॥ ९६॥
एत े नव ीपा िविवधजाितजनपदसलाः
भारतनाि वष
् ंु
किथताः। ीपशो १वािधपाठात पिप े
यः॥ ९६॥
े
१। वकिकतया ंु
नपसकपाठािदथः।
दीिपका।
ृ
आीीो नाम नपितः
ं ू
जबनाथो ु े
मनोः कल।
ृ ं
तातनपसािभः
क े भारतादयः॥ ९७॥
ु ं
मनवँयाऽऽीीनाो ू े
जिपािधपतभरतादयो नव
ु आसन।् तसािधतािन जीपखडािन
पऽा ू ं
नव भारतािदसािभः
ूिसािन॥ १७॥
ु े
अथािसकािरतीपसकमत।
ारीरदिधहे -
रसमामृतोदकै ः।
ु ीपा
लािदिगणा
ं ू
जबीपादयो ृ
वताः॥ ९८॥
ू
जीपािदीपसक े
ं ारीरािसकन
ु े
लािदिगणूमाणनािरत े ् जीपाायाः
ं यम। ू कारण ं
े ु ू ू
१ीपकतरभिरािदना ू ु
पवमम॥ ्
्
१। अिन ूकरण े षिततमोकः।
ं वि।
इदान शाकािदिपाना ं सयाऽथता
ं
ु
शाके शाकिमः
ु
ं
शाकसािनबनः।
ू
कशोऽभानः कौश े
ं ु िययित॥ ९९॥
यभिव
ु
बौ े ीप े कानकरे बौािौ यमानः
े े हत इित
बौाो दैः काितकयन
ु ं ं
बौापलिताबौीपसा॥ १०१॥
ृ
शाले शािलवो
हैमाहिॐकोऽकभाः।
े ु-
िूयोऽमराणा ं तत
तदाािनबनम॥् १०२॥
ू ु ृ शािलीप।े ता
सहॐयोजनोतयितँशािलवः
आाया िनबन ं ानम॥् १०२॥
गोमदे े गोपितनाम
ू
राजाभोसवोतः।
ू
याोऽभिकाना
ु े १०३॥
मौताना ं मनोः कल॥
स तषे ु हिरयाय
् ु ्
ृ े ु भृगनू गन।
ूवष
वो े त ं गौतमः कोपात ्
अशपोगमयम॥् १०४॥
े
यवाटऽ ता गावो
ु े
दधाः कोपािना मनः।
े
तदसा मही ा
े
गोमद ततोऽभवत॥् १०५॥
ृ
गोसवायकोपितसजा ु ं
ं राो - मनवँयः
ं े
उतवँयानामिवजिनामौताना ू ् तषे ु
ं याोऽभत।
् ु े वणीत।
चौतषे ु इयाथ गतषे ु स भृगनू ग ृ
बोधाौतमोऽशपत।् स य ं ययौ त यवाटगता गावो
े ू
गौतमबोधािना दधाः। तदँभतलात ् े ं
गोमदसो
दीपः॥ १०५॥
ु
नदी पिरणी नाम ्
े ु
हमपरमिडता।
ु
तया स परीपः
ु े
ािपतरसिवतः॥ १०६॥
ृ
विः।
े
हमाया ु
पिरयाया े ु परीपः
नोपलितो दवजः ु
॥ १०६॥
ं ु े ु
यथा िकपषाष
ृ
कतावदा जनः।
शाीपािदष ु तथा
ृ
ीरािदकतभोजनः॥ १०७॥
े
िहमिहमनीला
ु
सकिटकितः।
दशवषसहॐाय ु-
नःख ैककटकः॥ १०८॥
ं ु
िकपषािदष ु वषष ु यतािदयगिप
े ु े ृ ु
कतयगावो जनः
तथा शाकािदीपषे ु िरााहारो यथाबम ं
ु
तिहनचािदकािदशवषसहॐजीवी ु
ःखामहाशोकिनमो
े
यः॥ १०७ - १०८॥
े ्
समादधरवाक
े कोटी सिकं दलम।्
पाश सहॐािण
े
कणामाििगभतः॥ १०९॥
े
समािधरवािगित। े ु े त ैव
मवािभमन
े
मरोगभतभागादार।
कणािदित। िव
ृ
शैलानामरालभागािदलावतवषजिनतकोणबमात।् कोिटय ं िऽकन
े
सहत ं दलं कोध िऽपाशािण। सहॐ ं पाश
ूमाणम॥् १०९॥
दीिपका।
अधकलिम ु ं
ाातमथमपसहरित।
ू ृ
िऽपाशाणीित। एत िकोािदूमाणजीपावत
े
ाराराधलूमाणात ्
ततः परं षणा ं
ु
ीपानामरोर ु
ं लािदिगणात ्
ीरािष तावत ्
् १०९॥
ूमाणमथािम॥
ू -
ततो िहरमयी भिम
नानारिमाचला।
ु
िबडाथ वधसा
े सृा
े
दवाना ं दशकोिटकी॥ ११०॥
लोकालोको बिहा
लोकालोकिनयामकः।
ु
योजनायतिव -
ु
पिरदः॥ १११॥
य गषे ु तीाशो
ं -
भासातपोपमाः।
न तापयि वैकृ ा -
ु े ११२॥
ामााशाभृता ं मन॥
ं े ु
लोकालोकािरतात ्
िशखरितािन ृ
लोकपालिवहरणगहािण
ृ
अकभािभिवूकात ् े ु त॥
ोावदालोकमाऽहतिभन े ११२॥
तमः पराििबडं
े ं
लायकोनिवशितः।
ं
चािरशहॐािण
ं
पिऽश कोटयः॥ ११३॥
ं
सिवशितलािण
ु
कोिट ैका समिराट।
्
हैम ं कटाहकं कोिट-
गभािदित समतः॥ ११४॥
लोकालोक बिहघनमकारं पिऽशोा
ं
ं
एकोनिवशितलािण ं
सहॐचािरशता सह। ता े त ु
ं
गभदाोऽिराजो योजनकोा सिवशाल ताऽिप
ैिवीणः
बिहः कोिटूमाण ं कान ं कटाहिमित कोिटशतूिवभागः॥ ११४॥
दीिपका।
ृ
विः।
ू
एव ं भलोक ु
िवारूमाणमा
ु
भवलकािदलोकषोायमानमाह।
ु
ितिथलो भवलको
ु
ीवूाो महीतलात।्
तनकोिटलकः
िगवयसमाौयः॥ ११५॥
महो िकोिटयऽा े
ु
मरीािदमिनोजः।
जनोकोविः
१िपतृजजनाौयः॥
ु ११६॥
तपोककोिटयऽाऽऽ े
महायोगी सननः।
ु ु
ऋभनमार
सनक महातपाः॥ ११७॥
ततिधयःानं
ु
सलोकयवः।
कामाितशयसः
कोटयो नव स च॥ ११८॥
ू
सािवऽी मितमा े
े
यऽ वदा ु
सानगाः॥ ११९॥
े
१। समाौय इित पाठभदः।
ृ
विः।
महीतलापृ ु
ू ादार ीवूा इित।
ू ु ु
पदशलोायो भवलकः।
ोितबालनभतीवपयः
पाशीितलोाय ु िगवयाणा ु
ं वािसमानामाद ं
ु ृ
लकः। महोलोको मरीािदमिनबान ं िकोिटः।
ु
जनोलोककोिटपिरिः िपतॄणा ं जु?ूभृतीना ं मिनजनाना ं
ु
िनवासः। तपोलोको ादशकोायः। सनन
ु ु
ऋभसनमारसनकााौयः। ु
ततोऽनरं स ैकबिात ्
ूाकािधप ॄणःान ं सकलैयसिमान ्
ु
षोडशकोितलोकः। ् ू
यिन मितमती सािवऽी
े े े ११९॥
वदोपवदााऽऽसत॥
दीिपका।
ू े ू ं भपृू ात ्
ितिथल इािदना पवशषभत
ु
ूभृायमाह। एविमािद॥ ११९॥
े
तततॐित
ु ु
मधिऽपरिविषोः।
ान े ोितती िचऽ े
कोिटरडकटाहकः॥ १२०॥
शतकोिटूिवीण
इित ॄाडगोलकः।
ू
भयसा ु एवाय ं
त
सवःॐोत ु मानतः॥ १२१॥
ु
तपिर चतॐः कोटयो मधिविषो ्
िवोः कािमत ानम।्
ु
िऽपरिविष ु
शोािवधोायः।
ू
अडकटाहक ैककोिटः। इ ं भलकादधो
यथापाशोजनकोटयः। तथा त पाशदवित
े े
ॄाडिपडँशतकोिटिवारोायः। अय ं च
ू ू े ु ॐोत ु ूायण
सवषपवदिणपिमोरष ु
े तमानाकितः॥
ृ
१२१॥
ू ं
दिणा ं भतसहता
रासो दिणापराम॥् १२२॥
े
पिमा ं वणो दवो
्
नभान पिमोराम।्
े -
उदीच सोमयशा
ु ं िदशम।् १२३॥
वीशः ूागरा
ऊ ॄ हिररधः
सवाथाविहतादा॥ १२३॥
एषामिप िनयारो
िा दश दश िताः।
ू
भितमोमी े ं
यषा
नोामि भयादम॥् १२४॥
नानाप ैमहावीय
णाकसमूभ ैः।
ु ः
ृ नानायधधरै
वता
े १२५॥
नामिभािबोध म॥
ृ
विः
अथ ैषा ं नामााह -
ु
बवळशरीराज
कपािलशूमदनाः।
ू
िवभितरयँशाा
िपनाकी िऽदशािधपः॥ १२६॥
े
अथाः।
भयाकहर -
लनािताशनाः।
िपलः खादको बॅ ु -
दहनाििदगताः॥ १२७॥
िवधातृधातृकतारो
ु
यामृिवयोजकाः।
ं ृ
धमाधमशसयो
हरा यमनायकाः॥ १२८॥
िन-ऋ-ऋिधपतीनाह।
हा
िन-ऋ-ऋितमारणो
ू
बराो ू
धॆलोिहतौ।
ऊिलिवपा
ं
दिभीमाः पलादपाः॥ १२९॥
पलं मासमीित
ं पलादः िपिशताशनो रासः िन-ऋ-ऋितः तं
पाीित पलादपाः॥ १२९॥
े
अथ वणशानाह।
ं
बलाितबलपाशाक
े
तभिजलाकाः।
महाबलमहाबा
ु
सनादारवाः कपाः॥ १३०॥
े
अरवो मघनादः। कं जलं पाि रीित कपाः।
अथ वािधपा उ े -
ु े
लघशीयमग
ू
सतीयाकाः।
े
कपशपा
ू
पचडा ु
वायपाः॥ १३१॥
िनधीशपव
सौलीजटाधराः।
ूकामौीरधर -
े
ूसादायपाः॥ १३२॥
ू ु े े पतयः।
इयपा इित इययोरिदालने पवमयोरत
े
१िवशसविवािन
े े े
वदिववदगाः।
ू े
िवािवधातृभतश
ु
बिलिूयसखािधपाः॥ १३३॥
ृ
विः।
ईशानिदान े इम े िवशादयो
े िनयारः॥
अथोपिरा।े
े े े े
१। सविवशसवािनशवदगा। ुे ू े
बिलिूयसरशानभतशा
दशनायकाः॥ े
इित पाठभदः।
ु ु ु
शिवभगणा -
े
१ िऽदशरः।
िवचणनभोिल ु -
ं
सिववाहा ू
मधिन॥ १३४॥
ं
शादयो ू
दशिाः मधनीित ॄणोऽिधातृ े िताः।
ू िवपव
वाहशव ू ियोवाहिववाहयोवाचकः॥
ं १३४॥
् ु
िान कथियतमाह।
ॄाडादधोवितनो
ु
२बोधनोऽिनलभोगी
े
मसनोररः।
िवषो िवषधरोऽनो
वळो दी ु
ं च िवपाः॥ १३५॥
ु भोग-
ततोः ूमखा
ू
भमयास ु सिताः।
ं
ॄ ं
पाकािन योणा
े
ऽावाफलिौयः॥ १३६॥
्
अनरं ॄाडोपिरात यथायथ ं
ू ु
जलााभोगभमयासचाकाः अपिरमाणाः प गणा
िाणा ं िताः। कीशा इाह िनयोणा े
ॄ ं ऽावाफलिौयः।
े
ऽादािसतात ्
ानादवाा ॄ ं
या फलौीा िनयोणा
सादकानाम।् तदािसतऽफलसिसादादव
े े
१३६॥
फलतीथः॥
ु इित पाथः।
१। डामरःता
ु े ु पषे ु
े ोकादार बोध नोऽिनलितोकपयष
२। बवळित े
े
बहवः पाठभदाि अथवै परीाभावााऽ घिटता।
दीिपका।
ु े
। ततवनराराधनतवनूाििरथः॥
ु
१। ूमाणपटले चािरशँोकः।
ं
ृ
विः।
े ं नामााह -
अतषा
ू
भारभाषाढिडिड -
ु ु
लाकमरपराः।
े
ूभासन ैिमशौ चित
ु
गाकिमद े १३७॥
ं जल॥
ु
एतदतिःत ं गाकम।् १३७॥
दीिपका।
ू
एतािन च भारभािदपाकानािन
भारतवषऽिप
तवनूाििनिम
ु े
ं ताा ितािन यािन। यं मते
ताा भारत े पय ु
ु े मानषाणा ु धाऽा
ं िहताशया। िनिमािन परा
यषे ु सििहतो हर इित॥ १६७॥
े
ौीशैलजकदार -
े
भ ैरवाॆातकराः।
हिरमहाकाल -
मााितपदाचौ॥ १३८॥
ु
े अित गाकमतिदित
सितपदा इित। सह अितपदने ैत े वत े यावत।्
े
चािवित। तज १३८॥
े विता इथः॥
े
महभीमिवमल -
ु े
कऽगयाखलाः।
सनापदोराा -
े १३९॥
हासानखलाः खग॥
सनापदोरा इित। सह नापदने वतत इित सनापदः उरोऽः
े
खलशनोो े
िो यषा े महाानाखला
े खग े
इथः।
ु ु े ् १३९॥
ु े १गााकमतत॥
नभित वायत।
ु
१। गतरिमथः।
दीिपका।
ु
वायताक ु ु ् १३९॥
ं गातराकम॥
ु
ाणणागोकण -
भिकणमहालयाः।
ु
वापदािवमा -
े १४०॥
िकोः खमडल॥
पिवऽाकिमाः॥
े े
गवमाऽियोदर।
ावकं िजौे
े १४१॥
नामतः कथयािम त॥
े
गवमाऽियोदर े
इित। अहारताऽियतार
इथः।
वमाणमाकोटािदावकं ितम॥् १४१॥
दीिपका।
ु े े शोानीित
एव तािप भवनदीायामऽतदकागाव
ु
ापियतिमिवरोधः॥ १४१॥
ृ
विः।
े ं नामााह।
तषा
े
माकोटमडलशान -
िरडगलडकाः।
ू े
ललरौ ं ु-
शक
ं
कणकालाजनाविप॥ १४२॥
ृ
विः।
ु
अथ बित ु
ं भवनाकमाह।
ू ु
सामरपरायौ
ु प ैशाचमािदतः।
बौ
रास ं यागाव
् १४३॥
े ं च महिधमत॥
माह
े ं ॄा ं
सौ ं ूाजर
दी ं परमया िौया॥ १४४॥
ु
बित ू ु
े सभवनाकम।् तषे ु प ैशाचमािदत इित। आदौ
दीिपका।
ु
बित ू ु
े सभवनाकिमित। ू े े
समतवयोन ्
-यकं
ू
लाना े
ं दवयोनीनामडमात।् यदाााः
ं
अिवको दैविययोिन पधा भवित।
ु
मान इित॥ १४४॥
ैकिवधमासतो भौितकगः।
ृ
विः।
ु
अथ गणतयोिगना ु
ं भवनाकमाह।
गौण े योगीशधामािन
ृ ैरवम।्
ृ ं कतभ
कत
ॄावैवकौमार -
मौम ं ौीकठमिमम॥् १४५॥
वीरभि िचम -
ु ्
ामयोिगवरतम।
पदाधोऽिधकार
सविािधकिौयः॥ १४६॥
े
ादादधोऽिधकारोिधका
े ु ृ
ौीयसाारमरानगहीतात ्
त वीरभि
ु
ु ं भारं भवनम।
योिगिभरिभत ् अऽ ैव च ैत े िा गणतमधिन
ु ू
िताः॥ १४६॥
दीिपका।
े यावत।् वीरभिािद
ृ ं च भ ैरव ं चित
ृ ैरविमित। कत
कतभ े
ू
ाच े ादािदािद। अत एव भारभादयो ु े
भवनरा
ु एव। िकचामी
अनिनया ं ु
गणतवािसनँौीकठाऽिप े
ूया
ु
इम।् ौीकठानिमताव
ु चामोघा बलशािलनः। इित। ताऽिप
ु
१िशविनया। ताणता
ु ूधानाधोभाग े
वीरभि भवन ु
ु ं गणताममूलयकालवा
े -नाथ
उम।् यित। तदा िशत ं वीरौीकठौ च ूधानपाः।
ू ं सदहा
शाब जग ू े ं िचतः। ूकिताशयान
ृ ्
ु
कालं तापामपासत े इित। अत एव मते ौीकठ
ु ु
ूधानाभवनमम।् एतिितकाले त ु शतिाणािमव
े न तु
े अिधकारोऽ तदविधरव।
वीरभिाऽिप अडोमव।
ु
ौीकठवे गणताविधिरित बोम।् यं रौरव े
ु
शतिादयः ाता वीरभिपरराः। ौीकठािधिता इित।
ु ं अडाधारकावे वीरभिपररा
अऽा ु इित। तत
् ु
ु ं शोम गणत
तान एव तवन ु
इव ौीकठभवनिमित ु
गरवः
े
। वामदवादय ु ऽयोदशिा वीरभिाधो गणमधव
ु ू े िता
े
इाह। अऽ ैव चािद॥ १४६॥
ु एवित
१। अनिनया ू
े पवणायः।
के त इाह -
े
वामदवभवान
े
भीमोमापजराः।
े े -
सवशानरावक
ं
वीरैकिशवसिताः॥ १४७॥
उमः ूचडक ् चशः
े
ु
गणाना ू सिताः।
ं मि ं
ु
तपसा गणोपा
् ु ं गताः॥ १४८॥
बोधादीन गता
ािधकारिवधौ तीा
िावाथियाः॥ १४८॥
ऊान ् े
बोधशादीन ्
महता तपसाऽऽरा
ु ु ृ ूााः। िनजऽिधकारिवधौ
गतामनमहकं े तीाः िाः
ु
कशलाः
सवाथानिबयायोिगन े १४८॥
ैत॥
दीिपका।
सवाथानिबयायोिगन े १४८॥
इित ाविधकिवषयमव॥
ु
े दशगणौीकान
तो ्
् ु
ूधानािधपतीन ण।
े ं -
बोधशचडसवत
ू
ोितः िपलशरगाः॥
पाकै कवीरौ च
ृ
िशखदे इित त े ताः॥ १५०॥
े
वामदवािदः ु े
ूागो ु ौीयषा
दशगणा ं त।े इम े
े
बोधशादयः ूधानािधपाः॥ १५०॥
दीिपका।
ु-
सवियवतन
वाःकरणाौयः।
ु े िनयतौ या
पष
कले कलनशिमान॥् १५१॥
ृ
विः।
ु
पषतवितिन ु े सवियािदिवशषणिविशो
भवन े
ंु
िोऽिधाता। यं ूािनपणावसर े १भौवन े
ं
िसौयिमित। ं काले च कलनशिमान ्
एव ं िनयतौ िनयृसः
ितः॥ १५१॥
े
१। कलािदूकरणऽादशोकः।
दीिपका।
ु
पषतितनीािद। ु ं ूधानमि
एत भवन ू
ु
रागािदभवनाधोभाग ु
एवावित ं पष ु
भवनाधारायोगात ्
ु
इम।् एतदवे ापयित यिमािद॥ १५१॥
ु े े
भवनशमहादव
े
वामदवभवोवाः।
ं े े
एकिपगणशाना -
माऽा
ु भाराः॥ १५२॥
े
परमशोपमा राग -
िवागभ कलापद।े
ु ु
महापरचति -
मडले मडलािधपाः॥ १५३॥
रागिवगभ ु
े ूागरीा ं
यििन ्
ु े ु े बमण
े ौीमतान
कलाभवनऽाबमण े
ु ु
महापरचतिमडल ु े
ं यित ं तऽामीभवनशादयो
े
मडलािधपतयः परमरोपमशिमात ् ु
सकायिःताः। कथ ं
ु ु
पनतिमडलं ितिमह नोम।् ौीमतािदनों
े ं १५३॥
य॥
दीिपका।
् ु इित भवनशनाऽ
तिन कलाभवन ु े ु े
ानमत।
रागािदकलाानीथः। ु े
तऽामी भवनशादय इित। अत
े
एवैत ैव दीाया ं तषामिप ु
शििरित भावः।
े
परमरोपमशिमात ् ु
सकाय े
इित। अत बोधशादय े
एतऽिप
ु ृ
मडिलनः िशवानगहीता एव। नत ु गहनशािदवत
े ् ु इित। कथ ं
अनिनया
ु गहनशादयो
पनः े मडलािधपतीरा इनरमवे वित।
ु े तषा
ऊभवनवािसमाऽण ु
े ं ूरकमिमिवरोधः॥
े १५३॥
ृ
विः।
े
अथ तषामिधपतीनाह -
अनिकलो गोा
े
मीशो ॄणः पितः।
ु े
ीवतजोऽिधपौ िौ
े
गहनश िवराट॥
् १५४॥
मायािधकािरणो िा
मडलािधपतीराः।
ं
ससारचबकाढ -
ू
भतमामिववतकाः॥ १५५॥
एताववे घोरय
े ं
ू
सवभतभवाऽविनः।
सीदािननो यां
ं े गाव इवाबलाः॥ १५६॥
पक
े
अमी मायािधकािरणोऽनशादयोऽौ ं
िासार
्
एवाजॐॅमाबम तदाढ ू
भतमाम ं
िववतकाासािरकाः
ू
। इयवे च ैषा घोराऽिशवा सवभताना ू
ं भिमः। ं
यामिवासः
कदमिनमाशबलीवदवदवसाद ं याि॥ १५६॥
दीिपका।
ु
इयानवे मायीयो शाा े े
इाह इयवािद॥ १५६॥
ु
अथ िवाभवना िवारा उ।े
ु ॄवताली
भृगणी े
ु
ाणमिका परा।
िपणी निनी ाला -
ु े
ाबदराः॥ १५७॥
िवारा ु किथता
ं ु
िवाया ं िसताः॥ १५७॥
एतािवाराोऽनरोमडलािधपितिािभता
ु -
१५७॥
ाना ं मकोटीनामीयः॥
दीिपका।
ु
भृगणीािदना ु ु ु
शाभवना े
इाह अथािद।
ु दीौी -
तासामपिर
िवािधपिःतः।
दवो
े े
मशशिचदािव -
ू ु
िहाकानगः॥ १५८॥
उााबराडा
महावीयाः पदिहः।
ु
िा गणािदालाः
शाािण पतयिःताः॥
त े चानूभृतयो
गिदता एव नामतः।
पत त े िवू
ु
पवू ूानषतः॥ १६०॥
ु ू िवािधपाो िो
तीना ं िवाराीनाम
भृगणीूभृ
ु ितः। कीिगाह मशित
दीौीः िनरितशयानिबयासः े े
े
मशानामनादीना े े े ईरभारकः
ं ूरकनश
े
तिदािवािजतिया य े दाः तषा ू
े ं यहाकं
तदनगु ं य स हाकानगः।
ू ु े
तऽ य े िािःता े ईरूया
् ूरयणन।
उ। ईरोऽधिवाना ं पतीन स
इथः। े ू ् तने
े
ूिरतमाऽा ु े
े कवतऽधन ं जगिदित। उादय िाः
े े ृ
गणााऽ दवीचडशवषूभृ े
तयः िदगीराादयः।
शाािण च िनासकािरकादीिन। पतयानादयिःताः। ते
ु े पवमाः॥
े च ूानबमण
चानादयो नाा पण ू ु १६०॥
दीिपका।
ु
तासामपरीािद ु तीनािमािद। अऽ त ु
ाच।े भृगणीूभृ
ू
िहाक ु े शोम।्
ं िवािधपभवनागतमव
उादय ु अनािदिवरभवनागताँशोा
े ु ु
इित गरवः। अत
े
एवाह मशानािमािद। अनादीना ं मादीर-भारकोऽन
े
एव ूरकः। अ े त ु तदधिःताव त ूया ु ं पवमव।
े इ ू े
े
गणााऽािद। एत े च गणरादयः
े िबयाकाड े गणशािदष
े ु
ू े वमाणाः। शाािणचित।
पन
े शाािण च दशनाता ं
पतयानादय-िःता इित। एतषा
गतानीथः। े ंच
े ं
महामायावोपसतकायिवा ु
-िधपितभवनोवितात ्
े े ु -नाकं
अन चरशवाादीरतितमतव
े ् यित ईशानती शाा ं तं सादािशव ं त
यम। ृ ं इित।
े अनाथर
ौीमराऽिप े इित॥ १६०॥
सदािशव े पिवऽाग -
सकलािदपिरदः।
े
दवदािशवो िबौ
ृ े
िनवािदकलराः॥ १६१॥
े
नादिन पितँशौ
सवशिमता ं वरः।
योिनिव वागीशाः
पतयः परतिँशवः॥ १६२॥
ु े े
नादभवनिनपितनादरिःतः। यथों नादािधकारोौ
ु ु े
ौीमत े सषशिःतऽ ु ु
चकोबदूभः।
े तपासन
दशबािणऽ े े ितः। शशाशखरँौीमान
े ्
े
१। दय इित पाठभदः।
दीिपका।
ु इािद। ॄााना ं
सदािशव े इािद ाच े सदािशवभवन
यं कालोरवौ
सकलिनलािदशिप एवाभावः। ृ तऽ
े िशवभदाकूकरण।
भवता रामकठन े ू ं
े सकलं िनलं श
कला ं खमलं कतम।
ृ ् पणमम ं कठों
ृ ् इािदना
चाम ं तम।
े ं ू े त े मा
ूासादभदमधाूितपाोपसहारसऽाान।
े
िवरािधातृ े
शिभद े एव
ूितपादकादा
्
ॄाािदवत आाता इित। यवे ं कथमौ िा इित। अधा
े
ि िशव धमनोपचारािदिवरोधः। े ु
िनपािदभद
े
सदािशवावाभदवत ्
िशव ैव
े े यित। ईशानती
तवनािधानोपािधवशापचारणोत।
ु
ृ ् भवनािप
शाा ं तं सादािशव ं तम। ु नादािदकला नाः
्
पितिँशवात इित। अत एव िशव
े े े
शाशरीरािरवारमषामिधयनोपचारां
तवनिनवािसन
ु ु तदभवनरावोपासनाीया
ु े वा
तिरयोिजताना ं सायाना
ं एव भदो
ं पारमािथक े
ब ैवशरीरयोग। नन ु शििशवतयोरिप शाारषे ु
ृ
ौवणाथमीशानती शाा ं तं सादािशव ं तिमित
े
वमाणवचनोपपिरत आह। वैविािद य े ु
ु ं पिरमहश
ू
१। मलूतीकम।्
ृ
विः।
अथ ैतदाे ं ु मिनः
ु ूयित।
सदािशविशवाा -
ु ु
किताणवपिःितः।
सवाितशयिवौाम -
पतयः कथम॥् १६३॥
ू ं
सदािशवता िशवनाथा ं यावोऽा तऽाणना
ृ े
िनवािदकलराणा ु
ं िनपितूभृतीना ं च वपिःितिद े
दहयोगः
कितः। तऽ च सदािशव त े सवाितशयिवौामः निह ततोऽत ्
े
िनलिशवतातऽितशािय िकमि। एव ं च कथ ं त पतय
उाः॥ १६३॥
दीिपका।
ं े
अऽ च सपोा ु
सिहानो मिनोदयतीाह अथ ैतिदािद।
ृ
विः।
अऽ िसा।ु
ईशानतीशाां
ृ ्
तं सादािशव ं तम।
ु
भवनािप नादािद -
कला नाः पितिँशवात॥् १६४॥
ृ
विः।
े े
अनशािदिवरोपलितमीरतमितब िनलता ं
ु
सदािशवतं ये ं अऽ च नादिबािदकला एव भवनन
े बोाः
। िशवभारक एव चाऽ सवतािधपितः। नाः कित।् तत
त पतयः कथिम चो नावकाशः॥ १६४॥
दीिपका।
यवे ं नादिनपितँशौ
े
सवशिमता ं वर इित िभं
पतीना ं यं तथिमाह।
िक ु यः पितभदोऽिन
े ्
स शा े शिभदवत।
े ्
ृ े े
कभदोपचारण
े े
तदानभदजः॥ १६५॥
ंु
े ं दशियत
तमवे कायभद
ु ृ े ु
िबभवनिनवािदकलरचतय साधारण ं ताविपमाह
ू
।
ु
करोीलन ं यािभ -
े
ँशििभनरतजसः।
ृ ं
ता िनवािदसाना ं
ु
भवनानामधीराः॥ १६६॥
ृ
विः।
आणव सवसवकतृ ानजसो
े यािभँशििभः
ु े ताँशय एव िनविूितािदसाना
े कत
ूकाशन ं दवः ृ ं ं
ु े
भवनानामीरनोाः े
इतमानमासा ं पम॥् १६६॥
ृ
विः।
अथासाधारणं चाह।
भतािन
िनवतयित ू
यया साऽ िनवतका।
ृ
िनवििरित तान ं
े
तऽशोऽिप ृ ् १६७॥
िनविमान॥
ु
यया शा चतदशिवध ू
ं भतसग
िनवतयित।
ं
ससारवै
त ु ं सादयित सा
ृ जननने कै वािभमख
भगविभविनवतनापारकािरणी। त तदिधये ं ान ं
ृ
िनविस े
ं ं तदिधपित परमरो ृ
िनविमािनतोऽसौ
े ृ े
ानभदाभदा े एव ं ूितादीनामिप
भा उो भदः।
े ् १६७॥
यम॥
दीिपका।
ू ं ाच े ययािद।
िनवतयतीािदसऽ े ु
चतदशिवध ं
ू ु
भतसगिमपलण ं ान े कवल
ं बाना ं अि े ं
ू
सोजातमततयाऽिभयः
े तदूािकामैभगवान ् गरवः।
इित ु
ु े
एव ं ूितािवाशािभवनिप े ं
बमावल
े ु
वामदवाघोरतषाकारो ये इित तवनवािसना
ु ं
ु े
तवनरावोपासकाना े ु
ं ब ैवशरीरयोगो वाव एवम।्
यनरमवे यऽिप
े तदमापाः शैवसाधनयोगतः। त े
तिमााद ं ूा याि परं पदं इित॥ १६७॥
ृ
विः।
तथािह
ृ
िनव ू
गितभयो
यया ूावलणा।
िनिषत े ूिता सा
ान ं ता
ं तितः॥ १६८॥
ु ु ृ ु
अनानानगहीतोखाणोः ु
पनरधोऽिन
ं
ससारलणा गितयया ृ े ु
िनिषत े सा गितिनविहतात ्
ूिताा
ु
शैवी शिः। ान ं च तिताभवनम।् तदीर
ूितािधपितसो े
ं िवयः॥ १६८॥
ागिवषयं
यया ान ं ददाणोः।
सा िवा ानमा
े
िवश तदीरः॥ १६९॥
ु े ं ान ं
आिवषय ं शिवषय ं गिवषय ं चानमय
े े ं यया
ा पािरशाााताशषपदाथजात
ृ
े
शाणोरानः परमरोऽिभनि सा शिः िवाा त
ु ं िवा ं तदीर िवािधपाया बोः॥
भवन
सवःखूशमन ं
ु े हरः।
ययाऽ कत
े
सा शािदं चित
्
ु सोऽिप
तवन शिमान।्
ृ
विः।
ु ु नादकलोथमाह।
इ ं िबकलाचतमा
ऊाधोिवषयालोको
् महरः।
महान य
महम िबयते
ु
िचतो यािभिवमतः॥ १७१॥
ता इिकााानं
तानीशिसृिप॥ १७२॥
ु
िवमोचन ं िवमिबापगमः। ु
िवमचिमान इित पम।्
ु
एव ं च िवमतो ं ु ऊाधोिवषयः
मो ैिषणः पस आलोकः ूकाशो
महािनिकया िवधीयत े स एव च दीिपकाया महरात े
रोिचकया साववे महमः िबयत े तािनच ैतासा ं
ं
ानानीिकािदसािन। े ु कलािधपितः
ितसृतास
ु
तािनिकापलितो े
विदतः॥ १७१ - १७२॥
दीिपका।
ु
शातीतभवनमकमव ू े तऽाषामभावो
े े ौयत े यः।
े एतािन च
ु
िशवतभवनािन महामायायाँशिपने
ु
भवनाधारकासवात ् ु ्
तायशािमकानीम॥
ृ
विः।
अथ मोिचकायाोगायाोवापारमाह।
े
सवािदयोगऽिप
ं
िनयों मलाशतः।
ूमाि तया साऽ
मोिचका तदं च तत॥् १७३॥
ृ
मोचकियाक
े ं करोित तम।्
ययशान
तदं चित
सोगा े
तदीशोगापितः॥ १७४॥
े
िवशािधकारभाजा ु े
ं सवािदगणयोगऽिप
ं े
मलाशावशषतः े यदि तया शाऽऽनो िनवतयित
ूयं
साऽ भगवतो मोिचकाा शिः ता यान ं तकारी
ृ च
े
परमरः े
तदतव मोिचकाया पदँयम।
े ् यया
ृ ु
कतानमहमीशान
ं सादयित सा ऊगाा शि ान ं
ऊगा ु
े ऊगािधपितिरः॥
ं तदिधाता चर १७३ - १७४॥
े तदमापाः
यऽिप
शैवसाधनयोगतः।
त े तिमान ं
ूा याि परं पदम॥् १७५॥
ु
नच सृािद कवि
ाथिना िह त े यतः॥ १७५॥
े े ानाने वमाणानकिवध
तिधोपदशपण े -
ु े दीाने शैवने पारमरण
भवनयोजनाकन े े साधननोपायन
े े
ु
यात ् े
यऽणवदभाजः ं िनरितशयानाकं
तिितपय
े नच
भोग ं ूा परम ं पदं याि िशवसमाना।
ं
े
परमरवत ् ििािदक
सृ ृ ं िवदधित। यताथ परे
िनवाणावािलण े िना िवौाियषा
ं त े एव ं िवधाः। ततः परं
ु
ूा वनोऽासवात ् े
ूयतापगमा ृ ं
सृििािदक
ु
न त े कवीित यावत॥् १७५ - १७५॥
ृ
विः।
ं
उपसहराह।
ृ
विः।
् ु तितमिप
ृ इा
ईशानती शाा ं तं सादािशव ं तम
ु
ू े े वमितिदशित।
तदभतमवित
ं े वित
१। सपत े पाठः।
े े
शावविमष
ृ
सकलः कयोगतः।
ृ ं तदािदिवषय ं
क
िनलोऽऽ सवदा॥ १७७॥
य ूथमिदय ैव पकिनििरथः।
तदािदिवषयो ृ अऽित।
े
िाूवौ ं िनल एव परमरः
ृ तपरम े वा सवकाल े
् १७७॥
कायाथ कलाकितमितात॥
ू
दीिपका।
ू
भिमूाधािनकमि
िवािबकलािदष।ु
ु
गणकारा दशााःु
े ु े १७८॥
नादकोटरधोमन॥
ू
भिम पृिथवी ूाधािनकं च ूकिततं
ृ मि माया तषे ु
ू े ु िवाया ं च शिवाया
भिमूधानमितष ु ं
िबनादकलानवके चवमऽ
े े ु
गणकाराः। ु
गणबनानािन ःु
तऽ पािथव ूाकतमायीयतऽय
सि इथः। ृ ु
े गणािकाः
ु
सरजमोबलाः काराः पाशाि। सािदगणऽयमऽ पाशतया
स रजमोपया
ितिमथः। े े
ूकाशनोष सिप
े
रजमोामिवषासवात ् े तथाचों
पाशिसः।
ु
िसगणा। ु
सगणाविो ु
भिवना ं भोगो मलोऽशिचबः।
पितभावानलदाः पसा े ु
ं ु ं चतोगणूभवः। इित। िवाया ं
ु
िबनादकलानवके च गणाना
ं सवतातृ
नािदबोधादीना ं या
िनरितशय महमाऽऽलोक कऽ ममी कला रोिचकाा
ु ं च शिवा
तदधोवित च नादकलाय ं िबकलाचत ु अं
पृिथवी च काराः ूितबकने िताः। अत एवाऽऽह
ु
े इित। नाद या कोिटः ऊगाायाः
दशाानादकोटरध
तदधो दशैताः ूोवादिबकलानवकं
कलायाः पयः
ु
शिवातं े े
चतशकं
िनरितशयसवतृ े ु
ािदपारमरगणूितबकानात ्
आा
ु
इित माः ु अ े त ु भिमः
काराः बनभवः ू ूाधािनको
मििरसमपाठािभूायण ु
े ैव ं ाचत।े यत गणाना ं
ु ं ूधािनकावाशमििरव
सरजमसामशान
ू
मिभिमिरित ु
मािानम।् िवाया ं िबनादकलानवके
दीिपका।
ु
इ ं भवनदीोपयोिगन ु ु ं
ं भवनाानमपस
े
वमाणकलादीाया ं िनवािदकलापकाभावन
ृ
ु
ताशमय ंु
ं सममिप शोिमित दशियत
ू े
भिमूाधािनकािदना इाह।
तासा ं ािानािन ूदँय
ू े
भिमािद। ऽ भिमः ृ े शोम।्
ू पृीतं िनविकलाभावन
ं
ूाधािनकं च ैतितिरमािदूकिततपय
ृ
ूिताकलाभावन। ु
े मपलित ु
ं पषािदमायातजात ं
िवाकलातभावन। ु
ं े िवोपलित ं चशिवरसदािशवा
े ं
े िबनादकलानवकमिप
तऽय ं शािकलाभावन।
े े अथ कथमषा
शातीताभावनित। ु
े ं गणबनानं अत आह।
े
तऽािद। े े माया ं यावािद सवित।
तत ाददहारण
िवाया ं िबनादकलानवके चािद
े ू े ु
च शावष
सवादीना ु
ं गणाना े अत एवाऽ
ं बनानिमित शषः।
ु
षीसमासो गणकारशो े
विदतः। ू कमधारय
पवतः इित
ूदिशत ं नन ु रोिचकय ैव सवादीना
् ं
ं ूकािशतात कथ
तदािदष ु ानषे ु एषा ं ब अत आह या िनरितशयािद।
े े े ं
यव
े ु
कथ ं िबनादकलानवके चम।् उत े रोिचकािदानषे ु
े िनयों मलाशतः।
सवािदयोगऽिप ं ूमाि तथा
े ं े
इािदनाूयतालणमलाशावशष ूितपािदतात ्
ु ं परमैयाक
ितरोधानशिशिपय ु
गण
ु ं वाम दीाूकरण े तत
ूितबोऽी
िवािदतऽयोपलणतया िबनादकलानवके च
ु े
मलपसािदगणबलादषामां दशाा इािदनोत े इाह। अत
े
एवाऽऽहािद। ू ु ं
अ े िािदाान ं पवापरासबादय
ं
े ापकं च य ं
वमाणकलादीोपयोिगािूदशनन।
वाऽऽगमारषे ु शाादयी
ु ु ं त ु यमव।
े
ु
शािप ू
सकलादीना ं वमाणािदित॥ १७८॥
ृ
विः।
ु
इदान ूागाना े
ं गहनशादीना ं िकयदादिमित
ु
ूायों तमाह।
े
िवाशनाऽ माया माा। तम।् ौीमौरे माया
ृ इित। अा अधः कलायाो
िवा परा ता
े े ु ौय।
गहनशादयोिाँशाष ू े तऽ
े
तयोमायाकलयोरतावमाण ु
ं तदरालिमित बिज ैवाऽ
ु े
लणामान ं तिरिनि। नऽ ूमाण ं परमत।
ु े तथाचों तऽभगविः बहितपादै
मायातानौतः। ृ ः
अिप सविसवाचः ीयरन ् ु
े दीघकालमीणाः।
मायायामानाोते ॐोतसा ं सा
ं इित॥
दीिपका।
ऊिमािद ू
सऽमवतारयित े ू
इदानीिमािद। नतऽ
ं
मऽासबम।् अत एव अनतिकल
ं ू े ैकवातया
इािदना पवन
े ् कथ ं पनऽ
ायम। ु ू
ैव न पत े छोवऽािण इित ायात।्
ु
एव ं िह पिठतमदयाय ु
भवतीित। बिज ैवाऽ लणा इित। तणा
ू इथः॥
िानमह १७९॥
ृ
विः।
ं ु
उपसहतमाह।
योरनोरवे ं
बमूसवयोिगनोः।
िवलयः ूितलोने
शितयाविधः॥ १८०॥
ु े ूकारण
एविमन े बिमको यः ूसवगः तोिगनोः योरिप
ु ु े सहारबमण
शाशयोरनोगिवपययण ं े िवलयः। यत एव
य ूसव ैव तऽाभाव इथः।
शितयाविधिरित।
ु
श ु
तावराशः। अश मायाशः॥ १८०॥
दीिपका।
ं ु े ु
उपसहतमाहपलण े
ं (ूलय॥॥॥॥॥॥॥॥। ) ूलयाऽ
ििवधः। असाधारणसगिवषयः
साधारणसगिवषय तऽ
ु
ूथमँशरीरिवलयाको ििवधः। तऽ िह जाायभगूद
कमणः
् ू
क िचिरयात लशरीरिवषयो भवित। िवानयोगसास ैभगाा
कमणः ् सव
यात इित कमणः ् ू े
यात सदहिवषयिःितकालऽिप
े
भवित। महाूलयकाले त ु सवषािमित
स एवाऽसाधारण तमाग
िवलयः। ितीय ु भरािदलोकानामपसहारािदित
ू ु ं स एवाऽऽ िवलयः
े े ु
े यं मते कालो नाम मनाणा
ूाितलोनािदनोत। ं
े
ििवधः ूलयाकः। उपभोगयादक े
च दहादशनात।्
े ं
लतऽोपसहारो ्
लोकऽयपिरयात इित॥ परश इित
ु
कडिलनीशः॥ १८०॥
ृ
विः।
ं े े सिचत
अथसपण ू ं सहारबम
ं ु ु
े े िजासमिनः
ं िवशषण
ूयित।
ाथ सम
िवलय कथ ं िकयान।्
भगवन ्
तमाग
ू सवाथदँयिस॥
ॄिह १८१॥
्
िय भगवन ततोहााकमािदश
यतवागमाथदिशं कथ ं
े बमण
कन े िकयालीन ूाधािनकादम
े
१८१॥
ं इित ूाथः॥
शिता तानो िवलयहार
दीिपका।
ृ
विः।
अथाऽोरम।्
महााप े सम
ाऽवारो लयः
सगऽवे ं ितःे कालः
् १८२॥
कमानोऽवधायताम॥
ु ु ु
अनवरतमनपषोपभोगसाधनतनकरणभवनािदजननापिचत -
े
शमायात ु ंु े
पनायिनवतनमिविवऽशजनाथ
भिवना ं भवॅमणिखाना ं िवौा ै
े
ूाधािनकादरनो िवलयः
े ृ ं
ापिरगहीतसदािशवािदसकलपोपसितलण े महााप े
समानः ूितसारः। यथा याशासौ तथामे
े
ियित। सगऽविमित े तथािह
समन।
े े ृ े ः।
परापरिवरानकािधकािरकतन
े े े
परमराूिरतानािदपतया त ु समः। तिद ं
्
ु इदान
समचानः कदा िवलय इित यित ं तिदयता ूम
िकयािनित िकयालीनिवलय इित ूोरं ितःे काल इािदना
ू
िितपवकात ्
िवलय े
ितावत ्
कालोऽिभधीयमानः ु ् १८२॥
ौयताम॥
दीिपका।
िसासऽू ं ाचऽनवरतिमािद
े
े ु
मायातपलण ु े े ममूलयो यतः
ं ूकाजनाथमव
ृ
े
ािद। े
ूाधािनकादरनो े
िवलयः ूथमिमित शषः।
ऽैलोूलय ु ूिथत इनर सऽू े ीभिवित। तथाहीािद।
ु
ममूलयावसान े गणािदतसृ े
रनकतृ
क ् ु
ात भवनसृ
ःे
ारीरािदसृॄािदकतृ
ौीकठकतृ े क ादनकािधकािर
े
-िनव
गः महालया े परमरया
े े े े च सम इित
ूिरतानारण
॥ १८२॥
ृ
विः।
कोऽसािवाह।
ु ु
चतयगसहॐा ं
अहहमाडजनः।
िनशा तावहोराऽ
े े १८३॥
माननापराधक॥
ु े ैष
िवलयो मण
ृ
ूकािद े १८३॥
िनवायत॥
ृ ु ु
कतािदयगचतयसहॐामानकं कनकाडज
ॄणि िदनम।् ताववे च रािऽः। अननाहोराऽमानन
े े
ं े े एकदशशतसहॐािदगणनया
षिधकशतऽयसातऽ
ं
सहॐािदगणनया पराधसा ु
यदाऽानामत े तदा
ु े े सृिबमवैपरीने
ूाधािनकानो िवलयः। एष च मणित
पाानगः भतसहार
ू ं ु पविमित
ू वैपरी ं तदा च
ृ
ूकािद
ूाधानािद यगोपादानकारण े
ं तिवायत।
ं
ृ ैपसतापारः
तदिधकत े १८३॥
िबयत॥
दीिपका।
ु ु े
चतयगािद सऽू ं ाच े कतादीािद।
ृ ु
एषा ं च यगानािमह
मान ं नोम।् सिहतारादरवगम।
ं े ् यं मत।े १ऽिटनाम
ु
कला सा ु
ू लविगणःतः।
ृ े ु काा
लवय ं िनमष
ं
पदशािका। िऽशाािकावाहाः ं
वाहािशपीिडतः।
ु ं लोकऽिन
मतसो े त् ैिशि
ं ु
सोत। अहोराऽ ं समाात ं
े
तिन ् े े पोऽहोरा-ऽवगण
पारमर। े पदशाना।
यः
ृ ु
ृ मासो ौ मासावतत।
पयःतो े ऋतना ्
ू ं िऽतयने ात अयन ं
ु
मिनसम। े
अयनितयनािप ु
वरः पिरभात।े सौरो मनजातीना ं
े ं षिधकै ँशत ैः। िऽिभिदवौकसामः किथतदशनात।
तषा ्
चाय ु
सहॐिण वैबधािन ु ् सागतािन तावि
ृ ं यगम।
कत
ं े िह। एकै क॑ासतोऽािन ऽताािन
साशावदव े ु
यगािन त।ु
ं ु
सासाशयािन किनातः परम।् सवमतमा
े -
ु ु ् सहॐािण दश च
ात ं अाना ं त ु चतयगम। े ततो मरं परम ्
ु ु ैकसा िवये ं गिणतािथिभः
। चतयग इित ॄण-ं बििदनिमित।
ऽैलोिितः ताववे च रािऽिरित त ैव ूलयकालः। यं तऽैव
ु ु े ु
े एकै क भवदायः
ापारिनयानािमाणामायत।
ु े
यगानामकसितः। ु
त ैतदशिभँशाबै िदन ं कमलजनः।
ं लोकऽय ं
लोकऽयिितिरय ं समासने तवोिदता। तथा च ैतावती रािऽया
ु े य ं याित तमः ूा े तदवम-हमख।
मन। ु
ु े ॄााय
शयनादािवः करणाना। िशिबलायो
ू िनिभणोित जगथा इित।
ु
ममूलयाविध िािदगणा े े
काल ूमाणमाह। अननािद
े मान ं तलयकालापीित। तदतनकाडज
इदमवच े ॄणः
परमायःु ौीकठ चाहोराऽिमित शाारपत॥
े ू े १८३॥
१। ूलयपटले पदशोकमार।
ृ
विः।
अथ कथ ं त े तदिधकतादानीमासत
ृ इाह -
तदा िशत ं वीर-
ौीकठौ च ूधानपाः।
ू ं
शाब जग
ू े ं िचतः॥ १८४॥
सदहा
ृ
ूकिताशयान ् ं
काल
ु े १८५॥
तापामपासत॥
िचताणन ्
ू शािधाय िति॥
तदनरम।्
े ु -
िशवमभृ
मडलािधपतीिरताः।
ु
काले जगमा
ु े १८६॥
ािधकारं ूकवत॥
ु
पनरवारसगूार े परमराचोिदतानािद
े े -
े
े ैमडलािधपितसित
िवरूिरत
ं ैरिधकािरिैः ूवितता े तिन ्
काले जगिमाय यथामिधकारं िवदधित॥ १८६॥
ृ
विः।
ृ ु े ु
अऽ ूकिताशयौतमिनिहानः ूयित।
कम धमािदक
ं त
ु े मतौ ितम।्
गणन
ु
गिणनो ु
न गणोऽप ैित
ृ ु
ूकतावत े कथम॥् १८७॥
ु े ु े ितिम
ं यम तगणन
धमाधमप ु ं
ु ु धमानवै
भावा बिगणा ू इािदना। निह
रायभतय
ु
गिणनकाशाणापगमो
ु ः। निह पटाौ ं
े ु वा पृथत ु शम।् तत
शकरादमाधय
ृ ु कथिमित ूाथः॥
ूकिताशयौितः १८७॥
दीिपका।
ु े ू इाह। अऽािद॥
तऽ ूसानः े १८७॥
ृ
विः।
िसा।ु
ु ु कम
स ं बिगणः
ु
नाप ैित गिणनो ु
गणः।
े ू
दहाफलभमीना ं
े १८८॥
तााऽोपचयत॥
ु ु
भववे बिगणं ु
ूागरीा
धमाधमप
ु
गिणन
कमणः ु
सकाशागण पगमः। तऽ त ु ूकतौ
ृ तम
ु े कापचारबीजािदाह दहाफलभमीना
ितिमपचयत। े ू ं
ताात।् यतः ूकिता
ृ एव भोणा े ू
ॄ ं शरीरियाथभोगभमयः
तनोम।
तामाऽिप े ् बिऽिप
ु
े कमाशय
ु े
बात ् ृ ु
ूकिताशयमानामिमिवरोधः॥ १८८॥
ृ
विः।
ँय े च
े े
ताादपचारबीजादनकिवधाँशानामौपचािरः ृ
ूवयः।
तथािह।
ु ु ु े
माथानगमानपपगणाथूतीितकािरण लणा ं
ू
सरयिदो ु ु कऽ
जगचः। ु कऽाह।
ु े आधार इािद। तऽ तावदा-धारे
ू -
यथा - माः बोशीित। अऽ िह मानामिधकरणभता
ु
नामच ैतािोदनलणने बोशनाथनाननगमात
्
आनथात ्
१। विमथः।
दीिपका।
ु े लणाभदाः
ूसानूसन ंु
े क इित दशियत
ू
आधारसऽमवतारयित। ँय े चािद॥
े १८९॥
ृ
विः।
ु ु
तिदयता ूासिकमपचारबीजमदा
ृ ु ं ु
ूकतमपसहारबममनसराह।
ु ं
एव ं गणािदसगाणा
ु
पराध गणकारणम।्
े कला ं माया
कला लिढ
ु
ािधकारपराखी॥ १९०॥
े
ृ िनवत
तिवौ
े
दवादिधकािरणः।
सगिािदको यात ्
अिधकारदाौयः॥ १९१॥
ु
गणािदसगाणा ु
ं ूागमानन ं े काले तीत े
े पराधसक
ु
गणकारणमा ु ं
ं कला ापसहरित। तामिप कला ं
ु ापारोपसहारः
ादिधकाराराखी ं े माया
े ं
ावोपसहरित। ृ तदिधकताव
त च मायािधकार िनवौ ृ
े िवरतापारा आसत।े याषा
िनवत। े ं
सगिािदपोऽिधकारव े ंन
मायाौयः तिरतौ कथ ं तषा
िवरामात॥् १९० -
दीिपका।
ू
सऽय ु
ं ाच े गणािदसगाणािमािद। अऽ
ं
चाकालयोपसहारो रागादीनामिप
ं े
े यः।
कारणोपसहारोपलणन े
तचािद। तऽ
े
परमरा ् ु
अिधकारागात परमिभाजः। अते ु
ु े ु ु ं ूलयकविलनो
भवनरयोयतानगण े े
िवानकविलनो ु वा
मा
भवि॥ १९० - १९१॥
ृ
विः।
ु े
इमशऽिन ु
ूितसर उः। इदान शािन
ु
वमाह।
े ु े ु
एव ं मशमष
िवशिभमत ं पदम।्
िवामि सदातं
ं िनः॥ १९२॥
तिबव
नादमि पराशिः
शिमी े य ं हरः॥ १९२॥
अनने ैव बमण े ु ममहरनािदष
े मरूधानष
े े े ु
िनविततािधकािरात ्
परकै े ु ु स ु िवातं सदािशवत े
वूष
ु ं भव ं भवित। त ब ैव।े ब ैवमिप नादािन।
समपसतवै
नादोऽिप परा ं शौ ता ं त ु शिं
े ु ं
साारमरापस कलाूसवा ं न करोित॥ १९२॥
दीिपका।
ं
इदानीायोपसहारकाल ु
एव शानोऽिप ं
सहारकाल इित
दशयन ्
एविमािदसऽ
ू ं ाच।े अनने ैवािद।
े ं
परा-शािवित
ु
महामायािकायािमम।् ापस
ु ं कलाूसवा ं न
करोतीित तामिधिततीित यावत॥् १९२॥
ृ
विः।
ृ े सित परमरः।
एव ं च कत े
भिवना ं िवौमाय ैव ं
मायाया परिँशवः।
आकल ा
े १९३॥
ाप ं सृ ै ूवतत॥
ृ
विः।
ु
यथाच ैताािन ्
िन कारण े िवलीय।े एवमदपीाह।
एव ं तािन भावा
ु
भवनािन ूं च।
वपिष
ु ु
शाशानोिवू
ाातािन समासतः॥ १९४॥
अनने ैव बमणादिप
े ु
तभावभवनािद िसतािसतावित
्
यिििन कारण े ूलीन ं सपतो े ् १९४॥
ं े ाात ं यम॥
दीिपका।
ृ
विः।
ु ूयित।
अऽ मिनः
ु े
िवापाणदह
िबनादोऽथ कारणम।्
पः परो मागः
भावाः ूयािःताः॥ १९५॥
ु ु ू ु
शाशयोरनोभावभतभवनाना ं
ं े े ं
सपादविवधिन ्
कारण े ूितसर इित
यगवताऽाकमािद ं तऽ िवासदािशविबनादपरशिप े
ु े
शऽिन
भावाः ूयाः िता इित ूाथः।
दीिपका।
ु कऽ
कऽ ु कािन तािन सपण
ू ु
े ितानीित मिनोदयतीाह।
े
अऽािद। ु
भावाः ूयािःता इित। भावािदकारणा बिः
१९५॥
तपलितािन चाािन तानीथः॥
ृ
विः।
अऽ िसाः।
ू
नादः कला काल -
ु े सपष।
रागयम ू े
ू पकलो नादः
लः
ु े १९६॥
पताौयो मन॥
ु
ूधानािदचतमि
ु
िनिधिबतलः।
ु दवाः
गव मनोमखा े
ु भावादयिःताः॥ १९७॥
बौ
ु -
पमतनदव
े
िःताऽपक।
ू ू े ु मशाः
सभतष े
ू े ु सिताः॥
माःलष ं १९८॥
ु
इदमऽ ताय पाऽ शानो
े ु
ानाऽशोऽा वितः। तऽ
े े
चोमानवििशािबतागतन
भावूयानामवितने कििरोधः। तथािह सः
ू परोनादः
े
कलित। े
१कलााापचारतः कलाशसामानािधकारयनोः।
े े तारण ं
यथा वा िनिखलनादिबािदूमयाीकारण
परनादपमवितमवे ं समािसताबोडीकारण
े कलाितित
े
तावने ता उपचारः कतः।
ृ ु े िनयितकालाक।
कालयम ु े
े रागयम
िवारागप े सपष ु
ू इित। पषतसिहत।
े एतािन पतााौयो
ू नादः। अनने ैव च बमण
य स पताौयः पकलःलो े
ु
ूधानगणमहदहारलण ं यीना ं पाशपाणा ं
ृ
ूकतीना ु ं तििधिरित तभः
ं चतय
ु ृ ु
ूागिनवािदकलाचतयाको िबबः। एतदगत े च
गवऽहारत ु त ु धमादयो
े मनसा सह करणदशकं बौ
ु ूयािःताः। इ ं च
भावाः तपादाना ूागाः
सदािशवनाथः पृिथािदताऽपकािधातृसोजातािद-
ु
पमतनाऽपक ू े ुच
ं ितः। सष
ू े े ु भतिवशषष
सदहारकष ू े े ु मशाना
े ं ािः माणा ं
ू े ु पृिथािदिवे ं
लष
ु
शोऽै े े
तमयगभकारणाऽवित इदोषः॥ १९७॥
१। ापकिदित पाठः।
दीिपका।
े
१। ानीित पाठभदः।
ृ
विः।
ं
अथ ााताथपसहाराय े
ाय िबयापाद
े च ोकः॥
चोपपाय
ु
इित। यदणिनरोिधाबीजा ं
ु ु ू
तिः पाशजालं सभिर।
पशमतसृ
तपशमिनिम ं वमाणिबयातो
ं
चदिवहतशिँशाभवी ं ्
मसपत॥
े े िवापादमाः।
इित ौीमृग
े ु े ूकारणाणन
इवमन े ् ू िनणवँयिमण
ू पशन ् -ु िनरोिध
े
ाबीजािद मलकममायामहररोधशाक -
े े ु ु भयानितशयन
मनावावारकनानकशियोगा ू े
ु े े ु सृता ूसृता क ् ान ं यषा
ू ं पशमतनीरशाष
भिय े ं
े ु
त ैरमनवगत ं पाशाना ं सि बनहताालिमव जालं
े े ु ू े
तोपशमनहतोरिभधामानिबयादहतभतादव
दीमानाऽूितहतूभावा िशवमसमृिः। अयमाशयः।
े मसमृा
वमाणदीािबयाबमोिजतसहजसामया
े ु
दीािदकमपाशोपशाििनिमतामादयाय भवतीित
ु
यादिचानपममिहा ं माणा ं िवषापहारादािवव
े े साममाहतम।
मलकममायीयपाशदनऽिप ् तथाचाह
ु
गिोोितः मतकरणीयिनपणावसरे १िवषविकित
ृ
ू मलकमयोिनकायािण।
पशोण आरािधत ं त ु िसीयित
िविवधा
े े
साधकः इित।
१। अूकरण े तसमह
ं े पिऽशोकः।
ं
ु
िकमनपयोिग यदिप िकिदूतु ं
े ्
ृ तख िनलं गिजतम।
ूमयमिधक
ृ ु ं
अिपवसरोिचतूकतवमीमासना -
े ृ
ृगिववतािवह ु ु तिदामादरः॥
रत
शारकठौीम -
ु ं ला।
िाकठादनमह
नारायणकठ इमां
तऽो ृ ्
ु रचयिम॥
इित ौीमिवाकठाजौीभनारायणकठिवरिचतायां
ु ्
े ृ भवनाूकरणम॥
मृगवौ
॥ समाम॥्
िवापादमाः।
दीिपका।
िवापादमाः।
॥ ौीः॥
े
अथदान योगपादः।
ृ ृ
(ौीमारायणकठकतविसिहतः )
् ं
अऽ तावत अािवतताारसािनरोधकात।् दी ैव
मोचय ु े
ू शैव ं धाम नयपीित ौतदाया एव
े ु
िनरितशयकै वावािहतात ्
ता ु े -
एव पशपाशर
सवा
े
पिनपणोपायगतने समाािूदशकन
े े ानने िवना
ममरािदमाहािनायकन
ु े बोधको िवापादपिरदः
िनादियतमशादव
ु े
पशपाशरपिनपणाय ु
ूथममः। ततः
े
िबयापादोनकिवधसादीािविधूदशनायोपिदः। सित त ु
े
ानिबयाबमनािप ु
साधकपऽकािदना
समाानासादनािवदा सता
ु ं सादियत ं ु न शिमित
यथोपिदापारानठान
ूाणायामासिहतो योगय े योगपादूबमः। अऽ च
े
ूीणपाशाणोः परमरपावभासन
ं तायिमित
ु े पशपाशरलणन
तवऽयण ु े े सो वािपतः।
े ् सौऽोऽिप सः िऽपदाथ
ूयोजन ं च तप ं यम।
ु ुे ू
चतादिमशसऽूबमाः। वााक
चयायोगिबयापादै
िविनयोगोऽिभधात ै। ूाकरिणकोऽिप
े इािदिभवा
ु
समियनः पऽक ृ े
गहीतािभषकयो अवँयोपयोिग
साधकाचाययोः
ु े ् पाटिलकनर पादपटला े
योगूकरणिममतत।
ु ु े
सरयोिगजिमननोपिः॥
अथानावता ं मा
ु
ािधकारं सरम।्
े
यतरावो ये
े
दिशकाा िजगीषवः॥ १॥
सााताऽऽपाः।
ृ ु ् िक ैविवधाना
िनयोग े मतप। ं ं
े ु
दिशकपऽकसमियसाधकाना ं िनजिनजािधकारकरणमथ रं
ु त े िदिशकूभृतय उरोरभिमका
बा ू े ्
जय ैिषणः तदथ यतरन
ूयवःु इित िवधौ िलङ।्
े
अथ तावििमदमावं नामाह।
तदावं योिगं
िजताोपपत।े
ु
ूाणायामानाना -
ितां शन ैँशन ैः॥ २॥
े ु सयमी
िवषयपहािरष। ं े
यमाितिान ् े वािजना ं इित।
यव
े े पलाभः। उं च सनकन
िजतियिचरादव े
ताऽािण मनथा। िनय गितसः
इियाणीियाथा
परमािन लीयत े इित। कथ ं तितां ािदाह
ु
ूाणायामानानािदित।
े
वमाणलणूाणायामासकाासाितियं
े भवित। ितीयँशन ैँशोऽासिवषय े
शन ैः बमण
ु े
े ूाणायामादयोऽनयाः।
शन ैवमाणमाऽािववधनबमण
यादितमाऽमतां
ु ु ृ
वातगगदोदावतासोादितमोषादयो े
योगिवहतवो दोषा
े ु २॥
उवयः॥
ु े ु
अथ सां योगमपदमाह।
ूाणायामः ूाहारो
धारणा ानवीण।े
जपमािधिरा -
ी योगोऽमयम॥् ३॥
ु
ूाणः ूागिदतो वायःु
े
आयामोऽ ूखदनम।्
े ृ ं
ूरणाकिसरोध
ु ु ् ४॥
लणः बतदोषनत॥
ृ े े
ूाणनािदविभदादकाऽिप वायोः
े तय
ूाणापानािदपभदं ृ
िवापाद े ूदिशताः।
े ं ातभावादािधने बिहः
तािवध त वायोः खदन
े
ूरणम।् त ैवचाः तथाकषण
ं सरोध
ं ंु
कभीकरण ं
े े
रचनूवशनिवरामः ं
एवलण े ंस
ं याणादीना ं ूखदन
ु े े
ूाणायामः। बतशनियािण े ं दोषाः
सो वा तषा
ु ृ
िविहताननानिनिषाचरणकताः ु ु
तादपशमयतीित ु ्
तोषनत।
ू ं िह यथा मलाः।
उं िह द े ायमानाना ं धातना
ूाणायामैथा दोषाँशाीियगोचरा इित॥ ४॥
अथ ूाहार लणम -्
ु
ततखलवााद े
े ं व
तषा ृ े
चतसः।
ूाहारो िवधातः
् ५॥
िविनवतनम॥
सवतो
ततः ूाणायामाासादनरं ूाहारः कायः।
ं
िकपोसािवाह े
तषािमित े
तषािमियाणा ं सी वैषियको
ु
यखलव े
आनलशदााद े व
ृ े
तर चतसवः
े ूाहरण ं ूाहारः िवधयः॥
एवियाथः े ५॥
ु
इमनितः िकं ािदाह।
े े ं
तनियाथससग
ृ े
िविनवितो मितः।
े -
धारणायोयतामित
पद े ाूकित॥
े े ६॥
तने ूाहारण ं
े िचतिियाथसयोगााता
े -ा
े ु ू
ृ ापारिवरिता हतभतायाः
िविनविः े
ाूकित े पद े
ु अिप त ु
े नचाऽ मितबिः
वमाणधारणायोयता ं मितरित।
े
मनन ं मितातसो ापारः त ैव धारणाौवणात।्
े
यदाह पतिलः दहबलि धारणा इित। तथा धारणास ु
े
मनसोयोयतित॥ ६॥
ु
ान ं वमाह -
े
धारणा िच िऽनऽपवााकारिवषया या िचा
तानम।् तािदिमित हमािलिहमराभवाज
े ु -चतयम
ु ्
् ६॥
इािदनाऽवसरारषे ु ममम॥
ु ु
े
अथ समाधलणम -्
े े
तदकतानतामित
े ७॥
स समािधिवधीयत॥
े
तानमकतानता
ं ये ैकिनभासं े तदा
यदाित
समािधिरित शाषे ु ूँयत े यदाह पतिलः तदवाथमाऽिनभास
े ं
ू
पशिमव समािधिरित॥ ७॥
ृ
विः।
जप लण ं कथयित।
जपाषण ं ये
ु
सखीकरण ु े ७॥
ं मन॥
ं ं ु ं
मानसाजपोपाशस च
ं े ु े
सवलघनभा ू
च ौयमाण म
े ु
यसखीकरणाय ु ् ७॥
१आवतन ं जप इम॥
१। ूयािदूकरण े ािवसोकः।
ं
ु -
ऊहिमदान लियतमाह
ऊहोऽिभवीण ं व ु
िवकानरोिदतः॥ ८॥
ं ु ं ॅमवे मागित।
यहं मितः पसा ु ु े
तवत
ूाण इनने िवापाद े ूाणा वायोौा
तदहन ्
ु ू यं तथा च ौीमायवु े तदनहःूवतत।
ू े
इित स ऊहो वीणाकः तिमकावाितो
ू ु
ल े विन
ृ ु उतो
असोषकतािकामनरमिदत े
ू यः॥ ८॥
ू
अथ किहोऽसौ काय योिगन उपयोगीाह।
े पदं हय
यदा वि े
ु े ं च तितः।
मपादय े
तोषकं िवप ं च
य तोषकं परम॥् ९॥
े बमण
तोह िितरवान ं ततो हतोः े यदित
े यादथ
ु
याारणाोगी सममानः यथावितसकलववभास-नया
े ं पदं त च पोषकं तिपकं िवपपोषकं च वि।
हय े यथा
उपादये ं तोषकं िवपकं िवपपोषकं च जानाित अत एव
ृ ं योगाम।् यथों मािलनीिवजय े योगा े समानऽिप
ूक े तक
ु
योगाममम।् हयाालोचनायित
े ु े अनने
े ौीमायवऽिप
े
लयोगी ् िनरोधकं च य ु बधा
योगिसिूवतकम।
ं
सवितम ्
इित॥ ९॥
ु फलमषामिभधातमाह।
इ ं योगााा े ु
यषे ु समषे ु
ृ
कतय योिगनः।
िवभाि शयो िवं
ा भानोिरव िषः॥ १०॥
न तमी े नरः कित ्
न रोदानवामराः।
रोचानमती ैतान ्
ियाूाणरोिचषा॥ ११॥
यषे ु ूाणायामािदष
े ु समषे ु कताास
ृ योिगनः
सवाँशयो िववत इव दीयो िव ं ा भाि ॅाज।े
ु अयमाहतसामािदथः।
सवकायष ु े
नच त ं अमतजात ्
े
ददीमान ु े किदाबामित
ं सतं ं रासदानविऽदशमनजः
े े
ृ ैानिबयावीयतजोिभरतान
। ूक ्
अतीाितब ितािदित।
े े ु १० - ११॥
े हतः॥
रोचानिमित िवशषणारण
ु ूयित -
अऽ मिनः
ृ े
िनवमनसो े ु
हतः
ं े
ससगााणखदनम।्
ृ
िनविधारणादीना ं
ू ं सव
मल ततः॥
ु े
े सरौ
िवरण
ृ ं च यितम।्
िवूक
यदाधन ं िकित ्
े कताम॥् १२ - १३॥
योगिस
ं
इियाथससगानसो ृ ताः िकल ूाणायामाः
या िनविः
े े
कारणन।े ूाणािदजयाि मनसो वँयता भवित। सा च मनस
िनविः
इियाथो े ु तत हतोाणखदन
ृ धारणादीना ं हतः े े ं
सव े ू
धारणादमलिमित का े
ृ िवरणोताम।्
अथाऽोरम -्
न श ं िवरां ु
ं े
तसगभयािधः।
ूावँयवाात ्
ु े उत॥
तथाश े १४॥
े
िविधूकाशकनोपचारात ् े िविधपदशः।
शाऽिप े े
िवरण
े
वऽिभधीयमान ् िवरण
े शारयाितिवरूसात इित े
ु ु ं यथायथ ं िवरभीरवो िह ौोतारः
तावदिभधये ं वमय
े ं
तथािप अवँयवाोशिसकलिविधिन -पणं
े १४॥
िबयत॥
ु
ं े वमाह।
तऽािदतदतया ित ं शौच ं सपतो
ू ु ृ िविधव
मऽा
े
दकाधदशसिभः।
ु
मृििलगगदास
ु
हयमािन े ् १५॥
शौचयत॥
िऽरपः पीा
िोती
े ्
ानन ं ृशत।
ििवमृ
खबानािभािन
ििवा शौिचताधरः॥ १६॥
ू
िवमऽोग िविधविदित सामाशािवनितबमण
े का।
ृ
ु
यथों वािस े अवकिठतिशराः ू
भिममयीय ृ ैरिरता ं
ैण
ृ मऽपरीष
का ु ् उदखोऽहिन
ू ु े कयात। ु ु इित ततः
नं दिणािभमख
ं
एकपदशससािभमृ ं ं िश ं पाय ं ु
ि ः यथास
े ् िोतीित।
वामह ं उभौ च पाणी शौचयत। ु
समियपऽकादीना ं
ु चयापाद
चतणामिप े ोितं वित।
ु ु
ततायमोितिवषयँशौचिविधः। ोतीत ु तदवे गणमाचरत ्
े िऽरपः
े आच िा ं पिरमृ खािन इियििािण
पीित
ं च ृशत।
बानािभिरािस ्
े ् ौ वारौ ऽीन वारान ्
वाऽधरोौ
े ् १५ - १६॥
ालयत॥
तदनरं च -
िहतजीणाशनः
ु ृ े
े े गह।
िऽकावित
ू े वनादौ वा
बाधाश
ु
ासन उदखः॥ १७॥
े
नमृ महशान ं
उमागणािधपान।्
ु
ऋजमीविशरोवाः।
नासामािहतयः॥ १८॥
ं वषणौ
पािा ृ रन ्
ं शन।्
दैदानसृ
े दाम े
िवदहो
ु
िजामादाय सितः॥
े े ं
रचयिपय
ु े मातम॥् १९॥
नासापटन
े
स रचकदासात ्
े ु
वधिविकमस।
े
बमशँशतामित
ृ े
िवकिवषयिप॥ २०॥
े
उलण रचकाासात ् े विहत िवषयिप
बमण े
े
वधकमस ु च िवशराताकारणपषे ु योगी शता ं
ु िविकमस
ूाोित॥ २०॥
ू
अथ परकलणम -्
ु मतः
बाने वायना ू
ू
यथाशिूपरणम।्
ू
परकतदासा -
े ् २१॥
ु ु िवकषयत॥
गविप
ू ूकषण
बिहने मातने यथाशि मतः ू ं परकः।
परण ू
ति े सु ु गिरमिप िशलााकषणशो
े ् २१॥
भवत॥
ु
कक ु -
ं कथियतमाह
ं
ागसमहण े िहा
ु ृ
िनरोधः ककःतः।
रोधशिदासात ्
े
िमिनवािरता॥ २२॥
े
रचनाक ू
ं ाग ं परणप ं सहण ं ाऽ
वायोिनरोधात ् ु
ककः। ्
तदासात अाहतरोधशिः
ु
अिभमतवनसाम त॥
े २२॥
् े े
तदासात िवधयना वायोः चरतः ूचारो योगी
ु ु ं िनि
मवामदिणनाडीचारषे ु िचकीिषतवानगय
् दिणरन ौः
यथाऽिन कमिण ् े अमिन
ु ्
ममः ं ु
एति
े ् २३॥
सौः ूशः इवे ं माऽभी ं योगी साधयत॥
तथािह -
परक ु
ू ं ककं वाऽिप
े
भजपिथ ित।े
पि ंु
ु ं मृजयाथ
े ् २४॥
ानोऽ रचकम॥
अनिलन े व
ृ
शोषण े बीजनाशन।े
ोभोादिवषोीि
ु े ु
मखष॥॥॥ट े ् २५॥
ु रचकम॥
े ु
ानाचनजपाष
े
दहाग े च शाकर।
ं े
ु
कको े े
रचकौा
ं े ु च॥ २६॥
दीा सापनष
ु ू
वामनावित े मित ककपरकौ ु आन
पथ
ु ्
आायनाथ मृयाथिमािदमहणात॥॥॥॥॥॥॥॥॥च ु ्
कयात।
(यं ) ु
पर पाथ वा वाम ं रचक े ् इित।
े ं भजत।
ृ
यदानिलनवशोषणिनबजीकरणोभोादिवषोीपन -
ु
ूमखकायािण ु
कतिमािन े चारण
तदान सौरमागन े रचक
े ं
ु ् ोभः िवषालादबहलीकरण
कयात। े ं शार इित
ु ु कततयो
िशवाौयसौषमागिवषवित ं
यानाचनजपािदकाय उािवा तिषय े दीासापन
ं े
ु े
ककरचकािवौ। ं
सापन ं ूितापनम॥् २६॥
े
अथ ैषा ं रचकादीना ं अासाय कालपिरमाण ं ूित िनयम ं
ु
वमाह।
्
यवीयान ममो े
तालैादशािदिभः।
तालो ादशिभजान ु
पिरणाहपिरॅमैः॥ २७॥
ु
हने जानमडलपिरॅमण ं यावा कालमाऽया िबयत े
तावतीिभादशिभः तालाः कालाशो े
ं यः। त ै
तालैादशिभः ु
किनः ूाणायामः। चतिवशाममः
ं
अाचािरशताौः।
े तथों ौीसवानोर े तालादशको
े ूाणायाम ु कसः। मतिभिवशा
यः ु
े
ौःठिगणो े ् इित॥ २७॥
ु भवत।
े ु ू ु
इ ं ूितिनयमूाणरचकककपरकसमदायपो यः
ूाणायामः।
सोऽिप ानजपोपते
गभऽिझतः।
ैयाय
यथा सगभः
े
मनसो न तथतरः॥ २८॥
ु
सोऽय ं ूाणायामो ानने जपने यः।
सगभाया
े
यः। य ु िवन ैव ानजपाा ं िबयत े स िनगभः।
यथा च
े ु सगभ
मनसः ैयहतं न तथा िनगभित
े
सगभूाणायामाथ अासः काय इित ताय॥
२८॥
ृ ं पाप ं
ूातिनशाकत
् २९॥
िदना े च िदवाकतम॥
ृ
ूभात े कतोऽय
ृ
ं सगभूाणायामः ृ ं पाप ं हि।
िनशाकत
िदना े त ु कतः े े सः॥ २९॥
ृ ं हि महनित
ृ स िदवाकत
े
दवाना ं मनिहतानािमियाणा ं िवषयषे ु अनािवावशात ्
ूाणायामः सातने िबयमाणः
धावता ं एष िनगभः
ूकषण
ृ े
ूचलं ूकवगवं २९॥
हि। इियजयकारीथः॥
िकं च -
य ु िनयन
ु ु ं सगभमित
े इम ं जपानय स
ु ात समारषे ु दीित च फलं लभत।े िपतॄणा ं
सवतीथष
ं
च ससारोरण े पोतः वो भवित। तसादाऽिप
े भवाि ं
ु ३०॥
समरीथः॥
सगभतामव ु
े वमाह -
े
ायदाकं दवे ं
े
जपाचकं सदा।
िादीथ तािन
तिपािण
ू ृ
कतािन वा॥ ३१॥
े ु
ने हतनाऽनः
सवािधातृ ं परमर
पयवितन े ं
े ् त च वाचकम ं
े ायत।
सकलकारणातीत ं परमाथन
े ु ूाणायामसमय े कयािदथः।
जपाथपाविवयौ ु यिद वा
े च ायते ्
धारणाफलं िलःु पृिथादीिन परमरपाौयन
े
सवऽावितः॥
। सकलिचदिचावािधातृने तथा भगवतवदा े
३१॥
े ं तं
यााचतन
ु
िसमपकारकम।्
ु
शैव ं वपिरित ाय े
दतो यमीिहतम॥् ३२॥
ु ं
यतः िकल भावजडं पृिथािदवजात
िशवपािधान ं िवना कतानाासतिमिप
ृ नोपकारकं
े
अतः पारमरमवै ु
े तव वपिरित े ् अतः यिमिभूते ं
ायत।
अिचिपमिप
ु े ् ३२॥
व ु ायत॥
यत ैवमतः -
िसय े धारणादीना ं
ृ
वीनामिनल च।
ु
सगभ ककं िवान ्
े
आितदिविखधीः॥ ३३॥
ु ं कालं
अयमकगण
ृ
कतिचविितः।
ूाोित धारणाशं
धारणािसिदानतः॥ ३४॥
ु
अय ं सगभः ककः ु ं कालं िचवििनरोधन
ादशगण ृ े
ृ
कतन ्
धारणापदश ु इाह धारणािसिदानतः
े ं लभत।े कत
धारणासिन िसिं तथाऽमानो ददाित॥ ३४॥
िथ धारणाशः
ु
ानाथपचारतः॥ ३५॥
े -
ान ं ूाथिमकमा
े ् ३५॥
वादीिन नतरत॥
ृ
ूाथिमक ूथमाासवाऽऽोः पृिथादीिन तािन
अास ान ं नदूमहदहारािदत-
ु
जातमपलमानपृ ू ु तदासगम
ािदताासपव ु एवित
े
े ू े
सवयोगशाषपदशबमः॥ ३५॥
अथ ैषामवे पाकितूयोजनलाछनािभध
ृ ं े-
े
तािन हमिहमोितः
ृ
कछािन पतः।
े
वधमडलौ
ृ ृ
वपाकतीिन ु ३६॥
त॥
ैयाायनिवोष
े ू े
ूरणाशताय।
भवि वळकाला
ू
िबशाितािन ु ३७॥
त॥
ं ं पतः पीतिसतो-
तािन पृिथादीिन पतािन यथास
ृ
लकािन ं ु ु -
सानातरौाधिऽकोणपिरवतल
ू े च
े वािरजने ालया िबना शन
पाकारािण बमा वळण
ं
लािछतािन भवि। ताधकािन स इथः॥
ैयाथ ३७॥
तािन च -
ु
बाधकानवतिन
मावग च।
योगी समािन
े ३८॥
िबभृयािदिसय॥
ु तषे ु
पृिथादीवे िमऽािमऽमने समािन बा
कायििसथ े ् ३८॥
योगी धारयत॥
ु ूयित।
अथ धारणपतलिजासया मिनः
े े धारणाप ं
दश
िचनीय ं िवपिता।
िक समानां
फलं ॄिह ुे
ू सरर॥ ३९॥
धारणास ु यदतिप
े ू ं हमिहमोितःकािदनोप
े ृ -
्
िद ं तत किान
ं े तिदा िचम।् आसा ं च धारणाना ं
ु ३९॥
े ूाथः॥
समाना ं फलं सरािधनाथामािदशित
अर ूितवचनम -्
े
िद चतिस िवि े
े ्
धारयिितमथिवत।
जलं िपपािसतः कठे
मौ े ् ४०॥
े जठरऽनलम॥
ृ
ूाणािदवििसथ
ठािदष ु मातम।्
िवषािभभव े ोम
तषे ु यऽोपयोगवत॥् ४१॥
े
चतसो ् ूयोजनो योगी दश
यदा िविता ात तदा े े
धारणा ं ैयकारणनोा
पािथव े े ् वारया
ं धारयत। तृषा त ु
् वाण धारणा ं कठे िबभृयात।्
यदा बािधतात तदा
आायनाथ ताः ूोात।् जाठरामा
े े सित
ु
तणाथ ु
जठरे ूागाम ् े बीयात।्
आय
ृ
ूाणािदवीना ं ूागिभिहताना ं ूणयनााना ं िसथ
ू े े ठािदष ु
ाधीन े सित तलसादकाय पवव
े ् िवषोादाािभभयमान
ानषे ु वायव धारयत। ू ु तव
े े
्
दयािदष ु मात अतम े ान े ोमधारणा ं बीयात।् यऽ वा
ु
िवषापघातव ु
े तथा धारणापयोगवत ्
सूयोजन ं तिन ्
े ् ४१॥
धारयत॥
े ं पृिथादीना ं माराितिमऽं
इदान पररमषा
े
िववचयन ्
सवसाधारणमाकाश ु
तावथममिभधामाह।
ख ं समषे ु भतष
ू े ु
ु
वायवारी िशिखिती।
भिमपवनौ
वायी ू
वािर े चाऽनलािनलौ॥ ४२॥
माराितिमऽािण
ु ु
ु े यमयमशः।
चत
े मितमान ्
पिरायित
े े ४३॥
योजयिदिसय॥
् े सवषामवकाशदािय
आकाशावापकात अवितन -ने च
े ् वायवारीिशिखितीादतऽया
े ं यम।
िमऽमषा ु े ु े किन ्
-दकै
चत ु ु
ु े यथाबम ं (यमयमश इित। य ं य ं
ु
बमााराितिमऽािण एतािन बोािन। तथािह वायवारी
ु े जलपवनयोः िो पररं न िमऽं
िशिखितीा े चत
ु
व शऽभावः े ं बोम।् वायी
इित ममषा
ू
भिमपवनािवित ु े बाबाधकभावने
अऽाऽिप ममचत
े
पररमषातणाम ्
ु अवितः ु वािर े -
े अराितं शऽता।
चानलािनलािवऽ त ु तृतीयऽिन
े ् ु े भजलयोवाोाो
चत ू -
ु ूाो योगी तथातथा
पोषकािऽिमवे ं पिराय बा
् ु
साधकने वा यथावसरिमिसथ एतान ूयीत॥ ४२ - ४३॥
अथ िवापादागतूयािदिवचारूकरण ू ं
े ूाणािदवायना
पोौ ान ं य धारण।े जयः फलं वाशषे ं पा
् यं ततः ूाणािदवीना
े समीिरतम इित ृ ं ान ं साधारण ं
फलं च ात ं ु मिनः
ु ूयित।
ृ
कािन ूाणािदवीना ं
् े
ानािन शरीरक।
िजतास ु तास ु िकं वा ात ्
इित ॄिह ु
ू सरोम॥ ४४॥
ृ
ूाणापानािदवीना ं ूणयनापनयनााना ं कािन ानािन
यषे ु तयः कायः। ्
ृ ु िजतािन शरीर
तास ु च ूाणािदविष े िकं
े ूाथः।
फिलतीित भगविाऽाकमाचित
ापकाानः ततमापकं
ृ ु
कितं वा ोतियत ं ु
कूयः॥ ४४॥
अऽोरम।्
त ठना
े े ु धारणात।्
पृदशष
जयः ूणयनादीनां
ृ
वीना े ् ४५॥
ं योिगनो भवत॥
ु
त ूाग ूाणािदपतया ित वायोः दािदपृाषे ु
पस ु ानषे ु रोधाणयनादीना ं ूाणािदवीना
ृ ं जयो भवित
योिगनः॥ ४५॥
िजतूणयनो धे
े
या े
दहमानः।
िजतापनयनोऽाित
ृ
शकदािदजहाित न॥ ४६॥
े
िविजतोयनोऽित
् ु
वाविशािदकान गणान।्
ृ
समानवििवजयात ्
े
भवजरो वशी॥ ४७॥
ु
वपिवहारविशता
े
भविनमन े िजत।े
ं ु
पकाकटकासो
ु ् ४८॥
वीयमयमतम॥
ृ स एविवधो
िजता ूणयनाा ूाणवियन ं योगी यावििच
ु
े
या दहे ं धारयित। विः ु
ृ ूणयन ं नाम यीवनमत इित
े
ूणयन जीवनपनोात।् िजतापनयनाापानवियन
ृ
े भवित। अपानजयाि
सतािवधो योगी अिप िनमलदहो
ू े ना पानाशनािद पिरणमित। अिप त ु
िवमऽािदमलभावन
ु े ैव। अँशकदािदमलोिझत
रसधातभावन ृ े ं
एवैष सत।े सवदिहना
ु े
िह रसमलधातभावनापानपिरणितभवित। िविजता
चोयनाोदानवियन ृ तीन ्
ृ असौ किववपवाातूभृ
ु
गणान ्
ूाोित। यने त ु समानवििविजता
ृ जराविजतवसहः
स सवदा
े भवित। िवनमनाानविापार
सवदहो ृ े कतजयः
ृ े
या
ु िवहरित। ॄरण
वपिष े ौवणििािदना वा
े
मषणाकषणादौ तथा
शािदथः।
ु
कदमजलकटकापिवोिप
त ैरसकाौयपः अिवनरं चा
े ४८॥
बलं सायत॥
ु
एवमानषिकूूितवचनादनर े
ं ूकतमिभधीयत।
ृ
धारणाादश ानं
ृ
िदालोकूविदम।्
समािधरिणमादीना
ादशैतािन कारणम॥् ४९॥
ु
ादशिभः सगभः ककै ू ु
ः धारणा पवमा। ता
े ् त िदामलौिककीमालोकूवि
ादश ान ं यम। ृ ं
ू ं ददातीित िदालोकूविदिमित
ूकाशािवभित ृ ु
तदास फलमम ्
ु े
। एतािन च ादश ानािन समािधिरत।
सिणमािदिदिसिकारणम।्
ं े ् ४९॥
अ ैविवधसमाधरिणमाािवभावात॥
ूाणायाम ं िवनावे ं
े
वँयाा चतिस ितः।
समवाोित
ु ु ् ५०॥
गणानाननरम॥
एवमनने ूकारणाऽऽिन
े ु
िनयतया वँयाा योगी िवनािप
ूाणायामने िचदिप दश
े े कितिनरोधाया
ृ ृ ित एव तदन ्
ं िचवौ
् ु
ैतान गणान
स आनयण ्
अिणमादीन ् े ५०॥
लभत॥
िक -
य ु यथोि
बमयोगापत।े
तऽ तऽा िचिः
े ् ५१॥
ताििवषया भवत॥
इित बा े ित े सव -
ु
माकलवे चषा।
्
सवान पदाथान ्
स
े ् ५२॥
िशवतं समसत॥
् िथािदिशवातं ूितपत े
यथोबमाासात यृ
धारणािदना ाीकरोित तऽतऽा योिगनः ताििवषया
ं
सिविभवित। तथािह आदौ पृिथािदताना ं
े े
िशवममहरमरमिवानाकलूलयाकलसकलै
ः
े
सिभँशिमिरतावतीिभरव े पृिथादीना ं
तै ििभपण
सहैकैक पदशूकारतया जामदािदिपडािदपतया च यावती
े े धरातं िविभत।े
ािः यथों - ौीमििभदन
पसिहत ं त िवये ं दश प च।
िशवािदसकलाानँशिमः ूकीितताः। े
तय िवयाः
ू
तदवे िवचण ैः। एव ं जलािदमला ं तोातिमद ं महत।्
पृथभदैे िरमैिभिमािद। तदवे ं तािक योिगनः
ं
सिवावतीव ु ् या ं ति ं ित े
े ं ौीमािमकत े ौतम।
सव व ु गोचरता ं ूा ं बा ् े तान ्
ु िशवितिरान सवानव
् े ु
पदाथान सवापयवितिशवपदूािहतात
्
् े
िवाूभृता िशवतमते तदकिनात।् हयान
े ्
्
पदाथान सित ५२॥
े पाठे एवाथः॥
्
िशवगभान समाितन ्
ूाणायामािदकानिप।
ु ूाणान ्
जहाित जयः
े ५३॥
स िशवं ूपत॥
आा ं तावाििवषया िविवमाण ैकािविध ं िवनाऽिप
े ्
ूाणायामान
परमरानजपगभान ् ु जःु ूाणान जित
कवो ्
े अपवत
स िशवतामित ृ ५३॥
इथः॥
ु -
अथाऽऽ मिनः
े
प ं परं महश
ात ं ु श ं न जातिचत।
ु ्
वैिचाित ं ॅा ै
े
तऽाा चतसः कथम॥् ५४॥
्
िनलप तावत भगवतप ं िनराकार े सित नीपात ्
ात ं ु न शम।् यदाः आकारवां
ं िनयमापाः न
ु
वनाकारमपु ैित बिः। पासवऽिप
अथा परमाथतो े
ृ े
ाियना ं िचवििनबनाकारिवशषकना त ैतित ं प ं
े
तपीतरािदवै ्
िचात ॅा ै ात।् कथ ं तऽ चतस
े आा िितः
े
कितनासपिवषय े भावचल चतसः
े कथ ं िनयमनिमित
ूः॥ ५४॥
अथाऽ समािधः -
पािथवा े िविचऽाक
ं े
न ये े धारण े तदा।
तथााभासतिाः
ू े योिगनयोः॥ ५५॥
ौय
े बमण
स ं अप भगवतप ं उन ु
े ातमश ं
तऽ त ु िनरालनोपदशबमण
े
े तपावािभिवित। य ु -
ु ं न ताव
वैिचाित ं ॅा ै इ ु ं आगमोपिद
ान परमाथन ु
े वैकिकानपपः।
े
ु
तपिदतििवधिवनान ु
वैकिकापगम े सित
े
दीादरसात ्
आनथिमित ृ ् े ं
े िक वैिचात य
कतमागमन
ूित ानमशिमित यत े तदाा ं तावत।्
े ृ ु
े े े सपािथववाणा
परमराकितिचनमयऽत े े धारण े
सकलसामायोगशाूिस।े त े अिप िविचऽपवळाितात ्
ं
िसतसिललोललािता न ये े ात ं ु न श।े न
ु
च ैवमऽापगमो ु यतयोः पािथवायोः
यः धारणयोथातथा
ू े
पवैिच े सिप साासाना ं योिगना ं अनकाियँौय
े
तथ ैवमागमोपिद
े
धारणाफलानकसााासयोिगलाऽिप यये ं ूतीितः ता ं
सामिप॥ ५५॥
भोगिवतिच
ु
कथ ं ािसिितः।
ं
ृ ू ्
नािधकािधराणन
ूाहदे ं साधन ं हरः॥ ५६॥
अथोत े जसहॐाीकतिविवधभोगाासिविचतसा
ृ े ं
े
कथमितचल चतसः ं
सिितः
ृ े
सिसकलविनावान ं ात।् यथों
ृ ूमािथ बलवढम ्
ौीमगवीताया ं - चलं िह मनः क
ु
। ताहं िनमहं म े वायोिरव सरम।् तथा - अिप
चडानलोततर
ू े शत े ूसरो रों ु िवषयो
महोदधः। े
ु यतो नदे ं योगा ं साधनमिवरान ्
े इित। न ैत।
न चतस
ू े अिप त ु
े आिददश
ृ परमर
जनिधक
ु रायिनझरिनधतभवभोगृ
ूचरवै ू े े ं
हाकलाः तव
ु ं ु ु
सिचरसातिनारससारभोगिवजगाः े न चाासवता ं
परमऽित।
े सवित॥ ५६॥
िकमिप ाप ं ऽिप
अत -
वैरायाासशािलिभः॥ ५७॥
े न ैृणाासन
वैरायण े ु पनदासवनाकन
े च पनः ु े े
ु
शल े शोभ इित वैरायाासशािलनः दााोपशमयाः
ं ै
एविवधयिगिभँशन ् े
ैँशन ैः िनिखलमिप जगत धारणाािबमण
गोचरीकत ु शत।े िकपनय
ं ु ं िचऽ ं पारमर ु
े ं वपिरित॥ ५७॥
ु
इवे ं सालनयोगमपिदँय ृ ु े ुं
ूकमनालनमपद
ू
भिमका ं िवरचयित -
े ं वा पकया
कय े
सवािधानयोिगनः।
सवभताना
सवदा ू ं
सवाकारोपकािरणः॥ ५८॥
ानपूमाणािन
े
पिरक चतसा।
यऽोपरमत े िच ं
ु पनः॥
तये ं पनः ु ५९॥
या सवािधानयोिगनः े े े तािद
परमरयमव े -वणा
ु पवााकितातित
दशभजा ृ े कोऽयमविवध
े ं ं प ं ूित
िवततवैभविवजृभवतः
िनयमः न कििदथः।
पिरिमतानोपासनमसमीचीनमवे िकल भगवतः। अत बिहरर-्
े
वाऽिवचिलतचतसा ृ
ानपूमाणाकािद पिरक यऽ यऽ
ू
भावशरीरे भतशरीर ु
े वा िचमपशाित ू ू
तऽ तऽ भयोभयः
ु े ु
ूयवता गपदशसमिधगतयिना ातम।् उ पारमर
े े
े
नियािण े
न च ूाणो न मनो िधषणषणा। नाहमि न चाोऽि
े इित॥ ५८ - ५९॥
िच ूलयतः। िचयः परावाििरित स ं गणािक।
अथा ैव फलमाह -
े
तना े
चतसः ैय
े ु ं शन ैः।
सिवशषगण
ं
उी योगसारं
े ६०॥
हतिव जायत॥
े
तऽाऽऽा चतसः ् ् पयनय।
कथिमित यत ूाक ु ु तदथिमदम।
्
तनामना ु े योगना
े ु ूागन े
योिगनो िनिव
े
सततसः
ैयमचा े
ं परपिवौारितिवलण ं जायत।े
कीश ं त ैयिमाह े ु ं सिवशषााितशया
सिवशषगण े ु
गणाः
ु अिणमादयो यऽ। तथा। िकं कतात
ूागा ृ ै ू इाह
ं
शन ैयगसारं तप ं ूकाँय तासनािधितात ्
तवहाराविता िनिव सतऽ ैव िच ैय जायत
इथः॥
एवमािततक ्
िवन ैवाऽऽकारकनाम।्
अिकििकाऽ
ु
पमीलित कम॥् ६१॥
सवाथियाप -
मानमयमयम।्
ु
या न पनःख
े ् ६२॥
योगमिशवावहम॥
ु ं योगिविध ं सक ्
एवमने ं ूाग
ु े
शाासाितशयवशनाऽऽकारकना ु
ं िवनानिततो
योिगनोऽिकििक िकिदिचयतः िचयाावे
े
िनरमहोदिधूशाऽवित ु
कं िनजपमीलित िवकसित
कीक ्
अपिरिमत ं सत े ूसरिरावरणिनजपो भवतीथः।
ु
कं पीलतीाह
सवाथियापिमािद
सवाथा
सविवषया क ् ान ं िबया च ापारपा त े एव प ं य यतः।
ानिबय े िशव े ूोे सवाथ िनमल
े परे इित
े ू
यिवपमागमषपिद ु ु
ं अनपमाादसरमय ं
चािवनरं अ योिगनो एवमतोऽिभत े या े
जमरणािशवमौये आवहतीिशवावहं ससारलण
ं ं
ू ु
ःखयोग ं न ैित न ूाोित। उं च ौीमदवधतगणा। यथा नीता
ु
े े घातवँशात-कताम।
रसण ् पनरावय
ु ृ े न ःु
ततचोिदताः। इित॥ ६२॥
ं ू ं अितरहतया सवान ्
अऽ पूशसापवक
ु
ूूकाँयमिभधातमाह।
ु
एतमगाना ं
ु ्
ु ं िसामरतम।
ग
साादालोचन ं शो -
ु ु ् ६३॥
रादनममम॥
नाकालोिषताय ैतत ्
े ं नाितूमािदन।े
दय
े े नातपस े
नामिधन
े ् ६४॥
य नाचयिवम॥
यत एतवषा ू
ं रहानामितशयने गहनीय ं
े े ु
िनरितशयिनौयसावािहतात ् एव च िसैरमरैािभतम।
अत ु ्
े े
साारमरतजसः ु ृ ं पावन ं
ूकाशकाद
े ु तादतताकालोिषताय।
पिवऽताहतः े अनितिचरोपसात ्
अिवातिनरितशयौाियोगाय िशाय नाितूमािदन े सूमादाय
ु
नचाूाय ानयोगयोरिपरितमशात ्
नातपस े िनयमरिहताय
े ं करोित एतयोरूमािदाजड े सिप तपोिवरहात ्
न च यः परमराचन
ृ ् ६४॥
भयोगतानिधकतम॥
ु ु
तदवे ं अाऽिप योगिवधःे भिमिलण ं फलमवग ं
े ं
इतपसहाराय े
परादिभधामानचयापादोपपायचाय ं
ोकः।
ं ु
अाासाििसशजालै
्
िरान लोकान ्
रोचानो िव।
काले िहाऽपाॐव ं दहमा
े े
े
ावायचयािधवासः॥ ६५॥
ु पनः
अ िनरालन योगाासः पनः ु सवन
े ं तािा
ु ु अिणमािदिसयः यषा
अलौिकः चतिगणा े ं त े िदिसयः
ं ु
अशजालाः े ु े
शिूसराः त ैरोचानः िवतततजःपादीमानन ्
्
े लोकान
अिभूतान ् े ं िवित
यथ े तषे ु गािदलोकष
े ु िवहरण ं
बीडालण ं िनवापगतािन बािवषय ैकमहणूवणािन
ु
अराोपलपराखािन े गीित
आॐवि बिहातण
ृ
आॐवशवानीियािण यामपाॐव ं पिरतबिहविन
े
ु े
सवदामखसममियमाम ं िदमिप दहे ं यथािभमत े
ं
कििदिप ृ भवतीथः
काले िहा स प े एवाऽऽ े िनवतो
। कीशिाह आयचयािधवास
इित आयूधाना सा
अतामय
आयचया ु े ं िािदपिवधक ं
ृ कतृ
े
ता अिधवास उपाौयः परमरविदामाऽसा े पिवध े
िािदापरे शोऽिप ावाऽऽ।
े े
े े
करणीयाभावािदतिविचतूाय े
ं िवापाद एवित॥
ं ु
सिोिःरित िवतत ं ारयी ूमये ं
शनाौन ं न िकित।्
पौवापयबमिवमृ
ृ
नाितािः ूकतकथना ैवचााििर ं
े े ्
योगाो जयित गिदतँौीमृगागमऽिन॥
इित ौीभिवाकठाजौीभनारायणकठिवरिचतायां
े ृ योगपादमाः।
मृगवौ
ु ्
॥ शभम॥