Professional Documents
Culture Documents
نظام دفع رواتب جيش الخلافة العباسية في العراق 552-656هـ1157-1258م PDF
نظام دفع رواتب جيش الخلافة العباسية في العراق 552-656هـ1157-1258م PDF
)*(
ﻧظﺎم دﻓﻊ رواﺗب ﺟﯾش اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق
٦٥٦-٥٥٢ھـ١٢٥٨-١١٥٧/م
ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺳﻠﯾم اﻟﺑﺣث ٢٠٠٧/١١/١٥ :؛ ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺑول اﻟﻧﺷر ٢٠٠٨/١/٢ :
)*( ان ﺗﺣدﯾ ــد رﻗﻌ ــﺔ اﻟﻌـ ـراق ﻓ ــﻲ ﻫ ــذﻩ اﻟﻔﺗـ ـرة ،ﻣﻬ ــم ﻻن ﺧﺎرطﺗ ــﻪ ﻛﺎﻧ ــت ﻗ ــد ﺗﻐﯾ ــرت ﻋ ــدة ﻣـ ـرات ﻻﺳ ــﺑﺎب ﺳﯾﺎﺳ ــﯾﺔ
وﻋﺳ ــﻛرﯾﺔ .وﻛﺎﻧ ــت رﻗﻌ ــﺔ اﻟﻌـ ـراق ﺑﻌ ــد ﺳ ــﻧﺔ ٥٩١ﻫـ ــ١١٩٤/م ،ﻣﻣﺗ ــدة ﻣ ــن ﻗرﯾ ــﺔ اﻟﻌﻘـ ـر اﻟواﻗﻌ ــﺔ ﺑ ــﯾن ﺗﻛرﯾ ــت
واﻟﻣوﺻل ﺷـﻣﺎﻻ اﻟـﻰ ﻋﺑـﺎدان ﺟﻧوﺑـﺎ ،وﻣـن اﻟﻘﺎدﺳـﯾﺔ ﻏرﺑـﺎ اﻟـﻰ ﺣﻠـوان ﺷـرﻗﺎ .اﻟﻘزوﯾﻧـﻲ ،زﻛرﯾـﺎ ﺑـن ﻣﺣﻣـد ﺑـن
ﻣﺣﻣود ،اﺛﺎر اﻟﺑﻼد واﺧﺑـﺎر اﻟﻌﺑـﺎد ،دار ﺻـﺎدر ،ﺑﯾـروت – ، ١٩٦٠ص . ٤١ﻓﻬـد ،ﺑـدري ﻣﺣﻣـد ،ﺗـﺎرﯾﺦ
اﻟﻌراق ﻓﻲ اﻟﻌﺻر اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ اﻻﺧﯾر ،ﻣطﺑﻌﺔ اﻻرﺷﺎد ،ﺑﻐداد – ، ١٩٧٣ص. ٧ ، ٤
٢٣٨
ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﺧﺿر اﻟﯾﺎس
Abstract:
After the Abbasid caliphate was liberated from the Saljuq
dominion it began to revive the military institution. The formation of
military force demands recruitment which was the responsibility of an
administrative and military office called Ardh Divan and the person in
charged is called AL-'aridh.
The army's salary payment was done in two ways, either a military
Iqta' (property) instead of the salary or in cash. The cash payment was
connected with financial situation of the Abbasid state in the period under
study. Salaries and Iqta' were not inherited. They were connected with the
military service. When the military service ends, because of death, they
lose the right of receiving salaries and Iqtas. The sons of the recruited
have no right to receive their father's salaries or Iqta'.
The research dealt with the issue of the Abbasid army
demobilization in the time of the caliph AL-Musta'sim Billah (640-656
A.H.). The army's release was done in two steps. However, it does not
include all the army. The caliphate sufficed with a limited military force
receiving their financial payments from the taxes imposed on the market
people which is a proof of the state Budget bankrupt before the downfall
of Baghdad . (656 A.H./ A.D. 1258).
٢٣٩
ﻧظﺎم دﻓﻊ رواﺗب ﺟﯾش اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق …
ﻣــدﺧــــل:
ﺧﺿــﻊ اﻟﻌ ـراق ﻟﻔﺗ ـرة ﺗزﯾــد ﻋﻠــﻰ ﻗــرن ﻣــن اﻟــزﻣن ﻟﻠﺳــﻠطﺔ اﻟﺳــﻠﺟوﻗﯾﺔ .وﻗــد ﻛــﺎﻓﺢ اﻟﺧﻠﻔــﺎء
ﺳ ــﯾطرة اﻟﺳ ــﻼﺟﻘﺔ ،وﺧﺎﺻ ــﺔ اﻟﻣﺳﺗرﺷ ــد )٥٢٩-٥١٢ﻫـ ــ١١٣٤-١١١٨/م( واﺑﻧ ــﻪ اﻟ ارﺷ ــد )-٥٢٩
٥٣٠ﻫـ ــ١١٣٥-١١٣٤/م( ﺑﻣﺳ ــﺎﻋدة ﺟﻣ ــﺎﻫﯾر ﺑﻐ ــداد ،اﻻ ان ﻫ ــذﯾن اﻟﺧﻠﯾﻔﺗ ــﯾن ذﻫﺑ ــﺎ ﺿ ــﺣﯾﺔ ﻓ ــﻲ
ﺳﺑﯾل اﺳﺗرﺟﺎع ﻫﯾﺑـﺔ اﻟﺧﻼﻓـﺔ ،واﻋـﺎدة ﺳـﻠطﺔ اﻟﺧﻠﯾﻔـﺔ اﻟـﻰ ﺳـﺎﺑق ﻋﻬـدﻫﺎ ،ﺛـم ﻛـﺎﻓﺢ ﺑﻌـدﻫﻣﺎ اﻟﻣﻔﺗـﻲ
ﻻﻣر اﷲ )٥٥٥-٥٣٠ﻫـ١١٦٠-١١٣٥/م( .وﻓﻲ ﻋﻬدﻩ ﺗم اﻟﺗﺧﻠص ﻧﻬﺎﺋﯾـﺎ ﻣـن ﺳـﯾطرة اﻟﺳـﻼﺟﻘﺔ
)(١
وﯾﺻـ ــف اﺣـ ــد ﻓـ ــﻲ ﺳـ ــﻧﺔ )٥٥٢ﻫ ـ ــ١١٥٧/م( ﺑﻌـ ــد ﺣﺻـ ــﺎرﻫم اﻟﻔﺎﺷـ ــل ﻟﺑﻐـ ــداد واﻟـ ــذي دام ﺷـ ــﻬرﯾن
اﻟﻣؤرﺧﯾن دور اﻟﻣﻔﺗﻲ ﺑﻘوﻟﻪ "وﻫو اﻟذي اﻗﺎم ﺣﺷﻣﺔ اﻟدوﻟـﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳـﯾﺔ وﻗطـﻊ ﻋﻧﻬـﺎ اطﻣـﺎع اﻟﺳـﻠﺟوﻗﯾﺔ
)(٢
وﯾﻌﻘب اﺣد اﻟﺑﺎﺣﺛﯾن ﻋﻠـﻰ وﻏﯾرﻫم ﻣن اﻟﻣﺗﻐﻠﺑﯾن وﻓﻲ اﯾﺎﻣﻪ ﻋﺎدت ﺑﻐداد واﻟﻌراق ﺑﺎﯾدي اﻟﺧﻠﻔﺎء"
ﺟﻬود اﻟﺧﻼﻓﺔ ﻟﻠﺗﺣرر ﻣن اﻟﺗﺳﻠط اﻟﺳﻠﺟوﻗﻲ ﺑﻘوﻟﻪ "ﻟﻘد ﻛـﺎن اﻟﺧﻠﻔـﺎء ﻓـﻲ ﻛﻔـﺎﺣﻬم ﻣـن اﺟـل اﻟﺳـﻠطﺔ
اﻟدﻧﯾوﯾﺔ ﻣﻊ اﻟﺳﻼﺟﻘﺔ ،ﻗﺎدرﯾن ﻋﻠﻰ ﺻﻧﻊ دوﻟﺔ ﻣﺳﺗﻘﻠﺔ ﺻﻐﯾرة ﯾﺗﻣﺗﻌون ﻓﯾﻬﺎ ﻟﯾس ﺑﺎﻟﻧﻔوذ واﻟﻬﯾﻣﻧﺔ
اﻟدﯾﻧﯾﺔ اﻧﻣﺎ ﺑﺎﻟﺳﯾﺎدة اﻟدﻧﯾوﯾﺔ").(٣
دأﺑت اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﺑﻌد ﺗﺣررﻫﺎ ﻣن اﻟﺗﺳﻠط اﻟﺳـﻠﺟوﻗﻲ ﻋﻠـﻰ اﻧﺷـﺎء اﻟﻣؤﺳﺳـﺔ اﻟﻌﺳـﻛرﯾﺔ
اﻟﻌﺑﺎﺳـﯾﺔ ،وذﻟـك ﻟﺗـﺄﻣﯾن اﻻﺳـﺗﻘرار ﻓـﻲ اﻟـداﺧل ،وﻟﻣﺟﺎﺑﻬـﺔ اﻟﺗﺣـدﯾﺎت اﻟﺧﺎرﺟﯾـﺔ وﻻ ﺷـك ان ﻋﻣﻠﯾــﺔ
اﻧﺷــﺎء اﻟﻘــوة اﻟﻌﺳــﻛرﯾﺔ ﺗﺗطﻠــب اﻟــدﻋوة اﻟــﻰ اﻟﺗﺟﻧﯾــد ،أي ﺗﺳــﺟﯾل اﻟ ـراﻏﺑﯾن ﻓــﻲ اﻟﺟﻧدﯾــﺔ ﻓــﻲ دﯾ ـوان
اﻟﻌــرض ،ﺣﯾــث ﺗﺑــدأ ﻋﻧــدﻣﺎ ﯾــﺄﻣر اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ ﺑــذﻟك ،وﯾﻘــرر ﻣﻌﻬــﺎ اﻻﻣـوال اﻟﻼزﻣــﺔ ﻟﻼﻋــداد اﻟﻣطﻠــوب
ﺗﺟﻧﯾــدﻫﺎ ،ﻓﯾــروى اﻧــﻪ ﻋﻧــدﻣﺎ ﻓــﺗﺢ اﻟﺳــﻠطﺎن ﺟــﻼل اﻟــدﯾن دﻗوﻗــﺎ ﻓــﻲ ﺳــﻧﺔ )٦٢٢ﻫ ــ١٢٢٥/م( وﻋــزم
ﻋﻠﻰ ﻣﻬﺎﺟﻣﺔ ﺑﻐداد ،وﻗﻠق اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ اﻟﻧﺎﺻر ﻟدﯾن اﷲ ﻣن ذﻟك " ،وﻓرض ﻟﻠﻌﺳﺎﻛر اﻟـف اﻟـف دﯾﻧـﺎر
وﺗﻬﯾ ــﺄ ﻟﻠﺣﺻ ــﺎر وﺣﺻ ــن ﺑﻐ ــداد " )(٤وﯾ ــروي اﻧ ــﻪ ﻓ ــﻲ ﺳ ــﻧﺔ )٦٢٥ﻫـ ــ١٢٢٧/م( ﻗ ــدم رﺳ ــول اﻟﺧﻠﯾﻔ ــﺔ
اﻟﻣﺳﺗﻧﺻــر ﺑــﺎﷲ ﺑﻣــﺎل اﻟــﻰ اﻟﻣﻠــك اﻟﻛﺎﻣــل ﻟﯾﺳــﺗﺧدم ﺑــﻪ ﻋﺳــﻛ ار ﻟﻠﺧﻠﯾﻔــﺔ ،ﻟﻣــﺎ ﺑﻠﻐــﻪ ﺗوﺟــﻪ اﻟﺗﺗــر اﻟــﻰ
)(٥
.وﯾ ــذﻛر اﻧ ــﻪ ﻓ ــﻲ ﺳـ ــﻧﺔ ﺑﻐ ــداد وﻛ ــﺎن ﺟﻣﻠ ــﺔ ﻣ ــﺎ ﺣﺿ ــر ﻣ ــن اﻟﻣ ــﺎل ﻣﺎﺋ ــﺔ اﻟ ــف دﯾﻧ ــﺎر ﻣﺻـ ـرﯾﺔ
)٦٥٦ﻫـ١٢٥٨/م( اﺛﻧﺎء ﺣﺻﺎر اﻟﻣﻐول ﺑﻐداد "ﺗﻘدم اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ )اﻟﻣﺳﺗﻌﺻم( ﺑﺈﻗﺎﻣﺔ ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣن اﻟرﻣﺎة
ﻋﻠــﻰ اﻟﺳــور )ﺳــور ﺑﻐــداد( واطــﻼق ﻣــﺎل ﻛﺛﯾــر ﻟﻬــم ،ﻓﺧــرج ﺟﻣﺎﻋــﺔ ﻣــن اﻻﻋﯾــﺎن وأﻋ ـوان اﻟــدﯾوان
)(٦
واﻟﻣﺎل ﻣﻌﻬم وﺷرﻋوا ﻓﻲ اﻻﺛﺑﺎت "
وﻛﺎﻧت ﻋﻣﻠﯾﺔ ﺗﺟﻧﯾد اﻟﺟﻧد وﺗﺳﺟﯾﻠﻬم ﻣﻧوطﻪ ﺑﺎطﺎر اداري وﻋﺳﻛري ﯾﺳﻣﻰ ﺑدﯾوان اﻟﻌرض
)(٨ )(٧
اﻟ ــذي ﻛ ــﺎن ﯾﺗﺣﻘ ــق ﻣ ــن ﺻ ــﻼﺣﯾﺔ اﻟﺟﻧ ــدي ﻟﻠﺧدﻣ ــﺔ اﻟﻌﺳ ــﻛرﯾﺔ وﯾﺳ ــﻣﻰ ﻣﺗوﻟﯾ ــﻪ )ﺑﺎﻟﻌ ــﺎرض(
وﻛﻔﺎءﺗﻪ اﻟﻘﺗﺎﻟﯾﺔ ﻓﺿﻼ ﻋن ﻣﻬﻣﺎت اﺧرى ،ﻓﯾذﻛر اﺑن اﻟﻛـﺎزروﻧﻲ ان ﻣـن ﻣﻬﻣـﺎت ﻋـﺎرض اﻟﺟـﯾش
اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ﻋرض اﻟﺟﻧد ﻓـﻲ اﻟـدﯾوان "ﻟﺗﺧﯾـر ﺻـﺎﻟﺣﻬم واﻋﺗﺑـﺎر )ﻓﺣـص( اﻻﺳـﻠﺣﺔ واﻟـدواب واﺻـطﻔﺎء
)(٩
. اﻻﻛﻔﺎء اﻟﺷﺑﺎب "
٢٤٠
ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﺧﺿر اﻟﯾﺎس
وﻛﺎن اﻟراﻏب ﻓﻲ اﻟﺟﻧدﯾﺔ ﺑﻌد ان ﯾﺟﺗـﺎز اﻣﺗﺣـﺎن اﻟﻠﯾﺎﻗـﺔ اﻟﺻـﺣﯾﺔ واﻟﺑدﻧﯾـﺔ ﯾﺛﺑـت اﺳـﻣﻪ ﻓـﻲ
ﻗﯾود اﻟﺟﻧد ﺛم ﯾﺣدد ﻟﻪ اﻟراﺗب اﻟذي ﯾﺗوﺟب ﻋﻠﻰ اﻟدوﻟﺔ ان ﺗدﻓﻌﻪ ﻟﻪ ﺑﺎﻧﺗظﺎم وﻋﻠﻰ ﻗدر ﺣﺎﺟﺗﻪ ﻣن
)(١٠
وﻫــذا اﻟ ارﺗــب اﻟــذي ﯾﺣــدد ﻟﻠﻣﺟﻧــد ﺣــدﯾﺛﺎ ﯾطﻠــق ﻋﻠﯾــﻪ ﻓــﻲ اﻟــدﯾوان ﻟﻔظــﺔ "اﻟﻔــرض" وﺑﻬــذا اﻟﻧﻔﻘــﺔ
)(١١
وﻫـذا اﻟﺻدد ﯾﺣدد اﻟﻠﺧﻣﻲ ﻣﻌﻧﺎﻩ ﻓﯾﻘول "ﻓرﺿت ﻟﻪ :ﻗطﻌـت ﻟـﻪ رزﻗـﺎ ورﺳـﻣﺗﻪ ﻟـﻪ ﻓـﻲ اﻟـدﯾوان "
اﻟ ارﺗـب )اﻟــرزق( او اﻟﻔــرض ﯾﻧﺑﻐــﻲ ان ﯾﻛــون ﻟــﻪ ﻣوﻋــد ﻣﺣــدد ﻻﺳــﺗﻼﻣﻪ ﻓﯾﻘــول اﺑـن اﻟﺣﯾــﺎن )ت ﺑﻌــد
)(١٢
وﻣﻣــﺎ ٤١٦ﻫــ١٠٢٥/م( "وﻓرﺿــت ﻟــﻪ ...ﻓرﺿــﺎ اذا أﺛﺑــت ﻟــﻪ ﺷــﯾﺋﺎ ﻣﻘــد ار ﻓﯾﺄﺧــذﻩ ﻟﻣﯾﻘــﺎت ﻣﻌﻠــوم"
ﯾؤﻛد ان اﻟﻔرض ﯾراد ﺑﻪ اﻟراﺗب ﻣﻣﺎ ﯾروﯾﻪ اﻻﯾوﺑﻲ ﻣن ان اﻟﺧﻠﯾﻔـﺔ اﻟﻧﺎﺻـر ﻟـدﯾن اﷲ "اﺷـﺗرى اﯾـﺎس
)(١٣
اﻟروﻣﻲ .وﻓرض ﻟﻪ ﻓﻲ ﻛل ﺳﻧﺔ ﻣﺎﺋﺗﯾن وﺧﻣﺳﯾن دﯾﻧﺎ ار .وﺟﻌـل ﻓـﻲ ﺟﻣﻠـﺔ اﻟﻣﻣﺎﻟﯾـك اﻟﺧـواص
)(١٤
، " .وﺑﻌد ان ﯾﺣدد ﻟﻠﺟﻧدي راﺗﺑﻪ ﯾدون اﺳﻣﻪ وﻧﺳﺑﻪ وﻣﻘدار ﺟﺎرﯾﻪ وﺣﻠﯾﺗﻪ ﻓﻲ ﺳﺟﻼت اﻟدﯾوان
ﺛم ﯾﻠﺣق اﻟﻣﺟﻧد ﺣدﯾﺛﺎ ﺑﻌرﯾف ،او ﻧﻘﯾب ﻣﻬﻣﺗﻪ اﻟﻘﯾﺎم ﺑﺎﻣور اﻟﺟﻧد وﺟﻣﻌﻬم ﻓﻲ وﻗت اﻟﻌطﺎء وﻓـﻲ
)(١٥
وﻗت اﻟﻧﻔﯾر
اﻣﺎ طرﯾﻘﺔ دﻓﻊ رواﺗب اﻟﺟﻧد ﻓﻛﺎﻧت ﺗﺟري ﺑﺎﺳﻠوﺑﯾن ،اﻣﺎ اﻗطﺎﻋﺎ ﻋﺳﻛرﯾﺎ ،او ﻧﻘدا:
٢٤١
ﻧظﺎم دﻓﻊ رواﺗب ﺟﯾش اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق …
اﻟﻐﺎء ﺗﺧﺻﯾص اﻻﻗطﺎﻋﺎت ﻛرواﺗب ﻟﻠﻌﺳﻛرﯾﯾن ﻓﻛﺎن ﻟﻼﺗراك اﻗطﺎﻋﺎﺗﻬم ﻛﺎﻟﺳﺎﺑق .وﻟﻛن ﯾﺑدو ان
ﺿــﻣﺎن اﻟﺿ ـراﺋب ﺷــﻐل دو اًر اﻛﺑــر ﻣــن اﻟــدور اﻟــذي ﺷــﻐﻠﻪ ﻓــﻲ ﻋﻬــد اﻟﺳــﻼﺟﻘﺔ .او ﺑﻣﻌﻧــﻰ اﺧــر
)(٢٤
ﺳﯾطرة اﻟﺧزاﻧﺔ ﻋﻠﻰ اراض اﻛﺛر
وﯾوﺟــد ﻟــدﯾﻧﺎ رواﯾــﺔ ﺗﺷــﯾر ﺑﺻ ـراﺣﺔ اﻟــﻰ ان اﻻﻗطﺎﻋــﺎت ﻛــﺎن ﺗﻌطــﻰ ﻋوﺿ ـﺎً ﻋــن اﻟﻣﻌﯾﺷــﺔ
)اﻟ ارﺗــب( ﻓﻔــﻲ ﺳــﻧﺔ )٦٤٣ﻫ ــ١٢٤٥/م( ﺧﻠــﻊ ﻋﻠــﻰ اﻻﻣﯾــر ﻓــﺗﺢ اﻟــدﯾن اﻟﺣﺳــن ﺑــن اﻟﻛــردي ﻓــﻲ دار
)(٢٥
" وﺳﻠم اﻟﯾـﻪ اﻟوزﯾر وزﯾد ﻓﻲ ﻣﻌﯾﺷﺗﻪ اﻟﻔﺎ دﯾﻧﺎر ،ﻓﺻﺎر ﻟﻪ ﻓﻲ ﻛل ﺳﻧﺔ ارﺑﻌﺔ ﻋﺷر اﻟف دﯾﻧﺎر
)(٢٦
. اﻗطﺎع ﺑﻬذﻩ اﻟﻣﻌﯾﺷﺔ "
ووﻓﻘ ـﺎً ﻻﺷــﺎرات اﺧــرى ﻓــﺎن ﻫــذﻩ اﻻﻗطﺎﻋــﺎت ﻛﺎﻧــت ﺗﺗ ـراوح ﺑــﯾن اﻗطﺎﻋــﺎت ﻗــرى واﻗطﺎﻋــﺎت
)(٢٧
وﻫـذا ﻟـﯾس ﺑﺎﻟﺟدﯾـد ،واﻧﻣـﺎ ﻛـﺎن اﺳـﺗﻣ ار اًر ﻟﻣـﺎ ﻛـﺎن ﯾﺟـري ﻓـﻲ اﻟﻌـراق ﻗﺑـل ﺻـﺣوة ﻣدن ﺑﻛﺎﻣﻠﻬـﺎ
اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ،ﻓﻘد ﻛﺎن ﺳﯾف اﻟدوﻟﺔ ﺻدﻗﺔ ﺑـن ﻣﻧﺻـور اﺣـد اﻣـراء اﻻﻣـﺎرة اﻟﻣزﯾدﯾـﺔ ﻓـﻲ اﻟﺣﻠـﺔ
)(٢٨
وﻛﺎﻧت اﻗطﺎﻋﺎت ) ٥٠١-٤٧٨ﻫـ١١٠٧-١٠٨٥/م( " ﻣﻣن ﯾﻘطﻊ اﻟﺟﻧد اﻟرﺳﺎﺗﯾق واﻻﻣﺻﺎر "
)(٢٩
وﻛــذﻟك ﻛــﺎن اﻟﺣــﺎل ﻣــﻊ اﻛﺛــر اﻻﻗطﺎﻋــﺎت اﻟﺗــﻲ ﺳـﯾف اﻟدوﻟــﺔ ﻻﻣ ارﺋــﻪ ﻧوﻋــﺎ ﻣــن اﻟﺗوﻟﯾــﺔ اﻻدارﯾــﺔ
)(٣٠
وﻫ ــذا ﯾﻧﺳ ــﺟم ﻣ ــﻊ اﺣ ــد اﻧﻣ ــﺎط اﻻﻗط ــﺎع اﻟ ــذي ﻣﺎرﺳ ــﻪ ﻛ ــﺎن ﯾﺧﺻﺻ ــﻬﺎ اﻟﺧﻠﻔ ــﺎء ﻻﻣـ ـراء اﻟﺟ ــﯾش
)(٣١
وﻛــﺎن اﻟﻣﻘطــﻊ ﻣﺳــؤوﻻ ﻋــن ﺗطﺑﯾــق اﻻﺣﻛــﺎم اﻟﺳــﻼﺟﻘﺔ ﻓــﻲ ﻓﺗ ـرة ﺣﻛﻣﻬــم وﻫــو اﻻﻗطــﺎع اﻻداري
)(٣٢
وﯾظﻬر ذﻟك ﻣن رواﯾﺎت ﻋدﯾـدة وﺟﺑﺎﯾﺔ اﻻﻣوال وارﺳﺎﻟﻬﺎ اﻟﻰ اﻟﻣﺧزن ﻓﻲ ﺑﻐداد ﺑﻌد اﺧذ ﻧﺻﯾﺑﻪ
،ﻓﯾذﻛر اﺑن اﻟﻔوطﻲ ﻋن اﻻﻣﯾر ﻓﻠك اﻟدﯾن اﺑو اﻟﻘوارس ﺑن ﻋﺑد اﷲ ﯾﻌرف ﺑﺎﻟطوﯾل اﻟﺗرﻛﻲ ﻣﻘطـﻊ
)(٣٣
وﯾﻘول ﻋـن ﻗوﺳﺎن وﻛﺎن ﻣن اﻋﯾﺎن اﻻﻣراء " وﻟﻲ ﻗوﺳﺎن وﻧواﺣﯾﻬﺎ وﻛﺎن ﺣﺎﻛﻣﺎ ﺟﻣﯾل اﻟﺳﯾرة "
ﻓﻠــك اﻟــدﯾن اﺑــﻲ اﻟﻣﻧﺻــور آﻗﻧﻘــر ﺑــن ﻋﺑــد اﷲ اﻟﺗرﻛــﻲ اﻟﻧﺎﺻــري ﺑﺎﻧــﻪ " وﻟــﻲ ﺗﻛرﯾــت ودﻗوﻗــﺎ وﺑ ـﯾن
)(٣٤
وﯾروى ان اﻻﻣﯾر ﺑﺎﺗﻛﯾن اﻟﻧﺎﺻري ﻛﺎن ﻗد اﻣر واﻗطﻊ اﻟﺑﺻرة اﻟﻰ اﯾﺎم اﻟﻧﺎﺻر ﻟـدﯾن اﻟﻧﻬرﯾن "
اﷲ ) (٣٥وﺗذﻛر رواﯾﺔ اﺧرى اﻧـﻪ ﻓـﻲ ﺳـﻧﺔ )٦٣٩ﻫــ١٢٤١/م( اﻗطـﻊ اﻟﺧﻠﯾﻔـﺔ اﻟﻣﺳﺗﻧﺻـر ﺑـﺎﷲ اﻻﻣﯾـر
رﻛن اﻟدﯾن اﺑﺎ ﺷﺟﺎع اﺣﻣد ﺑن ﻗرطﺎﯾﺎ واﺳط واﻟﺑطﺎﺋﺢ ) (٣٦وﯾروى ان اﻻﻣﯾـر ﻗﯾـران اﻟﻧﺎﺻـري اﻟـذي
)(٣٧
ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ ﺳﻧﺔ)٦٤٦ﻫـ١٢٤٨/م( ﻛﺎن ﻣﻘطﻊ اﻟﻛوﻓﺔ
وﻟﻌل ﻫؤﻻء اﻟﻣﻘطﻌﯾن ﻛﺎﻧوا ﻣﻠﺗزﻣﯾن ﺑﺎﻋﺎﻟﺔ ﻣـن ﻣﻌﻬـم ﻣـن اﻟﺟﻧـد أي ﺑﺻـرف رواﺗـﺑﻬم ﻣـن
)(٣٨
وﯾﺷــﻌر ﺑــذﻟك اﻟرواﯾــﺔ اﻟﺗــﻲ ﺗﻔﯾـد ﺑﺎﻧــﻪ ﻓــﻲ ﺳــﻧﺔ ٥٧٨ﻫــ١١٨٢/م ﺗﻘــدم اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ اﻗطﺎﻋـﺎﺗﻬم اﻟﻛﺑﯾـرة
اﻟﻧﺎﺻر ﻟدﯾن اﷲ ﺑﺎﺣﺿﺎر طﻐرل اﻟﺧﺎص اﻟﻰ اﻟدﯾوان اﻟﻌزﯾـز ﺣﯾـث ﻣـﻧﺢ ﺧﻠﻌـﺔ " واﻗطـﻊ اﻟﺑﺻـرة ،
)(٣٩
وﺟﻌل ﻓﻲ ﺧدﻣﺗﻪ ﺧﻣﺳﻣﺎﺋﺔ ﻣﻣﻠوك "
ورﺑﻣــﺎ ﻛﺎﻧــت اﻟدوﻟــﺔ ﺗﺗﻌﻣــد ﻓــﻲ ﺑﻌﺛـرة اﻗطﺎﻋــﺎت اﻻﻣـراء ﻛﻣــﺎ ﺣﺻــل ﻣــﻊ اﻻﻣﯾــر ﻓﻠــك اﻟــدﯾن
اﺑــﻲ اﻟﻣظﻔــر ﺳــﻧﻘر ﺑــن ﻋﺑــد اﷲ اﻟﻧﺎﺻــري اﻟﻣﻌــروف ﺑﺎﻟطوﯾــل )ت٥٩٦ﻫ ــ١١٩٩/م( ﻋﻧــدﻣﺎ اﻗطﻌــﻪ
)(٤٠
ﻓ ــﻲ اﺣ ــدى ﻛ ــور اﻟﺧﻠﯾﻔ ــﺔ اﻟﻧﺎﺻ ــر ﻟ ــدﯾن اﷲ ﺛ ــﻼث ﻣﻧ ــﺎطق ﻫ ــﻲ دﻗوﻗ ــﺎ وﺗﻛرﯾ ــت وﺑ ــﯾن اﻟﻧﻬـ ـرﯾن
)(٤١
وﯾﺑدوا ان اﻟﻬدف اﻟﺣﻘﯾﻘﻲ ﻟﻬذﻩ اﻟﻌﻣﻠﯾﺔ ﻫو وﺿﻊ ﻗﯾﺎم ﻋﻼﻗﺔ وﺛﯾﻘﺔ اﻟﺟﺎﻧب اﻟﺷرﻗﻲ ﻟرﯾف ﺑﻐداد
٢٤٢
ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﺧﺿر اﻟﯾﺎس
ﺑــﯾن اﻻﻗطــﺎع واﻟﺷــﺧص اﻟــذي ﺧﺻــص ﻟــﻪ وﻗــد ﻛﺎﻧــت ﻫــذﻩ ﻓــﻲ اﻟﺣﻘﯾﻘﯾــﺔ اﻟﻔﻛـرة اﻻﺳﺎﺳــﯾﺔ ﻟﻼﻗطــﺎع
)(٤٢
اﻟﺳﻠﺟوﻗﻲ
وﻟﻣــﺎ ﻛﺎﻧــت ﻫــذﻩ اﻻﻗطﺎﻋــﺎت ﺗﻌطــﻰ ﻟــﺑﻌض اﻣـراء اﻟﺟــﯾش ﻋوﺿــﺎ ﻋــن رواﺗــﺑﻬم ،ﻓﺎﻧــﻪ ﻣــن
اﻟطﺑﯾﻌﻲ ان ﺗﺧﺿﻊ ﻟﻠﺗﻘﯾﯾم وﻫو ﻣﺎ ﯾﺳﻣﻰ اﻧذاك )ﺑﺎﻟﻌﺑرة( وان ﻛﺎﻧت اﻟﻣﺻـﺎدر ﺗـورد ﻟﻬـﺎ ذﻛـر زﻣـن
)(٤٣
اﻻ ان اﻟﻣﺻــﺎدر اﻟﻣﺗﺎﺣــﺔ ﻻ ﺗﺷــﯾر اﻟﯾﻬــﺎ ﺿــﻣن اﻟﻔﺗـرة ﻣوﺿــوﻋﺔ اﻟﺑﺣــث ،وﻣــﻊ ذﻟــك اﻟﺳــﻼﺟﻘﺔ
)(٤٤
وﯾﺑـدو ان ﻋﺑـرة اﻻﻗطـﺎع أي ﻓﺎن ﻛﺎﻫن ﯾرى ﺑﺎن اﻟﻌﺑرة ﻣوﺟودة ﻓﻲ ﻛـل ﻣﻛـﺎن ﻣـن دار اﻻﺳـﻼم
ﻣﻌدل اﻧﺗﺎﺟـﻪ ﻛﺎﻧـت ﺗﺳـﺗﺧرج ﻣـن ﻣﻌـدل اﻧﺗـﺎج اﻻرض ﻻرﺑـﻊ ﺳـﻧﯾن " ﺳـﻧﺗﯾن ﻟﻐﺎﯾـﺔ رﺧﺎﺋﻬـﺎ وﺳـﻧﺗﯾن
)(٤٥
. ﻟﻐﺎﯾﺔ ﺟدﺑﻬﺎ وﯾﻌﺗﻣد اﺳﻌﺎر ﻣﺎ ﺑﯾﻊ ﻓﯾﻬﺎ ﻣن اﻟﻐﻼت وﻏﯾرﻫﺎ "
وﻻ ﯾﺷﺗرط ﺗطﺎﺑق ﻋﺑـرة اﻻﻗطـﺎع ﻣـﻊ ﻣﻘـدار اﻟ ارﺗـب ﻋﻧـد ﻣـﻧﺢ اﻻﻗطـﺎع ،ﺣﯾـث ﺗﺟـد اﻟدوﻟـﺔ
ﺻــﻌوﺑﺔ ﻓــﻲ ﺗﺧﺻــﯾص اﻗطــﺎع ﻋﺑرﺗــﻪ ﻣﻌﺎدﻟــﺔ ﻟﻠ ارﺗــب ﻓﺗﺿــطر اﻟدوﻟــﺔ ﺣﯾﻧﺋــذ اﻟــﻰ ﺗوزﯾــﻊ اﻗطﺎﻋــﺎت
ﻋﺑرﺗﻬــﺎ أي واردﻫــﺎ اﻋﻠــﻰ ﻣــن اﻟ ارﺗــب اﻟﻣﻘــرر وﻓــﻲ ﻫــذﻩ اﻟﺣﺎﻟــﺔ ﺗﺷــﺗرط اﻟدوﻟــﺔ ﻋﻠــﻰ اﻟﻣﻘطــﻊ ﺗﺳــﻠم
ﺣﺻﺗﻪ اﻟﻣﻘرر ﻣن اﻻﻗطﺎع اﻣﺎ اﻟﻣﺗﺑﻘﻲ ﻣن اﻟوارد واﻟذي ﯾﺳـﻣﻰ " ﻓﺎﺿـل اﻻﻗطـﺎع " ﻓﯾﺟـب اﻋﺎدﺗـﻪ
)(٤٦
،ﯾروى ان واﻟﻲ اﻻﺣواز ﻣﺟﺎﻫد اﻟدﯾن اﺑﺎ ﺳﻌﯾد ﯾﺎﻗوت اﻟﺣﻣـوي اﻟﻧﺎﺻـري اﻣﯾـر اﻟﻰ اﻟﻣﺧزن "
اﻟﺣﺞ اﻗطﻊ اﻻﺣواز وﻓرض ﻟﻪ ﻣن ﺣﺎﺻل " اﻟﺧواص اﻟﺧوزﺳﺗﺎﻧﯾﺔ وذﻟك ﺑﺑـدء اﻟﺳـﻧﺔ اﻟﺗﺎﻟﯾـﺔ ،ﻫـﻲ
)(٤٧
وﻫــذا ﯾﻌﻧــﻲ ان اﻟﻣﻘطــﻊ ﺑﻌــد ﺗﺳــﻠم ﺳــﻧﺔ )٦٠٤ﻫ ــ١٢٠٧/م( ﻓــﻲ ﻛــل ﺳــﻧﺔ ﻋﺷــرون اﻟــف دﯾﻧــﺎر
ﺣﺻﺗﻪ اﻟﻣﻘررة واﻟﻣﻔروﺿﺔ ﻟﻪ ﻋﻠﯾﻪ ان ﯾﻌﯾد اﻟﺑﺎﻗﻲ )ﻓﺿل اﻻﻗطﺎع( اﻟﻰ اﻟﻣﺧزن ﻓﻲ ﺑﻐداد .
وﺑﺳ ــﺑب اﻋﺗﻣ ــﺎد اﻟﻌﺳ ــﻛرﯾﯾن ﻋﻠ ــﻰ اﻗطﺎﻋ ــﺎﺗﻬم ﻛوﺳ ــﯾﻠﺔ ﻣﻬﻣ ــﺔ ﻓ ــﻲ اﻟﻌ ــﯾش ،ﻓﻘ ــد ﯾﺿ ــطر
اﻟــﺑﻌض اﻟــﻰ اﻟــذﻫﺎب اﻟــﻰ اﻗطﺎﻋــﻪ ﻟﺟﺑﺎﯾــﺔ ﺣﺻــﺗﻪ ﻣــن اﻟﻌواﺋــد اﻟﻣﺎﻟﯾــﺔ ﻟﻼﻗطــﺎع ،ﯾــروي ان اﻻﻣﯾــر
اﺣﻣد ﺑن ﻗرطﺎﯾﺎ ﺑن ﻋﺑد ﷲ " اﻧﺣدر ﻓﻲ ﺟﻣﺎدى اﻻﺧرة ﺳﻧﺔ )٦٣٩ﻫـ١٢٤٧/م( اﻟﻰ اﻗطﺎﻋـﻪ اﻟـذي
اﻗطﻌــﻪ اﯾــﺎﻩ اﻟﺧﻠﯾﻔ ــﺔ اﻟﻣﺳﺗﻧﺻــر ﺑــﺎﷲ " ﻣ ــن اﻋﻣــﺎل واﺳ ــط ﻻﺳــﺗﯾﻔﺎء اﻧﻔﺎﻋﻬــﺎ وﻗ ــﺑض اﻟﻣﻐــل اﻟ ــذي
)(٤٨
وﯾﻼﺣــظ اﻧــﻪ ﻟﻛــون اﻟﻌﺳــﻛرﯾﯾن ﯾﻌﺗﻣــدون ﻓــﻲ ﻣﻌﯾﺷــﺗﻬم ﻋﻠــﻰ اﻻﻗطــﺎع ﯾﺣﺻــل ﻟــﻪ ﻣــن اﻟﺧـراج "
اﻟذي ﺗﺧﺻﺻﻪ اﻟدوﻟﺔ ﻟﻬم ﻣﻛﺎﻓـﺄة ﻋﻠـﻰ اﻟﺧدﻣـﺔ اﻟﻌﺳـﻛرﯾﺔ ﻓـﻲ اﻟﺟـﯾش ﺗﺑـدأ ﻣﺻـﺎﻟﺣﻬم اﻟزراﻋﯾـﺔ ﻓـﻲ
)(٤٩
. اﻟرﺟﺣﺎن ﻋﻠﻰ ﻣﺻﺎﻟﺣﻬم اﻟﻌﺳﻛرﯾﺔ ﺧﺎﺻﺔ ﻓﻲ ﻓﺗرة اﻟﺣﺻﺎد
وﻛ ــﺎن اﻟﻘ ــﺎدة ﯾﺳ ــﺗﻔﯾدون ﻣ ــن وارد اﻻرض اﻟﻣﻣﻧوﺣ ــﺔ ﻟﻬ ــم طﺎﻟﻣ ــﺎ ﯾ ــؤدون اﻟﺧدﻣ ــﺔ اﻟﻌﺳ ــﻛرﯾﺔ
وﻋﻧــدﻣﺎ ﺗﻧﺗﻬــﻲ ﺧــدﻣﺎﺗﻬم اﻟﻌﺳــﻛرﯾﺔ ﺑﺳــﺑب وﻓــﺎﺗﻬم ﯾﻔﻘــدون ﻫــذا اﻟﺣــق وﺗﻧﺣــل اﻗطﺎﻋــﺎﺗﻬم وﺗــؤول اﻟــﻰ
اﻟــدﯾوان واوﻻد اﻟﻣﻘطــﻊ اﻟﻣﺗــوﻓﻲ ﻟــم ﯾﻛــن ﻟﻬــم اﻟﺣــق ﺑو ارﺛــﺔ اﻻﻗطــﺎع ،ﺑــل ﺣﻘﻬــم ﯾﻧﺣﺻــر ﺑو ارﺛــﺔ ﻣــﺎ
اﺳﺗﺣﻘﻪ ﻗﺑل وﻓﺎﺗﻪ ،واذا ﻟـم ﯾﻛـن ﻟـﻪ ورﺛـﺔ ﺗـؤول ﺗﻠـك اﻟﺣﺻـﺔ اﻟـﻰ اﻟﻣﺧـزن وﺗـوﻓر وﯾظﻬـر ذﻟـك ﻣـن
رواﯾﺔ ﺗﻔﯾد ﺑﯾﺎن ﺷرف اﻟدﯾن ﻋﻠﻲ ﺑن اﻻﻣﯾر ﺟﻣﺎل اﻟدﯾن ﻗﺷـﺗﻣر " ﻛـﺎن ﻗـد اﻣـر واﺿـﯾف اﻟﯾـﻪ ﻋـدة
)(٥٠
وﯾﻌــرف اﺑــن ﻣــن اﻟﻣﻣﺎﻟﯾــك ورﻓــﻊ وراءﻩ ﺳــﯾﻔﺎن " وﺑﻌــد وﻓﺎﺗــﻪ ﻓــﻲ ﺳــﻧﺔ ٦٣٥ﻫـ ـ ﺗــوﻓر اﻗطﺎﻋــﻪ "
ﻣﻣﺎﺗﻲ اﻟﺗوﻓﯾر ﺑﺎﻧﻪ " ﻋﺑﺎرة ﻓﻲ اﻟدﯾوان ﻋـن ﻣـﺎ ﯾﺗـوﻓر ﻋـن ﺳـﺎﻗط ﺑﺎﻟوﻓـﺎة ﺑﻌـدﻣﺎ اطﻠـق ﻣـن ﻣﺳـﺗﺣﻘﻪ
٢٤٣
ﻧظﺎم دﻓﻊ رواﺗب ﺟﯾش اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق …
)(٥١
وﻫــذا ﯾﻌﻧــﻲ ان ﻫــذا اﻟــﻰ ﺣــﯾن وﻓﺎﺗــﻪ ﻟورﺛﺗــﻪ ،وان ﻟــم ﯾﻛــن ﻟــﻪ وارث ﺳــﻣﻲ ﺟﻣﯾــﻊ ذﻟــك ﻣﺗــوﻓ اًر "
اﻻﻣﯾر اﻟﻣﺗوﻓﻲ ،ﻛﺎن ﻟﻪ اﻗطﺎﻋﺎً ﻋﺳﻛرﯾﺎً ﺧﺻص ﻟﻪ ﻋوﺿﺎ ﻋن راﺗﺑﻪ ،وﻟﻣﺎ ﻛـﺎن ﻟـﻪ ورﯾـث وﻫـو
)(٥٢
ﻓﻬــذا ﯾﻌﻧــﻲ ﻋﻠــﻰ وﻓــق ﻣﻔﻬــوم اﻟﺗــوﻓﯾر اﻟﻣــذﻛور اﻧﻔــﺎ ان اﺑﻧــﻪ او اﺑﻧــﻪ اﻟﻣــدﻋو ﻓﺧــر اﻟــدﯾن ﻣﻐــدي
ورﺛﺗــﻪ ﻗــد ﺗﺳــﻠﻣوا اﺳــﺗﺣﻘﺎﻗﻪ ﻣــن وارد اﻗطﺎﻋــﻪ اﻟــﻰ ﺣــﯾن وﻓﺎﺗــﻪ واﺳــﻘﺎط اﺳــﻣﻪ ﻣــن دﯾ ـوان اﻟﺟــﯾش .
وﻟﻛن ﻫذا ﻻ ﯾﺟوز ﺷرﻋﺎ ﻻن ﻫذا اﻻﻣﯾر وواﻟدﻩ وﻏﯾرﻩ ﻣن اﻻﻣراء واﻟﺟﻧد ﻫم ﻓﻲ ﺣﻘﯾﻘـﺔ اﻻﻣـر ﻣـن
)(٥٣
وﻟﻛــن دون ﺗﺣرﯾــرﻫم ﻣــن اﻟﻣﻣﺎﻟﯾــك أي ﻣــن اﻟﻌﺑﯾــد اﻟــذﯾن دأب اﻟﺧﻠﻔــﺎء ﻋﻠــﻰ اﻣــﺗﻼﻛﻬم ﺑﺎﻟﺷ ـراء
)(٥٤
وﺣﺗــﻰ ﻓـﻲ ﺣﺎﻟــﺔ اﻟﻌﺑودﯾـﺔ وﺑﺎﻟﻧﺳــﺑﺔ ﻟﻠﺷـرﯾﻌﺔ اﻻﺳــﻼﻣﯾﺔ ﺗﻌـود اﻣــﻼك اﻟﻌﺑـد اﻟــﻰ ﺳـﯾدﻩ ﻋﻧــد وﻓﺎﺗـﻪ
زواﺟﻪ ﻣن اﻣرأة ﺣرة ﻓﺎﻧﻪ ﻻ ﯾﺣق ﻟﻪ وراﺛﺗﻬﺎ ،ﻓﺎذا ﻛﺎن ﻟـﻪ ﻋﻘـب ﻣﻧﻬـﺎ ﻓـﺎﻧﻬم ﻓـﻲ ﻫـذﻩ اﻟﺣﺎﻟـﺔ ﯾﺣـق
ﻟﻬــم و ارﺛ ــﺔ اﻣﻬــم ،ﺛ ــم ﻓ ــﻲ ﺣﺎﻟــﺔ وﻓ ــﺎة اﻟورﺛ ــﺔ ﻓﺎﻧــﻪ ﻻ ﯾﺣ ــق ﻻﺑــﯾﻬم اﻟﻌﺑ ــد و ارﺛ ــﺗﻬم ﻋﻧــد ذﻟ ــك ﺗ ــؤول
ﻣﻣﺗﻠﻛﺎﺗﻬم اﻟﻰ ﺳﯾدﻩ اﻻﺻﻠﻲ ،وﯾﺗوﻗف ذﻟك ﻋﻠﻰ ﻗرار اﻟﺧﻠﯾﻔـﺔ وﺑﻬـذا اﻟﺻـدد ﺑﻘـول اﺑـن اﻟﻌـدﯾم ﻓـﻲ
ﺗرﺟﻣﺔ ﻣﻛﺑرس ،اﺑـو اﻟﻔﺿـﺎﺋل اﻟﻣﻠﻘـب ﻧﺟـم اﻟـدﯾن اﻟﺗرﻛـﻲ ﻣـوﻟﻰ اﻣﯾـر اﻟﻣـؤﻣﻧﯾن اﻟﻧﺎﺻـر ﻟـدﯾن اﷲ "
اﻧﻪ ﻛﺎن ﻋﻠﻰ اﻟرق ،وﻟم ﯾﻌﺗﻘﻪ ﻣواﻟﯾـﻪ وﻛـذا ﻋـﺎدة اﻟﺧﻠﻔـﺎء ﺑﺑﻐـداد واﻧـﻪ ﺗـزوج ﺑـﺄﻣرأة ﺣـرة ﻟﻬـﺎ ﺛـروة ،
اﻓر ،وﻣﺎﺗت اﻟﺑﻧت ﻓﺟﻣﻊ ﺟﻣﯾﻊ ﻣﺎ ﻛـﺎن ﻻﺑﻧﺗـﻪ
ووﻟد ﻟﻪ ﻣﻧﻬﺎ ﺑﻧت وﻣﺎﺗت اﻟﻣرأة وورﺛت اﺑﻧﺗﻪ ﻣﺎﻻ و اً
وﺳﯾرﻩ ﻟﻼﻣﺎم اﻟﻣﺳﺗﻧﺻر وﻗﺎل :اﻧﺎ ﻋﺑد ،وﻻ ارث ﻣن اﺑﻧﺗﻲ ﺷﯾﺋﺎ وﻫﻲ ﺣـرة ﻓـردﻩ ﻋﻠﯾـﻪ ،واذن ﻟـﻪ
)(٥٥
ﻓـﻲ ﺳـﻧﺔ )٦٥٢ﻫــ١٢٥٤/م( وﻋﻠﯾـﻪ ﻓــﺎن ﻓـﻲ اﻟﺗﺻـرف ﻣﻧـﻪ ﻋﻠـﻰ ﺣﺳـب اﺧﺗﯾـﺎرﻩ اﻟــﻰ ان ﺗـوﻓﻲ "
اﻟﻣﻣﻠوك ﻓﺧر اﻟدﯾن ﻣﻐدي ﻻ ﯾﺣق ﻟﻪ وراﺛﺔ اﺑﯾﻪ اﻟﻣدﻋو ﺷرف اﻟدﯾن ﻋﻠﻲ ﺑن اﻻﻣﯾـر ﺟﻣـﺎل اﻟـدﯾن
ﻗﺷﺗﻣر ،وﻟﻛـن ﻻ ﯾﻣﻛـن ﻟﻠدوﻟـﺔ ان ﺗﺗـرك اﺑـن اﻟﻣﻐـدي دون ﻣـورد ﻋـﯾش ،ﻟـذﻟك ﻛـﺎن اﻻﺟـراء اﻟـذي
ﺗﺗﺧذﻩ اﻟدوﻟﺔ ﻓﻲ ﻫذﻩ اﻟﺣﺎﻟﺔ ﻫو ﻣﻧﺢ اﺑن اﻟﻣﺗوﻓﻰ رﺗﺑﺔ ﺷرﻓﯾﺔ ،وﻓﻌـﻼ اﺳـﺗدﻋﻲ ﻓﺧـر اﻟـدﯾن ﻣﻐـدي
)(٥٦
. " وﺟﻌل اﻣﯾ ار ﻋﻠﻰ ﻋدة ﺧﻣﺳﯾن ﻓﺎرﺳﺎ ،وﻋﻣرﻩ ﯾوﻣﺋذ ﺧﻣس ﺳﻧﯾن
وﻛﺎﻧــت اﻻﻗطﺎﻋــﺎت اﻟﻣﺧﺻﺻــﺔ ﻟﻠﻘــﺎدة واﻟــوﻻة ﺗــدار ﺿــﻣن اطــﺎر اداري وﻋﺳــﻛري ﯾﻌــرف
)(٥٨ )(٥٧
ورﺑﻣـﺎ ﻛـﺎن ﻫـذا اﻟـدﯾوان ﯾﺷـﺗرك ﻣـﻊ دﯾـوان اﻟﻌـرض او او دﯾـوان اﻻﻗطـﺎع ﺑدﯾوان اﻟﻣﻘﺎطﻌﺎت
اﻟﺟﯾش ﻓﻲ اﻻدارة اﻟﻣﺗﻌﻠﻘﺔ ﺑﺎﻻﻗطﺎع ﻣﺛﻠﻣﺎ ﻛﺎن ﻣﻌﻣوﻻ ﺑﻪ ﻓﻲ ﻣﺻر زﻣن اﻟﻔـﺎطﻣﯾﯾن واﻻﯾـوﺑﯾﯾن اذ
ﯾﺣﺗﻔظ دﯾوان اﻟﺟﯾش ﺑﺳﺟﻼت ﺗﺣوي ﻓﺋﺎت اﻟﺟﻧد ورواﺗﺑﻬم وﯾﺗوﻟﻰ دﯾوان اﻻﻗطﺎع ﻣﻧﺢ اﻻﻗطﺎﻋـﺎت
ﻋﻠﻰ وﻓق ﻫذﻩ اﻟﺳﺟﻼت ﺑﻌد ﺗﺣدﯾد ﻋﺑرﻫﺎ أي ﻣﻌدل واردﻫﺎ اﻟﺳﻧوي ،اﻣﺎ ﻣﻧﺷور اﻻﻗطﺎع ﻓﯾﺷﺗرك
)(٥٩
. اﻟدﯾواﻧﺎن ﻓﻲ اﺻدارﻩ واﻗ اررﻩ
٢٤٤
ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﺧﺿر اﻟﯾﺎس
٢٤٥
ﻧظﺎم دﻓﻊ رواﺗب ﺟﯾش اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق …
)(٨١
ﺗﻛـون ﻋدﺗـﻪ ﻋدة اﻻﻣﯾر وراﺗﺑﻪ وﯾﻣﻛن اﻟﻘول اﻧﻪ ﻣن ﻛـﺎن راﺗﺑـﻪ ) (٥.٠٠٠او ) (٦.٠٠٠دﯾﻧـﺎر
)(٨٢
. ) (٥٠٠ﻓﺎرس
)(٨٣
ﺗﻛــون ﻋدﺗــﻪ )(٥٠ اﻣــﺎ اﻻﻣ ـراء اﻟﺻــﻐﺎر ﻓﻣــن ﻛــﺎن راﺗﺑــﻪ ) (١.٠٠٠دﯾﻧــﺎر ﻓــﻲ اﻟﺳــﻧﺔ
)(٨٤
وﻻ ﺗﺷــﯾر اﻟﻣﺻــﺎدر اﻟﻣﺗﺎﺣــﺔ اﻟــﻰ ﻣﻘــدار اﻟ ارﺗــب اﻟــذي ﯾﺳــﺗﻠﻣﻪ اﻻﻣﯾــر اﻟــذي ﻓ ـﻲ ﺧدﻣﺗــﻪ ﻓﺎرﺳــﺎ
)(٨٥
وﻟﻛن اﺳـﺗﻧﺎدا اﻟـﻰ ﻛـون ارﺗـب ﻣـن ﻛـﺎن ﻋدﺗـﻪ ) (٥٠ﻓﺎرﺳـﺎ ) (١.٠٠٠دﯾﻧـﺎر ﻓـﻲ ) (١٠٠ﻓﺎرس
اﻟﺳﻧﺔ ﯾﻣﻛن اﻟﻘول ان راﺗﺑﻪ ﻛﺎن ﺿﻌف راﺗب ﻗﺎﺋـد اﻟﺧﻣﺳـﯾن أي ) (٢.٠٠٠دﯾﻧـﺎر ﻓـﻲ اﻟﺳـﻧﺔ ورﺑﻣـﺎ
)(٨٦
اﻟرﺗـب
او ﻗـد ﯾزﯾـد ا ﺗزﯾد ﻣرﺗﺑﺔ اﻣﯾر ﻣﺋﺔ اﻟـﻰ اﻣـرة ))١٥٠ﻓـﺎرس وان ﯾﺻـﺎﺣﺑﻬﺎ زﯾـﺎدة ﻓـﻲ اﻟ ارﺗـب
)(٨٧
. دون ان ﯾﺻﺎﺣﺑﻪ زﯾﺎدة ﻓﻲ اﻟﻌدة
اﻣﺎ ﻓﯾﻣﺎ ﯾﺧص ﺗرﻗﯾﺔ اﻟﺟﻧد اﻻﻣراء ﻣن رﺗﺑﺔ اﻟﻰ رﺗﺑﺔ اﻋﻠـﻰ او ﻣـن ارﺗـب اﻟـﻰ ارﺗـب اﻋﻠـﻰ
ﻓﺎﻧﻪ ﺑﺎﺳﺗﺛﻧﺎء اﻟﻣﺑدأ اﻟﻌﺎم وﻫو ان ﯾﻛون اﻟﻣﺗرﻗﻲ ﻣن ﻣﻣﺎﻟﯾك اﻟﺧﻠﻔـﺎء ﻻﻧـﻪ ﻣـﻧﻬم ﺗـؤﻣر اﻻﻣـراء رﺗﺑـﺔ
)(٨٨
ﻓﺎﻧـﻪ ﯾﻼﺣـظ ان ﻧظـﺎم اﻟﺗرﻗﯾـﺔ ﺑﻌد رﺗﺑﺔ وﻫم ﻓﻲ اﻟﻌدة ﺑﺣﺳب ﻣﺎ ﯾؤﺛر اﻟﺳﻠطﺎن ﻣن اﻟﻛﺛرة واﻟﻘﻠﺔ
ﻟم ﯾﺧﺿﻊ ﻟﻘﺎﻋدة ،ﻣﻌﯾﻧﺔ ﺑل ﻫﻧﺎك طرق ﻋدﯾدة ﻟﻠﺗرﻗﯾﺔ :
-١ﻗــد ﺗﺣﺻــل اﻟﺗرﻗﯾــﺔ ﻟﻣﻧﺎﺳــﺑﺔ ﺗــوﻟﻲ ﺧﻠﯾﻔــﺔ ﺟدﯾــد ﻟﻠﺧﻼﻓــﺔ ،ﯾــروى ان اﻟﻣﺳﺗﺿــﻲء ﺑــﺎﻣر اﷲ ﻟﻣــﺎ
)(٨٩
. اﺳﺗﺧﻠف ﻓﻲ ﺳﻧﺔ ٥٦٦ﻫـ١١٧٠/م " اﻣر ﺳﺑﻌﺔ ﻋﺷر ﻣﻣﻠوﻛﺎ
-٢ﻗــد ﺗﻛــون اﻟﺗرﻗﯾــﺔ ﺑﻧــﺎء ﻋﻠ ـﻰ ﺣﺳــن اﻻﺧــﻼق واﻟﺧدﻣــﺔ واﻟﻣﺛــﺎﺑرة ﻋﻠــﻰ اﻟﺗــدرﯾب ،ﻛﻣــﺎ ﻓــﻲ ﺗرﻗﯾــﺔ
ﻣﺣﻣــد ﺑــن ﻋﺑــد اﷲ اﻟطﺑــري ﺑــن ﻋﺑــد اﷲ اﻟظــﺎﻫري ﺣﯾــث اﻣــر وﻗــدم ﻋﻠــﻰ ﻣﺋــﺔ وﺧﻣﺳــﯾن ﻓﺎرﺳــﺎ
وﻋﻣـ ـرﻩ اﺛﻧﺗ ــﺎ ﻋﺷ ــر ﺳ ــﻧﺔ ﺛ ــم ﺗ ــدرج ﻓ ــﻲ اﻟﺗرﻗﯾ ــﺔ اﻟ ــﻰ ان ﺑﻠﻐ ــت ﻣﻌﯾﺷ ــﺗﻪ ) (٨.٠٠٠دﯾﻧ ــﺎر ﻓ ــﻲ
)(٩٠
وﺗرﻗﯾــﺔ اﻗﺑــﺎل اﻟﺷ ـراﺑﻲ ﻟﺷــﺟﺎﻋﺗﻪ وﺣﺳــن ﺗ ـدﺑﯾرﻩ ﺣﯾــث اﻣــر وﻗــدم ﻋﻠــﻰ ﻣﺋــﺔ وﺧﻣﺳــﯾن اﻟﺳــﻧﺔ
ﻓﺎرﺳﺎ وﻋﻣرﻩ اﺛﻧﺗﺎ ﻋﺷر ﺳـﻧﺔ ﺛـم ﺗـدرج ﻓـﻲ اﻟﺗرﻗﯾـﺔ اﻟـﻰ ان ﺑﻠﻐـت ﻣﻌﯾﺷـﺗﻪ ) (٨.٠٠٠دﯾﻧـﺎر ﻓـﻲ
)(٩١
ﻓﻘد ﺟﻌﻠﻪ اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ اﻟﻣﺳﺗﻧﺻر ﺑﺎﷲ ﺷراﺑﯾﺎ اﺑﺗداء ﺛـم ﺟﻌﻠـﻪ ﺳـرﺧﯾل اﻟﻌﺳـﻛر " اﻟﻣﺳـؤول اﻟﺳﻧﺔ
ﻋن ﻋﻠف اﻟدواب " وظﻬر ﻣن ﺣﺳن ﺗدﺑﯾرﻩ اﺛﻧﺎء ﺗﺻدﯾﻪ ﻟﻠﻣﻐول ﺳﻧﺔ ٦٣٥ﻫـ ﻣﻣﺎ اوﺟب زﯾﺎدة
)(٩٢
. اﻻﻧﻌﺎم ﻋﻠﯾﻪ
-٣ﻗــد ﺗﻛــون اﻟﺗرﻗﯾــﺔ ﻟﻘرﺑــﻪ ،واﺧﺗﺻﺎﺻــﻪ ﺑــﻪ ﻛﻣــﺎ ﻫــو اﻟﺣــﺎل ﻣــﻊ اﻻﻣﯾــر ﻋــﻼء اﻟــدﯾن اﻟطﯾﺑرﺳــﻲ
)(٩٣
او اﻟظﺎﻫري ﺣﯾث اﻟﺣﻘﻪ اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ اﻟﻣﺳﺗﻧﺻـر ﺑـﺎﷲ ﺑﺎﻛـﺎﺑر اﻟزﻋﻣـﺎءء وارﺑـﺎب اﻟﻌﻣـﺎﺋم واﻟﻣﺷـﺎد
ﻟﻔﺿﻠﻪ واﺧﻼﺻـﻪ ﻟﻠﺧﻠﯾﻔـﺔ ﻛﻣـﺎ ﻫـو اﻟﺣـﺎل ﻣـﻊ طﻐـرل اﻟﺧـﺎص اﻟـذي ﻣﻬـد اﻟطرﯾـق اﻣـﺎم اﻟﻧﺎﺻـر
)(٩٤
او ﻟﻣﻬﺎرﺗﻪ ﻓﻲ ﺻﯾد اﻟوﺣوش واﻋﺟـﺎب اﻟﺧﻠﯾﻔـﺔ ﻟدﯾن اﷲ ﻓﻲ اﻟوﺻول اﻟﻰ ﻣﻧﺻب اﻟﺧﻼﻓﺔ
)(٩٥
ﺑﻪ
-٤ﻗــد ﺗﻛــون اﻟﺗرﻗﯾــﺔ ﻟﻣﻛﺎﻧــﺔ اﺑﯾــﻪ وﺟﺎﻫــﻪ ﻓﻔــﻲ ﺳــﻧﺔ )٦٤٥ﻫــ١٢٤٧/م( اﺳــﺗدﻋﻲ اﻻﻣﯾــر ﻏــﺎزي ﺑــن
ﻣﺟﺎﻫد اﯾﺑك اﻟدوﯾدار اﻟﺻﻐﯾر اﻟﻰ دار اﻟـو ازرة ﺣﯾـث ﺧﻠـﻊ ﻋﻠﯾـﻪ وﺧوطـب ﺑﺎﻻﻣـﺎرة ﻟﻣﻛﺎﻧـﺔ واﻟـدﻩ
)(٩٦
وﻓ ــﻲ ﺳ ــﻧﺔ )٦٥٠ﻫـ ــ١٢٥٢/م( وﻟﻠﺳ ــﺑب ﻧﻔﺳ ــﻪ وﺟ ــدﻩ ﺑ ــدر اﻟ ــدﯾن ﻟؤﻟ ــؤ ﺻ ــﺎﺣب اﻟﻣوﺻ ــل
٢٤٦
ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﺧﺿر اﻟﯾﺎس
اﺳﺗدﻋﻲ اﻟﺟﻼل ﻛﺷﻠوﺧﺎن ﺑن اﻻﻣﯾر ﻣﺟﺎﻫد اﻟدﯾن اﯾﺑك اﻟدوﯾدار اﻟﺻـﻐﯾر ﻓﺧﻠـﻊ ﻋﻠﯾـﻪ وﺷـرف
)(٩٧
وﻓـﻲ اﻟﺳــﻧﺔ ﻧﻔﺳـﻬﺎ اﺳـﺗدﻋﻲ وﻟــد اﻻﻣﯾـر ﻋـﻼء اﻟــدﯾن اﻟطﺑرﺳـﻲ اﻟظـﺎﻫري اﻟﻣﻌــروف ﺑﺎﻻﻣـﺎرة
ﺑﺎﻟدوﯾــدار اﻟﻛﺑﯾــر اﻟــﻰ دار اﻟــوزﯾر وﻫﻣــﺎ اﻟــرﻛن ﻋﺑــد اﷲ واﻟﺷــرف اﺳــﺣﺎق وﺧﻠــﻊ ﻋﻠﯾﻬﻣــﺎ ﺧﻠﻌــﺔ
)(٩٨
اﻻﻣﺎرة واﻟﺣﻘﺎ ﺑﺎﻟزﻋﻣﺎء واﻣطﯾﺎ ﻓرﺳﯾن وﻋدﺗﯾن ﻛﺎﻣﻠﺗﯾن ورﻓﻊ وراءﻫﻣﺎ اﺳﻠﺣﺔ
-٥وﻣن دواﻓﻊ اﻟﺗرﻗﯾﺔ ان ﺗﻛون ﺗﻘﻠﯾدا ﻣﺗﻌﺎرﻓﺎ ﻋﻠﯾﻪ ،وﻫو وراﺛﺔ اﻻﺑن اﻻﻛﺑر رﺗﺑﺔ اﺑﯾﻪ ،ﻣن ذﻟك
ﺣﺎﻟــﺔ وﻓــﺎة اﺣــد اﻻﻣـراء وﻋﻠــﻰ اﻻﺧــص اﻟﻛﺑــﺎر ﻣــﻧﻬم ﻓﯾــرث رﺗﺑﺗــﻪ اﺑﻧــﻪ اﻻﻛﺑــر او ﯾــؤﻣر ﻋوﺿــﺎ
ﻋن اﺑﯾﻪ اﻟﻣﺗوﻓﻲ ،ﻓﻔﻲ ﺳﻧﺔ )٥٩٧ﻫـ١٢٠٠/م( ﺗـوﻓﻲ اﻻﻣﯾـر اﻗﺳـﻧﻘر ﺻـﻬر ﺑـﺎﺗﻛﯾن ﻋـن ﻋـدة
)(٩٩
اوﻻد ذﻛور واﻧﺎث اﻛﺑرﻫم اﻻﻣﯾر ﯾوﺳف ﻓﺟﻌل اﻣﯾر ﻋوﺿﻪ
-٦وﻗد ﯾرﻗون اوﻻد اﻻﻣـراء ﺗﻛرﯾﻣـﺎ ﻻﺑـﺎﺋﻬم اﻟﻣﺗـوﻓﯾن واﻋﺗ ارﻓـﺎ ﺑﺧـدﻣﺎﺗﻬم ﻓﻘـد ﻣـﻧﺢ ﻋـﻼء اﻟـدﯾن اﺑـﻲ
ﺑﻛر رﺗﺑﺔ اﻣﯾر وﺟﻌﻠت ﻣﻌﯾﺷﺗﻪ ) (١.٠٠٠دﯾﻧـﺎر ﻓـﻲ اﻟﺳـﻧﺔ ﺑﻌـد وﻓـﺎة واﻟـدﻩ ﺷـﻣس اﻟـدﯾن ﻗﯾـران
)(١٠٠
وﻗد ﯾرﻗﻰ اﻻﻣﯾر اﻟﻰ رﺗﺑـﺔ اﻋﻠـﻰ ﺑن ﻋﺑد اﷲ اﻟﺑﻐدادي وذﻟك ﻓﻲ ﺳﻧﺔ )٦٤٥ﻫـ١٢٤٧/م(
ﺑﻣﻧﺎﺳــﺑﺔ وﻓــﺎة اﺑﯾــﻪ وﺗﺻــﺎﺣب اﻟﺗرﻗﯾــﺔ ﻫــذﻩ زﯾــﺎدة ﻓــﻲ اﻟ ارﺗــب ﻓﻣــﺛﻼ ﺧﻠ ـﻊ ﻋﻠــﻰ ﻓﺧــر اﻟــدﯾن اﺑــو
اﻟﻣظﻔـ ــر ﺑﻬﻠ ـ ـوان ﻓـ ــﻲ ﺳـ ــﻧﺔ )٦٤٢ﻫ ـ ــ١٢٤٤/م( " واﻟﺣـ ــق ﺑﺎﻟزﻋﻣـ ــﺎء وﻗـ ــرر ﻟﻬـ ــم ﻓـ ــﻲ ﻛـ ــل ﺳـ ــﻧﺔ
) (١.٠٠٠دﯾﻧــﺎر ﻓــﻲ اﻟﺳــﻧﺔ " ،وﻟﻣــﺎ ﺗــوﻓﻲ واﻟــدﻩ اﻻﻣﯾــر ﻣﺣﻣــد ﺳــﻧﻘر اﻟﻧﺎﺻــري اﻟﺑﻐــدادي ﻓــﻲ
ﺳــﻧﺔ )٦٤٤ﻫــ١٢٤٦/م( ﺧﻠــﻊ ﻋﻠــﻰ اﻻﻣﯾــر اﻟﻣــذﻛور وﻫــو ﻓﺧــر اﻟــدﯾن اﺑــﻲ اﻟﻣظﻔــر " وزﯾــدا ﻓــﻲ
)(١٠١
ﻣﻌﯾﺷﺗﻪ ) (٢.٠٠٠دﯾﻧﺎر ﻓﻛﻣل ) (٣.٠٠٠دﯾﻧﺎر ﻓﻲ ﻛل ﺳﻧﺔ "
-٧ورﺑﻣﺎ اﻋطﯾت اﻻﻣرة ﺗﺷرﯾﻔﺎ ﻟﺑﻌض اﻟﺻﻐﺎر ﻣن اﺑﻧﺎء اﻻﻣراء ﻛﻣﺎ ﺣدث ﻣﻊ اﻟﺟﻼل ﻛﺷﻠوﺧﺎن
ﺑــن اﻻﻣﯾــر ﻣﺟﺎﻫــد اﻟــدﯾن اﯾﺑــك اﻟدوﯾــدار اﻟﺻــﻐﯾر ﺣﯾــث اﺳــﺗدﻋﻲ ﻓــﻲ ﺳــﻧﺔ )٦٥٠ﻫ ــ١٢٥٢/م(
)(١٠٢
اﻟﻰ دار اﻟوزﯾر ﺑن اﻟﻌﻠﻘﻣﻲ " وﺷـرﻓﻪ ﺑﺎﻻﻣـﺎرة وﺧﻠـﻊ ﻋﻠﯾـﻪ " وﻛـﺎن ﻋﻣـرﻩ ﯾوﻣﺋـذ ﺗﺳـﻊ ﺳـﻧﯾن
وﻛﻣــﺎ ﺣــدث اﯾﺿــﺎ ﻣــﻊ ﻓﻠــك اﻟــدﯾن اﺑــو اﻟﻔ ـوارس ﻣﺣﻣــد ﺑــن ﻋــﻼء اﻟــدﯾن اﻟطﺑرﺳــﻲ ﺑــن ﻋﺑــداﷲ
اﻟظﺎﻫري اﻟﺑﻐدادي ﺣﯾث ﻣﻧﺢ رﺗﺑﺔ اﻣﯾر ﻓﻲ ﺳـﻧﺔ )٦٣٧ﻫــ١٢٣٩/م( وﻗـدم ﻋﻠـﻰ ﻣﺋـﺔ وﺧﻣﺳـﯾن
)(١٠٣
وﻣـﻧﺢ ﻋـﻼء اﻟــدﯾن اﺑـو زﻣـر ﻧﺻـر ﻣﺣﻣـد رﺗﺑـﺔ اﻣﯾـر واﻟﺣــق ﻓﺎرﺳـﺎ وﻋﻣـرﻩ اﺛﻧﺗـﺎ ﻋﺷـر ﺳـﻧﺔ
ﺑﺎﻟزﻋﻣــﺎء ﺑﻣﻧﺎﺳــﺑﺔ وﻓــﺎة واﻟــدﻩ اﻻﻣﯾــر ﻧﺻ ـرة اﻟــدﯾن اﯾﺑــك ﺑــن ﻋﺑــداﷲ اﻻرﻧﯾــﺎﺋﻲ ﻓــﻲ ﺳــﻧﺔ )٦٢٦
)(١٠٤
. ﻫـ١٢٢٨/م(
-٨وﻛــﺎن ﯾ ارﻋــﻲ ﻛﺑــر اﻟﺳــن ﻓــﻲ اﻟﺗرﻗﯾــﺔ اﻟــﻰ رﺗﺑــﺔ ﻣﻘــدم اﻟﺟﯾــوش .ﻓﻌﻠــﻰ اﺛــر وﻓــﺎة ﻣﻘــدم اﻟﺟﯾــوش
)(١٠٥
ﻋــرض ﻋﻠــﻰ اﻻﻣﯾــر ﺣﺳــﺎم اﻟــدﯾن اﺑــﻲ ﺟﻣــﺎل اﻟــدﯾن ﻗﺷــﺗﻣر ﻓــﻲ ﺳــﻧﺔ )٦٣٧ﻫــ١٢٣٩/م(
ﻓراس ﻣﺣﻣد ﺑن اﺑﻲ ﻓراس وﻛﺎن زﻋﯾﻣﺎ " ان ﯾﻛون ﻋوض ﺑن ﻗﺷﺗﻣر ﻓﻲ اﻟﺗﻘدم ﻋﻠـﻰ اﻟﻌﺳـﺎﻛر
)(١٠٦
. ﻟﻌﻠو ﺳﻧﺔ ﻓﻠم ﯾﺟب ﻋﻠﻰ ذﻟك "
-٩وﻗــد ﯾﺑــذل اﻟﻣــﺎل ﻣــن اﺣــل اﻟﺣﺻــول ﻋﻠ ــﻰ رﺗﺑــﺔ اﻻﻣــﺎرة ﻓﻔــﻲ ﺳــﻧﺔ )٦٥٢ﻫ ــ١٢٥٤/م( رﻏ ــب
اﻻﻣﯾران ﺳﯾف اﻟدﯾن ﻋﺑد اﷲ وﻋﻼء اﻟدﯾن ﻋﻠﻲ واﻟدا اﻻﻣﯾر ﻗﯾران اﻟظـﺎﻫري ﻓـﻲ ان ﯾﻛوﻧـﺎ ﻣـن
٢٤٧
ﻧظﺎم دﻓﻊ رواﺗب ﺟﯾش اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق …
ارﺑﺎب اﻟدرﺑﺎﺷﺎت واﻟﻐواﺷﻲ وان ﯾﺟﻌل ﻣﻌﯾﺷﺔ ﻛل ﻣﻧﻬﻣـﺎ ) (٤.٠٠٠دﯾﻧـﺎر ﻓـﻲ اﻟﺳـﻧﺔ وﻗـد ﺑـذﻻ
)(١٠٧
.وﯾﺑــدوا ان ﺑــذل اﻟﻣــﺎل ﻟﻠﺣﺻــول ﻣــن اﺟــل ذﻟــك ) (٢٠.٠٠٠دﯾﻧــﺎر ﻓﺎﺟﯾــب اﻟــﻰ طﻠﺑﻬﻣــﺎ
)(١٠٨
. ﻋﻠﻰ وظﯾﻔﺔ ﻛﺎﻧت ﺷﺎﺋﻌﺔ اﻧذاك
ﯾﺗﺿــﺢ ﻣــن ﻣﻌظــم وﻗــﺎﺋﻊ اﻟﺗرﻗﯾــﺔ ﻓــﻲ اﻟﻧﻘــﺎط اﻟﻣــذﻛورة آﻧﻔــﺎ ،ان اﻟرواﺗــب ﻟــم ﺗﻛــن ﺗــورث
وﺣﺎﻟﻬــﺎ ﻛﺣــﺎل اﻻﻗطﺎﻋــﺎت اﻟﻌﺳــﻛرﯾﺔ ،وﻫــﻲ ﻣرﺗﺑطــﺔ ﺑﺎﻟﺧدﻣــﺔ اﻟﻌﺳــﻛرﯾﺔ ،وﻋﻧــدﻣﺎ ﺗﻧﺗﻬــﻲ اﻟﺧدﻣــﺔ
اﻟﻌﺳــﻛرﯾﺔ ﺑﺳــﺑب اﻟوﻓــﺎة ﯾﻔﻘــدون ﺣــق اﺳــﺗﻼم اﻟرواﺗــب واوﻻد اﻟﺟﻧــد ﻟــم ﯾﻛــن ﻟﻬــم ﺣــق و ارﺛــﺔ رواﺗــب
اﺑﺎﺋﻬم ﺑل ﯾﻌوﺿون ﺑﻣﻧﺣﻬم رﺗب ﻋﺳﻛرﯾﺔ رﻋﺎﯾﺔ وﺗﻛرﯾﻣﺎ ﻟﻬم .
-١٠وﻗــد ﯾﻌﺎﻗــب اﻻﻣﯾــر وﯾﺟــرد ﻣــن رﺗﺑﺗــﻪ اﻟﻌﺳــﻛرﯾﺔ وﯾﻌــود ﺟﻧــدﯾﺎ ﺑﺳــﯾطﺎ ﻋﻘﺎﺑــﺎ ﻋﻠــﻰ ﺳــوء ﺳــﻠوﻛﻪ
اﻻﺧﻼﻗــﻲ واﻻﺟﺗﻣــﺎﻋﻲ ﻓــﺎﻻﻣﯾر اﻟﻣﺳــﺗﻧﺟدي اﺣــد اﻻﻣـراء ﻓــﻲ زﻣــن اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ اﻟﻧﺎﺻــر ﻟــدﯾن اﷲ "
ﺻــرف اوﻗﺎﺗــﻪ ﻓــﻲ اﻟﺷــرب ﺣﯾــث ﻟــم ﯾﺑــق ﻟــﻪ ﺷــﻲء ﻣــن اﻟﺑــرك )ﻣﺗــﺎع اﻟﺑﯾــت( ورﻛﺑﺗــﻪ اﻟــدﯾون
ﻓﺻ ـ ــرف ﻋ ـ ــن اﻻﻣ ـ ــﺎرة ،وﺟﻌ ـ ــل اﺳـ ـ ـوة ﺑﺎﻟﻣﻣﺎﻟﯾ ـ ــك ﻓﻛ ـ ــﺎن ﻋﻠ ـ ــﻰ ذﻟ ـ ــك اﻟ ـ ــﻰ ان ﺗ ـ ــوﻓﻲ " ﺳ ـ ــﻧﺔ
)(١٠٩
وﻗــد ﯾﺗﻌــرض اﻻﻣﯾــر اﻟــﻰ اﻗﺳــﻰ اﻧ ـواع اﻟﻌﻘوﺑــﺎت ﻣﺛــل ﻋﻘوﺑــﺔ اﻟﻌﺗــق )٥٩٦ﻫ ــ١١٩٩/م(
واﻟطــرد ﻣــن اﻟﺟــﯾش ﻓﺿــﻼ ﻋــن اﻟﺳــﺟن ﻓﻣــﺛﻼ اﻻﻣﯾــر ﻣﻌــﯾن اﻟــدﯾن ﻗــﻲ اﺑــﻪ ﺑــن ﻋﺑــداﷲ اﻟﺗرﻛــﻲ
اﻟﻧﺎﺻري ﻛﺎن ﻣﻘطﻊ داﻗوﻗﺎ ﺗﻌرض اﻟـﻰ ﻫـذا اﻟﻧـوع ﻣـن اﻟﻌﻘوﺑـﺎت ﻻﻧـﻪ ﻟـم ﯾﻣﺗﺛـل ﺑـﺎﻻواﻣر اﻟﺗـﻲ
)(١١٠
. ﺻدرت اﻟﯾﻪ ﻓﺳﻠم ﻛﺗﺎب ﻋﺗﻘﻪ واودع اﻟﺳﺟن
اﻣــﺎ رواﺗــب ﻋﺎﻣــﺔ اﻟﺟﻧــد ﻓــﺎن اﻟﻣﻌﻠوﻣــﺎت اﻟﺗــﻲ ﺗوردﻫــﺎ اﻟﻣﺻــﺎدر ﻧــﺎدرة ،ﺑــل ﺗﻛــﺎد ﺗﻛــون
ﻣﻌدوﻣﺔ اﺳﺎﺳﺎ ،وﻋﻠﻰ وﻓق ﻣﺎ ﺟﺎء ﻓﻲ اﺣدى اﻟرواﯾﺎت اﻟﺗﺎرﯾﺧﯾـﺔ ،ﻓﺎﻧـﻪ ﯾﻣﻛـن اﻟﻘـول ﺑـﺎن ﻣﻘـﺎدﯾر
اﻟﻣﻛﺎﻓﺂت اﻟﺗﻲ وزﻋت ﻋﻠﻰ اﻟﺟﻧد ﺑﻣﻧﺎﺳﺑﺔ اﻓﺗﺗـﺎﺣﻬم ارﺑـل ﻓـﻲ ﺳـﻧﺔ )٦٣٠ﻫــ١٢٣٢/م( وﺿـﻣﻬﺎ اﻟـﻰ
ﺣظﯾ ـرة اﻟﺧﻼﻓــﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳــﯾﺔ ،ﻫــﻲ ﻧﻔﺳــﻬﺎ رواﺗــب اﻻﻣ ـراء واﻟﻣﻣﺎﻟﯾــك ،اذ ﻣﻧﺣــت اﻟﻣﻛﺎﻓــﺎت ﻋﻠــﻰ ﻗــدر
رﺗﺑــﺔ اﻟﺟﻧــدي أي ﻣــﺎ ﯾﻌــﺎدل راﺗﺑــﻪ اﻟﻣﻘــرر ﻟــﻪ ﻓــﻲ اﻟــدﯾوان ،ﻓﻘــد اﻋطــﻰ ﻧﺻــﯾر اﻟــدﯾن ﻧﺎﺋــب اﻟــو ازرة
اﻟﻘــﺎدة اﻟﻛﺑــﺎر " ﻛــل واﺣــد ﻓرﺳــﺎ ﺑﻣرﻛــب وﻋــدة ﻛﺎﻣﻠــﺔ وﺧﻣﺳــﺔ اﻻﻟــف دﯾﻧــﺎر ،واﻧﻌــم ﻋﻠــﻰ ﻣــن دوﻧﻬــم
ﻋﻠــﻰ ﻗــدر رﺗﺑﺗــﻪ ﻣــن اﻻﻟﻔــﯾن اﻟــﻰ اﻟﺧﻣﺳــﻣﺎﺋﺔ .ﺛــم ﺧﻠــﻊ ﻋﻠــﻰ ﺟﻣﯾــﻊ اﻟﻣﻣﺎﻟﯾــك اﻟﻧﺎﺻـرﯾﺔ واﻟظﺎﻫرﯾــﺔ
واﻟﻣﺳﺗﻧﺻرﯾﺔ ،واﻋطوا ﻛل واﺣد ﺧﻣﺳﯾن دﯾﻧﺎ ار ﺛم اﻧﻌم ﻋﻠﻰ ﺟﻣﯾﻊ اﻟﺟﻧد وﻣﻣﺎﻟﯾك اﻻﻣراء واﻟﻌرب
)(١١١
.وﻣﻣﺎ ﯾﺛﺑت ﺻﺣﺔ اﺳﺗﻧﺗﺎﺟﻧﺎ ﻫذا ﻣﺎ ﺗوردﻩ اﻟرواﯾﺔ ﻫذﻩ ﻣن ﺛﻼﺛﯾن اﻟﻰ ﺧﻣﺳﺔ ﻋﺷر " دﯾﻧﺎ ار "
ﻣن ان اﻻﻣراء اﻟﻛﺑﺎر اﺳﺗﻠﻣوا ﻣﻛﺎﻓﺄة ﻗـدرﻫﺎ ) (٥.٠٠٠دﯾﻧـﺎر وﻫـو ﻧﻔـس اﻟ ارﺗـب اﻟـذي ﺧﺻـص ﻟﻬـم
ﻛﻣــﺎ ﻣــر ذﻛ ـرﻩ ﺳــﺎﺑﻘﺎ .اﻣــﺎ اﻟﻣﻛﺎﻓــﺎت اﻟﺗــﻲ ﻣﻧﺣــت ﻟﻠﺟﻧــد واﻟﺗــﻲ ﺗﺗ ـراوح ﻣــﺎ ﺑــﯾن ٢.٠٠٠اﻟــﻰ ٥٠٠
دﯾﻧﺎر ،ﻓﻘد ذﻛرﻧﺎ ﺳﺎﺑﻘﺎ ان اﻻﻣﯾر اﻟذي ﻋدﺗﻪ ) (٥٠ﻓﺎرﺳـﺎ ﻛـﺎن ﯾﺗﺳـﻠم راﺗﺑـﺎ ﻗـدرﻩ ) (١.٠٠٠دﯾﻧـﺎ ار
ﻓــﻲ اﻟﺳــﻧﺔ وان ﻣــن ﻛﺎﻧــت ﻋدﺗــﻪ ) (١٠٠ﻓــﺎرس ﻓﯾﻧﺑﻐــﻲ ان ﯾﺗﺳــﻠم راﺗﺑــﺎ ﻗــدرﻩ ) (٢.٠٠٠دﯾﻧــﺎر ﻓــﻲ
اﻟﺳﻧﺔ .اﻣﺎ اﻟﻣﻛﺎﻓـﺄة اﻟﺗـﻲ ﻗـدرﻫﺎ ) (٥٠٠دﯾﻧـﺎر ﺣﺳـﺑﻣﺎ ﺟـﺎء ﻓـﻲ ﺗﻠـك اﻟرواﯾـﺔ ﻓﯾـرد ذﻛرﻫـﺎ ﻋﻠـﻰ اﻧﻬـﺎ
راﺗب ﻛﺎن ﯾﺗﺳﻠﻣﻪ ﺑﻌض اﻟﻣﻣﺎﻟﯾك ﻓﻔﻲ رواﯾﺔ ان اﺣد اﻟﻣﻣﺎﻟﯾك ﺳﺎﻋد اﻟﺧﻠﯾﻔـﺔ اﻟﻧﺎﺻـر ﻟـدﯾن اﷲ ﻓـﻲ
٢٤٨
ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﺧﺿر اﻟﯾﺎس
ﻗﺗـل اﺣــد اﻻﻣـراء ال ﺗﻧﺑــﺔ اﻟﺷــطرﻧﺟﻲ ﻣﻘطــﻊ واﺳــط ﻓــﺎﻣر اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ ﺑﺎﺣﺿــﺎر ﻫــذا اﻟﻣﻣﻠــوك " ﻓــﺎﻋطﻰ
) (٥٠٠دﯾﻧﺎر وﺧﻠﻊ ﻋﻠﯾﻪ ورﺳم ان ﺗﻛون ﻫذﻩ ﺟﺎرﯾﺔ ﻋﻠﯾﻪ ﻣﺳﺗﻣرة ﻓﻲ ﻛل ﺳﻧﺔ ﯾﺄﺧذﻫﺎ ﻣن اﻟدﯾوان
)(١١٢
. "
وﯾﻔﻬــم ﻣــن اﻟرواﯾــﺔ اﻟﻣــذﻛورة اﻧﻔــﺎ ،ان رواﺗــب ﻋﺎﻣــﺔ اﻟﺟﻧــد ﻛﺎﻧــت ﻣﺗﺑﺎﯾﻧــﺔ ﺑﺗﺑــﺎﯾن ﻣﻧ ـزﻟﺗﻬم
ﻓرواﺗب ﻣﻣﺎﻟﯾك اﻟﺧﻠﻔﺎء اﻋﻠﻰ ﻣن رواﺗب ﻣﻣﺎﻟﯾك اﻻﻣراء واﻟﻌرب ﻻﻧﻬم اﻛﺛر ﻗرﺑﺎ اﻟﻰ اﻟﺧﻠﻔﺎء ﻓﻼﺑد
)(١١٣
اذ ﻣــﻧﺢ ﻛــل ﻣﻣﻠــوك ﻣــن ﻣﻣﺎﻟﯾــك اﻟﺧﻠﻔــﺎء ﻣﺑﻠﻐــﺎ ﻗــدرﻩ ) (٥٠دﯾﻧــﺎ ار ﺑﯾﻧﻣــﺎ ان ﯾﻛوﻧـوا اوﻓــرﻫم راﺗﺑــﺎ
ﻣﻧﺢ ﻣﻣﺎﻟﯾك اﻻﻣراء واﻟﺟﻧد اﻟﻌـرب ﻣـن ) (٣٠اﻟـﻰ ) (١٥دﯾﻧـﺎ ار .وﻟﻌـل ﻫـذﻩ اﻟﻣﻘـﺎدﯾر ﻛﺎﻧـت ﺗﻌـﺎدل
ﻓﻌﻼ اﻟرواﺗب اﻟﺗﻲ ﯾﺗﺳﻠﻣﻬﺎ ﻋﺎﻣﺔ ﺟﻧد اﻟﺧﻼﻓﺔ .
وﻓﺿﻼ ﻋن اﻟﻣﻛﺎﻓﺂت اﻟﺗـﻲ ﻛﺎﻧـت ﺗﺻـرف ﻟﻠﺟﻧـد ﺑﺎﻟﻣﻧﺎﺳـﺑﺎت اﻟﻛﺑـرى ،ﻓـﺎن زﯾـﺎدات اﺧـرى
ﻛﺎﻧ ــت ﺗﺻ ــﯾﺑﻬم .وﻛﺎﻧ ــت ﻫ ــذﻩ اﻟزﯾ ــﺎدات او اﻟﻌ ــﻼوات ﺗﻌط ــﻰ ﻓ ــﻲ ﻣﻧﺎﺳ ــﺑﺎت ﺧﺎﺻ ــﺔ ،ﻓﻣ ــﺛﻼ ﻋﻧ ــد
ﻣﺟﻲء ﺧﻠﯾﻔﺔ ﺟدﯾد ﯾﺣﺗﺎج اﻟﻰ ﻣﻧﺎﺻرة اﻟﺟﻧد ،ﻓﯾذﻛر ان اﻟظـﺎﻫر ﺑـﺄﻣر اﷲ ﺑﻌـد ان ﺑوﯾـﻊ ﺑﺎﻟﺧﻼﻓـﺔ
ﻓـﻲ ﺳـﻧﺔ ) ٦٢٢ﻫــ١٢٢٥/م( " زاد اﻟﻣﻣﺎﻟﯾـك ﻓــﻲ ﻣﻌﺎﯾﺷـﻬم ،وﻗـدر ﻟﻛـل ﻣــﻧﻬم ﻓـﻲ اﻟﺳـﻧﺔ ﻣﺋـﺔ دﯾﻧــﺎر
)(١١٤
وﯾﻔﻬــم ﻣــن ﻫــذﻩ اﻟرواﯾــﺔ ان ﻫــذا اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ اوﺟــد ﻗﺎﻋــدة ﺟدﯾــدة ﻓــﻲ زﯾ ـﺎدة رواﺗــب اﻟﺟﻧــد ،وﻫــﻲ "
ﺻرف ﻋﻼوة ﺳﻧوﯾﺔ ﻗدرﻫﺎ ) (١٠٠دﯾﻧﺎر ﺗﺻرف ﻛل ﺳﻧﺔ ﺟدﯾدة ﻋﻼوة ﻋﻠـﻰ رواﺗـﺑﻬم .وﺗﻌـد ﻫـذﻩ
اﻟزﯾـﺎدة ﻓــﻲ اﻟﻣﻌــﺎﯾﯾر اﻟﻣﺎﻟﯾــﺔ اﻧـذاك ﻛﺑﯾـرة ،ﻟــذﻟك ﻻ ﯾﺻــﺢ ﻗﺑوﻟﻬـﺎ .ﺛــم ان ﻣﺣﻘــق اﻟﻛﺗــﺎب ﻣﺻــطﻔﻰ
ﺟواد ﯾﻌﺗرف ﺑوﺟـود ﺻـﻌوﺑﺔ ﻓـﻲ ﻗـراءة ﻫـذا اﻟـرﻗم ﻓـﻲ ﻣﺧطوطـﺔ اﻟﻛﺗـﺎب ﻟﻌـدم وﺿـوﺣﻪ .وﯾﺑـدو ان
اﻟرﻗم ) (١٠دﻧﺎﻧﯾر اﻗرب اﻟﻰ اﻟﺻﺣﺔ ﻻﻧﻪ درﺟت اﻟﻌﺎدة ﻣﻧذ اﯾﺎم اﻻﻣوﯾﯾن ﻋﻠـﻰ ﻣـﻧﺢ ﺟﻧـدﻫم زﯾـﺎدة
)(١١٥
وﯾــذﻛر ان اﻟﻧﺎﺻــر ) (١٠دﻧــﺎﻧﯾر ﻓﺿــﻼ ﻋــن رواﺗــﺑﻬم ﻟﻣﻧﺎﺳــﺑﺔ اﺳــﺗﻼم اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ اﻟﺟدﯾــد اﻟﺣﻛــم
ﻟــدﯾن اﷲ ﺑﻌــد ﺗﺳــﻠﻣﻪ ﻣﻧﺻــب اﻟﺧﻼﻓــﺔ ﺳــﻧﺔ )٥٧٥ﻫ ــ١١٧٩/م( ،اﻣــر ﺑﻣﺿــﺎﻋﻔﺔ ارزاق اﻟﻣﻣﺎﻟﯾــك
)(١١٦
.وﻋﻧــدﻣﺎ ﺗﺳــﻠم اﻟﻣﺳﺗﻌﺻــم ﺑــﺎﷲ اﻟﺧﻼﻓــﺔ ﺳــﻧﺔ ) ٦٤٠ﻫ ــ١٢٤٢/م( طﺎﻟــب وﻏﯾــرﻫم ﻣــن اﻟﺟﻧــد
اﻟﻣﻣﺎﻟﯾك ﺑزﯾﺎدة رواﺗﺑﻬم ﻓرﻓض اﻗﺑﺎل اﻟﺷراﺑﻲ طﻠﺑﻬم ﻣﻌﻠﻼ ذﻟك ﺑﺿرورة ارﺗﺑﺎط زﯾﺎدة راﺗب اﻟﺟﻧدي
)(١١٧
. ﺑﺧدﻣﺔ ﯾﺳﺗﺣق ﺑﻬﺎ ﺗﻠك اﻟزﯾﺎدة
ﻛﺎﻧــت اﻟﻌﻣﻠــﺔ اﻟﻧﻘدﯾــﺔ اﻟﻣﺳــﺗﻌﻣﻠﺔ ﻓــﻲ دﻓــﻊ رواﺗ ـب اﻟﺟﻧــد ﻓــﻲ اﻟﻌ ـراق ﻫــﻲ اﻟــدﯾﻧﺎر .وﺑﺳــﺑب
)(١١٨
واﻟﺗــﻲ ﺗطﻠــق ﻓــﻲ اﻟﻌـراق ﻋﻠــﻰ اﻟﻘطــﻊ ﻏﯾــﺎب اﻟــدراﻫم ﻟﺟــﺄ اﻟﻧــﺎس اﻟــﻰ اﺳــﺗﺧدام ﻗ ارﺻــﻧﺔ اﻟــذﻫب
)(١١٩
وﻟﻛــن ﻧظـ ار ﻟﺗ ازﯾــد اﻟﺻــﻐﯾرة ﻣــن اﻟــدﯾﻧﺎر اﻟﺗــﻲ ﺗﻘطــﻊ ﺑﺎﻟﻣﻘــﺎرﯾض واﻟﺗــﻲ ﯾﺗﻌﺎﻣــل ﺑﻬــﺎ ﻓــﻲ اﻟﺗﺟــﺎرة
اﻟﻔﺿﺔ ﻟدى دور اﻟﺳﻛﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق .ﻓﻘد ﺗﻣﻛن اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ اﻟﻣﺳﺗﻧﺻر ﺑﺎﷲ ﻓﻲ ﺳﻧﺔ )٦٣٢ﻫـ١٢٣٤/م(
ﺑﺿــرب اﻟــدراﻫم اﻟﻔﺿــﯾﺔ ﻟﯾﺗﻌﺎﻣــل ﺑﻬــﺎ ﺑــدﻻ ﻣــن ﻗ ارﺻــﻧﺔ اﻟــذﻫب ،وﺳــﻌرت ﻛــل ﻋﺷـرة د ارﻫــم ﺑــدﯾﻧﺎر
)(١٢٠
.وﯾﺑ ــدو ان ﺳ ــﻌر ﺻ ــرف اﻟ ــدراﻫم اﺳ ــﺗﻘر ﺑﺷ ــﻛل رﺳ ــﻣﻲ ﻓ ــﻲ ﺧﻼﻓ ــﺔ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻ ــم ﺑ ــﺎﷲ ذﻫﺑ ــﻲ
)٦٥٦-٦٤٠ﻫ ــ١٢٥٨-١٢٤٢/م( ﻋﻠــﻰ اﺳــﺎس اﺛﻧــﻲ ﻋﺷــر درﻫﻣــﺎ ﺑــدﯾﻧﺎر ذﻫﺑــﻲ ﯾﺗﺿــﺢ ذﻟــك ﻣــن
ﻗــول ﺻــﻔﻲ اﻟــدﯾن اﻟﻣﻐﻧــﻲ ﺑﯾﺎﻧــﻪ ﻛــﺎن ﻟــﻪ ﻓــﻲ ﺧﻼﻓــﺔ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻــم ﺑــﺎﷲ " ﻣرﺗــب ﻓــﻲ اﻟــدﯾوان ﻛــل ﺳــﻧﺔ
٢٤٩
ﻧظﺎم دﻓﻊ رواﺗب ﺟﯾش اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق …
)(١٢١
أي ان ﺳﻌر ﺻرف اﻟدﯾﻧﺎر اﻟواﺣد ﺧﻣﺳﺔ اﻻف دﯾﻧﺎر ﯾﻛون ﻋﻧﻬﺎ دراﻫم ﻣﺑﻠﻎ ﺳﺗﯾن اﻟف درﻫم
اﻟواﺣد = ١٢درﻫﻣﺎً ورﺑﻣﺎ ﯾﻌود ذﻟك اﻟﻰ ﺗﻧﺎﻗص اﻟﻔﺿﺔ زﻣن اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ اﻟﻣذﻛور .
وﻛﺎﻧ ــت ﺗﺻ ــرف ﻟﻣﻧﺗﺳ ــﺑﻲ اﻟﺟ ــﯾش اﻟﻌﺑﺎﺳ ــﻲ ﻣﺧﺻﺻ ــﺎت طﻌ ــﺎم ﯾطﻠ ــق ﻋﻠﯾﻬ ــﺎ ) ارﺗ ــب او
)(١٢٢
وﻟﻣﺎ ﻛﺎن ﻣن اﻟﺿروري ان ﯾﺳﺗﺑدل اﻟﺟﯾش ﻣﻼﺑﺳـﻪ ﻋﻧـد اﺑﺗـداء ﻛـل ﻣـن ﻓﺻـﻠﻲ اﻟﺷـﺗﺎء اﻗﺎﻣﺔ(
واﻟﺻﯾف ﻟذﻟك ﻓﺎن اﻟدوﻟﺔ ﻛﺎﻧت ﺗﺗﺣﻣل ﻣﺳؤوﻟﯾﺔ ﺗوزﯾﻊ اﻟﻣﻼﺑس ﻋﻠﻰ اﻟﺟﻧد .ﯾظﻬر ذﻟـك ﻛﻠـﻪ ﻣـن
ﻗــول ﻧﺎﺋــب اﻟــوزﯾر ﺑــن اﻟﺑﺧــﺎري ﻟﺧﺷــﺗرﯾن اﺣــد اﻣــراء ﺻــﻼح اﻟــدﯾن اﻻﯾــوﺑﻲ اﻟــذي ﻟﺟــﺄ اﻟــﻰ ﺑﻐــداد
ﻣﻠﺗﻣﺳﺎ ﻣن اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ اﻟﻧﺎﺻر ﻟدﯾن اﷲ ان ﯾﻘطﻌﻪ اﻗطﺎﻋﺎ ﻛﺑﯾ ار ﻟﻪ وﻟﺟﻧدﻩ ﻓﺎﺟﺎﺑـﻪ اﻟـوزﯾر " ﻫـذا اﻟﻘـدر
ﻛﺑﯾــر ﻫــﺎ ﻫﻧــﺎ ﻣﻣﺎﻟﯾــك اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ ارزاﻗﻬــم ﻣﻘــررة ﺑﻘــدر ﺣــﺎﺟﺗﻬم ﺣﺗــﻰ اﻧﻧــﺎ ﻧﻌطــﯾﻬم ﻣــن اﻟﻣﺧــزن اﻟﺧﺑــز
)(١٢٣
.وﻻ ﺗوﺿﺢ اﻟﻣﺻﺎدر ﻣﻘدار واﻟﻠﺣم وﺛﯾﺎب اﻟﺻﯾف واﻟﺷﺗﺎء ﺑﻘدر ﻣﺎ ﯾﺣﺗﺎﺟون اﻟﯾﻪ ﻣن اﻟﻧﻔﻘﺔ"
اﻟﺟ ارﯾــﺎت )ﻣﺧﺻﺻــﺎت اﻟطﻌــﺎم( اﻟﺗــﻲ ﺗوزﻋﻬــﺎ اﻟدوﻟــﺔ ﻋﻠــﻰ اﻟﺟﻧــد اﻻ ان اﻟﺑوزﺟــﺎﻧﻲ ﯾﺷــﯾر اﻟــﻰ ان
ﻣﻘﺎدﯾرﻫﺎ ﻛﺎﻧت ﻣﺧﺗﻠﻔﺔ ﺣﯾث ﯾﺗﺑﻊ ﻣﺑدأ اﻟﺗﻔﺎﺿل ﻓﻲ ﺗوزﯾﻌﻬﺎ ﻓﺎﻟذي ﻣرﺗﺑﺗﻪ ﻋﺎﻟﯾﺔ ﻓـﻲ اﻟﺟـﯾش ﯾﺗﺳـﻠم
ﺣﺻﺔ اﻋﻠﻰ ﻣن اﻟرﺗﺑﺔ اﻻدﻧﻰ ﻓﺎﻻدﻧﻰ)(١٢٤وﻛﺎن اﻟﺧﻠﻔﺎء ﯾوزﻋون اﻟﺣﻠـوى واﻻطﻌﻣـﺔ ﻋﻠـﻰ اﻟﻣﻣﺎﻟﯾـك
)(١٢٥
ﻛﻣــﺎ ﻛﺎﻧــت اﻟدوﻟــﺔ ﺗﺻــرف ﻟﻠﺟﻧــد ﻧوﻋ ـﺎً اﺧــر ﻣــن واﻻﻣ ـراء ﺑﻣﻧﺎﺳــﺑﺔ زﯾــﺎراﺗﻬم اﻟﻣﺷــﺎﻫد اﻟﻣﻘدﺳــﺔ
)(١٢٦
وﻻ ﺗﺷ ــﯾر اﻟﻣﺻ ــﺎدر اﻟ ــﻰ اﻟﺟ ارﯾ ــﺔ وﻫ ــﻲ ﻋﻠوﻓ ــﺔ اﻟ ــدواب ﻣ ــن اﻟﺗ ــﺑن واﻟﺷ ــﻌﯾر واﻟﻘ ــت واﻟﻘﺻ ــﯾل
ﻣﻘﺎدﯾرﻫﺎ .وﯾﺑدو ان ﻣﻌظﻣﻬﺎ ﻛﺎﻧت ﻣﺗﺳﺎوﯾﺔ ،اذ ﯾؤﻛد اﻟﺑوزﺟﺎﻧﻲ اﻟﻰ ان ﻋﻠوﻓﺔ اﻟدواب ﻫﻲ اﯾﺿﺎ
ﻧــوع ﻣــن اﻟﺟ ارﯾــﺎت إﻻ اﻧﻬــﺎ ﻻ ﺗﺧﺗﻠــف ﻛــﺄﺧﺗﻼف اﻟﺟ ارﯾــﺎت اﻻﺧــرى )ﻣﺧﺻﺻــﺎت اﻟطﻌــﺎم( ،ﻻن
)(١٢٧
. اﻛﺛر اﻟدواب ﺗﻛون ﻋﻠوﻓﺗﻬﺎ ﻣﺗﺳﺎوﯾﺔ
وﯾﻼﺣظ اﻧﻪ ﻓﻲ ﺣﺎﻻت اﻟﻐﻼء ،ﻗد ﺗﺻرف رواﺗب اﻟﺟﻧد ﺑﻛﺎﻣﻠﻬﺎ ﻋﯾﻧـﺎ ﻻ ﻧﻘـدا ﻟﻠﺗـﺄﺛﯾر ﻓـﻲ
اﻻﺳــﻌﺎر واﻋﺎدﺗﻬــﺎ اﻟــﻰ وﺿــﻌﻬﺎ اﻟطﺑﯾﻌــﻲ ،ﻓﻧظـ ار ﻟطــول ﻓﺗـرة ﺣﺻــﺎر اﻟﺳــﻠطﺎن ﻣﺳــﻌود ﻟﺑﻐــداد ﻓــﻲ
ﺳــﻧﺔ ) ٥٥١ﻫــ١١٥٦/م( ﺧﺷــﻲ اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ اﻟﻣﻘﺗﻔــﻲ ﻣــن ظــﺎﻫرة ارﺗﻔــﺎع اﺳــﻌﺎر اﻟﻣـواد اﻟﻐذاﺋﯾــﺔ ،ﻟــذﻟك
ﻗــرر " ﻓــﺗﺢ اﻻﻫ ـراء )ﻣﺧــﺎزن اﻟﻐــﻼل( واﻗﺗﺻــر ﻟﻼﺟﻧــﺎد ﻓــﻲ اﻻﻋطﯾــﺎت ﻋﻠــﻰ ﺗﻔرﯾــق اﻟﺗﻣــور ﻓــﯾﻬم
واﻟﻐــﻼت .واﺧــذوﻫﺎ ،واﺣﺗــﺎﺟوا اﻟــﻰ اﺛﻣﺎﻧﻬــﺎ ﻓــﻲ اﻟﻧﻔﻘــﺎت ﻓرﻣوﻫــﺎ ﻓــﻲ اﻻﺳ ـواق وﺑﺎﻋوﻫــﺎ ﺑﺎﻟــدﯾﻧﺎر .
)(١٢٨
وﺑﺳﺑب ارﺗﻔﺎع اﻻﺳﻌﺎر ﻗﺑل وﺑﻌد ﻣﺑﺎﯾﻌـﺔ اﻟﻧﺎﺻـر ﻟـدﯾن اﷲ ﻓﺧﻣد ﺑذﻟك اﺳﺗﻌﺎر ﻧﺎر اﻻﺳﻌﺎر "
ﺑﺎﻟﺧﻼﻓــﺔ ،ﺗﻘــدم ﻫــذا اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ ﺑﻌــد ﻣﺑﺎﯾﻌﺗــﻪ ﺳــﻧﺔ )٥٧٥ﻫ ــ١١٧٩/م( ﻣﺑﺎﺷ ـرة اﻟــﻰ وزﯾ ـرﻩ ﺑــﺎن ﯾﻔــﺗﺢ
ﻣﺧــﺎزن اﻟﺣﺑــوب وﺑﯾﻌﻬــﺎ اﻟــﻰ اﻟﻧــﺎس وان ﯾﻌطــﻰ اﻟﺟﻧــد ارزاﻗﻬــم ﻋﯾﻧــﺎ ﻻ ﻧﻘــدا ،ﻓﻔﻌــل ذﻟــك اﻟــوزﯾر ،
)(١٢٩
. ﻓرﺧﺻت اﻻﺳﻌﺎر وﻛﺛرت اﻟﺧﯾرات
وﻛــﺎن ﻣــن ﻋــﺎدة اﻟﺧﻠﻔــﺎء ﻣــﻧﺢ اﻟﺟﻧــد واﻻﻣـراء ﻫــداﯾﺎ ﯾطﻠــق ﻋﻠﯾﻬــﺎ اﺳــم " ﺧﻠﻌــﺔ " وﻫــﻲ " ﻣــﺎ
)(١٣٠
وﻛﺎﻧت ﻫذﻩ اﻟﺧﻠﻊ ﺗﺻرف ﻣن اﻟﻣﺧزن ﻓﻲ ﻣﻧﺎﺳﺑﺗﯾن ﯾﻌطﯾﻬم اﻻﻧﺳﺎن ﻏﯾرﻩ ﻣن اﻟﺛﯾﺎب ﻣﻧﺣﺔ "
اﺳﺎﺳــﯾﺗﯾن ﻫﻣــﺎ ﻋﻧــد ﻣﺟــﻲء ﺧﻠﯾﻔــﺔ ﺟدﯾــد اﻟــﻰ اﻟﺣﻛــم ،وﻋﻧــد اﻧﻘﺿــﺎء ﺷــﻬر رﻣﺿــﺎن وﺣﻠــول ﻋﯾــد
اﻟﻔطر وﻣن اﻟﻣﻧﺎﺳﺑﺔ اﻻوﻟﻰ ﯾروى اﻧﻪ ﻟﻣﺎ اﺳﺗﺧﻠف اﻟﻣﺳﺗﻧﺟد ﺑﺎﷲ ﻓﻲ ﺳﻧﺔ )٥٥٥ﻫـ١١٦٠/م( ﺧﻠﻊ
٢٥٠
ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﺧﺿر اﻟﯾﺎس
)(١٣١
وﻟﻣــﺎ اﺳــﺗﺧﻠف اﻟﻣﺳﺗﺿــﻲء ﺑــﺄﻣر اﷲ ﻓــﻲ ﺳــﻧﺔ )٥٦٦ﻫ ــ١١٧٠/م( " ﺧﻠــﻊ ﻋﻠــﻰ ارﺑــﺎب اﻟدوﻟــﺔ
ﻋﻠــﻰ ارﺑ ــﺎب اﻟدوﻟــﺔ واﻟﻘﺿ ــﺎة واﻟﺟﻧــد وﺟﻣﺎﻋ ــﺔ ﻣــن اﻟﻌﻠﻣ ــﺎء وﺣﻛــﻰ ﺧﯾ ــﺎط اﻟﻣﺧــزن اﻧ ــﻪ ﻓﺻــل اﻟﻔـ ـﺎً
)(١٣٢
وﺑﻌد ﻣﺑﺎﯾﻌﺔ اﻟﻧﺎﺻر ﻟدﯾن اﷲ ﺑﺎﻟﺧﻼﻓـﺔ ﺳـﻧﺔ ) ٥٧٥ﻫــ١١٧٩/م( اﻣـر وﺛﻼﺛﻣﺎﺋﺔ ﻗﺑﺎء اﺑرﯾﺳم "
)(١٣٣
وﻟﻣﻧﺎﺳﺑﺔ ﺑﯾﻌﺔ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻـم ﺑـﺎﷲ ﺑﺎﻟﺧﻼﻓـﺔ ﺳـﻧﺔ " ﺑﺎﻟﺧﻠﻊ واﻟﺗﺷرﯾﻔﺎت ﻋﻠﻰ اﻻﻣراء وارﺑﺎب اﻟدوﻟﺔ
)٦٤٠ﻫ ــ١٢٤٢/م( " ﻓرﻗــت اﻟﺧﻠــﻊ ﻣــن اﻟﻣﺧــزن اﻟﻣﻌﻣــور ﻋﻠــﻰ ارﺑﺎﺑﻬــﺎ ﻣــن ﺧدﻣــﺔ اﻟﺑــﺎب واﻟﺣﺎﺷــﯾﺔ
)(١٣٤
وﻣن ﺟرت ﻋﺎدﺗﻪ ﺑذﻟك ﻓﺑﻠﻐت ﺛﻼﺛﺔ اﻻف وارﺑﻌﻣﺎﺋﺔ وﻧﯾﻘﺎً وﻋﺷرﯾن ﺧﻠﻌﺔ "
اﻣﺎ ﻣﻧﺎﺳﺑﺔ ﻋﯾد اﻟﻔطر ﻓﻠـدﯾﻧﺎ اﺷـﺎرﺗﺎن ﻋـن ﺗوزﯾـﻊ اﻟﺧﻠـﻊ ﻋﻠـﻰ اﻻﻣـراء ﻟﻣﻧﺎﺳـﺑﺔ ﻋﯾـد اﻟﻔطـر
اﻻوﻟــﻰ ﺗــذﻛر اﻧــﻪ ﺑﺣﻠــول ﻋﯾــد اﻟﻔطــر ﻓــﻲ ﺳــﻧﺔ )٦٣٧ﻫ ــ١٢٣٩/م( " ﺧﻠــﻊ اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ اﻟﻣﺳﺗﻧﺻــر ﺑــﺎﷲ
)(١٣٥
وﺑﻠﻎ ﻋدد اﻟﻣﺧﻠوع ﻋﻠـﯾﻬم اﻛﺛـر ﻋﻠﻰ وزﯾرﻩ اﺣﻣد ﺑن اﻟﻧﺎﻗد وﻋﻠﻰ ﻣﻣﺎﻟﯾﻛﻪ وﻋﻠﻰ ﻛﺎﻓﺔ اﻻﻣراء "
)(١٣٦
اﻣـ ـ ــﺎ اﻻﺷـ ـ ــﺎرة اﻟﺛﺎﻧﯾـ ـ ــﺔ ﻓﺗـ ـ ــذﻛر اﻧـ ـ ــﻪ ﺑﺣﻠـ ـ ــول ﻋﯾـ ـ ــد اﻟﻔطـ ـ ــر ﻓـ ـ ــﻲ ﺳـ ـ ــﻧﺔ ﻣـ ـ ــن ﺛﻼﺛـ ـ ــﺔ ﻋﺷـ ـ ــر اﻟﻔ ـ ـ ـﺎً
)(١٣٧
. )٦٤٢ﻫـ١٢٤٤م( ﻓرﻗت ﺧﻠﻊ اﻟﻣﺧزن ﻋﻠﻰ ارﺑﺎﺑﻬﺎ ﺟرﯾﺎ ﻋﻠﻰ اﻟﻌﺎدة
وﻻﺑــد ان ﻧﺗﻧــﺎول ﻓــﻲ اﻟﺑﺣــث ﻧﻘطــﺔ ﺟوﻫرﯾــﺔ ﺗﺗﻣﺛــل ﻓــﻲ اﻟﺗرﺗﯾﺑــﺎت اﻟﺗــﻲ اﺗﺑﻌــت ﻓــﻲ ﺗوزﯾــﻊ
اﻟرواﺗــب ﻋﻠــﻰ اﻟﺟﻧــد .ﻟﻘــد اﻋﺗﻣــدت اﻟدوﻟــﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳــﯾﺔ ﻋﻠــﻰ اﻟﺟــﯾش اﻟﻧظــﺎﻣﻲ ،وﺟــرى ﺗﻧظﯾﻣــﻪ ﻋﻠــﻰ
)(١٣٨
ﺣﯾث ﻛـﺎن ﯾﺧﺻـص ﻟﻛـل اﻣﯾـر ﻓـﻲ دﯾـوان اﻟﻌـرض ﺳـﺟﻼ ﯾﺗﺿـﻣن ﻋـدة اﺟﻧـﺎد اﺳﺎس اﻟﻘﯾﺎدات
)(١٤٠ )(١٣٩
ﺣﯾــث وﯾﺗـوﻟﻰ ﻣﻬﻣــﺔ ﺗﺣﻠﯾـﺔ اﻟﺟﻧــد ﻣوظـف ﻓــﻲ اﻟـدﯾوان ﯾﺳــﻣﻰ "اﻟﻣﺣﻠـﻲ" ﻛـل اﻣﯾـر وﺣﻠﯾــﺗﻬم
ﯾــذﻛر ﻓــﻲ اﻟﺗﺣﻠﯾــﺔ اﺳــم اﻟرﺟــل وﻧﺳــﺑﻪ وﺟﺎرﯾــﻪ أي راﺗﺑــﻪ وﺳــﻧﻪ وﻗــدﻩ وﻟوﻧــﻪ واوﺻــﺎف ﺟﺑﻬــﺔ اﻟرﺟــل
)(١٤١
وﻛذﻟك ﻟون اﻟﺷﻌر اذ ﻛﺎن اﻟﻣﺣﻠون ﯾﺗﺷـددون ﺣﺗـﻰ وﺣﺎﺟﺑﯾﻪ وﻋﯾﻧﯾﻪ واﻧﻔﻪ ،وﻋﻼﻣﺎﺗﻪ اﻟﻔﺎرﻗﺔ
ﻓﻲ ذﻛر ﻟـون اﻟﺷـﻌر ان ﻛـﺎن طﺑﯾﻌﯾـﺎ او ﻣﺻـﺑوﻏﺎ اذ ﻛـﺎﻧوا " ﯾﻘوﻟـون ﻓـﻲ دﯾـوان ﻋـرض اﻟﺟـﯾش ﻓـﻲ
)(١٤٢
ﺑﻐــداد ﻟﻣــن ﯾﺧﺿــب اذا ذﻛــروا ﺣﻠﯾﺗــﻪ ﻣﺳــﺗﻌﺎر " وﻫــﻲ ﻛﻧﺎﯾــﺔ ﻟطﯾﻔــﺔ ﻛﻣــﺎ ﯾﻘــول اﺑــن اﺑــﻲ اﻟﺣدﯾــد
)(١٤٣
وﯾذﻛر اﯾﺿﺎ ﻓﻲ اﻟﺗﺣﻠﯾﺔ ﺷﯾﺎت اﻟدواب اﻟﺗﻲ ﺗﻌود ﻟﻠﺟﻧد
ﻓﻲ ﺿوء اﻟﻣﻌﻠوﻣﺎت اﻟﺗﻲ ﯾوردﻫﺎ اﺑن وﻫب اﻟﻛﺎﺗـب ،ﯾﻣﻛـن اﻟﻘـول ان ﺗﻧظـﯾم ﺳـﺟل اﻟﻔرﻗـﺔ
)(١٤٤
اﻟﻌﺳﻛرﯾﺔ ﻛﺎن ﯾﺗم وﻓق اﻟﻧﻣوذج اﻻﺗﻲ
٢٥١
ﻧظﺎم دﻓﻊ رواﺗب ﺟﯾش اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق …
)(١٤٥
او ﺑﺻﯾﻐﺔ ﺛﺎﻧﯾﺔ ﻫﻲ :
اﻣﺎ ﻧظﺎم ﺗوزﯾﻊ اﻟرواﺗـب ﻋﻠـﻰ اﻟﺟﻧـد ،ﻓﺎﻧـﻪ ﻋﻧـدﻣﺎ ﯾﺣـﯾن ﻣوﻋـد ﺻـرف اﻟرواﺗـب ،ﯾﻔﺗـرض
ﻣ ــن ﻛﺗ ــﺎب دﯾـ ـوان اﻟﻌ ــرض او دﯾـ ـوان اﻟﺟﻧ ــد ،ﻗﯾ ــﺎﻣﻬم ﺑﺎﻋ ــداد ﻋﻣ ــل ﺗﻔﺻ ــﯾﻠﻲ او ﺣﺳ ــﺎب ﺗﻔﺻ ــﯾﻠﻲ
ﯾﺗﺿــﻣن اﺳــﻣﺎء اﻟﺟﻧــد وﻣﻘــدار ارﺗــب ﻛــل ﺟﻧــدي ﻓﺿــﻼ ﻋــن ارﺗــب اﻟﻘﺎﺋــد ﺛــم ﯾﺛﺑــت ﻓــﻲ اﺳــﻔل اﻟﻌﻣــل
)(١٤٦
وﻻﻧﺟـﺎز ﻫـذا اﻟﻌﻣـل ،ﻓﻘـد ﺧﺻـص اﻋداد اﻟﺟﻧد وﻣﺟﻣـوع اﺳـﺗﺣﻘﺎﻗﻬم وﺑﺿـﻣﻧﻪ اﺳـﺗﺣﻘﺎق اﻟﻘﺎﺋـد
ﻓﻲ دﯾوان اﻟﻌرض ﻣﺟﻠس ﯾﺗوﻟﻰ ﺻرف رواﺗب اﻟﺟﻧد او ﻣﻌﺎﯾﺷﻬم .ﯾـروي ان ﻧظـﺎم اﻟـدﯾن ﺑـن ﻋﺑـد
)(١٤٧
.وﻫـذا اﻟﻣﺟﻠـس ﯾﺷـﺑﻪ اﻟﻣﻧﻌم اﻟﻧﺑدﺋﯾﺟﻲ " ﺟﻌل ﻓﻲ دﯾوان اﻟﻌرض ﻋﻠـﻰ اطـﻼق ﻣﻌـﺎﯾش اﻟﺟﻧـد
)(١٤٨
وﻣـن ﻫـذا اﻟﻣﺟﻠـس ﻛﺎﻧـت ﻣﺟﻠس اﻻﻋطﺎء واﻟﺗﻔرﻗﺔ اﻟذي ﯾرد ذﻛرﻩ ﻓـﻲ اﻟﻌﺻـر اﻟﻌﺑﺎﺳـﻲ اﻟﺛـﺎﻧﻲ
ﺗﺧرج ﺳﺟﻼت اﻟﺟﻧد اﻟﺗﻲ ﺗﺗﺿﻣن اﺳﻣﺎءﻫم وﺣﻠﯾﻬم وﻣﺑﻠﻎ رواﺗﺑﻬم اﻟﻰ ﻣوظﻔﯾن ﯾﺳﻣون " اﻟﻣﻧﻔﻘـﯾن
" اﻟذﯾن ﺗﻘﻊ ﻋﻠﻰ ﻋﺎﺗﻘﻬم ﻣﺳؤوﻟﯾﺔ ﺗوزﯾﻊ اﻟرواﺗب ﻋﻠﻰ اﻟﺟﻧد ﺣﯾـث " ﯾﺗوﻟـون ﻋرﺿـﻬم وﯾﻘـﺑض ﻣـن
ﺻﺣﺔ ﺣﻠﯾﺗﻪ ﻣﻧﻬم " ﺛم ﯾﻘوﻣون ﺑﻌد ذﻟك ﺑرﻓﻊ اﻟﺣﺳﺎب اﻟﻰ دﯾوان اﻟﺟﯾش " ﺑﻣﺎ ﯾﻧﻔﻘوﻧﻪ ،وذﻛر ﻣـﺎ
ﯾوﻓروﻧﻪ ﻣن ﺟﺎري ﻟم ﯾﺻﺢ ﻋرﺿﻪ ﻣن اﻟﺑدﻻء واﻟدﺧﻼء واﻟﻐﯾﺎب").(١٤٩
اﻣﺎ ﻣوﻋد ﺗوزﯾﻊ اﻟرواﺗب ﻋﻠﻰ اﻟﺟﻧد ،ﻓﺗؤﻛد اﻟﻣﺻﺎدر ان اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻛﺎﻧت ﻛﻣﺎ ﻣر
ﺳﺎﺑﻘﺎ ،ﻗد ﺧﺻﺻـت ﻟﻼﻣـراء واﻟﺟﻧـد ﻣﻌﺎﺷـﺎت ﺳـﻧوﯾﺔ ،وﻫـذا ﯾﻌﻧـﻲ ان ﻫـذﻩ اﻟﻣﻌﺎﺷـﺎت او اﻟرواﺗـب
ﺗﺻــرف ﻣ ـرة واﺣــدة ﻓــﻲ اﻟﺳــﻧﺔ وﻟﻛــن ﻫــذﻩ اﻟﻣﺻــﺎدر ﻻ ﺗﺷــﯾر اﻟــﻰ اﻟﺷــﻬر اﻟــذي ﺗطﻠــق ﺑــﻪ اﻟرواﺗــب
ﻟﻠﺟﻧد .وﻟﻛـن ﻟﻣـﺎ ﻛﺎﻧـت اﻟﺧﻼﻓـﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳـﯾﺔ ﻗـد اﻋﺗﻣـدت ﻓـﻲ ﺟﺑﺎﯾﺎﺗﻬـﺎ ﻟﻌواﺋـد اﻟﺿـراﺋب ﻋﻠـﻰ اﺳـﻠوب
)(١٥٠
وﻟﻣ ــﺎ ﻛﺎﻧ ــت ﻗـ ــد ﺟ ــرت اﻟﻌ ــﺎدة ﻓ ــﻲ ﻋﻬ ــود ﺳ ــﺎﺑﻘﺔ ان ﯾـ ــؤدي اﻟﻣﻘﺎطﻌ ــﺎت ﻓ ــﻲ ﻏﺎﻟ ــب اﻻﺣـ ـوال
اﻟﻣﻘﺎطﻌون ﻟﻠدوﻟﺔ اﻟﻣﺑﻠﻎ اﻟﻣﻘطوع او ﻣﺎ ﯾﺳﻣﻰ ﺣق ﺑﯾت اﻟﻣﺎل ﻓﻲ اﻟﻣﻘﺎطﻌﺔ وﻛذﻟك ﺿرﯾﺑﺔ اﻟﺟزﯾﺔ
)(١٥١
، ﻋﻠــﻰ اﺳــﺎس اﻟﺳــﻧﺔ اﻟﻬﻼﻟﯾــﺔ )اﻟﻘﻣرﯾــﺔ( وﺗﺣدﯾــدا ﻓــﻲ ﺷــﻬر ﻣﺣــرم ﻣــن ﺷــﻬور اﻟﺳــﻧﺔ اﻟﻣــذﻛورة
٢٥٢
ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﺧﺿر اﻟﯾﺎس
ﻟذﻟك ﻓﻣن ﻏﯾر اﻟﻣﺳـﺗﺑﻌد ان ﺗﻘـوم اﻟدوﻟـﺔ ﺑﺻـرف رواﺗـب اﻟﺟﻧـد ﻓـﻲ ﺷـﻬر ﻣﺣـرم اﯾﺿـﺎ ﺣﯾـث ﻣوﻋـد
ﺟﺑﺎﯾﺔ اﻣوال اﻟﻣﻘﺎطﻌﺎت واﻟﺟزﯾﺔ .
وﯾﺑــدو ان اﻟرواﺗــب ﻛﺎﻧــت ﺗــدﻓﻊ ﻟﻠﺟﻧــد ﺑﺎﻧﺗظــﺎم ﺑــدﻟﯾل ان اﻟﻣﺻــﺎدر اﻟﺗﺎرﯾﺧﯾــﺔ ﻟــم ﺗﺳــﺟل أي
ﺣﺎدﺛﺔ ﺷـﻐب ﻗـﺎم ﺑﻬـﺎ اﻟﺟﻧـد ﻓـﻲ ﻫـذﻩ اﻟﻔﺗـرة وﺣﺗـﻰ ﺳـﻧﺔ )٦٤٨ﻫــ١٢٥٠/م( ،ﺑﺎﺳـﺗﺛﻧﺎء ﺣﺎدﺛـﺔ ﻓردﯾـﺔ
اﺷــﺎر اﻟﯾﻬــﺎ ﻣؤﻟــف اﻟﺣـوادث اﻟﺟﺎﻣﻌــﺔ ﻣــن ان اﺣــد اﻟﺟﻧــود اﻻﺗـراك ﻗــﺎم ﺑﻣﺣﺎوﻟــﺔ اﻏﺗﯾــﺎل ﻣؤﯾــد اﻟــدﯾن
اﻟﻘﻣﻲ وزﯾر اﻟﻣﺳﺗﻧﺻر ﺑﺎﷲ ﻓﻲ ﺳﻧﺔ )٦٢٨ﻫـ١٢٣٠/م( ،وﺑﻌد ﻓﺷل اﻟﻣﺣﺎوﻟﺔ واﻟﻘﺎء اﻟﻘـﺑض ﻋﻠﯾـﻪ
اﻋﺗرف ﺑﺎﻟداﻓﻊ اﻟذي ﺣﻣﻠﻪ ﻋﻠﻰ ذﻟـك " ﻓـذﻛر ان ﻟـﻪ ﻣـدة ﻟـم ﯾﺻـﻠﻪ ﺷـﻲء ﻣـن ﻣﻌﯾﺷـﺗﻪ ،وﻫـو ﻣـﻼزم
)(١٥٢
. اﻟﺧدﻣﺔ ،وﻗد اﺿرﺑﻪ ذﻟك ،ﻓﺣﻣﻠﻪ ﻓﻘرﻩ وﺣﺎﺟﺗﻪ وﻏﯾظﻪ ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﻓﻌل
وﯾﺑــدو ان دﻓــﻊ اﻟدوﻟــﺔ رواﺗــب اﻟﺟﻧــد ﺑﺎﻧﺗظــﺎم ،ﯾﻌــود اﻟــﻰ ان ﻋﻧﺎﯾــﺔ اﻟﺧﻠﻔــﺎء ﻓــﻲ ﻫــذﻩ اﻟﻔﺗ ـرة
)(١٥٣
ﻛوﺳـﯾﻠﺔ ﻟزﯾـﺎدة اﻟﻣـوارد وﺗﺣﺳـﯾن ﻛﺎن ﻣﻧﺻﺑﺎ ﺑﺎﻟدرﺟـﺔ اﻻﺳـﺎس ﻋﻠـﻰ ﺗﻧﻣﯾـﺔ اﻟﺿـراﺋب واﻟﻣﻛـوس
)(١٥٤
ﻛﻣــﺎ ﻛــﺎن ﺻــﺎﺣب دﯾ ـوان اﻟﻣﺧــزن ﯾﺣــث اﻟﻣﺳــؤوﻟﯾن ﻋــن ﺟﺑﺎﯾــﺔ اﻻﻣ ـوال ﺑﻌــدم اﻟﻣﯾ ـزان اﻟﻣــﺎﻟﻲ
)(١٥٥
وﻛـﺎن ﺻـﺎﺣب اﻟﻣﺧـزن ﺑزﯾﺎ ارﺗـﻪ ﻟﻠﻣـدن ﯾﺳـﺗﺧدم ﺗﺄﺧﯾرﻫﺎ وارﺳـﺎﻟﻬﺎ ﺑﺳـرﻋﺔ اﻟـﻰ اﻟـدﯾوان اﻟﻣـذﻛور
اﻟطﯾـور )اﻟﺣﻣــﺎم اﻟ ازﺟــل( ﻓــﻲ اﻋـﻼم اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ ﻓــﻲ ﺑﻐــداد ﺑﻣﻘــﺎدﯾر اﻻﻣـوال اﻟﻣﺟﺑــﺎة ﻣــن دواوﯾــن اﻟﻣــدن
)(١٥٦
. ﻓﻲ اﻟﻌراق
وﺳﺎﻋد اﻻﺳﺗﻘرار اﻟﺳﯾﺎﺳﻲ ﻋﻠﻰ ازدﻫﺎر ﺗﺟﺎرة اﻟﻌـراق اﻟدوﻟﯾـﺔ ،ﻛﻣـﺎ ان اﻻﺣـوال اﻟﺳﯾﺎﺳـﯾﺔ
واﻻﻗﺗﺻﺎدﯾﺔ ﻛﺎﻧت ﻣﻼﺋﻣﺔ ،ﻓﺑﻌد ﻓﺗـرة طوﯾﻠـﺔ ﻣـن ﻋـدم ﺗـوﻓر اﻟﻔﺿـﺔ ،اﺻـﺑﺢ ﻟـدى دور اﻟﺳـك ﻓـﻲ
اﻟﻌراق واﻟﺑﻠدان اﻟﻣﺟﺎورة ﻛﻣﯾﺎت ﻛﺎﻓﯾﺔ ﻟﺳك اﻋداد ﻛﺑﯾرة ﻣن اﻟدراﻫم وﺑدأ ﺗدﻓﻘﻬﺎ ﻣن ﺟدﯾـد ﻣـن اﺳـﯾﺎ
اﻟوﺳـطﻰ ورﺑﻣـﺎ ﻓــﻲ رﻛـب اﻟﺟﯾــوش اﻟﺧوارزﻣﯾـﺔ اﻟﻣﺗﺟــﻪ ﻏـرب ﻓــﺎرس وﻣﻛـن ﺗ ازﯾــدﻫﺎ اﻟﻣﻧـﺗظم اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ
اﻟﻣﺳﺗﻧﺻر ﺑﺎﷲ ﻣن اﺻدار ﻗطﻊ ﻧﻘدﯾﺔ ﻓﺿﯾﺔ اﻛﺛـر ﻣـن اﻟﺳـﺎﺑق وﻣﻧـﻊ ﻓـﻲ ﻋـﺎم )٦٣٢ﻫــ١٢٣٤/م(
إﺳﺗﻌﻣﺎل ﻗطﻊ اﻟﻌﻣﻼت اﻟذﻫﺑﯾﺔ اﻟﺗﻲ ﺣﻠت ﻣﺣـل اﻟـدراﻫم ﻣﻧـذ وﻗـت طوﯾـل وﺑﻣـرور اﻟـزﻣن اﺻـﺑﺣت
)(١٥٧
. اﻟدراﻫم ﻛﺛﯾرة ﺟدا ،ﺣﺗﻰ ان ﻣﻌدل ﺻرﻓﻬﺎ اﻧﺧﻔض وﺗوﺟب رﻓﻌﻬﺎ ﺑﺎﻣر اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ
ان ﻏﻧﻰ اﻟﺧزن ﻓﻲ ﺧﻼﻓﺔ اﻟﻣﺳﺗﻧﺻر ﺑﺎﷲ ﺟﻌﻠﻪ ﻗﺎد ار ﻋﻠﻰ دﻓـﻊ رواﺗـب اﻟﺟﻧـد اﻟﻘـداﻣﻰ ﺑـل
اﻟﻣﺟﻧــدون ﺣــدﯾﺛﺎ وﯾظﻬــر ذﻟــك ﻣﻣــﺎ ﯾروﯾــﻪ اﺑــن ﺷــﺎﻛر اﻟﻛﺗﺑــﻲ ﻣــن ان اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ اﻟﻣﺳﺗﻧﺻــر ﺑــﺎﷲ ﻟﻣــﺎ
اﻋﺗﻧﻰ " ﺑﺟﻣﻊ اﻟﺟﻧد ﻣن اﻗطﺎر اﻻرض ﻟـدﻓﻊ اﻟﺗﺗـﺎر اﺗﻔـق ﺟﻣﺎﻋـﺔ ﻣـن اﻟﺗﺟـﺎر وﺟﻣﻌـوا ﻣـﺎﻻ ﺧطﯾـ ار
وﺳﺄﻟوا اﻻﻧﻌﺎم ﻋﻠﯾﻬم ﺑﻘﺑوﻟﻪ واﻧﻔﺎﻗـﻪ ﻋﻠـﻰ اﻟﻐـزاة ،ودﻓﻌـوا اﻟﻣـﺎل اﻟـﻰ اﻟدوﯾـدار ﻓـﺄﻣر ﺑـﺎن ﯾـرد ﻋﻠـﯾﻬم
اﻟﻣﺎل وﻗﺎل :ﺟزاﻛم اﷲ اﻟﺧﯾر ،ﯾﻛﻔﯾﻧﺎ ﻣﻧﻛم اﻟدﻋﺎء ،وﻓﻲ ﺧزاﺋﻧﻧﺎ ﻣﺎ ﯾﻐﻧﻲ ﻋن ذﻟك").(١٥٨
وﯾظﻬر ان ﺣـوادث ﺷـﻐب اﻟﺟﻧـد وﺗـذﻣرﻫم ﺑﺳـﺑب ﺗـﺄﺧر ﺻـرف رواﺗـﺑﻬم ﺑـدأت زﻣـن اﻟﺧﻠﯾﻔـﺔ
اﻟﻣﺳﺗﻌﺻم ﺑﺎﷲ )٦٥٦-٦٤٠ﻫـ١٢٥٨-١٢٤٢/م( واﺑﺗداءا ﻣن ﺳﻧﺔ )٦٤٨ﻫـ١٢٥٠/م( ،روي اﻧﻪ
ﻓﻲ ﻫذﻩ اﻟﺳﻧﺔ " اﺳـﺗﻐﺎث طﺎﺋﻔـﺔ ﻣـن اﻟﺟﻧـد ﯾـوم اﻟﺟﻣﻌـﺔ ﻻﺟـل ارزاﻗﻬـم وﺗﺄﺧرﻫـﺎ ﺛـم ﺛـﺎر اﺧـرون ﻓـﻲ
ﺟــﺎﻣﻊ اﻟﺳــﻠطﺎن وﻣﻧﻌ ـوا اﻟﺧطﯾــب ﻣــن ﺻــﻌود اﻟﻣﻧﺑــر وذﻟــك ﻻﺟــل ﺟﺎﻣﻛﯾــﺎﺗﻬم )رواﺗــﺑﻬم( وﻣﺳــﺗﻬم
٢٥٣
ﻧظﺎم دﻓﻊ رواﺗب ﺟﯾش اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق …
)(١٥٩
وﯾﺑـدو ان ﺳـﺑب ﺗـﺄﺧر ﺻـرف اﻟرواﺗـب ﯾﻌـود اﻟﺣﺎﺟﺔ وﻛل ذﻟك ﻣن ﻋﻣل اﻟـوزﯾر ﺑـن اﻟﻌﻠﻘﻣـﻲ "
اﻟﻰ ﺗﺄﺧر ﺟﺑﺎﯾﺔ ﺿرﯾﺑﺔ اﻟﺧراج ﻓﻔـﻲ ﻫـذﻩ اﻟﺳـﻧﺔ أي ﻓـﻲ ﺳـﻧﺔ )٦٤٨ﻫــ١٢٥٠/م( ﺗـﺄﺧر اﺳـﺗﯾﻔﺎء ﻣـﺎ
ﺗﺿــﻣﻧﺗﻪ اﻟﺟرﯾــدة اﻟﻣﺧرﺟــﺔ ﻣــن اﻻﻣ ـوال اﻟﺑﺎﻗﯾــﺔ ﺑﺳــﺑب " ﻣزارﻋــﺔ ارﺑــﺎب اﻟﺟﺎﻫــﺎت " وادى ذﻟــك اﻟــﻰ
اﺧﺗﻼل اﻟﻣﺧزن وﻗﻠﺔ ﺣﺎﺻﻼﺗﻪ ،ﺑﺷﻛل ﺗﻌـذر ﻣﻌـﻪ ﻗﯾـﺎم اﻟﺧﻠﯾﻔـﺔ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻـم ﺑـﺎﷲ ﺑﻣﻬﺎﻣـﻪ ﻓـﻲ اﻛﺛـر
)(١٦٠
وﻟﻣﻌﺎﻟﺟــﺔ ﻫــذﻩ اﻻزﻣــﺔ اﻟﻣﺎﻟﯾــﺔ ،ﻛﻠــف اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻــم ﺑــﺎﷲ ﻗﺎﺋــدﻩ اﻗﺑــﺎل اﻟﺷ ـراﺑﻲ اﻻوﻗــﺎت
ﺑﺎﺳﺗﺧراج ﺗﻠك اﻻﻣوال "ﻓﺎﺳﺗﺧرﺟﻪ ﻓﻲ اﺳرع وﻗت ،وﻣﻧﻊ ارﺑﺎب اﻟﺟﺎﻫﺎت ﺑﻌد ذﻟك ﻣن اﻟزروع ﻣﻧﻌﺎ
)(١٦١
ﻛﻠﯾﺎ ﻓﻌﺎدت اﻟﺣﺎل ﻛﻣﺎ ﻛﺎﻧت اوﻻ واﺳﺗﺎﻗت اﻻﻣوال اﻟﻰ اﻟﻣﺧزن ،وﻛﺛرت اﻟﺣواﺻل "
وﻧظـ ار ﻟﻧﺟــﺎح اﻟدوﻟــﺔ ﻓــﻲ ﺣــل ازﻣﺗﻬــﺎ اﻟﻣﺎﻟﯾــﺔ ﯾﻣﻛــن اﻟﻘــول ان ﻣﺷــﻛﻠﺔ ﺗــﺄﺧر ﺻــرف رواﺗــب
اﻟﺟﻧد ﻫﻲ اﻻﺧرى ﻗد ﺣﻠت .وﻟﻛن ﻫذﻩ اﻟﻣﻌﺎﻟﺟﺔ ﻛﺎﻧت وﻗﺗﯾﺔ ،ﻓﺎﻟدوﻟـﺔ ﻗـد ﺻـﻣﻣت ﺳﯾﺎﺳـﺔ ﺟدﯾـدة
ﺗﻬدف ﻣن وراﺋﻬﺎ ﺗﻘﻠﯾص ﺣﺟم اﻟﻧﻔﻘﺎت اﻟﻣﺎﻟﯾﺔ اﻟﻣرﺻدة ﻟﻠﺟﻧد واﺗﺑﻌت ﻣن اﺟل ذﻟك اﺳﻠوﺑﯾن اﻻول
اﻟﺗﻠﻛؤ ﻓﻲ دﻓﻊ رواﺗب اﻟﺟﻧد ،واﻟﺛﺎﻧﻲ اﻟﺗﺧﻔﯾض اﻟﻛﺑﯾر واﻟﻣﺗﻌﻣد ﻻﻋداد اﻟﺟﻧد اﻟﻣﺳﺟﻠﯾن ﻓﻲ دﯾوان
اﻟﻌرض ،وﻫذان اﻻﺳﻠوﺑﺎن ﯾوﺿﺣﻬﻣﺎ اﺑن اﻟﻛﺎزروﻧﻲ ﺑﻘوﻟـﻪ " ﻓـﺄﺗﻔق ان ﻋﺳـﺎﻛر ﺑﻐـداد ﺗـﺄﻟﻣوا ﻏﯾـر
ﻣرة ﻣن ﺗﺄﺧﯾر ﻣﻌﺎﯾﺷﻬم وﺗرددوا اﻟﻰ اﻟدﯾوان ﻟذﻟك ﻓﺗﺎرة ﺗطﻠـق ﻟﻬـم وﺗـﺎرة ﯾـداﻓﻌون ﻋﻧﻬـﺎ او اﻗﺗﺿـت
اﻟﻣﻘــﺎدﯾر ان وﻻة اﻻﻣــر اﺳــﻘطوا ﻛﺛﯾ ـ ار ﻣــن اﻟﺟﻧــد ﻓﻠــم ﯾﺑــق ﻣــﻧﻬم اﻻ اﻟﻘﻠﯾــل اﻟﻧــزر" ) .(١٦٢وﯾﺑــدو ان
اﻻﺟراء اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻗد ﺑدأ ﺗطﺑﯾﻘﻪ اﺑﺗداءا ﻣـن ﺳـﻧﺔ )٦٥٠ﻫــ١٢٥٢/م( اذ ﯾﻘـول ﺻـﺎﺣب ﻛﺗـﺎب اﻟﺣـوادث
)(١٦٣
اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ اﻧﻪ ﻓﻲ ﻫذﻩ اﻟﺳﻧﺔ " ﻓﺎرق ﻛﺛﯾر ﻣن اﻟﺟﻧد ﺑﻐداد ﻻﻧﻘطﺎع ارزاﻗﻬم وﻟﺣﻘوا ﺑﺑﻼد اﻟﺷﺎم "
ﺛــم ﺑﻠــﻎ ﻫــذا اﻻﺟـراء ذروﺗــﻪ ﻓــﻲ ﺳــﻧﺔ )٦٥٥ﻫــ٦٥٧/م( ،اذ ﻣﻬــد ﻟــﻪ اﺑــن اﻟﻌﻠﻘﻣــﻲ وزﯾــر اﻟﻣﺳﺗﻌﺻـم
ﺑﺎﷲ ﺑﺎﺟراء ﺗﻌداد ﻋﺎم ﻟﻠﺟﯾش ﻟﻣﻌرﻓﺔ ﺣﺟﻣﻪ وﺣﺟم اﻻﻣوال اﻟﻣطﻠوب اﻧﻔﺎﻗﻬﺎ ﻋﻠﯾﻪ ﻓﯾذﻛر اﻟﻬﻣذاﻣﻲ
ﻓــﻲ ﺳــﻧﺔ )٦٥٥ﻫــ٦٥٧/م( اﻣــر اﺑــن اﻟﻌﻠﻘﻣــﻲ " اﻟﻌــﺎرض ان ﯾﻌــرض اﻟﺟﻧــود ﺑﺎﻟﺗــدرﯾﺞ ﻓوﺟــﺎ ﻓوﺟــﺎ ،
وﺑﻌد ﺧﻣﺳـﺔ اﺷـﻬر اﺑﻠـﻎ اﻟﻌـﺎرض اﻟـوزﯾر ،ان اﻟﺟﻧـد ﻗـد ﺻـﺎروا ﻋـددا وﻓﯾـ ار وﺟﯾﺷـﺎ ﺟـ ار ار وان ﻋﻠـﻰ
)(١٦٤
وﯾﻔﻬـم ﻣـن ﻫـذﻩ اﻟرواﯾـﺔ اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ ان ﯾﻣﻧﺢ اﻟﻣﺎل ﻓﻌرض اﻟوزﯾر ﻋﻠﻰ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻم وﻟﻛﻧـﻪ )اﻋﺗـذر(
ان اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻم ﺑﺎﷲ ادرك ﻣﺎ ﺳﯾﻘدم ﻋﻠﯾﻪ وزﯾرﻩ اﺑن اﻟﻌﻠﻘﻣﻲ ﻣن اﺳﻘﺎط اﻟﺟﻧد ﻣـن اﻟـدﯾوان .
ﻓﻬو وﺣدﻩ ﯾﺗﺣﻣل ﻣﺳؤوﻟﯾﺔ ذﻟك ،وطﺑﻘﺎ ﻟﻣﺎ ورد ﻓﻲ اﺣد اﻟﻣﺻﺎدر ﻣن ﻣﻌﻠوﻣﺎت ﻓﺎن اﺑن اﻟﻌﻠﻘﻣـﻲ
دﺧــل ﻋﻠــﻰ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻــم ﺑﻌــد اﻟﻌــرض ﻣﻘﺗرﺣــﺎ ﻋﻠﯾــﻪ اﺳــﻘﺎط ) (١٥اﻟــف ﻣﻘﺎﺗــل وﻗــﺎل ﻟــﻪ " ان ﺟﻧــدك
ﻛﺛﯾــرون وﻋﻠﯾــك ﻛﻠــف ﻛﺛﯾ ـرة ،واﻟﻌــدو رﺟــﻊ ﻣــن ﺑــﻼد اﻟﻌﺟــم ،وﻋﻧــدي ﻣــن اﻟ ـرأي ان ﺗﻌطــﻲ دﺳــﺗو ار
)اذﻧـﺎً( ﻟﺧﻣﺳــﺔ ﻋﺷــر اﻟــف ﻓــﺎرس ﻣــن ﻋﺳــﻛرك ،وﺗــوﻓر ﻣﻌﻠــوﻣﻬم )رواﺗــﺑﻬم( ،ﻓﺎﺟﺎﺑــﻪ اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ اﻟــﻰ
ذﻟك ،ﻓﺧرج اﻟوزﯾر وﻋرض اﻟﻌﺳﻛر واﻧﺗﻘﻰ ﻣﻧﻬم ﺧﻣﺳﺔ ﻋﺷر اﻟف ﻓـﺎرس ﻧﻘـﺎوة اﻟﻌﺳـﻛر واﻋطـﺎﻫم
)(١٦٥
دﺳﺗو ار وﻣﻧﻌﻬم ﻣن اﻻﻗﺎﻣﺔ ﺑﺑﻐداد واﻋﻣﺎﻟﻬﺎ ،واﺧرج ﻟﻬم اوراق اﻟدﺳﺗور ،ﻓﺗﻔرﻗوا ﻓﻲ اﻟـﺑﻼد "
وﻛﺎﻧت ﻫذﻩ اﻟوﺟﺑﺔ اﻻوﻟﻰ ﺛم اﺗﺑﻌﻬﺎ اﺑن اﻟﻌﻠﻘﻣﻲ ﺑوﺟﺑﺔ ﺛﺎﻧﯾـﺔ وﯾـذﻛر اﻟﻣﺻـدر ذاﺗـﻪ ان ﻫـذا اﻟـوزﯾر
دﺧ ــل ﻋﻠ ــﻰ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻ ــم ﺑﻌ ــد اﺷ ــﻬر ﻣ ــن ﻟﻘﺎﺋ ــﻪ اﻻول " وﻋﻣ ــل ﻣﺛ ــل ﻣ ــﺎ ﻋﻣ ــل اوﻻ واﻋط ــﻰ دﺳ ــﺗو ار
٢٥٤
ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﺧﺿر اﻟﯾﺎس
ﻟﻌﺷ ـرﯾن اﻟــف ﻓــﺎرس " ،ﻓﺑﻠــﻊ ﻋــدد ﻣــﺎ اﺳــﻘطﻪ اﺑــن اﻟﻌﻠﻘﻣــﻲ ﻣــن اﻟــدﯾوان ) (٣٥اﻟــف ﻣﻘﺎﺗــل وﻛــﺎن
)(١٦٦
. ﻫؤﻻء ﻋدل ﻣﺋﺗﻲ اﻟف ﻓﺎرس ﻟﺷﺟﺎﻋﺗﻬم وﺣﺳن ﺗدرﯾﺑﻬم "
ﯾظﻬ ـ ـ ــر ﻣ ـ ـ ــن ﻫ ـ ـ ــذﻩ اﻟﻣﻌﻠوﻣ ـ ـ ــﺎت ان اﻟﺟﻧ ـ ـ ــد اﻟ ـ ـ ــذﯾن اﺳ ـ ـ ــﻘطﻬم اﺑ ـ ـ ــن اﻟﻌﻠﻘﻣ ـ ـ ــﻲ ﻓ ـ ـ ــﻲ ﺳ ـ ـ ــﻧﺔ
)(١٦٧
ﺑــدﻟﯾل اﺑﻌــﺎد اﺑــن اﻟﻌﻠﻘﻣــﻲ ﻫــؤﻻء )٦٥٥ﻫــ١٨٢٧/م( ﻫــم ﻣــن اﻟﺟﻧــد اﻟﻐرﺑــﺎء ﻣــن اﻟﺷــﺎم وﻣﺻــر
اﻟﺟﻧد ﻋن ﺑﻐداد وﻣﻧﻌﻬم ﻣن اﻻﻗﺎﻣﺔ ﻓﯾﻬﺎ وﻫذا ﯾﻌﻧﻲ ﻋودﺗﻬم اﻟـﻰ اوطـﺎﻧﻬم وﻣﻌﻬـم وﺛـﺎﺋق ﺗﺳـرﯾﺣﻬم
ـداء ﻣـ ــن ﺳ ـ ــﻧﺔ
.وﻛـ ــﺎن ﻫـ ــؤﻻء اﻟﺟﻧ ـ ــد اﻟﻐرﺑـ ــﺎء ﻗ ـ ــد ﺑـ ــدأ اﻟﺧﻠﯾﻔ ـ ــﺔ اﻟﻣﺳﺗﻧﺻـ ــر ﺑ ـ ــﺎﷲ اﺳـ ــﺗﺧداﻣﻬم اﺑﺗ ـ ـ ً
)٦٣٥ﻫ ــ١٢٣٧/م( ﻟﻣواﺟﻬــﺔ اﻟﺗﺣــدي اﻟﻣﻐــوﻟﻲ) (١٦٨واﻓــرد ﻟﻬــم دﯾواﻧــﺎ ﺳــﻣﻲ ﺑــدﯾوان ﻋــرض اﻟﺟــﯾش
)(١٦٩
اﻣــﺎ اﻟﺟﻧــد اﻟﺑﻐــدادي ﻓﻘــد اﻟﻣﺧــﺗص ﺑﺎﻟﻐرﺑــﺎء ﺗﻣﯾﯾ ـ اًز ﻟــﻪ ﻣــن دﯾ ـوان ﻋــرض اﻟﻌﺳــﺎﻛر اﻟﺑﻐدادﯾــﺔ
ﺳرﺣت اﻟدوﻟﺔ ﻣﻌظﻣﻪ دون اﺑﻌﺎدﻫم ﻋن ﺑﻐداد ﺣﯾث " آﻟت اﺣواﻟﻬم اﻟﻰ ﺳـؤال اﻟﻧـﺎس وﺑـذل وﺟـوﻫم
)(١٧٠
وﻣــن ﺑﻘــﻲ ﻣــﻧﻬم ،ﻓﻘــد اﺣــﺎﻟوا ﻣﺳــﺗﺣﻘﺎﺗﻬم اﻟﻣﺎﻟﯾــﺔ ﻋﻠــﻰ ﻓــﻲ اﻟطﻠــب ﻓــﻲ اﻻﺳ ـواق واﻟﺟواﻣــﻊ "
اﻟﺿ ـراﺋب اﻟﻣﻛﺳــﯾﺔ اﻟﻣﻔروﺿــﺔ ﻋﻠــﻰ ارﺑــﺎب اﻻﻣ ـوال واﺻــﺣﺎب اﻟﺣــرف ﻣــن اﻫــل اﻟﺳــوق واﻟزﻣــوﻫم
ﺑدﻓﻌﻬﺎ ،وﻛﺎن ذﻟك ﻣﺛﺎر اﺳﺗﯾﺎء اﻟﺟﻧـد واﻟﻧـﺎس وﺑﻬـذا اﻟﺻـدد ﯾﻘـول اﺑـن ﺧﻠـدون " وﺿـﺎﻗت اﻻﻣـوال
ﻋﻠــﻰ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻــم ﻓﺎﺳــﻘط اﻫــل اﻟﺟﻧــد وﻓــرق ارزاق اﻟﺑــﺎﻗﯾن ﻋﻠــﻰ اﻟﺑﯾﺎﻋــﺎت واﻻﺳ ـواق وﻓــﻲ اﻟﻣﻌــﺎﯾش
)(١٧١
وﯾﻔﻬ ــم ﻣ ــن ﻗ ــول اﺑ ــن ﺧﻠ ــدون ان ﻓﺎﺿــطرب اﻟﻧ ــﺎس وﺿ ــﺎﻗت اﻻﺣـ ـوال وﻋظ ــم اﻟﻬ ــرج ﺑﺑﻐــداد "
اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻـم ﺑـﺎﷲ ﻗـد ﺗﺧﻠـﻰ ﻋـن ﻛﺎﻓـﺔ اﻟﺗزاﻣﺎﺗـﻪ اﻟﻣﺎﻟﯾـﺔ ﺣﺗـﻰ ﺣﯾـﺎل اﻟﺟﻧـد اﻟﺑـﺎﻗﯾن ﻓـﻲ اﻟـدﯾوان
ﻏﯾــر ان اﻟظــروف اﻟﻌﺳــﻛرﯾﺔ اﻧــذاك اﻗﺗﺿــت ﻣــن اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ اﻻﺣﺗﻔــﺎظ ﺑﻘــوة ﻋﺳــﻛرﯾﺔ ﺣﺗــﻰ ﻟــو ﻛﺎﻧــت
ﻣﺣدودة وﻣﺎ ﺗﺷﯾر اﻟﯾﻪ اﺣدى اﻟرواﯾﺎت ﻣن ﻛون ﺟﻧد اﻟﺧﻠﯾﻔـﺔ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻـم ﺑـﺎﷲ ﻋﻧـد ﻣﻬﺎﺟﻣـﺔ اﻟﻐـول
)(١٧٢
ﺻـﺣﯾﺣﺎ وﻟﻌـل ﻫـذا اﻟﻌـدد ﻫـو ﺣـرس ﺑﻐـداد ﺳـﻧﺔ )٦٥٦ﻫــ١٢٥٨/م( ﻛـﺎن " دون ﻋﺷـرة اﻻف "
اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ اﻟﺧﺎص اﻟذي اﺣﺗﻔظ ﺑﻪ ،ﻓﻌﻠﻰ وﻓق ﻣﺎ ﯾﺷﯾر وﺻـﺎف ﻓـﻲ ﺗﺎرﯾﺧـﻪ ﻣـن اﻧـﻪ ﻛـﺎن " ﻓـﻲ اﯾـﺎم
)(١٧٣
. ﺧﻼﻓﺔ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻم ﺑﺎﷲ " ﻓﻲ ﺧدﻣﺗﻪ ﻓﻘط ﺳﺗﺔ اﻻف ﺧﯾﺎل ﻣن اﻟﺣرس وﻋﻠﻰ رأﺳﻬم ﻗﺎﺋد "
واﺧﯾ ار ﯾﺗوﺟـب ﺑﺣـث اﻻﺳـﺑﺎب اﻟﺗـﻲ ﺣـدت ﺑﺎﻟﺧﻼﻓـﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳـﯾﺔ اﯾـﺎم اﻟﺧﻠﯾﻔـﺔ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻـم ﺑـﺎﷲ
)٦٤٠ﻫـ ـ ـ٦٥٦-ﻫ ـ ــ١٢٥٨-١٢٤٢/م( اﻟـ ــﻰ ﺗﻘﻠـ ــﯾص اﻋـ ــداد اﻟﺟﻧـ ــد ﻓـ ــﻲ دﯾ ـ ـوان اﻟﻌـ ــرض ﻓـ ــﻲ ﺑﻐـ ــداد
وﺣرﻣﺎﻧﻬم ﻣن ﻣﻌﺎﯾﺷﻬم وﺳﺎﺋر ﻣﺧﺻﺻﺎﺗﻬم .وﯾﻣﻛن اﺟﻣﺎل ذﻟك ﺑﺎﻻﺗﻲ :
ـداء ﻣــن ﺳــﻧﺔ )٦٢٩ﻫ ــ١٢٣١/م( ﺗ ارﻗــب اﻟﻐــزو اﻟﻣﻐــوﻟﻲ ﻟﻠﻣﺷــرق
-١ﻛﺎﻧــت اﻟﺧﻼﻓــﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳــﯾﺔ اﺑﺗـ ً
اﻻﺳﻼﻣﻲ وﺧطورة ذﻟك وﻛـﺎن اﻟﺣﻛـم اﻧـذاك ﻟﻠﺧﻠﯾﻔـﺔ اﻟﻣﺳﺗﻧﺻـر ﺑـﺎﷲ )٦٤٠-٦٢٣ﻫــ-١٢٢٦/
١٢٤٢م( اﻟــذي اﻫــﺗم ﺑــﺎﻣر اﻟﻣﻐــول وﯾﻌــود ﻫــذا اﻻﻫﺗﻣــﺎم اﻟــﻰ ادراك ﻫــذا اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ ﺑــﺎن ﻏــﺎرات
اﻟﻣﻐــول ﺧﺎﺻــﺔ وﺑﻌــد ﺗﻣﻛــﻧﻬم ﻣــن اﺳــﻘﺎط اﻟدوﻟــﺔ اﻟﺧوارزﻣﯾــﺔ ﻛﺎﻧــت ﻗــد وﺻــﻠت اﻟﻌـراق اﻻﻋﻠــﻰ
)أي إﻗﻠﯾم اﻟﺟزﯾرة( وان اﺳﺗﻣرار ﻫذﻩ اﻟﻐﺎرات ﻣن دون اﻟﺗﺻدي ﻟﻬﺎ ﺳﺗؤدي اﻟﻰ اﺟﺗﯾﺎح اﻟدوﻟـﺔ
)(١٧٤
.وﺑﻬ ــذا اﻟﻌﺑﺎﺳ ــﯾﺔ ﻓ ــﻲ ﺑﻐ ــداد .وﻋﻠﯾ ــﻪ ﻗ ــرر اﻟﺧﻠﯾﻔ ــﺔ اﻟﻣﺳﺗﻧﺻ ــر ﺑ ــﺎﷲ اﻻﻛﺛ ــﺎر ﻣ ــن اﻟﺟﻧ ــد
اﻟﺻدد ﯾﻘول اﻟﻣﻘرﯾزي " واﺧـرج اﻟﺧﻠﯾﻔـﺔ اﻻﻣـوال ،ﻓوﻗـﻊ اﻻﺳـﺗﺧدام )أي اﻟﺗﺳـﺟﯾل ﻓـﻲ اﻟـدﯾوان(
٢٥٥
ﻧظﺎم دﻓﻊ رواﺗب ﺟﯾش اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق …
ﻓـﻲ ﺟﻣﯾــﻊ اﻟــﺑﻼد ﻟﺣرﻛـﺔ اﻟﺗﺗــر " ) (١٧٥وﻧﺗﯾﺟــﺔ ﻟﻬــذا اﻟﺗوﺳـﻊ ﻓــﻲ اﻟﺗﺟﻧﯾــد ،ﺑﻠـﻎ ﻋــدد اﻟﺟــﯾش ﻓــﻲ
)(١٧٦
وﻏﻧـﻲ ﻋـن اﻟﺑﯾـﺎن اﻟﻘـول ان اﺳـﺗﺧدام اﻟﺧﻠﯾﻔـﺔ ﻟﻬـذا اﻟﻌـدد اﯾﺎﻣﻪ ﺣوﻟﻲ ) (١٠٠اﻟف ﺟﻧـدي
ﻻﺑ ــد ان ﺗﺷ ــﻛل ﻧﻔﻘ ــﺎﺗﻬم ارﻫﺎﻗ ــﺎ ﻻ ﯾط ــﺎق ﻋﻠ ــﻰ ﻣﺧ ــزن اﻟدوﻟ ــﺔ اﻟﺗ ــﻲ اﺧ ــذت ﺗﻌ ــﺎﻧﻲ ﻣ ــن ﻧﻘ ــص
ﻣواردﻫﺎ .
)(١٧٧
وﻫــذا ﯾﻌﻧــﻲ ﺿــﯾق -٢ﺿــﯾق ﻧطــﺎق اﻟدوﻟــﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳــﯾﺔ اﻧــذاك اﻟﺗــﻲ اﻗﺗﺻــرت ﻋﻠــﻰ اﻟﻌ ـراق ﻓﻘــط
ﻧطﺎق اﻟﺟﺑﺎﯾﺔ اﯾﺿﺎ .ﺛم اﺧذ اﻟﻣﻐول ﯾزاﺣﻣون اﻟﺧﻠﻔﺎء اﺑﺗداءا ﻣن ﺧﻼﻓـﺔ اﻟﻣﺳﺗﻧﺻـر ﺑـﺎﷲ ﻓـﻲ
)(١٧٨
. اﻟﻧطﺎق اﻟذي ﺗﺑﻘﻰ ﻟﻬم ،وﻣﻠﻛوا أﻛﺛرﻩ
اﺑﺗداء ﻣن ﻣﻧﺗﺻف اﻟﻘرن اﻟﺳﺎﺑﻊ ﻟﻠﻬﺟرة .ذﻟـك
ً -٣وﯾﻼﺣظ ان ﺗﺟﺎرة اﻟﻌراق اﻟدوﻟﯾﺔ ﺑدأت ﺑﺎﻟﺗﻌﺛر
ان ﻫﺟﻣﺎت اﻟﻣﻐول ﻟم ﺗﻘﺗﺻر ﻋﻠﻰ ﺣدود ﺑﻼد ﻓﺎرس وﺣﺳب ،ﺑل اﻏـﺎروا ﻋﻠـﻰ اﻟﺟزﯾـرة ﺣﺗـﻰ
ﺑﻠﻐوا ﺣران واﻟرﻫﺎ وﻧﻬﺑوا دﯾﺎرﺑﻛر وﻣﯾﺎ ﻓﺎرﻗﯾن ،واﺻﺑﺣت اﻟطرق ﺟراء ﻣﺎ وﺿـﻌوﻩ ﻫﻧـﺎ وﻫﻧـﺎك
ﻣن اﻟﻌﺻﺎﺑﺎت وﻗطـﺎع اﻟطـرق ﻏﯾـر ﻣﺄﻟوﻓـﺔ وﻛﺛـر اﻟﺳـطو واﻟﺳـﻠب واﻟﻧﻬـب ﺣﺗـﻰ روي ان ﻗﺎﻓﻠـﺔ
ﻛﺎﻧت ﻣﺗﺟﻪ ﻣن ﺣران اﻟﻰ ﺑﻐداد ﻓﺧرج ﻋﻠﯾﻬﺎ ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣن اﻟﻣﻐول واﺧـذوا ﻣﻧﻬـﺎ اﻣـواﻻ ﻛﺛﯾـرة ﺛـم
ﻗﺗﻠ ـوا ﻣــن ﻓﯾﻬــﺎ ﻣــن اﻟﺷــﯾوخ وﺳــﺎﻗوا اﻟﺻــﺑﯾﺎن واﻟﻧﺳــﺎء .ووﺻــﻠت اﻻﺧﺑــﺎر ﺑﻐــداد ﻓﺧــﺎف اﻫﻠﻬــﺎ
ﺧوﻓﺎ ﺷدﯾدا وﻟﻛن اﻟﻣﻐول ﻋﺎدوا اﻟﻰ ﻗواﻋدﻫم ﻓﻲ اذرﺑﯾﺟﺎن ) " (١٧٩ﻟﻘد ﻛـﺎن ﻫـدف اﻟﻣﻐـول ﻣـن
اﺳﺗﻌﻣﺎل ﻫذا اﻻﺳﻠوب ﻫو ﺷل اﻟﺣرﻛﺔ اﻟﺗﺟﺎرﯾﺔ ﺑﯾن ﺑﻐداد وﻣﺎ ﺟﺎورﻫﺎ ﻣن اﻟﺑﻠدان وﺟﻌل اﻟﺑﻠـد
ﯾﻌــﯾش ﺗﺣــت ﺿــﻐط اﻗﺗﺻــﺎدي ﺧــﺎﻧق وﻟﺗــﺄﯾﯾس اﻟﻧــﺎس ﻣــن ﻗﺎﺑﻠﯾــﺔ اﻟدوﻟــﺔ ﻋﻠــﻰ ﺣﻣﺎﯾــﺔ اﻟطــرق
)(١٨٠
.وﻟﻣﺎ ﻛﺎﻧـت اﻟﺿـراﺋب واﻟﻣﻛـوس واﻟﻐ ارﻣـﺎت اﻟﺗـﻲ ﻓرﺿـﺗﻬﺎ اﻟدوﻟـﺔ ﻋﻠـﻰ واﻟﻣراﻓق اﻻﺧرى
)(١٨١
ﻓﻼﺑـد ان ﯾﺻـﺎﺣب رﻛـود اﻟﺗﺟـﺎرة اﻧـذاك ﻗﻠـﺔ ﻓـﻲ اﻟﺗﺟﺎر ،ﺗﺷﻛل اﺣد ﻣوارد اﻟدوﻟـﺔ اﻟﻣﺎﻟﯾـﺔ
ﻋﺎﺋدات اﻟدوﻟﺔ ﻣن ﺟراء ذﻟك .
-٤ﻟﻘــد ﺗﻌــرض اﻟﻌ ـراق اﻟــﻰ ﻧﻛﺑــﺎت اﻗﺗﺻــﺎدﯾﺔ ﺑــدءا ﻣــن ﺳــﻧﺔ )٦٤٦ﻫ ــ١٢٤٨/م( ﻓﻔــﻲ ﻫــذﻩ اﻟﺳــﻧﺔ
اﺑﺗﻠﯾــت اﻟــﺑﻼد ﺑﺎﻣطــﺎر ﻏزﯾـرة وﻓﯾﺿــﺎﻧﺎت وﻣــﺎ ﺗﺑﻌﻬــﺎ ﻣــن اﻧﺗﺷــﺎر اﻻﻣ ـراض وارﺗﻔــﺎع اﻻﺳــﻌﺎر ،
وﻛﺎن ﺗﺄﺛﯾر ﻫذﻩ اﻟﻛﺎرﺛﺔ ﻛﺑﯾ ار ،وﺿررﻫﺎ ﻋﺎﻣـﺎ ﺣﺗـﻰ ﺷـﻣل ﺑﻐـداد واﻟﻣوﺻـل وارﺑـل وﻏﯾرﻫـﺎ ﻣـن
اﻟﺑﻼد واﻣﺗﻧﻊ اﻟﻧﺎس ﻋن اﻟزرع وﻏرﻗت ﻗـرى ﻛﺛﯾـرة ﻛﻣـﺎ ﻏـرق ﻣﻌظـم اﻟﺟﺎﻧـب اﻟﻐرﺑـﻲ ﻣـن ﺑﻐـداد
ﺛم ﺑدأت اﻟﻧﻛﺑﺎت ﻣن ﺟدﯾد اﺑﺗـداءاً ﻣـن ﺳـﻧﺔ )٦٥٠ﻫــ١٢٥٢/م( وﻟﻣـدة ﺧﻣـس ﺳـﻧوات )-٦٥٠
٦٥٤-٦٥٣-٦٥٢-٦٥١ﻫـ( . (١٨٢) .
-٥واذا ﻛﺎﻧــت اﻟظــروف اﻟﻣوﺿــوﻋﯾﺔ اﻟﺗــﻲ ﻣــرت ﺑﻬــﺎ اﻟدوﻟــﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳــﯾﺔ ﻓــﻲ اﻟﺳــﻧوات اﻻﺧﯾ ـرة ﻣــن
ﺣﻛﻣﻬـﺎ ﻗــد رﻣــت ﺑظﻠﻬــﺎ ﻋﻠــﻰ ﻣﺧزﻧﻬــﺎ .وﻣــن ﺛـم اﺟـراءات اﻟدوﻟــﺔ ﻓــﻲ اﺳــﻘﺎط اﻛﺛرﯾــﺔ اﻟﺟﻧــد ﻣــن
اﻟــدﯾوان .ﻓــﺎن ﻫﻧــﺎك ظروﻓــﺎ ذاﺗﯾــﺔ ﺗﺗﻌﻠــق ﺑﺎﻟدوﻟــﺔ ﻧﻔﺳــﻬﺎ اﺳــﻬﻣت ﻫــﻲ اﻻﺧــرى ﻓﯾﻣــﺎ آﻟــت اﻟﯾــﻪ
اﻟﻣؤﺳﺳﺔ اﻟﻌﺳﻛرﯾﺔ ﻣن ﺗدﻫور واﻧﺣطﺎط ،ﻣﻧﻬﺎ ﺗﻬرب اﻟوﺟﻬﺎء واﻟﻣﺗﻧﻔذﯾن ﻓـﻲ اﻟدوﻟـﺔ ﻣـن أداء
اﻟﺿراﺋب وﻣﺎ ادى ذﻟك ﻣن ﻧﻘص وارد اﻟﻣﺧزن ﻓﻲ ﺑﻐداد ،وﻣن ﺛم ارﺗﺑﺎك اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻم
٢٥٦
ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﺧﺿر اﻟﯾﺎس
)(١٨٣
،وﻣﻧﻬــﺎ ﺿــﻌف ﺷﺧﺻــﯾﺔ اﻟﺧﻠﯾﻔــﺔ اﻟﻣــذﻛور وﺣﺑــﻪ ﺟﻣــﻊ اﻟﻣــﺎل ﺑــﺎﷲ ﻣــن اﻧﺟــﺎز ﻣﻬﺎﻣــﻪ
واﻫﻣﺎل اﻟﺟﻧد وﻋدم ﻣﺑﺎﺷرﺗﻪ اﻻﻣور ﺑﻧﻔﺳﻪ ،ﺣﯾـث اﻟﻘـﻰ ﻣﻘﺎﻟﯾـد ﺣﻛﻣـﻪ اﻟـﻰ وزﯾـرﻩ اﺑـن اﻟﻌﻠﻘﻣـﻲ
). (١٨٤
ﯾﺗﺿـ ــﺢ ﻣـ ــن ﺧـ ــﻼل ﻋـ ــرض اﻟﺑﺣـ ــث ،ان اﻟﺧﻼﻓـ ــﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳـ ــﯾﺔ ،ﺑﻌـ ــد ﺗﺣررﻫـ ــﺎ ﻣـ ــن اﻟﺗﺳـ ــﻠط
اﻟﺳﻠﺟوﻗﻲ ،واﻧﺷﺎﺋﻬﺎ ﻟﻠﻣؤﺳﺳﺔ اﻟﻌﺳﻛرﯾﺔ ،اﻟذي ﯾﺷﻛل اﻟﻣﻣﺎﻟﯾك )اﻟﻌﺑﯾد( ﻋﻣودﻫـﺎ اﻟﻔﻘـري ،ﻟﺟـﺄت
اﻟــﻰ اﺳــﻠوﺑﯾن ﻟــدﻓﻊ ﻣﺳــﺗﺣﻘﺎت ﻣﻧﺗﺳــﺑﻲ ﻣؤﺳﺳــﺎﺗﻬﺎ اﻟﻌﺳــﻛرﯾﺔ اﻟﻣﺎﻟﯾــﺔ .اﻻول :اﻻﻗطــﺎع اﻟﻌﺳــﻛري
ﻟﻼﻣ ـراء ﻋوﺿــﺎ ﻋــن رواﺗــﺑﻬم ،واﻟــذي ﻫــو ﻓــﻲ ﺣﻘﯾﻘــﺔ اﻻﻣــر ،اﺳــﺗﻣرار ﻟﻼﻗطــﺎع اﻟﻣــوروث ﻋــن
اﻟﺳﻼﺟﻘﺔ ،ﺳﯾﻣﺎ اﻻﻗطﺎع اﻻداري .وﻟم ﯾﻛن اﻻﻗطﺎع اﻟﻌﺳـﻛري ﯾـورث ﻻﻧـﻪ ﻛـﺎن اﻗطـﺎع اﺳـﺗﻐﻼل
ﻻ اﻗطــﺎع ﺗﻣﻠﯾــك ،أي اﻧــﻪ ﻛــﺎن اﻗطﺎﻋــﺎ ﻣرﺣﻠﯾــﺎ ،ﯾﻧﺗﻬــﻲ ﺣــق اﻟﻣﻘطــﻊ ﻓــﻲ اﻻﻗطــﺎع ﺑوﻓﺎﺗــﻪ واﻧﺗﻬــﺎء
ﺧدﻣﺗــﻪ اﻟﻌﺳــﻛرﯾﺔ .اﻣــﺎ اﻻﺳــﻠوب اﻟﺛــﺎﻧﻲ ﻓﯾﺗﻣﺛــل ﻓــﻲ دﻓــﻊ رواﺗــب اﻟﺟﻧــد ﻧﻘــداً ،او ﻋﯾﻧــﺎ ﻓــﻲ اوﻗــﺎت
اﻟﻐﻼء ،وﻛﺎﻧت ادارة ﻫذا اﻻﺳﻠوب ﻣن ﺿﻣن ﻣﺳؤوﻟﯾﺎت دﯾوان اﻟﻌرض .وﻗد اﺗﺑﻌت اﻟﺧﻼﻓﺔ ﻫذﻩ
اﻟﺻﯾﻐﺔ أي دﻓﻊ اﻟرواﺗب اﻟﻧﻘدﯾﺔ ﻓـﻲ ﺑﻐـداد ﺧﺎﺻـﺔ ،ﺣﯾـث اﻟﻧﻘـد ﻓﯾﻬـﺎ ﻣﺗـواﻓر ،وﻻﯾوﺟـد ﻓﯾﻬـﺎ ار ٍ
اض
ﻟﻠز ارﻋــﺔ .وﻟــم ﺗﻛــن ﻫــذﻩ اﻟرواﺗــب ﺗــورث ﺣﺎﻟﻬــﺎ ﺣــﺎل اﻻﻗطــﺎع اﻟﻌﺳــﻛري ،وﯾﺑــدو ذﻟــك ﻣــن ﻣﻌظــم
وﻗــﺎﺋﻊ اﻟﺗرﻗﯾــﺔ اﻟﺗــﻲ ﺗﻧﺎوﻟﻬــﺎ اﻟﺑﺣــث ،وﻛــﺎن اوﻻد اﻟﺟﻧــد واﻻﻣ ـراء اﻟﻣﺗــوﻓﯾن ،ﯾﻌرﺿــون ﻋــن رواﺗــب
اﺑــﺎﺋﻬم ،ﺑﻣــﻧﺣﻬم رﺗﺑ ـﺎً ﻋﺳــﻛرﯾﺔ ،ﻋﻠــﻰ اﻻﻏﻠــب ﺻــﻐﯾرة ،رﻋﺎﯾــﺔ وﺗﻛرﯾﻣــﺎ ﻟﻬــم .وﻗــد ارﺗــﺑط اﻟﺗ ـزام
اﻟﺧﻼﻓــﺔ ﺑــدﻓﻊ ﻣﺳــﺗﺣﻘﺎت اﻟﺟﻧــد اﻟﻣﺎﻟﯾــﺔ ﻓﺿــﻼ ﻋــن ﻣﺧﺻﺻــﺎﺗﻬم ،ﺑوﺿــﻌﻬﺎ اﻟﻣــﺎﻟﻲ ،واﻟــذي ﻛــﺎن
ﺗﻐذﯾﺔ اﻟﺿراﺋب واﻟﻣﻛوس ،ﻟذﻟك ﻓﻌﻧدﻣﺎ اﺧﺗل اﻟوﺿﻊ اﻟﻣﺎﻟﻲ ﻟﻠﺧﻼﻓﺔ ﻟﺟﺄت اﻟﻰ اﺳـﻠوﺑﯾن .اﻻول
اﻟﺗﻠﻛؤ ﻓـﻲ دﻓـﻊ ﻣﺳـﺗﺣﻘﺎت اﻟﺟﻧـد اﻟﻣﺎﻟﯾـﺔ ،واﻟﺛـﺎﻧﻲ اﻟﺗﺳـرﯾﺢ اﻟﻣﺑـرﻣﺞ واﻟﻣﻣـﻧﻬﺞ ﻟﻠﺟﻧـد ﻣـن اﻟـدﯾوان ،
وﺣﺻ ــل ذﻟ ــك ﻓ ــﻲ ﺧﻼﻓ ــﺔ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻ ــم ﺑ ــﺎﷲ )٦٥٦-٦٤٠ﻫـ ــ١٢٥٨-١٢٤٢/م( ،ﻓﻛ ــﺎن ذﻟ ــك ﺳ ــﺑﺑﺎ
ﻣرﻛزﯾﺎ ﻟﺳﻘوط ﺑﻐداد وزوال اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﯾد اﻟﻣﻐول ﻓﻲ ﺳﻧﺔ )٦٥٦ﻫـ١٢٥٨/م( .
٢٥٧
ﻧظﺎم دﻓﻊ رواﺗب ﺟﯾش اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق …
اﻟﮭواﻣش :
) (١ﻓﻬد ،ﺑدري ﻣﺣﻣد ،ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻌراق ﻓﻲ اﻟﻌﺻر اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ اﻻﺧﯾر ،ﻣطﺑﻌﺔ اﻻرﺷﺎد ﺑﻐداد – ، ١٩٧٣ص-٥٢
٥٣
) (٢اﻟﺻﻔدي ،ﺻﻼح اﻟدﯾن ﺧﻠﯾل ﺑن اﯾﺑك ،اﻟواﻓﻲ ﺑﺎﻟوﻓﯾﺎت ،ج ، ٢ﺑﺎﻋﺗﻧـﺎء ﻫﻠﻣـوت رﯾﺗـر ،ﻓﺳـﺑﺎدن ١٩٦١ ،
،ص. ٩٥
) (٣ﻛﻼوﺳــﺗر ،ﻛــﺎرل ال ،د ارﺳــﺔ ﻓــﻲ اﻻدارة اﻟﻣﺎﻟﯾــﺔ ﻓــﻲ اﻟﻌﺻــر اﻟﻌﺑﺎﺳــﻲ ،ﺗرﺟﻣــﺔ وﺗﻌﻠﯾــق ﻋﺑــد اﻟﺟﺑــﺎر ﻧــﺎﺟﻲ ،
ﺑﯾت اﻟﺣﻛﻣﺔ ،ﺑﻐداد – ، ٢٠٠١ص. ٧٢
) (٤اﻟذﻫﺑﻲ ،ﺷﻣﻲ اﻟدﯾن ،اﻟﻣﺧﺗـﺎر ﻣـن ﺗـﺎرﯾﺦ اﺑـن اﻟﺟـزري ،ﺗﺣﻘﯾـق :ﺧﺿـﯾر ﻋﺑـﺎس اﻟﻣﻧﺷـداوي ،دار اﻟﻛﺗـﺎب
اﻟﻌرﺑﻲ ،ﺑﯾروت – ، ١٩٨٨ص. ١١٩
) (٥اﻟﻣﻘرﯾزي ،ﺗﻘﻲ اﻟدﯾن ،اﻟﺳﻠوك ﻟﻣﻌرﻓﺔ دول اﻟﻣﻠوك ،ﺗﺣﻘﯾق :ﻣﺣﻣد ﻋﺑـد اﻟﻘـﺎدر ﻋطـﺎ ،دار اﻟﻛﺗـب اﻟﻌﻠﻣﯾـﺔ
،ﺑﯾروت – ، ١٩٩٧ج ، ١ص. ٣٨٠
) (٦اﺑــن اﻟﻛــﺎزروﻧﻲ ،ظﻬﯾــر اﻟــدﯾن ،ﻣﺧﺗﺻــر اﻟﺗــﺎرﯾﺦ ،ﺗﺣﻘﯾــق :ﻣﺻــطﻔﻰ ﺟ ـواد ،ﻣطﺑﻌــﺔ اﻟﺣﻛوﻣــﺔ ،ﺑﻐــداد –
، ١٩٧٠ص. ٢٧٢
) (٧اﺑــن ﺷﺎﻫﻧﺷــﺎﻩ اﻻﯾــوﺑﻲ ،ﻣﺣﻣــد ﺑــن ﺗﻘــﻲ اﻟــدﯾن ﺑــن ﻋﻣــر ،ﻣﺿــﻣﺎر اﻟﺣﻘــﺎﺋق وﺳــر اﻟﺧﻼﺋــق ،ﺗﺣﻘﯾــق :ﺣﺳــن
ﺣﺑﺷﻲ ،ﻋﺎﻟم اﻟﻛﺗب ،اﻟﻘﺎﻫرة ، ١٩٦٨-ص. ٧٤-٧٣
) (٨اﻟﻣﺻــدر ﻧﻔﺳــﻪ ،ص . ٢١١ ، ٢١٠ ، ١٦٩اﻟﺳــﻣﻌﺎﻧﻲ ،اﺑــو ﺳــﻌد ،اﻻﻧﺳــﺎب ،ﺗﻘــدﯾم وﺗﻌﻠﯾــق :ﻋﺑــد اﷲ
ﻋﻣر اﻟﺑﺎرودي ،دار اﻟﺟﻧﺎن ،ﺑﯾروت – ، ١٩٨٨ج ، ٤ص. ١١٠-١٠٩
) (٩اﺑ ــن اﻟﻛ ــﺎزروﻧﻲ ،ظﻬﯾ ــر اﻟ ــدﯾن ،ﻣﻘﺎﻣ ــﻪ ﻓ ــﻲ ﻗواﻋ ــد ﺑﻐ ــداد ﻓ ــﻲ اﻟدوﻟ ــﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳـ ـﯾﺔ ،ﺗﺣﻘﯾ ــق :ﻛ ــورﻛﯾس ﻋـ ـواد
وﻣﯾﺧﺎﺋﯾل ﻋواد ،ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣورد ،اﻟﻌدد اﻟراﺑﻊ ،ﺑﻐداد ، ١٩٧٩-ص. ٤٣٥
) (١٠اﻟﺧوارزﻣﻲ ،اﺑو ﻋﺑداﷲ ﻣﺣﻣد ﺑن اﺣﻣد ﺑن ﯾوﺳـف ،ﻣﻔـﺎﺗﯾﺢ اﻟﻌﻠـوم ،ﺣﻘﻘـﻪ اﺑـراﻫﯾم اﻟـدﯾﺑﺎري ،دار اﻟﻛﺗـﺎب
اﻟﻌرﺑﻲ ،ﺑﯾروت ، ١٩٨٨-ص . ٩٠اﺑن ﺷﺎﻫﻧﺷﺎﻩ اﻻﯾوﺑﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ١٢٧
) (١١اﻟﻠﺧﻣــﻲ ،ﺑــن ﻫﺷــﺎم )ت ٥٧٧ﻫ ــ( ﺷــرح ﻓﺻــﯾﺢ اﻟﻠﻐــﺔ ،ﺗﺣﻘﯾــق ﻣﻬــدي ﻋﺑﯾــد ﺟﺎﺳــم ،ﻣطﺑﻌــﺔ ﻓﻧــون ﺑﻐــداد ،
ﺑﻐداد ، ١٩٨٨-ص. ٦٩
) (١٢اﺑن اﻟﺣﯾﺎن ،اﺑو ﻣﻧﺻور ،ﺷرح اﻟﻔﺻﯾﺢ ﺑﺎﻟﻠﻐﺔ ،دراﺳﺔ وﺗﺣﻘﯾق :ﻋﺑد اﻟﺟﺑﺎر ﺟﻌﻔر اﻟﻘزاز ،دار اﻟﺷؤون
اﻟﺛﻘﺎﻓﯾﺔ اﻟﻌﺎﻣﺔ ،ﺑﻐداد ، ١٩٩١-ص. ١٢٢
) (١٣اﺑن ﺷﺎﻫﻧﺷﺎﻩ اﻻﯾوﺑﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٩٠
) (١٤اﺑـن وﻫـب اﻟﻛﺎﺗــب ،اﺑـو اﻟﺣﺳــﯾن اﺳـﺣﺎق ﺑــن اﺑـراﻫﯾم ﺑـن ﺳــﻠﯾﻣﺎن ،اﻟﺑرﻫـﺎن ﻓــﻲ وﺟـوﻩ اﻟﺑﯾــﺎن ،ﺗﺣﻘﯾـق اﺣﻣــد
ﻣطﻠوب وﺧدﯾﺟﺔ اﻟﺣدﯾﺛﻲ ،ﻣطﺑﻌﺔ اﻟﻌﺎﻧﻲ ،ﺑﻐداد . ١٩٦٧ ،ص. ٣٦٧-٣٦٥
) (١٥اﻟﻣﺧزوﻣــﻲ ،اﺑــو اﻟﺣﺳــن ﻋﻠــﻲ ﺑــن ﻋﺛﻣــﺎن ،دﯾ ـوان اﻟﺟــﯾش ،ﻣﺟﻠــﺔ اﻻﺟﺗﻬــﺎد ،اﻟﻌــدد اﻻول ،ﺑﯾــروت -
، ١٩٨٨ص. ٣٠٩
) (١٦اﻟﺑﻧــداري ،اﻟﻔــﺗﺢ ﺑــن ﻋﻠــﻲ ﺑــن ﻣﺣﻣــد ،ﺗــﺎرﯾﺦ دول ال ﺳــﻠﺟوق ،دار اﻻﻓــﺎق اﻟﺟدﯾــدة ،ﺑﯾــروت – ، ١٩٨٨
ص . ٢١٦اﻟﻣﻘرﯾزي ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ج ، ١ص. ١٤٦
) (١٧اﺑــن دﺣﯾــﺔ ،ﻋﻣــر ﺑــن اﺑــﻲ ﻋﻠــﻲ ﺣﺳــن ﺑــن ﻋﻠــﻲ ،اﻟﻧﺑـراس ﻓــﻲ ﺗــﺎرﯾﺦ ﺧﻠﻔــﺎء ﺑﻧــﻲ اﻟﻌﺑــﺎس ،ﺻــﺣﺣﻪ وﻋﻠــق
ﻋﻠﯾﻪ ﻋﺑﺎس اﻟﻌزاوي ،ﻣطﺑﻌﺔ اﻟﻣﻌﺎرف ،ﺑﻐداد – ، ١٩٤٦ص. ١٥٧
٢٥٨
ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﺧﺿر اﻟﯾﺎس
) (١٨اﻟﺳــﯾوطﻲ ،ﺟــﻼل اﻟــدﯾن ﻋﺑــد اﻟــرﺣﻣن ،ﺗــﺎرﯾﺦ اﻟﺧﻠﻔــﺎء ،ﺗﺣﻘﯾــق :ﻣﺣﻣــد ﻣﺣــﻲ اﻟــدﯾن ﻋﺑــد اﻟﺣﻣﯾــد ،ﻣﻛﺗﺑــﺔ
اﻟﺷرق اﻟﺟدﯾد ،ﺑﻐداد – ، ١٩٨٧ص. ٤٣٨
) (١٩اﺑ ــن دﺣﯾ ــﺔ ،اﻟﻣﺻـ ـدر اﻟﺳ ــﺎﺑق ،ص . ٥٧اﻟﺑﻧ ــداري ،اﻟﻣﺻ ــدر اﻟﺳ ــﺎﺑق ،ص . ٢١٧-٢١٦اﻟﺣﺳ ــﯾﻧﻲ ،
ﺻــدر اﻟــدﯾن ﺑــن ﻋﻠــﻲ ،اﺧﺑــﺎر اﻟدوﻟــﺔ اﻟﺳــﻠﺟوﻗﯾﺔ ،ﻋﻧــﻰ ﺑﺗﺻــﺣﯾﺣﻪ ﻣﺣﻣــد اﻗﺑــﺎل ،دار اﻻﻓــﺎق اﻟﺟدﯾــدة ،
ﺑﯾروت – ، ١٩٨٤ص.١٣٨ ، ١٣٧ ، ١٣١
) (٢٠اﺑــن اﻟطﻘطﻘــﺎ ،ﻣﺣﻣــد ﺑــن ﻋﻠــﻲ طﺑﺎطﺑــﺎ ،اﻟﻔﺧــري ﻓــﻲ اﻻداب اﻟﺳــﻠطﺎﻧﯾﺔ واﻟــدول اﻻﺳــﻼﻣﯾﺔ ،دار ﺻــﺎدر ،
ﺑﯾروت –د.ت ،ص. ٣١٧
) (٢١اﻟﺳﺎﻣراﺋﻲ ،ﺣﺳﺎم اﻟدﯾن ،ﺗطـور ﻣﻠﻛﯾـﺔ اﻻ ارﺿـﻲ ﻓـﻲ اﻟﻌﺻـور اﻟﻌﺑﺎﺳـﯾﺔ ،ﻓـﻲ اﻻدارة اﻟﻣﺎﻟﯾـﺔ ﻓـﻲ اﻻﺳـﻼم،
ﻣؤﺳﺳﺔ آل اﻟﺑﯾت ،ﻋﻣﺎن – ، ١٩٨٩ص. ٥١٧
) (٢٢اﺑــن اﻟﻔ ـرات ،ﻧﺎﺻــر اﻟــدﯾن ﻣﺣﻣــد ﻋﺑــد اﻟــرﺣﯾم ،ﺗــﺎرﯾﺦ اﺑــن اﻟﻔ ـرات ،ﻋﻧــﻰ ﺑﺗﺻــﺣﯾﺣﻪ وﻧﺷ ـرﻩ ﺣﺳــن ﻣﺣﻣــد
اﻟﺷﻣﺎع ،ﻣطﺑﻌﺔ ﺣداد ،اﻟﺑﺻرة ، ١٩٦٧-م ٤ﻗﺳم ، ١ص. ١٢١
) (٢٣اﺑن اﻟﺳﺎﻋﻲ ،اﺑو طﺎﻟب ﻋﻠﻲ ﺑن اﻧﺟـب ﺗـﺎج اﻟـدﯾن ،اﻟﺟـﺎﻣﻊ اﻟﻣﺧﺗﺻـر ﻓـﻲ ﻋﻧـوان اﻟﺗـوارﯾﺦ وﻋﯾـون اﻟﺳـﯾر،
ج ،٩ﺗﺣﻘﯾق :ﻣﺻطﻔﻰ ﺟواد ،طﺑـﻊ ﻓـﻲ اﻟﻣطﺑﻌـﺔ اﻟﺳـرﯾﺎﻧﯾﺔ اﻟﻛﺎﺛوﻟﯾﻛﯾـﺔ ،ﺑﻐـداد ، ١٩٣٤-ص،٤٧- ٤٦
. ٢٢٠-٢١٩
) (٢٤اﺷــﺗور ،آ ،اﻟﺗــﺎرﯾﺦ اﻻﻗﺗﺻــﺎدي واﻻﺟﺗﻣــﺎﻋﻲ ﻟﻠﺷــرق اﻻوﺳــط ﻓــﻲ اﻟﻌﺻــور اﻟوﺳــطﻰ ،ﺗرﺟﻣــﺔ ﻋﺑــد اﻟﻬــﺎدي
ﻋﺑﻠﺔ ،دار ﻗﺗﯾﺑﺔ ،دﻣﺷق ، ١٩٨٥-ص. ٢٩٧
) (٢٥اﺑــن اﻟﻔــوطﻲ ،ﻛﻣــﺎل اﻟــدﯾن ﻋﺑــد اﻟــرزاق ﺑــن اﺣﻣــد اﻟﺷــﯾﺑﺎﻧﻲ ،ﺗﻠﺧــﯾص ﻣﺟﻣــﻊ اﻻداب ﻓــﻲ ﻣﻌﺟــم اﻻﻟﻘــﺎب ،
ﺗﺣﻘﯾق :ﻣﺻطﻔﻰ ﺟواد .اﻟﻣطﺑﻌﺔ اﻟﻬﺎﺷﻣﯾﺔ ،دﻣﺷق ، ١٩٦٧-١٩٦٢ج ، ٤ﻗﺳم ، ٢ص. ٣٤
) (٢٦اﻟﻐﺳـﺎﻧﻲ ،اﻟﻣﻠـك اﻻﺷـرف ،اﻟﻌﺳـﺟد اﻟﻣﺳـﺑوك ،ﺗﺣﻘﯾـق ﺷـﺎﻛر ﻣﺣﻣـود ﻋﺑـد اﻟﻣـﻧﻌم ،دار اﻟﺑﯾـﺎن ،ﺑﻐـداد -
، ١٩٧٥ص. ٥٣٧
) (٢٧اﻧظــر ﺧﺻــﺑﺎك ،ﺟﻌﻔــر ﺣﺳــﯾن ،اﺣـوال اﻟﻌـراق اﻻﻗﺗﺻــﺎدﯾﺔ ﻓــﻲ ﻋﻬــد اﻻﯾﻠﺧــﺎﯾﻧﯾن ،ﻣﺳــﺗل ﻣــن ﻣﺟﻠــﺔ ﻛﻠﯾــﺔ
اﻻداب ،اﻟﻌدد اﻟراﺑﻊ ،ﺑﻐداد ، ١٩٦١-ص . ١٣-١٠ﻓﻬد ،اﻟﻣرﺟﻊ اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٣٣٢- ٣٢٤
) (٢٨اﺑــو اﻟﺑﻘــﺎء ،ﻫﺑــﺔ اﷲ اﻟﺣﻠــﻲ ،اﻟﻣﻧﺎﻗــب اﻟﻣزﯾدﯾــﺔ ﻓــﻲ اﺧﺑــﺎر اﻟﻣﻠــوك اﻻﺳــدﯾﺔ ،ﺗﺣﻘﯾــق :ﻣﺣﻣــد ﻋﺑــد اﻟﻘــﺎدر
ﺧرﯾﺳﺎت وﺻﺎﻟﺢ ﻣوﺳﻰ درادﻛﺔ ،ﻣرﻛز زاﯾد ﻟﻠﺗراث واﻟﺗﺎرﯾﺦ ،اﻟﻌﯾن ٢٠٠٠م ،ج ، ٢ص. ٣٦٧
) (٢٩اﻟﻣﺻدر ﻧﻔﺳﻪ ،ج ، ٢ص. ٥١٦
) (٣٠اﻧظر ﺧﺻﺑﺎك ،اﻟﻣرﺟﻊ اﻟﺳﺎﺑق ،ص .١٤ ، ١٢-١١
) (٣١اﻧظ ــر ﻻﻣﺑﺗ ــون ،آن ،ﻧظـ ـرات ﻓ ــﻲ اﻻﻗط ــﺎع ،ﺗرﺟﻣ ــﺔ رﺿـ ـوان اﻟﺳ ــﯾد ،ﻣﺟﻠ ــﺔ اﻻﺟﺗﻬ ــﺎد ،اﻟﻌ ــدد اﻻول ،
ﺑﯾروت ، ١٩٨٨-ص. ٢٨٦-٢٨٥
) (٣٢اﻧظـ ــر اﺑـ ــن اﻟﻐﻣـ ــﻼس وﻻة اﻟﺑﺻ ـ ـرة وﻣﺗﺳـ ــﻠﻣوﻫﺎ ،دار ﻣﻧﺷـ ــورات اﻟﺑﺻـ ــري ،اﻟﺑﺻ ـ ـرة ، ١٩٦٢-ص، ٥٠
اﻟــدوري ،ﻋﺑــد اﻟﻌزﯾــز ،ﻣﻘدﻣ ــﺔ ﻓــﻲ اﻟﺗــﺎرﯾﺦ اﻻﻗﺗﺻ ــﺎدي اﻟﻌرﺑــﻲ ،ط ، ٤دار اﻟطﻠﯾﻌــﺔ ،ﺑﯾ ــروت ،١٩٨٢-
ص. ٦٧
) (٣٣اﺑــن اﻟﻔــوطﻲ ،ﺗﻠﺧــﯾص ،ج ، ٤ﻗﺳــم ، ٣ص . ٤٨٩ﻗوﺳــﺎن :ﻛــورة ﻛﺑﯾ ـرة وﻧﻬــر ﻋﻠﯾــﻪ ﻣــدن ،وﻗــرى ﺑــﯾن
اﻟﻧﻌﻣﺎﻧﯾــﺔ وواﺳــط وﻧﻬـرﻩ اﻟــذي ﯾﺳــﻘﻲ زروﻋــﻪ ﯾﻘــﺎل ﻟــﻪ :اﻟـزاب اﻻﻋﻠــﻰ .ﯾــﺎﻗوت ،اﻟﻣﺻــدر اﻟﺳــﺎﺑق ،م، ٤
ج ، ٧ص. ١٠٠
٢٥٩
ﻧظﺎم دﻓﻊ رواﺗب ﺟﯾش اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق …
) (٣٤اﺑ ــن اﻟﻔ ــوطﻲ ،ﺗﻠﺧ ــﯾص ﻣﻌﺟ ــم اﻻدﺑ ــﺎء ﻓ ــﻲ ﻣﻌﺟ ــم اﻻﻟﻘ ــﺎب ،ج ، ٥ﺑﺎﻋﺗﻧ ــﺎء اﻟﺣ ــﺎﻓظ ﻣﺣﻣ ــد ﻋﺑ ــد اﻟﻘ ــدوس
اﻟﻘﺎﺳﻣﻲ ،ﻻﻫور ، ١٩٤٠-ح ، ٥ص. ٨٦
) (٣٥اﻟذﻫﺑﻲ ،ﺷﻣس اﻟدﯾن ،ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم ووﻓﯾﺎت اﻟﻣﺷﺎﻫﯾر واﻻﻋﻼم ﺣﻘﻘـﻪ وﺿـﺑط ﻧﺻـﻪ ﺑﺷـﺎر ﻋـواد ﻣﻌـروف
واﺧرون ﻣؤﺳﺳﺔ اﻟرﺳﺎﻟﺔ ،ﺑﯾروت ، ١٩٨٨-اﻟطﺑﻘﺔ اﻟراﺑﻌﺔ واﻟﺳﺗون )٦٤٠-٦٣١ﻫـ( ،ص. ٤٠٧
) (٣٦اﺑــن اﻟﺷــﻌﺎر اﻟﻣوﺻــﻠﻲ ،ﻛﻣــﺎل اﻟــدﯾن اﺑــﻲ اﻟﺑرﻛــﺎت اﻟﻣﺑــﺎرك ،ﻗﻼﺋــد اﻟﺟﻣــﺎن ﻓــﻲ ﻓ ارﺋــد ﺷــﻌراء ﻫــذا اﻟزﻣــﺎن ،
ﺗﺣﻘﯾق ﻛﺎﻣل ﺳﻠﻣﺎن اﻟﺟﺑوري ،دار اﻟﻛﺗب اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ ،ﺑﯾروت ، ٢٠٠٥-ج ، ١ص ، ٢٢٨ج ، ٢ص١٠٦
. ١٨٨ ،
) (٣٧اﺑ ــن اﻟﻔ ــوطﻲ ،ﻣﻧﺳ ــوب اﻟﯾ ــﻪ ﺧط ــﺄ ،اﻟﺣـ ـوادث اﻟﺟﺎﻣﻌ ــﺔ واﻟﺗﺟ ــﺎرب اﻟﻧﺎﻓﻌ ــﺔ ﻓ ــﻲ اﻟﻣﺎﺋ ــﺔ اﻟﺳ ــﺎﺑﻌﺔ ،ﺗﺣﻘﯾ ــق
ﻣﺻطﻔﻰ ﺟواد ،ﻣطﺑﻌﺔ اﻟﻔرات ،ﺑﻐداد ١٣٥١-ﻫـ ،ص. ٢٢٧
) (٣٨اﺑن اﻟﺷﻌﺎر اﻟﻣوﺻﻠﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ج ، ١ص. ٢٥٠
) (٣٩اﺑن ﺷﺎﻫﻧﺷﺎﻩ اﻻﯾوﺑﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ١١٨
) (٤٠اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﺗﻠﺧﯾص ،ج ، ٤ﻗﺳم ، ٣ص. ٥٠٠
) (٤١اﺑن اﻟﺳﺎﻋﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٨٢٧
) (٤٢آﺷﺗور ،اﻟﻣرﺟﻊ اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٢٧٦
) (٤٣اﺑن اﻟﻌدﯾم ،ﻋﻣر ﺑن اﺑﻲ ﺟـرادة ،ﺑﻐﯾـﺔ اﻟطﻠـب ﻓـﻲ ﺗـﺎرﯾﺦ ﺣﻠـب ،ﺣﻘﻘـﻪ ﺳـﻬﯾل زﻛـﺎر ،دار اﻟﻔﻛـر اﻟﻌرﺑـﻲ،
ﺑﯾروت – د.ت ،ج، ٨ص . ١٣٦١
) (٤٤ﻛﻠود ،ﻛﺎﻫن ،ﺗطور اﻻﻗطﺎع اﻻﺳﻼﻣﻲ ﻣﺎ ﺑﯾن اﻟﻘرﻧﯾن اﻟﺗﺎﺳﻊ واﻟﺛﺎﻟث ﻋﺷر ،ﺗرﺟﻣﺔ ﺟورج ﻛﺗورة ،ﻣﺟﻠﺔ
اﻻﺟﺗﻬﺎد ،اﻟﻌدد اﻻول ،ﺑﯾروت ، ١٩٨٨-ص ٢٧٢ﻫﺎﻣش رﻗم)(١
) (٤٥اﺑــن اﻟﻔ ـرات ،اﻟﻣﺻــدر اﻟﺳــﺎﺑق ،ج ، ٤ﻗﺳــم ، ١ص . ١٤٨اﻧظــر اﻟــدوري ،ﻋﺑــد اﻟﻌزﯾــز ،ﺗــﺎرﯾﺦ اﻟﻌ ـراق
اﻻﻗﺗﺻ ـ ــﺎدي ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻘ ـ ــرن اﻟ ارﺑ ـ ــﻊ اﻟﻬﺟ ـ ــري ،ط ، ٢دار اﻟﻣﺷ ـ ــرق ،ﺑﯾ ـ ــروت – ، ١٩٧٤ص. ١٨٤ ، ٤٢
اﻟﺳﺎﻣراﺋﻲ ،ﺣﺳﺎم اﻟدﯾن ﻣﺟﺎﻻت اﻟﺿراﺋب ﻋﻠـﻰ اﻻرض واﻻﻧﺗـﺎج اﻟز ارﻋـﻲ ﻓـﻲ اﻻدارة اﻟﻣﺎﻟﯾـﺔ ﻓـﻲ اﻻﺳـﻼم
،ﻣؤﺳﺳﺔ آل اﻟﺑﯾت ،ﻋﻣﺎن ، ١٩٩٠ج ، ٣ص. ٧٩١-٧٩٠
) (٤٦اﻧظــر ﻏــرس اﻟﻧﻌﻣــﺔ ،اﺑــو اﻟﺣﺳــن ﻣﺣﻣــد ﺑــن ﻫــﻼل اﻟﺻــﺎﺑﺊ ،اﻟﻬﻔ ـوات اﻟﻧــﺎدرة ،ﺗﺣﻘﯾــق ﺻــﺎﻟﺢ اﻻﺷــﺗر ،
ﻣطﺑوﻋ ــﺎت ﻣﺟﻣ ــﻊ اﻟﻠﻐ ــﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ــﺔ ﺑدﻣﺷ ــق ،د.ت ،ص . ٣٢٤ ، ٢٩٨اﻟﻣﺧزوﻣ ــﻲ ،اﻟﻣﺻ ــدر اﻟﺳ ــﺎﺑق ،
ص. ٣٠٩ ، ٣٠٨
) (٤٧اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﺗﻠﺧﯾص ،ج ، ٥ص. ٨٦
) (٤٨اﺑن اﻟﺷﻌﺎر اﻟﻣوﺻﻠﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ج ، ٦ص. ٢٦٩ ، ٢١٢
) (٤٩ﺳﻣﯾل ،ر.ﺳﻲ ،اﻟﺣروب اﻟﺻﻠﯾﺑﯾﺔ ،ﺗرﺟﻣﺔ ﺳﺎﻣﻲ ﻫﺎﺷم ،اﻟﻣؤﺳﺳﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻟﻠدراﺳﺎت واﻟﻧﺷر ،ﺑﯾروت -
، ١٩٨١ص. ٧٤
) (٥٠اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﻣﻧﺳوب ،اﻟﺣوادث اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ ،ص١٠٤
) (٥١اﺑ ــن ﻣﻣ ــﺎﺗﻲ ،اﻻﺳ ــﻌد ،ﻗـ ـواﻧﯾن اﻟ ــدواوﯾن ،ﺗﺣﻘﯾ ــق ﻋزﯾ ــز ﺳ ــورﯾﺎ ﻋطﯾ ــﺔ ،ﻣطﺑﻌ ــﺔ ﻣﺻ ــر اﻟ ــرد ﻋﻠ ــﻰ ﺳ ــﯾر
اﻻوزاﻋﻲ ،دار اﻟﻛﺗب اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ ،ﺑﯾروت د.ت ،ص. ٦٨
) (٥٢اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﻣﻧﺳوب ،ﺣوادث ،ص. ١٠٥
) (٥٣اﻧظــر اﺑــن ﺷﺎﻫﻧﺷــﺎﻩ اﻻﯾــوﺑﻲ ،اﻟﻣﺻــدر اﻟﺳــﺎﺑق ،ص ، ١٢٣اﺑــن اﻟﺳــﺎﻋﻲ ،اﻟﻣﺻــدر اﻟﺳــﺎﺑق ،ص. ١٥
اﺑن اﻟﻧﺟﺎر ،ذﯾل ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ،دار اﻟﻛﺗب اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ ،ﺑﯾروت ،د.ت ،ج ، ٣ص. ٤٧
٢٦٠
ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﺧﺿر اﻟﯾﺎس
) (٥٤اﻟﻣﺎوردي ،اﻟﺣﺳن ﺑـن ﻋﻠـﻲ ،اﻻﻗـرار ﺑـﺎﻟﺣﻘوق واﻟﻣواﻫـب واﻟﻣوارﯾـث ﻓـﻲ اﻟﺣـﺎوي ،ﺗﺣﻘﯾـق طـﺎﻫر اﺳـﻣﺎﻋﯾل
ﻣﺣﻣد اﻟﺑرزﻧﺟﻲ ،ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺷرق اﻟﺟدﯾد ،ﺑﻐداد ، ١٩٨٧-ص .٣٨٩ ، ٣٢٦اﺑو ﯾوﺳف ،اﻟرد ﻋﻠﻰ ﺳﯾر
اﻻوزاﻋﻲ ،ﺗﺻﺣﯾﺢ اﺑو اﻟوﻓﺎ اﻻﻓﻐﺎﻧﻲ ،دار اﻟﻛﺗب اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ ،ﺑﯾروت –د.ت ،ص. ٦٨
) (٥٥اﻟﺗﻣﯾﻣـﻲ ،ﺗﻘـﻲ اﻟـدﯾن ﻋﺑـد اﻟﻘـﺎدر ،اﻟطﺑﻘـﺎت اﻟﺳـﻧﯾﺔ ﻓـﻲ ﺗـراﺟم اﻟﺣﻧﻔﯾـﺔ ،ﺗﺣﻘﯾـق ﻋﺑـد اﻟﻔﺗـﺎح ﻣﺣﻣـد اﻟﺣﻠــو ،
دار اﻟرﻓﺎﻋﻲ ،اﻟرﯾﺎض ، ١٩٨٣-ج ، ٨ص. ٢٥٥-٢٥٤
) (٥٦اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﻣﻧﺳوب ،اﻟﺣوادث اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ ،ص. ١٠٥
) (٥٧اﺑن ﺧﻠﻛﺎن ،اﺑـو اﻟﻌﺑـﺎس ﺷـﻣس اﻟـدﯾن اﺣﻣـد ﺑـن ﻣﺣﻣـد ،وﻓﯾـﺎت اﻻﻋﯾـﺎن ،ﺗﺣﻘﯾـق ﻣﺣﻣـد ﻣﺣـﻲ اﻟـدﯾن ﻋﺑـد
اﻟﺣﻣﯾـد ﻣطﺑﻌــﺔ اﻟﺳـﻌﺎدة ،اﻟﻘــﺎﻫرة ، ١٩٤٩- ١٩٤٨ج ، ٤ص ، ٤٦٦اﺑــن اﻟﺳـﺎﻋﻲ ،اﻟﻣﺻــدر اﻟﺳــﺎﺑق ،
ص. ٢٨٢
) (٥٨ﯾﺎﻗوت اﻟﺣﻣوي ،ﻣﻌﺟم اﻻدﺑﺎء ،دار اﻟﻔﻛر ،ﺑﯾروت ، ١٩٨٠-ج ، ١٨ص. ٤٦٦
) (٥٩اﻧظــر اﻟﻣﺧزوﻣــﻲ ،اﻟﻣﺻــدر اﻟﺳــﺎﺑق ،ص . ٣١٢-٣١١اﺑــن اﻟﻔـرات ،اﻟﻣﺻــدر اﻟﺳــﺎﺑق ،ج ، ٤ﻗﺳــم، ١
ص. ١٤٨ ، ١٤٧ ،١٤٣
) (٦٠ﺷــﻌﺑﺎن ،ﻣﺣﻣــد ﻋﺑــد اﻟﺣــﻲ ،اﻟدوﻟــﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳــﯾﺔ ،اﻻﻫﻠﯾــﺔ ﻟﻠﻧﺷــر واﻟﺗوزﯾــﻊ ،ﺑﯾــروت ، ١٩٨١-ص. ١٩٧
اﻧظــر ﻋﺑــد اﻟﺟﺑــﺎر ﻧــﺎﺟﻲ وﺣﺳــﯾن اﻟﺑﻬــﺎدﻟﻲ ،ﺑﻐــداد ﻓــﻲ ﻛﺗﺎﺑــﺎت اﻟرﺣﺎﻟــﺔ اﻟﻌــرب واﻻﺟﺎﻧــب ،ﺑﯾــت اﻟﺣﻛﻣــﺔ
ﺑﻐداد ، ٢٠٠٣-ص ٤٧٤اﺷﺗور ،اﻟﻣرﺟﻊ اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٣٣٨
) (٦١اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﻣﻧﺳوب ،اﻟﺣوادث ،ص . ٣٦٢ ، ١٦٠اﺑن اﻟﻛﺎزروﻧﻲ ،ﻣﺧﺗﺻر ،ص. ٢٥٦
) (٦٢اﺑن ﺷﺎﻫﻧﺷﺎﻩ اﻻﯾوﺑﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ١١
) (٦٣اﻟذﻫﺑﻲ ،اﻟﻣﺧﺗﺎر ،ص. ٢٢٧
) (٦٤اﺑن اﻟﺳﺎﻋﻲ ،اﻟﺟﺎﻣﻊ اﻟﻣﺧﺗﺻر ،ص ٣٥٥ﻧﻘﻼ ﻋن ﻣﺧطوطﺔ اﻧﺳﺎن اﻟﻌﯾون .
) (٦٥اﺑن ﺷﺎﻫﻧﺷﺎﻩ اﻻﯾوﺑﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص ، ٨٥اﻟذﻫﺑﻲ ،اﻟﻣﺧﺗﺎر ،ص٢٢٨
) (٦٦اﺑن اﻟﺳﺎﻋﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٧٤ ، ٦٥ ،٢١
) (٦٧اﻟﻘﻠﻘﺷــﻧدي ،اﺑــو اﻟﻌﺑــﺎس اﺣﻣــد ،ﺻــﺑﺢ اﻻﻋﺷــﻰ ﻓــﻲ ﺻــﻧﺎﻋﺔ اﻻﻧﺷــﺎ ،دار اﻟﻛﺗــب اﻟﻣﺻ ـرﯾﺔ ،اﻟﻘــﺎﻫرة ،
، ١٩٢٢ج ، ٤ص١٦
) (٦٨اﺑن ﺷﺎﻫﻧﺷﺎﻩ اﻻﯾوﺑﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص . ١١٨اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﺗﻠﺧﯾص ،ج ٤ﻗﺳم ، ٣ص. ٤٩٣
) (٦٩اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﻣﻧﺳوب ،ﺣوادث ،ص. ١٠٥
) (٧٠اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﺗﻠﺧﯾص ،ج ، ٤ﻗﺳم ، ١ص ، ٢٨١ج ، ٤ﻗﺳم ، ٣ص. ٤٨٧
) (٧١ﯾﻘــول اﺑــن ﻛﺛﯾــر ،اﻟﺑداﯾــﺔ واﻟﻧﻬﺎﯾــﺔ ،ج ، ١٠ص " ٥١وﻻﺷــك ان ﺑﻧــﻲ اﻟﻌﺑــﺎس ﻛــﺎن اﻟﺳ ـواد ﺷــﻌﺎرﻫم واﺧــذوا
ذﻟك ﻣن دﺧول رﺳول اﷲ ) (ﻣﻛﺔ ﯾوم اﻟﻔﺗﺢ وﻋﻠـﻰ أرﺳـﻪ ﻋﻣﺎﻣـﺔ ﺳـوداء ،ﻓﺄﺧـذوﻫﺎ ﺑـذﻟك وﺟﻌﻠـوﻩ ﺷـﻌﺎرﻫم
ﻓﻲ اﻻﻋﯾﺎد واﻟﺟﻣﻊ واﻟﻣﺣﺎﻓل .ﻛذﻟك ﻛﺎن ﺟﻧدﻫم ﻻﺑد ان ﯾﻛون ﻋﻠﻰ اﺣدﻫم ﺷﻲء ﻣن اﻟﺳواد .
) (٧٢اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﻣﻧﺳوب ،ﺣوادث ،ص ٢٦٠واﻟﺷرﺑوش :ﻛﻠﻣﺔ ﻓﺎرﺳﯾﺔ ﻣﻌﻧﺎﻫـﺎ ﻏطـﺎء اﻟـرأس وﻓـﻲ اﻟﻌرﺑﯾـﺔ :
ﻗﻠﻧﺳوة طوﯾﻠﺔ اﻋﺟﻣﯾﺔ ،وﺗﻠﺑس ﺑدل اﻟﻌﻣﺎﻣﺔ ،وﻛﺎﻧت ﺷﺎرة ﻟﻼﻣراء ،وﻛﺎن اﻟﺷرﺑوش ﯾﻠﺑس ﻋﺎدة ﻣﻊ اﻟﺧﻠﻊ
اﻟﺳﻠطﺎﻧﯾﺔ اﺑـراﻫﯾم ،رﺟـب ﻋﺑـد اﻟﺟـواد ،اﻟﻣﻌﺟـم اﻟﻌرﺑـﻲ ﻻﺳـﻣﺎء اﻟﻣﻼﺑـس ،دار اﻻﻓـﺎق اﻟﻌرﺑﯾـﺔ ،اﻟﻘـﺎﻫرة -
. ٢٠٠٢اﻟﻘﺑــﺎء :ﺛــوب ﯾﻠــﺑس ﻓــوق اﻟﺛﯾــﺎب او ﻓــوق اﻟﻘﻣــﯾص وﯾﺗﻣﻧطــق ﻋﻠﯾــﻪ .اﺑ ـراﻫﯾم ،اﻟﻣرﺟــﻊ اﻟﺳــﺎﺑق ،
ص. ٣٥٧
) (٧٣اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٥٩١
٢٦١
ﻧظﺎم دﻓﻊ رواﺗب ﺟﯾش اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق …
) (٧٤اﻟذﻫﺑﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،اﻟطﺑﻘﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛﺔ واﻟﺳﺗون )٦٣٠-٦٢١ﻫـ( ص. ٢٧
) (٧٥اﻟﻐﺳــﺎﻧﻲ ،اﻟﻣﺻــدر اﻟﺳــﺎﺑق ،ص . ٦٣٤ ، ٦٠٥ ، ٥٩١ ، ٥٥٢اﻟﻛوﺳــﺎت :ﺻــﻧوﺟﺎت ﻣــن ﻧﺣــﺎس ﺷــﺑﻪ
اﻟﺗ ــرس اﻟﺻ ــﻐﯾر ،ﯾ ــدق ﺑﺎﺣ ــدﻫﻣﺎ ﻋﻠ ــﻰ اﻻﺧ ــر ﺑﺎﯾﻘ ــﺎع ﻣﺧﺻ ــوص وﯾﺳ ــﻣﻰ اﻟ ــذي ﯾﺿ ــرب ﺑﻬ ــﺎ ﻛوﺳ ــﻲ .
اﻟﻘﻠﻘﺷﻧدي ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ج ، ٤ص. ١٣٢٩
) (٧٦اﻟﻣﺻــدر ﻧﻔﺳــﻪ ،ص . ٦٠٢اﺑــن اﻟﻔــوطﻲ ،ج ، ٤ﻗﺳــم ، ٣ص . ١٠٢٤اﻟﻐواﺷــﻲ :ﺟﻣــﻊ ﻏﺎﺷــﯾﺔ وﻫــﻲ
ﺳــرج ﻣــن ادﯾــم ﻣﺧــروزة ﺑﺎﻟــذﻫب ﺗﺣﻣــل ﺑــﯾن ﯾــدي اﻻﻣﯾــر ﻋﻧــد اﻟرﻛــوب ﻓــﻲ اﻟﻣواﻛــب ﻛﺎﻟﻣﯾــﺎدﯾن واﻻﻋﯾــﺎد
وﯾﺣﻣﻠﻬﺎ اﻟرﻛﺎب دارﯾﺔ .اﻟﻘﻠﻘﺷﻧدي ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ج ، ٤ص. ٧
) (٧٧اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٦١٢
) (٧٨اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﺗﻠﺧﯾص ،ج ، ٤ﻗﺳم ، ٣ص. ١٠٢٤
) (٧٩اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ج ، ٢ص. ٢٥٥
) (٨٠اﺑن ﺷﺎﻫﻧﺷﺎﻩ اﻻﯾوﺑﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ١١٨
) (٨١اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٤٩٣ ، ٥٤٣
) (٨٢اﺑن ﺷﺎﻫﻧﺷﺎﻩ اﻻﯾوﺑﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص . ١١٨اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﺗﻠﺧﯾص ،ج ، ٤ﻗﺳم ، ٣ص.٤٩٣
) (٨٣اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﺗﻠﺧﯾص ،ج ٤ﻗﺳم ، ٣ص. ١٣٨ ، ١٣٦
) (٨٤اﻟﻣﺻدر ﻧﻔﺳﻪ ،ج ، ٤ﻗﺳم ، ١ص ، ٢٨١ﻗﺳم ، ٣ص. ٤٨٧
) (٨٥اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﻣﻧﺳوب ،ﺣوادث ،ص. ١٠٥
) (٨٦اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﺗﻠﺧﯾص ،ج ، ٤ﻗﺳم ، ٣ص. ٥١٢
) (٨٧اﻟﻣﺻدر ﻧﻔﺳﻪ ،ج ، ٤ﻗﺳم ، ٣ص. ١٣٧-١٣٦
) (٨٨اﻟﻘﻠﻘﺷﻧدي ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ج ، ٤ص١٦-١٥
) (٨٩اﻟﺳﯾوطﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٤٤٥
) (٩٠اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﺗﻠﺧﯾص ،ج ٤ﻗﺳم ، ٣ص. ٥١٢
) (٩١اﻟﻣﺻدر ﻧﻔﺳﻪ ،ج ٤ﻗﺳم ، ٣ص٥١٢
) (٩٢اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﻣﻧﺳوب ،ﺣوادث ،ص. ٣٠٩
) (٩٣اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٥٩١
) (٩٤اﺑن ﺷﺎﻫﻧﺷﺎﻩ اﻻﯾوﺑﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ١١٨
) (٩٥اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﺗﻠﺧﯾص ،ج ٤ﻗﺳم ، ٣ص. ٤٩٠
) (٩٦اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٥٥٠-٥٤٩
) (٩٧اﻟﻣﺻدر ﻧﻔﺳﻪ ،ص. ٥٨١
) (٩٨اﻟﻣﺻدر ﻧﻔﺳﻪ ،ص٥٨٨
) (٩٩اﺑن اﻟﺳﺎﻋﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص . ٧٦-٧٥اﻧظر اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﺗﻠﺧﯾص ،ج ٤ﻗﺳم ، ٣ص. ٥٢٠
) (١٠٠اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﺗﻠﺧﯾص ،ج ٤ﻗﺳم ، ٢ص. ١٠٢٤
) (١٠١اﻟﻣﺻدر ﻧﻔﺳﻪ ،ج ، ٤ﻗﺳم ، ٣ص. ١٣٧
) (١٠٢اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٥٨٨-٥٨٧
) (١٠٣اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﺗﻠﺧﯾص ،ج ، ٤ﻗﺳم ، ٣ص. ٥١١
) (١٠٤اﻟﻣﺻدر ﻧﻔﺳﻪ ،ج ٤ﻗﺳم ، ٢ص. ١٠٧٣
٢٦٢
ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﺧﺿر اﻟﯾﺎس
٢٦٣
ﻧظﺎم دﻓﻊ رواﺗب ﺟﯾش اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق …
٢٦٤
ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﺧﺿر اﻟﯾﺎس
) (١٥٧اﻟﻣﺻدر ﻧﻔﺳﻪ ،ص . ٢٢٤ ، ٢٢٣ ، ٧١اﺷﺗور ،اﻟﻣرﺟﻊ اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٢٩٠
) (١٥٨اﺑن ﺷﺎﻛر اﻟﻛﺗﺑﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ج ، ٤ص. ١٧٠
) (١٥٩اﻟذﻫﺑﻲ ،اﻟﻣﺧﺗﺎر ،ص. ٢٢٧
) (١٦٠اﻟﻐﺳ ــﺎﻧﻲ ،اﻟﻣﺻ ــدر اﻟﺳ ــﺎﺑق ،ص . ٥٧٧-٥٧٦وﻟﻬ ــؤﻻء اﻟﻣﺗﻧﻔ ــذﯾن اﻗطﺎﻋ ــﺎت ﻛﺑﯾـ ـرة واﻣ ــﻼك واﺳ ــﻌﺔ .
اﻟﺻﻔدي ،اﻟواﻓﻲ ﺑﺎﻟوﻓﯾﺎت ،ح ، ٩ص. ٣٥٩
) (١٦١اﻟﻣﺻدر ﻧﻔﺳﻪ ،ص٥٧٧
) (١٦٢اﺑن اﻟﻛﺎزروﻧﻲ ،ﻣﺧﺗﺻر ،ص. ٢٧٠
) (١٦٣اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﻣﻧﺳوب ،ﺣوادث ،ص. ٦١
) (١٦٤اﻟﻬﻣذاﻧﻲ ،رﺷﯾد اﻟدﯾن ﻓﺿل اﷲ ،ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺗوارﯾﺦ ،ﻧﻘﻠﻪ اﻟﻰ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻣﺣﻣـد ﺻـﺎدق ﻧﺷـﺄت واﺧـرون ،دار
اﺣﯾﺎء اﻟﻛﺗب اﻟﻌرﺑﯾﺔ ،اﻟﻘﺎﻫرة ، ١٩٦٠-م ٢ج ، ١ص. ٢٧٤
) (١٦٥اﺑن دﻗﻣﺎق ،اﻟﺟوﻫر اﻟﺛﻣﯾن ﻓﻲ ﺳﯾرة اﻟﻣﻠوك واﻟﺳـﻼطﯾن ،ﺗﺣﻘﯾـق ﻛﻣـﺎل اﻟـدﯾن ﻋـز اﻟـدﯾن ،ﻋـﺎﻟم اﻟﻛﺗـب،
ﺑﯾروت ، ١٩٨٥-ج ، ١ص. ٢٢١
) (١٦٦اﻟﻣﺻدرﻧﻔﺳﻪ ،ج ، ١ص. ٢٢١
) (١٦٧اﻟﻣﻘرﯾزي ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ج ، ١ص. ٤١٥ ، ٣٨٠ ، ٣٦٥
) (١٦٨اﻧظر اﻻﯾـوﺑﻲ ،اﻟﻣﻠـك اﻟﻧﺎﺻـر داود ﺑـن ﻋﯾﺳـﻰ ،اﻟﻔ ارﺋـد اﻟﺟﻠﯾـﺔ ﻓـﻲ اﻟﻔـراد اﻟﻧﺎﺻـرﯾﺔ ،ﺗﺣﻘﯾـق ﻧـﺎظم رﺷـﯾد،
دار اﻟﺷـ ـ ــؤون اﻟﺛﻘﺎﻓﯾـ ـ ــﺔ اﻟﻌﺎﻣـ ـ ــﺔ ،ﺑﻐـ ـ ــداد ، ١٩٩٢-ص . ٢١٤-٢١٣اﻟـ ـ ــذﻫﺑﻲ ،اﻟﻣﺧﺗـ ـ ــﺎر ،ص. ١٦٦
اﻟﻣﻘرﯾزي ،اﻟﺳﻠوك ،ج ، ١ص. ٣٨٠ ، ٣٦٥
) (١٦٩اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﻣﻧﺳوب ،ﺣوادث ،ص. ١٠٣
) (١٧٠اﻟﻣﺻدر ﻧﻔﺳﻪ ،ص. ٣٢١-٣٢٠
) (١٧١اﺑن ﺧﻠدون ،ﺗﺎرﯾﺦ اﺑن ﺧﻠدون ،ﻣﻧﺷورات اﻻﻋﻠﻣﻲ ﻟﻠﻣطﺑوﻋﺎت .ﺑﯾروت ، ١٩٧١-ج ، ٣ص.٥٣٧
) (١٧٢اﻟذﻫﺑﻲ ،اﻟﻣﺧﺗﺎر ،ص١٤٤
) (١٧٣ﻣرﺗﺿﻰ زادة ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص١٣٧
) (١٧٤اﻻﯾوﺑﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٢١٤-٢١٣
) (١٧٥اﻟﻣﻘرﯾزي ،اﻟﺳﻠوك ،ج ، ١ص. ٣٦٥
) (١٧٦اﻟﻣﻘرﯾزي ،اﻟﻣﺻدر ﻧﻔﺳﻪ واﻟﺟزء ،ص. ٤١٥
) (١٧٧اﻧظر ﻣﺻطﻔﻰ ﺟواد ،اﻟﺧﻼﻓﺔ ﻋﻠﻰ ﻋﻬد اﻟﻧﺎﺻر ﻟدﯾن اﷲ ﻓﻲ اﻟﺟـﺎﻣﻊ اﻟﻣﺧﺗﺻـر ﻻﺑـن اﻟﺳـﺎﻋﻲ ،ج، ٩
طﺑﻊ ﻓﻲ اﻟﻣطﺑﻌﺔ اﻟﺳرﯾﺎﻧﯾﺔ اﻟﻛﺎﺛوﻟﯾﻛﯾﺔ ،ﺑﻐداد ، ١٩٣٤-ص . ٣٠ﻓﻬد ،اﻟﻣرﺟﻊ اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٧
) (١٧٨اﺑن ﺧﻠدون ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ج ، ٣ص. ٥٣٦
) (١٧٩اﻟﻣﻘرﯾزي ،اﻟﺳﻠوك ،ج ، ١ص ، ٤٧٧اﻟﺳﺎﻋدي ،ﻣﺣﻣد ﺣﺳﯾن ﻣؤﯾد اﻟدﯾن ،ﺑن اﻟﻌﻠﻘﻣﻲ واﺳرار ﺳـﻘوط
اﻟدوﻟﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ،ﻣطﺑﻌﺔ اﻟﻧﻌﻣﺎن ،اﻟﻧﺟف اﻻﺷرف ،د.ت ،ص. ٨٦
) (١٨٠اﻟﺳﺎﻋدي ،اﻟﻣرﺟﻊ اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٨٦
) (١٨١اﻧظر اﺑن ﺧﻠدون ،اﻟﻣﻘدﻣﺔ ،دار اﻟﻛﺗﺎب اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﻲ ،ﺑﯾروت ، ١٩٨٢-ص ، ٤٩٧اﺑن اﻟﻔـرات ،اﻟﻣﺻـدر
اﻟﺳﺎﺑق ،ج ٤ﻗﺳم ، ١ص. ١٣٥
٢٦٥
ﻧظﺎم دﻓﻊ رواﺗب ﺟﯾش اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق …
) (١٨٢اﺑن اﻟﻔوطﻲ ،ﻣﻧﺳوب ،ﺣوادث ،ص . ٣١٨-٣١٧ ، ٢٧٧ ، ٢٧٣، ٢٦٧اﻟﻘـزاز ،ﻣﺣﻣـد ﺻـﺎﻟﺢ داؤد
،اﻟﺣﯾــﺎة اﻟﺳﯾﺎﺳــﯾﺔ ﻓــﻲ اﻟﻌ ـراق ﻓــﻲ اﻟﻌﺻــر اﻟﻌﺑﺎﺳــﻲ اﻻﺧﯾــر )٦٥٦-٥١٢ﻫـــ( ﻣطﺑﻌــﺔ اﻟﻘﺿــﺎء ،ﺑﻐــداد-
، ١٩٧٢ص. ٣٢١
) (١٨٣اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ ،اﻟﻣﺻدر اﻟﺳﺎﺑق ،ص. ٥٧٧-٥٧٦
) (١٨٤اﻟﻣﻘرﯾــزي ،اﻟﺳــﻠوك ،ج ، ١ص ، ٥٠١اﺑــن اﻟﻛــﺎزروﻧﻲ ،اﻟﻣﺻــدر اﻟﺳــﺎﺑق ،ص. ٢٧٠اﺑــن اﻟﻔــوطﻲ ،
ﻣﻧﺳــوب ،ﺣـوادث ،ص . ٣٢١اﻟﺳــﯾوطﻲ ،اﻟﻣﺻــدر اﻟﺳــﺎﺑق ،ص . ٤٦٤اﻟــدواداري ،اﻟﻣﺻــدر اﻟﺳــﺎﺑق،
ج ،٧ص. ٣٥٠-٣٤٩
٢٦٦