Elise Freinet

Αυτό που αναλογεί στον δάσκαλο

Οκτώ ημέρες μέσα στην τάξη

Παιδαγωγική Ομάδα «Σο ΢κασιαρχείο»

Αθήνα 2020
2
 Elise Freinet

Αυτό που αναλογεί στον δάσκαλο

Οκτώ ημέρες μέσα στην τάξη

3
Elise Freinet

Αυτό που αναλογεί στον δάσκαλο

Οκτώ ημέρες μέσα στην τάξη

Μετάφραση: Κατερίνα Μπάρκα

Επιμέλεια: Μπάμπης Μπαλτάς
Επίμετρο: Κατερίνα Μπάρκα – Μπάμπης Μπαλτάς

Bibliotheque de l'Ecole Moderne

No 40 - 41

Παιδαγωγική Ομάδα «Το Σκασιαρχείο», Αθήνα 2020

4
Περιεχόμενα

Εισαγωγή, σελ. 7 - 8

Πρόλογος, σελ. 9 - 11

Η εκπαίδευση της εργασίας, σελ. 13 - 28

Σο ιερό εργαλείο του δασκάλου, σελ. 29 - 44

Επίμετρο 1, σελ. 47 – 54

Επίμετρο 2, σελ. 55 - 59

Freinet, E. (1966). La part du maître. Huit jours de classe.

Cannes: Bibliothèque de l’école moderne, N°40-41,
Editions de l’école moderne française.

΢ελιδοποίηση: Κατερίνα Αλεξιάδη

5
6
 Εισαγωγή του Celestin Freinet

Η εκπαίδευση οφείλει να είναι ευκίνητη και ελαστική στη μορφή

της: οφείλει απαραίτητα να προσαρμόζει τις τεχνικές της στις ποικίλες
ανάγκες της ανθρώπινης δραστηριότητας και ζωής. Αλλά δεν πρέπει να
εκπληρώνει λιγότερο τον διπλό της ρόλο, να εξυψώνει στο άτομο, αυτό
το ιδιαίτερα ανθρώπινο που φέρει, αυτόν τον κλήρο του ιδανικού που
φωτίζει έναν λόγο για να ζούμε, ακόμα και στις χειρότερες παρακμές.
Να εμπλουτίζει και να ενδυναμώνει το κοινό κοίτασμα γνώσεων που
είναι σαν τη Γη - τροφό, το ουσιώδες συστατικό του δικού μας
γίγνεσθαι. Η εκπαίδευση οφείλει ακόμα, στο ίδιο πλαίσιο αυτής της
αξιοπρέπειας, να ετοιμάζει τεχνικά, θα λέγαμε, το άτομο για τις άμεσες
εργασίες του. Σο ένα δεν πάει χωρίς το άλλο. Σα θεμέλια, χωρίς
κτίσματα από πάνω τους, καλύπτονται γρήγορα από τον ανελέητο
χρόνο που καλύπτει το άχρηστο, αφομοιώνει και καλύπτει τα πτώματα.
Οι κατασκευές, χωρίς στέρεα θεμέλια, λιποθυμούν κι αυτές με το πρώτο
συνοφρύωμα του χρόνου. Σο δέντρο χρειάζεται ρίζες, αλλά δεν θα
μπορούσαμε να αντιληφθούμε το φυτό χωρίς τον ζωντανό μίσχο, που
τις συνεχίζει και δίνει έναν λόγο ύπαρξης στις επίμονες λειτουργίες του.
Γι’ αυτόν τον λόγο είναι που επιμένω σε αυτό το σημείο στην
ανάγκη, στην οποία βρισκόμαστε, να ξαναβρούμε τις παχιές γραμμές
ζωής που θα σιγουρέψουν τα θεμέλιά μας και θα μας επιτρέψουν να
χτίσουμε έπειτα με τόλμη και δυναμισμό. Ακριβώς επειδή είχαν
μαντέψει, κατακτήσει, εκμεταλλευτεί αυτή τη σειρά κοινής λογικής, αυτή
την αποκάλυψη μιας σπίθας αιωνιότητας, οι δάσκαλοι - και οι
παιδαγωγοί - όπως ο Rabelais, o Montaigne και o Rousseau έμειναν
επίκαιροι στους αιώνες. ΢ειρά μας να μπούμε στη σχολή τους, να
ξαναβρούμε αυτή τη σπίθα, να την απλοποιήσουμε, αν είναι δυνατόν,

7
ώστε να εμψυχώνει τους βίους και τα έργα μας. [Κεφ. ΦΦV, Εκδόσεις
Delachaux et Niestlé, σελ. 116 -117].

8
 Πρόλογος της Elise Freinet

Αυτή η σελίδα, απόσπασμα από αυτό το πραγματικό ποίημα της

διδασκαλίας, που είναι το Εκπαίδευση της Εργασίας, είναι
χαρακτηριστική του εύρους και των απαιτήσεων της εκπαιδευτικής
πράξης, του προτάγματός της προς το μέλλον, αλλά επίσης και του
δεσμού της με το παρελθόν, της ανάγκης της για τάξη και για ενότητα,
αλλά επίσης και των αυθόρμητων ατομικών ωθήσεων προς την
τελειοποίηση του ανθρώπου, της αποδοχής μιας εξευγενισμένης και
συλλογικής μάχης, αλλά επίσης και μιας μόνιμης ισχύος δημιουργίας, η
οποία μέσα στο άτομο αναδεικνύει τον κατασκευαστή.1
Ζούμε σε περιόδους, όπου ο κόσμος ανανεώνεται και όπου η
διαχωριστική γραμμή μεταξύ του παρελθόντος και του παρόντος
ξεθωριάζει. Είναι επικίνδυνο να παρατείνουμε τους παρελθόντες
καιρούς, που έχουν ήδη καταναλώσει τις δυνάμεις, που κάποτε τους
καθιστούσαν ευημερείς. Είναι ριψοκίνδυνο να προτασσόμαστε προς το
άγνωστο, χωρίς να συνδέουμε την παράδοση με τις πνευματικές
ανησυχίες, πάντοτε αλλαγμένες και ανανεωμένες, αλλά πάντοτε,
επίσης, έγκυρες κι απαραίτητες.
Δεν θα μπορούσε να πρόκειται, κι αυτό είναι ευνόητο, για μια
φρόνιμη συνέχεια σχεδόν νεκρών πραγμάτων. Οι εγγενείς αντιθέσεις
μέσα στη ζωή και στο περιβάλλον επιβάλλουν ένα μόνιμο παιχνίδι μιας
ισορροπίας πάντοτε συμβιβαστικής, πάντα προς κατάκτηση και είναι
σχεδόν μοιραίο, από καιρού εις καιρόν, ένα γενναίο πνεύμα να
διαρρηγνύει τις απαρχαιωμένες δομές για να ξαναβρεί τις υγιείς βάσεις
πάνω στις οποίες θα ανυψωθούν τα μνημεία, στα οποία οι ανερχόμενες
γενεές θα στολίσουν νέες αξίες.
Μέσα στο στενό και λειψό βοσκοτόπι της πρωτοβάθμιας

1
Τπογράμμιση από τη μεταφράστρια.

9
εκπαίδευσης έχω την πεποίθηση ότι ο Freinet θα εμφανιστεί μια μέρα
ως ο ένας από αυτούς τους αποκαλούμενους και σε αναμονή
βαρβάρους, οι οποίοι αναποδογυρίζοντας τα ψεύτικα είδωλα και
ξεδιαλέγοντας τα ερείπια, θα κάνουν τον κόσμο να προαισθανθεί την
πελώρια ελευθερία των γυμνών χωραφιών, ανοιχτά για νέους σπόρους
και υποσχόμενα σοδειές.
Ο Alain είναι - νομίζω- που επιβεβαίωνε ότι μέσα σε κάθε τι
καινοτόμο, συγκατοικούν ένας παλαίμαχος κι ένα υποκείμενο σε λίγο
πολύ ανοιχτή αντίθεση. ΢την περίπτωση του Freinet το υποκείμενο
κερδίζει το δίχως άλλο. Από εκεί προκύπτει μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να
βρεθεί στο επίπεδο της μεγάλης μάζας, να την αισθανθεί πώς ζει για να
την καταλάβει καλύτερα, μερικές φορές ως και στα λάθη της και στις
ασυνέπειές της να αποδεχτεί κριτικές και συμβουλές, απορρίψεις ή
συγκαταβάσεις, χωρίς δέος για τον παλαίμαχο, του οποίου τα γράμματα
ευγενείας ξεχνιούνται τόσο συχνά πίσω από τα σκηνικά μιας
παιδαγωγικής που τείνει να καταπιάνεται, επί της ουσίας, με την
τεχνική.
Αυτή η υποτίμηση του θεωρητικού έργου του Freinet έχει γίνει
για να το πούμε πια κλασσική για τη μάζα των νεοαφιχθέντων στο
παιδαγωγικό μας κίνημα. Οι ανόητοι κάνουν έτσι σαν να έχουν την τιμή
μια μέρα να το αγνοήσουν.
Για να επαναθέσω μια ακριβή ισορροπία θεωρητικών αξιών, που
είναι καθοριστικές για μια σίγουρη πρακτική, όφειλα, μέσα στο ίδιο μου
το σπίτι, να “αναλάβω ξανά το καθήκον” για μερικές μέρες. Δίνω εδώ
μερικές όψεις των προβλημάτων που αυτή η αναπλήρωση μου
επέτρεψε να ξανασκεφτώ τόσο στο πλαίσιο της παιδαγωγικής
πρακτικής όσο και στο πλαίσιο μιας διευθυντικής οργανωτικής σκέψης
που πιστεύω πως ξέρω καλά.
Κάνοντας αυτό θα αποφύγω να γκρεμίσω - πρέπει όντως να

10
γκρεμίζουμε ασταμάτητα για να ξαναδημιουργούμε. Αλλά τα λάθη
γκρεμίζονται από μόνα τους και είναι τόσες οι αποδείξεις. Δεν μένει
παρά να ριχτώ στη δουλειά με θάρρος, όπως έχω συνηθίσει.

11
12
 Η εκπαίδευση της εργασίας

“΢ίγουρη, σταθερή στα θεμέλιά της, ευκίνητη και ελαστική στην

προσαρμογή της στις ατομικές και κοινωνικές ανάγκες, η εκπαίδευση
θα βρει τον ουσιώδη κινητήρα της μέσα στην εργασία”
Celestin Freinet

Άραγε οι δάσκαλοι οι οποίοι μετά τα εισαγωγικά σεμινάρια στις τεχνικές

Freinet δεσμεύονται στις παλαίστρες μας - ή έξω από τις παλαίστρες
μας; Ακόμα και οι επιμορφωτές διαβάζουν πάντα τα θεμελιώδη έργα
του Freinet και κυρίως αυτά τα δύο ουσιαστικά βιβλία - “Η εκπαίδευση
της εργασίας” και το “Δοκίμιο πάνω στη ψυχολογία με ευαισθησίες” 2 -
που είναι στο πλαίσιο της σκέψης, της αιτιολόγησης και την
προώθησης της παιδαγωγικής πρακτικής μέσω των τεχνικών Freinet;
Μερικές φορές έχουμε λόγους να αμφιβάλλουμε.
Η Marie Mauron, που ήρθε μια μέρα να μας επισκεφθεί, ζητούσε
να αγοράσει το “Η εκπαίδευση της εργασίας,” βιβλίο που είχε
εξαφανιστεί από τη βιβλιοθήκη της. Πρόθυμη η νέα δασκάλα της
προσέφερε το δικό της. “Πάρτε το, λοιπόν, έλεγε, είναι ολοκαίνουργιο,
οι σελίδες δεν είναι ούτε καν κομμένες.” Και καθώς η αγαπητή μας
Marie Mauron δεν ήξερε παρά μόνο να αρνηθεί, η νεαρή κοπέλα
επέμενε, όσο πιο αξιαγάπητα μπορούσε: “Μα ελάτε, πάρτε το λοιπόν,
δεν θα το διαβάσω... θα μορφωθώ αργότερα, όταν θα έχω μάθει καλά
τις τεχνικές Freinet...”
Θα μειδιάσουμε από την τόσο παράλογη αφέλεια, αλλά δεν

2
΢τΜ: Οι πρωτότυποι τίτλοι στα γαλλικά: Freinet, C. (1967). L'éducation du Travail.
Suisse: Delachaux et Niestlé. Freinet, C. (1968). Essai de psychologie sensible.
Deuxième Edition. Suisse: Delachaux et Niestlé.

13
σταματάμε να ψάχνουμε τους λόγους. Κάθε καινούργιο πράγμα
προκαλεί καινούργιες στάσεις, καινούργιους τρόπους του είναι που
γίνεται ιδιοκτήτης αυτού του πράγματος. Είναι σαν μια πρόσκληση στο
ταξίδι, μια πορεία προς άλλους ορίζοντες, άλλους σκοπούς και αυτό
προϋποθέτει μια περιέργεια αναζωογονητική, που να ψάχνει τροφή κι
απάντηση. Από αυτό απορρέει μια αλλαγή στάσης, θα λέγαμε, που
εξαρτάται από τον μεγάλο θεμελιώδη νόμο των ατέρμονων αυτό -
παραγόμενων από τη ζωή μεταμορφώσεων.
Πάρα πολύ εύκολα υπάρχουν ενήλικες που θεωρούν πως έγιναν
“το τέλειο έντομο” από το πολύ απλό γεγονός ότι η συμπεριφορά τους
απαντά, στα μάτια τους, σε μια οργάνωση τελικού σταδίου. Δεν θα
κάνουν πια κάποια προσπάθεια για να μεγαλώσουν. Από τι
υποστηρίζεται αυτό; ΢κέφτομαι ότι υπάρχει εδώ μια ολική
παραγνώριση των αρετών της εργασίας. Η δουλειά που αγαπάμε είναι
λειτουργική και φωτεινή. Αυτή τη δουλειά που την καταφέρνουμε χωρίς
ώθηση, με κανονιστικό τρόπο, και που δεν αποσκοπεί παρά μόνο στην
τεχνική ακρίβεια, δεν αλλάζει σε τίποτε το άτομο. Ίσως, για να
κλείσουμε, να μην υπάρχουν στον κόσμο παρά δύο κατηγορίες
ανθρώπων: εκείνοι στων οποίων τις φλέβες κυλάει ζεστό το αίμα κι
εκείνοι που, όπως λέμε εκλαϊκευμένα έχουν την τρίχα στην παλάμη.3 Η
κατανόηση ή η μη κατανόηση εξαρτώνται από αυτές τις δύο, ανέκαθεν
κατηγοριοποιημένες από τη σοφία του λαού, περιπτώσεις. Και το πιο
συνετό είναι να τις αναγνωρίζουμε εξ’ αρχής. Έτσι θα αποφύγουμε τις
απογοητεύσεις.
΋ποιος αγαπά το επάγγελμά του πηγαίνει πιο πέρα από το

3
Έκφραση πρωτότυπου: ont le poil dans la main. Σο άτομο που a le poil dans la
main, που έχει δηλαδή τρίχα στην παλάμη δεν θεωρείται σε τίποτα ικανό, επειδή
είναι σαν να έχει μόνιμα έναν σημαντικό λόγο που τον εμποδίζει να καταπιαστεί με
κάποια χρήσιμη εργασία.

14
επάγγελμα. Είναι αυτό που έκανε ειλικρινά, παθιασμένα ο Freinet, από
την εισαγωγή του σε αυτή τη διδασκαλική καριέρα: σ’ εκείνον η
πρακτική επιστήμη διπλασιάστηκε με διαλογισμό επί τόπου κι αυτός ο
διαλογισμός έγινε αρκετά γρήγορα λειτουργικός και ζωντανός. Είναι
ανάγκη για τους μυημένους να τον γνωρίζουν.
Δεν θέλουμε να πούμε ότι το επάγγελμα του εκπαιδευτικού είναι
εντελώς εξαρτημένο από ένα σύνολο μοναδικών αληθειών, που έχουν
διδαχθεί από ένα δάσκαλο με εξαίρεση όλους τους άλλους. Αλλά θα
πρέπει να σημειώσουμε ότι με το πέρασμα των αιώνων, οι παιδαγωγοί
μετριούνται στα δάχτυλα των δύο χεριών και σε καθένα από αυτούς, οι
ίδιες αλήθειες συναπαντώνται ξανά, γιατί το παιδί είναι πάντα το ίδιο
μπροστά στον κόσμο. Και πρέπει να γνωρίζουμε το παιδί για να το
εκπαιδεύσουμε καλά.
Διαπιστώνουμε ωστόσο ότι μερικά πλάσματα έχουν μέσα τους
φυσικές ενεργές διαθέσεις, που τα κατευθύνουν προς την εκπαίδευση
και εγγυώνται την επιτυχία. Αλλά αυτές οι θετικές διαθέσεις δεν
εξελίσσονται ποτέ χωρίς μια ευρεία ανθρώπινη κουλτούρα. Δεν
μπορούμε να εκπαιδεύσουμε παρά καταφέρνοντας να ανυψώσουμε το
παιδί σε ένα επίπεδο, που το κάνει να προμηνύει την ενότητα του
πεπρωμένου του και να προαισθανθεί τη μεγάλη ενότητα του κόσμου.
Αυτό είναι το επίπεδο από το οποίο αποφασίζει για τα πάντα.
Αναγνωρίζουμε ότι υπάρχουν δάσκαλοι, οι οποίοι έχοντας ως
ενέχυρο τέτοια προνόμια, το να κυβερνούν μια τάξη, το να την κάνουν
να ανέβει σε έναν βαθμό κατανόησης, όπου το κατακτώ ισούται με το
γνωρίζω στο σύνολο είναι εύκολο πράγμα, αυτονόητο. Με τέτοιους
δασκάλους και χωρίς παραπάνω προσπάθεια από όση χρειάζεται για
να βλέπουμε ή να αναπνέουμε, οι μαθητές τους πηγαίνουν προς τη
φυσική γνώση ρέοντας σε μια φυσική κλίση, όπως το νερό της πηγής
σε ευνοϊκή κλίση. Τπάρχει εδώ το νόημα του επαγγέλματος που δεν

15
εξηγείται, αλλά ακόμα περισσότερο, το νόημα των απαιτήσεων της
γνώσης, που σε κάθε διαδικασία λεπτομέρειας ή σύνθεσης σκάει σαν
θρίαμβος. “'Έτσι θα έπρεπε να το κάνεις, εδώ έπρεπε να καταλήξεις και
όλα αυτά είναι όσα θα έπρεπε να καταλάβεις.” Σέτοιοι δάσκαλοι που θα
λέγαμε εμπνευσμένοι διαρκώς, σώζονται μονίμως από τα χαρίσματά
τους κι από την κουλτούρα τους σώζοντας ταυτόχρονα τους μαθητές
τους. Σι θα μπορούσαμε να τους συμβουλεύσουμε εκτός από το να μας
μεταδώσουν το φως τους; Μένει η μεγάλη μάζα των άλλων, τους
οποίους χρειάζεται να τους προστρέξουμε.
Η μεγάλη αξία του Freinet θα ήταν να διδάξει στους συντρόφους
του τους χίλιους κι έναν τρόπους να δοκιμάσουν, ώστε να κάνουν
μάθημα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Πράγμα που δεν σημαίνει με
λαμπρότητα και εξοχότητα και χωρίς κατηγορίες, αλλά με έναν τρόπο
απλό και οικείο, αφήνοντας στο παιδί τον χρόνο και το δικαίωμα στην
αλήθεια του, αφήνοντας στον δάσκαλο την εμπιστοσύνη και την
ελευθερία πνεύματος, που ανοίγουν νέες πόρτες στη γνώση και στην
ευτυχία. Η βοήθεια που θα έχει φέρει ο Freinet θα παρουσιαστεί από τις
αρχές της, με την πιο ταπεινή μορφή, αυτή του εργαλείου του οποίου
κάθε εργάτης έχει μόνιμα την ανάγκη Αλλά εδώ του εργαλείου που
πηγαίνει πιο μακριά από το παιχνίδι των δέκα δαχτύλων και την
εκγύμναση των μυών. “Έχουμε συζητήσει πάρα πολύ στις νέες
εκπαιδευτικές θεωρίες ότι το παιδί θα πρέπει να είναι ενεργό και ότι
βάλαμε αυτή τη δραστηριότητα στο κέντρο κάθε συμπεριφοράς.
Σείνουμε να κάνουμε τη δραστηριότητα αυτή το Πιστεύω της νέας
εκπαίδευσης, και να πιστεύουμε ότι το παιδί δεν είναι ευτυχισμένο και
δεν πραγματώνεται παρά μόνο όταν αναστατώνεται, όταν κινείται
χειρωνακτικά. Τπάρχει σε αυτή την ασφυκτική ιδέα ένας μεγάλος
κίνδυνος: να δώσουμε το προβάδισμα στη σωματική δραστηριότητα
μέσα στην εκπαίδευση και συχνά αποκλειστικά χειρωνακτική, χωρίς να

16
θεωρούμε εδώ ότι παίρνουμε το πρόβλημα από την ελάσσονα πλευρά
του και αυτό δεν θα μας πήγαινε και πολύ μακριά.” 4
Ένα μεγάλο εργαλείο θα προφυλάξει τον Freinet από τους
κινδύνους του Ενεργού ΢χολείου, με τη στενή έννοια της λέξης, όταν,
τιμώντας την εποχή όπου ο πρωτάρης δάσκαλος από το Bar – sur -
Loup θα κάνει τα πρώτα του πειράματα. Αυτό το εργαλείο είναι το
τυπογραφείο στο σχολείο. Είναι αυτό μόνο του κάτι παραπάνω και
καλύτερο από ένα εργαλείο απόδοσης: ένα εργαλείο μόνιμου
συνδέσμου του παιδιού με το περιβάλλον του μέσα από τη
διαμεσολάβηση ενός ελεύθερου κειμένου. Είναι μια μοναδική ευκαιρία
να κάνει το παιδί να συνειδητοποιήσει την κατάστασή του μέσα στην
οικογένεια και μέσα στο άμεσο, αλλά και στο μακρινό περιβάλλον του.
Ένα μέσο να αρχίσει να ακούει την εσωτερική του ζωή, να εκφράζει την
αλήθεια των συναισθημάτων και των επιθυμιών, να νιώθει ότι ζει μέσα
στη φιλία των άλλων, από αυτόν τον ιδανικό σύνδεσμο που είναι η
αλληλογραφία μεταξύ των σχολείων. Σα πρώτα έντυπα που βγήκαν
από την μικρή πρέσα του Bar – sur - Loup πήγαν στο Trégunc
(Finistère) να ψάξουν τους μικρούς μαθητές και να τους κάνουν να είναι
παρόντες στη μεγάλη αναχώρηση των ελεύθερων πουλιών που είναι οι
σκέψεις του παιδιού, αφημένες πλέον στον κόσμο.
Πλέον, στα μάτια του Freinet και των πρώτων ακολούθων του, το
εργαλείο ξεπερνά την απλή τεχνική της απόδοσης για να εισαχθεί σε
μια διεύρυνση, σε έναν μόνιμο εμπλουτισμό της σκέψης του παιδιού.
΢το περιοδικό L'Educateur Prolétarien τον Οκτώβρη του 1928, ο
Freinet επιμένει να διευκρινίζει τις ουσιαστικές διαφορές μεταξύ τεχνικής
και μεθόδου: οι τεχνικές είναι η βάση της κατάκτησης, το πιο
αποτελεσματικό μέσο για να κατανοήσουμε τον κόσμο. Η μέθοδος είναι
η τέχνη του να τις χρησιμοποιούμε με βλέψη μια πιο μεγάλη διάσταση

4
L'Educateur Prolétarien 1927.

17
του ανθρώπου και μια ολική απελευθέρωση.
“Αυτή η μεγάλη λέξη της μεθόδου ξοδεύτηκε τόσο πολύ από
όλους αυτούς τους κατασκευαστές εγχειριδίων όλων των κατηγοριών,
που σήμερα μας είναι δύσκολο να του ξαναδώσουμε το επακριβές και
πλήρες νόημα που θα θέλαμε για την εκπαίδευση. ΋ταν λέμε μέθοδος,
εννοούμε εκπαιδευτικό σύστημα βασισμένο στα βέβαια στοιχεία, τα
επιστημονικά αποδεδειγμένα και συναρθρωμένα με έναν τρόπο
απολύτως λογικό. Μάλιστα η παιδαγωγική επιστήμη είναι ακόμα στα
ψελλίσματα και καμία υπαρκτή μέθοδος σήμερα δεν μπορεί να την
διεκδικήσει. Δεν διατεινόμαστε ότι μπορούμε να θέσουμε σήμερα ό,τι θα
είναι αργότερα η μέθοδος. Αλλά βασισμένοι στα διδάγματα των
καλύτερων των παιδαγωγών μας μπορούμε τουλάχιστον να πούμε:
Ορίστε τα στέρεα θεμέλια για μια απελευθερωτική εκπαίδευση της
εργατικής τάξης. Πώς καταφέρνουμε να ακολουθήσουμε μια τέτοια
μεθοδική γραμμή με όφελος; Εδώ βρίσκεται όλο το ρεαλιστικό
πρόβλημα που προτείνουμε να μελετήσουμε σε όλη της την
πολυπλοκότητα: υλική και κοινωνική οργάνωση του σχολείου, ρυθμός
της σχολικής εργασίας, τρόποι άνθησης και ολοκλήρωσης του παιδιού,
ρόλος του εκπαιδευτικού. Δεν μιλάμε καθόλου για μεθόδους σε όλο
αυτό, αλλά μόνο για εκπαιδευτικές τεχνικές. Θέλουμε με αυτήν τη νέα
ονομασία να δείξουμε κατ' αρχάς ότι οι διάφορες λύσεις που θα
φέρουμε σε αυτά τα προβλήματα δεν είναι τίποτα από μόνες τους,
χωρίς το πνεύμα της μεθόδου που οφείλουν να υπηρετήσουν και
επίσης, ότι αυτές οι διαδικασίες, όσο καινούργιες και όσο
καλομελετημένες κι αν είναι, είναι δηλαδή, για τα δικά μας μέτρα,
ανεπαρκείς, υποκείμενες προς συχνές αλλαγές, προς διαρκείς
τελειοποιήσεις για ένα σίγουρο σκαλοπάτι προς το εκπαιδευτικό
ιδανικό”.
Μας φάνηκε απαραίτητο να θυμίσουμε αυτή την αποσαφήνιση

18
του Freinet, κατατιθέμενη μετά την πέμπτη χρονιά παιδαγωγικής
εμπειρίας για να δείξουμε το πνευματικό άνοιγμα που κυριάρχησε, από
τις αρχές του, σε όλο το παιδαγωγικό έργο, από το οποίο σήμερα τόσοι
πρακτικοί ωφελούνται και συχνά χωρίς να υποπτεύονται το διανοητικό
περιεχόμενο. Επομένως, ο Freinet θα συγκεντρώσει όλες τις δυνάμεις
του και τις φροντίδες του στις εκπαιδευτικές τεχνικές υποβοηθούμενος
σε αυτό από τους συντρόφους των πρώτων χρόνων. Εκείνη την ηρωική
περίοδο η καινοτομία δεν ήταν μια εύκολη μόδα, αλλά μια αποδεκτή
μάχη που κράτησε τον ρυθμό της, παρά την παρανόηση, γιατί να μην
πούμε την εχθρότητα των γονέων και της διοίκησης, παρά τη
συστηματική υποβάθμιση των συναδέλφων, παρά τη φτώχεια των
δημοσίων σχολείων, καταδικασμένα στις πενιχρές δημοτικές παροχές.
Είχε ο Freinet άραγε τις συνθήκες ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος για τα
παιδαγωγικά του πειράματα; Να τι γράφει τον Οκτώβρη του 1929:
“ Φθες είχα 45 μαθητές στοιβαγμένους σε μια αίθουσα φτιαγμένη για 27
και που δεν είχε παρά μόνο 41 θέσεις. Καθώς ήταν αδύνατο να
χωρέσει άλλο ένα παγκάκι, τέσσερις μαθητές ήταν υποχρεωμένοι να
κάνουν βόλτες μέσα στην ασφυκτικά γεμάτη τάξη, όπου ο αέρας ήταν
πνιγηρός. Δεν είχαμε ούτε καν την ευκαιρία να βγούμε στο διάλειμμα ,
επειδή έβρεχε και ο διάδρομος ήταν ακόμα πιο μικρός από την
αίθουσα. Ας μην πιστεύουμε ότι σε αυτές τις συνθήκες μπορούμε να
δείξουμε στους επισκέπτες μας και να περιγράψουμε στους
αναγνώστες μας την ιδανική τάξη, ανανεωμένη από τις τεχνικές που
προτείνουμε...”
΢ε έναν τέτοιο σχολικό υλισμό, τόσο παραλυτικό και
αποκαρδιωτικό, είναι δύσκολο να κρατήσει κανείς την αισιοδοξία του.
Ωστόσο μέσα σε μια τέτοια υλική μιζέρια είναι που ο Freinet
συνειδητοποιεί την κυριαρχία των τεχνικών που προωθεί: το
τυπογραφείο στο σχολείο, το συνεργατικό σχολικό φύλλο εργασίας, ο

19
δίσκος, ο κινηματογράφος, η αλληλογραφία μεταξύ σχολείων, το
συνεταιριστικό ταμείο. Με την αρωγή αυτών των ουσιωδών τεχνικών,
κυριαρχώντας πάνω σε μια τέτοια σχολική τελμάτωση, βγάζει το
επαναστατικό του σλόγκαν: ΋χι πια αναγνωστικά!
Είναι το ολοκληρωμένο διαζύγιο με την παραδοσιακή
παιδαγωγική, η οποία δεν θα παραλείψει να αντιδράσει, προσθέτοντας
αυξανόμενες δυσκολίες στον δρόμο των καινοτόμων παιδαγωγών.
Αλλά “οι δυσκολίες, είπε ένας σοφός, διαμορφώνουν την καθημερινή
μας σκέψη.” Ως αγωνιστής παιδαγωγός, αγωνιστής συνδικαλιστής,
αγωνιστής αγρότης, αγωνιστής πολιτικός, ο Freinet θα έχει μέσα στην
εξάσκηση των διαφόρων δραστηριοτήτων του – όμως πάντα
θεμελιωδώς υποταγμένες στις απαίτησες την ζωής - μερικά προνόμια
σε σχέση με τους παιδαγωγούς του εργαστηρίου. Αισθάνθηκε καλύτερα
από αυτούς και περισσότερο από αυτούς την ένταξη του σχολείου στο
γεωγραφικό και κοινωνικό περιβάλλον, από το οποίο εξαρτάται η
εκπαίδευση των γόνων του λαού. Εν μέσω αυτού του εκπαιδευτικού
συμπλέγματος η γνώση του παιδιού μέσα από το ελεύθερο κείμενο και
τις σχολικές εφημερίδες είναι ένα κεκτημένο που μοιάζει ήδη οριστικό.
“Θα θέλαμε να ξαναδιατυπώσουμε με ακρίβεια τη βοήθεια που η
τεχνική μας - το ελεύθερο κείμενο - φέρνει για τη γνώση των μαθητών.
Αρκεί, εξάλλου, να ξεφυλλίσει κανείς τις σχολικές μας εφημερίδες -
έχουμε σήμερα στη διάθεσή μας μια μεγάλη συλλογή πάνω από
διακόσιους τίτλους - για να αισθανθεί ότι μια εποχή έχει παρέλθει. Δεν
είναι πια η επίσημη ενήλικη παιδαγωγική πρόζα, είναι η ψυχή του
παιδιού, είναι όλη του η νέα γοητεία, απτόητη και με αυτοπεποίθηση,
που μας επιβάλλεται. Οι εκπαιδευτικοί μαθαίνουν πλέον να μιλούν, να
καταλαβαίνουν και να αγαπούν τη γλώσσα των παιδιών. Είναι για μας η
πιο ευτυχής ένδειξη ότι είμαστε στο κατώφλι μιας νέας παιδαγωγικής,
που είναι η μόνη άξια της ονομασίας της και στο κατώφλι μιας

20
απελευθερωτικής παιδαγωγικής.” 5
Αν έκανα αναδρομή στα πρώτα χρόνια των παιδαγωγικών
πειραμάτων του Freinet, είναι προφανώς για να δείξω τη σχολαστική
αυθεντικότητα του έργου του, αλλά ακόμα περισσότερο για να
συμπεράνουμε ότι, μετά από 5 ή 6 χρόνια πρακτικής παιδαγωγικής,
όλα ήταν ήδη εκεί για μια μόνιμη εισχώρηση της μίας μέσα στην άλλη,
της θεωρίας και της πρακτικής. Ολόκληρη ύπαρξη αφιερωμένη στην
εκπαίδευση του παιδιού θα έχει στη συνέχεια, να σκάψει πιο βαθιά τα
πρώτα αυλάκια, ώστε να ανυψωθούν οι σκέψεις πάνω από τον
εμπειρισμό, να φωτιστούν τα πνεύματα και πέρα από τους άμεσους
σκοπούς, να ανακαλυφθεί μια τέχνη του παιδεύειν, μια τέχνη του να ζεις
με το παιδί.
Διαβάζοντας τα άρθρα του Freinet, που δημοσιεύτηκαν στο L'
Educateur από τις ηρωικές εποχές του ξεκινήματος, καταλαβαίνουμε το
πώς ο Freinet και οι ακόλουθοί του αισθάνονταν κατειλημμένοι από ένα
είδος δημιουργικού πυρετού, από έναν ανίκητο δυναμισμό, του οποίου
η παιδαγωγική πρακτική και η σκέψη που τον εμψύχωνε, έβγαιναν
κερδισμένες. Οι Μπροσούρες της Νέας Λαϊκής Εκπαίδευσης
(Brochures d' Education Nouvelle Populaire) θα διευκρινίσουν στη
συνέχεια τη λειτουργία και την απόδοση των τεχνικών, αλλά επίσης και
το πνεύμα που κυριαρχεί. Αλίμονο, τίποτα το παρόμοιο δεν θα εκδοθεί
μετά τη διακοπή τους - τη δικαιολογημένη από τις άθλιες συνθήκες της
έκδοσης - συνέπεια του πολέμου, που η βασική αιτία ήταν η έλλειψη
χαρτιού. Θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι τα κύρια εργαλεία της
παιδαγωγικής Freinet είχαν λειτουργήσει πριν το 1939. Σο
τυπογραφείο, ο κινηματογράφος, ο δίσκος, το θέατρο, τα συνεργατικά

5
L'Educateur Prolétarien, 1929 .

21
σχολικά φύλλα εργασίας, η Βιβλιοθήκη εργασίας6 και τα
αυτοδιορθούμενα φύλλα εργασίας (Lallemand). ΋λες αυτές οι τεχνικές
δοκιμασμένες από τη ζωή, που θα δημιουργήσουν σταδιακά
υπερδομές, τις οποίες ζούμε ακόμα και σήμερα: το συνεταιριστικό
ταμείο, τα πλάνα εργασίας, την παιδαγωγική συνεργασία, τις έρευνες,
την τέχνη στο σχολείο, το θέατρο στο σχολείο, τη σχολική γιορτή, τη
φυσική μουσική, την εσπεράντο, τον σύλλογο γονέων, την
παιδαγωγική, την ψυχολογία, τη σχολική μεταρρύθμιση, τη
μεταρρύθμιση των εξετάσεων, κλπ.
Αλλά ποιοι νέοι εγγεγραμμένοι στις τεχνικές Freinet ξέρουν
ακόμα και σήμερα ότι ζουν σε ένα χωράφι γονιμοποιημένο από
περίπου 35 χρόνια συλλογικής εμπειρίας χωρίς προκάτοχο; ΋λα
μοιάζουν τόσο φυσιολογικά σήμερα, που έχει εγκαθιδρυθεί ένα
εξισωτικό πνεύμα σύμφωνα με το οποίο, δίνοντας μια πενιχρή
συνδρομή, εισερχόμαστε καθολικά στον ευμετάβλητο τομέα της
δημοκρατίας. Αν δεν λάβουμε τα κατάλληλα μέτρα, σύντομα θα αρκεί
να αγοράσει κανείς έναν λιμογράφο7 κι έναν εκτυπωτή από την CEL8
για να αποτελέσει μέρος του πνευματικού οίκου.
Ένας μόνο θα έχει την πεποίθηση ότι παρά μια τέτοια μεγάλη

6
Η Βιβλιοθήκη της Εργασίας είναι ένα ενημερωτικό έντυπο, που απευθύνεται σε
παιδιά και χρησιμοποιήθηκε από την παιδαγωγική Freinet. Αυτή η συλλογή
δημιουργήθηκε το 1932 από τον Celestin Freinet . Οι ομάδες εργασίας του ICEM
ετοιμάζουν τα χειρόγραφα και τα δοκιμάζουν στις τάξεις τους πριν την εκτύπωση. Η
εταιρία PEMF που εξέδιδε τα “ΒΣ” τέθηκε υπό δικαστική εκκαθάριση τον Υεβρουάριο
του 2007.

7
Ο λιμογράφος είναι ένα μηχάνημα εκτύπωσης αρκετά περιοριστικό, που διαδόθηκε
στο τέλος του 19ου αιώνα, αλλά που χρησιμοποιούταν ακόμα στα γαλλικά σχολεία
μεταξύ 1945 και 1965.
8
"Coopérative de l'Enseignement Laïc" / ΢υνεταιρισμός Λαϊκής εκπαίδευσης.

22
προσπάθεια, τίποτα δεν θα είναι οριστικά κεκτημένο, διότι η ζωή είναι
εκτενής και ποικίλη κι ότι αυτή είναι που θα προπορεύεται πάντοτε από
τον άνθρωπο δημιουργό αιωνίως νέων τεχνικών και σκέψεων. Ένας
μόνο θα ξέρει ότι τίποτα δεν έχει έλθει οριστικά κι αυτός είναι ο Freinet.
Μερικά ορόσημα θα τεθούν στον δρόμο των δασκάλων της βάσης με
μια πρακτική δημοκρατική μορφή εύκολη: τα βιβλία της Βιβλιοθήκης του
Μοντέρνου ΢χολείου. Δίνουμε εδώ τη λίστα με κάθε επιφύλαξη:
 C. Freinet, Σο ελεύθερο κείμενο
 C. Freinet, Η ανάγνωση από το Συπογραφείο στο ΢χολείο
 C. Freinet και L. Balesse, Η φυσική μέθοδος ανάγνωσης
 C. Freinet, Η γραμματική
 R. Belperron, Σο Ενημερωτικό φυλλάδιο
 C. Freinet, Σα πλάνα εργασίας
 C. Freinet, Εκμοντερνίζοντας το σχολείο
 Δεσποινίς Porquet, Οι τεχνικές Freinet στο Νηπιαγωγείο
 C. Freinet, Ηθική και πολιτική εκπαίδευση
 M. Gaudin, Η ελεύθερη έκφραση στην classe de
perfectionnement9
 Ε. Freinet, ΢χέδια και ζωγραφικές των παιδιών
 C. Freinet, Διδασκαλία των μαθηματικών
 C. Freinet, Διδασκαλία των επιστημών
 R. Faure και Guillard, Σοπικό περιβάλλον και ζωντανή
γεωγραφία
 C. Freinet, Εκπαίδευση των παιδιών και των νέων

9
Οι classe de perfectionnement ήταν ένα είδος τμημάτων μέσα στα γαλλικά σχολεία,
που προορίζονταν για τους “καθυστερημένους μαθητές.” Θεσπίστηκαν το 1909 και
καταργήθηκαν το 2005, όταν και αντικαταστάθηκαν από τις CLIS (Classes
d'integration scolaire - Σάξεις ένταξης) που πλέον τα κριτήρια και οι στόχοι
παρακολούθησης αυτών των τάξεων είχαν πιο ενταξιακό χαρακτήρα.

23
  Ε. Freinet, Αυτό που αναλογεί στον δάσκαλο
 C. Freinet, Η ψυχική υγεία των παιδιών
 C. Freinet, Οι οπτικοακουστικές τεχνικές
 C. Freinet, Οι σχολικές ασθένειες
 C. Freinet, Οι παιδαγωγικές σταθερές - Ειδικά τεύχη
 Ε. Freinet, Γένεση μιας λαϊκής παιδαγωγικής (Ι και ΙΙ)
 C. Freinet, Σαινίες Εκπαιδευτικών και Προγράμματα

Δεν μπορούμε σχεδόν καθόλου να προτείνουμε τις τεχνικές Freinet

χωρίς να έχουμε διαβάσει τις διάφορες πλευρές μιας παιδαγωγικής,
που ξεκινά ακόμα και για πάντα από την πρακτική δράση για να
εισαχθεί σε μια βαθιά κατανόηση και στη μόνιμη αποδοτικότητα:
“Πρέπει να τα περάσουμε όλα από την εμπειρία της ζωής. Αυτή η
δράση που είναι η ουσία της ύπαρξής μας, η κινητήριος δύναμη του
πεπρωμένου μας, είναι αυτό που καλούμε, εργασία.” Η εργασία είναι η
δοκιμασία από την οποία γίνεται μέλι το ακάθαρτο ακόμα νέκταρ της
γνώσης. Είναι η προσπάθεια της αφομοίωσης της εμπειρίας της
ζωτικής διαδικασίας σε όλη της την πολυπλοκότητα και όχι μόνο την
υλική, ηθική, κοινωνική, αλλά και διανοητική επίσης. Είναι η δεύτερη
πράξη του έργου, του οποίου το σχολείο έπαιξε την πρώτη. Είναι σαν
την ολοκλήρωση ενός λεπτεπίλεπτου οικοδομήματος. Λέμε:
νοημοσύνη. Αλλά τι είναι η νοημοσύνη; Δεν είναι ούτε ένας
συσσωρευμένος πλούτος ούτε η σχολαστική έκφραση αυτού του
πλούτου. Είναι μια εικονικότητα της δράσης, μια ένταση της ζωής, μια
δύναμη της αντίδρασης, που δεν μπορεί να μετρηθεί από καμιά από τις
ανθρωπίνως χονδροειδείς συλλήψεις μας και που μπορούμε ακόμα
λιγότερο να συμπεριλάβουμε σε πολύ κλειστές, πολύ αδιαπέραστες
από τον δυναμισμό και από το ιδανικό λέξεις.” 10 Νοημοσύνη και

10
C. Freinet, L'Education du Travail, εκδόσεις Ophrys, Παρίσι, 1949.

24
εργασία αυτοί είναι οι δύο πόλοι μια παιδαγωγικής, που είναι αιωνίως
ανοιχτή και που, μέσω του παιχνιδιού και των δοκιμών, μας οδηγεί σε
μια συνεχή προσαρμογή στα δεδομένα του χώρου και σε κάθε στιγμή
μπορεί να αλλάξει διεύθυνση και σκοπό. Αυτός δεν είναι και ο δρόμος
της τέχνης;
΢ε αυτό το επίπεδο του έργου του Freinet είναι που θα γίνει το
ρήγμα μεταξύ αυτών των εφαρμοστών αποκλειστικών τεχνικών κι
εκείνων που θα έχουν καταλάβει το μήνυμα της μόνιμης δημιουργίας,
την οποία ο Freinet δίνει και διαδίδει στην Εκπαίδευση της εργασίας. 11

Επίσης το μήνυμα μιας ψυχολογίας των αισθήσεων, του μεγάλου

αυθορμητισμού, από τον οποίον η συνείδηση εξαρτάται, όπως κάθε
εγγενής ανθρώπινη αξία κι από τις αναπροσαρμοσμένες, μελετημένες
δοκιμές που δίνουν σταδιακά στο υποκείμενο εξουσία πάνω στον χώρο
και εξουσία πάνω στον εαυτό του. Η σκέψη αναδύεται από αυτές τις
συνέχειες των εποικοδομητικών δοκιμών, τις ξεπερνάει και, για να
χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Teilhard de Chardin, “ο
άνθρωπος - άτομο γίνεται ο υφιστάμενος του έργου του”.
΢το βιβλίο του Essai de psychologie sensible appliquée à l'éducation12
ο Freinet δεν σταματάει να συνδέει την εκπαιδευτική διαδικασία με το
πέπλο της διαρκούς και πολύπλοκης εμπειρίας, που είναι η μόνη
κυρίαρχη. Αλλά εμπειρία δεν σημαίνει απαραίτητα άμεση και επιδείξιμη
επιτυχία. Πρέπει να συνηθίσουμε σε μια σχετικότητα των πραγμάτων,

11
L'Éducation du Travail, εκδόσεις Ophrys, Παρίσι, 1949. Réédité chez Delachaux et
Niestlé en 1960.

12
Essai de psychologie sensible appliquée à l'éducation, C.E.L., Κάννες, 1950.
Επανέκδοση το 1966, Delachaux et Niestlé, με το “πρώτο μέρος αναθεωρημένο”. Σο
δεύτερο μέρος του έργου του 1950 επανεκδίδεται το 1971 από την Élise Freinet στην
αρχική του μορφή. Αυτές οι δύο εκδόσεις επανεκδίδονται το 1994 στις εκδόσεις
Delachaux, χωρίς τον πρόλογο του Freinet το 1966. (Wikipedia, 24/11/2019).

25
σ’ έναν κόσμο όπου η επιστήμη αφιερώνεται στην “προσέγγιση”.
“Σο να αποτυγχάνουμε είναι σοβαρό μόνο όταν δεν
καταφέρνουμε να ανακαλύψουμε τις αιτίες της αποτυχίας. Σο να
μετρήσουμε και να εκτιμήσουμε τους λόγους της στιγμιαίας αδυναμίας
μας είναι ήδη μια νίκη. Σο να οργανωνόμαστε τεχνικά για να μειώσουμε
σταδιακά και μεθοδικά την ατέλεια είναι η πιο βέβαιη των παιδαγωγικών
λειτουργιών. Δεν είναι με το απόλυτο των κατακτήσεών μας, αλλά με
τον συσχετισμό των προθέσεών μας που θα πρέπει να μετρήσετε το
βάθος των ερευνών μας και την αποτελεσματικότητα των συμβουλών
μας. Άλλοι θα πάνε πιο μακριά και με μεγαλύτερη σιγουριά από εμάς σε
αυτή την ανηφόρα για την οποία καταπιανόμαστε ταπεινά να σκάβουμε
τα πρώτα σκαλοπάτια και να αφαιρέσουμε τα περιττά, κατά τις
δυνατότητές μας, από το μονοπάτι που οδηγεί προς τη δύναμη του
ανθρώπου. Η ζωή είναι μια κατάκτηση. Αν είναι μάχη, είναι εξαιτίας των
κοινών λαθών μας. Πρέπει να δουλέψουμε με κοινή προσπάθεια για να
ανοίξουμε για τις γενιές που έρχονται το μονοπάτι της ζωής.”
Παρά την ενθάρρυνση για κριτική, το θεωρητικό έργο του Freinet
δεν έχει ως τώρα αναλυθεί - εκτός από τα διδακτορικά φοιτητών στο
πανεπιστήμιο - παρά από πολύ λίγους συντρόφους. Αδιαμφισβήτητα
είναι κρίμα. ΢πάνια μια σκέψη έχει δοκιμαστεί τόσο εύκολα από τα
γεγονότα κι επομένως, εξεταζόμενη ανά πάσα στιγμή υπό το πρίσμα
μιας αμερόληπτης κριτικής, τα γεγονότα θα μιλούν πάντα από μόνα
τους. Αλλά πώς να κάνουμε τα γεγονότα να μιλήσουν, αν δεν τα
συνδέουμε με έναν νόμο, που αν και σχετικός, μιλώντας για το μέλλον,
έχει τουλάχιστον αποδείξει την ισχύ του στο παρελθόν και είναι
μάρτυρας του παρόντος;
Ένας κίνδυνος συγκεκριμενοποιείται έτσι. Μια πλειοψηφία της
άγνοιας και της διανοητικής οκνηρίας, που δυνατή λόγω της αδράνειάς
της, αισθάνεται ικανή να επιβάλλει τον μπάσταρδο νόμο περί τεχνικών

26
χωρίς θεωρία. Ακόμα κι αν είμαστε υπ' ατμόν, ο επαγγελματίας που
τροφοδοτείται από τη νέα σκέψη, σύντομα θα φαίνεται σαν ένας ξένος
απορριπτόμενος από την ομάδα, γιατί θα έχει καταπατήσει το
παιδαγωγικό και κοινωνικό συμβόλαιο. Πρέπει να προσπαθούμε άοκνα
να κάνουμε τα στενά μυαλά να καταλάβουν ότι ο νόμος, άξιος να φέρει
το όνομά του, δεν είναι μια επιβεβλημένη από την πλειοψηφία
υποτέλεια, αλλά μια αλήθεια που αφορά καθέναν και όλους, πέρα από
τους αριθμούς. Η έρευνα δεν είναι μια δημοκρατία των δικαιωμάτων
μεταξύ ίσων, αλλά πολύ συχνά μια εξαίρεση στον κανόνα των αριθμών
- που θέτει τα πάντα υπό ανακατασκευή. ΋ποιος το καταλαβαίνει αυτό
κρατά το μέλλον στα χέρια του.
“Η μόδα είναι σχετική. ΋σο για την εκπαίδευσή μας όμως, πρέπει να
είναι κάπως αδιαπέραστη... Λέω κάπως” - προσθέτει ο Freinet κι αυτό
το γράφει το 194213 - “γιατί θα ήταν αξιολύπητο η εκπαίδευση να είναι κι
αυτή μια ασυνάρτητη μόδα στο έλεος των ορέξεων επιτήδειων εμπόρων
ή επικίνδυνων πολιτικών. Θα ήταν θανατηφόρο για τον άνθρωπο - και
για την κοινωνία - να σταματήσουμε να χτίζουμε καλούς και χοντρούς
τοίχους πάνω σε σταθερά θεμέλια, σκαλισμένους αργά και κοπιαστικά,
και να αρκούμαστε να συναρμολογούμε τοίχους προκάτ, επιφανειακά,
για τη φιέστα, που θα διαρκέσουν όσο κι εμείς, με την πρόφαση ότι ο
κόσμος αλλάζει τόσο γρήγορα. Εδώ θα υπήρχε ο αντίθετος κίνδυνος,
ακόμα πιο αμφισβητούμενος ίσως κι από την επιβλητική ακινησία της
σχολαστικής παράδοσης.”
Με καλή ή κακή διάθεση θα πρέπει να ανοίξουμε τα μάτια
εκείνων που καταστρέφουν το στέρεο οικοδόμημα, που θα στηρίξει το
μέλλον. Αυτών που συναρμολογούν τοίχους προκάτ, όλων όσοι
υφαρπάζουν βιαστικά τις τεχνικές, αγνοώντας τον διανοητικό και

13
C, Freinet, L'Education du Travail, ό.π.

27
ανθρώπινο δυναμισμό που τις εμψυχώνει, αυτών που υποδουλώνουν
αυτές τις τεχνικές κάτω από μια σχολαστική ακινησία, που δεν
εξυπηρετεί παρά μια ψευδο-αυθεντία του δασκάλου. ΋σοι αρκούνται σε
παιδαγωγικές πρακτικές και δεν ξεπερνούν τον προσωπικό εμπειρισμό,
αυτοδιορίζονται καθοδηγητές. “Έτσι λειτουργώ εγώ.” ΢υναρμολογούν
τοίχους προκάτ, όλοι όσοι μπλοφάρουν και πιστεύουν ότι η καινοτομία
μιας τεχνικής είναι σημάδι εγγύησης, που επιτρέπει όλες τις
περιπλανήσεις - καταδικασμένες στην αναπόφευκτη κατάπτωση μιας
ατομικής παιδαγωγικής, που δεν θα μπορούσε να έχει καμία απήχηση
σε ανθρώπους της απλής λογικής. ΢υναρμολογούν τοίχους προκάτ,
όλοι όσοι βαράνε μύγες και επικαλούνται μια ανωτερότητα του να
αφήνουν τους μαθητές τους να πηγαίνουν στα χαμένα, προφασιζόμενοι
μιαν απατηλή ελευθερία. ΢υναρμολογούν τοίχους προκάτ, όλοι όσοι,
ανίκανοι να επιτύχουν ένα επιβεβαιωτικό αποτέλεσμα, χρησιμοποιούν
ως όπλο τη συκοφαντία, επιζήμια για όλο το κίνημα και ως ανταπόδοση
για τους ίδιους τους εαυτούς τους. Αλλά οι τεχνικές Freinet είναι από
μόνες τους κριτής για τον εαυτό τους. Και όπως θα το δούμε, το να λέμε
ωραία πράγματα δεν είναι έγκυρο παρά μόνο όταν τα κάνουμε και
ωραία. Σότε μόνο έχουμε το δικαίωμα να μιλάμε.

28
 Σο ιερό εργαλείο του δασκάλου

Σο εργαλείο αξίζει όσο αξίζει αυτός που το χρησιμοποιεί. ΢ε τέτοιο

βαθμό που αρκεί να συμπεράνουμε τη χρήση που του κάνουμε, τον
σεβασμό που του έχουμε και την τάξη που άρχει στη συντήρησή του
και παίρνουμε τα αποτελέσματα για να καταλήξουμε, χωρίς έναν
ψυχαναγκαστικό έλεγχο, στον καλό ή στον κακό πρακτικό. Αυτές οι
σκέψεις είναι ακόμα πιο ουσιώδεις, όταν πρόκειται για έναν
εκπαιδευτικό, δηλαδή για έναν υπεύθυνο δάσκαλο, του οποίου οι
ελλείψεις αντανακλούνται βαριά στα παιδιά, τα οποία εξαρτώνται από
την παιδαγωγική και ηθική συμπεριφορά του δασκάλου.
Αυτή η συμπεριφορά του δασκάλου είναι σε κάθε περίπτωση
συνδεδεμένη με τον σχολικό υλισμό, με τον οποίο ο Freinet
καταπιάστηκε - αρχής γενομένης της εισαγωγής του στην εκπαίδευση –
για να καταγγείλει τις ανεπάρκειες και τη μιζέρια στα περισσότερα
δημόσια σχολεία. Μεγάλη πρόοδος έγινε το δίχως άλλο και με τη
βοήθεια του δικού μας κινήματος, είναι πλέον δυνατό, συχνά μάλιστα
εύκολο, να εξοπλίσουμε μια τάξη με όλα τα παιδαγωγικά εργαλεία, που
έχουν βελτιωθεί από τα καλύτερα μέλη μας κι έχουν κατασκευαστεί
κάτω από τις καλύτερες εμπορικές συνθήκες από τον δικό μας
συνεταιρισμό (CEL).14 Σο εκπαιδευτικό υλικό του Freinet φαίνεται
στοιχειωδώς να χρησιμοποιείται με συνείδηση και με την έγνοια της
απόδοσης. Δεν θα μπορούσαμε, αλίμονο, να ισχυριστούμε ότι μια
πρέσα σε λειτουργία εγγυάται καλά ελεύθερα κείμενα ούτε ότι τα
αυτοδιορθούμενα φυλλάδια απαντούν απαραίτητα στην ιδανική ατομική
εργασία για την οποία έχουν φτιαχτεί.
Κοιτώντας τα πράγματα από κοντά, υπάρχει ο κίνδυνος να
έχουμε μερικές παρανοήσεις. Εάν κάθε πρωί τη στιγμή που αρχίζει το

14
Coopérative de l' Enseignement Laïc - ΢υνεταιρισμός Λαϊκής Εκπαίδευσης.

29
μάθημα, η πιο πλήρης αταξία, αφημένη από την προηγούμενη μέρα,
προσφέρει το απογοητευτικό θέαμά της στα βλέμματα και την
πνευματική ενόχλησή της στις πρωτοβουλίες της ημέρας - αν, παρόλα
αυτά, πρωτοβουλίες μπορούσαν να γεννηθούν σε τέτοιες
αποκαρδιωτικές συνθήκες - αν από πλεόνασμα ασυνειδησίας, ο
εκπαιδευτικός θέτει πάνω απ’ όλα την τιμή του να μην πατήσει το πόδι
του στην τάξη πριν την επίσημη ώρα την έναρξης και αποδέχεται ένα
πρωινό εργασίας με καρδιά που ευφραίνεται, συμβιβασμένος από
τέτοιες επαγγελματικές ασυνέπειες, όχι, ένας τέτοιος εκπαιδευτικός δεν
είναι άξιος του δικού μας Μοντέρνου ΢χολείου. Σι έχει να κάνει με τα
εργαλεία της δικής μας παιδαγωγικής Freinet βελτιωμένα με τόση
φροντίδα από τον εφευρέτη της και τους πιο απαιτητικούς χρήστες; Αν
η γραμματοσειρά των χαρακτήρων του τυπογραφείου μεταφέρεται
διαρκώς, αν η ομάδα της προηγούμενης μέρας ξέχασε να τα
αποσυναρμολογήσει ή αν, καθυστερημένα, τα μέλη της ομάδας
κρύβουν τους χαρακτήρες στις απόκρυφες γωνίες, τους φυτεύουν στο
πάτωμα ή ανυπόμονοι τους πετάνε από το ανοιχτό παράθυρο σαν τα
σπόρια στον αέρα, αν τα γράμματα λείπουν στη συνέχεια για να
συντάξουμε το κείμενο της ημέρας, αν και με αξιοσημείωτη δεξιότητα,
ένας καταφερτζής καταφέρνει να κάνει με ένα απλό ξυλάκι ένα I από
ένα L, από ένα L το T, από ένα O το C..., αν τα λαθάκια είναι
σπαρμένα στο τυπωμένο τελικό κείμενο ύστερα από μια κοπιαστική
σύνθεση, όχι ο εκπαιδευτικός αυτός δεν είναι ένας δάσκαλος του δικού
μας Μοντέρνου ΢χολείου. Θα συναινούσε στη συνέχεια, ως συνέπεια
τέτοιων ελλείψεων, να περάσει το απόγευμά του κάνοντας τον
ομαδάρχη, που δεν θα μπορούσε να επανορθώσει μια εργασία μιας
τέτοιας μεγάλης σημασίας που άφησε να βανδαλιστεί. Εάν, τη στιγμή
που το παιδί θέλει να χρησιμοποιήσει ένα αυτοδιορθούμενο φυλλάδιο,
δεν βρίσκει το φύλλο στο οποίο σταμάτησε την προηγούμενη, αν οι

30
απαντήσεις έχουν χαθεί και ξεχάστηκαν σε ένα ατομικό τετράδιο, αν η
λεζάντα δεν είναι πλέον στη θήκη της κι εφόσον την βρει καθαρή στη
θηκούλα της ο μαθητής παίρνει την πρωτοβουλία να την
χρησιμοποιήσει χωρίς προστατευτικό, χωρίς να είναι ξεχωρισμένες οι
ενότητες του προγράμματος, αν, για να κλείσουμε, το αποτέλεσμα της
άσκησης υπολογίζεται με τα αναπόφευκτα λάθη (τι άλλο μπορεί να
κάνει, αφού τα τετράδια δεν διορθώνονται ποτέ;), όχι, ο εκπαιδευτικός
δεν είναι ένας άξιος δάσκαλος του δικού μας Μοντέρνου ΢χολείου. Εάν
στην προετοιμασία της παρουσίασης των εργασιών και των εκθέσεων
τα απαραίτητα αρχεία είναι αδύνατο να βρεθούν, αν οι χρήστες
εκνευρίζονται να ψάχνουν το Pour tout Classer ή το Dictionnaire-Index,
που έχουν χαθεί δεν ξέρουμε από πότε, αν το φυλλάδιο είναι σε συνεχή
“επανάσταση” και τα περιοδικά ΒΣ και SBT έξω από τα ντοσιέ τους, αν
με τη συγκατάθεση του υπεύθυνου ενήλικα, τα παιδιά αρκούνται να
παίρνουν οποιοδήποτε σχολικό εγχειρίδιο και να αντιγράφουν, όχι
χωρίς λάθη, μια λακωνική και ακατανόητη περίληψη, όχι, ο
εκπαιδευτικός δεν είναι ένας άξιος δάσκαλος του δικού μας Μοντέρνου
΢χολείου. Εάν, χωρίς να έχει την πληθωρική και πλούσια βιβλιοθήκη,
που είναι ένα από τα πιο άξια σημεία του σχολείου της εργασίας, το
οποίο προωθεί ο Freinet, ο μαθητής αρκείται να διαβάζει φωναχτά ένα
ΒΣ αντί να δημιουργεί ένα προσωπικό κέντρο ενδιαφέροντος για την
έκθεσή του, αν όλη η τάξη αφήνει να στοιβάζονται αρχεία τόσο πλούσια
και εύγλωττα (...) αντί να εμπλουτίζουν το σχολικό αρχείο με
ταξινομημένα φυλλάδια, αρχειοθετημένα επιμελώς, όχι ο εκπαιδευτικός
δεν είναι ένας άξιος δάσκαλος του δικού μας Μοντέρνου ΢χολείου.
Αυτή η λιτανεία της μιζέριας μοιάζει να είναι αδιαμφισβήτητα
συντριπτική κι ωστόσο πρέπει να παραιτηθούμε από το να την
θεωρούμε αληθινή, αλλά βεβαίως να μην την θεωρούμε μοναδική στο
είδος της. Υαντάζομαι ότι οι σύντροφοί μας – σύμβουλοι της

31
εκπαίδευσης είναι στις πρώτες καρέκλες για να κρίνουν ένα τόσο
αξιοθρήνητο θέαμα που από καιρού εις καιρόν βλάπτει την καλή φήμη
του δικού μας Μοντέρνου ΢χολείου. Για να συνεννοηθούμε: όσο πιο
σοβαρός είναι ένας σκοπός, τόσο πιο πολύ δεσμεύει την τιμή αυτών
που τον υπηρετούν με θάρρος κι ευγένεια και τόσο πιο πολύ απαιτεί
προσοχή εκ μέρους των καλύτερων υπηρετών του.
Οφείλουμε να αφυπνίσουμε τους συντρόφους μας μπροστά σε
μια αγελαία αλληλεγγύη, που τους σπρώχνει να υπερασπίζονται με
κάθε τίμημα τους ασυνείδητους συναδέλφους, οι οποίοι εκ των
επαγγελματικών λαθών τους δεν αξίζουν να τους υπερασπιζόμαστε. Οι
τεχνικές Freinet δεν δίνουν σε κανέναν δίπλωμα ικανοτήτων. Μόνες
τους υπολογίζουν τα αποτελέσματα: το κλίμα εργασίας της τάξης, τις
σχολικές δραστηριότητες καθοδηγούμενες και κατευθυνόμενες από τον
δάσκαλο, τις ολοκληρωμένες εργασίες, τα τετράδια που ελέγχονται
καθημερινά, τις διαλέξεις, τις εκθέσεις και τις εργασίες στα εργαστήρια.
Σέτοια καθησυχαστικά αρχεία υπογράφουν μια σοβαρή εργασία που
φέρει καρπούς.
Μετά βίας μπορούμε να σκεφτούμε ότι ένας καλός δάσκαλος,
εκπαιδευμένος στους τρόπους των τεχνικών Freinet, αγαπητός από
τους μαθητές του, βέβαιος για τα αποτελέσματα της διδασκαλίας του,
θα έχει οτιδήποτε μεμπτό από μια επιδερμική και βιαστική επιθεώρηση
από έναν ανώτερο. Αν ο ανώτερος κρίνει αδίκως τον υφιστάμενό του,
γιατί ο υφιστάμενος θα αποτρεπόταν από το να κρίνει των προϊστάμενό
του με την σειρά του; Σο θάρρος είναι πάντοτε ανταμείψιμο και είναι
χρέος του καθενός να υπερασπίζεται το έργο και την ακεραιότητά του.
Πιο περίπλοκη είναι η διαμάχη που φέρνει σε αντίθεση έναν δικό
μας απέναντι σε έναν πληθυσμό, που δεν καταλαβαίνει και πολύ συχνά
φανατικό από τους υποστηρικτές της αντίδρασης. Ακόμα κι αν ο
δάσκαλος είναι άψογος, τα πράγματα δεν είναι εύκολα, διότι τα παιδιά

32
είναι γόνοι των γονιών τους και η ατμόσφαιρα της τάξης υφίσταται
γρήγορα τον αντίκτυπο. Σέτοια γεγονότα μας κάνουν να αισθανόμαστε
τους κινδύνους ενός σχολείου ανεπαρκώς συνδεδεμένο με το τοπικό
περιβάλλον, με τους γονείς των μαθητών, που θα έπρεπε να μπορούν
να ενδιαφέρονται για τις νέες σχολικές πρακτικές, ανεπαρκώς ελεγμένο
ίσως από τους συντρόφους της τοπικής ομάδας, οι οποίοι στις
επισκέψεις των τάξεων εν ώρα εργασίας πρέπει να κάνουν το παν για
να βοηθήσουν τον άπειρο επαγγελματία, να τον παρακολουθούν για να
τον βοηθήσουν και με καλοσύνη, αν αξίζει, να τον αποτρέψουν από την
παιδαγωγική Freinet, αν δεν είναι κατάλληλος να την εφαρμόσει.
Πρέπει να έχει κανείς πολλή διαύγεια για να συμπεράνει ότι υπάρχουν
στην πληθώρα των εκπαιδευτικών που εφαρμόζουν τις τεχνικές Freinet
- όπως και ανάμεσα σε αυτούς που εφαρμόζουν την παραδοσιακή
παιδαγωγική - εκπαιδευτικοί που δεν κουβαλούν μέσα τους γόνιμη
ουσία.
Οι κίνδυνοι είναι ευτυχώς λιγότεροι για τα παιδιά, που έχουν
εκπαιδευτεί για πολλά χρόνια στην προσωπική δουλειά, στην
πρωτοβουλία και στον τρόπο τεχνικών που διευρύνουν το πνεύμα,
στην ελευθερία έκφρασης σε όλες της τις εκφάνσεις, όπως τη
λογοτεχνική, τη καλλιτεχνική και την ποιητική έκφραση. Σέτοια στοιχεία
εμποδίζουν τους νέους μαθητές. Για ένα διάστημα και χωρίς να το
προσέχουμε η τάξη λειτουργεί σχεδόν κανονικά και μπορούμε να
πούμε, χωρίς τον ρόλο του εκπαιδευτικού. ΢το τέλος της εβδομάδας οι
εργασίες συνεχίζουν να φιγουράρουν στη γενική έκθεση όλου του
σχολείου. ΢το τέλος του μήνα η δοκιμασία των διπλωμάτων σημειώνει
κάποιες επιτυχίες. Η αλλαγή του δασκάλου στις εργασίες των
εργαστηρίων, η ζωγραφική, η κεραμική, η γλυπτική ξαναδίνει ορμή για
ένα μικρό χρονικό διάστημα, ακόμα και πολύ μικρή. ΢πάνια μια εργασία
που έχει ήδη αρχίσει καλά θα εγκαταλειφθεί, αλλά δεν θα φτάσει

33
δυστυχώς αυτό το επίπεδο τελειότητας, που θα είχαμε το δικαίωμα να
ελπίζουμε κάτω από επιμελέστερες εκπαιδευτικές συνθήκες.
Επομένως θα λειτουργήσει μια υποβάθμιση των τεχνικών, των
ανθρώπινων και των πνευματικών απαιτήσεων στις οποίες μπορεί να
αναγνωρίζει τον εαυτό της ωστόσο μια παιδαγωγική που σε τόσα άλλα
σχολεία επιτυγχάνει. Ο ελλιπής δάσκαλος, που αισθάνεται τέτοια τιμή,
ώστε να μην δέχεται καμιά συμβουλή ούτε καμιά βοήθεια, να μην
βγαίνει από την ακινησία του, πληρώνει, σοκαρισμένος αντιδρώντας,
την έλλειψη συνείδησης, την οκνηρία του. Ας μην εκπλησσόμαστε αν
τον ακούμε κάθε μέρα που ξημερώνει να παραπονιέται για την κακή
ατμόσφαιρα της τάξης, για την έλλειψη ευφυΐας των μαθητών του, για
την αδιαφορία τους, για τη βαριεστιμάρα τους, για την αυθάδειά τους,
για τα ανώμαλα ένστικτά τους, για την έλλειψη “παραδειγματικών”
τιμωριών, για την κακή διάθεση των συναδέλφων, για τις ελλείψεις της
διεύθυνσης. Γιατί συμβαίνει το άκρον άωτον: όποιος κάνει το ελάχιστο
κουράζεται το μέγιστο.
Αυτή η απαισιοδοξία του πιο όμορφου μαύρου θα έχει ωστόσο
ένα απαραίτητο αντίβαρο: την μπλόφα. Μπλόφα η αψεγάδιαστη
προετοιμασία της τάξης στο τετράδιο με τίτλους και υπογραμμισμένους
υποτίτλους. Μπλόφα το πλάνο μεγάλης κλίμακας στο οποίο κάθε
μαθητής, βέβαια, επιδεικνύει μια σταδιακή εξέλιξη με μικρά χρωματιστά
τετραγωνάκια, αφήνοντας να πιστεύουμε ότι μαθητές και δάσκαλος
είναι εδώ ενός εξαιρετικού επιπέδου. Μπλόφα τα πάντα ανοδικά
γραφικά μέρη. Μπλόφα τα μικρά συρταράκια έξω από την τάξη για να
παραλαμβάνουν τις σχολικές εφημερίδες, των οποίων το περιεχόμενο
δεν εξερευνούμε ποτέ. Μπλόφα τα πλάνα εργασίας, των οποίων τα
γραφικά μέρη δεν απαντούν παρά από πολύ μακριά στη σχολική και
ανθρώπινη συμπεριφορά των παιδιών. Μπλόφα οι κριτικές σε ένα
θεωρητικό πλάνο που δεν έχει καμιά σχέση με τη σχολική πρακτική:

34
αξίωση αυτοδιαχείρισης ακόμα κι όταν δεν είμαστε ικανοί να
λειτουργήσουμε ένα σχολικό συνεταιριστικό ταμείο! Μπλόφα το αξίωμα
μιας απόλυτης ελευθερίας τόσο συχνά διεκδικούμενης και τόσο συχνά
πνιγμένης στις ασυναρτησίες της αναρχίας.
Θα έπρεπε να μπορούσαμε να σταθούμε λίγο παραπάνω σε
αυτό το επιχείρημα της ελευθερίας, του οποίου κάνουμε ανησυχητική
κατάχρηση σε μερικά Μοντέρνα ΢χολεία. Αναλόγως με το περιεχόμενο
που δίνουμε σε αυτή τη λέξη της ελευθερίας, τόσο συχνά θεμιτά ή
αθέμιτα διεκδικούμενης, μπορεί να εξαρτηθεί το καλύτερο και το
χειρότερο. Θα επανέλθουμε σε αυτό το θέμα σε μια επόμενη μελέτη.15
Ας πούμε για την ώρα ότι η ελευθερία δεν θα μπορούσε να καλύψει τις
ασυναρτησίες της συμπεριφοράς των μαθητών και των δασκάλων
ακόμα και κυρίως εάν συμβουλεύονται την παιδαγωγική Freinet.
Είμαστε εδώ απέναντι σε μια ανθρώπινη αξία πολύ δύσκολη να την
κατακτήσουμε και να την σώσουμε. Πιστεύουμε, σε ό,τι μας αφορά, ότι
είναι στο ζενίθ της, όταν μπερδεύεται με τη δημιουργική δραστηριότητα.
Γίνεται τότε ορμή, εξύψωση του είναι, ανακάλυψη μιας πλήρους
ειλικρίνειας, που έχει δύναμη να επικοινωνηθεί και να δοθεί στους
άλλους.
Αυτή είναι η έννοια της ελευθερίας, κυρίαρχη μέσα στην
εσωτερική σφαίρα του ατόμου, που φέρεται σε αξιέπαινη και
εκδηλωτική δράση και που θα μείνει ίσως μια μέρα το καλύτερο
μήνυμα του Freinet. Θα χρειαζόταν μια γλώσσα πιο λεπτή από αυτή
της εξήγησης, πιο κοντά στη ζωντανή κατάσταση για να εξηγήσει όλο
το περιεχόμενο της δημιουργικής πράξης μέσα στην οποία ο άνθρωπος
δίνει τον εαυτό του με ό,τι καλύτερο έχει. Ένας δάσκαλος άξιος του
ονόματός του ξέρει από ένστικτο - θα μπορούσαμε να πούμε - την

15
Les maladies infantiles de la pédagogie Freinet, en préparation.

35
ελευθερία, ακόμα κι αν απαιτεί κάποιες προϋποθέσεις, ξέρει να δέχεται
εκ των προτέρων τους περιορισμούς τους επιβεβλημένους από την
ελεύθερη επιλογή και καλεί σε ευγένεια και μακρά υπομονή. Η
ελευθερία του καλλιτέχνη τιμά μέσω των έργων του αυτές τις δύο
πλευρές - άρρηκτα και με ελευθερία συνδεδεμένες - συνάρτηση μιας
γενικής δραστηριότητας, που οφείλει να δώσει λογαριασμό στο άτομο
και στο κοινωνικό σύνολο.
Σο παιδί έχει συνείδηση αυτών των περιορισμών, που του
επιβάλλονται γενικώς μέσα σε έναν συγκεχυμένο αυθορμητισμό. Για
μια εκπαίδευση που έχει κατανοηθεί αρκετά το παιδί είναι ελεύθερο να
διαλέξει τη δραστηριότητα που το τραβάει. Αυτή η επιλογή είναι μια
δέσμευση, που το συνδέει μέχρι τη στιγμή της επιτυχίας. Μέσα σε αυτόν
τον κόσμο τον δυσανάλογο, που μας περιβάλλει, μια τέτοια δέσμευση
δεν είναι, παρεμπιπτόντως, μια καινοτομία ειδικά ανθρώπινη: όταν το
πουλί έχει διαλέξει το κλαδί ή το κοίλωμα του δέντρου, όπου
αποφάσισε να φωλιάσει, πηγαίνει από πριν για να χτίσει τη φωλιά του
όσο το δυνατόν καλύτερα, ώστε τα αυγά και το κοίλωμα να έχουν το
μεγαλύτερο όφελος κι όλα να γίνονται με κατεύθυνση τη ζωή. Δεν
είδαμε ποτέ πουλί να κάνει τη φωλιά του μισή ή να την χαλάει, εκτός κι
αν οι συνθήκες του περιβάλλοντος το εμποδίζουν να συνεχίσει το έργο
του, που αισθάνεται εκ των προτέρων περασμένο. (Ξέρουμε τι αξίζουν
τα συμπεράσματα σχετικά με το ένστικτο για τη δημιουργία φωλιάς,
έπειτα από παρατηρήσεις πτηνών σε κλουβί!) Αγγίζουμε εδώ μια
θεμελιώδη αλήθεια: αυτή μιας ελευθερίας που εξαρτάται από το
περιβάλλον και στην οποία οι παιδαγωγοί δεν έχουν δώσει, από ό,τι
φαίνεται, ποτέ σημασία. Ήταν τόσο απασχολημένοι και είναι για να
προβληματίζονται για αρετές αποκλειστικά ηθικές.
Δεν πρέπει να φοβόμαστε να δώσουμε στην ελευθερία τις
διαστάσεις που της αξίζουν. Έτσι είμαστε στην καρδιά των αληθινών

36
ανθρώπινων προβλημάτων, που γίνονται τόσο εύκολα παιδαγωγικά.
΋λο αυτό είναι υπερβολικά απλό και φυσιολογικό. Οι λαϊκοί άνθρωποι
κάνουν κοινό τόπο την “επιστήμη” του να ζεις - μιλώντας για το παιδί
τους, λένε με κάθε βεβαιότητα:
“Αν ξέρει να διαλέγει θα πάει μπροστά, το παν είναι να
αποφασίζεις. Μετά όλοι οι άγιοι θα σε βοηθήσουν.”
Ο Freinet, που βρίσκεται στο επίπεδο σοφίας και βαθιάς
ανάγκης για εργασία, αφιερώνει το βιβλίο του στον Ματθαίο τον
χωρικό, για τον οποίο εργασία και διαλογισμός είναι ένα και το αυτό -
θα έχει πάντα το προσόν να διαισθάνεται, ενστικτωδώς πρώτα και με
διαύγεια στη συνέχεια, τις δυνάμεις και τα όρια μιας ελευθερίας
περιορισμένης από το περιβάλλον.
“Θα πρέπει να έχουμε στη φύση μια καινούργια εμπιστοσύνη και
μέσα σε αυτήν να ξαναβρούμε τις γραμμές της ζωής, έξω από τις
οποίες κανείς δεν θα μπορούσε να οικοδομήσει με χρησιμότητα. Θα
πρέπει να ξαναέρθουμε κατ' αρχάς σε πρακτικές που είναι
περιορισμένες από τον δυναμισμό που το κάθε πλάσμα φέρει μέσα του
για να αντεπεξέλθει στην ανάπτυξή του, στην άμυνά του και στην
ανύψωσή του.” 16
Ανάμεσα στο φυσικό περιβάλλον και το ενστικτώδες άτομο είναι
που παίζεται η ελευθερία. Kαι καταλαβαίνουμε ότι ο Freinet εισάγει τον
πειραματικό ψηλαφισμό και τις προφυλάξεις, που είναι βασικά φυσικές
διαδικασίες του πλάσματος και που έχοντας εμπιστοσύνη, κρατιέται απ’
ό,τι έχει για να σωθεί.
Ξέρουμε όλοι ότι ο άνθρωπος δεν σώζεται παρά μόνο με την
εργασία: το παιδεύειν θα έπρεπε να είναι πρώτα το να μαθαίνουμε και
να εργαζόμαστε, ανάλογα με το βαθμό της σωματικής και διανοητικής
ανάπτυξης του παιδιού. Δεν εργαζόμαστε παρά μόνο με εργαλεία που

16
L'Education du travail, Ed: Delachaud et Niestlé.

37
αποδίδουν. Σο να δίνουμε καλά εργαλεία στα παιδιά είναι η αρχή της
εκπαίδευσης.

38
Αν επανέρχομαι επανειλημμένα στις πηγές της παιδαγωγικής Freinet,
είναι όχι μόνο με σκοπό τον πνευματικό διαφωτισμό, αλλά επίσης -
εφόσον εν προκειμένω πρόκειται εδώ για το ΢χολείο Freinet - για να
διεκδικήσω, γι’ αυτό το “σχολείο - όχι- όπως- τα - άλλα” μια βάση ιδεών
επινοημένων και συχνά προνοημένων, μια κατεύθυνση
απελευθερωτική προς το ανοιχτό πεδίο μιας μόνιμης δημιουργίας από
την οποία το παιδί - όπως και ο άνθρωπος - αισθάνεται λυτρωμένο και
ξαναδημιουργημένο, στον δρόμο προς μια κατάσταση πιο
ολοκληρωμένη. Με κάθε συνείδηση μπορώ να πω ότι στις
εκπαιδευτικές μου λειτουργίες αισθάνθηκα πάντα δεσμευμένη στις
διανοητικές, ηθικές και τις ανθρώπινες αξίες που τιμούν μια
εκπαίδευση, η οποία αναγνωρίζει στον εαυτό της κάποιες ευθύνες. Και
ευρισκόμενη σε καλό σχολείο, μέσω της έξυπνης, τακτοποιημένης και
υπομονετικής εργασίας, είναι που έμαθα να χαράσσω το πεπρωμένο.
Σα μάτια μου δεν στέκονται ποτέ σε ένα παιδί που μου εμπιστεύονται,
χωρίς εκ των προτέρων να έχει ξυπνήσει μέσα μου ένα αίσθημα
σεβασμού γι’ αυτό που είναι. Ο μπερδεμένος κόσμος που κατοικεί μέσα
του έχει, εξ' αρχής το καθησυχαστικό σημάδι όλων όσων βιώνει: “ένα
σύνολο δοσμένο πριν από τα μέρη του ”, που μας δίνει έναν άνθρωπο.
Δεν μπορεί ακόμα να μας προμηνύσει τι θα απογίνει, όταν το σύνολο
της ύπαρξής του θα έχει κινητοποιηθεί για να πραγματοποιήσει τις
επιθυμίες του και τους ενθουσιασμούς του, αλλά όλο αυτό είναι εν
δυνάμει κάτω από το βλέμμα μας και δεν μπορούμε παρά να είμαστε
συνεπαρμένοι και γεμάτοι θαυμασμό.
Με αυτόν τον τρόπο είναι που από ένστικτο αγαπάμε τα παιδιά.
Αυτά για τα οποία μιλάω είναι από δέκα έως δώδεκα χρονών: δύο μόνο
έχουν μια καθαρά διαμορφωμένη νοοτροπία πιο ενήλικη, θα λέγαμε,
από τους πιο ενήλικες. Σα άλλα είναι ακόμα στο σύνολό τους σε αυτή
την ηλικία της αναποφασιστικότητας, όπου η ιδέα μένει ακόμα μέσα

39
στην ευαισθησία της, που δεν σημαίνει ότι δεν σκέφτονται, αλλά ότι
απλώς δεν έχουν καθόλου ακόμα το πρόβλημα της γενίκευσης, της
αφαίρεσης και δεν ξέρουν καθόλου ακόμα να επενδύσουν τα
συναισθήματά τους με τις φορεσιές της ειλικρίνειας.
Πιστεύω πως τους δίνω κάτι παραπάνω και καλύτερο από μια
απλή εμπιστοσύνη. Η εμπιστοσύνη έχει καθυστερήσει, δεν στηρίζεται
παρά μόνο σε ό,τι υπήρξε προηγουμένως και αυτό που έρχεται μετά
μετράει περισσότερο και πολύ συχνά κινδυνεύει να ξεγελάσει την
αναμονή. ΢ε αυτή την περίοδο της ζωής μου παίρνοντας τις αποστάσεις
μου από τους ενήλικες, ξέρω παραπάνω από ποτέ ότι η παιδική ηλικία
είναι η πιο λαμπερή περίοδος της ύπαρξης, η πιο γόνιμη σε
κατακτήσεις, η πιο γενναιόδωρη σε υποδοχή και η πιο πλουσιοπάροχη
σε καλά.
Μου φαίνεται ασύλληπτο ένας εκπαιδευτικός να μην είναι
προσεκτικός στα μονοπάτια που ανήκουν στο παιδί, να δημιουργεί μια
παραπλανητική αυθεντία για τα χρόνια της απειρίας τους, για την
αδρανή παιδαγωγική του ή, στις καλύτερες των περιπτώσεων, για τη
μανιακή ξεροκεφαλιά του να διδάξει με κάθε τίμημα.
Έτυχε να έχουμε στο σχολείο μας μαύρα παιδιά. Μας βοήθησε
να καταλάβουμε καλύτερα τον ενστικτώδη πλούτο και τη γενναιοδωρία
των πολιτισμένων παιδιών μας. Σο παιδί του δάσους έχει πιο πολύ από
τα δικά μας μια μυστική επιστήμη του ζειν, που κάνει το καθένα από
αυτά ένα πλάσμα προσαρμοσμένο στο φυσικό περιβάλλον και στην
κοινωνία. Έχουν μεγαλύτερη ευκολία με τη φύση από ότι έχουν τα δικά
μας εκπολιτισμένα μικρά παιδιά μέσα στο υπερβολικά βολικό
διαμέρισμά τους και στην πόλη σπαρμένη από απαγορεύσεις.
Ενσωματώνονται στη φύση όπως τα φυτά, των οποίων παίρνουν τα
χτυπητά χρώματα, όπως το κομμένο ξύλο του δέντρου που γλύφουν,
όπως την ίνα που πλέκουν. Σο να εφευρίσκει είναι η πρώτη αρετή του

40
παιδιού του δάσους. Σίποτα δεν του είναι δωρεάν παραχωρημένο, όλα
πρέπει να κερδίζονται, πρωτίστως χάριν παραδείγματος και πάντα
χάριν πρωτοβουλίας. Αυτές οι συνθήκες μάθησης που ονομάζουμε
πρωτόγονες είναι καθοριστικές για μια προσωπικότητα ψημένη, που
καθησυχάζεται από μόνη της από τον χτύπο της ζωής στις αρτηρίες,
από την κερδισμένη επιδεξιότητα, από τους άπειρους πειραματισμούς
και από τη βεβαιότητα ότι θα γίνει ένας άνθρωπος που θα έχει τη θέση
του στον ήλιο.
Ξέρω ότι ένα μικρό άγριο παιδί λαγοκοιμάται ακόμα σε καθένα
από τα 17 παιδιά που αναλαμβάνω σήμερα στις 16 Ιουνίου. ΢ε αυτή
την παρουσία του βαρβάρου είναι που υπολογίζω για να με βοηθήσει
να από -τυποποιήσω το παιδί από μια αίθουσα που δεν ήταν η κατοικία
του, για να ξαναδώσω ζεστασιά στην καρδιά που ξεχνάει τη λειτουργία
της, να αγαπάει. Η εκθαμβωτική φύση είναι η μεγάλη μας βοήθεια. Ένα
παιδί ξέρει να επιστρέφει στο λεπτό, όπου βουτάει στο δάσος για να
γίνει κυνηγός ναυαγίων ή εντόμων, απολιθωμάτων ή εκπληκτικών
λουλουδιών ή απλά μύθων των δασών. Φωρίς αρκετά καθορισμένη
πρόθεση, είπα: “Πηγαίνετε να ψάξετε γεγονότα”. Κουτρουβάλησαν την
πλαγιά με μια ροή ζωντανή, όπως τα νεαρά αγριοκάτσικα πίσω από
την τελευταία χιονοστιβάδα της τήξης. ΢την επιστροφή τους είχαμε
κάνει ένα μεγάλο βήμα προς την ελεύθερη ζωή, προς την εμπιστοσύνη
που ο καθένας οφείλει στον εαυτό του. Είχαμε εμπλουτιστεί επίσης από
τα ερειπωμένα ή εντυπωσιακά πράγματα της φύσης και απρόσμενο
κέρδος από αποχρώσεις της γαλλικής γλώσσας. Έπρεπε αμέσως να
ταξινομήσουμε τα ευρήματα και να ξεδιαλύνουμε αυτά που είχαν τη
βαρύτητα του γεγονότος από αυτά που δεν ήταν παρά το συνοδευτικό
γεγονός που παρουσιάζεται άκριτα κάτω από τα βήματά τους: το
περιστατικό. Και ήταν ξαφνικά ένα πράγμα μεγάλων διαστάσεων που
μας έδινε την κλίμακα απέναντι στον μεγάλο κόσμο, την έννοια μιας

41
καθησυχαστικής σχετικότητας σε ένα παρόν απογοητευτικό, το
προαίσθημα ενός έργου προς πραγματοποίηση, απλώς με τις καλές
μας τις προθέσεις. ΋λοι ξέραμε ήδη το μονοπάτι που έπρεπε να
πάρουμε, διότι η ζωή ήταν μαζί μας.
Φωρίς δεύτερη σκέψη εγκαταλείψαμε την αίθουσα για να
ξεχάσουμε ότι ήταν μέρα σχολείου. Με κάθε απλότητα
εγκατασταθήκαμε κάνω από τη μεγάλη καρυδιά, της οποίας η μπλε
σκιά έδινε ακόμα μεγαλύτερη λάμψη στο ξανθό φως της ημέρας, που
είχε ήδη προχωρήσει. Και καθένας από εμάς είχε μια αίσθηση
ελευθερίας, κάπως επίσημη, κάπως παρόμοια με εκείνη των
κατακτητών της Βαστίλης, που έθεταν την ελπίδα πρώτη, ώστε η πράξη
να μην τους απογοητεύσει και αισθανόμασταν συνεπείς προς τη ζωή,
καθώς ταρακουνούσαν τους κανονισμούς στην άκρη των
απελπισμένων χεριών τους. Μεγάλη είναι η αυθεντία που μπορεί να
στέκεται χωρίς τη σκιά της μετάνοιας. Επίσης όλα έρχονταν προς εμάς,
όπως γλιστρά το νερό και ο αέρας κι όπως διαχέεται το φως, αυτό το
όμορφο πρωινό του Ιούνη. Κι επειδή βλέπαμε μακριά, απέναντι στον
τεράστιο ορίζοντα, που ξεδιπλώνεται από τη θάλασσα στο βουνό, τα
μαθηματικά άνοιξαν μπροστά μας τις οδούς της απελευθέρωσης. Από
τη μεσολάβηση της γενναιόδωρης φύσης που προσφερόταν στο μάτι
με τις τόσο πλατιές και αρεστές εικόνες - ως αποτέλεσμα ενός
αυθορμητισμού που είναι ο νόμος της βεβαιότητας - βουτούσαμε
ενστικτωδώς στην καρδιά των μαθηματικών χωρίς σύνορα. “΋λα
μετριούνται” λέγαμε, εφόσον όλα είναι σχήματα, όγκοι, εμβαδά,
αποστάσεις, ύλη κι εφόσον το στοιχείο είναι μέσα στο σύνολο και τα
σύνολα είναι μέσα στο ΋λον.
Αλλά πώς να συλλάβουμε τον ΋λον; Ξέραμε όλοι ότι το ΋λον
δεν έχει ποτέ τέλος και σ’ ό,τι το ατελείωτο θα μπορούσαν να μας πάνε
οι πύραυλοι της Ε΢΢Δ, δεν είναι παρά ένας ασήμαντος κόκκος άμμου

42
μπροστά σε ξέφρενες διαστάσεις. Για να ξεκουράσουμε τη φαντασία
μας που ταξιδεύει τόσο ψηλά και μακριά, την φέρνουμε στα άμεσα
θέματα που μας ήταν οικεία. Σα βλέμματά μας στέκονταν πάνω στα
παρτέρια των λουλουδιών, στα δέντρα που είναι δάση ή οπωρώνες,
τρεφόμενα από τη γενναιόδωρη γη, κομμένη σε ορθογώνια, ρόμβους,
τετράγωνα, τρίγωνα και που κομμένη από διασταυρωμένους δρόμους
ή παραλλήλους απλώνεται ως το τέλος του ορίζοντα. Πιο μακριά από
τα χωριά και τις πόλεις, που σχηματίζονταν εκείνο το φωτεινό πρωινό,
μέχρι τη λωρίδα της θάλασσας, που εκεί κάτω μπερδευόταν με τον
ουρανό. Και στον ουρανό ο ήλιος στο απόγειό του μας έφερνε τους
νόμους του σύμπαντος.
΢ε αυτή την εκτεταμένη ενότητα, που ξαφνικά εμφανίστηκε και
προτάθηκε στην αντίληψή μας, συνειδητοποιούσαμε ενστικτωδώς τα
μαθηματικά ως φυσικά, που καλούν πρώτα το όνειρο πριν ξυπνήσουν
τη λογική σκέψη. ΢τον μακρόκοσμο, όπως και στον μικρόκοσμο,
πηγαίναμε προς μια έννοια του απείρου, εκείνη που απελπίζει τον
άνθρωπο και τον μεγαλώνει.
Αυτή η εκτεταμένη συλλογική σύλληψη του κόσμου, που ερχόταν
από τον έναν ή τον άλλον, ήταν ένα είδος ποιήματος που πήγαινε,
ανεβαίνοντας, διαμορφώνοντας την ορμή του, τις στροφές του, τον
ρυθμό του, σε μια μόνιμη πρόσκληση στις ευαίσθητες και φανταστικές
δυνάμεις, που είναι τόσο παραγνωρισμένες κι όμως πάντοτε
αυτεξούσιες, αυτές που ο καθένας φέρει μέσα του. Ήταν χωρίς
προμελέτη “Σο μάθημα των μαθηματικών στο πάρκο.”
Φρησιμοποιώ τον όρο μάθημα γιατί πρέπει παρ’ όλα αυτά να
επανερχόμαστε, να ξαναπαίρνουμε τη σχολική πλευρά της
εκπαιδευτικής πράξης. Διότι είναι παράδοση να λέμε ή να πιστεύουμε
ότι ο δάσκαλος είναι που πρέπει να σώσει το παιδί. Σα παιδιά μου,
αυτά των “οχτώ ημερών μαθήματος”, σώθηκαν ευτυχώς από μόνα τους.

43
Κι ήταν θρίαμβος της εκπαίδευσης της ελεύθερης έκφρασης -
προωθημένης ακούραστα από τον Freinet, που κέρδισε την παρτίδα.
“Είναι πηγές που δεν έχουν παρά πεντακάθαρο νερό, αλλά των οποίων
η προσέγγιση παραμένει ευλογία.” 17 Δεν είχαμε παρά να ξεδιψάσουμε
στην πηγή που μόλις είχαμε φέρει στο φως. ΢το μεγάλο κοινό που
ανήκουμε δεν μιλάμε ποτέ για εξαρτημένα αντανακλαστικά παρά μόνο
για τους σκύλους. Για τους περισσότερους εκπαιδευτικούς το
εξαρτημένο αντανακλαστικό είναι ο σκύλος που εκκρίνει σάλιο, όταν
χτυπάμε το καμπανάκι που προμηνύει το φαγητό. Έτσι ξέρουμε τον
Παβλώφ. Και σκεφτόμαστε γενικώς ότι ήταν κτηνίατρος. Η διαφορά
συμπεριφοράς των παιδιών στην εξοχή από την τάξη με έφερε κοντά
στον Παβλώφ και κατάλαβα - όπως καταλαβαίνουμε κάτι το αυτονόητο
- τα αντανακλαστικά της εσωστρέφειας της πλειοψηφίας των μαθητών
μου, όταν τους έφερα ανάμεσα στους τέσσερις τοίχους της τάξης. ΢ε
αυτούς τους χώρους προφανώς δεν ευτύχησαν. Ωστόσο η πιο τέλεια
ευταξία είναι εκεί μετά από τις φροντίδες μας: η καθαριότητα όσο το
δυνατόν λεπτομερέστερη, τα λουλούδια πάνω στην έδρα του δασκάλου
και τα παράθυρα ανοιχτά έκαναν την τάξη φιλόξενη. Η απλότητα και η
ειλικρίνεια των σχέσεων, που μας συνέδεαν, άφηνε να προμηνύουν
κάποιες αλλαγές και κάποια ανανέωση, Αλλά το να κάθονται μπροστά
σε ένα θρανίο, να ανοίγουν ένα τετράδιο και να κοιτούν τα σύμβολα σε
έναν μαυροπίνακα, μας προκαλούσε μια ανησυχία που δεν θα την
αισθανόμασταν ξανά πια.

17
C. Freinet, L'éducation du Travail, εισαγωγή, σελ. 7.

44
45
46
 Επίμετρο 1

Δασκάλες και δάσκαλοι που διδάσκετε

Σι περιμένετε από τους δασκάλους; Και οι άλλοι; Σι περιμένει η

κοινωνία, αν και δεν είναι μία, από το σύνολο των δασκάλων της; Σι
τους επιτρέπει; Είναι ικανοποιημένη από την προσπάθειά τους σήμερα;
Αυτοί που ψάχνουμε δασκάλους - προσφέρονται πολλοί: γκουρού,
εισηγητές, οικοδιδάσκαλοι, βοηθοί αυτοβελτίωσης ή γνώστες μιας
τεχνικής με δώρο μαθήματα ζωής - τι αποζητάμε από αυτούς; Μήπως
δεν αποζητάμε να μαγευτούμε από μια εμπνευσμένη παρουσία;
Είμαστε ικανοποιημένοι από μια στεγνή μετάδοση πληροφοριών; Κι αν
ναι, σε ποιο πλαίσιο; Η εκπαιδευτική διαδικασία είναι από μόνη της ένα
γοητευτικό ζήτημα. Επίσης συχνά οι δάσκαλοι της ζωής μας άσκησαν
πάνω μας ένα είδος γοητείας. Ένα είδος έρωτα, που μας ζωογόνησε κι
ενδεχομένως να μας έσωσε σε μια κρίσιμη στιγμή ή “απλώς” να μας
φώτισε ένα μονοπάτι που αγαπήσαμε. Αν διδάσκουμε, ίσως αυτό είναι
που μας κινητοποιεί.
Σο αποτέλεσμα είναι μη μετρήσιμο. Δεν ξέρουμε ποιο είναι το
“πραγματικό” αποτέλεσμα μιας ώρας μαθήματος. Ανεξαρτήτως τεχνικής
και προσέγγισης - κι αυτές πληθαίνουν σήμερα - η αντανάκλαση της
διδασκαλίας δεν ξέρουμε πότε θα μας τυφλώσει ή πότε θα μας φωτίσει.
Ο Υρόιντ χαρακτήρισε την διδασκαλία ως ένα από τα τρία αδύνατα
επαγγέλματα, μαζί με την ψυχανάλυση και την πολιτική. Για τον
απλούστατο λόγο, ότι, όταν ο ψυχαναλυτής ή η ψυχαναλύτρια κάνει
σωστά τη δουλειά του/ της, πρέπει σταδιακά να δίνει τη θέση του στον
ψυχαναλυμένο/ η του/ της, ο άρχων στον αρχόμενό του και η δασκάλα
στον μαθητή ή στη μαθήτριά της. Ανεξαρτήτως πρακτικής.
Από την προσωπική μου εμπειρία κι από παρατηρήσεις και

47
έρευνες μαζί με άλλους εκπαιδευτικούς, διαπιστώνω ότι οι καινοτόμες
παιδαγωγικές προσεγγίσεις, που επιτρέπουν εξ' ορισμού δημιουργικά
ανοίγματα, δεν εγγυώνται από μόνες τους τη χαρά της τάξης. Επίσης
το να μην εφαρμόζει καμιά και κανείς τεχνικές της Νέας Παιδαγωγικής
δεν αποκλείει χαρούμενες μέρες στην τάξη. Μην μου πείτε ότι δεν σας
έρχεται στον νου το παράδειγμα μιας τάξης παραδοσιακής και συνάμα
χαρούμενης! Και μην μου πείτε ότι δεν έχετε αντικρίσει δασκάλους
μετέωρους, και γι' αυτό επικίνδυνους, που εφαρμόζουν καινοτόμες
πρακτικές αποφεύγοντας το παραδοσιακό στυλ στην τάξη τους.
Ερευνώντας πριν μερικά χρόνια αυτό, που τότε εκτιμούσα ως
παράδοξο, έπεσα πάνω σε μια μπροσούρα γραμμένη το 1966 από την
Elise Freinet και που σήμερα επιλέγουμε να μεταφράσουμε ως “Αυτό
που αναλογεί στον δάσκαλο.”18 Λοιπόν, να ένα κείμενο για το τι πρέπει
να φέρνει μέσα στην τάξη του ο δάσκαλος, εκτός από τις τεχνικές που
είναι ήδη γνωστές. Η ευθύνη αυτού του μέρους θα αναλογούσε
αποκλειστικά στον δάσκαλο. Ενδιαφέρον! Ας δούμε όμως την Ελίζ
Υρενέ.
Η Ελίζ ήταν παιδί δασκάλων, η ίδια δασκάλα και καλλιτέχνιδα.
Ως μέλος του κομμουνιστικού κινήματος, το 1925 γνώρισε τον Celestin
Freinet και σύντομα ένωσαν τις ζωές τους. Υοίτησε στη ΢χολή Καλών
Σεχνών και, ως δασκάλα, εισήγαγε στο κίνημα του Μοντέρνου ΢χολείου
μια πρωτοπόρα διάσταση των τεχνών στην εκπαίδευση. Σο 1964
εξέδωσε το βιβλίο Σο παιδί καλλιτέχνης.19 Η ιδέα της στο κίνημα του
Μοντέρνου ΢χολείου προτάθηκε υπό την ονομασία Παιδική Σέχνη, που
ο Υρενέ θα εισάγει στη δουλειά του ως ελεύθερη έκφραση των παιδιών.
Η Ελίζ για να υποστηρίξει την προσέγγιση αυτή θα εκδώσει το

18
Freinet, E. (1966). La part du maître. Huit jours de classe. Cannes: Bibliothèque de
l’école moderne, N°40-41, Editions de l’école moderne française.

19
Freinet, E. (1963). L’Enfant Artiste. Cannes: Imprimerie Robaydy.

48
περιοδικό Παιδική Σέχνη (L'art Enfantin) και θα αρθρογραφήσει στα
παιδαγωγικά περιοδικά της εποχής. Μάλιστα, τη δεκαετία 1950 – 1960,
ιδρύει το Μουσείο Παιδικής Σέχνης στην Coursegoules, στον νότο της
Γαλλίας. Έχοντας εργαστεί εντόνως μαζί με τον σύζυγό της για την
προώθηση της νέας παιδαγωγικής, μετά τον θάνατό του, θα αναλάβει
ορισμένα υπεύθυνα πόστα, όπως τη διεύθυνση του δίμηνου περιοδικού
της Fédération Internationale des Mouvements de l' École Moderne
(FIMEM).
Σο κείμενο αυτό γράφεται μόλις δύο χρόνια πριν τον Μάη του
'68, περίοδο ριζοσπαστικής αμφισβήτησης της πατριαρχίας, της
παράδοσης και των Αρχών, με τις οποίες ήταν αλυσοδεμένος ο
σχολαστικισμός της διδασκαλίας. Αυτές οι έννοιες την εποχή εκείνη
αποτελούν, ούτε λίγο ούτε πολύ, αντικείμενα κοροϊδίας. Σα σχολεία ως
ιδρύματα της πρώτης κοινωνικής συμμόρφωσης και διαλογής, θέλουν
να γίνουν πεδίο γενικής απολύμανσης οποιουδήποτε στοιχείου
αυθεντίας. Οι θεσμοί και οι ρόλοι αποστραγγίζονται σημασιών και οι
θεωρητικοί και πρακτικοί δάσκαλοι είναι παρόντες για να τους δώσουν
νέα νοηματοδότηση, αυτή τη φορά τη δική τους. Μέσα στην απόλυτη
καθαίρεση του Νόμου οι υποστηρικτές της Νέας Παιδαγωγικής μιλούν
μόνο για το καινούργιο, γιατί το παλιό είναι ήδη γνωστό κι εξάλλου δεν
θέλουμε να το αναπαράγουμε. Η Ελίζ, μαζί με τον σύζυγό της και όλο
το σώμα των ερευνητών δασκάλων της εποχής, παίρνει θέση
υπερασπιζόμενη αυτό που αγαπά και πιστεύει, θέλοντας να το
προστατεύσει από τυχόν παρεξηγήσεις και παράπλευρες απώλειες.
Με βλέμμα ανήσυχο παρατηρεί ότι ελλοχεύει ο κίνδυνος της
σχετικοποίησης των λειτουργιών του παιδαγωγικού ρόλου
(βρισκόμαστε στην εποχή του μεταμοντέρνου) και αισθάνεται ότι μαζί με
τον κατακρεουργητικό Νόμο πετιέται στον κάλαθο ο Νόμος, εν γένει,
ως λειτουργία. Ο Λακάν, την ίδια χρονιά, μιλά για τη μετουσιωτική

49
δύναμη του Λόγου και ο Καστοριάδης εμψυχώνοντας τα ίδια γεγονότα,
την επόμενη δεκαετία, προτάσσει έναν Νόμο φτιαγμένο κι επιλεγμένο
από τα υποκείμενα.
Η Παιδαγωγική, όπως όλες οι επιστήμες, απεκδύεται τα μεγάλα
«Πρέπει» και διερωτάται για τα μεγάλα «Θέλω». Η ψυχανάλυση μας
μαθαίνει τότε την ύπαρξη ενός θέλω άλλης φύσης, που είναι όμως
παντελώς αδύνατο και γι' αυτό μένει σε λανθάνουσα θέση. Πρόκειται
για την αναζήτηση της ευφορίας που αισθάνεται ένα βρέφος στην
αγαπητική αγκαλιά της μάνας. Η ανεπανάληπτη αίσθηση ένωσης που
βιώνει αισθητηριακά και ψυχικά ένα βρέφος, όταν ικανοποιούνται άμεσα
οι ανάγκες του. Με την κοινωνική διαγραφή του πατρικού Νόμου οι
δυτικές κοινωνίες στρέφονται σταδιακά προς μια θωπεία των αναγκών
των ατόμων. Μπαίνει σε ισχύ μια διπλή τάση στην κοινωνία, που είναι
αυτή της ικανοποίησης των δύο ειδών επιθυμιών. Πρώτον της
επιθυμίας της επανένωσης μέσω της παλινδρόμησης και δεύτερον της
επιθυμίας για ψυχική μετουσίωση.
΋πως διαβάζετε στο πρώτο κομμάτι της μετάφρασης αυτού του
κειμένου, η Ελίζ Υρενέ στέκεται ενάντια σε κάθε μορφή απάρνησης της
παιδαγωγικής ευθύνης. Γράφει ξεκάθαρα ότι αυτή η καθολική
υπαρξιακή ευθύνη είναι η πρωινή πορτοκαλάδα του δασκάλου κι αν
δεν την πίνει, καλά θα κάνει να κάθεται σπίτι του και κυρίως να μην
γυρεύει απάγκειο στους κόλπους της παιδαγωγικής τους παρέας.

Σότε υπήρχε η αμφισβήτηση της Αρχής.

΢ήμερα σε τι μας αφορά αυτό το κείμενο;
Μήπως ο σημερινός ανθρωπολογικός τύπος “millenial δάσκαλος”
δεν χρειάζεται ενίσχυση της ευθύνης του;

Ο Ιταλός ψυχαναλυτής Μάσσιμο Ρεκαλκάτι στο

πρόσφαταμεταφρασμένο στα Ελληνικά βιβλίο του “Η ώρα του

50
μαθήματος”20 περιγράφει τη σημερινή δυσκολία των δασκάλων να
βιώσουν τον ρόλο τους και να είναι στιβαρές προσωπικότητες χωρίς τα
δεκανίκια της πάλαι ποτέ πατριαρχίας. Εξηγεί πώς ο σημερινός δυτικός
πολιτισμός υπόσχεται την ολική εμπειρία πλήρωσης, μέσα από την
άμεση ικανοποίηση των αναγκών μας, κάτι που αναμοχλεύει τον δρόμο
προς την Επιθυμία. Αυτό γιατί οι άνθρωποι βολευόμαστε σε μια θέση
προσκόλλησης στην ανάγκη, όπως μπορεί να είναι η προσκόλληση του
βρέφους στη μητέρα του (ή και το αντίστροφο), ώσπου να έρθει η
πραγματικότητα και να δημιουργήσει το συμβολικό κόψιμο του
ομφαλού με την εισαγωγή του λόγου. Με την εισαγωγή του λόγου, το
βρέφος αποστασιοποιείται από τη μητέρα του, εφόσον μπορεί να μιλάει
και να εκφράζει τις ανάγκες του, χωρίς η μητέρα να οφείλει να είναι
κολλημένη στο παιδί της για να μαντεύει και να ανταποκρίνεται άμεσα
στις ανάγκες του.
Ο πολιτισμός μας σήμερα τείνει να λειτουργεί ως τέλεια μητέρα,
που δεν αφήνει περιθώρια μεγαλώματος των πολιτών. Αλλά και γιατί να
μεγαλώσουν, αφού οι ανάγκες τους είναι καλυμμένες; Παράλληλα, με τη
σχετικοποίηση κυρίως των νοημάτων και των λέξεων, αλλά και των
αξιών, ο λόγος χάνει τη λειτουργία του ως δρόμος προς την
εκπλήρωση της επιθυμίας. Έτσι η μετουσιωτική λειτουργία του λόγου
χάνει την ισχύ της. Εξηγεί το πώς η ερωτική διάσταση της διδασκαλίας
είναι η μόνη δυνατή ερμηνεία αυτού του παιδαγωγικού ρόλου. Μιλά για
αυτό που η Ελίζ Υρενέ, στο Αυτό που αναλογεί στον δάσκαλο, απαιτεί
από τους δασκάλους και που κάθε μαθητής απαιτεί από τον δάσκαλό
του, την ερωτική υπόσταση του εκπαιδευτικού. Έρως ουράνιος, κατά
τον Πλάτωνα, αγάπη για τη Ζωή, κατάταξη του Δασκάλου στην πλευρά

20
Recalcati, M. (2020). Η ώρα του μαθήματος, Για την ερωτική διάσταση της
διδασκαλίας. Αθήνα: Κέλευθος. Σίτλος πρωτότυπου: L'ora di lezione. Per
un'erotica dell'insegnamento.

51
της Ζωής, αποτασσόμενος τον Θάνατο, όποιες τάσεις δηλαδή κάνουν
τον άνθρωπο να κοιτά προς τα κάτω.
Αυτό είναι που ο δάσκαλος οφείλει να υπερασπιστεί με τη ζωή
του. Οφείλει να είναι σε θέση να απαντήσει στο παντοτινό αίτημα των
μαθητών, όπως είπαμε προηγουμένως, που ποτέ δεν είναι άλλο,
ανεξαρτήτως της πολλαπλότητας των τρόπων διεκδίκησης, από το να
τους δείξουμε τρόπους να μεγαλώσουν. Να τους μάθουμε, δηλαδή,
καινούργιους τρόπους να εκφράζονται, να εγγράφονται στον κόσμο, να
είναι σε θέση να ανοίγουν τα δικά τους ρήγματα στον δοσμένο κόσμο
των συμβόλων, σε αυτό που ο Γιουνγκ ονόμαζε “το βάρος του χθες”, σε
αυτό που καθένας, που προσπαθεί να εκφραστεί, αντιμετωπίζει ως
χώρο για παρέμβαση. Να υπάρξουν εκεί που είναι κάθε δεδομένη
στιγμή, όπως έλεγε ο ψυχαναλυτικός Καστοριάδης, να αναδυθεί το
Αυτό εκεί που το Εγώ είναι.
΢ύμφωνα με σύγχρονες μελέτες, η πλειονότητα των
εκπαιδευτικών όλων των δυτικών χωρών βρίσκονται σήμερα σε μια ίδια
άβολη θέση. Πρώτον αισθάνονται ελλιπώς εκπαιδευμένοι. Έπειτα
ελλιπώς πληρωμένοι, δηλαδή μη αναγνωρισμένοι από την κοινωνία.
Σαυτόχρονα προλεταριοποιούνται, απομακρυνόμενοι από την
πνευματική διάσταση του ρόλου τους και μένουν μονίμως
εγκλωβισμένοι στην πάλη για επιβίωση. Σο κυριότερο όμως πλήγμα
στον παιδαγωγικό ρόλο σήμερα, είναι η καστοριαδική άνοδος της
ασημαντότητας, δηλαδή η πολιτισμική αδιαφορία για νοηματοδότηση
των ζωών μας. Και το σημαντικότερο όλων η αδυναμία να αρθρώσουμε
την Επιθυμία μας. Η άρθρωση της Επιθυμίας μας επιτυγχάνεται με τη
βοήθεια του πολιτισμού μας. Ή ακόμα με τη βοήθεια κομματιών που
εμείς θα δώσουμε στον πολιτισμό μας. Προσοχή η έκφραση της
επιθυμίας μας δεν είναι η προσπάθεια να γεμίσουμε ή να ονομάσουμε
αλλιώς το κενό μέσα μας. Σέτοιες προσπάθειες οδηγούν στις

52
εξαρτήσεις, στην αποφυγή του κάματου, στην προσκόλληση σε
πρακτικές που κανακεύουν αυτή μας την έλλειψη ή την παρηγορούν.
΋ταν ο Παλαμάς ζητούσε να σκάψουμε βαθιά, απαιτούσε το σκάψιμο
βαθιά στον εαυτό μας, να βγάλουμε όποια ζιζάνια μπορεί να κατοικούν
το κάθε σώμα, ώστε να μην μεταφερθούν σε άλλα χωράφια, αυτά των
μαθητών. Ζητούσε να κρατάμε στην πλάτη μας τα βάρη του Άτλαντα. Σι
ζωντανή εικόνα, όλη την υπαρξιακή αγωνία του σύμπαντος να την
βαστάμε στην πλάτη μας με ευθύνη, χωρίς να πέσει ούτε θραύσμα στο
κεφάλι των μαθητών μας! Ζητούσε βαθιά θεμέλια. Ούτε πόλεμος να μην
μπορεί να τα γκρεμίσει. Ποια είναι αυτά;
Από τι είναι ατσαλωμένη η ψυχή του καθενός και της καθεμιάς
μας για να αιτούμαστε να μας αναγνωρίζουν οι μαθητές μας ως
παράδειγμα; Δεν είναι μήπως η σχέση μας με τη Γνώση; Η γνώση για
την οποία μιλώ είναι αυτή που όντως ατσαλώνει την καρδιά μας και
που μας έχει μάθει να σχετιζόμαστε με τους Άλλους. Είναι η ανάληψη
του χρέους μας ως Δάσκαλοι, να βγάλουμε, αφού βγούμε, τους μαθητές
μας από τα σπάργανα των οικογενειών τους. Και να τους βοηθήσουμε
να παρουσιαστούν στον κόσμο. Η Ελίζ απαιτεί από τους δασκάλους να
είναι κομμάτι της κοινωνίας, όπως ήταν ο ΢ελεστέν. Εξηγεί ότι όλες οι
δράσεις που είχε στην κοινότητα στύλωναν τον παιδαγωγικό του ρόλο.
Η Ελίζ μιλά για την αγάπη της για ζωή, σαν τρυφερός
άνθρωπος, σαν κοινωνικό ον, σαν ενήλικας, που σχετίζεται σε όλη τη
ζωή της με τη φύση των παιδιών. Για να είσαι μεταξύ παιδιών για
χρόνια πρέπει να κρατάς τη θέση του ενήλικα. Είναι μύθος ότι μένεις
πάντα παιδί και σε κάθε περίπτωση, όταν λέμε αυτή τη φράση, δεν
εννοούμε να μείνει κανείς παιδί στην ωριμότητα του. Προς θεού!
Μιλούμε για την ερωτική στάση που έχει το παιδί προς τη ζωή!

Ωστόσο πρέπει να διαφοροποιείσαι από τα παιδιά ως φορέας

πολιτισμού. Πρέπει να ενσαρκώσεις τον πολιτισμό, να κρατάς την

53
απαραίτητη απόσταση για να χωρέσουν τα κομμάτια του πολιτισμού,
που θα έρθουν μέσα στη διδακτική διαδικασία. Είναι η απόσταση που
αποδεικνύει ότι ο δάσκαλος δεν αποζητά από την τάξη αγάπη κι
αναγνώριση, αλλά σίγουρα θα ήταν καλό να αξιώνει αγάπη κι
αναγνώριση γι’ αυτό που παραδίδει και παρουσιάζει πρώτα από τον
εαυτό του κι ύστερα από τους μαθητές του.
Ορίστε το ποίημα του Παλαμά που δίνει το υδατογράφημα του
παιδαγωγικού μας ρόλου:
΢μίλεψε πάλι, δάσκαλε, ψυχές!
Κι ότι σ' απόμεινε ακόμη στη ζωή σου,
Μην τ' αρνηθείς! Θυσίασέ το ως τη στερνή πνοή σου!
Φτίσ' το παλάτι, δάσκαλε σοφέ!

Κι αν λίγη δύναμη μεσ' το κορμί σου μένει,

Μην κουρασθείς. Είν' η ψυχή σου ατσαλωμένη.
Θέμελα βάλε τώρα πιο βαθιά,
Ο πόλεμος να μη μπορεί να τα γκρεμίσει.

΢κάψε βαθιά. Σι κι' αν πολλοί σ’ έχουνε λησμονήσει;

Θα θυμηθούνε κάποτε κι αυτοί
Σα βάρη που κρατάς σαν Άτλαντας στην πλάτη,
Τπομονή! Φτίζε, σοφέ, της κοινωνίας το παλάτι !

Σο κείμενο της Ελίζ είναι διαχρονικό, όπως διαχρονική είναι μια

Δασκάλα, ένας Δάσκαλος ταγμένοι στη Ζωή σε κάτι άχρονο, σε κάτι
αιώνιο κι όμως τόσο καθημερινό και απλό όσο ένα γέλιο.

Κατερίνα Μπάρκα

54
 Επίμετρο 2
Για την Elise Freinet και το έργο της

Με μεγάλη χαρά υποδεχόμαστε τη μετάφραση μέρους του έργου της

Elise Freinet. Είναι η πρώτη μετάφραση για την Παιδαγωγική Ομάδα
του «΢κασιαρχείου» και η τρίτη στην ελληνική γλώσσα. Σο μικρό
χρονικό αυτών των μεταφράσεων ξεκινά από τη δικτατορία των
΢υνταγματαρχών και το έργο του παιδαγωγού Φάρη Πάτση. Σον Μάιο
του 1967 και αφού έχει προηγηθεί το συνέδριο της TOYRS για τον
Celestin Freinet στη Γαλλία, η ανακοίνωση της Elise μεταφράζεται στα
ελληνικά στο περιοδικό «Νέο ΢χολείο» (1950 – 1970) από την Έμμη
Πάτση – Garin. ΢τη μεταπολίτευση θα συναντήσουμε την Elise στην
εισαγωγή του βιβλίου του Celestin Freinet, Σο σχολείο του λαού (1977),
σε μετάφραση της Κατερίνας Δεναξά – Βενιεράτου. Ήμασταν μπροστά
σε ένα μεταφραστικό κενό. Η μετάφραση της Κατερίνας Μπάρκα του
βιβλίου της Elise Freinet, Αυτό που αναλογεί στον δάσκαλο (2020), μας
βρίσκει χαρούμενους για την κάλυψη αυτού του κενού, αλλά και για
πολλούς λόγους. Κυρίως γιατί το κίνημα Freinet εμπλουτίζεται ως προς
το φύλο και δεν είναι προσωποπαγές, παρά το γεγονός ότι η αγάπη της
Elise για τον Celestin Freinet είναι απεριόριστη και καταλήγει μόνιμα
στην περαιτέρω ερμηνεία των κόπων του για μια λαϊκή παιδαγωγική,
που ανασυγκροτεί την κοινωνία, την εργασία, τη ζωή και την
ανθρωπότητα. Αν σκεφτούμε ότι η Elise επιμένει ότι ήταν καθοριστική
για τη σκέψη του η αντίστασή του στα χρόνια του β’ παγκοσμίου
πολέμου στον φασισμό και ο εγκλεισμός του στο στρατόπεδο
συγκέντρωσης του Βισύ, τότε μπορούμε κι εμείς να σκεφτούμε όλα
αυτά που μας καθορίζουν σήμερα και μας κάνουν να συνεχίζουμε να
εργαζόμαστε για τη ζωή, που μας λυτρώνει. Οι κακές συνθήκες, όπως
και στο σχολείο, δεν είναι αιτία αποδιοργάνωσης. Σο αντίθετο. Η Elise

55
στο έργο της Αυτό που αναλογεί στον δάσκαλο (2020) επιμένει πολύ σε
αυτό. Επίσης επιμένει πως η παιδαγωγική Freinet είναι ο υλισμό των
τεχνικών, αλλά συγχρόνως οι τεχνικές δεν φτάνουν. Η ζωή, ο
αυθορμητισμός, η παιδαγωγική έξω από την τάξη, η κίνηση, ο θόρυβος
των παιδιών, η ανάπτυξη του παιδιού, όπως του φυτού, θέτουν νέες
σημαδούρες στη θάλασσα του μοντέρνου και του Μοντέρνου ΢χολείου
κατεξοχήν. Θα εστιάσει πολύ ποιον δάσκαλο/ δασκάλα δεν θέλουμε.
Και θα περιγράψει με ένταση αυτό που κάνει καλό τον τεχνίτη, τον
κατασκευαστή, τον ομαδάρχη, αυτόν που δουλεύει με εργαλεία. Και θα
μιλήσει εκτεταμένα για τις τεχνικές με τόσο αγάπη που θα την
ισορροπήσει με την ανατροπή αυτής της αγάπης με το σθένος της
δασκάλας που διδάσκει, πειραματίζεται, αποφαίνεται, δημιουργεί
νόμους και σταθερές και αμφιβάλλει όχι για το αμφίβολο, αλλά για το
σίγουρο. Να πώς παρουσιάζει και τον Celestin Freinet:
«Η μεγαλύτερη αξία του Υρενέ είναι ότι έχει αγκαλιάσει όλη τη
ζωή στη διαρκή του αναζήτηση μιας εκπαίδευσης, η οποία γι’ αυτόν δεν
είχε άλλο σκοπό παρά να υπηρετεί αυτή τη ζωή, που μας ξαφνιάζει
διαρκώς με τις δυνάμεις της, πάντα στο κέντρο κάθε χαράς και κάθε
πόνου μας, κάθε πρωτοβουλίας και κάθε αυταπάτης μας». 21
Η προσαρμογή είναι το απόσταγμα της εκπαίδευσης και η σχέση
της φύσης με το παιδί επέχει θέση αναλογίας παραδείγματος για το
πώς θα δούμε την παιδαγωγική μας. Σα ζώα και τα παιδιά δεν
διακρίνονται. Αυτό βέβαια παραδόξως δεν μας κάνει καθόλου
μπηχεβιοριστές. Αντίθετα τα μυστικά που κουβαλούν οι νόμοι της
φύσης γίνονται τρόπος συμμετοχικής παραίτησης της ζωής του
παιδιού. Σο έργο του είναι να ολοκληρώνεται διαρκώς και το σχολείο
δεν είναι για να αφήνει στη μέση αυτό που σχεδιάζει να κάνει, αλλά

21 Elise Freinet, «Παρουσίαση της Παιδαγωγικής του C. Freinet», περιοδικό Νέο

΢χολείο, τχ. 209, Μάιος 1967, σελ. 341.

56
αντίθετα: εκπαίδευση είναι να ολοκληρώσεις μέχρι τέλους αυτό που
σκέφτεσαι. Αυτό το μαθαίνουμε από τη φύση. Και το παράδοξο πάλι
είναι ότι αυτό θέλει ελευθερία. Αλλά τι σημαίνει αυτή η έννοια; Αυτή
προβληματίζει την Elise Freinet. Για να βρει σε αυτή την έννοια αυτό
που αναλογεί στο δάσκαλο, το κομμάτι του. Έτσι επιστρέφει στους
περιορισμούς του περιβάλλοντος και τα όρια με τα οποία
καταγινόμαστε διαρκώς. Αυτή η αίσθηση ελευθέριας που καλλιεργεί
ονομάζεται ανθρώπινη εξύψωση. Δημιουργεί ένα δυναμικό πεδίο και
κάνει ασταμάτητο τον μόχθο. ΢υμπληρώνει με αυτό τον τρόπο τις
τεχνικές με τη μέθοδο. Και δίνει αυτή την αξία στη μέθοδο αντίστοιχη με
αυτή που δίνει η επιστήμη και η επιστημολογία. Η θεωρητική
υποστήριξη του έργου της παιδαγωγικής Freinet βρίσκει στο πρόσωπό
της αυτό που ονομάζουν ότι απουσίαζε από τον Celestin Freinet: η
θεωρία. Αυτός ο διαλογισμός πάνω στην πρακτική, αυτή η μέθοδος
που μας κάνει να παρατηρούμε και να συμμετέχουμε σε αυτό που
αποκαλεί ένστικτο της ζωής είναι η απάντηση στον θάνατο. Μέσα από
τις δυσκολίες του 20ου αιώνα η ζωή αποτέλεσε από μόνη της μια
φιλοσοφία. ΢ε αυτή βρήκε καταφύγιο ο Freinet και παιδαγωγικά στήριξε
την είσοδό της στο σχολείο. Ακόμα και σήμερα η ζωή είναι έξω από το
σχολείο ή δεν είναι ούτε μέσα ούτε έξω. Κινδυνεύει να λείπει. Κι όταν
είναι μέσα δεν είναι από την πλευρά του κοινωνικού μετασχηματισμού,
αλλά από την πλευρά της κοινωνικής συμμόρφωσης. Πάντα θα
σκεφτόμαστε αυτό που λείπει και θα διορθώνουμε την τροπή των
πραγμάτων του κόσμου. Η εκπαίδευση σήμερα περισσότερο από ποτέ
κρίνεται για το μέλλον της εργασίας. Η παιδαγωγική Freinet κρίνεται
ακόμα περισσότερο, γιατί η εργασία είναι στο επίκεντρό της. Η εξέλιξη
της εργασίας σε συνεργασία είναι αυτή η δεύτερη τεχνική του Freinet, ο
συνεταιρισμός. Μια συνεταιριστική τάξη είναι η αρχή της κοινωνικής
οικονομίας κι ένας κόσμος χωρίς εντολές και υπακοή σε αυτούς που

57
εξουσιάζουν τη ζωή. Πεταγμένη η ζωή πάνω είναι μια διαμαρτυρία για
τη σιωπή, τα λάθη, τις αστοχίες και τους περιορισμούς. Αυτή η τεχνική
της ζωής είναι μια στις τόσες τεχνικές του Freinet που δίνουν καλά
εργαλεία στα χέρια των παιδιών. Και καλά εργαλεία σημαίνει καλή
εκπαίδευση, όπως μας λέει η Elise. Ας δούμε ένα τέτοιο εργαλείο, τη
συνέλευση των παιδιών, όπως την είδαν τότε που γνωρίζεται με τον
Celestin, το 1925, μετά από το ταξίδι του στη Ρωσία. Σο στοιχείο του
αυθορμητισμού είναι αυτό που πάλι εδώ συναντάμε κι είναι καθοριστικό
για την παιδαγωγική Freinet. Σα λόγια είναι του ίδιου του Celestin
Freinet:
«Μπαίνουμε κι εμείς σε μια τάξη για να παρακολουθήσουμε τις
συζητήσεις και τις αποφάσεις από τις οποίες θα προκύψει η οργάνωση
της πειθαρχίας και της εργασίας. Εδώ όμως δεν είμαστε απολύτως
σύμφωνοι! Τπάρχουν μερικοί παθιασμένοι που θέλουν να πάρουν τον
λόγο όλοι μαζί. Ο Γκρίτκα, αδύνατος και νευρικός, κουνιέται από τη
θέση του, με σηκωμένο το χέρι, βγάζει κατά διαστήματα κραυγές που
είναι κάποιο όνομα ή κάποιο κάλεσμα. Η προσωρινή πρόεδρος , που κι
εδώ είναι κορίτσι, θα ήθελε πολύ να σωπάσουν αυτοί οι φλύαροι. Οι
κινήσεις της δεν είναι αρκετές. Έτσι σφυρίζει με μια σφυρίχτρα , που
βγάζει ένα τόσο στριγκό ήχο που φέρνει ηρεμία για μερικά
δευτερόλεπτα. Δεν ξέρουν όμως πολύ καλά τι θέλουν. Έτσι ο Γκρίτκα
κάνει μια πρόταση: «Ας ιδρύσουμε μια Επιτροπή που θα μελετήσει τι
πρέπει να γίνει και μετά ξανασυζητάμε». Αυτή η λύση γίνεται αποδεκτή.
«΢όνια! ΢όνια! στην προεδρία», φωνάζουν από παντού. Σο κοριτσάκι
που αποκαλείται με αυτό το όνομα αρχικά διαμαρτύρεται, μετά όμως
σηκώνεται δειλά. Η πρόεδρος της παραχωρεί τη θέση της, το τετράδιο,
το μολύβι και τη σφυρίχτρα. «Εμπρός λοιπόν! Σα ονόματα για την
επιτροπή»! Σα ονόματα καταφθάνουν. Και να που η λίστα
συμπληρώθηκε. Σην υιοθετούν. Και το πλήθος σκορπίζει με σπρωξιές.

58
Μέσα στην άδεια και ήρεμη τάξη τώρα μπορούμε να δούμε
συγκεντρωμένους γύρω από το τραπέζι, γονατιστούς στους πάγκους,
με το σώμα σκυμμένο στο τραπέζι τους επτά ή οκτώ αντιπροσώπους,
να συζητούν νευρικά, με τα κεφάλια τους δίπλα - δίπλα για την
οργάνωση της τάξης. Σι κάνουν οι δάσκαλοι θα μου πείτε; Αντέχουν
αυτό τον θόρυβο; Ανέχονται αυτές τις προσπάθειες; Οι δάσκαλοι έχουν
οδηγίες να αφήσουν τους νέους να δράσουν, να οργανώσουν ελεύθερα
την εργασία τους και τη ζωή τους, προκειμένου να μάθουν όχι μόνο να
υπακούουν σε ξερές εντολές, αλλά και να δέχονται εντολές. Οι
δάσκαλοι βλέπουν καλοπροαίρετα και υπομονετικά αυτή τη ζωή. Σώρα
ξέρουν ότι αυτές οι συζητήσεις δεν είναι άγονες, ότι η κοινή
αντιμετώπιση θα δώσει μια νέα πειθαρχία και μια αυξημένη θέληση για
εργασία. Υεύγουμε μέσα στον θόρυβο, που χάνεται με τα πηγαινέλα
των παιδιών, που είναι πια πεπεισμένα για την παιδαγωγική και
κοινωνική αξία της αυτοδιαχείρισης, της οποίας την οργάνωση μόλις
είδαμε». (μετάφραση Ειρήνη Καλαπανίδα)
΢ύντομα θα έχουμε μεταφρασμένο ολόκληρο το βιβλίο της Elise,
- ένα βιβλίο που γράφεται το 1966, τη χρονιά που φεύγει από τη ζωή
που λάτρεψε ο Freinet - και μεταφράσεις του περιοδικού της
αυστριακής ομάδας Freinet, η οποία το περιοδικό της το ονομάζει
«Elise», προς τιμή της για όλα αυτά που προσέφερε και προσφέρει
αφειδώς στον χώρο των τεχνικών που ανανέωσε, το ελεύθερο κείμενο
και την εικαστική τέχνη των παιδιών. Ένα προχώρημα είναι ένα
πέταγμα. Ένα πέταγμα είναι μια γραμμή διαφυγής. Μια γραμμή
διαφυγής είναι μια γραμμή που μετακινήθηκε. Αυτό κάνει η
παιδαγωγική μας. Δεν ακολουθούμε κάποια γραμμή. Μετακινούμε τις
γραμμές.
Μπάμπης Μπαλτάς
+Σα θρανία της άνοιξης

59
 Βιογραφικά
Κατερίνα Μπάρκα
Γεννήθηκα στην Αθήνα και πιάστηκα από τα βιβλία, τη χαρά του
σχολείου, τους παραδοσιακούς χορούς και τα μιούζικαλ για να
μεγαλώσω. Ο αληθινός κόσμος, η πιάτσα, ο δρόμος, η πολιτική των
μεγάλων, τα γλέντια των κοινοτήτων και τα χωριάτικα γιαννιώτικα
πανηγύρια φιλοξένησαν το παιδικό μου παιχνίδι. Ο αληθινός κόσμος
φιλοξένησε αργότερα και τις εφηβικές μου διεκδικήσεις. Για να το
κάνουν αυτό κι άλλα παιδιά έγινα νηπιαγωγός. Σα τελευταία χρόνια
βοηθήθηκα από τις σπουδές ψυχαναλυτικής κατεύθυνσης στο Παρίσι,
ώστε να καταλαβαίνω αυτό που υπάρχει, αλλά δεν φαίνεται με γυμνό
μάτι και στην παιδαγωγική πράξη. Ως νηπιαγωγός υπήρξα μέλος του
ομάδας Freinet στο γεωγραφικό διαμέρισμα 93 της Γαλλίας και
σημερινό μέλος της Παιδαγωγικής Ομάδας «Σο ΢κασιαρχείο» στην
Ελλάδα.
barkaaik@gmail.com

Μπάμπης Μπαλτάς
Γεννήθηκα στα Καμένα Βούρλα το 1968. ΢ύχναζα στα γκαράζ της
γειτονιάς, επιδιόρθωνα ποδήλατα κι είχα δικό μου ραδιόφωνο, το «Fm
Αγκάθι». Έγινα δάσκαλος, γιατί η μαμά μου ήθελε να γίνει δασκάλα και
σερβιτόρος, γιατί ο μπαμπάς μου έκανε αυτή τη δουλειά. Μου άρεσαν η
Βίβλος, η φιλοσοφία, ο ρομαντισμός και τα κοινωνικά κινήματα.
΢πούδασα Παιδαγωγικά, Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, Πολιτική
Επιστήμη και Πολιτική Υιλοσοφία. Με αργούς μετασχηματισμούς μέσα
από τον μοντερνισμό και την ευρωπαϊκή κουλτούρα καταπιάστηκα τα
τελευταία 10 χρόνια με την παιδαγωγική Freinet από αγάπη για το
τυπογραφείο και την έκδοση έντυπων με τα παιδιά. ΢υμμετέχω στην
Παιδαγωγική Ομάδα «Σο ΢κασιαρχείο» με τα «Θρανία της Άνοιξης».
babisbaltas@gmail.com

60
61
62
63
64