Φυσική ΙΙ - Ηλεκτρομαγνητισμός– Οπτική

3η Θεματική ενότητα : Νόμος Gauss – Ηλεκτρικό Δυναμικό

Τμήμα
Μηχανικών Τοπογραφίας και Γεωπληροφορικής

Νίκος Μερλέμης

2018
 Ηλεκτρική Ροή σε επίπεδη επιφάνεια
• Η ηλεκτρική ροή ΦE είναι ένα μέτρο της «ροής» του
ηλεκτρικού πεδίου Ε διαμέσου μίας επιφάνειας.
• Μία επίπεδη επιφάνεια μπορεί να περιγραφεί μαθηματικά
από ένα διάνυσμα κάθετο στην επιφάνεια που το μέτρο του
A είναι ίσο με το εμβαδό της επιφάνειας:
A  A  nˆ
• Η ηλεκτρική ροή μέσα από την επίπεδη επιφάνεια είναι το
εσωτερικό γινόμενο:
       nˆ  A  E  A  EA cos

όπου φ η γωνία μεταξύ ηλεκτρικού πεδίου και κάθετου

διανύσματος στην επιφάνεια.

Ν. Μερλέμης
 Ηλεκτρική Ροή
• Στη γενικότερη περίπτωση μη ομογενούς ηλεκτρικού πεδίου
και για οποιοδήποτε σχήμα επιφανείας η ηλεκτρική ροή
δίνεται από το επιφανειακό ολοκλήρωμα:
  
 
ά
 d    E
 
ά
  dA  
 
ά
E  cos   dA

όπου dA  dA  nˆ συμβολίζει το στοιχειώδες εμβαδό σε

κάποιο σημείο της επιφάνειας (κάθετο διάνυσμα στην
επιφάνεια στο συγκεκριμένο σημείο).
• Μονάδες ηλεκτρικής ροής στο SI: N  m
2

Ν. Μερλέμης
 Νόμος του Gauss
• Συνδέει την μορφή του πεδίου σε μία περιοχή του χώρου με την
κατανομή του φορτίου στην περιοχή αυτή.
• Ολοκληρωτική μορφή: Η ολική ηλεκτρική ροή διαμέσου μίας
κλειστής επιφάνειας είναι ίση με το ολικό ηλεκτρικό φορτίο Qεσ στο
εσωτερικό της επιφάνειας διαιρεμένο με το ε0:
Q
    d   0

• Για κλειστή επιφάνεια που δεν περιέχει φορτία ΦΕ=0

• Τα στοιχειώδη εμβαδά dA  dA  nˆ έχουν διεύθυνση προς το
εξωτερικό της επιφάνειας (σύμβαση).
• Ο νόμος του Gauss ισχύει για κάθε σχήμα κλειστής επιφάνειας και
για οποιαδήποτε κατανομή φορτίου.

Ν. Μερλέμης
 Νόμος του Gauss
• Διαφορική μορφή:
Αν ρ(r) είναι η χωρική πυκνότητα φορτίου στη θέση r, το φορτίο είναι:
Q    ( r )dV
ΣυνεπώςV ο νόμος του Gauss γράφεται:

Q  (r )
  d  
0
   d
V
  
0
dV

• Από το μαθηματικό θεώρημα της απόκλισης του Gauss:  E dA    E  dV

Συνεπώς:  (r ) S V


 E  dV 
V

dV
V
0
• Καθόσον o όγκος V είναι τυχαίας μορφής, θα πρέπει οι συναρτήσεις να
είναι ίσες, οπότε καταλήγουμε στη διαφορική μορφή του νόμου του
Gauss (συνδέει πεδίο με φορτίο σε συγκεκριμένο σημείο του χώρου):
 (r )
E
0
Ν. Μερλέμης
 Ηλεκτρική Δυναμική Ενέργεια
• Η δύναμη του Coulomb είναι διατηρητική (το ηλεκτροστατικό πεδίο είναι
αστρόβιλο), συνεπώς μπορεί να οριστεί κατάλληλη δυναμική ενέργεια U
έτσι ώστε το έργο που παράγεται πάνω σε ένα φορτίο q0 από το
ηλεκτρικό πεδίο να μπορεί να υπολογιστεί ως:
b b
Wab   F dl   q0 E dl  U  (U b  U a )  U a  U b
a a
• Το έργο είναι ίδιο ανεξάρτητα της διαδρομής από το σημείο α στο
σημείο b που θα ακολουθήσει το φορτίο.
• Συνήθως σε προβλήματα ηλεκτροστατικής θεωρούμε μηδέν τη δυναμική
ενέργεια στο άπειρο (είμαστε ελεύθεροι να επιλέξουμε τη στάθμη του
μηδενός ανάλογα με το πρόβλημα).
• Θετικό q0 που κινείται στη φορά του πεδίου ελαττώνει τη Δυναμική του
ενέργεια U, αντίθετα την αυξάνει όταν κινείται αντίθετα στο πεδίο.
• Αρνητικό q0 που κινείται στη φορά του πεδίου αυξάνει τη Δυναμική του
ενέργεια U, αντίθετα την ελαττώνει όταν κινείται αντίθετα στο πεδίο.

Ν. Μερλέμης
 Ηλεκτρική Δυναμική Ενέργεια
• Σε σύστημα ζεύγους φορτίων όπου φορτίο q0 δέχεται δύναμη Coulomb
από φορτίο Q, η δυναμική ενέργεια βρίσκεται από το έργο που
παράγεται για την μετακίνηση του q0 από τη θέση α στη b ως:
1 Q  q0
b b
Wab   F dl   ˆ
r dl rˆ dl cos  dl  dr
 
a a
4 0 r 2

b
1 Q  q0  Q  q0 1 Q  q0 1 1
rb

Wab   dr      (  )  (U b  U a )  U a  U b
r
4 0 r 2
 4 0 r a 4 0 rb ra

Q  q0 1
• Συνεπώς η U σε οποιαδήποτε θέση r θα είναι: U
4 0 r

• Αντίστροφα γνωρίζουμε ότι όταν υπάρχει δυναμική ενέργεια U η δύναμη

δίνεται από τη σχέση:
 Q  q0 1   έ .έ Q  q0 1
F  U  F      F  rˆ
 4 0 r  4 0 r 2

Ν. Μερλέμης
 Ηλεκτρική Δυναμική Ενέργεια
συστήματος στατικών φορτίων
• Αν έχουμε N αριθμό φορτίων η συνολική δυναμική ενέργεια του συστήματος (δηλαδή
το έργο που απαιτείται για να φέρουμε τα φορτία αργά από το άπειρο στη
συγκεκριμένη θέση τους) είναι το αλγεβρικό άθροισμα:
1 qi  q j
U
4 0

i j rij
, rij η απόσταση μεταξύ των qi και qj

δηλαδή αθροίζουμε την δυναμική ενέργεια κάθε ζεύγους φορτίων προσέχοντας να

λαμβάνουμε το κάθε ζεύγος μόνο μία φορά.
- Θεωρούμε συνήθως 0 τη δυναμική ενέργεια όταν όλα τα φορτία είναι στο άπειρο.
• Αν έχουμε N αριθμό σταθερά τοποθετημένων φορτίων qi που παράγουν ένα στατικό
πεδίο, η δυναμική ενέργεια που συνδέεται με τη μεταφορά ενός άλλου φορτίου q0
μέσα στο πεδίο αυτό υπολογίζεται από την έκφραση:
N
q0 qi
U 
4 0 i 1 ri
, ri η απόσταση μεταξύ του q0 και του κάθε qi

δηλαδή αθροίζουμε την δυναμική ενέργεια κάθε ζεύγους φορτίων.

- Εδώ θεωρούμε 0 τη δυναμική ενέργεια όταν το φορτίο q0 είναι στο άπειρο (δηλαδή
ορίζουμε 0 την αρχική δυναμική ενέργεια των Ν φορτίων).

Ν. Μερλέμης
 Ηλεκτρικό Δυναμικό
• Το ηλεκτρικό δυναμικό V είναι η δυναμική ενέργεια ανά μονάδα φορτίου
(όπως και το ηλεκτρικό πεδίο είναι η δύναμη ανά μονάδα φορτίου).
U Μονάδα
V
q0 μέτρησης: 1V  1Volt  1 J
C
• Συνεπώς το έργο ανά μονάδα φορτίου είναι:

Wab U (U  U a )
  b  Va  Vb διαφορά δυναμικού ΔV ή τάση
q0 q0 q0 μεταξύ των σημείων α και b

Q 1
• Δυναμικό που οφείλεται σε φορτίο Q: V 
4 0 r
• Φορτίο q που κινείται από σημείο α σε σημείο b θα μεταβάλει τη
δυναμική του ενέργεια ως:
U a  Ub  q  Va  Vb 
• Μονάδα ενέργειας πολλές φορές σύμφωνα με τη παραπάνω σχέση
ορίζεται το : 1eV  1,602  1019 J
Ν. Μερλέμης
 Ηλεκτρικό Δυναμικό συστήματος
στατικών φορτίων
• Δυναμικό σε κάποιο σημείο από πολλά σημειακά στατικά φορτία qi:
1 qi
V 
4 0 i ri ri η απόσταση του σημείου από το κάθε φορτίο qi

• Αν έχουμε συνεχή κατανομή φορτίου τότε:

1 dq
4 0  r
V r η απόσταση του σημείου από το κάθε μικρό
φορτίο dq της συνεχούς κατανομής
• Οι σχέσεις δυναμικής ενέργειας – δύναμης με τη χρήση του δυναμικού
γίνονται σχέσεις δυναμικού – ηλεκτρικού πεδίου:
b b

 F dl
a
 U a  U b   E dl  Va  Vb
a
F  U  E  V

Ν. Μερλέμης
 Ηλεκτρικό Δυναμικό – Εξίσωση
Poisson – Εξίσωση Laplace
• Από τον νόμο του Gauss (διαφορική μορφή) παίρνουμε την εξίσωση
Poisson:
 (r )  (r )  (r )
E    V    2V  
0 0 0

• Αν δεν έχουμε φορτία στον χώρο τότε το ηλεκτρικό δυναμικό βρίσκεται

από την εξίσωση Laplace:

2V  0

Ν. Μερλέμης
 Ισοδυναμικές επιφάνειες
• Ισοδυναμικές επιφάνειες είναι οι τρισδιάστατες επιφάνειες πάνω στις
οποίες το δυναμικό είναι σταθερό.
• Οι δυναμικές γραμμές του ηλεκτρικού πεδίου είναι πάντοτε κάθετες στις
ισοδυναμικές επιφάνειες.

Young Hugh D, Freedman R, 2009, Πανεπιστημιακή φυσική (Τόμος B), Εκδόσεις Παπαζήση.

Ν. Μερλέμης
Ισοδυναμικές επιφάνειες - Αγωγοί
Όταν όλα τα φορτία είναι σε ηρεμία (Ηλεκτροστατική):

• Η επιφάνεια αγωγού είναι πάντα ισοδυναμική επιφάνεια.

• Το ηλεκτρικό πεδίο αμέσως έξω από τον αγωγό είναι κάθετο στην
επιφάνεια σε κάθε σημείο.
• Το ηλεκτρικό πεδίο μέσα στον αγωγό είναι μηδέν.
• Το ηλεκτρικό δυναμικό μέσα στον αγωγό είναι σταθερό.
• Φορτία σε αγωγό τοποθετούνται πάντα στην επιφάνεια του αγωγού.
• Κοιλότητα μέσα στον αγωγό που δεν περιέχει φορτία δεν έχει φορτία
ούτε στην εσωτερική επιφάνεια της (όλα τοποθετούνται στην εξωτερική
επιφάνεια του αγωγού) και το δυναμικό είναι σταθερό πάνω σε αυτήν
(κλωβός Faraday).

Ν. Μερλέμης
 Βιβλιογραφία
 Young Hugh D, Freedman R, 2009, Πανεπιστημιακή φυσική (Τόμος B),
Εκδόσεις Παπαζήση.
 Halliday David, Resnick Robert, Walker Jearl, 2012 Φυσική (2ος τόμος),
Εκδόσεις Γ. Δαρδανός και ΣΙΑ.
 Raymond A. Serway, John W. Jewett, 2013, Ηλεκτρισμός και μαγνητισμός,
ηλεκτρομαγνητισμός, οπτική, σύγχρονη φυσική, εκδόσεις κλειδάριθμος
επε.
 Κ. Κουρκουτάς, Φυσική ΙΙ (ανοικτά ακαδημαϊκά μαθήματα)
https://ocp.teiath.gr/courses/NAFP_UNDER122/