UNIVERZITET U ISTOČNOM SARAJEVU

POLJOPRIVREDNI FAKULTET

SEMINARSKI RAD

DOMAĆE RASE KOZA

Mentor: Student:

Prof. dr Marija Novokmet Sanja Elez

Istočno Sarajevo, 2017.

 2

SADRŽAJ

1. UVOD .................................................................................................................................... 3
2. DOMAĆE RASE KOZA ....................................................................................................... 4
2.1. Domaća balkanska rasa ................................................................................................... 4
2.2. Domaća bijela koza ......................................................................................................... 5
2.3. Domaći melezi................................................................................................................. 6
2.4. Sanska koza ..................................................................................................................... 6
2.5. Alpska koza ..................................................................................................................... 7
2.6. Togenburška koza ........................................................................................................... 8
3. ZAKLJUČAK ...................................................................................................................... 10
4. LITERATURA .................................................................................................................... 12
 3

1. UVOD

Koze pripadaju među najstarije pripitomljene pasmine životinja koje su od davnina

služile čovjeku i davale mu visokovrijedno proizvode poput mesa, mlijeka, kože, dlake i
gnoja. Međutim, industrijalizacija poljoprivrede je uzgoj ove vrste domaćih životinja bacila
na margine. U većini europskih zemalja kozarstvo je sporedna grana stočarstva, ali su koze u
pojedinim dijelovima svijeta još uvijek glavna domaća životinja (Afrika, Azija).
Koze su dugo vremena nazivane "sirotinjskim kravama" zbog slabe mliječnosti, manje
učinkovitosti u proizvodnji mesa te manjeg dnevnog prirasta. Koze se napasivaju i drže na
lošim pašnjacima ili nepristupačnim terenima te im se predbacuje da uništavaju šumske
zajednice, posebno mlade nasade. Ipak, u uzgoju imaju brojne prednosti. To su inteligentne i
radoznale životinje, okretne, spretne i snalažljive, prave su umjetnice u skupljanju hrane, a uz
to daju vrlo vrijedne proizvode. Neke pasmine koza u dobrim hranidbenim uvjetima imaju
izrazito visoku proizvodnju mlijeka po čemu su učinkovitije i od krava, jer mogu davati 15 do
20 puta više mlijeka od svoje tjelesne mase. Promjenama navika potrošača kozje meso je sve
traženije na tržištu te se drži specijalitetom i tradicijom te poslužuje u posebnim prigodama.
Osim toga u sredozemnim zemljama gdje su posebno visoke temperature koze služe kao
"čistači" grmlja, šikara, makija i korova te tako učinkovito smanjuju mogućnost pojave
požara.
Prema brojnim arheološkim dokazima, koze su najstarija vrsta domaćih životinja koju je
čovjek pripitomio. Domestikacija koza datira se čak oko 7.000 godina prije Krista. Vrlo često
spominjanje koza u grčkoj mitologiji i Bibliji znak su njihovog tisućljetnog suživota sa
čovjekom. Domaća koza (Capra hircus) vodi podrijetlo od tri izvorna oblika, a to su bezoar
ili perzijska divlja koza, markhor i izumrle europske koze. Danas u svijetu postoji oko 200
različitih pasmina koza koje su podijeljene u određene tipove i pasminske skupine.
 4

2. DOMAĆE RASE KOZA

Prije II svjetskog rata kod nas su se gajile domaće balkanske koze, a

svega 2-3% su bile sanske koze. U našoj zemlji se gaje 6 rasa koza i to:

-domaća balkanska koza,

- domaća bela koza,
- domaći melezi,
- sanska koza,
- francuska alpska koza i
- togensburška koza.

2.1. Domaća balkanska rasa

U našoj zemlji gajena je do donošenja zakona o zabrani do 1954. godine. Kod nas su
poznata dva tipa i to nižih i viših područja . U zavisnosi od mjesta odgajivanja osnovna
osobina balkanske koze je duga, gusta, i sjajna kostret koja može da bude jednobojno bijela,
crna, smeđa i šarena do smeđih nijansi, zatim bijela, crna i šarena. Tijelesna masa im je mala
i to kod koza nižih područja 35-40 kg, a nižih područja 30-38 kg, malo vime, kosnostasna tj.
tek je plodna sa navršene 2 godine. Jari 1-2 jareta, takođe laktacija kratka 7-8 meseci. Vrlo
otporna na niske temperature. Koze viših područja daju jedno jare a viših 1,2 jareta.
Mliječnost se kreće 100-130 kg mlijeka, mada koze nižih područja ukoliko se bolje hrane
mogu da daju 200-250 kg mlijeka. Godišnje se od koze donije 0,5 kg kostreti. Ovakav rasni
sastav koza na našim prostorima zadovoljava, a posebno ako se od njih traži visoka
proizvodnja. Otuda osnovni zadatak treba da bude na izmjeni rasnog sastava uz zadržavanje
dobrih osobina domaćih koza.
 5

Slika 1. Domaća balkanska koza

2.2. Domaća bijela koza

Oplemenjivanjem naše domaće koze švajcarskim rasama nastala je domaća bela koza-
oplemenjena domaća koza. Sam proces njegovog stvaranja nije praćen, jer je bio neplanski
uslovljen i pod pritiskom donošenja zakona o zabrani držanja koza pedesetih godina u našoj
zemlji.

Pored svih problema koji su tada vladali, na pomenuti način, nastala je oplemenjena domaća
koza koja se vrlo brzo raširila po svim krajevima, a pre svega u krajevima gde su suroviji
uslovi držanja i gajenja.

Eksterijerne karakteristike ove rase su bela dlaka, šutost, mada se mogu sresti i rogate. Loši
uslovi u kojima se gaji, uslovili su njenu manju težinu, najčešće do 35 kg kod ženskih jedinki,
odnosmno do 50 kod muških jedinki.. Na glavi ima rese i bradu. Prosječna plodnost je 180%
i više. Mliječnost je 450-500 kg mlijeka prosječne masnoće 4% .
 6

Slika 2. Domaća bela rasa

2.3. Domaći melezi

Čine vrlo veliku grupu naših koza i nastali su u toku zabrane gajenja koza i to
ukrštanjem (♀ domaća balkanska koza x ♂ razni melezi bijele koji su imali u sebi manje ili
više krvi sanske rase). Ove koze su različitog izgleda još neustaljenih osobina. Ima ih sa
dugom i kratkom dlakom. Pokriva cjelo tijelo ili dio a ima ih različite boje od bijelih, crnih,
smeđih, šarenih. Masa tijela je ispod 40 kg. Prosječna plodnost je 160 jaradi na 100 ojarenih
koza. Mliječnost je niska od 250-300 kg. Međutim, domaći melezi su vrlo otporni i skromni u
pogledu uslova ishrane i smještaja.

2.4. Sanska koza

Sanska rasa koza dobila je ime po regionu Sane, u kantonu Bern u Švajcarskoj.Ova
rasa koza je nastala planskom selekcijom za visoku proizvodnju mleka.Ukoliko se sagledaju
osobine eksterijera, kao i proizvodne karakteristike, sanska koza prestavlja idealan model
mlečne bele rase koza visoke produktivnosti.

Eksterijer i telesne dimenzije

 Sanska koza je čisto bela, kratkodlaka i šuta rasa.
 Prosečna visina grebena kod jarčeva iznosi 80-95 cm, a koza oko 75 cm. Telesna
masa odraslih jarčeva je 80-120 kg, a odraslih koza 65 i više kg.
 7

 Koža ove rase je nežna, elastična i obično pegava. I jarčevi i koze imaju bradu, koja je
veća i punija kod mužjaka
 Uši su uspravne, nos je prav i neznatno udubljen
 Leđna linija je duga i ravna, a sapi su blago oborene. Sapi, slabine i leđa su slabo
muskulozni
 Trup nose snažne noge, paralelne pri hodu
 Vime ove rase je veoma dobro razvijeno, prostrano, najčešće okruglastog oblika, sa
papilama pogodnim za mašinsku mužu.

Slika 3. Sanska koza

2.5. Alpska koza

Alpska koza ili Francuska alpska koza (Alpine) je rasa domaće koze, koja potiče
iz francuskih Alpa. Kod stvaranja ove rase korisšćena je dugogodišnja selekcija visoke
proizvodnje mleka, zbog čega spada među najmlečnije rase koza. Na prvi pogled ova rasa liči
na jelena, ima živahne oči, uši su uspravne, a nos je obično plav. Ima širok dijapazon boja i
obeležja, boja varira od bele, sive, smeđe, crne, do crvene, ali moguća je pojava kombinacija
ovih boja na istoj jedinki. Francuska alpska koza je krupna životinja i grublje je građe.
Prosečna težina ženke je od 60-80 kg, a jarca 80-100 kg. Mlečnost koza ove rase iznosi 500-
800 litara u toku jedne laktacije koja traje oko 280 dana. Izuzetno je cenjena zbog svoje
mlečnosti.
 8

Slika 4. Alpska koza

2.6. Togenburška koza

Togenburška koza je rasa domaće mlečne koze, koja potiče iz švajcarske

oblasti Togenburg. Njoj se takođe pripisuje da je jedna od najstarijih poznati rasa mlečnih
koza. Togenburška koza je posle Sanske rase, najvažnija za kozarstvo u Švajcarskoj jer je
vrlo produktivna, otporna, čvrsta i energična planinska rasa.
To je rasa srednje veličine. Minimalna visina odrasle koze iznosi 63 cm, težina koza 45-60
kilograma, a jaraca preko 65 kolograma. Obično je jednobojna, a boja varira – od svetlo
smeđe do tamno čokoladne sa uočljivim belim belezima. Iako nijanse smeđe boje mogu
varirati, beli belezi imaju ustaljen izgled. Time je jako razvijeno, a mlečnost vrlo dobra, pa
prosečno u laktaciji od 277 dana, daje 600 kilograma mleka, sa 3,5 % masti. Boja dlake je
karakteristična srneća, sivomrka sa svetlim prugama duž glave i svetlijim dlakama po
nogama. Pravilnosti rasporeda belih pega su sledeće: bele uši, sa tamnom pegom u sredini,
dve bele pruge niz lice iznad svakog oka pa do njuške, pege kod zadnjih nogu od skočnog
zgloba do kopita; bele prednje noge od kolena nadole sa ponekad tamnim pegama ispod
kolena; beli trougao sa obe strane repa. Ove koze mogu imati u različitom stepenu krem
belege umesto čisto belih. Uši su uspravne i nagnute ka napred.
 9

Slika 5. Togenburška koza

 10

3. ZAKLJUČAK

Na području bivše Jugoslavije je pre II svetskog rata bilo skoro 3 miliona koza, a bila
je pretežno zastupljena domaća balkanska koza u ekstenzivnom gajenju. Posle rata, 1948.
godine, bilo je 1.300.000 koza i tada je donet Zakon o zabrani držanja koza, kao vrlo štetnih
za šumska područja. Međutim, ipak se pored bele koze, čije je gajenje Zakon pod određenim
uslovima dozvoljavao, održao do danas izvestan broj domaćih koza koji pokazuje tendenciju
stalnog porasta na sve većem području. Takođe, poslednjih godina sve se više pokazuje
interesovanje za kozarstvo na pojedinim područjima. Na ovim područjima javljaju se
domaćinstva koja planiraju da osnuju specijalizovane kozarske farme kod individualnih
odgajivača. Kozarstvo bi trebalo da posluži kao stimulans zadržavanja stanovništva u brdsko–
planinskom području. Na ovome je još uvijek malo učinjeno. Polazeći od toga, kao i od
činjenice da koze u ovim krajevima nisu bile uključene u red priznatih domačih životinja, a
da kozarstvo ipak postoji, mora se ovom pitanju posvetiti mnogo veća pažnja. Koze se gaje
naročito u brdsko–planinskim krajevima Srbije. Brojno su različito zastupljene. Koze
uglavnom gaje siromašna domaći-nstva pasivnih krajeva ili ona koja nemaju hrane za krupnu
stoku, pa koriste skromne zahteve koza da bi došli do vrednih namirnica za svoje potrebe.
Gazdinstva koja gaje veći broj koza proizvode višak mleka ili sira i jaradi za prodaju. Na
području Srbije u najvećem broju gaje melezi koji su dobijeni neplanskim ukrštanjem domaće
balkanske koze sa mlečnim rasama koza i to pretežno sa alpskom i sanskom. Ove koze su
teške između 40–50 kg. Mlečnost ovih meleza nešto je bolja (oko 20%) od mlečnosti domaće
balkanske koze, a ukoliko se bolje hrani, ta se razlika povećava.Pored ovih meleza, na
području Srbije ima u manjem broju čiste balkanske rase koza, a sve manje čiste rase sanske
koze. Proizvodnja koza kod nas nije dovoljno ispitana. Smer proizvodnje gajenja je mleko–
meso. Proizvodnja jarećeg mesa je značajna. U posljednje vreme meso je često prioritetan
proizvod koza i u uslovima slobodnog gajenja koza. Poseban značaj ima jareće meso.
Značajno je napomenuti da se mnogo troši i jareća koža i kostret. U toku dosadašnjeg gajenja
koza u našim krajevima nije primenjivan nikakav selekcijski rad. Koze su uglavnom stalno
 11

bile prepuštene nahođenju odgajivača, a ređe selekciji. Otuda je proizvodnja mleka vrlo
različita, zavisno od nivoa pružene ishrane i nege, pa je zato teško odrediti potencijalni
proizvodni kapacitet naših koza. Mora se naglasiti da je zainteresovanost odgajivača za
gajenjem koza u stalnom porastu. Znatno je izraženo interesovanje pojedinih opština za bolji
rasni sastav i savremeniji tip gajenja. Osnovna namena ovog projekta je unapređenje
kozarske proizvodnje na individualnim poljoprivrednim gazdinstvima za robnu proizvodnju.
 12

4. LITERATURA

1. Krajinović, M., S. Savić., (1992.): Ovčarstvo i kozarstvo. Poljoprivredni fakultet

Univerziteta u Novom Sadu
2. http://veterina.info/koze/rase-koza