Rudarski1 13 PDF

INSTITUT ZA RUDARSTVO I METALURGIJU BOR
KOMITET ZA PODZEMNU EKSPLOATACIJU MINERALNIH SIROVINA
RUDARSKI RADOVI je časopis baziran na bogatoj Uređivački odbor

tradiciji stručnog i naučnog rada u oblasti rudarstva,
podzemne i površinske eksploatacije, pripreme mineralnih Akademik Prof. dr Mladen Stjepanović
sirovina, geologije, mineralogije, petrologije, geomehanike Inženjerska akademija Srbije
i povezanih srodnih oblasti. Izlazi dva puta godišnje od Prof. dr Vladimir Bodarenko
2001. godine, a od 2011. godine četiri puta godišnje. Nacionalni rudarski univerzitet,
Glavni i odgovorni urednik Odeljenje za podzemno rudarstvo, Ukrajina
Prof. dr Milivoj Vulić
Akademik dr Milenko Ljubojev, naučni savetnik
Univerzitet u Ljubljani, Slovenija
Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor
E-mail: milenko.ljubojev@irmbor.co.rs Akademik Prof. dr Jerzy Kicki
Tel. 030/454-109, 435-164 Državni institut za mineralne sirovine i energiju,
Krakov, Poljska
Zamenik glavnog i odgovornog urednika
Prof. dr Vencislav Ivanov
Dr Mirko Ivković, viši naučni saradnik Rudarski fakultet Univerziteta za rudarstvo i geologiju
Komitet za podzemnu eksploataciju "St. Ivan Rilski" Sofija Bugarska
mineralnih sirovina Resavica Prof. dr Tajduš Antoni
E-mail: mirko.ivkovic@jppeu.rs
Stanislavov univerzitet za rudarstvo i metalurgiju,
Tel. 035/627-566
Krakov, Poljska
Urednik Dr Dragan Komljenović
Vesna Marjanović, dipl.inž. Nuklearna generatorska stanica G2, Hidro-Quebec,
Prevodilac Kanada
Nevenka Vukašinović, prof. Dr Ana Kostov, naučni savetnik
Tehnički urednik Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor
Suzana Cvetković, teh. Prof. dr Dušan Gagić
Rudarsko geološki fakultet Beograd
Priprema za štampu
Prof. dr Nebojša Vidanović
Vesna Simić, teh. Rudarsko geološki fakultet Beograd
Štamparija: Grafomedtrade Bor Prof. dr Neđo Đurić
Tiraž: 200 primeraka Tehnički institut, Bijeljina, Republika Srpska, BiH
Prof. dr Vitomir Milić
Internet adresa
Tehnički fakultet Bor
www.irmbor.co.rs Prof. dr Rodoljub Stanojlović
Izdavanje časopisa finansijski podržavaju Tehnički fakultet Bor
Ministarstvo za prosvetu, nauku i tehnološki razvoj Prof. dr Mevludin Avdić
Republike Srbije RGGF-Univerzitet u Tuzli, BiH
Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor Prof. dr Nenad Vušović
Komitet za podzemnu eksploataciju mineralnih Tehnički fakultet Bor
sirovina Resavica
Dr Miroslav R. Ignjatović, viši naučni saradnik
ISSN 1451-0162 Privredna komora Srbije
Indeksiranje časopisa u SCIndeksu i u ISI. Dr Mile Bugarin, viši naučni saradnik
Sva prava zadržana. Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor
Izdavač Dr Dragan Milanović, naučni saradnik
Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor
19210 Bor, Zeleni bulevar 35 Dr Miodrag Denić
E-mail: milenko.ljubojev@irmbor.co.rs JP za podzemnu eksploataciju Resavica
Tel. 030/454-110 Dr Ružica Lekovski, naučni saradnik
Komitet za podzemnu eksploataciju Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor
mineralnih sirovina Resavica Dr Jovo Miljanović
E-mail: mirko.ivkovic@jppeu.rs Rudarski fakultet Prijedor RS, BiH
Tel. 035/627-566 Prof. dr Kemal Gutić
Naučno - tehnička saradnja sa RGGF-Univerzitet u Tuzli, BiH
Inženjerskom Akademijom Srbije
ČASOPIS MEĐUNARODNOG ZNAČAJA VERIFIKOVAN POSEBNOM
ODLUKOM MINISTARSTVA M24 .
MINING AND METALLURGY INSTITUTE BOR
COMMITTEE OF UNDERGROUND EXPLOITATION OF THE MINERAL DEPOSITS
MINING ENGINEERING is a journal based on the Editorial Board

rich tradition of expert and scientific work from the
Academic Prof.Ph.D. Mladen Stjepanović
field of mining, underground and open-pit mining,
Engineering Academy of Serbia
mineral processing, geology, mineralogy, petrology,
geomechanics, as well as related fields of science. Prof.Ph.D. Vladimir Bodarenko
Since 2001, published twice a year, and since 2011 National Mining University, Department of
four times year. Deposit Mining, Ukraine
Prof.Ph.D. Milivoj Vulić
Editor-in-chief University of Ljubljana, Slovenia
Academic Ph.D. Milenko Ljubojev, Principal Academic Prof.Ph.D. Jerzy Kicki
Reasearch Fellow, Associate member of ESC Gospodarkl Surowcami Mineralnymi i Energia,
Mining and Metallurgy Institute Bor Krakow, Poland
E-mail: milenko.ljubojev@irmbor.co.rs Prof.Ph.D. Vencislav Ivanov
Phone: +38130/454-109, 435-164 Mining Faculty, University of Mining and Geology
Co-Editor "St. Ivan Rilski" Sofia Bulgaria
Ph.D. Mirko Ivković, Senior Research Associate Prof.Ph.D. Tajduš Antoni
Committee of Underground Exploitation of the The Stanislaw University of Mining and
Mineral Deposits Resavica Metallurgy, Krakow, Poland
E-mail: mirko.ivkovic@jppeu.rs
Ph. D. Dragan Komljenović
Phone: +38135/627-566
Nuclear Generating Station G2, Hydro-
Editor
Quebec, Canada
Vesna Marjanović, B.Eng.
Ph. D. Ana Kostov, Principal Research Fellow
English Translation Mining and Metallurgy Institute Bor
Nevenka Vukašinović Prof.Ph.D. Dušan Gagić
Technical Editor Faculty of Mining and Geology Belgrade
Suzana Cvetković Prof.Ph.D. Nebojša Vidanović
Preprinting Faculty of Mining and Geology Belgrade
Vesna Simić Prof.Ph.D. Neđo Đurić
Printed in: Grafomedtrade Bor Technical Institute, Bijeljina, Republic Srpska,
Circulation: 200 copies B&H
Web site Prof.Ph.D. Vitomir Milić
www.irmbor.co.rs Technical Faculty Bor
MINING ENGINEERING is financially Prof.Ph.D. Rodoljub Stanojlović,
supported by Technical Faculty Bor
The Ministry of Education, Science and Prof.Ph.D. Mevludin Avdić
Technological Development of the Republic Serbia MGCF-University of Tuzla, B&H
Mining and Metallurgy Institute Bor Prof.Ph.D. Nenad Vušović
Committee of Underground Exploitation of the Technical Faculty Bor
Mineral Deposits Resavica Ph.D. Miroslav R. Ignjatović, Senior Research Associate
ISSN 1451-0162 Chamber of Commerce and Industry Serbia
Journal indexing in SCIndex and ISI. Ph.D. Mile Bugarin, Senior Research Associate
All rights reserved. Mining and Metallurgy Institute Bor
Published by Ph.D. Dragan Milanović, Research Associate
Mining and Metallurgy Institute Bor Mining and Metallurgy Institute Bor
19210 Bor, Zeleni bulevar 35 Ph.D. Miodrag Denić
E-mail: milenko.ljubojev@irmbor.co.rs PC for Underground Exploitation Resavica
Phone: +38130/454-110 Ph.D. Ružica Lekovski, Research Associate
Committee of Underground Exploitation of the Mining and Metallurgy Institute Bor
Mineral Deposits Resavica Ph.D. Jovo Miljanović
E-mail: mirko.ivkovic@jppeu.rs Faculty of Mining in Prijedor, RS, B&H
Phone: +38135/627-566
Prof.Ph.D. Kemal Gutić
Scientific – Teshnical Cooperation with MGCF-University of Tuzla, B&H
the Engineering Academy of Serbia
JOURNAL OF INTERNATIONAL IMPORTANCE, VERIFIED BY A SPECIAL DECISION ON
THE MINISTRY M24
SADR@AJ
CONTENS
Vesna Ljubojev, Dušan Tašić, Slađana Krstić

PETROGRAFSKE, HEMIJSKE I FIZIČKE KARAKTERISTIKE UGLJA
UGLJEVIČKOG BASENA IZ LEŽIŠTA „UGLJEVIK ISTOK - II FAZA“ .................................................... 1
PETROGRAPHIC, CHEMICAL AND PHYSICAL CHARACTERISTICS OF COAL
FROM THE COAL BASIN OF THE DEPOSIT "UGLJEVIK EAST-PHASE II" ........................................... 7
Dragan Milanović, Vesna Marjanović, Srđana Magdalinović

KARAKTERIZACIJA UZORKA IZ LEŽIŠTA „ANDENZITSKI PRST“
POVRŠINSKOG KOPA „JUŽNI REVIR“ U RUDNIKU BAKRA MAJDANPEK ....................................... 13
SAMPLE CHARACTERIZATION FROM THE DEPOSIT ANDESITE FINGER OF
THE OPEN PIT SOUTH MINING DISTRICT IN THE COPPER MINE MAJDANPEK ............................. 25
Ratomir Popović, Milenko Ljubojev, Dragan Ignjatović

BOČNI PRITISAK TLA NA POTPORNI ZID PRI DEJSTVU DINAMIČKOG
OPTEREĆENJA NA POVRŠINI ................................................................................................................... 37
SIDE PRESSURE OF SOIL ON A SUPPORTING WALL AT THE EFFECT OF
DYNAMIC LOAD ON THE SURFACE ........................................................................................................ 43
Nenad Vušović, Igor Svrkota, Zoran Vaduvesković

PROSTORNI REFERENTNI SISTEM REPUBLIKE SRBIJE ...................................................................... 49
SPATIAL REFERENCE SYSTEM OF SERBIA ........................................................................................... 61
Daniela Urošević, Ivana Jovanović, Zoran Bartulović

STATISTIČKA OBRADA REZULTATA MEĐULABORATORIJSKOG ISPITIVANJA
GRANULOMETRIJSKOG SASTAVA KAMENOG UGLJA RUDNIKA AVRAMICA .............................. 71
STATISTICAL PROCESSING THE INTERLABORATORY TESTING RESULTS OF
GRAIN-SIZE DISTRIBUTION OF STONE COAL FROM THE COAL MINE AVRAMICA ..................... 77
Vitomir Milić, Igor Svrkota, Dejan Petrović

ODREDJIVANJE PARAMETARA METODA OTKOPAVANJA LABORATORIJSKIM
ISPITIVANJIMA NA FIZIČKIM MODELIMA SLIČNOSTI ....................................................................... 83
DETERMINATION OF MINING METHOD DESIGN PARAMETERS ON PHYSICAL
SIMILARITY MODELS ................................................................................................................................ 93
Cvjetko Stojanović, Ivana Ostojić

MODEL UPRAVLJANJA INVESTICIONIM PROJEKTIMA PRIMJENOM
METODE OSTVARENE VRIJEDNOSTI .................................................................................................... 101
MANAGEMENT MODEL OF INVESTMENT PROJECTS USING
THE EARNED VALUE METHOD .............................................................................................................. 111
Ratomir Popović, Milenko Ljubojev, Lidija Đurđevac Ignjatović
DINAMIČKI PRITISAK TLA NA POTPORNI ZID PRI NJEGOVOM POMERANJU ............................. 119
DYNAMIC PRESSURE OF SOIL ON A SUPPORTING WALL IN ITS DISPLACEMENT ..................... 125
Srđan Kostić, Nebojša Gojković, Nebojša Vasović

KOMPLEKSNA DINAMIKA MODELA NASTANKA RUDARSKI GENERISANIH
POTRESA DUŽ REAKTIVIRANIH RASEDA ........................................................................................... 131
COMPLEX DYNAMICS OF THE FAULT-SLIP ROCKBURST NUCLEATION MODELS .................... 141
Rodoljub Stanojlović, Jovica Sokolović, Nikola Stančev

GRANULOMETRIJSKI SASTAV POLAZNOG UZORKA KLASE KRUPNOĆE -3,35 MM –
FAKTOR POUZDANOSTI BOND-OVOG RADNOG INDEKSA MELJIVOSTI ...................................... 151
GRAIN-SIZE DISTRIBUTION OF STARTING SAMPLE OF SIZE CLASS -3.35 mm -
RELIABILITY FACTOR OF THE BOND WORK INDEX OF GRINDABILITY ..................................... 161
Ljiljana Savić, Vladimir Radovanović, Ljubinko Savić

UTICAJ UPRAVLJAČKIH MERA NA DOBITAK U RUDARSKIM PREDUZEĆIMA ........................... 171
THE IMPACT OF MANAGEMENT MEASURES ON PROFIT IN MINING COMPANIES .................... 179
INSTITUT ZA RUDARSTVO I METALURGIJU BOR YU ISSN: 1451-0162
KOMITET ZA PODZEMNU EKSPLOATACIJU MINERALNIH SIROVINA UDK: 622
UDK: 550.8.01:622.02:622.33(045)=861 doi:10.5937/rudrad1301001L
Vesna Ljubojev*, Dušan Tašić*, Slađana Krstić*
PETROGRAFSKE, HEMIJSKE I FIZIČKE

KARAKTERISTIKE UGLJA UGLJEVIČKOG BASENA
IZ LEŽIŠTA „UGLJEVIK ISTOK - II FAZA“
Izvod
Ugljevički basen predstavlja važan energetski resurs Republike Srpske i bazu za rad
termoelektrane Ugljevik. Stepen istraženosti ugljevičkog basena, revir Bogutovo Selo, na krajnjem SI
padinama planine Majevice i deo južnog revira ležišta Bogutovo Selo prostor „Jablan“ su kompletno
geološki istraženi, a nastavljena su geološka istraživanja na području ležišta uglja Ugljevik-istok. U
radu su prikazani rezultati petrografskih, hemijskih i fizičkih karakteristika uzoraka uglja iz ležišta
„Ugljevik istok-II faza“. Ispitivanja uzoraka uglja pokazala su heterogeni sastav (litotipovi,
mikrolitotipovi, macerali), i različit stepen karbonifikacije, kao i fizičko-hemijske karakteristike uglja
(tehničke i silikatne analize).
Ključne reči: macerali, litotipovi, tehnička analiza uglja, Ugljevički basen, Republika Srpska.
UVOD
Ugljevički basen predstavlja važan propuštenoj svetlosti), kao i različite metode

energetski resurs Republike Srpske i bazu fizičko-hemijskih analiza.
za rad termoelektrane Ugljevik. Za dobi-
janje validnih podataka o rezervama i GEOGRAFSKO, MORFOLOŠKO -
kvalitetu mineralne sirovine, vrši se nasta- HIDROGRAFSKE, GEOLOŠKE
vak detaljnih istraživanja na prostoru ležišta KARAKTERISTIKE PODRUČJA
Ugljevik. Ta istraživanja predstavljaju Područje Ugljevičkog ugljonosnog
nastavak kompleksnih istraživanja izve- basena kome pripada ležište Ugljevik - istok
denih od 1977 do 1990 god. kao i najnovija nalazi se na krajnjim severoistočnim padi-
2006 i 2007/2011 godine. Ispitivani su nama planine Majevice. Sa zapada je
uzorci glavnog ugljenog sloja, I i II krovni ograničeno rekom Mezgrajom, sa istoka
ugljeni sloj, različitim metodama petro- Ugljevičkim potokom, dok je na severu
grafskih i mineraloških proučavanja otvoreno prema Posavini, odnosno Sem-
(makroskopska, mikroskopija u odbijenoj i beriji. (slika 1).
*
Broj 1, 2013. 1 RUDARSKI RADOVI

Sl. 1. Pregledna geografska karta ležišta uglja Ugljevik
Ovaj prostor se nalazi između potoka užem području se ističu vrhovi Vučjak
Vučjak (Ugljevička reka) na zapadu i (318 m), Baljak (324 m) i Prokos (339 m)
ugljevičkog potoka na istoku. koji su izgrađeni od lajtovačkih krečnjaka.
Pristup istražnom prostoru je moguć Glavni recipijent površinskih i podze-
asfaltnim putem koji povezuje Teočak sa mnih voda je reka Janja koja protiče ispod
naseljem Stari Ugljevik i dalje se region- severnog podnožja brda Vučjak i Baljak.
nalnim putem povezuje sa magistralnim U geološkoj građi šireg prostora zastup-
pravcem Tuzla - Bijeljina. U pojedinim ljene su stene paleozojske, mezozojske,
delovima istražnog prostora komunikacija se paleogene i neogene starosti. U geološkoj
odvija lokalnim seoskim, kolskim putevima. građi istražnog prostora učestvuju naslage
U morfološkom pogledu područje eocena, kompleks slatkovodnih ugljonosnih
istraživanja karakterišu blago zatalasani sedimenata i neogeni marinski sediment,
tereni sa malim visinskim razlikama. Na (Slika 2).

Sl. 2. Geološka karta ležišta uglja Ugljevik
MAKROSKOPSKE I
MIKROSKOPSKE
KARAKTERISTIKE
Nastajanje uglja je složen geološki ugljenifikacije i koji izgrađuju komadi

proces koji je uslovljen postojanjem ugljene materije različite strukture (očuvana
povoljnih pleoklimatskih, paleoflorističkih biljna struktura, drvenasto tkivo, gelifici-
i paleoekoloških uslova. rano tkivo i sl.), uz ugljenu materiju zastu-
Karakteristike neorganskih sedimenata u pljena je i u vidu primesa i mineralna
Ugljevičkoj ugljonosnoj formaciji (u podini, materija.
krovini i u samim ugljenim slojevima) Makroskopskom determinacijom uglje-
ukazuju da su isti deponovani u slatko- nog sloja u bušotini izdvajaju se glinovite,
vodnoj jezerskoj sredini. Ugljevi uglje- laporovite alevrolitne primese u uglju.
vičkog područja uglavnom su nastali od Glinovite primese su predstavljene žuto-
močvarnog regiona šumske vegetacije i smeđe sivim i sivo zelenim glinama. Lapo-
zona žbunova. rovite primese su determinisane kao
Ugalja Ugljevičkog basena je sličnih peskoviti laporci, sivo zeleni glinoviti
mineraloško-petrografskih karakteristika, laporci. Takođe se javljaju laporci sa
predstavlja mrki ugalj niskog stepena fosilnim ostacima.

Ugalj je sličnih mineraloško-petroloških javlja se u vidu ksilitnih fragmenata nepra-
karakteristika, mrko-crne boje, bez sjaja- vilno i haotično raspoređena u detritusu.
mat, čokoladnog ogreba. Ravnog i glatkog Ksilitne komponente imaju braon boju,
preloma. Trakaste teksture, slabe ugljeni- detritus je crne boje i mat sjaja. Javljaju se u
fikacije, različite strukture. Na pojedinim vidu ksilitnih fragmenata kao ksilit-detro
uzorcima drvenasto-ksilitna komponenta (xD) i detro-ksilit (dX) (Slika 3, 4).
Sl. 3. Ksilit, binokular, uvećanje 6,5 x
dX
Sl. 4. Detro-ksilit (dX), binocular, uvećanje 6,5 x
U ispitivanim uzorcima uglja mikro- Konstatovani macerali subgrupe telohu-

skopskim ispitivanjem su identifikovane minita su: tekstinit, ulminit, tekstoulminit,
sledeće maceralne grupe: telohuminiti, zastupljeni su sa 38,72 %. Macerali
detrohuminiti, gelohuminiti, liptiniti. Ispiti- subgrupe detrohuminita su: densinit i
vani uzorci uglja su različitog stepena atrinit, a zastupljeni su sa 52,88 %.
karbonifikacije i ukazuju na heterogeni Macerali grupe liptinita zastupljeni su sa
petrografski sastav. Prosečan petrografski 2,73 % i macerali gelohuminita sa 5,67 %,
sastav ispitivanih uzoraka uglja je sledeći: (Slika 5, 6, 7).

Cut
TU
D
Sl. 5. Tekstoulminit (TU), uvećanje 200 x Sl. 6. Densinit (D), kutinit (Cut) i pirit (Px),
uvećanje 200 x
Ch
Sl. 7. Tekstinit (T) sa korpohuminitom (Ch), Sl. 8. Tekstinit, uvećanje 200 x

uvećanje 200 x
Mineralna materija (jalovina) je pretežno elementarnih analiza uglja (sa ukupnom

silikatno-karbonatnog sastava. Od sulfida se vlagom) su: C = 30.33 %, H = 1.6 %,
zapaža pirit u vidu samostalnih (izdvojenih) S = 1,19 % i O+N = 9,03 %.
zrna ili u vidu agregata. Zapreminska masa uglja se kreće od
1,290 do 1,307 g/cm3.
FIZIČKO-HEMIJSKE Određivanjem meljivosti uglja konsta-
KARAKTERISTIKE tovano je da se radi o mekim ugljevima.
Vrednosti meljivosti po Mardgroveu HGI
Ugalj Ugljevičkog basena je sličnih krecu se od 38,69 do 75,68.
karakteristika i u pogledu parametara
tehničkih i hemijskih analiza. Prosečni ZAKLJUČAK
sadržaji su: vlaga 19,28 %, pepela 24,67 %,
sagorljive materije 56,03 %, isparljive Lignit Ugljevičkog basena predstavlja
materije 38,25 %, koksni ostatak 45,29 %, važnu energetsku sirovinu za Republiku
C-fix 20,61 %, S-ukupni 4,72 %, S-vezani Srpsku. Petrografska analiza pokazala je
1,064 %, S-sagorljivi 3,08 %. Prosečne da glavni deo organskog materijala se
vrednosti gornje i donje toplotne energije su sastoji od huminita posebno od macerala
15739 i 14943. Prosečne vrednosti ulminita i tekstinita. Sadržaj macerala

grupe liptinita i gelohuminita je nizak. [3] M. Ivković, D. Đukanović, D. Đuka-
Varijacije u petrografskom sastavu i sadr- nović „Istraživanje ranga uticaja
žajima mikrolitotipova i macerala kao i prirodno-geoloških uslova na izbor
mineralne materije (glina, laporac, pirit) sistema podzemnog otkopavanja
mogu da utiču na proces sagorevanja uglja ugljenih slojeva u Srbiji", Rudarski
u termoelektrani. Generalno ugalj pripada radovi br. 3/2012., str. 49-55
grupi lignita sa drvenastom strukturom. [4] M. Ivković, M. Ljubojev „Ispitivanje
zapaljivih i eksplozivnih svojstava
LITERATURA ugljene prašine u jamama RMU
„Rembas“ - Resavica, Rudarski radovi
[1] V. Ljubojev, i grupa saradnika: Izveštaj br. 3/2012, str.131-136
o petrografskom ispitivanja uzoraka [5] Z. Ječmenica, N. Listeš, R. Tomić,
uglja Ugljevičkog - ugljenog basena na C. Stojanović, B. Borović, „Quality
prostoru ležišta “Ugljevik istok II faza“, and Ore Reserve of Carbonate Rocks
2012.god. from Badenian and Sarmatian Age of
[2] V. Ljubojev i grupa saradnika: Izveštaj Ugljevik Area“, 44th International
o petrografskom ispitivanja uzoraka October Conference on Mining and
uglja Kostolačkog ugljenog basena Metallurgy, 1-3 October 2012., Bor,
Lokalnost: Ostrovo – IV, V i VI“, pp. 49-54
2012. g.

MINING AND METALLURGY INSTITUTE BOR YU ISSN: 1451-0162
COMMITTEE OF UNDERGROUND EXPLOITATION OF THE MINERAL DEPOSITS UDK: 622
UDK: 550.8.01:622.02:622.33(045)=20 doi:10.5937/rudrad1301001L
Vesna Ljubojev*, Dušan Tašić*, Sladjana Krstić*
PETROGRAPHIC, CHEMICAL AND PHYSICAL

CHARACTERISTICS OF COAL FROM THE COAL
BASIN OF THE DEPOSIT "UGLJEVIK EAST-PHASE II"
Abstract
Ugljevik Basin is an important energy resource of the Republic Srpska and base for operation
the power plant Ugljevik. Level of exploration the Ugljevik Basin, Mining District Bogutovo Selo,
at the far NE slopes of the mountain Majevica and a part of the South Mining District of the de-
posit Bogutovo Selo, the area "Jablan", are completely geologically explored, and geological ex-
plorations are continued in the area of coal deposit Ugljevik-East. This work presents the results
of petrographic, chemical and physical characteristics of coal samples from the deposit "Ugljevik
East-Phase II." Testing of coal samples showed the heterogeneous composition (lithotypes,
mikrolithotypes, macerai), and varying degrees of carbonization as well as physical-chemical
characteristics of coal (technical and silicate analysis).
Keywords: macerai, lithotypes, technical analysis of coal, Ugljevik Basin, the Republic Srpska
INTRODUCTION
Ugljevik Basin is an important energy ferent methods of physico-chemical anal-

resource base and the Republic Srpska and yses.
base for operation the power plant
Ugljevik. to work. To obtain the valid data GEOGRAPHICAL, MORPHOLOGI-
on reserves and quality of mineral re- CAL - HYDROGEOGRAPHIC,
sources, a continuation of detailed explo- GEOLOGICAL CHARACTERISTICS
rations is carried out in the area of the OF THE AREA
deposit Ugljevik. These explorations rep-
resent a continuation of complex explora- The area of Ugljevik coal bearing ba-
tions conducted from 1977 to 1990, and sin which includes the deposit Ugljevik-
the latest from 2006 and 2007/2011. The East is located on the far north slopes of
samples were taken of the main coal seam, the mountain Majevica. It is limited by the
the I and II roof seam, using various river Mezgraja river on the west, the
methods of petrographic and mineralogi- Ugljevik stream on the east, while it is
cal testing (macroscopic, microscopic in open to the Posavina and Semberija on the
declined and missed light), as well as dif north (Figure 1).
*
Mining and Metallurgy Institute Bor, Serbia
No. 1, 2013 7 MINING ENGINEERING

Figure 1 General geographic map of the coal deposit Ugljevik
This area is located between the stream (318 m), Baljak (324 m) and Prokos
Vučjak (Ugljevik River) on the west and (339 m), which are built from the lajtovac
the stream Ugljevik on the west. limestone.
Access to the exploration area is possible The main recipient of surface and
by asphalt road that connects Teočak with ground water is the river Janja that flows
the settlement Stari Ugljevik and further is beneath the northern foot of the hills
connected by the regional road to the main Vučjak and Baljak.
road Tuzla-Bijeljina. In some parts of the Geological structure of wider area is
exploration area, the communication is de- represented by the rocks of Paleozoic,
veloped by the local village roads. Mesozoic, Paleogene and Neogene age.
Morphologically, the exploration area Geological structure of exploration area
is characterized by slightly rolling fields involves the Eocene sediments, complex
with small differences in height. In the of freshwater coal bearing sediments and
inner area, there are the peaks Vučjak Neogene marine sediments (Figure 2).

Figure 2 Geological map of the coal deposit Ugljevik
MACROSCOPIC AND MICROSCOPIC

CHARACTERISTICS
Coal formation is a complex geologi- tics, presents the low-grade carbonification

cal process that is implied with presence brown coal, formed of pieces of carbon
of favorable pleo climatic, paleo floristic material with various structure (preserved
and paleo ecological conditions. plant structure, woody tissue, gelificied
Characteristics of inorganic sediments tissue, etc.) with the coal substance is pre-
in the Ugljevik coal bearing formation (in sent in the form of impurities and mineral
the floor, and roof of coal seams them- substances.
selves) indicate that they were deposited Macroscopic determination of coal seam
in freshwater lacustrine environment. in the drill hole has separated clay, marl
Coals of the Ugljevik field are created siltatone impurities in coal. Clayey impuri-
from the marshland region of forest vege- ties are present by tawny gray and gray-
tation and zones of shrubs. green clay. Marly impurities are determined
Coal of the Ugljevik field with similar as sandy marls, gray-green clay marls.
mineralogical and petrographic characteris Marls also appear with fossil remains.

Coal has similar mineralogical-petro- and chaotically distributed in the detritus.
logical characteristics, brownish-black, dull- Xylitic components are brown, detritus is
matte, chocolate scratch, flat and smooth black with matte shine. They appear in the
fracture, banded texture, weak carboni- form of xylitic fragments as xylite-Detro
fication of various structure. O some sam- (xD) and detro-xylite (dX) (Figures 3
ples, the woody-xylite component appears and 4).
in a form of xylite fragments, irregularly
Figure 3 Xylite, binocular, magnification 6.5 x
dX
Figure 4 Detro-xylite (dX), binocular, magnification 6.5 x
In tested samples of coal, the micro- stated macerai subgroup of telohumics as:
scopic testing has identified the following texstinite, ulminite, textoulminite, repre-
ma-ceral groups telohumics, detrohumics, sented with 38.72 %. Macerai subgroups
gelohumics, liptinites. Tested samples of detrohumics are densinite and atrinite, rep-
coal have different degrees of carbonization resented with 52.88 %. Macerai liptinite
and indicate a heterogeneous petrographic groups are represented with 2.73 % and
composition. The average petrographic macerai gelohumincs with 5.67 % (Figures
composition of coal samples is as follows: 5, 6, 7).

Cut
TU
D
Figure 5 Textoulminite (TU), Figure 6 Densinite (D), cutinite (Cut) and

magnification 200 x pyrite (Px), magnification 200 x
Ch
Figure 7 Textinite (T) with corpohuminitics (Ch), Figure 8 Textinite, magnification 200 x
magnification 200 x
Minerals (waste rock) are mainly sili- energy are 15739 and 14943. The average
ceous-carbonate composition. Since sul- values of elemental analyses of coal (with
fides are pyrite observed in the form of total moisture) are: C=30.33%, H=1.6%,
independent (isolated) or in the form of S=1.19% and O+N=9.03%.
grain aggregates Volumetric mass of coal ranges from
1.290 to 1.307 g/cm3.
PHYSICO-CHEMICAL CHEMICAL By determining the grindability of coal,
CHARACTERISTICS it was found that those are soft coals. Va-
lues of grindability per the Mardgrove HGI
Coal of the Ugljevik Coal Basin has range from 38.69 to 75.68.
similar characteristics in terms of technical
parameters and chemical analyses. The CONCLUSION
average contents are 19.28% moisture,
24.67% ash, combustible matters 56.03%, Lignite of the Ugljevik Bssin is an im-
volatile matters 38.25%, coke residue portant energy source for the Republic
45.29%, C-fix 20.61%, S-total 4.72%, S- Srpska. Petrographic analysis showed that
related 1.064%, S-combustible 3.08%. The the main part of the organic material con-
average values of the upper and lower heat sists of huminics, especially especially

macerai ulminite and textinite. Content of [3] M. Ivković, D. Djukanović, D. Djuka-
macerai group and liptinite gelohuminics nović, Survey the Ranking of Impact
is low. Variations in petrographic compo- the Natural - Geological Conditions on
sition and content micro lithotypes and Selection the System of Underground
macerai as well as the mineral matter Mining the Coal Seams in Serbia,
(clay, marl, pyrite) may affect the com- Mining Engineering No. 3/2012, pp.
bustion process of coal in power plant. 49-55;
Generally, coal belongs to the group of [4] M. Ivković, M. Ljubojev, Testing the
lignite with woody structure. Combustible and Explosive Properties
of Coal Dust in the Pits of the Brown
REFERENCES Coal Mine "Rembas" Resavica, Mining
Engineering, No. 3/2012, pp.131-136;
[1] V. Ljubojev, and a group of collabo-
[5] Z. Ječmenica, N. Listeš, R. Tomić,
rators: Report on Petrographic Testing
C. Stojanović, B. Borović, Quality and
the Coal Samples of the Coal Bearing
Ore Reserve of Carbonate Rocks from
Basin Ugljevik in the Area of the
Badenian and Sarmatian age of Uglje-
Deposit "Ugljevik East - Phase II", vik Area, 44th International October
2012 (in Serbian); Conference on Mining and Metallurgy,
[2] V. Ljubojev, and a group of collabora- 1-3 October 2012, Bor, pp.49-54.
tors: Report on Petrographic Testing the
Coal Samples of the Coal Bearing
Basin Kostolac Locality: Ostrovo - IV,
V and VI", 2012 (in Serbian);

UDK: 622.7:622.271(045)=861 doi:10.5937/rudrad1301013M
Dragan Milanović*, Vesna Marjanović*, Srđana Magdalinović*
KARAKTERIZACIJA UZORKA IZ LEŽIŠTA

„ANDENZITSKI PRST“ POVRŠINSKOG KOPA
„JUŽNI REVIR“ U RUDNIKU BAKRA MAJDANPEK**
Izvod
U radu su prikazani rezultati geološko-minerološke i fizičko-hemijske karakteristike uzorka iz

ležišta „Andenzitski prst” površinskog kopa „Južni revir“ u Rudniku bakra Majdanpek. Prema
mineraloškom sastavu korisnih metala orudnjenje je sastavljeno od halkopirita, magnetita, pirita i
molibdenita.
Sadržaji bakra u ležištu rastu od 0,1 % na granici gnajsa i škriljaca ka andezitima i kreću se
do 0,5 % u silifikovanim andezitima i gnajsgranitima. Orijentacioni sadržaj molibdena kreće se od
10 do 100 ppm-a u zavisnosti od položaja i dubine na kojoj se nalazi. Geološke rezerve bakra u
ležištu Južni revir iznose: ruda 463.127.844 t, srednji sadržaj bakra u rudi 0,316 % tj. količina Cu
1.465.556 t, srednji sadržaj zlata u rudi 0,178 g/t tj. količina Au 82.156 t, srednji sadržaj srebra u
rudi 1,365 g/t tj. količina Ag 632.274 t.
Na osnovu tehnoloških karkateristika formiranog uzorka rude potrebno je izvršiti dalja
ispitivanja kolektivne i selektivne flotacije za radi dobijanja optimalnih tehnoloških parametara
flotacijskog procesa i ostvarivanja većeg iskorišćenja svih korisnih komponenti.
Ključne reči: Majdanpek, Andezitski prst, ruda, karakterizacija, ruda bakra
UVOD
Rudnik bakra Majdanpek nalazi se u vine. Površinski kop Južni revir je glavni
sastavu kompanije Rudarsko topioničarski nosioc proizvodnje rude bakra u RBM-u
basen Bor Grupa, proizvodnja i prerada od 1961 god. sa planiranim godišnjim
rude bakra u RBM-u odvija se na dva kapacitetom na otkopavanju i preradi rude
površinska kopa Severni revir i Južni od 8,5 miliona tona. Takođe, ovaj ovaj
revir. površinski kop će predstavljati glavnog
Ležište bakra „Južni revir“ – Majdan- nosioca proizvodnje rude bakra i u
pek, nalazi se u neposrednoj blizini grada narednom periodu.
Majdanpeka u slivu reke Mali Pek. U Količine utvrđenih geoloških rezervi
neposrednoj okolini ležišta nalazi se rude bakra u ležištu Južni revir, čine ovo
postrojenje za preradu rude, odlagališta ležište veoma značajnim sa aspekta
jalovine (otkrivke) i flotacijske jalo- dugoročne i stabilne proizvodnje bakra i
*
**
Ovaj rad je proistekao kao rezultat projekta TR33023 “Razvoj tehnologija flotacijske prerade
ruda bakra i plemenitih metala radi postizanja boljih tehnoloških rezultata” finansiranog od
strane Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije

GEOLOŠKE KARAKTERISTIKE
LEŽIŠTA JUŽNI REVIR
ANDEZITSKI PRST
plemenitih metala u kompaniji RTB Bor. Na severnom delu Južnog revira

Geološke rezerve bakra u ležištu Južni orudnjenje se nalazi u andezitima, gnajs-
revir iznose: ruda 463.127.844 t, srednji granitima i gnajsevima. Centralni deo
sadržajem bakra u rudi 0,316 % tj. količina orudnjene zone čine andeziti koji probijaju
Cu 1.465.556 t, srednji sadržaj zlata u rudi gnajsgranite i gnajseve.
0,178 g/t tj. količina Au 82.156 t, srednji Prema mineraloškom sastavu korisnih
sadržaj srebra u rudi 1,365 g/t tj. 632.274 t. metala orudnjenje je sastavljeno od
Vek površinskog kopa Južni revir, prema halkopirita, magnetita, pirita i molibdenita.
najnovijoj tehnološkoj dokumentaciji, a za Sadržaji bakra rastu od 0,1 % na
definisane ulazne tehno ekonomske granici gnajsa i škriljaca ka andezitima i
parametre iznosiće oko 23 godine. [1,2] kreću se do 0,5 % u silifikovanim
Imajući u sve ovo u vidu, kao i da andezitima i gnajsgranitima.
nakon dužeg zastoja proizvodnje i prerade Zlato i srebro uglavnom su vezani za
rude sa površinskog kopa „Južni revir“ u halkopirit, pirit i ređe formiraju svoje
RBM-u, nisu rađena tehnološka ispitivanja minerale vezane sa platinom. Molibden se
sa ciljem sagledavanja mogućnosti prerade nalazi u molibdenitu koji ima povišen
ove sirovine, te da se početak eksploatacije sadržaj u periferiji orudnjenja bakra,
rude sa površinskog kopa „Južni revir“ u najčešće u gnajsevima.
RBM-u planira sa lokaliteta „Andezitski Sadržaj molibdena raste od zapada ka
prst“ koji u svom sastavu ima respektabilne istoku paralelno sa porastom sadržaja
količine, pored osnovnih minerala bakra i bakra da bi u centru orudnjenja naglo
određene količine Mo, neophodno je bilo opao, a onda ka istoku imao ponovo skok.
da se sprovedu tehnološka ispitivanja. Ista Počevši od površine terena sadržaj opada
su izvedena u IRM Bor na rudi sa lokaliteta sa dubinom.
„Andezitski Prst“ sa namerom iznalaženja Orijentacioni sadržaj molibdena od
optimalnih parametara flotacijskog postu- istoka ka zapadu na nivou K +350 m su:
pka koncentracije korisnih minerala Cu i zapadni deo od 50 do 60 ppm, centralni
Mo. Prvo je izvršena laboratorijska deo od 10 do 30 ppm, istočni deo oko od
karakterizacija formiranog uzorka rude sa 90 do 100 ppm. Srednji sadržaj na nivou
sadržajem Cu i Mo čija se eksploatacija K+350 m je oko od 70 do 80 ppm. Sa
predviđa u narednom periodu. Cilj ovih dubinom sadržaji se kreću: K +350 m od
ispitivanja je da se definišu mineraloške, 70 do 80 ppm, K +275 m od 60 do 70 ppm
fizičke i hemijske karakteristike rude Cu i i K+200 m oko od 30 do 40 ppm.
Mo iz ležišta sa lokaliteta „Andezitski Prst“ Za valorizaciju bakra, molibdena i
sa površinskog kopa „Južni revir“ RBM-a. magnetita osnovnih korisnih komponenti
Na osnovu te karakterizacije, koja će biti važni su i drugi prateći metali koji mogu
prikazana u ovom radu, u naknadnim značajno da poboljšaju rentabilnost
ispitivanjima definisali bi se optimalni proizvodnje. [3]
parametri flotacijske tehnologije za odgo- Za ispitivanje je korišćen uzorak uzet
varajuću preradu ove rude za dobijanje iz dela ležišta tkz. „Andezitski prst“ sa
koncentrata Cu i koncentrata Mo. nivoa K +275 m sa težnjom da bude

REZULTATI MINERALOŠKOG
ISPITIVANJA
reprezentativan za ovaj deo ležista Južnog 1. Rudni preparat u pleksiglasu, klase

revira. Na formiranom uzorku je izvršena krupnoće: -12,7+0,0 mm
detaljna karakterizacija tj. određene su Makroopis: Uzorak je predstavljen
hemijske i fizičke karakteristike koje će mineraloškim preparatom u pleksiglasu (1
biti prikazane dalje u radu. komad), na kojem se zapaža intezivna
mineralizacija sa piritom. Pod UV-lampom
MINERALOŠKE KARAKTERISTIKE (kratak spektar) ne zapažaju se efekti
UZORKA fluorescencije. Uzorak nije magnetičan.
Mineralni sastav: halkopirit, pirit,
Na osnovu strukturno - teksturnih karak- magnetit, rutil, kasiterit, leukoksen, cirkon,
teristika mineralnog sastava i paragenetskih kvarc, silikati.
odnosa minerala možemo konstatovati da je Minerali su navedeni po učestalosti
na lokalitetu „Andezitski Prst“ na pojavljivanja.
površinskom kopu „Južni revir“ RBM-a Mikroopis: Najzastupljeniji sulfidni
prisutna siromašna porfirsko pirit – halko- mineral je pirit. On se javlja u vidu
piritska ruda. Ispitivani uzorci su nepravilnih do izometričnih individua, sa
predstavljeni rudnim preparatima u pleksi- čestim uklopcima halkopirita. Po nekad je
galsu koji su dobijeni od navedene samle- udružen sa mineralima titana. Halkopirit je
vene siromašno porfirske pirit – halkopi- slabije zastupljen i uglavnom se javlja u vidu
ritske rude, klase krupnoće (-12,7+0,0 mm) i nazubljenih impregnacija u silikatnom
(-3,35+0,0 mm) koje su korišćene za dalja matriksu (hlorit). Magnetit je slabije zastu-
ispitivanja. Ispitivanja su rađena na sledećoj pljen, ali je uvek udružen sa halkopiritom.
mineraloškoj opremi: Minerali zlata nisu zapaženi. Jalovina je
1. Polarizacioni mikroskop za odbi- kvarc-silikatna.
jenu i propuštenu svetlost marke 2. Rudni preparat u pleksiglasu, klase
“JENAPOL-U”, firme Carl Zeiss- krupnoće: -3,35+ 0,0 mm
Jena, sa mernim uređajem.
2. Sistem za mikrofotografiju “STU- Makroopis: Uzorak je predstavljen sa
DIO PCTV” (Pinnacle Systems). stenskim samlevenim sitnozrnim agregatima
u pleksiglasu, na kojima se zapaža slabija
Kvalitativna mineraloška analiza rađena
mineralizacija sa piritom. Pod UV-lampom
je pod navedenim polarizacionim
(kratak spektar) ne zapažaju se efekti
mikroskopom za odbijenu svetlost u
fluorescencije. Uzorak nije magnetičan.
vazduhu i imerziji (kedrovo ulje), sa
Mineralni sastav: halkopirit, pirit,
indentifikacijom rudnih i nerudnih minerala.
magnetit, rutil, kasiterit, leukoksen,
U daljem tekstu detaljno su prikazani
cirkon, kvarc, silikati.
dobijeni rezultati. Tekstualni deo prate
Minerali su navedeni po učestalosti
odgovarajuće mikrofotografije. Pregledom
pojavljivanja.
formiranih rudnih preparata od samlevenog
Mikroopis: Najzastupljeniji sulfidni
uzorka navedenih klasa krupnoće
mineral je pirit. On se javlja u vidu nepra-
determinisani su sledeći rudni minerali
vilnih do izometričnih individua, sa čestim
predstavljeni respektivno prema klasama
uklopcima halkopirita. Po nekad je udružen
krupnoće.

sa mineralima titana. Halkopirit je slabije Jalovina je kvarc-silikatna. Uzorak je u
zastupljen i uglavnom se javlja u vidu većoj meri Identičan je sa prethodnim
nazubljenih impregnacija u silikatnom uzorkom.
matriksu (hlorit?). Magnetit je slabije Na slikama 1-4 prikazani su vizuelni
zastupljen, ali je uvek udružen sa halko- argumenti mineraloškog pregleda pre-
piritom. Minerali zlata nisu zapaženi. parata.
Sl. 1. Uklopci halkopirita (sivožuto) u Sl. 2. Agregati halkopirita (žuto) uklopljeni

piritu (svetložuto), uklopljeno u silikatnu u silikatnoj podlozi (tamnosivo).
jalovinu (crno). Vazduh, II N. Vazduh, II N.
Sl. 3. Skeletičan magnetit (sivo) sa Sl. 4. Impregnacija halkopirita (žuto) u

uklopcima halkopirita (žuto). jalovini sa rutilom (svetlo) i kasiteritom
Vazduh, II N. (tamnosivo). Vazduh, II N.
FIZIČKE KARAKTERISTIKE
UZORKA LEŽIŠTA “JUŽNI REVIR“
- ANDEZITSKI PRST
Reprezentativan uzorak iz ležišta skraćivanje uzorka, da bi kasnije usledila

„Južni revir“ – Andezitski prst je formiran njegova karakterizacija u Institutu za
na samom rudniku uzimanjem manje rudarstvo i metalurgiju u Boru.
količine uzoraka po slobodnom izboru Uzorak rude na kome su izvršena
mesta uzorkovanja, a zatim je izvršena fizička ispitivanja formiran je kao reprezen-
njegova homogenizacija, drobljenje i tativni uzorak predhodno samlevene rude

navedenih klasa krupnoće (-12,7+00 mm) i vakuumiranjem. Srednja vrednost gustine
(-3,35+00 mm). Uzimanem dovoljne koli- iz tri merenja je,
čine uzorka metodom šah polja formirani
ρ=2.680 kg/m3
su uzorci za predviđena fizička ispitivanja.
Zbirni rezultati svih sprovedenih fizičkih
ispitivanja predstavljeni su u tabeli 1. Specifična gustina rude
Nasipna masa Određivanje specifične gustine rude

vršeno je u staklenom sudu – piknometru,
Nasipna masa je određena na uzorcima tabela 1. Specifična gustina se izračunava
krupnoće 100% -12,7 mm i 100% -3,35 po sledećem obrascu:
mm, tabela 1. Metoda podrazumeva
određivanje mase slobodno nasutog m2 - m1 3
ρ= ρ Ft (kg/m )
uzorka, bez sabijanja, u sud poznate (m4 -m1 ) - (m3 -m2 )
zapremine V i mase m. Nasipna masa se
izračunava po sledećem obrascu: gde je:
m1 - masa praznog piknometra, kg
m1 - m
Δ= , (kg/m3 ) m2 - masa piknometra sa uzorkom, kg
V
m3 - masa piknometra sa uzorkom i
gde je: vodom, kg
∆ - nasipna masa uzorka, m4 - masa piknometra sa vodom, kg
m1 - masa uzorka i suda, ρ Ft - gustina fluida (vode) pri tempe-
m - masa suda,
V - zapremina suda. raturi merenja, (kg/m3)
Prirodna pH-vrednost uzorka Meljivost rude - Bondov radni indeks
Prirodna pH-vrednost uzorka rude, Meljivost rude je definisana vredno-

tabela 1, određena je merenjem pH stima Bondovog radnog indeksa, Wi i
vrednosti tečne faze, nakon mešanja pijaće određen je standardnim Bondovim testom
vode (pH = 6,80) sa rudom (Č:T=1:1) u u Bondovom mlinu sa šipkama i Bondo-
trajanju od 30 minuta, pH rude = 7,46
vom mlinu sa kuglama, tabela 1, Dobijene
vrednosti su:
Gustina uzorka
Mš = 20,80 kWh/t
Gustina uzorka je odredjena, tabela 1,
metodom staktenih piknometara sa Mk = 15,50 kWh/t
Tabela 1. Fizičke karakteristike uzorka J. revir "Andezitski prst"
Fizičke karakteristike Vrednosti

Nasipna masa Δ kg/m3
Uzorak 100% - 12,7 mm Δ (- 12,7 mm) = 1671,60 kg/m3
Uzorak 100% - 3,35 mm Δ (- 3,35 mm) = 1468,46 kg/m3
pH rude 7,46
Gustina rude ρ = 2680 kg/m3
Bondov indeks Wi (kWh/t)
Mlin sa šipkama mš = 20,8
Mlin sa kuglama mk = 15,50

Granulometrijski sastav uzorka
Granulometrijske analize uzoraka rude TYLER (The Tyler Standard Screen Scale),
klase krupnoće -12,7 + 0,0 mm i -3,35 a rezultati dobijenih granulometrijskih
+ 0,0 mm su urađene mokrim proseja- sastava su prikazani grafički na slikama 5 i
vanjem na standardnoj seriji sita tipa 6 i analitički u tabelama 2 i 3.
Tabela 2. Granulometrijski sastav uzorka "Andezitski prst", -12,70+0,00 mm
Klasa krupnoće (mm) m% R% D%

-12,70+10 3,30 3,30 100
-10+8 9,49 12,79 96,70
-8+6 7,24 20,03 87,21
-6+4 19,79 39,82 79,97
-4+3,35 4,83 44,65 60,18
-3,35+2,36 10,56 55,21 55,35
-2,36+1,70 7,39 62,60 44,79
-1,70+1,18 8,10 70,70 37,40
-1,18+0,850 4,97 75,67 29,30
-0,850+0,600 5,33 81,00 24,33
-0,600+0,425 3,61 84,61 19,00
-0,425+0,300 3,29 87,90 15,39
-0,300+0,212 2,26 90,16 12,10
-0,212+0,106 4,24 94,40 9,84
-0,106+0,075 1,81 96,21 5,60
-0,075+0,00 3,79 100,00 3,79
Tabela 3. Granulometrijski sastav uzorka "Andezitski prst", -3,35+0,00 mm
Klasa krupnoće (mm) m% R% D%

- 3,35+2,36 31,50 31,50 100
-2,36+1,70 20,53 52,03 68,50
-1,70+1,18 14,43 66,46 47,97
-1,18+0,850 7,23 73,69 33,54
-0,85+0,60 6,90 80,59 26,31
-0,6+0,425 4,20 84,79 19,41
-0,425+0,30 3,33 88,12 15,21
-0,30+0,212 2,50 90,62 11,88
-0,212+0,106 3,60 94,22 9,38
-0,106+0,075 1,43 95,65 5,78
-0,075+0,053 4,35 100 4,35

Sl. 5. Granulometrijski sastav uzorka rude Andezitski prst klase krupnoće, -12,7 + 0,00 mm
Sl. 6. Granulometrijski sastav uzorka rude Andezitski prst klase krupnoće, -3,35 + 0,00 mm
Kinetika mlevenja
Utvrđivanje vremena mlevenja u u laboratorijskom mlinu urađeni su ogledi

zavisnosti od finoće mliva je urađeno na mlevenja sa sledećim vremenima mlevenja:
laboratorijskom mlinu tipa “Denver”. 1, 3, 8 i 16 minuta, tabela 4. Sadržaj klase -
U cilju utvrđivanja zavisnosti finoće 0,075 mm u zavisnosti od vremena
izmlevenog produkta od vremena mlevenja mlevenja je prikazan na slici 7.

Sl. 7. Zavisnost sardžaja obračunske klase krupnoće - 75 μm
od vremena mlevenja u proizvodima mlevenja.
Tabela 4. Granulometrijskih sastav proizvoda mlevenja dobijenih na različitim vremenima

mlevenja
Na osnovu dobijene krive kinetike su hemijski analizirane na sadržaj Cu, Fe,

mlevenja sa slike 7, određeno je vreme Mo i S. Dobijeni rezultati su prikazani u
mlevenja za sadržaj klase 75 µm od 55%, tabeli 5.
65%, 70% i 75%. Pojedine klase krupnoće

Tabela 5. Sadržaj Cu, Fe, S i Mo po klasama krupnoće
Klasa krupnoće, d (mm) % Cu % Fe %S % Mo
55% -0,075 mm
-0,300 + 0,212 0,17 2,08 1,60 <0,010
-0,212+0,106 0,19 2,33 2,40 <0,010
-0,106+0,075 0,21 2,33 0,96 0,0024
-0,075+0,053 0,26 2,58 1,28 0,0037
-0,053+0,038 0,37 3,08 2,40 0,0038
-0,038+0 0,41 4,47 1,60 0,0040
65% -0,075 mm
-0,300 + 0,212 0,34 3,88 - -
-0,212+0,106 0,16 2,20 1,28 <0,0010
-0,106+0,075 0,20 2,45 1,12 0,0020
-0,075+0,053 0,25 2,45 1,60 0,0019
-0,053+0,038 0,35 3,08 1,12 0,0042
-0,038+0 0,42 4,34 0,80 0,0038
70% -0,075 mm
-0,300 + 0,212 0,18 4,72 - 0,0021
-0,212+0,106 0,16 2,08 1,12 0,0014
-0,106+0,075 0,18 2,20 1,28 0,0015
-0,075+0,053 0,11 2,22 1,60 0,0020
-0,053+0,038 0,32 2,70 1,60 0,0023
-0,038+0 0,38 3,71 1,12 0,0033
75% -0,075 mm
-0,300 + 0,212 0,19 7,99 - 0,0025
-0,212+0,106 0,16 2,20 1,12 <0,0010
-0,106+0,075 0,18 2,08 0,48 0,0025
-0,075+0,053 0,22 2,20 2,08 0,0032
-0,053+0,038 0,32 2,58 1,60 0,0016
-0,038+0 0,34 3,71 1,12 0,0033
Utvrđivanje potrebne finoće mliva
U cilju utvrđivanja finoće mliva koja u pogledu iskorišćenja i sadržaja korisnih

obezbeđuje najpovoljnije oslobađanje koris- komponenti u koncentratu, rađeni su para-
nih minerala, odnosno najpovoljnije lelni opiti mlevenja sirovine sa različitim
otvaranje sirovine i najbolje tehnološke vremenima mlevenja.
rezultate flotacijske koncentracije, posebno

Na osnovu dobijenih parametara, usvo- zentativni uzorak predhodno samlevene rude
jena je kao najpovoljnija finoća mlevenja u navedene klase krupnoće (-3,35 + 00 mm).
laboratorijskim uslovima od 75% -0,075 Izuzimanjem dovoljne količine uzorka meto-
mm, za vreme mlevenja u laboratorijskom dom šah polja dat je uzorak na hemijsku
mlinu od 12’10”. Treba uzeti u obzir da se u analizu.
industrijskim uslovima prerade rude, imajući
u vidu razlike u tehnologiji mlevenja u
Hemijska analiza
odnosu na mlevenje u laboratorijskom
mlinu, mogu pojaviti određene manje ili
veće razlike u potrebnoj finoći mlevenja. Hemijske analize rađene su u IRM-Bor
u odelenju za hemijsko tehničku kontrolu.
HEMIJSKE KARAKTERISTIKE Dobijeni rezultati hemijskih analiza, kao i
UZORKA LEŽIŠTA J. REVIR korišćenih analitičkih metoda i postupaka
ANDEZITSKI PRST sprovedenih na reprezentativnom uzorku
Uzorak rude na kome su izvršena izdvojenom za hemijska ispitivanja
hemijska ispitivanja formiran je kao repre- prikazani su u narednim tabelama 6 i 7.
Tabela 6. Rezultati hemijske analize uzorka
Oznaka uzorka Ruda

Analitička
Andezitski Metoda / Uređaj
Elementi/jedinjenje metoda
prst -ulaz
Atomska apsorpciona spektrofotometrija
% Cu 0,34 Atomski apsorpcioni spektrofotometar AAS
PERKIN ELMER 2380
% Cu-ox 0,018 Atomski apsorpcioni spektrofotometar AAS
PERKIN ELMER 2380
%S 1,16 Gasna Volumetrija S
% Pb 0,008 Atomski apsorpcioni spektrofotometar AAS
PERKIN ELMER 2380
% Zn 0,012 Atomski apsorpcioni spektrofotometar AAS
PERKIN ELMER 2380
Plamena analiza plemenitih metala / kupela-
g/t Ag 1,3 FA
cija/dokimastička metoda. Peć za kupelaciju
Plamena analiza plemenitih metala / kupela-
g/t Au 0,2 FA
cija / dokimastička metoda. Peć za kupelaciju
% Na2O 2,11 Atomski apsorpcioni spektrofotometar AAS
PERKIN ELMER 2380
% K2O 4,50 Atomski apsorpcioni spektrofotometar AAS
PERKIN ELMER 2380

Atomska emisiona spektrometrija sa
% Mo 0,0029 ICP-AES
indukovanom kuplovanom plazmom
% CaO 1,60 Atomski apsorpcioni spektrofotometar AAS
PERKIN ELMER 2380
% MgO 2,25 Atomski apsorpcioni spektrofotometar AAS
PERKIN ELMER 2380
% SiO2 68,52 Gravimetrija G
% Al2O3 16,19 ICP-AES
% Fe 2,81 Atomski apsorpcioni spektrofotometar AAS
PERKIN ELMER 2380
% Hg * / *
% As < 0,0030 ICP-AES
% Fe3O4 0,28 Analizator magnetita AFe3O4
Napomena: * za Hg nema podataka
Rendgenogram dobijen na predmet- tovanih pikova registrovani su sledeći

nom uzorku predstavljan je na sl. 8. a sa elementi predstavljeni u tabeli 7.
datog rendgenograma t.j. na osnovu detek-
Sl. 8. Rendgenogram uzorka ležišta „Andezitski prst“

površinskog kopa „Južni revir“ RBM

Tabela 7. Rezultati rendgenske analize uzorka
Oznaka uzorka
Ruda
Analitička metoda/Uređaj
Andezitski prst - ulaz
Elementi
% Fe 3,56 XRFA
% Cu 0,311 XRFA
% Al 3,57 XRFA
% Si 19,46 XRFA
Rendgenska fluoroscentna
%K 6,28 XRFA
analiza
% Zn 0,0096 XRFA
RENDGEN NITON XL 3t
% Pb 0,0059 XRFA
ppm As 9,27 XRFA
ppm Mo 29,73 XRFA
% Ba 0,043 XRFA
LITERATURA
Rezultati dobijeni hemijskom analiti- [1] Bitno poboljšanje iskorišćenja raspolo-
kom i rendgenskom analitičkom metodom živih geoloških rezervi ležišta južni
XRFA se dosta dobro slažu, izvesna odstu- revir Majdanpek u novo definisanoj
panja su uglavnom u granicama greške optimalnoj konturi kopa primenom
hemijske analize. softverskih paketa Whittle i Gemcom,
D. Kržanović, M. Žikić, R. Pantović,
ZAKLJUČAK R. Radovi (Mining engineering)
1/2012, str. 21-28
Na reprezentativnog uzorka iz ležišta [2] Studija Izvodljivosti eksploatacije
J. revir RBM-a u urađena su adekvatna ležišta „Južni revir“ u rudniku bakra
laboratorijska istraživanja tehnoloških ka- Majdanpek, 2011 god., IRM Bor
rakteristika uzorka, [3] Dopunski rudarski projekat otkopa-
Cilj ovih istraživanja je da se definiše i vanja rude iz ležišta „Južni revir“ u
poboljša tehnologija prerade ovog tipa rudnika bakra Majdanpek, 2012 god.,
rude i da se utvrde tehnološki rezultati koji IRM Bor
se tokom njene industrijske prerade mogu [4] Unapređenja sistema usitnjavanja rude
očekivati primenom flotacijske metode u postrojenju „Veliki Krivelj“, D. Mila-
koncentracije, nović, Z. Marković, D. Urošević, M.
U cilju utvrđivanja finoće mliva koja Ignjatović, R. Radovi (Mining
obezbeđuje najpovoljnije oslobađanje engineering) 1/2011, str. 143-154
korisnih minerala, odnosno, najpovoljnije [5] Minerološko, hemijska i fizička karak-
otvarinje sirovine i najbolje tehnološke terizacija rude bakra iz ležišta „Severni
rezultate flotacijske koncentracije, posebno, revir“ Rudnika bakra Majdanpek,
u pogledu iskorišćenja sadržaja korisnih Z. Marković, D. Milanović, V. Lju-
komponenti u koncentratu, potrebno je bojev, R. Radovi (Mining engineering)
izvršiti dalja tehnološka ispitivnja primenom 3/2012, str. 17-32
postupka kolektivnog i selektivnog flotiranja
radi što većeg iskorišćenja korisnih
komponenti u koncentratu i postizanja boljih
tehnoloških rezultata.

UDK: 622.7:622.271(045)=20 doi:10.5937/rudrad1301013M
Dragan Milanović*, Vesna Marjanović*, Srdjana Magdalinović*
SAMPLE CHARACTERIZATION FROM THE DEPOSIT

ANDESITE FINGER OF THE OPEN PIT SOUTH MINING
DISTRICT IN THE COPPER MINE MAJDANPEK**
Abstract
This work presents the results of geological-mineralogical and physico-chemical characteristics of a

sample from the deposit Andesite Finger of the open pit South Mining District in the Copper Mine
Majdanpek. According to the mineralogical composition of valuable metals, the mineralization is com-
posed of chalcopyrite, magnetite, pyrite and molybdenite.
Copper contents of the deposit increase of 0.1% in the border of gneiss and schist to andesites, rang-
ing up to 0.5% in the silicified andesites and gneissgranites. Approximate molybdenum content ranges
from 10 to 100 ppm depending on the position and depth at which it is located. Geological reserves of
copper in the deposit South Mining District amount: 463,127,844 t of ore, medium copper content in the
ore 0.316%, i.e. the amount of Cu 1,465,556 t, medium gold content in the ore 0.178 g /t, i.e. the
amount of 82,156 t Au, medium silver content in the ore 1.365 g/t, i.e. the amount of 632,274 t Ag.
Based on technological characteristics of formed ore sample, it is necessary to carry out further test-
ing of collective and selective flotation in order to obtain the optimum technological parameters of the
flotation process and higher recovery of all usable components.
Keywords: Majdanpek, Andesite Finger, characterization, copper ore
INTRODUCTION
Copper Mine Majdanpek is situated with the planned annual capacity of ore
within the company Mining and Smelting exploitation and processing of 8.5 million
Complex Bor Group; production and pro- tones. Also, this open pit will be the main
cessing of copper ore in RBM takes place at carrier of copper production in the future.
two open pits - North and Douth Mining The amounts of defined geological re-
District. serves of copper ore din the deposit South
Copper deposit South Mining District - Mining District, make this deposit very
Majdanpek is located near Majdanpeka in important in terms of long-term and stable
the int he river basin of Mali Pek. In the production of copper and precious metals
vicinity of deposit is situated the Plant for in the company RTB Bor. Geological re-
ore processing, waste dump (overburden) serves of copper in the deposit South Min-
and flotation tailing dump. The open pit ing District are: 463,127,844 t of ore, me-
South Mining District is the main carrier dium copper content in the ore 0.316%,
of copper production in RBM since 1961 i.e. the amount of Cu 1,465,556 t, medium
*
**
This work is the result of the Project TR 33023 “Development the Technologies of Flotation Pro-
cessing the Copper Ore and Precious Metals to Achieve Better Results“, funded by the Ministry of
Education, Science and technological Development of the Republlic of Serbia.

gold content in the ore 0.178 g /t, i.e. the sites, gneissgranites and gneiss. The central
amount of 82,156 t Au, medium silver part of mineralized zone consists of andesite
content in the ore 1.365 g/t, i.e. the that penetrates gneissgranites and gneiss.
amount of 632,274 t Ag. Lifetime of the According to the mineralogical com-
open pit South Mining District, according position of useful metals, mineralization is
to the latest technological documentation, composed of chalcopyrite, magnetite, py-
and for defined input techno-economic rite and molybdenite.
parameters will be about 23 years [1,2]. Copper contents increase from 0.1 % at
Having all this in mind as well as that af- the border of gneiss and schist to andesites,
ter a long stoppage in ore production and ranging up to 0.5 % in the silicified andesite
processing from the open pit Southern Min- and gneissgranite.
ing District in RBM, the technological re- Gold and silver are generally associated
search have been performed in order to ex- with chalcopyrite, pyrite and rare form their
amine the possibilities of this raw material own minerals associated with platinum. Mo-
processing, and that the start of ore mining at lybdenum is in molybdenite in which it has
the open pit ore South Mining District in higher content in the periphery of copper
RBM is planned from the site Andesite mineralization, mostly in gneiss.
Finger, that has a respectable amounts in its Molybdenum content increases from
composition, in addition to the main copper west to the east with parallel with increas-
minerals copper also the certain amounts of ing copper content, and it declines sharply
Mo, it is necessary to carry out the techno- in the center of mineralization, and then to
logical research. The same was carried out in the east it again has a jump. Starting from
IRM Bor of the ore from the site Andesite the terrain surface, the content decreases
Finger in order to find the optimum parame- with depth.
ters of flotation concentration process of Approximate molybdenum content from
useful minerals Cu and Mo. east to the west at a level K+350 m is: the
First, the laboratory characterization of west part of 50 to 60 ppm, central part of 10
the formed ore sample was carried out to 30 ppm, east part of about 90 to 100 ppm.
with Cu and Mo content, whose exploita- The mean content at a level K+350 m is
tion is foreseen in the future. The aim of about 70 to 80 ppm. Contents with depth
this research was to define the mineralogi- range: K +350 m from 70 to 80 ppm,
cal, chemical and physical characteristics K +275 m from 60 to 70 ppm and K +200 m
of Cu and Mo ore from the deposits of the of about 30 to 40 ppm.
site Andesite Finger from the open pit For valorization of copper, molybdenum
South Mining District RBM. Based on this and magnetite of basic useful components,
characterization, which will be present in the other accompanying metals are also im-
this paper, the subsequent research will portant that can significantly improve the
define the optimum parameters of flota- profitability of production [3].
tion technology for suitable processing of A sample taken from a part of so-
this ore to obtain Cu and Mo concentrates. called deposit Andesite Finger was used
for testing at the level of K +275 m aiming
GEOLOGICAL CHARACTERISTICS to be a representative one for this part of
OF THE DEPOSIT SOUTH MINING deposit South Mining District. The formed
DISTRICT ANDESITE FINGER sample was undergone to a detailed char-
acterization, i.e. the chemical and physical
In the northern part of South Mining characteristics were determined that will
District, mineralization is situated in ande- be shown later in this paper.

MINERALOGICAL
CHARACTERISTICS OF A SAMPLE
Based on the structural and textural fluorescence are not observed. The sample
characteristics of mineral composition and is non-magnetic.
paragenetic relations of minerals, it can be Mineral composition: chalcopyrite, py-
stated that that at the site Andesite Finger rite, magnetite, rutile, cassiterite, leucox-
at the open pit Southern Mining District of ene, zircon, quartz, silicates.
RBM, the low-grade porphyritic pyrite- Minerals are listed according to the
chalcopyrite ore is present. Tested sam- frequency of occurrence.
ples are presented by mineral preparations Macro description: The most represented
in plexiglass, obtained from this ground sulphide mineral is pyrite. It appears in the
low-grade porphyritic pyrite-chalcopyrite form of irregular to isometric individuals
ore, size class (-12.7+0.0 mm) and with frequent inclusions of chalcopyrite.
(-3.35+0.0 mm) that were used for further Sometimes it is associated with the minerals
testing. Tests were conducted at the fol- of titanium. Chalcopyrite is less present and
lowing mineralogical equipment: usually occurs in the form of jagged impreg-
1. Polarization microscope for refle- nating in the silica matrix (chlorite). Magnet-
cted and missed light, brand ite is less present, but it is always associated
"JENAPOL-U," the company Carl with chalcopyrite. Gold minerals were not
Zeiss-Jena, with a measuring device; observed. Waste rock is quartz-silicate.
2. System for photomicrography "STU- 2. Mineral preparation in plexiglass, size
DIO PCTV" (Pinnacle Systems). class: -3.35+ 0.0 mm
Qualitative mineralogical analysis was Macro description: Sample is present-
performed under this polarization micro- ed by rock ground fine-grained aggregates
scope for reflected light in air and immer- in plexiglass, in which a weaker minerali-
sion (cedar oil), with identification of ore zation with pyrite is observed. Under UV-
and non-ore minerals. lamp (short spectrum), the effects of fluo-
Detailed results are given below. Textual rescence are not observed. The sample is
part follows the corresponding micrographs. non-magnetic.
The following ore minerals were de- Mineral composition: chalcopyrite, py-
termined and presented respectively by rite, magnetite, rutile, cassiterite, leucox-
size class reviewing the formed mineral ene, zircon, quartz, silicates.
preparations from a ground sample of gi- Minerals are listed according to the
ven size classes. frequency of occurrence.
Macro description: The most represented
MINERALOGICAL TEST RESULTS sulphide mineral is pyrite. It appears in the
form of irregular to isometric individuals
1. Mineral preparation in plexiglass, size with frequent inclusions of chalcopyrite.
class: -12.7+0.0 mm Sometimes it is associated with the minerals
Macro description: Sample is present- of titanium. Chalcopyrite is less present and
ed by mineralogical preparation in plexi- mainly occurs in the form of jagged impreg-
glass (1 piece) where an intensive mine- nating in the silica matrix (chlorite?). Mag-
ralization with pyrite is observed. Under netite is less present, but it is always associ-
UV-lamp (short spectrum), the effects of ated with chalcopyrite. Gold minerals were

not observed. Waste rock is quartz-silicate. Figures 1 - 4 show visual arguments
The sample is largely identical to the previ- of mineralogical examination of prepa-
ous sample. rations.
Figure 1 Inclusions of chalcopyrite Figure 2 Aggregates of chalcopyrite

(gray-yellow) in pyrite (light-yellow), (yellow) embedded in silicate substrate
embedded in silicate waste (black). Air, II N. (dark-gray).Air, II N.
Figure 3 Skeleton magnetite (gray) with Figure 4 Impregnation of chalcopyrite

inclusions of chalcopyrite (yellow). Air, II N. (yellow) in waste with rutile (light)
and cassiterite (dark gray). Air, II N.
PHYSICAL CHARACTERISTICS
OF A SAMPLE FROM THE DEPOSIT
SOUTH MINING DISTRICT -
ANDESITE FINGER
Representative sample from the deposit A sample of ore, used for physical exam-
South Mining District - Andesite Finger is ination, was formed as a representative sam-
formed at the mine by taking small amounts ple of previously ground ore of given size
of samples for free selection of sampling classes (-12.7+00 mm) and (-3.35+00 mm).
points, and then its homogenization was Taking the sufficient amount of sample us-
ing the chess field method, the samples were
done, crushing and reducing the sample, and
formed for predicted physical examinations.
later its characterization was done in the
Summary results of conducted physical ex-
Mining and Metallurgy Institute Bor.
aminations are present in Table 1.

Bulk density Specific ore density
Bulk density was determined on samples Determining the bulk density of ore was
of size class 100 % -12.7 mm and 100 % - carried out in a glass vessel – pycnometer,
3.35 mm, Table 1. The method involves Table 1. Bulk density is calculated by the
determining the mass of free poured sample, following formula:
without compression, into a vessel of known
volume V and mass m. Bulk density is cal- m2 - m1 3
ρ= ρ Ft (kg/m )
culated by the following formula: (m4 -m1 ) - (m3 -m2 )
m1 - m
Δ= , (kg/m3 ) where:
V m - mass of empty pycnometer, kg
1
where:
m - mass of pycnometer with sample, kg
∆ - bulk density of a sample, 2
m1 – mass of a sample and vessel, m - mass of pycnometer with sample
3
m – mass of vessel, and water, kg
V – vessel volume. m - mass of pycnometer with water, kg
4
Natural pH value of a sample ρ Ft - fluid density (water) at measuring

3
Natural pH of ore sample, Table 1, temperature, (kg/m )
was determined measuring the pH of liq-
uid phase, after mixing of drinking water Ore grindability –the Bond work index
(pH = 6.80) with ore (S:L = 1:1) for 30
minutes, pH of ore = 7.46 Ore grindability is defined by the val-
ues of the Bond work index, Wi, and it is
Sample density determined by the standard Bond test in
the Bond rod mill bars and Bond ball mill,
Density of a sample was determined,
Table 1. The obtained values are:
Table 1, using the method of glass pycno-
meters with vacuuming. The mean value of Mr = 20.80 kWh/t
density from three measurements is
Mb = 15.50 kWh/t
ρ=2.680 kg/m3
Table 1 Physical characteristics of a sample from the South Mining District Andesite Finger
Physical characteristics Values
Bulk density Δ kg/m3
Sample 100% - 12.7 mm Δ (- 12.7 mm) = 1671.60 kg/m3
Sample100% - 3.35 mm Δ (- 3.35 mm) = 1468.46 kg/m3
Ore pH 7.46
Ore density ρ = 2680 kg/m3
Bond index Wi (kWh/t)
Rod mill mr = 20.8
Ball mill mb = 15.50
Grain size distribution of a sample
Grain-size analyses of ore samples of mm, were carried out by wet sieving on a
size class -12.7+0.0 mm and -3.35+0.0 standard series of sieves, type TYLER

(The Tyler Standard Screen Scale), and tion are shown graphically in Figures 5
the results of obtained grain-size distribu and 6 and analytically in Tables 2 and 3.
Table 2 Grain size distribution of a sample Andesite finger, -12.70+0,00 mm
Size class (mm) m% R% D%

-12.70+10 3.30 3.30 100
-10+8 9.49 12.79 96.70
-8+6 7.24 20.03 87.21
-6+4 19.79 39.82 79.97
-4+3.35 4.83 44.65 60.18
-3.35+2.36 10.56 55.21 55.35
-2.36+1.70 7.39 62.60 44.79
-1.70+1.18 8.10 70.70 37.40
-1.18+0.850 4.97 75.67 29.30
-0.850+0.600 5.33 81.00 24.33
-0.600+0.425 3.61 84.61 19.00
-0.425+0.300 3.29 87.90 15.39
-0.300+0.212 2.26 90.16 12.10
-0.212+0.106 4.24 94.40 9.84
-0.106+0.075 1.81 96.21 5.60
-0.075+0.00 3.79 100.00 3.79
Table 3 Grain size distribution of a sample Andesite finger, -3.35+0.00 mm
Size class (mm) m% R% D%

- 3.35+2.36 31.50 31.50 100
-2.36+1.70 20.53 52.03 68.50
-1.70+1.18 14.43 66.46 47.97
-1.18+0.850 7.23 73.69 33.54
-0.85+0.60 6.90 80.59 26.31
-0.6+0.425 4.20 84.79 19.41
-0.425+0.30 3.33 88.12 15.21
-0.30+0.212 2.50 90.62 11.88
-0.212+0.106 3.60 94.22 9.38
-0.106+0.075 1.43 95.65 5.78
-0.075+0.053 4.35 100 4.35

Figure 5 Grain size distribution of ore sample Andesite Finger, size class -12.7 + 0.00 mm
Figure 6 Grain size distribution of ore sample Andesite Finger, size class -3.35 + 0.00 mm
Grinding kinetics
time in a laboratory ball mill, the grinding
Determining the grinding time depend- experiments were carried out with the
ing on fineness of grind was done in a following grinding times: 1, 3, 8 and 16
laboratory mill type "Denver". minutes, Table 4. Content of the class -
In order to determine the dependence 0.075 mm, depending on the grinding
of fineness of ground product on grinding time, is shown in Figure 7.

Figure 7 Dependence of content of accounting size class - 75 μm
on grinding time in grinding product
Table 4 Grain size distribution of grinding products obtained at various grinding times
Based on the obtained curve of grind- the size classes were chemically analyzed
ing kinetics in Figure 7, the grinding time for Cu, Fe, Mo and S content. The results
was determined for the class content 75 are shown in Table 5.
μm of 55%, 65%, 70% and 75%. Some of

Table 5 Content of Cu, Fe, S and Mo per size classes
Size class, d (mm) % Cu % Fe %S % Mo

55% -0.075 mm
-0.300 + 0.212 0.17 2.08 1.60 <0.010
-0.212+0.106 0.19 2.33 2.40 <0.010
-0.106+0.075 0.21 2.33 0.96 0.0024
-0.075+0.053 0.26 2.58 1.28 0.0037
-0.053+0.038 0.37 3.08 2.40 0.0038
-0.038+0 0.41 4.47 1.60 0.0040
65% -0.075 mm
-0.300 + 0.212 0.34 3.88 - -
-0.212+0.106 0.16 2.20 1.28 <0.0010
-0.106+0.075 0.20 2.45 1.12 0.0020
-0.075+0.053 0.25 2.45 1.60 0.0019
-0.053+0.038 0.35 3.08 1.12 0.0042
-0.038+0 0.42 4.34 0.80 0.0038
70% -0.075 mm
-0.300 + 0.212 0.18 4.72 - 0.0021
-0.212+0.106 0.16 2.08 1.12 0.0014
-0.106+0.075 0.18 2.20 1.28 0.0015
-0.075+0.053 0.11 2.22 1.60 0.0020
-0.053+0.038 0.32 2.70 1.60 0.0023
-0.038+0 0.38 3.71 1.12 0.0033
75% -0.075 mm
-0.300 + 0.212 0.19 7.99 - 0.0025
-0.212+0.106 0.16 2.20 1.12 <0.0010
-0.106+0.075 0.18 2.08 0.48 0.0025
-0.075+0.053 0.22 2.20 2.08 0.0032
-0.053+0.038 0.32 2.58 1.60 0.0016
-0.038+0 0.34 3.71 1.12 0.0033
Determining the required fineness of grind
In order to determine the fineness of Based on the obtained parameters, it was

grind that provides the best release of useful adopted as the most favorable fineness of
minerals, i.e. the best opening of raw miner- grinding in laboratory conditions of 75% -
als and the best technological results of flo- 0,075 mm, for the grinding time in a labora-
tation concentration, especially in terms of tory mill of 12'10 ". It should be taken into
efficiency and content of useful components account that in the industrial conditions of
in the concentrate, the parallel experiments ore processing, having in mind the differ-
of grinding the raw material were carried out ences in grinding technology compared to
with different grinding time. the grinding in a laboratory mill, some minor

or major differences may appear in the re- ple using the method of chess field, a sample
quired fineness of grinding. was given to the chemical analysis.
Chemical analyses
CHEMICAL CHARACTERISTICS
OF THE SAMPLE FROM THE Chemical analyses were carried out in
DEPOSIT SOUTH MINING MMI Bor in Department for Chemical and
DISTRICT – ANDESITE FINGER Technical Control. The obtained results of
chemical analyses as well as the used ana-
Chemically tested ore samples was lytical methods and procedures, carried
formed as a representative sample of pre- out on a representative sample and sepa-
ground ore with given size class (-3.35 +00 rated for chemical testing, are shown in
mm). Excluding a sufficient amount of sam the following Tables.
Table 6 Results of chemical analyses of samples
Sample designation Ore Andesite Analytical

Method/Device
Element/Compound Finger-input method
Atomic absorption spectrophotometry

Atomic absorption
% Cu 0.34 AAS
spectrophotometerPERKIN ELMER
2380
% Cu-ox 0.018 Atomic absorption spectrophotometer AAS
PERKIN ELMER 2380
%S 1.16 Gas Volumetry S
% Pb 0.008 Atomic absorption spectrophotometer AAS
PERKIN ELMER 2380
% Zn 0.012 Atomic absorption spectrophotometer AAS
PERKIN ELMER 2380
Flame analysis of precious met-
g/t Ag 1.3 als/cupellation/dokimastic method. FA
Furnace for cupellation
Flame analysis of precious met-
g/t Au 0.2 als/cupellation/dokimastic method. FA
Furnace for cupellation
% Na2O 2.11 Atomic absorption spectrophotometer AAS
PERKIN ELMER 2380
% K2O 4.50 Atomic absorption spectrophotometer AAS
PERKIN ELMER 2380
% Mo 0.0029 ICP-AES
with induced coupled plasma
% CaO 1.60 Atomic absorption spectrophotometer AAS
PERKIN ELMER 2380
% MgO 2.25 Atomic absorption spectrophotometer AAS
PERKIN ELMER 2380

% SiO2 68.52 Gravimetry G
% Al2O3 16.19 ICP-AES
% Fe 2.81 Atomic absorption spectrophotometer AAS
PERKIN ELMER 2380
% Hg * / *
% As < 0.0030 ICP-AES
% Fe3O4 0.28 Analyzer of magnetite AFe3O4
Note: * there are no data for Hg
Roentgenogram, obtained on the sub- given roentgenogram, i.e. based on the

ject sample, is present in Figure 8, and the detected peaks and given in Table 7.
following elements are registered from the
Figure 8 Roentgenogram of a sample from the deposit Andesite Finger of the open pit
South Mining District RBM
Table 7 Results of X-ray analysis of a sample
Sample
designation Ore
Analytical method/device
Andesite Finger- input
Elements
% Fe 3.56 XRFA
ROENTGEN NITON XL 3t
X-ray fluorescence analysis
% Cu 0.311 XRFA
% Al 3.57 XRFA
% Si 19.46 XRFA
%K 6.28 XRFA
% Zn 0.0096 XRFA
% Pb 0.0059 XRFA
ppm As 9.27 XRFA
ppm Mo 29.73 XRFA
% Ba 0.043 XRFA

REFERENCES
The results obtained by chemical anal- [1] Significantly Improvement the Utili-
ysis and X-ray analytical method, XRFA, zation of Available Geological
agree quite well; the certain deviations are Reserves of the Deposit South Mining
generally within the limits of chemical District Majdanpek in the Newly-
analysis error. defined Optimum Contour of Open Pit
Using the Software Packages Whittle
CONCLUSION and Gemcom, D. Kržanović, M. Žikić,
R. Pantović, Mining Engineering
The appropriate laboratory research of 1/2012, pp. 21-28;
technological characteristics of sample [2] Feasibility Study of Mining the
was carried out on a representative sample Deposit South Mining District in the
from the deposit South Mining District of Copper Mine Majdanpek, 2011, IRM
RBM. Bor (in Serbian);
The aim of this research is to define [3] Supplementary Mining Design of Ore
and improve the processing technology of Mining from the South Mining District
this type of ore and to identify the techno- Deposit in the Copper Mine Majdanpek,
logical results that can be expected in its 2012, IRM Bor (in Serbian).
industrial processing applying the flota-
[4] System Improvement of Ore
tion concentration method,
Comminuting in Veliki Krivelj Plant,
In order to determine the fineness of
D. Milanović, Z. Marković, D. Uroše-
grind that provides the best release of useful
vić, M. Ignjatović, Mining Engineering
minerals, i.e. the most favorable opening of
1/2011, pp. 155-167
raw materials and the best technological
results of flotation concentration, especially [5] Mineralogical, Chemical and Physical
in terms of utilization the content of useful Characterization of Copper Ore from
components in concentrate, it is necessary to the Deposit “South Mining District“
carry out further technological testing using Copper Mine Majdanpek, Z. Mar-
the method of collective and selective flota- ković, D. Milanović, V. Ljubojev,
tion for as much as possible utilization of Mining Engineering 3/2012, pp. 25-32
useful components in concentrate and to
achieve better technological results.

UDK: 622.83:550.8.013(045)=861 doi:10.5937/rudrad1301037P
Ratomir Popović *, Milenko Ljubojev*, Dragan Ignjatović*
BOČNI PRITISAK TLA NA POTPORNI ZID PRI DEJSTVU

DINAMIČKOG OPTEREĆENJA NA POVRŠINI**
Izvod
U radu se analizira uticaj vertikalnog ravnomerno raspoređenog opterećenja P(t) i trenutno

delujućeg impulsa So na pojavu dinamičkog pritiska na potporni zid.
Ključne reči: vertikalno opterećenje P(t), trenutni impuls So, dinamički bočni pritisak na
potporni zid, ravnoteža sila
UVOD 1. ANALIZA SILA NA ZID I

NJEGOVA KINEMATIKA
Pri proračunu šipova ili ramovskih Na prednjoj strani zida deluje sila
potpora veliki praktični značaj ima proračun reaktivnog pritiska tla Ep i sila otpora Do.
na dejstvo dinamičkog opterećenja površine Sila otpora Do zavisi od trenja i brzine
tla. Pri rešavanju takvih zahteva neophodno obrtanja zida, slika 1. Za sagledavanje
je odrediti aktivni dinamički bočni pritisak kinematike usvaja se poluga visine H
tla izazvan vertikalnim ravnomerno raspo- zglobno oslonjena na donjem kraju u tački
ređenim opterećenjem P(t) i trenutno raspo- O. Pomeranje krutog zida određeno je
ređenim impulsom So na površini terena. uglom obrtanja njegove ose.
Sl. 1. Analiza sila na zid od dinamičkog opterećenja P(t) i So
*
**
Ovaj rad je proistekao iz Projekta broj 33021 „Istraživanje i praćenje promena naponsko defor-
macionog stanja u stenskom masivu “in-situ“ oko podzemnih prostporija sa izradom modela sa
posebnim osvrtom na tunel Kriveljske reke i Jame Bor“, koga je finansiralo Ministarstvo za prosvetu,
nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije

Dubina usađivanja poluge u tlo je h sa sume momenata u odnosu na odgovarajući
koeficijentom posteljice tla centar obrtanja.
gde je:
- b, dimenzija potpore (upravno na Iz napred rečenog, lako je formirati
ravan crteža), jednačinu ravnoteže:
- ch, koeficijent bočnog elastičnog
pritiska tla na dubini h.
Na slici 1 prikazane su sile koje deluju
Iz prethodne jednačine, lako je odrediti
na zid OA i na klin mogućeg obrušavanja
silu aktivnog pritiska tla Ea
OAB pri dinamičkom dejstvu opterećenja
P(t) na površini tla AB.
Intenzitet otpora σx usvaja se da je
direktno proporcionalan pomeranju:
(4)
gde je:
a koeficijent posteljice za proizvoljnu - hE, krak dejstva sile Ea, koji se
tačku zida x je: određuje popoložaju centra težišta
dijagrama napona, slika 1,
- a1 i a2, koeficijenti koji se određuju
na sledeći način:
Tada je:
(1)
Sila reaktivnog pritiska je: Sile Ep i Do određuju se po izrazima

(2) i (3). Sila inercije je:
(2)
Sila viskoznog otpora Do po Fojgtu je:

(3) (5)
gde je: gde je:
- t, koeficijent otpora.
- , pokretna masa potpore:
Sila viskoznog otpora određuje proces
neuobičajenih vibracija izazvanih veštački
eksperimentom. Osim navedenih sila Ep i
Do, na zid deluje i dinamički pritisak tla s
leva Ea a takođe i reakcija otpora tla T, gde je:
slika 1. - δ, debljina zida,
Na slici 2 prikazani su uslovi - g, ubrzanje sile teže,
dinamičke ravnoteže zida koji se nalazi - b, dužina zida.
pod dejstvom sila aktivnog pritiska tla od Uvrštavanjem (2), (3), (5) u (4) dobija
sile obrušavanja Ea, sile inercije zida Ict, se:
sile otpora tla Ep, amortizujućeg otpora Do
i od reakcije T zglobnog oslonca u obliku
(6)

Razmatrajući ravnotežu klina obruša- - P(t), ravnodelujuće dinamičko opte-
vanja, slika 2b, uočavaju se četiri sile: rećenje,
- Ea, aktivni pritisak, - R, reakcija na klin obrušavanja od
- Icp, sila inercije klina obrušavanja, pravca nepokretnog dela tla
Sl. 2. Uslovi dinamičke ravnoteže zida
Primenjujući i za dinamičko optereće- gde je:

nje, teorija graničnog stanja Kulona,
određuje se ugao nagiba θ linije obrušava-
nja, koristeći statički proračun.
Ugao unutrašnjeg trenja ρ, koji
predstavlja otklon od normale na pravac
Sada je ubrzanje premeštanja centra
OB u kojem deluje sila R, slika 2b.
Projektujući sve sile koje deluju u klinu obrušavanja (2/3H ). Umesto h dobija se:
OAB na osu nn, tj. Upravna na pravac sile
R, čija je projekcija u tom slučaju jednaka
nuli, dobija se:
(9)
+
gde je:
(7)
(10)
gde je:
Izjednačujući (6) i (9) i objedinjujući
član sa , dobije se:
- b, treća dimenzija zida.
Iz izraza (7) se dobija:
(8) (11)

Množenjem sa , moguće je - So, trenutno opterećenje raspoređeno
razmotriti kao prisjedinjenu masu sistema na površini AB trenutnog impulsa So,
potpora-klin obušavanja. Označavajući ga površine b∙H∙ctgθ.
sa mpr, dobija se: Dobijeno je rešenje za po izrazu (17)
i određivanje ubrzanja u izrazu (9) za
= određivanje dinamičkog pritiska. Posle
(12) diferenciranja izraza (17) i rešenja po (9),
dobija se
Deljenjem oba izraza (12) sa mpr i
praveći izvod po kružnoj frekvenciji
vibracija ω dobija se:
(13)
gde je:
(19)
Ovde se mora naglasiti da vrednosti
mpr i ω zavise od hE i shodno tome,
(14) različiti su za slučaj dejstva impulsa ili
trenutnog pritiska.
Po izrazu (19), moguće je odrediti
dinamički bočni pritisak tla od trenutnog
impulsa ili od trenutno priloženog dejstva
(15) opterećenja, pri čemu se određuje maksi-
malna vrednost Ea kao funkcija vremena.
Usvajajući da je opterećenje Na primeru potpornog zida u području
konstantno P(t) = Po, tada je: Slobomira, Semberija, prikazaće se proračun
(16) dinamičkog pritiska tla na potporni zid.
Primer:
Konačno se dobija rešenje diferencijalne
jednačine (13) za trenutno dejstvo optere- Ravnomerno raspoređeno trenutno
ćenja pri početku trenutnog impulsa So. opterećenje Po = 48,0 [kN/m2], H = h =
3,0 [m], dužina zida b = 1,0 [m], ugao
unutrašnjeg trenja ρ = 30˚, zapreminska
težina tla γH=17,65[kN/m3], zapreminska
težina potpore γPP = 23,54 [kN/m3]. Presek
zida bxδ = 1,0 x 0,3 [m2], slika 2a takođe
treba odrediti i dinamički pritisak tla od
(17) trenutnog vertikalnog impulsa So = 4,0
[kNs/m2]. Koeficijent elastičnog bočnog
gde je: pritiska tla Ch = 20.000 [kN/m3]. Krak od
dejstva pritiska hE = 1,33 [m], a od dejstva
impulsa hE = 1 [m].
(18)
- ugao θ = 45˚+ρ/2 = 60˚
tg (θ - ρ) = tg 30˚ = 0,5774;
ctg θ = 0,5774

- pokretna masa zida: - koeficijent prigušenja
- pri dejstvu trenutnog impulsa So:

- masa prizme obrušavanja po OB:
mpr = 15,83 [kNs2]

- koeficijent posteljice:
ω = 52,7 [1/s]; ε = 5,3
k=20.000∙1=20.000 [kN/m2].
- Pri dejstvu trenutno delujućeg
pritiska:
- bočni pritisak od trenutka priloženog

opterećenja po izrazu (19) pri e-εt =
- Masa sistema potpora - klin 0,69, ako je:
obrušavanja: cosω1t = -1 (pri ω1t = π)
Pri dejstvu raspoređenog impulsa

So = 4,0 [kNs/m2].
+
- kružna frekvencija
Dinamički pritisak od delujućeg
impulsa So po (19) pri ω1t = π/2 pri čemu
je sin ω1t = 1, tada je e-εt = 0,815.

LITERATURA
[1] M. Ljubojev, R. Popović: Osnove [4] M. Ljubojev, R. Popović, D. Rakić:

geomehanike, Bor, 2006. Razvoj dinamičkih pojava u stenskoj
[2] R. Popović, M. Ljubojev: Princip masi, Rudarski radovi, Bor, 1/2011.
rešavanja problema u geomehanici, [5] R. Popović, M. Ljubojev,
Bor, 2007. D. Ignjatović: Defining the Safety
[3] D. Ignjatović, M. Ljubojev, L. Đ. Pillar of Road Tunnel Above the
Ignjatović, V. Ljubojev, M. Jovanović: Exploitation Field of Mine with
Gabion Walls and their Possible Unstudied Subsidence Process,
Application, 42nd International October Rudarski radovi, Bor, 4/2012.
Conference on Mining and Metallurgy,
Kladovo, Serbia, 10-13.10.2010.

UDK: 622.53:550.8.013(045)=20 doi:10.5937/rudrad1301037P
Ratomir Popović*, Milenko Ljubojev*, Dragan Ignjatović*
SIDE PRESSURE OF SOIL ON A SUPPORTING WALL AT

THE EFFECT OF DYNAMIC LOAD ON THE SURFACE**
Abstract
This paper analyzes the impact of vertical uniformly distributed load P(t) and currently acting
impulse So on the appearance of dynamic pressure on a supporting wall.
Keywords: vertical load P(t), current impulse So, dynamic side pressure on a supporting wall,
balance of forces
INTRODUCTION 1 ANALYSIS OF FORCES ON A

WALL AND ITS KINEMATICS
In the calculation of piles or frame
supports, the calculation on effect the dy- The force of reactive soil pressure Ep and
namic load of soil surface has a great resistance force Do act on the front side of
practical importance. In solving such wall. Resistance force Do depends on fric-
claims, it is necessary to determine the tion and rotation speed of the wall, Figure 1.
active dynamic side pressure of soil, For analyzing the kinematics, the lever,
caused by uniformly distributed vertical height H, hinged at the lower end at the point
load P(t) and currently distributed impulse O, is adopted. Moving the solid wall is de-
So on the field surface. termined by the angle of rotation of its axis.
Figure 1 Analysis of forces on a wall of dynamic load P(t) and So
*
**
This work is the result of Project No. 33021, "Research and Monitoring the Changes of Stress-
strain State in the Rock Massif "in-situ" Around the Underground Rooms with Development a
Model With a Special Review to the Tunnel of the Krivelj River and Jama Bor", funded by the Mi-
nistry of Education, Science and Technological Development of the Republic of Serbia

Depth of lever implantation into the joint support in the form of moment sum
soil is h with coefficient of soil subgrade regarding to the corresponding rotation
center.
where:
- b, support dimension (perpendicular
to the plane of drawing), From the foregoing, it is easy to form a
- ch, coefficient of side elastic pressure balance equation:
of soil at depth h.
Figure 1 shows the forces acting on the
wall of OA and wedge of potential col-
lapse OAB at dynamic effect of load P(t) From the previous equation, it is easy
on the soil surface AB. to determine the force of active soil pres-
Intensity of resistance σx is adopted as sure Ea
directly proportional to displacement:
and the coefficient of subgrade for the

(4)
wall arbitrary point x is:
where:
- hE, arm of the force Ea, which is de-
termined by position of center of
Then it is: gravity intensity diagram, Figure 1,
(1) - a1 and a2, coefficients, which are de-
termined as follows:
Force of reactive pressure is:
(2)
Forces Ep and Do are determined by
Force of viscous resistance Do by
the expressions (2) and (3). The force of
Foigtu is:
inertia is:
(3)
where:
- t, resistance coefficient
The force of viscous resistance deter-
mines the process of unusual vibrations
artificially induced by the experiment. In (5)
addition to these forces, Ep and Do, dy-
namic soil pressure acts on the wall from where:
left Ea and also the reaction of soil resis- - , movable mass of support:
tivity T, Figure 1
Figure 2 shows the conditions of dy-
namic equilibrium of the wall, which is where:
under the effect of active soil pressure
- δ, wall thickness,
forces of the collapse force Ea, wall inertia
force Ict, the resistance force of soil Ep, - g, acceleration of gravity,
damping resistance Do and reaction of T - b, wall length.

Considering the balance of collapse
Including (2), (3), (5) into (4), the fol-
wedge, Figure 2b, four forces are observed:
lowing is obtained:
- Ea, active pressure,
- Icp, force of inertia of collapse wedge,
- P(t), straight acting dynamic loading,
- R, reaction to the collapse wedge from
(6) a direction of stationary soil part.
Figure 2 Conditions of dynamic equilibrium of the wall
Applying for dynamic loading the From equation (7), the following is ob-
Coulomb limit state theory, the slope an- tained:
gle θ of collapse line is determined using
the static calculation. The angle of internal (8)
friction ρ presents a deviation from nor- where:
mal to the direction OB in which the force
R acts, Figure 2b. =
Projecting of all forces acting on the
wedge OAB on axis nn, i.e. perpendicular
to the direction of force R, whose projec-
tion in this case is equal to zero, the fol- Now, it is the acceleration of move-
lowing is obtained: ment the collapse center (2/3H ). Instead
of h, the following is obtained:
=
(7) (9)
where: where:
(10)
- b, third dimension of the wall

Equating (6) and (9) and combining a diate effect of load at the start of immedi-
member with , the following is obtained: ate impulse So.
(11) (17)
where:
Multiplying by , it can be consi-
dered as the incorporated mass of a sup-
port-wedge collapse system. Marking it
with mpr, the following is obtained: (18)
- So, immediate load distributed on

a surface AB of immediate impulse
(12) So, surface b∙H∙ctgθ.
By dividing the both expressions (12)
The solution is obtained by expres-
with mpr and making derivative on a circu-
sion (17) and determining the acceleration
lar vibration frequency ω, the following is
in the expression (9) for determining
obtained:
the dynamic pressure. After differentiat-
ing the expression (17) and solutions by
(9), the following is obtained
(13)
where:
(19)
(14)
It must be noted here that the values

mpr and ω depend on hE and consequently,
they are different in the case of effect the
impulse or immediate pressure.
(15) From the expression (19), it is possible
to determine the dynamic side soil pres-
Adopting that the load is constant sure on immediate impulse or immediate
P(t) = Po, then: action of supplied, where maximum value
Ea is determined as a function of time.
(16) On the example of support wall the ar-
ea of Slobomir, Semberija, a calculation
Finally, the solution of differential will be displayed of dynamic soil pressure
equation (13) is obtained for the imme- on a support wall.

Example:
Uniformly distributed immediate load =
current Po = 48.0 [kN/m2], H = h =
3.0 [m], the wall length b = 1.0 [m], inter-
nal friction angle ρ = 30˚, soil bulk density
γH=17.65 [kN/m3], bulk density of a sup- +
port γPP = 23.54 [kN/m3]. The intersection
of the wall bxδ = 1.0 x 0.3 [m2], Figure 2a,
=
also needs determining the dynamic soil
pressure from immediate vertical impulse =
So = 4.0 [kNs/m2]. Coefficient of elastic
side soil pressure is Ch = 20,000 [kN/m3]. - circular frequency
The arm of pressure effect is hE =
1.33 [m], and the effect of impulse is =
hE = 1 [m].
- angle θ = 45˚+ρ/2 = 60˚
tg (θ - ρ) = tg 30˚ = 0.5774; - damping coefficient
ctg θ = 0.5774
- movable wall mass
- at the effect of moment impulse So:
- mass of collapse prism per OB:
mpr = 15.83 [kNs2]

ω = 52.7 [1/s]; ε = 5.3
- coefficient of bedding:
k = 20.000∙1=20.000 [kN/m2].
- At the effect of currently acting pres-
sure:
- side pressure from the moment of the
applied load by the expression (19)
at e-εt = 0.69, if:
cosω1 t = -1 (et ω1t = π)
- Mass of the support-wedge collapse

system:

REFERENCES
At the effect of distributed impulse [1] M. Ljubojev, R. Popović: Funda-

So = 4,0 [kNs/m2]. mentals of Geomechanics, Bor, 2006
(in Serbian);
[2] R. Popović, M. Ljubojev: Principles of
Solving Problems in Geomechanics,
Bor, 2007 (in Serbian);
[3] D. Ignjatović, M. Ljubojev, L. Dj.
Ignjatović, V. Ljubojev, M. Jovanović:
Gabion Walls and Their Possible
Application, 42nd International October
Dynamic pressure of acting impulse So Conference on Mining and Metallurgy,
per (19) at ω1t = π/2 where sin ω1t = 1, Kladovo, Serbia, 10-13.10.2010;
then e-εt = 0.815. [4] M. Ljubojev, R. Popović, D. Rakić:
Development of Dynamic Phenomena
in the Rock Mass, Mining Engi-
neering, Bor, 1/2011;
[5] R. Popović, M. Ljubojev, D. Ignjatović:
Defining the Safety Pillar of Road
Tunnel above the Exploitation Field of
Mine with Unstudied Subsidence Pro-
cess, Mining Engineering, Bor, 4/2012.

UDK: 526:681.325(497.11)(045)=861 doi:10.5937/rudrad1301049V
Nenad Vušović*, Igor Svrkota*, Zoran Vaduvesković**
PROSTORNI REFERENTNI SISTEM

REPUBLIKE SRBIJE
Izvod
Postojeći državni referentni sistem Republike Srbije, koji je u upotrebi već više od 70. godina,
zasniva se na negeocentričnom Besselovom elipsoidu i Gaus - Krügerovoj projekciji meridijanskih
zona. Sistem je praktično realizovan trigonometrijskim tačkama različitih redova, čije su koor-
dinate odredjivane tokom dugog vremenskog perioda, uz upotrebu različite merne tehnologije i
metodologije. S obzirom na dostignuća i u geodetskoj metodologiji i u tehnologiji mernih
instrumenata, može se reći da važeći državni referentni sistem Srbije ni po definiciji, ni po
realizaciji više ne odgovara savremenim zahtevima tačnosti i pouzdanosti.
Keywords: GPS, geoinformatika, prostorni referentni sistemi, geoprostorni podaci
1. UVOD
Suština orijentacije triangulacije sastoji kod Beča astronomskim azimutom strane
se u odredjivanju geografskih koordinata Herrmannskogel - Hundsheimerberg i
jedne tačke i azimuta strane koja iz nje parametrima Besselovog elipsoida. Koor-
polazi. Ta tačka se naziva fundamentalna dinate Hermanskogela, odredjene 1892.
tačka, a njene koordinate i azimut strane godine su istovremeno i fundamentalna
nazivaju se početni podaci triangulacije. tačka triangulacije Srbije. U okviru državnog
Naša triangulacija nema sopstvenu fundu- koordinatnog sistema Srbije definiše se:
mentalnu tačku niti elipsoid koji bi se
Prostorni (trodimenzionalni) referen-
najbolje prilagodio teritoriji Srbije. Trigono-
tni sistem;
metrijska mreža I reda Srbije naslonjena je
na mrežu I reda bivšeg Bečkog Horizontalni (dvodimenzionalni) re-
vojnogeografskog instituta, čime je odredjen ferentni sistem;
njen položaj na elipsoid Bessela. Mreža ima Vertikalni (jednodimenzionalni) re-
istu orijentaciju kao i mreža bivše Austro - ferentni sistem;
Ugarske. Državni koordinatni sistem Srbije Gravimetrijski referentni sistem;
definisan je astronomskom latitudom i Astronomski referentni sistem.
longitudom bazne tačke Herrmannskogel
*
Univerzitet u Beogradu, Tehnički fakultet u Boru, V.J. 12, 19210 Bor, Serbia,
nvusovic@tf.bor.ac.rs
**
Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor, Zeleni bulevar 35, 19210 Bor, Serbia

2. PROSTORNI
(TRODIMENZIONALNI)
REFERENTNI SISTEM
U okviru državnog referentnog sistema 2. Formulisanje odgovarajućeg trans-

bivše SFRJ ova sistemska komponenta nije formacionog modela kojim se
nikad ni definisana. Razlozi su pre svega ostvaruje veza izmedju postojećeg i
istorijskog karaktera, jer je geodetsko novog državnog referentnog sistema
pozicioniranje tačaka i objekata bilo u oba pravca, i obuhvataju u najvećoj
tradicionalno razdvojeno na horizontalno i meri distorzije i deformacije u
vertikalno. Pojava savremene GPS merne realizaciji jednog ili oba sistema.
tehnike za globalno pozicioniranje, name- Prvi od navedenih zadataka praktično je
tnula je potrebu preciznog definisanja već realizovan na celoj teritoriji Srbije.
prostornog referentnog sistema. S obzirom Naime, septembra meseca 1998. izvedena je
na rastuće geodetske primene GPS u Srbiji u Srbiji EUREF GPS merna kampanja u
za prostorni referentni sistem u službenoj sklopu kampanje BALKAN98, koja je
upotrebi [4], uspostavljen je od 01. januara obuhvatila Bosnu i Hercegovinu, tadašnju
2011. godine Terestrički trodimenzionalni Saveznu Republiku Jugoslaviju (Srbiju i
koordinatni sistem koji se po definiciji Crnu Goru) i Albaniju, a sa ciljem proširenja
koordinatnog početka, orijentaciji koordi- i progušćenja Evropskog terestričkog
natnih osa, razmeri, jedinici dužine i referentnog okvira. Na teritoriji Republike
vremenskoj evoluciji, podudara sa Evrop- Srbije uključeno je tom prilikom ukupno 6
skim terestričkim referentnim sistemom trigonometrijskih tačaka prvog reda (brojevi
European Terrestrial Reference System - tačaka dodeljeni su tokom merne kampanje):
ETRS89. Za realizaciju novog sistema 818 – Bele Vode; 819 – Ćelije; 820 – Vrška
predvidjen je okvir ETRF2000 kao Čuka; 821 – Gudurički Vis; 822 – Jautinski
konvencijalni okvir predložen od strane Vis; 823 – Kaćanski Salaš. Tačnost
relevantnih medjunarodnih organizacija kao horizontalnih položaja tačaka ocenjena je na
što su International GNSS Service - IGS i 3 mm, a tačnost dobijenih elipsoidnih visina
EUREF Permanent Network-EPN. Realiza- na oko 7 mm. Koordinate tačaka odnosile su
cija novog državnog referentnog sistema se na referentni okvir ITRF96 za epohu
Srbije, koji se od postojećeg razlikuje po 1998. Radi progušćavanja EUREF mreže
položaju, po orijentaciji i po razmeri, Srbije, Republički geodetski zavod (RGZ)
podrazumevao je pre svega realizaciju organizovao je niz mernih kampanja u
sledećih aktivnosti: periodu od 1997 do 2003. god. u okviru
1. Uspostavljanje relativno homogenog kojih je na celoj državnoj teritoriji
polja tačaka na celoj državnoj teri- uspostavljena homogena Referentna mreža
toriji, sa fizičkom materijalizacijom i Republike Srbije-SREF, pasivna geodetska
pripadajućim koordinatama koje će referentna osnova, odnosno mreža od 838
realizovati novi državni referentni tačaka na prosečnom medjusobnom
sistem; rastojanju od 10 km.

Sl. 1. Referentna mreža Republike Srbije - SREF (http://www.rgz.gov.rs/).
U periodu od 15. do 21. avgusta 2010. naučne svrhe kao i u okviru poslova u
godine Republički geodetski zavod-Sektor nadležnosti Republičkog geodet-skog
za osnovne geodetske radove, u saradnji sa zavoda;
Centrom za katastar nepokretnosti na čijim  Evropske geodetske integracije
se teritirijama nalaze tačke na kojima su Republike Srbije.
vršena merenja i angažovanje Vojske
U istom periodu je realizovan i niz
Republike Srbije, izvršile su merenja u
lokalnih prostornih gradskih mreža. S
okviru merne kampanje EUREF2010.
obzirom na hijerarhijski pristup, koor-
Kampanja EUREF2010 sprovodi se sa
dinate ovih tačaka odnosile su se takodje
ciljem:
na referentni okvir ITRF96 za epohu
 Progušćenja evropskog terestričkog 1998. U periodu od 2003. do 2006. godine
referentnog okvira na teritoriji RGZ uspostavio je na teritoriji Srbije
Republike Srbije; Aktivnu geodetsku referentnu osnovu -
 Kontrole stabilnosti državnog refe- AGROS, odnosno mrežu od 32 per-
rentnog sistema realizivanog u prêt- manentne GNSS stanice na prosečnom
hodnim kampanjama; medjusobnom rastojanju od oko 60 km.
 Realizacije visoko precizne refere- Njihove lokacije odredjene su relativno
ntne osnove koja će se koristiti u u odnosu na tačke EUREF odnosno SREF

mreže, tako da se i one odnose na referentni Njihova transformacija u predloženi
okvir ITRF96 za epohu 1998. Na taj način novi državni referentni sistem ETRS89 ne
je na državnoj teritoriji Srbije materijalizo- predstavlja nikakvu teškoću jer su
vano više od 1000 tačaka sa centimetarski transformacioni parametri izmedju reali-
tačno odredjenim koordinatama u referen- zacija sistema ITRS i ETRS89 poznati i
tnom okviru ITRF96. već definisani.
Sl. 2. Aktivna geodetska referentna osnova Srbije – AGROS (http://www.rgz.gov.rs/).
Najveći problem je formulisanje preračunao u novi sistem ETRS89 -

odgovarajućeg transformacionog modela ETRF2000 i stavio ih u službenu upotrebu
kojim bi se uspostavila matematička veza 2011. godine. Potrebni parametri transfor-
izmedju važećeg i novog državnog macije izmedju ITRF96 i ETRF2000
referentnog sistema Srbije. RGZ je sve sračunati su i dostupni na sajtu
koordinate sračunate u ovom sistemu, http://www.rgz.gov.rs/.

3. HORIZONTALNI
(DVODIMENZIONALNI)
REFERENTNI SISTEM
Horizontalni referentni sistem pred- horizontalni ETRS89 položaji tačaka i

stavlja dvodimenzionalni koordinatni objekata praktično se izražavaju pravouglim
podskup prostornog referentnog sistema u pravolinijskim koordinatama u ravni.
kome se položaj tačaka izražava dvodimen- Položaj tačaka u horizontalnom referentnom
zionalnim, krivolinijskim koordinatama, sistemu u Srbiji izražava se dvodimenzio-
odnosno geodetskom dužinom i širinom u nalnim, pravolinijskim koordinatama u ravni
odnosu na referentni dvoosni obrtni elipsoid konformne Univerzalne Transverzalne
geodetskog referentnog sistema Geodetic
Merkatorove projekcije-UTM (Universal
Reference System 1980 (GRS80) koji se
Transverse Mercator) na usvojeni elipsoid
odredjuje za matematički model Zemlje u
GRS80. Na osnovu člana 17. Pravilnika za
Republici Srbiji.
Dakle, novi horizontalni referentni osnovne geodetske radove [2] definisano je
sistem Srbije predstavlja podskup da se: Merenja i obrada podataka merenja u
prostornog sistema i treba da ima funkciju osnovnoj referentnoj mreži izvode svakih pet
sistema referenci potrebnih za jedinstveno i godina u cilju osiguranja integriteta i
precizno opisivanje dvodimenzionalnih praćenja vremenske evolucije prostornog
položaja tačaka i objekata. S druge strane, koordinatnog referentnog sistema.
Sl. 3. Trigonometrijska mreža 1. i 2. reda (http://www.rgz.gov.rs/)

Utvrdjivanje kvaliteta trigonometrijske odnose se na referentni okvir ITRF96 za
mreže koja realizuje postojeći horizontalni epohu 1998. 7. Imajući u vidu da se
referentni sistem Srbije u opštem slučaju očigledno radi o visokoj pozicionoj
se može postići kada su za odredjeni broj tačnosti, koordinate ovih tačaka mogu
trigonometrijskih tačaka na raspolaganju poslužiti kao etalonske u odnosu na
etalonske koordinate. koordinate koje se odnose na važeći
Pod etalonskim koordinatama podrazu- državni referentni sistem.
mevaju se one koje su odredjene sa superi- S obzirom na to da su za svih 3.400
ornom tačnošću u odnosu na koordinate u zajedničkih tačaka poznate sa jedne strane
upotrebi. Za potrebe utvrdjivanja kvaliteta koordinate u Gaus - Krügerovoj projekciji
postojeće horizontalne osnove iskorišćen je (y, x, i visine H u državnom sistemu visina),
skup od 3.400 zajedničkih tačaka na teritoriji a sa druge strane pravougle trodimen-
Srbije, pod osnovnom pretpostavkom da zionalne koordinate (X, Y, Z) koje se
numerički pokazatelji kvaliteta njene odnose na referentni okvir ITRF96, spro-
trigonometrijske mreže podjednako važe za veden je postupak MNK ocenjivanja
sve delove mreže bivše SFRJ. parametara Helmertove transformacije
Ovaj skup tačaka, rezultat je napora sličnosti. Rezultate ocenjivanja predstav-
RGZ da na celokupnoj teritoriji Srbije ljaju izmedju ostalog i odstupanja
obezbedi zajedničke tačke sa prosečnim (reziduali) na zajedničkim tačkama. U toku
medjusobnim rastojanjem od 5 km, a za GPS merne kampanje, koja je imala za cilj
potrebe odredjivanja optimalnog modela progušćenje osnovnog skupa zajedničkih
transformacije izmedju postojećeg i novog tačaka radi homogene pokrivenosti državne
državnog referentnog sistema. Korišćeni teritorije, dobijena su dva skupa podataka
skup od 3.400 zajedničkih tačaka sastoji se zajedničkih tačaka:
od trigonometrijskih tačaka svih redova. osnovni skup od ukupno 4.484
GPS merenja na ovim tačkama izveli su zajedničkih tačaka;
stručnjaci RGZ u više mernih kampanja u dopunski skup od ukupno 430
periodu od 1997. godine do 2008. godine, i zajedničkih tačaka.
to uglavnom u sledeće dve faze:
Osnovni skup korišćen je za ocenjivanje
Približno polovina tačaka odredjena je parametara transformacionog modela.
u statičkom režimu rada tokom mernih Dopunski skup zajedničkih tačaka odnosi se
kampanja u okviru realizacije pasivne uglavnom na poligonske tačke skoncen-
geodetske referentne državne mreže trisane u pojedinim naseljenim mestima. Na
Republike Srbije - SREF u periodu od osnovu iskontrolisanog skupa zajedničkih
1997. do 2003. godine; tačaka odredjeni su parametri globalne
Druga polovina odredjena je u Helmertove transfor-macije, koji se odnose
mrežnom RTK režimu rada, počev od na celokupnu teritoriju Srbije. Rezultat
2003. godine kada su započeli radovi odredjivanja predstavljao je jedinstveni skup
na realizaciji aktivne geodetske od 7 parametara (3 parametra translacije, 3
referentne osnove Republike Srbije - parametra rotacije i parametar razmere).
AGROS. Nove tačke mogu se transformisati iz novog
Procenjeno je da je tačnost referentnog sistema Srbije u postojeći i
horizontalnih položaja tačaka odredjenih obratno, na jedan od sledeća dva načina, u
statičkom metodom oko 1 cm, a da je zavisnosti od toga kako su odredjeni
tačnost mrežnog RTK pozicioniranja bolja transformacioni parametri:
od 2 cm. Pošto su prilikom radova kao Pomoću globalnih transformacionih
referenca služile tačke SREF i AGROS parametara za celu teritoriju Srbije i
mreže, svi rezultati GNSS pozicioniranja grida reziduala,

Pomoću lokalnih transformacionih prostornog referentnog sistema unutar kojeg
parametara pojedinačnih konačnih se definišu referentne površi u odnosu na
elemenata. koje se izražavaju visine tačaka. Vertikalni
referentni sistem koji se zasniva na
Što se tiče zemalja Evropske Unije one
elipsoidnoj referentnoj površi označava se
su uglavnom u poslednjih desetak godina
kao geometrijski. Položaji tačaka i objekata
prešle na novi sistem. Usvojeni transfor-
u geometrijskom vertikalnom referentnom
macioni model treba da omogući povezi-
sistemu Srbije izražavaju se jednodimen-
vanje državnog referentnog sistema sa
zionalnim koordinatama, odnosno geodet-
evropskim referentnim sistemom, i kao
skim visinama u odnosu na referentni
najvažnije pružio bi osnovu za rešavanje
dvoosni obrtni elipsoid geodetskog referen-
problema državnog premera, katastra nepo-
tnog sistema GRS80. Kao izabrana
kretnosti, inženjerskih - tehničkih radova i
referentna površ na koju se odnose geo-
GIS aplikacija.
detske visine može se koristiti i Bessel-ov
elipsoid. Vertikalni referentni sistem koji se
4. VERTIKALNI REFERENTNI zasniva na referentnoj površi definisanoj u
SISTEM realnom Zemljinom gravitacionom polju
označava se kao prirodni. U Srbiji, refe-
Vertikalni referentni sistem predstavlja rentnu površ prirodnog vertikalnog referen-
jednodimenzionalni koordinatni podskup tnog sistema predstavlja površ kvazigeoida.
Sl. 4. Prikaz novog gravimetrijskog modela kvazigeoida
Površ kvazigeoida definiše se kao površ geodetskog referentnog sistema GRS80,

u čijoj je svakoj tački vertikalno rastojanje jednako rastojanju izmedju tačke fizičke
do referentnog dvoosnog obrtnog elipsoida površi Zemlje i tačke na istoj normali u

kojima realni i normalni potencijal Zemlji- gde je:
nog gravitacionog polja imaju istu vrednost. H - visina u državnom sistemu,
Položaji tačaka i objekata u prirodnom h - elipsoidna visina,
vertikalnom referentnom sistemu Republike Y, X - koordinate tačaka u državnom
Srbije izražavaju se jednodimenzionalnim sistemu,
koordinatama, odnosno normalnim visina-
A, B, C - nepoznati parametri polinoma.
ma u odnosu na površ kvazigeoida. U
praktičnim primenama, veza dva sistema Nepoznati parametri polinoma A, B i C
visina elipsoidnog i državnog (koji se u odredjuju se na osnovu poznatih visina u oba
Republici Srbiji odnosi na srednji nivo sistema po metodi najmanjih kvadrata, pri
Jadranskog mora, odredjen merenjem čemu minimalni broj zajedničkih tačaka ne
morskog nivoa jednim mareografom u toku sme biti manji od četiri. Raspored poznatih
samo jedne godine), odredjuje se define- tačaka mora biti pravilan (jedna tačka na
sanjem modela referentne površi visina koji površini od 2 x 2 km). Sve mreže i dalje se
se kod relativno ravnih površi praktično stabilizuju na način koji je primenjen kod
tretira kao površ paralelna elipsoidu. drugog nivelmana visoke tačnosti bivše
Ukoliko su poznate elipsoidne visine SFRJ (NVT2), primenom fundamentalnih i
tačaka, visine tačaka u državnom sistemu u radnih repera. Još uvek je u Srbiji u upotrebi
upotrebi računaju se primenom inter- nivelmanska mreža koja se odnosi na reper
polacionog polinoma prvog stepena (Uredba na mareografu u Trstu, mreža drugog
o primeni GPS tehnologije u premeru nivelmana nije nikada uvedena u upotrebu
nepokretnosti RGZ, 2002), koji glasi: niti je uključena u UELN, a Srbija nije
participirala unutar EUVN i EUVN_DA.
H = h + A + B∙Y + C X,
Sl. 5. Precizni nivelman i Nivelman visoke tačnosti (NVT1 i NVT2) (http://www.rgz.gov.rs/).

5. GRAVIMETRIJSKI REFERENTNI
SISTEM
Gravimetrijska merenja se u geodeziji lokalnih gravimetrijskih premera, otežava

koriste za rešavanje problema vezanih za njihovo korišćenje u naučne i tehničke
definisanje oblika i veličine Zemlje kao i svrhe. Gravimetrijski referentni sistem
spoljašnjeg gravitacionog polja. Prva predstavlja sistem u kojem se vrše
gravimetrijska merenja na našim prostorima gravimetrijska odredjivanja apsolutnog i
izvedena su krajem XIX veka na teritoriji relativnog ubrzanja sile Zemljine teže i
tadašnje Austro - Ugarske monarhije. U računanja gravimetrijskih veličina. Gravi-
periodu izmedju dva svetska rata Vojno metrijski referentni sistem definišu sledeći
geografski institut (VGI) je odredio razliku referentni sistemi:
ubrzanja sile teže izmedju Potsdama i Referentni sistem gravimetrijskih
Beograda. Radovi na uspostavljanju odredjivanja;
gravimetrijske mreže I reda vršeni su u
Referentni sistem normalnog gravi-
periodu izmedju 1952. i 1953. godine.
tacionog polja.
Mrežu čine 15 tačaka, ima oblik centralnog
sistema sa 14 zatvorenih trouglova i tačkom Referentni sistem gravimetrijskih odre-
Beograd (aerodrom Zemun) kao osnovnom. djivanja definisan je realnim gravitacionim
Gravimetrijska mreža II reda razvijena je za poljem Zemlje, odnosno svakom pojedi-
potrebe pogušćavanja gravimetrijske mreže načno odredjenom vrednošću apsolutnog
I reda. Mreža je imala oblik zatvorenog ubrzanja sile zemljine teže. Realizacijom
poligona sa čvornim tačkama. U periodu od UNIGRACE projekta izvršeno je merenje
1964. do 1967. godine SGU (Savezna apsolutnih vrednosti ubrzanja u velikom
geodetska uprava) izvršila je formiranje i broju evropskih zemalja u periodu od 1996 -
merenja u Osnovnoj gravimetrijskoj mreži. 2000. godine. Referentni sistem gravime-
Mreža je uključila osnovnu tačku Beograd trijskih odredjivanja realizuje se gravimetrij-
kao i bazu Beograd - Skoplje. Uporedo sa skim referentnim okvirom Srbije, odnosno
realizacijom gravimetrijskih mreža I i II skupom materijalizovanih tačaka i njihovih
reda, vršen je i detaljni gravimetrijski vrednosti apsolutnog ubrzanja sile zemljine
premer, tako da danas raspolažemo
teže koje se odnose na odredjenu vremensku
podacima premera izvodjenog u dužem
epohu. Merenja apsolutnih vrednosti
periodu od 1952. do 1980. godine, koji je
ubrzanja sile teže u Srbiji izvršena su u
uradjen na preko 80.000 gravimetrijskih
tačaka. Raspored tačaka je neravnomeran i periodu od 10. do 26. oktobra 2007. godine.
kreće se od dve tačke po km2 na prostoru Geografska lokacija tri tačke na kojima su
Vojvodine, do jedne tačke na 3 km2 u vršena merenja bili su manastiri: Grgeteg na
delovima zapadne i južne Srbije. Odredji- Fruškoj Gori (AG1), Gradac kod Raške
vanje relativnih ubrzanja sile Zemljine teže (AG2) i Sveta Bogorodica u Sićevačkoj
u okviru pomenutih gravimetrijskih premera klisuri (AG3). Gravimetrijski referentni
izvedena su vrlo kvalitetno i saglasno tada okvir Srbije predstavlja Osnovna gravime-
važećim svetskim standardima (1950 - trijska mreža, koja je uskladjena sa siste-
1970), dok su dalja pogušćenja radjena u mom Medjunarodne standardne gravi-
cilju lokalnih geofizičkih istraživanja. metrijske mreže IGSN71 (eng. International
Ovakva situacija u pogledu nesaglasnosti sa Gravity Standardization Network 1971).
postojećim svetskim standardima, kao i Osnovna gravimetrijska mreža sastoji
nesprovodjenje organizovanih regionalnih i se iz sistema od 60 zatvorenih poligona,

dok je ukupan broj veza Δg=137 (slika 5). 37 fundamentalnih repera Drugog
Osnovna gravimetrijska mreža ima 78 Nivelmana Visoke Tačnosti (NVT2).
tačaka i to: 1 tačka (GT251).
3 date tačke sa apsolutnim vredno-
stima ubrzanja (AG1, AG2 i AG3). Osnovna gravimetrijska mreža pove-
37 tačaka Referentne mreže Repu- zana je sa datim tačkama preko šest
blike Srbije (SREF). tačaka.
Sl. 6. Osnovna gravimetrijska mreža (http://www.rgz.gov.rs/).
Na prostoru cele Srbije isplanirano je pristup gravimetrijskim radovima koji se

2.317 novih tačaka regionalnog premera primenjuju u svim zemljama Evrope,
na približnom medjusobnom rastojanju od naročito u zemljama Evropske Unije,
5 km, a merenje se vrši i na 838 tačaka možemo zaključiti da je stanje gravi-
Referentne mreže Srbije, kao i na 42 metijskih radova u Srbiji u potpunosti
fundamentalna repera, što ukupno iznosi saglasno sa pristupom koji se primenjuje u
3.196 tačaka. S obzirom na jedinstveni Evropi.

Sl. 7. Srpski model kvazigeoida iz 2011.g.
Za gravimetrijski referentni sistem i i u tehnologiji mernih instrumenata, može

njegovu realizaciju može se reći da će se reći da važeći državni referentni system
kroz već realizovanu nultu i osnovnu Srbije ni po definiciji, ni po realizaciji više
gravimetrisjku mrežu, kao i gravimetrijski ne odgovara savremenim zahtevima
premer koji je u toku, u narednih nekoliko tačnosti i pouzdanosti. Što se tiče zemalja
godina dostići nivo drugih evropskih Evropske Unije one su uglavnom u
država. poslednjih desetak godina prešle na novi
referentni sistem. Usvojeni transfor-
6. ZAKLJUČAK macioni model treba da omogući pove-
zivanje našeg referentnog sistema sa
Postojeći državni referentni sistem evropskim referentnim sistemom, i kao
Srbije zasniva se na negeocentričnom najvažnije pružio bi osnovu za rešavanje
Besselovom elipsoidu i Gaus-Krügerovoj problema državnog premera, katastra
projekciji meridijanskih zona. S obzirom nepokretnosti, inženjerskih - tehničkih
na dostignuća i u geodetskoj metodologiji radova i GIS aplikacija.

LITERATURA
1 A. Kenyeres, C. Bruyninx: Moni- 5 Službeni glasnik RS (2010), Zakon o

toring of the EPN Coordinate Time izmenama i dopunama Zakona o držav-
Series for Improved Reference Frame nom premeru i katastru. Beograd, Služ-
Maintenance, GPS solutions, 8, 4, beni glasnik Republike Srbije 18/2010
2004, pp. 200-209.
6 Službeni Glasnik RS (2009), Zakon o
2 EUREF. The New European državnom premeru i katastru, Beo-
Reference Datum and Its Relationship grad, Službeni glasnik Republike
to WGS 84. FIG XX. Congress, Srbije 72/09
Melbourne, 1994. 7 Prostorni referentni sistem, N. Vušović,
3 Uredba o primeni GPS tehnologije u I. Svrkota, Z. Vaduvesković, Rudarski
premeru nepokretnosti RGZ, 2002 radovi (Mining Engineering), 3/2012,
4 Službeni glasnik RS (2012), Pravilnik str. 143-156
za osnovne geodetske radove, Beo-
grad, Službeni glasnik Republike
Srbije, 19/12

UDK: 526:681.325(497.11)(045)=20 doi:10.5937/rudrad1301049V
Nenad Vušović*, Igor Svrkota*, Zoran Vaduvesković**
SPATIAL REFERENCE SYSTEM OF SERBIA
Abstract
The existing national reference system in Serbia, used for over 70 years, is based on the non –
geocentric Bessel ellipsoid and Gauss – Kruger projection of meridian zones. Practically, system
was realized through trigonometric points of different classes, whose coordinates have been de-
termined for a long period of time, using different surveying technologies and methodologies.
Considering the achievements, both in geodetic methodology and surveying technology, it is obvi-
ous that the existing Serbian reference system does not match the actual demands on accuracy and
reliability, whether by definition or realization.
Key words: GPS, spatial reference systems, geospatial data
1 INTRODUCTION
The essence of triangulation orientation National coordinate system of Serbia is de-

consists of determination the point coordi- fined by the following:
nates and azimuth of a line originated from Spatial (3D) reference system;
that point. This point is called the fundamen- Horizontal (2D) reference system;
tal point, and its coordinates and line azi- Vertical (1D) reference system;
muth are basic triangulation data. Our na- Gravimetric reference system;
tional triangulation does not have a funda- Astronomic reference system.
mental point or ellipsoid that could accurate-
ly describe the Serbian territory. The first
2 SPATIAL (THREE-DIMENSIONAL)
class trigonometric network of Serbia is REFERENCE SYSTEM
based on the first class network of former
Vienna Geographic Institute, thus determin- In the national reference system of for-
ing its position on the Bessel ellipsoid. Net- mer Yugoslavia, this system component
work has the same orientation as the former hadnever been defined. The reasons were
Austro – Hungarian network. National coor- mainly historical, since geodetic positioning
dinate system of Serbia is defined by astro- of points and objects was traditionally divi-
nomic latitude and longitude of the basic ded to the horizontal and vertical. Modern
point Herrmannskogel near Vienna, astro- GPS surveying technology brought demands
nomic azimuth of Herrmannskogel – Hund- for accurate determination of spatial refer-
sheimerberg line and parameters of the Bes- ence system. Due to rise of GPS application
sel ellipsoid. Coordinates of Herrmann- in geodetic survey in Serbia, a new reference
skogel, defined in 1892, also represent the system was defined [4], starting from 1 Jan-
fundamental point of Serbian triangulation. uary 2011. It is a terrestrial 3D coordinate
*
University of Belgrade, Technical Faculty Bor, V.J. 12, 19210 Bor, Serbia
**
Mining and Metallurgy Institute Bor, Zeleni bulevar 35, 19210 Bor, Serbia

system which coincides with the European The first activity was practically already
Terrestrial Reference System ETRS89 by realized on the whole territory of Serbia.
determination of coordinate system origin, Namely, in 1998, the EUREF GPS survey-
coordinate axes orientation, scale, length ing campaign was performed, as a part of
unit and time evolution. ETRF2000 frame is BALKAN98 campaign. GPS campaign
used to realize the new system, recommend- included Bosnia and Herzegovina, former
ed by the relevant international institutions, Federal republic of Yugoslavia (Serbia and
such as the International GNSS Service Montenegro) and Albania, in order to ex-
(IGS) and EUREF Permanent Network pand and increase the scale of the European
(EPN). Realization of the new national ref- Reference Frame. Six first class trigonomet-
ric points from Serbian territory were in-
erence system, which differs from the exist-
cluded (point numbers were assigned during
ing one by position, orientation and scale,
campaign): 818 – Bele Vode; 819 – Celije;
included the following activities: 820 – Vrska Cuka; 821 – Guduricki Vis;
1. Establishing the relatively homog- 822 – Jautinski Vis; 823 – Kacanski Salas.
enous field of points throughout The accuracy of horizontal positions of
entire national territory, with phys- points was 3 mm, while the accuracy of el-
ical materialization and belonging lipsoid heights was 7 mm. Coordinates of
coordinates which would realize points were referred to ITRF96 reference
the new national reference system; frame for epoch 1998. In order to increase
2. Defining the suitable transfor- density of the EUREF network in Serbia, the
mation model in order to provide a National Geodetic Bureau (NGB) organized
connection between the existing a number of surveying campaigns in the
and new national reference system period between 1997 and 2003. The result
in both directions and process dis- was establishment of homogenous Serbian
Reference Network (SREF), passive geode-
tortions and deformations in reali-
tic reference base, i.e. network made of 838
zation of one or both systems.
points at 10 km average spacing.
Figure 1 Serbian Reference Network (SREF) (http://www.rgz.gov.rs/).

In the period between 15 and 21 Au- ntific purposes and activities of the
gust 2010, the Serbian Geodetic Bureau, National Geodetic Bureau;
supported by the Serbian Army, per- European geodetic integration of
formed the survey included in the Serbia.
EUREF2010 campaign. This campaign At the same time, numerous local spa-
has been implemented with the aim of: tial city networks were also realized. Con-
sidering the hierarchical approach, the
Increase the scale of European Ref-
coordinates of points from these networks
erence Frame on Serbian territory;
were also referred to the ITRF96 frame for
Control the stability of Serbian Ref- epoch 1998. In the period between 2003
erence System realized in the previ- and 2006, NGB established the Active
ous campaigns; Geodetic Reference Frame – AGROS, a
Realize highly accurate reference frame with 32 permanent GNSS stations
frame, which will be used for scie at 60 km average spacing.
Figure 2 Active Geodetic Referent Frame of Serbia – AGROS, (http://www.rgz.gov.rs/).
Their locations were defined in rela- Their transformation into ETRS89 is

tion with EUREF and SREF points, which easy, because transformation parameters
means that they are also related to the between ITRS and ETRS89 are already de-
ITRF96 frame for epoch 1998. This way fined.
entire national territory was covered by The biggest problem is to create a trans-
more than 1,000 points with accurate co- formation model which would establish a
ordinates in ITRF96. mathematical connection between the exis-

ting and new national reference system. accurate description of 2D positions of
NGB performed the re-calculation, and coo- points and objects. Since it represents a hori-
rdinates from the existing system were trans- zontal subset of spatial reference system, it
ferred into the new ETRS89 – ETRF2000 does not need a special definition. Introduc-
system and announced them officially in tion of ETRS89 horizontal positions of
2011. Necessary transformation parameters points and objects in a system of geographic
are calculated and available on coordinates is also related to the ellipsoid
http://www.rgz.gov.rs/. GRS80. On the other side, horizontal
ETRS89 positions of points and objects are
determined by the Cartesian planar coordi-
3 HORIZONTAL nates. Position of points in the horizontal
(TWO - DIMENSIONAL) REFER- reference system in Serbia is determined by
ENCE SYSTEM two-dimensional coordinates in the plane of
UTM projection (Universal Transverse
Horizontal reference system is a two – Mercator) to adopted GRS80 ellipsoid. Ac-
dimensional coordinate subset of spatial cording to Paragraph 17 of Regulation for
reference system, where positions of the Basic Geodetic Works [2], the geodetic
points are determined by two – dimen- survey and processing of results in main
sional coordinates (geodetic length and reference network are performed in every 5
width), related to reference two – axial years, in order to assure integrity and ob-
rotary ellipsoid of GRS80, reference sys- serve time evolution of spatial coordinate
tem used for determination the mathemat- reference system.
ical model of the Earth in Serbia. Estimation of trigonometric network
So, the new horizontal reference system quality is possible in case when the etalon
of Serbia is a subset of spatial reference sys- coordinates are available for the specific
tem, which should provide common and number of trigonometric points.
Figure 3 The first and second class trigonometric network (http://www.rgz.gov.rs/)

Etalon coordinates are those which are tional height system), and also the Carte-
defined with superior accuracy in relation to sian coordinates (X, Y, Z) related to the
the used coordinates. In order to determine reference frame ITRF96. This situation
the quality of existing horizontal base, a was used to perform MNK procedure of
group of 3,400 common points on the Serbi- parameter evaluation in the Helmert trans-
an territory is used, under the basic assump- formations. The evaluation results, among
tion than numeric parameters of trigonomet- other things, represent deviations (residu-
ric network quality are equal for all parts of als) on the common points. During GPS
the network of the former SFRY. campaign, which had an aim to increase
This group of points is the result of ef- the number of common points, in order to
forts made by NGB in order to provide the provide a homogenous coverage of the
common points with average 5 km spac- whole territory, two groups of common
ing on the whole territory of Serbia, thus points were determined:
enabling selection of optimal transfor- Basic group, with 4,484 common
mation model between the existing and points;
new reference system. The used group of Additional group of 430 common
trigonometric points consists of all clas- points.
ses. GPS surveying was performed by
The main group was used in evaluation
NGB in several surveying campaigns in
the transformation model parameters. The
the period between 1997 and 2008, mainly
additional group was mainly referred to
in the following two phases:
the polygon points concentrated in towns
Approximately half of total number of and cities. The basic group points were
points was defined in the static mode, used to determine the parameters of
during surveying campaigns for reali- Helmert transformation, applicable to the
zation the passive geodetic national whole territory of Serbia. The result was a
reference network (SREF) in the period unique group of seven parameters (3 pa-
between 1997 and 2003; rameters of translation, 3 parameters of
Other half was determined in the rotation and scale parameter). Any point
network RTK mode, starting from can be transformed from the new refer-
2003, when realization of active na- ence system into former one and vice ver-
tional geodetic reference frame – sa. There are two ways of transformation,
AGROS has also started. depending on transformation parameters:
The estimated accuracy was 1 cm for Transformation with global parame-
horizontal position determined in the static ters for the whole territory of Serbia
mode and 2 cm for RTK positioning. Re- and residual grid;
ference points during realization were Transformation with local parame-
points from SREF and AGROS, which ters of specific finite elements.
means that all of GNSS positioning results
belong to the reference frame ITRF96, Most of the EU countries have adopted
epoch 1998.7. Considering the positioning the new system in past decade. Transfor-
accuracy, it is obvious that coordinates of mation model has to provide a connection
these points may be used as an etalon in of national reference system to the Euro-
relation to the coordinates from the exist- pean reference system, and more im-
ing reference system. portant, a solid base for numerous geode-
Now, for each of 3,400 points, the co- tic activities, such as the national survey,
ordinates are known in the Gauss – Kruger real estate cadastre, engineering and tech-
projection (y, x and height H in the na- nical works, GIS applications, etc.

4 VERTICAL REFERENCE SYSTEM
Vertical reference system is one - di- tion of heights. Vertical reference system,
mensional coordinate subset of spatial based on ellipsoid reference surface, is
reference system, used for defining the considered as geometric.
reference planes as a base for determina-
Figure 4 Illustration of the new gravimetric quasi-geoid model
Positions of points and objects in the na- on same perpendicular line where the real
tional geometric vertical reference system and normal potential of the Earth gravity
are determined by one – dimensional coor- field have same value.
dinates, i.e. geodetic heights related to two – Positions of points and objects in natural
axial rotary ellipsoid of geodetic reference vertical reference system of Serbia are de-
system GRS80. termined by one – dimensional coor-dinates,
The Bessel ellipsoid may be also used i.e. normal heights related to quasigeoid
as the reference plane for geodetic heights. plane. In practice, the relation between two
Vertical reference system based on refer- systems of heights – ellipsoid and national
ence plane, defined in the Earth gravity (which is referred to the Adriatic Sea mean
field, is considered as natural. In Serbia, level, determined by surveying the sea level
the reference plane of natural vertical re- with a single mareograph in only one year)
ference system is present by quasi-geoid. is determined by defining a model of refer-
Quasi-geoid plane is defined as a plane ence height plane, which is, in case of rela-
whose points have vertical spacing from tively flat planes, practically treated as a
the reference two – axial rotary ellipsoid plane parallel to ellipsoid.
of GRS80, equal to spacing between the If the ellipsoid heights of points are
points of physical Earth surface and points determined, the point heights in the na

tional system are calculated by interpola- heights in both systems by minimal square
tion the first degree polynomial (according method, where minimal number of com-
to the regulation on GPS technology ap- mon points should not be less than four.
plication in the real estate survey by NGB Layout of known points has to be regular
in 2002), as follows: (one point on 2 x 2 km area). Each net-
H = h + A + B•Y + C•X, work is still stabilized as it was the case at
where: the Second High Accuracy Level of the
H is height in the national system, former SFRY (NVT2), applying the fun-
h is ellipsoid height, damental and operational match marks.
Y, X – coordinates of points in the na- Leveling network in Serbia is still referred
tional system, to match marks at mareograph in Trieste,
A, B, C - unknown polynomial parame- Italy; the second leveling network has
ters. never been established, nor included into
The unknown polynomial parameters UELN, and Serbia has never participated
are determined based on the known in EUVN and EUVN_DA.
Figure 5 Accurate Level and High Accuracy Level (NVT1 and NVT2) (http://www.rgz.gov.rs/)
5 GRAVIMETRIC REFERENCE
SYSTEM
Gravimetric survey in geodesy is used the 19 century in the Austro - Hungarian te-
for solving problems related to determina- rritory. In a period between two World
tion of the Earth size and shape, as well as Wars, the Military - Geographic Institute
external gravity field. The first gravimetric (VGI) determined the difference between
survey in this area was performed in gravity accelerations of Potsdam and Bel-

grade. Establishment the first class gravimet- Reference system of normal gravity
ric network took place in the period be- field.
tween1952 and 1953. Network consists of
Reference system of gravimetric de-
15 points with a shape of central system with
14 closed triangles and the point Belgrade terminations is specified by real gravity
(airport Zemun) as a base. The second class field of the Earth, as well as each specific
gravimetric network was developed to in- value of absolute gravity acceleration. By
crease density of the first class network. realization of UNIGRACE project, meas-
Network had a shape of closed polygon with uring the absolute values of gravity accel-
node points. In the period between 1964 and eration was performed in many European
1967, the Federal Geodetic Bureau (FGB) countries in the period between 1996 and
performed forming and survey in the Basic 2000. Reference system of gravimetric
gravimetric Network. Network included the determinations is realized through the na-
point Belgrade and base Belgrade – Skopje. tional gravimetric reference frame, which
Along with realization the first and second represents a group of materialized points
class gravimetric networks, a detailed grav- and values of absolute gravity acceleration
imetric survey was also in progress, so that related to the specific epoch. Measure-
today there are surveying data from the peri- ments of absolute gravity acceleration
od between 1952 and 1980 with more than values were performed between 10 and 26
80,000 gravimetric points. Point layout is October 2007. Geographic locations of
irregular and goes from two points per km2 three measured points were monasteries:
in Vojvodina to one point at 3 km2 in the Grgeteg at Fruska Gora (AG1), Gradac
South and West Serbia. Determinations of near Raska (AG2) and Sveta Bogorodica
relative gravity accelerations were per- in the Sicevac Canyon (AG3). Serbian
formed with high quality and according to
gravimetric reference frame is present by
the world standards at that time (1950-
the Basic Gravimetric Network, harmo-
1970), while further increases of network
nized with the International Gravity
density enabled local geophysical explora-
tions. Such situation in a matter of conflict Standardization Network 1971 (IGSN71).
with the existing global standards, as well as The basic gravimetric network consists
lack of organized regional and local gravi- of 60 closed polygons, while total number
metric survey, makes their use difficult for of connections is Δg=137 (Figure 5). The
the scientific and technical purposes. Gravi- basic gravimetric network includes 78
metric reference system enables a gravimet- points:
ric determination of absolute and relative 3 given points with values of abso-
gravity acceleration and calculation of grav- lute gravity acceleration;
imetric parameters. Gravimetric reference 37 points of the Serbian Reference
system is defined by the following reference Network (SREF);
systems: 37 fundamental match marks of
Reference system of gravimetric de- NVT2;
terminations; 1 point (GT251).

Figure 6 The basic gravimetric network
(http://www.rgz.gov.rs/)
Basic gravimetric network is connect- the approach in gravimetric works, which

ed to the given points through six connec- match the standards of the EU countries, it
tion points. can be concluded that the gravimetric
Sum of 2,317 new points with appro- works in Serbia are harmonized with the
ximate 5 km spacing of regional survey is applied approach in Europe. For gravimet-
planned on the territory of the whole Ser- ric reference system and its realization,
bian. Survey is also performed at 838 with null and basic gravimetric network
points of national reference network and and gravimetric survey, it can be said that
42 fundamental match marks, which it will achieve the level of networks in
makes total of 3,196 points. Considering other European countries in a few years.

Figure 7 The Serbian quasi-geoid model 2011
6 CONCLUSION
The existing national reference system Improved Reference Frame Maintena-
in Serbia is based on the non – geocentric nce, GPS solutions, 8, 4, 2004, pp. 200-
Bessel ellipsoid and Gauss – Kruger pro- 209;
jection of meridian zones. Considering the [2] EUREF, The New European Reference
achievements both in geodetic methodo- Datum and Its Relationship to WGS 84.
logy and surveying technology, it is obvi- FIG XX. Congress, Melbourne, 1994;
ous that the existing Serbian reference [3] Bylaw on Application of GPS
system does not match actual demands on Technology in Real Estate Survey,
accuracy and reliability, whether by defi- NGB, 2002 (in Serbian);
nition or realization. As for the EU coun- [4] Official Gazette of Serbia (2012), Regu-
tries, most of them performed the translation for the Basic Geodetic Works,
formation to the new reference system in Belgrade, 19/12, 2012 (in Serbian);
past ten years. Adopted transformation [5] Official Gazette of Serbia (2010), Law
model should enable connection of our on Amendments and Supplements of
national reference system with the Euro- the Law of State Survey and Cadastre,
pean reference system, and more im- Belgrade, 18/10, 2010 (in Serbian);
portant, it would provide a solid base for [6] Official Gazette of Serbia (2009).
solving problems in national survey, real Law of State Survey and Cadastre,
estate cadastre, engineering and technical Belgrade, 72/09, 2009 (in Serbian).
operations and GIS applications. 7 Spatial Reference System, N. Vušović,
I. Svrkota, Z. Vaduvesković, Mining
REFERENCES Engineering, 3/2012, pp. 157-170
[1] A. Kenyeres, C. Bruyninx: Monitoring

of the EPN Coordinate Time Series for

UDK: 519.248:622.33(045)=861 doi:10.5937/rudrad1301073U
Daniela Urošević*, Ivana Jovanović*, Zoran Bartulović**
STATISTIČKA OBRADA REZULTATA

MEĐULABORATORIJSKOG ISPITIVANJA
GRANULOMETRIJSKOG SASTAVA
KAMENOG UGLJA RUDNIKA AVRAMICA***
Izvod
U radu su prikazani rezultati međulaboratorijskog ispitivanja granulometrijskog sastava

kamenog uglja iz Rudnika Avramica. Ispitivanja su izvršena na reprezentativnim uzorcima uglja.
Rezultati su obrađeni na dva načina i to: numeričkom metodom – Cochran-ov test preciznosti i
grafičkom interpretacijom – Računanje z vrednosti u skladu sa standardom SRPS ISO 5725-2 [1].
Izračunate su: varijansa ponovljivosti Sr2; međulaboratorijska varijansa SL2 i varijansa
obnovljivosti SR2.Uzorci su metodom deljenja dostavljeni svim laboratorijama učesnicama.
Ključne reči: statistička obrada rezultata, kameni ugalj, granulometrijski sastav
UVOD
U ovim ispitivanjima učestvovale su ispitivanja, razmatrani su rezultati dobijeni

tri akreditovane laboratorije. Međulabo- prosejavanjem uzoraka na serijama sita koje
ratorijsko ispitivanje granulometrijskog poseduje svaka od laboratorija, a u skladu sa
sastava kamenog uglja rudnika Avramica, standardom.
vršeno je u skladu sa standardom SRPS Takođe su procenjene i varijanse
B.H8.372:1976 [3]. ponovljivosti i obnovljivosti.
Za svaku laboratoriju pripremljena su Ciljevi sprovođenja ovakvih ispiti-
po tri reprezentativna uzorka uglja, u vanja, su između ostalog i :
količini koju propisuje standard SRPS - Provera celokupnog rada laboratorije;
B.H8.372:1976. Uzorci su na adekvatan - Provera zaposlenih u laboratoriji pri
način spakovani i isporučeni u ostale tri pojedinačnom ispitivanju;
laboratorije [4,5].
Radi davanja uporedne analize ostva- Uspostavljanje efikasnosti metode ispiti-
renih rezultata, u obračunu osnovnih i vanja, sa ciljem davanja tačnosti izlaznih
neophodnih parametara međulaboratorijskih rezultata korisnicima usluga laboratorija [6].
*
Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor, Zeleni bulevar 35, Bor, e-mail: daniela.urosevic@irmbor.co.rs
**
Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Franše d'Eperea 86, Beograd
***
Ovaj rad je proistekao kao rezultat Projekta br. 34006: Mehanohemijski tretman nedovoljno
kvalitetnih mineralnih sirovina, i Projekta br 33023: Razvoj tehnologija flotacijske prerade ruda
bakra i plemenitih metala radi postizanja boljih tehnoloških rezultata koje finansira Ministarstvo
prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.

PRIKAZ REZULTATA
MEĐULABORATORIJSKOG
ISPITIVANJA
Tabela 1. Rezultati ispitivanja granulometrijskog sastava uglja
Oznaka
1 2 3
lab.
Oznaka Prva Druga Treća Prva Druga Treća Prva Druga Treća
uzorka proba proba proba proba proba proba proba proba proba
Sita
Prolaz kroz sito D (%)
(mm)
0,063 8,43 7,83 7,46 8,91 7,29 6,89 7,30 7,38 7,42
0,090 11,93 11,97 11,53 12,18 9,82 9,55 9,75 9,82 9,91
0,125 15,73 15,76 15,13 16,55 13,41 13,76 12,91 13,21 12,46
0,250 24,95 25,04 24,57 26,39 22,35 22,91 23,94 21,97 24,36
0,500 37,98 38,21 37,51 39,98 35,12 34,66 37,69 34,75 32,53
0,710 46,41 46,77 46,07 48,53 44,57 43,09 47,03 43,74 41,12
1 54,80 55,38 54,60 58,14 54,08 51,15 56,62 53,38 55,30
2 81,48 81,69 81,43 82,58 80,05 78,01 82,45 79,11 79,42
3,15 99,82 99,79 99,77 99,52 99,45 99,30 99,64 98,72 98,96
4 100 100 100 100 100 100 100 100 100
U tabelama 1-3 redom su prikazani Na slici 1, grafički su prikazane srednje

rezultati ispitivanja granulometrijskog vrednosti granulometrijskog sastava,
sastava uglja, srednje vrednosti ćelija i određene iz rezultata triju prosejavanja, za
standardne devijacije - mere rasipanja ćelija. svaku od tri ispitne laboratorije.
Tabela 2. Srednje vrednosti ćelija
Oznaka lab, i 1 2 3 Suma srednjih vrednosti

Srednje vrednosti
Sita (mm), j
0,063 7,91 7,70 7,37 7,660

0,090 11,81 10,52 9,83 10,720
0,125 15,54 14,57 12,86 14,323
0,250 24,85 23,88 23,42 24,050
0,500 37,90 36,59 34,99 36,493
0,710 46,42 45,40 43,96 45,260
1 54,93 54,46 55,10 54,830
2 81,53 80,21 80,33 80,690
3,15 99,79 99,42 99,11 99,440
i-oznaka lab.(1-3)
j-oznaka mreže sita(1-9)

Sl. 1. Srednje vrednosti granulometrijskog sastava
Tabela 3. Standardne devijacije - mere rasipanja ćelija

Oznaka
lab. 1 2 3 Suma
i kvadrata
standardnih
Srednje devijacija
Sij
vrednosti
Sita (mm) 2 2 2
Si1 Si1 Si2 Si2 Si3 Si3 Σ Sij2
j
0,063 0,489 0,239 1,070 1,145 0,061 0,004 1,388
0,090 0,243 0,059 1,447 2,094 0,080 0,006 2,159
0,125 0,355 0,126 1,721 2,962 0,377 0,142 3,230
0,250 0,249 0,062 2,189 4,792 1,276 1,628 6,482
0,500 0,357 0,127 2,948 8,691 2,588 6,698 15,516
0,710 0,350 0,122 2,813 7,913 2,961 8,767 16,802
1 0,405 0,164 3,510 12,320 1,629 2,654 15,138
2 0,138 0,019 2,289 5,240 1,845 3,404 8,663
3,15 0,025 0,000625≈0,001 0,112 0,012 0,477 0,227 0,24
Napomena: Standardna devijacija treba da se izrazi jednom cifrom više, u odnosu na date rezultate u
tabelama 1 i 2, te je u skladu sa tom konstatacijom izvršeno i zaokruživanje na tri
decimale prikazanih rezultata u tabeli 3, (tačka 7.2.10 -SRPS ISO 5725-2).

REZULTATI COCHRANOVOG
TESTA
Tabela 4. Rezultati Cochranovog testa
Ispitna Kritične
Sita C vrednosti
Lab. vrednost Komentar Ocena
(mm) vrednost
Sij2 1% 5%
0,063 2 1,145 0,825 C≤Ctab(5%) Korektan
Usamljena
0,090 2 2,094 0,969** C≥Ctab(1%)
vrednost (outliers)
Zalutala vrednost
0,125 2 2,962 0,917* C(1%)≥C≥(5%)
(stragglers)
0,250 2 4,792 0,739 C≤Ctab(5%) Korektan
0,942 0,871
0,500 2 8,691 0,560 C≤Ctab(5%) Korektan
0,710 3 8,767 0,522 C≤Ctab(5%) Korektan
1 2 12,320 0,814 C≤Ctab(5%) Korektan
2 2 5,240 0,605 C≤Ctab(5%) Korektan
Usamljena
3,15 3 0,227 0,946** C≥Ctab(1%)
vrednost (outliers)
Napomena: Usamljene vrednosti (outliers) nisu uzete u proračun varijansi ponovljivosti i obnovljivosti,
(tačka 7.1.6 -SRPS ISO 5725-1 [2]).
REZULTATI Z-VREDNOSTI
Izračunate z vrednosti prikazane su u tabeli 5, a grafik z vrednosti na slici 1.
Tabela 5. Izračunate z vrednosti
Oznaka lab. i 1 2 3
Sita (mm) j Izračunate z vrednosti
0,063 0,3675 0,0588 -0,4263
0,090 1,0783 -0,1979 -0,8805
0,125 0,7630 0,1548 -0,9172
0,250 0,5442 -0,1156 -0,4286
0,500 0,5963 0,0411 -0,6369
0,710 0,4901 0,0591 -0,5493
1 0,0445 -0,1647 0,1202
2 0,4943 -0,2825 -0,2118
3,15 1,0142 -0,0579 -0,9562

Sl. 1. Grafik z vrednosti
z-vrednost se izražava jednačinom: Tumačenje rezultata:

Rezultati sa:
gde je: - Z < 2 smatraju se korektnim;
- srednja vrednost ćelije (laboratori- - 2 < Z < 3 smatraju se diskutabilnim;
je) na datom nivou - Z > 3 smatraju se nezadovoljava-
- suma srednjih vrednosti laboratori- jućim.
ja na datom nivou (dodeljena vred-
U tabeli 6 prikazane su vrednosti vari-
nost)
- standardna devijacija obnovljivosti jansi.
Tabela 6. Izračunate vrednosti varijansi

Sita (mm) Sr2 Sr SL2 SL SR2 SR
i
0,063 0,4627 0,6802 0,0000 (-0,0793) 0 0,4627 0,6802
0,090 0,0325 0,1803 0,9893 0,9946 1,0218 1,0108
0,125 1,0767 1,0376 1,4675 1,2114 2,5442 1,5950
0,25 2,1607 1,4699 0,0000 (-0,1855) 0 2,1607 1,4699
0,5 5,1720 2,2742 0,3960 0,6293 5,5680 2,3597
0,71 5,6010 2,3666 0,0000 (-0,3360) 0 5,6010 2,3667
1 5,0460 2,2463 0,0000 (-1,5564) 0 5,0460 2,2463
2 2,8877 1,6994 0,0000 (-0,4255) 0 2,8877 1,6993
3,15 0,0065 0,0806 0,1126 0,3355 0,1191 0,3451
Sr 2-Varijansa ponovljivosti
SL2 - Međulaboratorijska varijansa
SR2 - Varijansa obnovljivosti
Napomena: Usled efekta slučajnosti, dobijene negativne vrednosti za SL2 smatraju se jednakim nuli
(tačka 7.4.5.4- SRPS ISO 5725-2).

ZAKLJUČAK LITERATURA
Svrha međulaboratorijskog ispitivanja [1] SRPS ISO 5725-2 Accuracy (trueness

sprovedena između navedenih laboratorija, and precision) of measurement
bila je ocena preciznosti ispitne metode i methods and results - Part 2: Basic
ocena sposobnosti ispitnih laboratorija. method for the determination of
Nakon statističke obrade rezultata dvema repeatability and reproducibility of a
statističkim metodama, može se izvesti standard measurement method
sledeći zaključak: Rezultat laboratorije br. 2, [2] SRPS ISO 5725-1 Accuracy (trueness
na situ otvora 0,090 mm, nakon statističke and precision) of measurement
obrade Cochranovim testom može se methods and results - Part 1: General
smatrati usamljenom vrednošću, kao i principles and definitions
laboratorije br. 3 na situ od 3,15 mm. Istim [3] SRPS B.H8.372:1976 – Granulome-
testom konstantovana je vrednost koja se trijska analiza uglja
nalazi u intervalu zalutalih zrna na situ od
[4] SRPS 17025 Opšti zahtevi za kompe-
0,125 mm u laboratoriji broj 2. Ostali
tentnost laboratorije za ispitivanje i
rezultati ispitnih laboratorija, po osnovu
prosejavanje
Cochranovog kriterijuma kritičnih vrednosti,
smatraju se korektnim (tabela 4). Statistički [5] ISO/IEC Guide 43-1:1997, Proficiency
obrađeni rezultati laboratorije 1 primenom testing by interlaboratory comparisons-
Cochranovog kriterijuma, smatraju se Part 1: Development and operation of
zadovoljavajućim t.j korektnim. proficiency testing shemes
Z-rezultati svih laboratorija (tabela 5, [6] SEMINAR - Obrada rezultata međula-
slika 1), su u zadatim granicama koje boratorijskog ispitivanja, oktobar 2009
propisuje statistička metoda z-vrednosti, što Beograd
dalje ukazuje na osposobljenost labora- [7] Statistička obrada rezultata međulabo-
torija za navedenu standardnu metodu ratorijskog ispitivanja granulome-
određivanja granulometrijskog sastava trijskog sastava peska i šljunka iz
uglja kao i tačnost izlaznih rezultata. zapadnog dela kostolačkog basena,
U obzir treba uzeti i moguće uticajne D. Urošević, M. Vukićević, N. Davi-
faktore - efekte na krajnje rezultate ispiti- dović, Rudarski radovi (Mining
vanja: Engineering) 3/2012, str. 255-260
1. uzorkovanje (homogenost); [8] Fizička karakterizacija pepela i šljake sa
2. priprema uzorka (efekat homoge- deponije u Medoševcu, Lj. Obradović,
nizacije ili izuzimanje dela uzorka); D. Urošević, G. Tomić, Rudarski radovi
3. efekat izvršioca; (Mining Engineering) 1/2010, str.
4. uticaj transporta. 57-62

UDK: 519.248:622.33(045)=20 doi:10.5937/rudrad1301073U
Daniela Urošević*, Ivana Jovanović*, Zoran Bartulović**
STATISTICAL PROCESSING
THE INTERLABORATORY TESTING
RESULTS OF GRAIN-SIZE DISTRIBUTION OF
STONE COAL FROM THE COAL MINE AVRAMICA***
Abstract
This work presents the results of interlaboratory testing the grain-size distribution of stone coal
from the Coal Mine Avramica. Tests were carried out on representative samples of coal. The results
were processed by two ways: numerical method - Cochran's test of accuracy and graphic interpreta-
tion - Calculating the z value in accordance with the Standard SRPS ISO 5725-2 [1]. The followings
were calculated: variance of repeatability variance Sr2; interlaboratory variance SL2 and reproducibil-
ity variance SR2. The samples distributed to all participating laboratories using the method of sharing.
Keywords: statistical processing of the results, stone coal, grain-size distribution
INTRODUCTION
Three accredited laboratories were in- by sieving of samples on series of sieves

volved in these tests. Interlaboratory test- in each laboratory were discussed, and in
ing of grain-size distribution of coal from accordance with the Standard.
the Coal Mine Avramica was carried out The variances of repeatability and re-
in accordance with the Standard SRPS producibility were also estimated.
B.H8.372:1976 [3]. The aims of conducting such tests,
Three representative samples of coal among other things, are the followings:
were prepared for each laboratory, in the - Checking the whole work of
amount stipulated by the Standard SRPS laboratory;
B.H8.372: 1976. The samples were - Checking the employed in laboratory
properly packaged and shipped in three at individual test;
other laboratories [4,5].
In order to give a comparative analysis Establishing the efficiency of test
of the achieved results in calculation the method, with the aim of giving to the
basic and nenecessary parameters of users of laboratory services the accuracy
interlaboratory tests, the results obtained of output results [6].
*
Mining and Metallurgy Institute Bor, Zeleni bulevar 35, Bor, E-mail: daniela.urosevic@irmbor.co.rs
**
Institute for Technology of Nuclear and Other Mineral Raw Materials, Franše d'Eperea 86, Belgrade
***
This work is the result of the Project No. 34006: Mechanochemical Treatment of Insufficient Quality
Mineral Resources, and the Project No. 33023: Development of Technologies for Flotation Proce-
ssing of Copper and Precious Metals Ores in Order to Achieve Better Technological Results, funded
by the Ministry of Education, Science and Technological Development of the Republic of Serbia.

REVIEW OF INTERLABORATORY
TEST RESULTS
Table 1 Test results of grain-size distribution of coal

Lab
designa- 1 2 3
tion
Sample
First Second Third First Second Third First Second Third
designa-
sample sample sample sample sample sample sample sample sample
tion
Sieves
Passage through a sieve D (%)
(mm)
0.063 8.43 7.83 7.46 8.91 7.29 6.89 7.30 7.38 7.42
0.090 11.93 11.97 11.53 12.18 9.82 9.55 9.75 9.82 9.91
0.125 15.73 15.76 15.13 16.55 13.41 13.76 12.91 13.21 12.46
0.250 24.95 25.04 24.57 26.39 22.35 22.91 23.94 21.97 24.36
0.500 37.98 38.21 37.51 39.98 35.12 34.66 37.69 34.75 32.53
0.710 46.41 46.77 46.07 48.53 44.57 43.09 47.03 43.74 41.12
1 54.80 55.38 54.60 58.14 54.08 51.15 56.62 53.38 55.30
2 81.48 81.69 81.43 82.58 80.05 78.01 82.45 79.11 79.42
3.15 99.82 99.79 99.77 99.52 99.45 99.30 99.64 98.72 98.96
4 100 100 100 100 100 100 100 100 100
Tables 1-3 respectively present the re- graphically shows the mean particle size
sults of grain-size distribution of coal, the composition, determined from the results
mean values of cells standard deviation of of three sieving for each of the three tes-
cell-cell dispersion measures. In Figure 1, ting laboratories.
Table 2 Mean values of cells

Lab designation, i 1 2 3 Sum of mean values
Mean values
Sieves (mm), j
0.063 7.91 7.70 7.37 7.660

0.090 11.81 10.52 9.83 10.720
0.125 15.54 14.57 12.86 14.323
0.250 24.85 23.88 23.42 24.050
0.500 37.90 36.59 34.99 36.493
0.710 46.42 45.40 43.96 45.260
1 54.93 54.46 55.10 54.830
2 81.53 80.21 80.33 80.690
3.15 99.79 99.42 99.11 99.440
i-lab designation1-3)
j-designation of sieve mesh(1-9)

100
90
80
70
60
D%
50 Lab.1
40 Lab.2
30 Lab.3
20
10
0
0 1 2 3 4
Otvor sita d (mm)
Figure 1 Mean values of grain-size distribution
Table 3 Standard deviations - measures of cell dispersion

Lab designation Sum of
1 2 3
i squares of
standard
Mean values Sij deviations
Sieves (mm) 2 2 2
Si1 Si1 Si2 Si2 Si3 Si3 Σ Sij2
j
0.063 0.489 0.239 1.070 1.145 0.061 0.004 1.388
0.090 0.243 0.059 1.447 2.094 0.080 0.006 2.159
0.125 0.355 0.126 1.721 2.962 0.377 0.142 3.230
0.250 0.249 0.062 2.189 4.792 1.276 1.628 6.482
0.500 0.357 0.127 2.948 8.691 2.588 6.698 15.516
0.710 0.350 0.122 2.813 7.913 2.961 8.767 16.802
1 0.405 0.164 3.510 12.320 1.629 2.654 15.138
2 0.138 0.019 2.289 5.240 1.845 3.404 8.663
0.000625≈
3.15 0.025 0.112 0.012 0.477 0.227 0.24
0.001
Note: Standard deviation is expressed by one digit more, compared to the results in Tables 1
and; so, in accordance with this statement, made and the rounding to three decimal
places was made of the results shown in Table 3 (item 7.2.10 -SRPS ISO 5725-2)

RESULTS OF THE COCHRAN TEST
Table 4 Results of the Cochran test
Test Critical
Sieves values
Lab value C value Comment Evaluation
(mm)
Sij2 1% 5%
0.063 2 1.145 0.825 C≤Ctab(5%) Correct
0.090 2 2.094 0.969** C≥Ctab(1%) Outliers
0.125 2 2.962 0.917* C(1%)≥C≥(5%) Stragglers
0.250 2 4.792 0.739 C≤Ctab(5%) Correct
0.500 2 8.691 0.560 0.942 0.871 C≤Ctab(5%) Correct
0.710 3 8.767 0.522 C≤Ctab(5%) Correct
1 2 12.320 0.814 C≤Ctab(5%) Correct
2 2 5.240 0.605 C≤Ctab(5%) Correct
3.15 3 0.227 0.946** C≥Ctab(1%) Outliers
Note : Outliers are not taken into calculation of repeatability and reproducibility variances (item
7.1.6 -SRPS ISO 5725-1 [2]).
RESULTS OF Z-VALUE
Calculated z values are shown in Table 5, and graph of z value in Figure 2.
Table 5 Calculated z values

Lab designation
1 2 3
i
Sieves (mm)
Calculated z values
j
0.063 0.3675 0.0588 -0.4263
0.090 1.0783 -0.1979 -0.8805
0.125 0.7630 0.1548 -0.9172
0.250 0.5442 -0.1156 -0.4286
0.500 0.5963 0.0411 -0.6369
0.710 0.4901 0.0591 -0.5493
1 0.0445 -0.1647 0.1202
2 0.4943 -0.2825 -0.2118
3.15 1.0142 -0.0579 -0.9562

Figure 2 Graph of z value
z-value is expressed by equation: - standard deviation of reproducibi-

lity
Where: Interpretation of the results:
– medium value of a cell (laborato- Results with:
ry) at a given level - Z < 2 considered as correct;
– sum of mean values of laboratory - 2 < Z < 3 considered as questionable;
at a given level (assigned value) - Z > 3 considered as unsatisfactory.
Table 6 Calculated values of variances

Sieves (mm)
Sr2 Sr SL2 SL SR2 SR
i
0.063 0.4627 0.6802 0.0000(-0.0793) 0 0.4627 0.6802
0.090 0.0325 0.1803 0.9893 0.9946 1.0218 1.0108
0.125 1.0767 1.0376 1.4675 1.2114 2.5442 1.5950
0.25 2.1607 1.4699 0.0000(-0.1855) 0 2.1607 1.4699
0.5 5.1720 2.2742 0.3960 0.6293 5.5680 2.3597
0.71 5.6010 2.3666 0.0000(-0.3360) 0 5.6010 2.3667
1 5.0460 2.2463 0.0000(-1.5564) 0 5.0460 2.2463
2 2.8877 1.6994 0.0000(-0.4255) 0 2.8877 1.6993
3.15 0.0065 0.0806 0.1126 0.3355 0.1191 0.3451
Sr 2-Repeatibility variance
SL2-Interlaboratory variance
SR2- Reproducibility variance
Due to the effect randomness, the obtained negative values for SL2 are assumed to be zero (item
7.4.5.4- SRPS ISO 5725-2).

CONCLUSION REFERENCES
The purpose of interlaboratory testing, [1] SRPS ISO 5725-2 Accuracy (Trueness
conducted between these laboratories, was and Precision) of Measurement
evaluation the precision of test method Methods and Results - Part 2: Basic
and evaluation the capabilities of testing Method for Determination of Repea-
laboratories. tability and Reproducibility of a
After statistical processing the results Standard Measurement Method;
using two statistical methods, the follow- [2] SRPS ISO 5725-1 Accuracy (Trueness
ing conclusion can be made: The result of and Precision) of Measurement
laboratory No. 2, on a sieve mesh of 0.090 Methods and Results - Part 1: General
mm, after statistical processing by the Principles and Definitions;
Cochran test, can be considered as an iso- [3] SRPS B.H8.372:1976 - Grain-size
lated value, as well as the result of labora- Analysis of Coal (in Serbian);
tory No. 3 on a sieve mesh of 3.15 mm.
[4] SRPS 17025 General Requirements for
The same test has confirmed that the value
the Competence of Laboratory for
is in the range of strayed grains on a sieve
Testing and Screening (in Serbian);
of 0.125 mm in the laboratory No. 2. The
other results of testing laboratories, based [5] ISO/IEC Guide 43-1:1997, Proficiency
on the Cochran criteria of critical values Testing by Interlaboratory Comparisons
are considered to be correct (Table 4). The - Part 1: Development and Operation of
results of laboratory No. 2, statistically Proficiency Testing Schemes;
processed using 1 the Cochran criteria, are [6] SEMINAR - Processing the Results of
considered as satisfactory, i.e. correct. Interlaboratory Testing, October 2009,
The z-results of all laboratories (Table Belgrade (in Serbian).
5, Figure 2), are in the given limits, im- [7] SEMINAR - Obrada rezultata međula-
posed by the statistical method of z-values, boratorijskog ispitivanja, oktobar 2009
which further indicates the competence of Beograd
laboratories for the given standard method [8] Statistical Processing the Results of
of determining the grain-size distribution of Interlaboratory Testing the Graing-
coal and the accuracy of output results. size distribution of Sand and Gravel
Possible influencing factors-effects on from the Western part of the Kostolac
the final results of the test have to be also Basin, D. Urošević, M. Vukićević,
considered: N. Davidović, Mining Engineering
1 sample (homogenezity); 3/2012, pp. 261-266
2 sample preparation (the effect of [9] Physical Characterization of Flyash
homogenization or excluding a part and Slag from Medosevac Dump,
sample); Lj. Obradović, D. Urošević, G. Tomić,
3 effect of executor; Mining Engineering 1/2010, pp. 63-68
4 impact of transport.

UDK: 622.272(045)=861 doi:10.5937/rudrad1301085M
Vitomir Milić*, Igor Svrkota*, Dejan Petrović*
ODREDJIVANJE PARAMETARA METODA OTKOPAVANJA

LABORATORIJSKIM ISPITIVANJIMA NA FIZIČKIM
MODELIMA SLIČNOSTI**
Izvod
Ovaj rad je nastao na osnovu predhodno izvršenih laboratorijskih istraživanja u laboratorijskim

uslovima, na fizičkim modelima sličnosti. On predstavlja sintezu teoretskog objašnjenja i praktičnog
istraživanja. Pojave koje su razmatrane ne mogu se pratiti u stvarnim, jamskim, uslovima već se moraju
ispitivati u laboratoriji. Predložena je nova konstrukcija metode blokovskog zarušavanja kojoj je zbog
specifičnog rasporeda otkopnih blokova dat naziv ”Metoda poluetažnog prinudnog zarušavanja sa
jednostranim bočnim utovarom rude“. Za ovu metodu istraživani su i odredjeni optimalni parametri za
njenu buduću praktičnu primenu.
Ključne reči: podzemna eksploatacija, metode otkopavanja, fizički modeli sličnosti
UVOD
Za otkopavanje siromašnih rudnih što za sobom povlači i veće troškove

ležišta koja zaležu na sve većim dubinama, transporta, izvoza i prerade. To ukazuje da
neminovno se javlja potreba primene viso- se osiromašenje može povećati do odredjene
koproizvodnih metoda otkopavanja. Pove- granice, kada ukupni troškovi dobijanja i
ćanjem kapaciteta smanjuju se troškovi prerade prevazilaze ekonomsku vrednost
eksploatacije i time omogućava ekonomski rude.
isplativo otkopavanje ležišta. Metoda polu- Odredjivanjem optimalnih konstruktiv-
etažnog prinudnog zarušavanja pripada nih parametara metode otkopavanja dobi-
grupi visokoproduktivnih metoda otkopa- jaju se najpovoljnije vrednosti iskori-šćenja
vanja. i osiromašenja rude.
Visoki proizvodni kapaciteti koji se
mogu ostvariti ovom metodom uslovljeni su MODELSKO ISPITIVANJE
prvenstveno mogućnošću potpune mehani- PARAMETARA METODA
zovanosti svih proizvodnih procesa eksploa- OTKOPAVANJA
tacije. Osnovni nedostatak metoda iz ove
grupe predstavlja nemogućnost potpunog Modelska ispitivanja predstavljaju
istakanja rude, što je u direktnoj vezi sa jednu od neophodnih etapa pri naučnom
osiromašenjem rude. Veće iskorišćenje rude prilaženju rešavanja različitih problema.
postiže se pri njenom većem osiromašenju Na osnovu modelskih ispitivanja mogu se
*
Univerzitet u Beogradu, Tehnički fakultet u Boru
**
Ovaj rad je deo istraživanja na projektu br. TR33038 “Usavršavanje tehnologija eksploa-
tacije i prerade rude bakra sa monitoringom životne i radne sredine u RTB Bor Grupa”, koji
finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.

proveriti rešenja dobivena analitičkim pu- Uslov sličnosti moguće je postići samo
tem. Istovremeno modelske metode omo- ako se svi parametri, koji karakterišu sistem,
gućuju da se prate izvesni procesi za koje mogu dobiti množenjem parametara modela
bi u slučaju ispitivanja na terenu trebalo nekim konstantnim množiteljem (razme-
mnogo vremena i sredstava, a da se pri rom).
tome ne izgubi u kvalitetu. U slučaju linearne sličnosti razmera se
Izučavanje zakonitosti istakanja rude javlja kao konstanta koja je obično odre-
zahteva razradu osnovne teorije toga djena eksperimentalno ili proračunom.
procesa i praktične podloge u cilju sni- Najjednostavniji primer je geometrijska
ženja gubitaka i osiromašenja rude. sličnost dva ili više objekata gde se odnos
Primena metoda otkopavanja kod kojih izmedju odgovarajućih razmera, koje odre-
se minirana ruda mora predhodno propustiti djuju geometrijsku formu, javlja konsta-
kroz neki ispusni otvor zahteva dobro ntnom veličinom [2]. Geometrijska (linear-
poznavanje teorije istakanja (točenja) na) sličnost podrazumeva, pre svega, izradu
miniranog materijala. Modelska ispitivanja svih delova modela u usvojenoj geometrij-
su u ovim istraživanjima od neprocenjive skoj razmeri. To znači da su odnosi linearnih
važnosti s obzirom da u jamskim uslovima dimenzija modela i dimenzija u prirodi
ne postoji mogućnost posmatranja promena konstantni (npr. dimenzije bloka miniranja u
u rudi koja se istače. Oslanjanje na dobijene modelu i dimenzije bloka miniranja u prirodi
rezultate i njihovu primenu u praksi zahteva nalaze se u istom odnosu).
vrlo precizan i strpljiv rad uz obavezno Geometrijska sličnost podrazumeva i
poštovanje odredjenih zakonitosti. Znači, umanjenje krupnoće materijala kojim se
pri modelskim ispitivanjima moraju se vrši eksperiment. Umanjenjem krupnoće
poštovati odredjeni principi koji su zasno- materijala vrlo često se menjaju i njegove
vani na sličnosti koja mora postojati fizičko - mehaničke karakteristike.
izmedju pojava u modelima i onih koje se Specijalnim eksperimentom ustanov-
dešavaju u prirodi. ljeno je:
Ruski akademik L. I. Sedov daje Najmanje dopuštene geometrijske dime-
definiciju modeliranja na sledeći način: nzije pri modeliranju treba da budu i takve
Modeliranje je zamena izučavanja pojava u da se sačuva postojanje fizičko - mehaničkih
prirodi koje nas interesuju, izučavanjem svojstava sipućeg materijala [3].
analogne pojave na modelu manje ili veće f
n n
razmere, obično u specijalnim laborato- ndop  (1)
rijskim uslovima. Osnovni smisao modeli- Cn
ranja sastoji se u tome da se rezultatima gde su:
ogleda, koji su dobijeni na modelima, mogu
n - glavno tangencijalno naprezanje čes-
dati neophodni odgovori o karakteru efekata tica,
i o različitim veličinama, vezanim sa poja-
n glavno normalno naprezanje,
-
vom u prirodnim uslovima [1]. Za dve
pojave može se reći da su slične ako po f - koeficijent unutrašnjeg trenja,
zadanim karakteristikama jedne može se Cn - sile adhezije.
odrediti karakteristika druge pojave preko Ako se za prihvaćene geometrijske
razmere sličnosti. dimenzije modela fizičke osobine sredine
Pri modelskim ispitivanjima moraju se (materijala koji se toči) ne menjaju i
poštovati odredjeni principi. Oni se zasni- omogućuju slobodno isticanje materijala,
vaju na sličnosti koja mora postojati karakterističnog za prirodne uslove, onda
izmedju pojava u modelima i onih koje se je proces modeliranja fizički sličan prirod-
dešavaju u prirodi. nom [3].

Modeliranje mehaničkih kretanja bazira Koeficijent sličnosti vremena (Rt) se
se na kinematskoj sličnosti, koja odredjuje obično zadaje u polaznim predpostavkama
sličnost mehaničkih kretanja. Položaj obje- ili se odredjuje eksperimentalno.
kata ispitivanja odredjuje se koordinatama Po analogiji može se napisati:
njegovih tačaka u funkciji od vremena ili
zakonom kretanja. U slučaju kinematske Vy ip Vz ip Rl
Rv (5)
sličnosti, odnos koordinata bilo kojih analo- Vy Vz Rt
im im
gnih tačaka prirode i modela, za odgovara-
juće momente vremena, javlja se konstan- Razmeru ubrzanja takodje je moguće
tnim. izraziti kroz polazne koeficijente sličnosti:
X ip (tp ) Yip (tp ) Z ip (tp ) dVip
Rl
X im (tm ) Yim (tm ) Z im (tm ) aip (t p ) dt p Rv Rl
Ra
(2) aim (t m ) dVim Rt Rt2
dt m
gde su:
(6)
Xip (tp), Yip (tp) i Zip (tp) - koordinate i -
te tačke u prirodi u funkciji od U opštem slučaju kinematička sličnost
vremena, biće ispunjena ako je brzina kretanja
Xim(tm), Yim(tm), Zim(tm) - koordinate komada ugradjenih u modelu proporcio-
analogne tačke modela u funkciji od nalna brzini kretanja rude u prirodi. Brzina
vremena, kretanja čestica pri istakanju u kinematskim
tp, tm - skala vremena za prirodu i model, modelima je n puta manja nego u prirodi
Rl - koeficijent sličnosti dužine (razmera (gde je n - razmera modeliranja) [3].
dužine). Medjutim, pri kinematičkoj sličnosti ne
Kinematska sličnost omogućuje odre- može se ništa reći o silama u elementima
djivanje (ovih) karakteristika kretanja u sistema. Da bi ispitivali karakteristike sile i
prirodi (brzine, ubrzanja) prema rezulta- energije procesa na modelima i primenili
tima ispitivanja na modelu. Veličina brzine rezultate ispitivanja u prirodi, prema
odredjuje se iz odnosa: uslovima kinematičke sličnosti, neophodno
je obezbediti materijalnu sličnost tačaka
dX ip
Vx sistema [1]:
ip dt p
(3) mip
Vx dX im
im
dt m Rm const (7)
mim
Ako se označi odnos tp/tm = Rt, a imajući
u vidu izraz (2), izraz (3) dobija novi oblik: gde su:
mip - masa i-te tačke u prirodi,
Vx ip Rl mim - masa analogne tačke na modelu,
Rv (4)
Vx im Rt Rm - koeficijent sličnosti mase (razmera
mase).
gde su:
Rt - koeficijent sličnosti vremena (raz- U slučaju dinamičke sličnosti veza
mera vremena). izmedju sile i rada u prirodi i na modelu
Rv - koeficijent sličnosti brzine (razmera izražava se kroz koeficijent sličnosti
brzine). dužine, mase i vremena:

Fip mip aip Np Nm
K (10)
Fim mim aim lp p lm m
(8)
Rm Rl gde su:
Rm Ra Rf
Rt2 Np - specifična sila u prirodi,
Nm- specifična sila na modelu,
Aip Fip Lip
p - zapreminska masa u prirodi,
Aim Fim Lim m - zapreminska masa na modelu,
(9)
Rm Rl2 lp - dimenzije u prirodi,
R f Rl Ra lm - dimenzije na modelu i
Rt2
K - neimenovani broj na osnovu koga
gde su: se odredjuje kriterijum sličnosti.
Fip - veličina sile koja deluje na i-tu Da bi mehanički procesi, koji su izaz-
tačku u prirodi, vani unutrašnjim naprezanjima i težinom
Fim - veličina sile koja deluje na i-tu materijala, u prirodi bili slični odgovaraju-
tačku modela, ćim procesima na modelu, neophodno je da
Rf - koeficijent sličnosti sile (razmera kriterijum sličnosti (K) - odredjen na osnovu
sile), podataka dobijenih sa terena i podataka
Aip - rad izvršen pri pomeranju i-te tačke dobijenih sa modela, medjusobno bude
u prirodi, jednak. Ukoliko je ovaj kriterijum zadovo-
Aim - rad izvršen pri pomeranju analogne ljen tada su i uslovi sličnosti ispunjeni.
tačke modela, Kako predhodni obazac predstavlja
Ra - koeficijent sličnosti rada (razmera osnovni obrazac mehaničke sličnosti kod
rada). modeliranja mehaničkih procesa u stenskoj
masi, to radi jednostavnijeg (praktičnijeg)
Sveukupnost dinamičke i kinematičke
njegovog korišćenja, isti se može napisati u
sličnosti nazivamo mehaničkom sličnošću.
obliku [4]:
Iz ovog razloga, da bi se na modelu
mogli proučiti procesi vezani za pojavu p lp
Np Nm (11)
istakanja rude, deformacije i pritiska, lm
m
neophodno je da budu zadovoljeni osnovni
zahtevi mehaničke sličnosti. Za zadovoljenje Ovaj obrazac predstavlja osnovnu vezu
ovih zahteva potrebno je utvrditi odgova- izmedju objekata u prirodi i fizičkih
rajuće kriterijume. U slučaju modeliranja u modela kod laboratorijskih istraživanja
rudarstvu, od presudnog uticaja na kinematike izvesnih procesa vezanih za
ponašanje stenskog masiva oko podzemne otkopavanje i istraživanja deformaciono -
prostorije su: zapreminska masa i unutrašnje naponskih promena oko podzemne
sile (naponi) u masivu. U saglasnosti sa prostorije.
ovim uslovom utvrdjivanje kriterijuma
sličnosti svodi se na primenu Njutnovog IZRADA MODELA
zakona sličnosti, za slučaj zajedničkog
delovanja težinskih sila i unutrašnjih Istraživanje osnovnih parametara
naprezanja, čiji je uticaj na ponašanje metode poluetažnog zarušavanja izvršeno
stenske mase oko podzemne prostorije i je eksperimentalnim laboratorijskim meto-
najdominantniji. Ova zavisnost u konačnom dama na modelima sličnosti od prirodnog
obliku, može se prikazati obrascem [11]: materijala.

Predložena metoda razradjena je kroz bloka na modelu ima oblik tranšeje, a
varijantu sa normalnom širinom bloka i konstruisano je tako da omogućava
jednostranim bočnim utovarom. promenu osnog rastojanja izmedju utovar-
Pri izboru razmere modeliranja nastojalo nih komora. To je ostvareno na taj način
se da razmera bude što je moguće manja što su napravljeni posebni izmenljivi
kako bi uslovi i rezultati ispitivanja bili što segmenti, koji odgovaraju osnim rastoja-
bliži prirodnim. Za predložene parametre njima izmedju bočnih utovarnih komora
otkopnih blokova i karakteristike rudnog od 8, 10 i 12 m. Za ove vrednosti osnog
ležišta i rude, usvojena je razmera 1:100. rastojanja moćnost pojasa minirane rude
Model je napravljen od providnog iznosi 24, 30 i 36 m. Dimenzije utovarnih
materijala pleksiglasa debljine 8 mm, u komora su 40 x 35 mm (u prirodnim
razmeri 1:100. Ovakvu razmeru uslovila uslovima 4 x 3,5 m). Ispitivanja na
je pre svega visina blokova od 80 m iz modelu vršena su za širinu bloka mini-
kojih se ruda jednovremeno istače. Model ranja od 120, 140 i 160 mm (u prirodnim
ima oblik prizme sa pravougaonom osno- uslovima 12, 14 i 16 m). Promena širine
vom dimenzije 320 x 450 mm i visine bloka miniranja ostvarena je ugradnjom
1100 mm (sl. 1.). Obzirom da je jedan od dodatnih ploča (sa obe strane) od pleksi-
promenljivih parametara osno rastojanje glasa, koje se za model učvršćuju
izmedju bočnih utovarnih komora, dno zavrtnjima.
Sl. 1. Aksonometrijski izgled modela M-1
Da bi se ostvario jasan kontakt izmedju Aksonometrijski izgled modela M-1

rude i jalovine koja je okružuje, izradjen je prikazan je na slici br. 1. Da bi se simulirale
šablon od lima, koji se nakon ugradnje rude i neravnine na stranicama otkopnih blokova,
jalovine u model vadi iz modela ostavljajući odnosno trenje izmedju odminirane rude i
jasan kontakt izmedju rude i jalovine. stranica bokova otkopnih blokova, kao i u

samom dnu otkopnog bloka, na stranicama njeno istakanje u procesu utovara, kada se,
modela (bočnim i čeonim) nalepljeno je u zavisnosti od većeg broja faktora,
brusno platno (šmirgl papir). Konstrukcija uslovljava odgovarajuće iskorišćenje rude
predložene metode poluetažnog prinudnog [5]. Jedan od značajnih faktora istakanja
zarušavanja, može se videti sa čeone strane rude je i njena granulacija koja je
modela. Geometrija metode uradjena je u uslovljena bušačko-minerskim radovima.
obliku okvira takodje od pleksiglasa. Kod sitnije granulacije minirane rude dolazi
Ovako izradjen model (za maksimalne do formiranja elipsoida istakanja sa manjom
parametre koji će se tokom istraživanja malom poluosom, odnosno većim ekscentri-
menjati) omogućavaju promenu svih kons- citetom [6]. Sa povećanjem učešća krupnijih
truktivnih parametra metode otkopavanja klasa krupnoće povećava se širina elipsoida
(širinu bloka miniranja B, osno rastojanje istakanja, a karakteristika elipsoida istakanja
izmedju bočnih utovarnih komora l, odnosno njegov ekscentricitet se smanjuje.
moćnost pojasa minirane rude m1, visinu Na bazi parametara bušenja i miniranja
bloka iz koga se ruda istače H). Visina bloka može se izvršiti prognoza granulacije
iznosi 80 m. Ona odgovara visini jednog minirane rude. U osnovi matematičkih
horizonta (etaže) i njena vrednost tokom modela za prognozu granulacije odminirane
istraživanja i promene ostalih parametara stenske mase su zakoni drobljenja koji
zadržana je kao konstantna veličina. predstavljaju zavisnost krupnoće od energije
eksploziva uz dalje empirijsko odredjivanje i
PRIPREMA RUDE I JALOVINE uvodjenje korekcija za najznačajnije faktore
drobljenja.
Za ova istraživanja korišćena je ruda iz Na osnovu polaznih podataka, a prime-
rudnog tela Borska Reka . Uzorak rude nom prognoze po Mironovu [7] dobijaju se
pripremljen je od kompozita rude od vrednosti srednjeg prečnika komada
uzoraka jezgara bušotina na dubinskom minirane rude u granicama 0,308 - 0,426 m.
istražnom bušenju i od rude dobijene sa Dobijene vrednosti srednjeg prečnika
radilišta rudarsko - istražnih radova na koti - predstavljaju važan parametar na osnovu
koga će se izvršiti priprema rude i odrediti
155 m u rudnom telu Borska Reka . Ovako
učešće pojedinih klasa krupnoće.
pripremljen uzorak rude sa zadovolja-
Veliki je značaj pravilne procene sre-
vajućom tačnošću može da predstavlja
dnjeg prečnika minirane rude. Granulo-
reprezentativni uzorak ležišta.
metrijski sastav u najvećoj meri odredjuje
Granulometrijski sastav rude odredjen je
oblik figure istakanja [8]. Dobro poznavanje
na osnovu elemenata pukotinskog sistema u
efekata bušačko-minerskih radova je važno
ležištu i stečenih iskustava na otkopavanju
kao osnova za primenu metoda kod kojih se
rude u borskoj jami. Takodje, na osnovu
ruda propušta kroz neki ispusni otvor. Od
razradjenih faza tehnološkog procesa dobija-
karakterisitke elipsoida istakanja (njegovog
nja rude uradjena je prognoza srednjeg
ekscentriciteta) zavisi količina dobijene,
prečnika minirane rude.
odnosno izgubljene rude, kao i količina
elipsoidom zahvaćene jalovine [9].
PROGNOZA GRANULACIJE Pripremljena količina rude i jalovine
MINI-RANE RUDE I IZBOR na osnovu dimenzija modela iznosi: Qr =
GRANULO-METRIJSKOG 75,00 kg; Qj = 150,00 kg. Srednji prečnik
SASTAVA RUDE I JALOVINE komada može se sračunati po formuli:
Pri primeni metoda otkopavanja sa d i Pi

zarušavanjem rude, značajnu ulogu ima d sr mm (12)
100

gde su: prevremeni silazak jalovine u ispusne
d1 d2 otvore.
di , mm - srednji prečnik Racionalno izvodjenje laboratorijskih
2
uske klase krupnoće, ispitivanja zahteva odredjivanje potrebnog
broja ogleda. Da bi našli empirijske formule
Pi - procentualno učešće pojedinih klasa
neke nezavisno promenljive veličine Ui od
krupnoće.
više n nezavisno promenljivih veličina Xi
Srednji prečnik komada za rudu iznosi: ako svaka od njih može da ima p vrednosti,
ili varijanti, potrebno je izvršiti pn različitih
d i Pi opažanja ogleda. Ako je pri tome potrebno i
d sr 0.385 m više puta ponoviti opažanje, ogled, na
100
primer q puta onda će ukupan broj N
Srednji prečnik komada za jalovinu: opažanja biti [20]:
d i Pi N q pn (13)
d sr 0.581 m
100
gde su:
Da bi se dobila željena granulacija mora N - potreban broj ogleda,
se najpre obezbediti dovoljna količina rude i p - vrednosti koje ima nezavisno pro-
jalovine za svaku klasu krupnoće. Količina menljiva veličina,
rude je odredjena za maksimalnu moćnost n - nezavisno promenljive veličine (vari-
minirane rude, a količina jalovine za jabile)
minimalnu moćnost minirane rude. Njihov q - broj ponavljanja ogleda.
zbir je veći od zapremine modela. Priprem-
ljene količine potrebnih klasa krupnoće rude U konkretnom slučaju je usvojeno da se
sipaju se na gomilu i metodom prstena i eksperimenti izvedu sa dve promenljive
kupe vrši se njihovo mešanje. Da bi se dobio veličine (varijabile), od kojih svaka ima tri
ravnomerni raspored svih klasa krupnoće nivoa vrednosti, pa je puni plan faktorijelnog
mešanje se ponavlja tri puta. Ovakav eksperimenta: 3 x 32 = 27. Obzirom da broj
postupak mešanja primenjuje se i za ogleda u eksperimentalnom planu nije
jalovinu. Pripremom rude dobijena je ruda veliki, a zbog pouzdanosti dobijenih rezul-
sa srednjim prečnikom dsr = 385 mm i tata usvojen je potpuni plan eksperimenata.
jalovina sa dsr = 581 mm. Na ovaj način
dobijeni uzorak rude i jalovine spreman ja za STALNI I PROMENLJIVI
ugradnju u model. PARAMETRI PRI ISPITIVANJU
U toku izvodjenja ogleda operiše se sa

IZVODJENJE OGLEDA sledećim usvojenim parametrima i veliči-
nama:
Istakanje rude iz utovarnih komora vrši dimenzije podetažnih hodnika,
se lopaticama koje simuliraju utovarne dimenzije hodnika za bušenje,
kašike utovarno-transportnih mašina, njihovo medjusobno rastojanje,
napravljene takodje u usvojenoj razmeri dimenzije utovarnih komora,
1:100. Utovar lopaticom vrši se naizmenično
visina poluetaže (podetaže),
iz svakog hodnika u jednakim dozama.
granulometrijski sastav rude i jalo-
Ovako naizmeničan način utovara
vine,
omogućava da krovinski kontakt izmedju
minirane rude i obrušene jalovine ostane zapreminska masa rude i jalovine sa
horizontalan. Na taj način sprečava se odgovarajućim faktorom rastresitosti,

nagibni ugao ravni miniranja , Ukupno iskorišćenje dobija se iz odno-
ugao krajnjih bušotina . sa čiste rude Qčr i to kumulativno, prema
ugradjenoj količini rude Qr u modelu.
Promenljive veličine su:
Osiromašenje za svaku dozu
Moćnost pojasa minirane rude, koja predstavlja odnos količine jalovine Qj za
uslovljava broj utovarnih komora, svaku dozu posebno, prema ukupnoj
odnosno njihovo medjusobno rasto- količini rovne rude Qrm, za tu dozu tj.
janje (m1 = n W Kr)
Širina bloka miniranja (B). Qj
Or 100 , % (15)
Na osnovu izučavanja zakonitosti Qrm
istakanja rude na modelu i na osnovu Ukupno osiromašenje dobija se iz
preliminarnih istraživanja parametra odnosa količina jalovine Qj kumulativno,
razmatrane metode uzete su tri vrednosti prema količini rudne mase Qrm kumu-
širine bloka miniranja: B = 12, 14, 16 m. lativno za tu dozu.
Osna rastojanja izmedju bočnih utovarnih
komora iznose: l = 8, 10, 12 m. INTERPRETACIJA I ANALIZA
Izmenom promenljivih veličina moguće DOBIJENIH REZULTATA
je utvrditi pri kojim se parametrima postiže
najveće iskorišćenje i zadovoljavajuće Na osnovu izmerenih količina čiste
osiromašenje rude. rude i jalovine pri istakanju (u dozama
istakanja), za svaki ogled, izračunate su
ISTAKANJE RUDE vrednosti iskorišćenja i osiromašenja rude
u dozi i ukupno. Sračunate vrednosti su
Pri interpretaciji rezultata formirani su predstavljene grafički i dobijene su
tabelarni i grafički prikazi. U svakoj funkcionalne zavisnosti.
tabeli, za svaki izvedeni ogled, prikazan je Na modelu M-1 u prvoj seriji ogleda
bilans jednog ogleda iz kojeg se vidi, po uradjeno je 27 ogleda. Tri puta su širina
dozama istakanja, količina istočene rudne bloka miniranja (B = 12, 14, 16 m) i osno
mase (rovne rude) Qrm , čiste rude Qčr , i rastojanje izmedju bočnih utovarnih
jalovine Qj u kg. Takodje, u tabeli je data i komora (l = 8, 10, 12 m) menjale svoju
njihova kumulativna vrednost, kao i vrednost. Za svaki izabrani par ovih
iskorišćenje rude Ir (%) i osiromašenje parametara ogled je ponavljan po tri puta.
rude Or (%) u dozi i ukupno [11]. Najpovoljniji rezultati dobijaju se za
Na osnovu dobijene čiste rude Qčr (kg) iz širinu bloka B = 12 m i osno rastojanje
svake doze deljenjem sa količinom ugra- između utovarnih komora l = 12 m. Pri
djene rude Qr (kg) u modelu, za taj ogled ovim vrednostima parametara dobija se
dobija se iskorišćenje za svaku dozu tj. količina čiste rude od preko 22 %. Za
ukupno iskoriščenje od 89,94 % dobija se
Qčr osiromašenje od 10,68 % [11].
Ir 100 , % (14)
Qr

GRAFIK ZAVISNOSTI ISKORIŠĆENJA I OSIROMAŠENJA RUDE
100,00
90,00 3
1
OSIROMAŠENJE RUDE, %
80,00
70,00 5
60,00
50,00
40,00
30,00 4 2
20,00 6
10,00
0,00
0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 70,00 80,00 90,00 100,00
ISKORIŠĆENJE RUDE, %
Sl. 2. Uporedni rezultati istakanja rude iz modela M-1 u I seriji (tri utovarne komore)
za odnose parametara H = 80 m, B = 12, 14 i 16 m i l = 12 m
1, 2. B = 12m; l = 12m ( 1 u dozi; 2 ukupno)
ZAKLJUČAK
U ovom radu razmatrana je nova Analizom rezultata i uporedjivanjem

konstrukcija metode otkopavanja. Ona se dobijenih vrednosti došlo se do najboljih
može svrstati u grupu blokovskih metoda, a odnosa parametara. Za varijantu metode
poluetažnog prinudnog zarušavanja sa jed-
primenljiva je za masovno otkopavanje rude.
nostranim bočnim utovarom, koja je ispiti-
Zbog specifičnosti konstrukcije metodi je
vana na modelu M - 1, optimalni parametri
dat naziv ”Metoda poluetažnog prinudnog
su:
zarušavanja”. Obaranje rude se vrši u
visina bloka H = 80 m,
blokovima velike visine, manje ili velike
širina otkopnog bloka (širina pojasa
širine i u pojasima velike moćnosti.
miniranja) B = 12 m,
Konstrukcijom metode predvidjena je
osno rastojanje izmedju bočnih uto-
priprema dna bloka sa bočnim utovarnim varnih komora l = 12 m.
komorama, što omogućuje istovremeno
Pri ovim vrednostima parametara dobija
istakanje rude po celoj širini miniranog se najveća količina čiste rude od 22 % i
pojasa. Ovakvom pripremom omogućeno je iskorišćenje rude od 90 % uz minimalno
protočno provetravanje otkopnih blokova. osiromašenje od 10 %.

LITERATURA
[1] V. M. Komir, L. M. Gejman, V. S. [7] I. F. Oksanič, P. S. Mironov.

Kravcov, N. I. Mjačina. Modelirovanije Zakonomernosti droblenija gornyh
razrušajušćego dejstvija vzryva v porod vzryvom i prognozirovanie
gornyh porodah. granulometrčeskogo sostava, Moskva,
[2] I. D. Nasonov. Modelirovanie gornyh ”Nedra” 1982.
procesov. Moskva, ”Nedra” 1978. [8] V. V. Kulikov. Vypusk rudy, Moskva,
[3] P. M. Vol’fson. Podetažnoe obrušenie. ”Nedra” 1980.
Moskva, ”Nedra” 1968. [9] G. M. Malahov, P. V. Bezuh, P.D.
[4] P. Jovanović. Projektovanje i proračun Petrenko, Teorija i praktika vypuska
podgrade horizontalnih podzemnih rydi. Moskva, ”Nedra” 1968.
prostorija. Knjiga 2, Beograd, 1994. [10] M. Miljković, Metodologija eksperi-
[5] V. Milić, Ž. Milićević, R. Pantović. mentalnog uvodjenja metode otkopa-
Prognoza granulacije i njen uticaj na vanja ležišta mineralnih sirovina,
iskorišćenje pri istakanju. XXVI Sigurnost u rudnicima, vol. 10.
oktobarsko savetovanje rudara i Beograd, 1975.
metalurga, D. Milanovac, 1994. [11] V. Milić, Istraživanje osnovnih parame-
[6] V. Milić, Ž. Milićević. Odredjivanje tara novih metoda poluetažnog prinud-
ekscentriciteta elipsoida točenja rude iz nog zarušavanja za otkopavanje dubo-
Borskog ležišta. Glasnik rudarstva i kih delova borskog ležišta. Doktorska
metalurgije, Bor, 1995. disertacija, Bor, 1996.

UDK: 622.272(045)=20 doi:10.5937/rudrad1301085M
Vitomir Milić*, Igor Svrkota*, Dejan Petrović*
DETERMINATION OF MINING METHOD DESIGN

PARAMETERS ON PHYSICAL SIMILARITY MODELS**
Abstract
This paper is based on previous laboratory researches on physical similarity models. It is a

synthesis of theoretical and practical researches. The analyzed parameters could not be discusses
in the real - time underground conditions, but only in laboratory. As the result, the new mining
method is designed, named “Semi – level caving with lateral loading”. Researches included meth-
od design and optimization of method parameters.
Keywords: underground mining, mining methods, physical similarity models
INTRODUCTION MODEL TESTING OF MINE

DESIGN PARAMETERS
High - productive mining methods are
necessary in modern mining, due to a trend Model testing is a necessary step in
of increasing the ore deposit depths and de- scientific approach to solving different
creasing the ore grades. Increase of output problems. Model testing enables evalua-
lowers the excavation costs and enables the tion of the results, obtained by theoretical
economically justified underground mining. researches. Also, model testing enables
Semi - level caving belongs to a group of monitoring of processes which would de-
high - productive mining methods. mand a lot of time and means in case of in
High productivity of this method is ena- situ testing, while the quality of results is
still satisfactory.
bled, primarily, through mechanization of
Analysis of ore drawing process in-
each technological process. The main disad-
cludes the theoretical considerations, fol-
vantage of this group of mining methods is
lowed by practical testing, resulting in
ore drawing, since complete ore recovery optimal values of ore dilution.
causes high ore dilution. Ore dilution in- Application of mining methods, which
creases the haulage costs, hoisting and min- include ore drawing, requires a good un-
eral processing. It means that there is a limit derstanding of ore drawing process. This
in ore dilution, beyond which the mining is where model testing is crucial, since it
costs would exceed ore value. is impossible to monitor the ore drawing
Determination of optimal mine design in the mine during the process. In order to
parameters enables optimal relation be- gain the solid and acceptable results from
tween ore recovery and ore dilution. model testing, it is necessary to follow the
*
University of Belgrade, Technical Faculty in Bor
**
This paper is a part of the research on the project No. TR33038 “Improving the Technology of
Copper Ore Mining and processing with Monitoring of Living and Working environment in RTB
Bor Group”, funded by the Ministry of Education, Science and Technological Development of
the Republic of Serbia

certain procedure and regularities. It f – internal friction ratio,
means that there are principles based on Cn - adhesion.
similarity between natural occurrence and If a geometric scale, used for model di-
its model, which have to be obeyed in mensions, can be also applied to a grain size,
model testing. without changing its properties, than it can
By L. I. Sedov, the Russian author, be concluded that modeling process is phys-
modeling is replacement of studying natu- ically similar to the natural process [3].
ral occurrences by studying analog occur- Modeling of mechanic movements is
rence at a model with certain scale, usual- based on kinematic similarity. Position of
ly in laboratory environment. Basic con-
analyzed objects is determined by coordi-
cept of modeling is to gain the results on
nates of its points, in function of time, or
character and parameters of natural occur-
rence [1]. Two occurrences are considered by kinematic law. In case of kinematic
as similar if by input parameters of first similarity, relation of coordinates between
occurrence it is possible to determine pa- any of analog points in nature and model,
rameters of second occurrences using sim- for corresponding moments of time, is
ilarity scale. constant:
Model testing needs to follow the cer- X ip (tp ) Yip (tp ) Z ip (tp )
tain principles. Principles are based on    Rl
similarity in natural occurrences and mod- X im (tm ) Yim (tm ) Z im (tm )
els. Principle of similarity is fulfilled only (2)
if each parameter, that describes the sys-
where:
tem, can be gained by multiplication with
Xip (tp), Yip (tp) i Zip (tp) – coordinates of
constant multiplier, i.e. with scale.
i – point in nature in a function of
In the case of linear similarity, scale is
time;
usually the constant, gained experimental-
Xim(tm), Yim(tm), Zim(tm) – coordinates
ly or by calculation. Most simple example
of analog point in model in a func-
is geometric similarity of two or more
tion of time;
objects, where relation between scales
tp, tm – time scale for nature and model;
which determine geometric form is con-
Rl – length similarity coefficient (length
stant [2]. Geometric or linear similarity
scale).
means that models are created based on
geometric scale. Geometric (linear) simi- Kinematic similarity enables determi-
larity means that model dimensions are nation of movement parameters (velocity,
created according to scale (for instance, acceleration) in nature based on tests
blasting block dimensions in the mine and made on model. Velocity is determined
in model are in the same scale). through the following relation:
Geometric similarity is also applied to dX ip
a grain size. At the certain grain size, ma- V x ip dt p
 (3)
terial properties are changed. That is why
there is a limit in grain size reduction
V x im dX im
dt m
scale, in order to preserve physical and
mechanical properties of material [3]: If the relation tp/tm=Rt is added, and
considering relation (2), relation (3)
  f  n
ndop  n (1) becomes:
Cn
Vx ip Rl
  Rv (4)
where: V x im Rt
n - main tangential stress of particles,
n – main normal stress,

Where: model is determined through length, mass
Rt – coefficient of similarity for time and time scale:
(time scale) Fip mip  a ip
Rv – coefficient of similarity for velocity  
Fim mim  a im
(velocity scale). (8)
R m  Rl
Time scale (Rt) is usually part of input  Rm  Ra   Rf
presumptions or it is determined experi- Rt2
mentally. Aip Fip  Lip
Using the analogy, the following is:  
Aim Fim  Lim
V y ip V z ip Rl R m  Rl2
(9)
V y im  V z im 
Rt
 Rv (5)  R f  Rl 
Rt2
 Ra
Acceleration scale can also be Where:

calculated using the initial coefficients of Fip - force acting on i – point in nature;
similarity: Fim – force acting on i – point in model;
Rf - force scale;
dVip Aip – work done moving i – point in na-
aip (t p ) dt p Rv Rl ture;
Ra     Aim – work done moving analog point in
aim (t m ) dVim Rt Rt2
dt m model;
(6) Ra – work scale.
Totality of dynamic and kinematic
In general, kinematic similarity will be
similarity is called mechanical similarity.
fulfilled if the velocity of grains included So, for studying the ore drawing, de-
in a model is proportional to velocity of
formations and pressure in models, it is
ore in nature. Velocity of grains during
necessary to match the requirements of
drawing in a model testing is n times mechanical similarity. This means that it
lower than velocity of ore in nature (n is is necessary to determine certain criteria.
modelling scale) [3]. In modeling of mining, most important
However, kinematic similarity does influence factors to stability of under-
not provide force and energy similarity. In ground opening are density and internal
order to enable the analyses of force and forces (stresses) in the ground. Defining
energy on models and apply the results in the similarity criteria is based on the New-
nature, it is necessary to provide the mate- ton law of similarity, for the case of joint
rial similarity of system points [1]: action of gravity and stress, as the most
dominant influence to surrounding rock.
mip Final form of this relation is:
 Rm  const (7)
mim
Np Nm
Where:  K (10)
l p  p l m  m
mip – mass of i – point in nature;
mim – mass of analog point in model;
Where:
Rm – coefficient of similarity for mass
Np – specific force in nature;
(mass scale).
Nm- specific force in model;
In case of dynamic similarity, relation p – density in nature;
between force and work in nature and in m – density in model;

lp – dimensions in nature; dels. Variant of mining method chosen for
lm – dimensions in model; analysis has normal block width and sin-
K – similarity criterion number. gle – sided lateral loading.
In order to provide the similarity be- Criterion for selection of scale was that
tween mechanical processes caused by it should be as low as possible, in order to
stress and gravity in nature and corre- make model testing closer to natural con-
sponding processes in model, similarity ditions. For this type of mine design mod-
criterion K determined based on field data eling and rock and ore properties, selected
has to be equal to similarity criterion scale was 1:100.
gained from model data. In that case con- Model is made of transparent material
ditions of similarity are fulfilled. (Plexiglas), 8 mm thick, in 1:100 scale. Such
Previous formula is the basic formula scale is mainly defined due to block height,
of mechanical similarity in modeling of which is 80 m in the field. Model has a
rock mass mechanical processes, but in shape of prism, with dimensions 320 x 450 x
order to simplify its application it could 1100 mm (Figure 1). Since spacing between
also be used in the following form: loading drifts should be changeable, block
has trenches in its bottom, and it is created in
 p lp a way that enables variation of spacing be-
Np    Nm (11)
 m lm tween loading drifts. This variation was ena-
bled by exchangeable sets, because each of
This formula is a basic relation between
them had different spacing, thus matching
objects in nature and physical models in
requirements for variation between 8 m,
laboratory testing of kinematics in the un-
10 m and 12 m spacing. With variation of
derground mining. It can be also used in
loading drifts spacing, thickness of blasted
research the stress and deformation altera-
ore zone also varies, between 24 m, 30 m
tions around underground objects.
and 36 m. Loading drift is 40 x 35 mm in
model, or 4 x 3.5 m in nature. Blasting zone
CREATION OF MODEL
was 120, 140 and 160 mm wide (12, 14 and
Research of main design parameters 16 m in nature). Variation of model width
for semi – level caving was carried out by was done using additional Plexiglas panels
laboratory experimental methods on mo- on both sides of model.
Figure 1 Model M-1

In order to provide clear contact be- other important factor in ore drawing pro-
tween ore and waste, thin metal sheet is cess is ore grain size distribution, dependent
inserted during model loading. After mod- on drilling and blasting technology. If blast-
el is loaded by ore and waste, metal sheet ed ore has smaller size grains, the drawing
is removed, thus leaving a clear contact ellipsoid has shorter short semi – axis and
between ore and waste. Axonometric lay- higher eccentricity. With the increase of
out of model M-1 is shown in Figure 1. larger grain size share in grain distribution,
In order to simulate rough surfaces on the drawing ellipsoid becomes wider, and its
block walls and block bottom, i.e. friction eccentricity decreases.
between drawing ore and block walls, a Grain size distribution can be predict-
sandpaper was applied to model walls that ed based on drilling and blasting parame-
are in contact with ore. ters. Laws of ore crushing are the base for
Geometric design of method is visible mathematical prediction models for grain
from model face side. Frames representing size distribution. Size distribution of
method design geometry are also made of crushed ore depends on energy of explo-
Plexiglas. sive, while other factors of crushing are
Such designed model enables a variation determined empirically.
of each design parameter through testing Based on the input data for this model,
process: blasting block width (B), spacing using prediction by Mironov [7], the pre-
between lateral loading drifts (l), blasted ore dicted average grain size should be be-
thickness (m1) and block height (H). Block tween 0.308 m and 0.426 m. Value of the
height is 80 m. It matches the height of a average diameter is important parameter,
level, and it was kept as a constant during used as a base for preparation of ore and
the test. share of specific grain sizes.
Correct prediction of average grain di-
PREPARATION OF ORE ameter is very important. Grain size dis-
AND WASTE tribution is most important influence fac-
tor to drawing ellipsoid shape [8]. Good
Ore from the Jama Bor underground knowledge on effects of drilling and blast-
mine, ore body Borska Reka, is used for ing is important for correct application of
model testing. Ore used for model testing mining methods which include ore draw-
is a composite made of ore from core ing process. Parameters of drawing ellip-
drilling and exploration works at K-155m soid have a huge impact do ore recovery
level in the ore body Borska Reka. and ore loss, as well as ore dilution [9].
Grain size distribution is determined For this model, a total of 75 kg of ore
based on elements of fracture system in and 150 kg of waste have been prepared.
the deposit and previous experiences in Average grain diameter can be calculated
the Jama Bor. Also, the average grain size by following formula:
is predicted for this technological process.
d sr 
d i  Pi
, mm (12)
PREDICTION OF GRAIN SIZE 100
DISTRIBUTION FOR BLASTED
ORE AND SELECTION OF GRAIN Where:
SIZE FOR ORE AND WASTE d1  d 2
di  , mm – average diameter
2
For application the caving methods, one of narrow grain size class;
of the key factors is ore drawing, because it
Pi – percentage of specific grain size
is strongly related to ore recovery [5]. An classes.

For ore, the average grain diameter is:
N  q  pn
d
(13)
i  Pi
d sr   0.385 m Where:
100 N – necessary number of tests;
For waste, the average grain diameter is: p – values of independent variable;
n – variables;
d sr 
d i  Pi
 0.581 m q – number of process repetition.
100
For our case, it was determined that
In order to achieve wanted grain size tests would be performed with two varia-
distribution, it is necessary to provide a bles, with each of them having three levels
sufficient quantity of ore and waste for of values, which means that full test plan
each grain size class. will be: 3 x 32 = 27. Since the full test plan
Quantity of ore is determined for max- has reasonable number of tests, this plan is
imum thickness of blasted ore, while considered as suitable in this case.
quantity of waste is determined according
to minimum thickness of blasted ore. It CONSTANT AND VARIABLE
means that sum of ore and waste has high- PARAMETERS
er volume than the model. Prepared ore is
poured on a bunch and then it is mixed, During the testing, following parame-
using the ring or cone mixing method. In ters were considered as constant:
order to gain equal distribution of each  Dimensions of sublevel drifts;
class, mixing is repeated for three times.  Dimensions of drilling drifts;
Same procedure is applied for waste, too.
 Drift spacing;
Ore prepared for model testing has the
average diameter of dsr = 385 mm, while  Dimensions of loading drifts;
waste is dsr = 581 mm. This way ore and  Semi – level (sublevel) height;
waste is ready to be poured into model.  Grain size distribution of ore and
waste;
MODEL TESTING  Density of ore and waste, along
with looseness factor;
Ore drawing from loading drifts is per-  Angle of blasting plane (α);
formed using small shovels, thus simulat-
 Angle of end blastholes (β).
ing LHD loading, also regarding 1:100
scale. Loading is performed in each load- Variable parameters are following:
ing drift successively. Such successive  Thickness of blasted ore zone, re-
loading enables draw control and pre- lated to number of loading drifts
serves horizontal roof contact between ore and their spacing (m1 = n W Kr);
and waste. This is important because such  Blasting block width (B).
draw control prevents premature occur-
rence of waste in loading drifts. Based on properties of a model and
Rational model testing requires determi- preliminary research on method parame-
nation of necessary number of tests. In order ters, blasting block widths are respective-
to establish empiric formula for independent ly: B = 12, 14, 16 m. Spacing between
variable (Ui) from several (n) independent loading drifts is l = 8, 10, 12 m.
variables (Xi), if each of them may have By varying values of variable parame-
number of values (p), it is necessary to per- ters, it is possible to determine optimal
form pn tests. If the process needs to be re- parameters for best ore recovery and satis-
peated for q times, total number of tests is: fying ore dilution.

ORE DRAWING
Qj
Tables and graphs are used for the inter- Or   100 , % (15)
Qrm
pretation of results. Each test has its own
table, with ore drawing dosage, drawn bulk Total dilution is calculated from
ore (Qrm), clean ore (Qcr) and waste (Qj), in cumulative waste and cumulative bulk ore
kilograms. Also, tables provide cumulative for each dosage.
values, ore recovery (Ir, %) and ore dilution
(Or), in a dosage and in total [11]. ANALYSIS OF THE RESULTS
Ore recovery for each dosage is calcu-
lated by dividing of clean ore with total Ore recovery and ore dilution were
ore in model (Qr, kg): calculated based on measured clean ore
and waste that were drawn in each test, for
Qčr
Ir   100 , % (14) a single dosage and in total. Calculated
Qr values are presented in a graph and func-
Total ore recovery is gained as tional relations were established.
division of cumulative clean ore and total Total of 27 tests were performed on M-1
ore in model. model. Block width varied three times
Ore dilution for each dosage is a (B = 12, 14, 16 m), as well as loading drifts
relation between waste in each dosage and spacing (l = 8, 10, 12 m). For each pair of
total of bulk ore for that dosage (Qrm): values, the test was repeated three times.
RELATION BETWEEN ORE RECOVERY AND ORE DILUTION

100,00
90,00 3
1
80,00
70,00 5
ORE DILUTION, %
60,00
50,00
40,00
30,00 4 2
20,00 6
10,00
0,00
0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 70,00 80,00 90,00 100,00
ORE RECOVERY, %
Figure 2 Results of ore drawing from M-1 model in first series of tests (with three loading drifts),
for H = 80 m, B = 12, 14 and 16 m and l = 12 m;
Curves 1, 2: B = 12 m; l = 12 m (curve 1 – in dosage, curve 2 – total);
Curves 3, 4: B = 14 m; l = 12 m (curve 3 – in dosage, curve 4 – total);
Curves 5, 6: B = 16 m; l = 12 m (curve 5 – in dosage, curve 6 – total).

As it is seen from the graph, in first se- [2] I. D. Nasonov, Modelirovanie gornyh
ries, the best results are provided with procesov, Moskva, ”Nedra” 1978 (in
l = 12 m spacing between loading drifts Russian);.
and B = 12 m block width. In this case [3] P. M. Vol’fson, Podetažnoe obrušenie,
share of clean ore is 22%. For total ore re- Moskva, ”Nedra” 1968 (in Russian);
covery of 89.94%, ore dilution is 10.68% [4] P. Jovanović, Design and Support
[11]. Calculation of Horizontal Under-
ground Rooms, Book 2 Belgrade, 1994
CONCLUSION (in Serbian);
[5] V. Milić, Ž. Milićević, R. Pantović,
New mining method was analyzed in Prognosis of Granulation and its
this paper. This method belongs to a group Impact on Recovery in Discharge.
of block methods and it is suitable for XXVI October Conference on Mining
high capacity mining. and Metallurgy, D. Milanovac, 1994
Due to its properties, the method is (in Serbian);
called “Semi - level caving”. Ore is excavat- [6] V. Milić, Ž. Milićević, Determining
ed in blocks width significant height, smaller the Eccentricity of Ellipsoid in the Ore
or larger width and in thick blasting zones. Pouring from the Bor Deposit. Journal
Mine design includes block development of Mining and Metallurgy, Bor, 1995
with lateral loading drifts, thus providing (in Serbian);
simultaneous ore drawing from entire blast-
[7] I. F. Oksanič, P. S. Mironov,
ed zone. Such block development also pro-
Zakonomernosti droblenija gornyh
vides good ventilation and air flow in
porod vzryvom i prognozirovanie
blocks.
granulometrčeskogo sostava. Moskva,
Analyses of the results and comparison ”Nedra” 1982 (in Russian);
of gained values provided optimal mine
[8] V. V. Kulikov, Vypusk rudy, Moskva,
design parameters. Optimal parameters for
”Nedra” 1980 (in Russian);
Semi – level caving with single sided lateral
loading, tested in model M-1, are as follows: [9] G. M. Malahov, P. V. Bezuh, P. D.
Petrenko, Teorija i praktika vypuska
 Block height, H = 80 m;
rydi. Moskva, ”Nedra” 1968 (in
 Block width (blasted zone width),
Russian);
B = 12 m;
[10] M. Miljković, Methodology of Experi-
 Spacing between loading drifts,
mental Introduction the Mining
l = 12 m.
Method of Mineral Deposits, Safety in
For these parameters, share of clean the Mines, Vol. 10. Belgrade, 1975 (in
ore is 22%, ore recovery is 90% with min- Serbian);
imum ore dilution of 10%. [11] V. Milić, Study the Basic Parameters
of Mew Methods of Semi-level Caving
REFERENCES for Excavation of Deep Parts of the
Bor Deposit, Doctoral Dissertation,
[1] V. M. Komir, L. M. Gejman, V. S. Bor, 1996 (in Serbian).
Kravcov, N. I. Mjačina, Modeliro-
vanije razrušajušćego dejstvija vzryva
v gornyh porodah (in Russian);

UDK: 65.015:519.21:330.322(045)=861 doi:10.5937/rudrad1301103S
Cvjetko Stojanović , Ivana Ostojić*
MODEL UPRAVLJANJA INVESTICIONIM

PROJEKTIMA PRIMJENOM METODE
OSTVARENE VRIJEDNOSTI
Izvod
Metoda ostvarene vrijednosti (engl. Earned Value Method) je noviji alat projektnog
menadžmenta, koji koristi informacije o troškovima, vremenskom rasporedu i radnom učinku kako bi
se utvrdio trenutni status projekta. Ona omogućava menadžeru da predvidi konačan ishod projekta
na osnovu aktuelnih poznatih pojedinačnih vrijednosti i predstavlja metod za mjerenje napretka
projekta ili efikasnosti performansi. Rad opisuje osnovne principe ove metode, sa osnovnim ciljem da
se upozna šira stručna javnosti o mogućnosti primjene ovog korisnog alata za upravljanje rudarskim
projektima, posebno sa aspekta mogućnost njene primjene kod upravljanja velikim investicionim
projektima poput projekata u površinskoj eksploataciji ležišta mineralnih sirovina.
Ključne riječi: Metoda ostvarene vrijednosti, projektni menadžment, perfomanse projekta
UVOD
Nauka vezana za upravljanje projek- Management, 2000) sa kojom prikazuju
tima razvijala se tokom 19. i 20. vijeka, u pojednostavljenu MOV terminologiju i
skladu sa talasom inovacija u društvu, metodologiju. [3]
koje su prethodile ili su se paralelno
razvijale sa industrijskim napretkom tako
METODA OSTVARENE
da moderno upravljanje projektima koristi
VREDNOSTI - MOV
mnoge ideje i tehnike koje su razvijene
kroz opšte upravljačke koncepte i
Za kvalitetno upravljanje projektima
iskustva. [1] Metoda ostvarene vrijednosti
potrebna su znanja koja se mogu podijeliti
(MOV), za analizu projektnog mena-
džmenta, svoj osnovni oblik poprima u devet područja upravljanja projektom, a
pojavom industrijskih inženjera, krajem to su upravljanje integracijom projekta,
1800-te godine. [2] Institut za projektni dužinom, vremenom, troškovima, kvali-
menadžment objavljuje knjigu “Vodič tetom, ljudskim resursima, komunika-
kroz projektni menadžment” (engl. cijama, rizikom i nabavkom. Baš Metoda
A Guide to the Project Management Body ostvarene vrijednosti pokriva područje
of Knowledge, PMBOK Guide, Project znanja o upravljanju troškovima projekta,

Mješoviti Holding „Elektroprivreda Republike Srpske“ Matično preduzeće a.d. Trebinje, Zavisno
preduzeće „Rudnik i Termoelektrana Ugljevik“ a.d. Ugljevik, e-mail: cvele.stojanovic@gmail.com

sadrži procese koji su uključeni u teško, jer često dolazi do prekoračenja
procjenjivanje, budžetiranje i kontro- budžeta ili kašnjenja projekta, i ne pruža
lisanje troškova, na način da se projekat zaključke o trenutnoj realizaciji projekta.
završi u okviru budžeta i u predviđenom Potrebno je koristiti metod koji može da
vremenu. [3] Ovo isto važi o za procese izmjeri objektivno i kvantitativno tehničke
vezane za kontrolu troškova na projektu. performanse, a to je ono što se dobija
Kao najbolja tehnika kontrole troškova u Metodom Ostvarene Vrijednosti.
praksi se pokazala metoda pod nazivom Tokom planiranja MOV zahteva postav-
Metoda ostvarene vrednosti (eng. Earned ljanje mera performansi osnovnog plana.
Projektni rad treba da se dekom-ponuje
Value Method - EVM). Metoda ostvarene
(koristeći engl. Work Brakedown Structure -
vrijednosti je korisan alat za predviđanje
WBS) u zadatke koji će se izvršavati i biti
ishoda projekta u smislu vremenskog
laki za rukovanje, što se često naziva i centar
izvršenja, troškovnog izvršenja i očeki- kontrole. Nevažno je da li će individua ili
vanih finalnih troškova, poznata je zbog tim morati da upravljaju pojedinačnim radim
mjerenja učinka, upravljanja prema cilje- elementom, čitav posao se mora dodijeliti
vima, obračunu troškova obavljenog posla radnoj snazi na izvršenje koristeći orga-
i sistema za kontrolu planiranih troškova. nizaciono rasčlanjivanje (engl. Organiza-
Osnovne postavke implementacije tional Brakedown Structure - OBS). Kada se
MOV su: projekat treba vremenski i resursno rasčlaniti
1. Projektni plan, koji identifikuje rad u radni plan, obim, vremenski okvir i
koji se treba ostvariti troškove treba integrisati i snimiti (vrijeme -
2. Vrednovanje planiranih radova, pod faza - budžet) kao osnovni plan za mjerenje
nazivom Planirana vrijednost (engl. performansi (engl. Performance measu-
Planned Value - PV) ili Planirani tro- rement baseline - PMB). Time dobijamo
škovi planiranog rada (engl. Bud- hipotetički radni plan, tj gantogram kome se
geted Cost of Work Scheduled - dodaju MOV tehnike.
BCWS) i
3. Predefinisana pravila „zarađivanja“ OPIS I TERMINOLOGIJA METODE
(koja se nazivaju metrike) da bi se OSTVARENE VRIJEDNOSTI
mogao izmjeriti ostvareni rad, pod
nazivom Ostvarena vrednost (engl. Tri veličine čine osnovu za mjerenje
Earned Value - EV) ili Planirani troškovnih performansi Metodom ostva-
troškovi izvršenog rada (engl. rene vrijednosti. Osnovni princip MOV je
Budgetetd Cost of Work Perfor- isti nezavisno od toga kog je tipa i veličine
med - BCWP). projekat na koji se ona primjenjuje. Slijedi
prikaz vrijednosti potrebnih da bi se
Implementacija MOV za velike ili primijenila MOV:
složene projekte uključuje mnogo više
1. Planirana Vrijednosti (engl.
funkcija, kao što su pokazatelji i prognoze Planed Value - PV), ili Planirani
troškova izvođenja (preko i ispod budžeta) i troškovi planiranog rada (engl.
raspored izvršavanja (da li kasne ili se Budgeted Cost of Work Scheduled-
izvršavaju prije utvrđenog roka). Kako god BCWS), opisuje koliko je rada
bilo, većina osnovnih zahtjeva za jedan potrebno u bilo kom momentu u
MOV sistem je da izmjeri napredak koristeći vremenu projekta. To je numerička
Planiranu vrednost i Ostvarenu vrednost. refleksija planiranog rada koji je
Pratiti projekat bez metode ostvarene određen za planirano vrijeme, i ona
vrijednosti u današnje vrijeme je vrlo

je određena planom (poznatim kao PMB formira vremenski fazno-
engl. PMB - Performance Measu- budžetski plan na osnovu koga se
rement Baseline) na osnovu koga mjeri učinak projekta.
se mjeri stvarni napredak projekta.  Planirani troškovi projekta (engl.
Jednom utvrđen plan se može Budget At Completion - BAC) su
mijenjati samo da bi se izrazile suma svih budžeta dodijeljenih
troškovne i vremenske promjene projektu. U dodatku PMB, postoji
koje (iskazuju) prate promjene iznos upravljačkih rezervi, koje su dio
obima posla. ukupnog budžeta projekta i koji se ne
2. Ostvarena vrijednosti (engl. Earned dodeljuje određenim fazama i čuva se
Value - EV) predstavlja trenutno za kontrolu upravljačkog procesa.
stanje progresa u određenom vreme-
nu (presjeku stanja) progresa. ANALIZA PERFORMANSI I
Prikazuje količinu rada koji je PROGNOZE
stvarno izvršen do određenog datuma
(u određenom vremenskom periodu), Kao što je već napomenuto vrijednosti
izražen kao planirana vrijednost rada. kao što su PV, EV, AC mogu biti
Ovaj parametar je u literaturi poznat i iskorišćene za analizu trenutnog statusa
kao Planiranu troškovi izvršenog projekta i kako bi se predvidjela moguća
rada (engl. Budgeted Cost of Work budućnost projekta. MOV sagledava perfor-
Performed-BCWP). manse projekta za tekući period i
3. Stvarni troškovi (engl. Actual Value - kumulativne performanse do određenog
AC), poznat je još i kao Stvarni datuma. Ovdje ćemo se upoznati sa četvrtim
troškovi izvršenog rada (engl. Actual glavnim podatkom, Planirani budžet
Cost of Work Performed - ACWP), projekta (engl. Budget at Completion-BAC)
predstavlja nivo utrošenih resursa da koji predstavlja završni podatak plana za
bi se izveo stvarno izvršen rad do mjerenje performansi, odnosno predstavlja
nekog datuma (u određenom ukupnu planiranu vrijednost projekta. Ovaj
periodu). [2] rad ima za cilj da predstavi i opiše sledeće:
Ove tri veličine mogu odrediti ukupan - VARIJANSE: Vremenska (SV) i
budžet projekta kao i odrediti raspored i Troškovna varijansa (CV), Varijansa
troškove performansi i procijeniti troškove za cjelokupan projekat (VAC)
do završetka projekta. Dodatni uslovi su - INDEKSE: Troškovni (CPI) i Vre-
definisani za snimanje troška i rasporeda menski (SPI) indeks efikasnosti i
performansi i programskog budžeta: Indeks realizacije do završetka (TCPI)
 Osnova za mjerenje performansi,
- PREDSKAZIVAČE: Realna vre-
(engl. Performance Measurement
menska procjena radova na projektu
Baseline - PMB) - zbir svih planiranih
(EACt), Procenjeni budžet projekta
troškova planiranog rada za svaku
(EAC) i Procjena preostalih troškova
fazu za svaki vremenski period,
projekta (ETC)
izračunat za ukupno trajanje projekta
.

Tabela 1. EVM i osnovna pitanja za projektno upravljanje[4]
Pitanja projektnog
MOV mere performansi
menadžmenta
Objašnjenje
Kako koristimo projektno Vremenska analiza i
vrijeme? predviđanje
Da li smo ispred ili iza Vremenska varijansa (SV) Negativno- radovi kasne
rasporeda? Pozitivno- radovi se izvršavaju
prije utvrđenog roka
Koliko efikasno koristimo Vremenski indeks Efikasnost izvedenog rada %
vrijeme? efikasnosti (SPI)
Kada ćemo najverovatnije Realna vremenska procjena Kada ce se projekat završiti ako
završiti projekat? radova na projektu (EACt) se sadašnji trend nastavi
Kako trošimo budžet Troškovna analiza i
projekta? predviđanje
Negativno- prekoračenje budžeta
Da li smo izvan ili u okviru
Troškovna varijansa (CV) Pozitivno- utrošeno je manje od
budžeta?
planiranog budžeta
Koliko efikasno koristimo Troškovni indeks Za svaku uloženu n.j, dobija se
naše resurse? efikasnosti (CPI) _ n.j.
Koliko efikasno moramo da
Indeks realizacije do Do te mjere se mora unaprediti
koristimo naše preostale
završetka (TCPI) BAC da bi se plan ostvario
resurse?
Koliko će projekat Procenjeni budžet projekta Finalni budžet projekta ukoliko
najverovatnije da košta? (EAC) se trenutni trendovi nastave
Da li ćemo biti ispod ili Varijansa za cjelokupan Koliko ce se prekoračiti budžet
izvan budžeta? projekat (VAC) na kraju projekta?
Koliko će preostali rad da Procena preostalih troškova Koliko ce koštati preostali rad
košta? projekta (ETC) na projektu?
Vremenska analiza i predviđanje
Predviđanje uključuje pravljenje pro- Vremenska varijansa (engl. Schedule

cjena ili predskazivanja okolnosti u Variance - SV), izračunava se oduzimanjem
budućnosti projekta, koje su zasnovane na Planirane vrednosti (PV) od Ostvarene
informacijama i saznanjima dostupnim za vrednosti (EV). Pozitivna vrijednost ovog
parametra ukazuje na povoljne uslove, dok
vrijeme predviđanja. Prognoze su proizve-
negativna ukazuje na napovoljne.
dene, ažurirane i ponovno izdate na
osnovu informacija radnih performansi SV = EV - PV SV% = SV/PV
koje su dobijene , bilo da je u pitanju Vremenski indeks efikasnosti (engl.
projekat koji je izvršen ili se nalazi u Schedule Performance Index - SPI) prika-
procesu. Informacije o performansama zuje koliko efikasno projektni tim koristi
rada govore o prošlim performansama i svoje vrijeme. Računa se tako što se EV
bilo kojoj informaciji koja može uticati na podijeli sa PV:
projekat u budućnosti, npr. EAC i ETC. SPI = EV / PV

Realna vremenska procjena radova na Još jedan veoma koristan indeks TCPI,
projektu (engl. Time Estimate at koji pomaže timu da odredi efikasnost
Completion - EACt), koristeći indeks SPI i koja mora biti postignuta za preostali dio
prosječnu PV po jedinici vremena, rada projekta da bi došao do kraja, kao što
projektni tim može da generiše grubu su planirani troškovi projekta (BAC) ili
procjenu kada će projekat biti završen, ako revidiranje procijenjenog budžeta projekta
se trenutni trend nastavi, poredeći ga sa (EAC). TCPI za dostizanje BAC se
planiranim pretpostavljenim krajem. izražava tako što se preostali rad dijeli sa
preostalim budžetom.
EACt = (BAC / SPI) / (BAC / mjeseci)
TCPI = (BAC - EV) / (BAC - AC)
Važno je napomenuti da ovaj metod Procijenjeni budžet projekta (engl.
generiše potpuno grube procjene i uvijek Estimate at Completion - EAC), ovaj
se mora porediti sa statusnim prikazom po pokazatelj za projektni tim predstavlja
metodi vremensko zasnovanog rasporeda finalni trošak projekta (budžet) ukoliko se
kao što je metod kritičnog puta. Može da trenutni trendovi nastave. Jedan opšti
se desi da analiza ostvarene vrijednosti metod kalkulacije EAC je da se BAC
pokaže da nema vremenske varijanse ali podeli sa kumulativnom vrijednošću CPI:
da se projekat ipak nalazi izvan rasporeda,
EAC = BAC / CPI
kao na primjer kada se izvrše zadaci koji
su planirani u budućnosti prije zadataka Varijansa za cjelokupan projekat (engl.
koji se nalaze na kritičnom putu. [5,6,7] Variance at Completion - VAC). Kada
posedujemo podatak o EAC sada možemo
izračunati VAC, koji pokazuje da li će se
Troškovna analiza i predviđanje projekat završiti u okviru ili izvan budžeta,
Troškovna varijansa (engl. Cost tako sto ćemo BAC oduzeti od EAC:
Variance - CV) pokazuje da li je projekat VAC = BAC - EAC
u okviru ili izvan budžeta. Ova mjera se VAC% = VAC / BAC
dobija tako što se Stvarna vrijednost
oduzme od Očekivane vrijednosti: Procena preostalih troškova projekta
(engl. Estimate To Completion - ETC).
CV = EV - AC CV%=CV / EV Postoje dva načina da se izračuna vrednost
Troškovni indeks efikasnosti (engl. ETC, koja prikazuje koliko će koštati
Cost Performance Index - CPI). Ostvarena preostali rad. Jedan način je Upravljački
ETC koji se razvija od strane radnika i
vrijednost i Stvarna vrijednost mogu biti
menadžera, baziran na analizama
iskorišćene da bi se izračunao CPI, koji je
preostalog rada. Upravljački ETC se
najefikasniji indikator kumulativne
dodaje na AC da bi se dobio Upravljački
troškovne efikasnosti projekta. CPI mjeri
koliko efikasno tim koristi svoje resurse: EAC ukupnih troškova na kraju projekta.
EAC = AC + ETC
CPI = EV / AC
Da bi došle do ovih procena,
Kada je kumulativni CPI u organizacije mogu da koriste procenat ETC
prihvatljivom okviru, ali ima opadajući zasnovan na efikasnosti do određenog
trend u različitim mjernim periodima, već datuma koji se meri pomoću CPI:
tada treba da daje naznake za brigu i ETC = (BAC - EV) / CPI
preispitivanje silaznog trenda.
EAC = AC + ETC
Indeks realizacije do završetka (engl.
EAC=AC+[(BAC–EV)/CPI]=BAC/CPI
To-Compete Performance Index-TCPI).

Prekoračenja troškova mogu biti ćnost da se dozvoli kretanje varijanse od
unapređeni, ali obično se ne mogu u ±10% od planiranih, i na osnovu ovoga
potpunosti oporaviti. EVM pomaže efika- kada dođe do odstupanja neće se
snosti i efektivnosti projektnog upra- preduzimati nikakve akcije sve dok ovo
vljanja, omogućava menadžerima i odstupanje ne pređe dozvoljene granice.
drugima da se fokusiraju na izvršenje Kada varijanse budu negativne to će
projekta i da aktiviraju kontrolne akcije predstavljati problem, a kada su pozitivne
samo kada i gde je to potrebno. Koristeći to znači da postoji prilika za projekat.
ovu metodu organizacije mogu da utvrde [5,6,7]. Na slici ispod dat je grafički
prihvatljive nivoe performansi za projekat prikaz veličina MOV za mjerenje perfo-
i njegove radne zadatke. Postoji mogu- mansi na projektu.
Sl. 1. Prikaz veličina Metode ostvarene vrednosti
Primjer
Nakon 12 mjeseci od početka realizacije očekuje da napravi prognozu (trend) kretanja

projekta otvaranja površinskog kopa uglja, troškova do kraja projekta, procjenu ukupnih
projektni tim odlučuje da razmotri tok troškova do kraja projekta, procjenu ukupnih
realizacije projekta čija je ukupna vrednosti troškova (EAC) i koeficijent porasta
budžeta 100 miliona € (BAC) i planiranog ukupnih troškova. U narednoj tabeli dat je
trajanja 36 mjeseci. Od projektnog tima se pojednostavljeni prikaz: [8]

Tabela 2. Prikaz vrijednosti na presječnom datumu
Stvarni Planska cijena

Datum Planska cijena
troškovi za ostvareni
ispostavljanja za planirani Ostvarena
realizacije obim
Aktivnosti situacija obim realiza- realizacija
do presje- realizacije do
(Presječni cije do presječ- (%)
čnog presječnog
datum) nog datuma
datuma datuma
PV AC EV
A nakon 6 mj. 4 mil.€ 100% 5 mil. € 4 mil. €
B nakon 9 mj. 6 mil. € 100% 8 mil. € 6 mil. €
C nakon 12 mj. 10 mil. € 80% 12 mil. € 8 mil. €
∑(A+B+C) 20 mil. € 25 mil. € 18 mil. €
SV = EV – PV = 18 – 20 = - 2 mil. € TCPI = (BAC - EV) / (BAC - AC) =

= 82 mil.€ / 75 mil.€= 1.093
SV% = SV / PV = -10%
 Da bi se dostiglo planirano BAC,
 10% projekta se nalazi iza planiranog performanse za preostali rad se
vremenskog rasporeda, tačnije 10% moraju sa CPI (0.72) unaprediti do
planiranog rada nije izvršeno. TCPI (1.093).
EAC = BAC / CPI = 100 mil. €/0.72=
SPI = EV / PV = 18mil.€ / 20mil.€ = 0.90
= 138.89 mil. €
 Od 8 planiranih radnih sati u danu,  Trenutna procjena ukupnog koštanja
samo 7 sati i 20 minuta se izvodi rad projekta je 138.89 mil. €.
na projektu, tačnije posao se obavlja
sa efikasnošću od 90%. VAC = BAC – EAC =
EACt = (BAC/SPI) / (BAC / mjeseci)= 100 mil.€–138.89 mil.€ = -38.89 mil.€.
=(100 mil.€/0.90)/(100 mil.€/36) =  Ukoliko se nastavi sadašnji trend,
= 3.999 projekat ce koštati dodatnih 38.89
mil. €.
 Ukoliko je planirano da ce projekat
trajati 36 meseci, projektni menadžer ETC = EAC – AC=
zna da ako se nastavi sadašnji trend = 138.89 mil.€ – 25 mil.€ =
kretanja, projekat ce trajati 3.9 = 113.89 mil.€
meseci duže od planiranog.
 Procjenjuje se da će preostali rad
CV = EV – AC = 18 – 25 = - 7 mil.€ koštati 113,89 mil €.
CV% = CV / EV= -28% Naveden praktičan primjer poslužio je
samo radi boljeg razumijevanja primjene
 Za dosadašnji izvršeni rad, 28%
ove metode na projektu. Postoji pet koraka
troškova projekta nalazi se izvan
za uspostavljanje MOV, i četri koraka za
budžeta.
njeno korišćenje. Koraci su uopšteno
CPI = EV/AC=18 mil.€/25 mil.€=0.72 opisani, ali su oni isti za sve projekte. Da
bi se postavila Metoda ostvarene vrije-
 Na svaki uložen 1€ u projekat, vraća dnosti treba uraditi sledeće:
se 72 centa.

1. Uspostaviti strukturni dijagram, ostvarene vrijednosti potrebno je uraditi
raščlaniti poslove i podijeliti sledeće:
projekat po upravljačkim etapama 1. Ažurirati vremenski napredak, na
2. Identifikovati aktivnosti koje treba osnovu izvještaja o napretku poje-
realizovati, a koje predstavljaju dinih aktivnosti
sveukupan projekat 2. Unijeti stvarne troškove realizovanih
3. Rasporediti troškove koji će biti aktivnosti
napravljeni za svaku aktivnost 3. Na osnovu postojećih podataka
4. Rasporediti aktivnosti tokom program daje grafički prikaz plana i
vremena realizacije, koji praktično predstavlja
5. Podatke staviti u tabele, dobro izvještaj o statusu projekta.
isplanirati, analizirati kako bi plan Na slici ispod dat je primjer za
postao prihvatljiv “Površinski kop Ugljevik Istok”, uz napo-
Da bi se koristile informacije koje menu da se radi o simulaciji, a ne o
se dobijaju kalkulacijom Metodom stvarnim vrijednostima.
Sl. 2. Simulirani primjer u softverskom program Primavera Oracle

PREDNOSTI METODE OSTVARENE
VRIJEDNOSTI
Ovdje ćemo navesti neke od prednosti slobodno reći da ne postoji područje

Metode ostvarene vrijednosti koje su ljudskog djelovanja gdje se ne može
opisali u svojim radovima Fleming i primijeniti ili gdje se ne primjenjuje, a
Koppelman. [2] posebno je pogodna za upravljanje
1. U pitanju je poseban sistem kompleksnim projektima poput investi-
kontrole upravljanja, koji pruža cionih projekata u oblasti površinske
pouzdane podatke eksploatacije ležišta mineralnih sirovina.
Ako se postavlja pitanje zašto baš MOV
2. Integriše rad, vremenski raspored i
troškove koristeći radnu strukturu metoda, odgovor treba tražiti u praktičnim
projekta (WBS) iskustvima jer se pokazala kao najbolja
metoda za praćenje napretka većine
3. Pripadajuća baza podataka o projekata, integrišući trajanje, troškove, i
završenim projektima se može vremenski raspored. Mnoge organizacije u
koristiti za komparativnu analizu svijetu su usvojile Ostvarenu vrijednost
4. Kumulativni troškovni indeks kao standardizovan alat za upravljanje
efikasnosti projekta (CPI) daje (npr. US Department of Defence,
signal upozorenja u ranoj fazi Australian Standard). Međutim, kada se
projekta vrši realizacija, metod treba koristiti u
5. Vremenski indeks efikasnosti (SPI) skladu sa ciljem, a ne kao sredstvo za
daje signal upozorenja u ranoj fazi prognoziranje jer on, ipak, samo olakšava
projekta praćenje napretka projekta, odnosno
6. CPI je predskazatelj konačne cijene određuje status projekta.
projekta
7. Koristi metod zasnovan na REFERENCE
indeksima za predviđanje konačne
cijene projekta [1] P. Weawer, The Origins of Modern
8. Indeks performansi „do završetka“ Project Management, Mosaics Project
omogućava procjenu projektovane Services Ply Ltd, December 2007
konačne cijene [2] Q. W. Fleming and J. M. Koppelman,
9. Referentnu tačku predstavlja Earned Value Project Management, 2ed,
periodični (npr. sedmični, Project Management Institute, Inc.,
mjesečni) CPI 2005
10. Upravljanje po principu izuzetka [3] A Guide to the Project Management
može smanjiti opterećenje Body of Knowledge (PMBOK Guide),
prevelike količine informacija 3ed, Project Management Institute, Inc.,
Four Campus Boulevard, Newtown
ZAKLJUČAK Square, USA, 2004, str. 157,
Metoda ostvarene vrijednosti danas se [4] S. Nagrecha, An Introduction to
upotrebljava na svim vrstama projekata, Earned Value Analysis, MBA, PMP,
bez obzira na njihovu veličinu. Može se CNA, March 2002

[5] Practice Standard for Earned Value [7] Q. W. Fleming and J.M. Koppelman,
Management, Project Management The Earned Value Concept: Taking
Institute, Inc., Four Campus Step One- Scope the Project, PMNET
Boulevard, New Square, USA, 2005 work, PMI, May 1996
[6] Q. W. Fleming and J.M. Koppelman, [8] Savremeno upravljanje projektima-
The Earned Value Concept: Back to Napredne tehnike, Priručnik, Centar za
the Basics, PMNET work, PMI, upravljanje projektima, Beograd, 2012,
January 1994 Adaptirano prema potrebama rada

UDK: 65.015:519.21:330.23(045)=20 doi:10.5937/rudrad1301103S
Cvjetko Stojanović, Ivana Ostojić
MANAGEMENT MODEL OF INVESTMENT PROJECTS

USING THE EARNED VALUE METHOD
Abstract
The Earned Value Method represents a relatively new project management tool, which uses the
information on costs, time schedule and operating performance in order to determine the current status
of the project. It allows the project manager to predict the final outcome of the project, based on current
known individual values, and represents a method for estimating the project performance or
performance efficiency. The paper describes the basic principles of this method, with the aim to
introduce the potential application of this useful tool for management of mining projects to wider
professional community, especially with regards to the possibility of its application in the management
of large investment projects, such as the surface mining projects of mineral deposits.
Keywords: Earned Value Method, Project Management, Project Performance
INTRODUCTION
A field of science related to the Project Knowledge” (PMBOK) in which the sim-
Management was developed during the 19th plified EVM terminology and methodology
and 20th century, along with the innovation was present [3].
trends in the society, which preceded or
were developed in parallel with the indus- THE EARNED VALUE METHOD
trial progress, resulting that the modern (EVM)
project management today utilises numer-
ous ideas and techniques, developed High-quality Project Management re-
through the general management concepts quires skills which could be divided into
and experiences [1]. The Earned Value nine project management segments, such
Method (EVM) for the Project Manage- as the management of project integration,
ment analysis, was established in its basic length, time, cost, quality, human re-
form by the industrial engineers at the end sources, communications, risk and pro-
1800 [2]. In order to encourage broader use curement. EVM covers the area of know-
of EVM in the private sector, the U.S. fed- how regarding to the management of pro-
eral government decided to utilise much ject costs, and contains the processes in-
more flexible the Earned Value Manage- volved in estimating, budgeting and cost
ment System (EVMS) in 1996. The Project control so that the project is completed
Management Institute released the book “A within the budget and scheduled time [3].
Guide to the Project Management Body of This is also true for the processes related

Mixed Holding “Power Utility of the Republic of Srpska“, Parent Joint Stock Company Trebinje,
Subsidiary Company “Mine and Thermal Power Plant Ugljevik“, Joint Stock Company, Ugljevik,

to the project cost control. The method down Structure - WBS) into tasks which
which has proved in practice as the best should be carried out and easy to handle,
cost control technique is called the Earned what is often caleled the control center. It is
Value Method (EVM). The Earned Value irrelevant whether an individual or team will
Method is a useful tool able to predict the have to manage an individual work element,
outcome of the project in terms of execu- but the entire operation must be assigned to
tion time, execution costs and expected be performed by the workforce using the
final costs. The method is well known on Organizational Brakedown Structure (OBS).
account of performance measurement, When a project has to be divided into a work
management by the objectives, costs of plan on the account of time and resources, it
the performed work and control system is required to integrate and record its scope,
for the budgeted costs. time framework and costs (time-phase-
The basic grounds of EVM implemen- budget) as the basic plan for performance
tation are: measurement (Performance Measurement
1. Project Plan, which identifies the re- Baseline-PMB). Therefore, the final result is
quired work to be performed a hypothetical work plan, i.e. the Gantt chart
2. Evaluation the planned work, better with the addition of EVM techniques.
known as the Planned Value (PV) or
Budgeted Cost of Work Scheduled DESCRIPTION AND TERMINOLOGY
(BCWS) and OF THE EARNED VALUE METHOD
3. Predefined rules of "earning" (called Three items represent the basis for
metrics) in order to measure the measuring the cost performance using the
amount of work accomplished, na- Earned Value Method. The basic principle
med Earned Value (EV) or Budgeted of EVM remains the same regardless to the
Cost of Work Performed (BCWP). type and size of the project it is applied. A
Implementation of EVM for large or general description of the required items to
complex projects, includes many more func- implement EVM is as follows:
tions, such as indicators and forecasts of
1. Planned Value (PV), or Budgeted
performance cost (over or under budget) and
Cost of Work Scheduled (BCWS),
schedule performance (whether they are
describes the extent of work re-
executed prior to or after the deadline).
quired at any time within the pro-
Nonetheless, most of the basic requirements
ject. It represents a numeric reflec-
for an EVM system are required in order to
tion of scheduled work planned for
measure the system progress using the
a certain time period, and it is de-
Planned Value and Earned Value.
fined by the Performance Measu-
Today, monitoring the project without
rement Baseline (PMB) by which
EVM is very difficult, due to often ex-
the actual progress of the project is
ceeding of the project budget or delays in
evaluated. Once established plan
the project itself, and it does not provide
can be altered only to mark the
the conclusions on the current project real-
changes in the project cost and
isation. It is necessary to use a method that
time, which follow (indicate) the
can measure the technical performance in
changes in the scope of work.
an objective and quantitative manner,
which is exactly what EVM provides. 2. Earned Value (EV) represents the
current state of progress at a speci-
During the planning process, EVM re-
fied time period (overview). It dis-
quires establishing the performance measu-
plays the amount of work that has
rement of the basic plan. The project work
actually been performed to a cer
should be divided (using the Work Brake-

tain date (within a certain time pe- is not assigned to the certain stages
riod), expressed as a Budgeted but it is kept for the management
Cost of Work Performed (BCWP). process control.
3. Actual Cost (AC) is also known as
the Actual Cost of Work Performed Performance Analysis and Forecasts
(ACWP), and it represents the level
of resources used to perform actual As previously mentioned, the items such
work to a certain date (within a cer- as PV, EV, AC might be utilised to analyze
tain time period) [2]. the current status of the project and to pre-
dict a possible future status of the project.
These three items can determine the total EVM overviews the project performance for
budget of the project, as well as the perfor- the current period and cumulative perfor-
mance cost, performance schedule and the mance to a certain date. Here, the fourth key
estimated cost to the finalisation of the pro- item wqill be introduced – the Budget at
ject. The additional requirements are defined Completion (BAC), which represents the
to register the performance cost, perfor- final data of the Performance Measurement
mance schedule and program budget: Baseline (PMB) or total planned value of the
 Performance Measurement Baseline project. This paper aims to present and de-
(PMB) - the sum of all planned costs scribe the following aspects:
for each phase of work for each time - VARIANCES: Schedule (SV) and
period, calculated for the total duration Cost Variance (CV), Variance at
of the project. PMB establishes a time- Completion (VAC)
phased-budget plan by which the per- - INDICES: Schedule Performance
formance of the project is measured. Index (SPI), Cost Performance Index
 Budget At Completion (BAC) - the (CPI) and To-Complete Performance
sum of all budgets allocated to the Index (TCPI)
project. In addition to PMB, there is - ESTIMATES: Time Estimate at Com-
the amount of control provisions, pletion (EACt), Estimate at Comple-
which represents a component of the tion (EAC) and the Estimate to Com-
total budget of the project and which pletion (ETC)
Table 1 EVM and Basic Project Management Questions [4]

Project Management EVM Performance
Questions Measures
Explanation
How are we doing Schedule Analysis &
time-wise? Forecasting
Negative- work behind schedule
Are we ahead or behind sched-
Schedule Variance (SV) Positive-work performed ahead of
ule?
schedule
How effectively do we use the Schedule Performance
Efficiency of the performed work %
time? Index (SPI)
When will we finish the project Time Estimate at Estimated time of project completion if
the most likely? Completion (EACt) the current tendencies continue
How are we doing cost-wise? Cost Analysis & Fore-
casting
Negative – budget overrun
Are we under or over our budget? Cost Variance (CV) Positive- spending less than the
planned budget
How efficiently do we use our Cost Performance Index For each monetary unit invested, _ of
resources? (CPI) the unit is refunded

How efficiently must we use our To-Complete Performance The level BAC has to be improved to,
remaining resources? Index (TCPI) in order to accomplish the plan
How much will the project cost Estimate at Completion Final budget of the Project if the cur-
the most likely? (EAC) rent tendencies continue
Will we be under or over budget? Variance at Completion The amount of over budget?
(VAC)
What will the remaining work Estimate to Completion What will the remaining work cost?
cost? (ETC)
Forecasting includes making estimates

EACt = (BAC / SPI) / (BAC / months)
or predictions of circumstances in the pro-
ject future, based on information and find- It is important to note that this method
ings available during the making of the generates entirely rough estimates and
forecast. Forecasts are made, updated and should always be compared to the status
re-issued on the basis of obtained infor- display using a time based layout method,
mation regarding job performance, wheth- such as the critical path method. It is pos-
er it is a completed project or a project sible that the Earned Value analysis shows
which is still in the process of implemen- that there is no temporal variance, but that
tation. The information about the opera- the project is still outstanding from the
tional performance refers to performance schedule, for example, when the tasks
in the past as well, and about any infor- which are planned to be performed in the
mation that may affect the project in the future, are accomplished prior to the tasks
future, such as EAC and ETC. that are on the critical path. [5,6,7]
Schedule Analysis and Forecasting Cost Analysis and Forecasting

(How are we doing time-wise?) (How are we doing costwise?)
Schedule Variance (SV) is calculated by Cost Variance (CV) indicates whether

subtracting the Planned value from Earned the project is within or over the budget
Value. A positive value of this parameter funding. This item is calculated by deduct-
indicates favourable conditions, while nega- ing the Actual Value from Earned Value:
tive indicates unfavourable conditions. CV = EV – AC
SV = EV - PV
CV% = CV / EV
SV% = SV / PV Cost Performance Index (CPI). Both the
Schedule Performance Index (SPI) Earned Value and Actual Cost can be uti-
demonstrates how efficiently the time is lized to calculate the CPI, which is the most
used by the Project team. It is calculated effective indicator of cumulative cost-
by dividing EV with PV: effectiveness of the project. CPI evaluates
how efficiently the team uses its resources:
SPI = EV / PV
CPI = EV / AC
Time Estimate at Completion (EACt), When the cumulative CPI is within ac-
using SPI index and average PV per unit ceptable limits, but has a downward trend in
of time, the Project team can generate a the different measurement periods, it should
rough estimate of when the project will be be considered as a troublesome factor, de-
completed, if the current tendencies con- manding the review of decreasing trend.
tinue, by comparison of it with the esti- To-Complete Performance Index
mated finalization date. (TCPI). Another very useful TCPI index,

helping the team to determine the effective- amount of work. AC is added to Manage-
ness which must be obtained for the remain- ment ETC in order to obtain Management
der of the work in order to finalise the pro- EAC of total cost at the end of the project.
ject, such as the Budget at Completion
EAC = AC + ETC
(BAC) or revision of Estimate at Comple-
tion (EAC). TCPI for achieving the BAC is To reach these estimates, the organiza-
expressed by dividing the remaining amount tions can use the ETC percentage based on
of work with the remaining budget. the efficiency to a certain date, measured by
CPI:
TCPI = (BAC - EV) / (BAC - AC)
ETC = (BAC - EV) / CPI
Estimate at Completion (EAC). This
indicator represents the final cost of the EAC = AC + ETC
project (budget) for the project team, if the
EAC = AC + [(BAC – EV) / CPI] =
current trends continue. A general method
= BAC / CPI
of calculation of the EAC is to divide
BAC with the cumulative value of CPI: Cost overruns can be improved, but usu-
EAC = BAC / CPI ally not fully recovered. EVM improves the
efficiency and effectiveness of project ma-
Variance at Completion (VAC). Once nagement, allows managers and others to
the information are gor on the EAC, it is focus on project execution and to utilise
possible to calculate the VAC, which indi- control actions only when and where neces-
cates whether the project will be complet- sary. Using this method, the organizations
ed under or over the budget. It can be can establish acceptable levels of perfor-
done by subtracting BAC frin EAC: mance for the project and its tasks. There is
VAC = BAC – EAC a possibility to allow the variance deviation
± 10% of the planned values, and on that
VAC% = VAC / BAC basis, when such deviations occur, no action
Estimate to Completion (ETC). There shall be taken until the deviation exceeds the
are two ways to calculate the value of ETC, predefined limit. When the variances are
which shows the cost of the work remaining. negative it shall indicate a problem, but
On of them is Management ETC which is when they are positive it indicates that there
developed by the workers and managers, is a viable opportunity for the project im-
based on the analyses of the remaining plementation [5,6,7].
Figure 1 Display of the EVM values

Example
12 months after beginning the realisa- create a trend of cost distribution through-
tion of the Open Pit Coal Mine Exploita- out the project to its finalisation, estimate
tion Project, the project team decided to the total cost by the end of the project, to
consider the course of the project imple- make an estimate of total costs (EAC -
mentation, with the project Budget at Estimate to Completion) and to calculate
Completion (BAC) amounting up to 100 the coefficient of increase in total costs.
million € and the planned duration of 36 The following Table provides a simplified
months. The project team is expected to overview: [8]
Table 2 Overview of the value at the date of situation report
Planned costs
Planned cost for Actual
for the
the planned realization
Date of accomplished
scope of Accomplished costs to the
Activities situation scope of
realization to realization (%) date of
report. realization to
the date of situation
the date of
situation report report
situation report
PV AC EV
A after 6 months 4 million € 100% 5 million € 4 million €
B after 9 months 6 million € 100% 8 million € 6 million €
C after 12 months 10 million € 80% 12 million € 8 million €
∑(A+B+C) 20 million € 25 million € 18 million €
SV= EV – PV = 18 – 20 = - 2 mil. € CV% = CV / EV= -28%

SV% = SV / PV= -10%  For the work currently performed,
 10% of the Project is behind the 28% of the project is over the budget.
planned schedule, i.e. 10% of planned CPI = EV / AC
work has not been completed. = 18 million € / 25 million €= 0.72
SPI = EV / PV =  For every € 1 invested in the project,
= 18 million € / 20 million € =0.90 72 cent return is obtained.
 Out of 8 planned working hours per TCPI = (BAC - EV) / (BAC - AC) =
day, only 7 hours and 20 minutes are = 82 million € / 75 million € =
spent working on the project, i.e. the = 1.093
work is performed with the efficiency  In order to meet the planned BAC,
percentage of 90%. the performance for the remaining
EACt = (BAC / SPI) / (BAC / months) work must be increased from CPI
= (100 million € / 0.90)/(100 mil- (0.72) to TCPI (1.093).
lion € / 36) = 3.999 EAC = BAC / CPI=
 If it was scheduled that the project = 100 million € / 0.72=
would last 36 months, the project man- = 138.89 million €
ager knows that if the current project  Current estimation of the total pro-
progress is continued, it will take 3.9 ject cost is €138.89 million.
months longer than the planned. VAC = BAC – EAC =
CV = EV – AC = 18 – 25 = - 7 million € =100 million € – 138.89 million €
= - 39.89 million €

 If the current trends continue, the pro- 3. To distribute the expected costs on-
ject will cost an additional €39.89 mil- to each activity
lion. 4. To distribute the activities, timewise
ETC = EAC – AC = 5. To put the data into the tables, create
= 138.89 million € – 25 million € a well organized, solid plan, and ana-
= 113.89 million € lyse it to obtain an acceptable plan.
 It is estimated that the remaining In order to utilise the information ob-
work will cost 113.89 million €. tained by calculation the EVM, it is re-
The above practical example is pro- quired to do the following:
vided only for the purpose of better under- 1. To update the time progress, based
standing the application of this method to on the Report on the progress of
the project. There are five stages for the individual activities,
implementation of EVM, and four stages
2. To enter the actual cost of the
for its use. The stages are described in
general, but they remain the same for all completed activities
projects. In order to implement EVM, the 3. Based on the available data, the
following actions should be taken: program provides a graphical rep-
1. To establish a structural diagram, resentation of the plan and realiza-
break down the operations (Work tion, which practically represents a
Breakdown Structure - WBS) and report on the project status.
split the project onto its management The following diagram provides an
stages example of the "Open Pit Mine – Ugljevik
2. To identify the activities to be ac- East“. Please note that the diagram repre-
complished, and which represent sents a simulation, not the actual values.
the entire project
Figure 2 A sample simulation using the Oracel Primavera software

ADVANTAGES OF THE EARNED
VALUE METHOD
Several benefits of the Earned Value integrating their duration, costs, and time
Methods, described by Fleming and Koppel- schedule. Many organizations worldwide
man in their works, are listed hereby [2]: have acquired the EVM as a standardized
1. It is a single management control management tool (eg. The U.S. Depart-
system that provides reliable data ment of Defence, the Australian Stand-
2. It integrates work, schedule and ard). However, when the project realiza-
costs using a work breakdown tion is performed, the method should be
structure (WBS) used according to the goal, not as a fore-
cast tool, since it only makes easier moni-
3. The associated database of com-
toring the project progress and helps es-
pleted projects is useful for com-
tablishing the project status.
parative analysis
4. The cumulative cost performance
REFERENCES
index (CPI) provides an early
warning signal
[1] P. Weawer, The Origins of Modern
5. The schedule performance index
Project Management, Mosaics Project
(SPI) provides an early warning sig-
Services Ply Ltd, December 2007;
nal
[2] Q. W. Fleming and J. M. Koppelman,
6. The CPI is a predictor for the final
Earned Value Project Management, 2ed,
costs of the project
Project Management Institute, Inc.,
7. It uses an index-based method to
2005;
forecast the final costs of the project
[3] A Guide to the Project Management
8. The “to-compete” performance in-
Body of Knowledge (PMBOK Guide),
dex allows evaluation of the fore-
3ed, Project Management Institute, Inc.,
casted final costs
Four Campus Boulevard, Newtown
9. The periodic (e.g. weekly or month-
Square, USA, 2004, pg. 157;
ly) CPI is a benchmark
[4] S. Nagrecha, An Introduction to Earned
10. The management by exception
Value Analysis, MBA, PMP, CNA,
principle can reduce information
March 2002;
overload
[5] Practice Standard for Earned Value
CONCLUSION Management, Project Management
Institute, Inc., Four Campus Boulevard,
The Earned Value Method is used to- New Square, USA, 2005;
day for all types of projects, regardless of [6] Q. W. Fleming and J. M. Koppelman,
their size. It can be stated that there is no The Earned Value Concept: Back to the
area of human activity where it could not Basics, PMNET work, PMI, January
be applied or where it has not been ap- 1994;
plied yet. It is particularly suited for man- [7] Q. W. Fleming and J. M. Koppelman,
aging complex projects such as the in- The Earned Value Concept: Taking
vestment projects in the field of surface Step One - Scope the Project, PMNET
mining of mineral deposits. If the question work, PMI, May 1996;
is why EVM method should be used, the [8] Modern Project Management -
answer is to be sought at the actual, prac- Advanced Techniques, Handbook,
tical experiences, since it has proven itself Center for Project Management,
as the most reliable method for monitoring Belgrade, 2012 (optimised for the
the progress of the majority of projects purpose of the paper), (in Serbian).

UDK: 622.83:550.8.013(045)=861 doi:10.5937/rudrad1301123P
Ratomir Popović*, Milenko Ljubojev*, Lidija Đurđevac Ignjatović*
DINAMIČKI PRITISAK TLA NA POTPORNI ZID

PRI NJEGOVOM POMERANJU**
Izvod
U radu se istražuje uticaj kako linearne, tako i nelinearne zavisnosti između horizontalne
reakcije F po osnovi i pomeranja zida D. Tlo se usvaja kao materijal samo sa uglom unutrašnjeg
trenja i bez kohezije.
Ključne reči: dinamičko opterećenje, dinamički efekat sila inercije, masa zida, reakcija pritiska
tla, dinamička horizontalna reakcija, reaktivna sila
UVOD 1. OSNOVNE POSTAVKE
Pri analizi datog problema, osnovna Polazeći od graničkog stanja Kulona

pretpostavka je da se zid pomera samo u pri datom dinamičkom opterećenju, pri
vidu smicanja D po horizontalnoj osnovi, čemu se pomeranje odvija po površini
pri čemu se ne uzima u obzir obrtanje zida klizanja. Pretpostavka je, da je sila pritiska
i njegovo vertikalno pomeranje. Na ovaj normalna na stranice zida. Redukcija
način, zid se razmatra kao sistem sa dinamičkog sistema na statički je preko
jednim stepenom slobode. Navedena sile inercije klina širine potpornog zida.
Ugao nagiba dinamičke linije širenja, kao
jednostavna računska šema omogućava
i u teoriji Kulona, rešava se iz uslova
rešenje problema kao bočnog dinamičkog
maksimuma pritiska kao funkcija ugla
pritiska tla za različite slučajeve delujućeg
nagiba linije širenja.
dinamičkog opterećenja. Ovde se istražuje Reakcija od strane nepomičnog dela
uticaj kako linearne, tako i nelinearne rastresite mase tla, slika 1, je pod uglom
zavisnosti između horizontalne reakcije F unutrašnjeg trenja ρ, otklonjena od
po osnovi i pomeranja zida D. Dinamičko normale na liniju BC određena uzimanjem
opterećenje na tlo izaziva u tlu smanjenje u obzir dinamičkog efekta.
kohezione veze i kao takvo, tlo se usvaja Pri početnom rasporedu dinamičkog
kao materijal samo sa uglom unutrašnjeg opterećenja qt = f(t) na površinu terena na
trenja i bez kohezije. zid deluju sledeće sile, slika 1:
*
**
Ovaj rad je proistekao iz Projekta broj 33021 „Istraživanje i praćenje promena naponsko
deformacionog stanja u stenskom masivu “in-situ“ oko podzemnih prostorija sa izradom modela sa
posebnim ostvartom na tunel Kriveljske reke i Jame Bor“, koga je finansiralo Ministarstvo za
prosvetu, nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije

- Q, težina zida, zida je linearna zavisnost dinamičke
- Im, sila inercije mase zida pri smi- reakcije F po osnovi zida i pomeranja D
canju po površini osnove tla, F = ft∙D.. (1)
Im = -m∙D"
- m, masa zida, - ft, koeficijent smicanja, koji uzima u
obzir moguću pojavu plastičnih
- D", ubrzanje horizontalnog pome-
deformacija,
ranja zida,
- Eb, reakcija pritiska tla po prednjoj =
strani A1B1 zida
≈
- F, dinamička horizontalna reakcija
smicanja po kontaktu zid-osnova tla )=
Sumama sila Fsum suprotstavljena
pomeranju zida po njegovoj osnovi i ako se
uvodi i statička sila Ea, tada se uključuje i - ψ = 0,5
statička sila trenja po Kulonu.
Na osnovu eksperimentalnih istra- - Cst, statički koeficijent elastičnog pri-
živanja za prvi početni period pomeranja tiska tla osnove zida
Sl. 1.
Proizvod ψ∙Cst predstavlja svojevrsni - fos = (0,6 do 0,7), koeficijent trenja

koeficijent krutosti na smicanje zida po osnove temelja sa temeljnim tlom.
osnovi tla, sa uzimanjem u obzir uticaj
dinamičkog efekta. Eksperimenti potvrđuju da sila F pri
Konačno, sila F određuje se u zavisnosti malim vrednostima D može dostići značajnu
od pomeranja D i mora biti ograničena veli- vrednost, kao što je:
čina maksimalne dinamičke sile trenja, tj.
F ≤ 1,4∙fos∙Q

1.1. Veza između reaktivne sile Eb i
smičućeg pomeranja D
Primena hipoteze Vinklera i usvajanje što odgovara krtom stanju tla. Konačno,
da je intenzitet σy reaktivni otpor tla po umesto izraza (8) dobija se:
bočnoj površi zida upravo proporcionalan
smičućem pomeranju D.
(3) (9)
- Cy, koeficijent elastičnog pritiska tla h2 = 0,4∙h1

na u horizontalnom pravcu,
- Cb, prosečni koeficijent sleganja po
(4) celom temelju
- β, konstanta za dato tlo, Cb = 0,4∙Cst = 0,5∙Ch1.
- y, dubina.
Tačka dejstva pritiska Eb nalazi se na
Uvrštavanjem izraza (4) u (3) dobija se:
1/3 h1, slika 1.
(5)
2. DINAMIČKO SMICANJE ZIDA I
za y = 0, σy = 0, PRITISAK TLA
za y = h1, σy = β∙h1∙D = Ch1 D (6)
Izvođenje izraza za dinamički pritisak,
- Ch1, koeficijent elastičnog pritiska tla analogan je rešavanju zadatka statičkog
u bočnom pravcu niz zid. pritiska sa uzimanjem u obzir pomeranja
Izraz (4) predstavlja dijagram u obliku zida. Razmatrajući dejstvo ravnomerno
trougla iz kojeg se može proračunati reak- raspoređenog opterećenja intenziteta qt, čija
tivna sila Eb, slika 1: je masa zanemarljiva, slika 1, raspoređenog
po površini tla i menjajući se u vremenu po
potencijalnoj funkciji, imaće sledeći oblik:
(10)
(7)
gde su:
Za slučaj pomeranja samo smicanjem početne vrednosti intenzi-
po osnovi zida: teta opterećenja i njihov
prvi, drugi ... n-ti izvod po
(8) vremenu, tj. pri t = 0.
Izraz (8) uvodi dinamički koeficijent Označavajući sa Rt ravnomerno raspo-
elastičnog pritiska osnove tla i jednak je: ređeno opterećenje na površini dužine AC,
slika 1, i analizirajući deo zida od klina

širenja, dobije se dinamički uslov ravno- - , ubrzanje pomeranja prizme
teže zida, slika 1. klizanja
(11) (15)
Ovde je sila F ograničena veličinom
- h, visina prizme.
n∙ft∙Q
Očigledno je da pri θ = 0, ubrzanja
moraju biti jednaka. Suma projek-
cija svih sila na osu n-n koje deluju na
prizmu ABC, slika 1, izbegava se nepoznata
sila RCB, koja je normalna na osu n-n
Iz izraza (11) dobije se:
(16)
(12)
Uvrštavanjem u izraz (16) Rt po (13),
2.1. Uslov dinamičke ravnoteže klina Iin po (b) i (15)
klizanja ABC
Sa slike 1 jasno se vidi da na klin

klizanja deluju sledeće sile: (17)
1. Dinamička reakcija od strane zida,
Jasno se vidi da dinamički pritisak
jednaka i suprotno usmerena po
pravcu sile bočnog pritiska Ea; zavisi od zadatog dinamičkog opterećenja
i od ubrzanja pomeranja prizme klizanja.
2. Sila reakcije od strane površi klizanja
RCB pod uglom ρ sa pravcem Izjednačujući izraz za Ea po (12) sa
normale na površ klizanja; izrazom (17) i sa objedinjavajućim izra-
3. Jednako delujuće Rt zadano verti- zom za D dobije se diferencijalna jedna-
kalno dinamičko opterećenje na čina pomeranja zida.
površini tla
(13)
- qt, opterećenje na površini tla,
- θ, ugao nagiba površi klizanja; (18)
4. Sila inercije Iin , koja je u slučaju Sređivanjem, dobija se:
smicanja, po pravcu paralelno sa
površi klizanja
(b) (19)
- min, masa prizme klizanja Kvadrat kružne učestalosti je:
(14)
(20)

a odgovarajuća masa tla je: Na ovaj način je dobijen opšti izraz
dinamičkog pomeranja zida pri dejstvu
samo dinamičkog raspoređenog opterećenja
(21) na tlo, čija je masa zanemarljiva.
Pri dejstvu brzo nanošenog konstantnog
Iz potencijalnog zakona promene qt po opterećenja q0 , tada veličina pomeranja
(10) lako je dobiti integral diferencijalne
zida dobija vrednost:
jednačine metodom početnih parametara
(26)
... Pomeranje zida u funkciji vremena

dobije se dinamički pritisak tla na zid,
uvrštavanjem jednačine (22) u (17)
(22)
Pri trenutno početnom impulsu iskoristi

se integraljenjem zavisnost u vremenu
između impulsa i opterećenja
(23)
U tom slučaju je početna vrednost

brzine: (27)
Izraz (27) daje opšte rešenje dinamičkog
pritiska rastresitog tla pri početnom raspo-
ređenom stepenu opterećenja qt i trenutnom
Na ovaj način, izrazom (22) dobije se
impulsu S0.
potpuno dinamičko pomeranje pri početnom
trenutnom impulsu S0 i opterećenju qt .
LITERATURA
Pri θ = 45˚+ρ/2, tada je pomeranje
najveće pri impulsu ωt = π/2 [1] M. Ljubojev, R. Popović: Osnove
geomehanike, Bor, 2006.
(24) [2] R. Popović, M. Ljubojev: Princip
rešavanja problema u geomehanici,
Bor, 2007.
Pri početnom naprasnom smicanju
[3] D. Ignjatović, M. Ljubojev,
zida po osnovi tla (zemljotres)
L. Đ. Ignjatović, V. Ljubojev, M. Jova-
nović: Gabion Walls and their

Possible Application, 42nd International [5] R. Popović, M. Ljubojev, D. Ignja-
October Conference on Mining and tović: Defining the Safety Pillar of
Metallurgy, Kladovo, Serbia, Road Tunnel Above the Exploitation
10-13.10.2010. Field of Mine with Unstudied
[4] M. Ljubojev, R. Popović, D. Rakić: Subsidence Process, Rudarski radovi,
Razvoj dinamičkih pojava u stenskoj Bor, 4/2012.
masi, Rudarski radovi, Bor, 1/2011.

UDK: 622.83:550.8.013(045)=20 doi:10.5937/rudrad1301123P
Ratomir Popović*, Milenko Ljubojev*, Lidija Djurdjevac Ignjatović*
DYNAMIC PRESSURE OF SOIL ON A SUPPORTING

WALL IN ITS DISPLACEMENT**
Abstract
This work studies the effect of both linear and non-linear dependence between the horizontal
reaction F on the basis of displacement the wall D. The soil is adopted only as a material with an
angle of internal friction and without cohesion.
Keywords: dynamic loading, dynamic effect of inertia forces, wall mass, soil pressure reaction,
dynamic horizontal reaction, reaction force
INTRODUCTION 1 BASIC SETTING
In the analysis of this problem, the Starting from the boundary condition
basic assumption is that the wall moves of Coulomb at a given dynamic loading,
only in the form of shear D on the hori- where the displacement takes place on the
zontal basis, where the rotation of wall surface of sliding, the assumption is that
and its vertical displacement are not taken the pressure force is perpendicular to the
into account. In this way, the wall is con- wall side. Reduction of dynamic system
sidered as a system with one degree of on a static is over inertia forces of a wedge
freedom. The above simple computational of supporting wall width. The inclination
scheme provides the problem solution of angle of dynamic expansion line, as well
dynamic lateral soil pressure acting for as in the theory of Coulomb, is solved
different cases of dynamic loading. Here, from the condition of maximum pressure
the effect of both linear and non-linear as a function of inclination angle of ex-
dependence is studied between the hori- pansion line.
zontal reaction F on the basis of displace- Reaction by the stationary part of loose
ment the wall D. Dynamic load on the soil soil mass, Figure 1, is at angle of internal
causes reduction the cohesion link in the friction ρ, removed from the normal to the
soil and as such, the soil is adopted only
line BC, determined by taking into ac-
as a material with an angle of internal fric-
tion and without cohesion. count the dynamic effect.
*
**
This work is the result of Project No. 33021 "Research and Monitoring the Changes of Stress-
strain State in the Rock Massif "in-situ" Around the Underground Rooms with Development a
Model With a Special Review to the Tunnel of the Krivelj River and Jama Bor", funded by the Mi-
nistry of Education, Science and Technological Development of the Republic of Serbia

At the initial schedule of dynamic load- is a linear dependence of dynamic reaction
ing qt = f(t) on the ground surface on the of F on the basis of the wall and displace-
wall, the following forces act, Figure 1: ment D.
- Q, wall weight,
F = ft∙D (1)
- Im, inertia force of wall mass in
shearing on the surface of soil base, - ft, shearing coefficient, which takes
Im = -m∙D", into account the possible occurrence
- m, wall mass, of plastic deformations,
- D", acceleration of horizontal wall
=
displacement,
- Eb, reaction of soil pressure on the ≈
front side of A1B1 wall,
)=
- F, horizontal dynamic shearing reac- (2)
tion per contact wall – soil base.
Sums of forces Fsum is opposing to the
wall displacement along its base, and if the
- ψ = 0.5
static force Ea is introduced, then the static
friction force per Coulomb is included.
- Cst, static coefficient of elastic soil
Base on the experimental research for
the first initial period of wall displacement pressure of the wall base.
Figure 1
Product ψ∙Cst represents a stiffness co- a limited value of maximum dynamic fric-
efficient of shear wall on the basis of soil, tion force, i.e.
taking into account the influence of dy-
F ≤ 1.4∙fos∙Q
namic effect.
Finally, the force F is determined de- - fos = (0.6 to 0.7), friction coefficient
pending on displacement D and it must be of foundation base with foundation

Experiments confirm that the force F For the case of displacement only by
at low values of D may reach the signifi- shearing on the basis of wall:
cant value, such as:
(8)
Expression (8) introduces a dynamic

In the period between 15 and 21 Au- coefficient of elastic pressure of soil base
gust 2010, the Serbian Geodetic Bureau, and it is equal to:
supported by the Serbian Army, per-
formed the survey included in the
EUREF2010 campaign. This campaign which corresponds to the brittle state of
has been implemented with the aim of: the soil. Finally, instead of equation (8),
the following is obtained:
1.1 Connection between reaction force
Eb and shear displacement D
(9)
The use of Winkler hypothesis and adop-
tion that the intensity σy is the reactive soil h2 = 0.4∙h1
resistance at the side wall surface exactly - Cb, average subsidence coefficient
proportional to shear displacement D. along whole foundation
(3) Cb = 0.4∙Cst = 0.5∙Ch1.
- Cy, elastic coefficient of elastic soil Point of pressure effect Eb is at 1/3 h1,
pressure in the horizontal direction, Figure 1.
(4)
- β, constant for a given soil, 2 DYNAMIC SHEAR OF WALL AND
- y, depth. SOIL PRESURE
Substituting the equation (4) in (3), the Derivation the expression for dynamic
following is obtained: pressure is analogous to the problem solu-
(5) tion of static pressure taking into account
displacement of the wall. Considering
for y = 0, σy = 0, distribution of equal load intensity qt,
for y = h1, σy = β∙h1∙D = Ch1 ∙D (6) whose mass is negligible, Figure 1, dis-
tributed on the soil and changing in time
- Ch1, elastic coefficient of elastic soil at a potential function, will have the fol-
pressure in the lateral direction down lowing form:
the wall.
Expression (4) is a diagram in a form
of triangle from which the reaction force
Eb, Figure 1, can be calculated: (10)
where:
- the initial values of load-
ing intensities and their first, second ...
nth derivative per time, i.e. at t = 0.
Marking with Rt the uniformly distri-
(7) buted load on the surface of length AC,

Figure 1, and analyzing a part of the wall - min, mass of sliding prism
from the wedge of expansion, the dynamic
equilibrium condition of the wall is ob- (14)
tained, Figure 1.
- , acceleration of sliding prism
(11) displacement
Here, the force F is the limited by the
size n∙ft∙Q (15)
- h, height of prism.
It is obvious that at θ = 0, the accelera-
tions must be equal. Sum of
projections of all forces on the axis n-n
acting on the prism ABC, Figure 1, avoid-
From equation (11), the following is ing the unknown force RCB, which is per-
obtained: pendicular to the axis n-n
(12)
(16)
2.1 Condition of dynamic equilibrium Including into expression (16) Rt by
of sliding wedge ABC (13), Iin by (b) and (15)
Figure 1 clearly shows that the follow-

ing forces act on a sliding wedge:
1. Dynamic reaction of the wall is (17)
equal and opposite directed per di-
rection of lateral pressure force Ea; It is clear that the dynamic pressure
depends on the given dynamic load and
2. Reaction force of the sliding sur-
acceleration of movement the prism of
face RCB at angle ρ with direction
sliding.
of perpendicular to the sliding sur-
Equating the expression for Ea by (12)
face;
with the expression (17) and integrating
3. Equally acting Rt default vertical expression for D, the differential equation
dynamic load on the soil surface of wall displacement is obtained.
(13)
- qt, load on the soil surface,

- θ, inclination angle of sliding sur-
face. (18)
4. Inertial force Iin, which is, in the The following is obtained by rearrange-
case of shear, parallel in the direc- ment:
tion with sliding surface
(b)
(19)

Square of a circular frequency is: At the initial sudden shearing of wall
on the soil basis (earthquake)
(25)
(20) In this way, a general expression of
dynamic displacement of the wall is ob-
and the corresponding soil mass is: tained only at the effect of dynamic dis-
tributed load on soil with negligible mass.
At the applied quickly constant load
q0, then the size of wall displacement gets
the value:
(21)
From the potential law of change qt by (26)
(10), it is easy to obtain an integral differ-
By displacement of the wall as a func-
ential equations using the method of initial tion of time, the dynamic soil pressure on
parameters the wall is obtained, inserting equation
(22) into (17)
...
(22)
At the currently initial impulse, the in-

tegral dependence is used in the time be-
tween pulses and load
(27)
(23) Expression (27) gives the general solu-

tion of dynamic pressure of loose soil at
the initial distributed degree of the load qt
In this case, the initial value of speed and current impulse S0.
is:
REFERENCES
[1] M. Ljubojev, R. Popović: Fundamentals

In this way, by expression (22), the of Geomechanics, Bor, 2006 (in
full dynamic displacement is obtained at Serbian);
the currently initial impulse S0 and load qt. [2] R. Popović, M. Ljubojev: Principles of
At θ = 45˚+ρ/2, then the largest solving the Problems in Geomechanics,
Bor, 2007 (in Serbian);
displacementis at impulse ωt = π/2
[3] D. Ignjatović, M. Ljubojev, L. Dj.
Ignjatović, V. Ljubojev, M. Jovanović:
(24)
Gabion Walls and Their Possible

Application, 42nd International October [5] R. Popović, M. Ljubojev, D. Ignjatović:
Conference on Mining and Metallurgy, Defining the Safety Pillar of Road
Kladovo, Serbia, 10-13.10.2010; Tunnel above the Exploitation Field of
[4] M. Ljubojev, R. Popović, D. Rakić: Mine with Unstudied Subsidence
Development of Dynamic Phenomena Process, Mining Engineering, Bor,
in the Rock Mass, Mining Engineering, 4/2012.
Bor, 1/2011;

UDK: 622.016/.831(045)=861 doi:10.5937/rudrad1301135K
Srđan Kostić*, Nebojša Gojković*, Nebojša Vasović*
KOMPLEKSNA DINAMIKA MODELA NASTANKA

RUDARSKI GENERISANIH POTRESA DUŽ
REAKTIVIRANIH RASEDA**
Izvod
U ovom radu vrši se analiza dinamike Baridž-Knopof modela bloka sa oprugom, za koji se
pretpostavlja da predstavlja model nastanka rudarski generisanih potresa duž transkurentnog raseda
na maloj dubini. Analiza se vrši putem numeričke simulacije dva modela sa dva različita zakon trenja,
modifikovanih uvođenjem vremenskog kašnjenja τ u izraz za trenje, kojim se uzima u obzir odloženi
efekat napredovanja rudarskih radova na generisanje potresa duž postojećih raseda. U prvom
modelu, usvaja se da je zakon trenja zavisan samo od brzine kretanja bloka. Uvođenjem vremenskog
kašnjenja, dinamika modela bloka sa oprugom pokazuje prelaz od ravnotežnog stanja preko
periodičnog kretanja do determinističnog haosa, kao tranzijentnu (prolaznu) pojavu. U drugom
modelu, usvaja se da važi Diterih-Ruina zakon trenja zavisan od brzine kretanja bloka i stanja
kontaktne površi. U ovom slučaju, povećanjem vrednosti parametra τ, model pokazuje prelaz od
ravnotežnog stanja, preko periodičnog i kvaziperiodičnog kretanja do determinističkog haosa, za
određenu vrednost kontrolnih parametara. Dobijeni rezultati ukazuju na to da dinamika modela
nastanka potresa u velikoj meri zavisi od prirode odabranog zakona trenja u stenskoj masi. Rezultati
takođe ukazuju na činjenicu da je determinističko modelovanje moguće u slučaju izučavanja
mehanizma nastanka rudarski generisanih potresa duž raseda, pošto se, u ovom slučaju, stohastičko
ponašanje generiše iz polaznog determinsitičkog sistema.
Ključne reči: rudarski generisani potres, bifurkaciona analiza, zakon trenja, deterministički haos
UVOD
Povećanje seizmičke aktivnosti u seiz- skog napona. Seizmičnost izazvana rudar-

mički aktivnim oblastima, kao i pojava skom aktivnošću obično se definiše kao
potresa u aseizmičkim područjima najčešće pojava seizmičkih događaja uzrokovana
nastaje kao rezultat podzemnih rudarskih prekoračenjem čvrstoće na smicanje stenske
radova na velikim dubinama [1]. Ovakav tip mase, u naponskom polju stenskog masiva u
seizmičnosti pripada velikoj grupi tzv. blizini čela iskopa [2]. Pri tome, obično se
indukovanih ili pobuđenih potresa, koji registruju dva tipa rudarski generisanih
nastaju onda kada inženjerska aktivnost potresa – potresi direktno izazvani napredo-
uzrokuje oslobađanje akumuliranog tekton- vanjem iskopa, i potresi povezani sa reak-
*
Univerzitet u Beogradu Rudarsko-geološki fakultet, Beograd, Srbija, Autor za korespodenciju:
Srđan Kostić, srdjan.kostic@rgf.bg.ac.rs
**
Ovo istraživanje je podržano od strane Ministarstva za prosvetu, nauku i tehnološki razvoj, broj
ugovora 176016 i 171017.

tiviranjem kretanja duž postojećih geoloških Kortas [6] je istraživao nelinearno dina-
diskontinuiteta [3,4]. Nešto detaljniju mičko ponašanje rudarski generisanih potre-
podelu rudarski izazvanih potresa predložili sa na primeru pet seizmograma registro-
su Horner i Hasegava [5] u vidu šest vanih potresa u Poljskoj i Južnoj Africi, i u
osnovnih modela nastanka potresa induko- svim slučajevima utvrdio deterministički
vanih podzemnom eksploatacijom: potresi haotično ponašanje. S druge strane, Huang,
izazvani provaljivanjem tavanica podze- Yin i Dai [7], na osnovu ideje Brejsa i
mnih prostorija, lomom zaštitnih stubova, Bajerlija [8] o trzanju kao mogućem
prekoračenjem čvrstoće na zatezanje povla- fenomenološkom modelu nastanka potresa,
tne stenske mase, kao i reaktiviranjem vršili su istraživanje modela dva bloka sa
kretanja duž normalnog, reversnog i trans- oprugom, kojim su simulirali nastanak
kurentnog raseda. Ovi modeli se obično potresa. Njihova analiza je pokazala da
razmatraju pri opštoj analizi rudarski nastanak rudarski generisanih potresa duž
izazvane seizmičnosti [1]. Pri tome, pojava postojećih raseda može biti opisan trzanjem
prva tri tipa potresa može biti izbegnuta, ili u modelu dva bloka, ukazujući na
njihova veličina može biti u značajnoj meri determinističku prirodu modela, za razliku
redukovana, primenom odgovarajućeg od uobičajenog poimanja mehanizma
načina eksploatacije, pravilnim odabirom nastanka potresa kao stohastičke pojave.
vrste podgrade, pre svega u zavisnosti od Slično tome, u ovom radu takođe se
vrste i fizičko-mehaničkih svojstava stenske pristupa analizi Baridž-Knopof modela (u
mase. S druge strane, potresi izazvani daljem tekstu za Baridž-Knopof model
reaktiviranjem kretanja duž raseda ne mogu koristićemo skraćenicu BK model) bloka sa
se kontrolisati, što ih čini jednim od najzna- oprugom (Slika 1), koji se sastoji od jednog
čajnijih geoloških hazarda u područjima sa bloka (dela stenske mase određenog sas-
podzemnom eksploatacijom mineralnih tava), koji je preko opruge povezan sa
sirovina. Ovakva kompleksnost rudarski pokretnom gornjom pločom, koja uzrokuje
generisanih potresa duž postojećih raseda kretanje celog sistema preko hrapave
proizilazi i iz njihove generički ,,haotične’’ podloge. Raspored nestabilnog klizanja u
dinamike mehanizma nastanka potresa, kao BK modelu može biti opisan Gutenberg-
i kretanja (oscilovanja) tla za vreme potresa. Rihter i Omori-Ucu zakonom [9].
Sl. 1. BK model sa jednim blokom, povezanim preko opruge sa gornjom pokretnom pločom,
koja uzorkuje pomeranje bloka duž donje nepokretne podloge; m predstavlja masu bloka,
k predstavlja krutost opruge, a v predstavlja brzinu gornje ploče (bloka).

U ovom radu, vrši se analiza BK modela .. 1
sa jednim blokom i dva različita zakona U  U  .
 t (1)
U
trenja. Kod prvog zakona trenja, originalno 1
predloženog od strane Karlsona i Langera c
[10], trenje između bloka i donje podloge gde
predstavlja funkciju samo brzine bloka. U - predstavlja pomeranje bloka,
Drugi, Diterih-Ruina zakon trenja, predsta- ν - bezdimenzionalnu brzinu bloka, kao
vlja zakon trenja zavisan od brzine bloka i odnos između vremena klizanja i
stanja kontaktne površi, i eksplicitno vremena mirovanja (vremena koje je
uključuje u razmatranje promenljivu stanja potrebno da sila u opruzi prevaziđe
θ, kao prosečno vreme kontakta između vrednost statičkog koeficijenta tre-
nja),
bloka i hrapave podloge. Oba modela se
izučavaju, uvodeći vremensko kašnjenje τ u a - νc predstavlja bedimenzionalnu ka-
rakterističnu (referentnu) brzinu.
izraz za trenje, kojim se opisuje ,,zakasneli
okidački” (trigerring effect) uticaj napre- U ovom radu, za razliku od Vieire [11],
dovanja podzemnih rudarskih radova a dozvoljavamo kretanje bloka unazad.
pojavu potresa duž postojećih raseda. Polazeći od modela sa jednim blokom (1)
Naglašavamo, takođe, da BK model, sa uvodimo vremensko kašnjenje τ u izraz za
samo jednim blokom, i sa zakonom trenja trenje na sledeći način:
zavisnim samo od brzine, ili i od brzine i od .. 1
stanja, bez uvedenog vremenskog kašnjenja U  U  .
 t (2)
τ, ne pokazuje deterministički haotično U( t   )
ponašanje, koje je već utvrđeno u sistemima 1
c
sa više blokova. Koliko je nama poznato,
složeni uticaj trenja na nastanak zemljotresa Parametri modela su isti kao i u
do sada nije razmatran uvođenjem vremen- jednačini (1). Rezultati numeričke analize
skog kašnjenja. Cilj ovog rada predstavlja sistema (2) pokazuju da sa promenom
ispitivanje dinamike predloženih modela, sa parametra τ, ponašanje posmatranog modela
uključenim vremenskim kašnjenjem u izraz sa jednim blokom menja se od ravnotežnog
za trenje. Drugim rečima, hoćemo da pro- stanja ka periodičnom kretanju, i obrnuto.
cenimo uticaj svojstava kontaktne površi Na slici 2 prikazan je bifurkacioni dijagram
duž raseda na nastanak rudarski generisanih sistema (2) za različite vrednosti parametara
potresa. τ i νc. Primeri ravnotežnog stanja (tačka 1 za
τ = 3 i νc = 7) i periodičnog ponašanja (tačka
KARLSON-LANGER MODEL
2 za τ = 4, νc = 7) sa slike 2 prikazani su kao
U prvom slučaju, polazimo od modela vremenske serije i odgovarajući fazni
prvobitno predloženog od strane Vieire portreti na slici 3.
[11], u sledećem obliku:

Sl. 2. Bifurkacioni dijagram BK modela sa jednim blokom, u parametarskoj ravni (τ,ν c),
za ν=0.1. ES i PM predstavljaju oznake za ravnotežno stanje i periodično kretanje,
redom. Odgovarajuće vremenske serije i fazni portreti za tačku 1 i 2 prikazani su na slici 3.
Sl. 3. Vremenska serije promenljive v (brzina) i odgovarajući fazni portret za:

a. ravnotežno stanje (tačka 1 sa slike 2; τ=3, νc=7, ν=0.1).
b. periodično kretanje (tačka 2 sa slike 2; τ=4, νc=7, ν=0.1).
Promenljive su date kao bezdimenzionalne veličine.

Ravna linija (Slika 4a) i usamljeni pik periodičnog ponašanja, redom, za tačke 1 i
(Slika 4b) u Furijeovom spektru snage 2 sa slike 2.
potvrđuju pojavu ravnotežnog stanja i
Sl. 4. a. Ravna linija u Furijeovom spektru snage ukazuje na ravnotežno stanje sistema
(tačka 1 sa slike 2). b. Usamljeni pik u Furijeovom spektru snage ukazuje na periodično
ponašanje (tačka 2 sa slike 2). Vrednosti parametara su iste kao na slici 3.
Međutim, izuzev ova dva moguća stanja tret za tranzijentno haotično ponašanje
sistema, dolazi do pojave i relativno slabog sistema (2) prikazani su na slici 5, za vred-
determinističkog haosa, koji se u ovom nosti parametara τ = 0.7 and νc = 1.0.
sistemu javlja samo kao tranzijentni Širokopojasni, kontinualni šum u Furije-
(prolazni) fenomen. Ovakav vid haotičnog ovom spektru snage (slika 6a) i pozitivna
ponašanja je očekivan, s obzirom na to da
vrednost najvećeg Ljapunovljevog ekspo-
rudarski generisani potresi predstavljaju
kratkotrajne pojave (najčešće ispod 5s). nenta (slika 6b) potvrđuju deterministički
Odgovarajuća vremenska serija i fazni por- haotično kretanje izučavanog modela (2).
Sl. 5. Vremenska serija promenljive ν (a) i odgovarajućeg faznog portreta (b) za vrednosti
parametara τ=0.7 i νc=1.0 (deterministički haos).

Sl. 6. a. Širokopojasni kontinualni šum u Furijeovom spektru snage ukazuje na relativno slabo
izraženo deterministički haotično ponašanje sistema. b. Najveći Ljapunovljev eksponent
konvergira ka pozitivnoj vrednosti λ=0,08.
MADARIAGA MODEL
Drugi model koji opisuje ,,trzajuće'' kre- nosti u saglasnoti sa istraživanjima trenja u
tanje duž reaktiviranog raseda zasniva se na stenskoj masi koja su ukazala na to da trenje
sistemu jednačina predloženom od strane ne može biti funkcija samo brzine kretanja
Madariage [12]: bloka [14]. U ovom radu, proširujemo
model (3) uvodeći vremensko kašnjenje τ u
izraz za trenje, čime dobijamo sledeći
sistem:
(3)
gde su bezdimenzionalne veličine:
ε=(B-A)/A kao mera promene brzine (4)
kretanja bloka,
ξ=(kL)/A konstanta opruge, i Numerička analiza modela pokazuje da
γ=(k/M)1/2(L/v0) frekvencija ,,trzanja’’. model iz ravnotežnog stanja, u kojem se
nalazi za vrednosti parametara ε, ξ and γ:
Za razliku od prethodnog modela, gde je 0,2, 0,8 i 0,8, redom, i bez vremenskog
trenje bilo u funkciji samo brzine kretanja kašnjenja (slika 7a) prelazi u periodično
bloka, u ovom modelu se pretpostavlja da oscilatorno) ponašanje predstavljeno u vidu
važi Diterih - Ruina zakon trenja, koji graničnog ciklusa u faznom portretu (slika
obuhvata i promenljivu stanja θ, i na taj 7b), za sledeće vrednosti parametara: τ =10,
način omogućava da model kvalitativno ε = 0,4, ξ = 0,8 i γ = 0,8. Daljom promenom
opiše gotovo sve važnije seizmičke pojave parametara, model pokazuje kvazi-perio-
poput trzanja, ,,regenerisanja’’ rasedne zone dično (slika 8a) i deterministički haotično
memorijskih efekata [13]. Ovo je u potpu- ponašanje (slika 8b).

Sl. 7. Vremenska serija promenljive v i odgovarajući fazni portret za sledeće vrednosti
parametara: a. τ=0, ε = 0,2 , ξ= 0,8 i γ = 0,8 (ravnotežno stanje);
b. τ=10, ε = 0,4, ξ = 0,8 i γ = 0,8 (periodično ponašanje, zanemarujući tranzijente).
Promenljive su date kao bezdimenzionalne veličine.
Raznovrsna dinamika modela bloka sa oscilatorno ponašanje modela, dok dva pika
oprugom može se potvrditi izračunavanjem na slici 9b potvrđuju kvaziperiodično
Furijeovog spektra snage, kao što je kretanje. Širokopojasni, kontinualni šum na
prikazano na slici 9. Usamljeni pik u slici 9c predstavlja potvrdu deterministički
spektru snage (slika 9a) ukazuje na haotičnog ponašanja.

Sl. 8. Vremenska serija promenljive v i odgovarajući fazni portret za sledeće vrednosti
parametara: a. τ=12, ε = 0,5, ξ = 0,8 i γ = 0,8 (kvaziperiodično kretanje); b. τ=16, ε = 0,8
ξ=0,8 i γ = 0,8 (deterministički haos). Promenljive su date kao bezdimenzionalne veličine.
Sl. 9. a. Usamljeni pik u spektru snage ukazuje na oscilatorno kretanje bloka. b. Dva pika u
spektru snage potvrđuju kvaziperiodično kretanje bloka. c. Širokopojasni, kontinualni šum u
spektru snage predstavlja potvrdu deterministički haotičnog ponašanja.

DISKUSIJA I ZAKLJUČAK
U ovom radu, izvršena je analiza dva Na osnovu dobijenih rezultata, drugi

različita modela nastanka rudarski model se prirodno nameće kao pogodniji za
generisanih potresa duž postojećih raseda. opis nastanka rudarski generisanih potresa.
U oba slučaja, pristupilo se izučavanju BK Razlog tome leži pre svega u kompleksnosti
modela sa samo jednim blokom, sa dva Diterih-Ruina zakona trenja, koji u obzir
različita zakon trenja između bloka i uzima različite parametre sistema, za razliku
hrapave podloge. Ovi originalni modeli, bez od relativno jednostavnog zakona trenja u
uvedenog vremenskog kašnjenja, pokazuju prvom slučaju. Štaviše, Madariaga model
samo periodično ponašanje, što ih čini uzima u obzir promene napona pre i za
neodgovarajućim modelima nastanka vreme kretanja bloka, što se može dovesti u
rudarski generisanih potresa duž postojećih vezu sa promenama naponskog stanja
raseda, pa čak i modelima tekontkih izazvanih napredovanjem rudarskih radova.
zemljotresa. Glavni razlog tome predstavlja Ove promene su, pre svega, opisane
činjenica da dinamika modela mora biti promenom vrednosti parametra ε (Slika 10),
nestabilna kako bi na odgovarajući način kojim je predstavljen odnos između
opisala trzanje bloka, i, samim tim, opadanja napona za vreme kretanja bloka i
simulirala nastanak potresa. Međutim, sa povećanja napona kada je blok u stanju
uvedenim vremenskim kašnjenjem τ, kojim mirovanja izložen dejstvu sile gornje ploče.
se modeluje odloženi uticaj napredovanja Što je veća vrednost parametra ε, to je veći
rudarskih radova na generisanje potresa duž i koeficijent trenja duž postojećeg raseda. U
postojećih raseda, oba modela pokazuju ovom slučaju, kompleksno nestabilno
znatno kompleksnije ponašanje. U prvom deterministički haotično ponašanje modela
modelu, ova kompleksnost je slabije uočava se za vrednost parametra ε < 1,
izražena, s obzirom na to da se ,,haotično'' ukazujući na mogućnost kretanja duž
ponašanje javlja samo za jako uske oblasti postojeće oslabljene rasedne zone, koje je
parametarskog prostora. U drugom modelu, uzrokovano promenama naponskog stanja
potpuna kompleksnost modela ogleda se u indukovanim dejstvom nekog spoljašnjeg
prelazu od ravnotežnog stanja, preko faktora (napredovanjem rudarskih radova u
periodičnog i kvaziperiodičnog kretanja do ovom slučaju).
pojave determinističkog haosa.
Sl. 10. Shematski prikaz promene napona u modelu bloka sa oprugom, prikazanom na slici 1.

Ova promena je jako idealizovana i, u [3] A. Kijko, B. Drzezla, and T. Stan-
opštem slučaju, zavisi od vrste stenske kiewicz, Acta Geophysica Polonica,
mase. Međutim, prethodna istraživanja su 35 (1987) 157-166.
pokazala da se Diterih-Ruina zakon trenja
[4] J. C. Johnston and H. H. Einstein,
približno podudara sa eksperimentalno
Rockbursts and Seismicity in Mines,
dobijenim rezultatima.
Balkema, Rotterdam, 1990, pg. 121-
Takođe, Diterih-Ruina zakonom trenja
127.
obuhvaćena je i promenljiva stanja θ, koja
opisuje stanje kontaktne površi između [5] R. B. Horner, and H.S. Hasegawa,
bloka i donje hrapave podloge. S obzirom Canadian Journal of Earthquake
na to da kretanje duž raseda uzorkuje Science, 15 (1978) 1341-1355.
mnoge različite pojave (frikciono zagrev- [6] L. Kortas, Acta Geophysica Polonica,
anje i topljenje, termalne pritiske, efekte 53 (2005) 47-74.
podmazivanja silikagelom, kao i efekte
granularnog trenja), svojstva kontaktne zone [7] G. Huang, G. Yin, and G. Dai,
su jako kompleksna, i ova zona odlučujući Disaster Advances, 3 (2010) 526–530.
uticaj na kretanje duž raseda. Uticaj ovih [8] W. Brace and J. Byerlee, Science, 153
efekata na kretanje bloka je u ovom radu (1966) 990-992.
pojačan uvođenjem vremenskog kašnjenja τ. [9] R. Burridge and L. Knopoff, Bulletin
Da bismo dalje proučavali uticaj trenja na of Seismological Society of America
kretanje bloka, sledeća faza istraživanja će 57 (1967) 341-371.
biti proširena i na model sa dva bloka.
Štaviše, naša ideja je da uvedemo parametar [10] J. Carlson, and J. Langer, Physical
jačine trenja C, potom da istovremeno Review A, 40 (1989) 6470-6484.
menjamo i parametar τ i parametar C, na [11] M.D.S. Vieira, Physical Review
osnovu čega možemo dalje oceniti moguće Letters 82 (1999) 201-204.
promene dinamike bloka. [12] B. Erickson, B. Birnir and D.
Lavallee, Nonlinear Processes in
LITERATURA Geophysics, 15(2008)1-12.
[13] A. L. Ruina, Journal of Geophysical
[1] S. L. Gibowicz and A. Kijko, An Int- Research, 88 (1983) 10359-10370.
roduction to Mining Seismology, Aca- [14] C. Marone, Annual Review of Earth
demic Press, San Diego, 1994, pg. 399. Planetary Science, 26 (1998) 643-696.
[2] N. G. W. Cook, Engineering Geology,
10 (1976) 99-122.

UDK: 622.016/.831(045)=20 doi:10.5937/rudrad1301135K
Srđan Kostić*, Nebojša Gojković*, Nebojša Vasović*
COMPLEX DYNAMICS OF THE FAULT-SLIP ROCKBURST

NUCLEATION MODELS**
Abstract
This paper gives the study of dynamics the Burridge-Knopoff spring-block model, assumed to
represent a rockburst nucleation model along a shallow (near horizontal) thrust fault. The analysis is
performed through numerical simulations of two models with different friction laws, modified by
introduction the time delay τ in friction terms, which takes into account the delayed triggering effect of
the mining excavation works. In the first model, a velocity dependent friction force is assumed. By intro-
duction the time delay, the dynamics of one-block model shows a transition from equilibrium state to
the periodic motion, with deterministic chaos as transient feature. In the second case, the model with the
Dieterich-Ruina rate-and state- dependent friction law are examined. Increasing the time delay τ, the
model exhibits a transition from equilibrium state, to periodic, quasiperiodic motion and chaos, for the
certain parameter range. The obtained results indicate that the dynamics of rockburst nucleation model
strongly depends on the nature of chosen friction law. It also confirms the fact that deterministic model-
ing is possible in the case of rockburst nucleation, since ''stochastic'' motion is generated from the start-
ing deterministic system.
Keywords: rockburst, bifurcation analysis, friction law, deterministic chaos
INTRODUCTION
An increase in seismicity in seismic and associated with movement along the major
aseismic areas was observed as the result of geologic discontinuities [3,4]. A more
deep underground mining [1]. This type of detailed division of mine tremors was
seismicity belongs to a large group of so proposed by Horner and Hasegawa [5], who
called ’’induced seismicity’’ phenomena, suggested six models of induced seismicity
indicating triggering nature of engineering in the underground mines in Canada: cavity
activities in release the preexisting stresses collapse, pillar burst, tensional fault, normal
of tectonic origin. Seismicity induced by fault, thrust fault and shallow (near-
mining is usually defined as the appearance horizontal) thrust fault. These models are
of seismic events caused by rock failures, commonly used for analyzing mine
which is the result of changes in the stress seismicity in general [1]. The first three
field in the rockmass near mining types of rockbursts could be reduced or even
excavations [2]. Two broad types of mine prevented using the appropriate excavation
tremors are usually observed – those directly method and tunnel support, concerning the
connected with mining operations and those quality of rock masses. However, rockbursts
*
University of Belgrade Faculty of Mining and Geology, Belgrade, Serbia, Corresponding author:
Srđan Kostić, srdjan.kostic@rgf.bg.ac.rs
**
This research is supported by the Ministry of Education, Science and Technological Development,
Contracts Nos. 176016 and 171017.

induced by movement along the preexisting tal earthquakes, studied a spring-and-two-
rock discontinuities are difficult, or even slider model, in order to simulate the behav-
impossible to control, what makes them the ior of rockbursts. Their analysis demon-
most severe geological hazards in mining strates that the fault-slip rockbursts could be
areas (the latter three models). This well explained by stick-slip motion, indicat-
complexity in controlling, predicting and, ing the chaotic behavior, which implies that
finally, preventing this kind of fault-induced dynamics of a rockburst model is determin-
rockbursts reveals itself also in the possible istic instead of stochastic. Similarly, in this
’’chaotic’’ dynamics of rockburts nucleation paper, the dynamics of the spring-block
and corresponding ground motion. Kortas Burridge-Knopoff model (Abbreviation BK
[6] investigated the nonlinear dynamics of model is used for Burridge-Knopoff model)
five data sets (seismograms) referring to (Figure 1) is also analyzed, which consists of
seismicity induced by mining and observed one block of the certain rock type, connected
deterministic chaos in all the examined data through harmonic spring to a moving plate
sets. As for the rockburst nucleation, Huang, and driven along the rough surface. Distribu-
Yin and Dai [7], following the suggestion of tion of unstable slipping events in the BK
Brace and Byerlee [8], that stick-slip motion model follows the Gutenberg-Richter and
may be analogous to the mechanism of crus- Omori-Utsu law [9].
Figure 1 The Burridge-Knopoff spring-block model, represented by a block, coupled through a

spring to a loader plate, moving along the rough surface of lower plate; m is mass of block;
k is spring stiffness and v represents slip velocity
In present paper, the BK model with tion the time delay τ in friction term,
one-block and two different friction laws which strengthens the role of friction in
is analyzed. The first law, originally pro- the motion along the fault. BK model,
posed by Carlson and Langer [10], as- with only one block, coupled either with
sumes velocity dependent friction between velocity-dependent or the Dieterich-Ruina
the block and lower plate. The second, the friction law, without the introduced time-
Dieterich-Ruina friction law, represents delay τ, does not exhibit a deterministic
rate-and state-dependent friction law, and chaotic motion, which is already observed
explicitly incorporates the time-dependent in a multi-block system. As it is known,
state variable θ, as the average contact the complex friction effect has not been
time along the rough surface of fault. Both considered so far by introduction the time
of these models are studied by introduce- delay in equations governing the motion

of spring-block model. The aim of this νc - represents dimensionless characte-
paper is to investigate the dynamics of ristic velocity.
these suggested models, with time delay
In present paper, in contrast to Vieira
included in friction term. In other words,
[11], a backwards motion is allowed.
estimation of influence the contact surface
Starting from model (1) for one-block
character and corresponding friction on
system, the time delay τ is introduced in
dynamics of rockburst nucleation model is
the following way:
required.
.. 1
CARLSON-LANGER MODEL U  U  .
 t (2)
U( t   )
1
In the first case, the mode,l originally c
proposed by Vieira [11], is used in the
following form: Parameters of model are the same as in
the equation (1). The performed numerical
.. 1
U  U   t (1) analysis shows that, as the parameter τ is
.
changed, system exhibits a transition from
U
1 equilibrium state to periodic motion and
c vice versa. Figure 2 shows bifurcation
where diagrams of different dynamical behavior
U - represents block displacement, (equilibrium state and periodic motion) in
ν – dimensionless pulling speed, as the two parameter plane (τ,νc). Examples of
ratio of slipping time to the loading equilibrium state and oscillations for point
time (time it takes for a pulling 1(τ=3, νc=7) and point 2 (τ=4, νc=7) from
spring to be stretched enough to Figure 2, shown as time series and phase
overcome static friction), and portraits in Figure 3.
Figure 2 Bifurcation diagram of one-block BK model in the parameter plane (τ,νc), for ν=0.1.
ES and PM are abbreviations for equilibrium state and periodic motion, respectively.
Time series and phase portraits for point 1 and 2 are shown in Figure 3.

Figure 3 Temporal behavior of variable v (velocity) and corresponding phase portrait for:
a. equilibrium state (point 1 from Figure 2; τ=3, νc=7, ν=0.1). b. periodic motion (point 2
from Figure 2; τ=4, νc=7, ν=0.1). Variables are given as dimensionless quantities.
Flat line (Figure 4a) and single peak motion, respectively, for points 1 and 2
(Figure 4b) in the Fourier power spectrum from Figure 2.
confirm equilibrium state and periodic-
Figure 4 a. Flat line in the Fourier power spectrum indicates equilibrium state (point 1 from
Figure 2). b. Single peak in the Fourier power spectrum indicates periodic motion
(point 2 from Figure 2). Parameter values are the same as in Figure 3.

However, except for these two distinct seen but nongeneric phenomenon are shown
states of studied system, relatively weak in Figure 5, for the following parameter
chaotic behavior is captured, but only as a values: τ=0.7 and νc=1.0. The Broadband
transient feature. This kind of chaotic noise in the Fourier power spectrum (Fig.
behavior is expected, since rockbursts are 6a) and calculated positive maximal
short-term occurrences. The corresponding Lyapunov exponent (Fig. 6b) confirm the
time series and phase portraits for this, often chaotic motion of studied model
Figure 5 Temporal behavior of variable ν (a) and corresponding phase portrait (b) for the
following parameter values: τ=0.7 and νc=1.0 (chaos).
Figure 6 a. The continuous broadband noise in the Fourier power spectrum indicates relatively
weak chaotic behavior of the system. b. The maximal Lyapunov exponent converges well to
λ=0.08.
THE MADARIAGA MODEL
The second model, describing the stick-

slip behavior of reactivated motion along the
preexisting fault is based on the system of (3)
equations proposed by Madariaga [12]: where
ε=(B-A)/A measures the sensitivity of
velocity relaxation,

ξ=(kL)/A is nondimensional spring
constant, and
γ=(k/M)1/2(L/v0) is nondimensional slip
frequency.
Contrary to the previous model, where (4)
friction was dependent only on the block Numerical analysis shows that the
velocity, this model is coupled with the model is in an equilibrium state, illustrated
Dieterich-Ruina empirical law, which as fixed point in the phase portrait,
includes a state variable θ, enabling the without time delay and with the following
model to exhibit almost entirely observed values of parameters ε, ξ and γ: 0.2, 0.8
seismic behavior such as the stick-slip
and 0.8, respectively (Figure 7a). Figure
phenomena, fault healing and memory
7b indicates a periodic (oscillatory)
effects [13]. This is fully in compliance
with subsequent studies which indicated behavior of model, presented as a limit
that the friction term could not be a single cycle in the phase portrait, for the
valued function of velocity [14]. Now, the following values of parameters: τ =10,
model (3) will be expanded adding the ε = 0.4, ξ = 0.8 and γ = 0.8. Quasiperiodic
time delay term τ in the friction term. In and deterministic chaotic motion of the
this way, the following system of delay model, for the certain parameter values,
differential equations is obtained: are presented in Figure 8.
Figure 7 Temporal evolution of variable v and appropriate phase portrait for: a. τ=0, ε = 0.2,
ξ= 0.8 and γ = 0.8 (equilibrium state); b. τ=10, ε = 0.4, ξ = 0.8 and γ = 0.8 (periodic behavior,
neglecting the transients). Variables are given as dimensionless quantities.

Various dynamics of the block motion behavior of the system under study, while
could be confirmed calculating the Fourier the second peak in Figure 9b indicates a
power spectrum for oscillations, quasipe- presence of quasiperiodic motion. The
riodic motion and chaotic orbits, shown in broadband noise in Figure 9c indicates the
Figure 9. The single peak in power spectrum deterministic chaotic dynamics.
in Figure 9a indicates the oscillatory
Figure 8 Temporal evolution of variable v and appropriate phase portrait for: a. τ=12, ε = 0.5,
ξ = 0.8 and γ = 0.8 (quasiperiodic motion); b. τ=16, ε = 0.8 ξ = 0.8 and γ = 0.8 (deterministic
chaos). Variables are given as dimensionless quantities.

Figure 9 a. Single peak in power spectrum indicates the oscillatory behavior of model
b. Two peaks in power spectrum indicate the appearance of quasiperiodic motion.
c. The broadband noise in the Fourier power spectrum indicates the chaotic behavior of the system.
DISCUSSION AND CONCLUSION
In present paper, two different models of Based on the obtained results, a model
fault-slip rockburst nucleation are analyzed. was chosea as more convenient for describ-
In both cases, the motion of the BK model ing the rockburst nucleation. The main rea-
with one block is studied, coupled with dif- son for this is the complexity of the
ferent type of friction force between the Dieterich-Ruina friction law, which takes
block and rough surface. These original into account various parameters of system,
models with one block, without the intro-
in contrast to the simple velocity dependent
duced time delay, exhibit only the periodic
motion, which makes them incompatible as friction law in the first case. Moreover, the
models for rockburst or even tectonic earth- Madariaga model takes into account the
quake nucleation. The main reason for this is stress changes before and during the block
that the dynamics of system must become motion, which could be related to the stress
unstable in order to generate stick-slip mo- changes induced by mining excavations.
tion, and, conse-quently, simulate seismic This stress changes are described by pa-
event. rameter ε (Figure 10), which represents the
However, with the introduced time delay relation between the stress decrease during
τ, which accounts the delay triggering effect the block motion and the stress increase
of the mining excavation work, both models during the stick phase (when the upper plate
exhibit highly complex behavior. In the first
starts to act on the block). The higher the
model, this complexity is weak, since the
chaotic motion appears only in the narrow parameter ε, the higher the value of friction
regions of parameter values. On the other coefficient along the preexisting fault. In this
side, in the second model, full complexity case, highly complex, unstable, deterministic
reveals in the transition from equilibrium chaotic dynamics of the model is obtained
state, across the periodic and quasiperiodic for ε < 1, indicating the possibility of motion
motion to deterministic chaos. This kind of along the weak preexisting fault, initiated by
motion is a natural consequence of more a stress increase, induced by some external
complex friction law, which is assumed in factor (mining excavation in this case).
the second model.

Figure 10 A schematic illustration of step change in stress of the spring-block model,
illustrated in Figure 1. The stress change during the motion is highly idealized and it
generally differs for various rock types. However, the previous studies have shown that the
Dieterich-Ruina friction law corresponds well with the experimentally obtained results.
REFERENCES
Also, the Dieterich-Ruina friction law [1] S. L. Gibowicz and A. Kijko, An Intro-
incorporates the state variable θ, which duction to Mining Seismology, Acade-
describes the state of contact surface be- mic Press, San Diego, 1994, pg. 399;
tween the block and lower plate. Since [2] N. G. W. Cook, Engineering geology,
the movement along the fault commonly 10 (1976) 99-122;
induces many different mechanisms (flash [3] A. Kijko, B. Drzezla, and T. Stan-
heating, frictional melting and thermal kiewicz, Acta Geophysica Polonica, 35
pressurization, lubrication by silica-gel (1987) 157-166;
production, and effects of granular fric- [4] J. C. Johnston and H. H. Einstein,
tion), the contact surface is highly com- Rockbursts and Seismicity in Mines,
plex, and it has a crucial effect on the mo- Balkema, Rotterdam, 1990, pg. 121-
tion along the fault. These effects are em- 127;
phasized in this paper introducing the time [5] R. B. Horner, and H. S. Hasegawa,
delay τ. In the next phase of our work, Canadian Journal of Earthquake
research will be expanded by the use of Science, 15 (1978) 1341-1355;
analyzing model with two blocks. Moreo- [6] L. Kortas, Acta Geophysica Polonica,
ver, this idea is to include the strength 53 (2005) 47-74;
parameter C in the friction term, and then, [7] G. Huang, G. Yin, and G. Dai, Disaster
by simultaneously varying both parame- Advances, 3 (2010) 526–530;
ters, C and τ, to estimate the dynamics of [8] W. Brace and J. Byerlee, Science,
studied BK model. 153 (1966) 990-992;

[9] R. Burridge and L. Knopoff, Bulletin [12] B. Erickson, B. Birnir and D. Lavallee,
of Seismological Society of America, Nonlinear Processes in Geophysics,
57(1967)341-371; 15(2008)1-12;
[10] J. Carlson, and J. Langer, Physical [13] A. L. Ruina, Journal of Geophysical
Review A, 40 (1989) 6470-6484; Research, 88 (1983) 10359-10370;
[11] M. D. S. Vieira, Physical Review [14] C. Marone, Annual Review of Earth
Letters, 82 (1999) 201-204; Planetary Science, 26 (1998) 643-696.

UDK: 622.73(045)=861 doi:10.5937/rudrad1301155S
Rodoljub Stanojlović*, Jovica Sokolović*, Nikola Stančev**
GRANULOMETRIJSKI SASTAV POLAZNOG UZORKA

KLASE KRUPNOĆE -3,35 mm – FAKTOR POUZDANOSTI
BOND-OVOG RADNOG INDEKSA MELJIVOSTI***
Izvod
Istraživanja Bond-ovog radnog indeksa meljivosti na siromašnoj i bogatoj rudi bakra RB Bor dala
su dva, za teoriju i praksu procesa mlevenja, značajna rezultata. Jedan potvrđuje prethodna teorijska i
praktična iskustva na ovim sirovinama, a to je, nešto veća otpornost usitnjavanja siromašne u odnosu na
bogatu rudu bakra Wis = 14,11 kWh/t, odnosno Wibs = 13,35 kWh/t. Drugi rezultat ukazuje na uticaj
granulometrijskog sastava polaznog uzorka za određivanje Bond-ovog radnog indeksa klase krupnoće
-3,35 mm, na vrednost ovog pokazatelja, Wib = 16,28 kWh/t tj. Wibs = 13,35 kWh/t. Mala razlika u
otpornosti prema usitnjavanju ispitivanih ruda bakra daje mogućnost zajedničke prerade ovih sirovina.
Konstatovani uticaj granulometrijskog sastava polaznog uzorka na vrednost Bond-ovog radnog
indeksa, pored teorijskog ima i veliki praktičan značaj pri projektovanju i izboru procesne opreme u
procesu mlevenja. Istraživanja kinetike mlevenja siromašne i bogate rude bakra, kao i različita vremena
potrebna za dobijanje proizvoda mlevenja određene finoće potvrđuju prethodnu konstataciju.
Ključne reči: ruda bakra, kinetika, meljivost, Bond, prerada.
1. UVOD
Jama rudnika bakra Bor raspolaže sa ničke prerade navedenih sirovina neophodno
značajnim rezervama siromašne rude bakra, je detaljno istražiti i verifikovati. Tehnološku
sa sadržajem bakra od oko 0,95 - 1 %, i opravdanost zajedničke prerade siromašne i
manjim rezervama, nekoliko stotina hiljada bogate rude potrebno je sagledati sa dva
tona koje su u fazi eksploatacije, bogate rude aspekta. Prvi se odnosi na mogućnost i
sa sadržajem bakra od 2 – 5 %, zlata 1- 3 g/t opravdanost zajedničke pripreme, koja se
u pojedinim delovima ležišta i znatno više, i prevashodno odnosi na mlevenje i klasi-
srebra od 2,7 - 7,23 g/t. ranje, dok je drugi aspekt, sagledavanje
Ideja o homogenizaciji navedenih siro- opravdanosti zajedničkog flotiranja.
vina u određenim masenim odnosima radi U ovom radu su prezentovani rezultati
zajedničke prerade, tehnički je prihvatljiva, istraživanja otpornosti prema usitnjavanju i
međutim, tehnološku opravdanost zajed- kinetika procesa mlevenja siromašne i
*
Univerzitet u Beogradu, Tehnički fakultet u Boru, V.J. 12, 19210 Bor, Srbija. Osoba za kontakt: Jovica
Sokolović, E-mail: jsokolovic@tf.bor.ac.rs
**
RTB Bor, Đorđa Vajferta 29, 19210 Bor, Srbija
***
U ovom radu su prikazani rezultati projekata TR 33007 „Implementacija savremenijih tehničko-
tehnoloških i ekoloških rešenja u postojećim proizvodnim sistemima Rudnika bakra Bor i Rudnika
bakra Majdanpek“ i TR 33038 „Usavršavanje tehnologija eksploatacije i prerade rude bakra sa
monitoringom životne i radne sredine u RTB Bor Grupa“ finansiranih od strane Ministarstva
prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.

bogate rude, sa ciljem sagledavanja tehno- Određivanje Bond-ovog radnog indeksa
loške opravdanosti zajedničke pripreme, meljivosti vršeno je u Bond-ovom mlinu sa
odnosno zajedničkog mlevenja i klasiranja. kuglama postupkom suvog mlevenja [Bond,
1949, 1952, 1961]. Kao metod za odre-
2. EKSPERIMENTALNI DEO đivanje Bond-ovog radnog indeksa korišćen
je skraćeni postupak, prof. N. Magdali-
2.1. Materijal novića [Magdalinović, 1989].
Ispitivanja kinetika mlevenja vršena su u
Snimanjem industrijskog procesa drob-
cilindričnom laboratorijskom mlinu sa kug-
ljenja u pogonu Rudnika bakra Bor, izuzeti
lama dimenzija (DxL) = (400x125 mm) i
su reprezentativni uzorci definitivnog
proizvoda drobljenja siromašne i bogate brojem obrtaja n = 60 min-1. Svi opiti mle-
rude, gornje granične krupnoće 35 mm. venja su vršeni na mokro, sa istom masom i
granulometrijskim sastavom šarže, istim
2.2. Oprema i postupci korišćeni u masama uzoraka i sadržajem čvrstog u
eksperimentima pulpi.
Granulometrijski sastav svih uzoraka 3. REZULTATI I DISKUSIJA

koji su bili predmet ispitivanja određivan
je sitovnom analizom mokrim ili suvim 3.1. Granulometrijski sastavi siromašne
postupkom na sitima odabrane veličine i bogate rude bakra
otvora, serije Tyler. Opiti mokrog proseja-
vanja izvođeni su primenom mehaničkog Uzorci definitivnog proizvoda drobljenja
vibracionog uređaja određene frekvence. siromašne i bogate rude su prosejani suvim
Suvo prosejavanje uzoraka vršeno je postupkom na odabranoj seriji sita, a
takođe mehaničkim vibracionim uređajem rezultati ispitivanja prezentovani dijagra-
primenom za suvo prosejavanje [Magda-
mima na slici 1.
linović, 1985].
Sl. 1. Granulometrijski sastav gotovog proizvoda industrijskog drobljenja

siromašne i bogate rude bakra

Rezultati ispitivanja pokazuju veliku Konstatovana, velika razlika, u granu-
razliku u granulometrijskim sastavima lometrijskim sastavima siromašne i bogate
definitivnih proizvoda drobljenja siromašne i rude, može, ali i ne mora biti posledica
bogate rude bakra. Definitivan proizvod različite otpornosti prema usitnjavanju
drobljenja siromašne rude bakra je znatno pojedinih sirovina. Razlog tome je mogu-
sitnozrniji, što se jasno zapaža kako na ćnost da su pojedine rudne sirovine u ležištu
prikazanim dijagramima, tako i preko ili u fazi eksploatacije, miniranju i otkopa-
karakteristika krupnoće, srednjeg prečnika vanju, veoma različitih granulometrijskih
širokog raspona krupnoće, Dsr (jednačina 1). karaktersitika, tako, da i relativno selektivno
n
usitnjavanje u procesu drobljenja nije dovelo
i 1Wi do ujednačavanja granulometrijskih karakte-
D sr , mm (1)
n Wi ristika definitivnih proizvoda drobljenja
i 1 ispitivanih sirovina. Dalja priprema siroma-
d si
šne i bogate rude za definisanje Bond-ovog
gde su: radnog indeksa i kinetika mlevenja vršena je
Dsr – srednji prečnik smeše zrna, (mm) laboratorijskim usitnjavanjem sirovine u
Wi – učešće uske klase krupnoće, (%) čeljusnoj drobilici do GGK 3,35 mm.
dsi – srednji prečnik uske klase krupnoće, Proizvodi drobljenja siromašne i bo-
(mm) gate rude u laboratorijskoj čeljusnoj drobi-
Vrednosti ovih značajnih pokazatelja lici prosejani su na odabranoj seriji sita, a
su, za siromašnu rudu, Dssr = 0,602 mm, a granulometrijski sastavi prikazani dijagra-
za bogatu Dbsr = 3,125 mm. mima na slici 2.
Sl. 2. Granulometrijski sastavi proizvoda laboratorijskog drobljenja siromašne i bogate rude,

odnosno polaznih uzoraka za određivanje Bond-ovog indeksa meljivosti

Definisanjem karakteristika krupnoće usitnjavanja prirodnih sirovina. Prema istoj,
proizvoda drobljenja u laboratorijskoj energija usitnjavanja se definiše relacijom:
čeljusnoj drobilici, siromašne i bogate rude,
preko istih pokazatelja, Dssr = 0,071 mm, W Wi
10 10
, (kWh/Sht)
Dbsr = 0,095 mm može se konstatovati P F
razlika u granulometrijskim sastavima. (2)
Smanjenja razlike u granulometrijskim
sastavima proizvoda drobljenja labora- gde su:
torijske čeljusne drobilice siromašne i boga-
te rude u odnosu na iste karakteristike W - specifična potrošnja energije,
ulaznih sirovina, dijagrami na slici 2, ne (kWh/Sht)
mogu se eksplicitno pripisati različitim Wi - Bond-ov radni indeks koji karak-
otpornostima usitnjavanja siromašne i boga- teriše meljivost (drobljivost) siro-
te rude. Ova pojava je u manjoj ili većoj vine, (kWh/Sht)
meri uslovljena dominantno selektivnim F – veličina otvora sita kroz koje prolazi
usitnjavanjem ispitivanih sirovina u labora- 80 % sirovine pre usitnjavanja, (μm)
torijskoj čeljusnoj drobilici.
Sagledavanje opravdanosti zajedničke P – veličina otvora sita kroz koje prolazi
pripreme, mlevenja i klasiranja, siromašne i 80 % sirovine posle usitnjavanja,
bogate rude bakra sa stanovišta obezbe- (μm).
đivanja optimalne finoće gotovog proizvoda Bond-ov radni indeks (Wi), je mate-
mlevenja, bez opasnosti od preusitnjavanja rijalna konstanta koja se utvrđuje labora-
jedne od zastupljenih sirovina, moguće je torijskim ispitivanjima po proceduri i u ure-
pouzdanije sagledati određivanjem Bond- đaju koji je definisao F.C. Bond [Bond,
ovog radnog indeksa i kinetike procesa 1949, 1952, 1961].
mlevenja ispitivanih sirovina. Kao metod za određivanje Bond-ovog
radnog indeksa meljivosti korišćen je
3.2. Bond-ov radni indeks meljivosti
siromašne i bogate rude bakra skraćeni postupak, prof. N. Magdalinovića
[Magdalinović, 1985; 1989].
Bond-ova teorija usitnjavanja je široko Rezultati ispitivanja meljivosti siro-
prihvaćena u teoriji i praksi procesa mašne i bogate rude bakra dati su u tabeli 1.
Tabela 1. Rezultati ispitivanja meljivosti siromašne i bogate rude bakra
Bond-ov radni indeks meljivosti

Sirovina Opit Wisr (kWh/t)
Wi (kWh/t)
1 14,21
Siromašna ruda
2 14,15 14,11
bakra
3 13,98
1 16,20
Bogata ruda bakra 2 16,34 16,28
3 16,31
Rezultati istraživanja pokazuju da rudu bakra, Wis = 14,11 kWh/t, ima za oko
bogata ruda bakra poseduje veću otpornost 13,33 %, veću vrednost.
prema usitnjavanju. Bond-ov radni indeks Dobijeni rezultati ispitivanja su u
meljivosti bogate rude, Wib = 16,28 kWh/t suprotnosti sa dosadašnjim naučnim
u odnosu na isti pokazatelj za siromašnu istraživanjima i praktičnim iskustvima na

ovim tipovima sirovina i shodno tome Veća otpornost prema usitnjavanju bo-
upućuju na potrebu daljih istraživanja u gate u odnosu na isti pokazatelj za siroma-
cilju razjašnjenja ove pojave. šnu rudu bakra, definisana Bond-ovim
radnim indeksom meljivosti, Wib = 16,28
3.3. Kinetika mlevenja siromašne i kWh/t, odnosno Wis = 14,11 kWh/t, koja nije
bogate rude bakra u saglasnosti sa dosa-dašnjim iskustvima na
ovim sirovinama, upućuje na potrebu
Mlevenje siromašne i bogate rude bakra dodatnih istraživanja ove pojave. Potrebu za
vršeno je mokrim postupkom u laborato- istraživanjem ove pojave potvrđuju rezultati
rijskom mlinu sa kuglama pri identičnim kinetika mlevenja siro-mašne i bogate rude,
tehničko-tehnološkim parametrima. Opiti dijagrami na slikama 3 i 4.
mlevenja su izvođeni u vremenskim traja- Uporednom analizom dijagrama granu-
njima od 3; 5; 7 i 9 minuta. Proizvodi lometrijskih sastava proizvoda mlevenja
mlevenja svakog opita na siromašnoj i siromašne i bogate rude, nakon mlevenja u
bogatoj rudi prosejavani su na odabranoj istim vremenskim intervalima, zapaža se
seriji sita, definišući učešća, za naša nekoliko karakterističnih pojava. Svi
istraživanja, karakterističnih klasa krupnoće. proizvodi mlevenja siromašne rude bakra su
Na slici 3, dijagramima su prikazane upo- finozrniji od istih dobijenim mlevenjem
redne vrednosti granulometrijskih sastava bogate rude, što može ukazivati na manju
proizvoda mlevenja siromašne i bogate rude otpornost prema usitnjavanju siromašne rude
bakra nakon mlevenja u trajanju od 3; 5; 7 i bakra. Međutim, smanjenje razlika u
9 minuta, a na slici 4, kinetike produkcije granulometrijskim sastavima u funkciji
karakterističnih klasa krupnoće u opitima povećanja vremena mlevenja indiciraju
mlevenja istih sirovina. suprotnu tvrdnju.
Sl. 3. Dijagrami granulometrijskih sastava proizvoda mlevenja siromašne i bogate rude bakra

Sl. 4. Dijagrami kinetike produkcije karakterističnih klasa krupnoće u procesu
mlevenja siromašne i bogate rude
Različito ponašanje siromašne i bogate krupnoće -3,35+0 mm na vrednost Bond-

rude bakra u procesu mlevenja potvrđuju i ovog radnog indeksa meljivosti.
različite brzine smanjenja učešća najkrup-
nijih, +0,15 mm, i različite brzine nastajanja 3.4. Uticaj granulometrijskog sastava
najfinijih klasa krupnoće, -0,075 mm, u polaznog uzorka klase krupnoće
funkciji vremena mlevenja, dijagrami na -3,35+0 mm, na vrednost Bond-ovog
slici 4. Brzine smanjenja učešća najkrupnije radnog indeksa meljivosti
klase i brzina nastajanja najfinije klase Suprotstavljene pokazatelje meljivosti
krupnoće su izraženije pri mlevenju bogate u siromašne i bogate rude bakra definisane
odnosu na mlevenje siromašne rude bakra. Bond-ovim radnim indeksom meljivosti i
Ova konstatacija nedvosmisleno ukazuje da kinetikama procesa mlevenja istih sirovina
bogata ruda bakra ima manju otpornost istražićemo sagledavanjem uticaja granulo-
prema usitnjavanju u odnosu na siromašnu metrijskog sastava polaznog uzorka klase
rudu, što je u suprotnosti sa rezultatima krupnoće -3,35+0 mm. Za ova istraživanja
ispitivanja meljivosti preko definisanja formiran je novi, sintetički uzorak bogate
vrednosti Bond-ovog radnog indeksa. rude bakra GGK -3,35 mm, indentičnog
Razjašnjenje ove pojave potražićemo u granulometrijskog sastava, granulome-
pravcu sagledavanja uticaja granulome- trijskom sastavu siromašne rude bakra koja
trijskog sastava polaznog uzorka klase je bila predmet predhodnih ispitivanja.

Na novom, sintetičkom uzorku bogate U tabeli 2, date su uporedne vrednosti
rude bakra određen je Bond-ov radni indeks Bond-ovog radnog indeksa za siromašnu i
meljivosti i definisane kinetike mlevenja, sa bogatu rudu bakra, rezultati predhodnih
ciljem upoređivanja dobijenih rezultata sa ispitivanja, i vrednosti istog pokazatelja za
rezultatima prethodnih istraživanja. sintetički uzorak bogate rude bakra.
Uporednom analizom rezultata istraži-
3.5. Bond-ov radni indeks meljivosti vanja može se zaključiti da bogata ruda
sintetičkog uzorka bogate rude bakra bakra istih granulometrijskih karakteristika
polaznog uzorka ima manju otpornost prema
Primenom istog metoda za određivanje usitnjavanju u odnosu na siromašnu rudu.
Bond-ovog radnog indeksa meljivosti, po Vrednost Bond-ovog radnog indeksa
skraćenom postupku prof. N. Magdali- meljivosti bogate rude je Wibs = 13,35 kWh/t,
novića, na sintetičkom uzorku bogate rude što je u odnosu na isti pokazatelj za siroma-
bakra određene su vrednosti ovog poka- šnu rudu, Wis = 14,11 kWh/t, manja vrednost
zatelja. za 0,76 kWh/t, odnosno oko 5,38 %.
Tabela 2. Rezultati ispitivanja meljivosti siromašne, bogate i sintetičkog uzorka bogate rude bakra.
Bond-ov radni indeks meljivosti

Sirovina Opit Wi sr (kWh/t)
Wi (kWh/t)
1 14,21
Siromašna ruda
2 14,15 14,11
bakra
3 13,98
1 16,20
Bogata ruda bakra 2 16,34 16,28
3 16,31
1 13,42
Sintetički uzorak
2 13,26 13,35
bogate rude
3 13,37
Dobijena, manja vrednost Bond-ovog dovesti do niza nepouzdanih zaključaka i

radnog indeksa meljivosti za bogatu rudu negativnih inplikacija u praktičnoj primeni.
bakra u odnosu na siromašnu rudu je u
skladu sa dosadašnjim naučnim rezultatima i 3.6. Kinetike mlevenja siromašne i bogate
praktičnim iskustvima ostvarenim na ovim rude bakra istih granulometrijskih
sirovinama. karakteristika
Razlika između vrednosti Bond-ovog
radnog indeksa meljivosti bogate rude bakra Istim postupkom i na indentičan način,
u svom primarnom, industrijskom obliku kao u predhodnoj fazi istraživanja, vršeno je
pojavljivanja Wib = 16,28 kWh/t i sinte- mlevenje uzoraka siromašne i bogate rude
tičkom uzorku iste sirovine Wibs = 13,35 istih granulometrijskih karakteristika. Upo-
kWh/t, je posledica različitog granulome- redne vrednosti granulometrijskih sastava
trijskog sastava polaznog uzorka. Na ovom proizvoda mlevenja uzoraka siromašne rude
primeru razlika u vrednosti Bond-ovog i sintetičkih uzoraka bogate rude bakra
radnog indeksa meljivosti na istoj sirovini je dobijenim pri različitim vremenima mle-
za 2,93 kWh/t, odnosno 18 %, što može venja prikazane su dijagramima na slici 5, a

kinetike smanjenja učešća najkrupnije i mlevenja istih sirovina u funkciji vremena,
nastajanja finijih klasa krupnoće u procesu date su dijagramima na slici 6.
Sl. 5. Dijagrami granulometrijskih sastav proizvoda mlevenja siromašne i

sintetičkog uzorka bogate rude
Sl. 6. Dijagrami kinetike produkcije karakterističnih klasa krupnoće u procesu

mlevenja siromašne i sintetičkog uzorka bogate rude

Za ostvarivanje proizvoda mlevenja značaja, rezultati istraživanja koji pokazuju
zahtevane finoće, 60 % učešća klase uticaj granulometrijskog sastava polaznog
– 0,075mm, potrebno vreme mlevenja siro- uzorka za određivanje Bond-ovog radnog
mašne rude je 5,15 minuta, a bogate 4,85 indeksa meljivosti, GGK 3,35 mm, na
minuta, slika 6. eksperimentalnu vrednost ovog pokazatelja,
Nešto finiji granulometrijski sastav doprinose i teoriji procesa usitnjavanja, kako
proizvoda mlevenja i nešto kraće vreme sa stanovišta boljeg razumevanja, tako i
potrebno za ostvarivanje zahtevane finoće pouzdanije praktične primene.
gotovog proizvoda mlevenja bogate rude Određivanjem vrednosti Bond-ovog
bakra, za oko 0,30 minuta, potvrđuju radnog indeksa meljivosti siromašne i boga-
rezultate ispitivanja otpornosti usitnjavanja te rude bakra jednakih granulometrijskih
definisane Bond-ovim radnim indeksom na karakteristika polaznih uzoraka, GGK
sintetičkom uzorku iste sirovine. 3,35 mm, Ds = 0,071 mm, dobijene su
vrednosti Wi s = 14,11 kWh/t, za siromašnu i
4. ZAKLJUČAK
Wibs = 13,35 kWh/t za bogatu rudu bakra.
Razlike u granulometrijskim sastavima Razlika u vrednostima Bond-ovih radnih
definitivnih industrijskih proizvoda droblje- indekasa meljivosti od 0,76 kWh/t, odnosno
nja, definisanih srednjim prečnicima širokog nekih 5,38 %, u korist siromašne rude, pot-
raspona krupnoće, Dssr = 0,602 mm, za vrđuje nešto veću otpornost prema usitnja-
siromašnu i Dbsr = 3,125 mm, za bogatu rudu vanju ove sirovine u odnosu na bogatu rudu
bakra, slika 1, uslovile su razlike u istim bakra, što je u skladu sa dosadašnjim
karakteristikama i polaznih uzoraka za rezultatima istraživanja na ovim sirovinama.
određivanje Bond-ovog radnog indeksa Nešto veća otpornost prema usitnjavanju
meljivosti GGK 3,35 mm, Dssr = 0,071 mm, definisanog Bond-ovim radnim indeksom,
odnosno Dbsr = 0,095 mm. potvrđena je eksperimentima kinetika
Naknadna istraživanja su pokazala da mlevenja istih sirovina, slika 6. Za ostvari-
naznačena razlika u granulometrijskim vanje gotovog proizvoda mlevenja finoće
sastavima polaznih uzoraka GGK 3,35 mm 60 % učešća klase – 0,075 mm, za siroma-
utiče na eksperimentalne vrednosti Bond- šnu rudu bakra potrebno je duže vreme
ovog radnog indeksa meljivosti. mlevenja za oko 0,30 minuta. Relativno
Vrednosti Bond-ovog radnog indeksa mala razlika u otpornosti prema usitnja-
uzorka bogate rude bakra definitivnog vanju, kinetici mlevenja, kao i činjenici
proizvoda industrijskog drobljenja, priprem- nejednakih i promenljivih granulometrijskih
ljenog standardnim postupkom sa srednjim sastava definitivnih industrijskih proizvoda
prečnikom Dbsr = 0,095 mm, iznosi Wi b = drobljenja ispitivanih sirovina, siromašne i
16,28 kWh/t, dok je za istu sirovinu, bogate rude bakra, upućuju na mogućnost
srednjeg prečnika polaznog uzorka Dbssr = zajedničke pripreme, mlevenja i klasiranja,
0,071 mm, Wibs = 13,35 kWh/t. Razlika u bez bojazni preusitnjavanja ili nedovoljnog
vrednosti Bond-ovog radnog indeksa usitnjavanja bilo koje od njih. Konačna
meljivosti od 2,93 kWh/t, odnosno oko 18 potvrda opravdanosti zajedničke prerade,
%, je sa aspekta praktične primene, u pripreme i flotacijske koncentracije
projektovanju i izboru opreme u procesu siromašne i bogate rude bakra, moguća je
mlevenja i klasiranja ispitivanih sirovina od nakon detaljnih sagledavanja flotabilnosti i
velikog, kako tehničko-tehnološkog, tako i drugih karakteristika značajnih za proces
ekonomskog značaja. Pored praktičnog flotiranja, svake od ispitivanih sirovina.

LITERATURA
[1] N. Magdalinović, Usitnjavanje i klasi- [5] F. C. Bond, The Third Theory of

ranje mineralnih sirovina, Praktikum, Communition, Trans. Am. Inst. Min.
Tehnički fakultet u Boru, Bor, 1985. Eng., 193, (1952), p. 484-494.
[2] N. Magdalinović, A procedure for [6] F. C. Bond, 1961. Crushing and Grin-
Rapid Determination of the Bond Work ding Calculations Part I and II, British
Index, International Journal of Mineral Chemical Engineering 6 (6 and 8),
Processing, 27 (1-2) (1989) 125–132. 1961.
[3] N. Magdalinović, Energija usitnjavanja, [7] R. Ahmadi R., Sh. Shahsavari, Proce-
Tehnički fakultet u Boru, Bor, 1992. dure for Determination of Ball Bond
[4] F. C. Bond, Standard Grindability Test Work Index in the Commercial
Tabulated, Trans. Am. Inst. Min. Eng., Operations, Minerals Engineering,
183 (1949), p. 313-329. 22 (2009), p. 104–106.

UDK: 622.73(045)=20 doi:10.5937/rudrad1301155S
Rodoljub Stanojlović*, Jovica Sokolović*, Nikola Stančev**
GRAIN-SIZE DISTRIBUTION OF STARTING SAMPLE OF

SIZE CLASS -3.35 mm - RELIABILITY FACTOR OF
THE BOND WORK INDEX OF GRINDABILITY***
Abstract
The investigation of the Bond' work index of grindability of low-grade and high-grade copper ore
from the Copper Mine Bor has given two, for the theory and practice of comminution processes, signifi-
cant results. The first confirms the previous theoretical and practical experiences on these raw materi-
als, which is slightly higher fragmentation resistance of low-grade copper ore, compared to high-grade
copper ore Wip=14.11 kWh/t and Wirs=13.35 kWh/t, respectively. The second result indicates the effect
of grain-size distribution of starting sample, size class -3.35 mm, for determination the Bond' work
index -3.35 mm size class, on the values of Bond work index, Wir=14.11 kWh/t and Wirs=13.35 kWh/t.
The slight difference in resistance to fragmentation of tested copper ore samples gave the possibility of
common processing of these raw materials. The stated effect of grain-size distribution of starting sample
on the value of Bond work index, has a theoretical as well as a practical significance in designing and
selection of process equipment in the grinding process. The grinding kinetics of low-grade and high-
grade copper ore, as well as different times, required to obtain the grinding products of certain fineness
confirm the previous statement.
Keywords: copper ore, kinetics, grinding, Bond, processing
1 INTRODUCTION
The Jama of the Copper Mine in Bor has Homogenization of these materials in
significant reserves of low-grade copper ore certain mass ratios for common processing
in ore body "Brezonik", with the average of low-grade and high-grade copper ore in
copper content of about 0.95 to 1%, and the Flotation Plant in Bor is technically
small reserves with 239,000 tons in the acceptable. However, the technological
orebody T, with the average copper content justifications for common processing the
of 5.095 % and high gold content of 2.621 g both copper ores, it is necessary carefully
/ t of ore and silver from 2.7 to 7.23 g / t, investigate, verified and consider thesame
which are in the process of exploitation. from two aspects. The first is related to the
*
University of Belgrade, Technical Faculty Bor, V. J. 12, 19210, Bor, Serbia, Corresponding author:
Jovica Sokolović, E-mail address: jsokolovic@tf.bor.ac.rs
**
RTB Bor, Djordja Vajferta 29, 19210 Bor, Serbia
***
This paper presents the results of the Projects TR 33007 "Implementation of Modern Technological
and Environmental solutions in the Existing Production Systems of the Copper Mine Bor and Copper
Mine Majdanpek" and TR 33038 "Improvement the Technology of Mining and Processing of Copper
Ore with Monitoring the Environmental and Working in RTB Bor Group", funded by the Ministry of
Education, Science and Technological Development of the Republic of Serbia. The authors
acknowledge the mentioned Ministry for the financial support.

possibility of common preparation and closed-cycle dry grinding and screening
justification, which is primarily related to process, which is carried out until steady
the grinding and classification, while the state condition is obtained [Bond, 1949,
second aspect, the common perception 1952, 1961]. As a method for determination
justification flotation. the Bond work index, the account procedure
This paper presents the research results by prof. N. Magdalinović [Magdalinović,
of grindability and kinetics of grinding for 1989] was used. The Bond grindability test
low-grade and high-grade copper ore, with for determining the Bond work index, Wi, is
the aim to consider the technological feasi- conducted in the Bond ball mill, size D×L=
bility of common preparation and processing 305×305 mm, and number of revolution of
as well as grinding and classification. 70 min−1. The mill is loaded with balls from
15.5 up to 30.6 mm in diameter, having thus
2 EXPERIMENTAL PART the total mass of 20.125 kg.
Testing the kinetics of grinding were
2.1 Material
conducted in a cylindrical laboratory ball
Two different copper ore samples, tak- mill size (DXL) = (400x125 mm) and the
en as the final products of industrial crush- number of revolutions n = 60 min-1. All tests
ing of low-grade and high-grade copper were carried out on wet, with equal the ball
ore in the Flotation Plant Bor were used as charge in the mill and the mass distribution
the experimental materials. of the ball sizes fractions as well as the ore
mass and tsolid content in the pulp.
2.2 Equipment and Methods
3 RESULT AND DISCUSSION
Grain-size of samples was determined
by the wet and dry sieve method, using the 3.1 Grain size distribution of low-grade
standard laboratory sieves of Tyler series. and high-grade copper ore
The wet and dry sieving was performed
using a mechanical vibratory device with The samples of final product were
specific frequency [Magdalinović, 1985]. sieved by dry procedure on a series of
The standard Bond work index of standard sieves down to 35 mm. The ob-
grindability test was carried out in a tained results are presented in Table 1.
Figure 1 Grain-size distribution of the final product of industrial crushing

the low-grade and high-grade copper ore

Test results showed a great difference grain-size distribution of low-grade and
in the grain-size distribution of final prod- high-grade copper ore, may or may not be
ucts of crushing low-grade and high-grade due to the different grindability of raw mate-
copper ore. The final crushing product of rials. The reason for this is a very different
low-grade copper ore is much finer that it granulometric characteristic of raw materi-
is observed in present diagrams (Figure 1), als, in the ore body and in the exploitation
as well as the mean diameter over a wide phase, blasting and excavation. Therefore, a
size range, Dav (equation 1). relatively selective comminution in the
n crushing process did not lead to homogeni-
i 1Wi zation of granulometric characteristics of the
D av , mm (1)
n Wi final product of crushing the tested materi-
i 1
d avi als. Further preparation of low-grade and
where: high-grade copper ore, for determination of
Dav - mean diameter of grain mixture, the Bond work index and kinetics of grind-
(mm) ing, was performed in the closed-cycle of
Wi - participation of narrow grain-size dry crushing and screening process, in the
fraction (%) laboratory jaw crusher to the upper limit of
size 3.35 mm.
Davi - mean diameter of narrow grain-
size fraction(mm) The obtained results of the grain-size
distribution the final crushing product of
Values of tgrain mean diameter are
0.602 mm and 3.125 mm for low-grade and low-grade and high-grade copper ore, in
high-grade copper ore, respectively. It was the laboratory jaw crusher, are shown in
concluded that a great difference in the Figure 2.
Figure 2 Grain size distribution of the laboratory crushing product of low-grade and
high-grade copper ore

By defining the characteristics of of comminution process of raw materials.
grain-size of the crushing products in the According to this, Bond proposed an em-
laboratory jaw crusher, for low-grade and pirical equation that relates power con-
high-grade copper ore, over the grain sumption in crushing and grinding to the
mean diameter, 0.071 mm and 0.095 mm feed and product size distribution [Bond,
respectively, the difference in the particle 1960]. The formula is as follows:
size distribution can be stated.
Small differences in the grain-size distri- 10 10
bution of crushing product in the laboratory W Wi , (kWh/Sht)
P F
jaw crusher, compared to the same charac-
teristics of low-grade and high-grade copper (2)
ore, diagrams in Figure 2, cannot be explicit- where:
ly attributed to different grindability of low- W - specific energy consumption
grade and high-grade copper ore. This phe- (kWh/Sht)
nomenon is more or less determined by
Wi – the Bond work index, (kWh/Sht)
dominant selective comminution of tested
materials in the laboratory jaw crusher. F - feed 80 % passing size, (μm)
The justification of common prepara- P - product 80 % passing size, (μm).
tion the both copper ores in the process of
grinding and classification, from the The Bond work index (Wi), is a material
viewpoint of providing the optimum grain constant which is determined by laboratory
size of final grinding product, without the testing procedure and in the Bond ball mill,
risk of comminution; it is possible to ob- which was defined by Bond [Bond, 1949,
serve the test aimed to determination the 1952, 1961]. For determination the Bond
Bond' work index and kinetics of grinding
of investigated materials. work index, the account procedure by prof.
N. Magdalinović [Magdalinović, 1985,
3.2 The Bond work index of low-grade 1989] is used.
and high-grade copper ore The grindability test results of low-grade
and high-grade copper ore, are given in Ta-
The Bond theory of comminution is
ble 1.
widely accepted in the theory and practice
Table 1 Results of the Bond work index of low-grade and high-grade copper ore
Average value of
The Bond work index
Sample Test the Bond work index
Wi (kWh/t)
Wiav (kWh/t)
1 14.21
Low-grade copper ore 2 14.15 14.11
3 13.98
1 16.20
High-grade copper ore 2 16.34 16.28
3 16.31
Study results show that high-grade index of low-grade copper ore, Wip=14.11
copper ore has higher resistance to kWh/t, has a higher value for about 13.33%.
comminution. The Bond work index of The results obtained are oposite tothe
high-grade copper ore, Wir=16.28 kWh/t, current scientific research and practical
compared with the value of Bond work experience in these types of raw materials

and therefore suggest the need for further Higher resistance to comminution of
research, in order to clarify this pheno- high-grade copper ore Wir=16.28 kWh/t,
menon. compared to low-grade copper ore
Wip=14.11 kWh/t, defined by the Bond
3.3 Grinding of kinetics of low-grade work index, which is inconsistent with the
and high-grade copper ore results of previous experience on these
Grinding tests of low-grade and high- raw materials, indicates the need for addi-
grade copper ore, was carried out using the tional research on this phenomenon. The
wet procedure in the laboratory ball mill results of grinding kinetics of both copper
with identical technical and technological ores are shown in diagrams in Figures 3
parameters. All kinetics tests were and 4. Comparative analysis of particle
conducted at the following times: from 3, 5, size distribution of grinding products of
7 and 9 minutes. The grinding products of low-grade and high-grade copper ore, af-
low-grade and high-grade copper ore were ter grinding at the same time intervals, can
sieved on wet using a series of standard observe a few characteristic phenomena.
sieves, defining the mass distribution of All grinding products of low-grade copper
characteristic size fraction. ore are finer than the same of high-grade
Figure 3 shows the comparative values copper ore, which can indicate on the less
of grain-size distribution of grinding resistance to comminution of low-grade
products of low-grade and high-grade copper ore. But, decreasing the difference
copper ore, after grinding of 3, 5, 7 and 9 in grain-size distribution at increasing
minutes, and Figure 4, the production grinding time indicates the opposite claim.
kinetics of characteristic size fractions in
the grinding process of testing samples.
Figure 3 Grain-size distributon of grinding products of low-grade and


Figure 4 Diagrams of production kinetics of characteristic size fractions in the grinding
process of low-grade and high-grade copper ore
The different behavior of low-grade and starting sample, size class -3.35+0 mm, on
high-grade copper ore in grinding process the value of Bond work index.
confirms different kinetics reduction of the
coarsest particle size fraction and kinetics of 3.4 The effect of particle size
production of the finest size, as a function of distribution of the starting sample
grinding time, which is shown in Figure 4. size class - 3.35 +0 mm, on the value of
The kinetic reduction of the coarsest particle Bond work index
size fraction +0.15 mm, and the kinetics of
production of the finest size, -0.075 mm For this study, a new synthetic sample of
were evident in grinding of high-grade ore rich copper ore down to 3.35 mm was
compared to low-grade ore. This conclusion
formed with identical particle size distri-
strongly suggests that high-grade copper ore
has less resistance to comminution com- bution of grain-size distribution of low-
pared with low-gradecopper ore, which is in grade copper ore, which was the subject of
contrast with the results of the Bond previous tests.
grindability tests. The clarification of this On the new, synthetic sample of high-
phenomenon is found in considering the grade copper ore, the Bond work index was
effect of grain-size distribution of the determined by the account procedure of

prof. N. Magdalinović [Magdalinović, 1985, The comparative grindability test results
1989] and grinding kinetics in order to of low-grade, high-grade and synthetic
compare the obtained results with the results sample of high-grade copper ore are given in
of previous research. Table 2.
Table 2 Compared values of the Bond work index of low-grade, high-grade and synthetic sample
of high-grade copper ore
Average value of
The Bond work index
Sample Test the Bond work index
Wi (kWh/t)
Wiav (kWh/t)
1 14.21
Low-grade copper ore 2 14.15 14.11
3 13.98
1 16.20
High-grade copper ore 2 16.34 16.28
3 16.31
1 13.42
Synthetic sample of
2 13.26 13.35
3 13.37
Comparable values of Wi were deter- sample. For this example, the difference in
mined by the Bond test on samples. It can be value of the Bond work index on the same
concluded that high-grade copper ore with ore sample is 2.93 kWh/t or 18 %, which
the same grain size characteristics has a may lead to unreliable conclusions and
lower resistance to fragmentation than low- negative implications in practice of
grade copper ore. In Table 2, it can be seen comminution.
that the Wi values of high-grade copper ore
Wirs = 13.35 kWh/t, determined by the Bond 3.5 Grinding kinetics of low-grade and
test on syntetic samples of identical grain high-grade copper ore of the same
size at −3.35+0 mm were lower by 0.76 grain size characteristics
kWh/t or 5,38 % than the Wi values Wip =
14.11 kWh/t determined for the samples of The grinding kinetics tests of synthetic
high-grade copper ore. sample of high-grade copper ore with
Value of the Bond work index of same grain size characteristics of low-
grindability of high-grade copper ore over grade copper ore were conducted in the
low-grade copper ore is in the correlation laboratory ball mill with identical
with the previous research results and technical and technological parameters.
practical experiences obtained on these Comparable values of grain-size
raw materials. distronution of grinding products of both
The difference between the Bond work copper ores, obtained at different grinding
index grindability of primary high-grade time, are shown in Figure 5, and the
copper ore Wir=16.28 kWh/t and synthetic kinetics of production of characteristic
samples of the same raw material narrow size fractions in the grinding
Wibs=13.35 kWh/t, is the result of differ- process of testing samples are shown in
ent grain-size distribution of starting Figure 6.

Figure 5 Grain-size distribution of grinding products of low-grade and synthetic sample of high-
grade copper ores
Figure 6 Kinetics of production of characteristic size fractions in the grinding process of low-
grade and synthetic sample of high-grade copper ores
On diagrams of grain size-distribution For achievement the fineness of

of grinding products of testing copper ore grinding product, 60% of class - 0,075
samples, which are shown in Figure 5, it mm, the grinding time of low-grade and
can be seen a slightly finer grain size of high-grade copper ore were 5.15 minutes
grinding product of high-grade copper ore. and 4.85 minutes, respectively, Figure 6.

Slightly finer grain size distribution of Comparable values of the Bond work
finished product and shorter grinding time index of low-grade and high-grade copper
of high-grade copper ore, for about 0.30 ore, determined by the Bond test on the
minutes, confirm the test results of resis- samples with identical grain size
tance to the fragmentation defined by the (Dav = 0.071 mm and GGK 3.35 mm) are
Bond work index of the same material Wip = 14.11 kWh/t and Wirs = 13.35 kWh/t,
synthetic sample. respectively. The difference in value of the
Bond work index of grindability (about 0.76
4 CONCLUSION kWh/t or 5,38 %), as the results of higher
resistance to fragmentation of low-grade
The differences in grain-size distribution copper ore, is in the correlation with the
the final products of industrial crushing pro- previous research results and practical expe-
cess, define with grain mean diameter of riences, obtained on these raw materials.
wide size range, Davp = 0.602 mm and Davr = Slightly higher resistance to fragmen-
3.125 mm, for low-grade and high-grade tation, defined by the Bond work index of
copper ore, respectively, Figure 1, caused grindability, was confirmed with grinding
the differences in characteristics of starting kinetics experiments on tested copper ore
samples for determination the Bond working material, Figure 6. For achieving the
index of grindability, Davp = 0.071 mm and fineness of finished product (60% of class -
Davr = 0.095 mm. 0.075 mm), longer grinding time for high-
Subsequent studies have shown that grade copper ore of about 0.30 minutes is
marked differences in the grain size compo- required. The slight difference in the
sition of these samples with GGK 3.35 mm resistance to fragmentation and grinding
effect on the experimental value of the Bond kinetics and the fact of unequal and variable
work index of grindability. grain size composition of the final industrial
The values of Bond work index of low- products of tested copper ore samples gave
grade and high-grade copper ore, determined the possibility of common processing of
on the final product sample of industrial these raw materials. The final confirmation
crushing process, prepared using standard of justification the common processing,
procedure with average the diameter preparation and flotation concentration of
Davr = 0.095 mm and Davp = 0.071 mm, were low-grade and high-grade copper ore is pos-
Wir = 16.28 kWh/t and Wip = 14.11 kWh/t, sible after detailed investigation of floatabil-
respectively. Difference in value of the Bond ity and other characteristics of both copper
work index grindability of 2.93 kWh/t, about ore samples, which are important for the
18%, from the viewpoint of practical appli- flotation process.
cation in designing and selection the equip-
ment in the process of grinding and sieving REFERENCES
of tested raw materials, have both technolog-
ical, as well as economic impor-tance. The [1] Magdalinović N., Comminution and
results indicated the effect of grain-size dis- Classification of Minerals, Practical,
tribution of starting sample, size class -3.35 Technical Faculty in Bor, Bor, 1985
mm, for determination the Bond work index, (in Serbian),
-3.35 mm size class, on values of the Bond [2] Magdalinović, N., A Procedure for
work index. These results contribute to the Rapid Determination of the Bond
theory and practice of comminution process, Work Index, International Journal of
both in terms of better understanding and Mineral Processing, 27 (1-2) (1989)
reliable practical applications. 125–132,

[3] Magdalinović N., Energy of [6] Bond, F. C., Crushing and Grinding
Comminution, Technical Faculty in Calculations, Parts I and II, British
Bor, Bor, 1992 (in Serbian), Chemical Engineering 6 (6 and 8),
[4] Bond, F. C., Standard Grindability Test 1961,
Tabulated, Trans. Am. Inst. Min. Eng., [7] Ahmadi R., Shahsavari Sh., Procedure
183 (1949) 313-329, for Determination of Ball Bond Work
[5] Bond, F. C., The Third Theory of Index in the Commercial Operations,
Communition, Trans. Am. Inst. Min. Minerals Engineering, 22 (2009) 104–
Eng., 193, (1952) 484-494, 106.

UDK: 330.1:622:061.5(045)=861 doi:10.5937/rudrad1301175S
Ljiljana Savić, Vladimir Radovanović, Ljubinko Savić*
UTICAJ UPRAVLJAČKIH MERA NA DOBITAK

U RUDARSKIM PREDUZEĆIMA
Izvod
Dobitak ( ) se pojavljuje kao pozitivna razlika između prihoda ( ) kao rezultata reprodukcije
i troškova poslovanja (T) kao oblika ulaganja potrebnih za ostvarenje tih rezultata. U sukcesiji
perioda menja se prihod, menjaju se i troškovi, pa je moguće da se prati promena veličine dobitka.
U iskazivanju uticaja promene prihoda na promenu dobitaka treba posebno izraziti efekte uticaja
obima ( ) i cena proizvoda ( ). Troškovi poslovanja su drugi element koji utiče na promenu
dobitka i to preko promene utrošaka ( ) i cena po jedinicama utrošaka ( ).
U radu su sagledani uticajni elementi formiranja dobitka u rudarskoj proizvodnji, specifičnosti
elemenata ulaganja koji utiču na ostvareni fizički obim proizvodnje kao i na veličinu ostvarenih
utrošaka za taj obim proizvodnje. Uticaj dinamike cena na dobitak u rudnicima je sagledan kroz
uticaj prodajnih cena metala na visinu ukupnog prihoda i kroz uticaj nabavnih cena elemenata
proizvodnje na visinu ostvarenih troškova.
Na povećanje dobitka u rudarskim preduzećima se može uticati upravljačkim aktivnostima
sadržanim u različitim merama za otklanjanje subjektivnih slabosti u poslovanju bez dodatnog
ulaganja, korišćenjem postojećih unutrašnjih rezervi.
Ključne reči: dobitak, promena dobitka, ukupan prihod, troškovi, rudarska preduzeća, faktori
dobitka, upravljačke mere
UVOD
U sistemu robne privrede i u uslovima reprodukcije, to je od značaja da se

kada subjekti privređivanja imaju naglaše- pogodnim merama bilo organizacione
niju ulogu samostalnih robnih proizvođača, prirode u kratkom roku (na šta je u radu
dobitak kao poseban pojavni oblik rezultata ukazano) bilo dugoročnim merama poslov-
ima veliki značaj. Jer, ako preduzeća ne politike utiče na povećanje dobitka.
egzistiraju u uslovima tržišne privrede i
naglašene primene ekonomskih zakonitosti,
1. DOBITAK
postoji imanentna nužnost tržišnog valorize-
vanja kako ostvarenih rezultata, tako i svih
Polazeći od toga da se vrednost
izvršenih ulaganja u reprodukciji.
proizvodnje realizuje kroz ukupan prihod
Polazeći od uloge rudarskih preduzeća
( ), a ukupna vrednost elemenata proizvo-
koja snabdevaju raznovrsnim mineralnim
dnje iskazuje ostvarenim troškovima poslo-
sirovinama mnoge oblasti i grane delatnosti
vanja ( ) ostvareni dobitak ( ) dobije se
što je važno s aspekta celokupne društvene

FTN K. Mitrovica, ljsavic@open.telekom.rs

FTN Čačak, mrvladimirradovanovic@yahoo.com

kao razlika između prihoda i troškova dobitka. Od primenjene politike i posebno
poslovanja: od korišćenih kriterijuma u toj alokaciji u
značajnoj meri zavise efekti koji se mogu
očekivati.
S obzirom na to da se prihod Sa aspekta mogućnosti kontrolisanja
pojavljuje kao pojavni oblik rezultata njihovog dejstva na veličinu dobitaka utiču
proizvodnje i realizacije, te da su troškovi objektivni (društveni, tehnički i prirodni) i
reprodukcije oblik ulaganja po osnovu subjektivni odnosno organizacioni faktori.
ostvarivanja procesa proizvodnje, sledi da
se dobitak ostvaruje u svojoj ekonomskoj 2. UTICAJ ELEMENATA NA
suštini kroz i putem ostvarivanja samog PROMENU DOBITKA
procesa reprodukcije.
Utvrđivanje dobitka svodi se na identifi- Kao što je istaknuto veličina dobitka
kovanje elemenata i faktora ukupnog uslovljena je prihodom i troškovima
prihoda ( ) i elemenata i faktora troškova poslovanja. U sukcesiji perioda menja se i
poslovanja (T). Veličina ukupnog prihoda je prihod, menjaju se i troškovi, pa je
funkcija obima i realizacije i cena po kojim moguće da se prati promena veličine
se ona obavlja ( ). Veličina dobitka.
troškova poslovanja je u funkciji utrošaka
materijalnih činilaca proizvodnje (materijala 2.1. Promena prihoda
i sredstava za rad) i njihovih nabavnih cena,
kao i utrošaka radne snage i zarada po Promena prihoda u dva sukcesivna
jedinicama rada ( perioda uslovljava promenu dobitka. Efekti
). Tako se dobitak može promene dobitka pod tim uticajem mogu se
iskazati: kvantitativno izraziti:
gde je:
gde je:
promena dobitka pod
- realizovani fizički obim proizvodnje
uticajem dinamike
- prodajna cena proizvoda prihoda
- utrošci elemenata proizvodnje koeficijent promene dobitka
- nabavne cene po jedinici utrošaka uslovljen promenama prihoda
Dobitak preduzeća je značajan faktor
reprodukcije. To dejstvo se manifestuje u
trojakom vidu: putem veličine, putem Kako je prihod umnožak proizvoda i
raspodele i putem upotrebe dobitka. cena, to je potrebno meriti, odnosno utvrditi
Od veličine dobitka zavisi mogućnost dejstvo promene prihoda na dobitak i po
podmirenja razvojnih, zajedničkih i određe- osnovu promene obima (čiji se efekti
nih ličnih potreba. Time se istovremeno manifestuju i promenom troškova) i po
određuju mogućnosti razvoja u narednom osnovu promene cena proizvoda. Ukupna
periodu. promena dobitka po osnovu dinamike obima
Iako je sistem raspodele bitan faktor proizvoda i cene proizvoda se iskazuje:
ekonomije poslovanja preduzeća od ne
manjeg značaja je i alokacija odnosno
upotreba pojedinih namenskih kvota

gde je: promena dobitka uslovljena
promena dobitka uslovljena promenom cena utrošenih
uticajem dinamike obima elemenata proizvodnje
proizvodnje koeficijent promene dobitka
promena dobitka uslovljena zbog promene utrošaka ele-
dinamikom cena proizvoda menata proizvodnje
koeficijent promene dobitka koeficijent promene dobitka
pod uticajem dinamike obima uslovljen promenom cena
koeficijent promene dobitka utrošenih elemenata proiz-
vodnje
uslovljen dinamikom cena
proizvoda
3. ELEMENTI I FAKTORI DOBITKA
2.2. Promena troškova U RUDARSKOJ PROIZVODNJI
Troškovi poslovanja su drugi element Ekonomska stvarnost rudarskih predu-

koji utiče na formiranje dobitka. Dobitak se zeća ispoljava se u vidu određenih speci-
menja u obrnutoj srazmeri sa promenama fičnosti koje se odnose na elemente ulaganja
troškova. (ležište mineralne sirovine i karakter ležišta
Promena dobitka uslovljena promenom mineralne sirovine), celinu proizvodnog pro-
troškova iznosi: cesa i njegove faze (istraživanje, eksploa-
tacija i priprema mineralnih sirovina) i uticaj
prirodnih faktora na ulaganje (geološke
gde je: karakteristike rude, sadržaj metala u rudi i
promena dobitka drugo).
uslovljena dinami- Veličinu dobitka u rudarskom predu-
kom troškova (ras- zeću određuju prihodi i troškovi koji su
hoda) značajno uslovljeni uticajem raznih faktora
koeficijent promene različitog intenziteta delovanja i različitog
kvaliteta koji se mogu grupisati na obje-
dobitka uslovljen pro- ktivne i organizacione odnosno subjektivne.
menom troškova Objektivno uslovljeni faktori u rudni-
Pošto su troškovi funkcija utrošaka i cima čiji se uticaj ne može menjati u toku
cena utrošenih elemenata, to se promena datog ciklusa reprodukcije potiču iz same
dobitka prati preko promene troškova koja sredine koja se eksploatiše (prirodni uslovi
je uslovljena dinamikom utrošaka i ležišta mineralne sirovine) kao i tehničkih
dinamikom cena utrošenih elemenata. uslova u kojima se proizvodnja odvija
Ukupna promena dobitka po osnovu (tehnička opremljenost rada, primena
dinamike utrošaka i dinamike cena utro- metoda otkopavanja, ulaganja u kapacitet i
šenih elemenata se iskazuje: drugo) ili se njihov uticaj ispoljava kao
dejstvo društvenih faktora kao eksterni
uslovi značajni za rad preduzeća i tržišni
uticaji na cene proizvoda i cene proizvodnih
faktora.
gde je: Zbog značajnog učešća ljudskog rada u
promena dobitka uslovljena rudarskoj proizvodnji dobitak je uslovljen i
promenom utrošaka organizacionim faktorima kako u sferi

3.1.1. Obim proizvodnje
proizvodnje kao određene subjektivne Fizički obim proizvodnje u rudarskim

slabosti neposrednih izvršilaca i organiza- preduzećima determinisan je sa više faktora
tora procesa proizvodnje tako i u režijskoj u prvom redu:
sferi kao subjektivne slabosti radnika u - veličinom rudnog ležišta i njegovim
pratećim službama na poslovima prodaje i prirodnim karakteristikama
nabavke. - kapacitetom rudnika od otvaranja,
Kako se objektivnim faktorima tretiraju razrade i pripreme ležišta
faktori koji su u osnovi neizmenjeni u - primenjenom tehnikom i tehnologijom
posmatranom periodu, mogućnosti za otkopavanja koja sobom povlači i
smanjenje troškova i povećanje dobitka primenu tehnike i tehnologije rada,
najvećim delom su u različitim merama za izbor opreme
uticaj na subjektivne faktore. U dužem - kadrovskom strukturom i slično
vremenskom periodu može se uticati na
izmenu objektivnih faktora vodeći računa o Fizički obim proizvodnje u flotacijama
efektima izvršenih ulaganja. rudnika kao proizvedena količina koncen-
trata olova i koncentrata cinka uslovljena
3.1. Ukupan prihod je dejstvom više faktora:
- količinom pripremljene rude u ležištu
Najveći deo ukupnog prihoda1 rudnika sa postojećim sadržajem metala u rudi
kroz učešće u raspoređivanju ukupno (različitim od rudnika do rudnika)
ostvarenog prihoda na nivou složenog - koeficijentom razblaženja ili iskori-
poslovnog sistema2 utvrđuje se na osnovu šćenja rude u ležištu, koji je usko
količine isporučenog koncentrata i prosečno zavistan od primenjenih otkopnih me-
ostvarene cene koncentrata. Ostvareni pri- toda s jedne strane i prirodnih uslova s
hod rudnika se može kvantitativno izraziti: druge strane
- flotacijskim iskorišćenjima koja zavise
od flotabilnosti rude s jedne strane ali i
stanjem tehnike i tehnologije u flota-
cijama s druge strane i primenjenih
gde je: flotacijskih reagenasa
- realizovana količina koncentrata - sadržajem metala u koncentratu koji je
olova (t) uslovljen optimalnošću procesa flo-
- realizovana količina koncentrata tiranja
cinka (t)
- prodajna cena koncentrata olova 3.1.2. Cena proizvoda
(din/t)
- prodajna cena koncentrata cinka Prosečno ostvarena cena koncentrata
(din/t) formira se u zavisnosti od kvaliteta (sadržaja
1
U strukturi stvarnog ukupnog prihoda rudarskih
preduzeća osim prihoda od prodaje javljaju se i
prihodi od subvencija, revalorizacioni prihodi
2
Rudnici u sastavu RMHK Trepča dd.

korisnih, plativih komponenti metala u kontrole normiranih utrošaka i njihovog
koncentratu), ugovorenih troškova prerade i svođenja u planirane okvire kao i otkla-
ostvarenih prosečnih prodajnih cena metala njanje organizacionih slabosti u funkcio-
na tržištu. Kretanje berzanskih cena metala nisanju nabavne službe.
nastaje pod uticajem eksternih faktora (uticaj Kao izvor sniženja troškova materijala u
velikih kompanija koje veštački diriguju rudnicima mogu se iskazati kontrola kva-
ponudu i potražnju metala). liteta materijala kod preuzimanja, ispravno
skladištenje, izdavanje materijala prema
3.2. Troškovi podacima tehničkih normativa, tačna knji-
govodstvena evidencija, sprovođenje ušteda
Ukupni troškovi materijalne reprodu- materijala i dr.
kcije ( ) ostvareni u rudnicima pred-
stavljaju zbir različitih troškova kao što su: 3.2.2. Troškovi sredstava za rad
troškovi normiranog materijala, troškovi
energije, troškovi režijskog materijala (po- U rudarskoj proizvodnji javljaju se
gonske i upravno prodajne režije) i troškovi troškovi više vrsta i sredstava za rad.3
različitih vrsta sredstava za rad. Reprodukovanje utrošenih sredstava za
rad ostvaruje se realizacijom proizvoda
3.2.1. Troškovi materijala ( ) dobijenih pomoću njih, jer je u strukturi
proizvedene vrednosti i deo prenesene
Najveći deo ostvarenih troškova mate- vrednosti ovog elementa proizvodnje,
rijala u rudnicima i njihovim flotacijama izražen u obliku amortizacije:
odnosi se na troškove normiranog mate-
rijala (vezano za troškove izrade čiji se
utrošci mogu vezati za jedinicu proizvoda). Propisani načini za obračun amortizacije
U rudnicima su takvi troškovi uslovljeni u rudnicima su imanentni procesu repro-
utrošcima sledećih materijala: jamske građe, dukcije (vremenska i funkcionalna amorti-
eksploziva, štapina, burgija, energije, nafte, zacija) ali je potrebno istaći da su sistemski
različitih reagenasa za flotacijsku preradu. zakoni često omogućavali iskazivanje niže
Uzroci većih utrošaka od planiranih norma- amortizacije kao neadekvatnog izraza
tiva mogu biti loš kvalitet materijala ali i trošenja sredstava za rad. Zato dolazi do
uticaj subjektivnog faktora odnosno radnika neadekvatnog tekućeg i investicionog
kao neposrednih izvršilaca u proizvodnji. održavanja i nedostatka novčanih sredstava
Na povećanje ostvarenih troškova za zamenu dotrajalih sredstava za rad, što
materijala utiče i povećanje njihovih na- dovodi do diskontinuiteta proizvodnje i
bavnih cena posebno cena onih materijala pojave uskih grla u proizvodnji.
čija se nabavka vrši na suženom tržištu (gde Sistemska rešenja koja predviđaju
nema tržišne konkurencije) od dobavljača sa izmenu u samom pristupu amortizacije kao
monopolskim cenama. obavezi stvarnog izdvajanja u fondove je
Visoko učešće troškova materijala u neophodan uslov za uključivanje u tržišnu
ukupnim troškovima ukazuje na značaj privredu. Struktura osnovnih sredstava,
3
Najvažnije grupe osnovnih sredstava u rudni-
cima su: rudarski radovi i rudarski objekti,
gradjevinski objekti, oprema, novčana sredstva
i ostalo

stepen otpisanosti osnovnih sredstava su Na pojedinim radnim mestima u
značajni pokazatelji analize osnovnih okviru pogonske i upravno prodajne režije
sredstava. (uslovljavajući indirektne troškove rada)
Sniženje troškova amortizacije sprovodi kao utrošak rada evidentira se vreme pro-
se boljim korišćenjem kapaciteta (s obzirom vedeno na radu. Kontrola ovih utro-šaka
da je amortizacija delimično fiksni trošak). sprovodi se kontrolom prisustva rad-nika
Ispravan odnos prema osnovnim sredstvima na poslu i kontrolom izvršenih zadataka.
u rudniku, ispravno rukovanje sredstvima, Primereno evidentiranju utrošaka rada u
stručnom radnom snagom uz optimalno rudnicima se primenjuje isplaćivanje zarada
usklađeno korišćenje kapaciteta predstavlja po jedinici rada, plaćanje po učinku,
izvor sniženja troškova amortizacije u rud- plaćanje po vremenu i dopunski (stimu-
nicima. lativni sistem nagrađivanja). Zarada radnika
treba da bude usklađena sa postignutim
3.2.3. Troškovi rada rezultatima poslovanja rudnika.
Kao izvori sniženja troškova rada u
Troškovi rada kao reprodukciona vred- rudnicima mogu se istaći:
nost utrošaka radne snage u ekonomskoj - uvođenje tehničkih normativa gde
teoriji se razmatraju kao proizvod utrošaka god je to moguće,
radne snage i zarade po jedinici rada - ustaljenje radne snage (smanjenje
. fluktacije radnika),
U cilju racionalnog korišćenja radnog
fonda u rudnicima je sprovedena tehnička - povećanje kvalifikacije radnika (spro-
podela rada prema fazama procesa rada vođenje načela da se radnik odgo-
(istraživanje, eksploatacija, priprema mine- varajuće stručnosti i kvalifikacije
ralnih sirovina) sprovođenjem specijali- nalazi na odgovarajućem radnom
zacije sredstava i osoblja. Diferenciranje mestu),
- ispravno nagrađivanje (stimulacije),
poslova u preduzeću je izvršeno prema
- povezivanje ličnih efekata pojedinaca
službama (geološka, investicije i razvoj,
planska, računovodstvena i drugo) sve do za uspeh organizacione jedinice,
radnih mesta veѕanih za pojedince iz - smanjivanje prekovremenog rada kao
preduzeća. skupljeg i neproduktivnijeg,
U cilju dobijanja dobijanja adekvatnog - efikasna evidencija rada i drugo.
ekvivalenta svoga rada izvršena je kate-
gorizacija svih poslova i radnih mesta u 4. UPRAVLJAČKE MERE ZA
zavisnosti od vrste težine poslova i odgo- POVEĆANJE DOBITKA
vornosti primenjujući sistem bodovanja.
Za pojedina radna mesta u rudnicima u Tekuće poslovanje moguće je organi-
neposrednoj proizvodnji ustanovljene su zovati uspešno ili manje uspešno, što će se
radne norme kao ekvivalent za određenu direktno odraziti na krajnji poslovni rezultat
količinu i kvalitet koji se postiže u nor- – dobitak. Konkretni proizvođači, rudarska
malnim uslovima racionalnog korišćenja preduzeća imaju različite prirodne i tehničke
sredstava za proizvodnju (uslovljavajući uslove poslovanja kao i različite uticaje
direktne troškove rada). Kontrolu utrošaka društvenog okruženja u odnosu na prose-
radne snage na ovim poslovima moguće je čnog proizvođača iz te grane, grupacije
sprovesti kontrolom tehničkih normativa, radnika. Pojava tih razlika ima za posledicu
utvrđivanja odstupanja u odnosu na odstupanje dobitka konkretnog rudarskog
objektivno potrebne utroške rada. preduzeća u odnosu na dobitak prosečnog

proizvođača. Ovaj uticaj se ne može menjati ma, supstituti), optimalnošću zaliha
u toku procesa reprodukcije i ne organi- u rudnicima, skraćenje vremena
zacionim naporima radnika i upravljača. realizacije proizvoda.
Mere za otklanjanje subjektivnih slabosti 5. Ostale mere identifikovanja pove-
u funkcionisanju rudnika iscrpljuju se u ćanja izdataka režijskih troškova i
iskorišćenju unutrašnjih rezervi. Na sprovođenje aktivnosti na njihovom
povećanje dobitka se može uticati različitim smanjivanju.
upravljačkim aktivnostima sadržanim u
različitim merama:
ZAKLJUČAK
1. Merama tekućeg organizovanja i
izvršavanja procesa proizvodnje u Dobitak u rudarskim preduzećima je
rudarskim predizećima kako bi uslovljen ostvarenim prihodom preko
utroške sveli na objektivno uslovlje- ostvarenog fizičkog obima proizvodnje i
ne (standardne, optimalne veličine). preko ostvarenih berzanskih cena metala.
2. Preduzimanjem mera čija primena Fizički obim proizvodnje rude značajno je
obezbeđuje potpunije korišćenje uslovljen prirodnim karakteristikama ležišta
kapaciteta rudarskih preduzeća zbog mineralnih sirovina i dejstvom tehničkih
značajnijih efekata kako na pove- faktora, primenjenim metodama otkopa-
ćanje obima proizvodnje tako i vanja. Osim uticaja prirodnih faktora,
uticaja na smanjenje organizacione sadržaja metala u rudi, proizvodnja je u
komponente fiksnih troškova koja višim fazama prerade značajno uslovljena
opterćuje ukupan prihod. dejstvom tehničkih faktora u procesu
3. Mera za unapređenje procesa raz- prerade rude i prerade koncentrata.
mene u realizaciji proizvoda i u U rudarskim preduzećima dobitak je
nabavci elemenata proizvodnje. U uslovljen troškovima poslovanja preko
realizaciji mineralnih sirovina javlja- ostvarenih utrošaka i cena utrošaka
ju se određene specifičnosti. Tako se elemenata proizvodnje. Na ovaj način se
moraju uzimati u obzir uticaj stanja omogućava efikasno utvrđivanje dejstva
na strateškim rezervama, uticaj faktora trošenja i dejstva faktora cena na
odgovarajućih međunarodnih udru- veličinu dobitka.
ženja, spekulativna kretanja i drugo Proizvodnju u rudarskim preduzećima
pa su efekti mera vezanih za karakteriše značajno učešće ljudskog rada
realizaciju proizvoda donekle ogra- (kao direktnog izvršioca rada i nosioca
ničeni. Od interesa je ostvariti upravljačkih aktivnosti) pa je neophodno
racionalizacije u nabavci elemenata sprovoditi konkretne mere za otklanjanje
proizvodnje. subjektivnih (organizacionoh faktora).
4. Mere koje utiču na kruženje Realizovani napori upravljačkih aktivnosti
sredstava u reprodukciji po osnovu i sprovođenjem raznovrsnih mera (potpunije
putem obima i brzine kruženja korišćenje kapaciteta, smanjenje utrošaka,
sredstava. Najneposredniji efekti se unapredjenje procesa razmene i dr.) imaju
postižu uštedama u angažovanim za rezultat povećanje dobitka u rudarskim
sredstvima (nabavka po nižim cena- preduzećima.

LITERATURA
[1] Janković S. Milovanović D. Eko- [3] Nikolić M., Malenović N., Pokrajčić D.
nomska geologija i osnovi ekonomike i Paunović B. Ekonomika pre-duzeća,
mineralnih sirovina, RGF Beograd, Ekonomski fakultet Beograd, 2005
1985. [4] Grozdanović D. Osnovi ekonomike
[2] Savić Lj. Troškovi i utrošci kao fak- preduzeća, Ekonomski fakultet uni-
tori ekonomske uspešnosti i produk- verziteta u Kragujevcu, 2003
tivnosti rada organizacijskih sistema [5] Lj. Savić, V. Radovanović, Lj. Savić,
sa posebnim osvrtom na rudnike R. Janković, Faktori ekonomske
RMHK „Trepča” DD, Magistarski uspešnosti u rudnicima, Rudarski
rad, Ekonomski fakultet Priština – radovi (Mining Engineering) 2/2012,
Blace 2002 str. 149-156

UDK: 330.1:622:061.5(045)=20 doi:10.5937/rudrad1301175S
Ljiljana Savić, Vladimir Radovanović, Ljubinko Savić*
THE IMPACT OF MANAGEMENT MEASURES ON

PROFIT IN MINING COMPANIES
Abstract
Profit ( ) appears as a positive difference between revenues ( ), as the result of reproduction and
operating costs (T), as a form of investment required to achieve these results. In the succession of peri-
od, both income and costs are changed, so it is possible to observe a change in the amount of profit. In
giving the effect of income change on profit, the volume ( ) and price( ) should be specially ex-
pressed. Operating costs are another element that modify the income through changes in consumptions
( ) and price per unit of consumption ( ).
In this paper the influential elements forming earnings in the mining production, specific in-
vestment elements that influence on realized production volume and size of actual consumption
volume, are considered. The influence of dynamics of prices on profit in the mines was observed
through the effect of sale price of metals to total amount of income and the impact of purchase
price of elements of production to the amount of costs.
The increasing profits at mining companies may be affected by management actions contained
in the various measures eliminating the subjective weakness in a business without additional in-
vestment using the existing internal reserves.
Keywords: profit, changes in income, total income, expenses, mining companies, profit factors,
management measures.
INTRODUCTION 1 PROFIT
In system of commodity economy when Starting from the fact that the produc-
business subjects have the emphasized role tion value is realized through the total
of independent commodity producers, the revenue ( ), and total value of production
income as a special form is of great im- elements is shown by operating costs ( ),
portance. Starting from the role of mining the realized profit ( ) is obtained as the
companies that supply a variety of mineral difference between revenues and operat-
deposits and branches of many areas of ing expenses:
activity that is important in terms of overall
social reproduction, it is essential to influ-
ence on increase in profit by appropriate Regarding the fact that income appears
measures, either organizational in nature in as a manifestation the results of produc-
the short term (what is examined in this tion and realization, and that the costs of
paper) or long-term measures of business reproduction are the form of investment
policies. on the basis of achieving the production

FTS Kosovska Mitrovica, ljsavic@open.telekom.rs

FTS Čačak, mrvladimirradovanovic@yahoo.com

2 THE EFFECT OF ELEMENTS ON
CHANGE IN PROFIT
process, it follows that the profit is As it is indicated the revenue is condi-

achieved in its economic essence through tioned by the income and expenses of
the exercise of reproduction process. business. In the succession of period, the
Determining the profit is reduced to revenue and costs are changed, so it is
identifying the elements and factors of total possible to check the change in profit.
revenue ( ) and the elements and factors of
operating expenses (T). The amount of total 2.1 Change of income
revenue is a function of volume and realiza-
The income change in two successive
tion the prices at which they are carried out
periods causes the change of profit. Ef-
( ). The amount of busi-
fects of changes in income under that in-
ness costs is a function of consumption the fluence can be quantified:
material factors of production (materials
and capital equipment) and their purchase
price, and the utilization of labor force and where
income per unit of labor ( change in income
). Thus, the revenue under the influence
can be expressed: of income dynamics
coefficient of profit changes,
caused by changes in income
where:
- realized production volume
- sale price of the product As income is given by the multiplication
- consumption elements of production of products and prices, it is necessary to
- purchase price per unit of consump- measure and determine the effect of income
tion changes to profit and change in volume
The company profit is a significant whose effects manifest changes in costs and
factor of reproduction. That effect is mani- change in product prices. Total changes in
fested in the form of three types: by size, profit based on the dynamics of the volume
distribution and income. and prices of products are recognized:
The possibility of satisfaction of devel-
oping, mutual and certain personal needs
depends on profit. This also provides the
possibility of development in the future. where:
Although the distribution system is an change in income, caused by
important factor in the business manage- the effect of dynamics of pro-
ment, the allocation and use of certain con- duction volume
ditional odds of winning is of no less im- change in income, caused
portance. Since the policies and especially by dynamic of product price
the criteria used in the allocation and de- coefficient of income chan-
pends largely on the effects that can be ex-
ges under the effect of
pected.
volume dynamics
From the aspect of possibility to control
coefficient of income chan-
their actions, the profit is influenced by the
ges, caused by dynamic
objective (social, technical and natural) and
changes in product prices
subjective and organizational factors.

2.2 Change of costs 3 ELEMENTS AND FACTORS OF
PROFIT IN MINING PRODUCTION
Operating costs are another element that
affects the formation of profit. The profit The economic reality of mining com-
varies in inverse proportion to changes in panies is evident in certain specificities
elated to the elements of investment (de-
costs.
posit of mineral resources and character of
Changing the profit caused by costs
mineral deposit), a whole of production
change is determined by:
process and its stages (exploration, exploi-
tation and mineral processing) and the
effect of natural factors on investment
where:
(geological characteristics of ore, metal
change in earnings,
content in the ore, etc.).
caused by dynamics
Profit in mining companies is deter-
of operating costs
mined by revenues and costs that are sig-
coefficient of income nificantly conditioned by the effect of
changes, caused by various factors and effects of different
changes in the cost intensities of different quality which can
be classified into objective or subjective.
Since the costs are function of consump-
Objectively conditioned factors in the
tion and price of consumed elements, the
mines, whose influence cannot be changed
profit change is observed through changes
during a given cycle of reproduction, orig-
in income of the cost, caused by dynamics
inate from the mined environment (natural
of consumption and dynamics of price of
conditions of mineral resources deposit)
spent elements.
and technical conditions in which produc-
Total changes in profit, based on the
tion takes place (technical equipment op-
dynamics of consumption and price dy-
eration, application of mining method,
namics of spent elements, are present:
investments in capacity, etc.) or their ef-
fect manifests itself as the effect of exter-
nal factors such as social conditions essen-
tial for the operation of enterprises and
where: market influences on product price and
change in profit, caused by prices of production factors.
change in consumption Due to a considerable contribution of
change in profit, caused by human work in the mining production, the
change in prices of consumed profit is conditioned by organizational
elements of production factors, both in the sphere of production as
certain subjective weakness of the direct
coefficient of profit changes
operators, and organizers of production
due to a change in consump-
process, and in the supporting services as
tion elements of production
subjective weakness of employees in sales
coefficient of profit changes, and procurement.
caused by price change of As the objective factors are basically un-
used production elements changed in the observed period, for opportu-

nities for reducing costs and increasing pro- - the applied technique and technology
fits are largely in different measures of in- of mining, which entail the applica-
fluence on subjective factors. In a longer tion of techniques and technology,
period of time it can be influenced on the equipment selection,
change of objective factors, taking into ac- - personnel structure and so on.
count the effects of investments.
Physical volume of production in the
3.1 Total Revenue mine flotation plants, as the produced
quantity of lead and zinc concentrate, is
The most part of total revenue1 of the caused by several factors:
mine through participation in the alloca- - quantity of prepared ore in deposit
tion of total income at the level of com- with the existing metal content in the
plex business system2 is determined by the ore (different from mine to mine),
amount of supplied concentrate supplied - dilution coefficient or ore recovery in
and average realized price of concentrate. deposit, which is closely dependent
The achieved revenues of mine can be on the applied method of excavation
quantified: on one side, and the natural condi-
tions on the other side
- flotation recoveries which depend on
the ore floatability and condition of
technique and technology in the flo-
tation plants, as well as the applied
where: flotation reagents
- realized amount of lead concen-
- metal content in concentrate which is
trate (t)
determined by optimization of flota-
- realized amount of zinc concen- tion process.
trate (t)
- lead concentrate sale price (din/t)
- zinc concentrate sale price (din/t) 3.1.2 Product price
The average realized concentrate price

3.1.1 Volume of production
is formed depending on the quality (con-
Physical volume of production in the tent of useful, payable metal components
mining enterprises is determined by sever- in concentrate), contracted processing
al factors: costs and achieved average sale prices of
metals on the market. The movement of
- dimension of ore deposit and its na- stock prices of metals occurs under the
tural features, influence of external factors (the effect of
- capacity of the mine from opening, large companies, artificially directed by
development and preparation of de- supply and demand of metals).
posit,
1
Revenues from grants, revalued revenues, also
occur in the structure of actual total income of
mining companies other than revenues from
sales.
2
Mines within RMHK Trepca dd.

3.2 Costs
Total cost of material reproduction proper storage, material according technical

( ), achieved in the mines, repre- standards, accurate accounting records,
sent the sum of various costs such as: conducting material saving, etc.
standardized material costs, energy costs,
overhead material costs (operating and 3.2.2 Cost of funds for work
administrative consumption costs) and
costs of different assets There are many types of costs and
funds for work3 in the mining production.
3.2.1 Costs of materials ( ) Reproduction of spent funds for work is
performed by realization of products ob-
Most of the actual costs of materials in tained by them, because in the structure of
the mines and their flotation plants are re- produced value there is a part of the trans-
lated to the standardized materials (related ferred value of this element of production,
to the production costs whose consump- expressed in the form of amortization:
tions can be connected to a unit of product).
In the mines such costs are determined by Prescribed method for calculating the
consumptions of the following materials: amortization in the mines are immanent
underground material, explosives, fuses, reproduction process (time and functional
drill bits, power, petroleum, various flota- amortization) but it is worth emphasizing
tion reagents for processing. Causes of the that the system laws often makes it possi-
larger costs than planned consumption ble for expression of lower amortization
norms can be poor quality materials and the as an inadequate term for spending of
influence of subjective factors and direct funds for work. Therefore, there is an in-
operators or workers in production. adequate current and investment mainte-
Increasing the actual cost of materials nance and lack of money to replace worn-
is caused by increase of purchase prices out capital equipment, which leads to dis-
especially those materials whose prices continuation of production and bottle-
are purchasing is done on a narrow market necks in production.
(where there is no market competition) System solutions that predict changes
from supplier with monopoly prices. in the approach to amortization, as an ob-
Higher material costs as a share of to- ligation of real distribution to the funds,
tal costs points to the importance of con- are a necessary condition for inclusion in a
trol of standardized consumption and their market economy. The structure of fixed
reduction in the planned frames and re- assets, write-off of fixed assets degree, are
moving structural weaknesses in a func- important indicators of analysis the fixed
tion of supply service. assets.
As the source of material cost reduc- Lowering the costs of amortization is
tions in the mines it can be stated by the implemented by better use of capacity (as
quality of material control in receiving, the amortization is partially fixed cost).
3
The most important group of fixed assets in the
mines is: mining operations and mining facili-
ties, building structures, equipment, funds and
other.

The correct attitude to fixed assets in the Depending on records of costs of labor
mine, correctly handling the funds, skilled in the mines, payment of income per unit
work force with optimum use of capacity of labor is applied, performance-related
is a source of amortization cost reduction pay, time related payment, and additional
in the mines. (incentive reward system). Salaries of
workers should be harmonized with the
3.2.3 Labor costs results of operations of the mine.
As the sources of labor cost reduction in
Costs of labor, as a reproduction value mines, the following can be pointed out:
of labor consumption in economic theory - introduction of technical standards
s considered as a product of consumption wherever possible,
and labor income per unit of labor - stabilize the workforce (reducing la-
. bor turnover),
In the aim of rational use of funds in
the mines, a technical division of labor - increasing the skills of workers (to
implement the principle of worker
according to the phases of the work pro-
cess (exploration, mining, mineral pro- qualifications and relevant expertise
cessing) was carried out by implementa- is in an adequate position),
tion the specialized equipment and per- - properly reward (incentive),
sonnel. Differentiation in enterprise was - connecting the personal effects of in-
one by services (geological, investment dividuals for success of organiza-
and development, planning, accounting, tional units,
etc.) up to working places related to the - reducing overtime as expensive and
individuals from the company. unproductive,
In order to obtain an adequate equiva- - efficient work records and other.
lent of their work the categorization of
jobs and all tasks is carried out depending
on difficulty of the job and responsibility, 4 MANAGEMENT MEASURES
applying the scoring system. TO INCREASE REVENUE
For certain jobs in the mines in the
immediate production, the labor standards It is possible to organize the current
are established as equivalent to the certain business successfully or less successfully,
amount and quality, achieved in the nor- which will directly affect the final business
mal rational use of means of production outcome-profit. Specific manufacturers,
(causing a direct labor costs). Control of mining companies have different natural
utilization the labor force in these activi- and technical conditions for business and
ties is carried out by control of technical different effects of social environment com-
standards, determining deviations from pared to the average producer in that indus-
objectively necessary costs of labor. try, group of workers. The occurrence of
At some workplaces within production these differences has resulted in a deviation
and administrative overheads (causing of profit of specific mining company in
indirect labor costs), the time spent at relation to the income of average producers.
work is shown as costs of work. Control This impact cannot be changed during the
of these costs is carried out by control the process of reproduction and organizational
presence of workers at job and control of efforts of workers and control.
completed tasks.

Measures for elimination the subjec- in the mines, shortening product
tive weaknesses in the operation of the realization time.
mine is exhausted in their use of internal 5. Other measures to identify the in-
reserves. The increasing of revenue can be crease of overhead costs and imple-
affected by various management activities mentation of activities to reduce
in its various measures: them.
1. Measures of the current organization
and execution of the production pro- CONCLUSION
cess in mining companies to reduce
the costs to objectively conditioned Profit in mining companies is deter-
(standard, optimal size). mined by income generated through the
physical volume of production and stock
2. Taking measures whose implementa-
prices over the actual metal. The physical
tion provides a fuller use of the ca-
volume of ore production is significantly
pacity of mining companies due to
determined by the natural characteristics
the significant effects of increasing
of mineral deposits and the influence of
volume production and reducing the
technical factors, applied mining method.
impact on the organizational compo-
Apart from the influence of natural fac-
nent of fixed costs that burden the to-
tors, the metal content in the ore, the pro-
tal income.
duction is in the higher stages of pro-
3. Measures for improvement in the cessing significantly conditioned by the
implementation process of the ex- influence of technical factors in the pro-
change of products and procurement cess of refining and processing ore con-
elements of production. The certain centrates.
specifics occur in the realization of In mining companies, the profit is
mineral resources. So it must take in- conditioned by operating costs through
to account the impact of strategic re- realized costs and prices of production
serves state, the impact of relevant elements. This is a way to effectively de-
international associations, and other termine the influence of costs factors and
speculative movements and the ef- the effects of prices to profit.
fects of measures related to the im- Production in the mining enterprises is
plementation of the product some- characterized by significant involvement
what limited. Achieving the rational- of human work (as a direct operator and
ization in procurement of production holder of management activities) and it is
elements is of interest. necessary to take specific measures to
4. Measures affecting the circulation of eliminate subjective (organizational fac-
resources in reproduction under and tors). Completed efforts of management
through the volume and rapidity of activities by implementation the various
assets turnover. The most immediate measures (better use of capacity, reducing
effect is achieved by savings in ap- consumption, improving the process of
propriations funds (buying at lower exchange, etc..) have resulted in an in-
prices, substitutes), stocks optimality crease in profit in the mining companies.

REFERENCES
[1] Janković S., MilovanovićD. Economic [3] Nikolić M., Melanović N., Pokrajčić D.
Geology and Mineral Resources Based and Paunović B. Economics of
on Economics, Faculty of Mining and Enterprise, Faculty of Economics,
Geology Belgrade, 1985 (in Serbian); Belgrade, 2005 (in Serbian);
[2] Lj. Savić. Costs and Consumptions as [4] Grozdanović D. Principles of Econo-
Factors of Economic Success and mics of Enterprises, Faculty of Econo-
Productivity of Organizational Systems mics in Kragujevac, 2003 (in Serbian).
with Special Emphasis on Mining [5] Lj. Savić, V. Radovanović, Lj. Savić,
RMHK "Trepča" DD, MS Thesis, R. Janković, Factors of Economic
School of Economics Priština – Blace, Success in the Mines, Mining
2002 (in Serbian); Engineering 2/2012, pp. 157-164

INSTITUT
R
B
INSTITUT ZA RUDARSTVO I METALURGIJU BOR
LABORATORIJA
ZA GEOMEHANIKU I ISPITIVANJE MATERIJALA
Laboratorija za
geomehaniku i
ispitivanje materijala
u svom sastavu ima
slede}u opremu za
ispitivanja i atestiranja:
Plasti~ne stene
Rastresite ~vrste stene
Gra|evinski kamen
Arhitektonski kamen
Metali
19210 BOR, Zeleni bulevar 35

Tel: +381 30 454-109 Tel/fax: +381 30 435 247
E-mail: milenko.ljubojev@irmbor.co.rs
INSTITUT
R
B
O
INSTITUT
INSTITUTZA
ZARUDARSTVO
RUDARSTVO II METALURGIJU
METALURGIJU BOR
BOR
LABORATORIJA
ZA GEOMEHANIKU I ISPITIVANJE MATERIJALA
Laboratorija za
geomehaniku i
ispitivanje materijala
u svom sastavu ima
slede}u opremu za
ispitivanja i atestiranja:
Plasti~ne stene
Rastresite ~vrste stene
Gra|evinski kamen
SONDA MS FI110
Arhitektonski kamen
Metali

Tel: +381 30 454-109 Tel/fax: +381 30 435 247
SONDA MS – Za građevinske objekte

Tel: +381 30 454-109 Tel/fax: +381 30 435 247
JP PEU RESAVICA
ЈП ПЕУ Ресавица
Петра Жалца 2, Ресавица
ПИБ: 103084723
Матични број: 17507699
Tel: 035 627 722 / 627 702
Web adresa: jppeu.rs
UPUTSTVO AUTORIMA
Časopis RUDARSKI RADOVI izlazi četiri puta godišnje i objavljuje naučne, stručne i pregledne radove.
Za objavljivanje u časopisu prihvataju se isključivo originalni radovi koji nisu prethodno objavljivani i nisu
istovremeno podneti za objavljivanje negde drugde. Radovi se dostavljaju i na srpskom i na engleskom jeziku.
Radovi se anonimno recenziraju od strane recenzenta posle čega uredništvo donosi odluku o objavljivanju. Rad
priložen za objavljivanje treba da bude pripremljen prema dole navedenom uputstvu da bi bio uključen u proceduru
recenziranja. Neodgovarajuće pripremljeni rukopisi biće vraćeni autoru na doradu.
Obim i font. Rad treba da je napisan na papiru A4 formata (210x297 mm), margine (leva, desna, gornja i
donja) sa po 25 mm, u Microsoft Wordu novije verzije, fontom Times New Roman, veličine 12, sa razmakom 1,5
reda, obostrano poravnat prema levoj i desnoj margini. Preporučuje se da celokupni rukopis ne bude manji od 5
strana i ne veći od 10 strana.
Naslov rada treba da je ispisan velikim slovima, bold. Ispod naslova rada pišu se imena autora i institucija u
kojoj rade. Autor rada zadužen za korespodenciju sa uredništvom mora da navede svoju e-mail adresu za kontakt u
fusnoti.
Izvod se nalazi na početku rada i treba biti dužine do 200 reči, da sadrži cilj rada, primenjene metode, glavne
rezultate i zaključke. Veličina fonta je 10, italic.
Ključne reči se navode ispod izvoda. Treba da ih bude minimalno 3, a maksimalno 6. Veličina fonta je 10,
italic.
Osnovni tekst. Radove treba pisati jezgrovito, razumljivim stilom i logičkim redom koji, po pravilu,
uključuje uvodni deo s određenjem cilja ili problema rada, opis metodologije, prikaz dobijenih rezultata, kao i
diskusiju rezultata sa zaključcima i implikacijama.
Glavni naslovi trebaju biti urađeni sa veličinom fonta 12, bold, sve velika slova i poravnati sa levom
marginom.
Podnaslovi se pišu sa veličinom fonta 12, bold, poravnato prema levoj margini, velikim i malim slovima.
Slike i tabele. Svaka ilustracija i tabela moraju biti razumljive i bez čitanja teksta, odnosno, moraju imati
redni broj, naslov i legendu (objašnjenje oznaka, šifara, skraćenica i sl.). Tekst se navodi ispod slike, a iznad tabele.
Redni brojevi slika i tabela se daju arapskim brojevima.
Reference u tekstu se navode u ugličastim zagradama, na pr. [1,3]. Reference se prilažu na kraju rada na
sledeći način:
[1] B.A. Willis, Mineral Procesing Technology, Oxford, Perganom Press, 1979, str. 35. (za poglavlje u
knjizi)
[2] H. Ernst, Research Policy, 30 (2001) 143–157. (za članak u časopisu)
[3] www: http://www.vanguard.edu/psychology/apa.pdf (za web dokument)
Navođenje neobjavljenih radova nije poželjno, a ukoliko je neophodno treba navesti što potpunije podatke o
izvoru.
Zahvalnost se daje po potrebi, na kraju rada, a treba da sadrži ime institucije koja je finansirala rezultate koji
se daju u radu, sa nazivom i brojem projekta; ili ukoliko rad potiče iz magistarske teze ili doktorske disertacije, treba
dati naziv teze/disertacije, mesto, godinu i fakultet na kojem je odbranjena. Veličina fonta 10, italic.
Radovi se šalju prevashodno elektronskom poštom ili u drugom elektronskom obliku.
Adresa uredništva je: Časopis RUDARSKI RADOVI
Institut za rudarstvo i metalurgiju
Zeleni bulevar 35, 19210 Bor
E-mail: nti@irmbor.co.rs ; milenko.ljubojev@irmbor.co.rs
Telefon: 030/435-164; 030/454-110
Svim autorima se zahvaljujemo na saradnji.
INSTRUCTIONS FOR THE AUTHORS
MINING ENGINEERING Journal is published four times per a year and publishes the scientific,
technical and review paper works. Only original works, not previously published and not simultaneously submitted
for publication elsewhere, are accepted for publication in the journal. The papers should be submitted in both,
Serbian and English language. The papers are anonymously reviewed by the reviewers after that the editors decided
to publish. The submitted work for publication should be prepared according to the instructions below as to be
included in the procedure of reviewing. Inadequate prepared manuscripts will be returned to the author for finishing.
Volume and Font size. The work needs to be written on A4 paper (210x297 mm), margins (left, right, upper
and bottom) with each 25 mm, in the Microsoft Word later version, font Times New Roman, size 12, with 1.5 line
spacing, justified to the left and right margins. It is recommended that the entire manuscript cannot be less than 5
pages and not exceed 10 pages.
Title of Work should be written in capital letters, bold, in Serbian and English. Under the title, the names of
authors and institutions where they work are written under the title. The author of work, responsible for
correspondence with the editorial staff, must provide his/her e-mail address for contact in a footnote.
Abstract is at the beginning of work and should be up to 200 words, include the aim of the work, the applied
methods, the main results and conclusions. The font size is 10, italic.
Key words are listed below abstract. They should be minimum 3 and maximum of 6. The font size is 10,
italic.
Basic text. The papers should be written concisely, in understandable style and logical order that, as a rule,
including the introductory section with a definition of the aim or problem, a description of the methodology,
presentation of the results as well as a discussion of the results with conclusions and implications.
Main titles should be done with the font size 12, bold, all capital letters and aligned with the left margin.
Subtitles are written with the font size 12, bold, aligned to the left margin, large and small letters.
Figure and Tables. Each figure and table must be understandable without reading the text, i.e., must have a
serial number, title and legend (explanation of marks, codes, abbreviations, etc.). The text is stated below the figure
and above the table. Serial numbers of figures and tables are given in Arabic numbers.
References in the text are referred to in angle brackets, exp. [1, 3]. References are enclosed at the end in the
following way:
[1] Willis B. A., Mineral Procesing Technology, Oxford, Pergamon Press, 1979, pg. 35. (for the chapter in a
book)
[2] Ernst H., Research Policy, 30 (2001) 143–157. (for the article in a journal)
[3] www: http://www.vanguard.edu/psychology/apa.pdf (for web document)
Specifying the unpublished works is not desirable and, if it is necessary, as much as possible data on the
source should be listed.
Acknowledgement is given where appropriate, at the end of the work and should include the name of
institution that funded the given results in the work, with the name and number of project, or if the work is derived
from the master theses or doctoral dissertation, it should give the name of thesis / dissertation, place, year and
faculty where it was defended. Font size is 10, italic.
The paper works are primarily sent by e-mail or in other electronic form.
Editorial address : Journal MINING ENGINEERING
Mining and Metallurgy Institute
35 Zeleni bulevar, 19210 Bor
E-mail: nti@irmbor.co.rs; milenko.ljubojev@irmbor.co.rs
Telephone: +381 (0) 30/435-164; +381 (0) 30/454-110
We are thankful for all authors on cooperation

Rudarski1 13 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rudarski1 13 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

INSTITUT ZA RUDARSTVO I METALURGIJU BOR

KOMITET ZA PODZEMNU EKSPLOATACIJU MINERALNIH SIROVINA

RUDARSKI RADOVI je časopis baziran na bogatoj Uređivački odbor

MINING ENGINEERING is a journal based on the Editorial Board

Vesna Ljubojev, Dušan Tašić, Slađana Krstić

Dragan Milanović, Vesna Marjanović, Srđana Magdalinović

Ratomir Popović, Milenko Ljubojev, Dragan Ignjatović

Nenad Vušović, Igor Svrkota, Zoran Vaduvesković

Daniela Urošević, Ivana Jovanović, Zoran Bartulović

Vitomir Milić, Igor Svrkota, Dejan Petrović

Cvjetko Stojanović, Ivana Ostojić

Srđan Kostić, Nebojša Gojković, Nebojša Vasović

Rodoljub Stanojlović, Jovica Sokolović, Nikola Stančev

Ljiljana Savić, Vladimir Radovanović, Ljubinko Savić

UDK: 550.8.01:622.02:622.33(045)=861 doi:10.5937/rudrad1301001L

Vesna Ljubojev*, Dušan Tašić*, Slađana Krstić*

PETROGRAFSKE, HEMIJSKE I FIZIČKE

Ugljevički basen predstavlja važan propuštenoj svetlosti), kao i različite metode

Broj 1, 2013. 1 RUDARSKI RADOVI

Broj 1, 2013. 2 RUDARSKI RADOVI

Nastajanje uglja je složen geološki ugljenifikacije i koji izgrađuju komadi

Broj 1, 2013. 3 RUDARSKI RADOVI

Sl. 3. Ksilit, binokular, uvećanje 6,5 x

Sl. 4. Detro-ksilit (dX), binocular, uvećanje 6,5 x

U ispitivanim uzorcima uglja mikro- Konstatovani macerali subgrupe telohu-

Broj 1, 2013. 4 RUDARSKI RADOVI

Sl. 7. Tekstinit (T) sa korpohuminitom (Ch), Sl. 8. Tekstinit, uvećanje 200 x

Mineralna materija (jalovina) je pretežno elementarnih analiza uglja (sa ukupnom

Broj 1, 2013. 5 RUDARSKI RADOVI

Broj 1, 2013. 6 RUDARSKI RADOVI

UDK: 550.8.01:622.02:622.33(045)=20 doi:10.5937/rudrad1301001L

Vesna Ljubojev*, Dušan Tašić*, Sladjana Krstić*

PETROGRAPHIC, CHEMICAL AND PHYSICAL

Ugljevik Basin is an important energy ferent methods of physico-chemical anal-

No. 1, 2013 7 MINING ENGINEERING

No. 1, 2013 8 MINING ENGINEERING

MACROSCOPIC AND MICROSCOPIC

Coal formation is a complex geologi- tics, presents the low-grade carbonification

No. 1, 2013 9 MINING ENGINEERING

Figure 3 Xylite, binocular, magnification 6.5 x

Figure 4 Detro-xylite (dX), binocular, magnification 6.5 x

No. 1, 2013 10 MINING ENGINEERING

Figure 5 Textoulminite (TU), Figure 6 Densinite (D), cutinite (Cut) and

No. 1, 2013 11 MINING ENGINEERING

No. 1, 2013 12 MINING ENGINEERING

UDK: 622.7:622.271(045)=861 doi:10.5937/rudrad1301013M

Dragan Milanović*, Vesna Marjanović*, Srđana Magdalinović*

KARAKTERIZACIJA UZORKA IZ LEŽIŠTA

U radu su prikazani rezultati geološko-minerološke i fizičko-hemijske karakteristike uzorka iz

Broj 1, 2013. 13 RUDARSKI RADOVI

plemenitih metala u kompaniji RTB Bor. Na severnom delu Južnog revira

Broj 1, 2013. 14 RUDARSKI RADOVI

reprezentativan za ovaj deo ležista Južnog 1. Rudni preparat u pleksiglasu, klase

Broj 1, 2013. 15 RUDARSKI RADOVI

Sl. 1. Uklopci halkopirita (sivožuto) u Sl. 2. Agregati halkopirita (žuto) uklopljeni

Sl. 3. Skeletičan magnetit (sivo) sa Sl. 4. Impregnacija halkopirita (žuto) u

Reprezentativan uzorak iz ležišta skraćivanje uzorka, da bi kasnije usledila

Broj 1, 2013. 16 RUDARSKI RADOVI

Nasipna masa Određivanje specifične gustine rude

Prirodna pH-vrednost uzorka Meljivost rude - Bondov radni indeks

Prirodna pH-vrednost uzorka rude, Meljivost rude je definisana vredno-

Tabela 1. Fizičke karakteristike uzorka J. revir "Andezitski prst"

Fizičke karakteristike Vrednosti

Vesna Ljubojev, Dušan Tašić, Slađana Krstić*

Vesna Ljubojev, Dušan Tašić, Sladjana Krstić*

Dragan Milanović, Vesna Marjanović, Srđana Magdalinović*

Dragan Milanović, Vesna Marjanović, Srdjana Magdalinović*

Ratomir Popović , Milenko Ljubojev, Dragan Ignjatović*