8/12/2019 tar112u

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2386

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1383

 OSMANLI TÜRKÇESİ-II

Yazarlar 
Yrd.Doç.Dr. Recep AHISHALI (Ün󰁩te 1,2,4)
Prof.Dr. N󰁩hat ÖZTOPRAK (Ün󰁩te 3)
Prof.Dr. Muzaffer DOĞAN (Ün󰁩te 5-8)

 Ed󰁩tör 
Prof.Dr. N󰁩hat ÖZTOPRAK 

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 1/167
8/12/2019 tar112u

  Bu k󰁩tabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Ün󰁩vers󰁩tes󰁩ne a󰁩tt󰁩r.

“Uzaktan Öğret󰁩m” tekn󰁩ğ󰁩ne uygun olarak hazırlanan bu k󰁩tabın bütün hakları saklıdır.
İlg󰁩l󰁩 kuruluştan 󰁩z󰁩n almadan k󰁩tabın tümü ya da bölümler󰁩 mekan󰁩k, elektron󰁩k, fotokop󰁩, manyet󰁩k kayıt
 veya başka şek󰁩llerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyr󰁩ght © 2011 by Anadolu Un󰁩vers󰁩ty 

All r󰁩ghts reserved
No part of th󰁩s book may be reproduced or stored 󰁩n a retr󰁩eval system, or transm󰁩tted
󰁩n any form or by any means mechan󰁩cal, electron󰁩c, photocopy, magnet󰁩c, tape or otherw󰁩se, w󰁩thout
perm󰁩ss󰁩on 󰁩n wr󰁩t󰁩ng from the Un󰁩vers󰁩ty.

UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ

Genel Koord󰁩natör 
Prof.Dr. Levend Kılıç

Genel Koord󰁩natör Yardımcısı

Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Öğret󰁩m Tasarımcısı
Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Uzm. Orkun Şen

Graf󰁩k Tasarım Yönetmenler󰁩

Prof. Tevf󰁩k F󰁩kret Uçar
Öğr.Gör. Cemalett󰁩n Yıldız 
Öğr.Gör. N󰁩lgün Salur 

Ölçme Değerlend󰁩rme Sorumlusu

Öğr.Gör. Fatma Şennur Arslan
 
K󰁩tap Koord󰁩nasyon B󰁩r󰁩m󰁩
Doç.Dr. Feyyaz Bodur 
Uzm. Nerm󰁩n Özgür 

Kapak Düzen󰁩
Prof. Tevf󰁩k F󰁩kret Uçar 

D󰁩zg󰁩
 Açıköğret󰁩m Fakültes󰁩 D󰁩zg󰁩 Ek󰁩b󰁩

Osmanlı Türkçes󰁩-II

ISBN
978-975-06-1063-9

 2. Baskı

Bu k󰁩tap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tes󰁩sler󰁩nde 7.000 adet basılmıştır.

ESKİŞEHİR, Ocak 2013

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 2/167
8/12/2019 tar112u

İç󰁩ndek󰁩ler 󰁩󰁩󰁩

İç󰁩ndek󰁩ler
Önsöz ................................................................................................................... v󰁩󰁩

Mezîdünfîh Masdarlar II................................................................ 2 1. ÜNİTE

MEZİDÜNFİH MASDARLAR (II) .......................................................................... 3
İn󰁩‘âl ( ‫ل‬‫عا‬  
 ) Bâbı .................................................................................................... 3
İ‘lâl ........................................................................................................................... 3
İsm-󰁩 Fâ‘󰁩l ................................................................................................................ 4
İ‘lâl ........................................................................................................................... 4
İsm-󰁩 Me‘ûl ........................................................................................................... 4
İf󰁩‘âl Bâbı ( ‫ل‬‫عا‬  ‫ف‬
 ) .................................................................................................... 5
İ‘lâl ........................................................................................................................... 6
İsm-󰁩 Fâ‘󰁩l ................................................................................................................ 7
İ‘lâl ........................................................................................................................... 7
İsm-󰁩 Me‘ûl ................................................................................................................. 7
İ‘󰁩lâl ( ‫ل‬‫ع‬‫ف‬
 ) Bâbı ................................................................................................... 9
İsm-󰁩 Fâ‘󰁩l ................................................................................................................ 9
İsm-󰁩 Me‘ûl ........................................................................................................... 9
İst󰁩‘âl Bâbı ( ‫ل‬‫عا‬  ‫س‬ )
  .................................................................................. 10
İ‘lâl ........................................................................................................................... 10
İsm-󰁩 Fâ‘󰁩l ................................................................................................................ 11
İ‘lâl ........................................................................................................................... 11
İsm-󰁩 Me‘ûl ........................................................................................................... 11
İ‘lâl ........................................................................................................................... 12
Özet ............................................................................................................................... 14
Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım ................................................................................................... 15
Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 16
Sıra S󰁩zde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 16
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 18

Arapça Sıfatlar ve İs󰁩mler.............................................................. 20 2. ÜNİTE

ARAPÇA SIFATLAR ................................................................................................... 21
Sıat-ı Müşebbehe ........................................................................................................ 21
‘

‫ي‬‫ع‬‫فع‬    )) ............................................................................................................

E al (
Fa îl (
‘
........................................................................................................... 21
22
Fa lân ( ‫ن‬‫ع‬ ‫ف‬  ) ......................................................................................................
‘ 22
İ lâl ..........................................................................................................................
‘ 22
İsm-󰁩 Tadîl .................................................................................................................. 23
İ lâl ..........................................................................................................................
‘ 23
Mübâlağa-󰁩 Fâ 󰁩l ...........................................................................................................
‘ 24
Fa‘‘âl (‫ل‬‫ا‬‫ع‬ ‫ف‬ ) .......................................................................................................... 24
Fa ûl ( ‫ل‬‫عو‬  ‫ف‬  ) .........................................................................................................
‘ 25
İsm-󰁩 Mensûb ............................................................................................................... 26
ARAPÇA İSİMLER ..................................................................................................... 27
İsm-󰁩 Mekân ................................................................................................................. 27

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 3/167
8/12/2019 tar112u

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 4/167
8/12/2019 tar112u

İç󰁩ndek󰁩ler v

Farsçada Kel󰁩me Yapımı: İs󰁩m ve Sıfatlar...................................... 72 5. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................ 73
FARSÇADA İSİMLER ................................................................................................ 73
B󰁩rleş󰁩k İs󰁩m ................................................................................................................ 75
Sayı İs󰁩mler󰁩 .................................................................................................................. 75
İs󰁩mden Türem󰁩ş İs󰁩mler ............................................................................................ 75
FARÇADA SIFATLAR ................................................................................................ 77
İs󰁩mden Türet󰁩lm󰁩ş Sıatlar ......................................................................................... 78
Özet ............................................................................................................................... 82
Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım ................................................................................................... 84
Okuma Parçası 1 .......................................................................................................... 85
Okuma Parçası 2 .......................................................................................................... 86
Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 86

 Sıra S󰁩zde Yanıt

Yararlanılan Anahtarı
Kaynaklar ...........................................................................................
............................................................................................... 87
87

Farsçada F󰁩󰁩l, F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş Kel󰁩meler, Farsçada 6. ÜNİTE

B󰁩rleş󰁩k Kel󰁩meler.......................................................................... 88
FARÇADA FİİLLER VE FİİLDEN TÜRETİLMİŞ KELİMELER ................. 89
F󰁩󰁩l Gövdeler󰁩 .............................................................................................................. 89
Farsçada F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş İs󰁩mler .............................................................................. 93
Osmanlıcada Sık Kullanılan F󰁩󰁩l Masdarları ve Em󰁩r Kökler󰁩 ............................... 94
FARSÇADA BİRLEŞİK KELİMELER ...................................................................... 101
Farsçada B󰁩rleş󰁩k Sıatlar ............................................................................................ 102
Özet ...............................................................................................................................
Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım ................................................................................................... 106
109
Okuma Parçası ............................................................................................................. 110
Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 111
Sıra S󰁩zde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 111
Yararlanılan Kaynaklar .............................................................................................. 111

Farsçada Tamlamalar, Transkr󰁩ps󰁩yon Alfabes󰁩 ........ .................. 112 7. ÜNİTE

FARSÇADA TAMLAMALAR ................................................................................... 113
İs󰁩m Tamlaması ............................................................................................................ 113
Sıat Tamlamaları ......................................................................................................... 114
Z󰁩nc󰁩rleme İs󰁩m ve Sıat Tamlamaları ....................................................................... 115
TRANSKRİPSİYON (ÇEVİRİYAZI) ....................................................................... 118
Kullanılab󰁩lecek Sözlükler .......................................................................................... 120
Özet ............................................................................................................................... 122
Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım ................................................................................................... 123
Okuma Parçası ............................................................................................................. 124
Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 124
Sıra S󰁩zde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 124
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 125

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 5/167
8/12/2019 tar112u

v󰁩 İç󰁩ndek󰁩ler

8. ÜNİTE Met󰁩nler ......................................................................................... 126

GİRİŞ ............................................................................................................................ 127
I. METİN: OKUNUŞ ÇEVİRİ, VE ANLAMA ........................................................ 128
Bâb: Ânı Beyân İder K󰁩m Bu Mâcerâlardan Sonra Neler Zâh󰁩r Oldı? ................. 132
Metn󰁩n Bugünkü D󰁩le Çev󰁩r󰁩s󰁩 .................................................................................. 133
II. METİN: OKUNUŞ ÇEVİRİ, VE ANLAMA ...................................................... 136
Ahvâl-󰁩 Erkân-ı Devlet ve İdâre-󰁩 Umûr-ı Saltanat ................................................. 138
Met󰁩n Çev󰁩r󰁩 ................................................................................................................. 140
III. METİN: OKUMA ÇEVİRİ, VE ANLAMA ...................................................... 143
Zuhûr ve İnt󰁩şâr-I Tâ‘ûn ............................................................................................. 145
Met󰁩n 3 Çev󰁩r󰁩 .............................................................................................................. 147
Veba Salgınının Ortaya Çıkışı ve Yayılması ....................................................... 147
IV. METİN: OKUMA ÇEVİRİ, VE ANLAMA ....................................................... 149

Vekāy󰁩‘-󰁩 Şettâ ..............................................................................................................

Met󰁩n 4 Çev󰁩r󰁩 .............................................................................................................. 151
153
Muhtel󰁩 Olaylar .................................................................................................... 153
Özet ............................................................................................................................... 155
Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım ................................................................................................... 156
Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 158
Sıra S󰁩zde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 158
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 161

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 6/167
8/12/2019 tar112u

Önsöz v󰁩󰁩

Önsöz
Sevg󰁩l󰁩 öğrenc󰁩ler,
Türkçen󰁩n 14-20. yüzyıllar arasındak󰁩 tar󰁩hsel gel󰁩şme sürec󰁩ne Osmanlı Türkçes󰁩 adı
 ver󰁩lmekted󰁩r. Bu dönemde Türkçe aynı kültür da󰁩res󰁩 󰁩ç󰁩nde yer alan Arapça ve Farsça
󰁩le etk󰁩leşerek söz varlığında büyük değ󰁩ş󰁩kl󰁩kler yaşamıştır. Sözü ed󰁩len zaman d󰁩l󰁩m󰁩n-
de hem 󰁩lmî hem de edebî konularda kend󰁩 d󰁩l󰁩nde bulunmayan kel󰁩meler󰁩 aldı ve b󰁩r süre
sonra onları Türkçeleşt󰁩rd󰁩. Böylece Türkçe dünyanın en zeng󰁩n d󰁩ller󰁩 arasında yer aldı.
 Osmanlı dönem󰁩nde yazılmış b󰁩nlerce eser bu gün hem yurt 󰁩ç󰁩nde hem de yurt dı-
şında çeş󰁩tl󰁩 kütüphanelerde yer almaktadır. Aynı şek󰁩lde tar󰁩hsel haızamız olan arş󰁩vle-
r󰁩m󰁩zde çok sayıda belge bulunmaktadır. Bunları gelecek nes󰁩ller󰁩n yararlanab󰁩leceğ󰁩 hâle
get󰁩rmek 󰁩ç󰁩n Osmanlı Türkçes󰁩n󰁩 b󰁩len ve anlayan nes󰁩ller yet󰁩şt󰁩rmek gerekmekted󰁩r.
Bu k󰁩tap, tar󰁩h bölümü öğrenc󰁩ler󰁩ne Osmanlı Türkçes󰁩n󰁩 öğretmek 󰁩ç󰁩n hazırlanmış
󰁩k󰁩nc󰁩 k󰁩taptır. “Osmanlı Türkçes󰁩 I” adlı k󰁩tapta Osmanlı alabes󰁩 ve Türkçe kel󰁩meler󰁩n
󰁩mlâsı tanıtılmış, bazı Arapça unsurlar üzer󰁩nde durulmuştu. İlk k󰁩tabın devamı n󰁩tel󰁩ğ󰁩n-
de olan bu k󰁩tapta şu konular 󰁩şlenm󰁩şt󰁩r:
B󰁩r󰁩nc󰁩 Ün󰁩tede: Mezîdünîh masdarlardan 󰁩n󰁩‘al, 󰁩‘󰁩lâl, 󰁩f󰁩‘âl, 󰁩st󰁩 ‘âl babları ve bun-
ların 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l ve 󰁩sm-󰁩 me‘ûller󰁩 örneklerle tanıtılmıştır.
İk󰁩nc󰁩 Ün󰁩tede: Türkçede geçen kel󰁩meler arasında çokça örnekler󰁩ne rastladığımız
Arapça sıatlar ve Arapça kel󰁩meler 󰁩şlenm󰁩şt󰁩r.
Üçüncü Ün󰁩tede: Arapça 󰁩s󰁩m ve tamlamalar tanıtıldıktan sonra tamlamalardak󰁩 değ󰁩ş󰁩k-
l󰁩kler göster󰁩lm󰁩şt󰁩r. Ayrıca bu ün󰁩tede Arapça edatlara ve b󰁩leş󰁩k sıatlara da yer ver󰁩lm󰁩şt󰁩r.
Dördüncü Ün󰁩tede: B󰁩r󰁩nc󰁩 k󰁩taptak󰁩 6, 7 ve 8. ün󰁩telerde, 󰁩k󰁩nc󰁩 k󰁩taptak󰁩 1, 2 ve 3.
ün󰁩telerde 󰁩şlenen Arapça konular 󰁩ç󰁩n örnek teşk󰁩l edecek b󰁩r met󰁩n konmuş ve 󰁩ncelen-
m󰁩şt󰁩r. Seç󰁩len met󰁩n Arapça kel󰁩mler yönünden zeng󰁩n olup b󰁩l󰁩nmeyen kel󰁩meler󰁩 󰁩ç󰁩n
Lügatçe hazırlanmış, Lat󰁩n alabes󰁩yle karşılığı ver󰁩lm󰁩ş daha sonra sadeleşt󰁩r󰁩lmes󰁩 yapıl-
mıştır. Öğrenc󰁩ler󰁩n met󰁩n 󰁩ç󰁩ndek󰁩 Arapça unsurları tanıyıp tanımadıklarını anlamak 󰁩ç󰁩n
“Sıra S󰁩zde”ler
Beş󰁩nc󰁩 aracılığı
Ün󰁩tede: 󰁩le sorular
Farsça yönelt󰁩lm󰁩şt󰁩r.
d󰁩l b󰁩lg󰁩s󰁩 konularına başlanmaktadır. Bu ün󰁩tede Farsça 󰁩s󰁩m-
ler, sıatlar, tanıtılmaktadır.
Altıncı Ün󰁩tede. Farsça 󰁩󰁩l, 󰁩󰁩lden türem󰁩ş kel󰁩meler ve Farsçada b󰁩rleş󰁩k kel󰁩meler tanıtılmıştır.
Yed󰁩nc󰁩 Ün󰁩tede: B󰁩lhassa edebî met󰁩nlerde çok sık karşılaşılan Farsça tamlamalar 󰁩ş-
lenmekted󰁩r. Ayrıca transkr󰁩ps󰁩yon alabes󰁩 de bu ün󰁩tede tanıtılmıştır.
Sek󰁩z󰁩nc󰁩 Ün󰁩tede: İçer󰁩s󰁩nde Farsça unsurların ağırlıklı olduğu dört met󰁩n 󰁩şlenm󰁩şt󰁩r. Bu
met󰁩nler󰁩n okunuşları, bugünkü d󰁩le çev󰁩r󰁩ler󰁩 ve anlamları ayrı başlıklar hal󰁩nde ver󰁩lm󰁩şt󰁩r.
Osmanlı Türkçes󰁩 I ve Osmanlı Türkçes󰁩 II k󰁩taplarını d󰁩kkatl󰁩ce okuyup, sorularını ce-
 vaplayan b󰁩r öğrenc󰁩 orta sev󰁩yede Osmanlıca met󰁩nler󰁩 okuyup anlyab󰁩lecek sev󰁩yeye ulaşa-
b󰁩l󰁩r. Ancak anlama ve kapas󰁩teler󰁩n󰁩n artması 󰁩ç󰁩n yalnızca gramer konularını b󰁩lmek yet-
mez. Bu konuları anlatırken ver󰁩len örnek kel󰁩meler, 󰁩mlâları ve anlamlarıyla b󰁩rl󰁩kte öğre-

n󰁩lmel󰁩, okumaanlama
zeng󰁩nleşt󰁩kçe parçalarında geçen de
kab󰁩l󰁩yet󰁩n󰁩n b󰁩l󰁩nmeyen kel󰁩meler ezberlenmel󰁩d󰁩r.
artacağı görülecekt󰁩r. Kel󰁩me
Elbette bu k󰁩tapta haz󰁩nes󰁩
ver󰁩len oku-
ma parçaları tar󰁩h eserler󰁩n󰁩n konu çeş󰁩tl󰁩l󰁩ğ󰁩n󰁩 ve özell󰁩kler󰁩n󰁩 doğal olarak yansıtmayacak-
tır. Bunlar çalışma örnekler󰁩d󰁩r. Örnekten hareketle kütüphanelerden, k󰁩tapçılardan ya da
başka yollarla elde edeceğ󰁩n󰁩z tar󰁩h󰁩 met󰁩nler󰁩 okuyarak gel󰁩ş󰁩m󰁩n󰁩z󰁩 sürdüreb󰁩l󰁩rs󰁩n󰁩z.
 Osmanlı Türkçes󰁩n󰁩 öğrenmek suret󰁩yle yalnızca Osmanlı dönem󰁩nde kaleme alın-
mış eser ve belgeler󰁩 okuma 󰁩mkânına kavuşmayacak, aynı zamanda günümüz Türkçes󰁩-
n󰁩 doğru okuma, yazma ve anlama 󰁩mkânı da elde ed󰁩lecekt󰁩r. Z󰁩ra okuduğumuz met󰁩nler
dedeler󰁩m󰁩z󰁩n yazdığı met󰁩nlerd󰁩r.
Osmanlı Devlet󰁩 dönem󰁩mde yazılmış olan eserler󰁩 ve belgeler󰁩 okuyup anlayab󰁩lecek öğren-
c󰁩ler yet󰁩şt󰁩rmek amacıyla hazırlanmış bu k󰁩taptak󰁩 Arapça konularla 󰁩lg󰁩l󰁩 ün󰁩teler󰁩 hazırlayan
Yrd. Doç.Dr. Recep Ahıshalı’ya, Farsça konulu ün󰁩teler󰁩 hazırlayan Pro.Dr. Muzaffer Doğan’a ay-
rıca d󰁩zg󰁩-basım sırasında yardımlarını es󰁩rgemeyen tüm çalışanlara teşekkür eder󰁩m.

Ed󰁩tör
N󰁩hat ÖZTOPRAK

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 7/167
8/12/2019 tar112u

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 8/167
8/12/2019 tar112u

Mezîdünfîh Masdarlar II

MEZÎDÜNFÎH MASDARLAR (II)

Mezîdünîh Masdarlar’ın B󰁩nâları
İn󰁩‘âl - İf󰁩‘âl - İ‘󰁩lâl – İst󰁩‘âl Bâbları ve Düzens󰁩z Şek󰁩ller󰁩
İsm-󰁩 Fâ‘󰁩l ve İsm-󰁩 Me‘ûller󰁩 ve Düzens󰁩z Şek󰁩ller󰁩
 
B󰁩r öncek󰁩 ün󰁩tede mezîdünîh masdarların beş adet vezn󰁩n󰁩 görmüştük. Bu ün󰁩tede de
y󰁩ne mezîdünîh masdarları görmeye devam edeceğ󰁩z ve kalan dört adet masdarın masdar
hal󰁩, 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l ve 󰁩sm-󰁩 me‘ûl hâller󰁩n󰁩 göreceğ󰁩z. Bu vez󰁩nler󰁩n ayrılarak 󰁩k󰁩 ün󰁩te hal󰁩n-
de göster󰁩lmes󰁩 konu ve anlam bakımından arklı oldukları 󰁩ç󰁩n değ󰁩l, konunun uzun ol-
ması neden󰁩yled󰁩r. Yoksa aralarında d󰁩l b󰁩lg󰁩s󰁩 bakımından h󰁩çb󰁩r ark yoktur. Bu ün󰁩ten󰁩n
sonuna eklenm󰁩ş olan özet tablolarında bu ayrılık ortadan kaldırılmıştır.

İnf󰁩‘âl ( ‫ل‬  ) Bâbı

 ‫ا‬
Kök harfler󰁩n 󰁩lk󰁩ne ( ) ve (  ), 󰁩k󰁩nc󰁩s󰁩ne (  ) eklenerek oluşturulmuştur. Çoğunluk-
la dönüşlülük elde etmek üzere kullanılır. Bazen de ed󰁩lgenl󰁩k sağlar. Her 󰁩k󰁩 durumda da
geç󰁩şs󰁩zd󰁩r.
‫ح‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩nş󰁩râh (açılmak, erahlanmak)   ‫ح‬‫ش‬ şerh (açma, açıklama)
kalb (çev󰁩rme,
‫ب‬ 󰁩nkılâb (değ󰁩şmek)    değ󰁩şt󰁩rme)
󰁩nc󰁩zâb (çek󰁩lmek, câz󰁩bes󰁩ne
‫ب‬‫ا‬  kapılmak)   ‫ب‬ cezb (çekme)

󰁩nh󰁩lâl (çözülme, dağılma) halel (bozukluk,

‫ل‬‫ا‬    eks󰁩kl󰁩k)

İ‘lâl
‫و‬ ‫ى‬ )’ye dönüşerek 󰁩n󰁩yâl ( ‫ل‬   ) olur.
Ecve kel󰁩melerde vez󰁩n ortadak󰁩 (   ) har󰁩 (

‫د‬  󰁩nkıyâd (boyun eğme)   ‫د‬ kavd

󰁩ns󰁩yâk (gönder󰁩lme, sevk
‫ق‬  olunma)   ‫ق‬ sevk 

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 9/167
8/12/2019 tar112u

4 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Nâkıs kel󰁩melerde sondak󰁩 󰁩lletl󰁩 harfler kaldırılarak ( )’ye dönüşür ve 󰁩n󰁩‘â (   )
 vezn󰁩n󰁩 alır.
󰁩nc󰁩lâ (c󰁩lâlanma, parlama) c󰁩lâ

 󰁩nh󰁩â (g󰁩zlen󰁩p saklanma)   
 haî (g󰁩zl󰁩l󰁩k)

İsm-󰁩 Fâ‘󰁩l
İn󰁩‘âl bâbının 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l󰁩 müna‘󰁩l (   )’d󰁩r.
 

    münhasır(b󰁩r şeye mahsus olan)   ‫ر‬‫ا‬ 󰁩nh󰁩sâr (b󰁩r şeye

mahsus olma)
    münkal󰁩b (değ󰁩şen)   ‫ب‬‫ا‬ 󰁩nkılâb (değ󰁩şme)

‫ب‬    müncez󰁩b (çek󰁩len)   ‫ب‬‫ا‬‫ا‬ 󰁩nc󰁩zâb (çek󰁩lme)

    münasıl (ayrılan)

  ‫ل‬‫ا‬ 󰁩n󰁩sâl (ayrılma)

İ‘lâl
Nakıs’ta müna‘î (    ) vezn󰁩n󰁩 alır.
 

‫ئ‬    münkazî (b󰁩tm󰁩ş, sona erm󰁩ş)   ‫ا‬ 󰁩nkızâ (sona erme,

tamamlanma)
‫ى‬‫و‬   münzevî   ‫ا‬‫و‬ ‫ا‬ 󰁩nz󰁩vâ

    münhanî (eğ󰁩len, eğr󰁩len)    ‫ا‬ 

󰁩nh󰁩nâ (eğ󰁩lme,
kav󰁩slenme)

 Ecve’te münâ‘ (    ) vezn󰁩n󰁩 alır.

‫د‬ 
 
‫ع‬ 
münkād (boyun eğen) ‫د‬‫ا‬   󰁩nkıyâd/kavd
(boyun eğme)
‫ق‬    münsâk (gönder󰁩len)   ‫ق‬‫ا‬ 󰁩ns󰁩yâk/sevk
(gönder󰁩lmek )
‫ق‬    müştâk (özleyen, arzulayan)   ‫ق‬‫ش‬‫ا‬ 󰁩şt󰁩yâk/şevk
(özlemek )
M󰁩salde müna‘‘ ( 
   ) vezn󰁩 olur.
 

  münşakk (çatlamış, yarılmış)   ‫ق‬‫ا‬

 
󰁩nş󰁩kāk (çatlama,
yarılma)
󰁩n󰁩kâk (ayrı
  münekk (ayrılan, sökülen) düşme, çözülme)
    ‫ك‬‫ا‬
İsm-󰁩 Mef‘ûl
İn󰁩‘âl bâbının 󰁩sm-󰁩 me ‘ûlü yoktur.

A) Aşağıdak󰁩 sülâsî mücerred masdarları 󰁩n󰁩‘âl bâbına çev󰁩r󰁩n󰁩z. Kel󰁩men󰁩n her 󰁩k󰁩 hâl󰁩n󰁩n
1 de anlamını Kāmûs-ı Türkî’ye bakarak öğren󰁩n󰁩z.

 akd …………………..

‫د‬ de ' …………………..

‫م‬ hedm …………………..

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 10/167
8/12/2019 tar112u

1. Ün󰁩te - Mezîdünfîh Masdarlar II 5

 ehm …………………..

‫د‬ erd …………………..

‫ق‬ erd …………………..

‫ي‬ hezîmet …………………..

 kabz …………………..

 keş …………………..

‫ش‬ şakk …………………..

B) Aşağıdak󰁩 masdarların 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l󰁩n󰁩 bulunuz.

‫ف‬‫ا‬ 󰁩n‘󰁩tâ …………………..

‫ب‬‫ا‬‫ا‬ 󰁩nc󰁩zâb …………………..

‫ع‬‫ا‬ 󰁩nd󰁩â …………………..

‫د‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩n󰁩râd …………………..

‫ح‬‫ا‬ 󰁩n󰁩tâh …………………..

‫ف‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩nh󰁩râ …………………..

‫م‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩nh󰁩zâm …………………..

‫م‬‫ا‬ 󰁩nkısâm …………………..

‫ف‬‫ا‬ 󰁩nk󰁩şâ …………………..

‫ح‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩nş󰁩râh …………………..

İft󰁩‘âl Bâbı ( ‫ل‬   )

Bu bâb masdarları dönüşlü ve geç󰁩şs󰁩z yapmak 󰁩ç󰁩n kullanılır. Bazen de geç󰁩şl󰁩 kel󰁩me-
ler elde ed󰁩l󰁩r. B󰁩r󰁩nc󰁩 aslî har󰁩n önüne (   ), sonrasına (  ) ve 󰁩k󰁩nc󰁩 haren sonra (  )
󰁩lâves󰁩yle elde ed󰁩l󰁩r.
‫ت‬ ‫ا‬
‫ر‬  󰁩‘t󰁩bâr ‫ت‬  󰁩bret

‫ق‬‫ا‬  󰁩󰁩râk (ayrılmak, dağılmak)      󰁩rkat (ayrılık)

‫ع‬ 
  󰁩mt󰁩nâ‘ (çek󰁩nme, 󰁩stememe)      
men‘ (durdurmak,
bırakmamak)
󰁩nt󰁩zâr (gözlemek,
‫ر‬  beklemek)
     nazar (bakmak, düşünmek)

‫ت‬ ) ’de
İ󰁩‘âl bâbına g󰁩ren sülâsî mücerred masdarların 󰁩lk har󰁩ne göre vez󰁩ndek󰁩 (
bazı değ󰁩ş󰁩kl󰁩kler meydana gel󰁩r.  , ,  ,  harfler󰁩 󰁩le başlayan kel󰁩melerde (  )
‫ظ‬ ‫ط‬ ‫ض‬ ‫ص‬
har󰁩 kalınlaşarak ( ‫ط‬ ) har󰁩ne dönüşür.
‫ت‬

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 11/167
8/12/2019 tar112u

6 Osmanlı Türkçes󰁩-II

‫د‬  ıstıyâd (avlamak)      sayd (avlanmak)

‫ب‬‫ا‬  ıztırâb (acı, elem)   ‫ب‬   darb (vurma, çarpma)
(  ) har󰁩 󰁩le başlayan kel󰁩melerde 󰁩se baştak󰁩 (  ) har󰁩 şeddel󰁩 okunur.
‫ع‬‫ط‬ ıttılâ‘ (haberl󰁩 olma)   ‫ع‬‫ط‬ tulû‘ (doğma, doğuş) 
‫د‬‫ا‬  ıttırâd
etme)
(b󰁩rb󰁩r󰁩n󰁩 tak󰁩p
  ‫د‬ tard (uzaklaştırma)
‫ز‬ ,‫ذ‬ ,‫د‬ harfler󰁩 󰁩le başlayan kel󰁩melerde vez󰁩ndek󰁩 ( ‫ت‬ ) har󰁩 ( ‫د‬ ) har󰁩ne dönüşür.
‫ع‬‫ر‬‫زد‬    󰁩zd󰁩râ‘ (z󰁩râat etme, ekme) ‫ا‬‫ر‬‫ز‬  z󰁩râ‘at
‫د‬‫د‬‫ز‬ 󰁩zd󰁩yâd (artma, çoğalma)   ‫ه‬‫د‬ ‫ز‬   z󰁩yâde
( ‫د‬ ) har󰁩 󰁩le başlayan kel󰁩melerde baştak󰁩 ( ‫د‬ ) har󰁩 şeddel󰁩 okunur.
‫د‬   󰁩dd󰁩yân (borçlanma)   ‫د‬   deyn (borç)
‫ل‬‫د‬   󰁩dd󰁩hâl (dâh󰁩l olma)   ‫د‬   dahl (g󰁩rme)
( ‫ت‬ ) har󰁩 󰁩le başlayan kel󰁩melerdek󰁩 aslî har olan ( ‫ت‬ ) 󰁩le vez󰁩ndek󰁩 ( ‫ت‬ ) şedde (
‫ت‬ ) konularak b󰁩r kez yazılır.
‫ع‬ �  󰁩tt󰁩bâ‘ (tab󰁩 olma, 󰁩taat etme)    �  tâb󰁩‘

 󰁩tt󰁩câr (t󰁩câret yapma) t󰁩câret

İ‘lâl
‫ر‬   ‫ت‬‫ر‬ 
Asl󰁩 󰁩lk har󰁩 ( ‫و‬ ) veya ( ‫ى‬ ) olan kel󰁩melerde (m󰁩sal) vez󰁩n 󰁩tt󰁩‘âl ( ‫ل‬  ) olur.
� 

   󰁩tt󰁩tân (vatan ed󰁩nme)   ‫و‬    vatan

� 

‫د‬   󰁩tt󰁩hâd (b󰁩rleşmek, aynı

󰁩k󰁩rde olmak)
  ‫ت‬‫و‬    vahdet (b󰁩rl󰁩k, tekl󰁩k)
Ecvee vez󰁩n 󰁩󰁩yâl ( ‫ل‬   ) şekl󰁩nde olur.

‫ق‬ ‫ش‬   󰁩şt󰁩yâk (arzu, şevk, özlemek)   ‫ق‬‫ش‬   şevk

‫د‬    󰁩‘t󰁩yâd (huy, âdet ed󰁩nmek)   ‫د‬   avd (dönme, ger󰁩 gelme)
Nâkısta 󰁩se son har󰁩 ( ‫و‬ ) ve ( ‫ى‬ ) olanlar ( )’ye dönüşerek 󰁩󰁩‘â (    ) vezn󰁩n󰁩 alır.
    󰁩nt󰁩â (uzağa sürülmek)      ney (sürgün etmek)
    󰁩‘t󰁩lâ (yükselmek, yukarı
çıkmak)
     ulüvv (büyüklük,
yüksekl󰁩k)
Aslî harfler󰁩n󰁩n b󰁩r󰁩nc󰁩 ve üçüncüsü aynı anda 󰁩lletl󰁩 olan kel󰁩melerde (leî-󰁩 meruk)
 vez󰁩n 󰁩tt󰁩‘â (   ) şekl󰁩nded󰁩r.
� 

 v󰁩kāye (koruma, arka

�    󰁩tt󰁩kā (sakınma, çek󰁩nme)   ‫و‬  
çıkma)


http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 12/167
8/12/2019 tar112u

1. Ün󰁩te - Mezîdünfîh Masdarlar II 7

İsm-󰁩 Fâ‘󰁩l
İ󰁩‘âl bâbının 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l󰁩 müe‘󰁩l (   ) şekl󰁩nded󰁩r.
müntes󰁩b (󰁩nt󰁩sab eden, 󰁩nt󰁩sâb (b󰁩r yere, b󰁩r
 
alâkası olan) k󰁩mseye mensup olmak)
     ‫ب‬‫ا‬  
   
mümten󰁩‘ (çek󰁩nen,
󰁩mkânsız)
  ‫ع‬ ‫ا‬ 
 
󰁩mt󰁩nâ‘ (çek󰁩nme,
󰁩stememe)

    
müştem󰁩l (kavrayan, 󰁩ç󰁩ne
alan) ‫ل‬‫ش‬‫ا‬   󰁩şt󰁩mâl (󰁩ç󰁩ne almak,
kaplamak )

     müntakıl (göç eden, taşınan)   ‫ل‬‫ا‬   󰁩nt󰁩kāl (nakletmek,

göçmek, bulaşmak)

İ‘lâl
m󰁩salde mütte‘󰁩l (  )

  
mütte󰁩k    ‫ق‬ ‫ا‬  �  󰁩tt󰁩âk 

ecvee müâl ( ‫ل‬  )

‫ر‬   muhtâr (seç󰁩lm󰁩ş olan)   ‫ر‬‫ا‬   󰁩ht󰁩yâr (seçmek)

muza‘aa müâ‘‘ ( ‫ع‬  )

‫ق‬   müştâkk (türem󰁩ş)   ‫ق‬‫ش‬‫ا‬   󰁩şt󰁩kāk (türemek)

nâkıs ve mehmuzda müa‘î (   )

‫ى‬  müerî (󰁩󰁩ra eden)   ‫ا‬‫ا‬   󰁩󰁩râ

󰁩lt󰁩vâ (kıvrılmak,
‫ى‬   mültevî eğr󰁩 büğrü olan)   ‫ا‬‫ا‬   bükülmek )

İsm-󰁩 Mef‘ûl
İ󰁩‘âl bâbının 󰁩sm-󰁩 me ‘ûlü müe‘al (  ) şekl󰁩nded󰁩r.
  mükteseb (kazanılmış,
  elde ed󰁩lm󰁩ş)   ‫ب‬‫ا‬   󰁩kt󰁩sâb (kazanmak, elde
etmek )

   mültemes (kayırılan)   ‫س‬‫ا‬   󰁩lt󰁩mâs (tavs󰁩ye,

kayırmak )

müşterek
kullanılan)(b󰁩rl󰁩kte, ortak 󰁩şt󰁩râk (ortaklık etmek)
‫ك‬    ‫ك‬‫ا‬ ‫ش‬‫ا‬
     müntehab (seç󰁩lm󰁩ş)   ‫ب‬‫ا‬   󰁩nt󰁩hâb (seçmek)
müzaa ve ecve 󰁩sm-󰁩 â󰁩l 󰁩le aynı şek󰁩lded󰁩r.
m󰁩sâlde mütte‘âl ( 
 ) olur.

  
müttehad (üzer󰁩nde
b󰁩rleş󰁩len)
  ‫د‬‫ا‬   󰁩tt󰁩hâd

 mütteak (üzer󰁩nde

󰁩tt󰁩ak ed󰁩len)
  ‫ق‬ ‫ا‬ �  󰁩tt󰁩âk 

müttehaz
alınan) (kabul ed󰁩len, 󰁩tt󰁩hâz (kabullünmek)
   ‫ذ‬‫ا‬

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 13/167
8/12/2019 tar112u

8 Osmanlı Türkçes󰁩-II

nâkısta müe‘â ( 

 ) olur.
muktedâ (kend󰁩s󰁩ne
‫ا‬ 
  uyulan)
  ‫ا‬‫ا‬   󰁩kt󰁩dâ (uymak)

 müctebâ (seç󰁩lm󰁩ş)
  ‫ا‬ 󰁩ct󰁩bâ (seçmek)

A) Aşağıdak󰁩 sülâsî mücerred masdarları 󰁩󰁩‘âl bâbına çev󰁩r󰁩n󰁩z. Kel󰁩men󰁩n her 󰁩k󰁩 hâl󰁩n󰁩n
2 de anlamını sözlüğe bakarak öğren󰁩n󰁩z.

 hürmet …………………..

‫ر‬ rıhlet …………………..

‫د‬‫ر‬ redd …………………..

‫م‬
n󰁩zâm …………………..
  m󰁩hnet …………………..

‫ر‬ rabt …………………..

 halel …………………..

‫ت‬‫ر‬  hakāret …………………..

‫م‬‫و‬  lüzûm …………………..

medh …………………..
‫ح‬
B) Aşağıdak󰁩 masdarların 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l󰁩n󰁩 bulunuz.
‫ع‬ ‫ر‬‫ا‬
�  󰁩rt󰁩â …………………..

‫ج‬‫ا‬ 󰁩bt󰁩hâc …………………..

‫م‬‫ا‬ 󰁩bt󰁩sâm …………………..

‫د‬‫ا‬ 󰁩ct󰁩hâd …………………..

  󰁩ct󰁩nâb …………………..
‫ب‬ ‫ا‬
‫ر‬‫ا‬ 󰁩󰁩hâr …………………..

‫ق‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩󰁩râk …………………..

‫ب‬‫ا‬ 󰁩kt󰁩sâb …………………..

‫ت‬‫ا‬ 󰁩lt󰁩ât …………………..

‫س‬‫ا‬ 󰁩lt󰁩mâs …………………..

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 14/167
8/12/2019 tar112u

1. Ün󰁩te - Mezîdünfîh Masdarlar II 9

C) Aşağıdak󰁩 masdarların 󰁩sm-󰁩 me‘ûlünü bulunuz.
‫م‬ ‫ر‬‫ا‬
�  󰁩rt󰁩sâm   …………………..

  …………………..
‫م‬‫م‬‫ا‬
‫ا‬
󰁩ht󰁩şâm
󰁩nt󰁩zâm   …………………..

‫ل‬‫ا‬ 󰁩ht󰁩mâl   …………………..

‫ب‬‫ا‬ 󰁩nt󰁩hâb   …………………..

‫م‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩ht󰁩râm   …………………..

‫س‬‫ا‬ 󰁩kt󰁩bâs   …………………..

󰁩bt󰁩zâl   …………………..

‫د‬‫ل‬‫ا‬‫ا‬
‫ا‬ 󰁩ct󰁩hâd   …………………..

‫ب‬‫ا‬ 󰁩kt󰁩sâb   …………………..

İf‘󰁩lâl ( ‫ل‬  ) Bâbı

İ‘󰁩lâl bâbında 󰁩lk aslî har󰁩n önündek󰁩 ( ) zâ󰁩dd󰁩r. Sondak󰁩 aslî har arasına b󰁩r zâ󰁩d (  ) ‫ا‬
alarak tekrâr eder. Bu bâbdak󰁩 kel󰁩meler geç󰁩şs󰁩z olurlar. Çoğunlukla renk ve vücuttak󰁩 ek-
s󰁩k ve kusurları b󰁩ld󰁩rmeye yararlar. Osmanlı Türkçes󰁩’nde d󰁩ğer sülâsî mezîdün󰁩hlere göre
kullanımı oldukça azdır.

‫ر‬‫ا‬    󰁩s󰁩râr (sararmak)   ‫ت‬   suret (sarılık)

‫ر‬‫ا‬    󰁩hm󰁩râr (kızarmak)   ‫ت‬   humret (kırmızılık)

‫ج‬   󰁩‘v󰁩câc (eğr󰁩 olmak)   ‫ج‬   󰁩vec (eğr󰁩, çarpık)

‫ر‬‫را‬     󰁩‘v󰁩râr (tek gözlü olmak)   ‫ر‬   aver (tek gözü kör olmak)

‫ل‬‫ش‬   󰁩şh󰁩lâl (şaşılık)   ‫ش‬   şehel (şaşı olmak)

‫ب‬ 󰁩hd󰁩bâb (kamburluk)   ‫ب‬ hadeb (kambur)

İsm-󰁩 Fâ‘󰁩l
İ‘󰁩lâl bâbının 󰁩sm-󰁩 me‘ûlü mü‘all (  ) şekl󰁩nded󰁩r.
  muğberr (gücenm󰁩ş)   ‫ر‬‫ا‬ ‫غ‬‫ا‬   󰁩ğb󰁩râr (gücend󰁩rme)

󰁩by󰁩zâz (beyazlama,
   mübyazz (beyazlaşan)   ‫ض‬‫ا‬   ağarma)

İsm-󰁩 Mef‘ûl
Bu bâbda 󰁩sm-󰁩 me‘ûl kullanılmamaktadır.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 15/167
8/12/2019 tar112u

10 Osmanlı Türkçes󰁩-II

İst󰁩f‘âl Bâbı ( ‫ل‬   )

Bu bab sülâsî masdardak󰁩 󰁩lk aslî haren önce ( ), s󰁩n ve te har󰁩 eklenmes󰁩, 󰁩k󰁩nc󰁩 aslî har-
ten sonra da (  ) eklenmes󰁩 󰁩le oluşturulur. Bu bâbdak󰁩 kel󰁩meler çoğunlukla geç󰁩şl󰁩d󰁩r.

‫م‬‫ا‬   ‫ا‬ 󰁩st󰁩hdâm (h󰁩zmette

kullanma)    hıdmet (h󰁩zmet)
󰁩st󰁩sâr (sorma, sorup esr (beyan etmek,
‫ر‬  anlama)    açıklamak )
󰁩st󰁩bdâl (değ󰁩şt󰁩rmek,
‫ل‬‫ا‬  değ󰁩şt󰁩r󰁩lmek )   ‫ل‬ bedel

‫ل‬  󰁩st󰁩kmâl (olgunlaştırmak)   ‫ل‬ kemâl (olgunluk)

Bu bâbdak󰁩 kel󰁩meler󰁩n bazıları talep etmek manasını taşır.

󰁩st󰁩‘lâm (b󰁩lg󰁩 talep etmek) 󰁩lm (b󰁩lmek)

‫د‬‫م‬‫ا‬   󰁩st󰁩mdâd (yardım 󰁩stemek)     ‫د‬

 meded (yardım)

‫ب‬‫ا‬   󰁩st󰁩cvâb (cevap 󰁩stemek)   ‫ب‬‫ا‬  cevâb

‫ر‬  󰁩st󰁩ğâr (a talep etmek)   ‫ا‬‫غ‬ gurân (örtmek,

günahların affed󰁩lmes󰁩)
İst󰁩 ‘âl bâbı bazı kel󰁩melere, addetmek, saymak, kabul etmek anlamını katar.
󰁩st󰁩hâ (küçük ve aşağı
‫ف‬  görmek )    hıffet (ha󰁩fl󰁩k)

󰁩st󰁩hbâb (b󰁩r şey󰁩 󰁩y󰁩 ve güzel

kabul etmek) hubb (sevg󰁩, muhabbet)
‫ب‬     
‫م‬  󰁩st󰁩‘zâm (büyük saymak)    azamet (büyüklük)

‫د‬  󰁩st󰁩b‘âd (uzak görmek,

󰁩ht󰁩mal vermeme)    bu‘d (uzaklık)

İ‘lâl
‫ا‬ ‫و‬
(  ) ve (  ) 󰁩le başlayan kel󰁩melerde (mehmûzü’l-â ve m󰁩sâl) vez󰁩n 󰁩stîâl ( ‫ل‬   ) şekl󰁩nded󰁩r.
‫ا‬  󰁩stîzân (󰁩z󰁩n 󰁩stemek)   ‫ذ‬‫ا‬ 󰁩zn

󰁩stîcâr (k󰁩ralamak) ücret

‫ح‬‫ر‬
  󰁩stîzâh (açıklama 󰁩stemek)
    ‫ح‬‫ت‬‫و‬‫ا‬  vuzûh (açıklık)

  󰁩stîtân (vatan ed󰁩nmek)   ‫و‬  vatan

    ) şekl󰁩nde olur.
Ecvee vez󰁩n 󰁩st󰁩âle (
  󰁩st󰁩kāmet (doğruluk)   ‫م‬ kıyâm (ayakta durmak)

‫ا‬  󰁩st󰁩dâme (devamını 󰁩steme)   ‫م‬‫ا‬‫و‬‫د‬ devâm

‫ه‬‫د‬  󰁩st󰁩âde (aydalanma)   ‫ه‬ â’󰁩de (ayda, yarar)

  󰁩st󰁩‘âne (yardım 󰁩steme)    avn (yardım)

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 16/167
8/12/2019 tar112u

1. Ün󰁩te - Mezîdünfîh Masdarlar II 11

Nâkısta 󰁩st󰁩‘â (    ) şekl󰁩nded󰁩r.

  󰁩st󰁩kâ (yeterl󰁩 sayma)    k󰁩âyet

 veâ (sözünde durma,

  󰁩stîâ (tamamen alma)
  ‫و‬ ödeme)

İsm-󰁩 Fâ‘󰁩l
 ) vezn󰁩d󰁩r.
İst󰁩‘âl bâbının 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l󰁩 müste‘󰁩l (

 müstehl󰁩k (tüket󰁩c󰁩)   ‫ك‬‫ا‬ 󰁩st󰁩hlâk (boş yere

harcamak, tüketmek)

   müstekt󰁩b
yazdıran)  
(söyleyerek
‫ب‬‫ا‬ 󰁩st󰁩ktâb (söyleyerek
yazdırma)
󰁩st󰁩lzâm (gerekl󰁩 olmak,
müstelz󰁩m (lâzım olan) gerekt󰁩rmek)
‫م‬   ‫م‬‫ا‬ ‫ا‬
 
  müstens󰁩h (yazıyı çoğaltan)   ‫خ‬ ‫ا‬
 
󰁩st󰁩nsâh (nüshasını
yazmak, kopyalamak)

İ‘lâl
  ) şekl󰁩nded󰁩r.
Muzâ‘ada müste󰁩‘‘ (

  müstehıkk
kazanmış)
(hak etm󰁩ş,
  ‫ق‬‫ا‬ 󰁩st󰁩hkāk (kazanılan,
hak ed󰁩len)

  müsteb󰁩dd (despot)   ‫د‬‫ا‬‫ا‬ 󰁩st󰁩bdâd (key󰁩 󰁩dare,

zulüm ve tahakküm)

‫ل‬  müsted󰁩ll
ed󰁩len)
(del󰁩lle 󰁩spat
  ‫ل‬‫ا‬ 󰁩st󰁩dlâl (del󰁩l get󰁩rmek)
Ecvee müsteîl (   )

  müsteîd (aydalanan)   ‫ه‬‫د‬‫ا‬ 󰁩st󰁩âde (aydalanmak)

   müstakīm (doğru, h󰁩les󰁩z)   ‫ا‬ 󰁩st󰁩kāmet (doğruluk ve
adalette bulunmak)

 müsterîh (rahat bulan,

󰁩st󰁩rahat eden)   ‫ا‬‫ر‬ râhat
 Nâkıs ve mehmûzü’l-lâmda müste‘î (  ) şekl󰁩nded󰁩r.

 müsta‘î
eden)
(affed󰁩lmey󰁩 talep
   av (bağışlama)
‫ى‬ müstehzî (alay eden)   ‫ا‬‫ا‬ 󰁩st󰁩hzâ (alay etme)
‫ش‬  müsterşî (rüşvet 󰁩steyen)   ‫ت‬‫ش‬‫ر‬ rüşvet
  müsteşî (ş󰁩a 󰁩steyen)   ‫ش‬ ş󰁩â
İsm-󰁩 Mef‘ûl
 ) şekl󰁩nded󰁩r.
İst󰁩‘âl bâbının 󰁩sm-󰁩 me‘ûlü müste‘al (

 müstefem (anlaşılan)    ehm (anlama)

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 17/167
8/12/2019 tar112u

12 Osmanlı Türkçes󰁩-II

  müsteşhed (şah󰁩t göster󰁩len)   ‫ت‬‫د‬‫ش‬ şehâdet (şah󰁩t olma)

müstahdem (h󰁩zmette
‫م‬  kullanılan)    hıdmet (h󰁩zmet)

  müstahsen (beğen󰁩len)    hüsn (güzell󰁩k)

İ‘lâl
Muzâ‘ada vez󰁩n müstea‘‘ (  ) şekl󰁩nded󰁩r.
‫ل‬  müstedell (del󰁩lle 󰁩spat ed󰁩lm󰁩ş)   ‫د‬ delâlet

müstemedd (kend󰁩s󰁩ne yardım

  ed󰁩len)   ‫د‬ meded (yardım)

müstekarr (karar bulan, kararlı) karâr


Ecvee müsteâl ( ‫ل‬ ) şekl󰁩nded󰁩r.  ‫ر‬‫ا‬ 
‫ر‬  müsteşâr (kend󰁩s󰁩ne 󰁩ş
danışılan)   ‫ت‬‫ر‬  meşveret (danışma,
konuşup anlaşma)

‫ب‬  müstecâb (kabul olunmuş)   ‫ب‬‫ا‬  cevâb

müsteâd (kazanılmış, 󰁩st󰁩ade 󰁩st󰁩âde 

‫د‬ olunmuş)   ‫ه‬‫د‬‫ا‬ (aydalanmak )

‫د‬‫ا‬  müstezâd (artmış, çoğalmış)   ‫ه‬‫د‬ ‫ز‬ z󰁩yâde

  Nâkısta müste‘â (
 ) şekl󰁩nded󰁩r.
  müsted‘â (󰁩stenen arzu ed󰁩len)   ‫ت‬‫د‬ da‘vet

‫ى‬  müstekrâ (k󰁩raya ver󰁩len)   ‫ا‬ k󰁩râ

‫ث‬  müstesnâ (ayrı tutulan)    ‫ث‬    󰁩st󰁩snâ (ayırmak)

A) Aşağıdak󰁩 sülâsî mücerred masdarları 󰁩st󰁩‘âl bâbına çev󰁩r󰁩n󰁩z. Kel󰁩men󰁩n her 󰁩k󰁩 hâl󰁩n󰁩n
3 de anlamını lügate bakarak öğren󰁩n󰁩z.

redd …………………..
‫د‬‫ر‬
 cebr …………………..

 celb …………………..

‫ق‬ ark …………………..

 haber …………………..

 hız …………………..

haml …………………..



http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 18/167
8/12/2019 tar112u

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 19/167
8/12/2019 tar112u

14 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Özet
 Mezîdünf󰁩h Masdarların Bâblarını B󰁩lmek
1
Osmanlı Türkçes󰁩’nde kullanılan mez󰁩dün󰁩h masdarlar şunlardır: İ‘âl, te‘îl, tea‘‘ul, teâ‘ul, müâ‘ale 󰁩n󰁩‘âl, 󰁩󰁩‘âl, 󰁩 ‘󰁩lâl,
󰁩st󰁩‘âl’d󰁩r. Bu masdarlardan her b󰁩r󰁩s󰁩 mücerred masdara bel󰁩rl󰁩 b󰁩r anlam katar. Mücerred masdar 󰁩ken geç󰁩şs󰁩z olan b󰁩r
kel󰁩me bu masdarlardan geç󰁩şl󰁩l󰁩k özell󰁩ğ󰁩 olan b󰁩r bâba nakled󰁩ld󰁩kler󰁩nde geç󰁩şl󰁩l󰁩k kazanırlar. Bunlardan bazıları kel󰁩-
meye dönüşlülük, bazıları da 󰁩şteşl󰁩k, ed󰁩lgenl󰁩k vs. g󰁩b󰁩 anlamlar katarlar. Bu anlamlar şu şek󰁩lded󰁩r:

Mezîdünîh bâbların oluşturduğu masdarların anlamları

󰁩‘âl   �  geç󰁩şl󰁩

te‘îl   �  geç󰁩şl󰁩

müâ‘ale    󰁩şteş, geç󰁩şs󰁩z, geç󰁩şl󰁩

󰁩n󰁩‘âl geç󰁩şs󰁩z, dönüşlü, ed󰁩lgen

󰁩󰁩‘âl    ‫ل‬‫ل‬
 dönüşlü, geç󰁩şs󰁩z

󰁩‘󰁩lâl   ‫ل‬ gec󰁩şs󰁩z

tea‘‘ul   �  dönüşlü, geç󰁩şs󰁩z, bazen geç󰁩şl󰁩, yapmacıklık 

teâ‘ul  �  󰁩şteş, dönüşlü, geç󰁩şs󰁩z, bazen geç󰁩şl󰁩, yapmacıklık 

󰁩st󰁩‘âl   ‫ل‬  gec󰁩şl󰁩

Sülâsî Mez󰁩dünf󰁩h Masdarların İsm-󰁩 Fâ‘󰁩l ve İsm-󰁩 Mef ‘ûller󰁩n󰁩 B󰁩lmek

2

Sülâsî mez󰁩dün󰁩h masdarların sülâsî mücerred masdarlardan arklı olarak her b󰁩r󰁩n󰁩n ayrı ayrı 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l ve 󰁩sm-󰁩
me‘ûller󰁩 vardır. Bunlar şu şek󰁩lded󰁩r:

Masdar İsm-󰁩 Fâ‘󰁩l İsm-󰁩 Me ‘ûl

‫ل‬ 󰁩‘âl  mü‘󰁩l  mü‘al

  �  te‘îl   müa‘‘󰁩l   müa‘‘al

 müâ‘ale  müâ‘󰁩l  müâ‘al

‫ل‬ 󰁩n󰁩‘âl  

  müna‘󰁩l
- -

󰁩󰁩‘âl müa‘󰁩l müe‘al

‫ل‬    
‫ل‬ 󰁩‘󰁩lâl  mü‘all
- -

  �  tea‘‘ul   mütea‘‘󰁩l  mütea‘‘al

 �  teâ‘ul  müteâ‘󰁩l  müteâ‘al

‫ل‬  󰁩st󰁩‘âl  müste‘󰁩l  müste‘al

Sülâsî Mezîdünf󰁩h Masdarların Masdar, İsm-󰁩 Fâ‘󰁩l ve İsm-󰁩 Mef‘ûller󰁩n󰁩n Düzens󰁩z Yapılarını Tanımak
3
Arapça “Aksâm-ı Seb‘a”’da anlatılan, 󰁩lletl󰁩 harflere sah󰁩p masdarların 󰁩sm-󰁩 â󰁩l ve 󰁩sm-󰁩 me‘ûller󰁩 düzenl󰁩 harflere sah󰁩p
kel󰁩melerden arklı kalıplara sokulurlar. Hem mücerred masdarlar, hem de mezîdün󰁩h masdarların, 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l ve 󰁩sm-󰁩
me‘ûller󰁩n󰁩n düzens󰁩z şek󰁩ller󰁩 󰁩ç󰁩n ayrı ayrı kalıplar mevcuttur. İlletl󰁩 harfler󰁩n şek󰁩l değ󰁩şt󰁩rmeler󰁩ne “󰁩‘lâl” adı ver󰁩l󰁩r.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 20/167
8/12/2019 tar112u

1. Ün󰁩te - Mezîdünfîh Masdarlar II 15

Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım
1.  Mezîdün󰁩h masdarlar (kıyasî masdarlar) 󰁩le 󰁩lg󰁩l󰁩 aşağı- 6.  Aşağıdak󰁩 kel󰁩me gruplarının hang󰁩s󰁩nde mezîdün󰁩h
dak󰁩 󰁩adelerden hang󰁩s󰁩 doğrudur? masdarlardan olmayan kel󰁩me vardır?
a. Mezîdün󰁩h masdarlar semâîd󰁩r, yan󰁩 󰁩ş󰁩t󰁩lerek öğren󰁩l󰁩r. a. 󰁩lt󰁩zâm, müdâa‘a, 󰁩st󰁩krâr, 󰁩st󰁩kāmet
b. Mücerred masdarlardan bel󰁩rl󰁩 b󰁩r anlam elde etmek b. 󰁩drâk, 󰁩sv󰁩dâd, teşârük, tenezzül
󰁩ç󰁩n kurallı olarak türet󰁩l󰁩rler. c. takarrür, tedârük, tahsîl, tedbîr
c. Masdarın maz󰁩 çek󰁩m󰁩nde za󰁩d har bulunmaz. d. 󰁩hm󰁩râr, 󰁩lt󰁩mâs, teşkîl, 󰁩cbâr
d. Osmanlı Türkçes󰁩’nde kullanımları oldukça sınırlıdır. e. 󰁩nk󰁩sâr, meâtîh, müdâh󰁩l, 󰁩lt󰁩ât
e. Tümünün 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l ve 󰁩sm-󰁩 me‘ûller󰁩 aynı bâbdan olur.
7.  Aşağıdak󰁩 masdar ve çatısı eşleşt󰁩rmeler󰁩nden hang󰁩s󰁩
2.  Mez󰁩dün󰁩h masdarlar 󰁩le 󰁩lg󰁩l󰁩 aşağıdak󰁩 󰁩adelerden han-  yanlıştır?
g󰁩s󰁩 yanlıştır? a. te‘îl - geç󰁩şl󰁩
a. Her masdardan kurallı olarak 󰁩sm󰁩-󰁩 â‘󰁩l ve 󰁩sm-󰁩 b. 󰁩st󰁩 ‘âl - geç󰁩şs󰁩z
me‘ûl türet󰁩leb󰁩l󰁩r. c. 󰁩 ‘󰁩lâl - geç󰁩şs󰁩z
b. Anlamlarını kend󰁩m󰁩z çıkaramayız, sadece b󰁩r󰁩s󰁩n󰁩n b󰁩ze d. teâ‘ül - 󰁩şteş
söylemes󰁩 󰁩le veya b󰁩r sözlüğe bakarak öğreneb󰁩l󰁩r󰁩z. e. 󰁩 ‘âl - geç󰁩şl󰁩
c. Mez󰁩dün󰁩h masdarlar kel󰁩meler󰁩n çatı anlamlarını
değ󰁩şt󰁩r󰁩r. 8.  Aşağıdak󰁩 kel󰁩me ve vezn󰁩 eşleşt󰁩rmeler󰁩nden hang󰁩s󰁩
d. B󰁩r sülâsî mücerred (bas󰁩t) masdar bütün mezîdün󰁩h  yanlıştır?
masdarlara çevr󰁩lemez. a. sükûnet – u‘ûlet
e. Maz󰁩 çek󰁩mler󰁩nde za󰁩d har bulunur. b. 󰁩st󰁩mlâk – 󰁩st󰁩‘âl
c. mültez󰁩m – müe‘al
3.  Masdara 󰁩şteşl󰁩k manası kazandıran masdarlar, aşağıda- d. mu‘âmele – müâ‘ale
k󰁩ler󰁩n hang󰁩s󰁩nde doğru olarak eşleşt󰁩r󰁩lm󰁩şt󰁩r? e. 󰁩nh󰁩râ – 󰁩n󰁩‘âl
a. 󰁩 ‘âl – 󰁩‘󰁩lâl
b. 󰁩󰁩‘âl – 󰁩n󰁩‘âl 9.  Aşağıdak󰁩 kel󰁩melerden hang󰁩s󰁩 󰁩sm-󰁩 me ‘ûl değ󰁩ld󰁩r?
c. tea‘‘ül – 󰁩st󰁩‘âl a. mücmel
d. müâ‘ale – teâ‘ül b. mu‘allem
e. te ‘îl – müâ‘ale c. müntehab
d. münkasem
4.  Aşağıdak󰁩 kel󰁩melerden hang󰁩s󰁩n󰁩n, 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l ve 󰁩sm-󰁩 e. mütedâvel
me‘ûl şekl󰁩ndek󰁩 sıralaması yanlış olarak ver󰁩lm󰁩şt󰁩r?
a. 󰁩kt󰁩sâb – müktes󰁩b - mükteseb 10.  Aşağıdak󰁩 kel󰁩melerden hang󰁩s󰁩n󰁩n masdar, 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l ve
b. te’essü – müte’ess󰁩 – müte’esse  󰁩sm-󰁩 me‘ûl şekl󰁩ndek󰁩 sıralaması yanlış olarak ver󰁩lm󰁩şt󰁩r?
c. 󰁩st󰁩rhâm – müsterh󰁩m - müsterhem a. tecessüs – mütecess󰁩s – mütecesses
d. 󰁩şt󰁩râk – müşter󰁩k - müşterek  b. 󰁩st󰁩rhâm – müsterh󰁩m – müsterhem
e. 󰁩n‘󰁩dâm – mün‘ad󰁩m – mün‘adem c. 󰁩hm󰁩râr – muhm󰁩rr - muhmerr
d. 󰁩st󰁩hbâr – mustahb󰁩r - mustahber
5.  Aşağıdak󰁩 kel󰁩me ve vezn󰁩 eşleşt󰁩rmeler󰁩nden hang󰁩s󰁩 e. te’sîs – mü’ess󰁩s – mü’esses
 yanlıştır?
a. 󰁩nt󰁩zâr – 󰁩n󰁩‘âl
b. 󰁩drâk - 󰁩 ‘âl
c. tahayyül – tea‘‘ül
d. 󰁩şt󰁩râk – 󰁩󰁩‘âl
e. 󰁩by󰁩zâz – 󰁩 ‘󰁩lâl

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 21/167
8/12/2019 tar112u

16 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım Yanıt Anahtarı

1. b Yanıtınız yanlış 󰁩se “Mezîdün󰁩h Masdarlar” konusu-
nu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. B) ‫ف‬‫ا‬ 󰁩n‘󰁩tâ        mün‘atı 

2. a Yanıtınız yanlış 󰁩se “Mezîdün󰁩h Masdarlar” konusu-

nu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. ‫ب‬‫ا‬‫ا‬ 󰁩nc󰁩zâb   ‫ب‬    müncez󰁩b

‫ع‬‫ا‬ 󰁩nd󰁩â‘    

3. d Yanıtınız yanlış 󰁩se “Müâ‘ale ve Teâ‘ul Bâbları” ko-
  münde󰁩‘
nusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
4. e Yanıtınız yanlış 󰁩se “İn󰁩‘âl Bâbı” konusunu yen󰁩den
‫د‬‫ا‬ ‫ا‬  󰁩n󰁩râd   ‫د‬    müner󰁩d
gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
5. a Yanıtınız yanlış 󰁩se “İ󰁩‘âl Bâbı” konusunu yen󰁩den ‫ح‬‫ا‬ 󰁩n󰁩tâh       münet󰁩h
gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
6. e Yanıtınız yanlış 󰁩se “Özet” kısmındak󰁩 “mez󰁩dün󰁩h ‫ف‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩nh󰁩râ    ‫ف‬    münhar󰁩 
masdarların masdar, 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l ve 󰁩sm-󰁩 me‘ûller󰁩n󰁩
gösteren tabloyu” yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. 󰁩nh󰁩zâm   münhez󰁩m
7. b Yanıtınız yanlış 󰁩se “İst󰁩 ‘âl Bâbı” konusunu yen󰁩den
gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. ‫م‬‫م‬‫ا‬‫ا‬
 ‫ا‬ 󰁩nkısâm   
‫م‬    münkasım
8. c Yanıtınız yanlış 󰁩se “İ󰁩‘âl ve İst󰁩 ‘âl Bâbları” konusu-
nu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. ‫ف‬‫ا‬ 󰁩nk󰁩şâ        münkeş󰁩 
9. d Yanıtınız yanlış 󰁩se “İn󰁩‘âl Bâbı” konusunu yen󰁩den
‫ح‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩nş󰁩râh   ‫ح‬    münşer󰁩h
gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
10. c Yanıtınız yanlış 󰁩se “İ‘󰁩lâl Bâbı” konusunu yen󰁩den
gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. Sıra S󰁩zde 2

Sıra S󰁩zde Yanıt Anahtarı

A)    hürmet   ‫م‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩ht󰁩râm
Sıra S󰁩zde 1
rıhlet 󰁩rt󰁩hâl
A)  akd   ‫د‬‫ا‬ 󰁩n‘󰁩kād ‫ر‬
‫د‬‫ر‬ redd    ‫ل‬‫د‬‫ا‬‫ر‬‫ر‬‫اا‬ 
�  󰁩rt󰁩dâd
‫د‬ de    ‫ع‬‫ا‬ 󰁩nd󰁩â
‫م‬ n󰁩zâm   ‫م‬‫ا‬ 󰁩nt󰁩zâm
‫م‬ hedm   ‫م‬‫ا‬‫ا‬ 󰁩nh󰁩dâm
   m󰁩hnet   ‫ا‬ 󰁩mt󰁩hân
 ehm   ‫م‬‫ا‬ 󰁩n󰁩hâm
‫ر‬ rabt   ‫ط‬ ‫ر‬‫ا‬ �  󰁩rt󰁩bât
‫د‬ erd   ‫د‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩n󰁩râd
 halel   ‫ل‬‫ا‬ 󰁩ht󰁩lâl
ark  󰁩n󰁩râk 
hakāret 󰁩ht󰁩kār
‫ي‬‫ق‬ hezîmet     ‫ق‬‫م‬ ‫ا‬ ‫ا‬‫ا‬ 󰁩nh󰁩zâm ‫ت‬‫ر‬ 
‫م‬‫و‬  lüzûm
  ‫ر‬‫ا‬
  ‫م‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩lt󰁩zâm
 kabz   ‫ض‬‫ا‬ 󰁩nkıbâz
‫ح‬ medh   ‫ح‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩mt󰁩dâh
 keş    ‫ف‬‫ا‬ 󰁩nk󰁩şâ 

‫ش‬ şakk    ‫ق‬‫ا‬ 󰁩nş󰁩kāk 

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 22/167
8/12/2019 tar112u

1. Ün󰁩te - Mezîdünfîh Masdarlar II 17

B)   ‫ع‬ ‫ر‬‫ا‬
�  󰁩rt󰁩â‘     �  mürte󰁩
Sıra S󰁩zde 3

A) redd 󰁩st󰁩rdâd
‫ج‬‫ا‬ 󰁩bt󰁩hâc    mübteh󰁩c ‫د‬‫ر‬   ‫د‬‫ا‬‫د‬ ‫ا‬
 cebr   ‫ر‬‫ا‬ 󰁩st󰁩cbâr
‫م‬‫ا‬ 󰁩bt󰁩sâm    mübtes󰁩m
 celb   ‫ب‬‫ا‬ 󰁩st󰁩clâb
‫د‬‫ا‬ 󰁩ct󰁩hâd    mücteh󰁩d
‫ق‬ ark    ‫ق‬‫ا‬  ‫ا‬ 󰁩st󰁩râk 
‫ب‬ ‫ا‬
  󰁩ct󰁩nâb       mücten󰁩b

‫ر‬‫ا‬ 󰁩󰁩hâr    müeh󰁩r

 haber   ‫ر‬‫ا‬ 󰁩st󰁩hbâr

 hız   ‫ظ‬‫ا‬ 󰁩st󰁩hâz

󰁩󰁩râk    ‫ق‬ müer󰁩k 
haml 󰁩st󰁩hmâl
‫ب‬‫ق‬‫ا‬‫ا‬
 ‫ا‬ 󰁩kt󰁩sâb    müktes󰁩b    ‫ل‬‫ا‬
‫م‬‫و‬  lüzûm   ‫م‬‫ا‬  ‫ا‬ 󰁩st󰁩lzâm
‫ت‬‫ا‬ 󰁩lt󰁩ât    mülte󰁩t
 mülk    ‫ك‬‫ا‬ 󰁩st󰁩mlâk 
‫س‬‫ا‬ 󰁩lt󰁩mâs    mültem󰁩s
  ‫ر‬‫و‬  mürûr   ‫ر‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩st󰁩mrâr

C)   ‫م‬ ‫ر‬‫ا‬ �  󰁩rt󰁩sâm    

�  mürtesem

‫م‬‫ا‬ 󰁩ht󰁩şâm    muhteşem

B)   ‫ج‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩st󰁩hrâc   ‫ج‬ müstahr󰁩c

󰁩st󰁩hkâm müstahk󰁩m
‫م‬‫ا‬ 󰁩nt󰁩zâm
      muntazam
‫م‬‫ا‬   
‫ف‬‫ا‬ 󰁩st󰁩hlâ     müstahl󰁩 
‫ل‬‫ا‬ 󰁩ht󰁩mâl    muhtemel
‫ض‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩st󰁩krâz   ‫ض‬ müstakr󰁩z
‫ب‬‫ا‬ 󰁩nt󰁩hâb       müntehab
‫ق‬ ‫ا‬ 󰁩st󰁩ntâk        müstant󰁩k 
‫م‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩ht󰁩râm   ‫م‬ muhterem
 

‫ل‬‫ا‬ 󰁩st󰁩hsâl    müstahs󰁩l

‫س‬‫ا‬ 󰁩kt󰁩bâs    muktebes
‫خ‬ ‫ا‬ 󰁩st󰁩nsâh       müstans󰁩h
‫ل‬‫ا‬‫ا‬ 󰁩bt󰁩zâl   ‫ل‬ mübtezel
 

󰁩st󰁩mlâk  müsteml󰁩k 
‫د‬‫ا‬ 󰁩ct󰁩hâd    müctehed ‫ك‬‫ا‬   
‫ر‬‫ا‬ 󰁩st󰁩ğâr    müstağ󰁩r
‫ب‬‫ا‬ 󰁩kt󰁩sâb    mükteseb
‫ر‬‫ا‬ 󰁩st󰁩hkār    müstahkır

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 23/167
8/12/2019 tar112u

18 Osmanlı Türkçes󰁩-II

C)  ‫ف‬‫ا‬ 󰁩st󰁩hlâ    müstahle 

‫م‬‫ا‬ 󰁩st󰁩hkâm    müstahkem

‫ر‬‫ا‬ 󰁩st󰁩hbâr    müstahber

‫ر‬ ‫ا‬
  󰁩st󰁩nkâr       müstenker

‫م‬‫ا‬ 󰁩st󰁩fâm    müstefem

‫ك‬‫ا‬‫ر‬ ‫ا‬ 󰁩st󰁩drâk    ‫ك‬‫ر‬

  müstedrek 

󰁩st󰁩‘câb    müsta’ceb

‫ب‬‫ض‬‫ا‬‫ا‬
 ‫ا‬ 󰁩st󰁩krâz   ‫ض‬ müstakraz

‫ب‬‫ا‬ ‫ا‬ 󰁩st󰁩grâb   ‫ب‬ müstagreb

‫ل‬‫ا‬ 󰁩st󰁩‘câl    müsta‘cel

Yararlanılan Kaynaklar
Faruk Kadr󰁩 T󰁩murtaş (2008), Osmanlı Türkçes󰁩ne G󰁩r󰁩ş I,
İstanbul.
Hayat󰁩 Devel󰁩 (2008), Osmanlı Türkçes󰁩 Klavuzu 1-2, İstanbul.
Râş󰁩d (1317), Kavâ‘󰁩d-󰁩 L󰁩sân-ı Osmanî, İstanbul.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 24/167
8/12/2019 tar112u

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 25/167
8/12/2019 tar112u

OSMANLI TÜRKÇESİ-II

2
Amaçlarımız


Bu ün󰁩tey󰁩 tamamladıktan sonra;
Arapçada sıfatları oluşturan kel󰁩meler󰁩 tanıyab󰁩lecek,
Arapçada sıfat yapan vez󰁩nler󰁩 bel󰁩rleyeb󰁩lecek,
 Arapçada zaman, mekân, âlet ve küçültme 󰁩s󰁩mler󰁩n󰁩 tanıyab󰁩lecek,
 Arapçada zaman, mekân, âlet ve küçültme yapan vez󰁩nler󰁩 sıralayab󰁩leceks󰁩n󰁩z.

Anahtar Kavramlar

•• Sıfat-ı müşebbehe
İsm-i tafdîl •• İsm-i
İsm-i zamân
mekân
• Mübâlağa-i fâ‘il • İsm-i âlet
• İsm-i mensûb • İsm-i tasgīr

İç󰁩ndek󰁩ler

  • ARAPÇA SIFATLAR
Osmanlı Türkçes󰁩-II Arapça Sıfatlar ve İs󰁩mler
• ARAPÇA İSİMLER

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 26/167
8/12/2019 tar112u

Arapça Sıfatlar ve İs󰁩mler

ARAPÇA SIFATLAR
Sıat-ı Müşebbehe, İsm-󰁩 Tadîl, Mübâlağa-󰁩 Fâ‘󰁩l, İsm-󰁩 Mensûb, İsm-󰁩 Mekân, İsm-󰁩
Zamân, İsm-󰁩 Âlet, İsm-󰁩 Tasgīr

Sıfat-ı Müşebbehe
F󰁩󰁩l󰁩n bel󰁩rtt󰁩ğ󰁩 mananın kend󰁩s󰁩nde sab󰁩t ve sürekl󰁩 olarak bulunduğunu gösteren, 󰁩󰁩lden
türem󰁩ş sıatlara sıat-ı müşebbehe (benzet󰁩len sıat) den󰁩r. İsm-󰁩 â‘󰁩llere benzed󰁩kler󰁩n-
den bu 󰁩s󰁩m kullanılmıştır. Ancak 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩ller 󰁩󰁩l󰁩n 󰁩ade ett󰁩ğ󰁩 󰁩ş󰁩 geç󰁩c󰁩 olarak yaparlar.
Sıat-ı müşebbeheler 󰁩se sab󰁩t, kalıcı hâl ve durumu 󰁩ade eden sıatlardır. Türkçe’de –kan,
-ken; -kın, -k󰁩n; -lı, -l󰁩; -k g󰁩b󰁩 eklerle elde ed󰁩l󰁩rler. Meselâ: “unutkan” kel󰁩mes󰁩 “–kan”
ek󰁩yle elde ed󰁩lm󰁩ş b󰁩r sıat-ı müşebbehed󰁩r. Bunun 󰁩sm-󰁩 â󰁩l󰁩 “unutan” şekl󰁩nded󰁩r. “unu-
tan” kel󰁩mes󰁩nde unutma 󰁩ş󰁩 geç󰁩c󰁩 b󰁩r durumdur. “unutkan”lık 󰁩se k󰁩ş󰁩de sürekl󰁩l󰁩k göste-
ren b󰁩r sıat şekl󰁩nded󰁩r.
Sıat-ı müşebbehe 󰁩le 󰁩sm-󰁩 a󰁩l arasında d󰁩ğer b󰁩r ark 󰁩se, sıat-ı müşebbeheler󰁩n sa-
dece geç󰁩şs󰁩z 󰁩󰁩llerden elde ed󰁩lmes󰁩d󰁩r. İsm-󰁩 â󰁩ller hem geç󰁩şl󰁩 hem de geç󰁩şs󰁩z 󰁩󰁩llerden
türet󰁩leb󰁩l󰁩rler.
Arapça’da sıat-ı müşebbeheler󰁩n b󰁩rçok vezn󰁩 bulunmakta 󰁩se de Osmanlı Türkçe’s󰁩nde
üç vezn󰁩n kullanımı d󰁩ğerler󰁩nden daha yaygındır. Sıat-ı müşebbeheler vez󰁩n değ󰁩şt󰁩r󰁩le-
rek elde ed󰁩leb󰁩l󰁩r. Ancak her kel󰁩me her vez󰁩nden kullanılamaz. Bu yönüyle semâî sayılır-
lar. Sıat-ı müşebbehes󰁩 yapılacak kel󰁩men󰁩n hang󰁩 vez󰁩nden kullanıldığını öğrenmek 󰁩ç󰁩n
lügate bakılması gerek󰁩r. İsm-󰁩 a󰁩llerden bu yönüyle de ayrılırlar. İsm-󰁩 a󰁩ller kıyâsîd󰁩r,
her masdardan bel󰁩rl󰁩 kurallarla türet󰁩l󰁩rler.
Osmanlı Türkçes󰁩nde sık kullanılan sıat-ı müşebbehe vez󰁩nler󰁩 şunlardır:
Ef  al (
‘    )
E ‘al vezn󰁩 renk ve kusurları b󰁩ld󰁩ren kel󰁩melerden sıat elde etmek üzere kullanılır.

� ebyaz (ak)   ‫ض‬ � beyâz (aklık)

 esmer (buğday renkl󰁩)   ‫ت‬ sumret (esmerl󰁩k)

‫ص‬ aser (sarı)   ‫ت‬‫ص‬ suret (sarılık)

‫ب‬ ahdeb (kanbur)   ‫ب‬ hadeb (kanburluk)

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 27/167
8/12/2019 tar112u

22 Osmanlı Türkçes󰁩-II

‫ج‬ a‘vec (eğr󰁩)   ‫ج‬ avec (eğr󰁩l󰁩k)

� ebkem (d󰁩ls󰁩z)    � bekâmet (d󰁩ls󰁩z olmak)

Fa  îl (  )
‘

‫ص‬ Sagîr (küçük)   ‫ص‬ sıgar (küçüklük)

  kebîr (büyük)    k󰁩ber (büyüklük)

‫ذ‬‫ذ‬ lezîz (lezzetl󰁩)   ‫ت‬‫ذ‬ lezzet

‫ظ‬ azîm (büyük)   ‫ظ‬ azamet (büyüklük)

 cemîl (güzel)   ‫ل‬ cemâl (güzell󰁩k)

Fa lân ( ‫ن‬  )

‘

‫ن‬‫ا‬  sekrân (sarhoş)    sekr (sarhoşluk)

‫ن‬  erhân (sev󰁩nçl󰁩, mutlu)   ‫ح‬  erah (sev󰁩nç)

‫ن‬‫ا‬  hayrân (şaşkın, şaşa kalmış)   ‫ت‬ hayret (şaşkınlık)

‫ن‬ keslân (tenbel, yorgun)    kesel (tenbell󰁩k, yorgunluk)

Sıat-ı müşebbehen󰁩n mü’ennes (d󰁩ş󰁩) şekl󰁩 a‘lâ (  ) vezn󰁩 󰁩le yapılır.
‫ا‬  
semrâ (esmer, s󰁩yaha çalan
kumral renk) ‫ا‬ esmer

‫ا‬  
hamrâ (çok kırmızı, kızıl
renk) ‫ا‬ ahmer

İ lâl
‘

Nakıs kel󰁩melerde vez󰁩n a‘î ( ) şekl󰁩nded󰁩r.

‫ى‬ kavî (sağlam, kuvvetl󰁩)   ‫ت‬ kuvvet
şekāvet
şakî (haydut, eşkıya)
(haydutluk, eşkıyalık)

‫غ‬ ganî (zeng󰁩n)     ‫ت‬‫غ‬
‫و‬  gunyet (zeng󰁩nl󰁩k)

‫ص‬ sabî (küçük çocuk)   ‫ت‬‫و‬ ‫ص‬ sabâvet (çocukluk)

  ) şekl󰁩nded󰁩r.
Ecvede vez󰁩n eyy󰁩l (
 ceyy󰁩d (󰁩y󰁩, tem󰁩z, sa)   ‫ت‬‫د‬ c󰁩yâdet (󰁩y󰁩l󰁩k, saflık)

 seyy󰁩d (Hz. Muhammed’󰁩n

soyundan olan   ‫ت‬‫د‬ s󰁩yâdet (seyy󰁩dl󰁩k)

 meyy󰁩t (ölü)   ‫ت‬ mevt (ölüm)

hevn
 heyy󰁩n (kolay, ha󰁩, önems󰁩z)   ‫ن‬ (kolaylık, ha󰁩fl󰁩k, eğers󰁩zl󰁩k)

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 28/167
8/12/2019 tar112u

2. Ün󰁩te - Arapça Sıfatlar ve İs󰁩mler 23

Aşağıdak󰁩 kel󰁩meler󰁩 karşılarında yazan sıfat-ı müşebbehe vezn󰁩ne çevr󰁩n󰁩z ve anlamlarını

sözlükten öğren󰁩n󰁩z. 1

   
 (lütf)  –
  (fa‘îl) – ……………

 (kıllet) 
 
–   (fa‘îl)
 
– ……………

‫ل‬ (cemâl) 
 
–   (fa‘îl) – ……………

 (sefâlet)  –   (fa‘îl) – ……………

‫د‬‫ا‬  (sevâd)
 
–    (ef‘al) – ……………

‫ج‬ (arec)
 
–     (ef‘al) – ……………

‫ت‬ (humret) –     (ef‘al) – ……………

‫م‬ (nedm)
 
–  ‫ن‬  (fa‘lân) – ……………

 (şeb‘)
 
–  ‫ن‬  (fa‘lân) – ……………

 (atş)  
– ‫ن‬  (fa‘lân) – ……………

İsm-󰁩 Tafdîl
F󰁩󰁩l󰁩n 󰁩ade ett󰁩ğ󰁩 n󰁩tel󰁩ğ󰁩n b󰁩r varlıkta, b󰁩r nesnede, ötek󰁩 varlık veya nesnelere göre daha

azla ya daönce
atlardan en azla bulunduğunu
“daha”, “daha çok” 󰁩ade eden
zarfları; sıatlara
kes󰁩n 󰁩sm-󰁩
azlalık tadîl adı
󰁩ades󰁩nde 󰁩sever󰁩l󰁩r.
“en” g󰁩b󰁩Türkçede sı-
zarflar ge-
t󰁩r󰁩lerek elde ed󰁩l󰁩r.
İsm-󰁩 tadîl 󰁩ç󰁩n sadece e‘al (    ) vezn󰁩 kullanılır.
 ekber (en büyük, ulu)    k󰁩ber (ululuk, büyüklük)

‫ص‬ asgar (en küçük)   ‫ص‬ sıgar (küçüklük)

 eşre (en şerefl󰁩)    şere 
 eshel (daha kolay)    suhûlet (kolaylık)
‫ظ‬ a‘zam (en büyük)   ‫ظ‬ azamet (büyüklük, ululuk)
İ lâl
‘


Müzâ‘a olan kel󰁩melerde vez󰁩n eell (   ) şekl󰁩nded󰁩r.
   ‫ت‬ ş󰁩ddet
eşedd (çok azla ş󰁩ddetl󰁩)

 eşerr (çok şerl󰁩)   ‫ت‬ ş󰁩rret (geç󰁩ms󰁩z, huysuz)

Nâkıs olan kel󰁩meler󰁩n vezn󰁩 e ‘â (   ) şekl󰁩nde olur.
akvâ (en kuvvetl󰁩) kavî (sağlam, kuvvetl󰁩)
‫ى‬   ‫ى‬

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 29/167
8/12/2019 tar112u

24 Osmanlı Türkçes󰁩-II

‫و‬ evlâ (daha 󰁩y󰁩)   ‫و‬  velî (sah󰁩p, mâl󰁩k)

 a‘lâ (daha 󰁩y󰁩, en yüksek, en yüce)    alî (üstün, yüce)

İsm-󰁩 tadîl󰁩n mü’ennes şekl󰁩 a‘lâ (  ) vezn󰁩nded󰁩r.

‫ى‬ kübrâ (daha büyük, en büyük)   ‫ا‬ ekber

‫و‬  vustâ (orta)   ‫و‬‫ا‬ evsat

‫ظ‬ uzmâ (en büyük)   ‫ظ‬‫ا‬ a‘zam

‫ى‬‫ص‬ sugrâ (pek küçük)   ‫ص‬‫ا‬ asgar

Aşağıdak󰁩 kelîmelerden 󰁩sm-󰁩 tafdîl yapınız.

2
 \  (l󰁩yâkat/lâyık) – ……………

‫ر‬‫د‬ \ ‫ت‬‫ر‬  (nedret/nâd󰁩r) – ……………

\ (cehâlet/câh󰁩l) – ……………

‫م‬‫ز‬ \ ‫م‬‫و‬  (lüzûm/lâzım) – ……………

 \ ‫ل‬ (kemâl/kâm󰁩l) – ……………

 \  (sefâlet/sefîl) – ……………

‫ي‬ \ ‫م‬ (kerem/kerîm) – ……………

 \ ‫ت‬ (kesret/kesîr) – ……………

� \  (sebk/sâbık) – ……………

 \  (kıllet/kalîl) – ……………

Mübâlağa-󰁩 Fâ 󰁩l ‘

Mübâlağa-󰁩 â‘󰁩l, â‘󰁩l󰁩n yaptığı 󰁩ş󰁩 çokça ve sürekl󰁩 yaptığını 󰁩âde eder. Bu nedenle
“Mübâlağa-󰁩 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l” adı da ver󰁩l󰁩r. Türkçe’de â‘󰁩l󰁩n başına “daha, pek, pekçok” g󰁩b󰁩 zar-
lar 󰁩lâve ederek elde ed󰁩l󰁩r.
Arapça’da b󰁩rçok vezn󰁩 bulunmakta 󰁩se de, Osmanlı Türkçes󰁩’nde 󰁩k󰁩 vezn󰁩 sıklıkla kullanılır.

Fa‘‘âl ( ‫ل‬  )

‫ح‬‫ا‬   meddâh (çok çok öven)   ‫ح‬ medh (övmek)

‫ح‬ seyyâh    seyâhat

‫م‬ ‫ر‬ ressâm   ‫ر‬ resm

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 30/167
8/12/2019 tar112u

2. Ün󰁩te - Arapça Sıfatlar ve İs󰁩mler 25

‫ب‬‫ذا‬   kezzâb
(yalancı, çok yalan söyleyen)   ‫ب‬‫ذ‬ k󰁩zb (yalan)

Rezzâk 
(bütün yaratılmışların rızkını rızk (y󰁩y󰁩p 󰁩çecek şey)
‫ق‬‫زا‬ ‫ر‬   veren, Allah) ‫ق‬‫رز‬ 
‫ق‬‫خ‬ Hallâk (herşey󰁩 yaratan, Allah)   ‫خ‬ halk (yaratmak)
Fâ‘󰁩l󰁩n yaptığı 󰁩ş󰁩 sürekl󰁩 ve çok yapması neden󰁩yle meslek 󰁩sm󰁩 elde etmek 󰁩ç󰁩n de kullanılır.

‫ا‬ ‫ص‬ sarrâ    ‫ص‬ sar 

‫ر‬ attâr (güzel koku satıcısı)    ıtr (güzel koku)

‫ل‬ hammâl    haml (yük)

bezz (pamuk veya ketenden
‫ز‬  � bezzâz (bez satan) � yapılan dokuma)

‫ب‬  kassâb (kasap)    kasb (kesmek)

Fa ûl (
‘ ‫ل‬  )
‫ر‬ ‫غ‬ gayûr (çok gayretl󰁩) ‫ت‬‫غ‬   gayret

acûl (çok acelec󰁩)    acele

‫ل‬
‫ر‬ resûl (elç󰁩, peygamber)   ‫ر‬ r󰁩sâlet (elç󰁩l󰁩k)

‫ر‬ cesûr (cesâretl󰁩)   ‫ت‬‫ر‬  cesâret

A) Aşağıdak󰁩 kel󰁩meler󰁩 mübâlağa-󰁩 fâ‘󰁩l vezn󰁩nden fa‘‘âl vezn󰁩ne çev󰁩r󰁩n󰁩z ve sözlükten an-
lamını bulunuz. 3

‫ص‬ (sayd) – ……………

 (ayş) – ……………

‫ن‬‫ا‬ ‫غ‬ (gufrân) – ……………

‫ج‬ (mevc) – ……………

 (mekr) – ……………

 (fahr) – ……………

 (nehb) – ……………

 (s󰁩hr) – ……………

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 31/167
8/12/2019 tar112u

26 Osmanlı Türkçes󰁩-II

 (cebr) – ……………

 (h󰁩ss) – ……………

B) Aşağıdak󰁩 kel󰁩meler󰁩 mübâlağa-󰁩 fâ‘󰁩l vezn󰁩nden fa‘ûl vezn󰁩ne çev󰁩r󰁩n󰁩z ve sözlükten an-
lamını bulunuz.

 şükr – ……………

‫ت‬‫د‬ ‫و‬  v󰁩lâdet – ……………

 ketm – ……………

 cehalet – ……………

hased – ……………


‫د‬ 󰁩nâd – ……………

 (fahr) – ……………

 acz – ……………

‫ب‬‫ذ‬ k󰁩zb – ……………

 lecc – ……………

İsm-󰁩 Mensûb
A󰁩tl󰁩k, mensupluk anlamı veren sıatlara 󰁩sm-󰁩 mensûb adı ver󰁩l󰁩r. Kel󰁩men󰁩n 󰁩ade et-
t󰁩ğ󰁩 vasın konuya herhang󰁩 b󰁩r şek󰁩lde n󰁩sbet ed󰁩lm󰁩ş olduğunu göster󰁩r. Kıyasî olarak,
yan󰁩 bel󰁩rl󰁩 b󰁩r kural 󰁩le elde ed󰁩l󰁩rler. Osmanlı Türkçes󰁩’nde kullanımı oldukça yaygın-
dır. Arapça’da 󰁩s󰁩mlere ve masdarların sonuna şeddel󰁩 b󰁩r ye ve tenv󰁩n get󰁩r󰁩lerek (-󰁩y-
yun) elde ed󰁩l󰁩rler. Ancak Osmanlı Türkçes󰁩’nde şedde ve tenv󰁩n okunmaz; ye uzun î
şekl󰁩nde okunur.
‫ى‬�    � beşer (󰁩nsan)
beşerî (󰁩nsan 󰁩le 󰁩lg󰁩l󰁩)

 󰁩lmî (󰁩l󰁩mle 󰁩lg󰁩l󰁩)    󰁩lm

kamerî (ay 󰁩le 󰁩lg󰁩l󰁩) kamer (ay)

‫ى‬   
 h󰁩ssî  h󰁩ss (duygu)
‫ى‬‫ر‬‫ا‬ ‫ا‬ Üsküdarî (Üsküdarlı)   ‫ر‬‫ا‬‫ا‬ Üsküdar

‫ى‬‫د‬‫ا‬� Bağdadî (Bağdatlı)   ‫د‬‫ا‬ � Bağdad

‫ا‬ İstanbulî (İstanbullu)   ‫ل‬‫ا‬ İstanbul
Sonu zâ󰁩d (  ) har󰁩 󰁩le b󰁩ten kel󰁩melerde bu har ( ‫و‬ ) har󰁩ne dönüştürüldükten son-
ra ( ‫ى‬ ) har󰁩 eklen󰁩r.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 32/167
8/12/2019 tar112u

2. Ün󰁩te - Arapça Sıfatlar ve İs󰁩mler 27

ukdevî
‫ى‬‫و‬  (düğüm 󰁩le 󰁩lg󰁩l󰁩, düğüm g󰁩b󰁩)   ‫ه‬ ukde (düğüm, bağ)

an‘anevî (ör 󰁩le 󰁩lg󰁩l󰁩) an‘ane (ör, âdet)

‫ى‬
� Bosnevî (Bosnalı)    
 � Bosna

‫ى‬‫و‬ � Burusavî (Bursalı)   ‫و‬ � Burusa

‫ى‬‫ر‬‫د‬‫ا‬ Ed󰁩rnevî (Ed󰁩rnel󰁩)   ‫ر‬‫د‬‫ا‬ Ed󰁩rne

Sonu zâ󰁩d ( ‫ت‬ ) veya ( ‫ى‬
) 󰁩le b󰁩ten kel󰁩melerde bunlar atılarak (  ) har󰁩 get󰁩r󰁩l󰁩r.
‫ى‬‫ر‬  t󰁩cârî   ‫ت‬‫ر‬  t󰁩câret

 s󰁩yâsî    s󰁩yâset

m󰁩llî m󰁩llet

‫و‬  vahşî   
‫و‬  vahşet

‫ى‬‫ر‬‫ا‬‫د‬‫ا‬ 󰁩dârî   ‫ه‬‫ر‬‫ا‬‫د‬‫ا‬ 󰁩dâre

ARAPÇA İSİMLER
İsm-󰁩 Mekân
Türed󰁩kler󰁩 󰁩󰁩l󰁩n gerçekleşt󰁩ğ󰁩 yer󰁩 b󰁩ld󰁩ren kel󰁩melerd󰁩r. Vez󰁩nler󰁩 󰁩sm-󰁩 zamân 󰁩le aynıdır.
Osmanlı Türkçes󰁩nde üç vezn󰁩 kullanılır.

Mef  al (
‘
 )
 mak‘ad (oturulacak yer)   ‫د‬ ku‘ûd (oturmak)

 merkez (b󰁩r şey󰁩n ortası)   ‫ر‬ rekz (d󰁩kme, sab󰁩t kılma)

 mesken (ev, sâk󰁩n olunacak yer)    süknâ (mesken)

‫ج‬ mahrec (çıkacak yer)   ‫ج‬‫و‬ ‫خ‬ hurûc (çıkma, çıkış)

‫خ‬ medhal (g󰁩r󰁩ş, g󰁩r󰁩lecek yer)   ‫ل‬‫خ‬‫د‬ duhûl (󰁩çer󰁩 g󰁩rme)

Son har󰁩 (  ) veya (  ) 󰁩le b󰁩ten kel󰁩melerde bu harfler kaldırılarak (  ) har󰁩ne dö-
‫و‬
nüşür ve vez󰁩n me‘â ( ‫ى‬
 ) şekl󰁩n󰁩 alır: ‫ا‬
  meştâ (kışlanacak yer, kışlak)    şetv (kış, soğuk)

 mer‘â (otlak, mera)   ‫ر‬ ra‘y (otlatma)

‫و‬
İk󰁩nc󰁩 aslî har󰁩 (   ) veya (‫ى‬ ) olan kel󰁩melerde bunlar ( ‫ا‬  ) har󰁩ne dönüşür, vez󰁩n
meâl ( ‫ل‬ ) veya meâle (   ) şekl󰁩n󰁩 alır:
‫ه‬‫ر‬  menâre (ışık yer󰁩, m󰁩nare)   ‫ر‬ nûr (aydınlık, parlaklık)
menâme (döşek, yatak) nevm (uyumak, uyku)
    ‫م‬

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 33/167
8/12/2019 tar112u

28 Osmanlı Türkçes󰁩-II

‫ر‬‫ا‬  mezâr (z󰁩yâret yer󰁩, kab󰁩r)   ‫ت‬‫ر‬ ‫ز‬ zevr-z󰁩yâret (z󰁩yâret etmek)
‫ه‬‫ر‬ matâre (kuşu çok olan yer)    tayr (kuş)
 İlk aslî har󰁩 el󰁩 ( ‫ا‬ ) olan kel󰁩melerde el󰁩 ( ‫ا‬ ) hemze ( )’ye çevr󰁩l󰁩r.
‫أ‬ me’kel (yemek yenecek yer)   ‫ا‬ ekl (yemek yeme)
‫أ‬ me’men (em󰁩n yer)   ‫ا‬ emn (güven, emn󰁩yet)
‫أ‬ me’cel (su toplanan yer)   ‫ا‬ ec󰁩l (su b󰁩r󰁩k󰁩nt󰁩s󰁩)
Mef  󰁩l (  )
‘

‫ق‬ maşrık (güneş󰁩n doğduğu yer)   ‫ق‬ şark (doğu)

‫ب‬ mağr󰁩b (güneş󰁩n battığı tara, batı)   ‫ب‬‫غ‬ garb (batı)
 mesc󰁩d (secde ed󰁩len yer, namazgâh)   ‫ه‬
secde

 merc󰁩‘ (müracaat ed󰁩lecek yer)   ‫ع‬‫ر‬ rücû‘ (dönme, vazgeçme)

 maskıt (düşecek yer)   ‫ط‬ sükūt (düşme)
Sülâsî mücerred hâl󰁩nde ( ‫و‬ ) 󰁩le başlayan kel󰁩meler󰁩n 󰁩sm-󰁩 mekânı bu vez󰁩nde yapılır.

 mevkı‘ (yer, b󰁩r şey󰁩n meydana

geld󰁩ğ󰁩 yer)   ‫ع‬‫و‬  vukū‘ (olma, oluş)
 mevz󰁩‘ (b󰁩r şey konulacak yer)   ‫و‬  vaz‘ (koyma, konulma)
 mevl󰁩d (doğulan yer veya zaman)   ‫ت‬‫د‬ ‫و‬  v󰁩lâdet (doğmak, doğuş)
 mevk󰁩b (yavaş yürünecek yer)   ‫ب‬‫و‬  vükûb (yavaş yavaş yürümek)
İk󰁩nc󰁩 aslî har󰁩 ötrel󰁩 olan kel󰁩meler󰁩n 󰁩sm-󰁩 mekânı bu vez󰁩nden olur:
‫ل‬  menz󰁩l   ‫ل‬‫و‬  nüzûl

 mecl󰁩s   ‫س‬ cülûs

mehb󰁩t (󰁩necek yer) hübût (󰁩nmek)

    ‫ط‬
Mef  ale (
‘  )
‫ر‬ medrese   ‫س‬‫ر‬‫د‬ ders

 mahkeme    hükm

 matba‘a (basımev󰁩)    tab‘ (k󰁩tap basmak)

‫ه‬‫ظ‬  manzara (bakılıp seyred󰁩len yer)   ‫ظ‬ nazar (bakmak)

memleha (tuz çıkarılan yer, tuzla) m󰁩lh (tuz)

   

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 34/167
8/12/2019 tar112u

2. Ün󰁩te - Arapça Sıfatlar ve İs󰁩mler 29

İsm-󰁩 Zamân
F󰁩󰁩l󰁩n gerçekleşt󰁩ğ󰁩 zamanı gösteren kel󰁩melerd󰁩r. Osmanlı Türkçes󰁩nde me ‘al (   ) ve
me‘󰁩l (  ) vez󰁩nler󰁩 kullanılır.
  mebde’ (başlama zamanı)    � bed’ (başlama, 󰁩lk)

 mevl󰁩d (doğum zamanı)   ‫ت‬‫د‬ ‫و‬  v󰁩lâdet (doğmak, doğuş)

 mev‘󰁩d
(söz ver󰁩len yer veya zaman)   ‫و‬
 va‘d (söz verme)

Bu 󰁩k󰁩 vez󰁩n 󰁩sm-󰁩 mekân vez󰁩nler󰁩 󰁩le aynıdır. Kel󰁩men󰁩n 󰁩sm-󰁩 zaman veya 󰁩sm-󰁩 mekân mı
olduğu cümlen󰁩n anlamından çıkarılab󰁩l󰁩r.

A) Aşağıdak󰁩 kel󰁩meler󰁩 󰁩sm-󰁩 mensûb şekl󰁩nde yazınız.

k󰁩tâb – …………… 4
‫ب‬
‫ن‬ l󰁩sân – ……………

‫د‬ dünyâ – ……………

‫ب‬‫د‬‫ا‬ edeb – ……………

 şekl – ……………

 n󰁩sbet – ……………

 asker – ……………

 tabî‘at – ……………

‫ت‬‫د‬ âdet – ……………

‫د‬‫ا‬ 󰁩kt󰁩sâd – ……………

B) Aşağıdak󰁩 kel󰁩meler󰁩 karşılarında bel󰁩rt󰁩len 󰁩sm-󰁩 zamân ve 󰁩sm-󰁩 mekân vez󰁩nler󰁩ne çev󰁩-
rerek anlamını sözlükten öğren󰁩n󰁩z.

(kabr) – (me ‘al) – ……………


‫ث‬ (bahs) –  (me ‘al) – ……………

‫ت‬‫د‬ (󰁩bâdet) –  (me ‘al) – ……………

‫ن‬ (sükûn) –  (me ‘al) – ……………

‫ل‬‫ص‬‫و‬ (vüsûl) –  (me ‘󰁩l) – ……………

‫ت‬‫د‬ ‫و‬ (v󰁩lâdet) –  (me ‘󰁩l) – ……………

 
(nüzûl) – (me ‘󰁩l) – ……………
‫ل‬‫و‬  

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 35/167
8/12/2019 tar112u

30 Osmanlı Türkçes󰁩-II

 (şecer) –  (me ‘ale) – ……………

‫ك‬ (mülk) –  (me ‘ale) – ……………

 (lüt) –   (me ‘ale) – ……………

Okuma Çalışması
Res󰁩m 2.1
 Ahmed Lütf󰁩 Efend󰁩,
Tar󰁩h-󰁩 Lütfî I,
İstanbul 1290, s. 251

İsm-󰁩 Âlet
F󰁩󰁩l󰁩n bahsett󰁩ğ󰁩 󰁩ş󰁩 yapmaya vasıta olan kel󰁩melere 󰁩sm-󰁩 âlet adı ver󰁩l󰁩r. Bunlar âlet ve
edevât 󰁩sm󰁩n󰁩 󰁩ade ederler. Sadece geç󰁩şl󰁩 masdarlardan gel󰁩rler. Üç vezn󰁩 vardır.

M󰁩f  al (
‘   )
gurân (örtmek, günahların
 m󰁩ğer (savaş başlığı, tolga)   ‫ن‬‫ا‬ ‫غ‬ bağışlanması)
‫د‬  m󰁩bred (eğe)   ‫د‬ � berd (eğelemek)

 m󰁩hsad (orak)    hasad (ek󰁩n b󰁩çmek)

m󰁩skab
 (matkab, delmeye yarayan âlet)   
sakb (delme, del󰁩nme)

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 36/167
8/12/2019 tar112u

2. Ün󰁩te - Arapça Sıfatlar ve İs󰁩mler 31

M󰁩f  âl (‘ ‫ل‬  )
‫ح‬  m󰁩fâh (anahtar)     eth (açma, başlama)

‫ض‬‫ا‬  mıkrâz (makas)   ‫ض‬ karz (kesmek)

‫ط‬ m󰁩htât (cetvel tahtası)   ‫خ‬ hatt (ç󰁩zg󰁩)

‫س‬  m󰁩kyâs (ölçü âlet󰁩)   ‫س‬ kıyâs (benzetmek, karşılaştırmak)

M󰁩f  ale (
‘   )
  m󰁩knese (süpürge)    kens (süpürmek)

 m󰁩cree (ateş küreğ󰁩) cer (yerden b󰁩rşey󰁩 atmak)

   
m󰁩gsel (banyo tası, 󰁩br󰁩k) 
‫غ‬ gasl (yıkama)

 mıkleme (kaleml󰁩k)    kalem

‫ه‬ m󰁩hbere (mürekkeb kabı)    h󰁩br (mürekkeb)

İ lâl
‘

M󰁩sal kel󰁩melerde m󰁩‘âl ( ‫ل‬  ) vezn󰁩 󰁩ç󰁩n mî‘âl ( ‫ل‬  ) vezn󰁩 kullanılır.
mîkāt  vakt

‫ن‬‫ت‬‫ا‬  mîzân   ‫و‬

‫ن‬‫وز‬   vezn

İsm-󰁩 Tasgīr
İsm󰁩n küçüklük hâl󰁩n󰁩 b󰁩ld󰁩ren küçültme 󰁩s󰁩mler󰁩ne 󰁩sm-󰁩 tasgīr adı ver󰁩l󰁩r. Türkçe’de –cık,
-c󰁩k; -cağız, -ceğ󰁩z g󰁩b󰁩 eklerle yapılır. Arapça’da 󰁩se bu 󰁩ş 󰁩ç󰁩n u‘ayl (   ), u‘ay‘󰁩l (    ),
    ) olmak üzere 3 adet vez󰁩n mevcuttur. Ancak Osmanlı Türkçes󰁩’nde Arapça
u‘ay‘îl (
󰁩sm-󰁩 tasgīr çok az kullanılır. Fu‘ayl (   ) vezn󰁩 d󰁩ğerler󰁩ne göre daha 󰁩şlekt󰁩r:

   ubeyd (kulcağız)  

Fu ayl (  )
 abd (kul, köle)

‫ظ‬ uzeym (kem󰁩kç󰁩k)   ‫ظ‬ azm (kem󰁩k)

 hüseyn    hasen

� buteyn (karıncık)    � batın (karın)

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 37/167
8/12/2019 tar112u

32 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Res󰁩m 2.2
 Ahmed Rıf‘at, Lügat-󰁩
Tar󰁩h󰁩ye ve Coğraf󰁩ye
V, s. 92.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 38/167
8/12/2019 tar112u

2. Ün󰁩te - Arapça Sıfatlar ve İs󰁩mler 33

Özet
 Arapçada Sıfatları Oluşturan Kel󰁩meler󰁩 Tanıyab󰁩lmek  Arapçada Zaman, Mekân, Âlet ve Küçültme İs󰁩mler󰁩n󰁩
1

Bu ün󰁩tede göster󰁩len sıat türler󰁩nden “sıat-ı müşeb- 3 Tanıyab󰁩lmek

behe”, sıatın bel󰁩rtt󰁩ğ󰁩 mananın kend󰁩s󰁩nde sab󰁩t ve  Arapçada, 󰁩󰁩l󰁩n bahsett󰁩ğ󰁩 󰁩ş󰁩 yapılma zamanını gös-
sürekl󰁩 olarak bulunduğunu gösteren, 󰁩󰁩lden türem󰁩ş teren kel󰁩melere 󰁩sm-󰁩 zaman, yapıldığı mekânı gös-
sıatlardır. İsm-󰁩 â‘󰁩llere benzemeler󰁩 neden󰁩yle böy- teren kel󰁩melere 󰁩sm-󰁩 zaman, 󰁩ş󰁩n yapılmasına va-
le adlandırılmışlardır. Ancak 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩ller 󰁩󰁩l󰁩n 󰁩ade sıta olan kel󰁩melere de 󰁩sm-󰁩 âlet adı ver󰁩l󰁩r. Bunlar
ett󰁩ğ󰁩 󰁩ş󰁩 geç󰁩c󰁩 olarak yaparlar. Sıat-ı müşebbehele- 󰁩s󰁩m grubundan sayılırlar. Her b󰁩r󰁩 ayrı ayrı vez󰁩nler-
r󰁩n bel󰁩rtt󰁩ğ󰁩 sıat kalıcıdır. Türkçede –kan, -ken; -kın, le elde ed󰁩l󰁩rler. İsm-󰁩 zaman ve İsm-󰁩 mekân yapan
-k󰁩n; -lı, -l󰁩 ekler󰁩yle yapılır. Meselâ, “konuşmak” kel󰁩-  vez󰁩nler 󰁩k󰁩s󰁩nde de aynıdır. İsm󰁩n küçüklük hâl󰁩n󰁩
mes󰁩n󰁩n 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l󰁩 “konuşan”dır. Bu kel󰁩me konuşma b󰁩ld󰁩ren küçültme 󰁩s󰁩mler󰁩ne “󰁩sm-󰁩 tasgīr” adı ver󰁩-
󰁩ş󰁩n󰁩n â‘󰁩lde geç󰁩c󰁩l󰁩ğ󰁩n󰁩 göster󰁩r. Sıat-ı müşebbehe- l󰁩r. Türkçe’de –cık, -c󰁩k; -cağız, -ceğ󰁩z g󰁩b󰁩 eklerle ya-
s󰁩 olan “konuşkan” 󰁩se kalıcı b󰁩r sıatı 󰁩ade eder. D󰁩ğer pılır. İsm-󰁩 tasgīr󰁩n başka vez󰁩nler󰁩 varsa da Osman-
b󰁩r sıat türü olan 󰁩sm-󰁩 tadîl, 󰁩󰁩l󰁩n 󰁩ade ett󰁩ğ󰁩 n󰁩tel󰁩- lı Türkçes󰁩nde b󰁩r tanes󰁩n󰁩n har󰁩c󰁩ndek󰁩ler pek azla
ğ󰁩n b󰁩r varlıkta, b󰁩r nesnede, ötek󰁩 varlık veya nesnele- kullanılmazlar.
re göre daha azla ya da en azla bulunduğunu göste-
ren sıattır. Türkçede “daha, daha çok, en” g󰁩b󰁩 zarflar-  Arapçada Zaman, Mekân, Âlet ve Küçültme Yapan
la elde ed󰁩l󰁩rler. Mübâlağa-󰁩 â‘󰁩l, â‘󰁩l󰁩n yaptığı 󰁩ş󰁩 çok- 4 Vez󰁩nler󰁩 Sıralamak
ça ve sürekl󰁩 yaptığını anlatır. Bu nedenle “mübâlağa-󰁩 Arapçada zaman, mekân, âlet ve küçültme 󰁩s󰁩mler󰁩n󰁩n
󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l” adı da ver󰁩l󰁩r. Türkçe’de â‘󰁩l󰁩n başına “daha, sıklıkla kullanılan vez󰁩nler󰁩 şunlardır:
pek, pekçok” g󰁩b󰁩 zarflar 󰁩lâve ederek elde ed󰁩l󰁩r. A󰁩t-
l󰁩k, mensupluk anlamı veren sıatlara “󰁩sm-󰁩 mensûb”
İsm-󰁩 İsm-󰁩 İsm-󰁩
adı ver󰁩l󰁩r. Kel󰁩men󰁩n 󰁩ade ett󰁩ğ󰁩 vasın konuya her- İsm-󰁩 Âlet 
 Mekân Zamân Tasgīr 
hang󰁩 b󰁩r şek󰁩lde n󰁩sbet ed󰁩lm󰁩ş olduğunu göster󰁩r.
me‘al  me‘al  m󰁩‘al  u‘ayl 
2
 Arapçada Sıfat Yapan Vez󰁩nler󰁩 Bel󰁩rleyeb󰁩lmek
Sıat türler󰁩 vez󰁩nle elde ed󰁩l󰁩r. Ancak 󰁩sm-󰁩 mensûb
() ( ) (  ) (  )
türünden sıatlar vez󰁩nle değ󰁩l, kel󰁩men󰁩n sonuna –î me‘󰁩l  me‘󰁩l  m󰁩‘âl 
şekl󰁩nde okunan b󰁩r ye ( ‫ى‬ ) har󰁩 get󰁩r󰁩lerek yapılır. () ( ) ( ‫ل‬ )
‫ت‬ ) veya he ( ) har󰁩 󰁩le b󰁩terse
Kel󰁩me za󰁩d b󰁩r te ( me‘ale  m󰁩‘ale 
bu harfler󰁩n yer󰁩ne vav ( ‫و‬  ) har󰁩 konulduktan son-
ra ye har󰁩 get󰁩r󰁩l󰁩r. Vez󰁩nle elde ed󰁩len sıatların ve-
() (  )
z󰁩nler󰁩 şöyled󰁩r:

Sıfat-ı Müşebbehe İsm-󰁩 Tafdîl Mübâlağa-ı Fâ‘󰁩l  

e‘al ( 
     )    )
e‘al ( 
  ‫ل‬  )
a‘‘âl ( 
 

a‘îl (  )    )

a‘ûl ( ‫ل‬
 

 ( ‫ن‬
   )
a‘lân

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 39/167
8/12/2019 tar112u

34 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım
1.  Aşağıdak󰁩ler󰁩n hang󰁩s󰁩nde sıat-ı müşebbehe 󰁩le 󰁩sm-󰁩 6.  Aşağıdak󰁩 eşleşt󰁩rmelerden hang󰁩s󰁩 yanlıştır?
â‘󰁩l arasındak󰁩 ark tam ve doğru olarak ver󰁩lm󰁩şt󰁩r?
a.  (kezzâb) –  (a‘‘âl) – mübâlağa-󰁩 â‘󰁩l
a. Sıat-ı müşebbeheler kıyâsîd󰁩r, 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩ller semâ‘îd󰁩r.
b. İsm-󰁩 â‘󰁩ller geç󰁩c󰁩 vasıfları, sıat-ı müşebbeheler 󰁩se b. ‫ب‬‫ا‬ ‫ذ‬
  (mızrâb) –‫ل‬‫ل‬ (m󰁩‘âl) – 󰁩sm-󰁩 âlet
devamlı ve kalıcı vasıfları 󰁩ade eder.
c. Osmanlı Türkçes󰁩’nde sıat-ı müşebbeheler󰁩n kullanı-
c.  (mesc󰁩d) –  (me ‘󰁩l) – 󰁩sm-󰁩 mekân
mı 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩llere göre daha yaygındır. d. ‫ر‬ (medrese) –  (me ‘󰁩le) – 󰁩sm-󰁩 mekân
d. Sıat-ı müşebbeheler hem geç󰁩şl󰁩, hem de geç󰁩şs󰁩z 󰁩-
󰁩llerden elde ed󰁩l󰁩rler. İsm-󰁩 â‘󰁩ller 󰁩se sadece geç󰁩şs󰁩z
e.  (m󰁩ğer) –  (m󰁩‘al) – 󰁩sm-󰁩 âlet
󰁩󰁩llerden elde ed󰁩l󰁩rler.
e. İsm-󰁩 â‘󰁩llerden 󰁩s󰁩m, sıat-ı müşebbehelerden 󰁩se sı- 7.  Aşağıdak󰁩 kel󰁩melerden hang󰁩s󰁩n󰁩n Türkçe anlamı yanlıştır?
at elde ed󰁩l󰁩r. a. ‫ا‬ ekber (en büyük)
2.  Aşağıdak󰁩 kel󰁩me gruplarının hang󰁩s󰁩nde sıat-ı müşeb- b. ‫ه‬ meşcere (ağaçlık yer)
behe yoktur?
a.  ‫ا‬
�  (ebkem) –  (kesîr) – ‫د‬‫ا‬ (esved)
c.
d.
‫و‬
‫س‬  m󰁩kyâs (ölçü âlet󰁩)
‫د‬ devleteyn (devletç󰁩k, küçük devlet)

b. ‫ج‬‫ا‬  (a‘rec) – �‫ا‬ (ebyaz) –  (kalîl) e. ‫م‬ ketûm (sırrı çok saklayan)

c. ‫ص‬‫ا‬  (aser) –  (cemîl) – ‫ن‬‫ا‬  (hayrân)
d. ‫ل‬ (cehûl) – ‫ا‬ (ekber) – ‫ن‬‫ا‬  (sekrân) 8.  Aşağıdak󰁩 kel󰁩melerden hang󰁩s󰁩 󰁩sm-󰁩 mensub sayılmaz?

e. ‫ر‬ (rahîm) – �‫ا‬ (ebleh) – ‫ا‬ (ahmak) a.  (te‘âlî)

3. Aşağıdak󰁩 kel󰁩melerden hang󰁩s󰁩 󰁩sm-󰁩 tadîl anlamını taşır?
b.  (m󰁩llî)
a. ‫ب‬‫ا‬ (ahdeb) c. ‫ى‬�‫ا‬ (ebedî)
b.
 (kebîr) d.
e. ‫ى‬ (h󰁩ssî)
  (Mısrî)

c. ‫ح‬‫ا‬  (meddâh)
d. ‫ا‬ (ahmer) 9.  Aşağıdak󰁩 eşleşt󰁩rmelerden hang󰁩s󰁩 yanlıştır?
e. ‫ص‬‫ا‬  (asgar) a. �‫ا‬ (ebleh) – sıat-ı müşebbehe
4.  Aşağıdak󰁩 grupların hang󰁩s󰁩nde mübâlağa-󰁩 â‘󰁩l anlamı- b. ‫ا‬ (ekmel) – 󰁩sm-󰁩 tadîl
nı taşıyan kel󰁩meler b󰁩rl󰁩kte ve doğru olarak ver󰁩lm󰁩şt󰁩r? c. ‫ر‬ (m󰁩‘yâr) – 󰁩sm-󰁩 mekân
a. ‫ح‬ (seyyâh) – ‫ر‬ (cesûr) d.  (mıkta‘) – 󰁩sm-󰁩 âlet
b. ‫ا‬ (eshel) – ‫ا‬ (esmer) e.  (mevl󰁩d) – 󰁩sm-󰁩 zamân
c.
 (maskıt) – ‫ج‬ (mahrec) 10. Aşağıdak󰁩 kel󰁩melerden hang󰁩s󰁩 󰁩sm-󰁩 âlet grubundandır?
d. ‫ظ‬‫ا‬ (a‘zam) – ‫ي‬ (kerîm) a.  (merkad)
e.  (mevh󰁩be) – ‫ا‬ (ekber) b. ‫ذ‬ (mezbaha)
5.  Aşağıdak󰁩 kel󰁩me gruplarının hang󰁩s󰁩nde 󰁩sm-󰁩 tadîl ve
mübâlağa-󰁩 â‘󰁩l b󰁩rl󰁩kte ve doğru olarak ver󰁩lm󰁩şt󰁩r?
c. ‫ه‬ (meşcere)
a. ‫م‬ (ketûm) – ‫ي‬ (kerîm) d. � (mezbele)
b. ‫ظ‬‫ا‬ (a‘zam) – ‫ل‬ (meyyâl) e. ‫ض‬‫ا‬  (mıkrâz)
c.  (latî) – ‫ر‬‫ص‬  (sabûr)
d.
‫م‬‫ا‬  (ekrem) –  (kesîr)
e. ‫ن‬ (erhân) – ‫ص‬ (sagīr)

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 40/167
8/12/2019 tar112u

2. Ün󰁩te - Arapça Sıfatlar ve İs󰁩mler 35

Okuma Parçası I Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım Yanıt Anahtarı

(Ankā)-yı Mağr󰁩b – Boynu uzun tüyü güzel b󰁩r büyük ku- 1. b
şun 󰁩sm󰁩d󰁩r. Bu hayvân mukaddemâ mevcûd olup h󰁩cret-󰁩
Nebev󰁩yye’den mukaddemce Peygamber-󰁩 ehl-󰁩 Ress Hanzala 2. d
b󰁩n Savân el-Hamîrî-󰁩 Îsâ yâhûd (Hâl󰁩d b󰁩n S󰁩nân) du‘âsıyla
münkar󰁩z olduğu ba‘zı tevârîhde görüldü. Mısırlıların esâne 3. e
kabîl󰁩nden olarak beyân etd󰁩kler󰁩ne göre ankā kartal kuşu
cesâmet󰁩nde b󰁩r hayvân olup boynunun tüyler󰁩 altun g󰁩b󰁩 4. a
parlak sarı ve kuyruğu beyâz 󰁩le mahlût penbe renkl󰁩 ve göz-
ler󰁩 gāyet güzel 󰁩m󰁩ş. Ve ömrü tamâm olduğunu b󰁩raz evvel- 5. b
ce h󰁩ss ve o esnâda şems dah󰁩 yuvasını 󰁩hrâk etmek c󰁩het󰁩yle
yen󰁩den b󰁩r yuva yapıp ve 󰁩ç󰁩n󰁩 nebâtât-ı ıtr󰁩ye 󰁩le tezyîn ed󰁩p 6. d
üzer󰁩ne oturur ve oracıkda tele olur g󰁩der. Ve kem󰁩ğ󰁩 󰁩ç󰁩nde-
k󰁩 soğulcandan dîğer b󰁩r ankā vücûda gelür. Ve bu yavru ana- 7. c
sının cüsses󰁩n󰁩 mürr-󰁩 sâî 󰁩le yapdığı b󰁩r mahaza derûnuna
 vaz‘la Ba‘lbek’de Şems ma‘bed󰁩ne götürür 󰁩m󰁩ş. Ankā kuşu- 8. a
nun Arab󰁩stân çöller󰁩nde beş altı yüz sene mu‘ammer ol-
duğunu dah󰁩 r󰁩vâyet edeyorlar. (Ankānın î zamân󰁩nâ hazâ 9. c
âş󰁩yân-sâz)-ı vücûd olduğu yerler şu‘arâ beytler󰁩d󰁩r. İranlılar
(Sîmurg) ve (Sîreng) derler. (Hümâ) dah󰁩 Ankānın gayr󰁩 ol- 10. e
mamak gerek.  gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
Yanıtınız yanlış 󰁩se “Sıat-ı Müşebbehe” konusunu
yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
Yanıtınız yanlış 󰁩se “Sıat-ı Müşebbehe” konusunu
yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
Yanıtınız yanlış 󰁩se “İsm-󰁩 Tadîl” konusunu yen󰁩den
gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
Yanıtınız yanlış 󰁩se “Mübâlağa-󰁩 Fâ‘󰁩l” konusunu ye-
n󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
Yanıtınız yanlış 󰁩se “İsm-󰁩 Tadîl ve Mübâlağa-󰁩 Fâ‘󰁩l”
konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
Yanıtınız yanlış 󰁩se “İsm-󰁩 Mekân” konusunu yen󰁩-
den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
Yanıtınız yanlış 󰁩se “İsm-󰁩 Tasgīr” konusunu yen󰁩den
gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
Yanıtınız yanlış 󰁩se “İsm-󰁩 Mensûb” konusunu yen󰁩-
den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
Yanıtınız yanlış 󰁩se “İsm-󰁩 Mekân” konusunu yen󰁩-
den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
Yanıtınız yanlış 󰁩se “İsm-󰁩 Âlet” konusunu yen󰁩den

Okuma Parçası II
(N󰁩zâm-ı Tulumba) Sıra S󰁩zde Yanıt Anahtarı
Vak‘a-󰁩 hayr󰁩yeden mukaddem her dâ’󰁩ren󰁩n müretteb harîk Sıra S󰁩zde 1
tulumbalarına nezâret eder tulumbacıbaşı nâmıyla ocak
mu‘teberânından me’mûr-ı mahsûs var 󰁩d󰁩. Bostân󰁩yân-ı   –    –    (latî)
hâssa tulumbacıları g󰁩b󰁩 󰁩çler󰁩nden ba‘zısı zâh󰁩rde yen󰁩çe- (lüt) (a‘îl)
r󰁩 nâmıyla yâd olunmaz 󰁩se de neerâtı esnâ del󰁩kanlıların-
dan ve yen󰁩çer󰁩 eşbehler󰁩nden olup harîk zuhûrunda her    –    –  (kalîl)
 
ocağın tulumba neerâtı başlarında çorba tası g󰁩b󰁩 kalaylı ve (kıllet) (a‘îl)
üzerler󰁩 kaçıncı ortadan 󰁩se n󰁩şanlı taslar 󰁩le etrâdan koşu-
şarak harîk mahall󰁩ne saldırırlar. Ve sâ’󰁩r vaktlerde başların-
‫ل‬  –    –    (cemîl)
(cemâl) (a‘îl)
da tennûr kadar koca b󰁩r sarık ve omuzlarında kartal kanad
ta‘bîr etd󰁩kler󰁩 kırmızı kaput ve baldırları çıplak olarak ayak-
larına kırmızı yemen󰁩 g󰁩yerler 󰁩d󰁩. Yen󰁩çer󰁩lerden sonra bun-
  –    –    (seîl)
lar dah󰁩 dağıldığından yalnız Bâb-ı seraskerîde bulunan tu- (seâlet) (a‘îl)
lumbalar lede’l-îcâb derme çatma takım 󰁩le 󰁩dâre olunmak-
da . Ve askerî neerâtı dah󰁩 󰁩st󰁩hdâm kılınmakda 󰁩se de bu
‫د‬‫ا‬ 
  –    – ‫د‬‫ا‬ (esved)
(sevâd) (e‘al)
sûretle 󰁩dâres󰁩 yolsuz olmağla n󰁩zâma rabtı zımnında b󰁩r
müdîr ta‘yîn󰁩yle beher tulumbaya hâr󰁩cden neerât tahrîr󰁩ne
mübâderet olundu.
‫ج‬  –     –   ‫ج‬‫ا‬  (a‘rec)
(arec) (e‘al)

‫ت‬   –    – ‫ا‬ (ahmer)
 
(humret) (e‘al)

     

‫م‬
(nedm) –
  ‫ن‬
(a‘lân) –  
‫ن‬ (nedmân)

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 41/167
8/12/2019 tar112u

36 Osmanlı Türkçes󰁩-II

  – ‫ن‬   –  (şeb‘ân)  (cebr) –   ‫ر‬  (cabbâr)

(şeb‘)
  (a‘lân) ‫ن‬  (h󰁩ss) – ‫س‬ (hassâs)
  –   ‫ن‬   –  ‫ن‬ (atşân)
–   ‫ر‬  şekûr
(atş) (a‘lân) B)    şükr

Sıra S󰁩zde 2 ‫ت‬‫د‬ ‫و‬  v󰁩lâdet – ‫د‬‫و‬  velûd

‫ا‬ (elyak)  – ‫م‬ ketûm

(l󰁩yâkat/
 \  lâyık)
–   ketm

(nedret/
 ‫ر‬‫ا‬ (ender)  – ‫ل‬ cehûl
‫ر‬‫د‬ \ ‫ت‬‫ر‬  nâd󰁩r)
– cehalet

(cehâlet/ hased –  hasûd

\ câh󰁩l) –  
‫ا‬  (echel)

‫د‬ 󰁩nâd –
‫د‬‫د‬
 anûd
– ‫م‬‫ا‬  (elzem)
(lüzûm/
‫م‬‫ز‬ \ ‫م‬‫و‬ 
–   ‫ر‬  ahûr
lâzım)
 (ahr)
– ‫ا‬ (ekmel)
(kemâl/
 \ ‫ل‬ kâm󰁩l)
 acz – ‫ز‬ acûz
– ‫ا‬ (esel)
(seâlet/
 \  seîl) ‫ب‬‫ذ‬ k󰁩zb – ‫ب‬‫و‬‫ذ‬   kezûb
–   ‫م‬‫ا‬  (ekrem)
(kerem/
‫ي‬ \ ‫م‬ kerîm)  lecc – ‫ج‬ lecûc
(kesret/  

 \ ‫ت‬ kesîr) –  

‫ا‬ (ekser) Sıra S󰁩zde 4

� \  (sebk/

sâbık)
–  ‫ا‬ (esbak) A)   ‫ب‬ k󰁩tâb –     k󰁩tâbî
(kıllet/
‫ا‬ (ekall) ‫ن‬ –     l󰁩sânî
 \  kalîl)
– l󰁩sân

‫د‬ dünyâ – ‫ى‬‫د‬  dünyevî

Sıra S󰁩zde 3
‫ب‬‫د‬‫ا‬ –  ‫د‬‫ا‬  edebî
A)   ‫ص‬ (sayd) –   ‫د‬ ‫ص‬ (sayyâd) edeb

 –   şeklî
–   ‫ش‬  (ayyâş)
şekl
 (ayş)

– ‫ر‬‫غ‬ (gaffâr)   n󰁩sbî

n󰁩sbet –  
‫ن‬‫ا‬ ‫غ‬ (gurân)
 –  ‫ى‬ askerî
– ‫ج‬‫ا‬  (mevvâc)
asker
‫ج‬ (mevc)
 –     tab󰁩‘î
– ‫ر‬ (mekkâr)
tabî‘at
 (mekr)
‫ت‬‫د‬ –  ‫ى‬‫د‬ âdî
– ‫ر‬ (ahhâr)
âdet
 (ahr)
‫د‬‫ا‬ –   ‫ى‬‫د‬‫ا‬  󰁩kt󰁩sâdî
– ‫ب‬ (nehhâb)
󰁩kt󰁩sâd
 (nehb)

(s󰁩hr) –  (sehhâr)

 ‫ر‬

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 42/167
8/12/2019 tar112u

2. Ün󰁩te - Arapça Sıfatlar ve İs󰁩mler 37

B)    (kabr) –  (me ‘al) –     (makber)

‫ث‬ (bahs) –  (me ‘al) –   ‫ث‬  (mebhas)
‫ت‬‫د‬ (󰁩bâdet) –  (me ‘al) –   (ma‘bed)

‫ن‬ (sükûn) –  (me ‘al) –   (mesken)

‫ل‬‫ص‬‫و‬ (vüsûl) –  (me ‘󰁩l) –   ‫ص‬  (mavsıl)

‫ت‬‫د‬ ‫و‬ (v󰁩lâdet) –  (me ‘󰁩l) –     (mevl󰁩d)
(nüzûl) – (me ‘󰁩l) –   ‫ل‬  (menz󰁩l)
‫ل‬‫و‬ 
 (şecer) – 
   (me ‘ale) –  ‫ه‬ (meşcere)

‫ك‬ (mülk) –    (me ‘ale) –   (memleket)

 (lüt) –    (me ‘ale) –     (meltae)  

Yararlanılan Kaynaklar
T󰁩murtaş, Faruk Kadr󰁩 (2008), Osmanlı Türkçes󰁩ne G󰁩r󰁩ş I. İstanbul.
Devel󰁩, Hayat󰁩 (2008), Osmanlı Türkçes󰁩 Klavuzu 1-2. İstanbul.
Râş󰁩d (1317), Kavâ‘󰁩d-󰁩 L󰁩sân-ı Osmanî. İstanbul.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 43/167
8/12/2019 tar112u

OSMANLI TÜRKÇESİ-II

3
Amaçlarımız


Bu ün󰁩tey󰁩 tamamladıktan sonra;
Arapça tamlama yapısını tanıyab󰁩lecek,
Arapça 󰁩s󰁩m ve sıfat tamlamalarını ayırt edeb󰁩lecek,

Arapça tamlamalardak󰁩 değ󰁩ş󰁩kl󰁩kler󰁩 ayırt edeb󰁩leceks󰁩n󰁩z.

Anahtar Kavramlar
• Harf-i Tarif  • Arapça tamlama
• Güneş ve ay hareri • Harf-i cerler

İç󰁩ndek󰁩ler
• ARAPÇA TAMLAMALAR
• ARAPÇA İSİM TAMLAMALARI
• ARAPÇA SIFAT TAMLAMALARI
Osmanlı Türkçes󰁩-II Mez󰁩dünf󰁩h Masdarlar II • ÜÇ KELİMEDEN OLUŞAN ARAPÇA
TAMLAMALAR
• ARAPÇA TAMLAMLARDA
DEĞİŞİKLİKLER

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 44/167
8/12/2019 tar112u

Mez󰁩dünf󰁩h Masdarlar II

ARAPÇA TAMLAMALAR
G󰁩r󰁩ş
Osmanlı Türkçes󰁩nde Arapça yapılı tamlamalar da yer almaktadır. B󰁩lhassa makam ve
mevk󰁩 󰁩s󰁩mler󰁩nde, k󰁩tap 󰁩s󰁩mler󰁩nde, d󰁩nî, tar󰁩hî ve edebî met󰁩nlerde bu tür tamlamalara
daha sık rastlanır. Ancak bu konuyu öğrenmeden önce har-󰁩 ta‘rî ve hurûü’ş-şems󰁩yye
 ve’l-kamer󰁩ye mevzularını b󰁩lmek gerek󰁩r. Öncel󰁩kle bu konular 󰁩şlenecek sonra tamlama-
lara geç󰁩lecekt󰁩r.

Harf-󰁩 Tar󰁩f 
Türkçe’de kel󰁩meler 󰁩yel󰁩k ekler󰁩 ve bazı hal ekler󰁩yle bel󰁩rl󰁩 hale get󰁩r󰁩l󰁩r. “Öğretmen ders
yaptı” cümles󰁩nde hang󰁩 ders olduğu b󰁩l󰁩nmezken “Öğretmen ders󰁩 yaptı” cümles󰁩nde han-
g󰁩 ders olduğu bel󰁩rl󰁩 hale gel󰁩r. Aynı şek󰁩lde “Ev çok büyük” cümles󰁩nde hang󰁩 ev olduğu
b󰁩l󰁩nmezken “Ev󰁩n󰁩z çok büyük” dend󰁩ğ󰁩nde hang󰁩 ev olduğu bel󰁩rl󰁩 hale gel󰁩r. Bu 󰁩şlem İn-
g󰁩l󰁩zcede “the” edatıyla yapılır, “a book” herhang󰁩 b󰁩r k󰁩tabı 󰁩ade ederken “the book” k󰁩tabın
‫ل‬‫ﺍ‬
bel󰁩rl󰁩 olduğunu göster󰁩r. Arapça’da 󰁩se kel󰁩mey󰁩 bel󰁩rl󰁩 hale get󰁩ren unsur har-󰁩 tar󰁩 ( )
‫م‬
ek󰁩d󰁩r. Kel󰁩meler󰁩n önüne get󰁩r󰁩l󰁩r. Gün anlamına gelen  yevm kel󰁩mes󰁩n󰁩n başına har-󰁩
‫ل‬‫ﺍ‬
tar󰁩 ( ) get󰁩r󰁩l󰁩rse ‫م‬‫ﺍ‬
 el-yevm olur k󰁩 üzer󰁩nde konuşulan gün 󰁩ç󰁩n kullanılır.
Osmanlıcada har-󰁩 tar󰁩 Arapça tamlamalarda ve cümlelerde görülür. B󰁩rkaç 󰁩st󰁩sna
dışında kel󰁩meler har-󰁩 tar󰁩fl󰁩 haller󰁩yle kullanılmazlar. D󰁩l󰁩m󰁩zde har-󰁩 tar󰁩fl󰁩 haller󰁩yle
sık kullanılan kel󰁩meler şunlardır:

 ‫ع‬‫د‬ ‫ﺍ‬ el-vedâ, ‫ن‬‫ﺍ‬ el-amân, ‫ن‬‫ﺍ‬ el-ân, ‫م‬‫ﺍ‬ el-yevm

Güneş ve Ay Harfler󰁩
Arapça’da kel󰁩meler󰁩n başına “el” ek󰁩 get󰁩r󰁩ld󰁩ğ󰁩nde bu ektek󰁩 lam bazen okunur, bazen
okunmadan atlanır. Bu durum el takısı get󰁩r󰁩len kel󰁩meler󰁩n 󰁩lk harfler󰁩ne göre değ󰁩ş󰁩r.
Bazı harfler lam har󰁩n󰁩 okutmadan kend󰁩s󰁩ne çeker, kend󰁩s󰁩ne benzeşt󰁩r󰁩r. Bunlara güneş
harfler󰁩 yan󰁩 hurûf-ı şems󰁩yye den󰁩r.
‫ﺍ‬ kel󰁩mes󰁩 el-şems değ󰁩l eş-şems okunur.
Kend󰁩ne benzeşt󰁩ren harflere hurû-ı şems󰁩yye den󰁩rken d󰁩ğerler󰁩ne ay harfler󰁩 yan󰁩

hurûf-ı kamer󰁩ye adı ver󰁩l󰁩r.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 45/167
8/12/2019 tar112u

40 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Hurû-ı şems󰁩yye harfler󰁩 şunlardır:

 ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ظ‬ ‫ط‬ ‫ض‬ ‫ص‬ ‫ش‬ ‫س‬ ‫ز‬ ‫ر‬ ‫ذ‬ ‫د‬ ‫ث‬ ‫ت‬ 
eş-şems=güneş (şemsî har)
‫ﺍ‬
 ‫ن‬‫ﺍ‬ el-vatan =vatan (kamerî har)

 ‫ﺍ‬ el-mülk=mülk ( kamerî har)

 ‫ن‬‫ﺍ‬ ez-zamân=zaman (şemsî har)

ARAPÇA İSİM TAMLAMALARI

Har-󰁩 tar󰁩 ve şems󰁩 kamer󰁩 harfler󰁩 öğrend󰁩kten sonra Arapça 󰁩s󰁩m tamlamalarını göreb󰁩l󰁩r󰁩z.
Arapça tamlamalarda önce tamlanan (muzâ) sonra tamlayan (muzâun 󰁩leyh) gel󰁩r.
Tamlanan kel󰁩men󰁩n son har󰁩 󰁩st󰁩snalar har󰁩ç ötrel󰁩 olur. Tamlayan kel󰁩men󰁩n başında
har-󰁩 tarî olur ve el󰁩󰁩 h󰁩çb󰁩r zaman okunmaz.

‫ﺍ‬‫ﹸ‬‫ر‬ nûrü’ş-şems: güneş󰁩n ışığı, güneş ışığı

 ‫ﹼ‬ hubbu’l-vatan: vatan sevg󰁩s󰁩

Görüldüğü g󰁩b󰁩 Arapça tamlamalarda kel󰁩meler󰁩n yerler󰁩 Türkçe’dek󰁩n󰁩n ters󰁩d󰁩r.
Türkçe’de tamlayan önce tamlanan sonra gel󰁩r.

Arapça tamlama Okunuşu Anlamı

dârü’s-sa‘âde mutluluk ev󰁩

‫ه‬‫ن‬‫د‬‫ﺍ‬
‫ﺍ‬‫رر‬‫ﺍ‬‫د‬‫ﺍ‬‫د‬  dârü’l-ünûn enler ev󰁩

‫ﺍ‬  şemsü’ş-ş󰁩tâ kış güneş󰁩

‫ﺆ‬‫ﺍ‬‫ي‬ emîrü’l-mü’m󰁩nîn mü’m󰁩nler󰁩n em󰁩r󰁩

‫م‬‫ﺍ‬ ‫ح‬ şeyhü’l-󰁩slâm 󰁩slâmın şeyh󰁩

‫خ‬‫ر‬‫ﺍ‬ ‫ﺍ‬  ‫ت‬  m󰁩r’âtü’t-tevârîh tar󰁩hler󰁩n aynası

ahrü’n-n󰁩sâ kadınların övüncü

‫ﺍ‬
‫ب‬‫ﺍ‬ ‫ﺋ‬‫ر‬ re’îsü’l-küttâb kat󰁩pler󰁩n re󰁩s󰁩

Aşağıdak󰁩 tamlamaları okuyunuz ve sözlük yardımıyla anlamlarını bulunuz.

1
‫ﺍ‬‫ر‬‫ﺍ‬‫د‬
‫ﺍ‬
‫م‬‫ﺍ‬ ‫د‬
‫ر‬‫ﻘ‬‫ﺍ‬‫ر‬ 

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 46/167
8/12/2019 tar112u

3. Ün󰁩te - Mez󰁩dünf󰁩h Masdarlar II 41

Örneklerde görüldüğü gibi tamlamalarda harf-i ta‘rîfin elifi hiç okunmaz. Ayrıca tam-
lamalar Latin hareriyle yazılırken iki kelimenin arasına tire, harf-i ta‘rîfin “le”sinden
önce kesme işareti konmaktadır.

Allah kel󰁩mes󰁩yle yapılan tamlamaların bugünkü alfabeyle yazımında Allah kel󰁩mes󰁩 tam
 yazılamamaktadır. Bu yüzden araya t󰁩re konmadan yazılması daha uygundur.
Abdu’l-lah değ󰁩l Abdu’llah ya da Abdullah yazmak daha uygundur.
Örnekler:

‫ﻟ‬‫ﺍ‬   Seyfullâh   ‫ﻟ‬‫ﺍ‬   Beytullâh

‫ﻟ‬‫ﺍ‬   Nûrullâh   ‫ﻟ‬‫ﺍ‬  ‫ل‬‫ر‬ Resûlullâh

‫ﻟ‬‫ﺍ‬  ‫ي‬ Hayrullâh   ‫ﻟ‬‫ﺍ‬   Habîbullâh 

‫ﻟ‬‫ﺍ‬   Nasrullâh

Tamlanan (muzâ) kel󰁩me veya ‫ت‬ 󰁩le b󰁩t󰁩yorsa bu harfler ‫ﺓ‬ 󰁩le yazılır ve okunur.
 ‫ر‬‫ﻘ‬‫ﺍ‬‫ﺔ‬ Leyletü’l-kadr

‫ﺍ‬‫ﺍ‬‫ﺓ‬  Tezk󰁩retü’ş-şu‘arâ

Tamlayan konumundak󰁩 kel󰁩me (muzâun 󰁩leyh) ‫ت‬  󰁩le b󰁩t󰁩yorsa bu te ha-󰁩 resm󰁩ye ‘ ’  

olarak okunur.
‫ﻘ‬‫ﺍ‬ ‫م‬ Yevmü’l-kıyâme

‫ﺍ‬‫د‬ ‫ﺍ‬‫ر‬‫ﺍ‬‫د‬ Dârü’s-sa‘âde

 
Osmanlı Türkçes󰁩nde ‫د‬  dîn kel󰁩mes󰁩yle yapılan Arapça tamlamalara sıkça rastlanmaktadır. Bu
tamlamalarda tamlanan (muzâf) b󰁩l󰁩nen󰁩n aks󰁩ne Osmanlı Türkçes󰁩nde ötrel󰁩 değ󰁩l üstünlü okunur.

‫ﺍ‬  Necmüd-d󰁩n değ󰁩l Necmedd󰁩n’d󰁩r.

D󰁩ğer örnekler.
‫ﺍ‬‫ر‬  Bedreddîn

‫ﺍ‬  Şemseddîn

‫ﺍ‬ ‫ل‬‫ج‬ Celâleddîn

 ‫ﺍ‬‫ﻒ‬ Seyfedd󰁩n

ARAPÇA SIFAT TAMLAMALARI

Arapça sıat tamlaması da 󰁩s󰁩m tamlaması g󰁩b󰁩d󰁩r. Tamlanan (muzâ) ve tamlayan
(muzâun 󰁩leyh)dan oluşur. Sıat tamlamasında tamlayan kel󰁩me sıattır. İs󰁩m ve sıat tam-
lamasını tamlayan kel󰁩men󰁩n 󰁩s󰁩m ya da sıat oluşundan anlarız. Tamlayan 󰁩s󰁩m 󰁩se 󰁩s󰁩m
tamlaması, sıat 󰁩se sıat tamlamasıdır.
 ‫ك‬‫ر‬ ‫ﺍ‬ ‫ن‬‫ر‬ Ramazânü’l-mübârek: mübarek ramazan

 ‫ﺍ‬ ‫ل‬‫و‬‫د‬ Düvelü’l-mu‘azzama: büyük devletler

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 47/167
8/12/2019 tar112u

42 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Sıat tamlamalarında tamlanan ve tamlayan kel󰁩meler çeş󰁩tl󰁩 yönlerden b󰁩rb󰁩r󰁩ne

uyumludur.
Tamlama yapılırken sıat, mevsû olan b󰁩r󰁩nc󰁩 kel󰁩meye uygun hale get󰁩r󰁩l󰁩r. Bu uygun-
luk şu yönlerdend󰁩r:
1. C󰁩ns󰁩yet (müennes-müzekker)
2. Sayı (tekl󰁩k, 󰁩k󰁩l󰁩k- tesn󰁩ye, çokluk)
3. Bel󰁩rl󰁩l󰁩k-bel󰁩rs󰁩zl󰁩k 

Beytü’l-harâm, mesâc󰁩dü’ş-şerîf, mel󰁩kü’l-muzaffer, beytü’n-nazîf tamlamalarını Arap harf-

2 ler󰁩yle yazınız.

ÜÇ KELİMEDEN OLUŞAN ARAPÇA TAMLAMALAR

Üç kel󰁩meden oluşan Arapça tamlamalarda b󰁩r󰁩nc󰁩 kel󰁩men󰁩n sonu ötrel󰁩, 󰁩k󰁩nc󰁩n󰁩n sonu
esrel󰁩, üçüncü kel󰁩men󰁩n sonu esrel󰁩 veya sükûnlu, ayrıca son kel󰁩men󰁩n başı har-󰁩 ta‘rîfl󰁩
olur.
‫ك‬‫ﺍ‬  ‫ت‬‫غ‬ ‫ن‬‫ﺍ‬ ‫د‬ 
Dîvânü Lügat󰁩’t-Türk
Ancak üç kel󰁩mel󰁩 tamlamalar Osmanlı Türkçes󰁩nde yukarıdak󰁩 g󰁩b󰁩 okunmamış, 󰁩k󰁩n-
c󰁩 ve üçüncü kel󰁩meler Arapça tamlama g󰁩b󰁩, b󰁩r󰁩nc󰁩 kel󰁩me 󰁩se Farsça terk󰁩pl󰁩 okunmuş-
tur. Böylece 󰁩lk kel󰁩me tamlanan, 󰁩k󰁩nc󰁩 ve üçüncü kel󰁩melerden oluşan Arapça tamlama
b󰁩r bütün olarak b󰁩r󰁩nc󰁩 kel󰁩mey󰁩 tamlayan olur.
  ‫م‬‫ﺍ‬‫ب‬ ‫ن‬‫و‬‫ر‬‫د‬ Derûn-ı Bâbü’s-selâm “Bâbüsselâmın 󰁩ç󰁩”
Osmanlı dönem󰁩nde k󰁩tap adlarında Arapça tamlama terc󰁩h ed󰁩lm󰁩şt󰁩r. B󰁩lhassa üç kel󰁩me-
den oluşan k󰁩tap 󰁩s󰁩mler󰁩nde 󰁩lk kel󰁩men󰁩n sonunun ötrel󰁩 okunmasına d󰁩kkat ed󰁩lmel󰁩d󰁩r.

 Aşağıdak󰁩 Arapça tamlama örnekler󰁩n󰁩 󰁩nceleyel󰁩m:

‫ﺍ‬‫ﺔ‬  Tuhetü’l-haremeyn

 ‫و‬‫ﺍ‬‫ﺓ‬  Tezk󰁩retü’l- evl󰁩yâ

 ‫ﺍ‬‫ر‬‫ز‬ ‫ﺍ‬  ‫ﻘ‬ Had󰁩katü’l- vüzerâ

 ‫ه‬‫د‬ ‫ﺍ‬‫ر‬‫ﺍ‬‫د‬ Dârü’ş- sa‘âde

 ‫ﺍ‬ ‫ر‬‫ﺍ‬‫د‬ Dârü’ş-saltana

 ‫ب‬‫ﺍ‬‫ﺋ‬‫ر‬ Re’îsü’l-küttâb

 ‫ل‬‫ﺍ‬  Beytü’l-mâl

‫ﺍ‬  Hızu’s-sıhha

 ‫ﺍ‬‫ﺔ‬  S󰁩ls󰁩letü’z-zeheb

 ‫ن‬‫ﺍ‬  Şemşü’l-󰁩rân

    Hâl󰁩kü’l-arz
‫ض‬‫ر‬ ‫ﺍ‬ 

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 48/167
8/12/2019 tar112u

3. Ün󰁩te - Mez󰁩dünf󰁩h Masdarlar II 43

Aşağıdak󰁩 tamlamaların okunuşlarını karşılarına yazınız.

3
‫ﺍ‬ ‫ب‬
 ‫ﺍ‬‫ﺍ‬‫ي‬ ‫ﺍ‬
 ‫ﺍ‬‫ر‬‫ﺍ‬‫د‬
 ‫ف‬‫ﺍ‬ ‫ﺍ‬ ‫ﻘ‬  
‫ﻟ‬‫ﺍ‬  ‫ﻒ‬
 ‫ﻟ‬‫ﺍ‬  
   
‫ﺍ‬ ‫ﻒ‬
ARAPÇA TAMLAMALARDA DEĞİŞİKLİKLER
Yukarda anlatılan Arapça 󰁩s󰁩m ve sıat tamlamalarında 󰁩lk kel󰁩me (tamlanan-muzâ)n󰁩n
sonu ötrel󰁩d󰁩r. Ancak bu hareke bazı durumlarda üstünlü (ethalı) veya esrel󰁩 (kesrel󰁩)
okunab󰁩l󰁩r.
Tamlamanın üstünlü okunduğu yerler:
İlk kel󰁩me (tamlanan-muzâ)n󰁩n üstün okunduğu yerler:

    ba‘d (sonra), 
  kabl (önce), ‫ق‬
  evk (üst), 
  taht (alt), 
  beyn (ara),
  hasb (göre) kel󰁩meler󰁩 tamlanan durumunda 󰁩se üstünlü okunur.

  evka’l – ‘âde: olağanüstü

‫ه‬‫ن‬‫د‬‫ﺍ‬
  ‫ﺍ‬ ‫ق‬ 
 Kable’t-tûân: tûandan önce
  m󰁩n edatı tamlanan 󰁩se üstünlü okunur:
 M󰁩ne’l-kadîm- esk󰁩den ber󰁩
El󰁩-󰁩 maksûre ( ‫ى‬ ) 󰁩le b󰁩ten kel󰁩meler tamlanan olduğunda el󰁩-󰁩 maksûre ‫ى‬ s󰁩 okun-
maz, ondan öncek󰁩 har üstünlü okunur:

‫ص‬‫ﺍ‬  ‘ale’l-husûs

 ‫ﺍ‬ ‫ﺍ‬ 󰁩le’l-ebed

  ma‘ne’ş-ş󰁩‘r
‫ﺍ‬ 
Yâ (  ) ünleme edatı b󰁩r tamlamanın başına geld󰁩ğ󰁩nde tamlamanın sonunu üstün
okutur.
‫ﻟ‬‫ﺍ‬  ‫ل‬‫ر‬ Resûlullâh   ‫ﻟ‬‫ﺍ‬  ‫ل‬‫ر‬   Yâ Resûlallâh

Tamlamanın Esrel󰁩 Okunduğu Yerler

Arapça tamlamalarda genel ka󰁩de olarak tamlanan ötrel󰁩 okunur. Ancak esrel󰁩 okunduğu
yerler de vardır. Bunları şöyle sıralayab󰁩l󰁩r󰁩z:
 Z󰁩nc󰁩rleme tamlamalarda 󰁩k󰁩nc󰁩 kel󰁩me (muzâun 󰁩leyh)den 󰁩t󰁩baren kel󰁩me sonları
esrel󰁩 okunur.
‫ﺍ‬‫ج‬‫ﺍ‬ ‫ف‬‫و‬‫ﺍ‬ ‫ﹸ‬‫ب‬ K󰁩tâbu Evsâ󰁩’l –Mesâc󰁩d󰁩’ş-Şerîe

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 49/167
8/12/2019 tar112u

44 Osmanlı Türkçes󰁩-II

‫ى‬
Sonu tek   󰁩le b󰁩ten kel󰁩meler tamlanan (muzâ) olduğunda sondak󰁩 ‫ى‬ har󰁩 okun-
maz ye den öncek󰁩 har esrel󰁩 okunur:

‫ت‬‫ﺍ‬  Kâd󰁩’l–hâcât= İstekler󰁩 yer󰁩ne get󰁩ren Allah

 ‫م‬‫ﺍ‬  Müff󰁩’l-enâm=halkın müfüsü, şeyhül󰁩slâm

 Arapça’da öneml󰁩 b󰁩r yere sah󰁩p olan har-󰁩 cer ded󰁩ğ󰁩m󰁩z ön edatlar tamlananın önü-
ne geld󰁩kler󰁩nde tamlananın sonunu esrel󰁩 okuturlar.
Önce har-󰁩 cerler󰁩 sıralayalım:
‫ب‬ b󰁩: Türkçe’de e/a, da/de, 󰁩le anlamlarında

  an: Türkçe’de den/dan anlamında

  󰁩: Türkçe’de de/da, 󰁩ç󰁩nde anlamında

 ‫ل‬ l󰁩: Türkçe’de 󰁩ç󰁩n, dolayı, yüzünden anlamlarında

  m󰁩n: Türkçe’de den/dan, dolayı, sebeb󰁩nden anlamlarında

 ‫ك‬ ke: Türkçe’de g󰁩b󰁩, sank󰁩 anlamlarında olup benzerl󰁩k 󰁩ade eder.
Sıralanan bu har-󰁩 cerler Arapça’da çok sık kullanılır. Bunlar önler󰁩ne geld󰁩kler󰁩 tam-
lamanın sonunu esrel󰁩 okutur:

‫ﻟ‬‫ﺍ‬  î sebîl󰁩’llâh: Allah yolunda

 ‫ﺍ‬   ‘an karîb󰁩’z-zamân:Yakın zamanda

‫ﻟ‬‫ﺍ‬  ‫ن‬‫ﺍ‬  î emân󰁩’llâh: Allâh’a emanet olun.

 ‫م‬‫ﻘ‬‫ﺍ‬ ‫م‬ ‫ﺍ‬ İlâ yevm󰁩’l-kıyâm: Kıyamet gününe kadar

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 50/167
8/12/2019
Özet
  Arapça Tamlama Yapısını Tanıyab󰁩lmek
1
Osmanlı Türkçes󰁩nde Arapça tamlamalar da kullanıl-
mıştır. Daha çok d󰁩nî, edebî ve tar󰁩hî met󰁩nlerde; k󰁩tap
󰁩s󰁩mler󰁩nde, makam ve mevk󰁩 󰁩s󰁩mler󰁩nde bu tür tam-
lamalara sık rastlanır. Arapça tamlamaları kavrayab󰁩l-
mek 󰁩ç󰁩n har-󰁩 ta‘rî olarak b󰁩l󰁩nen kel󰁩meler󰁩 bel󰁩rle-  
y󰁩c󰁩 ön takıyı ve güneş ve ay adlarıyla b󰁩l󰁩nen harfler󰁩
b󰁩lmek gerek󰁩r. Türkçe’de 󰁩yel󰁩k ekler󰁩 ve bazı hal ek-
ler󰁩yle bel󰁩rl󰁩 hale get󰁩r󰁩len kel󰁩meler, İng󰁩l󰁩zcede “the”
edatıyla Arapça’da 󰁩se har-󰁩 ta‘rî (-el) 󰁩le bel󰁩rl󰁩 hale
 
get󰁩r󰁩l󰁩r. Örneklerle görel󰁩m:
  Türkçe örnek:
  “Öğretmen ders yaptı” cümles󰁩nde hang󰁩 ders olduğu
bell󰁩 değ󰁩l,
  “Öğretmen ders󰁩 yaptı” cümles󰁩nde hang󰁩 ders olduğu
b󰁩l󰁩n󰁩yor.
  İng󰁩l󰁩zce örnek:  
  “a book” herhang󰁩 b󰁩r k󰁩tap
  “the book” bell󰁩 b󰁩r k󰁩tap
  Arapça örnek:
  ‫م‬  yevm: herhang󰁩 b󰁩r gün
 
   el-yevm: bel󰁩rl󰁩 b󰁩r gün
  ‫م‬‫ﺍ‬ ‫ل‬‫ﺍ‬
El takısı (   ) get󰁩r󰁩len kel󰁩men󰁩n 󰁩lk har󰁩n󰁩n yapısı-
na göre takının lam har󰁩 bazen okunur bazen okun-
maz. Bazı harfler lam har󰁩n󰁩 okutmadan kend󰁩ne çe-  
ker, benzeşt󰁩r󰁩r. Bunlara güneş harfler󰁩, d󰁩ğerler󰁩ne 󰁩se
ay harfler󰁩 adı ver󰁩l󰁩r. Bu harfler ezberlenerek öğren󰁩l󰁩r.
3
  Örnekler:
‫ﺍ‬ eş-şems (el-şems okunmamasına d󰁩kkat ed󰁩n󰁩z)
  ‫ﻘ‬‫ﺍ‬  el-kamer ( “el” takısının aynen okunmasına
 
d󰁩kkat ed󰁩n󰁩z)
  Hurûu’ş-şems󰁩yye harfler󰁩 şunlardır:
‫ن‬ ‫ل‬ ‫ظ‬ ‫ط‬ ‫ض‬ ‫ص‬ ‫ش‬ ‫س‬ ‫ز‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ذ‬ ‫ث‬ ‫ت‬
 Arapça İs󰁩m ve Sıfat Tamlamalarını Ayırt Edeb󰁩lmek  
2
Arapça İs󰁩m Tamlamaları
  B󰁩l󰁩nd󰁩ğ󰁩 g󰁩b󰁩 tamlamalar en az 󰁩k󰁩 kel󰁩meden olu-
 
şur. Arapça’da bu 󰁩k󰁩 kel󰁩meden b󰁩r󰁩nc󰁩s󰁩ne tamlanan
 
 
(muzâ), 󰁩k󰁩nc󰁩s󰁩ne tamlayan (muzâun 󰁩leyh) den󰁩r.
Tamlanan kel󰁩men󰁩n son har󰁩 󰁩st󰁩snalar dışında da-  
󰁩ma ötrel󰁩 olur, tamlayan kel󰁩men󰁩n başında har-󰁩
ta‘rî (
‫ﺍ‬ -el)
  yerHubbu’l-vatan
‫ﺍ‬‫ل‬ 
alır ve el󰁩󰁩 h󰁩çb󰁩r zaman okunmaz.
örneğ󰁩nde olduğu g󰁩b󰁩
 
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
3. Ün󰁩te - Mez󰁩dünf󰁩h Masdarlar II 45
Arapça tamlamalarda kel󰁩meler󰁩n yerler󰁩 Türkçe’ de-
k󰁩n󰁩n ters󰁩d󰁩r. Tamlamalar Lat󰁩n harfl󰁩 Türk alabes󰁩y-
le yazılırken b󰁩r󰁩nc󰁩 kel󰁩men󰁩n sonunda kesme 󰁩şaret󰁩,
󰁩k󰁩 kel󰁩men󰁩n arasında 󰁩se t󰁩re 󰁩şaret󰁩n󰁩n kullanıldığı-
na d󰁩kkat etmek gerek󰁩r.
“Allah” ve “d󰁩n” kel󰁩meler󰁩yle yapılan tamlamaların
özel durumlarını 󰁩lg󰁩l󰁩 yerler󰁩 okuyarak öğrenmen󰁩z-
de yarar vardır.
‫ﻟ‬‫ﺍ‬  ‫ﻒ‬  Seyullâh ‫ﺍ‬   necmedd󰁩n
Arapça tamlamalarda tamlayan (muzâun 󰁩leyh)’ın
󰁩s󰁩m veya sıat oluşuna göre tamlamanın c󰁩ns󰁩n󰁩 an-
larız. Tamlayanın 󰁩s󰁩m olması hal󰁩nde 󰁩s󰁩m tamla-
ması, sıat olması hal󰁩nde sıat tamlaması olduğu-
na hükmeder󰁩z. Sıat tamlamalarında sıatlar c󰁩ns󰁩yet
(müennes-müzekker), sayı ve bel󰁩rl󰁩l󰁩k-bel󰁩rs󰁩zl󰁩k ba-
kımından tamlayana uyum sağlamak zorundadır.
İk󰁩 kel󰁩meden azla Arapça tamlamalar da vardır.
Böyle tamlamalarda b󰁩r󰁩nc󰁩 kel󰁩men󰁩n sonu ötrel󰁩,
󰁩k󰁩nc󰁩 ve d󰁩ğerler󰁩n󰁩n sonu esrel󰁩, üçüncü ve sonrak󰁩
kel󰁩meler󰁩n başı har-󰁩 ta‘rîfl󰁩 olur.
  ‫ك‬‫ﺍ‬  ‫ت‬‫غ‬ ‫ن‬‫ﺍ‬ ‫د‬  
Dîvânü Lügat󰁩’t-Türk 
Ancak Osmanlı dön em󰁩nde üç kel󰁩mel󰁩 Arapça tam-
lamaların b󰁩r󰁩nc󰁩 kel󰁩mes󰁩 Farsça tamlama g󰁩b󰁩 󰁩zaet
terk󰁩b󰁩yle (terk󰁩p –󰁩’s󰁩 󰁩le) okunmuş, d󰁩ğer kısımlar
Arapça tamlama düzen󰁩nde okunmuştur.
‫م‬‫ﺍ‬ ‫ب‬ ‫ن‬‫و‬‫ر‬‫د‬ Derûn-ı bâbü’s-selâm “Bâbüsselâm’ın 󰁩ç󰁩”
 Arapça Tamlamalardak󰁩 Değ󰁩ş󰁩kl󰁩kler󰁩 Ayırt Edeb󰁩lmek
Arapça tamlamalarda tamlanan (󰁩lk kel󰁩me)’nın sonu
ötrel󰁩d󰁩r. Ancak bazı durumlarda üstünlü veya esre-
l󰁩 olab󰁩l󰁩r.
Üstünlü okunduğu durumlar:
  ba‘d (sonra),   kabl (önce),   evk (üst),

 taht (alt), 
 beyn (ara),  ‫ق‬ hasb (göre)
kel󰁩meler󰁩 tamlanan 󰁩se üstünlü okunur.
Esrel󰁩 Okunduğu Yerler
‫ه‬‫د‬‫ﺍ‬ ‫ق‬ evka’l – ‘âde – olağanüstü
 m󰁩n edatı tamlanan 󰁩se üstünlü okunur:
M󰁩ne’l-kâdîm- esk󰁩den ber󰁩
El󰁩-󰁩 maksûre ( ‫ى‬ 
) 󰁩le b󰁩ten kel󰁩meler tamlanan ol-
duğunda el󰁩-󰁩 maksûre ye’s󰁩 okunmaz. Ondan öncek󰁩
har üstünlü okunur:
‫ﺍ‬  ma‘ne’ş-ş󰁩‘r
51/167
8/12/2019 tar112u

46 Osmanlı Türkçes󰁩-II

  
Yâ (  ) ünleme edatı b󰁩r tamlamanın başına geld󰁩ğ󰁩n-
de tamlamanın sonunu üstün okutur.
  ‫ﺍ‬ ‫ب‬‫ر‬ Rabbü’l-‘âlemîn
  ‫ﺍ‬ ‫ب‬‫ر‬   Yâ Rabbe’l-‘âlemîn
  Arapça tamlamalarda tamlananın esrel󰁩 okunduğu
yerler de vardır. Z󰁩nc󰁩rleme tamlamalarda 󰁩k󰁩nc󰁩 ke-
l󰁩meden 󰁩t󰁩baren kel󰁩me sonları esrel󰁩 okunur. Sonu
tek ye 󰁩le b󰁩ten kel󰁩meler tamlanan olduğunda kel󰁩-
‫ى‬
me sonundak󰁩   okunmaz, ondan öncek󰁩 har esrel󰁩
okunur. Har-󰁩 cerler tamlananın önüne geld󰁩kler󰁩nde
tamlananın sonunu esrel󰁩 okuturlar.
 
‫ﻟ‬‫ﺍ‬  ‫ن‬‫ﺍ‬  Fî emân󰁩’llâh: Allah’a emanet olun.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 52/167
8/12/2019 tar112u

3. Ün󰁩te - Mez󰁩dünf󰁩h Masdarlar II 47

Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım
1.  Har󰁩 tar󰁩fle 󰁩lg󰁩l󰁩 aşağıdak󰁩 󰁩adelerden hang󰁩s󰁩 doğrudur? 6.  Aşağıdak󰁩 tamlamalardan hang󰁩s󰁩 yanlış okunmuştur?
a. Kel󰁩mey󰁩 bel󰁩rs󰁩z hale get󰁩r󰁩r.
a.   s󰁩ls󰁩letü’z-zeheb
b. Cümlen󰁩n öznes󰁩d󰁩r.
c. Kel󰁩mey󰁩 bel󰁩rl󰁩 hale get󰁩r󰁩r. b.  ‫ك‬ ‫ر‬ ‫ﺍ‬ ‫نﺔ‬ 
‫ﺍ‬ ‫ر‬  Ramazânü’l-mübârek 
d. Cümlen󰁩n yüklem󰁩n󰁩 göster󰁩r. c.  ‫ﺍ‬ K󰁩lîdü’l-bahreyn
d.  ‫ﺍ‬ ‫ب‬‫ر‬ Rabbe’l-âlemîn
e. Tamlanan kel󰁩mes󰁩n󰁩 bel󰁩rler.

2.  Aşağıdak󰁩ler󰁩n hang󰁩s󰁩nde kamer󰁩 harf   vardır? e.  ‫م‬‫ﺍ‬   Beytü’l-harem

a. ‫ن‬ - ‫ل‬ - ‫ظ‬ 7.  Aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩 sıfat tamlamasıdır ?
b. ‫ر‬ - ‫ذ‬ - ‫د‬ a. ‫ﺍ‬ ‫ل‬‫و‬‫د‬
c. ‫ص‬ - ‫ش‬ - ‫س‬ b. ‫ب‬‫ﺍ‬ ‫م‬‫ﺍ‬
d.
‫ز‬‫ق‬  --‫د‬‫ف‬ - -‫ت‬‫ب‬ c.
‫ﺍ‬ 
e.
d. ‫ﺍ‬ ‫م‬
3.  Arapça tamlamalarla 󰁩lg󰁩l󰁩 aşağıdak󰁩 󰁩adelerden hang󰁩s󰁩 e. ‫ﺍ‬‫ﺍ‬  ‫م‬
 yanlıştır?
a. Tamlanan önce tamlayan sonradır. 8.  Aşağıdak󰁩 har-󰁩 cerl󰁩 󰁩adelerden hang󰁩s󰁩n󰁩n Türkçe an-
b. Tamlanan kel󰁩men󰁩n sonu da󰁩ma ethalıdır. lamı yanlıştır?
c. Har-󰁩 ta‘rî󰁩n el󰁩󰁩 h󰁩çb󰁩r zaman okunmaz.
d. İk󰁩nc󰁩 ve sonrak󰁩 kel󰁩meler󰁩n başına “el” har-󰁩 ta‘rî󰁩
a. ‫ﻟ‬‫ﺍ‬   b󰁩sm󰁩llah: Allah’ın adıyla
get󰁩r󰁩l󰁩r. b  ‫ﺍ‬ b󰁩’l-vâsıta: aracı 󰁩le, vasıtası 󰁩le
e. İk󰁩nc󰁩 kel󰁩me 󰁩s󰁩m 󰁩se tamlama 󰁩s󰁩m tamlaması adını c. ‫ﺍ‬  󰁩’l-asl: aslına göre
alır.
d. ‫ﺆ‬ l󰁩-müell󰁩󰁩h󰁩 – müell󰁩󰁩 taraından.
4.  ‫ﺍ‬‫ﺍ‬‫ﺓ‬ 
 tamlamasının doğru okunuşu aşağıdak󰁩ler- e.    ke’l-asl: aslı g󰁩b󰁩
den hang󰁩s󰁩d󰁩r?
a. Tezk󰁩rel-şu‘arâ 9.  Aşağıdak󰁩 har-󰁩 cerlerden hang󰁩s󰁩n󰁩n Türkçe anlamı
b. Tezk󰁩re el-şu‘arâ  yanlıştır?
c. el-Tezk󰁩re el-şu‘arâ
d. Tezk󰁩re’ş-şu‘arâ
a.  an: den/dan
e. Tezk󰁩retü’ş- şu‘arâ
b.  î: e/a, 󰁩ç󰁩n
c. ‫ل‬ lî: 󰁩ç󰁩n, dolayı, yüzünden
5.  “Güneş ışığı, güneş󰁩n ışığı” anlamındak󰁩 tamlamanın
d.
Arapça doğru yazımı aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩d󰁩r?
e. ‫ك‬ ke: b󰁩:g󰁩b󰁩,
‫ب‬
sank󰁩
e/a, 󰁩le
a. ‫ﺍ‬‫ر‬ 
b. ‫ﻘ‬‫ﺍ‬‫ر‬    10. Aşağıdak󰁩 tamlamalardan hang󰁩s󰁩n󰁩n okunuşu yanlıştır?
c. ‫ﺍ‬  a. ‫ن‬‫ﺍ‬   kable’t-Tûân
d ‫م‬‫ﺍ‬‫ر‬  b ‫ﺍ‬‫ر‬‫ز‬ ‫ﺍ‬‫ﺔ‬‫ﻘ‬  hadîkatu’l-vüzerâ
e. ‫ﺍ‬‫ر‬‫ﺍ‬‫د‬ c. ‫م‬‫ﺍ‬‫ﻘ‬  akrü’d-dem
d ‫ﻟ‬‫ﺍ‬   Beytullâh
e. ‫ج‬‫ﺍ‬  Kâz󰁩’l-hâcât

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 53/167
8/12/2019 tar112u

48 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra S󰁩zde Yanıt Anahtarı

1. c Yanıtınız yanlış 󰁩se “Güneş ve Ay Harfler󰁩” konusunu Sıra S󰁩zde 1
yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
2. e Yanıtınız yanlış 󰁩se “Güneş ve Ay Harfler󰁩” konusu- Dârü’d –dünyâ Dünya ev󰁩
nu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. ‫ﹼ‬‫د‬‫ﺍ‬‫ﹸ‬‫ر‬‫ﺍ‬‫د‬
3. b Yanıtınız yanlış 󰁩se “Arapça İs󰁩m Tamlamaları” ko- ‫ﺍ‬ K󰁩lîdü’l-bahr Den󰁩z󰁩n k󰁩l󰁩d󰁩
nusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
4. e Yanıtınız yanlış 󰁩se “Arapça İs󰁩m Tamlamaları” ve ‫م‬‫ﺍ‬ ‫د‬ Dînü’l-󰁩slâm İslâm d󰁩n󰁩
“Arapça Sıat Tamlamaları” konularını yen󰁩den göz-
den geç󰁩r󰁩n󰁩z. ‫ﻘ‬‫ﺍ‬‫ر‬  Nûru’l-kamer Ayın ışığı, ay ışığı
5. a Yanıtınız yanlış 󰁩se“Arapça İs󰁩m Tamlamaları” konu-
sunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
Sıra S󰁩zde 2
6. d Yanıtınız yanlış 󰁩se “Arapça İs󰁩m Tamlamaları” ko-
nusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. ‫م‬‫ﺍ‬ ‫ﺍ‬    -  ‫ﺍ‬‫ج‬
7. a Yanıtınız yanlış 󰁩se “Arapça Sıat Tamlamaları” konu-
sunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. ‫ﺍ‬   - ‫ﻒ‬‫ﺍ‬ 
8. c Yanıtınız yanlış 󰁩se “Tamlananın Esrel󰁩 Okunduğu Sıra S󰁩zde 3
Yerler” konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
9. b Yanıtınız yanlış 󰁩se “Tamlananın Esrel󰁩 Okunduğu Bâbü’l –Beyt
Yerler” konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. Emîrü’l-umerâ
10. e Yanıtınız yanlış 󰁩se “Tamlananın Esrel󰁩 Okunduğu
Yerler” konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. Dâru’s-saltana
Nâk󰁩bü’l-eşrâ 
Lutullâh
Fazlullâh
Seyedd󰁩n

Yararlanılan Kaynaklar
Devel󰁩, Hayat󰁩 (2008). Osmanlı Türkçes󰁩 Kılavuzu 1 . İstan-
bul: Kes󰁩t Yayınları
Devel󰁩, Hayat󰁩 (2010). Osmanlı Türkçes󰁩 Gramer󰁩. Esk󰁩şe-
h󰁩r: Anadolu Ün󰁩vers󰁩tes󰁩 Yayınları
T󰁩murtaş, Faruk K. (1986).  Osmanlı Türkçes󰁩ne G󰁩r󰁩ş. (8.
Baskı) İstanbul: İstanbul Ün󰁩vers󰁩tes󰁩 Edeb󰁩yat Fakültes󰁩
Yayınları.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 54/167
8/12/2019 tar112u

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 55/167
8/12/2019 tar112u

OSMANLI TÜRKÇESİ-II

4
Amaçlarımız


Bu ün󰁩tey󰁩 tamamladıktan sonra;
Osmanlı Türkçes󰁩 met󰁩nler󰁩n󰁩 daha 󰁩y󰁩 okuyup anlayab󰁩lecek,
Ün󰁩telerde 󰁩şlenen d󰁩lb󰁩lg󰁩s󰁩 konularını met󰁩n 󰁩çer󰁩s󰁩nde görerek tanıyab󰁩lecek,

Karşılaşılan yen󰁩 kel󰁩melerle kel󰁩me dağarcığınızı büyüteb󰁩leceks󰁩n󰁩z.

Anahtar Kavramlar

• Osmanlı Türkçesi Metinleri • Matbu Metin

İç󰁩ndek󰁩ler

• OSMANLI TÜRKÇESİ İLE İLGİLİ MATBU

Met󰁩n Üzer󰁩nde Çalışmalar METİN
Osmanlı Türkçes󰁩-II
• METİN LATİN ALFABESİ İLE KARŞILIĞI
• METNİN SADELEŞTİRİLMİŞ ŞEKLİ

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 56/167
8/12/2019 tar112u

Met󰁩n Üzer󰁩nde Çalışmalar

 Met󰁩n 4.1

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 57/167
8/12/2019 tar112u

52 Osmanlı Türkçes󰁩-II

 Met󰁩n 4.2

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 58/167
8/12/2019 tar112u

4. Ün󰁩te - Met󰁩n Üzer󰁩nde Çalışmalar 53

 Met󰁩n 4.3

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 59/167
8/12/2019 tar112u

54 Osmanlı Türkçes󰁩-II

 Met󰁩n 4.4

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 60/167
8/12/2019 tar112u

4. Ün󰁩te - Met󰁩n Üzer󰁩nde Çalışmalar 55

 Met󰁩n 4.5

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 61/167
8/12/2019 tar112u

56 Osmanlı Türkçes󰁩-II

 Met󰁩n 4.6 

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 62/167
8/12/2019 tar112u

4. Ün󰁩te - Met󰁩n Üzer󰁩nde Çalışmalar 57

Metne A󰁩t Lugatçe delîl ( ‫د‬): Kılavuz. Doğru yolu gösteren.

acây󰁩bât ( ‫ت‬): Acâ󰁩b şeyler derûn (‫ن‬‫و‬‫ر‬‫د‬): İç tara. Dâh󰁩l. Kalb.
ahd ( ): Vâdetme. Söz verme. Veâ. Ye-
m󰁩n. And. Asır. Dev󰁩r. d󰁩râyetkâr(

âlât (‫ت‬ ): Âletler.
‫ر‬‫ا‬‫ر‬‫)د‬:   B󰁩lg󰁩l󰁩, d󰁩râyetl󰁩,
kavrayışlı.
dûçâr (‫ر‬‫چ‬‫و‬‫د‬ ):  Yakalanmış. Çatmış.
ashâb (‫ب‬‫ا‬):  Arkadaş olanlar. Sah󰁩p Mübtelâ. Ulaşmış.
edevât (‫ت‬‫ا‬‫و‬‫د‬‫ا‬): Aletler. Takımlar, parçalar.
olanlar, kullanma yetk󰁩s󰁩ne sah󰁩p k󰁩-
ş󰁩ler. Halk, ahal󰁩.
e‘âl ( ‫ل‬‫ا‬): F󰁩󰁩ller, 󰁩şler, ameller.
avdet ( ‫ت‬‫د‬ ): Dönüş, ger󰁩 gelme, dönme. eslâ (‫ف‬‫ا‬): Selefler, evvelk󰁩ler, geçm󰁩şler.
azîm (‫ظ‬): Büyük.
esl󰁩ha (‫ا‬): S󰁩lâhlar. Muharebe ve cenk
azîmet (): Kes󰁩n karar vermek. Yola
âlet ve edevâtı.
çıkmak, g󰁩tmek.
eşcâr ( ): Ağaçlar.
bâdbân (‫ن‬‫د‬): Yelken. ‫ر‬  ‫ا‬
eşhâs (‫ص‬‫ا‬): Şahıslar. K󰁩ş󰁩ler.
bâlâ (): Yüksek. Yukarı. Yüce. Yüksek kat.
evânî (‫ا‬‫و‬‫ا‬): Kapkacaklar, kaplar.
bed’(  ): Başlangıç, evvel, 󰁩lk.
ekk (): Açmak. Ayırmak. Kırmak. Kal-
belâyâ (): Belâlar, mus󰁩betler.
dırmak. Kesmek.
berât (‫ت‬‫ا‬  ): N󰁩şân. Rütbe. İmt󰁩yaz ve tal- evâ’󰁩d (‫ئ‬‫ا‬
 ): Faydalar. Faydalı şeyler.
t󰁩 󰁩ç󰁩n ver󰁩len resm󰁩 kâğıt.
güşâ ():  Açıcı, açan mânâsına gel󰁩r
b󰁩’t-tab‘(): doğal olarak.
 ve b󰁩rleş󰁩k kel󰁩meler yapılır. Meselâ:
cedîd ( ): Yen󰁩, kullanılmamış. D󰁩l-güşa: Gönüle erahlık veren. Gö-
nül açan.
‫ج‬
celb (‫ج‬ ): Kend󰁩 taraına çekmek. Çek-
mek, götürmek. hav (‫ف‬‫خ‬): Korku, korkutmak.
cenûb (‫ب‬‫ج‬ ): Güney. hâvî (‫ى‬‫و‬  ): İç󰁩ne alan, 󰁩ht󰁩va eden, kapla-
cereyân (‫ن‬‫ج‬ ): Akma, akış, g󰁩d󰁩ş. Hare- yan. B󰁩r󰁩kt󰁩r󰁩c󰁩. Kuşatan.
ket. Akıntı. Gezme. Mürûr. Vuku, h󰁩cret-󰁩 Nebev󰁩yye(   ‫ت‬ ):  Hz.
 vâk󰁩 olma. Muhammed’󰁩n Mekke’den 622 yı-
cesîm ( ‫ج‬ ):  İr󰁩 vücudlu. Keb󰁩r. Ehem- lında Med󰁩ne’ye h󰁩cret etmes󰁩.
m󰁩yetl󰁩. Büyük. hulûs ( ‫ص‬‫خ‬ ):  Hâl󰁩sl󰁩k. Saflık. Sam󰁩m󰁩-
cezîre ( ): Ada. Dört taraı su 󰁩le çev- yet. Hâl󰁩s dostluk. İçden davranmak.
r󰁩lm󰁩ş toprak parçası. ): Güzell󰁩k. İy󰁩l󰁩k. Eks󰁩ks󰁩zl󰁩k.
‫م‬‫ه‬‫ج‬‫ج‬ 
hüsn (
cezm ( ):  Kat’î karar. Yem󰁩n. Karar- 󰁩‘zâm (‫م‬‫ا‬ ‫ا‬ ): Göndermek. Yollamak.
󰁩brâz (‫ز‬‫ا‬
 ‫ا‬): Göstermek. Meydana koymak.
laştırmak. Kesmek. N󰁩yet. Tahm󰁩n.
Takd󰁩r.
󰁩bt󰁩dâ (‫ا‬‫ا‬):  Baş tara. Evvel. Başlangıç.
c󰁩het ( ‫ج‬): Yan, yön, tara. Sebeb. Ves󰁩- En önce, başta.
le, bahane. Evkaça olan vaz󰁩e, maaş.
Yer, mahâl, semt. 󰁩crâ (‫ا‬‫ج‬‫ا‬ ): B󰁩r 󰁩ş󰁩 yürütmek. Yer󰁩ne get󰁩r-

çârpâ ( ‫پ‬‫ر‬ ‫چ‬):  Eşek, deve, koyun v.s. g󰁩b󰁩 mek. Yapma. Mahkeme kararını yer󰁩-
ne get󰁩rmek. Suyu akıtmak.
dört ayaklı hayvanlar.
îâ ( ):  Ödemek. Yer󰁩ne get󰁩rmek. Söz
çelîpâ ( ):  Haç, put, sanem. Eğ󰁩k ve
‫چ‬
kıvrık ç󰁩zg󰁩. ‫ا‬
 verd󰁩ğ󰁩n󰁩 veya vaz󰁩e b󰁩ld󰁩ğ󰁩n󰁩 yer󰁩ne
get󰁩rmek. Kılmak. Yapmak.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 63/167
8/12/2019
58 Osmanlı Türkçes󰁩-II
󰁩f󰁩hâr ( ‫ر‬‫ا‬): Övünmek. Kend󰁩n󰁩 beğe-
n󰁩rces󰁩ne kend󰁩nden ve yaptıkla-
rından bahsetmek.
󰁩ht󰁩râm (
‫م‬‫ا‬ ‫ا‬
): Hürmet olunmak, taz󰁩m
olunmak, hürmet, saygı.
󰁩hzâr (‫ر‬‫ا‬):  Hazır etmek. Hazırlamak.
Huzura get󰁩rmek. Mahkemeye gelme-
yenler󰁩 cebren get󰁩rme müzekkeres󰁩.
‫ا‬): B󰁩r yerde kalmak. Otur-
󰁩kāmet (
mak. Müezz󰁩n󰁩n kamet get󰁩rmes󰁩.
󰁩kdâm (‫م‬‫ا‬‫ا‬):  Gayret ve sebat 󰁩le çalış-
mak. İlerlemeye gayret etmek. De-
 vamlı çalışmak. İlerlemek.
󰁩kmâl ( ‫ل‬‫ا‬ ):  Tamamlamak. B󰁩t󰁩rmek.
Mükemmelleşt󰁩rmek.
󰁩lt󰁩mâs (‫س‬‫ا‬):  Tavs󰁩ye. R󰁩ca. İst󰁩rham.
Kayırmak, tutmak, haksız olarak
yardımda bulunmak. Yapılmasını
󰁩steme.
󰁩mt󰁩yâz ( ‫ز‬‫ا‬
):  D󰁩ğerler󰁩nden ayrılmak.
Farklı olmak, benzerler󰁩nden ay-
rılmak. Resm󰁩 veya husus󰁩 󰁩z󰁩n.
󰁩nd (
 ): H󰁩ssî ve manevî mekân. Nezd,
huzur, yan, vakt, tara.
󰁩râ’e (‫ئ‬‫ا‬‫ر‬‫)ا‬ :  Göstermek, göstererek öğret-
mek. Göz önüne koymak. Göster󰁩ş.
îrâs (‫ث‬‫ا‬  ‫ا‬):  Sebeb olmak, vermek. Vâr󰁩s
kılmak, m󰁩ras bırakmak, m󰁩ras ye-
mek. Gerekmek.
󰁩st󰁩‘câl (‫ل‬‫ا‬
): Acele olmasını 󰁩stemek.
Acele etmek.
󰁩st󰁩hzâ ( ): Alay etmek, b󰁩r󰁩s󰁩 󰁩le eğ-
 ‫ا‬
lenmek. B󰁩r󰁩s󰁩n󰁩 gülünç duruma dü-
şürmek, maskara etmek.
󰁩st󰁩shâb (‫ب‬‫ا‬):  Yanına alma. B󰁩r-
l󰁩kte götürme, beraber götürme.
󰁩yâl (‫ل‬): B󰁩r adamın kend󰁩ler󰁩n󰁩 geç󰁩n-
d󰁩rd󰁩ğ󰁩 k󰁩mseler.
kadem (‫م‬):  Ayak. Adım. Metren󰁩n üçte
b󰁩r󰁩 kadar olan uzunluk. On󰁩k󰁩 par-
mak uzunluğu, yarım arşın. Uğur.
kâffe ( ): Hep. Bütün. Cümle.
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
kāmet ( ):  Namaza başlama 󰁩şâret󰁩,
namaz kılmak 󰁩ç󰁩n okunan ezan.
Boy. Boy-bos. Endam.
kâm󰁩len (
 ): Noksansız, eks󰁩ks󰁩z ola-
rak. Tam olarak. Kâm󰁩l olarak.
Bütünü 󰁩le. Tamamen.
karye ():  Köy. Nâh󰁩yeden küçük olan,
󰁩nsanlarla meskun yer.
kebîr(‫ي‬): Büyük, âl󰁩, yüce.
key󰁩yet ():  B󰁩r şey󰁩n esâsı ve 󰁩ç
yüzü. Nasıl olduğu c󰁩het󰁩. Kal󰁩te.
Madde.
lenger ( ): Gem󰁩y󰁩 yer󰁩nde sâb󰁩t kılmak
‫گ‬
󰁩ç󰁩n den󰁩ze atılan z󰁩nc󰁩r ucundak󰁩
büyük dem󰁩r çapa.
levâzım (‫م‬‫ز‬‫ا‬ ): İht󰁩yaç maddeler󰁩. Lüzum-
lu madde.
ma‘âd󰁩n (‫ن‬‫د‬): Madenler.
ma‘mâîh (    ):  Öyle olmakla bera-
ber.
ma‘mûr (‫ر‬): İ’mar ed󰁩len, tam󰁩r ed󰁩lm󰁩ş.
ma‘rû (
‫ف‬‫و‬ ):  B󰁩l󰁩nen, tanınmış. Bell󰁩,
meşhur.
mâ’󰁩l (‫ئ‬): Eğ󰁩k. B󰁩r taraa eğ󰁩lm󰁩ş. Eğr󰁩.
Mey󰁩ll󰁩. Hevesl󰁩. İstekl󰁩. Düşkün.
Benzer.
mahm󰁩det ( ‫ت‬): Övme, medhetme.
mahsûldâr (‫ر‬‫ا‬ ): Ver󰁩ml󰁩, bereketl󰁩.
Mahsul veren.
makūle (): Takım, çeş󰁩t. Kategor󰁩.
masnû‘ ( ):  San’atla yapılan, yapıl-
‫ع‬
mış. Yapma, yapmacık.
me’lû (‫ف‬‫أ‬ ):  Alışılmış. Üns󰁩yyet ed󰁩l-
m󰁩ş. Alışık. Huy ed󰁩nm󰁩ş.
me’mûl (‫ل‬‫أ‬ ):  Umulan. Üm󰁩d ed󰁩len.
Beklen󰁩len.
mehâbet (): Heybet. Hürmetle karışık
korku. İht󰁩ram. Azamet. Büyüklük.
memâl󰁩k (): Memleketler.
menâ󰁩‘ (
): Menaatler. Faydalar.
64/167
8/12/2019
merkūm ( ‫م‬):  Yazılmış. Adı geçm󰁩ş.
Rakamla söylenm󰁩ş. Sayılmış.
mesâ’󰁩b ( ): Mus󰁩betler. Güçlükler.
‫ئ‬‫ت‬
meserret ( ): Sev󰁩nç. şenl󰁩k. Sürur.
mesrûr󰁩yet (‫ر‬‫و‬  ):  Sev󰁩nçl󰁩k. Sü-
rur 󰁩ç󰁩nde oluş. D󰁩leğ󰁩ne erm󰁩ş
olanın hâl󰁩.
mestûr ( ‫ر‬):  Örtülmüş. Setred󰁩lm󰁩ş.
G󰁩zlenm󰁩ş.
metbû‘ (‫ع‬ ): Kend󰁩ne uyulan. Tâb󰁩 olu-
nan. Halkın, kend󰁩ne tâb󰁩 olduğu
zat. Hükümdar.
mevâkı‘ (
‫ا‬): Mevk󰁩ler. Duracak yerler.
mezbûr (‫ر‬ ): adı geçen.
mezkûr (‫ر‬‫ذ‬ ): Adı geçen, z󰁩kred󰁩len.
mîsâk (‫ق‬):  Anlaşma. Sözleşme. Ye-
m󰁩nleşme. Ver󰁩len söz.
m󰁩sl (): Benzer. Eş. Nâzır. Tıpkısı.
mu‘âyene (): Zâh󰁩r ve âş󰁩kâre olmak,
görünmek, bell󰁩 olmak. Gözden
geç󰁩rme, yoklama, kontrol etmek.
mu‘tâd ( ‫د‬ ) : Âdet. Âdet ed󰁩len 󰁩ş. İt󰁩-
yad ed󰁩len. Alışılmış olan.
mu‘ted󰁩l (‫ل‬):  Yavaş ve mülây󰁩m. Ne
pek az, ne pek çok olan. Orta
hâll󰁩. İt󰁩dall󰁩.
): Okyanus, etra, çevre. Kuşatan.
muhît (
Muhît-󰁩 A‘zam (‫ظ‬‫ا‬ ): Büyük Okyanus.
muhter󰁩z (‫ز‬): Sakınan. Çek󰁩nen. Çek󰁩ngen.
mukaddem ( ): Zaman ve mekân c󰁩he-
‫م‬daha
t󰁩yle evvel olan. Asker󰁩n
ön taraına sevked󰁩len karakol.
Değerl󰁩, üstün. Küçükten bü-
yüğe sunulan, takd󰁩m ed󰁩len.
mukāvele ( ‫و‬): Kav󰁩lleşmek. Karşılıklı
anlaşmak. Sözleşmek. Anlaşma-
da 󰁩mzalanan ve karar altına alı-
nanların yazıldığı kâğıt.
mûmâ-󰁩leyh ( ‫ا‬  ): Kend󰁩s󰁩ne 󰁩şâret
ed󰁩len. İsm󰁩 evvelce geçen.
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
4. Ün󰁩te - Met󰁩n Üzer󰁩nde Çalışmalar 59
muntazır ( ‫ظ‬): Bekleyen. Gözleyen. B󰁩-
r󰁩s󰁩n󰁩n gelmes󰁩n󰁩 bekleyen.
muvâakat ( ):  Uygunluk. Uymak.
‫ا‬
Anlaşmak. Karşılıklı anlaşma.
Râzı olma. Müsâade.
muvâık (‫ا‬ ): Uygun. Yer󰁩nde. Denk.
muvâsalet (‫ا‬):  Vâsıl olmak. Er󰁩ş-
mek. Ulaşmak.
mübâşeret (‫ت‬): B󰁩r 󰁩şe g󰁩r󰁩şmek. B󰁩r
󰁩şe başlamak. Karşılaşmak. Baş-
lamak ve devam etmek. Temas
etmek, dokunmak. İnsanın de-
r󰁩s󰁩n󰁩n, başkasının der󰁩s󰁩ne do-
kunması.
müctem󰁩‘ (): Toplu. Topluca. B󰁩r ara-
ya gelm󰁩ş. Heps󰁩.
mücten󰁩b (): İct󰁩nâb eden, uzak du-
ran, çek󰁩nen, b󰁩r şeye karışma-
yan, sakınan.
müdde‘â (  ): İdd󰁩a olunan. Dâvâ olu-
nan şey. Asılsız 󰁩dd󰁩a ed󰁩len.
mülâhaza ( ):  Mütâlaa. D󰁩kkatle
‫ظ‬
bakmak. İy󰁩ce düşünüp b󰁩r 󰁩ş󰁩n
hak󰁩katını tetk󰁩k etmek. Teek-
kür, düşünce.
münb󰁩t (): Ver󰁩ml󰁩, ver󰁩m󰁩 bol. İnbat
eden, ek󰁩n󰁩 güzel yet󰁩şt󰁩ren.
müsâbakat ():  Yarış, yarışma,
müsâbaka.
müsâra‘at (‫ر‬):  Teşebbüs, g󰁩r󰁩şme.
Sür’at ve acele etme.
müsellah ( ): S󰁩lâhlı, s󰁩lâhlanmış.
müşâhede (
‫ح‬‫ه‬ ): Gözle görmek. Sey-
rederek anlamak. Seyretmek.
Muayene, kontrol.
müşârün-󰁩leyh ( ‫ا‬ ‫ر‬
  ): Kend󰁩ne 󰁩şaret
ed󰁩len. İsm󰁩 evvelce söylen-
m󰁩ş olan.
müte‘all󰁩kāt ( ‫ت‬): Yakın olanlar, mü-
teall󰁩k olanlar. Akraba. B󰁩r
cümlen󰁩n mânasını açıkla-
yan, tamamlayan kel󰁩meler.
65/167
8/12/2019
60 Osmanlı Türkçes󰁩-II
mütehass󰁩r ( ): Özleyen, hasret çe-
ken. Mahrum kalan. İsteğ󰁩ne
er󰁩şem󰁩yen.
‫ل‬):  Zeng󰁩n. Mal mülk
mütemevv󰁩l (
sâh󰁩b󰁩.
mütenâs󰁩b ():  Uygun, aralarında
muntazam b󰁩r n󰁩sbet bulunan,
muvâık, b󰁩rb󰁩r󰁩ne mensub ve
müşâb󰁩h olan.
müyesser (  ):  Kolaylıkla olan, kolay
gelen, nas󰁩p.
müzeyyen (): Bezen󰁩p süslenm󰁩ş, z󰁩ynetl󰁩.
nâ’󰁩l (
‫ئ‬):  Muradına eren, ele geç󰁩ren.
Er󰁩şm󰁩ş.
nazaran (‫ا‬‫ظ‬ ): N󰁩sbeten, n󰁩sbetle kıyaslı-
yarak. Bakarak, görerek.
nebâtât (‫ت‬): Nebâtlar, b󰁩tk󰁩ler.
neslen ba‘de nesl󰁩n (  ): nes󰁩l-
den nes󰁩le.
neşr (): Yaymak, b󰁩r haber󰁩 herkese du-
yurmak.
nezâet ( ): Tem󰁩zl󰁩k, paklık, pak󰁩zel󰁩k.
‫ظ‬
‫ن‬‫ا‬ ‫گ‬): Bakıveren, bakıcı.
n󰁩gerân (
pertev-pâş (‫ش‬‫پ‬‫پ‬ ): Işık saçan.
recâ (‫ج‬‫)ر‬ : Emel, üm󰁩t, yalvarmak. Cân󰁩b,
tara. İstek, arzu, d󰁩lek.
r󰁩‘âyet (‫ر‬ ): İy󰁩 karşılamak, ağırlamak,
hürmet etmek. Uymak, tâb󰁩 olmak.
Otlamak veya otlatmak. Hızetmek,
korumak.
sâ‘󰁩ka ( ): Yıldırım.
‫ئ‬ 
sâded󰁩l (‫ل‬‫د‬  ‫ه‬‫د‬ ): Kalb sâ󰁩, der󰁩n mes’elelere
aklı ermeyen 󰁩nsan. Tem󰁩z kalb-
l󰁩 olup, kolayca aldatılab󰁩len k󰁩mse.
sâm󰁩n ( ): Sek󰁩z󰁩nc󰁩.
sâyebân (‫ن‬):  Gölgel󰁩k. Büyük çadır.
Şems󰁩ye.
seîne (): Gem󰁩.
sekene ( ):  Sâk󰁩n olanlar, oturanlar.
B󰁩r yerde devamlı oturanlar.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
sevâh󰁩l ( ‫ا‬):  Sah󰁩ller, yalılar. Den󰁩z
 veya ırmak kenarları.
şâm󰁩l ( ):  Çevreleyen, 󰁩ç󰁩ne alan,

󰁩ht󰁩vâ eden, kaplayan.
şâyân ( ‫ن‬): Münas󰁩b, lâyık, yaraşır.
ş󰁩mâl (‫ل‬): Sol, sol tara. Sağın ve cenu-
bun zıddı. Kuzey.
şu‘â‘ (‫ع‬ ): Işık, parıltı, nur.
şürût (‫ط‬‫و‬  ): Şartlar.
ta‘accüb (): şaşma, hayret etme.
ta‘zîm (‫ظ‬):  Hürmet. R󰁩ayet. İkramda
bulunmak.
tahsîn ():  Beğenmek ve alkışlamak.
Tezy󰁩n etmek, güzelleşt󰁩rmek. İy󰁩 ve
güzel bulmak.
takrîben ( ): Tahm󰁩nen. Yaklaşık ola-
rak. Aşağı yukarı.
tama‘ ():  Hırsla 󰁩stemek. Doymazlık.
Aç gözlülük. Çok 󰁩steme.
tasavvur (‫ر‬ ): B󰁩r şey󰁩 z󰁩h󰁩nde şek󰁩llen-
d󰁩rmek. Tasarlamak. Düşünce, ta-
sarı. Arzu.
te’kîd ( ‫أ‬): Kuvvetlend󰁩rme, sağlamlaş-
tırma. Üsteleme. B󰁩r 󰁩ş 󰁩ç󰁩n evvelce
yazılan b󰁩r yazıyı tekrarlama.
tedârük (‫ك‬‫ر‬‫ا‬  ): Ele geç󰁩rmek. Ed󰁩nmek.
Hazırlamak. Araştırıp bulmak.
temâşâ (): Hoşlanarak bakmak. Sey-
retmek. Seyre çıkmak. Gezmek.
İbretle bakmak.
terîk ( ): B󰁩r󰁩n󰁩n yanına katma. Arka-

daş etme.
tesm󰁩ye (): İs󰁩mlend󰁩rme. Ad verme.
Teşrîn-󰁩 Evvel (‫ل‬‫و‬‫ا‬ ): Ek󰁩m ayı.
teşyî‘ ():  Uğurlamak. G󰁩den󰁩
selâmetlemek. Yolcu etmek. Cesa-
retlend󰁩rmek.
teveccüh ( ‫ج‬
):  B󰁩r şeye doğru yönel-
me, b󰁩r taraa dönme. Çevr󰁩lme.
Mânen üzer󰁩ne düşme. A󰁩t ol-
mak. Hoşlanmak. Sevg󰁩, alâka.
66/167
8/12/2019 tar112u

4. Ün󰁩te - Met󰁩n Üzer󰁩nde Çalışmalar 61

tülû‘ ( ‫ع‬ ):  Doğma, doğuş. B󰁩rden or-  vech (‫ج‬‫)و‬ : Yüz, çehre, surat. Tarz, üslub.
taya çıkma. Hücum etme. B󰁩r şeye Ön. Alın. Cephe. Tar󰁩h. Suret. Sebeb.
 vâkı olup b󰁩lme. Semt. C󰁩het. Münasebet.
umûr ( ‫ر‬‫ا‬
):  Em󰁩rler. İşler. Hususlar.  vusûl (
Maddeler.
‫ل‬‫و‬ yet󰁩şme.
):  Ulaşma, er󰁩şme, varma,

uryân (‫ن‬ ): Çıplak.  vürûd (‫د‬‫و‬‫ر‬‫و‬): Gel󰁩ş. Gelme. Vâr󰁩d olma.

 vâsıl (‫ا‬‫و‬): Ulaşan, er󰁩şen, kavuşan.
Gel󰁩p yet󰁩şme.
zîr (‫)ز‬ : Alt, aşağı.
 vaz‘ ( ‫و‬): Koyma, konulma. Bırakmak.
Atlamak. Tay󰁩n etme, bel󰁩rtmek. Du- zînet (‫ز‬): Süs.
ruş, hareket, tarz.

Tafsîl-󰁩 Sefer-󰁩 Kapudan Kolomb

K󰁩tâb-ı sâbık-ı sâm󰁩nde z󰁩kr olunduğu üzere h󰁩cret-󰁩 sen󰁩yye-󰁩 Nebev󰁩yye’n󰁩n sek󰁩zyüz dok-
sandokuz senes󰁩 Ağustosunda Kapudan Kolomb tasavvur eyled󰁩ğ󰁩 yen󰁩 b󰁩r dünyânın keş-
󰁩 n󰁩yet󰁩yle Palus şehr󰁩nden üç kıt‘a seîne 󰁩le Kanarya Adası d󰁩yerek çıkup otuz üç günde
mezkûr adalardan Gumar nâm cezîreye muvâsalet, oradan dah󰁩 󰁩kmâl-󰁩 levâzım-ı azîmet
󰁩le n󰁩hâyet󰁩 mechûl olan Deryâ-yı Muhît’e kendüs󰁩n󰁩 teslîm eyled󰁩. Esnâ-yı azîmetde çe-
k󰁩len ıztırâbların tasîl󰁩 Enîs Eend󰁩’n󰁩n terceme eyled󰁩ğ󰁩 Amer󰁩ka Târ󰁩h󰁩’ne bırakılarak
otuz beş gün mürûrunda, ya‘n󰁩 Teşrîn-󰁩 Evvel󰁩n on b󰁩r󰁩nc󰁩 günü sabâhley󰁩n ş󰁩mâle doğru
󰁩k󰁩 sâ‘at mesâede herb󰁩r taraı yeş󰁩l󰁩n ve envâ‘ çeşme ve eşcâr 󰁩le müzeyyen b󰁩r düz cezîre
göründükde seîne halkı îâ-yı şükr ü mahm󰁩det zımnında 󰁩bâdet ederek gözler󰁩nden
mesrûr󰁩yet yaşı cereyân etm󰁩ş 󰁩d󰁩. Sabâhley󰁩n güneş tülû‘ etmek üzere 󰁩ken gem󰁩den san-
dal 󰁩nd󰁩r󰁩lüp derûnuna müsellah b󰁩raz asker konarak mezkûr cezîreye mûsîka çaldırıldığı
hâlde âz󰁩m oldular. Adanın sevâh󰁩l󰁩 󰁩se 󰁩şbu key󰁩yet-󰁩 garîbey󰁩 temâşâ 󰁩çün gelm󰁩ş b󰁩r çok
sekene 󰁩le mestûr 󰁩d󰁩. Bunların harekâtından anlaşıldığına göre 󰁩lk de ‘a olarak müşâhede
etd󰁩kler󰁩 󰁩şbu key󰁩yât-ı garîbeye ta‘accüb ederler 󰁩d󰁩. Kapudan Kolomb dah󰁩 büyük ün󰁩-
ormasını g󰁩ym󰁩ş, kılıncını kınından çıkarup el󰁩nde tutmuş olduğu hâlde 󰁩şbu keş etd󰁩ğ󰁩
d󰁩yâr-ı cedîdeye cümleden mukaddem vaz‘-ı kademe 󰁩kdâm edüp ardınca g󰁩den İspanyol-
lar d󰁩z üstüne çökerek kırk gündenberü mütehass󰁩r oldukları toprağa yüz sürerek 󰁩bt󰁩dâ
ayak basdıkları mahalle hazret-󰁩 Îsâ’ya hürmeten b󰁩r alâmet-󰁩 çelîpâ vaz‘ edüp bu vech󰁩-
le hüsn-󰁩 netîceye nâ’󰁩l olduklarının teşekkürünü tekrâr eyleyerek arâzî-󰁩 cedîde keş󰁩nde
eslâdan 󰁩ş󰁩tm󰁩ş ve Portek󰁩zlerden görmüş oldukları ahd ü mîsâkı 󰁩crâ eyled󰁩kler󰁩 esnâda
yerlüden b󰁩r takım k󰁩mseler merkūm yabancıların harekâtından vürûdlarının sebeb ve
esâsını anlamaksızın hayret ve sükûn-ı tâmme 󰁩le yabancıların etraında kemâl-󰁩 ta‘accüb
󰁩le durmuşlar 󰁩d󰁩. Çünk󰁩 İspanyolların elb󰁩seler󰁩n󰁩n z󰁩ynet󰁩 ve yüzler󰁩n󰁩n beyâzlığı ve sa-
kal ve bıyıklarının mehâbet󰁩 ve esl󰁩halarının nezâet󰁩 ve’l-hâsıl her dürlü şeyler󰁩 cezîre-󰁩
mezbûre ahâlîs󰁩 nazarlarında yen󰁩 ve acây󰁩bâtdan olan şeyler g󰁩b󰁩 görünür 󰁩d󰁩. Hattâ 󰁩şbu
müsâ󰁩rler󰁩n 󰁩ç󰁩nden çıkageld󰁩kler󰁩 ve Muhît-󰁩 A‘zam’ı yararak gelm󰁩ş oldukları ve suyun
üzer󰁩nde kanadlarıyla hareket eder g󰁩b󰁩 gördükler󰁩 gem󰁩ler󰁩 ve derûnlarından sâ‘󰁩ka m󰁩-
s󰁩llü b󰁩r sadâ 󰁩le berâber ş󰁩mşek g󰁩b󰁩 pertev-pâş olan b󰁩r şu‘â‘ın dumanı arasında görü-
nen âlât-ı cesîme k󰁩, topdur, cezîre sekenes󰁩ne b󰁩r mertebe hav ve dehşet îrâs etd󰁩rm󰁩ş 󰁩d󰁩
k󰁩, 󰁩şbu müsâ󰁩rler󰁩 gûyâ âlem-󰁩 bâlânın mevcûdâtından ya‘n󰁩 güneş󰁩n müte‘all󰁩kātından
olup b󰁩z󰁩 görmek 󰁩çün gelm󰁩ş zann ederler 󰁩d󰁩. İspanyollar dah󰁩 Avrupa ahâlîs󰁩 m󰁩s󰁩llü her
gördükler󰁩 eşyâya ta‘accübden hâlî olmadıklarından cezîren󰁩n eşcâr ve nebâtâtı Avrupa
nebâtâtının gayr󰁩 olmağla bunlar cezîren󰁩n ahvâl-󰁩 tabî‘󰁩yyes󰁩ne hayrân ve yerlüler 󰁩şbu
müsâ󰁩rler󰁩n e‘âl ve harekâtına ta‘accüble n󰁩gerân 󰁩d󰁩ler. Yerlüler󰁩n kâm󰁩len uryân olup

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 67/167
8/12/2019 tar112u

62 Osmanlı Türkçes󰁩-II

saçları omuzları üzer󰁩ne perîşân olarak dökülmüş ve ba‘zen örülüp başlarının etrâına sa-
rılmış c󰁩smler󰁩 bakır reng󰁩nde olup sakal ve bıyıkları olmadığından her ne kadar çehre ve
sîmâları başka b󰁩r şekl ve heybetde 󰁩se de ma‘ma‘îh 󰁩st󰁩hzâya şâyân olmayan yerler󰁩 yo-
ğ󰁩d󰁩. Bunlar yüzler󰁩n󰁩 ve c󰁩smler󰁩n󰁩 dürlü boyalar 󰁩le nakş ve tezyîn etm󰁩ş olup kāmetler󰁩
mu‘ted󰁩l ve endâmları mütenâs󰁩b 󰁩d󰁩. İbt󰁩dâ İspanyolları gördükler󰁩 anda derûn-ı cezîreye
󰁩râr sûret󰁩 gösterm󰁩şler 󰁩se de İspanyolların verd󰁩kler󰁩 çınkırak ve boncuk ve sâ’󰁩r ş󰁩şe
makūles󰁩nden olan eşyâyı meserret-󰁩 azîme 󰁩brâzıyla kabûl ederek yavaş yavaş müsâ󰁩rlere
yaklaşmışlar 󰁩d󰁩. İmd󰁩 esk󰁩 dünyâ ahâlîs󰁩 󰁩le yen󰁩 dünyâ sekenes󰁩 beyn󰁩nde vâkı‘ olan 󰁩şbu
󰁩lk mülâkātda her dürlü mu‘âmelât sûret-󰁩 dostânede 󰁩crâ olunmuş ve şürût-ı 󰁩nsân󰁩yyete
tamâm muvâık vech󰁩le davranılmış 󰁩d󰁩. Ammâ İspanyolları her dürlü takdîr ve tahsîne
şâyân olan hüner ve ma‘r󰁩et ashâbından bulundukları hâlde hırs ve tama‘ 󰁩le me’lû ol-
duklarından arâzî-󰁩 cedîde keş󰁩nden maksad ve merâmları celb edeb󰁩lecekler󰁩 menâ󰁩‘󰁩
mülâhazadan 󰁩bâret olmağla câh󰁩l ve sâded󰁩l olan yen󰁩 dünyâ sekenes󰁩 󰁩şbu müsâ󰁩rler󰁩n
yüzünden dûçâr olacakları mesâ’󰁩b ve belâyâyı h󰁩ss ve tahayyül edemem󰁩şlerd󰁩r.
Bu cezîren󰁩n 󰁩sm󰁩 yerlüs󰁩 beyn󰁩nde Ganhasn󰁩 denmekle ma‘rû 󰁩se de merkūm Ko-
lomb 󰁩sm-󰁩 cezîrey󰁩 tebdîl 󰁩le Sansalvador nâmını verm󰁩ş 󰁩d󰁩. Cezîre-󰁩 mezkûre ş󰁩md󰁩k󰁩
ma‘lûmâta nazaran Bahama tesm󰁩ye olunan cezây󰁩r-󰁩 müctem󰁩‘anın b󰁩r󰁩s󰁩 olup Kanarya
Adası’ndan b󰁩n sâ‘at garba ve dört derece cenûba doğru vâkı‘ olmuşdur. İşbu yerlüler bu-
runlarına ve kulaklarına ve kollarına ve ayaklarına altundan masnû‘ halkalar asmış ve
takmış olduklarından bunların altunu nereden buldukları su’âl olundukda cenûb taraı-
nı 󰁩râ’e ederler 󰁩d󰁩. İspanyolların 󰁩se bunca mesâe seer󰁩 󰁩ht󰁩yâr etd󰁩kler󰁩n󰁩n sebeb󰁩 d󰁩yâr-ı
mütemevv󰁩ley󰁩 bulmak olduğundan yerlüler󰁩n gösterd󰁩kler󰁩 c󰁩hetde kendüler󰁩n󰁩n zah-
met ve meşakkat󰁩 mükââtına nâ’󰁩l olacağını cezm ederek derhâl ol taraa azîmete n󰁩yyet
󰁩le berâber cezîre sekenes󰁩nden b󰁩rkaç k󰁩msey󰁩 hem İspanyol l󰁩sânını öğretmek ve hem
de 󰁩şbu âlem-󰁩 cezîrede kendüsüne delîl ve tercemân olmak 󰁩çün berâber aldı ve cenûba

doğru bâdbân-güşâ-ı
Beşâret-󰁩 azîmet 󰁩le ve
Meryem ve Ferd󰁩nand tesâdü etd󰁩kler󰁩
V󰁩zabella b󰁩rederek
tesm󰁩ye çok cezîreler󰁩n üçgördüğü
her b󰁩r󰁩nde dâne büyüğüne
altunun
nereden celb olunduğunu su’âl 󰁩le aldığı cenûb taraı cevâbı üzer󰁩ne h󰁩çb󰁩r taraa sapmaya-
rak cenûba doğru g󰁩düp b󰁩r büyük karayı keş eyled󰁩 k󰁩, orası evvelk󰁩 gördüğü mevâkı‘ g󰁩b󰁩
düz yerlerden 󰁩bâret olmayup dağları ve dereler󰁩 şâm󰁩l olduğundan 󰁩şbu b󰁩r kebîr cezîre
m󰁩 yâhud b󰁩r kıt‘a-󰁩 cesîmen󰁩n b󰁩r kenarı mı b󰁩l󰁩nemed󰁩. Berâber almış olduğu Sansalvador
sekenes󰁩 󰁩şbu mahall󰁩 Kurbâ 󰁩sm󰁩yle z󰁩kr etm󰁩şler 󰁩d󰁩. Ve’l-hâsıl mezkûr karanın üzer󰁩n-
den bahre doğru cereyân eden b󰁩r büyük nehr󰁩n ağzından gem󰁩 󰁩le g󰁩rüp nehr󰁩n 󰁩k󰁩 sâh󰁩l󰁩
dâh󰁩l󰁩nde bulunan sekene-󰁩 asl󰁩yes󰁩 󰁩şbu görmed󰁩kler󰁩 heykel-󰁩 cesîm󰁩 gördükler󰁩 anda b󰁩r-
b󰁩r󰁩n󰁩 müsâbakat 󰁩le dağlara ve ormanlara kaçdılar. Merkūm Kapudan Kolomb Sansalva-
dor ahâlîs󰁩nden aldığı eşhâsdan b󰁩r󰁩ne b󰁩rkaç İspanyol terîk 󰁩le memâl󰁩k-󰁩 mezbûren󰁩n
dâh󰁩l󰁩n󰁩 mu‘âyene
avdet ederek 󰁩çün 󰁩‘zâm
arâzîs󰁩nden eyled󰁩.
münb󰁩t Anlar dah󰁩olduğunu
ve mahsûldâr altmış m󰁩l
vekadar derûn-ı
takrîben arâzîye
b󰁩n beş yüz 󰁩k󰁩g󰁩rüp
b󰁩n
sekeney󰁩 hâvî olan b󰁩r karyeye râst geld󰁩kler󰁩n󰁩 her ne kadar bunlar dah󰁩 üryân 󰁩se de
mevâkı‘-󰁩 sâ’󰁩re sekenes󰁩nden d󰁩râyetkâr olduklarını ve İspanyollara aşurı r󰁩‘âyet 󰁩le âlem-󰁩
bâlâya münâsebet󰁩 olan mahlûkāt g󰁩b󰁩 ta‘zîm ü 󰁩ht󰁩râm eyled󰁩kler󰁩n󰁩 ve kendülere 󰁩krâmen
kavrulmuş kestâne lezzet󰁩nde b󰁩r kök ve l󰁩sânlarınca “Mayıs” den󰁩len b󰁩r dürlü buğday
 verd󰁩kler󰁩n󰁩 ve çârpâ nev‘󰁩nden olarak ürümez b󰁩r soy köpek gördükler󰁩n󰁩 ve sekenes󰁩 󰁩nd-
ler󰁩nde pek kıymetlü olmayan altundan masnû‘ evânî bulduklarını ve 󰁩sbât-ı müdde‘â 󰁩çün
sekenes󰁩nden b󰁩rkaç k󰁩msey󰁩 huzûr-ı Kolomb’a 󰁩hzâr eyled󰁩ler. Merkūm Kolomb bunlar-
dan kullandıkları altunu nereden bulduklarını ve şark taraında Hayt nâmıyla ma‘rû olan
b󰁩r adayı gösterd󰁩kler󰁩nde derhâl ol taraa teveccüh olunup 󰁩’l-vâkı‘ ma‘mûr b󰁩r cezîren󰁩n
sâh󰁩l󰁩ne vâsıl oldular. Orada hırs ve tama‘larıını 󰁩knâ‘ edecek mertebede altun tedârük et-
d󰁩kden sonra İspanyol hükûmet󰁩 nâmına b󰁩r palanka yapup otu kadar neer 󰁩le D󰁩bago

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 68/167
8/12/2019 tar112u

4. Ün󰁩te - Met󰁩n Üzer󰁩nde Çalışmalar 63

nâm şahsı serdâr nasb ederek kendüs󰁩 ma‘âd󰁩n ve eşcâr-ı garîbe 󰁩st󰁩shâbıyla İspanya’ya
avdet eyled󰁩. Balos l󰁩manına vâsıl olduğu vakt hemşehrîler󰁩 takım takım sâh󰁩le gelerek
Kolomb’u 󰁩sbât-ı müdde‘â 󰁩çün berâber getürmüş olduğu adamları ve nâdîde hayvânları ve
mahsûlât-ı garîbey󰁩 gördükler󰁩 anda çanlar çaldırılup, toplar atdırılup hükümdârlar hak-
kında 󰁩crâsı mu‘tâd olan merâs󰁩m-󰁩 ta‘zîmât 󰁩le şehre kabûl eyled󰁩ler. Lak󰁩n Kıral Barselon
şehr󰁩nde bulunmağla mûmâ-󰁩leyh Kolomb’un dah󰁩 oraya gelmes󰁩 recâ olunmağla derhâl
Barselon şehr󰁩ne doğru azîmet edüp yol üzer󰁩nde bulunan eyâletler ahâlîs󰁩 mûmâ-󰁩leyh󰁩n
󰁩st󰁩kbâl󰁩ne müsâra‘at 󰁩le teşyî‘ ederek Barselon şehr󰁩ne vusûlünde tertîb olunan muzaffer󰁩-
yet alayı 󰁩le mûmâ-󰁩leyh󰁩 şehre kabûl edüp Kıral ve Kıral󰁩çe elb󰁩se-󰁩 resm󰁩yeler󰁩n󰁩 g󰁩yd󰁩k-
ler󰁩 hâlde mükelle b󰁩r sâyebân altında mûmâ-󰁩leyh Kolomb’a muntazır oldular. Kolomb
dah󰁩 d󰁩z󰁩 üstüne çöküp metbû‘larının şân ve şöhret󰁩n󰁩 yen󰁩 b󰁩r dünyâya neşr etd󰁩ğ󰁩n󰁩n te-
şekkürünü îâ etd󰁩ğ󰁩 hâlde mûmâ-󰁩leyh Kolomb 󰁩çün tahsîs olunan sandalye üzer󰁩ne otur-
ması teklî ve seyâhat󰁩n󰁩n ne vech󰁩le olduğunun ta‘rî olunmasını 󰁩lt󰁩mâs eyled󰁩ler. Mûmâ-
󰁩leyh dah󰁩 muhatabı olan hükümdârların azamet ve 󰁩ht󰁩şâmlarına münâs󰁩b olan kel󰁩mât-ı
ta‘z󰁩m󰁩yye 󰁩le seyâhat󰁩n󰁩 h󰁩kâyet eyled󰁩kden sonra müşârün-󰁩leyh󰁩mâ zîr-󰁩 hükûmetler󰁩nde
olan memâl󰁩ke kendü ahd ve hükûmetler󰁩nde k󰁩msen󰁩n hâtır ve hayâl󰁩ne gelmeyen evâ’󰁩d-󰁩
cedîde îrâs edeceğ󰁩 me’mûl olan b󰁩r d󰁩yârın keş󰁩 müyesser olduğundan dolayı ây󰁩nler󰁩nce
b󰁩rer d󰁩zler󰁩n󰁩 yere koyup 󰁩k󰁩 eller󰁩n󰁩 b󰁩rb󰁩r󰁩ne karşulaşdırup cenâb-ı Hakk’a hulûs-ı kalb 󰁩le
şükrler etd󰁩kden sonra mûmâ-󰁩leyh Kolomb’u her dürlü şan ve şeree lâyık görerek mukad-
dem 󰁩mzâ etd󰁩kler󰁩 mukāvele sened󰁩n󰁩n kâffe-󰁩 󰁩mt󰁩yâzını hem mûmâ-󰁩leyh󰁩n hakkında ve
hem de neslen ba‘de nesl󰁩n berât-ı resm󰁩ye 󰁩le te’kîd ve tasdîk eyled󰁩ler. Lak󰁩n mûmâ-󰁩leyh
Kapudan Kolomb keş etd󰁩ğ󰁩 arâzîn󰁩n zabt ve 󰁩dâres󰁩 󰁩çün mükemmel b󰁩r donanma 󰁩le 󰁩k󰁩n-
c󰁩 azîmete dah󰁩 n󰁩yet eyled󰁩. Her ne kadar İspanya Kıralı bulunan Ferd󰁩nand ve 󰁩yâl󰁩 İzabelle
m󰁩s󰁩llü mâ’󰁩l-󰁩 󰁩f󰁩hâr olmayup b󰁩’t-tab‘ muhter󰁩z ve umûr-ı cedîdeye bed’ ve mübâşeretden
mücten󰁩b 󰁩se de bu de‘a teb‘asının ârzûsuna muvâakat ederek 󰁩k󰁩nc󰁩 seer󰁩n tedârükâtını

󰁩st󰁩‘câle müsâra‘at
󰁩le mûmâ-󰁩leyh 󰁩le on yed󰁩
Kolomb’u kıt‘a mekşûe-󰁩
arâzî-󰁩 seîne ve b󰁩n beş yüz󰁩‘zâm
cedîdeye neereyled󰁩.
yolcu ve her nev‘ âlât ve edevât
İşte dokuz yüz sene-󰁩 h󰁩cr󰁩yes󰁩 Eylülünün beş󰁩nde Kadaks󰁩 Körez󰁩’nden ekk-󰁩 lenger-󰁩
󰁩kāmet 󰁩le tekrâr Kanarya Adası’na muvâsalet, oradan dah󰁩 evvelk󰁩 seyâhat󰁩n󰁩n h󰁩lâı vec-
h󰁩le cenûba doğru azîmet eyled󰁩 k󰁩 bunun bakıyyes󰁩 onuncu k󰁩tâbda yazılmışdır.
Hayrullah Eend󰁩, Devlet-󰁩 Al󰁩yye-󰁩 Osmân󰁩ye Târîh󰁩 IX, İstanbul 1273, s. 39-45.

A) Metn󰁩 󰁩nceleyerek 󰁩çer󰁩s󰁩nden 10 adet sülâsî mücerred masdar çıkarıp bunların 󰁩sm-󰁩
fâ‘󰁩ller󰁩n󰁩 yazınız. 1

Sülâsî Mücerred Masdar İsm-󰁩 Fâ‘󰁩l

……………
…………… ……………
……………
…………… ……………
…………… ……………
…………… ……………
…………… ……………
…………… ……………
…………… ……………
…………… ……………
…………… ……………

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 69/167
8/12/2019 tar112u

64 Osmanlı Türkçes󰁩-II

B) Metn󰁩 󰁩nceley󰁩n󰁩z ve 󰁩çer󰁩s󰁩nde kullanılmış 10 adet sülas󰁩 mücerred 󰁩sm-󰁩 mefûl bularak
aşağıya yazınız.
……………
……………
……………
……………
……………
……………
……………
……………
……………
……………

C) Met󰁩nde geçen aşağıdak󰁩 mezîdünf󰁩h kel󰁩meler󰁩n vez󰁩nler󰁩n󰁩 çıkarıp, karşısına türünü yazınız.

tef‘îl bâbının 󰁩sm-󰁩 fâ‘󰁩l󰁩

‫ا‬ ( muvâfık )   (müfâ‘󰁩l)
‫ظ‬  (muntazır) …………… ……………

‫ب‬   (󰁩st󰁩shâb) …………… ……………

 (müzeyyen) …………… ……………

‫ل‬ِ (󰁩kmâl) …………… ……………

   (mütehass󰁩r) …………… ……………

…………… ……………
‫و‬ (mukāvele)
  (mütenâs󰁩b) …………… ……………

‫ر‬   (tasavvur) …………… ……………

  (mücten󰁩b) …………… ……………

  (münb󰁩t) …………… ……………

Kaptan
Daha önce Kolomb’un
sek󰁩z󰁩nc󰁩 k󰁩taptaSefer󰁩n󰁩n
anıldığı üzere,Ayrıntısı
Peygamber󰁩n yüce h󰁩cret󰁩n󰁩n 899 yılı Ağusto-
sunda Kaptan Kolomb tasarladığı yen󰁩 b󰁩r dünyanın keş󰁩 n󰁩yet󰁩yle Palus şehr󰁩nden üç
parça gem󰁩 󰁩le Kanarya Adası’nı kasdederek çıktı. 33 günde adı geçen adalardan Gumar
adlı adaya ulaştı. Oradan da yol 󰁩ç󰁩n gerekl󰁩 󰁩ht󰁩yaç maddeler󰁩n󰁩 tamamlayarak sonu be-
l󰁩rs󰁩z olan okyanusa kend󰁩s󰁩n󰁩 tesl󰁩m ett󰁩. Yol sırasında çek󰁩len sıkıntıların ayrıntısı En󰁩s
Eend󰁩’n󰁩n tercüme ett󰁩ğ󰁩 Amer󰁩ka Tar󰁩h󰁩’ ne bırakalım. 35 gün geçt󰁩kten sonra, yan󰁩 Ek󰁩m
ayının 11. günü sabahley󰁩n kuzeye doğru 󰁩k󰁩 saat mesaede her taraı yeş󰁩ll󰁩k ve türlü su
kaynakları ve ağaçlar 󰁩le süslü b󰁩r düz ada göründü. Gem󰁩 halkı şükür ve övgü yapmak
amacıyla 󰁩badet etm󰁩ş, gözler󰁩nden sev󰁩nç yaşı akmıştı. Sabahley󰁩n güneş doğmak üzerey-
ken gem󰁩den sandal 󰁩nd󰁩r󰁩l󰁩p, 󰁩çer󰁩s󰁩ne s󰁩lahlı b󰁩r m󰁩ktar asker konularak adı geçen adaya
mızıka çaldırılarak g󰁩tt󰁩ler. Adanın sah󰁩ller󰁩 󰁩se bu tuha durumu 󰁩zlemek 󰁩ç󰁩n gelm󰁩ş b󰁩r-
çok ada sak󰁩n󰁩 󰁩le örtülüydü. Bunların hareketler󰁩nden anlaşıldığına göre 󰁩lk kez gördük-

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 70/167
8/12/2019 tar112u

4. Ün󰁩te - Met󰁩n Üzer󰁩nde Çalışmalar 65

ler󰁩 bu tuha duruma şaşırırlardı. Kaptan Kolomb da büyük ün󰁩ormasını g󰁩ym󰁩ş, kılıcını
kınından çıkarıp el󰁩nde tutarak bu keşett󰁩ğ󰁩 yen󰁩 d󰁩yara herkesten önce ayak basmaya ça-
baladı. Arkasından g󰁩den İspanyollar d󰁩z üstüne çökerek kırk günden ber󰁩 özlem duyduk-
ları toprağa yüz sürerek 󰁩lk ayak bastıkları yere hazret-󰁩 İsa’ya saygı göster󰁩s󰁩 olarak b󰁩r haç
alâmet󰁩 koydular. Bu şek󰁩lde 󰁩y󰁩 b󰁩r sonuca ulaşmalarının teşekkürünü tekrar ederek yen󰁩
araz󰁩 keş󰁩nde esk󰁩lerden 󰁩ş󰁩tt󰁩kler󰁩 ve Portek󰁩zlerden görmüş oldukları anlaşmayı yaptık-
ları sırada yerl󰁩lerden b󰁩rtakım k󰁩mseler, anılan yabancıların etraında tam b󰁩r hayretle
durmuşlardı. Çünkü İspanyolların elb󰁩seler󰁩n󰁩n süsü ve yüzler󰁩n󰁩n beyazlığı, sakal ve bı-
yıklarının görkem󰁩, s󰁩lahlarının tem󰁩zl󰁩ğ󰁩, kısaca her türlü şeyler󰁩 bu ada halkının gözler󰁩-
ne yen󰁩 ve 󰁩lg󰁩nç şeyler g󰁩b󰁩 görünürdü. Hatta bu m󰁩sa󰁩rler󰁩n 󰁩ç󰁩nden çıkageld󰁩kler󰁩 Büyük
Okyanus’u yararak gelm󰁩ş oldukları, suyun üzer󰁩nde kanatlarıyla hareket eder g󰁩b󰁩 gör-
dükler󰁩 gem󰁩ler󰁩 ve 󰁩çler󰁩nden yıldırım g󰁩b󰁩 b󰁩r sesle b󰁩rl󰁩kte ş󰁩mşek g󰁩b󰁩 ışık saçan b󰁩r ışık
kaynağının dumanı arasında görünen büyük âletler –k󰁩, toptur- ada sak󰁩nler󰁩ne öyle b󰁩r
korku ve dehşet bırakmıştı k󰁩, bu m󰁩sa󰁩rler󰁩 güyâ yukarı âlem󰁩n varlıklarından, yan󰁩 gü-
neş󰁩n kısımlarından olup b󰁩z󰁩 görmek 󰁩ç󰁩n gelm󰁩ş sanarlardı. İspanyollar da Avrupa halkı
g󰁩b󰁩 her gördükler󰁩 eşyaya hayret etmekten ger󰁩 durmadıklarından adanın ağaç ve b󰁩tk󰁩-
ler󰁩 Avrupa b󰁩tk󰁩ler󰁩nden arklı olduğundan, adanın doğal hal󰁩ne hayrandılar. Yerl󰁩ler de
bu m󰁩sa󰁩rler󰁩n 󰁩ş ve hareketler󰁩ne hayretle bakarlardı. Yerl󰁩ler tamamen çıplak olup, saçla-
rı omuzları üzer󰁩ne dağınık olarak dökülmüş, bazıları örülüp başlarının etraına sarılmış,
bakır reng󰁩nde, sakal ve bıyıkları olmadığından her ne kadar çehre ve s󰁩maları başka b󰁩r
şek󰁩l ve görünüşte 󰁩se de alaya almaya elver󰁩şl󰁩 olmayan yerler󰁩 yoktu. Bunlar yüzler󰁩n󰁩 ve
bedenler󰁩n󰁩 türlü boyalar 󰁩le boyayıp süslem󰁩ş olup boyları orta hall󰁩 bedenler󰁩 uyumlu 󰁩d󰁩.
İlk önce+ İspanyolları gördükler󰁩 anda adanın 󰁩ç󰁩ne kaçmaya çalışmışlar 󰁩se de, İspanyol-
ların verd󰁩kler󰁩 çıngırak, boncuk ve benzer󰁩 ş󰁩şe türünden eşyaları büyük sev󰁩nç göstere-
rek yavaş yavaş m󰁩sa󰁩rlere yaklaşmışlardı. Ş󰁩md󰁩 esk󰁩 dünya halkı 󰁩le yen󰁩 dünya halkı ara-

sında olan butam

lık şartlarına 󰁩lk uygun
görüşmede herdavranılmıştı.
şek󰁩lde türlü davranışAncak
dostçaİspanyollar
b󰁩r şek󰁩ldeher
gerçekleşm󰁩ş
türlü takd󰁩rveve󰁩nsan-
beğe-
n󰁩ye değer olan maharet ve ustalık sah󰁩pler󰁩nden oldukları hâlde hırs ve açgözlülüğe alış-
kın olduklarından, yen󰁩 araz󰁩 keş󰁩nden amaç ve n󰁩yetler󰁩 çekeb󰁩lecekler󰁩 yararları düşün-
mekten 󰁩baret olmakla câh󰁩l ve kolay aldatılab󰁩l󰁩r olan yen󰁩 dünya sak󰁩nler󰁩 bu m󰁩sa󰁩rler󰁩n
yüzünden düşecekler󰁩 elâket ve belâları h󰁩s ve hayal edemem󰁩şlerd󰁩r.
Bu adanın 󰁩sm󰁩 yerl󰁩ler arasında Ganhasn󰁩 adıyla b󰁩l󰁩nmekteyse de, adı geçen Kolomb
adanın 󰁩sm󰁩n󰁩 değ󰁩şt󰁩rerek Sansalvador adını verm󰁩şt󰁩. Anılan ada ş󰁩md󰁩k󰁩 b󰁩lg󰁩lere göre
Bahama olarak adlandırılan adalar topluluğunun b󰁩r󰁩s󰁩 olup Kanarya Adası’ndan b󰁩n saat
batıya ve dört derece güneye doğrudur. Bu yerl󰁩ler burunlarına, kulaklarına, kollarına ve
ayaklarına altından yapılmış halkalar aşmış ve takmış olduklarından bunların altını ne-
reden
sael󰁩kbuldukları sorulduğunda
yolu seçmeler󰁩n󰁩n sebeb󰁩, güney
zeng󰁩ntaraını göster󰁩rlerd󰁩.
d󰁩yarı bulmak İspanyolların
olduğundan 󰁩segösterd󰁩kle-
yerl󰁩ler󰁩n bunca me-
r󰁩 yönde kend󰁩ler󰁩n󰁩n zahmet ve sıkıntının ödülüne ulaşacaklarını tahm󰁩n ederek hemen
o taraa g󰁩tmek n󰁩yet󰁩yle b󰁩rl󰁩kte ada sak󰁩nler󰁩nden b󰁩rkaç k󰁩ş󰁩y󰁩 hem İspanyol d󰁩l󰁩n󰁩 öğ-
retmek ve hem de bu ada âlem󰁩nde kend󰁩s󰁩ne kılavuz ve tercüman olmak 󰁩ç󰁩n beraber󰁩-
ne aldı. Güneye doğru dönüş yelken󰁩 açtı. Rastladıkları b󰁩rçok adadan büyük üç tanes󰁩ne
Beşaret-󰁩 Meryem, Ferd󰁩nand ve V󰁩zabella adını vererek herb󰁩r󰁩nde gördüğü altının nere-
den get󰁩r󰁩ld󰁩ğ󰁩n󰁩 sordu. Aldığı “güney taraı” cevabı üzer󰁩ne h󰁩çb󰁩r taraa sapmayarak gü-
neye doğru g󰁩d󰁩p b󰁩r büyük karayı keşett󰁩. Orası daha önce gördüğü yerler g󰁩b󰁩 düz yer-
lerden 󰁩baret olmayıp, dağları ve dereler󰁩 çevreled󰁩ğ󰁩nden, büyük b󰁩r ada mı, yoksa büyük
b󰁩r kıtanın kenarımı olduğu b󰁩l󰁩nemed󰁩. Beraber󰁩ne almış olduğu Sansalvador sak󰁩nler󰁩
bu yer󰁩 Kurba adıyla anmışlardı. Kısaca o karanın üzer󰁩nden den󰁩ze doğru akan büyük b󰁩r
nehr󰁩n ağzından gem󰁩 󰁩le g󰁩r󰁩p, nehr󰁩n 󰁩k󰁩 sah󰁩l󰁩 󰁩ç󰁩nde bulunan asıl sak󰁩nler bu görmed󰁩k-

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 71/167
8/12/2019 tar112u

66 Osmanlı Türkçes󰁩-II

ler󰁩 büyük heykel󰁩 gördükler󰁩 anda b󰁩rb󰁩r󰁩yle yarışarak dağlara ve ormanlara kaçtılar. Adı
geçen Kaptan Kolomb, Sansalvador halkından aldığı şahıslardan b󰁩r󰁩n󰁩n yanına b󰁩rkaç İs-
panyol katarak anılan memleketler󰁩n 󰁩çer󰁩s󰁩n󰁩 kontrol 󰁩ç󰁩n gönderd󰁩. Onlar da altmış m󰁩l
kadar araz󰁩n󰁩n 󰁩ç󰁩ne g󰁩r󰁩p ger󰁩 dönerek araz󰁩s󰁩n󰁩n ver󰁩ml󰁩 ve bereketl󰁩 olduğunu, yaklaşık
olarak 1500-2000 sak󰁩n󰁩 olan b󰁩r köye rastladıklarını, her ne kadar bunlar da çıplak 󰁩se de,
d󰁩ğer yerler󰁩n sak󰁩nler󰁩nden daha b󰁩lg󰁩l󰁩 olduklarını, İspanyolları aşırı 󰁩y󰁩 karşıladıkları,
yukarı âlemle 󰁩lg󰁩s󰁩 olan yaratıklar g󰁩b󰁩 hürmet ve saygı gösterd󰁩kler󰁩, kend󰁩ler󰁩ne kavrul-
muş kestane tadında b󰁩r kök 󰁩kram ett󰁩kler󰁩, kend󰁩 d󰁩ller󰁩nce “Mayıs” den󰁩len b󰁩r tür buğ-
day verd󰁩kler󰁩 dört ayaklı hayvan c󰁩ns󰁩nden havlamaz b󰁩r soylu köpek gördükler󰁩, sak󰁩nle-
r󰁩 yanında pek değerl󰁩 olmayan altından yapma kapkacak bulduklarını ve 󰁩dd󰁩alarını 󰁩spat
󰁩ç󰁩n sak󰁩nler󰁩nden b󰁩rkaç k󰁩ş󰁩y󰁩 Kolomb’un huzuruna çıkardılar. Adı geçen Kolomb bun-
lardan kullandıkları altını nereden bulduklarını sormuş, doğu yönünde Hayt adıyla b󰁩l󰁩-
nen b󰁩r adayı gösterd󰁩kler󰁩nde hemen o taraa yöneld󰁩ler ve mamur b󰁩r adanın sah󰁩l󰁩ne
ulaştılar. Orada hırs ve açgözlülükler󰁩n󰁩 razı edecek derecede altın sağladıktan sonra İs-
panyol hükümet󰁩 adına b󰁩r küçük kale yapıp, otuz kadar k󰁩ş󰁩yle D󰁩bago adlı şahsı komu-
tan tay󰁩n ederek kend󰁩s󰁩 madenler ve tuha ağaçlar yanına alarak İspanya’ya döndü. Balos
l󰁩manına ulaştığı zaman, memleketl󰁩ler󰁩 takım takım sah󰁩le gelerek Kolomb’u 󰁩dd󰁩asını 󰁩s-
pat 󰁩ç󰁩n b󰁩rl󰁩kte get󰁩rd󰁩ğ󰁩 adamları, nad󰁩de hayvanları ve tuha mahsüller󰁩 gördükler󰁩 anda
çanlar çaldırıldı, toplar attırıldı. Hükümdarlara yapılması âdet olan hürmet meras󰁩m󰁩 󰁩le
şehre kabul ett󰁩ler. Ancak Kıral Barselona şehr󰁩nde olduğundan adı geçen Kolomb’un da
oraya gelmes󰁩 r󰁩ca ed󰁩lmekle, hemen Barselona şehr󰁩ne doğru yola çıktılar. Yol üzer󰁩nde
bulunan eyâletler󰁩n ahal󰁩s󰁩 onun karşılanması ve uğurlanmasına g󰁩r󰁩şt󰁩ler. Barselona şeh-
r󰁩ne vardığında düzenlenen zaer alayı 󰁩le onu şehre kabul ed󰁩p, Kıral ve Kıral󰁩çe resmî el-
b󰁩seler󰁩n󰁩 g󰁩ym󰁩ş olarak, mükemmel donatılmış b󰁩r çadır altında Kolomb’u bekled󰁩ler. Ko-
lomb da d󰁩z󰁩 üstüne çöküp, hükümdarları şan ve şöhret󰁩n󰁩 yen󰁩 dünyaya yaymasının te-

şekkürünü
seyahat󰁩n󰁩nyer󰁩ne get󰁩r󰁩r şek󰁩lde
nasıl olduğunun Kolomb 󰁩ç󰁩n
anlatılmasını ayrılan sandalye
󰁩sted󰁩ler. üzer󰁩ned󰁩nleyen
O da kend󰁩s󰁩n󰁩 oturmasını tekl󰁩 ve
hükümdar-
ların büyüklük ve 󰁩ht󰁩şamlarına uygun olan hürmet kel󰁩meler󰁩yle seyahat󰁩n󰁩 anlattı. On-
lar yönet󰁩mler󰁩 altında olan memleketlere kend󰁩 dev󰁩r ve hükümetler󰁩nde k󰁩msen󰁩n aklı-
na hayal󰁩ne gelmeyen yen󰁩 aydalar sağlayacağı umulan b󰁩r d󰁩yarın keş󰁩 nas󰁩p olması do-
layısıyla kend󰁩 görenekler󰁩ne göre b󰁩rer d󰁩zler󰁩n󰁩 yere koyup, 󰁩k󰁩 eller󰁩n󰁩 b󰁩rb󰁩r󰁩ne b󰁩t󰁩şt󰁩r󰁩p,
yüce Allah’a sam󰁩m󰁩 kalple şükürler ett󰁩ler. Kolomb’u her türlü şan ve şeree layık görerek
daha önce 󰁩mzaladıkları anlaşma sened󰁩n󰁩n bütün ayrıcalıklarını hem onun, hem de onun
gelecek nesl󰁩 hakkında resmî beratla sağlamlaştırdı ve onayladılar. Ancak Kaptan Kolomb
keş ett󰁩ğ󰁩 araz󰁩n󰁩n zabt ve 󰁩dares󰁩 󰁩ç󰁩n mükemmel b󰁩r donanma 󰁩le 󰁩k󰁩nc󰁩 dea yola çıkma-
ya da n󰁩yet ett󰁩. Her ne kadar İspanya Kıralı bulunan Ferd󰁩nand ve eş󰁩 İzabelle g󰁩b󰁩 övün-
meye
nır 󰁩semey󰁩ll󰁩 olmayıp,
de bu kere doğal󰁩steğ󰁩ne
tebasının olarak uygun
çek󰁩ngen ve yen󰁩
hareket 󰁩şlere󰁩k󰁩nc󰁩
ederek başlamak ve hazırlıklarını
seer󰁩n g󰁩r󰁩şmekten sakı-
hız-
landırarak 17 parça gem󰁩, 1500 k󰁩ş󰁩l󰁩k yolcu, her çeş󰁩t âlet ve edevat 󰁩le Kolomb’u yen󰁩 keş-
ed󰁩len araz󰁩ye gönderd󰁩.
İşte 900 H󰁩crî yılı Eylülünün 5’󰁩nde Kadaks󰁩 Körez󰁩’nden 󰁩kamet dem󰁩r󰁩n󰁩 alarak yen󰁩-
den Kanarya Adası’na ulaştı. Oradan da öncek󰁩 seyahat󰁩n󰁩n ters󰁩 olarak güneye doğru g󰁩t-
t󰁩 k󰁩, bunun kalan kısımları 10. k󰁩tapta yazılmıştır.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 72/167
8/12/2019
4. Ün󰁩te - Met󰁩n Üzer󰁩nde Çalışmalar
Özet
Osmanlı Türkçes󰁩 Met󰁩nler󰁩n󰁩 Daha İy󰁩 Okuyup Anlamak
1 3
Osmanlı Türkçes󰁩n󰁩 hızlı okuyup anlayab󰁩lmek 󰁩ç󰁩n
b󰁩lg󰁩 sev󰁩yes󰁩ne uygun met󰁩nler okunması gerekl󰁩-
d󰁩r. Bu dönemde özell󰁩kle 󰁩lg󰁩y󰁩 çekeb󰁩lecek, roman,
h󰁩kâye, 󰁩lg󰁩nç tar󰁩h󰁩 b󰁩lg󰁩ler 󰁩çeren met󰁩nler g󰁩b󰁩, oku-
yucuyu konuya daha azla çekeb󰁩lecek başlangıç sev󰁩-
yes󰁩ndek󰁩 met󰁩nler󰁩 çokça okumak, okuma hızını ve
anlamayı gel󰁩şt󰁩rme konusunda aydalı olacaktır.
Ün󰁩telerde İşlenen D󰁩lb󰁩lg󰁩s󰁩 Konularını Met󰁩n İçer󰁩s󰁩nde
2 Görerek Tanımak
Ş󰁩md󰁩ye kadar ün󰁩teler 󰁩çer󰁩s󰁩nde 󰁩şlenm󰁩ş olan d󰁩lb󰁩l-
g󰁩s󰁩 konuları 󰁩le 󰁩lg󰁩l󰁩 örnekler bu ün󰁩tedek󰁩 met󰁩nde
yer almaktadır. Metn󰁩 okurken, yer󰁩 geld󰁩ğ󰁩nde 󰁩şlen-
m󰁩ş konular hatırlanarak metne uygulandığında, b󰁩r-
çok kel󰁩me 󰁩ç󰁩n lügat kullanılması gerek duyulma-
dan metn󰁩n anlaşılab󰁩ld󰁩ğ󰁩 görülecekt󰁩r. Böylece, tek-
rar ed󰁩lmed󰁩ğ󰁩nde kısa zamanda unutulab󰁩lecek olan
karışık d󰁩lb󰁩lg󰁩s󰁩 kuralları, teor󰁩k yapıdan kurtulup z󰁩-
h󰁩nde canlanarak hayat bulacaktır. Bu sayede met󰁩n
daha 󰁩y󰁩 anlaşılab󰁩l󰁩rken, konular da tekrar ed󰁩lm󰁩ş
olacaktır.
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
67
Karşılaşılan Yen󰁩 Kel󰁩melerle Kel󰁩me Dağarcığını Büyütmek
Okunan metn󰁩 daha 󰁩y󰁩 anlamak 󰁩ç󰁩n kel󰁩me dağarcı-
ğının zeng󰁩nl󰁩ğ󰁩 oldukça öneml󰁩d󰁩r. Osmanlı Türkçe-
s󰁩, Arapça, Farsça, İtalyanca ve d󰁩ğer d󰁩llerden alınan
kel󰁩meler 󰁩le çok gen󰁩ş b󰁩r kel󰁩me haz󰁩nes󰁩ne sah󰁩pt󰁩r.
Arapça ve Farsçanın kel󰁩me türetme mantığının kav-
ranması kel󰁩meler󰁩n sadece kökünün ya da kök har-
ler󰁩n󰁩n b󰁩l󰁩nmes󰁩yle, bunlardan türeyen kel󰁩meler󰁩n
de anlamlarını çıkarab󰁩lmek mümkündür. D󰁩lb󰁩lg󰁩s󰁩-
n󰁩n anlatıldığı ün󰁩telerde bu d󰁩llere a󰁩t, Osmanlı Türk-
çes󰁩n󰁩 󰁩lg󰁩lend󰁩ren temel d󰁩lb󰁩lg󰁩s󰁩 göster󰁩l󰁩rken, oku-
ma parçalarının olduğu konular, b󰁩l󰁩nmes󰁩 gereken te-
mel kel󰁩meler󰁩 󰁩çermekted󰁩r. Bu kel󰁩meler󰁩n anlamla-
rının 󰁩ster d󰁩lb󰁩lg󰁩s󰁩 yoluyla, 󰁩ster lügat k󰁩taplarına ba-
kılarak öğren󰁩lmes󰁩 kel󰁩me haznes󰁩n󰁩n artmasına, bu
sayede tar󰁩h󰁩 met󰁩nler󰁩n daha 󰁩y󰁩 anlaşılması ve değer-
lend󰁩r󰁩lmes󰁩ne katkı sağlayacaktır.
73/167
8/12/2019 tar112u

68 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım
1.  Aşağıdak󰁩 kel󰁩melerden hang󰁩s󰁩 󰁩sm-󰁩 me ‘ûldür?
a.  (terîk)
‫ث‬‫ا‬ ‫ا‬  (îrâs)” kel󰁩mes󰁩n󰁩n Türkçe anlamı aşağıdak󰁩lerden
6.  “

b. 
‫ئ‬ (nâ’󰁩l) hang󰁩s󰁩d󰁩r?
a. Tamamlamak, b󰁩t󰁩rmek 
c.  (tama‘) b. Umulan, üm󰁩t ed󰁩len
c. Hazırlamak, huzura get󰁩rmek 
d. ‫ن‬‫و‬‫ر‬‫د‬ (derûn) d. Sev󰁩nç, şenl󰁩k 
e. ‫ع‬ (masnû‘) e. Sebep olmak, vâr󰁩s kılmak, gerekmek 

2.  Aşağıdak󰁩 kel󰁩melerden hang󰁩s󰁩 󰁩sm-󰁩 â‘󰁩ld󰁩r? 7.  “ 

 (menâ󰁩‘)” kel󰁩mes󰁩n󰁩n Türkçe anlamı aşağıdak󰁩-
 (teşyî‘)
a. lerden hang󰁩s󰁩d󰁩r?

b. ‫ئ‬ (mesâ’󰁩b)
a. Mus󰁩betler, güçlükler
b. Toplu, topluca
c.
‫ع‬   (metbû‘)
d.  (mücten󰁩b)
c. Münas󰁩p, yakışır, lâyık 
d. Kolaylıkla olan, kolay gelen
e. Menaatler, aydalar
e.  (terîk)
8.  “sakınan, çek󰁩nen, çek󰁩ngen” anlamında olan kel󰁩me aşa-
3. “ ‫ا‬  (mevâkı‘)” kel󰁩mes󰁩n󰁩n türü aşağıdak󰁩lerden
  ğıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩d󰁩r?
hang󰁩s󰁩d󰁩r?
a. İsm-󰁩 â‘󰁩l
a.  (makūle)
b. İsm-󰁩 me ‘ûl b. ‫ا‬ (mevâkı‘)
c. Cem‘-󰁩 mükesser c. ‫ز‬ (muhter󰁩z)
‫ل‬
d.
e. Sıat-ı
Cem‘-󰁩müşebbehe
sâl󰁩m d  (menâ󰁩‘)
e.  (mütemevv󰁩l)
4.  “  (belâyâ) kel󰁩mes󰁩n󰁩n türü aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩d󰁩r? 9.  “kapkacak, kaplar” anlamında olan kel󰁩me aşağıdak󰁩ler-
a. Cem‘-󰁩 mükesser
den hang󰁩s󰁩d󰁩r?
b. Cem‘-󰁩 müzekker-󰁩 sâl󰁩m
c. Cem‘-󰁩 müennes-󰁩 sâl󰁩m a. ‫ا‬‫و‬‫ا‬ (evânî)
d. Mübâlağa-󰁩 â‘󰁩l b. ‫ن‬ (sâyebân)
e. İsm-󰁩 tadîl
c. ‫گ‬ (lenger)
5.  “   (󰁩lt󰁩mâs)” kel󰁩mes󰁩n󰁩n türü aşağıdak󰁩lerden
d. ‫ر‬‫ا‬ (eşcâr)
‫س‬‫ا‬
hang󰁩s󰁩d󰁩r?
a. Sıat-ı müşebbehe
e.
‫پ‬‫ر‬ ‫چ‬ (çârpâ)
b. Mezîdün󰁩h masdar 10. “hep, bütün, cümle” anlamında olan kel󰁩me aşağıdak󰁩ler-
c. Mübâlağa-󰁩 â‘󰁩l den hang󰁩s󰁩d󰁩r?
d. İsm-󰁩 tadîl
e. Sülâsî mücerred masdar
a. ‫ج‬ (cesîm)
b. ‫ا‬  (mûmâ-󰁩leyh)
 

c. ‫ا‬ (mevâkı‘)
d.  (kâffe)
e.    (müşârün-󰁩leyh)
‫ا‬ ‫ر‬

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 74/167
8/12/2019 tar112u

4. Ün󰁩te - Met󰁩n Üzer󰁩nde Çalışmalar 69

Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra S󰁩zde Yanıt Anahtarı

1. b  Yanıtınız yanlış 󰁩se I. K󰁩tap Ün󰁩te 9.’ dak󰁩 “İsm-󰁩 Sıra Sizde 1
Me ‘ûl” konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. A) Sülâsî Mücerred Masdar İsm-i Fâ‘il
2. d  Yanıtınız yanlış 󰁩se II. K󰁩tap Ün󰁩te 2.’ dek󰁩 “İf󰁩‘âl

3. c 
Bâbı” konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
Yanıtınız yanlış 󰁩se I. K󰁩tap Ün󰁩te 8.’ dek󰁩 “Cem‘-󰁩
‫م‬‫ج‬ (cezm)   ‫م‬‫ز‬ ‫ج‬  (câzim)
Mükesser” konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. ‫ج‬ (celb)   ‫ج‬  (câlib)
4. a  Yanıtınız yanlış 󰁩se I. K󰁩tap Ün󰁩te 8.’ dek󰁩 “Cem‘-󰁩
Mükesser” konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. ‫ص‬ (hulûs)     (hâlis)
5. b  Yanıtınız yanlış 󰁩se II. K󰁩tap Ün󰁩te 2.’ dek󰁩 “İf󰁩‘âl
Bâbı” konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.  (neşr)     (nâşir)
6. e  Yanıtınız yanlış 󰁩se bu ün󰁩tedek󰁩 “Metne A󰁩t Lugatçe” adlı
‫ث‬‫ا‬ ‫ا‬  (îrâs)” kel󰁩mes󰁩n󰁩 bulup okuyunuz.
başlıktan “
‫ر‬ (ri‘âyet)   ‫ا‬‫ر‬  (râ‘î)
7. e  Yanıtınız yanlış 󰁩se bu ün󰁩tedek󰁩 “Metne A󰁩t Lugat-
çe” adlı başlıktan “  (menâ󰁩‘)” kel󰁩mes󰁩n󰁩 bu- ‫د‬‫ل‬‫و‬‫ر‬‫و‬
‫و‬ (vürûd)
 (vusûl)
   ‫ا‬
‫د‬‫ر‬‫وا‬ ‫و‬ (vârid)
  (vâsıl)
lup okuyunuz. 
8. c  Yanıtınız yanlış 󰁩se bu ün󰁩tedek󰁩 “Metne A󰁩t Lugat-
‫و‬ (vaz‘)   ‫ض‬‫وا‬   (vâzı)‘
çe” adlı başlıktan “ ‫ز‬  (muhter󰁩z)” kel󰁩mes󰁩n󰁩 bu-
 (keş)     (kâşi)
lup okuyunuz.
9. a  Yanıtınız yanlış 󰁩se bu ün󰁩tedek󰁩 “Metne A󰁩t Lugatçe” adlı
‫ا‬‫و‬‫ا‬
başlıktan “  (evânî)” kel󰁩mes󰁩n󰁩 bulup okuyunuz. 
‫ع‬  (tülû‘)     (tâli‘)
10. d  Yanıtınız yanlış 󰁩se bu ün󰁩tedek󰁩 “Metne A󰁩t Lugatçe” adlı
başlıktan “  (kâffe)” kel󰁩mes󰁩n󰁩 bulup okuyunuz.
B) ‫ف‬‫و‬  (ma‘rû)
 ‫ع‬ (masnû‘)
‫ل‬‫أ‬ (me’mûl)
‫ف‬‫أ‬ (me’lû)
‫ر‬ (ma‘mûr)
‫ر‬ (mestûr)
‫ع‬ (metbû‘)
‫ر‬ (mezbûr)
‫ر‬  (mezkûr)
‫ل‬ (mechûl)

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 75/167
8/12/2019 tar112u

70 Osmanlı Türkçes󰁩-II

C)  (muvâık)  (müâ‘il) te ‘îl bâbının ism-i â‘ili

  ‫ا‬
‫ظ‬ (muntazır)   
  (müfa‘il) intizâr kelimesinin ism-i a‘ili

‫ب‬   (istishâb)   ‫ل‬   (isti ‘âl) masdar  

 (müzeyyen)  (mua‘al) te ‘îl bâbının ism-i me ‘ûlü

‫ل‬  (ikmâl)   ‫ل‬‫ا‬  (i ‘âl) masdar  

   (mütehassir)  ( mütea‘il) tea‘‘ul bâbının ism-i â‘ili

 (mukāvele)  (muâ‘ale) masdar  

‫و‬
  (mütenâsib)   
 (müteâ‘il) teâ‘ül bâbının ism-i âili

‫ر‬   (tasavvur)   (tea‘‘‘ul) masdar  

  (müctenib)   (müfa‘il) ifi‘âl bâbının ism-i â‘ili

  (münbit)  (mü ‘il) i ‘âl bâbının ism-i â‘ili

Yararlanılan Kaynak 
Hayrullah Eend󰁩, (1273), Devlet-󰁩 Al󰁩yye-󰁩 Osmân󰁩ye Târîh󰁩 IX, İstanbul, s. 39-45.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 76/167
8/12/2019 tar112u

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 77/167
8/12/2019 tar112u

OSMANLI TÜRKÇESİ-II

5Amaçlarımız


Bu ün󰁩tey󰁩 tamamladıktan sonra;
Farsçada 󰁩s󰁩mler󰁩 ve özell󰁩kler󰁩n󰁩 tanıyab󰁩lecek,
Farsçada sıfatları ve özell󰁩kler󰁩n󰁩 tanıyab󰁩lecek,
Farsçada eklerle türet󰁩lm󰁩ş kel󰁩meler󰁩 tanıyab󰁩lecek,

Farsçada ön ve son ekler hakkında b󰁩lg󰁩 sah󰁩b󰁩 olab󰁩leceks󰁩n󰁩z.


Anahtar Kavramlar
• Farsça yalın isimler • Farsça sıfatlar
• Farsça eklerle türetilmiş isimler • Farsça türetilmiş isimler
• Farsça sayı isimleri • Farsça türetilmiş sıfatlar

İç󰁩ndek󰁩ler

Farsçada Kel󰁩me Yapımı:  • GİRİŞ

Osmanlı Türkçes󰁩-II • FARSÇADA İSİMLER
İs󰁩m ve Sıfatlar • FARSÇADA SIFATLAR

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 78/167
8/12/2019 tar112u

Farsçada Kel󰁩me Yapımı:

İs󰁩m ve Sıfatlar

GİRİŞ
Farsça, H󰁩nd-Avrupa d󰁩ller󰁩 gurubundan olup düzens󰁩z çek󰁩ml󰁩 b󰁩r d󰁩l özell󰁩ğ󰁩 göster󰁩r.
Farsça d󰁩l unsurları Osmanlı Türkçes󰁩 tar󰁩h ve edeb󰁩yat met󰁩nler󰁩nde gen󰁩ş ölçüde kulla-
nılmıştır. Özell󰁩kle edeb󰁩 met󰁩nlerde ağırlıklı kullanıldığı kabul ed󰁩lmekle b󰁩rl󰁩kte, tar󰁩h
met󰁩nler󰁩nde edebî anlatımı kuvvetlend󰁩rmek üzere de kullanılmıştır. Aynı zamanda Os-
manlı arş󰁩v belgeler󰁩nden özell󰁩kle mâlî kayıtların s󰁩yakat yazı türüyle yazılmış olan bö-
lümler󰁩 Farsça unsurlarla ormüle ed󰁩lm󰁩şt󰁩r. Bu özell󰁩kler󰁩 󰁩t󰁩bar󰁩yle tar󰁩h öğrenc󰁩ler󰁩 ve
araştırmacılarının bazı Farsça unsurları tanımaları aydalı olacaktır.
Farsça, Arap alfabesiyle yazılmakla birlikte kendisine has bazı sesler için yeni harer
‫پ‬ ‫چ‬ ‫ژ‬ ‫گ‬
kullanılmıştır. Bunlar , , ,  hareridir. Böylece Farsçada 32 harf bulunmakta-
dır. Bu harerin önemli bir bölümü kelime içerisinde kendisinden sonra gelen hare biti-
şirlerken ,  ,  , , , ,   hareri kendilerinden sonra gelen hare bitişmezler. Te-
‫د‬ ‫ذ‬ ‫ر‬ ‫ز‬ ‫ژ‬ ‫و‬
mel olarak hurûf-ı med denilen ve      harerinden ibaret üç adet uzatma harfi kulla-
‫و‬ ‫ى‬
‫و‬ ‫ى‬
nılır. Bunlar sonlarına geldikleri hareri çekerler. uzun â,  uzun û,  uzun i okutur. Bu
üç harf kısa sesli yapılarda da vokal görevi görür. Kısa vokaller ise a, e, i,o(u) olup keli -
٥
me başında elif ile kelime sonunda ise he   ile yazılırlar. Kelime ortasında bu vokalle -
rin harf karşılığı genelde kullanılmaz. Meselâ ahter   
kelimesindeki a vokali başta ol-
duğu için elif ile gösterilmiştir. Ancak ortadaki e vokali için bir harf kullanılmamıştır.
Farsçanın gerçek kullanımında bazı sesler farklıdır. Meselâ kısa i ler umumiyetle i
‫و‬
ile e arasında yani kapalı e ( ê) şeklinde okunur. Yine bazı uzun û   lar uzun o (ô) şeklin-
de okunur hôrşî d ‫ر‬  gibi. Ancak bu uygulamalar Türkçede farklılaşmış ve Türkle-
ô
re
zu has bir şekline
Farsça ses yapısı kullanılmıştır.
Farsçada birMeselâ h rşîd kelimesinin
 denilenTürkçede telaffu-
hûrşîd dönüşmüştür. de vav-ı ma‘dûle ve hı  harfinin‫خ‬
‫و‬
yanında bulunan vav    vardır. Bir sesli veya sessiz karşılığı olmayan ve yazıldığı halde
‫خ‬
okunmadığı için vav-ı resmiyye de denilen bu harf hı’nın    okunuşunu daha genişletir.
Farsçada sesli ve sessizlerin daha değişik uygulamaları ve kullanışları da vardır. Ancak
Osmanlı Türkçesi dışında kullanıldıkları şekliyle bunlar ayrı bir çalışmanın konusu ola -
caktır. Farsça kelimeler, Arapçada olduğu gibi çeşitli vezin ve kaidelere göre yapılmazlar.
Öğrenmek için daha çok kendi halleriyle ezberlenmeleri en geçerli yoldur. Bu ünitede ke-
limelerin temel yapıları ve özellikleri ele alınacaktır.

FARSÇADA İSİMLER
Farsçada
b󰁩r takımkel󰁩meler
temel olarak 󰁩s󰁩m,Ş󰁩md󰁩
sıat, 󰁩󰁩l ve edat hal󰁩ndekısaca
bulunurlar. Bunlar
Bazıkend󰁩
󰁩çler󰁩nde
özell󰁩kler󰁩ne göre ayrılırlar. 󰁩s󰁩mler üzer󰁩nde duralım. 󰁩s󰁩m örnekler󰁩:

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 79/167
8/12/2019 tar112u

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 80/167
8/12/2019 tar112u

5. Ün󰁩te - Farsçada Kel󰁩me Yapımı: İs󰁩m ve Sıfatlar 75

B󰁩rleş󰁩k İs󰁩m
Bu başlık, Farsçada f󰁩󰁩lden türem󰁩ş 󰁩s󰁩mler ve b󰁩rleş󰁩k kel󰁩meler konularının anlatıldığı 6.
Ün󰁩tede detaylı olarak 󰁩şlenecekt󰁩r. 

Sayı İs󰁩mler󰁩
Farsça sayı 󰁩s󰁩mler󰁩n󰁩n b󰁩r bölümü Osmanlı Türkçes󰁩nde sıklıkla kullanılmıştır. Özell󰁩k-
 yek, 2 = ‫و‬‫د‬  dü, 3 =  se, 4 = ‫ر‬‫ا‬ çehâr  (
le 󰁩lk on sayı en sık kullanılanlardır. 1 =      

‫ر‬‫ا‬ çâr ), 5 =  penc, 6 = şeş, 7 =  hef , 8 =  heşt , 9 =  nüh, 10 = ‫ه‬‫د‬ deh,

20 =  bîst , 30 =  sî , 40 = ç󰁩h󰁩l  ( ç󰁩l ), 50 = ‫ه‬‫ا‬ pencâh, 60 = şast  
( şest ), 70 = ‫د‬‫ا‬ hefâd , 80 = ‫د‬‫ا‬ heştâd , 90 = ‫د‬ neved , 100 =‫ص‬ sad , 1000=
 

 hezâr , 100.000 =     sad-hezâr .

‫ر‬ Sıra sayıları, asıl sayılara
‫ر‬  ‫ص‬
 ‫م‬ +üm,  +ümî  veya  + mîn ekleri ilave edilerek yapılır;
 yeküm , nühüst  : birinci; düvüm ‫م‬‫و‬‫د‬  veya düyüm ‫ي‬‫د‬ : ikinci; sivüm ‫م‬ veya
 siyüm  : üçüncü; çehârüm ‫م‬‫ر‬‫ا‬   , çehârümî  ‫ر‬‫ا‬  veyâ çehârümîn ‫ر‬‫ا‬  : dör -
düncü; pencüm  : beşinci; şeşüm  : altıncı; heftüm  veya heftümîn 
 

: yedinci; heştüm  : sekizinci; nühüm  : dokuzuncu; dehüm ‫د‬ : onuncu gibi.

     

Üleştirme sayıları   yek yek ,  ‫ا‬ yekâyek ,    yek be-yek , ‫ن‬‫ا‬ ‫ن‬‫ا‬
             

 yegân yegân: birer birer, ‫و‬‫د‬ ‫و‬‫د‬  dü dü, ‫و‬ ‫و‬‫د‬ dü be-dü: ikişer ikişer,   se se: üçer
           

üçer vs. şeklindedir.

Toptan sayıların ifadesinde ise  ‫ا‬‫ک‬ –  gâne veya ٥ –   eki kullanılır. Yegâne ‫ا‬ : bi-
e

ricik, dügâne ‫ا‬‫ک‬‫و‬‫د‬ : sadece iki tane, çile  : kırklık, heftâde ‫ه‬‫د‬‫ا‬ : yetmişlik gibi.
 

İs󰁩mden Türem󰁩ş İs󰁩mler

İs󰁩m Yapma Ekler󰁩:Farsçada 󰁩s󰁩mden 󰁩s󰁩m yapma ekler󰁩 genell󰁩kle kel󰁩men󰁩n sonuna ge-
t󰁩r󰁩l󰁩r. Bu ekler 󰁩sme yen󰁩 b󰁩r durum ve hâl anlamı verd󰁩ğ󰁩nden yen󰁩 b󰁩r 󰁩s󰁩m elde ed󰁩lm󰁩ş
olur. İsm󰁩n sonuna konulan ekler şunlardır:
-bân ‫ن‬‫ا‬ : Meslek sah󰁩b󰁩 󰁩sm󰁩yle beraber muhaazalık 󰁩sm󰁩 yapmakta da kullanılır.
‫ن‬‫ا‬‫ا‬ bâğ-bân = bağ bekç󰁩s󰁩, bahçevan; ‫ن‬‫ا‬ n󰁩geh-bân=bekç󰁩, muhaız; ‫ن‬‫ا‬ ‫ا‬ 
   

sâye-bân = gölgel󰁩k, şems󰁩ye; ‫ن‬‫ا‬‫د‬‫ا‬ bâd-bân = yelken, ‫ن‬‫ا‬  şütür-bân = devec󰁩, ‫ن‬‫ا‬‫ا‬ 

 
pâs-bân = bekç󰁩 g󰁩b󰁩.
-dân ‫ن‬ ‫د‬ : Alet 󰁩sm󰁩 yapar. B󰁩r eşyanın konulduğu veya muhaaza ed󰁩ld󰁩ğ󰁩 nesney󰁩 󰁩ade eder.
‫ن‬  şem‘-dân = mumluk , ‫ن‬ ‫ا‬ çay-dân = çaydanlık, ‫ن‬ ‫د‬ ‫ا‬ câme-dân = ça-  

maşırlık; ‫ن‬  nemek-dân = tuzluk,

 
D󰁩ğer eklerle b󰁩rl󰁩kte bu ek de Arapça kel󰁩melerde kullanılab󰁩l󰁩r ve aynı görev󰁩 yapar:
‫ن‬ ‫د‬  cüz-dân = evrak, para konulan çanta , ‫ن‬  kalem-dân = kaleml󰁩k vs.
-gâh ‫ه‬‫ا‬‫ک‬ : Zaman ve yer b󰁩ld󰁩ren edat. Yer ve zaman 󰁩s󰁩mler󰁩n󰁩n yapımında kullanılır.

‫ه‬‫ا‬‫ک‬‫و‬‫د‬‫ر‬‫و‬ ordu-gâh = ordunun bulunduğu yer; ‫ه‬‫ا‬‫ا‬ 󰁩kâmet-gâh; ‫ه‬‫ا‬‫ص‬ subh-

gâh = sabah vakt󰁩, ‫ه‬‫ا‬‫ک‬   seher-gâh = seher vakt󰁩, ‫ه‬‫ا‬‫ک‬ ‫ه‬ secde-gâh = secde yer󰁩 vb.
 

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 81/167
8/12/2019 tar112u

76 Osmanlı Türkçes󰁩-II

gân ‫ن‬‫ا‬‫ک‬ : İs󰁩mden 󰁩s󰁩m yapar.

‫ن‬‫ا‬ ‫ک‬‫ر‬ ‫ز‬‫ا‬   bâzâr bâzâr-gân (bâzirgân) = tacir; ‫ن‬‫ا‬  hudây-gân = efendi, hâkim vb.
 
Bu ek󰁩n, sonu e 󰁩le b󰁩ten Farsça 󰁩s󰁩mler󰁩 çoğul yapma fonks󰁩yonu da vardır. Hâce  
‫ن‬‫ا‬ hâce-gân; bende ‫ه‬   ‫ن‬‫ا‬‫ک‬  bende-gân; hânende ‫ه‬    ‫ن‬‫ا‬‫ک‬    
     

hânende-gân vb.

 -gede ‫ه‬‫ک‬ : Yer 󰁩sm󰁩 yapar.

Mey-gede ‫ه‬ = meyhâne; âteş-gede ‫ه‬ = mecûsî mâbed󰁩, ateşl󰁩k.
-󰁩stân; -s󰁩tân ‫ن‬‫ا‬ : Yer 󰁩sm󰁩 ve zaman 󰁩sm󰁩 yapmakta kullanılan eklerdend󰁩r.
Gül-󰁩stân ‫ن‬‫ا‬‫ک‬ = gül bahçes󰁩; dîv-s󰁩tân ‫ن‬‫ا‬ ‫د‬  = dev ülkes󰁩; Türk-󰁩stân ‫ن‬‫ا‬ ‫ک‬  
=Türk ülkes󰁩; seng-󰁩stân
‫ن‬‫ا‬  = taşlık bölge; kûh-󰁩stan ‫ن‬‫ا‬ ‫ک‬  = dağlık bölge;
bahâr-󰁩stân ‫ن‬‫ا‬ ‫ر‬‫ا‬  = bahar mevs󰁩m󰁩; zem-󰁩stân ‫ن‬‫ا‬ ‫ز‬ = kış mevs󰁩m󰁩 vb.
-kâr ‫ر‬‫ا‬‫ک‬  , -gâr ‫ر‬‫ا‬  , -ger ‫ک‬  : İsm󰁩n sonuna konularak, b󰁩r 󰁩ş yapmayı adet ed󰁩nm󰁩ş
 veya meslek ed󰁩nm󰁩ş k󰁩ş󰁩ler󰁩 󰁩ade ederler.
Z󰁩yân-kâr ‫ر‬‫ا‬ ‫ا‬‫ز‬ = z󰁩yan veren; âhen-ger  = dem󰁩rc󰁩; s󰁩tem-ger  = s󰁩tem
ed󰁩c󰁩, zulüm ed󰁩c󰁩; hudâvend-󰁩gâr ‫ر‬‫ا‬ ‫ک‬ ‫و‬   = hükm ed󰁩c󰁩, hâk󰁩m; hıdmet-kâr‫ر‬‫ا‬ 
= h󰁩zmetç󰁩; 󰁩tne-kâr ‫ر‬‫ا‬‫ک‬  = 󰁩tne çıkaran; şâne-kâr ‫ر‬‫ا‬‫ک‬ ‫ا‬  = tarakçı; zer-ger‫ک‬‫ر‬‫ز‬  
       
= kuyumcu vs.

-sâr  : Yer 󰁩sm󰁩 yapar.

Kûh-sâr ‫ر‬‫ا‬‫ر‬‫ا‬ ‫ک‬
 = dağlık; seng-sâr ‫ر‬‫ا‬ = taşlık; çeşme-sâr ‫ر‬‫ا‬  = sulak
yer; çeşmel󰁩k vs.
-şen  : Yer 󰁩sm󰁩 yapar.
Gül-şen ‫ک‬ = gül bahçes󰁩 g󰁩b󰁩.
-zâr ‫ر‬ ‫ز‬ : Yer 󰁩sm󰁩 yapar.
Gül-zâr ‫ر‬ ‫ک‬ = gül bahçes󰁩; çemen-zâr ‫ر‬  = ç󰁩menl󰁩k; lâle-zâr ‫ر‬ ‫ز‬  = lâle bahçes󰁩.
-î ‫ی‬ : Bu ek󰁩n b󰁩rkaç onks󰁩yonu vardır:
-A󰁩d󰁩yet 󰁩sm󰁩 yapar. Ülke, m󰁩llet, a󰁩le 󰁩s󰁩mler󰁩n󰁩n sonuna konulduğunda mensub󰁩yet
b󰁩ld󰁩r󰁩r.
İrân ‫ن‬    = İranlı; İstanbul ‫ل‬‫ا‬
İrân-î  İstanbul-î  ‫ا‬ = İstan-
 bullu, Tebriz  Tebrîz-î ‫ی‬ = Tebrizli,
   

-Alet 󰁩s󰁩mler󰁩n󰁩n sonuna geld󰁩ğ󰁩nde o alet󰁩 kullananı bel󰁩rt󰁩r.

Çeng      = Çeng sazını çalan; sahtiyân  ‫ن‬‫ا‬  sahtiyân-î 
Çeng-î  
‫ا‬ = deri işiyle uğraşan; palan ‫ن‬‫ا‬  palan-î  ‫ا‬  = palancı, semerci; ceng 
 

  ceng-î =  savaşçı vs.

-Mücerret (soyut) 󰁩s󰁩m yapar. Bu açıdan kend󰁩s󰁩ne masdar󰁩yet ye’s󰁩 de den󰁩r.
Hiç   hiç-î      hiçlik; nevmîd     nevmîd-î      ümitsizlik;
= =
hûb   ‫ب‬
  hûb-î  
  = güzellik vs.  ‫ی‬

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 82/167
8/12/2019 tar112u

5. Ün󰁩te - Farsçada Kel󰁩me Yapımı: İs󰁩m ve Sıfatlar 77

-Eğer kel󰁩men󰁩n sonu ٥- (he) –e 󰁩le b󰁩t󰁩yorsa bu ek geld󰁩ğ󰁩nde ٥ (he) düşer ve yer󰁩-
n󰁩 ‫ک‬ (-gî) şekl󰁩 alır.
 
Şikeste   şikeste-gî   = kırıklık; zinde ‫ه‬‫ز‬ zinde-gî ‫ک‬‫ز‬  = zin-
delik; sâhte 
‫ا‬  

‫ا‬
sâhte-gî  = sahtelik; âheste  âheste-gî  =
ahestelik, yavaşlık; dîvâne  ‫د‬  dîvâne-gî  ‫د‬ = divânelik, delilik vb.
-çe, -󰁩çe : İs󰁩mlere küçültme anlamı veren ekt󰁩r.
Bâğ ‫غ‬‫ا‬  ‫ا‬ = küçük bağ; dîvân ‫ن‬ ‫د‬
 bâğ-çe    dîvân-çe   ‫د‬ = küçük şiir
 

mecmuası; der  ‫ر‬‫د‬  der-içe ‫ر‬‫د‬ = küçük kapı vb.

 

Aşağıdaki isimlerin okunuşunu sözlük kullanarak bulunuz ve anlamlarını yazınız.

1
 
‫ر‬
‫د‬ ‫غو ن‬ ‫ر‬   
 ‫د‬‫ک‬ ‫اا ک‬   ‫ن‬‫ر‬
‫ ا‬‫ س‬   ‫نش‬  
‫ ب‬ ‫ز ر‬   ‫و ز‬ ‫ر‬  ‫ ر‬‫ ا‬ ‫ ز‬
    ‫ا ك‬  ‫ ش‬ ‫ ک‬ ‫ ر‬‫ د‬
‫و ن‬   ‫ د‬   ‫ ن‬ ‫ ر‬‫ا‬  ‫ ر‬ ‫ ک‬ 
 
Aşağıdak󰁩 󰁩s󰁩mlere -bân ‫ن‬‫ا‬ , -dân ‫ن‬ ‫د‬, -gâh ‫ه‬‫ا‬‫ک‬  ekler󰁩nden b󰁩r󰁩n󰁩 ekleyerek yen󰁩 󰁩s󰁩mler ya-
pınız. 2

  ‫غ‬‫ا‬    ‫ا‬  ‫ع‬  ‫و‬‫د‬‫ر‬‫و‬ ‫ه‬   ‫ا‬  

Aşağıdak󰁩 󰁩s󰁩mlere –󰁩stân ‫ن‬‫ا‬  « -s󰁩tân ‫ن‬‫ا‬  , -kâr‫ر‬‫ا‬‫ک‬  , -sâr‫ر‬‫ا‬ ekler󰁩n󰁩 ekleyerek yen󰁩
 

󰁩s󰁩mler yapınız. 3

‫ک‬  ‫ك‬    ‫ه‬‫ک‬  ‫ن‬‫ا‬ ‫ز‬   

FARÇADA SIFATLAR
B󰁩r 󰁩sm󰁩n ne durumda ve ne şek󰁩lde bulunduğunu b󰁩ld󰁩ren ve 󰁩sm󰁩n yanına get󰁩r󰁩len kel󰁩-
meye sıat den󰁩r. Farsçada sıat 󰁩sm󰁩n sonuna get󰁩r󰁩l󰁩r. Bunlar tamlamalar kısmında ele alı-
nacaktır. B󰁩r de yalın 󰁩s󰁩m ve 󰁩󰁩l kökler󰁩ne b󰁩r takım ekler konularak sıat görev󰁩 yapan ke-
l󰁩meler elde ed󰁩leb󰁩l󰁩r.
Bas󰁩t sıatlara çeş󰁩tl󰁩 örnekler:
Sebz   = yeş󰁩l; Gülgûn ‫ن‬‫ک‬  = âl; zerd ‫د‬‫زر‬   = sarı; rûşen ‫و‬‫ر‬  = parlak; tâbân
‫ن‬‫ا‬‫ا‬ = aydın parlak; sürh ‫خ‬ = kırmızı; bâlâ ‫ا‬ = yukarı; bülend  = yüksek; zîr‫ز‬ 
= alt, aşağı; nîk  = 󰁩y󰁩; kec  = eğr󰁩; saht  = katı; g󰁩rd ‫د‬‫ک‬ = yuvarlak; sezâ    
= lâyık; mü =  bedâvâ; erzân ‫ن‬ ‫ز‬‫ر‬ = lâyık; s󰁩yâh ‫ه‬‫ا‬ = kara; seîd  = beyâz;

teng  = dar; dırâz  = uzun; kûtâh  = kısa; leng

 ‫ن‬ ‫و‬  ‫ز‬ ‫ر‬‫د‬
kuru; 󰁩râvân ‫م‬ ‫ه‬‫ا‬ ‫ک‬
 = azla bol; nerm  = yumuşak vb.  = topal; huşk  =

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 83/167
8/12/2019 tar112u

78 Osmanlı Türkçes󰁩-II

İs󰁩mden Türet󰁩lm󰁩ş Sıfatlar

Farsçada sıatların b󰁩r bölümü 󰁩s󰁩m köküne yapılan eklerle elde ed󰁩l󰁩r. Bunların bazıları 󰁩s-
m󰁩n önüne, bazıları da sonuna get󰁩r󰁩l󰁩r

Ön eklerle yapılan sıatlar:

‫ا‬
-Nâ-  : Olumsuzluk ek󰁩d󰁩r. Türkçedek󰁩 –sız, -s󰁩z ekler󰁩n󰁩n görev󰁩n󰁩 yapar.
 puhte     ‫ا‬  = pişmemiş; nâ-şâd  ‫د‬‫ا‬‫ا‬  = bilgisiz; nâ-mihribân 
nâ-puhte  
‫ن‬‫ا‬ ‫ا‬ = vefasız, muhabbetsiz; nâ-pâk  ‫ك‬‫ا‬‫ا‬ = temiz olmayan; nâ-tüvân ‫ن‬ ‫ا‬ = güç-
süz; nâ-dürüst ‫ر‬‫د‬‫ا‬  = dürüst olmayan, nâ-hencâr  ‫ر‬‫ا‬ ‫ا‬  = usulsüz, uygun olma-
     

yan, nâ-mübârek    = mübarek olmayan, uğursuz, nâ-mütenâhî  ‫ا‬‫ا‬  = sonu ol-

‫ر‬‫ا‬‫ب‬ ‫ا‬‫ن‬
mayan, nihâyetsiz vb. 
-Bî-  : Olumsuzluk ek󰁩d󰁩r. Nâ ek󰁩 󰁩le aynı görev󰁩 yapar.
Bî-pervâ     = korkusuz; bî-baht     = bahtsız; bî-çâre      = çâres󰁩z;
bî-âb ‫ب‬ ‫و‬ = susuz;
 bî-âmân = ‫ن‬‫ا‬ amansız;  bî-bahâne ‫ا‬ ‫ه‬‫ر‬‫ا‬ = bahânes󰁩z;
   bî-  

berg ‫ك‬  = yapraksız; bî-behre ‫ه‬  = nas󰁩ps󰁩z; bî-âr ‫ر‬‫ا‬  = arsız; bî-gümân

           

‫ن‬‫ا‬‫ک‬= şüphes󰁩z; bî-dîn ‫د‬  = d󰁩ns󰁩z; bî-gâne ‫ا‬ = kayıtsız vs.

   

-Be-, ‫ب‬ : kel󰁩melere –lı, -l󰁩, 󰁩le anlamı veren b󰁩r ekt󰁩r.
Be-nâm ‫م‬‫ا‬ = nâmlı; be-kâm ‫م‬‫ا‬ = murâdına erm󰁩ş; be-hıred ‫د‬ = akıllı.
-Bâ-, ‫ا‬ : be- ek󰁩nde olduğu g󰁩b󰁩 kel󰁩melere –lı, -l󰁩, 󰁩le anlamı veren b󰁩r ekt󰁩r.
Bâ-vakar ‫ر‬‫ا‬ ‫و‬‫ا‬  = vakarlı; bâ-kemâl =  ‫ل‬‫ا‬‫ک‬ ‫ا‬  kemâl 󰁩le, olgunlukla; bâ-tahrîrât
 

 
= yazı 󰁩le; bâ-haber  
‫ت‬ ‫ا‬ 
‫ا‬  sened 󰁩le vb.  ‫ا‬ = haberl󰁩; bâ-posta ‫ا‬ = posta 󰁩le; bâ-sened =
-Tâ- ‫ا‬ : Kadarlık edatıdır ve çoğu zaman be- edatıyla beraber kullanılmıştır.
Tâ-be-subh = ‫ح‬ ‫ا‬  sabaha kadar; tâ-be-seher ‫ا‬  = sabaha kadar; tâ-be-
   

kıyâmet ‫ا‬‫ا‬ = kıyamete kadar vb.

-Ber-  : Önüne geld󰁩ğ󰁩 kel󰁩melere, üzere, üzer󰁩 anlamları veren b󰁩r sıat yapma ek󰁩d󰁩r.
Bazı durumlarda kel󰁩meler󰁩 zar da yapar.
Ber-karâr ‫ر‬   = karar ver󰁩ld󰁩ğ󰁩 üzere, dâ󰁩mî, devamlı; ber-hayât ‫ت‬‫ا‬  = yaşayan,
hayât üzere olan, canlı; ber-kemâl  = kemâl üzere, hal󰁩n󰁩n z󰁩rves󰁩nde olan; ber-
devâm    = süreg󰁩tt󰁩ğ󰁩 üzere, devâm üzere; ber-murâd
‫م‬ ‫و‬ ‫د‬  ‫ل‬‫ا‬ ‫ک‬ ‫د‬   = 󰁩sted󰁩ğ󰁩 şek󰁩l üzre
olan, muradına erm󰁩ş vs.

Aşağıdak󰁩 örnek kel󰁩meler󰁩n anlamını sözlükten s󰁩z bulmaya çalışınız: 

ber-mutad, ber-sâbık, ber-havâ, ber-pâ, ber-taraf, ber-aks, ber-nâme.

-Hem-  : B󰁩rl󰁩k, beraberl󰁩k ve yakınlık b󰁩ld󰁩r󰁩r:

Hem-âheng     = uygun, denk; hem-c󰁩ns    = aynı c󰁩nsden olanlar;    

hem-derd ‫د‬‫ر‬‫د‬  = dertler󰁩 aynı olanlar, dert ortağı; hem-dest ‫د‬  = elb󰁩rl󰁩ğ󰁩 eden,
   

ortak, güç ve kuvvette beraber olan; Hem-nâm

‫م‬‫ا‬  = 󰁩s󰁩mler󰁩 aynı olan vs.
 

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 84/167
8/12/2019 tar112u

5. Ün󰁩te - Farsçada Kel󰁩me Yapımı: İs󰁩m ve Sıfatlar 79

Aşağıdak󰁩 örnek kel󰁩meler󰁩n anlamını sözlükten s󰁩z bulmaya çalışınız:

hem-asr, hem-ayâr, hem-âvâz, hem-zamân, hem-şehrî, hem-pâ, hem-râh, hem-c󰁩vâr.

Son eklerle yapılan sıatlar: Farsçada 󰁩s󰁩mler󰁩n sonuna get󰁩r󰁩ld󰁩kler󰁩nde onları sıat
yapan ekler vardır. Bunların bazıları n󰁩sbet sıatları yapar, b󰁩r kısmı renk sıatları, benzet-
me sıatları, yapıcılık sıatları ve lâyıklık sıatları yaparlar. Burada Osmanlı Türkçes󰁩nde sık
karşılaşılan ekler terc󰁩h ed󰁩lmeye çalışılmıştır.
A󰁩d󰁩yet (n󰁩sbet) sıatı yapma onks󰁩yonu olan son ekler:
-ân, ‫ن‬ : şâd-ân ‫ن‬ ‫د‬‫ا‬  = sev󰁩nçl󰁩, mutlu; âbâd-ân ‫ن‬ ‫د‬‫ا‬ = bayındır, mamur, şen;
câv󰁩d-ân ‫ن‬ ‫د‬‫و‬‫ا‬
  = sonsuz
-î ‫ی‬  : a󰁩d󰁩yet b󰁩ld󰁩ren sıat yapar. Ülke, m󰁩llet, a󰁩le 󰁩s󰁩mler󰁩n󰁩n sonuna konulduğunda
a󰁩d󰁩yet b󰁩ld󰁩r󰁩r.

İrân İrân-î = İranlı; İstanbul İstanbul-î  = İstanbullu;

Tebr󰁩z
‫ن‬   
  ‫ل‬ ‫ا‬
  ‫ا‬
 
 Tebrîz-î ‫ی‬  = Tebr󰁩zl󰁩; mecûs-î  = Mecûs d󰁩n󰁩nden olan, dân󰁩ş-î
 ‫د‬ = b󰁩lg󰁩l󰁩, b󰁩lg󰁩n; rezm-î ‫ز‬‫ر‬ = savaşçı, savaşla 󰁩lg󰁩l󰁩 vs.
-în,  : madde bel󰁩rten 󰁩s󰁩mler󰁩n sonuna get󰁩r󰁩ld󰁩ğ󰁩nde, o maddeden yapılmış b󰁩r nes-
ney󰁩 bel󰁩rt󰁩r; zamanla 󰁩lg󰁩l󰁩 󰁩s󰁩mler󰁩n sonuna geld󰁩ğ󰁩nde onları sıat yapar. Y󰁩ne 󰁩s󰁩mden –l󰁩
 ve –lı anlamına gelen sıatlar yapar:
Sîm-în = gümüşten; zerr-în ‫ر‬‫ز‬ = altından; âhen-în  = dem󰁩rden; seng-
în  = taştan; şîr-în  = tatlı, sütten yapılmış; nemek-în  = tadı tuzu yer󰁩n-
de; dîr-în  = esk󰁩, geç, uzak; şeb-în  = geceyle 󰁩lg󰁩l󰁩, geceye a󰁩t; reng-în  =
‫د‬ nâr󰁩n vs.
‫ز‬‫ا‬  = nazlı,
renkl󰁩, parlak, güzel; nâzen-în ‫ر‬
-gîn, ‫ک‬: gam-gîn  = gamlı; şerm-gîn  = utangaç, sehm-gîn  =
korkunç, korkulu.
-mend,  : derd-mend  ‫د‬‫ر‬‫د‬  = dertl󰁩; sûd-mend  ‫د‬  = aydalı, yararlı; erc-
mend ‫ج‬‫ر‬ = şerefl󰁩 hays󰁩yetl󰁩 vs.
-nâk, ‫ك‬‫ا‬ : nem-nâk, ‫ك‬‫ا‬ = neml󰁩; sûz-nâk ‫ك‬‫ا‬ ‫ز‬  = yakıcı, harâretl󰁩, yakan; şerm-
nâk ‫ك‬‫ا‬   = utangaç;  derd-nâk   ‫ك‬‫ا‬ ‫د‬‫ر‬‫د‬  = dertl󰁩; gam-nâk ‫ك‬‫ا‬  = gamlı; hatar-nâk
‫ك‬‫ا‬  = tehl󰁩kel󰁩; elem-nâk ‫ك‬‫ا‬ = eleml󰁩 vs.
-vâr, ‫ر‬ ‫و‬ : üm󰁩d-vâr ‫ر‬ ‫و‬ = üm󰁩tl󰁩, vb.
-ver, ‫ر‬‫و‬  : nâm-ver, ‫ر‬‫ا‬ = nâmlı; hüner-ver ‫ر‬‫و‬   = hünerl󰁩; dân󰁩ş-ver ‫ر‬ ‫د‬  = b󰁩l-
g󰁩l󰁩; kîne-ver ‫ر‬‫و‬  = k󰁩nc󰁩. 
 

-yâr, ‫ر‬‫ا‬  : dest-yâr ‫ر‬‫ا‬‫د‬  = yardım eden; şehr-yâr ‫ر‬‫ا‬   =  hükmeden, pad󰁩şah;
baht-yâr ‫ر‬‫ا‬ = baht󰁩yar, bahtlı vb.
 
Bu gruba g󰁩ren –ûmend ‫و‬ : (ber-ûmend ‫و‬ = ver󰁩ml󰁩, faydalı); -ûr ‫ر‬‫و‬: (renc-ûr ‫ر‬‫ر‬  
   

= hasta; genc-ûr ‫ر‬ = haz󰁩nedar); -âgîn  : (şerm-âgîn  ‫م‬ = utangaç); -󰁩n‫ن‬ 

: (ç󰁩rk-󰁩n  = k󰁩rl󰁩, paslı); -mân

‫ک‬g󰁩b󰁩
cesur, yürekl󰁩) Osmanlıcada daha ‫ن‬‫ا‬az : kullanılan
(şâd-mân
‫ن‬Farsça   = sev󰁩nçl󰁩); -îr  : (d󰁩l-îr
‫ا‬‫د‬‫ا‬ekl󰁩 
sıfatlar da vardır. ‫د‬ =

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 85/167
8/12/2019 tar112u

80 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Yapıcılık Sıatları: Bu eklerle, eden, ed󰁩c󰁩, -l󰁩, -lı, manalarına gelen sıatlar yapılır.

-kâr, ‫ر‬‫ا‬‫ک‬  : şîve-kâr ‫ر‬‫ا‬‫ک‬ ‫ه‬ = 󰁩şvel󰁩, c󰁩lve yapan; hîle-kâr ‫ر‬‫ا‬‫ک‬  = h󰁩lec󰁩, düzenbâz;
   

günâh-kâr   = günah 󰁩şley󰁩c󰁩; Isyân-kâr   = ısyan ed󰁩c󰁩; esûn-kâr

‫ر‬‫ا‬  =‫ر‬büyüley󰁩c󰁩;
‫ا‬‫ا‬‫ک‬ beste-kâr ‫ر‬‫ا‬‫ک‬  = bestec󰁩‫ر‬‫ا‬vs.‫ا‬
 

-gâr, ‫ر‬‫ا‬: dâd-gâr ‫ر‬‫ا‬ ‫د‬ ‫د‬  = adalet dağıtıcı, âd󰁩l; yâd-gâr ‫ر‬‫ا‬
 ‫د‬‫ا‬  = hâtıra; hudâvend-gâr
‫ر‬‫ا‬ ‫و‬   = hükmeden, eend󰁩l󰁩k eden, vb.
-ger, : s󰁩tem-ger   = zulm eden, haksızlık eden; tüvân-ger    = zeng󰁩n,
güçlü; dâd-ger ‫د‬ ‫د‬  = âd󰁩l; esûn-ger  = büyücülük yapan.
Benzetme Sıatları: Farsçada kel󰁩meler󰁩n sonuna get󰁩r󰁩len bazı eklerle benzetme sıat-
ları yapılır. Buraya Osmanlı Türkçes󰁩nde yaygın kullanılanlardan bazıları alınmıştır.

-âsâ, : cennet-âsâ   = cennet g󰁩b󰁩; m󰁩hr-âsâ  = güneş g󰁩b󰁩; perî-

‫ا‬  ‫ا‬   ‫ا‬  
âsâ ‫ا‬ ‫ی‬  = per󰁩 g󰁩b󰁩; meh-âsâ ‫ا‬  = ay g󰁩b󰁩; beh󰁩şt-âsâ ‫ا‬  = cennet g󰁩b󰁩;
er󰁩şte-âsâ ‫ا‬  = melek g󰁩b󰁩. 

-mânend, ‫ا‬  : Kel󰁩meler󰁩n sonuna geld󰁩ğ󰁩nde sıat yapar. Başa geld󰁩ğ󰁩nde 󰁩zaet
(tamlama) yapılır ve kel󰁩me tamlanan 󰁩s󰁩m şekl󰁩nde kalır; mânend-󰁩 kûh ‫ه‬‫ک‬ ‫ا‬ g󰁩b󰁩.  

Dîv-mânend ‫ا‬ ‫د‬  = dev g󰁩b󰁩; perî-mânend ‫ا‬ ‫ی‬  = per󰁩 g󰁩b󰁩; kûh-mânend 
   

‫ا‬ ‫ه‬‫ک‬  = dağ g󰁩b󰁩; pehl󰁩vân-mânend ‫ا‬ ‫ن‬   = pehl󰁩van g󰁩b󰁩; ejderhâ-mânend
   

‫ا‬ ‫ا‬‫ر‬‫د‬‫ژ‬ = ejderha vs.

 

-sân, ‫ن‬‫ا‬ : perî-sân ‫ن‬‫ا‬ ‫ی‬ = per󰁩 g󰁩b󰁩; pîl-sân ‫ن‬‫ا‬ = 󰁩l g󰁩b󰁩; bebr-sân ‫ن‬‫ا‬
    =
aslan g󰁩b󰁩; merdüm-sân ‫ن‬‫ا‬  ‫د‬ = 󰁩nsân vs. 
-sâr,‫ر‬‫ا‬ : şerm-sâr ‫ر‬‫ا‬  = mahcup, utangaç, perî-sâr ‫ر‬‫ا‬  = per󰁩 g󰁩b󰁩, gurg-sâr 
‫ر‬‫ا‬ ‫ک‬‫ک‬  = kurt g󰁩b󰁩.
-vâr, ‫ر‬ ‫و‬ : dîv-vâr ‫ر‬ ‫و‬‫د‬   = dev g󰁩b󰁩; bende-vâr ‫ر‬ ‫و‬ ‫ه‬  = köle g󰁩b󰁩; bülbül-vâr ‫ر‬ ‫و‬ 
   

 = bülbül g󰁩b󰁩; perî-vâr ‫ر‬  = per󰁩 g󰁩b󰁩 vb.

-veş,‫ش‬‫و‬  : mâh-veş ‫ش‬‫و‬ ‫ه‬‫ا‬  = ay g󰁩b󰁩; bülbül-veş ‫ش‬‫و‬   = bülbül g󰁩b󰁩; deryâ-veş
   

‫ش‬‫و‬‫ا‬ ‫ر‬‫د‬ = den󰁩z g󰁩b󰁩; m󰁩hr-veş ‫ش‬‫و‬  = güneş g󰁩b󰁩 vs.
Renk B󰁩ld󰁩ren Sıat Yapma Ekler󰁩:Bunlar renk edatları olarak da adlandırılan ekler-
d󰁩r. Sonuna geld󰁩kler󰁩 󰁩sme renk durumu ver󰁩rler.
-gûn, ‫ن‬‫ک‬ : gül-gûn ‫ن‬‫ک‬ = gül renkl󰁩, penbe; nîl-gûn ‫ن‬ = ç󰁩v󰁩t mav󰁩s󰁩, açık
lac󰁩verdî; şeb-gûn ‫ن‬  = gece renkl󰁩, s󰁩yah; lâle-gûn ‫ن‬‫ک‬   = lâle renkl󰁩, kırmızı;
 

mey-gûn ‫ن‬ = şarap renkl󰁩; sebz-gûn ‫ن‬‫ک‬  = yeş󰁩l renkl󰁩; kendüm-gûn ‫ن‬‫ک‬  =
buğday renkl󰁩; âb-gûn ‫ن‬ = su renkl󰁩, mav󰁩.
-âm, ‫م‬‫ا‬ : Anber-âm ‫م‬‫ا‬  = anber renkl󰁩, kül reng󰁩, gr󰁩; zer-âm ‫م‬‫ا‬ ‫ر‬‫ز‬  = altın renk-
l󰁩, sarı; beneşe-âm  ‫م‬‫ا‬  = menekşe renkl󰁩, mor; pîrûze-âm ‫م‬‫ا‬ ‫ه‬‫ز‬‫و‬
     
   = 󰁩ru-

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 86/167
8/12/2019 tar112u

5. Ün󰁩te - Farsçada Kel󰁩me Yapımı: İs󰁩m ve Sıfatlar 81

ze renkl󰁩, mav󰁩; s󰁩yeh-âm ‫م‬‫ا‬  = s󰁩yah rekl󰁩, kara; kebûd-âm ‫م‬‫ا‬ ‫د‬‫ک‬ = mav󰁩 renk-
   

l󰁩, gök renkl󰁩; müşk-âm ‫م‬‫ا‬ = m󰁩sk renkl󰁩, s󰁩yah; gül-âm ‫م‬‫ا‬‫ک‬ = gül renkl󰁩 penbe,

sebz-âm   = yeş󰁩l renkl󰁩.

‫ی‬ ‫م‬‫ا‬  ‫ک‬‫ا‬
-î,   : Hâk-î  = toprak reng󰁩; lâc󰁩verd-î ‫ی‬‫د‬‫ر‬   = lac󰁩verd renkl󰁩; sünbül-î
 = sünbül reng󰁩nde; yâkut-î ‫ا‬ = yakut renkl󰁩, kırmızı; gül-î ‫ک‬ = gül reng󰁩,
 

penbe; sebz-î ‫ی‬   = yeş󰁩l; nîl-î  = ç󰁩v󰁩t renkl󰁩, mav󰁩. 

-e, ٥: sebz-e ‫ه‬  = yeş󰁩ll󰁩k; zerd-e ‫ه‬‫د‬‫ر‬‫ز‬ = yumurta sarısı, saran; gülgûn-e ‫ک‬  =
penbe g󰁩b󰁩.
L󰁩yâkat Sıatı Yapan Ekler:Bu ekler lâyıklık, yakışırlık, uygunluk b󰁩ld󰁩ren sıatlar yap-
makta kullanılır.
-vâr, ‫ر‬ ‫و‬  : sezâ-vâr ‫ر‬ ‫و‬   = münas󰁩p, uygun, yaraşır; râh-vâr ‫ر‬  ‫ر‬  = yola uygun;
bende-vâr ‫ر‬ ‫و‬ ‫ه‬ = köle g󰁩b󰁩; şah-vâr ‫ر‬ ‫ا‬ = şah g󰁩b󰁩, şâha lâyık; şîr-vâr‫ر‬ ‫و‬   = ars-
   

lan g󰁩b󰁩, gûş-vâr ‫ر‬ ‫ک‬  = küpe, kulağa takılmağa layık, (kulağa küpe olacak sözler 󰁩ç󰁩n
de kullanılır).
-âne,  ‫ا‬‫ا‬ = şaha yakışır; dost-âne ‫ا‬‫و‬‫د‬  = dostça; ak󰁩r-âne  
: şâh-âne
= ak󰁩rce, ak󰁩r g󰁩b󰁩; merd-âne  ‫د‬  = mertçe, y󰁩ğ󰁩tçe; d󰁩lîr-âne  ‫د‬  = kahramanca,
kahraman; tıfl-âne  ‫ط‬  = çocukca; yeg-âne  ‫ا‬  = b󰁩r󰁩c󰁩k, tek; şîr-âne     = aslan
g󰁩b󰁩, aslana yakışır.

Aşağıdak󰁩 sıfatların okunuşunu ve anlamını sözlük kullanarak bulunuz.

4
‫ ب‬     ‫و ر‬ ‫ د‬ ‫ر ك‬  
 ‫ ن‬‫ ا‬  ‫ ر‬ ‫ د‬ ‫ م‬  ‫ ز‬
 

Aşağıdak󰁩 kel󰁩meler󰁩, bî-   ve nâ- ‫ا‬ ekler󰁩yle olumsuzluk anlamı veren sıfatlar yapınız:
 

  ‫ا‬‫و‬  ‫د‬‫ا‬  ‫ك‬‫ر‬‫ا‬   ‫و‬  ‫ن‬   ‫ا‬ 5

Aşağıdak󰁩 kel󰁩melere renk b󰁩ld󰁩rme ek󰁩 koyarak sıfat yapınız. 

6
    ‫ت‬‫ا‬    ‫د‬‫زر‬   ‫ه‬‫ا‬  ‫م‬‫ک‬  ‫د‬‫ر‬   ‫ب‬
T󰁩murtaş, Faruk K. (2009). Osmanlı Türkçes󰁩 Gramer󰁩. İstanbul.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 87/167
8/12/2019 tar112u

82 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Özet

1
Farsçada İs󰁩mler󰁩 ve Özell󰁩kler󰁩n󰁩 Tanıyab󰁩lmek. -gâh ‫ه‬‫ا‬‫ک‬ : Zaman ve yer b󰁩ld󰁩ren edat. Yer ve zaman
Osmanlıca Türkçes󰁩nde Farsça 󰁩s󰁩mler sıklıkla kulla-
nılmıştır. İs󰁩mler yalın haller󰁩yle kullanıldıkları g󰁩b󰁩
󰁩s󰁩mler󰁩n󰁩n yapımında kullanılır:
‫ه‬‫ا‬‫ک‬‫و‬‫د‬‫ر‬‫و‬ ordu-gâh
b󰁩r takım değ󰁩ş󰁩mlere uğramış şek󰁩ller󰁩 de kullanıl- g󰁩b󰁩. -gân ‫ن‬‫ا‬‫ک‬ : İs󰁩mden 󰁩s󰁩m yapar: ‫ن‬‫ا‬ ‫ک‬‫ر‬ ‫ز‬ ‫ا‬  bâzâr-
mıştır. Bunlardan b󰁩r󰁩 de çoğul 󰁩s󰁩mlerd󰁩r. Çoğul 󰁩s󰁩m- gân=tüccâr g󰁩b󰁩. -gede ‫ه‬‫ک‬: Yer 󰁩sm󰁩 yapar: ‫ه‬ 
ler󰁩n elde ed󰁩lmes󰁩nde b󰁩r takım kurallar uygulanır.
mey-gede = meyhâne g󰁩b󰁩. -󰁩stân; -s󰁩tân ‫ن‬‫ا‬  : Yer
İs󰁩m, canlı veya canlılara mahsus özell󰁩kler gösteren-
󰁩sm󰁩 ve zaman 󰁩sm󰁩 yapmakta kullanılan eklerdend󰁩r:
lere ve zamana a󰁩t 󰁩se kel󰁩men󰁩n sonuna ‫ن‬‫ا‬  (ân) ek󰁩 ge-
t󰁩r󰁩lerek çoğul yapılab󰁩l󰁩r. Meselâ: ‫ن‬  
 =  şîr =
‫ن‬‫ا‬‫ک‬ gül󰁩stân = gül bahçes󰁩. -kâr ‫ر‬‫ا‬‫ک‬ , -gâr ‫ر‬‫ا‬ 
şîrân: arslanlar. Eğer 󰁩s󰁩m cansızlara a󰁩t 󰁩se çoğul yapı- , -ger ‫ک‬  ekler󰁩 󰁩sm󰁩n sonuna eklend󰁩kler󰁩nde, b󰁩r 󰁩ş
lırken o 󰁩sm󰁩n sonuna ‫ا‬ get󰁩r󰁩l󰁩r: ‫ب‬ su = ‫ا‬ su-
yapmayı adet ed󰁩nm󰁩ş veya meslek ed󰁩nm󰁩ş k󰁩ş󰁩ler󰁩

‫ر‬‫ا‬ ‫ر‬‫ک‬
‫ا‬ -şen   -zâr ‫ر‬ ‫ز‬  ekler󰁩
lar. İst󰁩snâ olarak bazı cansız 󰁩s󰁩mler nad󰁩ren de olsa 󰁩ade ederler. -sâr yer
sonlarına get󰁩r󰁩len ‫ن‬ek󰁩 󰁩le canlı 󰁩s󰁩mler󰁩 de ek󰁩 󰁩le 󰁩sm󰁩 yaparlar:   kûh-sâr = dağlık; ‫ک‬ 
çoğul yapılır: ‫ن‬‫ا‬ ‫ر‬‫د‬  = ‫ا‬‫ر‬‫د‬   dırahtân=dırahthâ; gülşen = gül bahçes󰁩; ‫ر‬ ‫ک‬  gül-zâr = gül bahçes󰁩
ağaçlar g󰁩b󰁩. B󰁩r kel󰁩men󰁩n sonunda ‫ه‬  har󰁩 olursa g󰁩b󰁩. -î ‫ی‬: Bu ek󰁩n b󰁩rkaç onks󰁩yonu vardır. 1- A󰁩d󰁩-
çoğul yapıldığında ‫ا‬  yer󰁩ne ‫گ‬  get󰁩r󰁩l󰁩r:    yet 󰁩sm󰁩 yapar: İrân ‫ن‬  İrân-î   = İranlı g󰁩b󰁩.
‫ن‬‫ا‬    = hâce=hâcegân, hocalar g󰁩b󰁩. ‫ن‬ ek󰁩n- 2- Alet 󰁩s󰁩mler󰁩n󰁩n sonuna geld󰁩ğ󰁩nde o alet󰁩 kullananı

den önce ‫ی‬  ve ‫و‬  g󰁩b󰁩 uzun î ve uzun û sesl󰁩ler󰁩 ge-

bel󰁩rt󰁩r: Çeng Çengî  = Çeng sazını ça-
lan g󰁩b󰁩. 3-Mücerret (soyut) 󰁩s󰁩m yapar: H󰁩ç  h󰁩çî
l󰁩rse bunlar y ve v’ye dönüşür: ‫ن‬ ‫و‬‫ز‬‫ا‬  =‫و‬‫ز‬‫ا‬  bâzû =
  = h󰁩çl󰁩k. -çe, -󰁩çe: İs󰁩mlere küçültme anlamı

‫ن‬ ‫ن‬ 

bâzuvân, kol=kollar. İs󰁩m uzun â 󰁩le b󰁩t󰁩yorsa ek󰁩n-
‫ی‬
den önce   konur. Uzun û 󰁩le b󰁩t󰁩yorsa ek󰁩nden
 veren ekt󰁩r: Bâğ ‫غ‬‫ا‬ → bâğ-çe ‫ا‬ g󰁩b󰁩.
‫و‬
önce   konur: ‫ن‬‫ا‬ ‫ک‬  = ‫ک‬  gedâ= gedâyân, d󰁩- 2
Farsçada Sıatları ve Özell󰁩kler󰁩n󰁩 Tanıyab󰁩lmek.
lenc󰁩= d󰁩lenc󰁩ler. Eğer 󰁩s󰁩m ‫ه‬ (he) 󰁩le b󰁩t󰁩yorsa ve ‫ا‬ lı Farsçada kel󰁩meler󰁩n b󰁩r bölümü yalın hal󰁩yle sıat
󰁩ken b󰁩r bölümü 󰁩s󰁩m köküne yapılan eklerle elde ed󰁩-
çokluk yapılacaksa kel󰁩men󰁩n ‫ه‬ (he) s󰁩 yazılmaz: ‫ه‬ 
l󰁩r. Bunların bazıları 󰁩sm󰁩n önüne, bazıları da sonuna
‫ا‬ = meyve= meyvehâ. Farsça sayı 󰁩s󰁩mler󰁩n󰁩n b󰁩r get󰁩r󰁩l󰁩r. Ön ekler ve görevler󰁩 kısaca şöyled󰁩r: Nâ-  : ‫ا‬
bölümü Osmanlı Türkçes󰁩nde sıklıkla kullanılmıştır.
Olumsuzluk ek󰁩d󰁩r. Türkçedek󰁩 –sız, -s󰁩z ekler󰁩n󰁩n gö-
Özell󰁩kle 󰁩lk on sayı en sık kullanılanlardır. 1=   rev󰁩n󰁩 yapar: nâ-pâk ‫ك‬‫ا‬‫ا‬ =tem󰁩z olmayan g󰁩b󰁩. Bî-
 ‫و‬‫د‬   = =se,şeş,4=7=‫ر‬‫ا‬
 çehâr
 he, ‫ر‬8‫ا‬
 çâr),   ‫و‬
  
yek, 2=  dü, 3 (  : Olumsuzluk ek󰁩d󰁩r: Bî-pervâ    =korkusuz
g󰁩b󰁩. Be-, ‫ب‬  : kel󰁩melere –lı, -l󰁩, ve 󰁩le anlamı veren
5  =penc, 6
= heşt, 9  = nüh, 10 = ‫ه‬‫د‬  deh,
b󰁩r ekt󰁩r: Be-nâm ‫م‬‫ا‬ =nâmlı g󰁩b󰁩. Bâ-, ‫ا‬ : be- ek󰁩nde
Farsçada 󰁩s󰁩mden 󰁩s󰁩m yapma ekler󰁩 genell󰁩kle kel󰁩me-
olduğu g󰁩b󰁩 kel󰁩melere –lı, -l󰁩, ve 󰁩le anlamı veren b󰁩r
n󰁩n sonuna get󰁩r󰁩l󰁩r. Bu ekler 󰁩sme yen󰁩 b󰁩r durum ve
hal anlamı verd󰁩ğ󰁩nden yen󰁩 b󰁩r 󰁩s󰁩m elde ed󰁩lm󰁩ş olur. ekt󰁩r: Bâ-vakar ‫ر‬‫ا‬ ‫و‬‫ا‬ ‫ا‬
 =vakarlı. Tâ-  : Kadarlık eda-
tıdır ve çoğu zaman be- edatıyla beraber kullanılmış-
-bân ‫ن‬‫ا‬  : Meslek sah󰁩b󰁩 󰁩sm󰁩yle beraber muhaaza-
lık 󰁩sm󰁩 yapmakda da kullanılır: ‫ن‬‫ا‬‫ا‬ Bâğ-bân=bağ
tır; tâ-be-subh ‫ح‬ ‫ا‬
  = sabaha kadar. Ber- : Önü-
ne geld󰁩ğ󰁩 kel󰁩melere, “üzere”, “üzer󰁩” anlamları veren
bekç󰁩s󰁩, bahçevan g󰁩b󰁩. -dân ‫ن‬ ‫د‬  : Alet 󰁩sm󰁩 yapar.
b󰁩r sıat yapma ek󰁩d󰁩r; ber-karâr ‫ر‬ 
 = karar ver󰁩l-
B󰁩r eşyanın konulduğu veya muhaaza ed󰁩ld󰁩ğ󰁩 nes- d󰁩ğ󰁩 üzere, dâ󰁩mî, devamlı g󰁩b󰁩. Hem- : B󰁩rl󰁩k, bera-
ney󰁩 󰁩ade eder: ‫ن‬ 
  şem‘-dân=mumluk g󰁩b󰁩.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 88/167
8/12/2019 tar112u

5. Ün󰁩te - Farsçada Kel󰁩me Yapımı: İs󰁩m ve Sıfatlar 83

L󰁩yâkat sıatı yapan ekler: Bu ekler lâyıklık, yakışırlık,

berl󰁩k ve yakınlık b󰁩ld󰁩r󰁩r: hem-c󰁩ns   = aynı uygunluk b󰁩ld󰁩ren sıatlar yapmakta kullanılır: -vâr, :

 
c󰁩nsden olanlar g󰁩b󰁩.
Farsçada 󰁩s󰁩mler󰁩n sonuna get󰁩r󰁩ld󰁩kler󰁩nde onları sı-
sezâ-vâr ‫ر‬ ‫و‬  = münas󰁩p, uygun, yaraşır, râh-vâr
at yapan ekler vardır. Bunların bazıları n󰁩sbet sıat- ‫ر‬  ‫ر‬  = yola uygun. -âne, : şâh-âne ‫ا‬‫ا‬ = şaha
ları yapar, b󰁩r kısmı renk sıatları, benzetme sıatları, yakışır, dost-âne=dostça.
yapıcılık sıatları ve lâyıklık sıatları yaparlar. A󰁩d󰁩yet
(n󰁩sbet) sıatı yapma onks󰁩yonu olan son ekler: -ân, : Farsçada Eklerle Türet󰁩lm󰁩ş Kel󰁩meler󰁩 Tanımak.
3

‫ن‬ ‫د‬‫ا‬ şâd-ân= sev󰁩nçl󰁩, mutlu. -î ‫ی‬: A󰁩d󰁩yet b󰁩ld󰁩-
ren sıat yapar. Ülke, m󰁩llet, a󰁩le 󰁩s󰁩mler󰁩n󰁩n sonuna
konulduğunda a󰁩d󰁩yet b󰁩ld󰁩r󰁩r:  ‫د‬   Dân󰁩ş-î= b󰁩l-
g󰁩l󰁩, b󰁩lg󰁩n. -în, : madde bel󰁩rten 󰁩s󰁩mler󰁩n sonuna ge-
t󰁩r󰁩ld󰁩ğ󰁩nde, o maddeden yapılmış b󰁩r nesney󰁩 bel󰁩rt󰁩r;
zamanla 󰁩lg󰁩l󰁩 󰁩s󰁩mler󰁩n sonuna geld󰁩ğ󰁩nde onları sıat
yapar. Y󰁩ne 󰁩s󰁩mden –l󰁩 ve –lı anlamına gelen sıatlar
yapar:   Sîm-în, : gümüşten, 
 şeb-în = ge-
ceyle 󰁩lg󰁩l󰁩 g󰁩b󰁩. Aşağıdak󰁩 ekler de umum󰁩yetle –l󰁩, -lı
4
anlamına gelen sıatlar yapan eklerd󰁩r: -gîn, :   ekler󰁩 genell󰁩kle kel󰁩meler󰁩n sonuna konulur ve en sık
gam-gîn=gamlı. -mend, : ‫د‬‫ر‬‫د‬  derd-mend=dertl󰁩,
‫د‬ sûd-mend=aydalı; -nâk, : ‫ك‬‫ا‬  nem-nâk,
= neml󰁩, ‫ك‬‫ا‬ ‫ز‬   sûz-nâk= yakıcı, harâretl󰁩; -vâr,
Farsçada 󰁩s󰁩mden 󰁩s󰁩m yapma ekler󰁩 genell󰁩kle kel󰁩me-
n󰁩n sonuna get󰁩r󰁩l󰁩r. Bu ekler 󰁩sme yen󰁩 b󰁩r durum ve
hal anlamı verd󰁩ğ󰁩nden yen󰁩 b󰁩r 󰁩s󰁩m elde ed󰁩lm󰁩ş olur.
Bazı ekler 󰁩se 󰁩sm󰁩 sıat yapar ya da sıat olan b󰁩r kel󰁩-
meye eklend󰁩ğ󰁩nde yen󰁩 anlamlar kazandırır. Sıat ya-
pan ekler kel󰁩men󰁩n önüne veya sonuna get󰁩r󰁩leb󰁩l󰁩r.
Bu ün󰁩tey󰁩 b󰁩t󰁩rd󰁩ğ󰁩n󰁩zde eklerle değ󰁩ş󰁩me uğramış ke-
l󰁩meler hakkında genel b󰁩r b󰁩lg󰁩n󰁩z olacaktır.
Farsçada Ön ve Son Ekler Hakkında B󰁩lg󰁩 Sah󰁩b󰁩 Olmak.
Farsçada 󰁩s󰁩mler󰁩 çoğul yapma ve 󰁩s󰁩mden 󰁩s󰁩m yapma
kullanılanları şunlardır: - ân ‫ن‬ , -hâ ‫ا‬, -bân ‫ن‬‫ا‬,
-dân ‫ن‬ ‫د‬, -gâh ‫ه‬‫ا‬‫ک‬ , -gân ‫ن‬‫ا‬‫ک‬ , -󰁩stân; -s󰁩tân ‫ن‬‫ا‬ ,
-kâr ‫ر‬‫ا‬‫ک‬ , -gâr ‫ر‬‫ا‬ , -ger ‫ک‬ ,-sâr ‫ر‬‫ا‬ -şen , -zâr

‫ر‬nâmlı;
:
‫و‬-yâr,üm󰁩d-vâr=üm󰁩tl󰁩; -ver, :
‫ر‬
 ‫ا‬
   nâm-ver, =
:‫ر‬‫ا‬‫د‬ dest-yâr= yardım eden, ‫ر‬‫ا‬  
‫ر‬ ‫ز‬ , -î ‫ی‬, -çe, -󰁩çe  .
  Sıat yapan ekler 󰁩se kel󰁩meler󰁩n önüne ve sonuna ko-
şehr-yâr= hükmeden, pad󰁩şah, ‫ر‬‫ا‬ baht-yâr =bah- nulab󰁩l󰁩r. Sıat ekler󰁩n󰁩n de en yaygın kullanılanılanla-
t󰁩yar, bahtlı vb. Yapıcılık sıatları yapan ekler: Bu ek- ‫ا‬
rı şunlardır: Ön ekler: Nâ-  : Bî-  : Be-, ‫ب‬  : Bâ-,
lerle, eden, ed󰁩c󰁩, -l󰁩, -lı, manalarına gelen sıatlar ya-
‫ا‬ : be- Tâ- ‫ا‬ : Ber- : Hem- : Son ekler: -ân -î ‫ی‬: -în
‫ر‬‫ا‬  ‫ه‬ şîve-kâr= 󰁩şvel󰁩. -gâr, :‫ر‬‫ا‬ ‫د‬ ‫د‬  
pılır: -kâr,:
-gîn ‫ک‬  , -mend  , -nâk ‫ك‬‫ا‬ , -vâr ‫ر‬ ‫و‬  , -ver ‫ر‬‫و‬ 
dâd-gâr, = adalet dağıtıcı. -ger, :    tüvân-ger=
, -yâr ‫ر‬‫ا‬ , -kâr ‫ر‬‫ا‬ , -gâr ‫ر‬‫ا‬, -ger , -âsâ ‫ا‬
zeng󰁩n, güçlü. Benzetme sıatı yapan ekler: Kel󰁩mele-
r󰁩n sonuna get󰁩r󰁩ld󰁩kler󰁩nde benzetme yapan sıatla- ,-mânend ‫ا‬ ,-sân ‫ن‬‫ا‬  ,-sâr ‫ر‬‫ا‬ ,-vâr ‫ر‬ ‫و‬ , -veş

ra den󰁩l󰁩r. -âsâ, : cennet-âsâ

‫ا‬ 
 = cennet g󰁩b󰁩.
-mânend, : kel󰁩meler󰁩n sonuna geld󰁩ğ󰁩nde sıat yapar:
‫ش‬‫و‬ , -gûn ‫ن‬‫ک‬ , -âm ‫م‬‫ا‬ , -î ‫ی‬, -e ‫ه‬ , -âne  .
perî-mânend ‫ی‬ ‫ا‬ = per󰁩 g󰁩b󰁩. -sân, : bebr-sân
 

‫ن‬‫ا‬  = aslan g󰁩b󰁩. -sâr,: şerm-sâr ‫ر‬‫ا‬  = mah-

cup, utangaç. -vâr, : dîv-vâr ‫ر‬ ‫و‬‫د‬   = dev g󰁩b󰁩. -veş,:
mâh-veş ‫ش‬‫و‬  ‫ه‬‫ا‬  =ay g󰁩b󰁩. Renk b󰁩ld󰁩ren sıat yap-
ma ekler󰁩: Sonuna geld󰁩kler󰁩 󰁩sme renk durumu ver󰁩r-
ler. -gûn, : gül-gûn ‫ن‬‫ک‬ = gül renkl󰁩, penbe. -âm,
hâk-î ‫ک‬‫ا‬ ‫م‬‫ا‬ 
: anber-âm  =anber renkl󰁩, kül reng󰁩, gr󰁩. -î, :
 = toprak reng󰁩.-e,: sebz-e ‫ه‬
 =yeş󰁩ll󰁩k.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 89/167
8/12/2019 tar112u

84 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım
1.  Aşağıdak󰁩 󰁩s󰁩m ve çoğulu eşleşt󰁩rmeler󰁩nden hang󰁩s󰁩   6.  Aşağıdak󰁩 son eklerden hang󰁩s󰁩 –lı –l󰁩 anlamına gelen sı-
 yanlıştır? at yapmaz?
a. ‫د‬   -
‫ن‬ ‫د‬   a. - âsâ / ‫ا‬
b.   - ‫ا‬ b. -mend/ 
c.   - ‫ن‬‫ا‬ c. -gîn/‫ک‬
d. ‫ع‬  - ‫ن‬‫ا‬   d. -ver/‫ر‬‫و‬
e. ‫ز‬‫رو‬   - ‫ن‬ ‫ز‬‫رو‬  e. -vâr/‫ر‬ ‫و‬ 

2.  Aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩 sıra sayısı 󰁩sm󰁩d󰁩r? 7.  Aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩 benzetme ekler󰁩nden b󰁩r󰁩 değ󰁩ld󰁩r?
a. çehârüm ‫م‬‫ر‬‫ا‬   a. -sâr/ ‫ر‬‫ا‬
b. penc 
c. he
 

b. -vâr/
‫ر‬ ‫و‬ ‫ا‬
c. -mânend/
d. nüh   d. -kâr/‫ر‬‫ا‬‫ک‬
e. sad ‫ص‬  e. -veş/‫ش‬‫و‬

3.  Aşağadak󰁩 󰁩s󰁩mlerden hang󰁩s󰁩n󰁩n Türkçe anlamı yanlıştır?

8.  ‫ر‬ ‫و‬   ‫د‬
  ve  kel󰁩meler󰁩ndek󰁩 –âne ve –vâr ekler󰁩y-
a. enderûn ‫ن‬‫و‬‫ر‬  =󰁩ç le 󰁩le 󰁩lg󰁩l󰁩 aşağıdak󰁩 󰁩adelerden hang󰁩s󰁩 doğrudur?
şâk󰁩rd ‫د‬‫ک‬‫ا‬   = öğrenc󰁩 a. Kel󰁩meler󰁩n aslî unsurlarıdır, ek görev󰁩 almamışlardır.
b.
b. İs󰁩m köküne eklenerek y󰁩ne 󰁩s󰁩m yapmışlardır.
c. âğûş ‫ش‬ = güverc󰁩n
hûrşîd ‫ر‬ = güneş
c.
d. L󰁩yâkat, yaraşırlık
F󰁩󰁩l köküne gelerekek󰁩 olarak
sıat sıat görev󰁩 yapmışlardır.
yapmışlardır.
d.
e. İs󰁩m köküne gelerek çoğul 󰁩s󰁩m yapmışlardır.
e. rûz ‫ز‬‫رو‬   = gün
9.  Aşağıdak󰁩 󰁩s󰁩mlerden hang󰁩s󰁩 renk b󰁩ld󰁩ren, sıat yapan
4.  -î ‫ی‬   ek󰁩, aşağıdak󰁩ler󰁩n hang󰁩s󰁩nde mensub󰁩yet bel󰁩rten
bütün ekler󰁩 alab󰁩l󰁩r?
󰁩s󰁩m yapmıştır?
a. ‫ا‬ saht󰁩yân-î a. gül/ ‫ک‬
b. şeb/
b. ‫ی‬ nevmîd-î
c. s󰁩yâh/‫ه‬‫ا‬
c.  hûb-î
d. zer/‫ر‬‫ز‬ 
d.
e. ‫ک‬  kürs-î
  mecûs-î
e. lâc󰁩verd/‫د‬‫ر‬ 
10.  Aşağıdak󰁩ler󰁩n hang󰁩s󰁩nde ek, yer 󰁩sm󰁩 yapmak 󰁩ç󰁩n
5.   Ber- aşağıdak󰁩ler󰁩n hang󰁩s󰁩nde ek olarak  kullanılmamıştır?
kullanılmamıştır?
a. ‫ق‬‫ا‬  bersâbık 
 
a. Gülşen ‫ک‬ 
b.  berhavâ b. Kûhsâr ‫ر‬‫ا‬
 ‫ک‬
c. ‫ف‬‫ط‬  bertara  c. çemenzâr ‫ر‬ 
d. ‫د‬‫ا‬  bermu‘tâd d. Meygede ‫ه‬ 
e.  bercîs
e. hânende
‫ه‬  

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 90/167
8/12/2019
5. Ün󰁩te - Farsçada Kel󰁩me Yapımı: İs󰁩m ve Sıfatlar
Okuma Parçası 1
Aşağıdak󰁩 metn󰁩 okumaya çalışınız. Okuduktan sonra met󰁩n
󰁩çer󰁩s󰁩ndek󰁩 Farsça 󰁩s󰁩m ve sıatları yapıları bakımından tanı-
maya çalışınız. Okuma yaparken, metn󰁩n cevaplar kısmında
 ver󰁩len okunmuş şekl󰁩nden yararlanab󰁩l󰁩rs󰁩n󰁩z.
Okuma Parçası 1 Metn󰁩n okunuşu
İbt󰁩dâ’-󰁩 ş󰁩kâr-ı Sultan Mehmed Han
Müverr󰁩h der k󰁩, mâh-ı z󰁩lka‘den󰁩n y󰁩rm󰁩 b󰁩r󰁩nc󰁩 cum‘a  
günü pad󰁩şah-ı  c󰁩han Mîr-âhûr Köşkü’ne vardı k󰁩 nehr-󰁩
Kağıdhâne kenarında bostancıbaşı  hâzır olmuş tavşanlar ve
t󰁩lk󰁩ler koyu-ver󰁩p ardınca tazılar salıp temâşâ ett󰁩ler. İtt󰁩âk
b󰁩r hargûş ardınca b󰁩r tazı saldıklarında harguş 󰁩ler󰁩 kaçma-
yıp kend󰁩y󰁩 nehre pür-tâb ed󰁩p yüzerek cân󰁩b-󰁩 âhara ge-
ç󰁩p tazı âsîb󰁩nden halâs olduğun gördükler󰁩nde bostancılar
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
85
tekrar akab󰁩nce gel󰁩p salmak murad ett󰁩ler. Pad󰁩şah “Har-
guş âzâd olsun” deyü takayyüdden men‘ buyurmuşlar 󰁩ken
󰁩tt󰁩âk yabancı b󰁩r zağar ber󰁩 cân󰁩bde bulunup harguşa sal-
dı. Tavşan semt-󰁩 halâsda dah󰁩 düşmana dûçâr oldukta dö-
nüp y󰁩ne kend󰁩y󰁩 suya atıp zağara dah󰁩 yet󰁩ş󰁩p, tavşanı tu-
tup, köşk önüne çıkardı. Bostancılar üşüp zağara tavşanı bı-
raktırıp huzûr-ı hümâyûna get󰁩rd󰁩ler. Mukaddem mazhar-ı
nazar-ı av-ı Hüsrevânî olmakla b󰁩rb󰁩r󰁩ne âsîb-󰁩 cerâhat er-
mem󰁩ş kerâmet-󰁩 pad󰁩şaha haml olunup hasbe’l-emr󰁩’l-âlî
dağ başına salı-ver󰁩l󰁩p necât buldu ve bu kazıyye Okta Han
󰁩le gürg-󰁩 g󰁩r󰁩âr kazıyyes󰁩n󰁩n h󰁩lâı olmakla pad󰁩şahın ömr ü
devlet󰁩 rûz-ezûn ve ber-hurdârlığına 󰁩st󰁩dlâl olundu ve y󰁩ne
b󰁩r kara kuşa doğanlar saldılar. Başına üşdükler󰁩nde ol dah󰁩
havada her b󰁩r󰁩ne hamle ed󰁩p tüyler󰁩n yolarken taşra doğan-
cılardan b󰁩r󰁩 b󰁩r şah󰁩n salıp havaya çıktıkta 󰁩n󰁩p sâ‘󰁩ka m󰁩sâl󰁩
karakuşu urdu bagal󰁩nden ten󰁩n 󰁩k󰁩 pâre ed󰁩p yere 󰁩nd󰁩rd󰁩.
Pad󰁩şah buyurdu ol herî󰁩 󰁩rzâ ed󰁩p şah󰁩n󰁩 󰁩çer󰁩 aldılar ve do-
ğancılar kerkeneslere doğan salmak 󰁩sted󰁩kler󰁩nde pad󰁩şah
mân󰁩‘ olup “Murg-ı kem-âzâr-ı bî-z󰁩yândır 󰁩nc󰁩tmen” deyü
buyurdu. Bu hareket-󰁩 şâhânes󰁩nden dah󰁩 hüner-mend olan-
lara rağbet󰁩 [ve bî-z󰁩yânlara şefat󰁩 zuhûr ed󰁩p kemâl-󰁩 akl ü
k󰁩yâset󰁩ne evzah-ı delâ’󰁩l oldu.]
Kaynak:  Naîmâ Mustaa Eend󰁩, Târ󰁩h-󰁩 Na‘îmâ, c. V, hzr.
Mehmet İpş󰁩rl󰁩, Ankara 2007.
Okuma metn󰁩 󰁩ncelemes󰁩
(mîr-âhûr: 󰁩s󰁩m tamlamasının 󰁩zaet kesres󰁩 düşmes󰁩yle oluş-
muş b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m) (hargûş=tavşan: 󰁩s󰁩m) ( pür-tâb= çok güç-
lü -met󰁩nde son gücüyle anlamında kullanılmış-: b󰁩rleş󰁩k sı-
at. Sıat tamlaması ters󰁩ne çevr󰁩l󰁩p aradak󰁩 󰁩zaet kesres󰁩-
n󰁩n kalkmasıyla oluşmuş). (âsîb=çarpışma, belâ, âet: 󰁩s󰁩m) (
âzâd= kurtulmuş, serbest kalmış: sıat) (dûçâr=tutulmuş, uğ-
ramış, yakalanmış: sıat) (hüsrevânî= hükümdâra lâyık, çok
󰁩y󰁩 vs.: sıat. Hüsrev; 󰁩s󰁩m, hüsrevân, -ân ek󰁩yle yapılmış 󰁩sm󰁩n
çoğulu,
kurt: 󰁩s󰁩mhüsrevân-î;
) (g󰁩r󰁩âr=-î tutulmuş,
ek󰁩yle 󰁩s󰁩mden yapılmış
yakalanmış: sıat)
sıat. –âr(gürg=
ek󰁩yle
yapılmış sıat) (rûz-ezûn= uzun ömürlü, ömür uzatan: b󰁩r-
leş󰁩k sıat.) (ber-hurdâr=berhudâr olan, mesut olan: b󰁩rle-
ş󰁩k sıat). (bagal= koltuk (vücut azası olarak): 󰁩s󰁩m) (pâre=
parça: 󰁩s󰁩m) (mürg= kuş: 󰁩s󰁩m) (kem-âzâr: zararsız, zarar
vermeyen: b󰁩rleş󰁩k sıat. Âzâr em󰁩r gövdes󰁩 󰁩le yapılmış sı-
at) (bî-z󰁩yân=zararsız, kayıpsız: bî- ön ek󰁩yle yapılmış sıat)
(şâhâne= şaha yaraşır, hükümdâra a󰁩t: -âne ek󰁩yle yapılmış
lâyıklık sıatı). (hüner-mend=hünerl󰁩, mar󰁩etl󰁩: b󰁩rleş󰁩k sıat.
–l󰁩,-lı anlamı veren –mend ek󰁩yle yapılmış sıat).
91/167
8/12/2019
86 Osmanlı Türkçes󰁩-II
Okuma Parçası 2
Aşağıdak󰁩 met󰁩nde geçen 󰁩s󰁩m ve sıatlarla 󰁩lg󰁩l󰁩 özell󰁩kler󰁩
bulmaya çalışınız.
Lâk󰁩n şeh-bâzân-ı gâz󰁩yân ve d󰁩lîrân-ı cân-s󰁩tândan l󰁩bâs-ı
şecâ‘at󰁩 ş󰁩‘âr ed󰁩nmek murâd ed󰁩nen k󰁩mesneler âb-ı revân
g󰁩b󰁩 akup şemşîr-󰁩 âbdârların h󰁩câb-ı kırâbdan 󰁩hrâc edüp
leme‘ân etdürd󰁩. Kantara-󰁩 türâbdan z󰁩rve-󰁩 kulleye 󰁩tt󰁩sâl
bulan mahalle varuldukda reh-güzârında s󰁩yâh kerpîcden
örülmüş b󰁩r sedd-󰁩 üstüvâr ve tobrakdan yer yer yapılmış
b󰁩r burc-ı düşvâr vardür k󰁩 yolı endîşe-󰁩 heyûlânîden târ󰁩k
 ve memerr󰁩 mûy-ı m󰁩yân-ı d󰁩l-âverândan bâr󰁩k 󰁩d󰁩. Mürde-󰁩
hûn-âlûd mânend-󰁩 dûd, ol sûr-ı nâ-mahsûrun ardında
zenbûr-m󰁩sâl cumhûr b󰁩r yere gelüp eller󰁩nde harbe ve c󰁩dâ
 ve sâ’󰁩r cebe vü cevşenle turup gelen󰁩 ta‘an ederd󰁩. Mertebe-󰁩
helâk󰁩 müş‘󰁩r olan âlât u esbâbdan dak󰁩ka evt eylemeyüp n󰁩-
çes󰁩 lâle-vâr ol kûh󰁩stânda kanıla mâl-a-mâl ve tâğ-ı c󰁩ger󰁩-
le mecrûhan pejmurde-hâl olurdı. Hem-ân-dem toblar atılup
tîr ü kemân ve ş󰁩mşîr-󰁩 bürrân-ı ra‘d-n󰁩şân yer yer dırahşân
olup be-ermân-ı hazret-󰁩 mel󰁩k-󰁩 zü’l-celâl, b󰁩r mertebe harb
 ve kıtâl ve ceng ve c󰁩dâl vâkı‘ oldı k󰁩 ol seîne-󰁩 hûn-âlûd 󰁩ç󰁩n-
de âşüe-hâl olan üç yüz mıkdârı tavâ’󰁩den şerbet-󰁩 şehâdet󰁩
nûş etmedük az k󰁩mesne kalup tâ’󰁩e-󰁩 hâsırîn gem󰁩ler󰁩nden
dah󰁩 󰁩k󰁩 yüzden z󰁩yâde pelîd ü anîdün cân-ı nâ-pâk󰁩 derekât-ı
cehîmde azâb-ı nâr-ı elîme g󰁩r󰁩âr oldular.
Kaynak:  Âr󰁩 Dede, Feth󰁩yye-󰁩 Cezîre-󰁩 Kıbrıs, hazr. Har󰁩d
Fedâî, İstanbul 1997.
Okuma Parçası 2
Şeh-bâz: Farsça b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m olarak avcı b󰁩r kuş 󰁩sm󰁩. B󰁩rle-
ş󰁩k sıat olarak y󰁩ğ󰁩t, şanlı, göster󰁩şl󰁩. Şeh-bâzân: sona get󰁩r󰁩-
len -ân ek󰁩yle çoğul yapılmış. D󰁩lîr-ân: çoğul yapılmış sıat.
D󰁩lîr: y󰁩ğ󰁩t, cesur, yürekl󰁩. –ân ek󰁩 canlıları b󰁩ld󰁩ren kel󰁩mele-
r󰁩 çoğul yapma ek󰁩yd󰁩. Âb = su: 󰁩s󰁩m. Revân = yürüyen, akan,
g󰁩den: sıat. Şemş󰁩r = kılıç: 󰁩s󰁩m. Âb-dâr = sulu, taze, parlak
 vs.: 󰁩sm󰁩n sonuna –dâr ek󰁩 get󰁩r󰁩lerek yapılmış b󰁩rleş󰁩k sıat.
Cân-s󰁩tân : ruh
leş󰁩k sıatlar alıcı, can
konusuna çıkarıcı:
bak). b󰁩rleş󰁩k  geç󰁩t,
Reh-güzâr sıat (8.geçecek
Ün󰁩te b󰁩r-
yol:
=
b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m. S󰁩yâh = kara: sıat. Üstüvâr = sağlam, dayanık-
lı, kuvvetl󰁩: sıat. Düşvâr = zor: sıat. Endîşe = düşünce, ves-
 vese: 󰁩s󰁩m. (Bakınız 8. Ün󰁩te 󰁩󰁩lden türem󰁩ş 󰁩s󰁩mler konusu).
Mûy = kıl: 󰁩s󰁩m. M󰁩yân = orta, vasat, ara vs.: 󰁩s󰁩m. D󰁩l-âver 
= y󰁩ğ󰁩t, cesur, yürekl󰁩: b󰁩rleş󰁩k sıat. ( Bakınız 8. Ün󰁩te b󰁩rleş󰁩k
sıatlar konusu). Hûn-âlûd  = kana bulanmış: b󰁩rleş󰁩k sıat.
(Bkz. 8. Ün󰁩te b󰁩rleş󰁩k sıatlar). Mânend =  eş, benzer: 󰁩s󰁩m.
Nâ-mahsûr  = sınırsız, sayısız: sıat. (-nâ ön ek󰁩 󰁩le yapılmış
sıat). Zenbûr  = arı: 󰁩s󰁩m. Cevşen = örme zırh: 󰁩s󰁩m, lâle-
 vâr = lâle g󰁩b󰁩: sıat. (-vâr ek󰁩 󰁩le yapılmış benzetme sıatı).
Kûh-󰁩stân = dağlık yer, bölge: 󰁩s󰁩m. (-󰁩stân ek󰁩yle yapılmış
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
yer 󰁩sm󰁩). Pejmürde = esk󰁩, yırtık-pırtık, dağılmış: b󰁩rleş󰁩k
sıat. Tîr ü kemân = ok ve yay (sevg󰁩l󰁩n󰁩n k󰁩rp󰁩ğ󰁩 ve bakı-
şı): b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m. (vav’la b󰁩rleşt󰁩r󰁩lm󰁩ş 󰁩k󰁩 󰁩s󰁩mden oluşmuş-
tur. Bkz. 8. Ün󰁩te b󰁩rleş󰁩k kel󰁩meler ). Ş󰁩mşîr/şemşîr = kılıç:
󰁩s󰁩m. Bürrân = kesk󰁩n: sıat. Ra‘d-n󰁩şân  = gök gürültülü:
b󰁩rleş󰁩k sıat (Bkz. 8. Ün󰁩te.). Dırahşân  = parlak, parlayan:
sıat. (dırahş = nur, z󰁩ya ışık, -ân ek󰁩 󰁩le 󰁩s󰁩mden sıat yapıl-
mış). Ceng = savaş: 󰁩s󰁩m. Âşüfe-hâl = durumu perîşân: b󰁩r-
leş󰁩k sıat (F󰁩󰁩lden türem󰁩ş sıatlarla 󰁩lg󰁩l󰁩. Bkz. 8. Ün󰁩te.).
Pelîd = p󰁩s, murdar: sıat. Cân = can: 󰁩s󰁩m. Nâ-pâk   = k󰁩rl󰁩,
tem󰁩z olmayan: sıat. (nâ- ön ek󰁩 󰁩le yapılmış sıat). G󰁩r󰁩fâr 
= tutulmuş, tutkun, uğramış: sıat. (8. Ün󰁩te 󰁩󰁩lden sıat tü-
retmekle 󰁩lg󰁩l󰁩 konuya bakınız).
Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. d. Yanıtınız yanlış 󰁩se “İs󰁩mler󰁩 Çoğul Yapma Kuralları”
konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
2. a Yanıtınız yanlış 󰁩se “Sayı İs󰁩mler󰁩” konusunu yen󰁩den
gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
3. c  Yanıtınız yanlış 󰁩se “Yalın İs󰁩mlere Ver󰁩len Örnekler”
konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
4. e  Yanıtınız yanlış 󰁩se “İs󰁩m Yapma Ekler󰁩” konusunu
yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
5. e  Yanıtınız yanlış 󰁩se “Sıat Yapan Ön Eklerle Yapılan
Sıatlar” konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
6. a  Yanıtınız yanlış 󰁩se “Son Eklerle Yapılan Sıatlar” ko-
nusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
7. d  Yanıtınız yanlış 󰁩se “Benzetme Sıatı Yapan Ekler”
konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
8. c  Yanıtınız yanlış 󰁩se “L󰁩yâkat Sıatı Yapan Ekler” ko-
nusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
9. a  Yanıtınız yanlış 󰁩se “Renk Sıatı Yapan Son Ekler”
konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
10. e  Yanıtınız yanlış 󰁩se “Yer İsm󰁩 Yapan Ekler” konusunu
yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
92/167
8/12/2019 tar112u

5. Ün󰁩te - Farsçada Kel󰁩me Yapımı: İs󰁩m ve Sıfatlar 87

Sıra S󰁩zde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar

Sıra S󰁩zde 1 T󰁩murtaş, Faruk K (2009). Osmanlı Türkçes󰁩 Gramer󰁩. İstanbul.
Kel󰁩meler󰁩n okunuşu ve anlam karşılığını bulmak 󰁩ç󰁩n sözlük Devel󰁩, Hayat󰁩 (2001). Osmanlı Türkçes󰁩 Kılavuzu 1-2. İstanbul.
çalışmasını kend󰁩n󰁩z yapınız. Erg󰁩n, Muharrem (2001). Osmanlıca Dersler󰁩. İstanbul.
 
Sıra S󰁩zde 2
bâğ-bân, şütür-bân, câme-dân, şem-dân, ordu-gâh, secde-
gâh, sâye-bân, nemek-dân 

Sıra S󰁩zde 3
gül-󰁩stân, Türk-󰁩stân, çeşme-sâr, kûh-sâr (kûh-󰁩stân), z󰁩yân-
kâr, hıdmet-kâr. 

Sıra S󰁩zde 4
Kel󰁩meler󰁩n okunuş ve anlam karşılığı 󰁩ç󰁩n sözlük çalışması-
nı kend󰁩n󰁩z yapınız.

Sıra S󰁩zde 5
bî-veâ, nâ-şâd, nâ-mübârek, bî-pervâ, nâ-tüvân, bî-bahâne.

Sıra S󰁩zde 6
sünbül-î, sebz-e veya sebz-gûn, yâkut-î, anber-âm, zerd-e,
s󰁩yâh-âm, kendüm-gûn, lâc󰁩verd-î, âb-gûn.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 93/167
8/12/2019 tar112u

OSMANLI TÜRKÇESİ-II

6
Amaçlarımız
Bu ün󰁩tey󰁩 tamamladıktan sonra
 Farsçada f󰁩󰁩ller ve f󰁩󰁩l gövdeler󰁩n󰁩 tanıyab󰁩lecek 
 Farsçada f󰁩󰁩lden türem󰁩ş 󰁩s󰁩m ve sıfatları tanıyab󰁩lecek,
 Farsçada b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler b󰁩rleş󰁩k sıfatlar ve zarf gruplarını bel󰁩rleyeb󰁩leceks󰁩n󰁩z.
 

Anahtar Kavramlar

• Farsça masdarlar • Farsça fiilden türetilmiş kelimeler

• Farsça fiil gövdeleri • Farsça birleşik isimler
• Farsça fiil gövdelerindeki değişim • Farsça birleşik sıfatlar

İç󰁩ndek󰁩ler

Farsçada F󰁩󰁩l, F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş • FARSÇADA FİİLLER VE FİİLDEN

Osmanlı Türkçes󰁩-II Kel󰁩meler, Farsçada B󰁩rleş󰁩k
Kel󰁩meler •  TÜRETİLMİŞ KELİMELER
FARSÇADA BİRLEŞİK KELİMELER

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 94/167
8/12/2019 tar112u

 Farsçada Fiil, Fiilden Türemiş

 Kelimeler, Farsçada Birleşik 
Kelimeler

FARÇADA FİİLLER VE FİİLDEN TÜRETİLMİŞ KELİMELER

F󰁩󰁩l Gövdeler󰁩
‫ن‬‫د‬ 
Farsçada asıl 󰁩󰁩l kökü, masdar ekler󰁩 olan –den   ve –ten  ekler󰁩 kaldırıldıktan sonra
ger󰁩ye kalan kısma den󰁩r. Bu aynı zamanda Türkçe’de olduğu g󰁩b󰁩 em󰁩r tek󰁩l 2. şahsa 󰁩şaret
etmekted󰁩r. Mesela g󰁩t-mek masdarında masdarı yapan –mek ek󰁩 atıldığında ger󰁩ye kalan
󰁩󰁩l kökü g󰁩t  d󰁩r ve em󰁩r tek󰁩l 2. şahıs 󰁩󰁩l󰁩d󰁩r. Hal ve gen󰁩ş zaman gövdes󰁩 de bu kökle yapılır.
F󰁩󰁩ller󰁩n geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩 masdarın sonundan nun ‫ن‬  har󰁩n󰁩n çıkartılmasıyla elde
ed󰁩l󰁩r. Geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩 bu şek󰁩lde daha kolay bulunmakla b󰁩rl󰁩kte, hâl gen󰁩ş zaman
gövdes󰁩n󰁩n tesb󰁩t ed󰁩lmes󰁩, masdar ek󰁩n󰁩n atılmasından sonra köktek󰁩 son har󰁩n başka şe-
k󰁩l almasından dolayı zordur. Farsçada masdar eklerden arındırılmış gövdelere bazı ekler
get󰁩r󰁩lerek 󰁩s󰁩m, sıat ve zar şekl󰁩nde kel󰁩meler türet󰁩l󰁩r. F󰁩󰁩l gövdeler󰁩, masdarlar ve em󰁩r-
ler󰁩n büyük bölümü Osmanlıca’da sıklıkla kullanılmamıştır. Ancak 󰁩sm-󰁩 â󰁩l anlamına ge-
len em󰁩rler b󰁩rleş󰁩k sıat şekl󰁩nde sıkça kullanılmıştır.
Geçm󰁩ş Zaman Gövdes󰁩:
Farsça 󰁩󰁩llerde geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩 masdarların sonunda bulunan nun ‫ن‬  har󰁩n󰁩n
atılmasıyla ortaya çıkar. Geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩 çek󰁩ml󰁩 󰁩󰁩l olarak geçm󰁩ş zaman tekl󰁩k
üçüncü şahsı 󰁩ade eder. İs󰁩m olarak da haf󰁩flet󰁩lm󰁩ş masdar  da den󰁩len b󰁩r 󰁩󰁩l-󰁩s󰁩md󰁩r. Re-
‫ر‬  = g󰁩tmek, -nun ‫ن‬  har󰁩 çıkartılmasıyla re  ‫ر‬  = g󰁩tt󰁩, g󰁩tme, g󰁩d󰁩ş.  Âmeden 
ten  
‫ن‬ = gelmek, -nun  har󰁩 çıkartıldıktan sonra âmed  = geld󰁩, gelme, gel󰁩ş.
Geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩, Osmanlı Türkçes󰁩nde hem b󰁩rleş󰁩k kel󰁩melerde hem de tek ba-
şına kullanılmıştır. Ser-âmed    
 = başa gelm󰁩ş olan, başa geçm󰁩ş olan, âmed ü re
‫ر‬  ‫و‬   = gel󰁩ş-g󰁩d󰁩ş, mâder-zâd ‫ا‬‫م‬  = anadan doğma, doğuştan, endâhten
‫خ‬‫د‬‫ن‬ masdarından endâht    masdarından peyvest
= atış, peyvesten 
 = ulaşma, ş󰁩kesten  masdarından ş󰁩kest  = kırık, kırılmış üruh-
ten ‫و‬ masdarından ürûht ‫و‬ = satış g󰁩b󰁩.
Em󰁩r veya Hâl󰁩hazır Gövdes󰁩
Bu masdarların em󰁩rler󰁩n󰁩 de 󰁩k󰁩 şek󰁩lde ele alacağız:
-den l󰁩 masdarların em󰁩rler󰁩:

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 95/167
8/12/2019 tar112u

90 Osmanlı Türkçes󰁩-II

F󰁩󰁩l󰁩n masdar şekl󰁩nden –den ‫ن‬‫د‬  ek󰁩 kaldırıldıktan sonra kalan kökün em󰁩r tek󰁩l 2. şah-
sa 󰁩şaret ett󰁩ğ󰁩n󰁩 yukarıda söylem󰁩şt󰁩k. Ancak bazı durumlarda –den  ‫ن‬‫د‬  ek󰁩 kaldırıldıktan
sonra kökün durumunda b󰁩r takım ses değ󰁩şmeler󰁩 oluşur. Bu değ󰁩ş󰁩m󰁩 sağlayan çoğu zaman
harfler󰁩n durumudur. Aşağıda köklerdek󰁩 ses değ󰁩ş󰁩mler󰁩n󰁩 sağlayan unsurlar ver󰁩lm󰁩şt󰁩r.
Masdardak󰁩 –den  kaldırıldıktan sonra kalan kökler󰁩n son har󰁩;
  /â 󰁩le b󰁩tenlerde bu harf kaldırılır.
F󰁩r󰁩stâ-den  ‫ن‬‫د‬‫ا‬   = göndermek masdarında –den/  ‫ن‬‫د‬  kalktıktan sonra 󰁩r󰁩stâ
/‫ا‬  yer󰁩ne 󰁩r󰁩st/   şekl󰁩 gel󰁩r. Üâ-den  ‫ن‬‫د‬‫ا‬ = düşmek masdarında –den/‫ن‬‫د‬ 
kalktıktan sonra ‫ا‬ /üâ’dak󰁩 ‫آ‬/â atıldığında ü / kalır. N󰁩hâ-den  ‫ن‬‫د‬‫ا‬  = koymak
masdarında –den/ ‫ن‬‫د‬ kalktıktan sonra ‫ا‬ /n󰁩hâ’dak󰁩 el󰁩 / kalkar ve n󰁩h/ kalır.
Bu kuralın uygulanmadığı arklı yapılar da vardır.
Dâ-den ‫ن‬‫د‬ ‫د‬ = vermek masdarında –den/ ‫ن‬‫د‬ düştükten
 sonra dâ/  ‫د‬ yer󰁩ne d󰁩h/ ‫ه‬‫د‬ 
şekl󰁩n󰁩 alır. Âmâ-den ‫ن‬‫د‬‫ا‬ = hazırlamak masdarında –den/ ‫ن‬‫د‬ düştükten sonra âmâ ‫ا‬
/ yer󰁩ne âmây / ‫ی‬‫ا‬ şekl󰁩n󰁩 alır. Güşâ-den ‫ن‬‫د‬‫ا‬‫ک‬ = açmak masdarında –den/ ‫ن‬‫د‬ düş-
tükten sonra güşâ/ ‫ا‬‫ک‬ dak󰁩 el󰁩 kalır ve güşây / ‫ی‬‫ا‬‫ک‬ şekl󰁩n󰁩 alır. vb.
‫و‬ /û 󰁩le b󰁩tenlerde ‫و‬/û kalkar ve ‫آ‬/â veya ‫ی‬ /ây gel󰁩r.
Fermû-den  ‫ن‬‫د‬    = buyurmak masdarından –den/  ‫ن‬‫د‬  ek󰁩 kaldırıldığında ermû
/ yer󰁩ne ermâ/ ‫ا‬  veya ermây / ‫ی‬‫ا‬   şekl󰁩 gel󰁩r.
Ezû-den ‫ن‬‫د‬‫و‬  = artmak masdarından –den/ ‫ن‬‫د‬  ek󰁩 kaldırıldığında ezû/‫و‬ yer󰁩-
ne ezâ/    veya ezây / ‫ی‬  olur.
Nümû-den ‫ن‬‫د‬   = göstermek masdarından –den/ ‫ن‬‫د‬ ek󰁩 kaldırıldığında nümây ‫ی‬‫ا‬ 
/ veya nümâ/‫ا‬ olur.
Fersû-den  ‫ن‬‫د‬   = esk󰁩mek masdarından –den/‫ن‬‫د‬  ek󰁩 kaldırıldığında ersâ/ ‫ا‬ ‫ر‬‫ف‬ 
 veya ersây / ‫ی‬‫ا‬   olur.
Bu hal󰁩n 󰁩st󰁩snaları da vardır. Meselâ şünû-den ‫ن‬‫د‬   = 󰁩ş󰁩tmek masdarının ek󰁩 düş-
tüğünde ş󰁩nev /, gunû-den  ‫ن‬‫د‬  ‫غ‬  = uyuklamak, masdarının ek󰁩 düştüğünde gunev 
/‫غ‬ şekl󰁩n󰁩 alması g󰁩b󰁩.
‫ر‬/r 󰁩le b󰁩tenlerde bazılarında ‫ر‬ /âr olur, bazılarında 󰁩se y󰁩ne ‫ر‬/r kalır:
Şümür-den ‫ن‬‫د‬   = saymak masdarındak󰁩 –den/  ‫ن‬‫د‬ ek󰁩 düştüğünde şümür/ ye-
r󰁩ne şümâr/ ‫ا‬ olur. Âzür-den ‫ن‬‫د‬‫ر‬‫ز‬ = 󰁩nc󰁩tmek masdarındak󰁩 –den/ ‫ن‬‫د‬ ek󰁩 düştüğün-
de âzür/‫ر‬‫ز‬ yer󰁩ne âzâr/‫ر‬ ‫ز‬ olur. Süpür-den ‫ن‬‫د‬   = ısmarlamak masdarının ek󰁩 düştü-
ğünde süpür/ yer󰁩ne s󰁩pâr/‫ر‬‫ا‬ olur.
Değ󰁩şmeden r /‫ر‬ olarak kalanlara b󰁩rkaç örnek: Perver-den  ‫ن‬‫د‬‫ر‬‫و‬   = beslemek mas-
darının ek󰁩 düştüğünde perver/‫ر‬‫و‬   󰁩󰁩l kökü olarak kalır. Güzâr-den ‫ن‬‫د‬‫ر‬ ‫ک‬  = geç󰁩rmek
masdarının ek󰁩 düştüğünde güzâr/   󰁩󰁩l gövdes󰁩 kalır. Âver-den   = get󰁩rmek
masdarının ek󰁩 düştüğünde âver/ ‫ر‬‫و‬‫ر‬ veya
‫ک‬ âvâr/‫ر‬ ‫و‬ şekl󰁩 kalır. ‫ن‬‫د‬‫ر‬‫و‬

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 96/167
8/12/2019 tar112u

6. Ün󰁩te - Farsçada F󰁩󰁩l, F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş Kel󰁩meler, Farsçada B󰁩rleş󰁩k Kel󰁩meler 91

Bu kurala uymayan durumlar da vardır. Meselâ: Ker-den   ‫ن‬‫د‬ ‫ک‬  = yapmak masdarı-
nın –den/‫ن‬‫د‬  ek󰁩 kaldırıldığında ger󰁩 ker/‫ک‬ kalmaz onun yer󰁩ne ‫ک‬/kün gel󰁩r. Bür-den 

‫ن‬‫د‬‫ن‬/ masdarında 󰁩se aynı uygulamada  /ber gel󰁩r. vb.

n 󰁩le b󰁩ten masdar kökler󰁩nde nun /‫ن‬ aynen kalır:
Hân-den ‫ن‬  = okumak masdarının –den/ ‫ن‬‫د‬  ek󰁩 düştüğünde, hân/ ‫ن‬  kalır.
Egen-den ‫ن‬ = düşürmek egen/ ; N󰁩şân-den ‫ن‬‫ا‬ = n󰁩şân/ ‫ن‬‫ا‬ g󰁩b󰁩.
‫ی‬/y 󰁩le b󰁩ten f󰁩󰁩l kökler󰁩nde ‫ی‬/y düşer:
Bûsî-den ‫ن‬ = öpmek masdarındak󰁩 –den/ ‫ن‬‫د‬  ek󰁩 kalktığında bûsî/ yer󰁩ne
bûs/‫س‬ kalır. Nûşî-den ‫ن‬ = 󰁩çmek masdarındak󰁩 –den /  ‫ن‬‫د‬  ek󰁩 kalktığında, nûşî
/ yer󰁩ne nûş/‫ش‬  kalır. Encâmî-den  ‫ن‬‫ا‬ = b󰁩t󰁩rmek , encâm/ ‫م‬‫ا‬ ; Resî-den 

‫ن‬Kural yet󰁩şmek, varmak , resî/‫ر‬ yer󰁩ne res/‫س‬‫ر‬ g󰁩b󰁩.

 = dışı olanlardan bazıları:
Güzî-den  ‫ن‬‫ک‬  = seçmek , güz/‫ک‬  yer󰁩ne güzîn/‫ک‬ ; Âerî-den  ‫ن‬ = yarat-
mak , âer/ yer󰁩ne âerîn/ ; Dî-den ‫ن‬‫د‬ = görmek , bîn /  g󰁩b󰁩. 
-ten’l󰁩 masdarlarda görülen değ󰁩şmeler:

Masdardak󰁩 –ten /   kaldırıldıktan sonra kalan kökler󰁩n son har󰁩;
‫خ‬/hı 󰁩le b󰁩tenlerde ‫خ‬ kalkar ve ‫ز‬ gel󰁩r:
Endâh-ten    = atmak –ten   /kalktıktan sonra endâh/  ‫خ‬  yer󰁩ne endâz
/ ; Erûh-ten  = yakmak, parlatmak, -ten /  kalktıktan sonra erûh/  
‫ز‬ 
yer󰁩ne erûz/‫ز‬‫و‬ ‫و‬   ‫ک‬  = kaçmak, -ten/  kalktıktan sonra gürîh/  ‫خ‬‫ک‬
; Gürîh-ten ‫و‬   
yer󰁩ne gürîz/‫ک‬ ; Erâh-ten   = yükseltmek, -ten/ kalktıktan sonra erâh/ ‫خ‬
yer󰁩ne erâz/‫ز‬  gel󰁩r.
Kurala uymayan durumlar: Osmanlıcada sık kullanılmış olanlardan bazıları.
Fürûh-ten ‫و‬  = satmak, -ten/ kalktıktan sonra ürûş/‫ش‬‫و‬   gel󰁩r. Ş󰁩nâh-ten 
‫ا‬ = tanımak, -ten/ kalktıktan sonra ş󰁩nâs/‫س‬‫ا‬ gel󰁩r. N󰁩şâh-ten ‫ا‬ veya
n󰁩şâs-ten ‫ا‬ = ağaç d󰁩kmek, -ten/ kalktıktan sonra n󰁩şân/ ‫ن‬‫ا‬ gel󰁩r.
‫س‬ /s 󰁩le b󰁩ten köklerde ‫س‬ harf󰁩; /h, ‫ی‬/y, ‫ن‬/n, /nd, ‫ی‬‫و‬/ ûy harfler󰁩ne dönüşeb󰁩l󰁩r:
-h aldığı şekle örnekler:
Hâs-ten    = 󰁩stemek, -ten/ ek󰁩 atıldığında, hâs/‫س‬  yer󰁩ne hâh/ ‫ه‬  . Res-
ten ‫ر‬ = kurtulmak –ten/ ek󰁩 atıldığında res/‫س‬‫ر‬  yer󰁩ne reh/‫ه‬‫ر‬.  
‫ی‬-y aldığı şekle örnekler:
Ârâs-ten   ‫ر‬ = süslemek, -ten/  ek󰁩 atıldığında ârâs/‫س‬ ‫ر‬ yer󰁩ne ârây /‫ی‬ ‫ر‬ ;
Pîrâs-ten  ‫ي‬ = süslemek, -ten/ ek󰁩 çıkartıldığında pîrây / ‫ی‬ ‫ي‬ g󰁩b󰁩.
‫ی‬‫و‬-ûy aldığı duruma örnekler:
Cüs-ten   = aramak, -ten/  ek󰁩 çıkartıldığında cûy /  ; Şüs-ten   = yı-


kamak, -ten/  ek󰁩 çıkartıldığında şûy /  ‫ی‬ g󰁩b󰁩. ‫ی‬ 

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 97/167
8/12/2019 tar112u

92 Osmanlı Türkçes󰁩-II

‫ن‬-n şekl󰁩n󰁩 aldığı duruma örnekler:

Ş󰁩kes-ten  = kırmak, -ten/  ek󰁩 çıkartıldığında ş󰁩ken/ 

-nd şekl󰁩n󰁩 aldığı duruma örnekler:

Peyves-ten    = ulaşmak, -ten/  ek󰁩 çıkartıldığında peyvend/  .  Bes-ten 
 = bağlamak, -ten/  ek󰁩 çıkartıldığında bend/  g󰁩b󰁩.
Not: Bazı kel󰁩melerde s󰁩n/  ‫س‬  sonda geld󰁩ğ󰁩nde düşer ve kend󰁩nden öncek󰁩 har son
har olur.
Tüvân󰁩s-ten    = mukted󰁩r olmak, -ten/    ek󰁩 çıkartıldığında tüvân/  ‫ن‬   . 
Şâyes-ten ‫ا‬ = lâyık olmak, -ten/  ek󰁩 çıkartıldığında şây / ‫ی‬‫ا‬ g󰁩b󰁩.
‫ش‬ /ş 󰁩le b󰁩ten köklerde ‫ش‬ harf󰁩; /r, /îs, ‫د‬‫ر‬/rd harfler󰁩ne dönüşeb󰁩l󰁩r:
‫ش‬ -ş den önce el󰁩 varsa r/  har󰁩n󰁩 alır: Dâş-ten  
‫ر‬ ‫ا‬  ‫د‬  = mâl󰁩k olmak, -ten/  ek󰁩

‫ر‬ ‫د‬
çıkartıldığında, dâr/ ; Enbâş-ten   = doldurmak, -ten/     ek󰁩 çıkartıldığında,
enbâr/‫ر‬‫ا‬ ; Güzâş-ten  ‫ک‬ = geçmek, -ten/  ek󰁩 çıkartıldığında, güzâr/‫ر‬ ‫ک‬ g󰁩b󰁩.
-îs aldığı şekle örnekler:
Nüvîş-ten  = yazmak, -ten/  ek󰁩 çıkartıldığında nüvîs/ . Rîş-ten ‫ر‬  
= eğ󰁩rmek, bükmek, -ten/  ek󰁩 çıkartıldığında rîs/‫ر‬.
‫د‬‫ر‬-rd aldığı şekle örnekler:
Geş-ten ‫ک‬ = dolaşmak, dönmek, -ten/  ek󰁩 çıkartıldığında gerd/  ‫د‬‫ک‬  ; Neveş-

ten   = gezmek aşmak, geçmek, -ten/   ek󰁩 çıkartıldığında neverd/

 ‫ک‬  g󰁩b󰁩.
‫د‬‫ر‬ ‫ک‬

Kurala uymayan kök şek󰁩ller󰁩 de vardır; küş-ten    = öldürmek, küş/   ; h󰁩şten
/  = bırakmak, salıvermek, h󰁩l/ ; erâş-ten   = yükseltmek, erâz/ ‫ز‬  g󰁩b󰁩.
‫ف‬ /f 󰁩le b󰁩ten köklerde ‫ف‬ harf󰁩; ‫ب‬/b ye dönüşür:
F󰁩rî-ten  = aldatmak, -ten/  ek󰁩 çıkartıldığına 󰁩rîb/ . Âşû-ten/âşüen 
 /  = karıştırmak, -ten/  ek󰁩 çıkartıldığında âşûb/ ‫ب‬ . Yâ-ten ‫ا‬ 
= bulmak, -ten/  ek󰁩 çıkartıldığında yâb/ ‫ب‬‫ا‬ g󰁩b󰁩.
Kural dışı durumlarda bazı masdarlarda –ten/  ek󰁩 çıkartıldığında ‫ف‬  olduğu g󰁩b󰁩

kalır. Ş󰁩kâ-ten  = yarmak, delmek, -ten/   ek󰁩 çıkartıldığında ş󰁩kâ

‫ا‬  ‫ف‬‫ا‬ . Bâ-
ten ‫ا‬ 
 = dokumak, -ten/   ek󰁩 çıkartıldığında bâ / ‫ف‬‫ا‬
 g󰁩b󰁩.
 ‫ف‬¸v /‫و‬ olur;
Bazen –ten/   ek󰁩 çıkartıldığında  /
Re-ten ‫ر‬ = g󰁩tmek, yürümek, -ten/  ek󰁩 çıkartıldığına rev /. 
Bu kurala uymayan kel󰁩melere örnekler:
‫ک‬   = söylemek, demek, -ten/    ek󰁩 çıktığında gîr/  ‫ي‬‫ک‬  . Pezîre-ten
G󰁩r󰁩-ten  
  = kabul etmek, -ten/  ek󰁩 çıktığında pezîr  . Nühü-ten ‫ن‬ = g󰁩zlemek,
-ten/ ek󰁩 çıktığında nühü/ ‫ن‬ . 

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 98/167
8/12/2019 tar112u

6. Ün󰁩te - Farsçada F󰁩󰁩l, F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş Kel󰁩meler, Farsçada B󰁩rleş󰁩k Kel󰁩meler 93

Farsçada F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş İs󰁩mler

Farsçada 󰁩󰁩ller󰁩n em󰁩r ve geçm󰁩ş zaman gövdeler󰁩ne bazı ekler get󰁩r󰁩lerek 󰁩s󰁩mler türet󰁩l󰁩r. Bunlar
󰁩󰁩lden kaynaklanan hal ve key󰁩yet󰁩, bazen de 󰁩󰁩l󰁩n tarzını ve şekl󰁩n󰁩 açıklayan 󰁩s󰁩mlerd󰁩r. F󰁩󰁩lden

türem󰁩ş 󰁩s󰁩mlere
F󰁩󰁩lden 󰁩s󰁩maynı zamanda
türetmede kullanılan ekler:, 󰁩sm-󰁩 masdar  ve masdar-ı nev‘î  adları da ver󰁩l󰁩r.
hâsıl-ı masdar 
-e : F󰁩󰁩l󰁩n em󰁩r gövdes󰁩n󰁩n sonuna get󰁩r󰁩l󰁩r.
Hande  ‫ه‬ = gülme, gülüş (󰁩s󰁩m), handîden ‫ن‬ = gülmek (masdar), hand  
= gül, (em󰁩r gövdes󰁩). Pîrâye  ‫ي‬‫ر‬‫پ‬  = süsleme, süsley󰁩ş(󰁩s󰁩m); pîrâsten ‫س‬‫ر‬‫پ‬  = süs-
lemek (masdar), pîrâ/pîrây  ‫ی‬‫ر‬‫پ‬/‫ر‬‫پ‬ = süsle (em󰁩r gövdes󰁩); Bûse ‫س‬‫و‬ = öpme, öpüş
(󰁩s󰁩m) bûsîden ‫د‬‫س‬‫و‬ = öpmek (masdar), bûs ‫س‬
 = öp (em󰁩r gövdes󰁩).
-Bu ek y󰁩ne 󰁩󰁩l󰁩n em󰁩r gövdes󰁩ne get󰁩r󰁩ld󰁩ğ󰁩nde âlet 󰁩sm󰁩 (󰁩sm-󰁩 âlet) yapma onks󰁩yo-
nunu da yer󰁩ne get󰁩r󰁩r; Âvîz-e ‫ز‬‫ي‬‫آ‬ = askı, lamba, mum vs. ışık askısı, âvîhten ‫ي‬‫آ‬ =
asmak masdarından; Mâl-e ‫ل‬‫ا‬‫م‬  = mala, mâlîden  ‫ن‬‫ا‬ = sürmek masdarından; rend-e 
‫ه‬‫ر‬  = rende, rendîden ‫د‬‫ي‬‫د‬‫ن‬ = yontmak, törpülemek masdarından; üstür-e ‫ر‬‫ت‬‫س‬ =
ustura, üstürden ‫ر‬‫ت‬‫س‬ = yontmak, traş etmek masdarından.
‫ش‬ : Bu da 󰁩󰁩l󰁩n em󰁩r gövdes󰁩n󰁩n sonuna get󰁩r󰁩l󰁩r.
-󰁩ş, 
Âmûz󰁩ş ‫ش‬‫ز‬
  = öğret󰁩ş (󰁩s󰁩m), âmûhten ‫خ‬‫و‬‫م‬‫آ‬  = öğretmek (masdar), âmûz ‫ز‬ =
öğret (em󰁩r gövdes󰁩); Fermây󰁩ş ‫ي‬‫ا‬‫م‬‫ر‬‫ف‬  = buyurma, buyuruş (󰁩s󰁩m), ermûden ‫و‬‫م‬‫ر‬‫ف‬ 
= buyurmak (masdar), ermâ/ ermây   ‫ی‬‫ا‬ /‫ا‬ = buyur (em󰁩r gövdes󰁩); S󰁩pâr󰁩ş ‫ش‬‫ر‬‫ا‬  
= ısmarlama, ısmarlayış (󰁩s󰁩m), süpürden ‫ن‬‫د‬   = ısmarlamak (masdar), s󰁩pâr ‫ر‬‫ا‬ = ıs-
marla (em󰁩r gövdes󰁩); Âsây󰁩ş ‫ا‬ = rahat, huzur (󰁩s󰁩m), âsûden ‫ن‬‫د‬   = rahatlamak
(masdar), âsâ/âsây  ‫ی‬‫ا‬ /‫ا‬ = rahatla (em󰁩r gövdes󰁩).
-âr  ,: Ha󰁩flet󰁩lm󰁩ş masdar da den󰁩len geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩n󰁩n sonuna get󰁩r󰁩l󰁩r.
Reâr ‫ر‬‫ا‬ ‫ر‬  = g󰁩tme, g󰁩d󰁩ş (󰁩s󰁩m), reen ‫ر‬ = g󰁩tmek (masdar), re ‫ر‬ = g󰁩tt󰁩 (geç-
m󰁩ş zaman gövdes󰁩); Güâr  ‫ا‬‫ت‬‫ک‬  = söz, söyley󰁩ş (󰁩s󰁩m) güen ‫ک‬ = söylemek (mas-
dar), gü ‫ک‬ = söyled󰁩 (geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩); K󰁩rdâr ‫ر‬ ‫د‬‫ک‬  = 󰁩ş, amel (󰁩s󰁩m) kerden 
‫ن‬‫د‬ ‫ک‬ = 󰁩şlemek, yapmak (masdar) k󰁩rd ‫د‬‫ک‬ = yaptı (geçm󰁩ş zaman gövd).
Bazı 󰁩󰁩ler󰁩n em󰁩r gövdes󰁩 herhang󰁩 b󰁩r ek almadan da 󰁩󰁩lden türem󰁩ş 󰁩s󰁩m görev󰁩 göre-
b󰁩l󰁩r. Hurûş ‫ش‬‫و‬  = bağırış, eryad, masdarı hurûşîden ‫ن‬‫و‬ = bağırmak, eryad et-
mek; Nâz ‫ز‬‫ا‬ = c󰁩lve, 󰁩şve, masdarı nâzîden ‫ن‬‫ز‬‫ا‬  = 󰁩şvelenmek, nazlanmak; Hırâm ‫م‬‫ر‬
= salına salına yürüyüş, masdarı hırâmîden ‫ن‬  = salınmak g󰁩b󰁩.
Farsça F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş Sıfatlar:
Farsçada 󰁩󰁩llerden kel󰁩me yapımının temel󰁩n󰁩 masdarların –den/ ve –ten/ ekle-
r󰁩n󰁩 attıktan sonra elde ed󰁩len em󰁩r gövdes󰁩 󰁩le kel󰁩meler󰁩n sonundak󰁩 n/ har󰁩n󰁩n atılma-
sıyla elde ed󰁩len geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩 oluşturur. Sıat-󰁩󰁩l yapımında da bu köklerden 󰁩s-
t󰁩ade ed󰁩l󰁩r. F󰁩󰁩ler󰁩n em󰁩r ve geçm󰁩ş zaman gövdeler󰁩ne get󰁩r󰁩ld󰁩kler󰁩nde sıat elde etmem󰁩-

z󰁩 sağlayan ekler şunlardır:

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 99/167
8/12/2019 tar112u

94 Osmanlı Türkçes󰁩-II

İsm-󰁩 fâ󰁩l (etken) anlamlı sıfat-f󰁩󰁩ller yapan ekler:

-ende, ‫ه‬  : hânende  ‫ه‬   = okuyan, hânden/  ‫ن‬   masdarından; revende
‫ه‬‫و‬‫ر‬ = g󰁩den, reen/‫ر‬  masdarından; bahşende  ‫د‬ = bağışlayan, bahşîden
/‫د‬ masdarından; cûyende ‫د‬‫ي‬‫و‬‫ج‬ = araştıran, arayan, cüsten/‫ج‬ masda-
rından; tâbende ‫د‬ ‫ا‬ = parlayan, tâbîden/‫د‬ ‫ا‬ masdarından; gürîzende‫د‬‫ن‬‫ز‬‫ي‬‫ر‬‫ک‬  
= g󰁩zlenen, kaçan, gürîhten/‫ي‬‫ر‬‫ک‬ masdarından.
‫ن‬ : gûyân ‫ا‬‫ي‬‫و‬‫ک‬  = söyleyen, güen/‫ک‬ masdarından; handân ‫د‬‫خ‬ = gülen,
-ân, 
handîden/ ‫د‬‫ي‬‫د‬ ‫خ‬ masdarından; g󰁩ryân ‫ا‬‫ي‬‫ر‬‫ک‬  = ağlayan, g󰁩rîsten/‫ي‬‫ر‬‫ک‬  masdarından;
Ek her masdar köküne eklend󰁩ğ󰁩nde 󰁩sm-󰁩 â󰁩l anlamlı sıat-󰁩󰁩l yapmaz. Bazı masdar
kökler󰁩n󰁩n sonuna eklend󰁩kler󰁩nde zar-󰁩󰁩l görev󰁩 gören kel󰁩meler de yapar. Üân ‫ن‬‫ا‬
= düşerek üâden/‫ا‬‫ت‬‫ف‬; hîzân/‫ز‬‫خ‬  = kalkarak, hâsten/ ‫ا‬; lerzân ‫ن‬ ‫ز‬  = t󰁩tre-
yerek lerzîden/  ‫ن‬‫ز‬  vs.
-â, : Bu ek geç󰁩şl󰁩 󰁩󰁩ller󰁩n em󰁩r gövdeler󰁩ne get󰁩r󰁩ld󰁩kler󰁩 zaman bazen 󰁩sm-󰁩 â󰁩l ma-
‫ا‬‫ک‬  = söyleyen, güen  ‫ک‬  = söylemek; dânâ  ‫ا‬ ‫د‬  = b󰁩len b󰁩l󰁩c󰁩
nasına get󰁩r󰁩r. Gûyâ  
dân󰁩sten ‫ن‬ = b󰁩lmek masdarından; bînâ ‫ا‬ = gören, dîden/‫ن‬‫د‬ masdarından.
İsm-󰁩 mefûl anlamlı sıfat yapan ekler:
-e, : Bu ek, 󰁩󰁩l󰁩n geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩ne get󰁩r󰁩lmek suret󰁩yle 󰁩sm-󰁩 me‘ûl (ed󰁩l-
gen) anlamlı sıat-󰁩󰁩ller yapar. Âerîde   ‫ه‬ = yaratılmış, âerîden/‫د‬‫ي‬‫ر‬‫ف‬‫آ‬  masdarın-
dan; egende  = yıkılmış, düşürülmüş egenden/  masdarından; pesendîde
‫ه‬ pesendîden/‫ن‬ masdarından;
‫ه‬. = beğen󰁩lm󰁩ş, ‫ن‬çeşîde  ‫ه‬  = tadılmış,
çeşîden/  ‫ن‬ masdarından; keşîde ‫ه‬‫ک‬  = çek󰁩lm󰁩ş keşîden/  ‫ن‬‫ک‬  masdarın-
dan; g󰁩r󰁩e ‫ک‬  = tutulmuş, g󰁩r󰁩en/‫ک‬  masdarından; nüv󰁩şte  = yazılmış, nü-
 v󰁩şten/  masdarından vb.
Geç󰁩şl󰁩 󰁩󰁩llerde hem geçm󰁩ş zaman 󰁩sm-󰁩 â󰁩l󰁩 (etken) hem 󰁩sm-󰁩 me‘ûlü b󰁩ld󰁩ren gö-
‫ک‬ = söylem󰁩ş (geçm󰁩ş zaman 󰁩sm-󰁩 â󰁩l), söylenm󰁩ş (geçm󰁩ş
revler yapar. Meselâ; güe 
zaman 󰁩sm-󰁩 me‘ûl); Dîde  ‫ه‬‫د‬ = görmüş, (geçm󰁩ş zaman 󰁩sm-󰁩 â󰁩l), görülmüş (geçm󰁩ş
zaman 󰁩sm-󰁩 me‘ûl) g󰁩b󰁩. Geç󰁩şs󰁩z 󰁩󰁩llerde sadece geçm󰁩ş zaman etken (󰁩sm-󰁩 â󰁩l) manası
alır: Mürde  ‫ه‬‫د‬   = ölmüş; ree ‫ر‬ = g󰁩tm󰁩ş; puhte  = p󰁩şm󰁩ş g󰁩b󰁩.
Aşağıda tabloda ver󰁩len masdar ve f󰁩󰁩l em󰁩r kökler󰁩n󰁩 mümkün olduğu kadarını ezberleme-
1  ye çalışınız.

Osmanlıcada Sık Kullanılan F󰁩󰁩l Masdarları ve Em󰁩r Kökler󰁩

Tablo 6.1 Masdarlar F󰁩󰁩ller󰁩n Em󰁩r Gövdeler󰁩
‫آ‬
(‫ن‬ ‫ر‬ ) ârâmîden = d󰁩nlenmek (‫م‬ ‫ر‬ ) ârâm = d󰁩nlen-
( ‫ر‬ ) ârâsten = süslemek   (‫ی‬‫آ‬/‫آ‬) ârâ/ârây = süsle-

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 100/167
8/12/2019 tar112u

6. Ün󰁩te - Farsçada F󰁩󰁩l, F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş Kel󰁩meler, Farsçada B󰁩rleş󰁩k Kel󰁩meler 95

(‫ن‬‫د‬‫ر‬‫ز‬ ) âzürden = 󰁩nc󰁩tmek (‫ر‬ ‫ز‬ ) âzâr = 󰁩nc󰁩t-

(‫ن‬‫د‬ ‫ز‬ ) âzmûden = denemek (‫ی‬‫ا‬ ‫ز‬ /‫ا‬‫ز‬ ) âzmâ/âzmây = dene-
(‫ن‬‫د‬  ) âsûden = rahat etmek,
(‫ی‬‫ا‬ /‫ا‬ )âsâ/âsây = d󰁩nlen-
d󰁩nlenmek 
(‫ن‬‫ا‬ ) âşâmîden = 󰁩çmek (‫م‬‫ا‬ ) âşâm = 󰁩ç-
( ) âşüen = karıştırmak (‫ب‬ ) âşûb = karıştır-
(‫ن‬‫ز‬‫ا‬‫غ‬ ) âğâzîden = başlamak (‫ز‬‫ا‬‫غ‬ ) âğâz = başla-
(‫ن‬ )âerîden = yaratmak ( )âerîn = yarat-

(‫ن‬‫ک‬ )Âgenden = doldumak (‫ک‬ ) âgen = doldur-

(‫ن‬‫د‬  )Âlûden = bulaştırmak (‫ی‬ ) âlây = bulaştır-
(‫ن‬ ) âmeden = gelmek (‫ی‬ ) ây = gel-
( ) âmûhten = öğretmek (‫ز‬ ) âmûz = öğret-
( ) âmîhten = karıştırmak ( ) âmîz = karıştır-
(‫ن‬‫د‬‫ر‬‫و‬ ) âverden = get󰁩rmek (‫ر‬‫و‬ ) âver = get󰁩r-
( ) âvîhten = asmak ( ) âvîz = as-
 ‫و‬ ‫و‬
(‫ن‬‫د‬‫ا‬ ) üâden = düşmek ( ) ü = düş-

(  )
(‫ز‬  ) erâz = yükselt-
erâhten/erâşten = yükseltmek 
(‫و‬ ) erûhten = parlatmak (‫ز‬‫و‬  ) erûz = parlat-
(‫ن‬‫د‬‫و‬  ) ezûden = arttırmak (‫ی‬  /   ) ezâ/ezây = arttır-

(‫ن‬‫ا‬ ) eşânden = saçmak (‫ن‬‫ا‬ ) eşân = saç-

(‫ن‬‫د‬  ) eşurden = sıkmak
(‫ن‬ ) egenden = düşürmek
(‫ا‬ ) enbâşten = doldurmak
(‫ن‬ ) endîşîden = düşünmek
(‫و‬ ) endûhten = kazanmak
( ) engîhten = koparmak

(‫ر‬‫ا‬ ) eşâr = sık-
(/ ) egen/󰁩gen = düşür-
(‫ر‬‫ا‬ ) enbâr = doldur-
( ) endîş = düşün-
(‫ز‬‫و‬  ) endûz = kazan-
( )engîz = kopar-


http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 101/167
8/12/2019
96 Osmanlı Türkçes󰁩-II
(‫ن‬‫د‬‫ا‬ ) îstâden = ayakta durmmak ( ) îst = ayakta dur-
‫ب‬
(‫ا‬) bâhten = oynamak
(‫ا‬) bâen = dokumak
(‫ا‬) bâyesten = gerekmek
(‫ن‬) bahşîden = bağışlamak
(‫ن‬‫د‬ ) bahşûden = bağışlamak
(‫ن‬‫د‬  ) bürden = götürmek
() besten = bağlamak
(‫ن‬) bendîden = bağlamak
(‫ن‬ ) bûsîden = öpmek
(‫ن‬) bûyîden = koklamak
(‫ن‬‫د‬) dîden = görmek
‫پ‬
(‫ن‬‫ا‬) pâşîden = saçmak
() pezîreen = kabûl etmek
( ‫د‬) perdâhten = düzenlemek
(‫ن‬ ) perestîden = tapmak
(‫ن‬‫د‬‫ر‬‫و‬  ) perverden = beslemek
(‫ن‬ ) perîden = uçmak
(‫ن‬) pesendîden = beğenmek
(‫ن‬‫ا‬) penâhîden = sığınmak
(‫ن‬ ) pûşîden = g󰁩ymek, örtmek (‫ش‬) pûş = g󰁩y, ört-
( ‫ي‬) pîrâsten = süslemek
() peyvesten = ulaşmak
(‫ن‬‫د‬  ) Peymûden = ölçmek
‫ت‬
(‫ن‬‫ا‬) Tâbîden = aydınlatmak
(‫ن‬ ) tırâşîden = yontmak
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
(‫ز‬‫ا‬) bâz = oyna-
(‫ف‬‫ا‬) bâ = doku-
(‫ی‬‫ا‬) bây = gerek-
() bahş = bağışla-
(‫ا‬) bahşâ = bağışla-
() ber = götür-
() bend= bağla-
() bend = bağla-
(‫س‬) bûs = öp-
(‫ی‬) bûy = kokla-
() bîn = gör-
(‫ش‬‫ا‬) pâş = saç-
() pezîr = kabûl et-
(‫ز‬ ‫د‬ ) perdâz = düzenle-
() perest = tap-
(‫ر‬‫و‬  ) perver = besle-
() per = uç-
() pesend = beğen-
(‫ه‬‫ا‬) penâh = sığın-
(‫ی‬ ‫ي‬/‫ي‬
   ) pîrâ/pîrây = süsle-
() peyvend = ulaş-
(‫ی‬‫ا‬ /‫ا‬) peymâ/peymây = ölç-
(‫ب‬‫ا‬) tâb = aydınlat-
(‫ش‬ ) tırâş = yont-
102/167
8/12/2019 tar112u

6. Ün󰁩te - Farsçada F󰁩󰁩l, F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş Kel󰁩meler, Farsçada B󰁩rleş󰁩k Kel󰁩meler 97

‫ج‬
() cüsten = aramak (‫ی‬) cûy = ara-

(‫ن‬) cûşîden = kaynamak (‫ش‬) cûş = kayna-

‫چ‬
(‫ن‬) çeşîden = tatmak () çeş = tat-
(‫ن‬) çîden = devş󰁩rmek () çîn = topla-
‫خ‬
 (‫ن‬‫ا‬) hâyîden = ç󰁩ğnemek (‫ی‬‫ا‬) hây = ç󰁩ğne-

(‫ا‬) hâsten = ayağa kalkmak () hîz = kalk-

(‫ن‬ ) hırâşîden = tırmalamak (‫ش‬ ) hırâş = tırmala-
( ) hâsten = 󰁩stemek (‫ه‬ ) hâh = 󰁩ste-
(‫ن‬ ) hânden = okumak (‫ن‬ ) hân = oku-
(‫ن‬‫د‬‫ر‬  ) hûrden = yemek (‫ر‬ /‫ر‬) hûr/hâr = ye-
‫د‬
(‫ن‬‫د‬ ‫د‬) dâden = vermek (‫ه‬‫)د‬ d󰁩h = ver-
( ‫د‬) dâşten = tutmak, sah󰁩p (‫ر‬ ‫د‬) dâr = tut-
olmak 
( ‫د‬) dân󰁩sten = b󰁩lmek (‫ن‬ ‫د‬) dân = b󰁩l-
(‫ن‬‫ر‬‫د‬ ) derîden = yırtmak (‫ر‬‫)د‬ der = yırt-
(‫و‬‫د‬) dûhten = d󰁩kmek (‫ز‬‫و‬‫)د‬ dûz = d󰁩k-
‫ر‬
(‫ن‬ ‫ر‬) rânden = koşmak, sürmek (‫ن‬ ‫ر‬) rân = sür-

(‫ن‬‫د‬ ‫ر‬ ) rübûden = kapmak (‫ی‬‫ا‬ ‫ر‬ /‫ا‬‫ر‬) rübâ/ rübây = kap-
(‫ر‬) rüsten = b󰁩tmek yet󰁩şmek, (‫ی‬‫رو‬ ) rûy = yet󰁩ş-
(‫ر‬) resten = kurtulmak (‫س‬‫)ر‬ res = kurtul-
(‫ن‬‫ر‬ ) resîden = er󰁩şmek (‫س‬‫)ر‬ res = er󰁩ş-
(‫ر‬) reen = g󰁩tmek (‫و‬‫ر‬) rev = g󰁩t-
(‫ن‬‫ر‬) rencîden = (sıkıntı) çekmek (‫)ر‬ renc = çek-

(‫ر‬) rîhten = dökmek (‫ر‬) rîz = dök-

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 103/167
8/12/2019 tar112u

98 Osmanlı Türkçes󰁩-II

(‫ن‬‫ر‬) rîşîden = yaralanmak (‫)ر‬ rîş = yarala-

‫ز‬
(‫ن‬‫د‬ ‫ز‬) zâden = doğmak (‫ی‬ ‫ز‬/‫ز‬   ) zâ/zây = doğur-
(‫ن‬‫زد‬ ) zeden = vurmak, çalmak (‫ن‬‫ز‬) zen = çal-
‫س‬
(‫ا‬) sâhten = yapmak (‫ز‬‫ا‬) sâz = yap-
(‫ن‬‫ا‬) sâyîden = sürtmek (‫ی‬‫ا‬/ ‫ا‬) sâ/sây = sürt-
(‫ن‬‫د‬‫ا‬) s󰁩tâden = almak (‫ن‬‫ا‬) s󰁩tân = al-
(‫ی‬ /   )
(‫ن‬‫د‬‫و‬  ) sürûden = şarkı söylemek  serâ/serây = şarkı söyle-
(‫ن‬) sencîden = tartmak, () sûhten = yakmak,
() senc = tart (‫ز‬) sûz = yak-
‫ش‬
() şüsten = yıkamak (‫ی‬) şûy = yıka-
(‫ا‬) ş󰁩kâen = yarmak (‫ف‬‫ا‬) ş󰁩kâ = yar-
() ş󰁩kesten = kırmak () ş󰁩ken = kır-
(‫ن‬‫د‬  ) şümürden = saymak (‫ر‬‫ا‬) şümâr = say-
(‫ا‬) ş󰁩nâhten = tanımak (‫س‬‫ا‬) ş󰁩nâs = tanı-
(‫ن‬‫ر‬ ) şûrîden = karıştırmak (‫ر‬) şûr = karıştır-
(‫ن‬) şünîden = 󰁩ş󰁩tmek () ş󰁩nev = 󰁩ş󰁩t-
‫ف‬
(‫ن‬‫د‬  ) ersûden = esk󰁩tmek (‫ی‬‫ا‬
  /‫ا‬ ) ersâ/ersây = esk󰁩t-
(‫ن‬‫د‬  ) ermûden = buyurmak  (‫ی‬‫ا‬  /‫ا‬ )
ermâ/ermây = buyur-
(‫و‬ ) ürûhten = satmak (‫ش‬‫و‬  ) ürûş = sat-
() 󰁩rîen = aldatmak () 󰁩rîb = aldat-
(‫ن‬‫د‬‫و‬  ) üzûden = arttırmak (‫ی‬ /   ) ezâ/ezây = arttır-
‫ك‬
(‫ن‬) keşîden = çekmek () keş = çek-

(‫ک‬) küşten = öldürmek (‫ک‬) küş = öldür-

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 104/167
8/12/2019 tar112u

6. Ün󰁩te - Farsçada F󰁩󰁩l, F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş Kel󰁩meler, Farsçada B󰁩rleş󰁩k Kel󰁩meler 99

(‫ن‬‫ک‬) kenden = kazmak (‫ک‬) ken = kaz-

(‫ک‬) kûen = döğmek (‫ب‬‫ک‬) kûb = döğ-

‫گ‬
( ‫ک‬) güdâhten = er󰁩tmek (‫ز‬ ‫ک‬) güdâz = er󰁩t-
( ‫ذ‬‫)ک‬
güzâşten = geç󰁩rmek, yapmak  (‫ر‬ ‫ذ‬‫)ک‬ güzâr = geç󰁩r, yap-

(‫ذ‬‫ک‬) güzeşten = geçmek (‫ر‬‫ذ‬‫ک‬) güzer = geç-

(‫ک‬) geşten = dönmek (‫د‬‫ک‬) gerd = dön-
(‫ن‬‫د‬‫ک‬ ) gerdîden = dönmek (‫د‬‫ک‬) gerd = dön-
(‫ک‬) gürîhten = kaçmak (‫ک‬ ) gürîz = kaç-
(‫ن‬‫ک‬ ) güzîden = seçmek (‫ک‬ ) güzîn = seç-
(‫ن‬‫د‬‫ر‬‫ا‬
 ‫ک‬) güsârden = yemek, 󰁩çmek (‫ر‬‫ا‬‫ک‬) güsâr = ye, 󰁩ç-
(‫ن‬‫د‬
 ‫ک‬ )
(‫ک‬) güster = yay döşe-
güsterden = yaymak, döşemek 
(‫ک‬) güen = söylemek (‫ی‬‫ک‬/‫ک‬) gû/gûy = söyle-

(‫ن‬‫د‬‫ا‬‫ک‬) güşâden = açmak (‫ی‬‫ا‬‫ک‬/‫ا‬‫ک‬) güşâ/güşây = aç-

‫ل‬
(‫ن‬) l󰁩sîden = yalamak () lîs = yala-
‫م‬
(‫ن‬‫ا‬) mâlîden = sürmek (‫ل‬‫ا‬) mâl = sür-
(‫ن‬‫ا‬) mânden = kalmak (‫ن‬‫ا‬) mân = kal-
(‫ن‬‫د‬  ) mürden = ölmek (‫ي‬) mîr = öl-

‫ن‬
() n󰁩şesten = oturmak () , n󰁩şîn = otur-
(‫ا‬) n󰁩gâşten = nakş etmek (‫ر‬‫ا‬) n󰁩gâr = nakş et-
(‫ن‬‫د‬ ) nümûden = göstermek (‫ی‬‫ا‬/‫ا‬) nümâ/nümây = göster-
( )
(‫ز‬ ) nevâz/nüvâz = okşa-
nevâhten/nüvâhten = okşamak 
() nüv󰁩şten = yazmak () nüvîs = yaz-
(‫ن‬ ) nûşîden = 󰁩çmek (‫ش‬) nûş = 󰁩ç-

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 105/167
8/12/2019 tar112u

100 Osmanlı Türkçes󰁩-II

(‫ن‬‫د‬‫ا‬) n󰁩hâden = koymak (‫ه‬) n󰁩h = koy-

‫ی‬
(‫ت‬‫ف‬‫ا‬‫ي‬) yâfen = bulmak (‫ب‬‫ا‬‫ي‬) yâb = bul-
Aşağıdak󰁩 masdarların em󰁩r kökler󰁩n󰁩 bulunuz.
2
‫ن‬‫د‬ ‫م‬‫ز‬ âzmûden = denemek. ………

‫ن‬‫د‬  âsûden = rahat etmek, d󰁩nlenmek. ………

‫ت‬‫خ‬‫و‬ ‫ف‬ erûhten = parlatmak. ………

‫ن‬‫د‬‫و‬ ‫ف‬ ezûden = arttırmak. ………

‫ن‬‫ي‬ endîşîden = düşünmek. ………

‫ن‬ bahşîden = bağışlamak.   ………

‫ت‬‫ف‬ ‫ي‬‫پ‬  pezîrefen = kabûl etmek.   ………

‫ن‬‫ي‬‫پ‬ pesendîden = beğenmek.
‫ت‬‫ف‬‫ا‬‫ش‬ ş󰁩kâfen = yarmak.   ………

‫ن‬‫ي‬‫ر‬ ‫ش‬  şûrîden = karıştırmak.   ………

‫ن‬‫د‬ ‫م‬‫ف‬  ermûden = buyurmak.   ………

‫ت‬‫ج‬ cüsten = aramak.   ………

‫ت‬ ‫خ‬ hâsten = 󰁩stemek.   ………

‫ت‬‫ش‬‫ذ‬‫ک‬ güzeşten = geçmek.   ………

‫ن‬‫ر‬  resîden = er󰁩şmek.   ………

‫ت‬‫ش‬  nüv󰁩şten = yazmak.   ………

Aşağıdak󰁩 f󰁩󰁩l em󰁩r kökler󰁩n󰁩n masdarlarını bulunuz.

3

‫س‬ bûs = öp   ………

‫ز‬ ‫د‬‫پ‬  perdâz = düzenle   ………

‫ش‬ ş󰁩ken = kır   ………

‫ی‬‫ا‬ ‫ف‬ /‫ا‬‫ف‬  ersâ/ersây = esk󰁩t   ………

‫ن‬ ‫خ‬ hân = oku   ………

  ………

‫ي‬‫ک‬  gürîz = kaç

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 106/167
8/12/2019 tar112u

6. Ün󰁩te - Farsçada F󰁩󰁩l, F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş Kel󰁩meler, Farsçada B󰁩rleş󰁩k Kel󰁩meler 101

‫و‬‫ر‬  rev = g󰁩t   ………

‫ر‬‫ا‬ n󰁩gâr = nakş et   ………

‫ی‬‫ا‬/‫ا‬ nümâ/nümây = göster   ………

(‫ر‬‫ش‬) şûr = karıştır   ………

FARSÇADA BİRLEŞİK KELİMELER

Farsçada b󰁩rleş󰁩k kel󰁩meler 󰁩k󰁩 veya daha azla kel󰁩meden oluşan yapılara den󰁩l󰁩r. Bunların
b󰁩r kısmı b󰁩rleşt󰁩kler󰁩nde 󰁩s󰁩m yaparlar ve b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m adını alırlar. B󰁩r kısmı 󰁩se b󰁩rleşt󰁩k-
ler󰁩nde sıat yaparlar. Bunlara b󰁩rleş󰁩k sıat den󰁩l󰁩r.
Farsçada B󰁩rleş󰁩k İs󰁩mler:
Bunların b󰁩rkaç şek󰁩lde oluşturulma b󰁩ç󰁩m󰁩 vardır. Atı bağlacı( ‫و‬ u, ü) 󰁩le yapılan b󰁩r-
leş󰁩k 󰁩s󰁩mler; 󰁩s󰁩m tamlaması şekl󰁩nde olup sonradan 󰁩zaet kesres󰁩 (-ı,-󰁩) kaldırılarak tek
b󰁩r kel󰁩me hal󰁩ne gelm󰁩ş b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler g󰁩b󰁩. Bunlar da kend󰁩 󰁩çer󰁩s󰁩nde b󰁩r takım özell󰁩k-
ler göster󰁩r. Ş󰁩md󰁩 bunlara kısaca değ󰁩nel󰁩m:
‫و‬ , ( u, ü) bağlacı 󰁩le yapılan b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler:
Aynı kökden gel󰁩p aynı anlamları taşıyan 󰁩k󰁩 kel󰁩men󰁩n ‫و‬ 󰁩le bağlanmasıyla yapılanları vardır.
Güf ü gû ‫و‬‫ک‬  ‫ک‬  = ded󰁩kodu; cüst ü cû ‫و‬‫ج‬   ‫ج‬ = araştırma, soruştur-
 

ma, örnekler󰁩nde görüldüğü g󰁩b󰁩. Anlamca b󰁩rb󰁩r󰁩ne yakın ve anlamı kuvvetlend󰁩rmek

󰁩ç󰁩n yanyana get󰁩r󰁩len kel󰁩meler󰁩n ‫و‬ 󰁩le bağlanmasıyla oluşan b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler de görülür.
Pîç ü tâb ‫ب‬‫ا‬  ‫چ‬‫پ‬  = kıvrım büklüm, sıkıntı telaş; sûz u güdâz ‫ز‬‫د‬‫ک‬  ‫ز‬‫و‬‫س‬  = yanıp
yakılma, şâh u berg ‫ك‬‫ر‬  ‫ا‬‫ش‬  = dal budak; gîr ü dâr   ‫ر‬‫ک‬ = savaş, çarpışma g󰁩b󰁩.
Anlamca b󰁩rb󰁩r󰁩n󰁩n zıddı olan 󰁩k󰁩 kel󰁩men󰁩n y󰁩ne ‫و‬ bağlacı 󰁩le b󰁩r araya get󰁩r󰁩lmes󰁩yle
oluşturulan b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler de bulunur:
Âmed ü ref ‫ف‬  ‫د‬‫م‬‫آ‬  = gel󰁩p g󰁩tme; zîr ü zeber ‫ر‬ ‫ز‬  ‫ر‬‫ي‬‫ز‬  = alt üst; telh ü şîrîn ‫ل‬
‫ي‬‫ر‬‫ش‬  = acı tatlı; germ ü serd  ‫ر‬‫س‬   ‫ر‬‫ک‬  = sıcak soğuk, darlık erahlık; dâd ü s󰁩-
ted ‫د‬‫ت‬‫س‬   = alış-ver󰁩ş g󰁩b󰁩.
B󰁩r kel󰁩men󰁩n tekrarı yapılırken baştak󰁩 har󰁩n m/  ünsüzü 󰁩le değ󰁩şt󰁩r󰁩lmes󰁩yle yapılan
tekrarlardan oluşan b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler:
    
Herc ü merc ‫ر‬‫م‬  ‫ر‬‫ه‬  = karma karışık; hân u mân  ‫ن‬‫ا‬‫م‬  ‫و‬  ‫ن‬‫ا‬‫خ‬  = ev bark; târ u
mâr ‫ا‬‫م‬    ‫ا‬ = darma dağınık, karma karışık g󰁩b󰁩. Bu örneklerdek󰁩 b󰁩rleş󰁩k kel󰁩meler
 bağlacı olmadan da kullanılab󰁩l󰁩rler: Herc-merc ‫ر‬‫م‬ ‫ر‬‫ه‬ ; târ-mâr ‫ا‬‫م‬ ‫ا‬ ; hânmân
‫ا‬‫ن‬‫ا‬‫خ‬  g󰁩b󰁩. Aynı şek󰁩lde atı bağlacı () kullanılmadan b󰁩rleşerek b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m oluşturan
başka kel󰁩meler de vardır. Âmed-şuden  ‫د‬‫ش‬  ‫د‬‫م‬‫آ‬  = gel󰁩p g󰁩tme; merz-bûm  ‫و‬ ‫ز‬‫ر‬‫م‬  =
memleket, ülke g󰁩b󰁩.

İzâfet kesres󰁩 (–ı, -󰁩) kaldırılmış 󰁩s󰁩m tamlamalarından yapılan b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler:
Farsçada tek kel󰁩me g󰁩b󰁩 görülen bazı b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler aslında zamanla 󰁩zaet kesres󰁩 (-ı,
-󰁩) kalkmış ve b󰁩rleş󰁩k kel󰁩me olarak kullanılan yapılardır. Bunlardan bazılarında 󰁩zaet kes-
res󰁩n󰁩n (-ı, -󰁩) kaldırılması yanında tamlamalar da ters çevr󰁩lerek b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler yapılmıştır.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 107/167
8/12/2019 tar112u

102 Osmanlı Türkçes󰁩-II

İzaet Kesres󰁩 (-ı, -󰁩) kaldırılarak yapılan b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mlere örnekler:

Ser-hadd  ‫د‬‫ح‬‫ر‬‫س‬  = sınır, hudud; ser-kâr ‫ا‬‫ک‬‫ر‬‫س‬  = 󰁩ş󰁩n başı; ser-kât󰁩b  
‫ا‬‫ک‬‫ر‬‫س‬  =
baş kât󰁩b; ser-muharr󰁩r ‫ر‬‫م‬  ‫ر‬‫س‬  = baş yazıcı, baş muharr󰁩r; der-sa‘âdet ‫ا‬‫ع‬‫س‬ =
İstanbul; mîr-l󰁩vâ ‫و‬‫ل‬‫ر‬‫م‬ = sancak bey󰁩; mîr-alay  ‫ی‬‫ر‬‫م‬ = alaybey󰁩.
Tamlamaların ters çevr󰁩lmes󰁩yle yapılan b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mlere örnekler:
Gül-deste ‫ت‬‫س‬‫د‬ ‫ک‬ = gül demet󰁩, seçme eserler (deste-󰁩 gül’den); bîmâr-hâne ‫ن‬‫ا‬‫خ‬ ‫ا‬ =
hastahane, (hâne-󰁩 bîmâr’dan); pend-nâme ‫م‬‫ا‬‫ن‬‫د‬ ‫پ‬  = nas󰁩hat k󰁩tâbı, (nâme-󰁩 pend’den); kütüb-
hâne ‫ن‬‫ا‬‫ب‬‫ت‬‫ک‬  = k󰁩tap ev󰁩 (hâne-󰁩 kütüb’den); kervân-sarây  ‫ی‬‫ر‬‫ن‬‫ر‬‫ک‬   = kervansaray (sarây-ı
kervân’dan); Tûrân-zemîn ‫م‬ ‫و‬‫ط‬ = Turân Ülkes󰁩, Türk󰁩stân (zemîn-󰁩 Tûrân’dan) g󰁩b󰁩.

Farsçada B󰁩rleş󰁩k Sıfatlar

Farsçada b󰁩rleş󰁩k sıatlar 󰁩k󰁩 󰁩sm󰁩n yanyana gelmes󰁩yle yapılab󰁩ld󰁩ğ󰁩 g󰁩b󰁩 b󰁩r sıat 󰁩le 󰁩sm󰁩n
b󰁩r araya gelmes󰁩yle de yapılab󰁩l󰁩r. Genel olarak 󰁩k󰁩 ana şek󰁩lde meydana get󰁩r󰁩l󰁩rler. B󰁩r󰁩n-
c󰁩s󰁩 󰁩s󰁩m ve sıat tamlamaların yer değ󰁩şt󰁩rmeler ve 󰁩zâet kesres󰁩nde yapılan değ󰁩ş󰁩kl󰁩kler-
le elde ed󰁩lenlerd󰁩r. İk󰁩nc󰁩 grup 󰁩se 󰁩󰁩l kökler󰁩ne yapılan 󰁩lavelerle elde ed󰁩len sıatları yan󰁩
sıat-󰁩󰁩ller󰁩 kullanarak yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlardır.
İs󰁩m ve sıat tamlamalarında değ󰁩ş󰁩kl󰁩klerle yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlar:
İzâet kesres󰁩 (-ı, -󰁩) kaldırılarak yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlar:
Bunlar daha çok benzetme 󰁩ade eden b󰁩rleş󰁩k sıatlardır. Mâh-rû   ‫و‬‫ر‬  ‫ه‬‫ا‬ = ay yüzlü;
mâh-peyker ‫ر‬‫پ‬ ‫ا‬‫م‬  = ay yüzlü; deryâ-d󰁩l  ‫ا‬‫ي‬ = gen󰁩ş gönüllü, deryâ gönüllü; âhû-
çeşm ‫چ‬ ‫و‬‫ه‬‫آ‬  = âhû gözlü; sâh󰁩b-kırân ‫ر‬‫ق‬  ‫ح‬‫ا‬‫ص‬ = tal󰁩hl󰁩, saadetl󰁩 hükümdar;

sâh󰁩b-nazar ‫ر‬‫ظ‬‫ن‬ ‫ح‬‫ا‬‫ص‬ = görüş sah󰁩b󰁩, tecrübe sah󰁩b󰁩; cennet-mekân ‫ا‬‫م‬ ‫ج‬ =

 
cennet mekânlı, mekânı cennet olan.  
İs󰁩m tamlaması ters󰁩ne çev󰁩r󰁩lerek yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlar:
Perî-peyker‫ر‬‫پ‬ ‫ی‬‫ر‬‫پ‬  =per󰁩 yüzlü;müşk-bû ‫و‬‫ب‬‫م‬ = m󰁩sk kokulu; Ferîdûn-vakar‫د‬‫ي‬‫ر‬‫ف‬ 
‫ا‬‫ق‬  = Ferîdun vakarlı; kebk-reâr ‫ا‬‫ت‬‫ف‬  ‫ب‬‫ک‬  = kekl󰁩k yürüyüşlü; melek-sîmâ‫ا‬‫س‬ ‫م‬  =
melek yüzlü vb.
Sıat kesres󰁩 kaldırılarak yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlar: Bunlarda tamlama ters󰁩ne çevr󰁩lme-
den 󰁩s󰁩m ve sıat arasındak󰁩 󰁩zâet kaldırılmak suret󰁩yle yapılır.
Rû-s󰁩yâh ‫ا‬‫س‬  = s󰁩yâh yüzlü, yüzü kara, (rû-yı s󰁩yâh’dan kısaltma); Sîne-sâ  
  tem󰁩z yürekl󰁩, sa gönüllü (sîne-󰁩 sâ ’dan kısaltma); Ser-bülend   = başı yük-
sek, şanlı (ser-󰁩 bülend’den kısaltma); Hâne-harâb  ‫ر‬‫خ‬  ‫ن‬‫ا‬‫خ‬  = evs󰁩z barksız kalmış,
‫ف‬‫ا‬ 
ev󰁩 yıkılmış (hâne-󰁩 harâb’dan kısaltma) vb.
Sıat tamlaması ters󰁩ne çev󰁩r󰁩lerek yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlar: Normalde tamlayanı sı-
at olan tamlamalara sıat tamlaması d󰁩yoruz. B󰁩rleş󰁩k sıat yaparken bu tamlamalardak󰁩
󰁩zâet kesres󰁩 (–ı, -󰁩) kaldırıldığı g󰁩b󰁩 tamlayan sıatı başa alınır.
Vâlâ-kadr  ‫د‬‫ق‬    = kadr󰁩 yüce, yüksek değerl󰁩 (Sıat tamlaması şekl󰁩 kadr-󰁩 vâlâ);
Şîrîn-zebân ‫ا‬   ‫ي‬‫ر‬‫ش‬ = tatlı d󰁩ll󰁩, (sıat tamlaması şekl󰁩 zebân-ı şîrîn); Teng-d󰁩l 
‫ل‬‫=د‬ acı sözlü, ( sıat tamlaması şekl󰁩 d󰁩l-󰁩 teng); Teng-dest ‫س‬   = el󰁩 sıkıntılı,
darda kalmış; Hoş-endâm     = güzel endamlı
‫د‬‫ن‬ ‫و‬‫خ‬

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 108/167
8/12/2019 tar112u

6. Ün󰁩te - Farsçada F󰁩󰁩l, F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş Kel󰁩meler, Farsçada B󰁩rleş󰁩k Kel󰁩meler 103
F󰁩󰁩l Gövdes󰁩 ve bunlara yapılan eklerden oluşan sıfat ve sıfat-f󰁩󰁩llerle yapılan
b󰁩rleş󰁩k sıfatlar.
B󰁩rleş󰁩k sıatlarda 󰁩s󰁩mlerden sonra 󰁩󰁩ller󰁩n em󰁩r gövdes󰁩nden sıat-󰁩󰁩l elde ed󰁩ld󰁩ğ󰁩-
n󰁩 F󰁩󰁩ller bahs󰁩nde görmüştük. Burada em󰁩r gövdes󰁩n󰁩n kend󰁩s󰁩 sıat olab󰁩ld󰁩ğ󰁩 g󰁩b󰁩, -ende
/ ‫د‬‫ن‬ veya –ân /‫آ‬ ekler󰁩 aldığında da sıat anlamı kazanmaktaydı. Em󰁩r gövdes󰁩n󰁩n ken-
d󰁩s󰁩 veya bunlara –ân/‫ن‬‫آ‬  ek󰁩 get󰁩r󰁩lerek yapılan kel󰁩meler 󰁩sm-󰁩 â󰁩l (etken) olab󰁩l󰁩yordu.
Geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩ne –e/ ek󰁩 get󰁩r󰁩ld󰁩ğ󰁩nde 󰁩se 󰁩sm-󰁩 me‘ûl (ed󰁩lgen) kel󰁩meler elde
ed󰁩l󰁩yordu. Bunlardan b󰁩rleş󰁩k sıat elde ed󰁩lme şek󰁩ller󰁩 şunladır:
‫ن‬
1- İsm-󰁩 fâ󰁩l (etken) kel󰁩melerle yapılanlar: Bunlar –ân/ ek󰁩 alarak yapılmış sıat-󰁩󰁩l
kel󰁩melerle yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlardır. Bu tür b󰁩rleş󰁩k sıatlarda 󰁩s󰁩m önce sıat sonra gel󰁩r.
C󰁩ğer-sûzân  ‫و‬‫س‬  ‫ر‬‫ج‬  = c󰁩ğer yakan (󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l), sûhten     = yakmak 󰁩󰁩l

masdarından –ten/   ek󰁩 atıldığında sûz   ‫ز‬  = yak em󰁩r gövdes󰁩 elde ed󰁩l󰁩yordu. Sûz
/‫ز‬ köküne –ân/ ek󰁩 get󰁩r󰁩ld󰁩ğ󰁩nde sûzân sıat-󰁩󰁩l󰁩 hal󰁩ne gelerek 󰁩sm-󰁩 â󰁩l görev󰁩 ya-
‫ن‬
pan b󰁩rleş󰁩k sıat olmaktadır. C󰁩ğer-sûzân ‫و‬‫س‬  ‫ر‬‫ج‬  = c󰁩ğer yakan; cân-sûzân ‫ا‬‫ج‬ 
‫و‬‫س‬  = can yakan; Müjde-resân  ‫ا‬‫س‬  ‫ژ‬‫م‬ = müjde er󰁩şt󰁩ren (󰁩sm-󰁩 â󰁩l), resîden 
‫د‬‫س‬= er󰁩şt󰁩rmek masdarından –den/    ek󰁩 çıkartıldığında res   = er󰁩ş em󰁩r
gövdes󰁩 elde ed󰁩l󰁩yordu. Bu em󰁩r gövdes󰁩ne get󰁩r󰁩len –ân/‫ن‬‫آ‬  ek󰁩 󰁩le resân ‫ن‬‫ا‬ ‫ر‬   = er󰁩şd󰁩-
ren 󰁩sm-󰁩 â󰁩l anlamı yer󰁩ne get󰁩ren b󰁩r sıat-󰁩󰁩l oluşuyordu. Müjde/ ‫ژ‬‫م‬  󰁩s󰁩m kel󰁩mes󰁩y-
le b󰁩raraya geld󰁩ğ󰁩nde 󰁩se 󰁩s󰁩m ve sıat-󰁩󰁩lden oluşan b󰁩r b󰁩rleş󰁩k sıat elde ed󰁩lm󰁩ş olmakta-
dır. D󰁩ğer örnekler: Cân-s󰁩tân ‫ا‬‫ت‬‫ن‬‫ا‬‫ج‬  = cân alan, s󰁩tâden ‫ا‬‫ت‬‫س‬ = almak, ethetmek
 
masdarından s󰁩tân ‫ا‬‫ت‬‫س‬ ; Şere-resân  ‫ا‬‫س‬‫ر‬‫ف‬‫ر‬‫ش‬  = şere er󰁩şd󰁩ren; gîtî-s󰁩tân‫ت‬‫ک‬  
‫ا‬‫ت‬‫س‬= c󰁩hânı etheden, c󰁩hangîr hükümdar vb.
İsm-󰁩 â󰁩lle (etken) yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlar Osmanlıca Türkçes󰁩nde yaygın olarak
kullanılmamışlardır.
2-İsm-󰁩 mef‘ûlle yapılan b󰁩rleş󰁩k sıfatlar:
Bunlar geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩ne yapılmış eklerle elde ed󰁩len kel󰁩melerle (󰁩sm-󰁩
me‘ûl, ed󰁩lgen) yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlardır. F󰁩󰁩ller bahs󰁩nde gördüğümüz üzere
‫ن‬
masdarın sonundak󰁩 n /     ünsüzünün kaldırılmasıyla geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩 elde
ed󰁩l󰁩yordu. Böylece elde ed󰁩len geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩ne –e /  ek󰁩 󰁩lâve ed󰁩lmes󰁩y-
le 󰁩sm-󰁩 me‘ûl (ed󰁩lgen) kel󰁩meler oluşturuluyordu. Bunlar da 󰁩s󰁩m sıattan önce
 veya s onra geleb󰁩lmekted󰁩r. Bu tür b󰁩rleş󰁩k sıatlar Osmanlı Türkçes󰁩nde daha yay-
gın kullanılmıştır.
D󰁩l-ş󰁩keste  ‫ت‬‫ش‬    = gönlü kırık (󰁩sm-󰁩 me‘ûl), ş󰁩kesten  ‫ش‬  = kır-
mak masdarının sonundak󰁩 –n/ çıkartıldığında ger󰁩ye kalan ş󰁩kest/  ‫ش‬ geçm󰁩ş
zaman 󰁩󰁩l gövdes󰁩 olur. Geçm󰁩ş zaman 󰁩󰁩l tabanına –e/ eklend󰁩ğ󰁩nde ş󰁩keste    =
kırılmış sıat-󰁩󰁩l󰁩 (󰁩sm-󰁩 me‘ûl) elde ed󰁩l󰁩r. D󰁩l/ 󰁩sm󰁩yle b󰁩rleşt󰁩ğ󰁩nde b󰁩rleş󰁩k sıat ha-
l󰁩n󰁩 almış olur; D󰁩l-dâde  ‫د‬‫ل‬  = gönül verm󰁩ş (󰁩sm-󰁩 me‘ûl). Dâden   = vermek
masdarından dâde/  ; Felâket-zede  ‫ز‬‫ت‬‫ک‬‫ف‬  = elâkete uğramış (󰁩sm-󰁩 me‘ûl), ze-
 
den    = vurmak masdarından zede/ ; Umûr-dîde  ‫د‬‫ي‬‫و‬‫م‬  = 󰁩ş görmüş, tecrü-
bel󰁩 (󰁩sm-󰁩 me‘ûl). Dîden  ‫د‬‫ي‬  = görmek masdarından dîde ‫د‬‫ي‬  / ; Kâr-âzmûde‫ا‬‫ک‬  

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 109/167
8/12/2019 tar112u

104 Osmanlı Türkçes󰁩-II

 ‫و‬‫م‬‫آ‬= 󰁩ş görmüş, tecrübel󰁩, (󰁩sm-󰁩 me‘ûl). Âzmûden  ‫و‬‫م‬‫آ‬  = denemek masdarın-

dan âzmûde  ‫ه‬‫د‬ ‫ز‬
.
Bu yapıda bazen de sıatlar önce gel󰁩r:
Küşâde-d󰁩l  ‫ا‬‫ک‬ = gönlü açık, şen olan (󰁩sm-󰁩 me‘ûl), küşâden/‫ا‬‫ک‬ mas-
 
darından küşâde/ ‫ا‬‫ک‬; Ş󰁩keste-dı    ‫ت‬‫ش‬  = gönlü kırılmış, kederl󰁩, ş󰁩kesten
/‫ش‬ masdarından ş󰁩keste/‫ت‬‫ش‬; Ş󰁩keste-tâl󰁩‘‫ل‬‫ا‬‫ط‬  ‫ت‬‫ش‬  = tal󰁩h󰁩 kı-
rık, tal󰁩hs󰁩z, ş󰁩kesten masdarından ş󰁩keste; Âzürde-d󰁩l   ‫آ‬ = gönlü 󰁩nc󰁩nm󰁩ş, gücen-
m󰁩ş, âzürden masdarından âzürde.
3- Geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩 󰁩le yapılan b󰁩rleş󰁩k sıfatlar:
Ha󰁩flet󰁩lm󰁩ş masdar da den󰁩len geçm󰁩ş zaman gövdeler󰁩 h󰁩çb󰁩r ek almadan da ken-
d󰁩 başlarına sıat-󰁩󰁩l (󰁩sm-󰁩 me‘ûl) anlamı taşırlar. Sonlarına –e /  ek󰁩 almayan 󰁩sm-󰁩
me‘ûllerd󰁩r. Bunlarla da b󰁩rleş󰁩k sıat yapılır ve 󰁩s󰁩m önce sıat sonra gel󰁩r.
Sâl-hurd ‫ر‬‫خ‬
 ‫ا‬‫س‬ = yaş geç󰁩rm󰁩ş, 󰁩ht󰁩yar; sâye-perverd ‫ر‬‫پ‬ ‫ي‬‫ا‬‫س‬ = gölgede bü-
yütülmüş, tembel; dâmen-âlûd  ‫و‬‫ل‬‫آ‬  ‫م‬  = eteğ󰁩 bulaşık, 󰁩ffets󰁩z; şâh-zâd ‫ز‬‫ه‬‫ا‬‫ش‬  =
Şâhdan doğmuş, şehzâde.
4- Em󰁩r gövdes󰁩 (hal-gen󰁩ş zaman) 󰁩le yapılan b󰁩rleş󰁩k sıfatlar:
Em󰁩r gövdes󰁩 󰁩sm-󰁩 â󰁩l anlamı veren 󰁩󰁩l tabanıdır. Farsça 󰁩󰁩ller󰁩n em󰁩r gövdeler󰁩 aynı
zamanda sıat-󰁩󰁩l anlamı taşırlar. Dolayısıyla b󰁩rleş󰁩k sıat yapımında en azla bu yapı kul-
lanılmıştır. Bu tür b󰁩rleş󰁩k sıatlarda 󰁩s󰁩m önce sıat-󰁩󰁩l (em󰁩r gövdes󰁩) sonra gel󰁩r.
C󰁩hân-ârâ ‫آ‬ ‫ا‬‫ج‬ = c󰁩hânı süsleyen (󰁩sm-󰁩 â󰁩l) . Ârâsten ‫س‬‫آ‬ = süslemek mas-
darından –ten/ ek󰁩 atıldığında kalan ârâ/ârây ‫ی‬ ‫ر‬ /‫ر‬   = süsle em󰁩r gövdes󰁩. İs󰁩mle b󰁩r-

leşt󰁩ğ󰁩nde b󰁩rleş󰁩k sıat. Mecl󰁩s-ârâ ‫آ‬ ‫م‬ = mecl󰁩s󰁩 süsleyen

    güzel (󰁩sm-󰁩 â󰁩l), âşüen  ‫ش‬‫آ‬  = karıştır-
D󰁩l-âşûb ‫و‬‫ش‬‫آ‬    = gönlü karıştıran
mak masdarından –ten/ ek󰁩 atıldığında ‫ش‬‫آ‬  harfler󰁩 kalmaktadır. F󰁩󰁩ller kısmında
anlatıldığı g󰁩b󰁩 –ten’l󰁩 masdarlarda –ten/ atıldıktan sonra kalan kök  /   ‫ف‬ har󰁩 󰁩le b󰁩-
t󰁩yorsa bu har yer󰁩ne be/  ‫ب‬  konuyordu. Böylece âşub/ ‫و‬‫ش‬‫آ‬  em󰁩r gövdes󰁩 elde ed󰁩l󰁩-
yordu; Şevk-ezâ  ‫ز‬‫ف‬  ‫و‬‫ش‬  = şevk arttıran, neşelend󰁩r󰁩c󰁩, ezûden  ‫ز‬‫ف‬ = arttırmak
masdarından ezâ/  ‫ز‬‫ف‬; Ser-erâz ‫ر‬‫ف‬‫ر‬‫س‬   = emsâl󰁩nden üstün olan, başını yüksel-
ten, erâhten  ‫خ‬‫ر‬‫ف‬  = yükseltmek masdarından erâz/‫ر‬‫ف‬; H󰁩tâm-pezîr ‫ر‬‫ي‬‫ذ‬‫پ‬  ‫ا‬‫ت‬‫خ‬ 
= sona eren, sonu kabul eden, pezîreen  ‫ف‬‫ر‬‫ي‬‫ذ‬‫پ‬  = kabul etmek masdarından pezîr 
/‫ر‬‫ي‬‫ذ‬‫پ‬; Müşk󰁩l-pesend  ‫د‬‫پ‬  ‫م‬  = zor beğenen, pesendîden  ‫د‬‫ي‬‫د‬‫پ‬  = be-
ğenmek masdarından pesend/‫د‬‫پ‬; Kalem-tırâş ‫ر‬ ‫ق‬ = kalem yontan, tırâşîden
‫د‬‫ش‬‫ر‬ = yontmak masdarından tırâş/‫ر‬ ; K󰁩şver-güşâ ‫ا‬‫ک‬ ‫و‬‫ک‬ = memleket
eth eden, memleket açan, güşâden  ‫ا‬‫ک‬  = açmak masdarından güşâ/güşây /  ‫ا‬‫ک‬
/‫ی‬‫ا‬‫ک‬; Hâtır-ş󰁩ken ‫ش‬  ‫ر‬‫ط‬‫ا‬‫خ‬  = gönül kıran, ş󰁩kesten ‫ش‬  = kırmak mas-
darından ş󰁩ken/‫ش‬ vb.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 110/167
8/12/2019 tar112u

6. Ün󰁩te - Farsçada F󰁩󰁩l, F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş Kel󰁩meler, Farsçada B󰁩rleş󰁩k Kel󰁩meler 105
Farsçada Zarf Grupları:
Farsçada ön eklerle yapılan 󰁩s󰁩mler bahs󰁩nde de 󰁩şlend󰁩ğ󰁩 g󰁩b󰁩 bazı kel󰁩melere get󰁩r󰁩len
ön ve son eklerle bazı 󰁩s󰁩m ve sıatlar yapılıyordu. â-/ ‫آ‬, be-/ ‫ب‬, tâ-/ ‫ا‬ g󰁩b󰁩 ön eklerle yapı-
lan kel󰁩me grupları bazen zar görev󰁩 gören yapılardır.
â-, ‫آ‬ : dem-â-dem   = sık sık, her dem, ser-â-ser ‫ر‬‫س‬‫ر‬‫س‬  = baştan başa, ser-â-pâ 
‫م‬‫د‬‫ا‬‫د‬
‫ا‬‫پ‬‫ر‬‫س‬ = baştan ayağa, dûr-â-dûr  = uzaktan uzağa, vb.
be-, ‫ب‬ : ser be-ser  = başbaşa, dest be-dest  ‫د‬ = el ele, sû be-sû=
 tara tara vb.
tâ-, ‫ا‬ : ser tâ-ser = ‫ر‬‫س‬‫ا‬ ‫ر‬‫س‬ baştan başa, ser tâ-pâ ‫ا‬‫پ‬‫ا‬ ‫ر‬‫س‬  = baştan ayağa, vb.

Aşağıdak󰁩 masdarları geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩 hal󰁩ne get󰁩r󰁩n󰁩z.

4
 ‫ا‬‫ت‬‫س‬   ‫د‬‫م‬‫آ‬  ‫ش‬  ‫ف‬  ‫خ‬‫ر‬‫ف‬  ‫ک‬ 
‫د‬‫ش‬  ‫د‬‫ي‬‫ر‬‫خ‬ 
Aşağıdak󰁩 met󰁩nde yer alan Farsça unsurları yapı bakımından tanımaya çalışınız.
 
Fe-ammâ tîğ-󰁩 cân-s󰁩tândan halâs olan zâğ u zegânı zahîre vü esbâbdan ganî düşüp mânend-󰁩 5
mürg-󰁩 ş󰁩kâr-horde gerü âş󰁩yâne-󰁩 habâset-n󰁩şânlarında karâr etd󰁩ler. Egerç󰁩 ber-muktezâ-yı
kazâ-yı Rabbânî ve 󰁩râde-󰁩 Subhânî, tâ’󰁩fe-󰁩 müsl󰁩mîne bu hâletden b󰁩r mıkdâr 󰁩nk󰁩sâr târî
oldı lâk󰁩n emr-󰁩 Hakka havâle edüp, turdılar. Ve meydân-ı tevekkülde esb-󰁩 kanâ‘ate süvâr
olup sîne-󰁩 pür-sen󰁩yyeler󰁩n s󰁩hâm-ı kudret-󰁩 kahhâr-ı Rabbânîye s󰁩per kılup kazâya rızâ
gösterd󰁩ler.Ve ba‘dehû b󰁩r sâ‘at-󰁩 meş’ûmede Tarabulus İskeles󰁩 cân󰁩b󰁩nden ümerâ-󰁩 Ara-
 
bun zahîreler󰁩 󰁩le memlû b󰁩r kıt‘a parçası rûy-ı deryâdan zuhûr edüp yelken󰁩n gösterdükde,

kezâl󰁩k melâ‘în-󰁩
cem‘󰁩yyet-󰁩 mezbûrenün
bî-şümâr 󰁩le 󰁩st󰁩kbâldîde-bânları
edüp kenâr-ı müşâhede
  eyleyüp gördükde
deryâdan üzerler󰁩ne seg-󰁩
berk-ı âşûb gür󰁩sne-vâr,
ve ra‘
d-mashûb  
tob-ı merdüm-kûb îsâl olunup, mesâfe-󰁩 ba‘îde olmağın, yet󰁩şemeyüp tây󰁩fe-󰁩 nekbet-medâr,
olanca makdûrların n󰁩sâr eyled󰁩.
Âr󰁩f Dede, Feth󰁩yye-󰁩 Cezîre-󰁩 Kıbrıs, hazr. Har󰁩d Fedâî, İstanbul 1997.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 111/167
8/12/2019
106 Osmanlı Türkçes󰁩-II
Özet
1
Farsçada F󰁩󰁩ller ve F󰁩󰁩l Gövdeler󰁩n󰁩 Tanıyab󰁩lmek
Farsçada masdarlar –den ve –ten ekler󰁩yle sona erer-
ler. Farsçada asıl 󰁩󰁩l gövdeler󰁩 masdar ekler󰁩 olan –den
 ve –ten ekler󰁩 kaldırıldıktan sonra ger󰁩ye kalan kısma
den󰁩r. Farsçada masdar eklerden arındırılmış gövde-
lere bazı ekler get󰁩r󰁩lerek 󰁩s󰁩m, sıat ve zar şekl󰁩nde
kel󰁩meler türet󰁩l󰁩r. F󰁩󰁩l gövdeler󰁩, masdarlar ve em󰁩r-
ler󰁩n büyük bölümü Osmanlıca’da kullanılmamıştır.
Ancak 󰁩sm-󰁩 â󰁩l anlamına gelen em󰁩rler b󰁩rleş󰁩k sı-
at şekl󰁩nde sıkça kullanılmıştır. F󰁩󰁩l gövdeler󰁩n󰁩n elde
ed󰁩l󰁩ş󰁩 ve 󰁩ç󰁩nde bulundukları duruma göre taşıdığı
özell󰁩kler şöyle sıralanab󰁩l󰁩r: 1. Geçm󰁩ş Zaman Gövde-
s󰁩: Farsça 󰁩󰁩llerde geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩 masdarların
sonunda bulunan nun har󰁩n󰁩n atılmasıyla ortaya çı-
kar. Geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩 çek󰁩ml󰁩 󰁩󰁩l olarak geçm󰁩ş
zamanın tekl󰁩k üçüncü şahsı 󰁩ade eder. İs󰁩m olarak
da ha󰁩flet󰁩lm󰁩ş masdar da den󰁩len b󰁩r 󰁩󰁩l 󰁩sm󰁩d󰁩r. Re-
ten = g󰁩tmek, -nun har󰁩 çıkartıldıktan sonra re =
g󰁩tt󰁩,g󰁩tme, g󰁩d󰁩ş; Âmeden = gelmek, -nun har󰁩 çıkar-
tıldıktan sonra âmed= geld󰁩, gelme, gel󰁩ş g󰁩b󰁩. Geçm󰁩ş
zaman gövdes󰁩, Osmanlı Türkçes󰁩nde hem b󰁩rleş󰁩k ke-
l󰁩melerde hem de tek başına kullanılmıştır. Ser-âmed
= başa gelm󰁩ş olan, başa geçm󰁩ş olan, âmed ü re =
gel󰁩ş-g󰁩d󰁩ş g󰁩b󰁩. 2.  Em󰁩r veya Hâl󰁩hazır Gövdes󰁩:  Bu
masdarların em󰁩rler󰁩 –den’l󰁩 masdarların em󰁩rler󰁩 ve
–ten’l󰁩 masdarların em󰁩rler󰁩 olmak üzere 󰁩k󰁩 şek󰁩lde
ele alınır. –den’l󰁩 ve –ten’l󰁩 masdarlarda bu ekler atıl-
dıkdan sonra kalan kök em󰁩r tek󰁩l 2. şahsa 󰁩şaret eder.
Bu ekler kaldırıldıktan sonra kökün durumunda b󰁩r
takım ses değ󰁩şmeler󰁩 olur. Bazı durumlarda kökün
son har󰁩n󰁩n ses󰁩 değ󰁩ş󰁩r. Masdardan –den ek󰁩 kaldırıl-
dığında görülen değ󰁩ş󰁩kl󰁩kler:  /â 󰁩le b󰁩tenlerde bu har
‫ن‬‫د‬‫ا‬  = göndermek
kaldırılır. Meselâ; 󰁩r󰁩stâ-den
masdarında –den kalktıktan sonra 󰁩r󰁩stâ ‫ا‬/ ye-
r󰁩ne 󰁩r󰁩st /şekl󰁩 gel󰁩r. ‫و‬  /û 󰁩le b󰁩tenlerde ‫و‬/û
kalkar ve /â veya ‫ی‬‫آ‬/ ây gel󰁩r. Meselâ; Fermû-den
‫ن‬‫د‬  = buyurmak masdarından –den ek󰁩 kaldırıl-
dığında ermû / yer󰁩ne ermâ ‫ا‬ / veya ermây
‫ی‬‫ا‬  şekl󰁩 gel󰁩r. ‫ر‬/r 󰁩le b󰁩tenlerde bazılarında ‫ر‬ /âr
olur, bazılarında 󰁩se y󰁩ne ‫ر‬/r kalır: Şümür-den ‫ن‬‫د‬
= saymak masdarındak󰁩 –den ek󰁩 düştüğünde şümür
 / yer󰁩ne şümâr
‫ر‬‫ا‬  olur. Perver-den
‫ن‬‫د‬‫ر‬‫و‬ 
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
beslemek masdarının ek󰁩 düştüğünde perver ‫ر‬‫و‬  /
‫ن‬
󰁩󰁩l kökü olarak kalır. /n 󰁩le b󰁩ten masdar kökler󰁩nde
‫ن‬ aynen kalır: Hân-den ‫ن‬   = okumak masda-
rının –den ek󰁩 düştüğünde, hân ‫ن‬  kalır. ‫ی‬/y 󰁩le
b󰁩ten 󰁩󰁩l kökler󰁩nde ‫ی‬/y düşer: Bûsî-den ‫ن‬  
= öpmek masdarındak󰁩 –den ek󰁩 kalktığında bûsî
/ yer󰁩ne bûs ‫س‬/ kalır. -ten’l󰁩 masdarlarda gö-
rülen değ󰁩şmeler: Masdardak󰁩 –ten kaldırıldıktan son-
ra kalan kökler󰁩n son har󰁩 ‫خ‬/hı 󰁩le b󰁩tenlerde ‫خ‬ kal-
‫ز‬
tıktan sonra endâh ‫خ‬   
kar ve  gel󰁩r: Endâh-ten = atmak –ten kalk-
/ yer󰁩ne endâz ‫ز‬ 
/ gel󰁩r.
‫س‬ /s 󰁩le b󰁩ten köklerde ‫س‬ har󰁩; /h, ‫ی‬/y, ‫ن‬/n, /
nd, ‫ی‬‫و‬/ ûy harfler󰁩ne dönüşeb󰁩l󰁩r: Hâs-ten   
= 󰁩stemek, hâh/‫ه‬  ; Ârâs-ten  ‫ر‬ = süslemek,
-ten ek󰁩 atıldığında ârâs yer󰁩ne ârây ‫ی‬ ‫ر‬ /; Cüs-ten
 = aramak, cûy ‫ی‬/; Ş󰁩kes-ten  =
kırmak, ş󰁩ken/; Peyves-ten = ulaşmak,
‫ر‬  ‫د‬‫ر‬ ‫ش‬ ‫ش‬
peyvend/  g󰁩b󰁩.  /ş 󰁩le b󰁩ten köklerde  har-
󰁩; /r, /îs, /rd harfler󰁩ne dönüşeb󰁩l󰁩r: Dâş-ten
 ‫د‬ = mâl󰁩k olmak, dâr/ ‫ر‬ ‫د‬; Nüvîş-ten  =
yazmak, nüvîs/ ; Geş-ten ‫ک‬  = dolaşmak,
dönmek, gerd/‫د‬‫ک‬  g󰁩b󰁩.‫ف‬  / 󰁩le b󰁩ten köklerde ‫ف‬ 
har󰁩; ‫ب‬/b ye dönüşür: F󰁩rî-ten  = aldatmak,
-ten ek󰁩 çıkartıldığına 󰁩rîb  g󰁩b󰁩. Hem –den’l󰁩
hem –ten’l󰁩 masdarların ek󰁩 atıldığında kalan 󰁩󰁩l göv-
des󰁩n󰁩n yukarıda anlattılan uygulamalara uymayan
󰁩st󰁩snâ durumları vardır. Bunlar da her zaman göz
önünde bulundurulmalıdır.
Farsçada F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş İs󰁩mler󰁩 Tanıyab󰁩lmek
2
Farsçada 󰁩󰁩ller󰁩n em󰁩r ve geçm󰁩ş zaman gövdeler󰁩ne
bazı ekler get󰁩r󰁩lerek 󰁩s󰁩mler türet󰁩l󰁩r. Bunlar 󰁩󰁩lden
kaynaklanan hal ve key󰁩yet󰁩, bazen de 󰁩󰁩l󰁩n tarzını ve
şekl󰁩n󰁩 açıklayan 󰁩s󰁩mlerd󰁩r. Bunların bell󰁩 başlıları; -e
    ek󰁩 󰁩le (hande ‫ه‬ = gülme, gülüş); -󰁩ş ‫ش‬,, -ek󰁩 󰁩le
(âmûz󰁩ş ‫ش‬‫ز‬ 
= öğret󰁩ş); âr, ‫ر‬ ek󰁩 󰁩le (reâr ‫ر‬‫ا‬ ‫ر‬  
 =
= g󰁩tme, g󰁩d󰁩ş) yapılır.
112/167
8/12/2019
6. Ün󰁩te - Farsçada F󰁩󰁩l, F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş Kel󰁩meler, Farsçada B󰁩rleş󰁩k Kel󰁩meler
Farsçada F󰁩󰁩lden Türet󰁩lm󰁩ş Sıfatları Tanıyab󰁩lmek
3
Farsçada 󰁩󰁩llerden kel󰁩me yapımının temel󰁩n󰁩 mas-
darların –den ve –ten ekler󰁩n󰁩 attıktan sonra elde ed󰁩-
len em󰁩r gövdes󰁩 󰁩le kel󰁩meler󰁩n sonundak󰁩 n/   har- ‫ن‬
󰁩n󰁩n atılmasıyla elde ed󰁩len geçm󰁩ş zaman gövde-
s󰁩 oluşturur. Sıat-󰁩󰁩l yapımında da bu köklerden 󰁩s-
t󰁩ade ed󰁩l󰁩r. F󰁩󰁩ler󰁩n em󰁩r ve geçm󰁩ş zaman gövde-
ler󰁩ne get󰁩r󰁩ld󰁩kler󰁩nde sıat elde etmem󰁩z󰁩 sağlayan
ekler şunlardır: İsm-󰁩 a󰁩l anlamında sıatlar yapan-
lar: ende, : hânende=okuyan; -ân:  gûyân=söyleyen;
-â:  gûyâ=söyleyen. Bazı durumlarda 󰁩sm-󰁩 â󰁩l ba-
zen de 󰁩sm-󰁩 me‘ûl anlamlı sıatlar yapan ekler: -e  sıatlar(müşk-bû  = m󰁩sk kokulu); sıat kes-
 Âerîde= yaratılmış, egende= yıkılmış. Bu ek aynı
zamanda geç󰁩şl󰁩 󰁩󰁩llerde geçm󰁩ş zaman 󰁩sm-󰁩 a󰁩l󰁩 ve
󰁩sm-󰁩 me ‘ûlü anlamlarını b󰁩r arada bulunduran ke-
l󰁩meler de yapmaktadır. güe= söylem󰁩ş, söylenm󰁩ş
g󰁩b󰁩. Geç󰁩şs󰁩z 󰁩󰁩llerde geçm󰁩ş zaman 󰁩sm-󰁩 a󰁩l󰁩 göre-
 v󰁩n󰁩 yapan sıatlar elde etmem󰁩z󰁩 de sağlamaktadır;
mürde=ölmüş, ree=g󰁩tm󰁩ş, puhte=p󰁩şm󰁩ş g󰁩b󰁩.
Farsçada B󰁩rleş󰁩k İs󰁩mler ve B󰁩rleş󰁩k Sıfatları Tanıyab󰁩lmek
4 yapılmış sıat-󰁩󰁩l kel󰁩melerle yapılan b󰁩rleş󰁩k sıat-
Farsçada b󰁩rleş󰁩k kel󰁩meler 󰁩k󰁩 veya daha azla kel󰁩me-
den oluşan yapılara den󰁩l󰁩r. Bunların b󰁩r kısmı b󰁩rleş-
t󰁩kler󰁩nde 󰁩s󰁩m yaparlar ve b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m adını alırlar.
B󰁩r kısmı 󰁩se b󰁩rleşt󰁩kler󰁩nde sıat hal󰁩n󰁩 alırlar. Bunla-
ra b󰁩rleş󰁩k sıat den󰁩l󰁩r. B󰁩rleş󰁩k İs󰁩mler: Bunların b󰁩r-
kaç şek󰁩lde oluşturulma b󰁩ç󰁩m󰁩 vardır. Atı bağlacı   ‫و‬
(u ,ü) 󰁩le yapılan b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler; 󰁩s󰁩m tamlaması şek-
l󰁩nde olup sonradan 󰁩zaet kesres󰁩 kaldırılarak tek b󰁩r
kel󰁩me hal󰁩ne gelm󰁩ş b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler g󰁩b󰁩. Bunlar da
kend󰁩 󰁩çer󰁩s󰁩nde b󰁩r takım özell󰁩kler göster󰁩r; , ( u,
ü) bağlacı 󰁩le yapılan b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler: Aynı kökden gel󰁩p
‫و‬
aynı anlamları taşıyan 󰁩k󰁩 kel󰁩men󰁩n  󰁩le bağlanmasıy-
la yapılanları olduğu g󰁩b󰁩 (Gü ü gû ‫ک‬ ‫و‬ ‫ک‬
     =
ded󰁩kodu) b󰁩rb󰁩r󰁩n󰁩n zıddı anlam taşıyan 󰁩k󰁩 kel󰁩me de
aynı bağlaçla b󰁩r araya gelerek b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m yapab󰁩l󰁩r-
ler (zîr ü zeber‫ز‬  ‫و‬ ‫ز‬  = alt üst). B󰁩r kel󰁩men󰁩n tek-
rarı yapılırken baştak󰁩 har󰁩n m/ ‫م‬  ünsüzü 󰁩le değ󰁩şt󰁩-
r󰁩lmes󰁩yle yapılan tekrarlardan oluşan b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler
de vardır (Herc ü merc ‫ج‬ ‫و‬ ‫ج‬
     = karma karı-
şık). B󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler󰁩n bazıları tamlamalarda kullanı-
lan 󰁩zaet kesreler󰁩n󰁩n (-ı, -󰁩) kaldırılmasıyla oluşmuş-
tur (ser-kâr ‫ر‬‫ا‬‫ک‬ 
 = 󰁩ş󰁩n başı) . Bazıları da tamlama-
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
107
ların ters çevr󰁩lmes󰁩yle ortaya çıkmıştır (Gül-deste
‫ک‬  =gül demet󰁩, seçme eserler (deste-󰁩 gül’den).
B󰁩rleş󰁩k Sıfatlar: Farsçada b󰁩rleş󰁩k sıatlar 󰁩k󰁩 󰁩sm󰁩n
yanyana gelmes󰁩yle yapılab󰁩ld󰁩ğ󰁩 g󰁩b󰁩 b󰁩r sıat ve b󰁩r
󰁩sm󰁩n b󰁩r araya gelmes󰁩yle de yapılab󰁩l󰁩r. Genel ola-
rak 󰁩k󰁩 ana şek󰁩lde meydana get󰁩r󰁩l󰁩rler. B󰁩r󰁩nc󰁩-
s󰁩 󰁩s󰁩m ve sıat tamlamalarında yapılan değ󰁩ş󰁩kl󰁩k-
lerle elde ed󰁩lenler k󰁩 󰁩zâet kesres󰁩 kaldırılarak yapı-
lan b󰁩rleş󰁩k sıatlar (mâh-peyker  ‫ه‬‫ا‬
  = ay yüz-
lü); 󰁩s󰁩m tamlaması ters󰁩ne çevr󰁩lerek yapılan b󰁩rleş󰁩k
res󰁩 kaldırılarak yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlar(Rû-s󰁩yâh ‫و‬‫ر‬ 
‫ه‬‫ا‬ =s󰁩yâh yüzlü, yüzü kara); sıat tamlaması ters󰁩-
ne çev󰁩r󰁩lerek yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlar olarak sınıflan-
dırılanlardır (Teng-dest ‫د‬ 
    = el󰁩 sıkıntılı,
darda kalmış). İk󰁩nc󰁩 b󰁩r grup 󰁩se 󰁩󰁩l kökler󰁩ne yapı-
lan 󰁩lavelerle elde ed󰁩len sıatları yan󰁩 sıat-󰁩󰁩ller󰁩 kul-
lanarak yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlardır. 1- İsm-󰁩 â󰁩l (et-
ken) kel󰁩melerle yapılanlar: Bunlar –ân ‫آ‬/ ek󰁩 alarak
lardır. Bu tür b󰁩rleş󰁩k sıatlarda 󰁩s󰁩m önce sıat sonra
gel󰁩r (c󰁩ğer-sûzân ‫ن‬ ‫ز‬ 
   =c󰁩ğer yakan (󰁩sm-󰁩
â‘󰁩l). 2- İsm-󰁩 me‘ûlle yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlar: Bun-
lar geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩ne yapılmış eklerle elde ed󰁩-
len kel󰁩melerle (󰁩sm-󰁩 me‘ûl, ed󰁩lgen) yapılan b󰁩rle-
ş󰁩k sıatlardır (umûr-dîde ‫ه‬‫د‬‫ر‬ 
= 󰁩ş görmüş, tec-
rübel󰁩 (󰁩sm-󰁩 me‘ûl). Bu yapılarda bazen sıat 󰁩s󰁩m-
den önce geleb󰁩l󰁩r(Ş󰁩keste-d󰁩   ‫ل‬‫د‬ 
 = gönlü kı-
rılmış, kederl󰁩). 3- Geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩 󰁩le yapılan
b󰁩rleş󰁩k sıatlar: Ha󰁩flet󰁩lm󰁩ş masdar da den󰁩len geç-
m󰁩ş zaman gövdeler󰁩 h󰁩çb󰁩r ek almadan da kend󰁩 baş-
larına sıat-󰁩󰁩l (󰁩sm-󰁩 me‘ûl) anlamı taşırlar. Sonla-
rına –e /  ek󰁩 almayan 󰁩sm-󰁩 me‘ûllerd󰁩r. Bunlarda
󰁩s󰁩m önce sıat sonra gel󰁩r ( sâl-hurd ‫د‬ ‫ل‬‫ا‬
   = yaş
geç󰁩rm󰁩ş, 󰁩ht󰁩yar). 4- Em󰁩r gövdes󰁩 (hal-gen󰁩ş zaman)
󰁩le yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlar: Em󰁩r gövdes󰁩 󰁩sm-󰁩 â󰁩l an-
lamı veren 󰁩󰁩l tabanıdır. Farsça 󰁩󰁩ller󰁩n em󰁩r gövdeler󰁩
aynı zamanda sıat-󰁩󰁩l anlamı taşırlar. Dolayısıyla b󰁩r-
leş󰁩k sıat yapımında en azla bu yapı kullanılmıştır. Bu
tür b󰁩rleş󰁩k sıatlarda 󰁩s󰁩m önce sıat-󰁩󰁩l (em󰁩r gövde-
s󰁩) sonra gel󰁩r (C󰁩hân-ârâ
(󰁩sm-󰁩 â󰁩l). ‫ر‬ ‫ن‬‫ا‬ = c󰁩hânı süsleyen
113/167
8/12/2019 tar112u

108 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Farsçada Zarf Gruplarını Tanıyab󰁩lmek lü); 󰁩s󰁩m tamlaması ters󰁩ne çevr󰁩lerek yapılan b󰁩rle-
5

Farsçada ön eklerle yapılan 󰁩s󰁩mler bahs󰁩nde de 󰁩ş- ş󰁩k sıatlar(müşk-bû ‫و‬‫ب‬‫م‬ = m󰁩sk kokulu); sıat
lend󰁩ğ󰁩 g󰁩b󰁩 bazı kel󰁩melere get󰁩r󰁩len ön ve son ekler-
kesres󰁩 kaldırılarak yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlar(Rû-s󰁩yâh
  ‫ب‬ ‫ا‬
le bazı 󰁩s󰁩m ve sıatlar yapılıyordu. â- /, be- /, tâ- /
 
 ‫ا‬‫س‬  = s󰁩yâh yüzlü, yüzü kara); sıat tamlama-
g󰁩b󰁩 ön eklerle yapılan kel󰁩me grupları bazen zar gö-
sı ters󰁩ne çev󰁩r󰁩lerek yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlar olarak sı-
  = baştan başa,
rev󰁩 gören yapılardır; ser-â-ser
 
nıflandırılanlardır (Teng-dest ‫س‬  = el󰁩 sı-
dest be-dest=   ‫د‬  el ele, ser tâ-pâ ‫ا‬‫ا‬   kıntılı, darda kalmış). İk󰁩nc󰁩 b󰁩r grup 󰁩se 󰁩󰁩l kökler󰁩ne
= baştan ayağa g󰁩b󰁩. yapılan 󰁩lavelerle elde ed󰁩len sıatları yan󰁩 sıat-󰁩󰁩ller󰁩
kullanarak yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlardır. 1- İsm-󰁩 â󰁩l (et-
Farsçada B󰁩rleş󰁩k İs󰁩mler ve B󰁩rleş󰁩k Sıfatlar  ken) kel󰁩melerle yapılanlar: Bunlar –ân/‫ن‬‫آ‬  ek󰁩 alarak
6
Farsçada b󰁩rleş󰁩k kel󰁩meler 󰁩k󰁩 veya daha azla kel󰁩me- yapılmış sıat-󰁩󰁩l kel󰁩melerle yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlar-
den oluşan yapılara den󰁩l󰁩r. Bunların b󰁩r kısmı b󰁩rleş- dır. Bu tür b󰁩rleş󰁩k sıatlarda 󰁩s󰁩m önce sıat sonra gel󰁩r
t󰁩kler󰁩nde 󰁩s󰁩m yaparlar ve b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m adını alırlar.
B󰁩r kısmı 󰁩se b󰁩rleşt󰁩kler󰁩nde sıat hal󰁩n󰁩 alırlar. Bun-
(c󰁩ğer-sûzân  ‫ن‬ ‫ز‬ 
   = c󰁩ğer yakan (󰁩sm-󰁩 â‘󰁩l).
2- İsm-󰁩 me‘ûlle yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlar: Bunlar geç-
lara b󰁩rleş󰁩k sıat den󰁩l󰁩r. B󰁩rleş󰁩k İs󰁩mler : Bunların b󰁩r-
m󰁩ş zaman gövdes󰁩ne yapılmış eklerle elde ed󰁩len ke-
kaç şek󰁩lde oluşturulma b󰁩ç󰁩m󰁩 vardır. Atı bağlacı(   l󰁩melerle (󰁩sm-󰁩 me‘ûl, ed󰁩lgen) yapılan b󰁩rleş󰁩k sı-
u, ü) 󰁩le yapılan b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler; 󰁩s󰁩m tamlaması şek-
atlardır (umûr-dîde  ‫د‬‫ي‬‫و‬‫م‬  = 󰁩ş görmüş, tecrü-
l󰁩nde olup sonradan 󰁩zaet kesres󰁩 kaldırılarak tek b󰁩r
bel󰁩 (󰁩sm-󰁩 me‘ûl). Bu yapılarda bazen sıat 󰁩s󰁩mden
kel󰁩me hal󰁩ne gelm󰁩ş b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler g󰁩b󰁩. Bunlar da
 
önce geleb󰁩l󰁩r(Ş󰁩keste-d󰁩  ‫ت‬‫ش‬ = gönlü kı-
kend󰁩 󰁩çer󰁩s󰁩nde b󰁩r takım özell󰁩kler göster󰁩r;  , ( u,
rılmış, kederl󰁩). 3- Geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩 󰁩le yapılan
ü) bağlacı 󰁩le yapılan b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler: Aynı kökden ge-
b󰁩rleş󰁩k sıatlar: Ha󰁩flet󰁩lm󰁩ş masdar da den󰁩len geç-
l󰁩p aynı anlamları taşıyan 󰁩k󰁩 kel󰁩men󰁩n  󰁩le bağlan- m󰁩ş zaman gövdeler󰁩 h󰁩çb󰁩r ek almadan da kend󰁩 baş-
masıyla yapılanları olduğu g󰁩b󰁩 (Gü ü gû   ‫ک‬  larına sıat-󰁩󰁩l (󰁩sm-󰁩 me‘ûl) anlamı taşırlar. Sonları-
na –e/‫ه‬ ek󰁩 almayan 󰁩sm-󰁩 me ‘ûllerd󰁩r. Bunlarda 󰁩s󰁩m
‫و‬‫=ک‬ ded󰁩kodu) b󰁩rb󰁩r󰁩n󰁩n zıddı anlam taşıyan 󰁩k󰁩 ke-
l󰁩me de aynı bağlaçla b󰁩r araya gelerek b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m
 
önce sıat sonra gel󰁩r ( sâl-hurd ‫ر‬‫خ‬ ‫ا‬‫س‬ = yaş ge-
ç󰁩rm󰁩ş, 󰁩ht󰁩yar). 4- Em󰁩r gövdes󰁩 (hal-gen󰁩ş zaman) 󰁩le
  
yapab󰁩l󰁩rler (zîr ü zeber  ‫ر‬   ‫ر‬‫ي‬  = alt üst). B󰁩r ke- yapılan b󰁩rleş󰁩k sıatlar: Em󰁩r gövdes󰁩 󰁩sm-󰁩 â󰁩l anla-
l󰁩men󰁩n tekrarı yapılırken baştak󰁩 har󰁩n m/‫م‬  ünsüzü mı veren 󰁩󰁩l tabanıdır. Farsça 󰁩󰁩ller󰁩n em󰁩r gövdeler󰁩
󰁩le değ󰁩şt󰁩r󰁩lmes󰁩yle yapılan tekrarlardan oluşan b󰁩rle- aynı zamanda sıat-󰁩󰁩l anlamı taşırlar. Dolayısıyla b󰁩r-
  
ş󰁩k 󰁩s󰁩mler de vardır (Herc ü merc  ‫ر‬‫م‬  ‫ر‬‫ه‬   = leş󰁩k sıat yapımında en azla bu yapı kullanılmıştır.
karma karışık). B󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mler󰁩n bazıları tamlamalar- Bu tür b󰁩rleş󰁩k sıatlarda 󰁩s󰁩m önce sıat-󰁩󰁩l (em󰁩r göv-
des󰁩) sonra gel󰁩r (C󰁩hân-ârâ ‫آ‬ ‫ا‬‫ج‬ = c󰁩hânı süs-
   
da kullanılan 󰁩zaet kesreler󰁩n󰁩n (-ı, -󰁩) kaldırılmasıy-
la oluşmuştur (ser-kâr  ‫ا‬‫ک‬‫ر‬‫س‬  = 󰁩ş󰁩n başı) . Bazıla- leyen (󰁩sm-󰁩 â󰁩l).
rı da tamlamaların ters çevr󰁩lmes󰁩yle ortaya çıkmış-   Farsçada Zarf Grupları:Farsçada ön eklerle yapı-
lan 󰁩s󰁩mler bahs󰁩nde de 󰁩şlend󰁩ğ󰁩 g󰁩b󰁩 bazı kel󰁩mele-
tır (Gül-deste  ‫ت‬‫س‬‫د‬‫ک‬  = gül demet󰁩, seçme eser-
re get󰁩r󰁩len ön ve son eklerle bazı 󰁩s󰁩m ve sıatlar ya-
ler (deste-󰁩 gül’den).
  B󰁩rleş󰁩k Sıfatlar:Farsçada b󰁩rleş󰁩k sıatlar 󰁩k󰁩 󰁩sm󰁩n pılıyordu. â-/‫آ‬, be-/, tâ-/‫ا‬ g󰁩b󰁩 ön eklerle yapı-
yanyana gelmes󰁩yle yapılab󰁩ld󰁩ğ󰁩 g󰁩b󰁩 b󰁩r sıat ve b󰁩r lan kel󰁩me grupları bazen zar görev󰁩 gören yapılar-
󰁩sm󰁩n b󰁩r araya gelmes󰁩yle de yapılab󰁩l󰁩r. Genel ola- dır; ser-â-ser ‫ر‬‫س‬‫ر‬‫س‬  = baştan başa, dest be-dest =
‫س‬‫د‬ ‫س‬el ele, ser tâ-pâ  ‫ا‬‫پ‬‫ا‬ ‫ر‬‫س‬  = baştan
rak 󰁩k󰁩 ana şek󰁩lde meydana get󰁩r󰁩l󰁩rler. B󰁩r󰁩nc󰁩-
s󰁩 󰁩s󰁩m ve sıat tamlamalarında yapılan değ󰁩ş󰁩kl󰁩kler-
le elde ed󰁩lenler k󰁩 󰁩zâet kesres󰁩 kaldırılarak yapılan ayağa g󰁩b󰁩.
 
b󰁩rleş󰁩k sıatlar (mâh-peyker ‫ر‬‫پ‬ ‫ا‬‫م‬  = ay yüz-

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 114/167
8/12/2019 tar112u

6. Ün󰁩te - Farsçada F󰁩󰁩l, F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş Kel󰁩meler, Farsçada B󰁩rleş󰁩k Kel󰁩meler 109

Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım
1.  Farsça 󰁩󰁩llerle 󰁩lg󰁩l󰁩 aşağıdak󰁩 󰁩adelerden hang󰁩s󰁩 yanlıştır? 6.  Aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩 󰁩󰁩lden türem󰁩ş 󰁩s󰁩m değ󰁩ld󰁩r?
a. Farsçada 󰁩󰁩l kökler󰁩 masdarlardan –ten/  ve –den a. pîrâye
/ ekler󰁩 atılarak elde ed󰁩l󰁩r.
 ‫ي‬‫ر‬‫پ‬
b. nümây󰁩ş ‫ي‬‫ا‬ 
b. Farsça 󰁩󰁩l em󰁩r tek󰁩l 2. şahıs gövdeler󰁩, masdarlardan
c. bûse ‫س‬‫و‬
–ten/  ve –den/ ekler󰁩 atılarak elde ed󰁩l󰁩r.
d. güâr ‫ا‬‫ت‬‫ک‬
c. F󰁩󰁩ller󰁩n geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩 masdarın sonundak󰁩
e. mânend ‫د‬‫ن‬‫ا‬‫م‬ 
 har󰁩n󰁩n atılmasıyla elde ed󰁩l󰁩r.
d. Farsça masdarlar, Osmanlıcada çok yaygın olarak 7.  Aşağıdak󰁩 sıatlardan hang󰁩s󰁩 󰁩sm-󰁩 a󰁩l (etken) anlamlıdır?
kullanılmıştır.
a. hânende ‫د‬‫ن‬‫و‬‫خ‬
e. Farsça 󰁩󰁩l em󰁩r gövdeler󰁩, Osmanlıcada çok yaygın
olarak kullanılmıştır. b. çeşîden ‫د‬‫چ‬ 

2.  Aşağıdak󰁩 kel󰁩melerden hang󰁩s󰁩nde 󰁩󰁩l geçm󰁩ş zaman c. egende ‫د‬‫ف‬

gövdes󰁩n󰁩 󰁩ade etmekted󰁩r? d. pesendîden ‫د‬‫ي‬‫د‬‫پ‬
a. ‫خ‬‫ر‬‫ف‬  ürûht e. g󰁩r󰁩e ‫ت‬‫ف‬‫ر‬‫ک‬
b. ‫ي‬‫د‬‫ن‬ endîş 8.  Aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩 󰁩sm-󰁩 me‘ûl anlamlı b󰁩r sıat-󰁩󰁩ld󰁩r?
c. ‫ي‬‫ر‬‫ف‬ 󰁩rîb a. g󰁩ryân ‫ا‬‫ي‬‫ر‬‫ک‬
d. ‫ش‬‫ذ‬‫ک‬ güzâşten b. pesendîde ‫د‬‫ي‬‫د‬‫پ‬
e. ‫ا‬‫ن‬  c. tâbende‫د‬ ‫ا‬
3.  Aşağıdak󰁩 󰁩󰁩llerden hang󰁩s󰁩n󰁩n Türkçe anlamı yanlıştır?  d. handân ‫د‬‫خ‬
a. ‫د‬‫ش‬‫و‬‫پ‬ pûşîden = g󰁩ymek  e. dânâ ‫ا‬‫ن‬ 
b. ‫ر‬‫پ‬ perdâz = düzenle 9.  Aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩 b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m özell󰁩ğ󰁩 göster󰁩r?
c. ‫ي‬‫ر‬‫ف‬  󰁩rîen = aldatmak  a. melek-sîmâ ‫ا‬‫س‬ ‫م‬ 
d. ‫د‬ rencîden = sıkıntı çekmek  b. sîne-sâ ‫ا‬‫س‬ ‫س‬ 
e. ‫د‬‫ت‬‫س‬‫ر‬‫پ‬ perestîden = beslemek. c. müşk-bû ‫و‬‫ب‬‫م‬ 
4.  Aşağıdak󰁩 󰁩󰁩llerden hang󰁩s󰁩n󰁩n em󰁩r gövdes󰁩 doğru ver󰁩lm󰁩şt󰁩r? d. kütüb-hâne ‫ن‬‫ا‬‫ب‬‫ت‬‫ک‬
a. ‫ز‬‫ف‬ üzûden ‫ز‬‫ف‬ üzûn. e. şîrîn-zebân ‫ا‬  ‫ي‬‫ر‬‫ش‬
b.
c.
‫د‬
‫و‬‫ك‬
 keşîden
 nümûden ‫ا‬‫ا‬ nümâ
‫ک‬ güşâ 10. Aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩 b󰁩rleş󰁩k sıattır?

‫د‬‫ش‬‫و‬‫ن‬ nûşîden ‫ی‬‫ا‬ 
a. cüst ü cû ‫و‬‫ج‬   ‫ج‬ 
d.
b. mîr-l󰁩vâ ‫و‬‫ل‬‫ر‬‫م‬ 
e. ‫د‬‫س‬ resîden ‫د‬‫س‬ resîd
c. d󰁩l-ş󰁩keste ‫ت‬‫ش‬   
5.  Aşağıdak󰁩 󰁩󰁩llerden hang󰁩s󰁩n󰁩n em󰁩r gövdes󰁩 yanlış ver󰁩lm󰁩şt󰁩r? d. târ-mâr ‫ا‬‫م‬  ‫ا‬
a.  dâden  d󰁩h e. pend-nâme ‫م‬‫ا‬‫ن‬‫د‬‫پ‬ 
b. ‫د‬‫ن‬‫و‬‫خ‬  hânden ‫و‬‫خ‬  hân
c. ‫س‬‫ر‬‫پ‬ pîrâsten ‫ر‬‫پ‬ pîrâ
d. ‫خ‬‫ر‬‫پ‬ perdâhten ‫ر‬‫پ‬ perdâh
e. ‫ر‬‫پ‬ perverden ‫ر‬‫پ‬ perver

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 115/167
8/12/2019
110 Osmanlı Türkçes󰁩-II
Okuma Parçası
Aşağıdak󰁩 metn󰁩 okuyunuz ve 󰁩çer󰁩s󰁩nde geçen Farsça konu
unsurlarını bulmaya çalışınız.
Okuma Parçası 1: Metn󰁩n Okunuşu
Sonraları o makule nev-resîdegânın devr󰁩 geçüp Enderûn-ı
hümâyûn’da Sır Kât󰁩b󰁩 Ahmed Eend󰁩 g󰁩b󰁩 dühât-ı ashâb-ı
d󰁩râyet ü etânetden zâtlar yet󰁩şd󰁩 lâk󰁩n anlar dah󰁩 vükelâ-yı
asr 󰁩le b󰁩rl󰁩kde celb ve cem‘-󰁩 emvâle hasr-ı efâr eyled󰁩ler ve
İstanbulca görülmed󰁩k tarz ve sûretde büyük ve müzeyyen
hâne ve sâh󰁩l-hâneler 󰁩nşâsıyla z󰁩yâde seâhat ü 󰁩ht󰁩şâmâta
düşdüler. Ve Bâb-ı âlî r󰁩câl󰁩 g󰁩b󰁩 ba‘de’l-asr evler󰁩ne gelüp sa-
bahley󰁩n Enderûn-ı hümâyûn’a g󰁩der ve Bâb-ı âlî’ye mahsûs
olan 󰁩şler󰁩 kendü evler󰁩nde 󰁩crâ 󰁩der oldular. Ve g󰁩celer󰁩
mukatâ‘at mültez󰁩mler󰁩 ve Memleketeyn’󰁩n kapu kethudâları
g󰁩b󰁩 yed-󰁩 rüşvet olan kesân veyâhûd esâ󰁩lden b󰁩r takım kâse-
lîsân 󰁩le hem-bezm musâhabet ve gâh hâneler󰁩nde ve gâh ka-
yıklarla mehtâba çıkup den󰁩z üzer󰁩nde bâzende ve hânende
 ve sâzendeler 󰁩le seyr-󰁩 âheng-󰁩 encümen-󰁩 îş ü 󰁩şret olup
âlem-󰁩 âb key󰁩yle esrâr-ı saltanatı dah󰁩 ağyâra âş ed󰁩ver󰁩rler-
d󰁩. Sultân Selîm Han hazretler󰁩 󰁩se kurenâsına pek z󰁩yâde em-
n󰁩yyet ü 󰁩‘t󰁩mâd 󰁩derek onlardan b󰁩r şey ketm 󰁩tmez olduğun-
dan devlet󰁩n rûhı mesâbes󰁩nde olan serâ’󰁩r󰁩 mektûm tutıla-
mayup mânend-󰁩 mesel sâ’󰁩r evâh-ı nâsda dâ’󰁩r olup g󰁩derd󰁩.
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
Hattâ b󰁩r de ‘a Topkapu Sarây-ı hümâyûnunda gâyet
mahremâne b󰁩r mecl󰁩s-󰁩 hâssü’l-hâss olmuş󰁩d󰁩 k󰁩 ka’󰁩m-
makam paşa b󰁩le dâh󰁩l değ󰁩l 󰁩d󰁩. Arası çok geçmeks󰁩z󰁩n
mecl󰁩s󰁩n sûret-󰁩 müzâkere ve karârı aynıyla Par󰁩s’de matbû‘
b󰁩r Fransız gazetes󰁩nde görülerek erkân-ı devlet püşt be-
dîvâr-ı  hayret olmuş󰁩d󰁩. İşbu uzemâ-yı r󰁩câl-󰁩 enderûna ba-
karak sâ’󰁩r huddâm-ı Sarây-ı hümâyûn dah󰁩 lâübâl󰁩yâne taş-
ra çıkup gezerler ve bîrûn 󰁩le 󰁩ht󰁩lât 󰁩derler 󰁩d󰁩. Nâs 󰁩se esîr-󰁩
âdet ü te‘âmül olduğundan bu makule hılâ-ı âde vaz‘ ve
tavrlar enzâr-ı umûm󰁩yyede pek ç󰁩rk󰁩n görünürdü. Hattâ
gılmân-ı hâssadan ba‘zıları kahve-hâne ve bâzîce-gâh m󰁩s󰁩l-
lü mecma‘-ı nâs olan mahallerde görüldükçe halk “bu kadar
kaydsızlık ned󰁩r ve bu mertebe ham󰁩yyets󰁩zl󰁩k ne d󰁩mekd󰁩r ?”
deyu söylenürd󰁩.
Kaynak: Cevdet Paşa, Târîh, c. VIII., İstanbul 1309.
Okuma Metn󰁩ndek󰁩 Farsça Unsurların Konu Çözümü
Nev-resîde = yen󰁩 yet󰁩şm󰁩ş, genç: b󰁩rleş󰁩k sıat. F󰁩󰁩l󰁩n geçm󰁩ş
zaman gövdes󰁩ne –e ek󰁩 get󰁩r󰁩lerek (resîde) 󰁩sm-󰁩 me ‘ulle ya-
pılmış; sâh󰁩l-hâne = B󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m. İs󰁩m tamlaması ters çe-
 v󰁩r󰁩lerek ve 󰁩zaet kesres󰁩 kaldırılarak oluşturulmuş; seâhat
ü 󰁩ht󰁩şâm = b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m. Anlamca b󰁩rb󰁩r󰁩ne yakın 󰁩k󰁩 kel󰁩-
men󰁩n vav 󰁩le b󰁩rleşt󰁩r󰁩lmes󰁩 sonucu oluşmuş b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m;
kâse-lîsân = çanak yalayıcılar; b󰁩rleş󰁩k sıat, kâse-lîs󰁩n çoğulu.
Lîsîden masdarının em󰁩r gövdes󰁩 olan lîs 󰁩le yapılmış; hem-
bezm = aynı mecl󰁩sde bulunan: sıat; -hem ön ek󰁩 󰁩le yapıl-
mış; bâzende = oynayan; 󰁩󰁩l󰁩n em󰁩r gövdes󰁩ne –ende ek󰁩 ko-
nularak yapılmış sıat; hânende = şarkıcı, şarkı söyleyen. 󰁩󰁩l󰁩n
em󰁩r gövdes󰁩ne –ende ek󰁩 konularak yapılmış sıat; sâzende
= saz çalan, çalgıcı: 󰁩󰁩l󰁩n em󰁩r gövdes󰁩ne –ende ek󰁩 konula-
rak yapılmış sıat; îş ü 󰁩şret = y󰁩y󰁩p 󰁩ç󰁩p eğlenme, seâhat: ya-
kın anlamlı 󰁩k󰁩 󰁩sm󰁩n vavla b󰁩rleşt󰁩r󰁩lmes󰁩nden oluşmuş b󰁩r-
leş󰁩k 󰁩s󰁩m; kahve-hâne = b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m; 󰁩s󰁩m tamlaması ters󰁩-
ne çev󰁩r󰁩lerek ve 󰁩zaet 󰁩şaret󰁩n󰁩n kalkmasıyla oluşmuş ; püşt
ber-dîvâr = hayret󰁩 duvarda asılı; b󰁩rleş󰁩k sıat. –ber ön ek󰁩 󰁩le
yapılmış sıattan hareketle.
116/167
8/12/2019 tar112u

6. Ün󰁩te - Farsçada F󰁩󰁩l, F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş Kel󰁩meler, Farsçada B󰁩rleş󰁩k Kel󰁩meler 111

Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım Yanıt Anahtarı

1. d Yanıtınız yanlış 󰁩se “F󰁩󰁩ller” konusunu yen󰁩den göz- Sıra S󰁩zde 5
den geç󰁩r󰁩n󰁩z. Tîğ = ok; 󰁩s󰁩m; cân-s󰁩tân = can alan: b󰁩rleş󰁩k sıat. S󰁩tâden
2. a Yanıtınız yanlış 󰁩se “F󰁩󰁩l Gövdeler󰁩” konusunu yen󰁩- masdarının em󰁩r gövdes󰁩 olan s󰁩tân la yapılmış; zâg = karga:
den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. 󰁩s󰁩m, zegân = çaylak: 󰁩s󰁩m zâg u zegân = atı vavıyla yapılmış
3. e Yanıtınız yanlış 󰁩se “F󰁩󰁩ller Tablosunu” yen󰁩den gözden b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m; mânend = benzer, eş: 󰁩s󰁩m; mürg = kuş: 󰁩s󰁩m;
geç󰁩r󰁩n󰁩z. ş󰁩kâr-horde = avını yem󰁩ş, avlanmış: b󰁩rleş󰁩k sıat. Hûrde
4. c Yanıtınız yanlış 󰁩se “F󰁩󰁩ller󰁩n Em󰁩r Gövdeler󰁩” konu- geçm󰁩ş zaman gövdes󰁩ne –e ek󰁩 󰁩le yapılmış sıat; âş󰁩yâne =
sunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. kuş yuvası; mesken, ev: 󰁩s󰁩m; habâset-n󰁩şân = kötülük sah󰁩-
5. d Yanıtınız yanlış 󰁩se “F󰁩󰁩ller󰁩n Em󰁩r Gövdeler󰁩” konu- b󰁩, kötülük yapan: b󰁩rleş󰁩k sıat (İs󰁩m tamlamasının -n󰁩şân-ı
sunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. habâset- ters çevr󰁩lmes󰁩 ve 󰁩zaet kesres󰁩n󰁩n kaldırılmasıyla
6. e Yanıtınız yanlış 󰁩se “F󰁩󰁩lden Türem󰁩ş İs󰁩mler” konu- yapılmış); esb = at: 󰁩s󰁩m, (esb-󰁩 kanâ‘at = kanaat atı: 󰁩s󰁩m tam-
sunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. laması) süvâr = b󰁩nm󰁩ş, b󰁩n󰁩c󰁩: 󰁩s󰁩m, sıat; sîne = göğüs, yürek:
7. a Yanıtınız yanlış 󰁩se “F󰁩󰁩llerden Sıat Oluşturma” ko- 󰁩s󰁩m; pür-sen󰁩yye = yüce olan, yücel󰁩kle dolu: b󰁩rleş󰁩k sıat;
nusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. s󰁩per = arkasına saklanılacak şey: 󰁩s󰁩m; rûy-ı deryâ = derya
8. b Yanıtınız yanlış 󰁩se “İsm-󰁩 Me ‘ullerle Yapılan Sıat- yüzü, den󰁩z󰁩n yüzü: 󰁩s󰁩m tamlaması; dîde-bân = bekç󰁩, göz-
lar” konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z. cü: 󰁩s󰁩m. İs󰁩mden 󰁩s󰁩m yapma ek󰁩 olan ve meslek 󰁩sm󰁩 yapan
9. d Yanıtınız yanlış 󰁩se “B󰁩rleş󰁩k İs󰁩mler󰁩n Yapılışı” konu- –bân ek󰁩yle oluşturulmuş 󰁩s󰁩m; seg = köpek, 󰁩t: 󰁩s󰁩m; gür󰁩sne-
sunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.  vâr = aç kalmış: -vâr ek󰁩yle yapılmış sıat; bî-şümâr = sayısız,
10. c Yanıtınız yanlış 󰁩se “B󰁩rleş󰁩k Sıat” konusunu yen󰁩- hesapsız:-bî ön ek󰁩yle 󰁩s󰁩mden yapılmış sıat.
den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.

Sıra S󰁩zde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar

Sıra S󰁩zde 1 T󰁩murtaş, Faruk K. (2009). Osmanlı Türkçes󰁩 Gramer󰁩. İstanbul.
Ezber çalışması Devel󰁩, Hayat󰁩 (2001). Osmanlı Türkçes󰁩 Kılavuzu 1-2. İstanbul.

Sıra S󰁩zde 2
‫ی‬‫ا‬ ‫ز‬ /‫ا‬‫ز‬ âzmâ/âzmây, ‫ی‬‫ا‬ /‫ا‬ âsâ/âsây, ‫ز‬‫و‬ 
erûz, ‫ی‬  /    ezâ/ezây,  endîş,  bahş,  
pezîr,  pesend, ‫ف‬‫ا‬ ş󰁩kâ, ‫ر‬ şûr, ‫ی‬‫ا‬  /‫ا‬  
ermâ/ermây, ‫ی‬  cûy, ‫ه‬   hâh, ‫ر‬‫ذ‬‫ک‬  güzer, ‫س‬‫ر‬  res, 
 nüvîs.
Sıra S󰁩zde 3
Cevaplar: ‫ن‬ bûsîden,  ‫د‬ perdâhten,  
ş󰁩kesten, ‫ن‬‫د‬   ersûden, ‫ن‬   hânden, ‫ک‬ 
gürîhten, ‫ر‬  reen, ‫ا‬  n󰁩gâşte, ‫ن‬‫د‬
   nümûden,
‫ن‬‫ر‬  şûrîden.
Sıra S󰁩zde 4
s󰁩tâd, dâd, âmed, ş󰁩kest, re, ürûht, gü, şüd, harîd.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 117/167
8/12/2019 tar112u

OSMANLI TÜRKÇESİ-II

7Amaçlarımız


Bu ün󰁩tey󰁩 tamamladıktan sonra;
Farsça 󰁩s󰁩m tamlamaların󰁩 tanıyab󰁩lecek,
Farsça sıfat tamlamalarını tanıyab󰁩lecek,
 Farsça çoklu (z󰁩nc󰁩rleme) tamlamaları tanıyab󰁩lecek,
 Esk󰁩 met󰁩nlerdek󰁩 harfler󰁩n bugünkü alfabeyle çev󰁩r󰁩s󰁩n󰁩 yapab󰁩leceks󰁩n󰁩z.

Anahtar Kavramlar
• Farsça tamlamalarda tamlanan
• Farsça tamlamalarda tamlayan
• Farsça tamlamalarda uyum
durumu
• Farsça isim ve sıfat tamlamaları
• Metin çevirisi
• Transkripsiyon alfabesi

İç󰁩ndek󰁩ler

Farsçada Tamlamalar, • FARSÇADA TAMLAMALAR

OsmanlıTürkçes󰁩-II Transkr󰁩ps󰁩yon Alfabes󰁩 • TRANSKRİPSİYON (ÇEVİRİYAZI)

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 118/167
8/12/2019 tar112u

Farsçada Tamlamalar,
Transkr󰁩ps󰁩yon Alfabes󰁩

FARSÇADA TAMLAMALAR
İs󰁩m Tamlaması
Farsçada 󰁩s󰁩m tamlamasında önce tamlanan gel󰁩r. Daha sonra tamlayan yazılır. Bas󰁩t yan󰁩 󰁩k󰁩
kel󰁩meyle yapılan tamlamalarda 󰁩lk kel󰁩men󰁩n sonu –󰁩 󰁩le okunur. Buna 󰁩zâfet kesres󰁩 adı ve-
r󰁩l󰁩r. İzafet kesres󰁩 Türkçe’de kel󰁩men󰁩n ses uyumuna göre –ı veya –󰁩 şekl󰁩nde okunab󰁩l󰁩r. Ka-
lın ses uyumuna göre gelen kel󰁩melerde –ı şekl󰁩nde 󰁩nce ses uyumuna göre yapılmış kel󰁩me-
lerde –󰁩 şekl󰁩nde okunur. Kûh-ı Kaf  ‫ف‬ ‫ک‬ = Kaf Dağı veya ordu-yı sultân ‫ن‬ ‫ی‬‫و‬‫د‬‫ر‬‫و‬‫ا‬ 
= sultânın ordusu kalın sesle gelenlere örnek ver󰁩leb󰁩l󰁩r. Ma’den-󰁩 nühâs ‫ا‬‫ن‬ ‫ن‬ = ba-

kır maden󰁩,
yapraklı gül c󰁩sr-󰁩 Ergene ‫ه‬
g󰁩b󰁩 örnekler de‫ک‬  
󰁩nce  = Ergene
sesle b󰁩ten Köprüsü,
kel󰁩meler󰁩n gül-󰁩kesres󰁩n󰁩
󰁩zafet  ‫ك‬  ‫ک‬= yüz
sad-berggöster󰁩r.
Farsça 󰁩s󰁩m tamlamalarında tamlanan (muzâf) ve tamlayanın (muzâfun-󰁩leyh) her 󰁩k󰁩-
s󰁩n󰁩n de Farsça olması şartı yoktur. Bunlardan b󰁩r󰁩s󰁩 Farsça olab󰁩ld󰁩ğ󰁩 g󰁩b󰁩 her 󰁩k󰁩s󰁩n󰁩n de
Arapça olmasında b󰁩r mahzur yoktur. Burada öneml󰁩 olan 󰁩zâfet󰁩n yan󰁩 tamlamanın Fars-
ça karakterl󰁩 olmasıdır. Bunu da sağlayan –󰁩 󰁩zafet kesres󰁩d󰁩r. B󰁩r tamlamanın 󰁩s󰁩m veya
sıfat tamlaması olmasını bel󰁩rleyen husus tamlayanın n󰁩tel󰁩ğ󰁩d󰁩r. Eğer tamlayan 󰁩s󰁩m 󰁩se
󰁩s󰁩m tamlaması, sıfat 󰁩se sıfat tamlaması şekl󰁩n󰁩 alır.
İs󰁩m tamlamalarının muhtel󰁩f görevler󰁩 vardır. Genell󰁩kle tamlayanın durumu tamla-
nanı açıklayıcı ve durumunu bel󰁩rley󰁩c󰁩d󰁩r. Bu cümleden olarak;
-İs󰁩m tamlamaları bazen a󰁩d󰁩yet, n󰁩sbet ve özel durumları açıklamak 󰁩ç󰁩n kullanılır:

Seyf-󰁩 dîn = ‫د‬  d󰁩n󰁩n kılıcı, lügât-ı Fâr󰁩sî ‫ی‬‫س‬‫ا‬‫ف‬   = Farsça sözlüğü, zebân-ı
Türkî ‫ک‬  ‫ن‬‫ز‬  = Türk d󰁩l󰁩, Türkçe, 󰁩nâyet-󰁩 Hudâ ‫ا‬  = Allahın yardımı g󰁩b󰁩.
-Bazı durumlarda 󰁩s󰁩m tamlamalarında, tamlayan tamlananın c󰁩ns ve türünü açıklar:
Rûz-ı Kasım  ‫ز‬‫رو‬   = Kasım günü, dıraht-ı gül = ‫ک‬ ‫خ‬ gül ağacı, gürz-󰁩 âhen
 ‫ز‬‫ک‬  = dem󰁩r gürz vs.
-İzâfet-󰁩 teşb󰁩h󰁩yye den󰁩len benzetme tamlaması yapımında da 󰁩s󰁩m tamlamaları kullanılab󰁩l󰁩r.
Sarây-ı d󰁩l ‫ل‬‫د‬ ‫ی‬‫ا‬   = gönül sarayı, deryâ-yı rahmet  ‫ر‬ ‫ی‬‫ر‬‫د‬  = rahmet deryası,
den󰁩z g󰁩b󰁩 rahmet, âteş-󰁩 aşk    = aşk ateş󰁩, tîğ-󰁩 zebân  ‫ن‬‫ز‬    = d󰁩l kılıcı, kılıç
g󰁩b󰁩 kesk󰁩n d󰁩l, deryâ-yı 󰁩lm      = 󰁩l󰁩m den󰁩z󰁩 veya den󰁩z g󰁩b󰁩 󰁩lm, g󰁩b󰁩. Benzetme
 ‫ی‬‫ر‬‫د‬ n󰁩tel󰁩kle tamlanması durumu da 󰁩s󰁩m tamlama-
yapılırken benzeyen󰁩n benzet󰁩lene has b󰁩r
larında sıkça görülen uygulamalardandır.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 119/167
8/12/2019 tar112u

114 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Pençe-󰁩 ecel ‫ا‬ ‫چ‬‫پ‬  = ecel pençes󰁩, (burada ecel önce aslan veya kaplan g󰁩b󰁩 yırtıcı
b󰁩r hayvana benzet󰁩lm󰁩ş, sonra onun b󰁩r uzvuyla tamlama yapılarak anlam tamamlanmıştır).
Meyve-󰁩 aşk      = aşk mevyes󰁩, (burada aşk b󰁩r ağaca benzet󰁩lm󰁩ş, sonra ağa-
ca a󰁩t b󰁩r unsurla ‫ۀ‬‫و‬‫م‬
tanımlanmıştır).
İzafet kesres󰁩n󰁩n özel durumları:
Tamlanan (muzâf) kel󰁩men󰁩n sonu –a ve –e sesler󰁩n󰁩 veren ve hâ-󰁩 resm󰁩yye den󰁩len he
/  󰁩le veya ( ‫ی‬ –î ) 󰁩le b󰁩t󰁩yorsa 󰁩zafet kesres󰁩n󰁩 göstermek üzere bu harfler󰁩n üzer󰁩ne hem-
ze ( ) 󰁩şaret󰁩 konur. Derece-󰁩 zulmet /    , pâye-󰁩 vezâret / ‫ت‬‫ر‬‫ا‬‫ز‬‫و‬ ‫ي‬‫ا‬‫پ‬  , ahâlî-󰁩
 v󰁩lâyet ‫و‬  ‫ئ‬ , mevâlî-󰁩 k󰁩râm ‫م‬‫ا‬   ‫ئ‬‫ا‬  g󰁩b󰁩.
Tamlanacak kel󰁩me (muzâf) el󰁩f 󰁩le (  / â) veya sesl󰁩 durumunda olan vav ( ‫و‬  /  û)
󰁩le b󰁩t󰁩yorsa o zaman 󰁩zafet kesres󰁩 ye ( ‫ى‬ ) 󰁩le yapılır. Bu ye’ye 󰁩zâfet yâsı den󰁩r. Ordu-yı
hümâyûn‫ن‬ ‫ى‬‫و‬‫د‬‫ر‬‫و‬‫ا‬, safâ-yı hâtır  ‫ی‬ , sadâ-yı ceng /  ‫ی‬‫ا‬ , ârzû-yı
cedel / ‫ل‬ ‫ى‬‫و‬‫ز‬‫ر‬ , vb.  
Sondak󰁩 he /  , y / ‫ى‬ ve vav / ‫و‬ eğer sess󰁩z harf görev󰁩 görüyorsa, o zaman 󰁩zafet hem-
zes󰁩 veya ye’s󰁩 get󰁩r󰁩lmez, harf olduğu g󰁩b󰁩 okunur. Râh-ı sefer /  ‫ا‬‫ر‬, mâh-ı Ramazan/
‫ن‬‫ر‬   rûy-ı zemîn ‫ز‬ ‫ى‬‫رو‬ , mey-󰁩 aşk    , sehv-󰁩 tertîb /   = d󰁩z-
g󰁩 yanlışı, g󰁩b󰁩.

Sıfat Tamlamaları
Sıfat tamlamalarının, 󰁩s󰁩m tamlamalarından şek󰁩l açısından b󰁩r farkı yoktur. Burada farkı
tamlayan kel󰁩men󰁩n durumu ortaya çıkarmaktadır. O da daha önce söylen󰁩ld󰁩ğ󰁩 g󰁩b󰁩 tam-
layan kel󰁩me 󰁩s󰁩m n󰁩tel󰁩ğ󰁩 taşıyorsa tamlama 󰁩s󰁩m tamlaması oluyordu. Tamlayan kel󰁩me-
n󰁩n n󰁩tel󰁩ğ󰁩 sıfat 󰁩se tamlama sıfat tamlaması oluyordu. Yan󰁩 n󰁩telenen b󰁩r 󰁩s󰁩m ve onu n󰁩-
teleyen b󰁩r sıfattan oluşan tamlamalara sıfat tamlaması den󰁩lmekted󰁩r. Farsçada bunların
󰁩sm󰁩, terk󰁩b-󰁩 tavsî󰁩 veya terkîb-󰁩 vasî   şekl󰁩nded󰁩r. Aynı zamanda tamlayana sıat   tamla-
nan 󰁩sme mevsû  den󰁩r.
İzafet kesres󰁩n󰁩n durumu aynen 󰁩s󰁩m tamlamasında söylenen şartlar 󰁩çer󰁩s󰁩nde şek󰁩lle-
n󰁩r. Tamlanan kel󰁩men󰁩n son harf󰁩 hâ-󰁩 resm󰁩yye /  󰁩le veya –î / ‫ی‬ 󰁩le b󰁩t󰁩yorsa hemze ( )
󰁩şaret󰁩 konur. Uzun â /   ve uzun û / ‫و‬ 󰁩le b󰁩t󰁩yorsa kesre ye / ‫ی‬ 󰁩le göster󰁩l󰁩r.
Y󰁩ne 󰁩s󰁩m tamlamalarında olduğu g󰁩b󰁩 sıfat tamlamalarında da tamlanan veya tamla-

yanın Arapça ve Farsça olmaları tamlamanın n󰁩tel󰁩ğ󰁩n󰁩 değ󰁩şt󰁩rmez. Yan󰁩 bâğ-ı d󰁩l-ârâ ‫غ‬ 
/ ‫ا‬‫ر‬ ‫ل‬‫د‬   örneğ󰁩ndek󰁩 g󰁩b󰁩 her 󰁩k󰁩s󰁩 de Farsça; mel󰁩k-󰁩 âd󰁩l / ‫ل‬‫د‬   örneğ󰁩ndek󰁩 g󰁩b󰁩
her 󰁩k󰁩s󰁩 de Arapça, yâr-ı bî-vefâ / ‫و‬  ‫ى‬ ‫ر‬  , örneğ󰁩ndek󰁩 g󰁩b󰁩 tamlanan Farsça tamla-
yan Arapça, ş󰁩󰁩r-󰁩 rengîn ‫ر‬   = parlak ş󰁩󰁩r, örneğ󰁩ndek󰁩 g󰁩b󰁩 tamlanan Arapça tam-
layan Farsça olab󰁩l󰁩r.
Sıfat tamlamalarında tamlanan da tamlayan da Farsça kel󰁩melerden oluşuyorsa bunlar
arasında çokluk bakımından uyum olması gerekmez. Bu tür tamlamalarda tamlayan her
zaman sıfat olduğundan ve Farsça’da sıfatlar umum󰁩yetle tek󰁩l halde bulunduklarından,
󰁩st󰁩snâlar dışında 󰁩s󰁩m çoğul olsa b󰁩le kend󰁩ler󰁩 tek󰁩l gel󰁩r.
Farsça’da kel󰁩meler er󰁩l (müzekker) ve d󰁩ş󰁩l(müennes) olarak tasn󰁩f ed󰁩lmed󰁩kler󰁩nden
tamlamalardak󰁩 her 󰁩k󰁩 kel󰁩me de Farsça 󰁩se bu açıdan b󰁩r uyumluluk zorunluluğu yoktur.
Sadece d󰁩ş󰁩l󰁩k 󰁩fade eden Farsça 󰁩s󰁩mlere n󰁩teleme yapan Arapça sıfatlar get󰁩r󰁩ld󰁩ğ󰁩 zaman

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 120/167
8/12/2019 tar112u

7. Ün󰁩te - Farsçada Tamlamalar, Transkr󰁩ps󰁩yon Alfabes󰁩 115

bu sıfatlar d󰁩ş󰁩l󰁩k ek󰁩 alırlar. Duhter-󰁩 cemîle  ‫د‬ = güzel kız, zen-󰁩 fâdıla ‫ن‬‫ز‬ 
= fazîletl󰁩 kadın örnekler󰁩nde olduğu g󰁩b󰁩.
Sıfat tamlamasında n󰁩telenen ve n󰁩teleyen󰁩n her 󰁩k󰁩s󰁩 de Arapça 󰁩se bu takd󰁩rde özel-
l󰁩kle Osmanlıca’da 󰁩k󰁩s󰁩 arasında çokluk uyumu ve er󰁩ll󰁩k-d󰁩ş󰁩l󰁩k uyumu olmasına d󰁩kkat
ed󰁩l󰁩r. Yan󰁩 n󰁩telenen d󰁩ş󰁩l(müennes) 󰁩se sıfat da d󰁩ş󰁩l olmalıdır. N󰁩telenen (mevsûf) ço-
ğul (cem) 󰁩se, sıfat (n󰁩teleyen) da çoğul durumda; n󰁩telenen tek󰁩l(müfred) 󰁩se n󰁩teleyen de
tek󰁩l (müfred) olmak durumundadır; vazîfe-󰁩 müşk󰁩le /   ‫ظ‬  de olduğu g󰁩b󰁩.
Arapçada kel󰁩meler çoğul (cem) hal󰁩nde bulunduklarında d󰁩ş󰁩l kabul ed󰁩ld󰁩kler󰁩nden ço-
ğul 󰁩s󰁩mler sıfatla tamlandıklarında sıfatlar da d󰁩ş󰁩l halde yazılırlar. Düvel-󰁩 muazzama
/   ‫ل‬‫و‬‫د‬, vüzerâ-yı 󰁩zâm / ‫م‬ ‫ی‬‫ا‬‫ر‬‫ز‬‫و‬ , ulemâ-yı k󰁩râm / ‫م‬‫ا‬ ‫ک‬  ‫ی‬, memâl󰁩k-󰁩
mahrûse / ‫و‬  ‫ك‬‫ل‬‫ا‬ , hıdemât-ı mebrûre / ‫ر‬‫و‬
   ‫ت‬, vb. g󰁩b󰁩. Bu durum daha
çok vez󰁩nle çoğul yapılan kel󰁩melerde (cem‘-󰁩 mükesser) ve –ât ek󰁩yle yapılmış çoğul kel󰁩-
 
melerde geçerl󰁩d󰁩r (mahlûkat-ı mübâreke /‫ک‬‫ر‬  ‫ت‬ ).
Tamlanan –în /  ek󰁩yle çoğul hale get󰁩r󰁩lm󰁩şse sıfat da –în  ek󰁩yle çoğul hal󰁩n󰁩 alır.
Müell󰁩fîn-󰁩 mütebahh󰁩rîn  /   ‫ؤ‬  , mü’m󰁩nîn-󰁩 sâl󰁩hîn /   ‫ؤ‬  g󰁩b󰁩.
Y󰁩ne tamlanan 󰁩k󰁩l󰁩 çokluk b󰁩ld󰁩ren –eyn /  veya –tân /  ‫ن‬ ekler󰁩 󰁩le çoğul durumun-
da bulunuyorsa sıfat da 󰁩k󰁩l󰁩 çokluk hal󰁩ne get󰁩r󰁩l󰁩r. Haremeyn-󰁩 muhteremeyn / ‫م‬‫ر‬‫ح‬
‫م‬‫ر‬‫ت‬‫م‬ g󰁩b󰁩.
Sıfat tamlamalarında bazen 󰁩sm󰁩n ardına b󰁩rkaç sıfat peşpeşe get󰁩r󰁩lerek n󰁩teme-
le yapılab󰁩l󰁩r. Bunlar y󰁩ne 󰁩zafet kesres󰁩 ded󰁩ğ󰁩m󰁩z –󰁩 󰁩le veya zaman zaman aralarına
atıf vav’ı den󰁩len ( ‫و‬  / u, ü ) sesler󰁩 get󰁩r󰁩lerek b󰁩rb󰁩r󰁩ne bağlanır; Hâce-󰁩 fâzıl u kâm󰁩l
/ ‫ک‬ ‫و‬     ‫و‬‫خ‬, g󰁩b󰁩. Burada hâce-󰁩 fâzıl /   ‫و‬‫خ‬  ve hâce-󰁩 kâm󰁩l
/   ‫ک‬ ‫و‬‫خ‬  şekl󰁩nde her 󰁩k󰁩 sıfatla ayrı ayrı sıfat tamlaması yapmak yer󰁩ne arada
b󰁩r atıf vavı / ‫و‬  󰁩le 󰁩k󰁩 sıfatlı tek tamlama yapılmıştır.

Z󰁩nc󰁩rleme İs󰁩m ve Sıfat Tamlamaları

Farsçada 󰁩ster 󰁩s󰁩m tamlaması olsun 󰁩ster sıfat tamlaması olsun her zaman 󰁩k󰁩 kel󰁩meden
meydana gelmezler. Bazen üç, dört, beş vs. sayıdak󰁩 kel󰁩me veya kel󰁩me grupları b󰁩r araya
gelerek b󰁩r tamlama oluşturab󰁩l󰁩rler. Tamlamada kullanılan kel󰁩me sayısı kaç olursa olsun
b󰁩r tamlanan ve b󰁩r tamlayan unsur vardır. Burada y󰁩ne bel󰁩rley󰁩c󰁩 olan tamlayan grubun
durumudur. Tamlayan kel󰁩me veya kel󰁩meler 󰁩s󰁩m oluşturuyorsa tamlamanın bütünü 󰁩s󰁩m
tamlaması olur. Tamlayanlar sıfat 󰁩se tamlamanın bütünü sıfat tamlaması olur.
Üçlü tamlamaya örnek: Bârân-ı 󰁩hsân-ı bî-kerân / ‫ن‬‫ا‬  ‫ن‬‫ا‬ ‫ن‬‫ا‬‫ر‬ 
Farsça tamlama sırasının Türkçe tamlama sırasının tam ters󰁩 olduğunu söylem󰁩şt󰁩k.
Farsça b󰁩r tamlamayı çev󰁩r󰁩rken sondan öne doğru gelmek gerek󰁩r. Ancak bunu yapar-
ken de tamlanan ve tamlayan unsurların c󰁩ns󰁩n󰁩 bel󰁩rlemek öneml󰁩d󰁩r. Yukarıdak󰁩 örnekte
tamlanan bârân 󰁩s󰁩md󰁩r. Tamlayan 󰁩se y󰁩ne kend󰁩 󰁩ç󰁩nde b󰁩r tamlama olan 󰁩hsân-ı bî-kerân 
󰁩k󰁩l󰁩 tamlamasıdır. İhsân-ı bî-kerân tamlaması, bî-kerân sıfatından dolayı sıfat tamlaması-
dır fakat gramer olarak 󰁩s󰁩m değer󰁩 taşımaktadır. Dolayısıyla bârân 󰁩sm󰁩n󰁩 tamladığında
bu üçlü tamlama b󰁩r 󰁩s󰁩m tamlaması olmuş olur. Bârân-ı 󰁩hsân-ı bî-kerân = sayılamayacak
kadar çok 󰁩y󰁩l󰁩k yağmuru.
Devlet-󰁩 âl-󰁩 Osman  ‫ن‬  ‫ل‬ ‫و‬‫د‬  tamlamasının c󰁩ns󰁩n󰁩 bulab󰁩lmek 󰁩ç󰁩n önce
tamlayan konumunda olan âl-󰁩 Osmân tamlamasını 󰁩ncelemek gerek󰁩r. Sondan başlaya-

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 121/167
8/12/2019 tar112u

116 Osmanlı Türkçes󰁩-II

rak öne doğru okuduğumuzda Osman’ın â󰁩les󰁩 anlamı taşıyan b󰁩r 󰁩s󰁩m tamlaması oldu-
ğunu görürüz. Tamlanan konumundak󰁩 devlet  󰁩le b󰁩rleşt󰁩rd󰁩ğ󰁩m󰁩zde Osman (ın) â󰁩les󰁩n󰁩n
(hânedânının) devlet󰁩 şekl󰁩nde b󰁩r 󰁩s󰁩m tamlaması yapmış oluruz (B󰁩z bunu günümüz d󰁩l󰁩-
ne çev󰁩r󰁩rken Osmanlı Devlet󰁩 şekl󰁩n󰁩 terc󰁩h ed󰁩yoruz).
Keere-󰁩 melâ‘în-󰁩 hâsîrîn   ‫ۀ‬‫ر‬  ‫ک‬  tamlamasında 󰁩k󰁩nc󰁩 kel󰁩me sıfat olduğu 󰁩ç󰁩n
evvela b󰁩r󰁩nc󰁩 kel󰁩meyle tamlamaya g󰁩rer. Keere-󰁩 melâ‘în 󰁩s󰁩m değer󰁩nde 󰁩k󰁩l󰁩 b󰁩r sıfat tamlaması
olur. Ancak bunları tamlayan hâsırîn sıfat olduğu 󰁩ç󰁩n bu üçlü tamlama sıfat tamlaması hal󰁩n󰁩 alır.
İk󰁩 kel󰁩men󰁩n b󰁩rleş󰁩m󰁩yle oluşmuş b󰁩rleş󰁩k kel󰁩meler tamlamaya g󰁩rd󰁩kler󰁩nde b󰁩r ke-
l󰁩me olarak kabul ed󰁩l󰁩r. Bunlarla da 󰁩k󰁩l󰁩, üçlü dörtlü vs. tamlamalar yapılab󰁩lmekted󰁩r.
Meselâ huddâm-ı vâlâ-makâm-ı devlet / ‫و‬‫د‬ ‫م‬ ‫ا‬‫و‬  ‫م‬‫ا‬ tamlamasında dört kel󰁩me
 varmış g󰁩b󰁩 görünse de vâlâ-makâm b󰁩rleş󰁩k b󰁩r kel󰁩med󰁩r (Yapısı 󰁩ç󰁩n b󰁩rleş󰁩k sıfatlar ko-
nusuna bakınız). Bunu çözümlerken de önce tamlayan konumundak󰁩 kel󰁩me veya kel󰁩me-
lere bakmak lazımdır. Vâlâ-makâm  b󰁩rleş󰁩k sıfat olduğu 󰁩ç󰁩n kend󰁩nden sonrak󰁩 kel󰁩mey󰁩
değ󰁩l öncek󰁩 kel󰁩mey󰁩 tamlar. Dolayısıyla huddâm-ı vâlâ-makâm 󰁩k󰁩l󰁩 sıfat tamlaması olu-
şur. Bu 󰁩k󰁩l󰁩 tamlamayı tamlayan durumundak󰁩 kel󰁩me 󰁩se devlet t󰁩r. O da b󰁩r 󰁩s󰁩m olduğu
󰁩ç󰁩n bu üçlü tamlama b󰁩r 󰁩s󰁩m tamlaması olur.
Dört kel󰁩meden oluşan tamlamalar:
Dört kel󰁩meden oluşmuş tamlamalar, taşıdıkları kel󰁩meler󰁩n yapısına göre farklı özel-
l󰁩kler göster󰁩rler: Tamlamadak󰁩 kel󰁩melerden h󰁩çb󰁩r󰁩n󰁩n sıfat olmadığı veya sadece son ke-
l󰁩men󰁩n sıfat olduğu durumlarda, kel󰁩meler sondan başa doğru 󰁩s󰁩m tamlamaları oluştu-
rarak gel󰁩rler. Hıdemât-ı r󰁩câl-󰁩 Devlet-󰁩 al󰁩yye örneğ󰁩nden hareket edersek, Devlet-󰁩 al󰁩yye 
󰁩s󰁩m anlamında b󰁩r sıfat tamlaması olarak r󰁩câl 󰁩 tamlamaktadır. R󰁩câl-󰁩 devlet-󰁩 al󰁩yye şek-
l󰁩nde üçlü 󰁩s󰁩m tamlaması da hıdemât  󰁩sm󰁩n󰁩 tamlayarak dörtlü b󰁩r 󰁩s󰁩m tamlaması oluş-
turmaktadır. İk󰁩nc󰁩 ve dördüncü kel󰁩meler sıfat 󰁩se 󰁩k󰁩 sıfat tamlamasından oluşmuş b󰁩r
dörtlü tamlama söz konusudur. İs󰁩m değer󰁩nde olan bu 󰁩k󰁩 sıfat tamlamasının b󰁩rleşme-
s󰁩 b󰁩r 󰁩s󰁩m tamlaması meydana get󰁩r󰁩r. Umûr-ı (󰁩s󰁩m) müh󰁩mme-󰁩 (sıfat) / saltanat-ı (󰁩s󰁩m)
sen󰁩yye (sıfat) = yüce devlet󰁩n öneml󰁩 󰁩şler󰁩. Tamlamadak󰁩 󰁩lk kel󰁩men󰁩n dışındak󰁩 kel󰁩-
meler󰁩n üçü de sıfat 󰁩se dörtlü tamlama b󰁩r sıfat tamlaması hal󰁩ne gel󰁩r. Örnek: Pad󰁩şâh-ı
Cem-cah-ı vâlâ-kadr-󰁩 k󰁩şver-güşây. Aslında burdak󰁩 bütün sıfatlar ayrı ayrı pad󰁩şahı n󰁩te-
lemekted󰁩r. Pâd󰁩şâh-ı vâlâ-kadr ,  pâd󰁩şâh-ı k󰁩şver-güşây ,  pâd󰁩şâh-ı Cem-câh şekl󰁩nde 󰁩k󰁩l󰁩
tamlamalar hal󰁩ne get󰁩rmek de mümkündür.
Farsçada 5’l󰁩 ve daha fazla unsurdan oluşan tamlamalar yapmak gramer olarak müm-
kün görülse de anlam bütünlüğü ve 󰁩fade açısından fazla değerl󰁩 bulunmamışlardır. Y󰁩ne de
ağır b󰁩r d󰁩l kullanma yöntem󰁩n󰁩 terc󰁩h eden bazı yazarların eserler󰁩nde rastlanılmaktadır.

Aşağıdak󰁩 tabloda sıfat ve 󰁩s󰁩m tamlaması yapab󰁩leceğ󰁩n󰁩z kel󰁩meler ver󰁩lm󰁩şt󰁩r. Bunlar-

1 dan 󰁩k󰁩l󰁩 tamlamalar kurmaya çalışınız. Tamlamaları kurarken kel󰁩meler󰁩n anlamını b󰁩lmek
öneml󰁩 olduğundan her zaman sözlükle beraber çalışınız.

İs󰁩m Sıfat
sahîh, sa‘âdet-bahş, metîn, âhenîn, meşhûr,
Hazîne-󰁩, Re’y-󰁩, z󰁩ncîr-󰁩, İcrâ, Âs󰁩tâne-󰁩, kal‘a-ı,
hümâyûn, cemîle, âlî, al󰁩yye, nâçîz, h󰁩kmet-
şehr-󰁩, âsâr-ı, 󰁩şâret-󰁩, abd-󰁩, kelâm-ı , sadr-ı.
󰁩rt󰁩sâm, habâset.
İs󰁩m 󰁩s󰁩m

N󰁩zâm, İklîm-󰁩, leşker-󰁩, ây󰁩ne-󰁩, halîc-󰁩, bâd, umûr, nevrûz, Mısır, küffâr, seher, zamân,
sultân, Umûr, mülûk rûz. İstanbul, c󰁩hân, devlet, Acem
 

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 122/167
8/12/2019 tar112u

7. Ün󰁩te - Farsçada Tamlamalar, Transkr󰁩ps󰁩yon Alfabes󰁩 117

Aşağıdak󰁩 çoklu tamlamaların türler󰁩n󰁩 bulmaya çalışınız.

2
Alev-󰁩 berk-n󰁩şân-ı ra‘d-unvân; Müstevfî-󰁩 emvâl-󰁩 sultânî; Kâr-âzmûde-󰁩 umûr-ı devlet; Keyf󰁩yyet-󰁩
ahvâl-󰁩 İstanbul; Mahsûs-ı ceyb-󰁩 hümâyûn; Sâye-󰁩 Devlet-󰁩 al󰁩yye; müdebb󰁩r-󰁩 umûr-ı devlet;
kudemâ-yı r󰁩câl-󰁩 saltanat; Sâye-󰁩 󰁩nâyet-vâye-󰁩 hazret-󰁩 şehr󰁩yârî; Fermân-ı c󰁩hân-gerdûn-ı hazret-󰁩
şehr󰁩yârî; Tanzîm-󰁩 umûr-ı müh󰁩mme-󰁩 devlet; Lâzıme-󰁩 z󰁩mmet-󰁩 kâffe-󰁩 enâm;

Aşağıdak󰁩 met󰁩nde geçen tamlamaların 󰁩zafet kesreler󰁩 (-ı, -󰁩) kaldırılmıştır. Daha önce öğren-
d󰁩ğ󰁩n󰁩z b󰁩lg󰁩ler󰁩 gözönünde tutup, bunları yerleşt󰁩rerek tamlamaları tekrar kurmaya çalışınız. 3

Sadrıa‘zam İbrah󰁩m Paşa hazretler󰁩nden mühr 󰁩zzet alınup, hâd󰁩m saltanat Hasan
Paşa Hazretler󰁩ne v󰁩r󰁩ldüğ󰁩dür.
Ve şehr rebî‘ülevvelün y󰁩rm󰁩󰁩k󰁩nc󰁩 Pazar gün󰁩 Dîvân ma‘delet-mekândan vüzerâ 󰁩zâm hazret-
ler󰁩 öğleden evvel kalkup evler󰁩ne vardukları g󰁩b󰁩, Kapucılar Kethudâsı Abdullah Ağa südde
saâdete 󰁩stenüp, varduğı mahalde fermân şehenşâhî sâdır olup,“ İbrah󰁩m Paşa hazretler󰁩n-
den var mühr 󰁩zzet󰁩 al toğrı Vezîr Hasan Paşa hazretler󰁩ne teslîm eyle” d󰁩yü fermân olunup,
öğle ezânından sonra kazâ mazâ üzre mühr alınup, Vezîr Hazan Paşa hazretler󰁩 ekmek kıllet󰁩
󰁩çün şehre çıkup dolaşdukda sa‘âdet-hânes󰁩ne geldüğ󰁩 g󰁩b󰁩 “sadr vezâret mübârek ola” d󰁩yüp,
mühr 󰁩zzet dest sa‘âdet-me’nûsuna v󰁩r󰁩lüp âmme âlem tehn󰁩yet ü mübârek-bâdîye gelüp,
󰁩ht󰁩mâl ba‘îd 󰁩ken Mehmed Paşa hazretler󰁩 ve Hal󰁩l Paşa ve Hızır Paşa’ya tasaddur 󰁩düp, 󰁩rte-
s󰁩 Dîvân mu‘allâya gelüp, ka‘󰁩de kadîme saltanat üzre Dîvânı muhkem zabt buyurup, erbâb
şekvâ ve maslahatı b󰁩rer b󰁩rer nazarına getürüp denleyüp, şer‘ şerîf ve kanûn münîf üzre
cevâb v󰁩rüp, ba‘dehû 󰁩k󰁩 h󰁩l‘at fâh󰁩re 󰁩le teşrîf buyurulup, g󰁩rüp pâye serîr saltanata yüz sürüp
eğlenmeyüp taşra çıkdılar. Rûz Kasımdan b󰁩r gün mukaddem vâkı‘ olup, havâlar küşâde-
d󰁩ller g󰁩b󰁩 rûşen ve mücellâ 󰁩d󰁩. Allâh tebârek ve te‘âlâ mübârek ü huceste eyleyüp, kârgâh
saltanatda düşen düşvâr 󰁩şler󰁩n âsân eyleye. Mülhem b󰁩’s-savâb olup, kal‘ u kam‘ a‘dâ dîn
bâbında hüsn-󰁩 re’y ü tedbîrler müyesser ü mukadder ola.
Selân󰁩kî Mustafa Efend󰁩, Târîh-󰁩 Selân󰁩kî , hzr. Mehmet İpş󰁩rl󰁩, İstanbul 1989.

Met󰁩nde geçen tamlamaların c󰁩ns󰁩n󰁩 bulmaya çalışınız.

4
Serhâdd-󰁩 mansûreden mektûb gelüp, haber şây󰁩‘ olduğıdur.
Ve bu esnâda serhâdd-󰁩 mansûre ahvâl󰁩nden, Ösek köpr󰁩s󰁩 muhâfazasında hıdmetde olan
Vezîr-󰁩 rûşen-zamîr Ahmed Paşa tarafından muttasıl mektûb-ı meserret-mashûb gelüp
küffâr-ı hâksâr kal‘a-󰁩 Yanık muhâsarasında müc󰁩dd ü sâ‘î olduğı hâlde, serdâr-ı âlî-mıkdâr
hazretler󰁩 güzîde yarar leşker 󰁩le sebükbâr ılgar 󰁩düp ve Yanık kal‘asında olan guzât u
mücâh󰁩dîn serdâr geldüğ󰁩nden haberdâr olup, anlar 󰁩çerüden ve bunlar taşradan düşmen-󰁩
dîn-󰁩 melâ‘în-󰁩 hâs󰁩rîn taburı üst󰁩ne hücûm-ı umûm eyleyüp, b󰁩-󰁩nâyet󰁩’llâh󰁩 te‘âlâ ve
avn󰁩hî küffâr-ı hâksârı tağıdup n󰁩çe toplar ve barutları ve bî-n󰁩hâye zahîreler󰁩n bırakdırup,
kal‘a-󰁩 Yanık tamâm zahîrelenüp andan kal‘a-󰁩 Samart󰁩n ve Papa kal‘aların alup, küffârın
nâr-ı cahîme gönderüp, Estorgon kal‘ası üstüne mütevecc󰁩h oldukların 󰁩‘lâm eylem󰁩şler. Fî
evâh󰁩r-󰁩 rebî‘ülâh󰁩r, sene 1006.
Selân󰁩kî Mustafa Efend󰁩, Târîh-󰁩 Selân󰁩kî , hazr. Mehmet İpş󰁩rl󰁩, İstanbul 1989.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 123/167
8/12/2019 tar112u

118 Osmanlı Türkçes󰁩-II

TRANSKRİPSİYON (ÇEVİRİYAZI)
Osmanlı dönem󰁩 Türkçes󰁩nde kullanılan alfabedek󰁩 bütün harfler󰁩n karşılığı kullandığımız
Lat󰁩n alfabes󰁩nde bulunmamaktadır. Ayrıca bazı Lat󰁩n harfler󰁩 kullandığımız alfabeye alın-

mamıştır. Türkçedeveesk󰁩
b󰁩r takım 󰁩şaretler alfabeyle
harfler yazılmış met󰁩nlerdek󰁩
kullanılmıştır. bazı harfler󰁩n
İşte buna trankr󰁩ps󰁩yon karşılığı
alfabes󰁩 olmak üzere
den󰁩lmekted󰁩r.
Yabancı b󰁩l󰁩m 󰁩nsanlarından bazıları Arapça bazı harfler󰁩n karşılığı olarak x, w, q harfler󰁩-
n󰁩 kullanmaktadır. Ancak b󰁩z bu harfler󰁩 alfabem󰁩ze almadığımız 󰁩ç󰁩n kend󰁩 durumumuza
uygun b󰁩r s󰁩stem kullanmaktayız. Meselâ bugünkü alfabem󰁩zdek󰁩 h 󰁩le 󰁩lg󰁩l󰁩 seslere karşılık
olmak üzere esk󰁩 alfabede , ‫خ‬ ,  ‫ح‬  harfler󰁩 bulunmaktadır. Bunlardan ‫ح‬  harf󰁩n󰁩 karşıla-
mak üzere ḥ,  harf󰁩n󰁩 karşılamak üzere ḫ 󰁩şaretl󰁩 harfler kullanılmıştır.  harf󰁩n󰁩n karşılı-
ğı olmak üzere h kullanılmıştır. Y󰁩ne aynı harfler󰁩 kel󰁩me 󰁩çer󰁩s󰁩nde örneklend󰁩recek olur-
sak; normal yazılarda muharr󰁩r ‫ر‬‫م‬  kel󰁩mes󰁩nde kullandığımız h harf󰁩n󰁩n 󰁩lmî b󰁩r çev󰁩-
r󰁩de karşılığı muharr󰁩r şekl󰁩 olacaktır. Y󰁩ne kütüb-hâne ‫ک‬ kel󰁩mes󰁩ndek󰁩 hı ‘nın kar-
şılığı kütüb-hâne şekl󰁩nded󰁩r. Mâh  kel󰁩mes󰁩ndek󰁩 ’n󰁩n karşılığı h d󰁩r.
Transkr󰁩ps󰁩yon alfabes󰁩 bugün sadece esk󰁩 eserler󰁩n 󰁩lmî sev󰁩yede günümüz alfabes󰁩ne
çev󰁩r󰁩s󰁩nde kullanılmaktadır. Günümüzde bazı tar󰁩h eserler󰁩n󰁩n çev󰁩r󰁩s󰁩nde bütün harfle-
r󰁩n karşılığının konulması yöntem󰁩 terked󰁩lm󰁩ş olmakla b󰁩rl󰁩kte d󰁩l ve edeb󰁩yat alanlarına
g󰁩ren eserler󰁩n çev󰁩r󰁩s󰁩nde genel transkr󰁩ps󰁩yon kuralları uygulanmaktadır. Çev󰁩r󰁩yazı al-
fabes󰁩 ded󰁩ğ󰁩m󰁩z harf ve 󰁩şaretler󰁩n karşılıkları aşağıdak󰁩 tabloda ver󰁩lm󰁩şt󰁩r.

Tablo 7.1

‫ا‬ ( ) a, ā
‫ا‬ ( ‫أ‬ ) a, e, ı, 󰁩, u, ü
  ’
‫ب‬ b
‫پ‬ p
‫ت‬ t
‫ث‬ s
    ̠

‫ج‬ c

‫چ‬ ç
‫ح‬ ḥ
‫خ‬ ḫ

‫د‬ d
‫ذ‬ ẕ

‫ر‬ r
‫ز‬ z
‫ژ‬  j

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 124/167
8/12/2019 tar112u

7. Ün󰁩te - Farsçada Tamlamalar, Transkr󰁩ps󰁩yon Alfabes󰁩 119

‫س‬ s
‫ش‬ ş

‫ص‬ ṣ
‫ض‬ ż,ḍ
‫ط‬ ṭ

‫ظ‬ ẓ
‫ع‬ ‘
‫غ‬ ġ
‫ف‬ f 
‫ق‬ ḳ 

‫ك‬ k,g, ñ
‫ل‬ l
‫م‬ m
‫ن‬ n
‫و‬  v, (o,ö,ō,u,ü,ū)
‫ه‬ h, (a, e)
‫ی‬ y (ı, 󰁩, ī)

Transkr󰁩ps󰁩yon alfabes󰁩nde temel olarak, ‫ذ‬  -‫ز‬  -  ‫ض‬  -  ‫ظ‬  ;  ‫ث‬  -  ‫س‬  -  ‫ص‬  ;  ‫ت‬  -  ‫ط‬ 
 - ‫خ‬ -  ; ‫ق‬   ‫ك‬ ; ‫ن‬ -  ; ‫غ‬ -  ;   ‫ع‬ harfler󰁩 arasındak󰁩 ses farkları ver󰁩l-
- -
mekted󰁩r. Transkr󰁩ps󰁩yon alfabes󰁩n󰁩 uygularken bazı hususları d󰁩kkate almak gerek󰁩r. Ayn
‫ع‬ ve hemze b󰁩rer sess󰁩z harf kabul ed󰁩ld󰁩kler󰁩nden transkr󰁩ps󰁩yonlu çev󰁩r󰁩lerde bunlar (
’ ) ve ( ‘ ) g󰁩b󰁩 kesme 󰁩şaretler󰁩yle göster󰁩l󰁩r. Y󰁩ne bunlar kel󰁩meler󰁩n sonunda bulunduk-
ları halde tamlamaya g󰁩rerken sess󰁩z harf hükmünde kullanılırlar.   ‫و‬‫د‬  ‫ع‬ 
kılâ‘-ı Devlet-󰁩 Osmân󰁩yye örneğ󰁩n󰁩 açarsak, ‫ع‬ kel󰁩mes󰁩ndek󰁩 son harf olan ayn’ı sesl󰁩
harf uzun â g󰁩b󰁩 kabul etseyd󰁩k o zaman 󰁩zâfet kesres󰁩 –ı yer󰁩ne –yı şekl󰁩nde olacaktı (Ba-
kınız 󰁩s󰁩m ve sıfat tamlamalarında 󰁩zâfet kesres󰁩n󰁩n durumu). Fakat burada son harf ayn
harf󰁩d󰁩r ve ‘ 󰁩şâret󰁩yle göster󰁩lerek sess󰁩z görev󰁩 almıştır.
B󰁩r d󰁩ğer husus Türkçe kökenl󰁩 kel󰁩meler󰁩n durumuyla 󰁩lg󰁩l󰁩d󰁩r. Türkçe kel󰁩melerde
sesl󰁩 yer󰁩ne konan harfler uzun sesl󰁩 g󰁩b󰁩 göster󰁩lmez. Mesela “taş” ‫ش‬ kel󰁩mes󰁩n󰁩n trans-
kr󰁩ps󰁩yonu yapılırken el󰁩f ’e karşılık gelen a’nın üzer󰁩ne uzatma 󰁩şaret󰁩 konularak tāş şekl󰁩n-
de yazılmaması g󰁩b󰁩. Y󰁩ne Türkçe f󰁩󰁩ller󰁩n sonuna konulan –up, -üp ekler󰁩 esk󰁩 met󰁩nler-
de genell󰁩kle ‫ب‬‫و‬  şekl󰁩nde yazılmıştır ( ,  ‫ب‬‫و‬
 ‫ک‬ , ‫ب‬‫ک‬ ‫ب‬‫و‬‫ر‬ ‫ک‬  gelüb, g󰁩düb, getürüb
 vb.). Türkçede bu ek –up, -üp şekl󰁩nde kullanıldığından b harf󰁩 p’ye çev󰁩r󰁩l󰁩r (gelüp, g󰁩düp,
getürüp). Y󰁩ne Türkçe kel󰁩melerde –duğu, -düğü g󰁩b󰁩 eklerdek󰁩 sesler vav ‫و‬ yer󰁩ne ye ‫ی‬ 󰁩le

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 125/167
8/12/2019 tar112u

120 Osmanlı Türkçes󰁩-II

yazılmıştır(meselâ: “olduğu” kel󰁩mes󰁩 çoğu zaman ‫و‬‫ا‬ “oldığı” sesler󰁩yle yazılmıştır).

Bunları u veya ı , 󰁩 okumak okuyucuya göre değ󰁩şeb󰁩l󰁩r. D󰁩l alanıyla 󰁩lg󰁩l󰁩 çalışmalarda ve
dönem󰁩n özell󰁩kler󰁩n󰁩n korunması hedeflenen çalışmalarda bu sesler or󰁩j󰁩nal hal󰁩yle bıra-
kılır. Normal b󰁩r çev󰁩r󰁩de günümüzdek󰁩 kullanım da terc󰁩h ed󰁩leb󰁩l󰁩r.

Kullanılab󰁩lecek Sözlükler
Sözlük b󰁩r d󰁩l󰁩 oluşturan kel󰁩meler󰁩 çeş󰁩tl󰁩 açılardan b󰁩r araya get󰁩ren ve onları anlam ve
kök olarak tanıtmaya yarayan k󰁩taptır. Osmanlı Türkçes󰁩’nde Türkçe 󰁩le beraber Arap ve
Fars kökenl󰁩 kel󰁩meler de öneml󰁩 oranda yer tutmaktadır. Bu açıdan tar󰁩hî süreç 󰁩çer󰁩s󰁩nde
farklı amaçlarla sözlük k󰁩tapları yayınlanmıştır. Bunlardan bazıları sadece Arapça sözcük-
lere, bazıları sadece Farsça ve Türkçe kel󰁩melere tahs󰁩s ed󰁩lm󰁩şlerd󰁩r. Bazı sözlükler de bel-
l󰁩 alanlara ayrılmıştır. Yakın dönemlere doğru bahsed󰁩len üç d󰁩le a󰁩t kel󰁩meler󰁩n b󰁩r arada
bulunduğu genel Osmanlı Türkçes󰁩 sözlükler󰁩 daha yaygınlaşmıştır.
Tar󰁩h bölümü öğrenc󰁩ler󰁩n󰁩n kullanab󰁩lecekler󰁩 󰁩k󰁩 t󰁩p sözlük vardır; 1. Osmanlı Türk-
çes󰁩 alfabes󰁩nden y󰁩ne Osmanlı Türkçes󰁩 alfabes󰁩ne düzenlenm󰁩ş sözlük. 2. Lat󰁩n alfabes󰁩n-
den lat󰁩n alfabes󰁩ne düzenlenm󰁩ş sözlük. B󰁩r󰁩nc󰁩 t󰁩p sözlük daha çok esk󰁩 met󰁩nler󰁩 okur-
ken karşılaştığımız kel󰁩meler󰁩n doğru okunması açısından faydalıdır. Yan󰁩 metn󰁩 okurken
karşılaştığınız kel󰁩mey󰁩 doğru okuyamıyorsanız bu kel󰁩men󰁩n ne olduğunu da b󰁩lm󰁩yorsu-
nuz demekt󰁩r. Osmanlıca met󰁩nler󰁩n büyük bölümünde kel󰁩meler harekes󰁩z yan󰁩 harfler󰁩n
hang󰁩 seslerle okunacağını gösteren 󰁩şaretler olmadan yazıldığından, 󰁩lk defa karşılaştığı-
mız kel󰁩meler󰁩 okumakta zorlanab󰁩l󰁩r󰁩z. Meselâ ‫ی‬‫ج‬‫م‬  şekl󰁩 met󰁩nde karşımıza çıktığın-
da, kel󰁩mey󰁩 önceden tanımıyorsak b󰁩rçok şek󰁩lde seslend󰁩reb󰁩l󰁩r󰁩z: müclâ, mücellî, meclî,
mecellî, mücellâ, m󰁩cl󰁩, mücl󰁩 vs. Bu kel󰁩men󰁩n anlamını öğrenmek üzere 4-5 󰁩ht󰁩mal 󰁩ç󰁩n
ayrı ayrı Lat󰁩nce alfabeyle düzenlenm󰁩ş sözlüğe bakmamız gerekeb󰁩l󰁩r. Buna rağmen doğ-

ru kel󰁩mey󰁩 her zaman bulamayab󰁩l󰁩r󰁩z. Osmanlıcadan Osmanlıcaya düzenlenm󰁩ş sözlük-

lerde bu sakıncayla karşılaşmayız. Sözlükte harf sırasını tak󰁩p ederek önce ‫م‬ harf󰁩n󰁩n baş--
ladığı yeri buluruz. Daha sonra ‫م‬ harf󰁩n󰁩n sırasında ‫ج‬ 󰁩le b󰁩rleştiği yeri buluruz. ‫ل‬ ve ‫ی‬ 
sıralarını da bulduğumuzda kel󰁩men󰁩n okunuşuna ve anlamına ulaşmış oluruz (‫ی‬‫ج‬‫م‬  =
meclâ: ayna, ortaya çıkma yer󰁩, görünme yer󰁩; müclâ = sürgün ed󰁩lm󰁩ş, sürgüne gönder󰁩l-
m󰁩ş; mücellâ = c󰁩lâlı, parlak, parlatılmış) . Bu üç okunuştan hang󰁩s󰁩n󰁩n anlamı b󰁩z󰁩m oku-
duğumuz metn󰁩n anlam bütünlüğüne uygun 󰁩se onu terc󰁩h eder󰁩z.
Günümüzde b󰁩rçok sözlükte bu zorluğu haf󰁩fletmek üzere kel󰁩meler󰁩n Lat󰁩nce yazılış-
ların yanına Osmanlı Türkçes󰁩 harfler󰁩yle yazılışı da ver󰁩lmekted󰁩r. Ayrıca Osmanlıca’dan
farklı yabancı d󰁩llere olmak üzere hazırlanmış gen󰁩ş hac󰁩ml󰁩 Osmanlıca sözlükler de var-
dır. Ancak burada kel󰁩me anlamları yabancı d󰁩lde ver󰁩ld󰁩ğ󰁩 󰁩ç󰁩n ayrı b󰁩r zorluk yaşanab󰁩l󰁩r.
Bu tür sözlükler󰁩 yabancı d󰁩l b󰁩lmesen󰁩z b󰁩le sadece kel󰁩meler󰁩n okunuşunu bulmak 󰁩ç󰁩n
kullanab󰁩l󰁩rs󰁩n󰁩z.
Sonuç olarak Tar󰁩h bölümü öğrenc󰁩ler󰁩n󰁩n, eller󰁩nde en az b󰁩r adet Osmanlıcadan Os-
manlıcaya ve b󰁩r adet Lat󰁩n alfabes󰁩yle yazılmış sözlük bulundurmaları faydalıdır. Bunun
dışında alanla 󰁩lg󰁩l󰁩 b󰁩r ter󰁩mler sözlüğü de çok yararlı olacaktır. Burada daha çok Tar󰁩h
Bölümü l󰁩sans öğrenc󰁩ler󰁩n󰁩n kolay ulaşab󰁩lecekler󰁩, kolay kullanab󰁩lecekler󰁩 sözlüklerden
b󰁩rkaçı ver󰁩lm󰁩şt󰁩r. L󰁩sansüstü ve d󰁩ğer akadem󰁩k çalışmalarda kullanılab󰁩lecek sev󰁩yede
sözlükler de ayrıca mevcuttur.
Devell󰁩oğlu, Fer󰁩d, Osmanlıca-Türkçe Ans󰁩kloped󰁩k Lugat, Ankara 1970.
Kanar, Mehmet, Osmanlı Türkçes󰁩 Sözlüğü, İstanbul 2003.
Kanar, Mehmet, Farsça-Türkçe Sözlük , İstanbul 2000.
Özön, Mustafa N󰁩hat, Osmanlıca/Türkçe Sözlük , İstanbul 1979.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 126/167
8/12/2019 tar112u

7. Ün󰁩te - Farsçada Tamlamalar, Transkr󰁩ps󰁩yon Alfabes󰁩 121

Pakalın, Mehmed Zek󰁩, Osmanlı Tar󰁩h Dey󰁩mler󰁩 ve Ter󰁩mler󰁩 Sözlüğü , c.I-III. MEB.
Yayını, İstanbul 2004.
Parlatır, İsma󰁩l, Osmanlı Türkçes󰁩 Sözlüğü, Ankara 2006.
Redhouse, S󰁩r James, A Turk󰁩sh and Engl󰁩sh Lex󰁩con, Beyrut 1996.
Şemsedd󰁩n Sâmî, Kamûs-ı Türkî, Der-Saadet 1317.

Aşağıdak󰁩 Osmanlıca metn󰁩 transkr󰁩ps󰁩yon harfler󰁩n󰁩 kullanarak günümüz alfabes󰁩ne çev󰁩r󰁩n󰁩z.

5

 Met󰁩n 7.1

Cevdet Paşa, Tar󰁩h VIII, İstanbul 1309, s. 138.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 127/167
8/12/2019 tar112u

122 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Özet
Farsça 󰁩s󰁩m tamlamalarını tanıyab󰁩lmek Farsça çoklu (z󰁩nc󰁩rleme) tamlamaları tanıyab󰁩lmek
1   3

B󰁩r tamlamanın 󰁩s󰁩m veya sıfat tamlaması olmasını
bel󰁩rleyen husus tamlayanın n󰁩tel󰁩ğ󰁩d󰁩r. Eğer tamla-
yan 󰁩s󰁩m 󰁩se 󰁩s󰁩m tamlaması, sıfat 󰁩se sıfat tamlaması
şekl󰁩n󰁩 alır. Farsçada 󰁩s󰁩m tamlamasında önce tamla-
nan gel󰁩r. Daha sonra tamlayan yazılır. Bas󰁩t yan󰁩 󰁩k󰁩
kel󰁩meyle yapılan tamlamalarda 󰁩lk kel󰁩men󰁩n sonu –󰁩
󰁩le okunur. Buna 󰁩zâfet kesres󰁩 adı ver󰁩l󰁩r. Farsça 󰁩s󰁩m
tamlamalarında tamlanan (muzâf) ve tamlayanın
(muzâfun-󰁩leyh) her 󰁩k󰁩s󰁩n󰁩n de Farsça olması şartı
yoktur. Bunlardan b󰁩r󰁩s󰁩 Farsça olab󰁩ld󰁩ğ󰁩 g󰁩b󰁩 her 󰁩k󰁩-
s󰁩n󰁩n de Arapça olmasında b󰁩r mahzur yoktur. İzafet
kesres󰁩n󰁩n (-ı, -󰁩) özel durumları:  Tamlanan (muzâf)
kel󰁩men󰁩n sonu –a ve –e sesler󰁩n󰁩 veren ve hâ-󰁩 res-
‫ی‬
m󰁩yye den󰁩len he  / 󰁩le veya (  –î) 󰁩le b󰁩t󰁩yorsa 󰁩zafet
kesres󰁩n󰁩 göstermek üzere bu harfler󰁩n üzer󰁩ne hemze
( ) 󰁩şaret󰁩 konur Derece-󰁩 zulmet ‫ج‬‫ر‬‫د‬  /‫ظ‬.Tam-
lanacak kel󰁩me (muzâf) el󰁩f 󰁩le (‫آ‬ /â) veya sesl󰁩 durumun-
‫و‬
da olan vav (   /û) 󰁩le b󰁩t󰁩yorsa o zaman 󰁩zafet kesres󰁩 ye
( ‫ى‬ ) 󰁩le yapılır (ordu-yı hümâyûn ‫ن‬‫ا‬  ‫م‬ /‫ى‬‫و‬‫د‬‫ر‬‫و‬‫ا‬).
Sondak󰁩 he  /, y  / ve vav  / eğer sess󰁩z harf gö-
rev󰁩 görüyorsa, o zaman 󰁩zafet hemzes󰁩 veya ye’s󰁩 ge-
t󰁩r󰁩lmez, harf olduğu g󰁩b󰁩 okunur. Mâh-ı Ramazan
‫ن‬‫ا‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫م‬/, rûy-ı zemîn ‫ن‬ ‫ي‬ ‫م‬‫ز‬ ‫ى‬‫رو‬ , sehv-󰁩
tertîb / ‫ب‬ ‫ي‬ ‫ت‬‫ر‬ ‫ت‬  ‫س‬/=d󰁩zg󰁩 yanlışı, g󰁩b󰁩.
 Farsçada 󰁩ster 󰁩s󰁩m tamlaması olsun 󰁩ster sıfat tam-
laması olsun her zaman 󰁩k󰁩 kel󰁩meden meydana gel-
mezler. Bazen üç, dört, beş vs. sayıdak󰁩 kel󰁩me veya
kel󰁩me grupları b󰁩r araya gelerek b󰁩r tamlama oluş-
turab󰁩l󰁩rler. Tamlamada kullanılan kel󰁩me sayısı kaç
olursa olsun b󰁩r tamlanan ve b󰁩r tamlayan unsur var-
dır. Burada y󰁩ne bel󰁩rley󰁩c󰁩 olan tamlayan grubun
durumudur. Tamlayan kel󰁩me veya kel󰁩meler 󰁩s󰁩m
oluşturuyorsa tamlamanın bütünü 󰁩s󰁩m tamlaması
olur. Tamlayanlar sıfat 󰁩se tamlamanın bütünü sıfat
tamlaması olur.
Esk󰁩 met󰁩nlerdek󰁩 harfler󰁩n bugünkü alabeyle çev󰁩r󰁩s󰁩-
4
n󰁩 öğreneb󰁩lmek
Osmanlı dönem󰁩 Türkçes󰁩nde kullanılan alfabede-
k󰁩 bütün harfler󰁩n karşılığı kullandığımız Lat󰁩n alfa-
bes󰁩nde bulunmamaktadır. Ayrıca bazı Lat󰁩n harfle-
r󰁩 kullandığımız alfabeye alınmamıştır. Türkçede esk󰁩
alfabeyle yazılmış met󰁩nlerdek󰁩 bazı harfler󰁩n karşılı-
ğı olmak üzere b󰁩r takım 󰁩şaretler ve harfler kullanıl-
mıştır. İşte buna trankr󰁩ps󰁩yon alfabes󰁩 den󰁩lmekted󰁩r.
Transkr󰁩ps󰁩yon alfabes󰁩nde temel olarak,
‫ذ‬ - ‫ز‬ - ‫ض‬ - ‫ظ‬ ; ‫ث‬ - ‫س‬ - ‫ص‬ - ‫ت‬ - ‫ط‬ 
‫ح‬ - ‫خ‬ -  ; ‫ق‬ - ‫ك‬ ; - ‫ن‬ -  - ‫غ‬ -  -  - ‫ع‬
  harfler󰁩 arasındak󰁩 ses farkları ver󰁩lmekted󰁩r

Farsça sıat tamlamalarını tanıyab󰁩lmek

2
Sıfat tamlamalarının, 󰁩s󰁩m tamlamalarından şek󰁩l açı-
sından b󰁩r farkı yoktur. Sadece tamlayan kel󰁩men󰁩n
n󰁩tel󰁩ğ󰁩 sıfat 󰁩se tamlama sıfat tamlaması olur. Yan󰁩 n󰁩-
telenen b󰁩r 󰁩s󰁩m ve onu n󰁩teleyen b󰁩r sıfattan oluşan
tamlamalara sıfat tamlaması den󰁩lmekted󰁩r. Y󰁩ne 󰁩s󰁩m
tamlamalarında olduğu g󰁩b󰁩 sıfat tamlamalarında da
tamlanan veya tamlayanın Arapça ve Farsça olmala-
rı tamlamanın n󰁩tel󰁩ğ󰁩n󰁩 değ󰁩şt󰁩rmez. Sıfat tamlama-
larında tamlanan da tamlayan da Farsça kel󰁩melerden
oluşuyorsa bunlar arasında çokluk bakımından uyum
olması gerekmez. Sıfat tamlamasında n󰁩telenen ve n󰁩-
teleyen󰁩n her 󰁩k󰁩s󰁩 de Arapça 󰁩se bu takd󰁩rde özell󰁩kle
Osmanlıca’da 󰁩k󰁩s󰁩 arasında tek󰁩ll󰁩k-çokluk uyumu ve
er󰁩ll󰁩k-d󰁩ş󰁩l󰁩k uyumu olmasına d󰁩kkat ed󰁩l󰁩r. Sıfat tam-
lamalarında bazen 󰁩sm󰁩n ardına b󰁩rkaç sıfat peşpeşe
get󰁩r󰁩lerek n󰁩temele yapılab󰁩l󰁩r.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 128/167
8/12/2019 tar112u

7. Ün󰁩te - Farsçada Tamlamalar, Transkr󰁩ps󰁩yon Alfabes󰁩 123

Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım
1.  Farsça 󰁩s󰁩m tamlamaları 󰁩le 󰁩lg󰁩l󰁩 aşağıdak󰁩 󰁩fadelerden 6.  Aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩 sıfat tamlaması değ󰁩ld󰁩r?
hang󰁩s󰁩 yanlıştır?  a.    
a. Farsça 󰁩s󰁩m tamlamalarında önce tamlanan gel󰁩r.
b. Farsça 󰁩s󰁩m tamlamalarında tamlayan tamlanandan
b. 
  ‫ل‬‫و‬ ‫د‬
sonra yazılır. c. ‫و‬‫ر‬‫و‬‫ا‬ ‫ك‬‫ل‬‫ا‬ 
c. Farsçada 󰁩s󰁩m tamlamalarını göstermeye yarayan –󰁩 d.  ‫ا‬‫د‬   
󰁩şaret󰁩ne 󰁩zâfet kesres󰁩 den󰁩r.
d.  Farsça 󰁩s󰁩m tamlamalarında tamlayan zaman zaman
e.  ‫م‬ ‫ی‬‫ا‬‫ر‬‫ز‬‫و‬ 
sıfat da olab󰁩l󰁩r. 7.  Aşağıdak󰁩ler󰁩n hang󰁩s󰁩nde 󰁩zafet kesres󰁩 󰁩le 󰁩lg󰁩l󰁩 b󰁩r yan-
e. İk󰁩l󰁩 󰁩s󰁩m tamlamalarında 󰁩lk kel󰁩men󰁩n sonu –󰁩 󰁩le okunur. lışlık vardır?

2.  Aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩 󰁩s󰁩m tamlaması değ󰁩ld󰁩r? a.  ‫ا‬‫ر‬ 

a. zebân-ı Türkî b.  ‫ۀ‬‫د‬‫ي‬‫ر‬
b.
c.
rûz-ı Kasım
âteş-󰁩 aşk 
c. ‫ر‬‫د‬ ‫ئ‬‫ک‬ 
d. Devlet-󰁩 âl-󰁩 Osmân d.    
e. Devlet-󰁩 al󰁩yye e. ‫ن‬ ‫ی‬‫و‬‫د‬‫ر‬‫و‬‫ا‬ 
3.  Farsça sıfat tamlamaları 󰁩le 󰁩lg󰁩l󰁩 aşağıdak󰁩 󰁩fadelerden 8.  Pâd󰁩şâh-ı ermân-ermâ-yı hef-󰁩klîm
hang󰁩s󰁩 yanlıştır?  Yukarıdak󰁩 tamlama kaç kel󰁩meden oluşmaktadır?
a. Sıfat tamlamalarının durumunu tamlayanın sıfat olu- a. 2
şu bel󰁩rler. b. 3
‫ی‬
b. Tamlanan kel󰁩men󰁩n sonu y (   ) 󰁩le b󰁩t󰁩yorsa bu c. 4
harf󰁩n üzer󰁩ne hemze konarak tamlama yapılır. d. 5

c. İs󰁩m tamlamalarında olduğu g󰁩b󰁩 sıfat tamlamaların- e. h󰁩çb󰁩r󰁩

da da 󰁩zafet kesres󰁩 (-ı, -󰁩) kullanılır.
9. Aşağıdak󰁩 tamlamalardan hang󰁩s󰁩n󰁩n Türkçe anlamı yanlıştır? 
d. Tamlanan kel󰁩men󰁩n sonu h (hâ-󰁩 resm󰁩yye) 󰁩le b󰁩t󰁩-
yorsa bu harf󰁩n üzer󰁩ne hemze 󰁩şaret󰁩 konulur. a. ‫ل‬‫د‬ ‫د‬ pâd󰁩şâh-ı âd󰁩l = adâlet sah󰁩b󰁩 pâd󰁩şâh
e. Farsça sıfat tamlamalarında tamlanan ve tamlayanın b.   tarîk-ı 󰁩lm = yol 󰁩lm󰁩
Farsça kel󰁩meler olması zorunludur.
c. ‫ل‬‫د‬  ‫ی‬‫ا‬  sarây-ı d󰁩l = gönül sarayı
4.  Farsça sıfat tamlamaları 󰁩le 󰁩lg󰁩l󰁩 aşağıdak󰁩 󰁩fadelerden d. ‫ك‬ ‫ک‬ gül-󰁩 sad-berg = yüz yapraklı gül
hang󰁩s󰁩 doğrudur?
a. Sıfat tamlamasında tamlananın sıfat oltması şarttır.
e.  ‫ر‬ yâr-ı bî-vefâ = vefâsız sevg󰁩l󰁩
b. Sıfat tamlamasında n󰁩teleyen konumundak󰁩 sıfat ke- 10.  Sâye-󰁩 rahmet-󰁩 İlâh-ı rahîm
l󰁩men󰁩n Farsça olması zorunludur. Yukarıdak󰁩 4’lü tamlamanın n󰁩tel󰁩ğ󰁩 󰁩le 󰁩lg󰁩l󰁩 aşağıdak󰁩 󰁩fadelerden
c. Sıfat tamlamalarında tamlanan ve tamlayan kel󰁩me- hang󰁩s󰁩 doğrudur?
ler Farsça kökenl󰁩 󰁩se er󰁩ll󰁩k-d󰁩ş󰁩ll󰁩k 󰁩l󰁩şk󰁩s󰁩 aranmaz. a. İk󰁩nc󰁩 kel󰁩meler󰁩 sıfat olan 󰁩k󰁩 󰁩s󰁩m tamlaması b󰁩rleşerek
d. Sıfat tamlamalarında 󰁩s󰁩mden sonra sadece tek b󰁩r sı- 󰁩s󰁩m tamlaması oluşturmuştur.
fat kullanılab󰁩l󰁩r. b. 󰁩s󰁩mden sonra ardarda gelen üç sıfat kel󰁩me 󰁩sm󰁩 tamlaya-
e. Sıfat tamlamalarında tamlanan ve tamlayan Arapça ke- rak sıfat tamlaması oluşturmuştur.
l󰁩melerden oluşuyorsa tekl󰁩k-çokluk 󰁩l󰁩şk󰁩s󰁩 aranmaz. c. Üç 󰁩s󰁩m ardarda b󰁩rb󰁩r󰁩n󰁩 tamlamış, sondak󰁩 sıfat olan kel󰁩-
me bunları tamlayarak b󰁩r sıfat tamlaması oluşturmuştur.
5.  Aşağıdak󰁩ler󰁩n hang󰁩s󰁩nde, tek󰁩l-çoğul 󰁩l󰁩şk󰁩s󰁩 bakımın-
d. Sıfat tamlaması olan İlâh-ı rahîm, y󰁩ne sıfat tamlama-
dan b󰁩r yanlışlık vardır?
sı olan sâye-󰁩 rahmet 󰁩 tamlayarak 4’lü b󰁩r sıfat tamla-
a. vüzerâ-yı azîm
ması oluşturmuştur.
b. elv󰁩ye-󰁩 selâse
c. haremeyn-󰁩 muhteremeyn e. Sadece son kel󰁩me
met 󰁩 tamlamış, sıfat
daha olduğu
sonra 󰁩ç󰁩nsâye
bu üçü 󰁩lâh-ı tamlayarak
önce 󰁩sm󰁩n󰁩 rahîm, rah-
d. enb󰁩yâ-yı k󰁩râm
b󰁩r 󰁩s󰁩m tamlaması oluşturmuştur.
e. memâl󰁩k-󰁩 mahrûse

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 129/167
8/12/2019
124 Osmanlı Türkçes󰁩-II
Okuma Parçası
Metn󰁩n okunmuş şekl󰁩nde transkr󰁩ps󰁩yon alfabes󰁩n󰁩n uygu-
lanışına d󰁩kkat ed󰁩n󰁩z.
Okuma Parçasının Transkr󰁩ps󰁩yonu
Lağamcıların N󰁩ẓāmı
Lağamcı ocağına ḥīn-󰁩 tertīb󰁩nde sā’󰁩rden z󰁩yāde 󰁩‘t󰁩nā olunarak
maḥṣūldār tīmārlar tevcīh olunmuş ve 󰁩çler󰁩nden b󰁩r󰁩 fevt oldı-
ğı ḥālde maḥlūl olan tīmārı ecnebīye v󰁩r󰁩lmeyüp fenn-󰁩 lağam
taḥṣīl󰁩ne ḫāh󰁩ş-ker olan mübtedīlere v󰁩r󰁩lmek u ṣūlden 󰁩tt󰁩ḫāẕ  lamalar” konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
kılınmış 󰁩ken b󰁩r müddetden-beru bu ḳ a‘󰁩deye r󰁩‘āyet olun-
mamağla üstād lağamcılar bulunmaz oldığından sā’󰁩r ocakla-
rın n󰁩ẓāmlarına 󰁩bt󰁩dār olundığı m󰁩s   󰁩llü
̠ anların dah󰁩 te’kīd-󰁩
n󰁩ẓāmātına mübāderet ve taḥṣīl-󰁩 ma‘lūmāt 󰁩tmeler󰁩ne pek
z󰁩yāde h󰁩mmet olunarak bu es   nāda
̠ tecrübeler󰁩 maṭlūb olmak-
dan nāşī Sa‘dābād ḳ aṣr-ı hümāyūnı pīşgāhında olan cebel󰁩ñ
ẕ󰁩rves󰁩nde vāḳ ı‘ b󰁩r maḥall-󰁩 seng󰁩stānda lağam ḥāżır 󰁩td󰁩r󰁩-
lüp ve derūnuna sek󰁩z ḳ anṭār barut vaż‘ 󰁩le bālāsına aḫşābdan
b󰁩r ḳ al‘a şekl󰁩 b󰁩nā olunup şa‘bān-ı şerīf󰁩ñ y󰁩rm󰁩yed󰁩nc󰁩 gün󰁩
Abdülḥamīd ḫân ḥażretler󰁩 Sa‘dābād’a teşrīfler󰁩nde 󰁩bt󰁩dā top
 ve ḫumbaralar endāḫt olundukdan ṣoñra meẕkūr lağama āteş
 v󰁩r󰁩lerek lağamcılar dah󰁩 ṣan‘atlarını 󰁩crā 󰁩tmekle der-aḳ ab
topcı-başıya ve sür‘atc󰁩ler nāẓırına ve ağasına ve çavuşuna
 ve ḫumbaracı-başıya ve lağamcı-başıya ḥużūr-ı hümāyūnda
ḫıl‘atler ve lağam atanlara aṭıyyeler 󰁩ḥsān buyurulmuşdur.
İşte o zamān vükelā-yı Devlet-󰁩 al󰁩yye’n󰁩ñ askerl󰁩kce yapab󰁩l-
d󰁩kler󰁩 ıṣlāḥāt bundan 󰁩bāret olup bu 󰁩se ol-va ḳ te göre kāfī de-
ğ󰁩l 󰁩d󰁩. Zīrā Avrupada fünūn-ı ḥarb󰁩yye pek z󰁩yāde 󰁩lerülem󰁩ş
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
oldığından düvel-󰁩 Avrupada oldığı g󰁩b󰁩 asāk󰁩r-󰁩 mu‘alleme
tedārük 󰁩tmek ve fünūn-ı ḥarb󰁩yyey󰁩 󰁩lerületmek ferā’󰁩ż-󰁩
ḥāl󰁩yeden 󰁩d󰁩.
Cevdet, Tar󰁩h, c. III, İstanbul 1309.
Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. d Yanıtınız yanlış 󰁩se “İs󰁩m Tamlaması” konusunu ye-
n󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
2. e Yanıtınız yanlış 󰁩se “Sıfat Tamlamaları” konusunu
yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
3. e Yanıtınız yanlış 󰁩se “Farsça Tamlamalarda Uyum”
konusunu tekrar gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
4. c Yanıtınız yanlış 󰁩se “Sıfat Tamlamaları” konusunu
yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
5. a Yanıtınız yanlış 󰁩se “Farsça tamlamalarda uyum
Açıklamaları” konusunu yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
6. c Yanıtınız yanlış 󰁩se “Farsça Tamlamalar” başlığı al-
tındak󰁩 konuları yen󰁩den gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
7. d Yanıtınız yanlış 󰁩se “İs󰁩m ve Sıfat Tamlamaların-
da İzâfet Kesres󰁩n󰁩n Durumları” konusunu yen󰁩den
gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
8. b Yanıtınız yanlış 󰁩se “Z󰁩nc󰁩rleme Tamlamalar” konu-
sunu ve “B󰁩rleş󰁩k Kel󰁩meler” konusunu yen󰁩den göz-
den geç󰁩r󰁩n󰁩z
9. b Yanıtınız yanlış 󰁩se “İs󰁩m ve Sıfat Tamlamalarında
Tamlanan ve Tamlayan” konularını yen󰁩den gözden
geç󰁩r󰁩n󰁩z
10.e Yanıtınız yanlış 󰁩se “Z󰁩nc󰁩rleme Tamlamalarda Sıra-
Sıra S󰁩zde Yanıt Anahtarı
Sıra S󰁩zde 1
Sıfat tamlamaları: hazîne-󰁩 hümâyûn; re’y-󰁩 sahîh; 󰁩crâ-yı
habâset; Âs󰁩tâne-󰁩 sa‘âdet-bahş; kal‘a-ı metîn; şehr-󰁩 meşhûr;
z󰁩ncîr-󰁩 âhenîn; kelâm-ı h󰁩kmet-󰁩rt󰁩sâm; âsâr-ı cemîle; 󰁩şâret-󰁩
al󰁩yye; abd-󰁩 nâç󰁩z; sadr-ı âlî.
󰁩s󰁩m tamlamaları: Umûr-ı devlet; N󰁩zâm-ı umûr; İklîm-󰁩
Mısır; leşker-󰁩 küffâr; bâd-ı seher; ây󰁩ne-󰁩 zamân; halîc-󰁩 İs-
tanbul; sultân-ı c󰁩hân; mülûk-ı Acem; rûz-ı nevrûz.
Not: b󰁩rb󰁩r󰁩ne anlamca uyumluluk gösteren kel󰁩melerle bun-
lardan farklı tamlamalar da yapab󰁩l󰁩rs󰁩n󰁩z.
Sıra S󰁩zde 2
alev-󰁩 berk-n󰁩şân-ı ra‘d-unvân: üçlü sıfat tamlaması;
mestevfî-󰁩 emvâl-󰁩 sultânî: üçlü 󰁩s󰁩m tamlaması; kâr-âzmûde-󰁩
umûr-ı devlet: üçlü 󰁩s󰁩m tamlaması; keyf󰁩yyet-󰁩 ahvâl-󰁩 İstan-
bul; üçlü 󰁩s󰁩m tamlaması; Mahsûs-ı ceyb-󰁩 hümâyûn: üçlü
130/167
8/12/2019 tar112u

7. Ün󰁩te - Farsçada Tamlamalar, Transkr󰁩ps󰁩yon Alfabes󰁩 125

󰁩s󰁩m tamlaması; sâye-󰁩 devlet-󰁩 al󰁩yye; üçlü 󰁩s󰁩m tamlaması; Sıra S󰁩zde 4
müdebb󰁩r-󰁩 umûr-ı devlet; üçlü 󰁩s󰁩m tamlaması; kudemâ- Serhadd-󰁩 mansûre = sıfat tamlaması; Vezîr-󰁩 rûşen-zamîr =
yı r󰁩câl-󰁩 saltanat; üçlü 󰁩s󰁩m tamlaması. Sâye-󰁩 󰁩nâyet-vâye-󰁩 sıfat tamlaması; mektûb-ı meserret-mashûb = sıfat tamlama-
hazret-󰁩 şehr󰁩yârî: dörtlü 󰁩s󰁩m tamlaması; Fermân-ı c󰁩hân- sı; küffâr-ı hâksâr = sıfat tamlaması; kal‘a-󰁩 Yanık = İs󰁩m tam-
gerdûn-ı hazret-󰁩 şehr󰁩yârî: dörtlü 󰁩s󰁩m tamlaması; Tanzîm-󰁩 laması; serdâr-ı âlî-mıkdâr = sıfat tamlaması; düşmen-󰁩 dîn =
umûr-ı müh󰁩mme-󰁩 devlet: dörtlü 󰁩s󰁩m tamlaması; Lâzıme-󰁩 󰁩s󰁩m tamlaması; melâ‘în-󰁩 hâs󰁩rîn; sıfat tamlaması; hücûm-ı
z󰁩mmet-󰁩 kâffe-󰁩 enâm: dörtlü 󰁩s󰁩m tamlaması. umûm = 󰁩s󰁩m tamlaması; kal‘a-󰁩 Samart󰁩n = 󰁩s󰁩m tamlama-
sı; nâr-ı cahîm = 󰁩s󰁩m tamlaması; evâh󰁩r-󰁩 rebî‘ülâh󰁩r = 󰁩s󰁩m
Sıra S󰁩zde 3 tamlaması.
Sadrıa‘zam İbrah󰁩m Paşa hazretler󰁩nden mühr-󰁩 󰁩zzet alı-
nup, hâd󰁩m-󰁩 saltanat Hasan Paşa Hazretler󰁩ne v󰁩r󰁩ldüğ󰁩dür. Sıra S󰁩zde 5
Ve şehr-󰁩 rebî‘ülevvelün y󰁩rm󰁩󰁩k󰁩nc󰁩 Pazar gün󰁩 Dîvân-ı Öğrenc󰁩n󰁩n kend󰁩 çalışması.
ma‘delet-mekândan vüzerâ-󰁩 󰁩zâm hazretler󰁩 öğleden ev-
 vel kalkup evler󰁩ne vardukları g󰁩b󰁩, Kapucılar Kethudâsı Yararlanılan Kaynaklar
Abdullah Ağa südde-󰁩 saâdete 󰁩stenüp, varduğı mahalde T󰁩murtaş, Faruk K. (2009). Osmanlı Türkçes󰁩 Gramer󰁩. İstanbul.
fermân-ı şehenşâhî sâdır olup,“ İbrah󰁩m Paşa hazretler󰁩n- Devel󰁩, Hayat󰁩 (2001). Osmanlı Türkçes󰁩 Kılavuzu 1-2. İstanbul.
den var mühr-󰁩 󰁩zzet󰁩 al toğrı Vezîr Hasan Paşa hazretler󰁩-
ne teslîm eyle” d󰁩yü fermân olunup, öğle ezânından son-
ra kazâ mazâ üzre mühr alınup, Vezîr Hazan Paşa hazretler󰁩
ekmek kıllet󰁩 󰁩çün şehre çıkup dolaşdukda sa‘âdet-hânes󰁩ne
geldüğ󰁩 g󰁩b󰁩 “ sadr-ı vezâret mübârek ola” d󰁩yüp, mühr-󰁩 󰁩z-
zet dest-󰁩 sa‘âdet-me’nûsuna v󰁩r󰁩lüp âmme-󰁩 âlem tahn󰁩yet
ü mübârek-bâdîye gelüp, 󰁩ht󰁩mâl-󰁩 ba‘îd 󰁩ken Mehmed Paşa
hazretler󰁩 ve Hal󰁩l Paşa ve Hızır Paşa’ya tasaddur 󰁩düp, 󰁩r-
tes󰁩 Dîvân-ı mu‘allâya gelüp, ka‘󰁩de-󰁩 kadîme-󰁩 saltanat üzre
Dîvânı muhkem zabt buyurup, erbâb-ı şekvâ ve maslahatı b󰁩-
rer b󰁩rer nazarına getürüp denleyüp, şer‘-󰁩 şerîf ve kanûn-ı
münîf üzre cevâb v󰁩rüp, ba‘dehû 󰁩k󰁩 h󰁩l‘at-ı fâh󰁩re 󰁩le teşrîf bu-
yurulup, g󰁩rüp pâye-󰁩 serîr-󰁩 saltanata yüz sürüp eğlenmeyüp
taşra çıkdılar. Rûz-ı Kasımdan b󰁩r gün mukaddem vâkı‘ olup,
havâlar küşâde-d󰁩ller g󰁩b󰁩 rûşen ve mücellâ 󰁩d󰁩. Allâh tebârek
 ve te‘âlâ mübârek ü huceste eyleyüp, kârgâh-ı saltanatda dü-
şen düşvâr 󰁩şler󰁩n âsân eyleye. Mülhem b󰁩’s-savâb olup, kal‘
u kam‘-ı a‘dâ-󰁩 dîn bâbında hüsn-󰁩 re’y ü tedbîrler müyesser
ü mukadder ola.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 131/167
8/12/2019 tar112u

OSMANLI TÜRKÇESİ-II

8
Amaçlarımız


Bu ün󰁩tey󰁩 tamamladıktan sonra;
Okuma kab󰁩l󰁩yet󰁩n󰁩 gel󰁩şt󰁩reb󰁩lecek 
Met󰁩n 󰁩ç󰁩nde geçen tar󰁩h ter󰁩mler󰁩n󰁩 tanıyab󰁩lecek,
 Okuduğunuz metn󰁩 anlama kab󰁩l󰁩yet󰁩n󰁩z󰁩 serg󰁩leyeb󰁩lecek,
 Gramer ün󰁩teler󰁩nde 󰁩şlenen konuları met󰁩n 󰁩çer󰁩s󰁩nde göreb󰁩leceks󰁩n󰁩z,

Anahtar Kavramlar
• Metin okuma • Metin yorumlama
• Terimler ve deyimler • Dil özellikleri
• Konu anlama

İç󰁩ndek󰁩ler

• GİRİŞ
• I. METİN OKUNUŞ, ÇEVİRİ, VE ANLAMA
• II. METİN OKUNUŞ, ÇEVİRİ, VE ANLAMA
Osmanlı Türkçes󰁩-II   Met󰁩nler • III. METİN OKUNUŞ, ÇEVİRİ, VE
ANLAMA
• IV. METİN OKUNUŞ, ÇEVİRİ, VE
ANLAMA

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 132/167
8/12/2019 tar112u

Met󰁩nler

GİRİŞ
Ün󰁩te 8 ’de met󰁩n okumaları 󰁩ç󰁩n esk󰁩 met󰁩nlerden 4 adet okuma parçası seç󰁩ld󰁩. Bunlardan
b󰁩r󰁩nc󰁩s󰁩 15. yüzyılda yazılmış olan ve Tevâr󰁩h-󰁩 Âl-󰁩 Osmân türü eserler󰁩n en tanınmışla-
rından Âşık Paşa-zâde’n󰁩n eser󰁩nden alındı. Metn󰁩n d󰁩l󰁩 erken Osmanlı dönem󰁩 eserler󰁩n-
den olduğundan oldukça sâded󰁩r. Ancak devr󰁩k cümleler ve o dönem󰁩n anlatım özell󰁩kle-
r󰁩ne göre yazıldığı 󰁩ç󰁩n bazı 󰁩adeler bugünkü Türkçe kullanımına, hatta Osmanlı’nın geç
dönemler󰁩ndek󰁩 kullanıma göre arklıdır. Bu metne daha çok Osmanlı Türkçes󰁩 I k󰁩tabın-
dak󰁩 esk󰁩 Türkçeyle 󰁩lg󰁩l󰁩 b󰁩lg󰁩ler󰁩 kullanarak bakmanızda aydı vardır.
İk󰁩nc󰁩 met󰁩n 󰁩se 19. yüzyılda kaleme alınmış, Osmanlı tar󰁩h󰁩n󰁩 başlangıçtan 󰁩t󰁩ba-
ren özetleyen ve ağırlıklı olarak devlet teşk󰁩latı üzer󰁩nde duran Mustaa Nur󰁩 Paşa’nın
Netây󰁩cü’l-Vukuât  󰁩s󰁩ml󰁩 eser󰁩nden seç󰁩lm󰁩şt󰁩r. Metn󰁩n, devlet 󰁩darec󰁩ler󰁩n󰁩n durumunu
anlatan bölümden seç󰁩lmes󰁩 󰁩se burada geçen 󰁩dârî 󰁩s󰁩m ve ter󰁩mler󰁩 tanımanız amacını
taşımaktadır. Aynı zamanda son dönem eserler󰁩nde Arapça ve Farsça unsurların öncek󰁩
yüzyıllara göre daha azla kullanılması da metn󰁩n seç󰁩m󰁩nde etk󰁩l󰁩 olmuştur. Çünkü bu tür
eserler d󰁩l olarak daha ağır olmalarına rağmen, 󰁩çler󰁩nde ün󰁩telerde anlatılmış olan konu-
larla 󰁩lg󰁩l󰁩 örnekler󰁩 daha azla oranda bulundurmaktadırlar.
Üçüncü ve dördüncü met󰁩nler 󰁩se tanınmış Osmanlı tar󰁩hç󰁩s󰁩 Ahmet Cevdet Paşa’nın
y󰁩ne çok tanınan Târîh-󰁩 Cevdet 󰁩s󰁩ml󰁩 eser󰁩nden alınmıştır. Bu 󰁩k󰁩 met󰁩n hem konuları-
nın çeş󰁩tl󰁩l󰁩ğ󰁩 hem de değer󰁩 b󰁩rçok tar󰁩hç󰁩 taraından tesl󰁩m ed󰁩lm󰁩ş b󰁩r esere a󰁩t olmala-
rı sebeb󰁩yle seç󰁩lm󰁩şlerd󰁩r.
Met󰁩n Ün󰁩tes󰁩n󰁩 󰁩şlerken şu sıralamayı gözönünde bulundurunuz. Önce Arap alabe-

s󰁩yle yazılı
maya olan metn󰁩
çalışınız. kend󰁩 kend󰁩n󰁩ze
Bu met󰁩nlerdek󰁩 b󰁩r kâğıda
kel󰁩meler󰁩n veya bölümünü,
öneml󰁩 b󰁩lg󰁩sayar sayasına
anlamınıyazarak oku-
b󰁩lmesen󰁩z
b󰁩le duymuş olmanız gereken kel󰁩meler oluşturmaktadır. Buna rağmen okuma güçlük-
ler󰁩yle karşılaşmanız doğaldır. Okumanızı kolaylaştırmak 󰁩ç󰁩n yapmanız gereken 󰁩lk 󰁩ş
Osmanlıca’dan Osmanlıca’ya veya Osmanlıca’dan bugünkü Türkçeye hazırlanmış b󰁩r söz-
lük bulundurmaktır. Bu tür sözlüklerde kel󰁩meler esk󰁩 harflerle yazıldığından met󰁩ndek󰁩
harfler󰁩 sözlük sırasındak󰁩 harflerle karşılaştırdığınızda hem kel󰁩men󰁩n okunuşunu hem
de anlamını bulab󰁩l󰁩rs󰁩n󰁩z.
İk󰁩nc󰁩 olarak, kend󰁩 kend󰁩n󰁩ze yapmış olduğunuz okumanızı, k󰁩tabınızda ver󰁩lm󰁩ş olan
met󰁩n okuması 󰁩le karşılaştırınız. Karşılaştırma esnasında tamlamaların nasıl yazıldığına
özell󰁩kle d󰁩kkat ed󰁩n󰁩z. Kend󰁩 okumanızdak󰁩 yanlışları düzeltt󰁩kten sonra metn󰁩n bugünkü

d󰁩lde anlamının
rak, esk󰁩 ver󰁩ld󰁩ğ󰁩
kel󰁩meler󰁩n bölümü okuyunuz.
anlamlarının Esas nasıl
cümle 󰁩çer󰁩s󰁩ne met󰁩nle paragra karşılaştırmaları
yerleşt󰁩r󰁩ld󰁩kler󰁩n󰁩 yapa-
kontrol ed󰁩n󰁩z.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 133/167
8/12/2019 tar112u

128 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Okuma ve anlama bölümünü tamamladıktan sonra her metn󰁩n altında hazırlanmış

olan sıra s󰁩zde çalışmalarını yapmanız ders gel󰁩ş󰁩m󰁩n󰁩z açısından son derece öneml󰁩d󰁩r.
Buradak󰁩 konuları son ana kadar cevap anahtarlarına bakmadan kend󰁩 kend󰁩n󰁩ze yapma-
ya çalışınız. Cevap anahtarları en son noktada derstek󰁩 başarınızı anlamaya ve ölçmeye ya-
rayacak bölümdür. Yanlış yapıyor olsanız b󰁩le kend󰁩 çalışmalarınız öğrenmen󰁩z󰁩 daha ger-
çekç󰁩 ve hızlı kılacaktır.
Sonuç olarak buradak󰁩 met󰁩nler bütün tar󰁩h eserler󰁩n󰁩n konu çeş󰁩tl󰁩l󰁩ğ󰁩n󰁩 ve özell󰁩k-
ler󰁩n󰁩 doğal olarak yansıtamaz. Ün󰁩tede s󰁩ze ver󰁩lmek 󰁩stenen b󰁩r çalışma örneğ󰁩d󰁩r. Ör-
nekten hareketle gerek kütüphanelerde, gerek başka şek󰁩llerde elde edeceğ󰁩n󰁩z esk󰁩 eser-
ler󰁩 okuyarak ve anlamaya çalışarak gel󰁩ş󰁩m󰁩n󰁩z󰁩 sürdüreb󰁩l󰁩rs󰁩n󰁩z. D󰁩lle 󰁩lg󰁩l󰁩 bütün ders
 veya programların başarısı temel olarak kel󰁩me haz󰁩nes󰁩n󰁩n zeng󰁩nl󰁩ğ󰁩ne bağlıdır. S󰁩z󰁩n
Osmanlı Türkçes󰁩 ders󰁩ndek󰁩 başarınız da bununla yakından 󰁩lg󰁩l󰁩d󰁩r. Bu açıdan z󰁩hn󰁩n󰁩ze
yen󰁩 kel󰁩meler kazandıracak okumaları sıklıkla yapmalısınız.

I. METİN: OKUNUŞ ÇEVİRİ, VE ANLAMA

 Met󰁩n 8.1

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 134/167
8/12/2019 tar112u

8. Ün󰁩te - Met󰁩nler 129

 Met󰁩n 8.2

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 135/167
8/12/2019 tar112u

130 Osmanlı Türkçes󰁩-II

 Met󰁩n 8.3

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 136/167
8/12/2019 tar112u

8. Ün󰁩te - Met󰁩nler 131

 Met󰁩n 8.4

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 137/167
8/12/2019 tar112u

132 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Bâb: Ânı Beyân İder K󰁩m Bu Mâcerâlardan Sonra Neler Zâh󰁩r Oldı?
Sultân Mehmed Gâzî Trabzon gazâsı n󰁩yyet󰁩ne Anadolu’ya geçd󰁩, her ne k󰁩m n󰁩yyet 󰁩td󰁩
Hakk te‘âlâ müyesser 󰁩td󰁩. Her v󰁩lâyet󰁩n hutbes󰁩, s󰁩kkes󰁩 kend󰁩n󰁩n oldu, devletle y󰁩ne tahtı-

na
Ve teveccüh
󰁩llâ Mısır󰁩td󰁩. Her taraın󰁩lç󰁩pâd󰁩şâhlarından
sultânından gelmed󰁩. Âdet-󰁩󰁩lç󰁩muhabbet
geld󰁩, Han’terk
a “v󰁩lâyet
olundı;mübârek
adâveteolsun” deyu.
b󰁩r bahâne
bu oldı. Anın-çün k󰁩m evvel muhabbet 󰁩den Sultân oldı. Evvel Karaman’a gelen beyler-
bey󰁩 Sultân oldı. Bu Çerkes tâ’󰁩es󰁩 ana eğ󰁩n mutî‘ olmadılar. Ol sebebden 󰁩lç󰁩 gönder󰁩lme-
d󰁩. Pâd󰁩şâh dah󰁩 buna b󰁩r pâre melûl oldı ve sonra mezkûr “Hoşkadem” dah󰁩 Mısır’a sultân
oldı. Pâd󰁩şâh-ı Rûm dah󰁩 taht mübârek olsun deyu 󰁩lç󰁩 göndermed󰁩. Âdet buydı k󰁩m gön-
der󰁩leyd󰁩. İk󰁩 taradan âdet terk olundı. Ve mahabbet kes󰁩lmeğe başladı. Ve hem bu Hoşka-
dem k󰁩 sultân-ı Mısırdır, her taraa yağı olmağa başladı. Bu taraa Dulkad󰁩r-oğlu Mekkî’ye
edâyî gönderd󰁩. Fedâyî geld󰁩 Elb󰁩stân’ın cum‘a mesc󰁩d󰁩nde mücâv󰁩r oldı. Gündüz oruc tutar
 ve g󰁩ce-dün namâzın kılardı. Âhır ursat buldı “Mekkî Arslan Bey”󰁩 helâk 󰁩td󰁩, cum‘a mes-
c󰁩d󰁩nde. Bu Mısır Sultânı Hoşkadem’󰁩n yanında Mekkî Arslan’ın b󰁩r kardaşı vardı, Budak

Bey d󰁩rlerd󰁩,
d󰁩. Mekkî anı Mekkî
Arslan’ın ArslanBey
Şâhsüvâr yer󰁩ne
adlı gönderd󰁩.
b󰁩r kardaşıBu hareket
dah󰁩 vardı,Dulkad󰁩r beyler󰁩ne
Rûm pâd󰁩şâhı hoş gelme-
yanında olurdı.
Dulkad󰁩r beyler󰁩 ol Şâh-süvâr’a haber gönderd󰁩ler k󰁩m “gel! v󰁩lâyet󰁩 sana v󰁩rel󰁩m, Mısırdan
gelen Budağı bey 󰁩tmez󰁩z” d󰁩d󰁩ler. Şâh-süvâr’a dah󰁩 Rûm pâd󰁩şâhından destûr oldı, vardı
Budağı v󰁩lâyet󰁩nden sürüp çıkardı, yer󰁩ne kend󰁩 pâd󰁩şâh oldı. Budak dah󰁩 g󰁩td󰁩 Şâm’a düşd󰁩.
Mısır pâd󰁩şâhı ey󰁩td󰁩” Rûm pâd󰁩şâhı ben󰁩mle yağı oldı” d󰁩d󰁩. Adâvete b󰁩r sebeb dah󰁩 bu oldı.
Nazm:
Buluşdı b󰁩rb󰁩r󰁩ne 󰁩k󰁩 sultân
Gör-󰁩md󰁩 n󰁩d󰁩ser takdîr-󰁩 Sübhân
Bahâneler olur bahâ görünmez
Bahâne müşterîye nes ü şeytân
Bahâne 󰁩k󰁩 göründ󰁩 c󰁩hânda
B󰁩r󰁩 cahîm yolıdır, b󰁩r󰁩 gurân
Ve bu mâcerâların târîh󰁩 h󰁩cret󰁩n sek󰁩zyüz altmış󰁩k󰁩s󰁩nde vâkı‘ oldı. Sultân Mehmed
Gâzî zamanında. Ve bundan sonra n󰁩ce yıl mahîce k󰁩nâyetle z󰁩ndegânî olundı, b󰁩r󰁩b󰁩r󰁩ne
󰁩lç󰁩 göndermed󰁩ler. Şâh-süvâr Mısır’a yağı oldı. Mısır pâd󰁩şâhı Şâh-süvâr üzer󰁩ne dee‘âtle
leşker gönderd󰁩ler. Ve her bâr k󰁩 vardı, Mısır leşker󰁩 sındı. Mısırlu Şâh-süvârla ceng ü c󰁩dâlde
󰁩ken Rûm pâd󰁩şâhı katından b󰁩r âl󰁩m-󰁩 âzıl Mekke’ye g󰁩td󰁩. Yolda su bürkeler󰁩 vardı. Anları
harâb görd󰁩 . O bürkeler harâb oldığı sebebden hacılar z󰁩yâde zahmet çekd󰁩ler. Ol azîz k󰁩m
Mekke’den geld󰁩, Rûm pâd󰁩şâhına ol bürkeler󰁩n harâblığın haber v󰁩rd󰁩. Rûm pad󰁩şâhı eydür
“ol bürkeler󰁩 ma‘mûr 󰁩dey󰁩n vakıflar koyayın, ol ber󰁩yye Arablarına v󰁩rsünler k󰁩m ol bür-
keler󰁩 ma‘mûr 󰁩deler. Ol vakıfların hâsılların ol Arablara v󰁩reler k󰁩m anlar o bürkeler󰁩 dol-
duralar. Bu h󰁩mmet üzer󰁩ne Rûm pâd󰁩şâhı n󰁩ce azîzler hâzır 󰁩td󰁩 k󰁩m ol bürkeler󰁩 ma‘mûr
󰁩td󰁩re ve hem z󰁩yâde 󰁩lor󰁩ler v󰁩rd󰁩 k󰁩m ol bürkelere harc 󰁩deler. Ve hem Mısır beyler󰁩ne
mektûb yazdı k󰁩m “ Sultân nâ’󰁩bler󰁩 ve Mısır hâk󰁩mler󰁩! Bu gönderd󰁩ğ󰁩m azîzlere bürkeler󰁩n
󰁩mâret󰁩nde mu‘âvenet 󰁩des󰁩z”. Ve 󰁩llâ bu beylere hed󰁩yye dah󰁩 göndermem󰁩ş-󰁩d󰁩. Ve Mısır
sultânına 󰁩lç󰁩 dah󰁩 göndermem󰁩ş-󰁩d󰁩. Karaman-oğlu dah󰁩 pâd󰁩şâhın bu 󰁩’󰁩l󰁩ne muttal󰁩‘ oldı,
kend󰁩 b󰁩r tezvîr 󰁩lç󰁩 gönderd󰁩 k󰁩m “sana yağı oldı Osman-oğlı” deyu. Mısırlu dah󰁩 bu yalan
sözlere 󰁩nandı. Ol bürke yapmağa varan azîzler󰁩 hôr 󰁩td󰁩ler, mektûbların kabûl 󰁩tmed󰁩ler. Ol
bürkeler󰁩 yapmağa rızâ v󰁩rmed󰁩ler. Eyütdüler k󰁩m “ Osman-oğlu’nun hîles󰁩 vardır k󰁩m gele
b󰁩z󰁩m v󰁩lâyet󰁩m󰁩zde b󰁩nâ 󰁩de. B󰁩z âc󰁩zm󰁩y󰁩z k󰁩m bürkem󰁩z󰁩 ol meremmet 󰁩de”. Ol azîzler󰁩 ha-
karetle Mısır’dan sürd󰁩ler. B󰁩r adâvete dah󰁩 sebeb bu oldı. Sultân-ı Rûm dah󰁩 melûl oldı. Bu
mâcerânın târîh󰁩 h󰁩cret󰁩n sek󰁩zyüz altmışüçünde vâkı‘ oldı. Sultân Mehmed zamânında.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 138/167
8/12/2019 tar112u

8. Ün󰁩te - Met󰁩nler 133

Bâb: Anı beyân 󰁩der k󰁩m Mısır sultânı leşker gönderd󰁩 tekrâr Şâh-süvâr üzer󰁩ne.
Hem-ân k󰁩 mukab󰁩l oldılar, Şâm nâ’󰁩b󰁩 Mısır sultânına âsî oldı, Şâh-süvâr’a dönd󰁩.
Leşker-󰁩 Mısır münhez󰁩m oldı. Mısırlı bu hâl󰁩 görd󰁩ler, eyütdüler k󰁩m; “ Şâm nâ’󰁩b󰁩n󰁩n Şâh-
süvâr’a dönmes󰁩 ve Şâh-süvâr’ın Mısır’a gâl󰁩b olması Rûm pâd󰁩şâhı Osman-oğlundandır”
d󰁩d󰁩ler. T󰁩z tedbîr 󰁩td󰁩ler ol bürkeler󰁩 yapmağı men‘ 󰁩den k󰁩ş󰁩ler󰁩 öldürd󰁩ler. Özr-󰁩le Rûm
pâd󰁩şâhına b󰁩r mektûb yazdılar. D󰁩d󰁩ler k󰁩m; “ s󰁩z󰁩 hayrdan men‘ 󰁩den󰁩 helâk 󰁩td󰁩k, 󰁩md󰁩 b󰁩-
z󰁩m s󰁩z󰁩nle mahabbet󰁩m󰁩z ezelîd󰁩r ve ebedîd󰁩r” deyu. B󰁩r 󰁩lç󰁩 󰁩le eyü hed󰁩yeler b󰁩le gönder-
d󰁩ler, b󰁩r özr-nâme 󰁩le Sultân Mehmed’e geld󰁩ler. Pâd󰁩şâh dah󰁩 anların özrler󰁩n kabûl 󰁩td󰁩.
B󰁩r âlî 󰁩lç󰁩 gönderd󰁩; “taht mübârek olsun” deyu b󰁩r n󰁩ce yıldan sonra. Ve ammâ sultâna
k󰁩m mektûb yazdılar evvelk󰁩 mektûblar g󰁩b󰁩 yazmadılar.
Su’âl: Evvelk󰁩 kanûn g󰁩b󰁩 yazmak neyd󰁩?
Cevâb: “ Sultân-ı Haremeyn babam” deyu yazardı. Ş󰁩md󰁩 “ hâd󰁩m-󰁩 Haremeyn” deyu
yazdılar ve dah󰁩 “ karındaşım Mısır sultânı” deyu yazdılar. el-Hâsıl 󰁩lç󰁩 k󰁩m Mısır’a vardı,
Mısır beyler󰁩 evvelk󰁩 󰁩lç󰁩 g󰁩b󰁩 varan 󰁩lç󰁩ye karşu varmadılar. Hemân çavuş vardı konak ye-
r󰁩ne get󰁩rd󰁩. Hemân k󰁩m kapuya geld󰁩, 󰁩lç󰁩y󰁩 atdan 󰁩nd󰁩rd󰁩ler. İlç󰁩 dah󰁩 kapudan g󰁩rd󰁩, gör-
d󰁩 havlıda cemî‘ Mısır beyler󰁩 atla dururlar. İlç󰁩 bunlara 󰁩‘t󰁩bâr 󰁩tmed󰁩, selâm dah󰁩 v󰁩rme-
d󰁩. Ed󰁩ğ󰁩n dah󰁩 çıkarmadı, geçd󰁩 oturdı. Beyler dah󰁩 söz söylemeden kodılar g󰁩td󰁩ler. Ça-
 vuş eyütd󰁩: “ n󰁩çün beylere selâm v󰁩rmed󰁩n ve ed󰁩ğ󰁩n çıkarmadın?” d󰁩d󰁩. İlç󰁩 cevâb v󰁩rd󰁩
k󰁩m eydür : “ yaya atlıya selâm v󰁩rmek sünnet değ󰁩ld󰁩r ve hem ed󰁩ğ󰁩m çıkarmadığım bu-
dur k󰁩m s󰁩z kanûn üzer󰁩ne kondurmadınız. İht󰁩mâl var k󰁩 y󰁩ne kaldırasız deyu ed󰁩ğ󰁩m çı-
karmadım” d󰁩d󰁩 ve ol g󰁩ce yatdı. Sabâh 󰁩lç󰁩y󰁩 sultân huzûrına 󰁩letd󰁩ler. İlç󰁩 dah󰁩 âdet üzer󰁩-
ne d󰁩z çökd󰁩, mektûbını sundı. İlç󰁩ye çavuşlar : “ yer öp” d󰁩d󰁩ler. İlç󰁩 eyütd󰁩: “ ben yer öp-
meğe gelmed󰁩m, pâd󰁩şâhımdan sultâna selâm get󰁩rd󰁩m” d󰁩d󰁩. Âhır 󰁩lç󰁩ye tahî 󰁩td󰁩ler, ha-
karetle söz söyled󰁩ler. [İlç󰁩 dah󰁩 geld󰁩; hep mâcerâyı pâd󰁩şâha haber v󰁩rd󰁩. Pâd󰁩şâh-ı Rûm
bu harekete melûl oldı. B󰁩r dah󰁩 adâvete sebeb bu oldı]

Metn󰁩n Bugünkü D󰁩le Çev󰁩r󰁩s󰁩

Sultan Mehmed Gaz󰁩, Trabzon gazası n󰁩yet󰁩yle Anadolu’ya geçt󰁩. Bu seer󰁩nde neye n󰁩yet
ett󰁩yse Hak teâlâ onu ona müyesser eyled󰁩. Aldığı memleketlerde okunan hutbe ve bası-
lan s󰁩kke onun adına oldu. Saadetle tekrar başkent󰁩ne döndü. Her taraın pad󰁩şahlarından
tahta geç󰁩ş󰁩n󰁩 kutlamak 󰁩ç󰁩n elç󰁩ler geld󰁩, ama Mısır sultanından elç󰁩 gelmed󰁩. Muhabbet
âdet󰁩 terk ed󰁩ld󰁩. Aralarındak󰁩 düşmanlığa b󰁩r sebep de budur. İlk sevg󰁩 gösteren sultan
oldu. İlk Karaman’a gelen beylerbey󰁩 o sultandı. Bu Çerkes ta󰁩es󰁩 bunu kabullenemed󰁩-
ler. Bu sebepten elç󰁩 göndermed󰁩ler. Pad󰁩şah da buna b󰁩r parça üzüldü. Hoşkadem, Mısır’a
sultan olunca pad󰁩şah da onun tahta geç󰁩ş󰁩n󰁩 tebr󰁩k 󰁩ç󰁩n elç󰁩 göndermed󰁩. Oysa esk󰁩 gele-
nek gönder󰁩lmes󰁩n󰁩 gerekt󰁩r󰁩yordu. İk󰁩 tarafan da âdet terk olundu ve muhabbet kes󰁩lme-
ye başladı.
Mekkî Mısıredâî
üzer󰁩ne Sultanı Hoşkadem
gönderd󰁩. Fedâîher taraa
geld󰁩, düşmanlık
Elb󰁩stan’ın yapmaya
Cuma başladı.kalmaya
mesc󰁩d󰁩nde Dulkadıroğlu
başla-
dı. Burada gündüz oruç tutar gece sabaha kadar namaz kılardı. Sonunda b󰁩r ırsatını bul-
du, Mekkî Arslan Bey’󰁩 Cuma mesc󰁩d󰁩nde öldürdü. Bu Mısır sultanı Hoşkadem’󰁩n yanın-
da Mekkî Arslan’ın Budak Bey adında b󰁩r kardeş󰁩 bulunuyordu. Onu Mekkî Arslan’ın ye-
r󰁩ne gönderd󰁩. Dulkad󰁩r beyler󰁩 bundan hoşlanmadı. Mekkî Arslan’ın Şehsüvâr Bey adın-
da b󰁩r kardeş󰁩 daha vardı. O da Osmanlı sultânının yanında bulunuyordu. Dulkadır bey-
ler󰁩 Şehsüvâr’a haber gönderd󰁩ler. “Gel, memleket󰁩 sana verel󰁩m. Mısır’dan gelen Budak’ın
bey olmasını 󰁩stem󰁩yoruz.” ded󰁩ler. Şehsüvâr da pad󰁩şahtan 󰁩z󰁩n alarak g󰁩tt󰁩. Budak’ı Dul-
kad󰁩r v󰁩lâyet󰁩nden sürüp çıkardı. Onun yer󰁩ne kend󰁩s󰁩 geçt󰁩. Budak da g󰁩tt󰁩 Şam’a yerleş-
t󰁩. Mısır sultanı “ Rum pad󰁩şahı ben󰁩mle düşman oldu.” ded󰁩. Aralarındak󰁩 düşmanlığın
b󰁩r sebeb󰁩 de budur.
 

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 139/167
8/12/2019 tar112u

134 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Ş󰁩󰁩r:
İk󰁩 sultan b󰁩rb󰁩r󰁩yle karşılaştı
Bakalım ş󰁩md󰁩 Allah’ın takd󰁩r󰁩 nasıl tecell󰁩 edecek.

Bahaneler olur amma mesele görünmez

Asıl bahane k󰁩ş󰁩ye ne󰁩s ve şeytandır.
C󰁩handa 󰁩k󰁩 bahane göründü:
B󰁩r󰁩 cehennem, b󰁩r󰁩s󰁩 cennet yoludur.
Bu maceraların tar󰁩h󰁩, H󰁩crî sek󰁩z yüz altmış󰁩k󰁩 senes󰁩nde (m. 1457-58) Sultan Meh-
med Gaz󰁩 zamanında gerçekleşt󰁩.
Bundan sonra n󰁩ce yıl g󰁩zl󰁩ce ve üstü örtülü b󰁩r şek󰁩lde 󰁩l󰁩şk󰁩 kuruldu. B󰁩rb󰁩rler󰁩ne elç󰁩
göndermed󰁩ler. Şehsüvâr Mısır’a düşman oldu. Mısır pad󰁩şahı Şehsüvar’ın üzer󰁩ne dealar-
ca asker gönderd󰁩. Fakat Mısır ordusu her deasında yen󰁩ld󰁩. Mısır sultânının Şehsüvâr’la
harp ett󰁩ğ󰁩 dönemde pad󰁩şaha yakın olan b󰁩r âl󰁩m ve âzıl k󰁩ş󰁩 hacca g󰁩tt󰁩. Yoldak󰁩 su kuyu-
larını harap b󰁩r vaz󰁩yette gördü. Bu sebepten hacılar çok zahmet çek󰁩yorlardı. Mekke’den
döndüğünde pad󰁩şaha o kuyuların harap olduğunu b󰁩ld󰁩rd󰁩. Pad󰁩şah “o kuyuları 󰁩mar et-
mek 󰁩ç󰁩n vakıflar kurayım. Çöl Araplarına kuyuları suyla doldurmaları 󰁩ç󰁩n bu vakıflardan
para vers󰁩nler” ded󰁩. Bu gayret üzer󰁩ne pad󰁩şah b󰁩r kısım ustaları o kuyuları onarmak üze-
re hazırlattı ve o kuyulara harcanması 󰁩ç󰁩n bol m󰁩ktarda para verd󰁩. Mısır beyler󰁩ne de b󰁩r
mektup yazdı ve “Saltanat na󰁩pler󰁩 ve Mısır hâk󰁩mler󰁩! Bu gönderd󰁩ğ󰁩m k󰁩mselere kuyu-
ların 󰁩marı 󰁩ç󰁩n yardım ed󰁩n󰁩z” ded󰁩. Fakat ne bu beylere hed󰁩ye ne de durumu b󰁩ld󰁩rmek
󰁩ç󰁩n Mısır sultanına elç󰁩 gönderm󰁩şt󰁩. Karamanoğlu pad󰁩şahın bu 󰁩ş󰁩nden haberdar olunca
kend󰁩s󰁩 Mısır’a b󰁩r aldatıcı elç󰁩 gönderd󰁩. “ Osmanoğlu su kuyuları bahanes󰁩yle Mekke sul-
tanına yüklerle para gönderd󰁩. Osmanoğlu sana düşman oldu.” ded󰁩. Mısırlı da bu yalan
sözlere 󰁩nandı. O kuyuları yapmaya gelen k󰁩ş󰁩lere hakaret ett󰁩ler, kend󰁩ler󰁩ne h󰁩tâben ya-
zılmış resm󰁩 yazıları b󰁩le kabul etmed󰁩ler. Kuyuların yapılmasına 󰁩z󰁩n vermed󰁩ler. “Osma-
noğullarının düşündüğü b󰁩r h󰁩le var k󰁩 gel󰁩p b󰁩z󰁩m memleket󰁩m󰁩zde bu 󰁩mar 󰁩ş󰁩n󰁩 yapıyor.
B󰁩z o 󰁩ş󰁩 yapmaktan ac󰁩z m󰁩y󰁩z k󰁩 o gel󰁩p b󰁩ze yardım ets󰁩n?” ded󰁩ler. Pad󰁩şahın adamlarını
hakaretle Mısır’dan sürdüler. Aralarındak󰁩 düşmanlığa b󰁩r sebep de bu oldu. Pad󰁩şah du-
ruma üzüldü. Bu had󰁩sen󰁩n tar󰁩h󰁩 Sultan Mehmed zamanında H󰁩crî sek󰁩zyüz altmışüç se-
nes󰁩nde (M. 1458-59) gerçekleşt󰁩.
Bu bölüm Mısır sultanının Şehsüvâr üzer󰁩ne tekar asker göndermes󰁩n󰁩 anlatır.
Ordular karşılaştığında Şam na󰁩b󰁩, Mısır sultanına 󰁩syan ett󰁩. Tara değ󰁩şt󰁩rerek Şehsüvâr’ın
yanına geçt󰁩. Mısır asker󰁩 ger󰁩 çek󰁩ld󰁩 ve yen󰁩ld󰁩. Mısırlı bu hal󰁩 görünce “Şam na󰁩b󰁩n󰁩n
Şehsüvâr taraına geçmes󰁩 de Şehsüvâr’ın Mısır’a karşı gal󰁩p olması da Osmanlılardan

kaynaklanmaktadır”
sını engelleyen k󰁩ş󰁩ler󰁩ded󰁩ler. Hemen
öldürdüler. harekete
Sonra geçt󰁩ler.özür
da pad󰁩şaha Önced󰁩leyen
o su kuyularının
b󰁩r mektupyapılma-
yazarak
“S󰁩z󰁩 hayırlardan alıkoyanları öldürdük. B󰁩z󰁩m s󰁩z󰁩nle muhabbet󰁩m󰁩z ezel󰁩 ve ebed󰁩d󰁩r.”
ded󰁩ler. B󰁩r elç󰁩y󰁩 bu özür mektubuyla b󰁩rl󰁩kte pahalı hed󰁩yelerle gönderd󰁩ler. Elç󰁩 Sultan
Mehmed’e geld󰁩ğ󰁩nde pad󰁩şah onların özürler󰁩n󰁩 kabul ett󰁩. Kend󰁩s󰁩 de yıllar geçm󰁩ş olma-
sına rağmen, tahta geç󰁩ş󰁩n󰁩 kutlamak 󰁩ç󰁩n Mısırlıya öneml󰁩 b󰁩r k󰁩ş󰁩y󰁩 elç󰁩 gönderd󰁩. Fakat
Mısır sultanına yazılan mektubu esk󰁩 tarzda yazdırmadı.
Soru: Daha önce nasıl yazılırdı?
Cevap: “Sultân-ı Harameyn (Mekke ve Med󰁩ne’n󰁩n sultânı) babam” h󰁩tâbıyla yazılırdı. Ş󰁩m-
d󰁩 “Hâd󰁩m-󰁩 Haremeyn (Mekke ve Med󰁩ne’n󰁩n h󰁩zmetkârı) kardeş󰁩m Mısır Sultanı” d󰁩ye yazdılar.
Kısacası elç󰁩 Mısır’a vardı. Fakat Mısır beyler󰁩 geleneğ󰁩n aks󰁩ne elç󰁩y󰁩 şehr󰁩n g󰁩r󰁩ş󰁩nde

karşılamaya
de elç󰁩y󰁩 attançıkmadılar.
󰁩nd󰁩rd󰁩ler.Sadece çavuş geld󰁩,
Elç󰁩 kapıdan elç󰁩y󰁩 avluda
g󰁩rd󰁩ğ󰁩nde konak yer󰁩ne
bütün get󰁩rd󰁩. Kapıya geld󰁩kler󰁩n-
Mısır beyler󰁩n󰁩n at üzer󰁩n-

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 140/167
8/12/2019 tar112u

8. Ün󰁩te - Met󰁩nler 135

de durduğunu gördü. Beylere 󰁩t󰁩bar etmed󰁩. Selam vermeden ve çarığını çıkarmadan geç-
t󰁩 oturdu. Mısır beyler󰁩 bunun üzer󰁩ne b󰁩r söz söylemeden çek󰁩p g󰁩tt󰁩ler. Çavuş bu beylere
n󰁩ç󰁩n selam vermed󰁩ğ󰁩n󰁩 ve çarığını n󰁩ç󰁩n çıkarmadığını sorunca elç󰁩 “ yayanın atlıya se-
lam vermes󰁩 sünnet değ󰁩ld󰁩r” d󰁩ye cevap verd󰁩. Çarığımı çıkarmayışımın sebeb󰁩 󰁩se s󰁩z󰁩n
ben󰁩 gelenek üzere karşılamadığınızı görünce 󰁩ht󰁩mtal k󰁩 ayakta da beklet󰁩rs󰁩n󰁩z d󰁩ye dü-
şünmemd󰁩r” ded󰁩. O gece yattı. Sabah elç󰁩y󰁩 sultanın huzuruna götürdüler. Elç󰁩 âdet üzere
d󰁩z çöktü, mektubunu sundu. Elç󰁩ye çavuşlar “yer öp” ded󰁩ler. Elç󰁩 “ ben yer öpmeye gel-
med󰁩m. Sadece pad󰁩şahımdan sultana selam get󰁩rd󰁩m” ded󰁩. Bunun üzer󰁩ne elç󰁩ye küçüm-
sey󰁩c󰁩 ve alaycı sözler söyled󰁩ler, hakaretler ett󰁩ler. Elç󰁩 de ger󰁩 döndüğünde bütün olup b󰁩-
ten󰁩 pad󰁩şaha anlattı. Pad󰁩şah bu harekete üzüldü. Aralarındak󰁩 düşmanlığa b󰁩r sebeb de
bu oldu.

Aşağıdak󰁩 metn󰁩 okuyunuz. Metn󰁩 bugünkü d󰁩le çev󰁩rmeye çalışınız.

1

 Met󰁩n 8.5

Aşık Paşa-zâde, Tevârîh-󰁩 Âl-󰁩 Osmân, İstanbul, 1332.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 141/167
8/12/2019 tar112u

136 Osmanlı Türkçes󰁩-II

II. METİN: OKUNUŞ ÇEVİRİ, VE ANLAMA

 Met󰁩n 8.6 

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 142/167
8/12/2019 tar112u

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 143/167
8/12/2019 tar112u

138 Osmanlı Türkçes󰁩-II

 Met󰁩n 8.8

Ahvâl-󰁩 Erkân-ı Devlet ve İdâre-󰁩 Umûr-ı Saltanat

Merreten ba‘de uhrâ 󰁩cmâl ü tasîl kılındığı vech󰁩le devş󰁩rme çocuklarının güzîde ve
münâs󰁩bler󰁩 sarây-ı hümâyûnlara ahz olunup terb󰁩yye ve telk󰁩n-󰁩 şerâ’󰁩t-󰁩 İslâm󰁩yye olun-
dukdan sonra erâdı s󰁩pâh ve s󰁩lahdâr ve ulûec󰁩yân-ı yemîn ü yesâr ve gurebâ-yı yemîn ü
yesâr d󰁩n󰁩len süvârî bölükler󰁩ne çıkarılur ve sarây-ı hümâyûnda kat‘-ı merât󰁩b eyleyenle-
r󰁩 z󰁩kr olunan bölükler󰁩n ağalıklarıyla veyâhûd üzeng󰁩 ağalıkları ta‘bîr kılınan mîr-aleml󰁩k
 ve mîr-âhûrluk ve kapucılar kethudâlığı ve kapucı-başılık me’mûr󰁩yetler󰁩yle çırâğ olunup
ba‘dehû mîr-l󰁩vâlık ve mîr󰁩mîrânlık 󰁩le taşraya gönder󰁩lür 󰁩d󰁩. Bu c󰁩hetle âdâb-ı hıdmet-󰁩
saltanat ve 󰁩dâre-󰁩 umûr-ı devlet husûslarını te‘allüm 󰁩td󰁩kden ve taşralarda ve serdârlar
ma‘󰁩yyet󰁩nde ahvâl-󰁩 mülk󰁩yye ve harb󰁩yyeye dah󰁩 kesb-󰁩 vuku eyled󰁩kden sonra hıdemâtı
nazar-ı tahsîne lâyık ve kadere dah󰁩 muvâık olur 󰁩se rütbe-󰁩 vezârete nâ’󰁩l olurlar 󰁩ken
mu’ahharan nân u na‘îm 󰁩ç󰁩nde perverde olan vüzerâ ve k󰁩bâr-zâdeler ve şehr-󰁩 sâye-
perverler󰁩nden tara ve takrîb󰁩n󰁩 bulanlar sarây-ı hümâyûna alına-gelmekle bunlardan
s󰁩lahdâr ve çukadâr ve r󰁩kâbdâr ve mîr-âhûr-ı şehr󰁩yârî m󰁩s󰁩llü manzûr-ı nazar-ı 󰁩lt󰁩ât-ı
pâd󰁩şâhî olanlar de ‘aten vezâretle be-kâm olmağa başladı.
Müstağnî-󰁩 ta‘rî oldığı üzre Devlet-󰁩 al󰁩yye’de dört tarîk olup anın b󰁩r󰁩nc󰁩s󰁩 mülk󰁩ye-
d󰁩r k󰁩 erbâbı ne-vech󰁩le terakkî eyled󰁩kler󰁩 z󰁩kr olundı. İk󰁩nc󰁩s󰁩 tarîk-ı 󰁩lm󰁩yyed󰁩r k󰁩 mü-

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 144/167
8/12/2019 tar112u

8. Ün󰁩te - Met󰁩nler 139

derr󰁩sl󰁩k mertebes󰁩ne nâ’󰁩l olanlar onbeş y󰁩rm󰁩 sene tullâba 󰁩âde vü 󰁩âza 󰁩le îâ-yı vazîe
eyled󰁩kden sonra elv󰁩ye-󰁩 ma‘lûme mevlev󰁩yyetler󰁩ne ba‘dehû İstanbul Kadılığına ve Ana-
dolu ve Rum󰁩l󰁩 sadâretler󰁩ne ve n󰁩hâyet mesned-󰁩 meşîhate 󰁩rt󰁩kā 󰁩derler 󰁩d󰁩. Üçünc󰁩s󰁩 ka-
lem󰁩yye r󰁩câl󰁩 olup bunlar dah󰁩 hâcegânlık ta‘bîr olunan kalem zâb󰁩tl󰁩kler󰁩ne ve manâsıb-ı
ma‘lûme-󰁩 kalem󰁩yyeye me’mûr olarak müntehâ-yı tarîkları n󰁩şâncılık ve deferdârlık ve
re’îsl󰁩k ve defer emînl󰁩ğ󰁩 ve şıkk-ı sânî ve sâl󰁩s deferdârlıklarıdır k󰁩 manâsıb-ı mezkûreye
manâsıb-ı s󰁩tte ta‘bîr olunur. Dördünc󰁩s󰁩 tarîk-ı sey󰁩yyed󰁩r k󰁩 gerek p󰁩yâde ve gerek süvârî
ocaklarının zâbıtânı usûl-󰁩 mer‘󰁩yyeler󰁩 vech󰁩le kesb-󰁩 terakkī 󰁩düp akat serdârlık ve ku-
mandanlık mertebeler󰁩 mîr󰁩mîrân ve vüzerâya tevîz olunagelm󰁩ş-󰁩d󰁩.
Vech-󰁩 meşrûh üzre kā‘󰁩den󰁩n esâsı bozulduğundan er‘󰁩 dah󰁩 muhtell olmağla n󰁩şan-
cılık mansıbı ekser󰁩yâ o m󰁩s󰁩llü nev-zuhûr vüzerâya 󰁩hsân olunageld󰁩ğ󰁩nden başka yen󰁩çe-
r󰁩 ağalığından deferdâr ve n󰁩şâncılıkdan kapudan paşa nasb olunur oldu. Ve deferdârlara
dah󰁩 vezâret v󰁩r󰁩lmek kā‘󰁩de hükmüne g󰁩rmekle erbâb-ı sey ve kalem yekd󰁩ger󰁩 manâsıbına
󰁩rt󰁩kā 󰁩deb󰁩lmek kapusı açıldı. Taşra vâl󰁩l󰁩k ve beylerbey󰁩l󰁩kler󰁩 vüzerâ kethudâlıklarında
bulunanlara ve mültez󰁩ml󰁩kde kesb-󰁩 servet ü yesâr 󰁩denlere tevcîh olunup ma‘ mâ-îh
 vüzerâ dah󰁩 tekessür eyled󰁩ğ󰁩nden Rum󰁩l󰁩 ve Bud󰁩n ve Anadolu ve Mısır ve Bağdâd ve Şam
g󰁩b󰁩 manâsıb-ı cesîme vüzerâya tevîz ve cüz’î sebeblerle beylerbey󰁩lere dah󰁩 vezâret 󰁩hsân
olunmak kā‘󰁩des󰁩 zuhûr ve gün be-gün terakkī eyled󰁩. F󰁩’l-asl mansıb-ı vezâret tara-ı
pâd󰁩şâhîden ruhsat-ı kâm󰁩ley󰁩 mutazammın olmağla vüzerâ-yı 󰁩zâm ermân yazmağa ve
tuğra çekmeğe me’zûn oldığı hâlde vech-󰁩 meşrûh üzre taşrada bulunan vüzerânın kes-
ret󰁩ne mebnî bu me’zûn󰁩yet󰁩n 󰁩lgāsı lâzım geld󰁩ğ󰁩nden Sultân İbrâhîm asrında Kemânkeş
Kara Mustaa Paşa sadr-ı a‘zam 󰁩ken taşrada bulunan vüzerâya emr gönderüp ermân yaz-
makdan ve tuğra çekmekden men‘ eylem󰁩ş olmasına mebnî bu mâdde Erzurum vâlîs󰁩 bu-
lunan Nasûh Paşa-zâde Hüsey󰁩n Paşa’nın ısyânına sebeb olmuşdur.
Devlet s󰁩nn󰁩n󰁩 aldıkça masâl󰁩h-󰁩 câr󰁩ye mu‘âmelâtında olan sâdel󰁩k dah󰁩 zâ’󰁩l olarak b󰁩r

takım kuyûdât
la manâsıb-ı ve tedkīkāta
hâcegân 󰁩ht󰁩yâc hâsıl
dah󰁩 tezâyüd eyled󰁩odığından dürlü
k󰁩 tevârîh-󰁩 dürlü kalemler
müte’ahhırede olanîcâd kılınmasıy-
tevcîhât defer-
ler󰁩nde mastûrdur.
Beylerbey󰁩 ve mîr-l󰁩vâların vazîe-󰁩 me’mûr󰁩yyetler󰁩 havza-󰁩 hükûmet󰁩n󰁩 tasallut-ı
eşkıyâdan muhârese ve zîr-󰁩 󰁩dâres󰁩nde kal‘a var 󰁩se anları muhâaza 󰁩tmek ve aşâ’󰁩r-󰁩
kabâ’󰁩l󰁩 taht-ı ermân-berîde bulundurmak ve mahlûl olan tîmâr ve ze‘âmetler󰁩 ehl ü
erbâbına tevcîh 󰁩td󰁩rmek ve seere me’mûr oldukda zîr-󰁩 l󰁩vâsında bulunan d󰁩rl󰁩k ashâbını
cem‘ 󰁩le ta‘yîn olunan mahalle azîmet eylemek kazıyyeler󰁩ne münhasır olup mevâdd-ı
hukūk󰁩yye 󰁩le şeh󰁩r ve kasabaların mu‘âmelât-ı husûs󰁩yyeler󰁩 hükkâm-ı şer‘-󰁩 şerîe ve c󰁩z-
ye ve mukāta‘󰁩yyât ve sâ’󰁩r mürettebât-ı mîr󰁩yyen󰁩n c󰁩bâyet ü tahsîl󰁩 deferdâr ve muhassıl-ı
emvâl olanlara â’󰁩d vezâ’󰁩den 󰁩ken ümerâya medâr-ı te‘ayyüş olan hâsların ekser󰁩s󰁩 vak-
ten be-vakt
bâd-ı re ‘ ü 󰁩lgā olunarak
hevâ vâr󰁩dâtına mukāta‘ât-ı mîrîyyeye 󰁩lhâk olunmağla ümerânın ta‘ayyüş󰁩
vâbeste oldı.
Vâkı‘â kavânîn-󰁩 devlet karîn-󰁩 󰁩ğt󰁩şâş oldukça beylerbey󰁩 ve mîr-l󰁩vâlar dürlü dürlü
mekâr󰁩he meyl 󰁩le emvâl-󰁩 vaîreye dest-res ola-gelüp hâslar b󰁩’t-tedrîc mukāta‘âta 󰁩lhâk kı-
lındı 󰁩se de bu sûret mezâl󰁩m ü te‘add󰁩yâta ruhsat-ı resm󰁩ye ma‘nâsını 󰁩şrâb eyled󰁩.
B󰁩nâ’en-alâ zâl󰁩k vâlî ve mîr-l󰁩vâlar hazer󰁩yye ve seer󰁩yye nâmıyla ahâlîye aynî ve
bedelî v󰁩rgüler tarh u tevzî‘ 󰁩tmekle ve mahlûl olan ze‘âmet ve tîmârları her k󰁩m z󰁩yâde
rüşvet ver󰁩r 󰁩se ona arz eylemeğe ve havza-󰁩 hükûmet󰁩nde bulunan ağn󰁩yâyı b󰁩rer sebeb
tasnî‘ 󰁩derek musâdereye koyuldular. Ma‘mâ-îh hadd-󰁩 ma‘rûı tecâvüz 󰁩denler ve 󰁩nsâı
bütün bütün elden bırakanlar hakkında ahâlî cem‘󰁩yyet 󰁩düp memleketden çıkarmak veyâ
pârelemek veyâhûd r󰁩kâb-ı hümâyûna 󰁩şt󰁩kâ 󰁩derek dîvân-ı hümâyûnda b󰁩’l-muhâkeme
te’dîb 󰁩td󰁩rmek muhâtarâtı dah󰁩 vâr󰁩d ü cârî oldığından her hâlde bunları dah󰁩 der-pîş-󰁩
nazar-ı mutâla‘a eylemek vüzerâ ve ümerâ 󰁩çün ehemm-󰁩 mehâmdan 󰁩d󰁩.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 145/167
8/12/2019 tar112u

140 Osmanlı Türkçes󰁩-II

B󰁩r de evâ’󰁩l-󰁩 devletde beylerbey󰁩 ve mîr-l󰁩vâların mansıb ve 󰁩kt󰁩dârlarına göre üçer-

beşer yüz kadar dâ’󰁩re-󰁩 mahsûsları halkı var 󰁩d󰁩yse de asıl kuvve-󰁩 asker󰁩yyeler󰁩 muhavvel-󰁩
uhdeler󰁩 bulunan eyâlât ve elv󰁩yede olan zü‘emâ ve erbâb-ı tîmârın 󰁩ct󰁩mâ‘ından hâsıl olur
󰁩ken ahvâl-󰁩 asker󰁩yye bahs󰁩nde îrâd olunacağı vech󰁩le anların n󰁩zâm ve kem󰁩yyet󰁩ne ha-
lel tareyân eyled󰁩ğ󰁩ne mebnî beylerbey󰁩 ve mîr-l󰁩vâlar levend ve sekbân nâmıyla 󰁩k󰁩şer ve
üçer b󰁩n ve mu’âheze-󰁩 devletden hav üzre olanları daha z󰁩yâde haşerât cem‘ ü 󰁩st󰁩hdâm
 ve ahâlîn󰁩n başına belâ 󰁩der oldılar. Bu sebeble yüzer ve 󰁩k󰁩şer yüz sekbân ve levend󰁩 câm󰁩‘
pek çok bölükbaşılar hâd󰁩s olup vüzerâ ve ümerâ hıdmetler󰁩nde 󰁩mrâr-ı vakt 󰁩derler ve
kapusuz kaldıkları hengâmda b󰁩r mahalle 󰁩nt󰁩sâb 󰁩d󰁩nceye kadar köyden köye dolaşup
kendüler󰁩n󰁩 ahâlîye besletd󰁩r󰁩rler 󰁩d󰁩 k󰁩 vakten be-vakt zuhûr 󰁩den Celâlîler󰁩n menba‘-ı
menşe’󰁩 bunlardır.
Cağala-zâde S󰁩nân Paşa ve Kan󰁩je muhâızı T󰁩ryâkî Hasan Paşa ve Estergon ât󰁩h󰁩 Lala
Mehmed Paşa ve Sadrıazam Bosnalı Husrev Paşa ve Kemânkeş Kara Mustaa Paşa ve Han-
ya ât󰁩h󰁩 Yûsu Paşa ve G󰁩r󰁩d serdârı Del󰁩 Hasan Paşa ve Köprül󰁩 Mehmed Paşa ve oğlu
Fazıl Ahmed Paşa ve Merz󰁩onî Kara Mustaa Paşa bu asırda 󰁩brâz-ı hıdemât-ı azîme ve
nâ’󰁩l-󰁩 ütûhât-ı âh󰁩re olan vüzerâ-yı be-nâmdır.

Met󰁩n Çev󰁩r󰁩
Daha önce b󰁩rkaç dea anlatıldığı şek󰁩lde devş󰁩rme çocuklarının göze batanları ve seç󰁩lm󰁩ş-
ler󰁩 Ed󰁩rne ve İstanbuldak󰁩 saraylara alınıp eğ󰁩t󰁩ld󰁩kten ve İslamın şartları kend󰁩ler󰁩ne öğ-
ret󰁩ld󰁩kten sonra, mevcutları s󰁩pah󰁩 ocağına, s󰁩lahdar ocağına, sağ ve sol uluec󰁩ler cema-
atler󰁩ne, sağ ve sol gar󰁩pler den󰁩len süvarî bölükler󰁩ne dağıtılırdı. Topkapı Sarayı’nda yet󰁩-
ş󰁩p oradak󰁩 görevlerde sırasıyla yükselenler󰁩, adı geçen bölükler󰁩n ağalıklarıyla veya özeng󰁩
ağalıkları d󰁩ye 󰁩s󰁩mlend󰁩r󰁩len mîr-aleml󰁩k, mîr-ahurluk, kapıcılar kethüdalığı, kapıcıbaşılık
memur󰁩yetler󰁩yle devlet görev󰁩ne başlamış olurlardı. Daha sonra sancakbeyl󰁩ğ󰁩 ve beyler-

bey󰁩l󰁩k
lenek ve󰁩legörenekler󰁩n󰁩,
dış görevlere gönder󰁩l󰁩rlerd󰁩. Uygulamanın
ayrıca devlet 󰁩şler󰁩n󰁩n bu yönüyle saltanat
nasıl yürütüldüğünün h󰁩zmetler󰁩n󰁩n
eğ󰁩t󰁩m󰁩n󰁩 ge-
almış olur-
lardı. Y󰁩ne dış görevlerde ve yüksek komutanlar yanında mülk󰁩 󰁩dare ve savaş 󰁩dares󰁩 g󰁩b󰁩
konuları 󰁩y󰁩ce öğrend󰁩kten sonra, h󰁩zmetler󰁩 beğen󰁩ld󰁩yse ve tal󰁩hler󰁩 de yaver g󰁩tt󰁩yse ve-
z󰁩rl󰁩k rütbes󰁩ne kavuşurlardı. Sonrak󰁩 dönemlerde n󰁩metler 󰁩ç󰁩nde ve rahat şek󰁩lde yet󰁩şm󰁩ş
olan vez󰁩rler ve d󰁩ğer devlet r󰁩cal󰁩n󰁩n çocukları 󰁩ç󰁩nde, sayeler󰁩nde yet󰁩şt󰁩kler󰁩 şöhretl󰁩 k󰁩m-
selerden b󰁩r yakınını bulanlar enderuna alınır olmuştur. Bunlardan s󰁩lahdar ve çukadar ve
r󰁩kâbdâr ve pad󰁩şahın mîrahurluğu g󰁩b󰁩 onun 󰁩lt󰁩atına kolay ulaşab󰁩lecekler󰁩 görevlerde
olanlar kısa zamanda vez󰁩rl󰁩k rütbes󰁩 alarak muratlarına ermeğe başladılar.
B󰁩l󰁩nd󰁩ğ󰁩 g󰁩b󰁩 Osmanlı Devlet󰁩’nde dört memur sınıı vardır: B󰁩r󰁩nc󰁩s󰁩 mülk󰁩yed󰁩r k󰁩 bu
sınıa dah󰁩l olanların ne şek󰁩lde yükseld󰁩kler󰁩 daha önce anlatıldı. İk󰁩nc󰁩s󰁩 İlm󰁩ye sınııdır
k󰁩 müderr󰁩sl󰁩k
t󰁩şt󰁩rerek vaz󰁩emertebes󰁩ne ulaşmış
yaptıktan sonra bell󰁩olanlar
büyük onbeş-y󰁩rm󰁩 sene öğrenc󰁩lere
sancakların kadılıklarına, dahaders anlatıp,
sonra ye-
İstanbul
kadılığına ve sırasıyla Anadolu ve Rumel󰁩 kazaskerl󰁩kler󰁩ne en sonunda da şeyhül󰁩slamlık
makamına yüksel󰁩rlerd󰁩. Üçüncü b󰁩r yol 󰁩se kalem󰁩ye mensupları olup bunlar da hacegan-
lık 󰁩sm󰁩yle anılan merkez devlet bürolarının yönet󰁩c󰁩l󰁩ğ󰁩ne ve bu büroların b󰁩l󰁩nen memu-
r󰁩yetler󰁩ne atanırlardı. Bu sınıın yükseleb󰁩leceğ󰁩 en üst görevler n󰁩şancılık, deferdârlık,
re󰁩sülküttaplık, defer em󰁩nl󰁩ğ󰁩 ve şıkk-ı sân󰁩 ve sâl󰁩s deferdarlıklarıydı k󰁩 bu memur󰁩-
yetlere “manâsıb-ı s󰁩tte” yan󰁩 “altı büyük memurluk” den󰁩l󰁩rd󰁩. Dördüncü sını 󰁩se askerî
zümred󰁩r k󰁩 gerek p󰁩yâde ve gerek süvâr󰁩 ocaklarının komutanları yürürlükte olan usulle-
r󰁩 gereğ󰁩 yüksel󰁩rlerd󰁩. Yalnız serdarlık ve kumandanlık g󰁩b󰁩 yüksek asker󰁩 makamlar bey-
lerbey󰁩 ve vez󰁩rlere tahs󰁩s ed󰁩lm󰁩şt󰁩.
Anlatılan sebeplerden dolayı s󰁩stem󰁩n temel󰁩 bozulunca, d󰁩ğer yönler󰁩 de karmaşa ha-
l󰁩n󰁩 almaya başladı. Meselâ n󰁩şancılık memur󰁩yet󰁩 yukarıda anlattığımız sınıa g󰁩ren, yen󰁩

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 146/167
8/12/2019 tar112u

8. Ün󰁩te - Met󰁩nler 141

yetme vez󰁩rlere ver󰁩lmeye başlandı. Y󰁩ne yen󰁩çer󰁩 ağalarından deferdâr, n󰁩şancılıktan kap-
tan paşa tay󰁩n ed󰁩l󰁩r oldu. Deferdârlara da vez󰁩rl󰁩k rütbes󰁩 ver󰁩lmek sank󰁩 kuralmış g󰁩b󰁩
uygulandığından asker󰁩 zümre ve kalem󰁩ye zümres󰁩 󰁩ç󰁩nde olanlara, d󰁩ğer mesleğ󰁩n ma-
kamlarına geçeb󰁩lme yolu açılmış oldu. Eyalet val󰁩l󰁩k ve beylerbey󰁩l󰁩kler󰁩, vez󰁩rler󰁩n kethü-
dalık görev󰁩nde bulunanlarla verg󰁩 toplayıcılığı 󰁩ş󰁩nden servet ve zeng󰁩nl󰁩k kazanmış k󰁩m-
selere ver󰁩l󰁩r oldu. Bununla b󰁩rl󰁩kte vez󰁩rl󰁩k rütbes󰁩 almış yönet󰁩c󰁩ler󰁩n sayısında azlalık
olduğundan Rumel󰁩 ve Bud󰁩n ve Anadolu ve Mısır ve Bağdad ve Şam g󰁩b󰁩 büyük memu-
r󰁩yetler sadece vez󰁩r rütbel󰁩 val󰁩lere ayrıldı. Ve küçük bahanelerle beylerbey󰁩lere dah󰁩 ve-
zaret rütbes󰁩 vermek ka󰁩des󰁩 ortaya çıkarak günden güne yaygınlaştı. Aslında vez󰁩rl󰁩k ma-
kamı pad󰁩şâh taraından tam yetk󰁩yle donatıldığından vez󰁩rler erman yazmağa ve tuğra
çekmeye yetk󰁩l󰁩yd󰁩ler. Ancak anlatıldığı g󰁩b󰁩 taşrada görevl󰁩 vez󰁩rler󰁩n sayısının artmasın-
dan dolayı bu yetk󰁩n󰁩n kaldırılması 󰁩ht󰁩yacı h󰁩ssed󰁩ld󰁩ğ󰁩 󰁩ç󰁩n Sultan İbrah󰁩m zamanında
Kemankeş Kara Mustaa Paşa sadrazamlığı sırasında vez󰁩rlere em󰁩r gönder󰁩p erman yaz-
malarını ve pad󰁩şah adına tuğra çekmeler󰁩n󰁩 yasaklamıştı. Buna tepk󰁩 olarak Erzurum va-
l󰁩s󰁩 bulunan Nasuh Paşa-zâde Hüsey󰁩n Paşa 󰁩syân etm󰁩şt󰁩.
Devlet yaşlandıkça yürütülen 󰁩şlere da󰁩r düzenlenen yazışmalardak󰁩 sadel󰁩k de kaybol-
du. Esk󰁩 kayıtlara ve belgelere müracaat etme 󰁩ht󰁩yacı arttığından çeş󰁩t çeş󰁩t büroların ku-
rulduğu, böylece hâcegân zümres󰁩ne mahsus memur󰁩yetler󰁩n de arttığı daha sonrak󰁩 ta-
r󰁩hlerde düzenlenen atama deferler󰁩nde yazılıdır.
Beylerbey󰁩 ve sancakbeyler󰁩n󰁩n memur󰁩yetler󰁩ne mahsus görevler󰁩, kend󰁩 󰁩dareler󰁩 al-
tındak󰁩 bölgey󰁩 eşkıya saldırılarından korumak ve 󰁩dareler󰁩 altında kale varsa onları mu-
haaza etmek, aş󰁩retler󰁩 ve kab󰁩leler󰁩 kontroller󰁩 altında bulundurmak ve boşta kalmış t󰁩-
mar ve zeamet kadrolarını layık olana vermek, seere görevlend󰁩r󰁩ld󰁩kler󰁩nde bayrağı al-
tında bulunan t󰁩mar ve zeamet sah󰁩b󰁩 askerler󰁩 toplayarak bel󰁩rlenen yere get󰁩rmek hu-
suslarından 󰁩barett󰁩. Hukuk󰁩 konular 󰁩le şeh󰁩r ve kasabaların özel 󰁩şler󰁩 kadılara a󰁩tt󰁩. C󰁩z-

ye
z󰁩nevemuhassılı
mâlî b󰁩r󰁩mler󰁩n gel󰁩rler󰁩
olanlara 󰁩le haz󰁩neye a󰁩t
a󰁩t görevlerdend󰁩. d󰁩ğer󰁩darec󰁩lere
Askerî gel󰁩rler󰁩n toplanması
geç󰁩nmeler󰁩deferdar veolu-
󰁩ç󰁩n tahs󰁩s ha-
nan has gel󰁩rler󰁩n󰁩n ekser󰁩s󰁩 zaman zaman uygulamadan kaldırılarak merkez haz󰁩nen󰁩n
gel󰁩r b󰁩r󰁩mler󰁩ne katıldığından bu sınıın geç󰁩m󰁩 bâd-ı havâ adı ver󰁩len verg󰁩 gel󰁩rler󰁩ne
bağlı kaldı.
Gerçekten devlet kanunları bozulmaya yüz tuttukça beylerbey󰁩 ve sancakbeyler󰁩 çe-
ş󰁩t çeş󰁩t h󰁩lelere başvurarak büyük m󰁩ktarda servet ele geç󰁩rd󰁩kler󰁩nden hasların onlar 󰁩ç󰁩n
azla kıymet󰁩 kalmadı. Haslar kademel󰁩 olarak merkez mal󰁩yen󰁩n gel󰁩rler󰁩 arasına katıl-
dı 󰁩se de bu şek󰁩ldek󰁩 gel󰁩şme halka baskı ve zulmed󰁩lmes󰁩ne b󰁩r çeş󰁩t devlet 󰁩zn󰁩 ver󰁩ld󰁩-
ğ󰁩 manasına gel󰁩r oldu.
Buna b󰁩naen val󰁩 ve sancakbeyler󰁩, hazer󰁩ye ve sefer󰁩ye adı ver󰁩len verg󰁩ler󰁩 ahâlî üzer󰁩-
ne aynî
azla ve nakdî
rüşvet şek󰁩lde
ver󰁩rse koydular.başladılar.
ona vermeye Ayrıca boşta
Y󰁩nekalmış olanaltındak󰁩
󰁩dareler󰁩 zeamet ve t󰁩marları
bölgede k󰁩m daha
bulunan zen-
g󰁩nler󰁩 b󰁩rer sebep 󰁩cad ederek müsadere ett󰁩ler. Bununla b󰁩rl󰁩kte bell󰁩 sınırları aşmış olan-
lara ve 󰁩nsaı tamamen elden bırakanlara ahâlî b󰁩r araya gelerek çeş󰁩tl󰁩 şek󰁩llerde tepk󰁩
 vereb󰁩l󰁩yordu. Bu türden 󰁩darec󰁩ler 󰁩ç󰁩n bölgeden uzaklaştırılmak, öldürülmek veya dev-
let merkez󰁩ne ş󰁩kayetle, D󰁩van-ı hümayunda mahkeme ed󰁩lerek cezalandırılma tehl󰁩kele-
r󰁩 de vardı. Vez󰁩rler ve beyler󰁩n bütün bunları her zaman gözönünde bulundurmaları çok
öneml󰁩 hususlardandı.
B󰁩r de devlet󰁩n 󰁩lk zamanlarında beylerbey󰁩 ve sancakbeyler󰁩n󰁩n makam ve kudret-
ler󰁩ne göre üçer-beşer yüz kadar özel konakları halkı vardı. Ancak esas asker󰁩 kuvvetle-
r󰁩, kend󰁩ler󰁩ne ver󰁩lm󰁩ş olan eyaletlerde ve sancaklarda bulunan, zeamet ve t󰁩mar tasarru
eden askerler󰁩n toplamından oluşuyordu. Asker󰁩 durum bahs󰁩nde ele alınacağı üzere bun-
ların düzen ve vaz󰁩yetler󰁩 bozulmaya yüz tuttuğundan beylerbey󰁩 ve sancakbeyler󰁩 levent

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 147/167
8/12/2019 tar112u

142 Osmanlı Türkçes󰁩-II

 ve sekban adıyla 󰁩k󰁩şer-üçer b󰁩n k󰁩ş󰁩den oluşan yen󰁩 asker󰁩 b󰁩rl󰁩kler oluşturdular. Özell󰁩kle
devlet taraından aranan kaçakları daha azla terc󰁩hle bu tür yaramaz adamları yanlarında
󰁩st󰁩hdam ederek ahal󰁩n󰁩n başına bela ett󰁩ler. Bu sebeple yüzer ve 󰁩k󰁩şer yüz sekban ve le-
 vend󰁩 toplayan pek çok bölükbaşı rütbes󰁩nde adam türey󰁩p vez󰁩rler󰁩n ve beyler󰁩n h󰁩zmet-
ler󰁩nde vak󰁩t geç󰁩r󰁩r oldular. Ve sah󰁩ps󰁩z kaldıkları zamanlarda b󰁩r yere bağlanıncaya ka-
dar köy köy dolaşıp kend󰁩ler󰁩n󰁩 halka beslett󰁩rd󰁩ler. Zaman zaman ortaya çıkan Celâlî eş-
kıyasının kaynağı 󰁩şte bunlardır.
Cağala-zâde S󰁩nân Paşa, Kan󰁩je muhâızı T󰁩ryâkî Hasan Paşa, Estergon ât󰁩h󰁩 Lala
Mehmed Paşa, Sadrazam Bosnalı Husrev Paşa, Kemânkeş Kara Mustaa Paşa, Hanya ât󰁩h󰁩
Yusu Paşa, G󰁩r󰁩t serdârı Del󰁩 Hasan Paşa, Köprülü Mehmed Paşa ve oğlu Fazıl Ahmed
Paşa, Merz󰁩onlu Kara Mustaa Paşa; bu yüzyılın büyük h󰁩zmetler gösterm󰁩ş ve övgüye la-
yık et󰁩hler yapmış ünlü vez󰁩rler󰁩d󰁩r.

Mustaa Nur󰁩 Paşa, Netây󰁩cü’l-Vuku‘ât, c.I, İstanbul 1327.

Aşağıda ver󰁩len pasajlarda vurgulanmak 󰁩stenen hususların neler olduğunu b󰁩rer cümley-
2 le 󰁩ade ed󰁩n󰁩z.
a. “ Devlet s󰁩nn󰁩n󰁩 aldıkça masâl󰁩h-󰁩 câr󰁩ye mu‘âmelâtında olan sâdel󰁩k dah󰁩 zâ’󰁩l olarak b󰁩r
takım kuyûdât ve tedkīkāta 󰁩ht󰁩yâc hâsıl odığından dürlü dürlü kalemler îcâd kılınmasıyla
manâsıb-ı hâcegân dah󰁩 tezâyüd eyled󰁩 k󰁩 tevârîh-󰁩 müte’ahhırede olan tevcîhât deferler󰁩n-
de mastûrdur”.
b. “Vâkı‘â kavânîn-󰁩 devlet karîn-󰁩 󰁩ğt󰁩şâş oldukça beylerbey󰁩 ve mîr-l󰁩vâlar dürlü dürlü
mekâr󰁩he meyl 󰁩le emvâl-󰁩 vaîreye dest-res ola-gelüp hâslar b󰁩’t-tedrîc mukāta‘âta 󰁩lhâk kı-
lındı 󰁩se de bu sûret mezâl󰁩m ü te‘add󰁩yâta ruhsat-ı resm󰁩ye ma‘nâsını 󰁩şrâb eyled󰁩”.

c. “B󰁩r
 yüz de evâ’󰁩l-󰁩
kadar dâ’󰁩re-󰁩devletde beylerbey󰁩
mahsûsları ve mîr-l󰁩vâların
halkı var 󰁩d󰁩yse de asıl mansıb
kuvve-󰁩 ve 󰁩kt󰁩dârlarına
asker󰁩yyeler󰁩 göre üçer-beşer
muhavvel-󰁩 uhde-
ler󰁩 bulunan eyâlât ve elv󰁩yede olan zü‘emâ ve erbâb-ı tîmârın 󰁩ct󰁩mâ‘ından hâsıl olur 󰁩ken…”.

II. Met󰁩nde geçen 󰁩k󰁩l󰁩 tamlamalardan bazıları aşağıda ver󰁩lm󰁩şt󰁩r. Bunların anlamlarını ve
3 c󰁩nsler󰁩n󰁩 bulmaya çalışınız.
Havza-󰁩 hükûmet, tasallut-ı eşkıyâ, zîr-󰁩 󰁩dâre, taht-ı ermân-berî, zîr-󰁩 l󰁩vâ, mevâdd-ı
hukūk󰁩yye, mu‘âmelât-ı husûs󰁩yye, hükkâm-ı şer‘󰁩yye, muhassıl-ı emvâl, medâr-ı te‘ayyüş,
mukāta‘ât-ı mîr󰁩yye, bâd-ı hevâ, kavânîn-󰁩 devlet, karîn-󰁩 󰁩ğt󰁩şâş, emvâl-󰁩 vaîre, ruhsat-ı res-
m󰁩ye, hadd-󰁩 ma‘rû, dîvân-ı hümâyûn, evâ’󰁩l-󰁩 devlet, dâ’󰁩re-󰁩 mahsûs, kuvve-󰁩 asker󰁩yye,
erbâb-ı tîmâr, ahvâl-󰁩 asker󰁩yye, 󰁩mrâr-ı vakt.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 148/167
8/12/2019 tar112u

8. Ün󰁩te - Met󰁩nler 143

III. METİN: OKUMA ÇEVİRİ, VE ANLAMA

 Met󰁩n 8.9 

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 149/167
8/12/2019 tar112u

144 Osmanlı Türkçes󰁩-II

 Met󰁩n 8.10 

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 150/167
8/12/2019 tar112u

8. Ün󰁩te - Met󰁩nler 145

 Met󰁩n 8.11

Zuhûr ve İnt󰁩şâr-ı Tâ‘ûn

İşbu yed󰁩 (H󰁩cr󰁩 1227) senes󰁩 evâ’󰁩l󰁩nde Mısır’dan âmed ü ref münâsebet󰁩yle İzm󰁩r’e tâ‘ûn
hastalığı s󰁩râyet 󰁩tm󰁩ş-󰁩d󰁩. İzm󰁩r’den İstanbul’a b󰁩r t󰁩câret gem󰁩s󰁩 gelürken 󰁩ç󰁩nde tâ‘ûndan
b󰁩rkaç k󰁩ş󰁩 evt ve mellâhândan bazıları hasta oldukları hâlde Der-sa‘âdet’e lede’l-vürûd
gem󰁩den çıkanlar Galata ve Beyoğlu ve Tatavla’ya dağılup anlardan tâ‘ûn hastalığı s󰁩râyet
󰁩le ol taraflarda zuhûr 󰁩td󰁩. Ve oradan İstanbul’a geçd󰁩. Pek çok âdemler tele olmağa baş-
ladı. Fakat ba‘zı kesân sâ’󰁩rler-󰁩le ület ü 󰁩ht󰁩lâttan kes󰁩lerek hâneler󰁩nde 󰁩nz󰁩vâ 󰁩le tehaffu-
za kıyâm eyled󰁩ler.
Ba‘dehu Şânî-zâde der k󰁩 ashâb-ı ület ü âmîzeşden cüz’î ve küllî musâb u müked-
der
󰁩denolmamış
erbâb-ı h󰁩çb󰁩r erd kalmamış
d󰁩kkatden b󰁩r ehad󰁩n󰁩ken re’y-󰁩 hekîmâne
hânes󰁩ne üzre teharrüse
hız-ı cenâb-ı İzzet 󰁩le ve teterrüse r󰁩‘âyet
n󰁩hâyet󰁩ne kadar
azâb-ı tâ‘ûn 󰁩sâbet ve s󰁩râyet 󰁩tmed󰁩. Hakīr dah󰁩 dâ’󰁩re-󰁩 âc󰁩zânemden zükûr ü enâsdan
onbeş kadar nüûs-ı mahûza 󰁩le bâ-󰁩nâyet-󰁩 Rabb󰁩’l-âlemîn cümlem󰁩z ol saht-ı azîmden
müsterîh ü emîn olup şu kadar k󰁩 ta‘n-ı nâ-dân ve mezemmet-󰁩 ba‘z-ı ekâb󰁩r-󰁩 bî-󰁩rân ve
n󰁩âk-ı süehâ-yı akrân 󰁩le âzürde ve gam-gîn olduk 󰁩se de gördüm zamâne halkı n󰁩âk
üzre sâb󰁩tâ nâ-çâr cümleden kes󰁩lüp uzlet eyled󰁩m. Tesl󰁩yyet-󰁩le melâl-󰁩 hâtırı teskîn ey-
led󰁩k. Ma‘ hâzâ k󰁩 gerek ukahâ ve gerek hükemâ h󰁩çb󰁩r k󰁩mesne bu 󰁩llet󰁩n dah󰁩 sâ’󰁩r ba‘zı
emrâz-ı sâr󰁩ye-âsâ s󰁩râyet󰁩nde 󰁩ht󰁩lâ 󰁩tmeyüp akat ulemâ-󰁩 dîn “sârî b󰁩-󰁩zn󰁩’llâh” kaydıy-
la hakīkat-󰁩 hâl󰁩 tebyîn 󰁩tm󰁩şlerd󰁩r. Husûsâ k󰁩 yüz sene kadar vakte gel󰁩nce bu hummâ-yı
 vâ󰁩de-󰁩 󰁩lt󰁩hâb󰁩yyen󰁩n b󰁩’d-dee‘ât 󰁩nâ ve berbâd eyled󰁩ğ󰁩 memâl󰁩k-󰁩 Erenc󰁩yye’de bun-
lardan kat‘-ı nazar mukaddemâ eyâdî-󰁩 İslâm’da 󰁩ken tâ‘ûn ve vebâ aralık aralık ahâlîs󰁩n󰁩
󰁩mâte 󰁩den Kırım ve Öz󰁩 ve bunlar g󰁩b󰁩 memâl󰁩k-󰁩 enhâda karîbü’l-ah󰁩dde ba‘de’l-󰁩stîlâ

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 151/167
8/12/2019 tar112u

146 Osmanlı Türkçes󰁩-II

bu 󰁩llet tehaffuz ve nezâret sebeb󰁩yle küll󰁩yen münkatı‘ ve ma‘dûm ve ez-cümle aşıla-

ma 󰁩lm󰁩 zuhûr 󰁩del󰁩 oralarda ç󰁩çek 󰁩llet󰁩 dah󰁩 münkatı‘ dereces󰁩ne geld󰁩ğ󰁩 erbâb-ı vukūa
ma‘lûmdur. Bu mevâddın re’y-󰁩 hükemâ ve tedbîr-󰁩 etıbbâya müte‘allık husûsâtı te’lîât-ı
abd-󰁩 hakīrden tıbba dâ’󰁩r olup c󰁩ld-󰁩 evvel󰁩 bâ-󰁩râde-󰁩 al󰁩yye tab‘ ve temsîl ve c󰁩ld-󰁩 sânîs󰁩
hasbe’l-󰁩kt󰁩zâ ma‘rûz olmayarak 󰁩le’l-ân te’hîr olunan humsede tahrîr ü tastîr olunmuş
olup kaldı k󰁩 vebâdan hazer ü 󰁩ht󰁩râzın cevâzında ve belk󰁩 vücûb ü 󰁩f󰁩râzında dah󰁩 Sultân
Sel󰁩m-󰁩 evvel’󰁩n târîh-nüvîs󰁩 olup Heşt be-h󰁩şt nâm târîh-󰁩 h󰁩kmet-ezânın vesâ’󰁩r Fâr󰁩sî ve
Arabî bunca te’lîât-ı mu‘c󰁩z-beyânın musann󰁩󰁩 olan İdrîs-󰁩 B󰁩tl󰁩sî merhûmun dokuzyüz
onyed󰁩 senes󰁩 hılâl󰁩nde zuhûr 󰁩den tâ‘ûn-ı haşr-nümûn esnâsında edâ-󰁩 hacc ve z󰁩yâretden
sonra Âs󰁩tâne-󰁩 sa‘âdet’e avdetler󰁩nde Şam ve Konya’da ba‘zı ulemâ ve ukahâ 󰁩le bu husûsa
dâ’󰁩r mübâhase b󰁩rle te’lî-gerdes󰁩 olan r󰁩sâle-󰁩 neîses󰁩ne lecâce vü ta‘assubdan ârî nazar-ı
munsıâne kâîd󰁩r. İnt󰁩hâ.
El-Hâsıl ol-vakt󰁩n hükmünce usûl-󰁩 tehaffüz󰁩yyeye r󰁩‘âyet olunamayup tâ‘ûn 󰁩se Der-
sa‘âdetde hükmün󰁩 ber-vech-󰁩 bâlâ b󰁩r sûret-󰁩 müdh󰁩şede 󰁩crâ 󰁩tmekde ve g󰁩td󰁩kce ş󰁩ddet-
lenmekde 󰁩d󰁩. Şöyle k󰁩 Bâb-ı âlî taraından İstanbul kapularına haîce muharr󰁩rler 󰁩rsâl ve
ta‘yîn ve kal‘a kapularından dışaruya taşınan mevtâları sebt-󰁩 defer 󰁩tmeler󰁩 telkīn olun-
mağla derûn-ı İstanbul’da ba‘zı cevâm󰁩‘ ü mesâc󰁩d ve türbeler c󰁩vârındak󰁩 makāb󰁩re ve
bunlara benzer mahâl-󰁩 sâ’󰁩reye den olunanlardan başka İstanbul kapularından geçür󰁩-
len cenâzeler evâsıt-ı Ramazân’da ba‘zen b󰁩nbeşyüz ve ba‘zen 󰁩k󰁩b󰁩n râddeler󰁩nde olup Ga-
lata ve Üsküdar ve Boğaz󰁩ç󰁩 󰁩le berâber yevm󰁩yye ba‘zen 󰁩k󰁩b󰁩n 󰁩k󰁩yüz ve ba‘zen üçb󰁩n󰁩
mütecâv󰁩z olurdı. Şânî-zâde der k󰁩 meş󰁩yyet-󰁩 Bârî 󰁩le kemâ-kân vebâ mütemâdî ve tele-󰁩
nüûs-ı kesîreye bâdî olduğundan salât-ı aşâyı ba‘de’l-edâ m󰁩nârelerde sûre-󰁩 Ahkā t󰁩lâvet
olunmak re’y-󰁩 ba‘z-ı sâî-sîret olmağla ol vech󰁩le emr-󰁩 şerî ısdâr ve t󰁩lâvet-󰁩 sûre-󰁩 şerîeye
󰁩bt󰁩dâr olundukda 󰁩st󰁩mâ‘ 󰁩den sıgār u k󰁩bâr b󰁩r kat daha hav u dehşete dûçâr oldular.
Lâk󰁩n îd-ı ıtr takrîb󰁩yle halkın b󰁩rb󰁩r󰁩yle kesret-󰁩 󰁩ht󰁩lâtından nâşî 󰁩llet-󰁩 sâr󰁩ye-󰁩

mezbûre
nız nes-󰁩 b󰁩-󰁩zn󰁩llâh󰁩
İstanbul’dante‘âlâ evâsıt-ıüçb󰁩n
yevm󰁩yye Şevvâl’e
kadardoğru
mevtâg󰁩td󰁩kce derece-󰁩başladı.
hurûc 󰁩tmeğe vereteSûre-󰁩
urûc şerîe-󰁩
ve yal-
Ahkā helâk-󰁩 kavm-󰁩 Âd’ı muhb󰁩r olduğu ec󰁩lden böyle eyyâmda t󰁩lâvet󰁩 müheyy󰁩c-󰁩
gazab-ı İlâhî olur d󰁩meğe cesâret 󰁩den ba‘zı âl󰁩m-󰁩 sûrîn󰁩n kavl󰁩ne 󰁩‘t󰁩kāden y󰁩ne üç-beş
günden sonra men‘ olundı.
Y󰁩ne Şânî-zâde Eend󰁩 der k󰁩 hudûs-ı tâ‘ûn ve vebâ âsâr-ı kesret-󰁩 ısk u z󰁩nâ olduğu-
na 󰁩bt󰁩nâ’en mecma‘-ı eşkıyâ olan bî-kâr odalarını hedm ü 󰁩mhâ b󰁩rle terîk-ı cem‘󰁩yyet-󰁩
süehâ dah󰁩 re’y-󰁩 savâb-ı ba‘zı erbâb-ı câh-ı takvâ-󰁩nt󰁩mâ olmakdan nâşî Şevvâl-󰁩 şerî󰁩n
onsek󰁩z󰁩nc󰁩 sebt günü kā’󰁩m-makām paşa m󰁩‘mâr ağa ve ocakludan b󰁩r mıkdâr zâbıtân ve
neerât ve vâ󰁩r ameley󰁩 󰁩st󰁩shâb 󰁩le Bağçekapusu’na gelüp Melek-g󰁩rmez Zokağı’nda ve
Kayıkhâne üzerler󰁩ndek󰁩 odaların cümles󰁩n󰁩 der-akab m󰁩‘mâr ağa ameles󰁩yle bâ-emr-󰁩 âlî
hedme başlayup
raındak󰁩 b󰁩rkaç
kalyoncı sâ‘atde 󰁩mhâ
ve kalaatcı eyled󰁩ler.
erâz󰁩l󰁩ne me’vâKapudan paşahedm
olan yerler󰁩 dah󰁩 Galata
ve kal‘ ve Kasımpaşa
󰁩düp ta-
ancak han-
larda olan kârgîr odaları erâz󰁩l ve evâh󰁩şden tahl󰁩ye ve temhîr eyled󰁩. Gerek İstanbul’da
 ve gerek Galata’da hedm ve tahl󰁩ye olunan odaların ba‘zısında henüz tâ‘ûn 󰁩le evt olmuş
ba‘zı k󰁩mesneler󰁩n meyteler󰁩n󰁩 ebnâ-yı c󰁩nsler󰁩 zokaklarda gasl 󰁩td󰁩rd󰁩ler ve ol odalarda
ba‘zı mat‘ûne olmuş ve ba‘zısı dah󰁩 henüz evt olmuş b󰁩rkaç n󰁩sâ dah󰁩 zuhûr eyled󰁩. İnt󰁩hâ.
Ber-vech-󰁩 bâlâ Melek-g󰁩rmez deyu ma‘rû olan bî-kâr odaları Bağçekapusı hâr󰁩c󰁩nde
yen󰁩çer󰁩ler󰁩n otuzb󰁩r cemâ‘at󰁩n󰁩n mevkı‘󰁩 ve b󰁩r çok eşkıyânın mahall-󰁩 ısk u ücûrı olup
bu c󰁩hetle Melek-g󰁩rmez deyu ma‘rû olmuş-󰁩d󰁩. Bu odaların hedm󰁩ne evvel em󰁩rde
mâbeyn-󰁩 hümâyûnca hayl󰁩 ehemm󰁩yet v󰁩r󰁩lm󰁩ş oldığı hâlde Kā’󰁩m-makām Rüşd󰁩 Paşa
buna pek sühûletle muvaffak olup anların hedm󰁩nden sonra yerler󰁩ne H󰁩dâyet Câm󰁩‘-󰁩
şerî󰁩 yapılmış olmasıyla bundan dolayı Rüşd󰁩 Paşa beyne’l-enâm hayr 󰁩le mezkûr olmuş-
dur. B󰁩z y󰁩ne sadede gelel󰁩m.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 152/167
8/12/2019 tar112u

8. Ün󰁩te - Met󰁩nler 147

Tâ‘ûn kemâ-kân Hükmün󰁩 󰁩crâ 󰁩tmekde olup n󰁩hâyet evâ’󰁩l-󰁩 zî’lka‘deye müsâd󰁩 olan
teşrîn-󰁩 evvel-󰁩 Rûmî 󰁩bt󰁩dâsında tekarrüb-󰁩 asl-ı ş󰁩tâ 󰁩le 󰁩llet-󰁩 vebâ b󰁩r mıkdâr sükûn ve
󰁩nh󰁩tâta mâ’󰁩l olarak dâh󰁩l-󰁩 sûr-ı Kostant󰁩n󰁩yyeden yevm󰁩yye ancak beşyüz cenâze çık-
mağa başladı. Zî’l-h󰁩ccen󰁩n dördünc󰁩 Kânûn-ı evvel󰁩n onaltıncı pazar󰁩rtes󰁩 g󰁩ces󰁩 kar yağ-
dı ve erdâsı pek ş󰁩ddetl󰁩 soğuk oldı. Bunun üzer󰁩ne tâ‘ûn hastalığı azaldı. Hele evâhır-ı
Z󰁩’lh󰁩cce’ye doğrı bütün bütün hıffet buldı.

Met󰁩n 3 Çev󰁩r󰁩
Veba Salgınının Ortaya Çıkışı ve Yayılması
Olaylarını anlatmakta olduğumuz 1227 senes󰁩n󰁩n 󰁩lk aylarında Mısır’dan gel󰁩ş-g󰁩d󰁩şler sı-
rasında İzm󰁩r’e vebâ hastalığı bulaşmıştı. İzm󰁩r’den İstanbul’a b󰁩r t󰁩caret gem󰁩s󰁩 gel󰁩rken
󰁩ç󰁩nde bulunanlardan b󰁩rkaç k󰁩ş󰁩 vebâdan ölmüştü. İstanbul’a geld󰁩kler󰁩nde gem󰁩de bulu-
nan den󰁩zc󰁩lerden bazıları hasta olmalarına rağmen gem󰁩den çıkarak Galata, Beyoğlu ve
Tatavla semtler󰁩ne dağılınca bu bölgelere veba hastalığı bulaştı ve hastalık 󰁩lk dea buralar-
da ortaya çıktı. Oradan da sur 󰁩ç󰁩 bölges󰁩ne yan󰁩 İstanbu’a geçt󰁩. Pek çok 󰁩nsan ölmeye baş-
ladı. Yalnız bazı 󰁩nsanlar d󰁩ğerler󰁩yle yakınlaşmaktan ve onlara karışmaktan kaçınarak ev-
ler󰁩ne kapandılar ve kend󰁩ler󰁩n󰁩 koruma altına almaya başladılar.
Şan󰁩zâde’n󰁩n o dönem󰁩 yazdığı eser󰁩nde ded󰁩ğ󰁩ne göre, b󰁩r󰁩b󰁩r󰁩yle temas etmekten çe-
k󰁩nmeyen 󰁩nsanların 󰁩ç󰁩nde bu hastalıktan zarar görmeyen k󰁩mse kalmamıştı. Tam ters󰁩-
ne doğru b󰁩r düşünceyle korunma tedb󰁩r󰁩 alan d󰁩kkatl󰁩 󰁩nsanlardan h󰁩ç b󰁩r󰁩n󰁩n ne kend󰁩-
s󰁩ne ne de ev ahal󰁩s󰁩ne -Allahın koruması 󰁩le- salgının sonuna kadar vebâ bulaşmamıştı.
Şan󰁩zâde d󰁩yor k󰁩 ben de kadın-erkek ev󰁩mdek󰁩 onbeş k󰁩ş󰁩l󰁩k nüusu dışarıya salmadım.
Allahın yardımıyla hep󰁩m󰁩z o büyük sıkıntıdan rahat ve em󰁩n olduk. Ancak şu da var k󰁩
çevrem󰁩zde kend󰁩s󰁩n󰁩 b󰁩lg󰁩l󰁩 görüp akat cah󰁩lce konuşan ve ortalığı karıştıran kötü n󰁩yet-

l󰁩nın
k󰁩mselerden dolayı
ne kadar n󰁩ak hayal
üzre kırıklığıgörmem󰁩z
yaşadığını ve üzüntü oldu.
yaşadık. Bunun
Çares󰁩z aydası󰁩rt󰁩batımı
heps󰁩yle da zamane 󰁩nsanı-
kes󰁩p kö-
şeme çek󰁩ld󰁩m. Bütün bunlardan yılmış olan gönlümü çeş󰁩tl󰁩 avuntularla yatıştırdım. Bu-
nunla beraber gerek hukukçular gerek hek󰁩mler, vebanın tıpkı d󰁩ğer salgınlar g󰁩b󰁩 bula-
şıcı olduğunu tereddüde ve tartışmaya g󰁩rmeden kabul ett󰁩ler. Yalnız d󰁩n al󰁩mler󰁩 bulaşı-
cılığın Allahın 󰁩zn󰁩yle olab󰁩leceğ󰁩n󰁩 bel󰁩rterek gerçeğ󰁩 bu şek󰁩lde açıklamışlardır. Özell󰁩k-
le de yüz sene önces󰁩ne kadar bu 󰁩lt󰁩haplı taşıyıcı hummâ Avrupa ülkeler󰁩n󰁩 dealarca yı-
kıp geç󰁩r󰁩rken artık buralarda görülmemeye başlandı. Avrupa b󰁩r taraa, daha önce İslam
toprakları 󰁩ken ahâl󰁩s󰁩 taun ve vebâdan zaman zaman kırılan Kırım ve Öz󰁩 ve bunlar g󰁩b󰁩
yakın zamanda düşman el󰁩ne geçm󰁩ş olan memleketlerde bu hastalık korunma ve bakım
sebeb󰁩yle tamamen kes󰁩lm󰁩ş ve ortadan kalkmıştır. Bu cümleden olarak aşılama yöntem󰁩
ortaya
uzmanlarıçıktığından bu b󰁩l󰁩nmekted󰁩r.
taraından yana oralarda Bu
ç󰁩çek hastalığının
maddeler󰁩n b󰁩le kes󰁩lme
hek󰁩m dereces󰁩ne
ve doktorların geld󰁩ğ󰁩daya-
görüşüne 󰁩ş󰁩n
lı konuları ben󰁩m (Şân󰁩zâde) tıbba da󰁩r yazmış olduğum, b󰁩r󰁩nc󰁩 c󰁩ld󰁩 pad󰁩şahın emr󰁩yle
basılmış ve dağıtılmış, 󰁩k󰁩nc󰁩 c󰁩ld󰁩 󰁩se zorunluluktan dolayı takd󰁩m ed󰁩lemem󰁩ş ve şu anda
basımı sonraya ertelenm󰁩ş eser󰁩m󰁩n 5. bölümünde yazılmıştır. Kaldı k󰁩 vebâdan sakınma
 ve kaçınmanın d󰁩nen uygun olduğuna, bunun da ötes󰁩nde vac󰁩b ve arz dereces󰁩nde tutul-
ması gerekl󰁩l󰁩ğ󰁩ne da󰁩r; Sultan I. Sel󰁩m’󰁩n tar󰁩h yazıcısı olup Heşt-beh󰁩şt 󰁩s󰁩ml󰁩 h󰁩kmet sa-
çan eser󰁩n ve y󰁩ne Arapça, Farsça b󰁩rçok kend󰁩ne has anlatımı olan eserler󰁩n sah󰁩b󰁩 İdr󰁩s󰁩
B󰁩tl󰁩sî merhumun ne󰁩s r󰁩sales󰁩ne tarasız b󰁩r gözle 󰁩nsaflıca bakmak yeterl󰁩 olacaktır. İdr󰁩-
s󰁩 B󰁩tl󰁩s󰁩 bu eser󰁩n󰁩 , 917 senes󰁩nde ortaya çıkan ve etk󰁩l󰁩 olan veba salgını esnasında gör-
dükler󰁩nden sonra Hac dönüşü Şam ve Konya’da bazı d󰁩m al󰁩mler󰁩 ve hukuk uzmanları 󰁩le
konuşarak kaleme almıştı.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 153/167
8/12/2019 tar112u

148 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Sonuç olarak o zamanın şartları gereğ󰁩 korunma yöntemler󰁩 uygulanamamakta; vebâ

󰁩se İstanbulda hükmünü yukarda anlatıldığı şek󰁩lde dehşet ver󰁩c󰁩 b󰁩r şek󰁩lde sürdürmek-
te ve g󰁩tt󰁩kçe ş󰁩ddetlenmekteyd󰁩. Öyle k󰁩 Babıal󰁩 taraından İstanbulun g󰁩r󰁩ş çıkış kapıları-
na (sur󰁩ç󰁩 kapıları) g󰁩zl󰁩ce yazıcılar gönder󰁩lerek sur kapılarından dışarıdak󰁩 mezarlıklara
taşınan cenazeler󰁩 deferlere kaydetmeler󰁩 󰁩stend󰁩. Sur󰁩ç󰁩ndek󰁩 bazı cam󰁩, mesc󰁩d ve türbe-
ler󰁩n etraında bulunan mezarlar ve bunlara benzeyen d󰁩ğer yerlere gömülenler har󰁩c sa-
dece kapılardan sur dışına çıkarılan cenazeler󰁩n sayısı Ramazan ayı ortalarında günde ba-
zen b󰁩nbeşyüz bazen 󰁩k󰁩b󰁩n sınırlarını buluyordu. Galata ve Üsküdar ve Boğaz󰁩ç󰁩 󰁩le b󰁩rl󰁩k-
te günlük bazen 󰁩k󰁩b󰁩n 󰁩k󰁩yüz ve bazen üçb󰁩n󰁩 aştığı oluyordu.
Şân󰁩zâden󰁩n yazdığına göre -Allah’ın 󰁩râdes󰁩yle- vebâ öncek󰁩 hızıyla sürdüğünden ve
çok sayıda 󰁩nsanın ölümüne sebep olmaya devam ett󰁩ğ󰁩nden bazı tem󰁩z kalpl󰁩 󰁩nsanların
görüşüyle akşam namazından sonra m󰁩narelerde sûre-󰁩 Ahka okunması 󰁩ç󰁩n pad󰁩şah ta-
raından erman çıkartıldı ve okunmaya başlandı. Ancak duyan küçük büyük herkes daha
azla korku ve dehşete düştü.
Lâk󰁩n Ramazan bayramı dolayısıyla 󰁩nsanların b󰁩rb󰁩rler󰁩yle karışık bulunmalarından
dolayı adı geçen bulaşıcı hastalığın dereces󰁩 -Allahın 󰁩zn󰁩yle- Şevval ayının ortalarına doğ-
ru g󰁩tt󰁩kçe azlalık dereces󰁩ne ulaştı. Yalnız İstanbul’un merkez󰁩nden günde üçb󰁩n kadar ölü
çıkmaya başladı. Ahka sures󰁩 Ad kavm󰁩n󰁩n helâk󰁩n󰁩 haber veren b󰁩r sûre olduğu sebepten
“böyle günlerde okunması Allah’ın gazabını uyandırır” demeye cesâret eden bazı görünüş-
de âl󰁩m k󰁩mseler󰁩n düşünces󰁩ne uyularak üç-beş günden sonra okunması yasaklandı.
Y󰁩ne Şan󰁩zâde Eend󰁩’n󰁩n söyled󰁩ğ󰁩ne göre; taun ve vebânın ortaya çıkışı z󰁩nâ ve ahlak-
sızlığın çoğalmasının eser󰁩 olduğuna b󰁩naen, bazı d󰁩ndar 󰁩nsanlar uygun b󰁩r şek󰁩lde, eşkı-
ya yatağı olan bekar odalarının yıkılıp ortadan kaldırılması ve buralarda yaşayan alçaklar
güruhundan kurtulunması yönünde görüş b󰁩ld󰁩rd󰁩ler. Şevval ayının onsek󰁩z󰁩nc󰁩 Cumar-
tes󰁩 günü, sadrazam vek󰁩l󰁩, m󰁩mar ağa ve yen󰁩çer󰁩 zümres󰁩nden b󰁩r gurup kolluk kuvvet󰁩,

yanlarında
kayıkhanen󰁩nbolüzer󰁩nde
m󰁩ktardabulunan
amele 󰁩leodaların
b󰁩rl󰁩kte tümünü,
Bahçekapısı’ndak󰁩
pad󰁩şahınMelek G󰁩rmez
emr󰁩 󰁩le sokağında
yıkmaya ve
başladılar.
B󰁩rkaç saatte ortadan kaldırdılar. Kaptan Paşa da Galata ve Kasımpaşa taraflarındak󰁩 kal-
yoncu ve kalaatçı sınıının sapkınlarına barınak olan yerler󰁩 yıkıp kaldırdı. Ancak han-
larda bulunan taş ve tuğladan yapılmış odaları yıkmayıp, sapkınlık ve uhuş yapanlardan
tem󰁩zled󰁩 ve buraları mühürled󰁩. Gerek İstanbul’da, gerek Galata’da yıkılan ve boşaltılan
odaların bazısında daha yen󰁩 vebadan ölmüş bazı k󰁩mseler󰁩n cesetler󰁩n󰁩, y󰁩ne kend󰁩 arka-
daşları sokaklarda yıkadılar. Odaların bazılarında 󰁩se daha yen󰁩 vebaya yakalanmış, bazısı
da o anda veat etm󰁩ş b󰁩rkaç tane kadın da bulundu. Son.
Yukarıda anlatıldığı şek󰁩lde Melek G󰁩rmez d󰁩ye b󰁩l󰁩nen bekar odaları Bahçekapı dı-
şında yen󰁩çer󰁩ler󰁩n otuzb󰁩r󰁩nc󰁩 bölüğünün sorumluluğundak󰁩 b󰁩r bölge ve b󰁩rçok eşk󰁩ya-
nın sapkınlık
yıkımı yer󰁩 󰁩d󰁩.
konusuna, Zatentaraından
pad󰁩şah bu yönüyleöncel󰁩kl󰁩
Melek G󰁩rmez
󰁩ş olarakd󰁩ye tanınmıştı.
hayl󰁩 Bekar odalarının
önem ver󰁩ld󰁩ğ󰁩nden, sad-
razam vek󰁩l󰁩 Rüşdü Paşa bu 󰁩ş󰁩 kolaylıkla başardı. Odaların yıkılmasından sonra yerler󰁩-
ne H󰁩dâyet Cam󰁩s󰁩n󰁩 yaptırması sebeb󰁩yle Rüştü Paşa halk arasında hayırla anılmıştır. B󰁩z
y󰁩ne esas konuya gelel󰁩m.
Veba esk󰁩s󰁩 g󰁩b󰁩 etk󰁩s󰁩n󰁩 sürdürmekte 󰁩ken en sonunda Z󰁩lkade ayının 󰁩lk günler󰁩ne
denk gelen Rûmî aylardan Teşr󰁩n-󰁩 evvel başlangıcında kış mevs󰁩m󰁩n󰁩n yaklaşmasıyla
 vebâ hastalığı b󰁩r derece yatışmaya ve ger󰁩lemeye yüz tuttu. İstanbul surları 󰁩ç󰁩nde gün-
lük ancak beşyüz cenaze çıkmaya başladı. Z󰁩lh󰁩cce ayının dördüncü, Kânûn-ı evvel’󰁩n 󰁩se
onaltıncı günler󰁩ne denk gelen pazarertes󰁩 geces󰁩 kar yağdı. Ertes󰁩 gün çok ş󰁩ddetl󰁩 soğuk
oldu. Bunun üzer󰁩ne vebâ hastalığı azaldı. Hele Z󰁩lh󰁩cce ayının sonlarına doğru bütün bü-
tün ha󰁩fled󰁩. 

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 154/167
8/12/2019 tar112u

8. Ün󰁩te - Met󰁩nler 149

Ahmed Cevdet Paşa, Tar󰁩h-󰁩 Cevdet, c. X, İstanbul 1309.

III. Met󰁩ndek󰁩 Farsça tamlamaları bulunuz ve özell󰁩kler󰁩n󰁩 yazınız:

4
Not: (-ı ve –󰁩) 󰁩zâet kesres󰁩 den󰁩len 󰁩şaretlerle yapılan tamlamaların Farsça karakterl󰁩
tamlamalar olduğunu unutmayınız. Ayrıca 7. Ün󰁩te’dek󰁩 tamlamalarla 󰁩lg󰁩l󰁩 konuları tek-
rar gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
Meselâ: Nüûs-ı mahûza: Korunmuş 󰁩nsanlar, k󰁩mseler. Sıat tamlaması. Vs.

III. Met󰁩nde geçen Farsça 󰁩s󰁩m, sıat ve b󰁩rleş󰁩k kel󰁩meler󰁩 󰁩nceley󰁩n󰁩z

. 5
Not: 5 ve 6. Ün󰁩te konularını d󰁩kkate alarak 󰁩nceley󰁩n󰁩z.

Meselâ: Kesân: k󰁩mseler, 󰁩nsanlar; kes: k󰁩ş󰁩, k󰁩mse; -ân ek󰁩 get󰁩r󰁩lerek yapılmış ço-
ğul 󰁩s󰁩m. Vs.

IV. METİN: OKUMA ÇEVİRİ, VE ANLAMA

 Met󰁩n 8.12

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 155/167
8/12/2019 tar112u

150 Osmanlı Türkçes󰁩-II

 Met󰁩n 8.13

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 156/167
8/12/2019 tar112u

8. Ün󰁩te - Met󰁩nler 151

 Met󰁩n 8.14

Vekāy󰁩‘-󰁩 Şettâ
Devr-󰁩 Selîm Hanî’de s󰁩lahdâr olan Süleyman Bey uhdes󰁩nde evâ’󰁩l-󰁩 Muharrem’de rütbe-󰁩
 vezâretle ve emâret-󰁩 hâcc hıdmet-󰁩 şerîes󰁩 󰁩nz󰁩mâmıyla ve Kudüs ve Nablus sancakla-
rı 󰁩lhâkıyla Şam-ı şerî Eyâlet󰁩 tevcîh buyurulmuş ve Haleb’de 󰁩kāmet üzre 󰁩ken akdemce
󰁩bkā-󰁩 vezâret-󰁩le uhdes󰁩ne Raka Eyâlet󰁩 tevcîh olunan kā’󰁩m-makām-ı esbak Mustaa Paşa
uhdes󰁩nden Raka Eyâlet󰁩 sar ve tahvîl 󰁩le ol c󰁩vârda bulunan Azm-zâde Abdullah Paşa’ya
󰁩bkā-ı vezâret-󰁩le b󰁩’t-tevcîh Hamîd Sancağı dah󰁩 bu esnâda voyvodalıkdan 󰁩hrâc 󰁩le mâl-ı
mukayyed󰁩 vakt󰁩yle te’d󰁩ye 󰁩tmek üzre müşârün-󰁩leyh Mustaa Paşa’ya 󰁩hâle ed󰁩lm󰁩ş 󰁩d󰁩.
Bu kerre Anadolu hudûdunun takv󰁩yyet󰁩 󰁩çün Can󰁩k muhassılı olan Hazînedâr-
oğlu Süleymân Ağa uhdes󰁩ne evâ’󰁩l-󰁩 Rebî‘ü’l-evvel’de rütbe-󰁩 vezâretle Trabzon Eyâlet󰁩
tevcîh buyuruldı. Ve Erzurum vâlîs󰁩 ve Şark cân󰁩b󰁩 Ser-asker󰁩 Mehmed Em󰁩n Paşa 󰁩le ve
ol tarada bulunan sâ’󰁩r serhaddât-ı Hâkān󰁩yye muhâızları ve vâlîler󰁩 󰁩le b󰁩’l-muhâbere

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 157/167
8/12/2019 tar112u

152 Osmanlı Türkçes󰁩-II

Ahılkelek Kal‘ası’yla T󰁩fl󰁩s taraflarının eth ü teshîr󰁩ne d󰁩lîrâne sar-ı makderet eyleme-
s󰁩 󰁩çün ermân-ı âlî yazıldı. Can󰁩k Sancağı dah󰁩 dergâh-ı âlî kapucı-başılarından ve R󰁩ze
 vücûhundan Tuzcu-oğlu Mem󰁩ş Ağa’ya Batum Kal‘ası muhâazası şartıyla tevcîh ed󰁩ld󰁩.
Ve Batum havâlîs󰁩n󰁩n emr-󰁩 󰁩st󰁩hkâmına 󰁩ht󰁩mâm ve a‘dânın men‘-󰁩 tecâvüz󰁩ne 󰁩kdâm ey-
lemes󰁩 󰁩çün kendüs󰁩ne emr-󰁩 âlî gönder󰁩ld󰁩. Ve Karaman vâlîs󰁩 Vezîr Al󰁩 Paşa’nın kethudâsı
olup mukaddemce uhdes󰁩ne Rum󰁩l󰁩 beylerbey󰁩l󰁩ğ󰁩 pâyes󰁩 ve rütbe-󰁩 mîr-󰁩 mîrânî tevcîh
olunan Mehmed Paşa’ya Akşeh󰁩r Sancağı tevcîh buyuruldı. Sâbıkā Akşeh󰁩r Sancağı Muta-
sarrıı Derv󰁩ş Hasan Paşa’ya dah󰁩 kemâ-kân Süzebolu muhâazası şartıyla Sultanönü San-
cağı v󰁩r󰁩ld󰁩.
Rebî‘ü’l-evvel’󰁩n onüçünc󰁩 Salı g󰁩ces󰁩 sâ‘at dokuzda 󰁩ken sulb-󰁩 pâk-󰁩 şehr󰁩yârîden
Şehzâde Bâyezîd tevellüd 󰁩td󰁩. B󰁩r hafa top şenl󰁩ğ󰁩 󰁩d󰁩ld󰁩. Ve ber-vech-󰁩 bâlâ Şam vâlîs󰁩
nasb olunan Süleyman Paşa henüz Der-sa‘âdet’den hareket 󰁩tmem󰁩ş oldığına mebnî 󰁩şbu
 velâdet-󰁩 hümâyûn 󰁩çün Gülhâne’de müretteb olan r󰁩kâb-ı hümâyûna şeyhül󰁩slâm een-
d󰁩 ve kā’󰁩m-makām paşa 󰁩le b󰁩rl󰁩kde müşârün-󰁩leyh Süleyman Paşa dah󰁩 da‘vet buyurul-
du ve kendüsüne serâsere kaplu semmûr kürk g󰁩yd󰁩r󰁩ld󰁩. Ve Rebî‘ü’l-evvel’󰁩n ondokuzun-
cu günü Üsküdar’dan hareket 󰁩le cân󰁩b-󰁩 Şam’a âz󰁩m oldı.
Mîr󰁩mîrândan sâbıkā İşkodra Sancağı mütesell󰁩m󰁩 olan Mustaa Paşa uhdes󰁩ne
Rebî‘ü’l-âhırın y󰁩rm󰁩s󰁩nde rütbe-󰁩 vâlâ-yı vezâretle İşkodra Sancağı tevcîh buyuruldu.
Cumâde’l-ulâ’nın onuncu Pazar günü b󰁩r sultân tevellüd 󰁩düp Şâh Sultân tesm󰁩ye buyurul-
muş ve anın 󰁩çün dah󰁩 üç gün top şenl󰁩ğ󰁩 ed󰁩lm󰁩şd󰁩r.
Rum󰁩l󰁩 Kādî-asker󰁩 Al󰁩-zâde Seyy󰁩d Mehmed Nûreddîn Eend󰁩 uhûl–󰁩 ulemâdan b󰁩r
zât olup ancak pek z󰁩yâde hadîdü’l-m󰁩zâc oldığından mürâa‘a dîvânında b󰁩r husûsdan do-
layı kā’󰁩m-makām paşa 󰁩le alenen münâkaşaya 󰁩bt󰁩dâr 󰁩tm󰁩ş ve derhâl h󰁩ddet 󰁩le kalkup g󰁩t-
m󰁩ş olmasıyla müddet-󰁩 nasbı henüz dört mâha resîde olmuş-󰁩ken Rebî‘ü’l-âhır’ın onuncu
gün󰁩 azl 󰁩le Mağn󰁩sa’ya ney olundı ve yer󰁩ne hâlâ 󰁩mâm-ı evvel-󰁩 şehr󰁩yârî ve sâbıkā sadr-ı
Anadolu olan Hâız Mehmed Kâm󰁩lî Eend󰁩 nasb u ta‘yîn kılındı. Sarây-ı hümâyûndan
mahrec olan Anadolu pâyelüler󰁩nden el-Hâc Halîl Eend󰁩’ye dah󰁩 bu sırada Rum󰁩l󰁩 Pâyes󰁩
󰁩hrâc buyuruldı.
Sâbıkā Anadolu Kādî-asker󰁩 Köstend󰁩lî Tâh󰁩r Eend󰁩 tavr-ı kudemâya taklîden
lâübâl󰁩yâne ta‘rîzât 󰁩le bâlâ-pervâzlık 󰁩tmekde oldığından Cumâde’l-ulâ’nın y󰁩rm󰁩üçün-
c󰁩 gün󰁩 arpalığı olan T󰁩re’ye ney ü 󰁩clâ ve orada nâ’󰁩b ta‘yîn 󰁩tmeyerek b󰁩’n-nes 󰁩crâ-yı
ahkâm-ı şerî‘at-󰁩 garrâ eylemes󰁩 emr olundı. İk󰁩 gün sonra tezk󰁩rec󰁩s󰁩 Bornaz Bey-zâde
müderr󰁩sînden Derv󰁩ş Mehmed Es‘ad Bey dah󰁩 Tatarpazarı’na ney ü teb‘îd kılındı. Üs-
küdar Kādîsı Bozoklu Osman Eend󰁩 dah󰁩 ba‘zı 󰁩rt󰁩kâbât 󰁩le 󰁩thâm olundığından henüz
müddet-󰁩 ör󰁩yyes󰁩 hıtâm bulmadan bu sırada azl olundı.
Pehl󰁩vân İbrah󰁩m Paşa’nın dîvân kât󰁩b󰁩 olup bundan akdem Anapa havâlîs󰁩n󰁩n ba‘zı
umûrını tesv󰁩ye 󰁩çün oraya gönder󰁩len hâcegân-ı dîvân-ı hümâyûndan Seyy󰁩d Eend󰁩

󰁩’l-asl ol󰁩derek
󰁩mt󰁩zâc semtlerden neş’et Devlet-󰁩
anları tara-ı 󰁩tme olmasıyla Anapa’ya
al󰁩yye’ye vusûlünde
celb ve teshîr kabâ’󰁩l beyler󰁩yle
ve Moskovlu taraındanület ü
tenîr
󰁩tm󰁩ş-󰁩d󰁩. Bu esnâda nâgehân vâ󰁩r Rusya asâk󰁩r󰁩 Anapa taraflarına hücûm u 󰁩kt󰁩hâm 󰁩td󰁩k-
ler󰁩nde Seyy󰁩d Eend󰁩’n󰁩n teşvîk󰁩yle ol c󰁩vârda bulunan kabâ’󰁩l halkı Rusya asker󰁩n󰁩n ek-
ser󰁩s󰁩n󰁩 kılıcdan geçürüp bak󰁩yyetü’s-süyûı 󰁩râr eylem󰁩ş oldığı Rebî‘ü’l-evvel󰁩n y󰁩rm󰁩b󰁩-
r󰁩nde Der-sa‘âdet’e vâsıl olan tahrîrâtdan anlaşıldı. Ve ol havâlîde kıllet ü nedret üzre olan
tuz ve bez makūles󰁩 eşyâ gönder󰁩lmes󰁩 tahrîrât-ı mezkûre 󰁩le taleb olundığından hemân
matlûb olan şeyler󰁩n gönder󰁩lmes󰁩 󰁩st󰁩‘câl buyuruldı.
Rusyalu’nun Anadolu hudûdı hakkında ber-vech-󰁩 bâlâ der-m󰁩yân eyled󰁩ğ󰁩 şürût-ı
şâkkaya karşu bu vak‘anın zuhûrı Devlet-󰁩 al󰁩yye’ye bâdî-󰁩 󰁩nş󰁩râh oldı.
Napolyon’un Rusya Devlet󰁩 aleyh󰁩ne hâzırlığı günden güne z󰁩yâdeleşüp muhârebe
emâreler󰁩 kuvvet bulmakda oldığından Rusyalu Devlet-󰁩 al󰁩yye hakkında olan tekâlî󰁩n󰁩
b󰁩r mertebe daha tahî 󰁩le akd-󰁩 musâlahaya mecbûr olarak taraeyn murahhasları tekrâr
Bükreş’de 󰁩ct󰁩mâ‘ 󰁩le ber-vech-󰁩 âtî mükâlemeye g󰁩r󰁩şm󰁩şlerd󰁩r.

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 158/167
8/12/2019 tar112u

8. Ün󰁩te - Met󰁩nler 153

Met󰁩n 4 Çev󰁩r󰁩
Muhtel󰁩f Olaylar
Sultan Sel󰁩m
ayının 󰁩lk (III.) devr󰁩nde
günler󰁩nde vezârets󰁩lahdarlık görev󰁩 yapmış
rütbes󰁩yle beraber olan Süleyman
hac em󰁩rl󰁩ğ󰁩 g󰁩b󰁩 şerefl󰁩Bey’e Muharrem
b󰁩r görev ve Ku-
düs ve Nablus sancakları da 󰁩lâve ed󰁩lm󰁩ş olduğu halde Şam Eyalet󰁩 vâl󰁩l󰁩ğ󰁩 ver󰁩ld󰁩. Ayrıca
Haleb’de 󰁩kamet etmek üzere oraya gönder󰁩len ve vezâret󰁩 uzatılarak uhdes󰁩ne Raka Eya-
let󰁩 ver󰁩len esk󰁩 sadaret vek󰁩ller󰁩nden Mustaa Paşa’dan bu görev alınarak yer󰁩ne o bölgede
bulunan Azm-zâde Abdullah Paşa y󰁩ne vezâret rütbes󰁩yle devam etmek üzere görevlend󰁩-
r󰁩ld󰁩. Ham󰁩d Sancağı dah󰁩 aynı günlerde voyvodalık görev󰁩nden azled󰁩lm󰁩ş olan Mustaa
Paşa’ya üzer󰁩ne düşen haz󰁩ne verg󰁩ler󰁩n󰁩 zamanında ödemek şartıyla ver󰁩lm󰁩şt󰁩.
Y󰁩ne Anadolu sınırlarının kuvvetlend󰁩r󰁩lmes󰁩 amacıyla Can󰁩k muhassılı tay󰁩n ed󰁩lm󰁩ş
olan Hazînedâr-oğlu Süleyman Ağa, Reb󰁩ülevvel ayının 󰁩lk günler󰁩nde vez󰁩rl󰁩k rütbes󰁩ne
yükselt󰁩lerek Trabzon Eyalet󰁩 vâl󰁩l󰁩ğ󰁩ne get󰁩r󰁩ld󰁩. Erzurum vâl󰁩s󰁩 ve Doğu bölges󰁩 seraske-

r󰁩
r󰁩 Mehmed Em󰁩n Paşa’ya,
󰁩le haberleşerek, o tarafa
Ahılkelek Kales󰁩bulunan
ve T󰁩fl󰁩s d󰁩ğer sınır bölges󰁩
taraflarının muhaız
ethed󰁩l󰁩p paşaları ve󰁩ç󰁩n
ele geç󰁩r󰁩lmes󰁩 val󰁩le-
ha-
rekete geçmes󰁩 hakkında erman yazıldı. Can󰁩k Sancağı da Dergâh-ı âl󰁩 kapıcıbaşıların-
dan ve R󰁩ze’n󰁩n önde gelenler󰁩nden Tuzcu-oğlu Mem󰁩ş Ağa’ya, Batum Kales󰁩 muhaazası-
nı da üzer󰁩ne alması şartıyla ver󰁩ld󰁩. Ayrıca Batum bölges󰁩n󰁩n savunma gücünü arttırma-
sı ve düşman saldırılarını engelleme çabası 󰁩çer󰁩s󰁩nde olması 󰁩ç󰁩n b󰁩r de erman gönder󰁩l-
d󰁩. Ve Karaman val󰁩s󰁩 Vez󰁩r Al󰁩 Paşa’nın kethüdalık görev󰁩nde bulunmuş olan, daha önce
kend󰁩s󰁩ne Rumel󰁩 beylerbeyl󰁩ğ󰁩 payes󰁩 ve beylerbey󰁩l󰁩k rütbes󰁩 ver󰁩lm󰁩ş olan Mehmed Paşa
bu dea Akşeh󰁩r Sancağı 󰁩darec󰁩l󰁩ğ󰁩ne get󰁩r󰁩ld󰁩. Daha önce Akşeh󰁩r Sancağı mutasarrıflığı
görev󰁩nde bulunan Derv󰁩ş Hasan Paşa’ya da esk󰁩den ber󰁩 yapıldığı g󰁩b󰁩 Süzebolu muhaa-
zası şartıyla Sultanönü Sancağı 󰁩dares󰁩 ver󰁩ld󰁩.
Reb󰁩ülevvel ayının onüçüncü gününe denk gelen Salı geces󰁩 saat dokuzda pad󰁩şâhın
tem󰁩z soyundan gelen Şehzâde Bayezıd doğdu. B󰁩r hafa toplar atılarak kutlandı. Yukarıda
bahsed󰁩ld󰁩ğ󰁩 şek󰁩lde Şam val󰁩l󰁩ğ󰁩ne atanmış olan Süleyman Paşa, henüz İstanbul’dan ayrıl-
mamış olduğundan, doğum kutlamaları 󰁩ç󰁩n Gülhane’de düzenlenm󰁩ş olan pad󰁩şâhı tebr󰁩k
meras󰁩m󰁩ne şeyhül󰁩slam eend󰁩 ve kaymakam paşa (sadrazamın vek󰁩l󰁩) 󰁩le b󰁩rl󰁩kte davet
ed󰁩ld󰁩. Burada kend󰁩s󰁩ne özel kumaşa kaplanmış samur kürk g󰁩yd󰁩r󰁩ld󰁩. Bu törenden sonra
Reb󰁩ülevvel ayının ondukuzuncu günü Üsküdar’dan hareket ederek Şam taraına yöneld󰁩.
Beylerbey󰁩 zümres󰁩nden daha önce İşkodra Sancağı mütesell󰁩ml󰁩ğ󰁩 görev󰁩nde bulun-
muş olan Mustaa Paşa’ya, Reb󰁩ülahır ayının y󰁩rm󰁩s󰁩nde vez󰁩rl󰁩k yüksek rütbes󰁩 󰁩le b󰁩rl󰁩kte
İşkodra Sancakbeyl󰁩ğ󰁩 görev󰁩 ver󰁩ld󰁩.
Cemaz󰁩yelevvel ayının onuncu gününe denk gelen Pazar günü pad󰁩şâhın b󰁩r kızı dünyaya gel-
d󰁩 ve adını Şah Sultan koydular. Onun 󰁩ç󰁩n de üç gün boyunca top atışlarıyla kutlamalar yapılmıştır.
Rumel󰁩 Kazasker󰁩 Al󰁩-zâde Seyy󰁩d Mehmed Nuredd󰁩n Eend󰁩 ulema 󰁩çer󰁩s󰁩nde akıllı b󰁩r
adam olup ancak çok azla sert m󰁩zaçlı olduğundan, Babıal󰁩’de 󰁩crâ ed󰁩len dîvân toplantısın-
da kend󰁩n󰁩 tutamayarak sadrazamın vek󰁩l󰁩 󰁩le b󰁩r konudan dolayı tartışmaya g󰁩r󰁩şm󰁩ş. İz󰁩n
almadan s󰁩n󰁩rl󰁩 b󰁩r halde toplantıyı terkett󰁩ğ󰁩 󰁩ç󰁩n göreve atanması henüz dört ay olmuş ol-
masına rağmen Reb󰁩ülahır ayının onuncu günü azl ed󰁩lerek Man󰁩saya sürüldü. Yer󰁩ne de
hâlen pad󰁩şahın b󰁩r󰁩nc󰁩 󰁩mamlığı görev󰁩n󰁩 yürüten ve daha önce Anadolu kazaskerl󰁩ğ󰁩 yap-
mış olan Haız Mehmed Kâm󰁩lî Eend󰁩 atandı. Y󰁩ne aynı günlerde, saraydan çıkma ve Ana-
dolu kazaskerl󰁩ğ󰁩 payes󰁩n󰁩 üzer󰁩nde taşıyan Hacı Hal󰁩l Eend󰁩’ye de Rumel󰁩 kazaskerl󰁩ğ󰁩 pa-
yes󰁩 ver󰁩ld󰁩. (pâye: herhang󰁩 b󰁩r memur󰁩yet󰁩n kend󰁩s󰁩n󰁩n değ󰁩l de adının ver󰁩lmes󰁩.)
Daha önce Anadolu Kazaskerl󰁩ğ󰁩 yapmış olan Köstend󰁩ll󰁩 Tah󰁩r Eend󰁩, esk󰁩ler󰁩n şöh-
retl󰁩 âl󰁩mler󰁩ne özenerek, lâubâl󰁩 tavırlarla h󰁩c󰁩vler yaparak, kend󰁩s󰁩n󰁩 yükseklerde görme-
ye başladığından Cemaz󰁩yelevvel ayının y󰁩rm󰁩üçüncü günü, kend󰁩s󰁩ne arpalık olarak tah-

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 159/167
8/12/2019 tar112u

154 Osmanlı Türkçes󰁩-II

s󰁩s ed󰁩lm󰁩ş olan T󰁩re Kazâsı’na sürüldü. Kend󰁩s󰁩ne vek󰁩ll󰁩k yapmak üzere na󰁩b tay󰁩n etme-
s󰁩ne 󰁩z󰁩n ver󰁩lmeyerek mahkemedek󰁩 davaları b󰁩zzat görmes󰁩 emred󰁩ld󰁩. İk󰁩 gün sonra da
tezk󰁩rec󰁩l󰁩ğ󰁩n󰁩 yapan müderr󰁩sler zümres󰁩nden Burnaz Bey-zâde Derv󰁩ş Mehmed Esad
Bey de Tatarpazarına sürülerek uzaklaştırıldı.
Üsküdar kadısı Bozoklu Osman Eend󰁩 de makamına yakışmayan davranışlarla suç-
landığından, henüz kanun󰁩 süres󰁩 dolmamasına rağmen bu sırada görev󰁩nden alındı.
Pehl󰁩van İbrah󰁩m Paşa’nın dîvân kât󰁩b󰁩 (dîvân kât󰁩b󰁩: eyâletlerde beylerbey󰁩 d󰁩vanların-
da dîvânın 󰁩şley󰁩ş󰁩nden ve yazışmaların düzenlenmes󰁩nden sorumlu görevl󰁩) 󰁩ken bundan
önce Anapa bölges󰁩n󰁩n bazı 󰁩şler󰁩n󰁩 düzenlemek 󰁩ç󰁩n oraya gönder󰁩len D󰁩vân-ı hümâyûn
kalemler󰁩 şefler󰁩nden (hâcegân: Dîvân-ı hümâyûn ve bazı öneml󰁩 büroların üst yönet󰁩-
m󰁩nde bulunan bürokratlar) Seyy󰁩d Eend󰁩 aslında o bölgede doğmuş ve yet󰁩şm󰁩ş b󰁩r󰁩s󰁩yd󰁩.
Anapaya vardığında aş󰁩ret beyler󰁩yle yakınlık kurmuş; onları Osmanlı Devlet󰁩 taraına çe-
kerek kazanmış ve Rusya taraından soğutmuştu. Tam bu sıralarda ansızın çok sayıda Rus
asker󰁩 Anapa taraflarına saldırdıklarında Seyy󰁩d Eend󰁩’n󰁩n teşv󰁩k󰁩yle o bölgede bulunan
kab󰁩leler󰁩n mensupları Rus asker󰁩n󰁩n büyük bölümünü kılıçtan geç󰁩rm󰁩şler. Kılıçtan kur-
tulmayı başaranlar 󰁩se 󰁩rar etm󰁩şler. Bunların haber󰁩 Reb󰁩ülevvel ayının y󰁩rm󰁩b󰁩r󰁩nde İs-
tanbula gelen mektuplardan öğren󰁩ld󰁩. Ve oralarda h󰁩ç kalmamış olan tuz ve bez c󰁩ns󰁩 eş-
yanın gönder󰁩lmes󰁩 y󰁩ne z󰁩kred󰁩len mektuplarda taleb ed󰁩ld󰁩ğ󰁩nden hemen 󰁩stenen malze-
men󰁩n gönder󰁩lmes󰁩 󰁩ç󰁩n em󰁩r ver󰁩ld󰁩.
Rusların Anadolu sınırı hakkında daha evvel bahsed󰁩lm󰁩ş olan kabul ed󰁩lmes󰁩 zor şart-
larına karşın bu olayın gerçekleşmes󰁩 Osmanlı Devlet󰁩n󰁩n rahatlamasına sebep oldu.
Napolyon’un Rusya Devlet󰁩 aleyh󰁩ne hazırlığı günden güne hızlanıp savaş bel󰁩rt󰁩ler󰁩 art-
makta olduğundan, Ruslar Osmanlı Devlet󰁩’ne dayattıkları ağır şartlarını b󰁩r derece daha
ha󰁩fleterek anlaşma 󰁩mzalamaya mecbur oldular. İk󰁩 taraın barış görüşmeler󰁩 tems󰁩lc󰁩ler󰁩
Bükreş’de tekrar toplanarak, 󰁩ler󰁩dek󰁩 sayalarda bahsett󰁩ğ󰁩m󰁩z müzakerelere başlamışlardır.

Ahmed Cevdet Paşa, Tar󰁩h-󰁩 Cevdet, c. X, İstanbul 1309.

IV. Met󰁩ndek󰁩 Farsça tamlamaları bulunuz, anlamlarını ver󰁩n󰁩z ve c󰁩nsler󰁩n󰁩 yazınız.

6
 
Not: (-ı ve –i) izâfet kesresi denilen işaretlerle yapılan tamlamaların Farsça karakter -
li tamlamalar olduğunu gözardı etmeyiniz. Ayrıca 7. Ünite’deki tamlamalarla ilgili konu-
ları tekrar gözden geçiriniz.

IV. Met󰁩ndek󰁩 Farsça kel󰁩me ve kel󰁩me gruplarını 󰁩nceley󰁩n󰁩z.

7
 Ser-asker:
Meselâ:
oluşmuş Başkomutan,
birleşik isim (ser-i ordu
asker’den). Vs.komutanı; tamlama kesresinin (-i) kalkmasıyla

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 160/167
8/12/2019
Özet
Okuma kab󰁩l󰁩yet󰁩n󰁩 gel󰁩şt󰁩reb󰁩lmek
1   3
Ün󰁩te 8 ’de Met󰁩n okumaları 󰁩ç󰁩n esk󰁩 met󰁩nlerden 4
adet okuma parçası seç󰁩ld󰁩. Bunlardan b󰁩r󰁩nc󰁩s󰁩 15.
Yüzyılda yazılmış olan ve Tevâr󰁩h-󰁩 Âl-󰁩 Osmân türü
eserler󰁩n en tanınmışlarından Aşık Paşa-zâde’n󰁩n ese-
r󰁩nden alındı. Metn󰁩n d󰁩l󰁩 erken Osmanlı dönem󰁩 eser-
ler󰁩nden olduğundan oldukça sâded󰁩r. Ancak devr󰁩k
cümleler ve o dönem󰁩n anlatım özell󰁩kler󰁩ne göre ya-
zıldığı 󰁩ç󰁩n bazı 󰁩adeler bugünkü Türkçe kullanımına,
hattâ Osmanlı’nın geç dönemler󰁩ndek󰁩 kullanıma göre  
arklıdır. D󰁩ğer met󰁩nlerde de 18. ve 19. yüzyıl Osman-
lı Türkçes󰁩ne a󰁩t örnekler󰁩 bulacaksınız. Seç󰁩lm󰁩ş me-
t󰁩nler okumanızı gel󰁩şt󰁩rmen󰁩ze katkı yapacaktır.
 Met󰁩n 󰁩ç󰁩nde geçen tar󰁩h ter󰁩mler󰁩n󰁩 tanıyab󰁩lmek
2
İk󰁩nc󰁩 met󰁩n 19. Yüzyılda kaleme alınmış akat Os-
manlı tar󰁩h󰁩n󰁩 başlangıçtan 󰁩t󰁩baren özetleyen ve bazı
değerlend󰁩rmelerde bulunan Mustaa Nur󰁩 Paşa’nın
Netây󰁩cü’l-Vukuât 󰁩s󰁩ml󰁩 eser󰁩nden seç󰁩lm󰁩şt󰁩r. Met-
n󰁩n, devlet 󰁩darec󰁩ler󰁩n󰁩n durumunu anlatan bölüm-
den seç󰁩lmes󰁩 󰁩se burada geçen 󰁩dârî 󰁩s󰁩m ve ter󰁩mle-
r󰁩 tanımanız amacını taşımaktadır. Aynı zamanda son
dönem eserler󰁩nde Arapça ve Farsça unsurların ön-
cek󰁩 yüzyıllara göre daha azla kullanılması da met-
n󰁩n seç󰁩m󰁩nde etk󰁩l󰁩 olmuştur. Çünkü bu tür eserler
d󰁩l olarak daha ağır olmalarına rağmen, 󰁩çler󰁩nde ün󰁩-
telerde anlatılmış olan konularla 󰁩lg󰁩l󰁩 örnekler󰁩 daha
azla oranda bulundurmaktadırlar.
Üçüncü ve dördüncü met󰁩nler 󰁩se tanınmış Osman-
lı tar󰁩hç󰁩s󰁩 Ahmet Cevdet Paşa’nın y󰁩ne çok tanınan
Târîh-󰁩 Cevdet 󰁩s󰁩ml󰁩 eser󰁩nden alınmıştır. Bu 󰁩k󰁩 me-
t󰁩n hem konularının çeş󰁩tl󰁩l󰁩ğ󰁩 hem de anlatım b󰁩ç󰁩m-
ler󰁩yle tar󰁩h eserler󰁩nde geçen dey󰁩m ve ter󰁩mlerden
örnekler sunmaktadırlar.
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
8. Ün󰁩te - Met󰁩nler 155
Okuduğunuz metn󰁩 anlama kab󰁩l󰁩yet󰁩n󰁩z󰁩 gel󰁩şt󰁩reb󰁩lmek
 Her b󰁩r okuma parçasının en sonunda met󰁩nler󰁩n bu-
günkü d󰁩lde anlamları ver󰁩lmeye çalışılmıştır. Anlam
bölümler󰁩 kel󰁩meler󰁩n sözlük anlamları dışında cümle
󰁩çer󰁩s󰁩nde nasıl kullanıldıklarını gösteren örnekler taşı-
maktadırlar. Aynı zamanda met󰁩nler seç󰁩l󰁩rken 󰁩çer󰁩s󰁩n-
dek󰁩 kel󰁩meler󰁩n ter󰁩m anlamları açısından tatm󰁩nkâr
örnek bulundurmalarına da d󰁩kkat ed󰁩lm󰁩şt󰁩r.
Gramer ün󰁩teler󰁩nde 󰁩şlenen konuları met󰁩n 󰁩çer󰁩s󰁩nde
4 bulab󰁩lmek
  Ün󰁩tede Farsça gramer ve d󰁩l özell󰁩kler󰁩yle 󰁩lg󰁩l󰁩 ün󰁩-
teler 󰁩ç󰁩n okuma parçaları seç󰁩lm󰁩ş ve 󰁩şlenm󰁩şt󰁩r. Do-
layısıyla buradak󰁩 4 met󰁩nde geçen kel󰁩meler󰁩n 󰁩s󰁩m,
sıat, b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m, b󰁩rleş󰁩k sıat, ekler, 󰁩󰁩l masdarları
 ve gövdeler󰁩 olup olmadıklarını değerlend󰁩rme ırsa-
tı oluşturulmuştur. Kel󰁩me ve kel󰁩me gruplarının du-
rumları hakkında sıra s󰁩zde çalışmalarında yönlen-
d󰁩rmeler yapılmıştır. Ayrıca tamlamalar konusuna
da󰁩r örnekler de özell󰁩kle son üç met󰁩n 󰁩çer󰁩s󰁩nde çok
sayıda bulunmaktadır. Tamlamalar 󰁩ç󰁩n de y󰁩ne sıra
s󰁩zde bölümler󰁩nde örnek uygulamalar ve öğrenc󰁩 ça-
lışmaları hazırlanmıştır.
161/167
8/12/2019
156 Osmanlı Türkçes󰁩-II
Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım
Not: Çoktan seçmel󰁩 sorular met󰁩nlerde geçen bazı pasaj ve
󰁩adeler󰁩n anlaşılmasını ölçmek üzere hazırlanmıştır. Bu se-
bepten soruları cevaplandırmadan önce met󰁩nler󰁩n okunu-
şunu ve bugünkü d󰁩le çev󰁩r󰁩ler󰁩n󰁩 tekrar gözden geç󰁩rmen󰁩z
yararlı olacaktır.
1.  “… B󰁩r 󰁩lç󰁩 󰁩le eyü hed󰁩yeler b󰁩le gönderd󰁩ler, b󰁩r özr-
nâme 󰁩le Sultân Mehmed’e geld󰁩ler. Pâd󰁩şâh dah󰁩 anların özr-
ler󰁩n kabûl 󰁩td󰁩. B󰁩r âlî 󰁩lç󰁩 gönderd󰁩; “taht mübârek olsun”
deyu b󰁩r n󰁩ce yıldan sonra. Ve ammâ sultâna k󰁩m mektûb
yazdılar evvel k󰁩 mektûblar g󰁩b󰁩 yazmadılar. Su’âl: Evvelk󰁩
kanûn g󰁩b󰁩 yazmak neyd󰁩? Cevâb: “ Sultân-ı Haremeyn ba-
bam” deyu yazardı. Ş󰁩md󰁩 “ hâd󰁩m-󰁩 haremeyn” deyu yaz-
dılar ve dah󰁩 “ karındaşım Mısır sultânı deyu yazdılar …”
Yukarıdak󰁩 met󰁩nde koyu yazılmış kısımdak󰁩 karşılaştırma
󰁩adeler󰁩nde asıl vurgulanmak 󰁩stenen düşünce aşağıdak󰁩ler-
den hang󰁩s󰁩d󰁩r?
a. Babam esk󰁩den Haremeyn󰁩n sultanıydı ş󰁩md󰁩 b󰁩r de
h󰁩zmetkarlığını kazanmıştır.
b. Haremeyn sultanlarına, aynı zamanda Haremeyn
h󰁩zmetkârı d󰁩ye de h󰁩tap ed󰁩lme âdet󰁩 vardı.
c. Esk󰁩den Mısır sultanını Haremeyn󰁩n de sultanı kabul
ederd󰁩k. Ş󰁩md󰁩 kabul etm󰁩yoruz.
d. Haremeyn󰁩n h󰁩zmetkârı olmak, sultanı olmaktan yeğd󰁩r.
e. Mısır sultanının Haremeyn sultanı olmasıyla,
h󰁩zmetkârı olması arasında b󰁩z󰁩m 󰁩ç󰁩n b󰁩r ark yoktur.
2.  “… Hoşkadem dah󰁩 Mısır’a sultân oldı. Pâd󰁩şâh-ı Rûm
dah󰁩 taht mübârek olsun deyu 󰁩lç󰁩 göndermed󰁩. Âdet buydı
k󰁩m gönder󰁩leyd󰁩…”
Yukarıdak󰁩 󰁩adelerde“ âdet buydu k󰁩m gönder󰁩leyd󰁩…” 󰁩ade-
s󰁩nde kasted󰁩len en doğru hüküm, aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩d󰁩r?
a. Adet gönder󰁩lmekt󰁩 akat k󰁩m gönder󰁩lecekt󰁩 k󰁩?
b. Rum pad󰁩şahı zaten gayr-󰁩 Müsl󰁩mler󰁩n kralıydı. Dola-
yısıyla Müslüman b󰁩r sultanı kutlamak âdetten değ󰁩ld󰁩.
c. Elç󰁩 gönder󰁩lseyd󰁩 󰁩y󰁩 b󰁩r âdet başlamış olacaktı.
d. Elç󰁩 gönder󰁩lseyd󰁩 󰁩y󰁩 olacaktı.
e. Elç󰁩 gönder󰁩lseyd󰁩 gelenek yer󰁩ne get󰁩r󰁩lm󰁩ş olacaktı.
3.  Yukarıdak󰁩 met󰁩nde yer alan“Pâd󰁩şâh-ı Rum” 󰁩ades󰁩n󰁩n
doğru anlamı aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩d󰁩r?
a. Esk󰁩 B󰁩zans topraklarında hüküm süren pad󰁩şah
b. Tebası 󰁩çer󰁩s󰁩nde Rum kökenl󰁩ler󰁩n de bulunduğu pâd󰁩şâh
c. Rum hanedanını tems󰁩l eden pad󰁩şah
d. Rumel󰁩 bölges󰁩nde hak󰁩m󰁩yet sürdüren pad󰁩şah
e. B󰁩zans dönem󰁩 󰁩mparatorları 󰁩ç󰁩n sonradan kullanı-
lan b󰁩r dey󰁩md󰁩r.
> da salgın hastalıklara karşı öneml󰁩 başarılar kazanılmıştı.
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
4.  “… Devlet-󰁩 al󰁩yye’de dört tarîk olup anın b󰁩r󰁩nc󰁩s󰁩 mül-
k󰁩yyed󰁩r. İk󰁩nc󰁩s󰁩 tarîk-ı 󰁩lm󰁩yyed󰁩r. Üçünc󰁩s󰁩 kalem󰁩yyed󰁩r.
Dördünc󰁩s󰁩 tarîk-ı sey󰁩yyed󰁩r,” 󰁩adeler󰁩nden aşağıdak󰁩ler-
den hang󰁩 anlam çıkarılmaz?
a. Osmanlı’da devlet adamı olab󰁩lmek 󰁩ç󰁩n 4 ana kar󰁩yer
ç󰁩zg󰁩s󰁩 vardır.
b. Osmalılarda sey󰁩ye mensubu olmak öneml󰁩 makam-
lara çıkab󰁩lmen󰁩n b󰁩r yoludur.
c. Osmanlılarda mülk󰁩ye devlet 󰁩dares󰁩d󰁩r ve bu 󰁩şle uğ-
raşanlar ayrı b󰁩r zümre oluştururlar.
d. Osmanlılarda temel olarak dört çeş󰁩t tar󰁩kat vardır ve
her b󰁩r󰁩s󰁩 arklı mezheplere dayanmaktadır.
e. Osmanlılarda mülk󰁩ye mülk󰁩 󰁩darec󰁩 sınıını, kalem󰁩-
ye s󰁩v󰁩l bürokras󰁩y󰁩, sey󰁩ye asker󰁩 bürokras󰁩y󰁩, 󰁩lm󰁩ye
eğ󰁩t󰁩m ve d󰁩nî bürokras󰁩y󰁩 󰁩ade eder.
5.  “Devlet s󰁩nn󰁩n󰁩 aldıkça masâl󰁩h-󰁩 câr󰁩ye mu‘âmelâtında
olan sâdel󰁩k dah󰁩 zâ’󰁩l olarak” 󰁩ades󰁩nde vurgulanmak 󰁩ste-
nen düşünce aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩d󰁩r?
a. Devlet yaşlandıkça car󰁩ye alış-ver󰁩şler󰁩ne da󰁩r yazış-
maların göster󰁩şl󰁩 yazılır olması.
b. Devlet yaşlandıkça, resm󰁩 belgeler󰁩n hazırlanmasın-
dak󰁩 kolaylığın kaybolması.
c. Devlet yaşlandıkça, yazışmaları sürdüreb󰁩lme olana-
ğının kalmaması.
d. Devlet yaşlandıkça yazışmalarda sâdel󰁩ğ󰁩n ve kolaylı-
ğın geçerl󰁩 olmaya başlaması.
e. Devlet yaşlandıkça 󰁩şler󰁩n󰁩 yürütmek 󰁩steyenler󰁩n
daha tumturaklı d󰁩lekçeler yazmaya başlaması.
6.  “Husûsâ k󰁩 yüz sene kadar vakte gel󰁩nce bu hummâ-yı vâ󰁩de-󰁩
󰁩lt󰁩hâb󰁩yyen󰁩n b󰁩’d-dee‘ât 󰁩nâ ve berbâd eyled󰁩ğ󰁩 memâl󰁩k-󰁩
Erenc󰁩yye’de bunlardan kat‘-ı nazar mukaddemâ eyâdî-󰁩 İslâm’da
󰁩ken tâ‘ûn ve vebâ aralık aralık ahâlîs󰁩n󰁩 󰁩mâte 󰁩den Kırım ve Öz󰁩
 ve bunlar g󰁩b󰁩 memâl󰁩k-󰁩 enhâda karîbü’l-ah󰁩dde ba‘de’l-󰁩stîlâ bu
󰁩llet tehaffuz ve nezâret sebeb󰁩yle küll󰁩yen münkatı‘ ve ma‘dûm ve
ez-cümle aşılama 󰁩lm󰁩 zuhûr 󰁩del󰁩 oralarda ç󰁩çek 󰁩llet󰁩 dah󰁩 mün-
katı‘
Vebadereces󰁩ne
salgınını geld󰁩ğ󰁩 erbâb-ı
konu alan vukūa ma‘lûmdur.”
󰁩adelerde vurgulanmak 󰁩stenen dü-
şünce aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩d󰁩r?
a. Avrupa memleketler󰁩nde olan bu tür salgınlar, azla
d󰁩kkate alınmazdı.
b. Daha önce Osmanlının el󰁩nde olup da sonradan düş-
man el󰁩ne geçen memleketlerde salgın çok daha azla
tahr󰁩bat yaptı.
c. Bu kadar yıkıcı etk󰁩ler󰁩 olan b󰁩r hastalığa karşı, Müsl󰁩m
olsun gayr-ı Müsl󰁩m olsun bütün 󰁩nsanlar çares󰁩z kaldı.
d. Osmanlı Devlet󰁩 aldığı tedb󰁩rlerle, Avrupada çok yı-
kıcı olan bu hastalığı etk󰁩s󰁩z hale get󰁩rmey󰁩 başardı.
e. Karant󰁩na tedb󰁩rler󰁩 ve hasta kontrolü sayes󰁩nde Avrupa-
162/167
8/12/2019
7.  “ Şöyle k󰁩 Bâb-ı âlî taraından İstanbul kapularına haîce
muharr󰁩rler 󰁩rsâl ve ta‘yîn ve kal‘a kapularından dışaruya taşı-
nan mevtâları sebt-󰁩 defer 󰁩tmeler󰁩 telkīn olunmağla…”
Veba salgınını anlatan bu 󰁩adelere göre, dönem󰁩n hükümet󰁩,
İstanbul surlarının kapılarına b󰁩rer yazıcı görevlend󰁩rm󰁩şt󰁩. Bu
yazıcıların görevlend󰁩r󰁩lme neden󰁩 aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩d󰁩r?
a. Defere halkın ac󰁩l 󰁩ht󰁩yaçlarını yazmak.
b. Dışarıya çıkış yapan 󰁩nsanların b󰁩lg󰁩ler󰁩n󰁩 defere
kaydetmek.
c. Sur󰁩ç󰁩’nde, vebadan günde kaç k󰁩ş󰁩n󰁩n öldüğünü tes-
b󰁩t etmek.
d. Tedav󰁩ye muhtaç hastaların l󰁩stes󰁩n󰁩 yaparak yetk󰁩l󰁩-
lere sunmak.
e. Sur kapılarından g󰁩r󰁩ş yapan 󰁩nsanların hastalık taşı-
yıp taşımadıklarını defere kaydetmek.
8.  “ Tâ‘ûn kemâ-kân Hükmün󰁩 󰁩crâ 󰁩tmekde olup n󰁩hâyet
evâ’󰁩l-󰁩 zî’lka‘deye müsâd󰁩 olan teşrîn-󰁩 evvel-󰁩 Rûmî
󰁩bt󰁩dâsında tekarrüb-󰁩 asl-ı ş󰁩tâ 󰁩le 󰁩llet-󰁩 vebâ b󰁩r mıkdâr
sükûn ve 󰁩nh󰁩tâta mâ’󰁩l olarak dâh󰁩l-󰁩 sûr-ı Kostant󰁩n󰁩yyeden
yevm󰁩yye ancak beşyüz cenâze çıkmağa başladı.”
Bu 󰁩adelerden anlaşıldığına göre Z󰁩lkade ayının başların-
da salgında b󰁩r ger󰁩leme söz konusudur. Bu ger󰁩lemen󰁩n en
öneml󰁩 neden󰁩 aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩d󰁩r?
a. Z󰁩lkade ayında görülen ayaz ve soğuk havaların has-
talık m󰁩krobunu kırmaya başlaması.
b. Z󰁩lkade ayında z󰁩rveye çıkmış olan salgının bu aydan
sonra ger󰁩leme dönem󰁩ne g󰁩rerek azalması.
c. Aslında böyle b󰁩r ger󰁩lemen󰁩n olmadı.
d. Mübarek aylarının başlangıcı olması neden󰁩yle Z󰁩l-
kade ayında 󰁩nsanların tem󰁩zl󰁩kler󰁩ne d󰁩kkat etmele-
r󰁩nden salgının hız kesmes󰁩.
e. İdarec󰁩ler󰁩n Z󰁩lkade ayına g󰁩rerken aşılama ve karan-
t󰁩na kararı alması.
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
8. Ün󰁩te - Met󰁩nler 157
9. “ Rum󰁩l󰁩 Kādî-asker󰁩 Al󰁩-zâde Seyy󰁩d Mehmed Nûreddîn
Eend󰁩 uhûl–󰁩 ulemâdan b󰁩r zât olup ancak pek z󰁩yâde
hadîdü’l-m󰁩zâc oldığından mürâa‘a dîvânında b󰁩r husûsdan
dolayı kā’󰁩m-makām paşa 󰁩le alenen münâkaşaya 󰁩bt󰁩dâr 󰁩tm󰁩ş
 ve derhâl h󰁩ddet 󰁩le kalkup g󰁩tm󰁩ş olmasıyla müddet-󰁩 nasbı
henüz dört maha resîde olmuş-󰁩ken Rebî‘ü’l-âhır’ın onuncu
gün󰁩 azl 󰁩le Mağn󰁩sa’ya ney olundı”.
Bu 󰁩adelerde anlatılan olaydan hareketle sadaret makamı adı-
na aşağıdak󰁩lerden hang󰁩s󰁩 en doğru yorumu bel󰁩rt󰁩r?
a. Devlet protokolünde sadrazam ulemaya göre 2. sıra-
da olduğundan, ulemayı hükmü altına alma hakkına
sah󰁩p değ󰁩ld󰁩.
b. Sadrazamın kararları ulema taraından tasd󰁩k ed󰁩l-
med󰁩kçe uygulamaya konulamamaktaydı.
c. Sadrazamlar d󰁩vandan 󰁩z󰁩ns󰁩z ayrılanları Man󰁩sa’ya
sürgüne gönder󰁩rlerd󰁩.
d. Sadrazamın konağında bazı d󰁩vanlar 󰁩cra ed󰁩l󰁩rd󰁩 ve
buranın en yetk󰁩l󰁩 sorumlusu sadrazamdı.
e. Sadrazam, kazaskerler󰁩n görüşüne değer vermed󰁩-
ğ󰁩nde onlarında d󰁩vanı terk etme hakları vardı.
10.  “hâcegân-ı dîvân-ı hümâyûn” tamlaması 󰁩ç󰁩n aşağıdak󰁩
󰁩adelerden hang󰁩s󰁩 doğrudur?
a. Zaman zaman b󰁩r araya toplanarak Kur’ân okuyan ve
pad󰁩şahın dîvânında da namaz kıldıran hocalara bu
󰁩s󰁩m ver󰁩lm󰁩şt󰁩r.
b Üç kel󰁩meden oluşan b󰁩r sıat tamlamasıdır.
c. Üçlü 󰁩s󰁩m tamlamasıdır.
d. Hâcegân tek󰁩l b󰁩r 󰁩s󰁩md󰁩r, dolayısıyla sonrak󰁩 󰁩zaet kes-
res󰁩 –ı azladan konularak yanlış b󰁩r tamlama yapılmıştır.
e. B󰁩r tanes󰁩 b󰁩rleş󰁩k kel󰁩me olmak üzere, 󰁩k󰁩 kel󰁩meden
oluşmuş 󰁩s󰁩m tamlamasıdır.
163/167
8/12/2019
158 Osmanlı Türkçes󰁩-II
Kend󰁩m󰁩z󰁩 Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. c Yanıtınız yanlış 󰁩se anlam bölümünü d󰁩kkatl󰁩ce oku-
yunuz.
2. e Yanıtınız yanlış 󰁩se met󰁩n anlamı bölümünü d󰁩kkat-
l󰁩ce okuyunuz.
3. a Yanıtınız yanlış 󰁩se metn󰁩n bütünü 󰁩ç󰁩nden tekrar b󰁩r
değerlend󰁩rme çalışması yapınız.
4. d Yanıtınız yanlış 󰁩se bu 󰁩adelerde geçen kavramları
araştırarak öğren󰁩n󰁩z.
5. b Yanıtınız yanlış 󰁩se 󰁩adede geçen kel󰁩meler󰁩n anlamla-
rını bulup değerlend󰁩rmen󰁩z󰁩 tekrar gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
6. e Yanıtınız yanlış 󰁩se bu pasajdak󰁩 b󰁩lmed󰁩ğ󰁩n󰁩z kel󰁩-
meler󰁩 sözlükten öğren󰁩n󰁩z ve pasajı yen󰁩den değer-
lend󰁩rmeye çalışınız.
7. c Yanıtınız yanlış 󰁩se son cümlen󰁩n kel󰁩meler󰁩n󰁩 söz-
lükten kontrol ederek tekrar değerlend󰁩r󰁩n󰁩z.
8. a Yanıtınız yanlış 󰁩se pasajdak󰁩 b󰁩lmed󰁩ğ󰁩n󰁩z kel󰁩meler󰁩
tekrar gözden geç󰁩r󰁩n󰁩z.
9. d Yanıtınız yanlış 󰁩se mürâaa d󰁩vanı hakkında b󰁩lg󰁩
ed󰁩nmeye çalışınız. Ayrıca b󰁩lmed󰁩ğ󰁩n󰁩z kel󰁩melere
sözlükten bakarak alıntıyı yen󰁩den yorumlamaya ça-
lışınız.
10.c Yanıtınız yanlış 󰁩se 7 . Ün󰁩te z󰁩nc󰁩rleme tamlamalar-
da 󰁩s󰁩m ve sıat tamlamalarının durumuna tekrar ba-
kınız. Ayrıca ter󰁩m󰁩n ne anlama geld󰁩ğ󰁩n󰁩 öğrenmeye
çalışınız.
Sıra S󰁩zde Yanıt Anahtarı
Sıra S󰁩zde 1
Osman Gâzî’n󰁩n ömrü altmışdokuz yıl oldu ve otuzbeş ya-
şında Karacah󰁩sâr’ı eth etd󰁩. Y󰁩rm󰁩altı yıl “Osman Gâzî” d󰁩-
d󰁩ler. Veâtına sebeb ayağında zahmet vardı. Ol bahâne oldu.
Allah rahmet󰁩ne vardı.
Bunun oğlu Orhan Gâzî’n󰁩n ömrü seksen󰁩k󰁩 yıl oldu. Atası
 veâtında yaşı kırkbeşd󰁩 ve atası veâtından sonra otuzsek󰁩z
yıl hutbe okundu. Üç yıl dah󰁩 atası hayâtında v󰁩rmek-almak
hüküm bunundu. Ve bunun dah󰁩 veâtına sebeb ayağı zah-
met󰁩 󰁩d󰁩. Allah rahmet󰁩ne kavuşdu.
Bunun oğlu Murad Han Gâzî’n󰁩n ömrü altmışsek󰁩z yıl oldu.
Atası veâtında otuzyed󰁩 yaşında 󰁩d󰁩. Bunun dah󰁩 otuzb󰁩r yıl
hutbes󰁩 okundu. Veâtına sebeb Las Kralı uğraşında şehîd
oldu. Allah rahmet󰁩ne vardı.
Bunun oğlu Bâyezîd Han k󰁩m ana “Yıldırım Han” d󰁩rler. Bu-
nun ömru altmış yıl oldu. Atası veâtında kırkdört yaşında
󰁩d󰁩. Bunun dah󰁩 onaltı yıl hutbes󰁩 okundu. Veâtına sebeb T󰁩-
mur uğraşı oldu.
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
Çev󰁩r󰁩s󰁩
Osman Gâzî’n󰁩n ömrü altmışdokuz yıl sürdü. Otuz beş ya-
şındayken Karacah󰁩sar’ı eth etd󰁩. Y󰁩rm󰁩 altı yıl beyl󰁩ğ󰁩n ba-
şında olduğu 󰁩ç󰁩n ona Osman Gâzî ded󰁩ler. Ayağındak󰁩 rahat-
sızlığı veatına sebep oldu. Allahın rahmet󰁩ne kavuştu.
Osman Gâzî’n󰁩n oğlu Orhan Gâzî seksen󰁩k󰁩 yıl yaşadı. Ba-
bası öldüğünde yaşı kırkbeşt󰁩. Babasının ölümünden sonra
otuzsek󰁩z yıl devlet󰁩n başında kaldı. Osman Gaz󰁩 ömrünün
son üç yılında bütün devlet 󰁩şler󰁩n󰁩 onun üzer󰁩ne devretm󰁩ş-
t󰁩. Orhan Gâzî de ayağındak󰁩 rahatsızlıktan dolayı veat ett󰁩.
Allah’ın rahmet󰁩ne kavuştu.
Orhan Gâzî’n󰁩n oğlu Murad Han Gâzî’n󰁩n ömrü altmışsek󰁩z
yıl sürdü. Babası veat ett󰁩ğ󰁩nde otuzyed󰁩 yaşındaydı. Bunun
sultanlık süres󰁩 otuzb󰁩r yıl oldu. Veâtına sebep Sırp Kralı 󰁩le
yaptığı savaşta seh󰁩t olmasıydı. Allah’ın rahmet󰁩ne kavuştu.
I. Murat’ın oğlu “Yıldırım Han” d󰁩ye meşhur olan Bâyezîdd󰁩r.
Ömrü altmış yıl sürdü. Babası veat ett󰁩ğ󰁩nde kırkdört yaşın-
daydı. Bunun saltanat süres󰁩 onaltı yıl oldu. T󰁩mur 󰁩le g󰁩rd󰁩ğ󰁩
mücâdele sebeb󰁩yle veat ett󰁩.
Sıra S󰁩zde 2
a. Zaman 󰁩lerled󰁩kçe devlet da󰁩reler󰁩ndek󰁩 󰁩şler󰁩n ve yazışma-
ların çoğalması sonucu yen󰁩 da󰁩reler ve memur󰁩yetler󰁩n ku-
rulmuş olduğu.
b. Esk󰁩 kanunların bozulduğu ve bu durumu taşradak󰁩 devlet
yönet󰁩c󰁩ler󰁩n󰁩n çeş󰁩tl󰁩 şek󰁩llerde su󰁩st󰁩mal ett󰁩kler󰁩.
c. Devlet󰁩n erken dönemler󰁩nde, taşra yönet󰁩c󰁩ler󰁩n󰁩n kend󰁩
özel h󰁩zmetl󰁩ler󰁩 olmakla b󰁩rl󰁩kte esas kuvvetler󰁩n󰁩 t󰁩marlı s󰁩-
pah󰁩ler󰁩n oluşturduğu.
Sıra S󰁩zde 3
Havza-󰁩 hükûmet:  󰁩dâre sahası. İs󰁩m tamlaması. tasallut-ı
eşkıyâ: eşkıya saldırısı. İs󰁩m tamlaması. Zîr-󰁩 󰁩dâre: 󰁩dâre al-
tında. İs󰁩m tamlaması. Taht-ı ermân-berî:  Hükmü altın-
da tutmak. Farsça b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩mle yapılmış 󰁩s󰁩m tamlama-
sı. Zîr-󰁩 l󰁩vâ: sancak altında, bayrak altında. İs󰁩m tamlama-
sı. Mevâdd-ı hukuk󰁩yye: Hukuka da󰁩r mâddeler. Sıat tam-
laması. (Çoğul-d󰁩ş󰁩ll󰁩k uyumuna d󰁩kkat). Mu‘âmelât-ı hu-
sus󰁩yye:  özel muameleler, özel yazışmalar. Sıat tamlaması.
(Çoğul-d󰁩ş󰁩l uyumlu). Hükkâm-ı şer‘󰁩yye: hukuk hâk󰁩mler󰁩.
Sıat tamlaması. Muhassıl-ı emvâl:  verg󰁩 toplayıcısı. İs󰁩m
tamlaması. Medâr-ı ta‘ayyüş: geç󰁩nme aracı, sebeb󰁩 (maaş).
İs󰁩m tamlaması. Mukataa-󰁩 mîr󰁩yye: Haz󰁩neye a󰁩t verg󰁩 b󰁩-
r󰁩mler󰁩. Sıat tamlaması. Kavânîn-󰁩 devlet:  Devlet kanun-
ları. İs󰁩m tamlaması. Karîn-󰁩 󰁩ğt󰁩şâş:  bozulmaya yüz tut-
ma. İs󰁩mSıat
la gel󰁩r. tamlaması. Emvâl-󰁩
tamlaması. vâ󰁩re:
Ruhsat-ı  Bol m󰁩ktarda
resm󰁩ye: mal, dev-
 Resm󰁩 󰁩z󰁩n, az-
164/167
8/12/2019
let 󰁩zn󰁩. Sıat tamlaması. Hadd-󰁩 ma‘rû: bel󰁩rlenm󰁩ş sınır. Sı-
at tamlaması. Dîvân-ı hümâyûn:  padîşâhın dîvânı, mecl󰁩-
s󰁩. Sıat tamlaması. Dâ󰁩re-󰁩 mahsûs: özel da󰁩re, konak. Sıat
tamlaması. Kuvve-󰁩 asker󰁩yye:  Askerî güç. Sıat tamlaması.
Erbâb-ı tîmâr: Tîmâr sâh󰁩b󰁩. İs󰁩m tamlaması. Ahvâl-󰁩 aske-
r󰁩yye: Askerî durumlar, vaz󰁩yetler. Sıat tamlaması. İmrâr-ı
 vakt: vak󰁩t geç󰁩rmek. İs󰁩m tamlaması.
Sıra S󰁩zde 4
Hız-ı cenâb-ı İzzet: Allah taraından korunma (Allahın
koruması); Üçlü 󰁩s󰁩m tamlaması. Dâ’󰁩re-󰁩 âc󰁩zâne: Bu za-
 vallının (ben󰁩m) ev󰁩. Sıat tamlaması.   Nüûs-ı mahûza:
Korunmuş 󰁩nsanlar, k󰁩mseler. Sıat tamlaması. Bâ-󰁩nâyet-󰁩
Rabb󰁩’l-âlemîn: Alemler󰁩n Rabb󰁩n󰁩n yardımı 󰁩le; 󰁩nâyet 󰁩s-
m󰁩ne get󰁩r󰁩len bâ- ek󰁩 󰁩le yapılmış sıat; tamlayan Rabbü’l-
âlemîn 󰁩sm󰁩nden dolayı da 󰁩s󰁩m tamlaması. Saht-ı azîm: Bü-
yük zorluk, büyük güçlük; sıat tamlaması. Ta‘n-ı nâ-dân:
Cah󰁩l k󰁩mseler󰁩n yermes󰁩; sıat tamlaması;  Mezemmet-󰁩
ekâb󰁩r-󰁩 bî-󰁩rân: Anlayışı kıt büyükler󰁩n kınaması. Üçlü sı-
at tamlaması. (bkz. z󰁩nc󰁩rleme tamlamalar);  N󰁩âk-ı süehâ-
 yı akrân : B󰁩rb󰁩r󰁩ne benzeyen düşkün k󰁩mseler󰁩n n󰁩akı. Üçlü
󰁩s󰁩m tamlaması. Melâl-󰁩 hâtır: Gönül sıkıntısı. İs󰁩m tam-
laması. Emrâz-ı sâr󰁩ye-âsâ: Bulaşıcı türü hastalıklar; sıat
tamlaması. Hummâ-yı vâ󰁩de-󰁩 󰁩lt󰁩hâb󰁩yye: İlt󰁩hab bulaş-
tırıcı ateşl󰁩 hastalık: Z󰁩nc󰁩rleme 󰁩s󰁩m tamlaması. Memâl󰁩k-󰁩
Erenc󰁩yye ; Frenklere, Avrupalılara a󰁩t ülkeler: Sıat tam-
laması: memâl󰁩k çoğul yan󰁩 d󰁩ş󰁩l olduğu 󰁩ç󰁩n tamlayan ke-
l󰁩men󰁩n de d󰁩ş󰁩l oluşuna d󰁩kkat ed󰁩n󰁩z. Kat‘-ı nazar: İlg󰁩-
y󰁩 kesmek, bakışı çev󰁩rmek: İs󰁩m tamlaması. Eyâdî-󰁩 İslâm:
İslâmın eller󰁩. (İslâm hak󰁩m󰁩yet󰁩): İs󰁩m tamlaması. U lemâ-󰁩
dîn: dîn âl󰁩mler󰁩, b󰁩lg󰁩nler󰁩: 󰁩s󰁩m tamlaması. Hakīkat-󰁩 hâl:
 vaz󰁩yet󰁩n gerçek şekl󰁩: 󰁩s󰁩m tamlaması.   Erbâb-ı vukū:  B󰁩-
l󰁩rk󰁩ş󰁩ler: 󰁩s󰁩m tamlaması. Re’y-󰁩 hükemâ. B󰁩lg󰁩nler󰁩n görü-
şü. İs󰁩m tamlaması. Tedbîr-󰁩 etıbbâ: Tab󰁩bler󰁩n önlem󰁩. İs󰁩m
tamlaması. Te’lîât-ı abd-󰁩 hakīr: Ac󰁩z kulun yazdığı eserler
(Ben󰁩m yazdığım eserler): İs󰁩m tamlaması. C󰁩ld-󰁩 evvel: B󰁩-
r󰁩nc󰁩 c󰁩ld: sıat tamlaması. C󰁩ld-󰁩 sânî: İk󰁩nc󰁩 c󰁩ld; sıat tam-
laması. Sel󰁩m-󰁩 evvel: B󰁩r󰁩nc󰁩 Sel󰁩m; sıat tamlaması. Târîh-󰁩
h󰁩kmet-ezâ: B󰁩lg󰁩 arttırıcı târîh. Sıat tamlaması.   Te’lîât-ı
mu‘c󰁩z-beyân:  İades󰁩 başkasına benzemeyen eserler: Sı-
at tamlaması. Tâ‘ûn-ı haşr-nümûn: Kıyamet󰁩 yaşatan veba
hastalığı. Sıat tamlaması. Âs󰁩tâne-󰁩 sa‘âdet: Saadet eş󰁩ğ󰁩, ka-
pısı: İstanbul: İs󰁩m tamlaması.  R󰁩sâle-󰁩 neîse: Çok beğen󰁩l-
m󰁩ş k󰁩tapçık; sıat tamlaması. Nazar-ı munsıâne: 󰁩nsaflıca
bakış, hoşgörülü yaklaşım: Sıat tamlaması. Usûl-󰁩 tehaffuz:
Korunma yöntem󰁩, karant󰁩na: İs󰁩m tamlaması;  Sûret-󰁩 müd-
h󰁩şe: Korkutan şek󰁩lde: Sıat tamlaması. Bâb-ı âlî: Yüce kapı,
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
8. Ün󰁩te - Met󰁩nler 159
Osmanlıda hükümet merkez󰁩: Sıat tamlaması. Sebt-󰁩 de-
ter: Defere kaydetmek; 󰁩s󰁩m tamlaması. Derûn-ı İstanbul:
İstanbul’un 󰁩ç󰁩; 󰁩s󰁩m tamlaması. Evâsıt-ı Ramazân: Ramazan
ortaları. İs󰁩m tamlaması. Meş󰁩yyet-󰁩 Bârî: Allah’ın 󰁩râdes󰁩,
emr󰁩: İs󰁩m tamlaması. Tele-󰁩 nüûs-ı kesîre: Çok sayıda 󰁩n-
sanın ölümü. Üçlü 󰁩s󰁩m tamlaması. (Nüûs-ı kesîre: 󰁩s󰁩m an-
lamı taşıyan 󰁩k󰁩l󰁩 sıat tamlaması; tele kel󰁩mes󰁩n󰁩 tamladı-
ğında üçlü 󰁩s󰁩m tamlaması yapıyordu). Salât-ı aşâ: Akşam
namazı; 󰁩s󰁩m tamlaması. Sûre-󰁩 Ahkā : Ahka sûres󰁩; 󰁩s󰁩m
tamlaması. Emr-󰁩 şerî:  şerefl󰁩 em󰁩r(pâd󰁩şâhın emr󰁩); sıat
tamlaması. T󰁩lâvet-󰁩 sûre-󰁩 şerîe:  mübârek sûren󰁩n güzel
sesle okunuşu: Üçlü 󰁩s󰁩m tamlaması. (Sûre-󰁩 şerîe; 󰁩s󰁩m an-
lamında sıat tamlaması. T󰁩lâvet’le tamlamaya g󰁩rd󰁩ğ󰁩nde de
tamlamayı 󰁩s󰁩m tamlaması yapıyor). Îd-ı ıtr: Ramazan bay-
ramı; 󰁩s󰁩m tamlaması. Kesret-󰁩 󰁩ht󰁩lât: Karışıklığın çoğalma-
sı, artışı; 󰁩s󰁩m tamlaması. İllet-󰁩 sâr󰁩ye-󰁩 mezbûre: D󰁩le get󰁩-
r󰁩lm󰁩ş olan bulaşıcı hastalık. Sıat tamlaması. (Farsça 9. Ün󰁩te
Z󰁩nc󰁩rleme tamlamalarda tamlayan ve tamlananın durumla-
rına bakınız). Derece-󰁩 veret: Çokluk dereces󰁩. İs󰁩m tamla-
ması. Nes-󰁩 İstanbul: İstanbul’un merkez󰁩; 󰁩s󰁩m tamlaması.
Edâ-󰁩 hacc:  Hac 󰁩badet󰁩n󰁩 yer󰁩ne get󰁩rmek. İs󰁩m tamlama-
sı. Helâk-󰁩 kavm-󰁩 Âd: Âd Kavm󰁩n󰁩n yok ed󰁩l󰁩ş󰁩; Üçlü 󰁩s󰁩m
tamlaması. Müheyy󰁩c-󰁩 gazab-ı İlâhî:  İlâhî gazabı uyandı-
ran: İs󰁩m tamlaması. Âl󰁩m-󰁩 sûrî: Görünüşte âl󰁩m olan. Sı-
at tamlaması. Hudûs-ı tâ‘ûn ve vebâ : Taun ve vebâ hastılığı-
nın ortaya çıkışı. İs󰁩m tamlaması. Âsâr-ı kesret-󰁩 ısk u z󰁩nâ :
Z󰁩nâ ve sapkınlık artışının sonuçları. Üçlü 󰁩s󰁩m tamlama-
sı. Mecma‘-ı eşkıyâ: eşkıyâ yatağı, eşk󰁩yânın toplanma yer󰁩;
󰁩s󰁩m tamlaması; Terîk-ı cem‘󰁩yyet-󰁩 süehâ: Se󰁩hler toplu-
luğunun ayıklanması, tem󰁩zlenmes󰁩; Üçlü 󰁩s󰁩m tamlaması.
Re’y-󰁩 savâb: Doğru, uygun görüş. İs󰁩m tamlaması. Erbâb-ı
câh-ı takvâ-󰁩nt󰁩mâ: Takvâ sah󰁩pl󰁩ğ󰁩 dereces󰁩ndek󰁩 󰁩nsanlar:
Üçlü İs󰁩m tamlaması. Şevvâl-󰁩 şerî : Mübârek Şevval ayı. Sı-
at tamlaması.  Bâ-emr-󰁩 âlî: Yüce em󰁩r 󰁩le, pâd󰁩şâhın emr󰁩
󰁩le: bâ- edatı 󰁩le anlamı vermekted󰁩r. ebnâ-yı c󰁩ns: aynı c󰁩ns-
den olanlar, 󰁩nsanlar. İs󰁩m tamlaması.   Ber-vech-󰁩 bâlâ: Yu-
karıda olduğu (söylend󰁩ğ󰁩, anlatıldığı vs.) g󰁩b󰁩. Sıat tamla-
ması. Mahall-󰁩 ısk u ücûr: Günahların 󰁩şlend󰁩ğ󰁩 yer. İs󰁩m
tamlaması. Mâbeyn-󰁩 hümâyûn: Sarayda pad󰁩şâha a󰁩t ka-
bul salonu (Devlet 󰁩şler󰁩n󰁩n pad󰁩şaha a󰁩t muamelatı ve gö-
rüşmeler󰁩yle 󰁩lg󰁩lenen yer). İs󰁩m anlamında sıat tamlaması.
Evâ’󰁩l-󰁩 zî’lka‘de: Z󰁩lkade ayının 󰁩lk günler󰁩; 󰁩s󰁩m tamlaması.
Teşrîn-󰁩 evvel-󰁩 Rûmî: Rûmî aylardan Teşrîn-󰁩 evvel (Ek󰁩m)
ayı. Sıat tamlaması. Tekarrüb-󰁩 asl-ı ş󰁩tâ: Kış mevs󰁩m󰁩n󰁩n
yaklaşması; Üçlü 󰁩s󰁩m tamlaması. İllet-󰁩 vebâ: vebâ hastalı-
ğı; 󰁩s󰁩m tamlaması. Evâhır-ı Z󰁩’lh󰁩cce: Z󰁩lh󰁩cce ayının son-
ları; İs󰁩m tamlaması.
165/167
8/12/2019
160 Osmanlı Türkçes󰁩-II
Sıra S󰁩zde 5
Hümâyûn: pâd󰁩şâha â󰁩t, mübârek, kutlu; sıat.  Bâlâ: Yuka-
rı, üst, yüksek vs. ; sıat.  Derûn: İç, dâh󰁩l, gönül vs. ; 󰁩s󰁩m.   Evâ’󰁩l-󰁩 Muharrem: Muharrem ayının 󰁩lk günler󰁩. İs󰁩m tam-
Âstâne: eş󰁩k, pây󰁩taht; 󰁩s󰁩m. Sârî: sürücü, süren; sıat. Âmed ü
ref: Gel󰁩ş-g󰁩d󰁩ş; Atı vav’ıyla ‫و‬ yapılmış b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m. Âmeden
 ve refen masdarlarının sonundak󰁩 nun ‫ن‬ atılarak elde ed󰁩lm󰁩ş
󰁩󰁩l geçm󰁩ş zaman gövdeler󰁩. (Bkz. Farsçada 󰁩󰁩lden türem󰁩ş
kel󰁩meler konuları). Kesân: k󰁩mseler, 󰁩nsanlar; kes: k󰁩ş󰁩, k󰁩m-
se; -ân  ‫ن‬ ek󰁩 get󰁩r󰁩lerek yapılmış çoğul 󰁩s󰁩m. Ület ü âmîzeş:
yakınlaşma ve kaynaşma; Atı vav’ıyla yapılmış b󰁩rleş󰁩k ke-
l󰁩me. Âmîzeş: âmîhten (karıştırmak) masdarından –ten ek󰁩
atıldıktan sonra kalan gen󰁩ş zaman gövdes󰁩ne –ş,   ek󰁩 get󰁩-
r󰁩lerek 󰁩s󰁩m yapılmış. (Bkz. 8. Ün󰁩te Farsçada 󰁩󰁩lden türem󰁩ş
kel󰁩meler). Âc󰁩z-âne: Zavallı, alçakgönüllü, âc󰁩zce; -âne ek󰁩y-
le yapılmış l󰁩yâkat sıatı. nâ-dân: dân󰁩sten masdarından –ten
kısmının atılmasıyla elde ed󰁩len em󰁩r tek󰁩l 2. şahsı 󰁩ade eden
dân kökü aynı zamanda 󰁩sm-󰁩 â󰁩l anlamı da taşıyab󰁩l󰁩yordu.
Dân: b󰁩len, b󰁩l󰁩c󰁩; buna olumsuzluk anlamı veren nâ- ek󰁩 ge-
t󰁩r󰁩lerek sıat yapılmış kel󰁩me. bî-󰁩rân; 󰁩rân: b󰁩lme, b󰁩l󰁩ş, an-
layış 󰁩sm󰁩ne get󰁩r󰁩len bî- olumsuzluk ön ek󰁩yle yapılmış sıat.
Âzürde: 󰁩nc󰁩nm󰁩ş; F󰁩󰁩lden elde ed󰁩lm󰁩ş sıat; âzürden masda-
rının geçm󰁩ş zaman kökü sondak󰁩 nun har󰁩n󰁩n atılmasıy-
la elde ed󰁩l󰁩yordu( âzürde) ve bu aynı zamanda 󰁩sm-󰁩 me‘ûl
(ed󰁩lgen) anlam taşıyordu. Gam-gîn: Farsçada 󰁩s󰁩mler󰁩n so-
nuna get󰁩r󰁩ld󰁩ğ󰁩nde onları sıat yapan eklerden –gîn ek󰁩 kul-
lanılarak yapılmış sıat. Nâ-çâr: Çâres󰁩z; İsme nâ- olumsuz-
luk ek󰁩 get󰁩r󰁩lerek yapılmış sıat. Ez-cümle: Cümle-den: Ba-
şına get󰁩r󰁩ld󰁩ğ󰁩 kel󰁩meye –den anlamı veren ön ekle yapılmış
sıat. Târîh-nüvîs : tar󰁩h yazıcısı. B󰁩rleş󰁩k sıat. Nüvîşten mas-
darından –ten ek󰁩 düştükten sonra kalan em󰁩r gövdes󰁩 aynı
zamanda 󰁩sm-󰁩 â󰁩l anlamı da taşıyordu. (Bkz. 8. Ün󰁩te em󰁩r
gövdes󰁩yle yapılmış b󰁩rleş󰁩k sıatlar). H󰁩kmet-ezâ: B󰁩lg󰁩 art-
tıran. B󰁩rleş󰁩k sıat. (Bkz. 8. Ün󰁩te em󰁩r (hal gen󰁩ş zaman)
gövdes󰁩yle yapılmış b󰁩rleş󰁩k sıatlar). haşr-nümûn: Kıyamet󰁩
andıran; İs󰁩m tamlamasının ters çevr󰁩lmes󰁩 ve aynı zamanda
󰁩zâet kesres󰁩n󰁩n kaldırılmasıyla yapılmış b󰁩rleş󰁩k sıat. Te’lî-
gerde: Yazılmış, kaleme alınmış. B󰁩rleş󰁩k sıat. (Bkz. 󰁩󰁩l kök-
ler󰁩yle yapılmış b󰁩rleş󰁩k sıatlar). Der-sa‘âdet : Saadet kapısı,
İstanbul : İzaet kesres󰁩 (-󰁩) kaldırılarak yapılmış b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m.
Bî-kâr: bî- ön ek󰁩yle yapılmış sıat. Der-akab: arkası sıra, he-
men. Farsça zar. Ber-vech: ber- ön ek󰁩yle yapılmış sıat.
http://slidepdf.com/reader/full/tar112u
tar112u
Sıra S󰁩zde 6
Devr-󰁩 Selîm Han:  Sultan Sel󰁩m dönem󰁩; İs󰁩m tamlaması.
laması. Rütbe-󰁩 vezâret:  Vez󰁩rl󰁩k rütbes󰁩; 󰁩s󰁩m tamlaması.
Emâret-󰁩 hâcc: Hac em󰁩rl󰁩ğ󰁩; 󰁩s󰁩m tamlaması. Hıdmet-󰁩 şerîe: 
şerefl󰁩, mübarek h󰁩zmet; sıat tamlaması. Şam-ı şerî: Müba-
rek Şam; sıat tamlaması. İbkā-ı vezâret: Vez󰁩rl󰁩k rütbes󰁩n󰁩n
devam ett󰁩r󰁩lmes󰁩; 󰁩s󰁩m tamlaması. Mâl-ı mukayyed:  Kayıt
altına alınmış devlet gel󰁩rler󰁩; Sıat tamlaması. Serhaddât-ı
Hâkān󰁩yye: Pad󰁩şaha a󰁩t ülken󰁩n(Osmanlı Devlet󰁩’n󰁩n) sınır-
ları; Sıat tamlaması. (Çoğul-d󰁩ş󰁩l 󰁩l󰁩şk󰁩s󰁩). Sar-ı makderet: 
güç, kuvvet harcamak; 󰁩s󰁩m tamlaması. Fermân-ı âlî:  Yüce
ermân, yüce em󰁩r, (pâd󰁩şâh emr󰁩); sıat tamlaması. Dergâh-ı
âlî: Yüce, ulu dergâh (Pad󰁩şâh sarayı); sıat tamlaması. Emr-󰁩
󰁩st󰁩hkâm : Kuvvetlend󰁩rme, güçlend󰁩rme 󰁩ş󰁩; 󰁩s󰁩m tamlaması.
Men‘-󰁩 tecâvüz: Saldırının önlenmes󰁩, savuşturulması; 󰁩s󰁩m
tamlaması. Rütbe-󰁩 mîr󰁩mîrânî:  Beylerbey󰁩l󰁩k rütbes󰁩, ma-
kamı; sıat tamlaması. Sulb-󰁩 pâk-󰁩 şehr󰁩yârî: Pâd󰁩şâhın te-
m󰁩z soyu; sıat tamlaması. Ber-vech-󰁩 bâlâ: Yukardak󰁩 şek󰁩l
üzre: Sıat tamlaması. Velâdet-󰁩 hümâyûn: Pad󰁩şahın çocu-
ğunun doğumu (ve bunun 󰁩ç󰁩n yapılan törenler󰁩n adı): sı-
at tamlaması. R󰁩kâb-ı hümâyûn:  Pad󰁩şâhın huzûru, önü.
Sıat tamlaması. Cân󰁩b-󰁩 Şam: Şam taraı; 󰁩s󰁩m tamlaması.
Rütbe-󰁩 vâlâ-yı vezâret:  Vez󰁩rl󰁩k yüksek rütbes󰁩; 󰁩s󰁩m tam-
laması. Fuhûl–󰁩 ulemâ: Al󰁩mler󰁩n zekîler󰁩; 󰁩s󰁩m tamlaması.
Müddet-󰁩 nasb: Atama süres󰁩, memur󰁩yet süres󰁩; 󰁩s󰁩m tamla-
ması. İmâm-ı evvel-󰁩 şehr󰁩yârî: Pâd󰁩şâhın b󰁩r󰁩nc󰁩 derecede-
k󰁩 󰁩mamı, (Saray 󰁩mamlarının başı). Sıat tamlaması (bkz. 9.
Ün󰁩te z󰁩nc󰁩rleme tamlamalar). Sadr-ı Anadolu: Anadolu Ka-
zasker󰁩; 󰁩s󰁩m tamlaması. Sarây-ı hümâyûn: Pad󰁩şâhın sarayı;
sıat tamlaması. Tavr-ı kudemâ: Esk󰁩 adamların davranışı; sı-
at tamlaması. İcrâ-yı ahkâm-ı şerî‘at-󰁩 garrâ: İslam d󰁩n󰁩n󰁩n
hükümler󰁩n󰁩n 󰁩crâsı; Dörtlü 󰁩s󰁩m tamlaması.(bkz. 9. Ün󰁩te
Z󰁩nc󰁩rleme Tamlamalar konusu). Müddet-󰁩 ör󰁩yye: Kanunî
süre: sıat tamlaması. Hâcegân-ı dîvân-ı hümâyûn: Pâd󰁩şâh
dîvânının hâceler󰁩 (D󰁩vân-ı hümâyun bürolarının yönet󰁩c󰁩le-
r󰁩); 󰁩s󰁩m tamlaması. Tara-ı Devlet-󰁩 al󰁩yye: Osmanlı Devlet󰁩
taraı; İs󰁩m tamlaması. Tahrîrât-ı mezkûre: Adı geçen yazış-
malar: Sıat tamlaması. Şürût-ı şâkka: Yer󰁩ne get󰁩r󰁩lmes󰁩 zor
olan şartlar; sıat tamlaması. Bâdî-󰁩 󰁩nş󰁩râh: Ferahlama sebe-
b󰁩; 󰁩s󰁩m tamlaması. Akd-󰁩 musâlaha: Barış antlaşması akd󰁩;
󰁩s󰁩m tamlaması.
166/167
8/12/2019 tar112u

8. Ün󰁩te - Met󰁩nler 161

Sıra S󰁩zde 7
Ser-hadd: sınır, hudut; b󰁩rleş󰁩k sıfat. (İzafet kesres󰁩 kaldırı-
larak yapılmış; ser-󰁩 hadd’den). Fermân: hüküm, em󰁩r; 󰁩s󰁩m. 
Dergâh: tekke; 󰁩s󰁩m.  Şehr-yâr: pâd󰁩şâh, hükümdâr; -yâr
ek󰁩yle 󰁩s󰁩mden yapılmış sıfat.  Hâce-gân: hoca, efend󰁩, ağa
 vs.; 󰁩s󰁩m. (-gân son ek󰁩yle 󰁩s󰁩mden yapılmış 󰁩s󰁩m). Hümâyûn:
pâd󰁩şâha â󰁩t, mübârek, kutlu; sıfat.   Bâlâ: Yukarı, üst, yük-
sek vs.; sıfat. Ser-asker:  Başkomutan, ordu komutanı; tam-
lama kesres󰁩n󰁩n (-󰁩) kalkmasıyla oluşmuş b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m (ser-󰁩
asker).   Der-m󰁩yân: Ortada, ara yerde; b󰁩rleş󰁩k sıfat. İzafet
kesres󰁩 kaldırılarak yapılmış.  Nâgehân: An󰁩den, b󰁩rdenb󰁩re;
Farsça zarf. Bâlâ-pervâz: Yüksekten uçan, (atıp tutan); b󰁩r-
leş󰁩k sıfat; sıfat tamlaması ters󰁩ne çevr󰁩lerek ve 󰁩zafet kesres󰁩
kaldırılarak oluşturulmuş b󰁩rleş󰁩k kel󰁩me (Pervâz-ı bâlâ’dan). 
Pâye: rütbe, derece; Farsça 󰁩s󰁩m.  Kā’󰁩m-makām:  Makamın
yer󰁩n󰁩 tutan, vek󰁩ll󰁩k yapan; Tamlama kesres󰁩n󰁩n (-󰁩) kalk-
masıyla oluşmuş b󰁩rleş󰁩k 󰁩s󰁩m (kā’󰁩m-󰁩 makām).  Mâh: ay;
󰁩s󰁩m. Şâh: 󰁩s󰁩m. Resîde: Ulaşmış, yet󰁩şm󰁩ş, olgunlaşmış. Sı-
fat. Resîden masdarının sonundak󰁩 nun atıldığında f󰁩󰁩l geç-
m󰁩ş zaman kökü elde ed󰁩l󰁩yordu. Buna e ses󰁩 veren he harf󰁩
eklend󰁩ğ󰁩nde sıfat-f󰁩󰁩l kel󰁩meler elde ed󰁩l󰁩yordu (Bkz. 8. Ün󰁩-
te) Serâser: baştan başa ; Farsçada â harf󰁩n󰁩n bağlama

http://slidepdf.com/reader/full/tar112u 167/167