Wnętrze Ziemi

Zewnętrzna powłoka naszej planety jest skorupa ziemska, która wraz z warstwą perydotytową [zew.
Fragment górnego płaszcza] tworzy litosferę. Grubość litosfery waha się od ok. 10km pod grzbietami
oceanicznymi do nawet 200km w obrębie platform kontynentalnych. Wraz z głębokością we wnętrzu
Ziemi wzrasta temp. Szybkość tego wzrostu opisuje stopień geotermiczny. Dla całej Ziemi wynosi on
33m. Na niektórych obszarach stopień geotermiczny jest różny.

Skorupa ziemska zbudowana jest głównie ze związków krzemu i glinu. Tworzą ją skały magmowe,
osadowe i metamorficzne. Grubość skorupy ziemskiej jest zmienna – od kilku km na obszarach
oceanicznych do kilkudziesięciu km na obszarach kontynentalnych (max grubość 80km). Litosfera
składa się ze skorupy ziemskiej, stref nieciągłości: Conrada i Moho.

Fazy rozwoju litosfery: Dzieje Ziemi szacuje się na ok. 4,5 mld lat. Wiek Ziemi ocenia się na podstawie
najstarszych skał, jakie do tej pory zostały odkryte. Przemiany litosfery obejmują 3 warstwy:

1. Faz kształtowania skorupy – prenatalna: Powierzchniowa warstwa była bardzo cienka i

ruchliwa, stąd dochodziło do jej ciągłego rozrywania i wylewów magmy. Nie istniały sztywne
bloki kontynentalne, tylko archipelagi wysp.
2. Faza rozwoju kontynentów: Archipelagi wysp łączyły się, w wyniku czego powstały sztywne
fragmenty litosfery zwane kratonami.
3. Faza tektoniki płyt litosfery: Następowało rozrywanie i scalanie kratonów, w konsekwencji
powstał jeden prakontynent – Pangea, który następnie został rozerwany na mniejsze części –
kontynenty.

ZDJECIE

Metody badań wnętrza Ziemi:

1. Bezpośrednie: wiercenia geologiczne, badanie skał pochodzących ze znacznych głębokości.

2. Pośrednie: badania geofizyczne – analiza przebiegu fal sejsmicznych, zróżnicowania pola
magnetycznego Ziemi, przewodnictwa elektrycznego skał, inne.

Geologia dynamiczna zajmuje się procesami wywołującymi zmiany w skorupie ziemskiej. Geologia
historyczna jest nauką zajmującą się badaniem historii skorupy ziemskiej, odtwarzaniem i
uszeregowaniem zmian zachodzących w skorupie ziemskiej, wyjaśnianiem ich przyczyny i następstw.
Dyscyplinami o węższym zasięgu niż geologia historyczna są: paleogeografia, paleontologia,
stratygrafia.

Minerały i Skały
Minerały: to podstawowe i najmniejsze składniki skorupy ziemskiej. Powstały one w sposób
naturalny. Minerały różnią się od siebie m.in.:

 Budową:
- krystaliczna: atomy są ułożone w uporządkowany sposób. Mają je wszystkie kryształy.
Wyróżniamy układy krystalograficzne: regularne, tetragonalne, heksagonalny, trygonalny,
rombowy, jednoskośny, trójkośny. Większość minerałów ma strukturę kryształu, ale w
przyrodzie spotykamy też substancje mineralne, które nie są kryształami, gdyż ich atomy są
bezładnie rozłożone np. bursztyn, opal, wosk ziemny, metan.
 Składem chemicznym:
- pierwiastki rodzime: zbudowane z jednego pierwiastka, występują w przyrodzie w stanie
wolnym np. siarka rodzima S, złoto rodzime Au, diament i grafit C
 - związki chemiczne: zbudowane z wielu pierwiastków: głównie krzemiany, glinokrzemiany,
węglany i tlenki, np. halit NaCI, kwarc SiO2, kalcyt CaCO3
 Twardością – określa ona opór, jaki stawia minerał przy próbie zarysowania go innym
minerałem. Twardość danego minerału określa się w skali Mohsa.
 Kształtem i wielkością kryształów – mogą przybierać postać np. słupków, pręcików czy igieł o
rozmiarach mikroskopijnych lub sięgających kilku metrów.
 Barwą: bezbarwne, zabarwione, barwne.
 Łupliwością – określa ona zdolność minerałów do pękania pod wpływem uderzenia wzdłuż
ich płaszczyzn:
- bardzo dobra: mika
- brak: kwarc
 Połysk – sposób w jaki powierzchnia minerału odbija promienie świetlne:
- tłusty
- szklisty
- perłowy
- metaliczny
 Gęstość – określa ona ciężar jednostki objętości kryształu. Większość minerałów odznacza się
gęstością wynoszącą ok. 2,5-3,5g/cm3, jednak w niektórych przypadkach przekracza
20g/cm3.

Minerały przeważnie są ciałami stałymi. Zdarzają się jednak minerały ciekłe, jak rtęć rodzima, która
we właściwej temperaturze również tworzy kryształy. Niektóre minerały mają ten sam skał
chemiczny, lecz różne właściwości fizyczne np. diament – grafit, kalcyt – aragonit. Niektórzy
naukowcy za minerał uważają wodę (inni tylko lód) oraz wszystkie gazy wydobywające się z wnętrza
Ziemi np. dwutlenek węgla.

Skała – to naturalne skupisko jednego lub wielu minerałów. Dzielą one się na:
1. Skały magmowe: Powstały jako pierwsze na Ziemi. Tworzą się one w wyniku krzepnięcia i
krystalizacji magmy we wnętrzu Ziemi lub zastygnięcia lawy na jej powierzchni.
Zależnie od miejsca powstawania dzielą się na:
- skały głębinowe/plutoniczne: powstają, gdy proces krystalizacji przebiega głęboko pod pow.
Ziemi. Mają strukturę jawnokrystaliczną – czyli poszczególne ziarna minerałów można w nich
zobaczyć gołym okiem. Np. granit, gabro, sjenit, tonalit.
- skały wylewne/wulkaniczne: powstają na pow. Ziemi lub płytko pod nią, kiedy krzepnięcie
lawy zachodzi gwałtownie. Mają strukturę skrytokrystaliczną (nie jest możliwe rozróżnienie
minerałów gołym okiem) Np. bazalt, andezyt, ryolit. Skały porfirowe/żyłowe: zaliczają się do
skał wylewnych: zaczęły się krystalizować pod powierzchnią Ziemi, po czym w postaci magmy
zostały wyrzucone na powierzchnię. Np. porfir.
Warunki, w jakich dokonuje się krystalizacja magmy – ciśnienie i temperatura – decydują o
strukturze skał magmowych.
Ze względu na zawartość krzemionki skały magmowe dzieli się na:
- kwaśne: >66% krzemionki np. granit
- obojętne: 53%-66% krzemionki np. andezyt
- zasadowe: 44-53% krzemionki np. gabro
2. Skały osadowe: Utworzyły się w procesie sedymentacji i diagenezy (przemiany luźnego
materiału nagromadzonego w wyniku sedymentacji w spoistą skałę). Sedymentacja polega
on na osadzaniu się na lądzie lub w morzu okruchów skalnych pochodzących z wietrzenia
 skał, a także osadzania się na dnie zbiorników morskich związków chemicznych wytrącających
się z roztworów lub obumarłych szczątków roślin i zwierząt. Niektóre skały osadowe powstają
w wyniku wymieszania ziaren o różnej średnicy. Geneza skał osadowych pozwala wyróżnić
skały:
- okruchowe: ze względu na frakcje [czyli rozmiar okruchów budujących skałę] dzielą się na:
głazy >2,5cm; żwiry > 2m; piaski 0,1-2mm; muły 0,01-0,1mm; iły <0,01mm
- pochodzenia organicznego, powstałe: ze szczątków roślin np. torf, węgiel; ze szczątków
zwierzęcych np. wapień, opoka; ze szczątków roślinnych i zwierzęcych np. ropa naftowa, gaz
ziemny.
- pochodzenia chemicznego: powstały w wyniku wytrącania się substancji mineralnych z
wody morskiej np. sół kamienna, sól potasowa, gips
3. Skały metamorficzne: powstają w wyniku oddziaływania wysokiej temp. lub ciśnienia na
istniejące już skały magmowe i osadowe. Np. gnejs, marmur, kwarcyt. Wyróżnimy:
- metamorfizm dynamiczny (dyslokacyjny): kiedy skały na skutek ruchów skorupy ziemskiej
zostały przeniesione w głąb Ziemi i tam pod wpływem ciśnienia sprasowane np. gnejs (z
granitu), łupki ilaste (z iłu).
- metamorfizm kontaktowy/termiczny: kiedy skała na skutek zetknięcia się z gorącą magmą
topi się i ponownie krystalizuje marmur (z wapienia)
- metamorfizm regionalny/termodynamiczny: gdy skały pogrążają się na dużą głębokość,
gdzie panuje wysokie ciśnienie i temperatura. Obejmuje swoim zasięgiem wielkie obszary.
Np. serpentynity, amfibiolity.

Surowce i złoża
Miejsce powstawania surowców, takich jak gaz ziemny czy ropa naftowa, z reguły nie pokrywa się z
miejscem występowania złoża, gdyż węglowodory migrują ku powierzchni. Kiedy napotykają na swej
drodze skały nieprzepuszczalne, mówimy o tzw. sytuacji pułapkowej. Takie złoża powstają w wyniku
znacznych deformacji warstw skalnych. Proces tworzenia się większości surowców mineralnych trwa
od tysięcy milinów lat. Każde z nich powstaje w specyficznych warunkach środowiska. Większość złóż
uznaje się za nieodnawialne, co oznacza, że nie odtworzą się one nawet w czasie kilku stuleci. Tylko
niektóre złoża mogą odnowić się w ciągu ludzkiego życia, np. złoża piasku nawiewanego przez wiatr
lub złoża żwirów nanoszonych przez rzekę.

Złoża węglowodorów: nie tworzą samodzielnych form, tylko wypełniają przestrzenie w obrębie skał.

Złoża mineralne – naturalne nagromadzenie minerałów lub skał, którego eksploatacja jest opłacalna.

Surowce mineralne – to skały i minerały, które można wydobyć, a następnie przetworzyć. Ze względu
na zastosowanie surowce mineralne dzieli się na:

- energetyczne: węgiel, ropa, gaz, rudy uranu

- metaliczne: rudy żelaza, rudy miedzi, chrom, tytan, metale szlachetne: złoto, srebro, platyna

- chemiczne: ropa, węgiel, siarka, sół kamienna

- skalne: budowlane (żwir, piasek, wapień), szklarskie i chemiczne (piasek kwarcowy, glina, ił)

W skorupie ziemskiej złoża występują na ogół w postaci:

 Pokładów: tworzą warstwy ukształtowane w procesie sedymentacji m.in. złoża węgla

kamiennego, brunatnego, soli, rud manganu, miedzi.
 Wysadów: pierwotnie tworzyły warstwy, które w wyniku ruchów mas skalnych zostały
wyciśnięte ku górze w postaci pni lub słupów, np. wysady solne.
  Żył: tworzą się w pustych przestrzeniach i szczelinach skalnych.
 Gniazd: tworzą się w pustych przestrzeniach i szczelinach skalnych.

W okolicy dna oceanicznego tworzą się za to konkrecje. Powstają one w wyniku stopniowego
narastania minerałów wokół jakiegoś obiektu. Przykładowo konkrecja polimetaliczna, zawiera m.in.
mangan, żelazo, nikiel, kobalt, miedź, cynk.

Odtwarzanie i datowanie dziejów Ziemi

Paleogeografia – nauka zajmująca się odtwarzaniem warunków geogr. na pow. Ziemi w przeszłości
geologicznej, m.in. rozmieszczeniem lądów i mórz.

Stratygrafia – nauka badająca wiek skał oraz ich występowanie w czasie i przestrzeni.

Paleontologia – nauka zajmująca się organizmami żywymi występującymi w minionych epokach

geologicznych.

Wiek względny skał i zjawisk geologicznych ustala się w stosunku do wieku innych skał lub zjawisk.
Mówiąc o wieku względnym, używamy określeń skały starsze lub skały młodsze. Do określenia wieku
względnego stosuje się wiele różnych, wzajemnie uzupełniających się metod. Spośród nich
najczęściej wykorzystuje się metody:

 Stratygraficzną: pozwala określić wiek warstw skalnych na podstawie ich wzajemnego

ułożenia. Ważną rolę odgrywa w niej zasada superpozycji (nadległości warstw), według której
warstwy skalne położone głębiej są starsze od warstw leżących płycej. Zasada ta może być
jednak stosowana jedynie na obszarach niezaburzonych tektoniczne.
 Tektoniczną: oparta jest na analizie niezgodności w ułożeniu warstw skalnych. Umożliwia ona
odtworzenie chronologii procesów geologicznych na danym obszarze, dzięki przyjęciu
następujących zasad: deformacja skał jest młodsza od najmłodszej skały, którą proces ten
obejmuje; intruzje magmowe są młodsze od skał, które te intruzje przecinają.
 Paleontologiczną: polega na ustalaniu wieku skał na podstawie zawartych w nich
skamieniałości, czyli szczątków roślin i zwierząt z minionych okresów geologicznych
zachowane w skałach. Niezwykle istotne w datowaniu skał tą metodą są skamieniałości
przewodnie, czyli szczątki organizmów, które w geologicznej skali czasu żyły bardzo krótko,
występowały powszechnie oraz odznaczały się cechami pozwalającymi na ich jednoznaczną
identyfikację. Posiadając wiedzę o wieku organizmu uznanego za skamieniałość przewodnią,
łatwo jest ustalić wiek warstwy skalnej, w której on występuje. Dzięki skamieniałością
przewodnim dowiadujemy się również, jakie zwierzęta i rośliny żyły dawnej, oraz możemy
odtworzyć warunki ich bytowania. W formie skamieniałości zachowały się tylko organizmy
żyjące w środowisku sprzyjającym fosylizacji lub też te, które miały trwałe elementy (szkielet,
muszlę, pancerz). Szacuje się, że tylko jeden na kilkanaście tysięcy gatunków żyjących w
danym okresie przetrwał w postaci skamieniałej. Np. Trylobit – era paleozoiczna, Amonit i
Belemnit – mezozoicznej.
Powstawanie skamieniałości:
1. Opad na dno ciepłego, płytkiego morza ryby
2. Bakterie częściowo rozkładają martwą rybę. Z czasem szczątki zostają przykryte warstwą
drobnoziarnistych osadów morskich.
 3. Kolejne warstwy osadów sprzyjają rozpoczęciu procesów chemicznych powodujących
fosylizacje, czyli skamienienie. Skamieniały szkielet pod wpływem ciśnienia ulega
sprasowaniu.
4. Po ustąpieniu morza pow. skał poddawana jest procesom erozyjnym.
5. Postępujące procesy erozyjne, niszcząc kolejne warstwy skał, odsłaniają skamieniałą
rybę.
 Palinologiczna (analizy pyłkowej): opiera się na analizie pyłków roślin zachowanych w
osadach. Rodzaj i ilość pyłków zwanych przewodnimi pozwala na datowanie osadów na
podstawie diagramu pyłkowego.
 Paleomagnetyczna: jest to określanie wieku skał na podstawie ich charakterystycznego
namagnesowania. Dzięki temu można odczytać położenie biegunów magnetycznych w czasie
powstawania badanych skał, a następnie określić ich wiek, stosując paleomagnetyczną skalę
czasu.

Wiek bezwzględny podaje się w latach wskazujących na to, ile czasu upłynęło od danego wydarzenia.
W badaniach geologicznych wiek bezwzględny liczony jest w odniesieniu do 1950r, czyli daty
umownie przyjętej za początek teraźniejszości. Wiek bezwzględny określa się najczęściej za pomocą
metod:

 Izotopowa/radiometryczna: wykorzystuje zjawisko naturalnego rozpadu izotopów

promieniotwórczych niektórych pierwiastków, prowadzące do powstania izotopów nie
promieniotwórczych. Tempo tego procesu, dla każdego izotopu promieniotwórczego inne,
określa się jako okres połowiczego rozpadu. Jest to czas, po którym z pierwotnej ilości
izotopu pozostaje tylko jego połowa. Znając okres połowicznego rozpadu izotopu pozostaje
tylko jego połowa. Znając okres połowicznego rozpadu izotopu promieniotwórczego oraz
obecny jego stosunek ilościowy do produktu jego rozpadu, łatwo można określić czas
rozpoczęcia tego procesu. Najczęściej pokrywa się on z wiekiem skały, w której pierwiastki te
występują, lub z wiekiem procesu geologicznego. Ważniejszymi metodami izotopowymi są:
- metoda uranowo-ołowiowa: wykorzystująca izotop uranu 238U. W wyniku jego rozpadu
powstaje ołów 206Pb. Czas połowicznego rozpadu tego izotopu jest bardzo długi, wynosi aż
4,5mld lat. Metodę tę stosuje się do określania skał oraz zdarzeń z odległej przeszłości
geologicznej.
- metoda radiowęgla 14C: wykorzystująca promieniotwórczy izotop 14C. Stosunek tego
izotopu do węgla 12C podczas całego życia organizmów jest stały. Kiedy jednak organizm
obumiera, ilość izotopu 14C zaczyna maleć. Po 5570 latach jest już go tylko połowa, po 11140
latach tylko ¼. Znając proporcje 14C/12C w drewnie, kościach bądź skórze, możemy określić
wiek śmierci rośliny czy zwierzęcia. Jeżeli badane szczątki znajdujemy w skale, nie może być
ona od nich starsza. Ze względu ma stosunkowo krótki okres połowicznego rozpadu metoda
ta pozwala na określanie wieku obumarłych organizmów liczących nie więcej niż 60 tyś. lat.
Dlatego jest ona głównie wykorzystywana przez archeologów, którzy przy jej pomocy
określają m.in. wiek przedmiotów wykonanych przez człowieka z materiałów pochodzenia
organicznego.
 Dendrochronologiczna: pozwala na ustalenie wieku badanego obiektu lub zjawiska
przyrodniczego na podstawie rocznych przyrostów słojów drzew. Rosnące drzewa każdego
roku wytwarzają nową warstwę tkanki, odkładającą się w postaci pierścienia zwanego
słojem. Zliczanie słojów i porównywanie uzyskanego wyniku z istniejącymi wzorcami pozwala
określić czas, w którym drzewo rosło. Natomiast analiza szer. i gęstości przyrostów umożliwia
rekonstrukcję warunków klimatycznych istniejących w przeszłości. Ze względu na krótki
 zakres czasowy (do ok. 10tyś lat) stosowanie tej metody jest ograniczone głównie do badań
archeologicznych i klimatycznych.
 Sedymentologiczna: pozwala na określenie wieku osadów w zbiornikach wodnych poprzez
badanie rocznego tempa ich wzrostu. Na przykład warstwa iłów o grubości 2-3cm osadza się
w Morzu Bałtyckim w ciągu 100lat. W morzach otwartych tempo sedymentacji jest znacznie
wolniejsze i nie przekracza 1 mm na 100 lat. Znając grubość osadu i tempo sedymentacji
można określić, jak dawno osad zaczął powstawać. Jednak uzyskanie przy pomocy tej metody
wyniki należy traktować orientacyjnie, gdyż tempo sedymentacji, zależne od wielu
czynników, w przeszłości mogło być inne niż obecnie.
 Termoluminescencji: niektóre minerały świecą po podgrzaniu ich do temp. ok. 500oC. Starsze
minerały świecą mocniej niż młodsze. Intensywność świecenia pozwala określić wiek skał.
Zakres tego datowania to ok. 1 mln lat.
 Warwowa: to badanie warstewek osadów (warw) w zbiornikach wodnych. Warstwa jasna i
gruba odpowiada akumulacji letniej. Ciemna i cieńsza akumulacji zimowej. Z liczby warstw
ustalamy wiek osadów. Zakres czasowy tej metody to kilkadziesiąt tysięcy lat.
 Lichenometryczna: pozwala datować wiek skał na podstawie stopnia jej pokrycia przez
porosty. Zakres czasowy tej metody to kilka tysięcy lat.

Podział dziejów Ziemi: Głównymi jednostkami podziału dziejów Ziemi są:

1. Eony – wyznaczone na podstawie obecności na Ziemi życia. Wyróżnia się:

- archaik: brak życia
- proterozoik: ukryte życie niezachowane w skamieniałościach
- fanerozoik: dominuje jawne życie – obecność życia została potwierdzone skamieniałościami
organizmów mających twarde, mineralne części szkieletów.
2. Ery – zostały wyznaczone na podstawie okresów masowego wymierania roślin i zwierząt.
3. Okresy – wydzielone na podstawie zmian zachodzących w świecie organicznym, a także w
rozkładzie lądów i mórz.
4. Epoki – wyróżnione na podstawie wielkich ruchów górotwórczych.

Tabela stratygraficzna:

+ temat proces dziejów Ziemi

Tektonika płyt atmosfery

Teoria dryfu kontynentów: przedstawił ją w 1912r Alfred Wegener.

Teoria tektoniki płyt litosfery: Dzieli litosferę na siedem dużych i kilkanaście mniejszych płyt/kier
litosfery. Wyróżnia się płyty kontynentalne, zbudowane ze skał o małej gęstości oraz płyty
oceaniczne, utworzone ze skał o większej gęstości.

Płyty litosfery wraz z położonymi na nich lądami i morzami nieustannie przemieszczają się względem
siebie po plastycznej astenosferze z prędkością od kilku do kilkunastu centymetrów rocznie.
Przyczyną tego ruchu są prądy konwekcyjne występujące w płaszczu ziemskim. Strumienie gorącej
materii docierają z wnętrza Ziemi do litosfery, gdzie rozdzielają się i płyną poziomo w przeciwnych
kierunkach. W ten sposób tworzą się zamknięte komórki konwekcyjne.

Cykl powstawania i niszczenia skorupy oceanicznej rozpoczyna się w strefie spredingu i kończy w
strefie subdukcji.

Strefa Spredingu: W miejscach, w których prądy rozchodzą się na zewnątrz, dochodzi do

rozciągnięcia, a następnie do rozerwania litosfery. Jeżeli zjawisko to zachodzi w obrębie skorupy
oceanicznej, powstają wąskie, długie i bardzo głębokie pęknięcia – ryfty. Przez szczeliny w ryftach
wydostaje się pochodząca z płaszcza lawa bazaltowa, która wypełnia je i krzepnie. W konsekwencji
zachodzi zjawisko spredingu, czyli przyrastania skorupy oceanicznej. Po obu stronach ryftu stopniowo
tworzą się rozległe podmorskie wzniesienia – grzbiety oceaniczne. Znacznie rzadziej ryfty powstają
też w obrębie kontynentów, ale zwykle są wtedy mniejsze. Najbardziej znany system ryftowy rozciąga
się od Morza Czerwonego po wybrzeże Oceanu Indyjskiego w Mozambiku. Małe ryfty występują np.
na pograniczu Stanów Zjednoczonych i Meksyku.

Strefy Subdukcji: W miejscach, w których prądy konwekcyjne opadają w głąb astenosfery, kierunki
ruchu sąsiadujących ze sobą płyt litosfery są zbieżne. W takim przypadku jedna z płyt może podsuwać
się pod drugą. To nazywa się subdukcją. Płyta oceaniczna ma większą gęstość niż płyta
kontynentalna, dlatego w strefach zbieżności płyty oceanicznej z kontynentalną subdukcji ulega
zawsze płyta oceaniczna. Wskutek tego na dnie oceanu powstaję wąskie, długie obniżenie o znacznej
głębokości – rów oceaniczny. Zanurzająca się w głąb płaszcza płyta oceaniczna w wyniku ogromnego
ciśnienia i bardzo wysokiej temp. topi się, a leżące na jej pow. skały osadowe ulegają fałdowaniu. Ich
wypiętrzenie prowadzi do powstania łańcuchów górskich zbudowanych nie tylko ze skał osadowych,
lecz również ze skał magmowych. Sytuacja taka ma miejsce m.in. na granicy płyty kokosowej z płytą
północnoamerykańską.

Subdukcja: zjawisko wsuwania się płyty oceanicznej, pod wpływem prądów konwekcyjnych pod
kontynentalną.

Obdukcja: nasunięcie płyty oceanicznej na kontynentalną.

Typy granic płyt litosfery – ze względu na dominujący ruch płyt w strefie kontaktu wyróżnia się:

 Granice zbieżne: płyty zbliżają się do siebie i w wyniku subdukcji płyty oceanicznej nad płytę
kontynentalną dochodzi do powstania m.in. łańcucha górskiego. A gdy płyta oceaniczna
podsuwa się pod inną płytę oceaniczną, to wtedy w strefie subdukcji powstaje rów
oceaniczny oraz łuk wysp wulkanicznych. Tak stało się na przykład na granicy płyty
pacyficznej i płyty filipińskiej, w efekcie czego powstał Rów Mariański oraz Archipelag
Mariany.
 Granice rozbieżne: płyty odsuwają się od siebie tworząc ryftogeneze. Np. Grzbiet
Śródatlantycki
 Granice transformujące: Gdy płyty litosfery poruszają się równolegle do siebie, to ma to
miejsce wzdłuż uskoków transformacyjnych przebiegających poprzecznie do ryftu. Np. uskok
San Andreas.
 Kolizja: W wypadku kolizji dwóch płyt kontynentalnych nie zachodzi subdukcja. W strefie
kontaktu dochodzi do miażdżenia i pofałdowania osadów geosynklinalnych. Zderzenie dwóch
kontynentów może spowodować połączenie ich w jeden wielki kontynent. Sfałdowaniu
ulegają osady powstające w morzach rozdzielających te płyty. Dzieje się tak, jeśli kolizja ma
charakter czołowy, jak przy zderzeniu bloku Dekan z płytą euroazjatycką.
Najnowsze badania geologiczne utworów górskich wykazały, że nie zawsze można wytłumaczyć ich
powstanie, posługując się jedynie prostymi modelami subdukcji. Dlatego stworzono koncepcje
terranów, czyli elementów płyty oceanicznej lb kontynentalnej, które w wyniku kolizji płyt zostały
włączone w skład górotworu, a następnie – przesunięte nawet na znaczne odległości. Koncepcja
terranów pozwala wyjaśnić sąsiedztwo jednostek o diametralnie różnej budowie i historii
geologicznej.

Pionowe ruchy skorupy ziemskiej obejmują wznoszenie, obniżanie i deformacje skorupy ziemskiej.
Zaliczamy do nich ruchy:

- izostatyczne: zachodzą na obszarach, gdzie zmienił się (zwiększył lub zmniejszył) pionowy nacisk na
powierzchnię litosfery.

- ruchy epejrogeniczne (lądotwórcze): zachodzą w starszych częściach litosfery (blokach

kontynentalnych)

- górotwórcze (orogeniczne): zachodzą w strefie zgniatania materiału zgromadzonego w obniżeniach

(geisynklinach) na krawędzi płyt litosfery

- deformacje skorupy ziemskiej: obejmują obszary odległe od zamykanej geosynkliny i dotyczą zmiany
pierwotnego układu skał w skorupie ziemskiej.

Ruchy górotwórcze i deformacje tektoniczne

Procesy wewnętrzne: ich źródłem jest energia cieplna wnętrza Ziemi, która wywołuje prądy
konwekcyjne. Skutkami tego są: ruchy górotwórcze/orogeniczne, ruchy lądotwórcze/epejrogeniczne,
ruchy izolacyjne, deformacje tektoniczne. Towarzyszą im procesy plutoniczne, wulkaniczne oraz
trzęsienia ziemi.

1. Ruchy górotwórcze/orogenezy: ich skutkiem jest powstawanie łańcuchów górskich. Ruchy

górotwórcze są procesami długotrwałymi i ciągłymi, dlatego nie można wyznaczyć okresu
zupełnie spokojnego. Można mówić jedynie o obniżonej lub wzmożonej aktywności
tektonicznej. Wyróżnia się orogenezy:
- kalcedońska: podczas niej powstały łańcuchy górskie zwane kaledonidami. Należą do nich
m.in. Góry Kaledońskie, Góry Skandynawskie, Ałtaj, Sajany, część Gór Świętokrzyskich, część
Sudetów Zachodnich.
- hercyńska/waryscyjska: dzieliła się na kilka faz, podczas których w różnych miejscach na
Ziemi następowało wzmożenie ruchów górotwórczych. Łańcuchy górskie nazywane są
hercynidami. Np. Wogezy, Ardeny, Rudawy, Masyw Czeski.
- aplejska: łańcuchy górskie nazywane są alpidami. Np. Himalaje, Kordyliery, Andy, Kaukaz,
Alpy.
- karelska, bajkalska, katangijska, białomorska.

2. Deformacje tektoniczne: Niektóre części skorupy nie zostają zdeformowane. Są nimi

platformy kontynentalne. Ich płytowa budowa jest dwudzielna – krystaliczny cokół i leżące na
nim warstwy osadów. Części platform z odsłoniętym cokołem nazywane są tarczami
krystalicznymi. Niekiedy cały obszar o budowie płytowej jest wynoszony równomiernie. Przy
silniejszym z jednej strony podnoszeniu powstaje monoklina, którą tworzą warstwy łagodnie
 pochylone w jednym kierunku. W praktyce rzadko jednak spotykamy warstwy skalne o takim
ułożeniu, gdyż na skutek ruchów płyt litosfery ulegają one innym deformacjom. Wyróżniamy
dwa rodzaje deformacji:
 Ciągłe: Nie doszło w nich do przerwania ciągłości warstw skalnych. Formy deformacji
ciągłych to:
 Fałdy – to wygięcia warstw skalnych powstałe wskutek ruchów tektonicznych
spowodowane bocznymi naciskami na poziomie warstwy skalne. W budowie
fałdów wyróżnia się: antyklina/siodło, skrzydło, oś fałdu, powierzchnia
osiowa, synklina.
Fałdy dzielą się na:
- stojące: powierzchnia osiowa jest pionowa, czyli prostopadła do
powierzchni terenu.
- pochylone: ma nachyloną powierzchnię osiową. Skrzydła są w nim
pochylone w przeciwnych kierunkach.
- obalone: posiadają mocno pochyloną powierzchnie osiową, a skrzydła
nachylone są w tym samym kierunku.
- leżący: powierzchnia osiowa jest pozioma.
 Płaszczowina: powstaje w wyniku silnego nacisku z boku. Jest to pokrywa
mas skalnych oderwana od podłoża i przesunięta na znaczną odległość
(nawet 200km). Podczas przemieszczania dochodzi do sfałdowań i spękań, w
których efekcie płaszczowina jest wewnętrznie silnie zdeformowana.
 Nieciągłe: Doszło w nich do przerwania warstw skalnych. Przerwanie zachodzi
zazwyczaj wskutek powstania w ich obrębie różnej wielkości pęknięć, wzdłuż których
skały się przemieszczają. Jeśli przemieszczenie następuje wzdłuż powierzchni
pionowej lub pochylonej, wówczas strukturę taką określa się jako uskok. Uskok
składa się z: skrzydła wiszącego, skrzydła zrzuconego, powierzchni uskokowej.
O podziale uskoków decyduje przemieszczanie się skał wzdłuż powierzchni. Uskoki
dzieli się na:
- normalne: powierzchnia uskokowa jest nachylona w kierunku skrzydła zrzuconego.
- odwrócone/inwersyjne: powierzchnia uskokowa jest nachylona w kierunku skrzydła
wiszącego.
- przesuwczy: kierunek przemieszczania się skrzydeł jest równoległa do powierzchni
uskokowej.

Monoklina: rozległy obszar zbudowany z warstw skalnych nachylonych w jednym kierunku i pod
jednakowym, niedużym kątem.

Typy genetyczne gór (sposób powstawania)

1. Fałdowe: Taką budowę ma większość łańcuchów górskich. Fałdowanie osadów morskich

tworzących łańcuchy górskie odbywa się w strefach zbieżności płyt litosfery. Osady najpierw
gromadzą się na dnie oceanów, a następnie zostają sfałdowane i wypiętrzone.
 Andy: Powstały w wyniku sundukcji płyty oceanicznej Nazca pod płytę
kontynentalną południowoamerykańską. W procesie tym osady morskie
gromadzone na pow. płyty ocean. są zdzierane na krawędzi płyty
kontynentalnej, a następnie fałdowane. Podsuwaniu się płyty oceanicznej
pod kontynentalną towarzyszą trzęsienia ziemi i wybuchy wulkanów.
  Himalaje: Powstały w wyniku kolizji dwóch płyt kontynentalnych: indyjskiej i
euroazjatyckiej. W początkowej fazie kolizji osady zgromadzone na płycie
oceanicznej znajdującej się między dwiema płytami kontynentalnymi zostały
sfałdowane i wypiętrzone. Natomiast żadna z płyt kontynentalnych nie uległa
subdukcji.
2. Zrębowe: Naprężenia w skorupie ziemskiej wywołane ruchem płyt litosfery prowadzą do
powstania uskoków, wzdłuż których fragmenty litosfery przesuwają się względem siebie.
Masy skalne mogą zostać przesunięte nawet o setki kilometrów w poziomie oraz kilka
kilometrów w pionie. Zatem góry zrębowe powstają w wyniku wypiętrzania wzdłuż już
istniejących uskoków sfałdowanych obszarów górskich/w wyniku pionowego przemieszczania
się mas skalnych. Wypiętrzany blok litosfery zachowuje swoją wewnętrzną strukturę. Skały
nie podlegają sfałdowaniu, mogą jedynie ulec pochyleniu wskutek nierównomiernego
wypiętrzania poszczególnych części bloku. Np. Sudety, Harz, Wogezy, Schwarzland, Góry
Smocze
3. Wulkaniczne: Wznoszą się ponad płaskimi powierzchniami lądów lub wystają ponad pow.
oceanów w postaci wysp. Występują na obszarach dawnej i współczesnej działalności
wulkanicznej na granicach płyt litosfery oraz nad plamami gorąca. Powstają w wyniku
wypływu lawy oraz wydostawania się materiału piroklastycznego na pow. ziemi. Wyrzucany
przez wulkany w wielu miejscach materiał okruchowy zlepiony magmą może utworzyć całe
masywy gór. Np. Stromboli.

Plutonizm i wulkanizm

Magmatyzm – to ogół procesów związanych z powstawanie magmy, jej przemianami,

przemieszczaniem się, gromadzeniem oraz krystalizacją. Głęboko pod powierzchnią, w skorupie lub
górnym płaszczu Ziemi, w wyniku oddziaływania wysokiej temp. może dojść do lokalnego upłynnienia
skał i powstawania ciekłego stopu skalnego, zwanego magmą. Jej śr. temp wynosi 700-900OC i
rzadko przekracza 1150OC. W jej składzie chem. dominuje krzemionka, tlenki glinu, żelaza, magnezu i
wapnia, i też gazy: para wodna i tlenek węgla IV.

Plutonizm – To magmatyzm we wnętrzu ziemi. Zjawiska plutoniczne obejmują krzepnięcie magmy w

skorupie ziemskiej oraz przemiany skał z nią sąsiadujących. Na razie jesteśmy w stanie tylko
obserwować jego skutki. Różnica gęstości i ciśnienia między magmą a otoczeniem skalnym umożliwia
przemieszczanie się magmy ku pow. Ziemi. W trakcie tego ruchu magma przepala warstwy leżące
powyżej oraz wypełnia wszystkie wolne przestrzenie międzywarstwowe. Następnie ulega
ochłodzeniu oraz całkowitej lub częściowej krystalizacji. W ten sposób tworzą się intruzje
magmatyczne. Są to ciała skalne powstałe przez zakrzepnięcie magmy w otoczeniu starszych skał. Ze
względu na formę i sposób ułożenia wśród skał otaczających wydzielono dwa typy intruzji:

 Zgodne: układają się równolegle do powierzchni strukturalnych (granic warstw) otaczających

je skał. Należą do nich:
- Sile: to intruzje powstałe wskutek wniknięcia magmy między dwie warstwy skalne. Ich
grubość sięga kilkudziesięciu metrów, a długość może przekroczyć 100 km.
- Lakolity: to intruzje o kształcie grzyba lub bochenka, która wypycha w górę wyżej położone
warstwy. Lakolit ma płaską podstawę. Powstaje w górnych warstwach skorupy ziemskiej,
przeważnie na głębokości nie większej niż 3 km.
 - Lopolity: to intruzje o kształcie odwróconego bochenka. Zaburza warstwy leżące poniżej,
pozostawiając bez zmian warstwy nadległe.
 Niezgodne: przecinają one powierzchnię strukturalne:
- Dajki: to intruzje w formie żył przecinających w poprzek warstwy skalne.
- Batolity: to intruzja o ogromnej miąższości, której górna powierzchnia zaburza skały
nadległe, zaś dolna rozszerza się do głębokości niedostępnych dla badań geologicznych.
Powstaje najczęściej w wyniku połączenia się wielu pojedynczych intruzji magmy.

Wulkanizm – To magmatyzm na pow. ziemi. Wydostająca się na zewnątrz magma staje się lawą. Lawa
gęsta jest kwaśna, a rzadka zasadowa. Zjawiska wulkaniczne to ogół zjawisk z wydobywaniem się
magmy na powierzchnię ziemi. Proces wydobywania się na zewnątrz lawy oraz substancji stałych i
gazowych na pow. nazywamy erupcją. Erupcje mają miejsce na pow. lądów lub na dnach mórz i
oceanów. Ich skutki to przede wszystkim zmiany w rzeźbie terenu oraz krajobrazie. Silne erupcje
powodują powstawanie wysp na morzach, a niekiedy przyczyniają się do ich nagłego zniszczenia.
Przypuszcza się, że nadmierna ilość pyłów wulkanicznych mogła przyczynić się do zmian
klimatycznych w odległych epokach geologicznych. Na popiołach i tufach wulkanicznych wykształcają
się bardzo żyzne gleby. Erupcje podmorskich wywołują tsunami. Wyróżnia się:

 Erupcje centralne: magma wydobywa się punktowo przez krater. Np. Sycylia wulkan Etna
 Erupcje linijne: magma wypływa na pow. ziemi przez podłużne szczeliny w skorupie ziemskiej.
Np. Islandia. Kiedyś w Afryce w wyniku erupcji linijnych powstały pokrywy lawowe/trapy.

W zależności od składu chemicznego lawy erupcja może mieć charakter:

 Gwałtowny/eksplozywny: biorą w nich udział lawy kwaśne, zawierające znaczną ilość

krzemionki, przez co są lepkie i gęste. Zdarza się, że zastygają one już w górnej części komina,
tamując tym samym jego ujście. Prowadzi to do wzrostu ciśnienia, a następnie eksplozji.
Podczas takich erupcji bardzo często rozerwana zostaje górna część stożka. Tworzy się
wówczas koliste zagłębienie – kaldera. Może ono powstać także na skutek zapadnięcia się
stropu komory magmowej.
 Spokojny/Efuzywny: biorą w nich udział lawy zasadowe, ubogie w krzemionkę, a bogate w
oliwin i skaleniowce. Dlatego wykazują małą lepkość i mogą się rozlewać na dużych
przestrzeniach.

Typy wulkanów
1. Szczelinowe: magma wypływa na powierzchnię szczelinami, rzadka i zasadowa magma
powoli rozlewa się na dużych powierzchniach, tworząc pokrywy bazaltowe
2. Stożkowe:
- efuzywne/tarczowe: występują w strefach ryftowych np. Hekla, gdzie rzadka, zasadowa
magma z płaszcza ziemi wypływa na jej powierzchnię, tworząc niskie stożki wulkaniczne o
płasko nachylonych zboczach.
- eksplozywne/stożkowe: ze stygnącej magmy wydostają się gazy, które doprowadzają do
gwałtownych erupcji. Na powierzchnię ziemi wydostają się głównie popioły, bomby
wulkaniczne i gazy. Występują w strefach subdukcji lub strefach tworzenia się geosynklinu,
gdzie magma pochodząca ze stopionej skorupy w postaci ognisk wulkanicznych unosi się pod
powierzchnię ziemi. Kwaśna, gęsta magma zatyka komin wulkaniczny, powodując gwałtowne
wtórne erupcje. Wskutek wielokrotnych eksplozji gazowych może dojść do poszerzenia
krateru i powstania kaldery (kotła). Taka kotlina może również powstać w miejscu dawnego
wulkanu po zapadnięciu się skał nad wypróżnioną komorą magmową.
 - stratowulkany/wulkany mieszane: gwałtowne erupcje przeplatane są spokojnymi wylewami
magmy, co powoduje, że stożek wulkaniczny składa się z ułożonych na przemian materiałów
piroklastycznych (popiołów i pyłów wulkanicznych) oraz warstw zastygłej lawy.

Typy wulkanów ze względu na:

1. Przebieg erupcji i rodzaj materiałów:
 Eksplozywne: wyrzucają one gwałtownie podczas erupcji materiał piroklastyczny. Ich
stożki wulkaniczne mają zwykle niewielkie rozmiary. Występują w strefach subdukcji,
gdzie magma pochodząca ze stopionej skorupy gromadzi się pod pow. ziemi w
postaci ognisk wulkanicznych. Np. wulkan Aquan.
 Efuzywne: podczas erupcji wydobywa się tylko lawa. W wypadku płynnej,
rozlewającej się szybko lawy zasadowej powstają wulkany tarczowe o łagodnych
stokach. Np. wulkan Mauna Loa. Natomiast z law kwaśnych, zastygających w pobliżu
krateru, tworzą się kopuły lawowe o stromych stokach. Np. wulkan Merapi.
 Stratowulkany/wulkany mieszane: gwałtowne erupcje przeplatane są spokojnymi
wylewami magmy. Dlatego ich stożki wulkaniczne na przemian warstw pyłów i
popiołów wulkanicznych oraz lawy. Np. Wezuwiusz, Etna
2. Aktywność:
 Czynne: zalicza się do nich wulkany wybuchające obecnie lub te, które wybuchały za
ludzkiej pamięci.
 Drzemiące: w kronikach i zapiskach historycznych odnotowano ich erupcje, ale od
pewnego czasu są w stanie uśpienia. Po okresie długotrwałego uśpienia wulkany
drzemiące mogą gwałtownie wybuchać.
 Wygasłe: to wulkany, które nie były aktywne w czasach historycznych.
3. Kształt: linearne/szczelinowe, tarczowe, stożkowe

Budowa wulkanu:

1. Ognisko magmowe: zbiornik magmy będący źródłem materiału erupcji wulkanicznej, który
znajduje się w skorupie ziemskiej lub płaszczu Ziemi i jest połączony z powierzchnią ziemi
kanałem.
2. Komin wulkaniczny: kanał, którym produkty erupcji z ogniska magmowego są dostarczane na
powierzchnię ziemi.
3. Krater: lejkowate zagłębienie na końcu komina, stanowiące ujście gazów, lawy i materiału
piroklastycznego na powierzchnię.
4. Stożek wulkaniczny: wzniesienia utworzone przez wydobywającą się z krateru lawę i
substancje towarzyszące.
5. Stożek pasożytniczy: mały stożek wulkaniczny powstały na stokach głównego stożka.

Produkty erupcji wulkanicznej, czyli materiały wydobywające się z komina wulkanu oprócz lawy:

 Gazy – głównie para wodna, tlenek węgla IV, tlenek węgla, siarkowodór, metan. Wywiewy
gazów określa się mianem ekshalacji wulkanicznych. W zależności od ich temp. wyróżnia się:
- fumarole: o temp. 200oC-800oC
- solfatary: 100-200oC
- mofety: poniżej 100oC
 Materiał piroklastyczny, czyli m.in.:
 - bomby wulkaniczne: bryły lawy o wydłużonym kształcie powstałe wskutek jej zastygnięcia w
powietrzu, których objętość może przekraczać nawet 1m3
- lapille: okruchy skalne o wielkości dochodzącej do ok. 6 cm, powstałe z rozdrobnionej lawy
lub rozkruszonych skał wulkanicznych.
- popiół wulkaniczny/piaski i pyły wulkaniczne: bardzo drobne okruchy skalne o średnicy do
2mm, powstałe z krzepnącej w powietrzu lawy lub z pokruszonych i rozdrobnionych skał
stożka bądź komina wulkanicznego. Popioły osadzone na lądzie tworzą skały zwane tufem
wulkanicznym.
- pumeks: fragmenty gorącej lawy bogatej w gazy, które wydobywają się z niej w trakcie
stygnięcia w powietrzu. Wskutek tego opadłe fragmenty zakrzepłej lawy wypełnione są
drobnymi pęcherzykami.

Rozmieszczenie wulkanów: Wykazuje ścisły związek z granicami płyt litosfery. Ponadto tworzą się nad
tzw. plamami gorąca. Największe skupisko wulkanów występuje wokół wybrzeży Oceanu
Spokojnego, tworząc Ognisty Pierścień Pacyfiku.

Intruzja – wdarcie się magmy między skały w skorupie ziemskiej, bez wydostawania się na zewnątrz

Trzęsienia ziemi, ruchy epejrogeniczne oraz

izostatyczne

Trzęsienie ziemi – to drgania skorupy ziemskiej, których przyczyną jest gwałtowne rozładowanie
naprężeń powstałych wskutek ruchu płyt litosfery (nagłe przemieszczanie się magmy lub mas
sklanych). Względny ruch tych płyt odbywa się z niewielką prędkością. Jednak nie zachodzi on bez
przeszkód. Płyty zakleszczają się i zatrzymują, co powoduje powstawanie w skałach naprężeń
kumulujących energię. Po pewnym czasie staje się on tak ogromna, że pokonuje siły tarcia. Przejawia
się to przesunięciem mas skalnych powodującym powstawanie drgań, które rozchodzą się w postaci
fal sejsmicznych. Wyróżnia się trzy główne rodzaje tych fal. Fale podłużne i poprzeczne powstają w
miejscu uwolnienia się energii w głąb Ziemi. Gdy dotrą do jej powierzchni, wzbudzają fale
powierzchniowe. Miejsce uwolnienia naprężeń i emisji fal sejsmicznych nazywane jest ogniskiem
trzęsienia ziemi lub hipocentrum. Punkt na powierzchni Ziemi, do którego fale sejsmiczne docierają
najwcześniej i w którym wstrząsy są najsilniejsze, to epicentrum (ośrodek trzęsienia ziemi). W miarę
oddalania się od epicetrum siła wstrząsów maleje. Ocenia się ją na podstawie:

- skali Mercallego – to skala zamknięta, dwunastostopniowa, opierająca się na charakterystyce

zniszczeń wywołanych wstrząsami.

- skali Richtera – skala otwarta, w której wielkość trzęsienia ziemi określa się na podstawie amplitudy
drgań wstrząsów sejsmicznych. Jest to skala logarmityczna, w której każdy kolejny stopień oznacza
dziesięciokrotny wzrost energii trzęsienia. W praktyce nie notuje się wstrząsów o sile większej niż
9,5stopnia.

Fale sejsmiczne rejestruje się za pomocą sejsmografów. Uzyskany dzięki nim zapis drgań –
sejsmogram – pozwala określić czas, miejsce oraz siłę trzęsienia ziemi.

Rodzaje trzęsień ziemi ze względu na:

1. Genezę:
  Tektoniczne: powstają w wyniku ruch płyt litosfery. Są to najczęstsze i najsilniejsze trzęsienia.
 Wulkaniczne: są efektem gwałtownego rozprężania się gazów powstających ze stygnącej
magmy i wydostających się na powierzchnię.
 Zapadowe: powstają w efekcie zapadania się stropów jaskiń na obszarach krasowych lub
chodników w kopalniach, na obszarach eksploatowanych górniczo.
2. Głębokość występowania hipocentrum:
 Płytkie: ognisko trzęsienia znajduje się na głębokości do 70 km po pow. ziemi. Wszystkie
trzęsienia płytkie występują wzdłuż sieci ryftowych.
 Średnie: ognisko występuje od 70km do 350km.
 Głębokie: ognisko występuje od 350km do 700 km

Średnie i Głębokie: zachodzą wzdłuż krawędzi Pacyfiku i linii rowów oceanicznych.

Rozmieszczenie trzęsień ziemi jest nierównomierne. W zależności od częstotliwości i siły wstrząsów

wyróżnia się obszary:

- sejsmiczne: wstrząsy są częste i silne

- pensejsmiczne: wstrząsy pojawiają się bardzo rzadko i są słabe

- asejsmiczne: trzęsienia w ogóle nie występują

Zjawiska wyprzedzające: zjawiska poprzedzające trzęsienia ziemi to: deformacje powierzchni ziemi,
zmiany poziomu wody w jeziorach i studniach i ropy naftowej w szybach, wydobywanie się z litosfery
promieniotwórczego gazu – radonu, niepokojące zachowanie zwierząt.

Ruchy epejrogeniczne

Ruchy epejrogeniczne/lądotwórcze: to powolne, długotrwałe pionowe ruchy skorupy ziemskiej,

obejmujące duże powierzchnie i niewywołujące na ogół większych deformacji warstw skalnych.
Przyczyny tych ruchów wiążą się z: przemieszczaniem się magmy w podłożu litosfery; naprężeniami
związanymi ze ściskaniem płyt w strefach ich kolizji; przemianami materii na granicy litosfery i
astenosfery. Powodują wyginanie kontynentów, wypiętrzanie się na ich peryferiach i wklęśnięcia w
środku. Do ruchów epejrogenicznych należą:

 Ruchy obniżające/talasogeniczne: fragmenty skorupy ziemskiej objęte tymi ruchami

zanurzają się w plastycznym podłożu. Wskutek tego może nastąpić regresja morza, czyli
zalanie lądu przez morze.
 Ruchy wznoszące: prowadzą do podniesienia mniejszych lub większych fragmentów płyt
litosfery. Wówczas znajdujące się poniżej powierzchni morza obszary lądowe wynurzają się.
Następuje regresja morza, czyli wycofanie się morza z lądu.

W historii Ziemi wielkie transgresje i regresje morza zachodziły wielokrotnie. Spowodowane one były
także zmianami objętości wody w oceanie światowym. Tak było na przykład w ostatniej epoce
lodowej, gdy olbrzymie masy wód oceanicznych zostały uwięzione w pokrywach lodowych, które
potem topniały. Obecnie ruchy obniżające można obserwować na wybrzeżu holenderskim oraz w
Polsce, w okolicach Zatoki Gdańskiej. Natomiast ruchy wznoszące występują np. we Włoszech, w
pobliżu Zatoki Neapolitańskiej oraz w pobliżu Mombasy na kenijskim wybrzeżu Oceanu Indyjskiego.
Istnienie tych ruchów rejestrują tylko bardzo dokładne pomiary geodezyjne.
 Ruchy izostatyczne

Ruchy izostatyczne: w odróżnieniu od ruchów epejrogenicznych, które całkowicie są zależne od

procesów endogenicznych, ruchy izostatyczne warunkowane są również procesami egzogenicznymi
(zewnętrznymi). To powolne pionowe ruchy litosfery będące skutkiem poruszania się płyt litosfery po
plastycznej astenosferze dążącej do osiągnięcia równowagi grawitacyjnej. Wywołane są zmianą
nacisku z zewnątrz, np. w wyniku wypiętrzania gór (im wyżej wystają, tym głębiej są zanurzone),
erozji, tworzenia się lub topnienia pokryw lodowych.

Płyty litosfery mogą być czasowo obciążone lub odciążone. Powoduje to, że pogrążają się w
astenosferze albo z niej wynurzają, a bezwzględna wysokość lądów bądź ich fragmentów maleje lub
rośnie. Masę obciążającą może stanowić np. lądolód lub warstwa skał osadowych o znacznej
miąższości, powstała w procesie sedymentacji. Nieustanne gromadzenie się lodu lub osadów
prowadzi do wzrostu ciężaru płyty, a w konsekwencji – do powolnego zanurzania jej w astenosferze.
Natomiast zanik lądolodu i erozja skał powodują stopniowe wynurzenie się płyty. Ruch ten utrzymuje
się bardzo długo po ustąpieniu czynnika, który go wywołał. Np. podnoszenie Półwyspu
Skandynawskiego i Zatoki Botnickiej trwa po dzień dzisiejszy, chociaż lądolód ustąpił z tego obszaru
ponad 10 tyś. lat temu. Szczególny przypadek zaburzenia równowagi izostatycznej stanowi
Antarktyda. Masy lądolodu o grubości ok. 4 km przykrywające ten kontynent doprowadziły do ugięcia
się skorupy ziemskiej 300m. Świadczy o tym głębokość występowania szelfów kontynentalnych. W
normalnych warunkach sięgają one do 200m p.p.m., a w otoczeniu Antarktydy występują na
głębokości 500m.

Inną przyczyną ruchów izostatycznych mogą być zmiany klimatyczne. Np. zmiany, które zaszły w
plejstocenie, doprowadziły do niemal całkowitego zaniku prehistorycznego jeziora Bonneville, które
miało dawniej powierzchnię ok. 50 tyś. km2. Konsekwencją tych zmian było nierównomierne
podniesienie obszaru na wysokość ponad 60 m oraz deformacja dawnych linii brzegowych.
Pozostałością jeziora Bonneville jest dzisiejsze Wielkie Jezioro Słone.

Wielkie formy ukształtowania lądów i dna oceanicznego

Powierzchnia, kształt oraz rozmieszczenie lądów na Ziemi ulegają nieustannym zmianom
powiązanym także ze zmianami poziomu wód wszechoceanu.

Ukształtowanie poziome
Obszary wodne stanowią 71% pow. Ziemi a lądy 29%. Obszary lądowe pod względem pod względem
fizycznogeograficznym oraz kulturowym podzielono na siedem kontynentów, które charakteryzują
się występowaniem w podłożu silnie rozbudowanej warstwy granitowej, nazywanej cokołem
kontynentalnym. Największym zwartym blokiem lądowym na świecie jest Euroazja. W jej obrębie
wyróżniono dwa kontynenty – Azję oraz Europę. Natomiast obszar wszechoceanu podzielono na
cztery oceany. Niektórzy naukowcy wydzielają jeszcze piąty ocean – Ocean Południowy.
Ukształtowanie pionowe
W budowie kontynentów oraz dna oceanicznego wyróżniono tzw. wielkie formy. Są to obszary o
znacznych obszarach, specyficznej budowie wewnętrznej i zewnętrznej oraz występujące na
odpowiedniej wysokości lub głębokości.

Wielkie formy dna oceanicznego:

1. Szelfy: to przybrzeżne, najpłytsze strefy dna oceanicznego sięgające przeciętnie do głębokości

200m. Są częścią bloku kontynentalnego, liczącą od kilkudziesięciu metrów do kilkuset km.
Tam, gdzie góry schodzą do morza (Np. Andy, Kordyliery) szerokość szelfów jest niewielka,
natomiast na zatopionych nizinach bywa bardzo duża. Na przykład całe Morze Północne jest
obszarem szelfowym. Formy te zajmują 7,8% pow. oceanów.
2. Stoki kontynentalne: to najbardziej strome fragmenty dna oceanicznego położone między
izobatami 200 a 3000 m p.p.m. Zajmują 18,1% pow. dna oceanów i łączą szelfy z rozległymi
dnami basenów oceanicznych. Na skutek dużego nachylenia stoków kontynentalnych na ich
powierzchni często tworzą się podmorskie osuwiska, które powodują powstawanie prądów
zawiesinowych. Prądy zawiesinowe niosą osady dostarczane przez rzeki z lądu w kierunku
basenów oceanicznych. W wyniku ich działalności na stokach kontynentalnych powstają
niekiedy głębokie kaniony podmorskie. Podobne formy, stanowiące zatopione doliny rzeczne,
występują w obrębie szelfów.
3. Baseny oceaniczne: zajmują aż 73,1% dna oceanicznego i znajdują się na głębokości 3000-
6000m p.p.m. W ich obrębie leżą rozległe równiny abisalne oraz ciągnące się na długości
tysięcy km grzbiety śródoceaniczne. Niekiedy na dnie oceanicznym występują pojedyncze
podmorskie wzniesienia zwane gujotami. Są to góry pochodzenia wulkanicznego
wyróżniające się ściętą, płaską powierzchnią szczytową, na której znajdują się pozostałości po
rafach koralowych.
4. Rowy oceaniczne: stanowią najmniejszy fragment dna oceanicznego 1%. Powstają w
miejscach, gdzie jedna płyta litosfery podsuwa się pod drugą. Są to wysłużone zagłębienia,
których szerokość wynosi zazwyczaj kilkadziesiąt kilometrów, a z głębokości przekracza
niekiedy 10 000m. Za najgłębszy rów oceaniczny uznaje się Rów Mariański.

Wielkie formy ukształtowanie lądów

Kontynenty zostały ukształtowane w wyniku działania sił wewnętrznych i zewnętrznych. Pierwsze

powodują wyniesienie form na ladach, natomiast drugie nieustannie dążą do ich zrównania. W
obrębie nizin mogą występować depresje – fragmenty terenu położone p.p.m., oraz kryptodepresje –
dna jezior śródlądowych leżące p.p.m. Ze względu na zróżnicowanie pionowe wśród wielkich form
ukształtowania powierzchni lądów wyróżniono:

1. Niziny: zajmują 30% pow. lądów. Sięgają one wysokości 200-300m n.p.m. Biorąc pod uwagę
zróżnicowanie rzeźby, dzieli się je na:
- płaskie: mało urozmaicona rzeźba terenu
- faliste: występują wzniesienia nie wyższe niż 30m
- pagórkowate: na ich obszarach przeważa rzeźba erozyjna, a wysokości względne dochodzą
do 60m.
2. Wyżyny: obszary o wysokościach powyżej 300m n.p.m. Są formami pośrednimi między
nizinami a górami. Niektóre obszary wyżynne mogą być położone nawet na wysokości kilku
tysięcy metrów nad poziomem morza, jednak nie zalicza się ich do gór ze względu na zbyt
małe deniwelacje. Wyżyny są najczęściej rezultatem pionowych ruchów skorupy ziemskiej.
 3. Góry: charakteryzują się dużym zróżnicowaniem rzeźby, stromymi stokami i wysokościami
względnymi przekraczającymi 100m. Na niektórych terenach, np. w Polsce górami nazywa się
obszary położone powyżej 500 m.n.p.m.

Krzywa hipsograficzna: wykres obrazujący proporcje rozmieszczenia wzniesień terenu i głębin

morskich określonej części lub całości powierzchni Ziemi