มายาคติในนิทานพื้นบ้านล้านนา

MYTH IN LANNA FOLKTALES

เอื้อมพร ทิพย์เดช1, สนม ครุฑเมือง2 และ เปรมวิทย์ วิวัฒนเศรษฐ์3
Uamporn Thipdet1, Sanom khrutmuang2 and Premvit Vivattanaseth3
มหาวิทยาลัยนเรศวร 99 ม.9 ต.ท่าโพธิ์ อ.เมือง จ.พิษณุโลก 650001,2
Naresuan University, 99 Moo 9, Tha Pho Sub-district, Muang District, Phitsanulok Province 650001,2
มหาวิทยาลัยพะเยา 19 ม.2 ต.แม่กา อ.เมือง จ.พะเยา 560003
University of Phayao, 19 Moo 2 Maeka Sub-district, Muang District, Phayao 560003

บทคัดย่อ
การวิจยั เรือ่ ง “มายาคติในนิทานพืน้ บ้านล้านนา” มีจดุ มุง่ หมายเพือ่ ศึกษามายาคติทปี่ รากฏ
ในนิทานพื้นบ้านล้านนา โดยวิเคราะห์ข้อมูลจากนิทานพื้นบ้านล้านนาที่รวบรวมโดยสถาบัน
วิจยั สังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ และใช้แนวคิดเรือ่ งมายาคติ แนวคิดเรือ่ งคู่ตรงข้าม และแนวคิด
เรื่องสัญวิทยา เป็นแนวทางในการศึกษา
ผลการวิจยั พบว่านิทานพืน้ บ้านล้านนาปรากฏมายาคติ 4 ประการ ได้แก่ มายาคติวา่ ด้วย
เรือ่ งชายเป็นใหญ่ แสดงให้เห็นถึงค่านิยมของคนล้านนาทีย่ กย่องให้เพศชายอยูเ่ หนือสตรี มายาคติ
ว่าด้วยอคติทางชาติพันธุ์ แสดงให้เห็นถึงการแบ่งแยกระหว่างพวกเราพวกเขา และประกอบสร้าง
ให้พวกเราอยู่เหนือกว่าพวกเขา มายาคติว่าด้วยเรื่องการปกครอง แสดงให้เห็นถึงการเคารพ
เชือ่ ฟัง คนทีเ่ ป็นตัวแทนของภาครัฐ ในการตัดสินหรือกระท�ำการใด ๆ และมายาคติวา่ ด้วยเรือ่ งชนชัน้
แสดงให้เห็นถึงการให้คุณค่าของเงิน การศึกษา และระบบอาวุโส

ค�ำส�ำคัญ : มายาคติ, นิทานพื้นบ้าน, ล้านนา

1
นิสิตหลักสูตรศิลปศาสตรดุษฏีบัณฑิต สาขาวิชาภาษาไทย คณะมนุษยศาสตร์
2
รองศาสตราจารย์ ดร. สาขาวิชาภาษาไทย คณะมนุษยศาสตร์
3
รองศาสตราจารย์ สาขาวิชาภาษาไทย คณะศิลปศาสตร์
86 พิฆเนศวร์สาร ปีที่ 14 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม - มิถุนายน 2561

ABSTRACT
The study entitled “Myth in Lanna Folktales” aimed to study myths found in Lanna
folktale based on the analysis of Lanna folktale gathered by Institute of Social Research Chiang
Mai University. This study was also based on myths, Binary opposition and semiology.
According to the results of the study, there were four myths appeared in Lanna folktale.
These included 1) patriarchy, reflecting the Lanna people’s value of male’s dominance over
female; 2) ethnocentrism, reflecting people’s discrimination between their in-group and others
and their effort to be superior than others; 3) ruling, reflecting the people’s respect and obedience
of government representatives’ decision or action; and 4) racist discrimination reflecting the value
of money, education and seniority.

KEYWORD : Myth, Folktales, Lanna

บทน�ำ ปลาบู่ทอง ที่มีเนื้อเรื่องกล่าวถึงเรื่องของการ

นิ ท า น พื้ น บ ้ า น เ ป ็ น ม ร ด ก ท า ง
วั ฒ นธรรมที่ มี อ ยู ่ ใ นทุ ก ท้ อ งถิ่ น ซึ่ ง คนในชาติ
จะต้องช่วยกันผดุงรักษาไว้ โดยการเล่านิทาน
นั้ น มี จุ ด มุ ่ ง หมายหลั ก เพื่ อ ก่ อ ให้ เ กิ ด ความ
สนุ ก สนานเพลิ ด เพลิ น แก่ ผู ้ ฟ ั ง และผู ้ เ ล่ า
นอกจากนี้ นิ ท านยั ง ใช้ เ ป็ น เครื่ อ งมื อ ปลู ก ฝั ง
ถ่ายทอด ความคิดความเชื่อต่าง ๆ เพื่อให้คน
ประพฤติตนอยู่ในศีลธรรมอันดีงาม และอยู่ใน
กรอบระเบียบของสังคม
นิ ท านพื้ น บ้ า นในแต่ ล ะท้ อ งถิ่ น
มีลกั ษณะเฉพาะแตกต่างกันไปขึน้ อยูก่ บั ค่านิยม
ความเชือ่ ตลอดจนวิถชี วี ติ ของชุมชนในท้องถิน่ นัน้
ดังที่ประคอง นิมานเหมินท์ (2551, น. 93-95)
ได้กล่าวไว้ในหนังสือนิทานพื้นบ้านศึกษาว่า
นิทานพืน้ บ้านหลายเรือ่ งสะท้อนให้เห็นว่าสังคม
ไทยเป็นสังคมเกษตรกรรม เช่น นิทานเรื่อง
ก่องข้าวน้อยฆ่าแม่ ทีเ่ นือ้ เรือ่ งกล่าวถึงตัวละคร
ลูกชายทีต่ อ้ งออกไปท�ำไร่ไถนา และนิทานเรือ่ ง
จับปลา อีกทั้งนางเอกในเรื่องยังถูกแม่ใช้ให้
ไปเลี้ยงควายอีกด้วย นอกจากนี้ ยังมีนิทาน
มุขตลกที่เกี่ยวกับกษัตริย์กับพระ ซึ่งสะท้อน
ให้เห็นว่าสังคมไทยเป็นสังคมทีม่ พี ระมหากษัตริย์
เป็นประมุข และเป็นสังคมทีน่ บั ถือพระพุทธศาสนา
เป็นต้น
ล้านนา มีการสืบทอดทางวัฒนธรรม
เกี่ยวกับวรรณกรรมนิทานมาช้านาน นิทาน
พืน้ บ้านล้านนาส่วนใหญ่เป็นการเล่าแบบมุขปาฐะ
มาก่ อ นแล้ ว จึ ง มี ก ารบั น ทึ ก เป็ น ลายลั ก ษณ์
โดยเนือ้ หาในนิทานมักเป็นเรือ่ งเกีย่ วกับศาสนา
ประเพณีและวิถชี วี ติ ความเป็นอยูข่ องคนล้านนา
อันประกอบด้วย นิทานมุขตลก นิทานเกี่ยวกับ
สัตว์ นิทานเชิงคติสอนใจ ฯลฯ โดยนิทานล้านนา
เหล่านี้ยังแฝงไปด้วยความเชื่อ ค่านิยม และ
อุดมการณ์ ทีเ่ ล่าผ่านตัวบทในนิทานแต่ละเรือ่ ง
อาทิ เรือ่ งเพศ เรือ่ งกลุม่ ชาติพนั ธุอ์ นื่ และเรือ่ ง
การปกครอง เป็นต้น
 พิฆเนศวร์สาร ปีที่ 14 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม - มิถุนายน 2561
อนึ่ ง ความคิ ด ความเชื่ อ ค่ า นิ ย ม
และอุ ด มการณ์ ที่ ถู ก ถ่ า ยทอดผ่ า นการเล่ า
นิทานจากรุ่นสู่รุ่นล้วนแล้วแต่เป็นเรื่องที่คนใน
สังคมยอมรับและเชื่อถือศรัทธาสืบต่อกันมา
โดยปราศจากข้อสงสัยใด ๆ จึงท�ำให้ทุกคน
รูส้ กึ ว่าเป็นเรือ่ งธรรมชาติทเี่ กิดขึน้ ปกติธรรมดา
ไร้ข้อกังขา จนกลายเป็น “มายาคติ” ที่คนใน
สังคมเชื่อและปฏิบัตติ ามโดยไม่มีข้อแม้ใด ๆ
ค�ำว่า “มายาคติ” (Myth) ตามแนวคิด
ของ โรล็องด์ บาร์ต (ฺBarthes, 1973) หมายถึง
การสื่ อ ความหมายด้ ว ยคติ ค วามเชื่ อ ทาง
วั ฒ นธรรม ซึ่ ง ถู ก กลบเกลื่ อ นให้ เ ป็ น ที่ รั บ รู ้
เสมือนว่าเป็นธรรมชาติ หรืออาจกล่าวให้ถึงที่
สุดได้ว่าเป็นกระบวนการลวงให้หลงอย่างหนึ่ง
แต่ ทั้ง นี้มิไ ด้ ห มายความว่ า มายาคติเ ป็ น การ
โกหกหลอกลวงหรือปั้นน�้ำเป็นตัวหรือโฆษณา
ชวนเชือ่ ทีบ่ ดิ เบือนข้อเท็จจริง มายาคตินนั้ มิได้
ปิ ด บั ง อ� ำ พรางสิ่ ง ใดทั้ง สิ้น ทุ ก อย่ า งปรากฏ
ต่อหน้าเราอย่างเปิดเผย แต่เราต่างหากทีค่ นุ้ เคย
กับมัน เสียจนไม่ทนั สังเกตว่ามันเป็นสิง่ ประกอบสร้าง
ทางวัฒนธรรม เรานัน่ เองทีห่ ลงคิดไปว่าค่านิยม
ที่เรายึดถือนั้นเป็นธรรมชาติ หรือเป็นไปตาม
สามัญส�ำนึก” (นพพร ประชากุล, 2555, น. 4)
มายาคติ ที่ ป รากฏในนิ ท านจะถู ก
แสดงออกผ่านทางภาษา และการน�ำเสนอเรือ่ ง
เนื่องจากเนื้อหาของนิทานสามารถประกอบ
สร้างขึน้ ได้ ทัง้ นีข้ นึ้ อยูก่ บั อุดมการณ์หรือความ
ต้องการของผู้เล่าที่อยากสื่อความหมายเรื่อง
ใดเรื่องหนึ่งให้ผู้ฟังได้รับรู้ ยอมรับ และน�ำไปสู่
การผลิ ต ซ�้ ำ ด้ ว ยความหมายแบบเดิ ม ต่ อ ไป
87
จนท� ำ ให้ ผู ้ อ ่ า นเข้ า ใจว่ า สิ่ ง ที่ น� ำ เสนอเป็ น สิ่ ง
ที่ปกติธรรมดา โดยไม่มีข้อสงสัยใด ๆ ดังที่
ฟานดีค (Dijk, 1997) กล่าวไว้อย่างน่าสนใจ
ว่า “ภาษาทีค่ นเราเลือกใช้ในตัวบทนัน้ มีเจตนา
และอ�ำนาจเชิงความคิดบางอย่างทีแ่ ฝงอยูด่ ว้ ย”
ปัจจุบันคนในสังคมต่างก็คุ้นเคยกับ
มายาคติ เพราะมายาคตินั้นปรากฏให้เราเห็น
ต่อหน้าโดยไม่ปดิ บังอ�ำพรางใด ๆ ดังเช่น ภายใต้
สั ง คมแบบปิ ต าธิ ป ไตย มี ม ายาคติ เ กี่ ย วกั บ
เรื่องเพศว่าผู้ชายเป็นเพศที่เข้มแข็ง มีความ
อดทน และเหมาะสมที่ จ ะเป็ น ผู ้ น� ำ ดั ง นั้ น
เมือ่ ใดก็ตามทีม่ สี ถานการณ์ให้เพศหญิงเป็นผูน้ ำ �
ก็ มั ก จะไม่ ไ ด้ รั บ การยอมรั บ จากสั ง คมอย่ า ง
แท้จริง เนื่องจากเป็นเรื่องที่ผิดไปจากความ
คุ้นเคย เป็นต้น สิ่งเหล่านี้เกิดขึ้นโดยที่คนใน
สังคมต่างยึดถือปฏิบัติสืบต่อกันมาโดยรู้สึกว่า
เป็นเรือ่ งธรรมชาติทปี่ ราศจากการปรุงแต่งใด ๆ
จนมิได้สังเกตว่าแท้ที่จริงแล้วมายาคติเป็นสิ่งที่
ถูกประกอบสร้างขึ้นทางวัฒนธรรมทัง้ สิ้น
จะเห็นได้ว่าการศึกษานิทานพื้นบ้าน
ล้านนาด้วยแนวคิดมายาคติ ท�ำให้เห็นถึงมิติ
ที่ ซ ่ อ นอยู ่ ร ะหว่ า งบรรทั ด ของนิ ท านพื้น บ้ า น
อั น เป็ น การบู ร ณาการแนวคิ ด หลั ง สมั ย ใหม่
เข้ากั บ การศึก ษาด้านภาษาและวรรณกรรม
ตลอดจนการแสดงให้เห็นอ�ำนาจ ชนชั้น หรือ
อุดมการณ์ท่แี ฝงอยู่ในนิทานดังกล่าว
ด้วยเหตุนี้ผู้วิจัยจึงมีความสนใจที่จะ
ศึก ษามายาคติใ นนิท านพื้นบ้านล้านนา เพื่อ
ให้ทราบถึงมายาคติคติที่แฝงอยู่ภายใต้บริบท
ทางสังคมและวัฒนธรรมล้านนา
88 พิฆเนศวร์สาร ปีที่ 14 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม - มิถุนายน 2561
วัตถุประสงค์ของการวิจัย
เพื่ อ วิ เ คราะห์ ม ายาคติ ที่ ป รากฏใน
นิทานพื้นบ้านล้านนา
กรอบคิดในการวิจัย
แนวคิดทีเ่ กีย่ วข้องกับงานวิจยั ในครัง้ นี ้
มี 3 แนวคิด ได้แก่ แนวคิดเรือ่ งมายาคติ แนวคิด
เรื่องสัญวิทยา และแนวคิดเรื่องคู่ตรงข้าม
1. แนวคิดเรื่องมายาคติ
มายาคติ (Myth) ตามแนวคิ ด
ของ โรล็ อ งด์ บาร์ ต ที่ ป รากฏในหนั ง สื อ
Mythologies ของ Roland Barthes หมายถึง
การสื่ อ ความหมายด้ ว ยคติ ค วามเชื่ อ ทาง
วั ฒ นธรรม ซึ่ ง ถู ก กลบเกลื่ อ นให้ เ ป็ น ที่ รั บ รู ้
เสมือนว่าเป็นธรรมชาติหรืออาจกล่าวว่าเป็น
กระบวนการลวงให้หลงอย่างหนึง่ แต่ทงั้ นีม้ ไิ ด้
หมายความว่ามายาคติเป็นการโกหกหลอกลวง
หรื อ ปั ้ น น�้ ำ เป็ น ตั ว หรื อ โฆษณาชวนเชื่ อ ที่
บิดเบือนข้อเท็จจริง มายาคตินั้นมิได้ปิดบัง
อ�ำพรางสิ่งใดทั้งสิ้น ทุกอย่างปรากฏต่อหน้า
เราอย่างเปิดเผย แต่เราต่างหากทีค่ นุ้ เคยกับมัน
เสียจนไม่ทันสังเกตว่ามันเป็นสิ่งประกอบสร้าง
ทางวัฒนธรรม เรานัน่ เองทีห่ ลงคิดไปว่าค่านิยม
ที่เรายึดถือนั้นเป็นธรรมชาติ หรือเป็นไปตาม
สามัญส�ำนึก” (นพพร ประชากุล, 2555, น. 4)
อาจกล่าวโดยสรุปได้ว่า มายาคติคือ
การสื่อความหมายคติความเชื่อทางวัฒนธรรม
ประกอบ ไปด้วย ค่านิยม อุดมการณ์ และ
กรอบกฎเกณฑ์ทสี่ งั คมก�ำหนดไว้ โดยถ่ายทอด
ผ่านชุดความเชื่อที่แฝงอยู่ ซึ่งเป็นกรอบในการ
ก�ำหนดความคิดและการตัดสินใจของคนในสังคม
ซึ่ งงานวิจัยนี้จะน�ำแนวคิดของโรลองด์ บาร์ต ส์
มาใช้เป็นแนวทางในการศึกษาวิเคราะห์นิทาน
พื้ น บ้ า นล้ า นนา เพื่ อ น� ำ ไปสู ่ ค วามเข้ า ใจ
กระบวนการประกอบสร้างมายาคติในนิทาน
พื้ น บ้ า นล้ า นนาภายใต้ บ ริ บ ททางสั ง คมและ
วัฒนธรรมล้านนา
2. แนวคิดเรื่องสัญวิทยา
สัญวิทยา (Semiology) พัฒนามาจาก
ภาษากรีก Semeion ที่แปลว่า Sign เป็นค�ำที่
ตัง้ ขึน้ โดยนักภาษาศาสตร์ แฟร์ดนิ อ็ ง เดอ โซซูร์
(Ferdinand de Saussure) ซึ่งเป็นการศึกษา
เกี่ ย วกั บ การสื่ อ ความหมาย ตลอดจนการ
ท� ำ ความเข้ า ใจความหมายของสั ญ ลั ก ษณ์
ที่ ป รากฏในวั ฒ นธรรมหนึ่ ง ๆ ซึ่ ง อาจนิ ย าม
“สัญวิทยา” ตามที่ ไชยรัตน์ เจริญสินโอฬาร
(2545, น. 94) ได้ให้ความหมายไว้ว่า สัญวิทยา
ก็คอื การศึกษาถึงกระบวนการสร้างความหมาย
ที่ ไ ม่ รู ้ จั ก จบสิ้ น ในสั ง คม เพราะความหมาย
ในทรรศนะของนั ก สั ญ วิ ท ยามี ลั ก ษณะเป็ น
พลวัตร ไม่หยุดนิ่ง ไม่ตายตัว แต่เป็นเรื่อง
ของการประกอบสร้าง หรือการปะทะประสาน
ของสัญญะต่าง ๆ ภายใต้ระเบียบกฎเกณฑ์
ต่าง ๆ
แฟร์ดิน็อง เดอ โซซูร์ (Ferdinand de
Saussure) ได้นำ� เสนอแนวคิดเรือ่ งองค์ประกอบ
ข อ ง สั ญ ญ ะ ว ่ า ใ น ทุ ก สั ญ ญ ะ จ ะ ต ้ อ ง มี
ส่วนประกอบ 2 อย่าง ได้แก่
1) รูปสัญญะ (Signifier) คือสิง่ ทีเ่ รา
สามารถรับรูผ้ า่ นประสาทสัมผัส เช่น การมองเห็น
ตัวอักษร รูปภาพ ท่าทาง หรือการได้ยนิ ค�ำพูด
ที่เปล่งออกมาเป็นเสียง
 พิฆเนศวร์สาร ปีที่ 14 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม - มิถุนายน 2561
2) ความหมายของสัญญะ (Signified)
หมายถึงความหมาย ค�ำนิยามหรือความคิด
รวบยอดทีเ่ กิดขึน้ ในใจหรือความคิดของผูร้ บั สาร
โรล็องด์ บาร์ต ได้ให้แนวทางกระบวน
การสร้างความหมาย 2 ขัน้ ตอน (ทยากร แซ่แต้,
2551, น. 36) ได้แก่
1) การตีความหมายโดยตรงหรือ
ความหมายโดยอรรถ (Denotation) เป็นการ
ตี ค วามหมายที่ เ ข้ า ใจตามตั ว อั ก ษรหรื อ เป็ น
ความหมายขั้นแรก มักเป็นที่เข้าใจตรงกันโดย
ส่ ว นใหญ่ เป็ น ความหมายของสั ญ ญะที่ ถู ก
ประกอบสร้างขึ้นอย่างเป็นภววิสัย (Objective)
มี ลั ก ษณะที่ เ ป็ น สากล คื อ อ้ า งอิ ง ขึ้ น มาโดย
ไม่ ต ้ อ งมีก ารประเมิน คุ ณ ค่ า ตั ว อย่ า งที่เ ห็ น
ได้ ชั ด เจนที่ สุ ด คื อ ความหมายที่ ป รากฏใน
พจนานุกรม
2) ก า ร ตี ค ว า ม ห ม า ย โ ด ย นั ย
(Connotation) ห รื อ อาจเรี ย กว่ า ความหมายแฝง
อธิ บ ายถึ ง ปฏิ สั ม พั น ธ์ ที่ เ กิ ด ขึ้ น เมื่ อ สั ญ ญะ
กระทบความรู้สึกหรืออารมณ์ของผู้ใช้สารและ
ค่านิยมในวัฒนธรรมของเขา ความหมายใน
ขั้นที่สองนี้ เป็นความหมายทางอ้อมที่เกิดจาก
ข้อตกลงของกลุ่มหรือเกิดจากประสบการณ์
เฉพาะบุคคล เป็นความหมายที่ถูกประกอบ
สร้างอย่างเป็นอัตวิสัย (Subjective) ไม่ว่าจะ
เป็ น ในระดั บ บุ ค คลหรื อ ในระดั บ สั ง คม และ
ความหมายแฝงจะเปลี่ ย นแปลงไปตาม
วัฒนธรรมในการรับสาร
Barthes (1973) อธิบายว่า หลังจากที่
ความหมายแฝงตัวแรกถูกสร้างขึน้ ความหมาย
นั้ น ก็ จ ะกลายเป็ น รู ป สั ญ ญะแล้ ว สร้ า ง
ความหมายแฝงตัวทีส่ องต่อไปเรือ่ ย ๆ เป็นสายโซ่
89
แห่งความหมาย (Chain of Meaning) ดังเช่น
ความหมายในขั้นแรกนั้น อาจเป็นการตีความ
เนื่ อ งมาจากประสบการณ์ ข องแต่ ล ะบุ ค คล
(Subjective Experience) แต่สำ� หรับความหมาย
แฝงระดับที่สองหรือที่เรียกว่า “มายาคติ” นั้น
เป็ น การตี ค วามหมายที่ ถู ก ใส่ ค วามหมาย
ในระดับสังคม
3. แนวคิดเรื่องคู่ตรงข้าม
คู ่ ต รงข้ า ม (Binary Opposition)
เป็ น แนวคิด ของโคลด เลวี่ สเตราส์ (Claude
Levi-Strauss) นักมานุษวิทยาเชิงโครงสร้าง
ชาวฝรั่ ง เศส ที่ เ สนอว่ า มนุ ษ ย์ ม องสิ่ ง ต่ า ง ๆ
เป็นคู่ตรงข้าม ซึ่งถือเป็นความคิดสากลของ
มนุษย์ โดยมนุษย์มักจะคิดในลักษณะ 2 ภาค
เช่ น ผู ้ ช าย – ผู ้ ห ญิ ง , ด� ำ – ขาว, สู ง – ต�่ ำ ,
บน – ล่าง, สุก – ดิบ เป็นต้น (ปฐม หงส์สวุ รรณ,
2551, น. 36)
จากแนวคิดเรือ่ งคูต่ รงข้ามดังกล่าวมา
เมือ่ น�ำมาใช้ในการวิเคราะห์นทิ านพืน้ บ้านล้านนา
จะท�ำให้มองเห็นถึงความเป็นคูต่ รงข้ามทีป่ รากฏ
ในเนือ้ หานิทาน ไม่วา่ จะเป็นเรือ่ ง ผูช้ าย – ผูห้ ญิง,
ความร�่ ำ รวย – ความยากจน รวมถึ ง การ
มี อ� ำ นาจ – ด้ อ ยอ� ำ นาจ ซึ่ ง คู ่ ต รงข้ า มนี้ ก็ มี
ลักษณะที่เป็นสากล และต่างก็ช่วยเน้นย�ำ้ ภาพ
ของแต่ละฝ่ายให้มีความชัดเจนขึ้น อันน�ำไปสู่
ข้อสรุปว่าแต่ละฝ่ายควรจะมีสภาวะ หรือด�ำรง
สภาวะของตนแบบใด เช่น คนรวย มักจะถูก
ฉายภาพความเป็นชนชั้นที่มีฐานะและความ
มั่งคั่ง ซึ่งแตกต่างจากคนจน ที่มักจะเป็นคนที่
ไร้เกียรติ และมีความขัดสน ในที่สุด การแสดง
วิธีคิดแบบคู่ตรงข้ามดังกล่าว มักจะกลายไป
เป็ น การสร้ า งมายาคติใ ห้ กั บ สรรพสิ่ง ต่ า ง ๆ
โดยไม่รู้ตัว
90 พิฆเนศวร์สาร ปีที่ 14 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม - มิถุนายน 2561
วิธีด�ำเนินการวิจัย
การวิจยั เรือ่ ง มายาคติในนิทานพืน้ บ้าน
ล้านนา ผู้วิจัยมีวิธีด�ำเนินการวิจัยตามขั้นตอน
ต่อไปนี้
ขั้นรวบรวมข้อมูล ศึกษาเอกสาร
และงานวิจัยที่เกี่ยวข้องกับนิทานพื้นบ้านและ
แนวคิดทฤษฎีที่ใช้ในการศึกษา ได้แก่ แนวคิด
เรื่ อ งมายาคติ แนวคิ ด เรื่ อ งสั ญ วิ ท ยา และ
แนวคิดเรื่องคู่ตรงข้าม จากนั้นรวบรวมข้อมูล
นิ ท านพื้ น บ้ า นล้ า นนาจากเอกสาร โดยใช้
ข้อมูลเอกสารนิทานพื้นบ้านที่รวบรวมไว้เป็น
ลายลั ก ษณ์ อั ก ษร รวบรวมโดยสถาบั น วิ จั ย
สังคมมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ได้แก่ เอกสาร
นิทานพื้นบ้านล้านนา เล่ม 1-5 จ�ำนวน 410
เรื่อง
ขั้นวิเคราะห์ข้อมูล วิเคราะห์มายา
คติที่ปรากฏในนิทานพื้นบ้านล้านนา โดยใช้
แนวคิดเรื่องมายาคติ แนวคิดเรื่องสัญวิทยา
และแนวคิ ด เรื่ อ งคู ่ ต รงข้ า ม เป็ น แนวทางใน
การศึกษา โดยจะวิเคราะห์จากตัวบท (นิทาน)
ผ่านการตีความจากภาษาและน�ำเสนอเรื่อง
ขั้ น สรุ ป และอภิ ป รายผล สรุ ป ผล
การศึกษาค้นคว้า อภิปรายผลการศึกษา และ
ข้อเสนอแนะ
ผลการศึกษา
นิทานพืน้ บ้านล้านนา ก็คอื “มายาคติ”
แบบหนึง่ อันเป็นผลผลิตจากการประกอบสร้าง
ทางวัฒนธรรม ซึ่งภายใต้การประกอบสร้าง
เนื้อหานั้นก็ได้แฝงคติความเชื่อไว้หลากหลาย
มิติ ได้แก่ มิติเรื่องเพศ มิติเรื่องกลุ่มชาติพันธุ์
มิ ติ เ รื่ อ งการปกครอง และมิ ติ เ รื่ อ งชนชั้ น
อันเป็นสิ่งที่สังคมต่างยอมรับอย่างปราศจาก
ข้อกังขา ตลอดจนยึดถือเป็นแนวปฏิบัติสืบต่อ
กันมาราวกับว่าเป็นเรื่องที่สามารถเกิดขึ้นได้
อย่างปกติธรรมดา ดังจะได้อธิบายเป็นประเด็น
ต่อไปนี้
มายาคติว่าด้วยชายเป็นใหญ่
บรรทัดฐานของสังคมเรือ่ งชายเป็นใหญ่
มีรากเหง้ามาจากความเชือ่ ทางศาสนา ดังที่ ยศ
สันตสมบัติ (2543) ได้กล่าวถึงเรือ่ งแนวคิดชาย
เป็นใหญ่ว่า เกิดจากความเชื่อในเรื่องของบุญ
และกฎแห่งกรรม โดยคนไทยเชื่อว่าผู้ชายมี
คุณลักษณะทางจิตวิญญาณบางอย่าง หรือมี
แก่นแห่งความเป็นมนุษย์ที่ท�ำให้เขามีศักยภาพ
ทางด้านศีลธรรม สติปัญญา และจิตวิญาณ
สูงกว่าผู้หญิง ซึ่งความเชื่อในอุดมการณ์ของ
ชายเป็ น ใหญ่ ยั ง ปรากฏผ่ า นการบวชเรี ย น
เป็นพระสงฆ์ ซึ่งมีแต่ผู้ชายเท่านั้นที่สามารถ
กระท�ำได้ ความเหนือกว่าของผู้ชายสะท้อน
ให้เห็นถึงรากเหง้าของความคิดพื้นฐานดั้งเดิม
ที่ ม องว่ า เพศชายมี ค วามศั ก ดิ์ สิ ท ธิ์ ม ากกว่ า
เพศหญิง
นิทานพื้นบ้านล้านนามักจะประกอบ
สร้ า งตั ว ละครชายหญิ ง ที่ ถู ก แบ่ ง แยกด้ ว ย
มิ ติ ท างเพศอย่ า งชั ด เจน โดยตั ว ละครชาย
มั ก ถู ก ก� ำ หนดบทบาทให้ เ ป็ น ผู ้ น� ำ ครอบครั ว
และท� ำ งานนอกบ้ า น ในขณะที่ เ พศหญิ ง
มักถูกสร้างให้เป็นช้างเท้าหลังที่อยู่แต่ในบ้าน
โดยรั บ บทบาทหน้ า ที่ ส� ำ คั ญ คื อ การเป็ น แม่
และเมียเท่านั้น
จากการศึ ก ษามายาคติ ว ่ า ด้ ว ย
“ชายเป็นใหญ่” ในนิทานพืน้ บ้านล้านนาปรากฏ
มายาคติในเรื่องชายเป็นใหญ่ที่ปรากฏเด่นชัด
 พิฆเนศวร์สาร ปีที่ 14 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม - มิถุนายน 2561
ได้แก่ เรื่อง “ผู้ชายกับอ�ำนาจการตัดสินใจ”
ซึ่งเป็นเครื่องตอกย�้ำให้เห็นถึงค่านิยมของชาว
ล้านนาที่ยกย่องให้ผู้ชายเป็นผู้น�ำครอบครัว
มีอ�ำนาจเหนือกว่าภรรยา โดยภรรยามีหน้าที่
ต้องเคารพเชือ่ ฟังและคล้อยตามสามีในทุกเรือ่ ง
จึงจะน�ำมาซึ่งความสุขสงบในครอบครัว
ดั ง ตั ว อย่ า งนิ ท านพื้ น บ้ า นล้ า นนา
เรื่อ ง “ฆ้ องวิเ ศษ” ที่กล่ า วถึงครอบครัว หนึ่ง
ทีภ่ รรยาเคารพและเชือ่ ฟังสามีมาก เมือ่ เทวดา
มาพบเห็นจึงมอบฆ้องวิเศษให้เพื่อขอในสิ่งที่
ต้องการ 3 ประการ ซึ่งนิทานเรื่องนี้แสดงมายา
คติเรื่อง ชายเป็นใหญ่ในฐานะผู้น�ำครอบครัว
อ�ำนาจการตัดสินใจ ผ่านบทสนทนาของสามี
และภรรยา ตอนหนึ่งว่า
... “สู เ ป็ น หั ว หน้ า ครอบครั ว
หื้อสูเป็นผู้ถือไปเต๊อะ” พอไปถึงบ้านปุ๊บปั๊บ
ผัวก็เอาฆ้องไว้เมียก็ตักน�้ำหื้อผัวอาบ อาบน�้ำ
หยั ง เรี ย บร้ อ ยแล้ ว ก็ ไ ปเยี ย ะกิ น ปรุ ง อาหาร
กิ น ข้ า ว กิ น ข้ า วเรี ย บร้ อ ยแล้ ว จะผาถะนา
อะหยังตีเอาเต๊อะ เมียว่า “ข้าบ่ว่าเอาผัวว่า
ผัวใคร่ได้หยังก็ว่าเอาเต๊อะ”
“ข้าขอหื้อได้ข้าวของสมบัติ เงินค�ำ
ช้างม้างัวควาย ไหลหลั่งเข้ามาบ้านข้าเน่อ”
“ข้าอยากใคร่ได้เรือนหลังใหญ่โต”
“ข้าบ่มไี ผดูแลหือ้ ข้า ขอคนใช้ทงั้ หลาย
เกิดมาหื้อข้า” พวกนี้ก็เกิดขึ้นมาด้วยอ�ำนาจ
ของ ฆ้องวิเศษ ก็เกิดเป็นเศรษฐีขึ้น
(ฆ้องวิเศษ)
91
จากบทสนทนาข้ า งต้ น จะเห็ น ได้ ว ่ า
“ฆ้ อ ง” เป็ น ภาพแทนของสิ่ ง ที่ ส� ำ คั ญ ในชี วิ ต
ครอบครัว ซึ่งผู้ที่ครอบครองฆ้องถูกท�ำให้รับรู้
โดยปกติวา่ จะต้องเป็นผูม้ อี ำ� นาจในการตัดสินใจ
ถือเป็นสัญลักษณ์ของการเป็นผู้น�ำอีกนัยหนึ่ง
และผลที่ตามมาจากการสยบยอมต่ออ�ำนาจ
ของผู้ชายคือความสุขในครอบครัว
ในทางตรงข้ า มหากมี ก ารต่ อ ต้ า น
ขั ด ขื น และพยายามช่ ว งชิ ง อ� ำ นาจเพื่ อ ให้ ไ ด้
มาซึ่ ง ความเท่ า เที ย มหรื อ เหนื อ กว่ า อ� ำ นาจ
ของผู ้ ช าย ก็ จ ะท� ำ ให้ พ บกั บ ความหายนะ
ซึง่ เป็นการตอกย�ำ้ ให้เห็นว่าอ�ำนาจของการเป็น
ผู้น�ำครอบครัวอยู่ในมือของผู้ชาย ดังข้อความ
ตอนหนึ่งในนิทาน เรื่องฆ้องวิเศษ ที่กล่าวถึง
คู่สามีภรรยาที่เห็นครอบครัวของเพื่อนมั่งคั่ง
แล้วอยากร�่ำรวยบ้าง จึงสอบถามเพื่อนถึงวิธี
การที่จะได้มาซึ่งฆ้องวิเศษนั้น แต่ผลลัพธ์ที่ได้
กลับไม่เป็นตามที่คาดหวัง เนื่องจากภรรยาต่อ
ต้านและไม่เชื่อฟังสามี
...ผัวมันว่า
“ข้าเป็นหัวหน้าครอบครัว จะก�๋ำ”
ก็ลู่กันไปลู่กันมา
“เอ๊าะ จะก�ำ๋ ก็กำ�๋ ไป”
“ข้าจะตี” เมียมันนา เมียจะหือ้ ผัวมันตี
ก็กลัวผัวมันตีเอาแม่ญิงงามมาเป็นเมีย ผัวจะ
หื้อเมียตีก็กลัวเมียมันตีเอาป้อจายหนุ่มมาเป็น
ผัว เถียงกันไปก็ลู่กันมา
ตีแหมก�ำเป็นฆ้องธรรมดา
(ฆ้องวิเศษ)
92 พิฆเนศวร์สาร ปีที่ 14 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม - มิถุนายน 2561
อาจกล่ า วโดยสรุ ป ได้ ว ่ า มายาคติ
ว่าด้วยเรื่องชายเป็นใหญ่ ตอกย�้ำให้เห็นภาพ
ลักษณ์ของผู้ชายผ่านเรื่องเล่าที่แสดงถึงการให้
คุณค่าความเป็นชายมากกว่าความเป็นหญิง
โดยเครื่ อ งมื อ ส� ำ คั ญ ของการถ่ า ยทอด
วั ฒ นธรรมชายเป็ น ใหญ่ คื อ ระบบความคิ ด
ความเชื่อของคนในสังคม ที่มีบทบาทในการ
ก� ำ หนด หล่ อ หลอมการแบ่ ง หน้ า ที่ อ� ำ นาจ
และสถานภาพ จนท�ำให้คนทั่วไปมองเห็นว่า
เป็นเรื่องปกติธรรมดาจนกลายเป็นมายาคติ
ที่คนในสังคมยอมรับและยึดถือปฏิบัติสืบต่อ
กันมา  นิ ย ามตนเองว่ า คนเมื อ ง (ไตยวน) มั ก ถู ก
มายาคติว่าด้วยอคติทางชาติพันธุ์
ในสั ง คมล้ า นนาประกอบด้ ว ยผู ้ ค น
หลากหลายกลุ่มชาติพันธุ์ที่มีความแตกต่างกัน
ทางด้านวัฒนธรรมและประเพณี อรุณรัตน์
วิเชียรเขียว (2543) ได้กล่าวถึง “กลุ่มชาติพันธุ์
อื่น ” ในบทความเรื่อ ง “คนเมือ ง” ในต� ำ นาน
ประวัติศาสตร์ ว่าในเอกสารใบลานโดยเฉพาะ
ประเภทต�ำนานได้บันทึกถึงกลุ่มชาติพันธุ์อื่น
เช่น ลัวะ กุลา เงีย้ ว ไทลือ้ ไทเขิน ม่าน (พม่า)
เม็ ง (มอญ) ฯลฯ ซึ่ ง ในการบั น ทึ ก หรื อ การ
กล่า วถึง กลุ ่ม ชาติพันธุ์ อื่นเหล่ า นั้น ผู้ บันทึก
จะบันทึกโดยแสดงถึงการรับรู้ความสัมพันธ์กบั
กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ว่าคนเหล่านี้เป็น “คนอื่น”
เนือ่ งจากความหลากหลายของกลุม่ ชน
ที่ ม าอยู ่ ร วมกั น จึ ง ท� ำ ให้ เ กิ ด การแบ่ ง แยก
ระหว่างเรากับเขา เกิดความล�ำเอียงเข้าข้าง
พวกเดียวกัน และอาจก่อให้เกิดความขัดแย้ง
ได้โดยอัตโนมัติ สอดคล้องกับทฤษฎีเกี่ยวกับ
เอกลั ก ษณ์ ท างสั ง คม (Social Identity)
ที่ อ ธิ บ ายว่ า เมื่ อ คนเราเข้ า กลุ ่ ม แล้ ว จะเกิ ด
การจ�ำแนกกลุ่มทางสังคม แยกตัวเราเข้า
ในกลุ่มเรา ไม่ ใ ช่ ก ลุ ่ ม เขา บุ ค คลมี แ นวโน้ ม
จะสร้ า งเอกลั ก ษณ์ ข องตนเองตามกลุ ่ ม
และเราเอาเอกลักษณ์ของกลุ่มมาเป็นของตน
หรือ ของเรา คนอื่ น ที่ ไ ม่ มี เ อกลั ก ษณ์ นี้ ไ ม่ ใ ช่
กลุม่ ของเรา และกลุม่ เราเท่านัน้ ทีม่ คี วามเหนือกว่า
(สิทธิโชค วรานุสันติกุล, 2546)
ในการศึ ก ษานิ ท านพื้ น บ้ า นล้ า นนา
พบว่ า มีตั ว ละครที่เ ป็ น กลุ ่ ม ชาติพั น ธุ ์ ป รากฏ
อยู่จ�ำนวนมาก ซึ่งเป็นที่น่าสังเกตว่าตัวละคร
ที่เป็นกลุ่มชาติพันธุ์อื่นที่นอกเหนือจากกลุ่มที่
ประกอบสร้างให้เป็นคนที่มีความแตกต่างและ
ด้อยกว่ากลุ่มของตน ทั้งในเรื่องของสติปัญญา
ไหวพริบ ภาพลักษณ์ และอุปนิสยั โดยมายาคติ
ที่ปรากฏเด่นชัดที่สุด ได้แก่ “เรื่องความโง่
เขลาเบาปัญญา” โดยชาวล้านนาจะมองว่า
ตนเองนั้ น มี ค วามเหนื อ กว่ า ด้ า นสติ ป ั ญ ญา
และมีความเฉลียวฉลาดกว่า สามารถชักจูง
และล่อหลอกให้กลุม่ ชาติพนั ธุอ์ นื่ เชือ่ และคล้อย
ตามในทิศทางใดก็ได้
ดั ง ปรากฏในนิ ท านพื้ น บ้ า นล้ า นนา
เรือ่ ง “ลัวะกับไต” ทีก่ ล่าวถึงเหตุการณ์ทค่ี นลัวะ
กับคนไต ทะเลาะกันเรื่องที่ว่าอวัยวะเพศของ
ใครใหญ่กว่ากัน ซึ่งต่างฝ่ายต่างก็ท้าทายกัน
ผู้ใหญ่บ้านจึงจัดให้มีการน�ำมาเปรียบเทียบกัน
แต่ด้วยความฉลาดและสติปัญญาที่เหนือกว่า
จึงท�ำให้ฝ่ายไตเป็นฝ่ายชนะ ซึ่งนิทานเรื่องนี้
แสดงมายาคติเรื่องอคติทางชาติพันธุ์ ว่ากลุ่ม
ชาติพันธุ์อื่นที่นอกเหนือกลุ่มของตนมักโง่เขลา
เบาปั ญ ญา ผ่ า นการด� ำ เนิ น เรื่ อ งของนิ ท าน
ตอนหนึ่งว่า
 พิฆเนศวร์สาร ปีที่ 14 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม - มิถุนายน 2561
... ลัวะกับไตพากันเข้าไปเสาะหาปลา
ในห้วย
“ปลากั้ ง ควยลั ว ะบะ ปลากั้ ง ควย
ลัวะบะ” ลัวะนั้นเกี้ยด มาบอกหื้อแก่บ้าน
“มันเป็นจะใดควยลัวะควยไต”
“เอ้า ท�ำหนังสือทัณฑ์บนกันไว้ เอามา
เปิดผ่อ ถ้าว่ามันเหมือนกันนั้น หื้อลัวะไหมไต
เต็มที่ กันว่ามันบ่เหมือนกันหื้อไตไหมลัวะ”
ไอ้ไตมันหลวก มันเอาผ้าป่านหนิ้ว
ผ้ า มั ด แอวแล้ ว ก็ ห น็ อ กควยมั น ขึ้ น ตั ง บน
เอาปลายมันขึ้นตังบน
“เอ้าลัวะ เปิด” ลัวะเปิดขึ้น ควยก็ลง
ตังลุ่มเสี้ยงแล้ว แถมก�ำหนึ่ง
“ไตเปิด” ไตเปิดปลายมันขึ้นตังบน
“โอ๊ะ บ่เหมือนกันหั้นละโล่” ไตไหม
หัวแถมละก�ำนั้น มันหลวก มันบ่ทันคนไต
เฮานี่
(ลัวะกับไต)
จากตัวอย่างข้างต้นจะเห็นได้วา่ “ลัวะ”
ถูกไตหลอกให้เชือ่ โดยทีล่ วั ะก็เชือ่ อย่างสนิทใจ
และไม่มีการทักท้วงใด ๆ เกิดขึ้น แสดงให้เห็น
ว่านิทานพื้นบ้านล้านนาเรื่อง “ลัวะกับไต” นี้
พยายามจะหยิบยื่นความเป็นอื่นให้แก่ลัวะว่ามี
ความแตกต่างจากไตในเรื่องของไหวพริบและ
สติปัญญาที่ด้อยกว่าคนไต (คนเมือง)
นอกจากนี้ยังมีการผลิตซ�้ำมายาคติ
เกีย่ วกับกลุม่ ชาติพนั ธุอ์ นื่ ในเรือ่ งของความโง่เขลา
เบาปัญญา ผ่านนิทานเรื่อง “แม้วฟังธรรม”
ดังนี้
93
...ยังมีหมูแ่ ม้วหมูห่ นึง่ ส�ำหรับหมูแ่ ม้ว
หมู่นี้ อาศัยอยู่ตามห้วยตามดอน บ่ใช่อยู่
อย่าง เฮา นี้นา
อยู ่ ม าวั น หนึ่ ง มี ป ้ อ จายคนหนึ่ ง
เป็นคนธรรมดาอย่างเฮาเนียะ ป้อจายคนนั้น
เคยหันหมู่แม้วนี้ฟังธรรม ติดกัณฑ์เทศน์ตวยก็
คิดใคร่ได้เงิน
“เออ แม้ ว หมู ่ นี้ท ่ า จะบ่ ฉ ลาดพอ
ข้าเนียะจะปลอมเป็นพระดีกว่า” หมู่แม้วว่า
“วั น นี้ มี ตุ ๊ เ จ้ า ใหม่ ม า คงจะมี เ รื่ อ ง
ใหม่ ๆ มาเทศหื้อฟัง”
แล้วก็ฟั่งเตรียมกัณฑ์เทศน์กัน ช่วย
กั น ออกคนละเล็ ก ละน้ อ ยใส่ กั ณ ฑ์ เ ทศน์ หื้ อ
ตุ๊เจ้าตนนัน้
นิทานเรือ่ งนีส้ อนหือ้ รูว้ า่ การเชือ่ คน
หรืองมงายเชื่อคนง่ายโดยบ่มีเหตุผล ก็ได้
รับความเสียหายอย่างหมู่แม้วเนียะ
(แม้วฟังธรรม)
จากเรื่อง “แม้วฟังธรรม” ก็เป็นอีก
ตั ว อย่ า งหนึ่ ง ที่ ส นั บ สนุ น มายาคติ เ กี่ ย วกั บ
กลุ ่ ม ชาติ พั น ธุ ์ ที่ ว ่ า มี ค วามโง่ เ ขลาไม่ ทั น คน
นอกจากนี้ ยั ง พบว่ า ในนิ ท านพื้น บ้ า นล้ า นนา
มีการใช้สรรพนามเรียกกลุ่ม ชาติพันธุ์อื่นว่า
“แม้ว” ซึ่งเป็นค�ำเรียกที่ไม่สุภาพในคนกลุ่มม้ง
เพราะชาวม้งส่วนใหญ่ไม่ชอบให้เรียกว่า “แม้ว”
เพราะถือว่าเป็นการดูถกู กลุม่ ชาติพนั ธุข์ องตน
กล่ า วโดยสรุ ป แล้ ว ชาวล้ า นนามี
ความคิดความเชือ่ อยูก่ อ่ นว่ากลุม่ ชาติพนั ธุอ์ นื่ ๆ
เป็ น เพี ย งชนกลุ ่ ม น้ อ ย ดั ง นั้ น การประกอบ
สร้างให้กลุ่มชนดังกล่าวด้อยกว่าตนจึงเป็นวิธี
94 พิฆเนศวร์สาร ปีที่ 14 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม - มิถุนายน 2561
การกดทับขับเบียดให้กลุ่มชาติพันธุ์อื่นกลาย
เป็น “คนอื่น” ที่มีความไม่เท่าเทียมกับคนล้าน
นา ดังแสดงออกผ่านนิทานพื้นบ้านที่ฉายภาพ
ของกลุม่ ชาติพนั ธุอ์ นื่ ในลักษณะคนมีสติปญ ั ญา
ที่ด้อยกว่า ซึ่งการผลิตซ�้ำภาพลักษณ์ดังกล่าว
ท�ำให้เกิดภาพทรงจ�ำเกี่ยวกับกลุ่มชาติพันธุ์อ่ืน
ว่ามีลักษณะเช่นนี้ไปโดยปริยาย
มายาคติว่าด้วยการปกครอง
สั ง คมล้ า นนาสมั ย โบราณมีก ษั ต ริย ์
ถื อ อ� ำ นาจสู ง สุ ด ในการปกครองบ้ า นเมื อ ง
ซึง่ ปฐมกษัตริยพ์ ฒ ั นามาจากฐานะของผูน้ ำ� ชุมชน
ดั ง นั้ น ประชาชนจึ ง ให้ ค วามเคารพนั บ ถื อ
กษั ต ริ ย ์ แ บบญาติ มิ ต ร สถาบั น กษั ต ริ ย ์ ข อง
ล้านนาจึงพัฒนาอย่างค่อยเป็นค่อยไปโดยถูก
หล่อหลอมจากความเป็นท้องถิ่น โดยล้านนา
มี ค ติ ค วามเชื่ อ เกี่ ย วกั บ สถาบั น กษั ต ริ ย ์
ว่ากษัตริย์คือผู้สั่งสมบุญบารมีสูงสุด มีอ�ำนาจ
สูงสุดในอาณาจักร จึงเป็นทีเ่ คารพเชือ่ ถือและ
ย�ำเกรงของประชาชนจนเกิดเป็นจารีตประเพณี
ยึดถือสืบต่อกันมา
พัชรี โชติถาวรรัตน์ (2528) กล่าวถึง
อ�ำนาจในการปกครองของกษัตริย์ล้านนาว่า
เป็ น บุ ค คลที่ มี อ� ำ นาจสู ง สุ ด ในการปกครอง
บ้านเมือง มีสถานะเป็น “เจ้าแผ่นดิน” มีอำ� นาจ
ออกกฎหมายเพื่ อ ควบคุ ม สั ง คมให้ ด� ำ รงอยู ่
อย่างเป็นระเบียบ นอกจากนี้กลุ่มผู้ปกครอง
อีกกลุม่ หนึง่ ทีม่ ฐี านะและอ�ำนาจรองจากกษัตริย ์
คือขุนนางหรือข้าราชการเป็นผูช้ ว่ ยเหลือกษัตริย์
ปกครองและบริ ห ารบ้ า นเมื อ งตามความรู ้
ความสามารถและต�ำแหน่งที่ได้รับแต่งตัง้
นิ ท านพื้ น บ้ า นล้ า นนาได้ น� ำ เสนอ
ประเด็ น ที่ น ่ า สนใจเกี่ ย วกั บ มายาคติ ใ นเรื่ อ ง
“กฎหมายและอ�ำนาจในการตัดสินความ”
ซึ่งเป็นประเด็นที่สะท้อนให้เห็นอย่างชัดเจนว่า
กฎหมายคืออ�ำนาจสูงสุดในการควบคุมสังคม
และอ�ำนาจในการตัดสินดังกล่าวมักตกอยูใ่ นมือ
ของผู้ปกครอง และผู้ทเี่ ป็นตัวแทนจากรัฐ อาทิ
นายอ�ำเภอ ปลัดอ�ำเภอ ต�ำรวจ และเจ้าเมือง
เป็นต้น ซึง่ แสดงให้เห็นชัดเจนว่าอาญาแผ่นดิน
เจ้ า เมื อ ง ก� ำ นั น และนายอ� ำ เภอ ต่ า งก็ เ ป็ น
สัญญะของความเที่ยงตรงยุติธรรม มีอ�ำนาจ
เบ็ ด เสร็ จ เด็ ด ขาดในการก� ำ หนดบทลงโทษ
ทั้งนี้เพื่อการควบคุมวิถีชีวิตของคนในสังคมให้
ด�ำเนินไปด้วยความสงบสุข
นิทานเรือ่ ง “สามสหาย” ได้แสดงให้เห็น
ประเด็นเรื่องอ�ำนาจการตัดสินของเจ้าเมือง
ทีส่ ามารถชีค้ วามเป็นความตายให้กบั ประชาชน
ได้ และประชาชนต่างต้องน้อมรับในค�ำตัดสิน
นั้นอย่างไม่มขี ้อโต้แย้ง ดังตัวอย่างตอนหนึ่งว่า
มีสามสหายคือ ขี้เหล้า ขี้ฝิ่น ขี้กัญชา
พญาเจ้าเมืองเปิ้นหันบ่ดี กินฝิ่นกินยานี่เป็น
ของมึนเมาก็เลยฮ้องมาถามปัญหาดีกว่า ถ้า
ตอบได้ก็จะพ้นผิด ถ้าตอบบ่ได้ก็จะตัดคอ...
(สามสหาย)
นอกจากนี้ ในนิ ท านเรื่ อ ง “หมู หิ น ”
ยั ง ปรากฎบทบาทของเจ้ า เมื อ งในฐานะผู ้ มี
อ�ำนาจในการตัดสินความถูกผิด ดังตัวอย่าง
ต่อไปนี้
 พิฆเนศวร์สาร ปีที่ 14 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม - มิถุนายน 2561
...ยังมีเจ้าเมืองเมืองหนึง่ มีเมียสองคน
เมี ย หลวงมี ลู ก ชายสองคน ส่ ว นเมี ย น้ อ ย
มีลูกหญิงหนึ่งคน เมียน้อยอิจฉาลูกเมียหลวง
มากเพราะเป็นผู้ชาย และจะได้สืบราชสมบัติ
แทนพ่อ นางจึงบอกหื้อเจ้าเมืองว่า เมียหลวง
มีชู้ เจ้าเมืองจึงสั่งหื้อทหารเอาเมียหลวงกับ
ลูกชายสองคนไปลอยแพเสีย...
(หมูหิน)
นิทานเรือ่ ง “แก้บน” เป็นอีกตัวอย่างหนึง่
ที่แสดงให้เห็นชัดเจนว่าอาญาแผ่นดิน ก�ำนัน
และนายอ�ำเภอ ต่างก็เป็นสัญญะของความเทีย่ ง
ตรงยุตธิ รรม ดังตัวอย่างตอนหนึ่งว่า
...หมู ่ บ ้ า นหนึ่ ง มีแ ม่ ฮ ้ า งเป็ น แม่ ข อง
ลู ก สาว ลู ก สาวก� ำ ลั ง แต่ ง งานใหม่ มี ค วาย
เลี้ยงไว้หลายตัว พอแต่งได้บ่เมินบ่นานขโมยมา
ลักควาย พอมาลักควายเปิ้นก็ตีกะหล็กปกป่าว
กัน หื้อกันไปวกขโมยมา หื้อลงโทษตามอาญา
แผ่นดิน ตังปุ๊นเปิ้นก็ไปแจ้งหื้อพ่อแคว่น แจ้ง
หื้อนายอ�ำเภอไป...
(แก้บน)
นอกจากนี้ นิทาน “คนกลัวเปิน้ ยับเหล้า”
ก็ ไ ด้ แ สดงให้ เ ห็ น ถึ ง บทบาทของต� ำ รวจและ
ปลัดอ�ำเภอ ทีต่ ่างก็เป็นตัวแทนจากรัฐและเป็น
สัญญะของความยุติธรรม ด้วยภาพลักษณ์อัน
น่าเกรงขามของผู้รักษากฎหมาย ได้กลายเป็น
สิ่งที่ก�ำหนดภาพจ�ำให้กับผู้พบเห็น โดยเฉพาะ
ผู้กระท�ำความผิด ที่ก่อให้เกิดความหวาดกลัว
ในลักษณะตีตนไปก่อนไข้ ดังตัวอย่างที่ว่า
95
...ปู่คนหนึ่ง มันเป็นคนขายเหล้า
เหล้ามียังเรือนสามขวด มีต�ำรวจอยากกินข้าว
แว่เข้าบ้านมันหั้น ก็บ่ใช่ไปยับมัน ก็หุงข้าวหุง
หยังยังพืน้ กะล่างหัน้ ... ปู่นมี้ นั ก็คดิ ว่าเยียะจะใด
บ่ หื้ อ ต� ำ รวจฮู ้ เมื่ อ หั ว ที จั ก ตอกแล้ ว ก็ ขึ้ น ไป
ขึ้น ๆ ลง ๆ แล้วลักเข้าไปในเรือน ไปก็ถอกกิน
ใคร่หื้อมันเสี้ยงเหีย...
(คนกลัวเปิ้นยับเหล้า)
ประเด็ น เรื่ อ งมายาคติ ว ่ า ด้ ว ยการ
ปกครองนี ้ สะท้อนให้เห็นถึงการประกอบสร้าง
อ� ำ นาจที่ มี ค ติ ค วามเชื่ อ ว่ า อ� ำ นาจมั ก จะถู ก
ก�ำหนดมาจากเบื้องบน เพื่อใช้บังคับควบคุม
คนข้างล่าง ซึ่งคนข้างล่างส่วนใหญ่ก็จ�ำต้อง
ยอมรั บ ในอ� ำ นาจและการตั ด สิน นั้น โดยไม่ มี
ข้ อ โต้ แ ย้ ง โดยเฉพาะอ� ำ นาจที่ ม าพร้ อ มกั บ
ผู ้ ใ ช้ อ� ำ นาจที่ อ ยู ่ ใ นต� ำ แหน่ ง สู ง สุ ด ในสั ง คม
อย่างตัวละคร “เจ้าเมือง” ที่สามารถสั่งเป็นสั่ง
ตายประชาชนได้ ก็ยิ่งสร้างวัฒนธรรมการใช้
อ�ำนาจเบ็ดเสร็จตัดสินความได้โดยชอบธรรม
มายาคติว่าด้วยเรื่องชนชั้น
กระแสแห่งการพัฒนาน�ำมาซึ่งการ
เปลีย่ นแปลงในสังคมล้านนาในช่วง พ.ศ. 2317-
พ.ศ. 2476 กล่าวคือมีการเปลีย่ นแปลงจากยุค
จารีตไปเป็นยุคใหม่ สรัสวดี อ๋องสกุล (2546)
กล่าวถึงการเปลี่ยนแปลงในครั้งนี้ว่ามีการรวม
อ� ำ นาจจากรั ฐ สมบู ร ณาญาสิ ท ธิ ร าชย์ เ ข้ า สู ่
ส่วนกลาง โดยสถาปนาระบบราชการแบบใหม่
พร้อมกับการยกเลิกชนชั้นมูลนายหรือเจ้านาย
ท้องถิ่น ยกเลิกไพร่และทาส ซึ่งเป็นโครงสร้าง
เดิมของรัฐจารีต ส่วนเจ้าหลวงและเจ้านาย
ท้ อ งถิ่ น ก็ ยั ง ได้ รั บ การยกย่ อ งให้ มี ฐ านะเป็ น
96 พิฆเนศวร์สาร ปีที่ 14 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม - มิถุนายน 2561
ชนชั้นสูง นับได้ว่าในช่วงเวลาดังกล่าวได้เกิด
ความเปลี่ ย นแปลงทางเศรษฐกิ จ การเมือ ง
และสังคม
การค้าภายในล้านนาในช่วงการเข้ามา
ของเศรษฐกิจทุนนิยม ได้เปลี่ยนแปลงการค้า
แบบเดิมคือแบบพอยังชีพ เป็นการแลกเปลี่ยน
สิ่งของระหว่างหมู่บ้านกับเมือง หรือระหว่าง
เมืองกับเมืองภายในล้านนา แต่เมื่อเกิดการ
ขยายตัวทางเศรษฐกิจและการเข้ามาของระบบ
เศรษฐกิ จ แบบทุ น นิ ย ม (พ.ศ. 2427-2464)
ก่อให้เกิดการขยายตัวทางเศรษฐกิจ และเกิด
การแข่งขันทางธุรกิจต่าง ๆ เช่น การท�ำป่าไม้
โดยบริษัทป่าไม้ของอังกกฤษ มีการขยายตัว
ทางการค้าทั้งด้านพม่าและกรุงเทพฯ บทบาท
ทางเศรษฐกิจของชาวจีนที่เพิ่มขึ้น
การเปลีย่ นแปลงของเศรษฐกิจดังกล่าว
เป็นเหตุท�ำให้เกิดชนชั้นกลาง ซึ่งเป็นชนชั้นใหม่
ในสังคมล้านนา ส่วนเจ้านายและบุตรหลาน
ตัองปรับตัวเพื่อรับกับความเปลี่ยนแปลงทาง
สังคม โดยการศึกษาหาความรู้เพื่อรับราชการ
หรื อ ท� ำ ธุ ร กิ จ ซึ่ ง จะช่ ว ยปรั บ สถานภาพของ
ตนเองให้ดขี ึ้น
จะเห็นได้วา่ อ�ำนาจของเงินและอ�ำนาจ
ของความรู้เริ่มเข้ามามีบทบาทในสังคมล้านนา
อย่างค่อยเป็นค่อยไป โดยคนล้านนายังคง
รักษาจารีตเดิม คือเคารพเจ้านาย พระและ
ผู้อาวุโส แต่ในขณะเดียวกันก็ให้ความส�ำคัญ
และยกย่ อ งคนที่ อ� ำ นาจของเงิ น และความรู ้
ดั ง ปรากฏมายาคติ ใ นนิ ท านพื้ น บ้ า นล้ า นนา
ที่ มั ก น� ำ เสนอเรื่ อ งของชนชั้ น ในลั ก ษณะการ
เปรี ย บเที ย บคู ่ ต รงข้ า ม โดยเฉพาะชนชั้ น ที่
ถูกแบ่งด้วยปัจจัยทางเศรษฐกิจ อาทิ เศรษฐี
กั บ ยาจก เพื่ อ แสดงให้ เ ห็ น ว่ า ทั้ ง สองชนชั้ น
ต่างก็ มีข ้อ ได้เ ปรีย บเสีย เปรีย บ ซึ่ง ส่วนใหญ่
มั ก จะลงเอยด้ ว ยการชี้ ใ ห้ เ ห็ น ข้ อ ได้ เ ปรี ย บ
ของการเป็ น ชนชั้ น สู ง (เศรษฐี ) ว่ า สามารถ
จัดการและเข้าถึงทรัพยากรต่าง ๆ ได้มากกว่า
การเป็ น ชนชั้ น ล่ า ง (ยาจก) ดั ง รายละเอี ย ด
ต่อไปนี้
นิทานเรื่อง “พ่อค้าง่าว” ได้แสดงให้
เห็นว่าการก้าวขึ้นไปอยู่ในต�ำแหน่งชนชั้นสูง
เป็นสิ่งที่ใคร ๆ ต่างก็มีความต้องการ แม้แต่
ทุคตะยาจกที่มีเพียงความคิด แต่ขาดแคลน
ทุนทรัพย์ก็ยังใฝ่ฝันถึงการมีฐานะความเป็นอยู่
ที่ดีขึ้น ดังนั้น การใช้ความคิดที่มีติดตัวบวกกับ
ความฉลาดแกมโกงเพียงเล็กน้อยก็สามารถ
น�ำเอาทรัพย์สินของมหาเศรษฐีมาต่อยอดให้
งอกเงยมากยิ่งขึ้น น�ำมาซึ่งการเปลี่ยนแปลง
ชีวิตอย่างมากมหาศาล ดังตัวอย่าง
...ไอ่ทุคตะ มันอยู่ใกล้บ้านมหาเศรษฐี
เศรษฐีเปิน้ อยูห่ อผาสาท มันแท้ ๆ อยูต่ บู หน้อยล่อ
มันลุกมามันผ่อปู่มหาเศรษฐีซ่วยหน้าที่ปล่อง
มันวิดลงจาน ตบขนาบ กั๋ง
“ก�ำกึ๊ดฮามีเป็นหมื่น ติบ่มีเงินบ่า”
“...ก�ำกึด๊ มีเป็นหมืน่ ว่าบ่มเี งิน กอนมึง
มีเงินมึงจะกึ๊ดอะหยัง มึงจะสร้างอะหยัง มึงจะ
ขายอะหยัง”
“ขะแนมมีเงินเต๊อะ” มันว่า “มันตึงมี
ก�ำกึ๊ด”
เศรษฐีวา่ “มึงจะเอาเท่าใด กูจะหือ้ มึง”
“ขอเงินปัน ค�ำฮ้อย”
...เงิ น นี้ ม าแผวมั น ก็ ซื้ อ ข้ า วสารจน
เสี้ ย งตึ ง ปั น กิ น ข้ า วงายแล้ ว ก็ ห าบไปเซาะ
 พิฆเนศวร์สาร ปีที่ 14 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม - มิถุนายน 2561 97

แลกแกลบ...ค�ำละไว้หั้น เอาแหมละ ตบขนาบ ในนิทานเรื่อง “ลูกเขยคนทุกข์” ก็ได้

แหมละ... ตอกย�้ำให้เห็นถึงความได้เปรียบของชนชั้นสูง
“มัน ก�ำกึ๊ดมีนา เงินบ่กุ้ม” อย่างตัวละครลูกเขย ที่ตอนแรกพ่อตาเศรษฐี
“เอ๊าะ กูจะหื้อมึงนา เงินแหมปันค�ำ ได้ตง้ั ข้อรังเกียจ เมือ่ ทราบความจริงภายหลังว่า
แหมฮ้อย” ลูกเขยคนนี้ไม่ได้ยากจน เศรษฐีก็มีท่าทีเปลี่ยน
เอาเงินปันมาก็เอามาซื้อผ้าใหม่หมด ไปเป็นต้อนรับขับสู้ลูกเขยอย่างดี และให้เข้า
ตึงปัน วันพูกก็หาบไปเซาะแลกผ้าปุด... มาอยู่ในบ้านจนกลายเป็นครอบครัวที่มีฐานะ
“เสี้ยงแล้ว” มันว่า... ร�่ำรวยยิ่งขึ้น พร้อมอยู่กินกันอย่างมีความสุข
เปิ ้ น หื้ อ แหมแหล่ เงิ น ปั น ค� ำ ฮ้ อ ย ดังตัวอย่าง
เอามาแผว เอามาซื้ อ บะหิ น หมดก� ำ นั้ น ...
...เศรษฐีนนั้ ก็ใคร่ได้ลกู เขย ก็ปา่ วเสนา
ค�ำมันหยุดไว้... แกลบมันก็ได้แล้วล่อ...ซื้อหลัว
อามาตย์ลูกบ้านหลานเมืองมาหื้อลูกสาวเลือก
มาไว้ในสวน... มันมีคอ้ นปอนด์หน้อยเหียอัน มัน
ก็มาหมดก็บ่เปิงใจไผสักคน พ่อเศรษฐีก็ถาม
บุบค�ำจนย่อยหมดเท่าเมล็ดข้าวสาร แล้วก็เอา
คนใช้ว่ายังมีแถมก่อ...
ค� ำ นั้ น แหมะบะหิ น ฉี ก ผ้ า ปุ ด เอาพั น บะหิ น
เขาก็ บ อกว่ า มี หั้ น คนหนึ่ ง มั น ทุ ก ข์
มั น เอากองไว้ ใ นสวนมั น หั้ น ...จนเสี้ ย งค� ำ
มันบ่มา มันบ่มีผ้าใส่มันอายหื้อเปิ้น พ่อเศรษฐี
จนเสี้ยงบะหิน แล้วก็ชาวบ้านชาวจองก็บ่หื้อ
ก็ว่าไปเอามาเต๊อะ เขาก็ไปเอามาจนได้ นางนั้น
ลูกหลานเข้าไปใกล้ล่อ ว่ามันเป็นผีบ้า... ทีนี้
หันก็ว่าจะเอาคนเนียะ เศรษฐีก็เสียใจว่าลูกเอา
มันเสี้ยงหมดละบ๋อ ก็เอาหลัวเข้าใส่ เอาแกลบ
คนทุกข์ก็เสียใจขนาด
เข้าถมเหมือนเปิน้ จะเผาอะหยังนีน่ า เหมือนเผา
“...พ่อจะแบ่งเงินแบ่งค�ำหื้อลูกไปอยู่
ดินกี่ แล้วมันฮู้เรื่องละว่า เมืองใต้ปุ๊น...บะเดี่ยว
ตวยกันเหีย”...เอาเงินเอาค�ำไปอยู่กันสองคน
นี่น่อ แล้วเปิ้นสั่งมันมาว่า ถ้าค�ำเมืองเหนือมี
ที่ในกระท่อม เงินที่พ่อหื้อมาก็เสี้ยงไปหมด...
ก็เอามาแลกเงินเมืองใต้นี้เต๊อะ...ช่างน�้ำหนัก
ก�ำนั้นเหลือชิ้นสุดท้าย เหลือทอง เมียมันก็ว่า
ใส่กัน เงินหนักเท่าอั้น ก็ค�ำหนักเท่าอั้น...ทีนี้
“พี่เอาทองนี้ไปขายเต๊อะ...” ชายหนุ่ม
ก็เผาแหล่ เผาบะหิน น�้ำค�ำนั้นมันออกมาอาบ
นั้นก็ว่า “ข้างขวดแท้ ๆ บ่อใช่ทองลอ...ข้างขวด
บะหินนั้นหมด...
ที่พื้นกระท่อมนี้เป่อเต๋อหยัง” เมียมันก็ว่า
ทีนกี้ ไ็ ปหาพ่อค้าสะเปา แปดล�ำ มันเอา
“ป๊ะ ไปผ่อ” ก็เป็นทองค�ำหมด เป็น
สีล่ ำ� ไปต่างบะหินอาบค�ำนัน้ ลงไป...ฮอดต่างเงิน
ทองค�ำ ก็ไปบอกหือ้ พ่อมัน ทองค�ำบ้านมันมีเป็น
ขึ้นมาก็สี่ล�ำนะ มันเอาเงินสี่ล�ำ หื้อพ่อค้าสะเปา
กึ่งพืน้ เรือน เอาเกวียนไปลากเอา บ่รู้กี่ล�ำบ่รู้จัก
เหียสี่ล�ำ...มันมีเหลือปู่เศรษฐี...
เสี้ยง พ่อมันก็ออกไปผ่อเป็นทองค�ำแท้ ๆ ก็สั่ง
(พ่อค้าง่าว)
หื้อคนใช้เอาเกวียนไปลากเอา เศรษฐีนั้นก็ดีอก
ดีใจ ก็มีการเลี้ยงต้อนรับลูกเขย
98 พิฆเนศวร์สาร ปีที่ 14 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม - มิถุนายน 2561
ลูกเขยนั้นบ่เป็นคนทุกข์สักก�ำ มีเงิน
มีค�ำเต็มพื้นเรือน ตั้งอั้นมาก็ได้อยู่บ้านเศรษฐี
เลยได้เป็นมหาเศรษฐี ลวดมีชื่อเสียงตึงผัวตึง
เมีย อยู่กินตวยกันแต่นนั้ มาจนมีความสุข
(ลูกเขยคนทุกข์)
นอกจากประเด็นการจัดล�ำดับชนชั้น
ผ่านความรวย / ความจน ประเด็นทางการศึกษา
ก็ เ ป็ น อี ก หนึ่ ง ประเด็ น ที่ น ่ า สนใจส� ำ หรั บ
การวั ด ระดั บ ชนชั้ น ดั ง ตั ว อย่ า งนิ ท านเรื่ อ ง
“พ่ อ ฟั ง ค� ำ ลู ก ” ที่ แ สดงให้ เ ห็ น ผ่ า นตั ว ละคร
ลู ก ที่ จ ะไปรั บ ปริ ญ ญาในกรุ ง เทพฯ ก� ำ ลั ง
เป็นกังวลกับการพาพ่อซึ่งเป็นชาวบ้านนอก
ไปร่วมงานดังกล่าว ด้วยเกรงว่าพ่อจะท�ำตัว
ไม่ถกู เมือ่ เข้าสูเ่ มืองหลวง จนในทีส่ ดุ ก็กลายเป็น
ความน่าสงสารปนกับความตลก ดังตัวอย่าง
...ลูกบ่าวของลุงแก้ว เปิน้ ก็ได้ปริญญา
ปอดโทะ จะได้ไปฮับกรุงเทพฯ ปุ้น พ่อก็เป็นชาว
บ้านนอกเหีย เยียะใดดี จะบ่เอาพ่อไปเน้อ ก็บม่ ฮี ปู ...
ก็เลยจ�ำเป็นเอาพ่อไป ไปเฝิกเอา แม่มันก็ว่า
“ไปเฝิกเอาเน่อไอ่หน้อยเหย...ลูกหื้อ
เยียะหยังก็เยียะตวยหั้น”
...อันนี้ก็ไปเข้าร้านอาหารเนาะ ลูกมัน
ก็กินเข้า ลูกมันเอาช้อนเยียะใดมันก็เยียะอั้น
เฮียนกู้อย่างอี้ก่า...ทีนี้ก็สั่งขนมลอดช่องมากิน
พ่อมันก็เฮียนลูกมัน ลูกมันหีบมันก็หีบ ลูกมัน
สวะช้อนมันก็สวะช้อน ลูกมันก็ใคร่หัวพ่อมัน
เสียลอดช่องสดออกฮูดัง พ่อมันก็ฮเิ อาสดออก
“ไอ่หน้อยเหยมันยาก อันนี้อี่พ่อเยียะ
บ่าได้”
ลูกมันก็ใคร่หัวเป็นน�ำ้ หูนำ�้ ตา...
(พ่อฟังค�ำลูก)
อนึ่ง เพื่อท�ำความเข้าใจกระบวนการ
ท�ำงานของมายาคติจากตัวอย่างข้างต้นให้ชดั เจน
ยิ่ ง ขึ้ น จ� ำ เป็ น ต้ อ งขยายกรอบการวิ เ คราะห์
ด้ ว ยวิ ธี ก ารวิ เ คราะห์ คู ่ ต รงข้ า ม (Binary
Opposition) ของเลวี่-เสตราส์ (Levi-Strauss,
1978 อ้ า งถึ ง ใน ปฐม หงษ์ สุ ว รรณ, 2551,
น. 36-37) ซึ่งวิธีการดังกล่าวมุ่งพิจารณาถึง
ความสัมพันธ์ระหว่างตัวละครในลักษณะทีเ่ ป็น
คู่ขัดแย้งกัน อาทิ เรื่อง “ฆ้องวิเศษ” ที่แสดง
ให้เ ห็นถึง อ� ำนาจที่แตกต่างระหว่างชายและ
หญิ ง นิ ท านเรื่ อ ง “ลั ว ะกั บ ไต” ที่ แ สดงถึ ง
ความสัมพันธ์ระหว่างตัวละครล้านนา (เรา)
กั บ ตั ว ละครชาติ พั น ธุ ์ อื่ น (เขา) ในลั ก ษณะ
ที่ เ ป็ น ปมขั ด แย้ ง กั น นิ ท านเรื่ อ ง “หมู หิ น ”
ที่ แ สดงให้ เ ห็ น คู ่ ค วามขั ด แย้ ง ระหว่ า งความ
มี อ� ำ นาจกั บ ความด้ อ ยอ� ำ นาจ และนิ ท าน
เรื่อง “พ่อค้าง่าว” ที่แสดงให้เห็นถึงคู่ตรงข้าม
ร ะ ห ว ่ า ง ค ว า ม ร�่ ำ ร ว ย กั บ ค ว า ม ย า ก จ น
อันหมายถึงคู่ตรงข้ามระหว่างเศรษฐีกับยาจก
เป็นต้น
การประกอบสร้างตัวละครแบบคู่ตรง
ข้ามในนิทานพื้นบ้านล้านนาเป็นการสร้างขึ้น
เพื่อขับเน้นตัวละครให้มีความเด่นชัด โดยใช้
วิธกี ารเปรียบเทียบกับตัวละครอืน่ เช่น ตัวละคร
ชายหญิ ง ตั ว ละครล้ า นนากั บ ชาติ พั น ธุ ์ อื่ น
ตั ว ละครเศรษฐี กั บ ยาจก และตั ว ละครที่ มี
อ�ำนาจกับด้อยอ�ำนาจ เป็นต้น เพื่อตอกย�้ำ
ความคิดในเรื่องของความแตกต่างในด้านเพศ
กลุ ่ ม ชาติ พั น ธุ ์ การปกครองและชนชั้ น ซึ่ ง
สะท้อนให้เห็นเป็นมายาคติในบริบทสังคมและ
วัฒนธรรมล้านนา
 พิฆเนศวร์สาร ปีที่ 14 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม - มิถุนายน 2561
สรุปและอภิปรายผลการวิจัย
การศึกษามายาคติในนิทานพื้นบ้าน
ล้ า นนาปรากฏมายาคติ 4 ประการ ได้ แ ก่
1) มายาคติว่าด้วยเรื่องชายเป็นใหญ่ ที่ตอกย�้ำ
ให้เห็นถึงค่านิยมของชาวล้านนาเรื่องยกย่อง
ให้ ผู ้ ช ายเป็ น ผู ้ น� ำ ครอบครั ว และมี อ� ำ นาจ
เหนือกว่าภรรยา 2) มายาคติว่าด้วยเรื่องอคติ
ทางชาติพันธุ์ ที่แสดงให้เห็นถึงดังละครกลุ่ม
ชาติ พั น ธุ ์ มั ก ถู ก ประกอบสร้ า งให้ เ ป็ น คนที่ มี
ความแตกต่ า งและด้ อ ยกว่ า กลุ ่ ม ของตน
ทัง้ ในเรือ่ งของสติปญ ั ญา ไหวพริบ ภาพลักษณ์
และอุ ป นิ สั ย 3) มายาคติ ว ่ า ด้ ว ยเรื่ อ งการ
ปกครอง ที่ ส ะท้ อ นให้ เ ห็ น อย่ า งชั ด เจนว่ า
กฎหมายคืออ�ำนาจสูงสุดในการควบคุมสังคม
และอ�ำนาจในการตัดสินดังกล่าวมักตกอยูใ่ นมือ
ของผูป้ กครองทีเ่ ป็นตัวแทนจากรัฐ ตัวอย่างเช่น
นายอ�ำเภอ ปลัดอ�ำเภอ ต�ำรวจ และเจ้าเมือง
เป็ น ต้ น 4) มายาคติ ว ่ า ด้ ว ยเรื่ อ งชนชั้ น ที่ มี
การน�ำเสนอประเด็นว่าด้วยเรื่องการก�ำหนด
ชนชั้นผ่านปัจจัยทางเศรษฐกิจและการศึกษา
นอกจากนี้การศึกษาเรื่อง “มายาคติ
ในนิ ท านพื้ น บ้ า นล้ า นนา” ยั ง แสดงให้ เ ห็ น
อี ก เช่ น กั น ว่ า นิ ท านพื้ น บ้ า นล้ า นนามี ห น้ า ที่
ประกอบสร้างความหมายเพือ่ ครอบง�ำความคิด
ความเชือ่ ในรูปแบบมายาคติ ประเด็นทีน่ า่ สนใจ
ประการหนึ่งก็คือ นิทานพื้นบ้านล้านนามิได้
แสดงให้เห็นเพียงมายาคติเท่านั้น ยังพบว่า
ตัวบทนิทานพื้นบ้านล้านนาได้มีการประกอบ
สร้างมายาคติในลักษณะดังกล่าวขึ้นมาเพื่อ
โต้ตอบเช่นกัน
99
เรื่ อ งราวของมายาคติ แ บบโต้ ก ลั บ
ปรากฏชั ด เจนในมายาคติ เ กี่ ย วกั บ ชนชั้ น
โดยเฉพาะอย่ า งยิ่ ง ชนชั้ น เศรษฐี ที่ เ คยมี
ความเชื่ อ กั น ว่ า ชนชั้ น ดั ง กล่ า วเป็ น ชนชั้ น
ที่มีอ�ำนาจในการเข้าถึงทรัพยากร ตลอดจน
มีความได้เปรียบมากกว่าชนชั้นล่าง แต่ในทาง
กลั บ กั น การผลิ ต มายาคติ แ บบโต้ ก ลั บ ก็ ไ ด้
สะท้อนให้เห็นมุมมองอีกด้านหนึ่งของเศรษฐี
กล่าวคือ ได้แสดงให้เห็นถึงความละโมบโลภมาก
(มหาวิ ท ยาลั ย เชี ย งใหม่ สถาบั น วิ จั ย สั ง คม,
2530ก, น. 46) และความโหดเหี้ย มอ� ำ มหิต
(มหาวิ ท ยาลั ย เชี ย งใหม่ สถาบั น วิ จั ย สั ง คม,
2530ก, น. 55) อี ก ทั้ ง ยั ง ได้ แ สดงให้ เ ห็ น ว่ า
การเป็นชนชั้นเศรษฐีท่ีมั่งคั่ง ไม่มีค่าเทียบเท่า
กับการมีสติปัญญาที่ดี (มหาวิทยาลัยเชียงใหม่
สถาบันวิจัยสังคม, 2530ข, น. 6) เป็นต้น
นอกจากนี้ เรือ่ งพระก็เป็นอีกเรือ่ งหนึง่
ที่น่าสนใจ โดยปกติในนิทานจะประกอบสร้าง
เรื่ อ งราวของพระในฐานะผู ้ น� ำ ของศาสนา
ที่ มี บ ทบาทเป็ น ผู ้ น� ำ ของสั ง คมอยู ่ ใ นตั ว
แต่ขณะเดียวกันก็มกี ารสร้างมายาคติแบบโต้กลับ
ชนชั้นพระ โดยประกอบสร้างให้พระบางรูป
เป็นผู้ที่ไม่ประพฤติตนอยู่ในกรอบของศีลธรรม
อันดี ตัวอย่างเช่น พระที่ยุ่งเกี่ยวกับเรื่องทาง
เพศ (มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ สถาบันวิจยั สังคม,
2527, น. 24) หรือพระที่ยังคงมีความละโมบ
โลภมาก (มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ สถาบันวิจัย
สังคม, 2527, น. 96) เป็นต้น
100 พิฆเนศวร์สาร ปีที่ 14 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม - มิถุนายน 2561

การประกอบสร้ า งมายาคติ ช นชั้ น ข้อเสนอแนะ

ของคนทีม่ กี ารศึกษา ได้สะท้อนให้เห็นอยูเ่ สมอว่า
คนทีม่ รี ะดับการศึกษาสูงมักจะเป็นชนชัน้ น�ำของ
สังคม ยิ่งมีการศึกษามากก็ยิ่งมีความได้เปรียบ
ในโอกาสต่าง ๆ มากไปด้วย แต่ขณะเดียวกัน
ก็ มี ก ารประกอบสร้ า งมายาคติ แ บบโต้ ก ลั บ
ในประเด็ น ดั ง กล่ า วด้ ว ยเช่ น กั น โดยแสดง
ผ่านตัวละครที่ไปเรียนวิชาถึงเมืองตักกสิลา
แต่ทว่าเมื่อกลับมายังบ้านเมืองก็ไม่สามารถ
เอาวิชาที่ได้เรียนมาไปใช้เพื่อการเอาตัวรอด
ได้ (มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ สถาบันวิจัยสังคม,
2528, น. 90) เป็นต้น
จากการศึ ก ษาครั้ ง นี้ ผู ้ วิ จั ย พบว่ า มี
ประเด็นน่าสนใจที่สามารถน�ำไปศึกษาค้นคว้า
ต่อไป ดังนี้
1. ใช้แนวคิดเรื่องมายาคติศึกษาในตัว
บทอื่น ๆ เช่น วรรณกรรม เพลง ภาพยนตร์
ในยุ ค สมั ย ต่ า ง ๆ เพื่ อ แสดงให้ เ ห็ น พลวั ต
ของมายาคติ
2. ศึ ก ษาวิ เ คราะห์ ม ายาคติ โ ต้ ก ลั บ
เพื่ อ แสดงให้ เ ห็ น ถึ ง การช่ ว งชิ ง อ� ำ นาจการ
เป็นผู้ที่เหนือกว่า ในแง่มุมต่าง ๆ

เอกสารอ้างอิง
ไชยรัตน์ เจริญสินโอฬาร. (2545). สัญวิทยา, โครงสร้างนิยม, หลังโครงสร้างนิยมกับการศึกษา
รัฐศาสตร์. กรุงเทพฯ: ส�ำนักพิมพ์วภิ าษา.
ทยากร แซ่แต้. (2551). มายาคติทางวัฒนธรรมที่ปรากฏในละครเกาหลีและการสร้างประโยชน์
ทางธุรกิจ. (วิทยานิพนธ์นเิ ทศศาสตรมหาบัณฑิต, มหาวิทยาลัยธุรกิจบัณฑิตย์).
นพพร ประชากุล. (2555). ค�ำน�ำเสนอบทแปล. ใน วรรณพิมล อังคศิริสรรพ (แปล), มายาคติ,
กรุงเทพฯ: โครงการจัดพิมพ์คบไฟ.
ปฐม หงษ์สุวรรณ. (2551). นานมาแล้ว มีเรื่องเล่า นิทาน ต�ำนาน ชีวิต. กรุงเทพฯ: ส�ำนักพิมพ์
แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.
ประคอง นิมมานเหมินท์. (2551). นิทานพืน้ บ้านศึกษา. (พิมพ์ครัง้ ที่ 3). กรุงเทพฯ: โครงการเผยแพร่
ผลงานวิชาการ คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.
พัชรี โชติถาวรรัตน์. (2528). แนวความคิดทางการเมืองของลานนาไทยสมัยราชวงศ์มังราย
(พ.ศ.1839 -2101): วิเคราะห์จากเอกสารใบลานภาคเหนือ. (วิทยานิพนธ์อักษรศาสตร
มหาบัณฑิต, มหาวิทยาลัยศิลปากร).
มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ สถาบันวิจัยสังคม. (2527). นิทานพื้นบ้านล้านนา : เอกสารข้อมูล เล่ม 1.
เชียงใหม่: ฝ่ายวิจัยล้านนา สถาบันวิจัยสังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.
มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ สถาบันวิจัยสังคม. (2528). นิทานพื้นบ้านล้านนา : เอกสารข้อมูล เล่ม 2.
เชียงใหม่: ฝ่ายวิจัยล้านนา สถาบันวิจัยสังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.
 พิฆเนศวร์สาร ปีที่ 14 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม - มิถุนายน 2561 101

มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ สถาบันวิจัยสังคม. (2530ก). นิทานพื้นบ้านล้านนา : เอกสารข้อมูล เล่ม 3.

เชียงใหม่: ฝ่ายวิจัยล้านนา สถาบันวิจัยสังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.
มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ สถาบันวิจัยสังคม. (2530ข). นิทานพื้นบ้านล้านนา : เอกสารข้อมูล เล่ม 4.
เชียงใหม่: ฝ่ายวิจัยล้านนา สถาบันวิจัยสังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.
มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ สถาบันวิจัยสังคม. (2532). นิทานพื้นบ้านล้านนา : เอกสารข้อมูล เล่ม 5.
เชียงใหม่: ฝ่ายวิจัยล้านนา สถาบันวิจัยสังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.
ยศ สันตสมบัต.ิ (2543). หลักช้าง. กรุงเทพฯ: ส�ำนักพิมพ์อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง.
สรัสวดี อ๋องสกุล. (2546). ประวัติศาสตร์ล้านนา. (พิมพ์ครั้งที่ 11). กรุงเทพฯ: อมรินทร์.
สิทธิโชค วรานุสันติกุล. (2546). จิตวิทยาสังคม: ทฤษฎีและการประยุกต์ (Spcial Psychology:
Theorise and Application). กรุงเทพฯ: ซีเอ็ดยูเคชั่น.
อรุณรัตน์ วิเชียรเขียว. (2543). คนเมือง ในต�ำนานประวัติศาสตร์ ในต�ำนานพื้นเมืองเชียงใหม่.
กรุงเทพฯ: ตรัสวิน.
Barthes, R. (1973). Myth today. In his Mythologies. pp. 117-174. Translated by Annette Lavers.
Londod: Paladin.
Dijk, T.A. (1997). The study of discourse. in Van Dijk’ T.A. (ed.). Discourse as Structure and
Process. London: SAGE.