Mga Kabanata sa Noli Me tangere

1: Isang Pagtitipon[2]
Isang marangyang salusalo ang ipinag-anyaya ni Don Santiago de los Santos na higit na populár sa
taguring Kapitan Tiago. Ang handaan ay gagawin sa kaniyang bahay na nasa Kalye Anloague (na
ngayo'y Kalye Juan Luna) na karatig ng Ilog Binundok.
Ang paayaya ay madalíng kumalat sa lahat ng sulok ng Maynila. Bawat isa ay gustong dumalo
sapagkat ang mayamang Kapitán ay kilalá bílang isang mabuting tao, mapagbigay at laging bukás
ang palad sa mga nangangailangan. Dahil dito, ang iba ay nababalino kung ano ang isusuot at
sasabihin sa mismong araw ng handaan.
Nang gabíng iyon dagsa ang mga panauhin na gaya ng dapat asahan. Punô ang bulwagan. Ang
nag-iistima sa mga bisita ay si Tiya Isabel, isang matandang babae na pinsan ng maybahay.
Kabílang sa mga bisita sina tenyente ng guardia civil, Padre Sibyla, ang kura paroko ng Binundok, si
Padre Damaso na madaldal at mahahayap ang mga salita at dalawang paisano. Ang isa ay
kararating lámang sa Pilipinas.
Ang kararating na dayuhan ay nagtatanong tungkol sa mga asal ng mga katutubong Pilipino.
Ipinaliwanag niya na ang pagpunta niya sa bansa ay sarili niyang gastos. Ang pakay ng kaniyang
paglalakbay ay upang magkaroon ng kabatiran tungkol sa lupain ng mga Indiyo.
Nagkaroon ng mainitang balitaktakan ng mabanggit ng dayuhan ang tungkol sa monopolyo ng
tabako. Nailabas ni Padre Damaso ang kaniyang mapanlait na ugali. Nilibak niya ang mga Indiyo.
Ang tingin niya sa mga ito ay hamak at mababà. Lumitaw rin sa usapan ang panlalait ng mga
Espanyol tungkol sa mga Pilipino noong mga nakalipas na araw. Mapanlibak si Padre Damaso.
Kung kaya’t iniba ni Padre Sibyla ang usapan.
Napadako ang usapan tungkol sa pagkakalipat sa ibang bayan ni Padre Damaso pagkatapos ng
makapagsilbi sa loob ng dalawampung taon bílang kura paroko ng San Diego. Sinabi niya kahit na
ang hari ay hindi dapat manghimasok sa pagpaparusa ng simbahan sa mga erehe.
Pero, ito ay tinutulan ng tenyente ng Guardia Civil sa pagsasabing may karapatan ang Kapitan
Heneral sapagkat ito ang kinatawan ng hari ng bansa.
Ipinaliwanag pa ng tenyente ang dahilan ng pagkakalipat ni Padre Damaso. Ito umano ang nag-utos
na hukayin at ilipat ang bangkay ng isang marangal na laláki na napagbintangang isang erehe ng
pari dahil lámang sa hindi pangungumpisal.
Ang ginawa ay itinuturing sa isang kabuktutan ng Kapitan Heneral. Kung kayâ inutos nito ang
paglilipat sa ibang parokya ang paring Pransiskano bílang parusa. Nagpupuyos sa gálit ang pari
kapag naaalala niya ang mga kasulatang nawaglit.
Iniwanan na ni tenyente ang umpukan, pagkatapos nitong makapagpaliwanag. Sinikap ni Padre
Sibyla na pakalmahin ang loob ni Padre Damaso. Lumawig muli ang talayan. Dumating ang ilan
pang mga bagong panauhin. Ilan sa mga ito ay ang mag-asawang sina Dr. de Espadaña at Donya
Victorina.

2: Si Crisostomo Ibarra
Dumating si Kapitan Tiyago at si Ibarra na luksang-luksa ang kasuotan (nakasuot ng itim). Binating
lahat ni kapitán ang mga panauhin at humalik sa kamay ng mga pari na nakalimot na siya ay
bendisyunan dahil sa pagkabigla. Si Padre Damaso ay namutla nang makilala si Ibarra.
Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa pagsasabing ito ay anak ng kaniyang kaibigang namatay at
kararating lámang niya buhat sa pitong taong pag-aaral sa Europa. Malusog ang pangangatawan ni
Ibarra, sa kaniyang masayang mukha mababakas ang kagandahan ng ugali. Bagama't siya ay
kayumanggi, mahahalata rin sa pisikal na kaanyuan nito ang pagiging dugong Espanyol.
Tinangkang kamayan ni Ibarra si Padre Damaso sapagkat alam niyang ito ay kaibigang matalik ng
kaniyang yumaong ama. Ngunit, ito ay hindi inamin ng pari. Totoo, siya ang kura sa bayan. Pero,
ikinaila niyang kaibigan niya ang ama ni Ibarra.
Napahiya si Ibarra at iniatras ang kamay. Dagling tinalikuran niya ang pari at napaharap sa
tenyenteng kanina pa namamasid sa kanila. Masayang nag-usap sina tenyente at Ibarra.
Nagpapasalamat ang tenyente sapagkat dumating ang binata nang walang anumang masamáng
nangyari. Basag ang tinig ng tenyente ng sabihin niya sa binata na nasa ito ay higit na maging
mapalad sa kaniyang ama. Ayon sa tenyente ang ama ni Ibarra ay isang táong mabait. Ang
ganitong papuri ay pumawi sa masamáng hinala ni Ibarra tungkol sa kahabag-habag na sinapit ng
kaniyang ama.
Ang pasulyap ni Padre Damaso sa tenyente ay sapat na upang layuan niya ang binata. Naiwang
mag-isa si Ibarra sa bulwagan nang walang kakilala.
Tulad ng kaugaliang Alemán na natutuhan ni Ibarra buhat sa kaniyang pag-aaral sa Europa,
ipinakilala niya ang kaniyang sarili sa mga nanduruong kamukha niyang panauhin. Ang mga babae
ay hindi umimik sa kaniya. Ang mga lalaki lámang ang nagpapakilala rin sa kaniya. Nakilala niya ang
isang binata rin na tumigil sa pagsusulat.
Malápit nang tawagin ang mga panauhin para maghapunan, nang lumapit si Kapitan Tinong kay
Ibarra para kumbidahin sa isang pananghalian kinabukasan. Tumanggi sa anyaya ang binata
sapagkat nakatakda siyang magtungo sa San Diego sa araw na naturan.

3: Ang Hapunan
Isa-isang nagtungo ang mga panauhin sa harap ng hapagkainan. Sa anyo ng kanilang mga mukha,
mahahalata ang kanilang pakiramdam. Siyang-siya si Padre Sibyla samantalang banas na banas
naman si Padre Damaso. Sinisikaran niya ang lahat ng madaanan hanggang sa masiko niya ang
isang kadete. Hindi naman umiimik ang tenyente. Ang ibang bisita naman ay magiliw na nag-uusap
at pinupuri ang masarap na handa ni Kapitan Tiyago. Nainis naman si Donya Victorina sa tenyente
sapagkat natapakan ang kola ng kaniyang sáya habang tinitignan nito ang pagkakulot ng kaniyang
buhok.
Sa may kabisera umupo si Ibarra. Ang magkabilang dulo naman ay pinagtatalunan ng dalawang pari
kung sino sa kanila ang dapat na lumikmo roon.
Sa tingin ni Padre Sibyla, si Padre Damaso ang dapat umupo roon dahil siya ang padre kumpesor
ng pamilya ni Kapitan Tiyago. Pero, si Padre Sibyla naman ang iginigiit ng Paring Pransiskano. Si
Sibyla ang kura sa lugar na iyon, kung kaya’t siya ang karapat-dapat na umupo.
Anyong uupo na si Sibyla, napansin niya ang tenyente at nagkunwarinng iaalok ang upuan. Pero,
tumanggi ang tenyente sapagkat umiiwas siyang mapagitnaan ng dalawang pari.
Sa mga panauhin, tanging si Ibarra lámang ang nakaisip na anyayahan si Kapitan Tiyago. Pero,
kagaya ng may karaniwang may pahanda, magalang na tumaggi ang kapitan sabay sabing “Huwag
mo akóng alalahanin.”
Sinimulan ng idulot ang pagkain. Naragdagan ang pagpupuyos ng damdamin ni Padre Damaso, ang
ihain ang tinola. Paano puro úpo, leeg at pakpak ng manok ang napunta sa kaniya. Ang kay Ibarra
ay puro masasarap na bahagi ng tinola. Hindi alam ng pari, sadyang ipinaluto ng kapitán ang manok
para kay Ibarra.
Habang kumakain, nakipag-usap si Ibarra sa mga ibang panauhin na malápit sa kinaroroonan niya.
Batay sa sagot ng binata sa tanong ni Laruja, siya ay mayroon ding pitóng taóng nawala sa
Pilipinas. Bagama't, wala siya sa bansa, hindi niya nakakalimutan ang kaniyang bayan. At sa halip,
siya ang nakakalimutan ng bayan sapagkat ni wala man lang isang táong nakapagbalita tungkol sa
masaklap na sinapit ng kaniyang ama. Dahil sa pahayag na ito ni Ibarra, nagtumibay ang paniniwala
ng tenyente na talagang walang alam ang binata sa tunay na dahilan ng pagkamatay ng kaniyang
amang si Don Rafael.
Tinanong ni Donya Victorina si Ibarra na bakit hindi man lang ito nagpadala ng hatid-kawad, na
kagaya ng ginawa ni Don Tiburcio nang sila ay magtaling-puso.
"Nasa ibang bayan ako nitong mga huling dalawang taon," tugon naman ni Ibarra.
Nalaman ng mga kausap ni Ibarra na marami ng bansa ang napuntahan nito at marami ng wika ang
kaniyang alam. Ang katutubong wikang natutuhan niya sa mga bansang pinupunntahan niya ang
ginagamit niya sa pakikipagtalastasan. Bukod sa wika, pinag-aaralan din niya ang kasaysayan ng
bansang kaniyang pinupuntahan partikular na ang tungkol sa Exodo o hinay-hinay na pagbabago sa
kaunlaran.
Ipinaliwanag ni Ibarra na halos magkakatulad ang mga bansang napuntahan niya sa tema ng
kabuhayan, politika at relihiyon. Pero, nangingibabaw ang katotohanang nababatay sa kalayaan at
kagipitan ng bayan. Gayundin ang tungkol sa ikaaalwan at ikapaghihirap nito.
Naudlot ang pagpapaliwanag ni Ibarra sapagkat biglang sumabad si Padre Damaso. Walang
pakundangan ininsulto niya ang binata. Sinabi niyang kung iyon lámang ang nakita o natutuhan ni
Ibarra, siya ay nag-aksaya lámang ng pera sapagkat kahit na bata ay alam ang mga sinabi nito.
Nabigla ang lahat sa diretsang pagsasalita ng pari.
Kalmado lámang si Ibarra, ipinaliwanag niyang sinasariwa lámang niya ang mga sandaling madalas
na pumunta sa kanila si Padre Damaso noong maliit pa siya upang makisalo sa kanilang hapag-
kainan. Ni gaputok ay hindi nakaimik ang nangangatal na si Damaso.
Nagpaalam na si Ibarra. Pinigil siya ni Kapitan Tiago sapagkat darating si Maria Clara at ang bagong
kura paroko ng San Diego. Hindi rin napigil sa pag-alis si Ibarra. Pero, nangako siyang babalik
kinabukasan din.
Ngumakngak naman si Padre Damaso, nang umalis si Ibarra. Binigyang-diin niya na ang gayong
pagkilos ng binata ay tanda ng kaniyang pagiging mapagmataas. Dahil dito, aniya, dapat na
ipagbawal ng pamahalaang kastila ang pagkakaloob ng pahintulot sa sinumang Indio na makapag-
aral sa Espanya.
Nang gabíng iyon, sinulat ng binata sa kolum ng Estudios Coloniales ang tungkol sa isang pakpak at
leeg ng manok na naging sanhi ng alitan sa salusalo; ang may handa ay walang silbi sa isang piging
at ang hindi dapat pagpapaaral ng isang Indio sa ibang lupain.

4: Erehe at Filibustero[3]
Naglakad na si Ibarra na hindi batid ang destinasyon. Nakarating siya hanggang sa may Liwasan ng
Binundok . Sa maraming táong pagkakawala niya sa bayan,wala pa ring pagbabago sa kaniyang
dinatnan.
Sa paggala-gala ng kaniyang paningin, naramdaman niyang may dumantay na kamay sa kaniyang
balikat. Si tenyente Guevarra, na sumunod sa kaniya upang paalalahanan na mag-ingat din
sapagkat nangangamba siyang bakâ matulad siya (si Ibarra) sa sinapit ng kaniyang ama. Nakiusap
si Ibarra na isalaysay ng tenyente ang tungkol sa búhay ng kaniyang ama sapagkat tunay na wala
siyang nalalaman dito.
Sinabi ni Ibarra na sumulat and kaniyang ama sa kaniya may isang taon na ang nakakalipas.
Nagbilin si Don Rafael (ama ni Ibarra) na huwag nitong ikagugulat kung sakali mang hindi siya
makasulat sapagkat lubha siyang abala sa kaniyang mga gawain.
Ganito ang salaysay ng tenyente: Si Don Rafael ay siyang pinakamayaman sa buong lalawigan.
Bagama't siya ay iginagalang, may ilan din namang naiinggit. Ang mga nuno nila ay mga kastila.
Ang mga kastila dahil sa kasawian ay hindi gumagawa ng mga nararapat. Ang masasamâ sa
Espanya ay nakakarating sa Pilipinas. Si Don Rafael ay maraming mga kagalit na mga kastila at
pari. Ilang buwan pa lámang nakakaalis sa Pilpinas si Ibarra, si Don Rafael at Padre Damaso ay
nagkasira. Di-umano, d'i nangungumpisal si Don Rafael.
Nabilanggo si Don Rafael dahil sa pagkakaroon ng mga lihim na kaaway. Pinagbintangan pa siya
ang pumatay sa isang mangmang at malupit na artilyerong naniningil ng buwis ng mga sasakyan.
Pero hindi naman totoo.
Isang araw may isang grupo ng mga bata na sinigawan ang artilyero ng "ba, be, bi, bo, bu" na labis
na ikinagalit nito. Pinukol ng kaniyang tungkod ng artilyero ang mga bata. Isa ang sinampal na
tinamaan at nabuwal. Pinagsisipa niya ito. Napatyempo namang nagdaraan si Don Rafael.
Kinagalitan niya ang artilyero. Pero, ito ay lalong nagpuyos sa gálit at si Don Rafael ang kaniyang
hinarap. Walang nagawa si Don Rafael kung hindi ipagtanggol ang sarili.
Sa hindi malamang dahilan, bigla na lámang sumuray-suray ang artilyero at dahan-dahang nabuwal.
Malala ang kaniyang pagkakabuwal sapagkat ang kaniyang ulo ay tumama sa isang tipak na bato.
Nagduduwal ito at hindi nagkamalay hanggang sa tuluyang mapugto ang hininga.
Dahil dito, nabilanggo si Don Rafael. Pinagbintangan siyang erehe at pilibustero. Masakit sa kaniya
ang ganito sapagkat iyon ang itinuturing na pinakamabigatna parusa.
Pero, lalong nadagdagan ang dagan sa kaniyang dibdib. Pinaratangan din siyang nagbabasá ng
mga ipinagbabawal na aklat (El Correo de Ultramar) at diyaryo, nagtatago ng larawan ng paring
binitay, isinakdal sa salang pangangamkam ng lupain at nagbibigay ng tulong sa mga tulisan.
Gumawa siya (tenyente) ng paraan para tulungan si Don Rafael at sumumpang ito ay marangal na
tao. Katunayan, siya ay kumuha ng isang abogadong Pilipino na si G.A at G.M. Ito ay pagkaraang
lumitaw sa pagsusuri na ang ikinamatay ng artilyero ay nag pamumuo ng dugo sa ulo nito.
Nang lumaon, ang katwiran ay nagtagumpay din. Nang si Don Rafael ay malápit nang lumaya dahil
sa tapos nang lahat ang mga kasong ibinintang sa kaniya. Ang sapin-saping kahirapan ng kalooban
na kaniyang dinanas ay hindi nakayanan ng kaniyang pisikal na katawan.
Hindi na niya natamasa ang malayang búhay. Sa mismong loob ng bilangguan, nalagutan ng
hininga si Don Rafael.
Huminto sa pagsasalaysay ang tenyente. Inabot nito ang kaniyang kamay kay Ibarra at sinabing si
Kapitan Tiyago na lámang ang bahalang magsalaysay ng iba pang pangyayari. Nasa tapat sila ng
kuwartel nang maghiwalay. Sumakay sa kalesa si Ibarra.

5: Isang Bituin sa Gabíng Madilim[4]

Sakay ng kalesa, dumating si Ibarra sa Fonda de Lala. (Ito ay isang uri ng panuluyan, na tinutuluyan
niya kapag siya ay nasa Maynila). Kaagad na nagtuloy si Ibarra sa kaniyang silid at naupo sa isang
silyon. Sa sinapit ng ama, gulong-gulo ang isip nito. Mayá-mayá ginala ang paningin sa kalawakan
ng himpapawid.
Mula sa bintana, natanaw niya ang isang maliwanag na bahay sa kabila ng ilog. Naririnig niya ang
kalansing ng mga kubyertos at pinggan. Dinig din niya ang tugtugin ng orkestra.
Kung nagmasid lámang nang husto sa bahay na iyon si Ibarra, makikita niya kung sino-sino ang
naroroon. May isang magandang binibini na nababalot ng manipis na habi, may suot na diyamante
at ginto. Sa likuran naman may mga anghel, pastol at dalagang nag-aalay ng bulaklak. Ang mga
umpukan naman ng mga Kastila, Pilipino, pari, intsik, militar ay nakatuon lahat sa kagandahan ni
Maria Clara. Giliw na giliw siláng nakatingin sa dalaga, maliban sa isang batang Pransiskano na
payat at putlain. Iba ang kaniyang nadarama. Si Padre Sibyla ay siyang-siya sa pakikipag-usap sa
mga dilag samantalang si Donya Victoria ay matiyagang inaayos ang buhok ng dalagang
hinahangaan ng lahat.
Dahil sa pagal ang isip at katawan ni Ibarra sa paglalim ng gabí, madali siyang nakatulog at nagising
kinabukasan na. Ang tanging hindi inabot ng antok ay ang batang Pransiskano.
6: Si Kapitan Tiago
Ang katangian ni Kapitan Tiago ay itinuturing hulog ng langit. Siya ay pandak, di-kaputian at may
bilugang mukha. Siya ay tinatayang nasa pagitan ng 35 taóng gulang. Maitim ang buhok, at kung
hinde lámang nanabako at ngumanganga, maituturing na sya ay magandang laláki.
Siya ang pinakamayaman sa Binundok dahil sa marami siyang negosyo at iba pang klase ng ari-
arian. Tanyag din sya sa Pampanga at Laguna bílang asendero, hindi kataka-taka na parang lubong
hinihipan sa pagpintog ng kaniyang yaman.
Dahil sa sya ay mayaman, siya ay isang impluwensiyadong tao. Siya ay malakas sa mga táong
nasa gobeyerno at halos kaibigan niya lahat ng mga prayle. Ang turing niya sa sarili ay isang tunay
na kastila at hindi pilipino. Kasundo niya ang diyos dahil nagagawa niyang bilhin ang kabalanan.
Katunayan, siya ay nagpapamisa at nag papadasal tungkol sa kaniyang sarili. Ipinalalagay ng
balana na siya ay nakapagtatamo ng kalangitan. Iisipin na lámang na nasa kaniyang silid ang lahat
ng mga santo at santong sinasamba katulad nina Sta. Lucia, San Pascual Bailon, San Antonio de
Padua, San Francisco de Asis, San Antonio Abad, San Miguel, Sto. Domingo, Hesukristo at ang
banal na mag-anak.
Para kay Kapitan Tiago kahit na ano ang itakda ang mga kastila, yaon ay karapat-dapat at kapuri-
puri. Dahil sa kaniyang pagpupula sa mga pilipino, sya ay naglilingkod bálang gobernadocillo.
Basta opisyal, sinusunod nya. Anumang reglamento o patakaran ay kaniyang sinusonod. Sipsip din
sya sa mga táong nasa poder. Basta may okasyon na katulad ng kapanganakan at kapistahan, lagi
siya mayroong handog na regalo.
Si Kapitan Tiago ay tanging isang kuripot na mangangalakal ng asukal sa Malabon. Dahil sa
kakuriputan ng ama, siya ay hindi pinag-aral. Naging katulong at tinuruan siya ng isang paring
dominiko. Nang mamatay ang pari at ama nito, siya’y mag isang nangalakal. Nakilala niya si Pia
Alba na isang magandang dalagang taga-Santa Cruz. Natulong sila sa paghahanap-buhay hangang
sa yumaman ng husto at nakilala sa alta sosyedad.
Ang pagbili nila ng lupain sa San Diego ang naging daan upang maging kaututang dila roon ang
kura na si Padre Damaso. Naging kaibígan din nila ang pinakamayaman sa boung San Diego - si
Don Rafael Ibarra, ang ama ni Crisostomo Ibarra. dahil sa anim na taon ng pagsasáma sina Tiyago
at Pia at hindi nagkaroon ng anak kahit na kung saan-saan sila namanata.
Dahil dito ipinayo ni Padre Damaso na sa Obando sila pumunta kina San Pascual Baylon at Sta.
Clara at sa Nuestra sr de Salambaw.
Parang dininig ang dasal ni Pia, siya ay nag-iihi, gayuman nagiging masakitin si Pia, nang siya ay
magdalantao. Pagkapanganak niya siya ay namatay. Si Padre Damaso ang nag-anak sa binyag at
ang anak in Pia ay pinangalanang Maria Clara bílang pagbibigay karangalan sa dalawang pintakasi
sa Obando, kay Tiya Isabel, pinsan ni Kapitan Tiyago, ang natokang mag-aruga kay Maria. Lumaki
siya sa pagmamahal na inukol ni Tiya Isabel, kaniyang ama at mga prayle.
Katorse anyos si Maria, nang siya'y ipinasok sa Beaterio de Sta. Catalina. Luhaan siyang
nagpaalam kay Padre Damaso at sa kaniyang kaibigan at kababatang si Crisostomo Ibarra,
pagkapasok ni Maria sa kumbento, si Ibarra naman ay nagpunta na ng Europa upang mag aral.
Gayunman, nagkasundo sina Don Rafael at Kapitan Tiago na maski nagkalayo ang kanilang mga
anak. Pagdating ng tamang panahon silang dalawa (Maria at Crisostomo) ay pag-iisahing dibdib. Ito
ay sa kanilang paniniwala na ang dalawa ay tunay na nag-iibigan.

7: Suyuan sa Isang Asotea[5]

Kinabukasan, maagang–maaga pa ay nagsimba na sina Maria at Tiya Isabel. Pagkatapos ng misa,
Nagyayang umuwi na si Maria.
Pagkaagahan ay nanahi si Maria upang hindi mainip sa paghihintay. Si Isabel ay nagwalis ng mga
kalat ng sinundang gabi. Si Kapitan Tiago ay Binuklat naman ang mga itinatagong kasulatan.
Sumasasal sa kaba ang dibdib ni Maria tuwing may nagdaraang mga sasakyan. Sapagkat medyo
namumuutla siya, ipinayo ni Kapitan Tiago na magbakasyon siya sa malabon o sa San Diego.
Iminungkahi ni Isabel na sa San Diego na gagawin ang bakasyon sapagkat bukod sa malaki ang
bahay roon ay malápit na ring ganapin ang pista.
Tinagubilin ni Kapitan Tiago si Maria na sa pagkukuha ng kaniyang mga damit ay magpaalam na
siya sa mga kaibigan sapagkat hindi na siya babalik sa beaterio.
Nanlamig at biglang nabitawan ni Maria ang tinatahi ng may biglang tumigil na sasakyan sa kanilang
tapat. Nang maulinigan niya ang boses ni Ibarra, karakang pumasok sa silid si Maria. Tinulungan
siya ni tiya Isabel na mag-ayos ng sarili bago harapin si Ibarra.
Pumasok na sa bulwagan ang dalawa. Nagtama ang kanilang paningin. Ang pagkakatama ng
kanilang paningin ay nagdulot ng kaligayahan sa kanilang puso.
Pamaya-maya, lumapit sila sa asotae upang iwasan ang alikabok na nililikha ni Isabel. Tinanong
Maria si Ibarra, kung hindi siya nalimutan nito sa pangingibang bansa dahil sa maraming
magagandang dalaga roon. Sinabi ni Ibarra na siya ay hindi nakakalimot. Katunayan anya, si Maria
ay laging nasa kaniyang alaala.
Binigyan diin pa ni Ibarra ang isinumpa niya sa harap ng bangkay ng ina na wala siyang iibigin at
paliligayahin kundi si Maria lamang. Si Maria man, anya, ay hindi nakakalimot kahit na pinayuhan
siya ng kaniyang padre kompesor na limutin na niya si Ibarra.
Binikas pa ni Maria ang kanilang kamusmusan, ang kanilang paglalaro, pagtatampuhan at muling
pagbabati, at pagkapatawa ni Maria ng tawaging mangmang ng kaniyang ina si Ibarra. Dahil dito si
Ibarra ay nagtampo kay Maria. Nawala lamang ang kaniyang tampo nang lagyan ni maria ng
sambong sa loob na kaniyang sumbrerong upang hinda maitiman.
Ang bagay na iyon ay ikinagalak ni Ibarra, kinuha niya sa kaniyang kalupi ang isang papel at
ipinakita ang ilang tuyong dahon ng sambong na nangingitim na. Pero, mabango pa rin. Inilabas
naman ni Maria ni Maria ang isang liham na ibinigay naman sa kaniya ni Ibarra bago tumulak ito
patungo sa ibang bansa. Binasa ito ni Maria ng pantay mata upang di makita ang kaniyang mukha.
Nakasaad sa sulat kung bakit nais ni Don Rafael na papag-aralin si Ibarra sa ibang bansa. Siya
anya ay isang lalaki at kailangan niyang matutuhan ang tungkol sa mga buhay-buhay upang
mapaglingkuran niya ang kaniyang sinilangan. Na bagamat, matanda na si Don Rafael at kailangan
ni Ibarra, siya ay handang magtiis na ipaubaya ang pansariling interes alang-alang sa kapakanang
pambayan.
Sa bahaging iyon ng sulat ay napatayo si Ibarra. Namutla siya. Napatigil sa pagbabasa si Maria.
Tinanong ni Maria ang binata. Sumagot siya "Dahil sayo ay nalimutan ko ang aking tungkulin.
Kailangan na pala akong umuwi dahil bukas ay undas na."
Kumuha ng ilang bulaklak si Maria at iniabot iyon kay ibarra. Pinagbilinan ni Kapitan Tiyago si Ibarra
na pakisabi kay Anding na ayusin nito ang bahay nila sa San Diego sapagkat magbabakasyon duon
ang mag-ale. Tumango si Ibarra at umlis na ito.
Pumasok sa silid si Maria at umiyak. Sinundan siya ni Kapitan Tiago at inutusan na magtulos ng
dalawang kandila sa mga manlalakbay na sina Mahal na Poong San Roque at Mahal na Poong San
Rafael.

8: Mga Alaala
Ang kalesang sinasakyan ni Ibarra ay masayang bumabagtas sa isang masayang pook sa Maynila.
Ang kagandahan ng sinag ng araw ay nakakapagpapawi sa kaniyang kahapisang nadarama. Sa
pagmamasid niya sa kapaligiran, biglang bumangon sa kaniyang nahihimlay na diwa ang isang
alaala.
Kabilang dito ang mga kalesa at karumatang hindi tumitigil sa pagbibiyahe, mga taong may ibat-
ibang uri ng kasuotan na katulad ng mga Europeo, Intsik, Pilipino, mga babaing naglalako ng mga
bungang-kahoy, mga lalakinh hubad na nagpapasan, mga ponda at restauran at pati ang mga
karitong hila ng mga makupad na kalabaw. Pati ang bilanggong patay sa ilalim ng kariton at malapit
sa dalawang bilanggo rin ay kaniyang naalala.
Sa patuloy na pagsusuyod ng kaniyang tingin, napansin niya na walang ipinagbago ang punong
Talisay sa San Gabriel. Ang Escolta naman sa tingin din niya ay lalong pumangit. Nakita din niya
ang mga magagandang karwahe na ang mga sakay ay mga kawaning inanatok pa sa kanilang mga
pagpasok sa mga tanggapan at pagawaan, mga tsino at paring walang kibo. Sa mga paring
nakasakay sa mga karwahe, namataan niya si Padre Damaso na nakakunot-noo. Si Kapitan Tinong
noon na kasama ang asawa at dalawang anak na babae at nakasakay sa ibang karwahe ay binati si
Ibarra.
Napadaan din siya sa Fabrica de Tabacos de Arroceros (ngayon ay C.M. Recto) sa bahaging
kinalalagyan ng pagawaan ng tabako. Naalala niya na minsan na siyang nahilo dahil sa masamang
amoy ng tabako.
Nang madaan siya sa Jardin Botanico saglit na napawi ang kaniyang mga magagandang gunita.
Pumasok sa kaniyang isip na ang hardin sa Europa ay nakakaakit at nakapag-aanyaya sa mga ito
upang iyon ay malasin. Itinoon niya ang tingin sa malayo at makita niya ang matandang Maynila na
naliligid ng makakapal at nilumot ng mga pader.
Ang pagkakapatingin niya sa Bagumbayayn ay nagpabangon sa bilin ng kaniyang naging guring pari
bago siya tumulak sa ibang bansa. Ang bilin ng pari ay (1) Ang karunungan ay para sa tao, ngunit ito
ay natatamo lamang ng mga may puso lamang. (2) Kailangang pagayamanin ang karunungan
upang maisalin ito sa mga susunod na salin-lahi at (3) ang mga dayuhan ay nagpunta sa Pilipinas
upang humanap ng ginto. Kung kaya’t nararapat lamang na puntahan ang lugar ng mga dayuhan
upang kunin naman ni Ibarra ang ginto nila. (dayuhan).

9: Mga Bagay-bagay sa Paligid[6]

May isang karwaheng nakatigil sa tapat ng bahay ni Kapitan Tiago. Ang nakasakay sa loob nito ay si
Tiya Isabel at hinihintay na lamang na sumakay si Maria. Tiyempong dumating si Padre Damaso at
tinanong ang mag-ale. Sinabi nilang kukunin ni Maria ang mga kagamitan nito sa Beaterio. Ang
ganito ay hindi minabuti ng pari, bubulong-bulong na nagtuloy na nagtuloy siya sa bahay ni Tiago.
Ang pagbulung-bulong ng pari ay inaakala ni Isabel na mayroon itong minimemoryang sermon.
Nahalata kaagad ni Kapitan Tiago ang pagbabagong anyo ng pari nang hindi nito iabot ang kamay
nang magtangka siyang magmano rito. Sinabi ng pari na kailangang mag-usap silang sarilinan ni
Kapitan Tiago. Pumasok sila sa isang silid at isinarang mabuti ang pinto.
Sa kabilang dako, pagkaraang makapagmisa si Padre Sibyla, kaagad na nagtuloy siya sa kumbento
ng mga Dominiko sa Puerta de Isabel II. Dumiretso siya sa isang silid at tumambad sa kaniyang
paningin ang anyo ng isang matandang paring may sakit. Sinigilahan siya ng matinding pagkaawa
rito. Ikinuwento ni Padre Sibyla sa paring may-sakit ang tungkol sa naganap na pagkakaalitan nina
Padre Damaso at ni Ibarra. Ipinaliwanag ni Padre Sibyla na si Ibarra ay taong mabait at mabuting
tao. Ang dalawang pari ay nagpalitan ng mga kuru-kuro tungkol sa mayamang binata, kay Maria
Clara at kay Kapitan Tiago. Sa kanilang pagsusuri, ang mga ito ay lubhang napakalaki ng
maitutulong sa ikasusulong ng kanilang korporasyon at kapatiran ng panahong iyon.
Sa paniniwala ng may sakit na pari, dahan-dahan ng nawawala ang kanilang mga kayamanan lalo
na sa Europa dahil sa pagtaas ng buwis na nagiging dahilan ng pagkawala ng kanilang mga ari-
arian. Hindi na nararapat, anya, ang pagtataas ng buwis sa kanilang mga lupain sapagkat ang
Pilipino ay natututo ng mamili ng lupa sa iba’t ibang lugar at lumilitaw na kasimbuti rin ng sa kanila o
higit pa.
Bago umalis si Padre Sibyla, naibalita rin niya na ang tenyente ay hindi rin nagsumbong sa Kapitan-
Heneral at diumano, ito ay nakikiisa pa kay Padre Damaso. Pero, nalaman din ng kapitan ang buong
pangyayari. Ito ay naibalita ni Laruja sa isang pahayagan. Si Padre Damaso ay napalipat pa sa higit
na mabuting bayan.
Sa kabilang banda naman, natapos na rin ang masinsinang pag-uusap nina Kapitan Tiyago at Padre
Damaso. Sinisi ni Padre Damaso si Kapitan Tiago dahil sa hindi nito pagtatapat. Binalaan pa niya
ang kapitan na kailanman ay huwag itong magsinungaling sa kaniya sapagkat siya ang inaama ni
Maria Clara. Pag-alis ng pari, kaagad na pinatay niya ang mga ipinatulos na dalawang kandila kay
Maria na patungkol para sa maluwalhating paglalakbay ni Ibarra patungong San Diego.

10: Bayan ng San Diego

Ang San Diego ay isang karaniwang bayan sa Pilipinas na nasa isang baybayin ng isang lawa at my
malalapad na bukirin at palayan. Karamihan sa nakatira rito ay mga magsasaka. Dahil sa kanilang
kamangmangan, ang mga inaaning produkto agrikultura ay naipagbibili nila ng murang-mura sa
tsino.
Mula sa pinakamataas na bahagi ng simboryo ng simbahan, halos natatanaw ang kabuuan ng
bayan. Sa may itaas na bahagi, may kubo na sadyang itinayo. Gayunman, mapapansin sa
pagtanaw sa kabuuan nito ang isang tila pulong gubat na nasa gitna mismo ng kabukiran.
Kagaya pa ng ibang bayan sa Pilipinas, ang San Diego ay mayroong itinatagong alamat. May isa
umanong matandang kastila na dumating sa bayan. Ito ay matatas magsalita ng tagalog at
nanlalalim ang mga mata. Binili niya ang buong gubat. Ang mga pinambayad niya ay mga damit,
alahas at salapi. Hindi nagtagal ang matanda ay nawala.
Isang araw ang mga nagpapastol ng kalabaw ay nakaamoy ng masangsang na amoy. Hinanap nila
ang pinanggalingan ng amoy at nakita nila ang nabubulok na bangkay ng matanda na nakabitin sa
isang puno ng baliti.
Dahil sa pagkamatay ng matanda, lalo siyang kinatakutan sapagkat nung nabubuhay pa siya, takot
na takot sa kaniya ang mga babae sa pagkat bahaw ang tinig nito, paimpit kung tumawa at
malalalim ang mga mata. Sinunog ng ilan ang damit na galing sa matanda at ang mga hiyas naman
ay tinapon sa ilog.
Hindi nagtagal, isang batang mistisong kastila ang dumating at sinabing siya ang anak ng namatay.
Ito ay may pangalang Saturnino. Siya ay masipag at mapusok. Sininop niya ang gubat. Sa
kalaunan, nakapag-asawa siya ng isang babaeng taga-Maynila at nagkaroon ng anak na tinawag
niyang Rafael o Don Rafael, na siyang ama ni Crisostomo.
Si Don Rafael ay hindi malupit bagkus siya ay mabait. Ito ang dahilan kung bakit kinagiliwan siya ng
mga magsasaka. Napaunlad niya ang lugar, mula sa pagiging nayon. Ito ay naging bayan.
Nagkaroon ng isang kura Indio. Pero, nang namatay si Padre Damaso na ang pumalit at naging
kura pareho ng bayan.

11: Mga Hari-Harian

Bagamat Don Rafael, ang tawag sa ama ni Ibarra, hindi siya ang kinikilalang makapangyarihan kahit
na siya ang pinakamayaman. Pero, siya ay iginagalang at halos lahat ng mga tao ay mayroong
pagkakautang sa kaniya. Sa kabila ng kabusilakan ng kaniyang damdamin, siya ay kinalaban ng
magkaroon ng usapin at ni wala pa ngang kakampi.
Si Kapitan Tiago man, kahit na masalapi at sinasalubong ng banda ng musiko at hinahainan ng
masasarap na pagkain kapag nagpupunta sa bayan,siya ay nakatalikod, siya ay tinayawag na
Sakristan Tiago.
Ang kapitan sa bayan ay hindi rin kabilang sa mga tinatawag na casique o makapangyarihan. Ang
kaniyang puwesto ay nabili niya sa halagang P5,000. Madalas siyang sabunin at kagalitan ng
alkalde mayor.
Ang San Diego ay maihahalintulad sa Roma at Italya sa mahigpit na pag-aagawan sa
kapangyarihan pamunuan ng bayan. Ang mga ito ay sina Pare Bemardo Salvi, isang payat at
batang pransiskano at siyang pumalit kay Padre Damaso. Payat siya sapagkat mahilig siyang mag-
ayuno. Kung ihahambing siya kay Padre Damaso, siya ay mabait at maingat sa tungkulin. Si Padre
Salvi ay ang Alpares at ang kaniyang asawa na si Donya Consolacion, isang Pilipina na mahilig
maglagay ng mga kolorete sa mukha. Ang alpares ang puno ng mga guwardiya sibil. Ang
pagkakapangasawa niya ay binubunton niya sa pamamagitan ng paglalasing, pag-uutos sa mga
sundalo na magsanay sa init ng araw o dili kaya ay sinasaktan ang kaniyang eposa.
Bagama’t may hidwaan ang alpares at Padre Salvi kapag sila ay nagkikita ay pareho silang
nagpaplastikan. Sila ay nagbabatian sa harap ng maraming tao at para walang anumang
namamagitan di pagkakaunawaan. Pero, kapag hindi na magkaharap gumagawa sila ng kani-
kanilang mga paraan para makapaghiganti sa isa’t-isa.
Ang alpares at Padre Salvi ang tunay na makapangyarihan sa San Diego. Ang tawag sa kanila ay
mga casique.

12: Todos Los Santos (Araw ng mga Patay)

Ang sementeryo ng San Diego ay nasa kalagitnaan ng isang malawak na palayan at may bakod na
lumang pader at kawayan. Lubhang napakakipot ng daang patungo rito. Ito ay maalikabok kung tag-
araw at nagpuputik naman kung tag-ulan.
Mayroong isang malaking krus na nasa gitna ng libingan. Ito ay mayroong nakatungtong na bato at
nakatitik ang INRI sa isang kuping lata na niluma na ng panahon. Masukal ang kabuuan ng libingan.
Sa ibang bahagi ng libingan, may dalawang tao ang humuhukay ng paglilibingan na malapit sa
pader na parang babagsak na. Ang isa ay dating sepulturero at ang isa naman ay parang bago
sapagkat hindi siya mapakali, dura ng dura sa lupa at panay ang hitit ng sigarilyo.
Sinabi ng naninigarilyong lalaki sa sepulturero na lumipat na sila ng ibang lugar sapagkat sariwa at
dumudugo pa ang bangkay na kaniyang hinuhukay. Hindi niya matagalan ang gayong tanawin.
Sumagot ang kausap na siya raw ay napakaselan at marahil kung siya ang nasa kaniyang
kalagayan na ipinahukay ang isang bangkay na may 20 araw pa lang nalilibing sa gitna ng kadiliman
ng gabi, kasalukuyang bumubuhos ang malakas na ulan at namatay ang kaniyang ilaw ay lalo
siyang mandidiri at kikilabutan ang buong katawan. Ang bangkay anya ay kailangang pasanin at
ilibing sa libingan ng mga intsik.
Gayunman, dahil nga sa malakas ang buhos ng ulan at kabigatan ng bangkay, minarapat na lamang
na itapon niya ito sa lawa. Ito ay dahil sa utos ng malaking kura na si Padre Garrote.

13: Mga Banta ng Unos

Dumating si Ibarra sa libingan at hinanap ang puntod ng ama- si Don Rafael. Kasama niya ang
isang matandang utusan niya. Sinabi ng matanda kay Ibarra, na si Kapitan Tiyago ang nagpagawa
ng nitso ni Don Rafael. Ito anya ay tinaniman niya ng mga bulaklak ng adelpa at sampaga at
nilagyan ng krus.
Nakita nina Ibarra at matanda ang sepulturero. Sinabi nila ang palatandaan ng libingan ni Don
Rafael. Tumango ang 4tagapaglibing. Pero, nasindak si Ibarra ng ipagtapat ng sepulturero na
kaniyang sinunog ang krus at itinapon naman ang bangkay sa lawa dahil sa utos ni Padre Garrote.
Higit umanong mabuti na mapatapon ang bangkay sa lawa kaysa makasama pa ito sa libingan ng
mga intsik.
Parang pinagtakluban ng langit at lupa si Ibarra. Nasindak siya ng husto. Ang matanda naman ay
napaiyak sa kaniyang narinig. Parang baliw na nilisan ni Ibarra ang kausap hanggang sa
makasalubong niya si Padre Salvi na nakabaston na may puluhang garing.
Kaagad na dinaluhong ni Ibarra si Padre Salvi. Bakas sa mukha ni Ibarra ang nagalalatang na poot
at galit sa dibdib. Nararamdaman iyon ni Padre Salvi. Tinanong ni Ibarra si Padre Salvi kung bakit
nagawa nila ang malaking kalapastangan sa kaniyang ama. Sumagot si Padre Salvi na hindi siya
ang may kagagawan niyon kundi si Padre Damaso na tinawag na Padre Garrote.

14: Tasiong Baliw o Pilosopo

Si Pilosopo Tasio ay dating Don Anastacio. Siya ay laging laman ng lansangan, walang tiyak na
direksiyon ang kaniyang paglalakad. Nang araw na iyon ay dumalaw din siya sa libingan upang
hanapin ang puntod ng nasirang asawa. Ang pagkakilala kay Tasyo ng mga mangmang ay isang
taong may toyo sa ulo o baliw.
Anak siya ng mayaman. Pero, dahil sa katalinuhan niya ay pinahinto sa pag-aaral mula sa
dalubhasaan ng San Jose. Natatakot kasi ang kaniyang ina, na dahil sa pagtatamo niya ng higit na
mataas na kaalaman, baka makalimutan niya ang Diyos. Isa pa, gusto ng kaniyang ina na siya ay
magpare. Pero, hindi niya ito sinunod at sa halip ay nag-asawa na lamang siya. Gayunman,
pagkaraan ng isang taon, namatay ang kaniyang asawa. Inukol na lamang ni Tasyo ang sarili sa
pagbabasa ng mga aklat hanggang sa mapabayaan niya ang kaniyang mga minanang kayamanan.
Bagamat nang hapong iyon mayroong babala na darating ang unos sapagkat matatalim na kidlat
ang gumuguhit sa nagdidilim na langit, masaya pa rin ang hitsura ni Pilosopo Tasyo. Ito ang
ipinagtaka ng mga taong nakakausap niya. Tinanong siya kung bakit, Diretso ang sagot niya:”Ang
pagdating ng bagyo ang tangi kong pag-asa sapagkat’t ito ang magdadala ng mga lintik na siyang
papatay sa mga tao at susunog sa mga kabahayan. Sana magkaroon din ng delubyo sapagkat may
sampung taon na ngayon, isinuwestiyon ko sa bawat kapitan ang pagbili nila ng tagahuli ng kidlat o
pararayos ngunit ako’y pinagtawanan lamang ng lahat.”
Ayon pa sa kaniya, hindi binili ng mga kapitan ang kaniyang pinabibili at sa halip ay mga paputok at
kuwitis ang kanilang binili at binayaran ang bawat dupikal ng kampana, gayong sa agham ay
mapanganib ang tugtog ng mga batingaw kapag kumukulog. Iniwanan ni Tasyo ang kausap at
nagtuloy ito sa simbahan. Inabutan niya ang dalawang bata sa pagsasabing ipinaghanda sila ng
kanilang ina ng hapunang pangkura. Tumanggi ang mga bata.
Lumabas ng simbahan si Tasyo at nagtuloy sa may kabayanan. Nagtuloy siya sa bahay ng mag-
asawang Don Filipo at Aling Doray. Masayang sinalubong ng mag-asawa at itinanong kung nakita
niya si Ibarra na nagtungo sa libingan. Sumagot siya ng oo sa pagsasabing nakita niya itong
bumaba sa karwahe. Naramdaman niya, anya, ang naramdaman ni Ibarra nang hindi makita ang
libing ng ama. Ayon kay Tasyo isa siya sa anim na kataong nakipaglibing kay Don Rafael.
Sa pag-uusap pa rin nila, nabanggit ni Aling Doray ang tungkol sa purgatoryo sapagkat noon ay
undas nga. Sinabi ni Tasyo na hindi siya naninwala sa purgatoryo. Pero, sinabi niyang iyon ay
mabuti, banal at maraming kabutihan ang nagagawa nito sa tao upang mabuhay ng malinis at
dalisay na pamumuhay. Binigyang diin pa niya na ang purgatoryo ay siyang tagapag-ugnay ng
namatay sa nabubuhay.
Pagkuwa’y nagpaalam na siya. Palakas ng palakas ang buhos ng ulan. Ito ay sinasalitan ng
matatalim na kidlat at kulog. Siyang-siya si Pilosopo Tasyo sa gayong pangyayari sapagkat
nakataas pa ang kaniyang dalawang kamay at nagsisigaw habang naglalakad papalayo sa mag-
asawa.
15: Mga Sakristan
Parang plegarya ang tunog ng kampanang binabatak ng magkapatid na sakristan na sina Crispin at
Basilio. Sila ang kausap kanina ni Pilosopo Tasyo at sinabihan ng sila ay hinihintay ng kanilang
inang si Sisa para sa isang hapunang pangkura. Sa anyo ng hitsura ng magkapatid mapagsisino na
sila ya hilahod sa hirap.
Sinabi ni Crispin kay Basilio ng kung kasama sila ni Sisa. Disin sana, siya ay hindi
mapagbibintangang isang magnanakaw. At kung malalaman ni ni Sisa na siya ay pinapalo, tiyak
hindi papayag ang kanilang ina. Ang anyo ng pangamba sa mukha ni Crispin ay nababakas.
Idinadalangin na sana magkasakit silang lahat. Ang suweldo lang kasi ni ay dalawang piso sa isang
buwan. Minultahan pa siya ng tatlong beses. Pero, hindi pumayag si Basilio sapagkat walang
kakainin ang kanilang ina. Isa pa ang katumbas ng dalawang onsa ay P32.00. lubhang mabigat ito
para kay Basilio.
Ipinakiusap ni Crispin na bayaran na lamang ni Basilio ang ibinibintang sa kaniya. Pero, kulang pa
ang sasahurin ni Basilio kahit magbayad sila. Dahil dito, nasabi ni Crispin na mabuti pa ngang
magnanakaw na siya sapagkat maililitaw niya ito. At kung papatayin man siya sa palo ng kura at
siya’y mamamatay magkakaroon naman ng mga damit si Sisa at ang kapatid na si Basilio. Nasindak
ang huili sa binanggit ng kapatid.
Nag-aalala pa si Basilio na kapag nalaman ng kanilang ina napagbintangang nagnakaw si Crispin,
tiyak na magagalit ito. Pero, sinabi ni Crispin na hindi maniniwala ang kanilang ina sapagkat ipikikita
niya ang maraming latay na likha ng pagpalo ng kura at ang bulsa niyang butas-butas na walang
laman kundi isang kuwalta na aginaldo pa niya noong paslo, na kinuha pa sa kaniya ng hidhid na
kura.
Gulo ang isip ni Crispin dahil mahirap na gusot na napasukan nilang magkapatid. Gusto niyang
makauwi silang magkapatid upang makakain ng masarap na hapunan. Magmula ng
mapagbintangan siyang nagnakaw, hindi pa siya pinapakain hangga’t hindi niya naisauli ang
dalawang onsa. Maliwanag sa mga pahayag ni Crispin na kaya siya napagbintangang magnanakaw
sapagkat ang kanilang ama ay mabisyo, lasenggero at sabungero.
Habang nag-uusap ang magkapatid, ang sakristan mayor ay walang kilatis na nakapanhik sa
palapag na kinaroonan nila. Antimano, puyos ito sa galit. Sinabi niya kay Basilio na ito ay kaniyang
minumultahan dahil sa hindi tamang pagtugtog ng kampana. Kapagdaka, si Crispin naman ang
hinarap at sinabing hindi ito makakauwi hanggang hindi niya inilalabas ang dalawang onsa na
binibintang sa kaniya. Tinangkang mangatwiran ni Basilio, pero sinanslaa siya ng sakristan mayor
sa pagsasabing kahit na siya ay hindi makakauwi hanggang hindi sumasapit ang eksaktong ika-
10 ng gabi. Gimbal si Basilio sapagkat ika-9 pa lamang ng gabi ay wala ng puwedeng maglakad sa
lansangan kung gabi. Makikiusap pa sana si Basilio, pero biglang sinambilat ng sakristan mayor si
Crispin sa bisig at kinaladkad na papanaog sa hagdanan hanggang sa sila ay lamunin sa dilim.
Dinig ni Basilio ang pagpapalahaw ng kapatid. Pero, wala siyang magawa, naiwan itong parang
tulala. Ang bawat pagsampal ng sakristan kay Crispin ay sinusundan ng masakit na pagdaing.
Nanlaki ang mata at nakuyom ni Basilio ang kaniyang palad sa sinapit ng kapatid. Pumasok sa isip
na kung kailan siya maaaring magararo sa bukid habang naririning niya ang paghingi ng saklolo ni
Crispin. Mabilis na pumanhik siya sa ikalawang palapag ng kampanaryo. Mabilis na kinalag niya ang
lubid na nakatali sa kampana at nagpatihulog na padausdos sa bintana ng kampanaryo. Noon ang
langit ay unti-unti ng nagliliwanag sapagkat humihinto na ang ulan.

16: Sisa
Ang kadiliman ay nakalatag na sa buong santinakpan. Mahimbing na natutulog ang mga taga-San
Diego pagkatapos na makapag-ukol ng dalangin sa kanilang mga yumaong mga kamag-anak. Pero,
si Sisa ay gising. Siya ay nakatira sa isang maliit na dampa na sa labas ng bayan. May isang oras
din bago narating ang kaniyang tirahan mula sa kabayanan.
Kapuspalad si Sisa sapagkat nakapag-asawa siya ng lalaking iresponsable, walang pakialam sa
buhay, sugarol at palaboy sa lansangan. Hindi niya asikaso ang mga anak, tanging si Sisa lamang
ang kumakalinga kay Basilio at Crispin. Dahil sa kapabayaan ng kaniyang asawa, naipagbili ni Sisa
ang ilan sa mga natipong hiyas o alahas nito noong sila siya ay dalaga pa. Sobra ang kaniyang
pagkamartir at hina ng loob. Sa madalang na paguwi ng kaniyang asawa, nakakatikim pa siya ng
sakit ng katawan. Nananakit ang lalaki. Gayunaman, para kay Sisa ang lalaki ay ang kaniyang
bathala at ang kaniyang mga anak ay anghel.
Nang gabing iyon, abala siya sa pagdating nina Basilio at Crispin. Mayroong tuyong tawili at namitas
ng kamatis sa kanilang bakuran na siyang ihahain niya kay Crispin. Tapang baboy-damo at isang
hita ng patong bundok o dumara na hiningi niya kay Pilosopo Tasyo ang inihain niya kay Basilio.
Higit sa lahat, nagsaing siya ng puting bigas na sadyang inani niya sa bukid. Ang ganitong hapunan
ay tunay na pangkura, na gaya ng sinabi ni Pilosopo Tasyo kina Basilio at Crispin ng puntahan niya
ang mga ito sa simbahan.
Sa kasamaang palad, hindi natikman ng magkapatid ang inihanda ng ina sapagkat dumating ang
kanilang ama. Nilantakang lahat ang maga pagkaing nakasadya sa kanila. Itinanong pa niya kung
nasaan ang dalawa niyang anak. Nang mabundat ang asawa ni Sisa ito ay muling umalis dala ang
sasabunging manok at nagbilin pa siya na tirahan siya ng perang sasahudin ng anak.
Windang ang puso ni Sisa. Hindi nito mapigilan na hindi umiyak. Paano na ang kaniyang dalawang
anghel. Ngayon lamang siya nagluto, tapos uubusin lamang ng kaniyang walang pusong asawa.
Luhaang nagsaing siyang muli at inihaw ang nalalabing daing na tuyo sapagkat naalala niyang
darating na gutom ang kaniyang mga anak. Hindi na siya napakali sa paghihintay. Upang maaliw sa
sarili, di lang iisang beses siya umawit nang mahina. Saglit na tinigil niya ang pagaawit ng
kunduman at pinukulan niya ng tingin ang kadilimang bumabalot sa kapaligiran. Nagkaroon siya ng
malungkot na pangitain. Kasalukuyan siyang dumadalangin sa Mahal Na Birhen, ng gulantangin
siya ng malakas na tawag ni Basilio mula sa labas ng bahay.

17: Basilio
Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan ang ulo. Dumadaloy ang masaganang
dugo. Ipinagtapat ni Basilio ang dahilan ng kaniyang pagkakasugat. Siya ay hinabol ng mga
guwardiya sibil at pinahihinto sa paglakad. Pero siya ay kumaripas ng takbo sapagkat nangangamba
siyang kapag nahuli siya ay parurusahan siya at paglilinisin sa kuwartel. Dahil sa hindi niya paghinto
siya ay binaril. Dinaplisan siya ng punglo sa ulo. Sinabi din niya sa ina na naiwan niya sa kumbento
si Crispin. Nakahinga ng maluwag si Sisa. Ipinakiusap ni Basilio sas ina, na huwag sabihin kanino
man ang dahilan ng kaniyang pagkakasugat sa ulo. At sa halip ay sabihin na lamang na nahulog
siya sa puno.
Tinanong ni Sisa kung bakit naiwan si Crispin. Sinabi ni Basilio na napagbintangan na nagnakaw ng
dalawang onsa si Crispin. Hindi niya sinabi ang parusang natikman ng kapatid sa kamay ng
sakristan mayor. Napaluha si Sisa dahil sa awa sa anak. Sinabing ang ma dukhang katulad lamang
nila ang nagpapasan ng maraming hirap sa buhay. Hindi nakatikim ng pagkain si Basilio. Kaagad na
sinayasat ng ang ina nang malaman na dumating ang ama. Alam niyang pagdumarating ang ama
tumitiking ng bugbog ang ina. Nito. Nabanggit ni Basilio na higit na magiging mabuti ang kanilang
kalagayan, kung silang tatlo na lamang. Hitsa puwera ang ama. Ito ay pinagdamdam ni Sisa.
Sa pagtulog ni basilio siya ay binangungot. Sa panaginip niya, nakita niya ang kapatid na si Crispin
ay pinalo ng yantok ng kura at sakristan major hangang sa ito ay panawan ng malay tao. Dahil sa
kaniyang malakas na pagungol, siya ay ginising ni Sisa. Tinanong ni Sisa kung ano ang
napanaginipan nito. Hindi sinabi ni Basilio ang dahilan at sa halip , kaniyang sinabi kung ano ang
balak nito sa kanilang pamumuhay. Ang kaniyang balak ay (1) ihihinto na silang magkakapatid sa
pagsasakristan at ipapakaon niya si Crispin kinabukasan din, (2) hihilingin niya kay Ibarra na kunin
siyang pastol ng kaniyang baka at kalabaw at (3) kung malaki-laki na siya, hihilingin niya kay Ibarra
na bigyan siya ng kapirasong lupa na masasaka.
Sa pagsusuri ni Basilio sila ay uunlad sa kanilang pamumuhay dahil siya ay magsisipag sa
pagpapayaman at paglilinang sa bukid na kaniyang sasakahin kung saka-sakali.
Si Crispin ay mag-aaral kay Pilosopo Tasyo at si Sisa ay titigil na sa paglalamay ng mga tinatahing
mga damit. Sa lahat ng sinasabi ni Basilio, si Sisa ay nasisiyahan. Ngunit lihim na napaluha ito
sapagkat hindi isinama ng anak sa kaniyang mga balak ang kanilang ama.

18: Mga Kaluluwang Naghihirap

Napuna ng mga manang na matamlay at tila may-sakit si Padre Salvi ng magmisa kinabukasan.
Naruon sa kumbento ang mga manang at manong upang isangguni sa kura kung sino ang pipiliin
niyang magsermon sa kapistahan ng bayan. Si Padre Damaso ba? Padre Martin o ang coordinator?
Sa kanilang paghihintay, naging paksa sa kanilang usapan ang tungkol sa pagkakaroon ng
‘indulhensiya plenarya,’ na siyang tanging kailangan ng mga kaluluwang nagdurusa sa purgatoryo
upang mahango roon. Ang isang karaniwang indulhensiya sa kanilang pagkaalam ay katumbas na
ng mahigit na 1,000 taong pagdurusa sa purgatoryo. Ang mga manang na nag-uusap ay
pinangungunahan ng isang batang-batang balo, Manang Rufa at Manang Juana. Dahil sa kanilang
kaabalahan sa pag-uusap, hindi nila napansin ang pagdating ni Sisa.
Siya ay mayroong sunong na bakol na puno ng sariwang gulay na pinitas niya sa kaniyang
halamanan. Mayroon din siyang halamang dagat na katulad ng pako, na paboritong gawing salad ng
kura. Suot niya ang kaniyang pinakamagandang damit. Tulog pa si Basilio ng umalis siya sa
kanilang dampa.
Dumiretso si Sisa sa kusina ng kumbento. Inaasahan niya na marinig ang tinig ni Crispin. Ngunit
hindi niya ito marinig. Binati niya ang nga sakristan at kawasi sa kumbento. Hindi siya napansin ng
mga ito. Kung kaya’t siya na mismo ang nag-ayos sa mga dala niyang gulay sa isang hapag.
Nakiusap si Sisa sa tagapagluto kung maari niyang makausap ang pari. Pero, sinabi sa kaniyang
hindi sapagkat may sakit ito. Tinanong niya ang tagapagluto, Kung nasaan si Crispin.
Ang sagot sa kaniyang tanong ay parang bombang sumabog sa kaniyang pandinig: Si Crispin ay
nagtanan din pagkatapos na makapagnakaw ng dalawang onsa at pagkawala ng pagkawala ng
makapatid. Naipagbigay alam na ng alila sa utos ng kura ang pangyayari sa kwartel. Ang mga
guwardiya sibil ay maaring nasa dampa na nina Sisa upang hulihin ang magkapatid, pagdiin pa ng
alila.
Nangatal si Sisa. Naumid ang labi. Mabilis na tinakpan ang kaniyang dalawang tainga nang
paratangan siya ng alila na isang inang walang turong mabuti sa mga anak dahil nagmana ito sa
ama.
Tuliro siyang nagtatakbong nilisan ang kumbento. Gulong-gulo ang isip.ewan

19: Mga Kapalaran ng Isang Guro

Kahit na dumaan ang malakas na bagyo,ang lawa ay hindi gaanong nabagabag. Palibhasa ito ay
napapaligiran ng mga bundok. Sa tabi ng lawa, nag-uusap sina Ibarra at ang binatang guro. Itinuro
ng guro kay Ibarra kung saang panig ng lawa itinapon ang labi ni Don Rafael. Sang-ayon sa kaniya,
kasama si Tenyente Gueverra noong itinapon ang bangkay. Wala siyang tanging magawa noon
kundi makipaglibing.
Malaki ang utang na loob kay Don Rafael. Noong bagong salta ito sa San Diego, ang Don ang
tumustos sa kaniyang mga pangangailangan sa pagtuturo. Sinabi ng guro kay Ibarra na ang
malaking suliranin niya at ng mga mag-aaral ay ang kakulangan ng magagastos.
Malaki ring problema anya, ang kawalan ng pagtutulungan ng mga magulang at mga taong nasa
pamahalaan. Lumilitaw na hindi ang lahat ng mga pangangailangan ng mga batang nag-aaral na
katulad ng mga libro na karaniwang nasusulat sa wikang Kastila at ang pagmememorya ng mga
bata sa mga nilalaman nito. Dahil din sa kakulangan ng mga bahay-paaralan, ang klase ay
ginaganap sa silong ng kumbento sa tabi ng karwahe ng kura. Nasanay ang mga bata na bumasa
ng malakas. Ito ay nakakabulabog sa kura, kaya nakakatikim ng sigaw, at mura ang mga bata at
guro.
Nabanggit din ng guro kay Ibarra na dahil sa pagbabagong kaniyang ginawa, madaling natutuhan ng
mga mag-aaral ang wikang kastila. Pero siya ay nilait ni Padre Damaso sa pagsasabing ang wikang
kastila ay hindi nababagay sa katulad niyang mangmang. Ang kailangan lamang niyang matutuhan
ay tagalog.
Ipinaris pa siya ni Padre Damaso kay Maestro Circuela, isang guro na di marunong bumasa ngunit
nagtayo ng eskwela at nagturo ng pagbasa sa kaniyang mga estudyante. Labag man sa kaniyang
kalooban, wala siyang magawa kundi sumunod kay Padre Damaso. Pero, nag-aral din ang guro ng
wikang kastila oara sa kaniyang oansariling interes.
Sobra ang pakialam ni Padre Damaso sa guro. Nang huminto ang guro sa paggamit ng pamalo sa
pagtuturo. Siya ay ipinatawag ng kura upang ipabalik sa kaniya ang pagagmit ng pamalo saspagkat
mabisa ito sa pagtuturo. Tumututol man sa kaniyang kalooban, sumunod din siya saspagkat
mismong mga magulang ay napahinuhod ni Padre Damaso na ibalik ang pamalo sa pagtuturo,.
Dahil ssa naging sukal sa kalooban ang pagtuturo, nagkasakit ang guro. Nang ito ay guamling at
bumalik sa serbisyo, kakarampot na lamang ang kaniyang tinuturuan. Sa kaniyang pagbabalik,
nagkaroon ng bagong kura. Hindi na si Padre Damaso. Nabuhayan siay ng pag-asa. Sinikap niyang
isalin sa wikang tagalog ang mga aklat na nasusulat sa wikang kastila.
Bukod dito, dinagdagan niya ang mga aralin sa katesismo,pagsasaka,kagandahang asal na hango
sa Urbanidad ni Hustensio at Felisa at sa Kasasysayan mg Pilipinas. Pero, sa lahat ng mga araling
ito dapat unahin ang pagtuturo ng relihiyon , ayon sa mga bagong kura nang ipatawag niya ang
guro. Nagkomit si Ibarra na tutulungan niya ang guro sa pamamgitan ng pulong sa tribunal na
kaniyang dadaluhan sa paanyaya ng tenyente mayor.

20: Ang Pulong sa Tribunal

Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na siyang pinagtitipunan at lugar na pulungan mga may
kapangyarihang mga tao sa bayan. Nang duting sina Ibarra at ang guro, nagsissimula na ang
pagpupulong. May dalawang pangkat na nakapaqligid sa mesa. Ito ay binuo ng dalawang lapian sa
bayan. Ang conserbador ay pangkat ng mga matatanda. Ang isa naman ay pangkat ng mga liberal
na binubuo ng mga kabataan. Ito ay pinamumunuan ni Don Felipo. Pinagtatalunan nila ang tungkol
sa pagdaraos ng pista ng San Diego. May labing isang araw na lamang ang nalalabi at pista na.
Tinuligsa ni Don Felipo ang tenyente mayor at kapitan dahil malabo pa ang mga paghahanda sa
piyesta.
Kung saan-saan napunta ang kanilang pulong. Nagsalita pa si Kapitan Basilyo,isang mayaman na
nakalaban ni Don Rafael. Walang binesa at walang kawawaan ang talumpati niya. Dahil
dito,isinahapag ni Don Felipo ang isang mungkahi at talaan ng mga gastos. Ang mungkahi niya ay
magtayo ng isang malaking tanghalan sa liwasang bayan at magtanghal ng komedya sa loob ng
isang linggong singkad. Ang dulaan ay nagkakahalaga ng P160.00 samantalang ang komedya ay
P1,400 na tig-P200. Bawat gabi. Kailangan din ang mga paputok na paglalaanan ng P1,000.
Binatikos si Don Felipo sa kaniyang mga mungkahi, kung kaya’t iniatras niya ang mga ito.
Sumunod na nagpananukala naman ay ang kabisa na siyang puno ng mga matatanda. Ang
kaniyang mungkahi (1) tipirin ang pagdiriwang (2) walang paputok (3) ang magpapalabas ng
komedya ay taga San Diego at an g paksa ay sariling ugali upang maalis ang mga masamang ugali
at kapintasan.
Nawalang saysay din ang panukala ng kabisa sapagkat ipinahayag ng kapitan na tapos na ang
pasya na kura na tungkol sa pista.Ang pasya ng kura ay ang pagdaraos ng anim na prusisyon,
tatlong sermon, tatlong misa mayor at komedya sa Tundo. Ito ang gusto ng kura, kaya sumang-ayon
na lamang ang dalawang pangkat.
Nagpaalam si Ibarra sa guro at ipinaalam na siya’y pupunta sa ulumbayan ng lalawigan upang
lakarin ang isang mahalagang bagay.

21: Kuwento ng Isang Ina

Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa. Matinding bumabagabag sa kaniyang isip ang
katotohanang sinabi sa kaniya ng kawaksi ng kura. Para siyang tatakasan ng sariling bait sa pag-
iisip kung paano maiililigtas sina Basilio at Crispin sa kamay ng mga sibil. Tumindi ang sikdo ng
kaniyang dibdib nang papalapit na siya sa kaniyang bahay ay natanaw na niya nag dalawang sibil
na papaalis na. Saglit na nawala ang kaba sa kaniyang dibdib. Hindi kasama ng mga sibil ang isa
man sa kaniyang anak.
Gayunman, sa sumunod na sandali, muling sinakmal ng matinding pangamba si Sisa. Nang
makasalubong niya ang dalawang sibil. Pilit na tinatanong siya kung saan niya diumano itinago ang
dalawang onsang ninakaw ng kaniyang anak. Pilit na pinaamin din siya tungkol sa paratang ng kura.
Kahit na magmamakaawa si Sisa, hindi rin pinakinggan ang kaniyang pangangatwiran. Hindi siya
pinaniwalaan ng mga sibil. At sa halip pakaladkad na sinama siya sa kuwarter.
Muling nagsumamo si Sisa, pero mistulang bingi ang kaniyang mga kausap. Ipinakiusap ni Sisa na
payagan siyang mauna ng ilang hakbang sa nga sibil habang sila ay naglalakad patungong kuwartel
kapag sila ay nasa kabayabnan na.
Pagdating nila sa bayan, tiyempong katatpos pa lamang ng misa. Halos malusaw sa kahihiyan si
Sisa. Kaagad na ipinasok siya sa kwartel. Nagsumiksik siyang parang daga sa isang sulok.
Nanlilimahid at iisa ang kaniyang damit. Ang buhok naman ya daig pa ang sinabungkay nag dayami.
Gusot-gusot ito. Ang kaniyang isip ay parang ibig ng takasan ng katinuan
Sa bawat paglipas ng sandali, nadagdagan ang kasiphayuan ni Sisa. Magtatanghali, nabagbag ang
damdamin ng Alperes. Iniutos na palayain na si Sisa. Ngunit hinang hina na siya. May dalawang
oras din siyang nakabalndra sa isang sulok.
Painot-inot na naglakad si Sisa hanggang sa muli siyang makarating sa kaniyang bahay. Dagling
umakyat siya sa kabahayan. Tinawag ang pangalan ng mga anak. Paulit-ulit, parang sirang plaka.
Ngunit hindi niya ito makita, kahit na panhik panaog ang ginawa niya. Tinungo niya ang gulod ,at sa
may gilid ng bangin. Wala ang kaniyang hinahanap. Ptakbo siyang bumalik sa bahay.
Natapunan niya ng pansin, ang isang pilas ng damit ni Basilio na may bahid ng dugo. Hawak ang
damit, pumanaog siya ng bahay at tiningnan sa sikat ng araw ang pilas ng damit na nababahioran
ng dugo. Nilulukob ng matinding nerbiyos ang buong katawan. Ano na nag nangyari sa kaniyang
mga anak. Hindi madulumat ang nararamdaman niyang kasiphayuan.
Naglakad-lakad siya kasabay ng pasaglit-saglit na pasigaw ng malakas. Ang banta ng pagkabaliw
ay unti unting lumalamon sa kaniyang buong pagkatao.
Kinabukasan, nagpalaboy-laboy sa lansangan si Sisa. Ang malakas na pag-iyak, hagulgol at
pagsigaw ay nagsasalit at kung minsan ay magkasabay na ipinakita ang kaniyang kaanyuan. Lahat
ng mga taong nakakasalubong niya ay nahihintakutan sa kaniya.

22: Mga Liwanag at mga Dilim

Magkasamang dumating si Maria at ang kaniyang Tiya Isabel sa San Diego para sa pistang
darating. Naging bukambibig ang pagdating ni Maria sapagkat matagal na siyang hindi nakakauwi
sa bayang sinilangan. Isa pa, minamahal siya ng mga kababayan dahil sa kagandahang ugali,
kayumian at kagandahan. Labis na kinagigiliwan siya. Sa mga taga San Diego, ang isa sa
kinapapansinan ng malaking pagbabago sa kaniyang ikinikilos ay si Padre Salvi.
Lalong pinag-usapan si Maria, nang dumating si Ibarra at madalas na dalawin ito. Sinabi ni Ibarra
kay Maria na handa na ang lahat para sa gagawin nilang piknik kinabukasan. Ikinatuwa ito ni Maria
sapagkat makakasama na naman niya sa pamamasyal ang kaniyang dating kababata sa bayan.
Ipinakiusap ni Maria sa kasintahan na huwag ng isama ang kura sa lakad nila sapagkat magmula ng
dumating siya sa bayan nilulukob siya ng pagkatakot sa tuwing makakaharap niya ang kura.
Malagkit kung tumingin ang kura kay Maria at mayroong ibig ipahiwatig ang mga titig nito. Kung
kaya, tuwirang hihingi ni Maria kay Ibarra na huwag ng isama sa pangingisda si Padre Salvi.
Pero, sinabi ni Ibarra na hindi niya mapagbibigyan ang kahilingan ni Maria sapagkat yaon ay lihis sa
kagandahang-asal at kaugalian ng mga taga- San Diego.
Naputol ang kanilang pag-uusap ng biglang dumating si Padre Salvi. Humingi ng paumanhin si
Maria sa dalawa at iniwanan ang mga ito sa pagsasabing masakit ang kaniyang-ulo.
Inanyayahan ni Ibarra si Padre Salvi na sumama sa kanilang piknik. Inaasahan iyon ng kura, kaya
na kaagad na tinanggap niya ang paanyaya.
Laganap na ang dilim ng magpaalam si Ibarra na uuwi na. Sa daan, nakasalubong niya ang isang
lalaki na dalawang araw ng naghahanap sa kaniya. Hiningi ng lalaking nakasalubong ni Ibarra ang
tulong nito tungkol sa kaniyang problema sa asawa at mga anak.
At sabay na nawala sa pusikit na dilim sina Ibarra at ang lalaki.

23: Pangingisda
Madilim–dilim pa nagsigayak na ang mga na ang mga kabataan,kadalagahan at ilang matatandang
babae na patungo sa dalawang bangkay nakahinto sa pasigan. Ang mga kawaksing babae ay
mayroong sunung-sunong na mga bakol na kinalalagyan ng mga pagkain at pinggan. Ang mga
bangka ay nagagayakan ng mga bulaklak, mga iba,t-ibang kulay na kagaya ng gitara,
alpa,akurdiyon at tambuli.
Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik nitong kaibigan na sina Iday, Victorina, Sinang at
Neneng. Habang naglalakad masaya silang nagkukuwentuhan at nagbibiruan. Paminsan-minsa ay
binabawalan sila ng mga matatandang babae sa pangunguna ni Tiya Isabel. Pero, sige pa rin ang
kanilang kuwentuhan.
Nag-tigisang bangka ang mga dalaga sapagkat lulubog daw ang kanilang sinasakyan. Dahil
dito,mabilis na lumipat ang ilang kabinataan sa bangkang sinasakyan ng mga dalagang kanilang
pinipintuho. Si Ibarra ay napatabi kay Marai. Si albino ay kay Victoria. Natameme sa pagkakagulo
ang mga dalaga.
Ang piloto o ang sumasagwan sa dalawang bangkang para umusad sa tubig ay isang binatang may
matikas na anyo, matipuno ang pangangatawan, maitim, mahaba ang buhok at siksik sa laman. Ito
ay si Elias.
Habang hinihintay na maluto ang agahan. Si Maria ay umawit ng Kundiman. Balana ay hindi
nakaimik. Sinabi ni Andeng na nakahanda na ang sabaw para sa isisigang na isda.
Ang mga nagpipiknik ay nasa may baklad na ni Kapitan Tiyago. Ang magbibinatang anak ng isang
mangingisda ay namandaw sa baklad. Ngunit,kaliskis man ng isda ay walang nasalok.
Si Leon na katipan ni iday ang kumuha ng panalokm.Isinalok ito. Ngunit,wala ring nahuling isda.
Sinabi na ang kawalan ng isda sa lawa.sSgawan ang mga babae na baka mapahamak ito. Pero,
pinayapa sila ng ilang mga kalalakihan sa pagsasabing sanay si Elias na humuli ng buwaya.
Ilang saglit lang, nahuli na ni Elias ang buwaya. Pero higit na malakas ang buwaya, nagagapi si
Elias. Dahil dito, kumuha ng isang punyal si Ibarra at lumundag din sa lawa. Hindi hinimatay si Maria
Clara sapagkat ang mga ‘dalaga noon ay hindi marunong mahimatay.’
Biglang umalimbukay ang pulang tubig. Lumundag pa ang isang anak ng mangingisda na may
tangang gulok. Pamayamaya’y lumitaw sin a Ibarra at ang piloto o si Elias na dahil iniligtas siya ni
Ibarra sa tiyak na kapahamakan, utang niya ang kaniyang buhay dito.
Natauhan mula sa pagkapatda si Maria ng lumapit sa kaniya si Ibarra. Nagpatuloy ang mga
magkakaibigan sa pangingisda at nakahuli naman ng marami. Nagpatuloy sila sa gubat na pag-aari
ni Ibarra. Nananghalian sila sa lilim ng mayatabong na punong- kahoy na tumutunghay sa batisan.

24: Sa Gubat
Pagkatapos na makapagmisa ng maaga si Padre Salvi, nagtuloy ito sa kumbento upang kumain ng
almusal. May inabot na sulat ang kaniyang kawaksi. Binasa niya ito. Kapagdaka’y nilamutak ang
liham at hindi na nag-almusal. Ipihanda niya ang kaniyang kaerwahe at nagpahatid sa piknikan.
Sa may di-kalayuan, pinahinto niya ang karwahe. Pinabalik niya sa kumbento . Namaybay siya sa
mga latian hanggang sa maulinigan niya si Maria na naghahanap ng pugad ng gansa. Naniniwala
ang mga dalaga na sinuman ang makakita ng pugad upang masundan niya at makita parati si Ibarra
nang hindi siya makikita nito.
Tuwang-tuwa si Padre Salvi sa panood sa papalayong mga dalaga. Nais niyang sundan ang mga
ito. Pero, ipinasya niyang hanapin na lamang ang mga kasama nito. Nang punahin ng mga kasama
nito tungkol sa sa kaniyang galos, sinabi niyang siya ay naligaw.
Pagkaraang makapananghali, napag-usapan nina Padre Salvi ang taong tumatampalasan kat Padre
Damaso na naging dahilan ng pagkakasakit nito. Kamala-mala, dumating si Sisa. Nakita siya ni
Ibarra, kaya kaagad na iniutos na pakainin ito. Ngunit, mabilis na tumalilis si Sisa.
Napunta ang usapan sa pagkawala nina Crispin at Basilio, mga sakristan ni Padre Salvi. Naging
maigting ang pagtatalo nina Padre Salvi at Don Felipo sapagkat sinabi ng Don na higit pang
mahalaga sa kura ang paghahanap sa nawawalang onsa kaysa sa kaniyang dalawang sakristan.
Namagitan na si Ibarra sapagakt magpapangana na ang dalawa. Sinabi niya sa mga kaharap na
siya na ang kukupkup kay Sisa. Kadagdaka’y nakiumpok na si Ibarra sa mga nagsisipaglarong
biinata at dalaga na naglalaro ng Gulong Ng Kapalaran. Nagtanong si Ibarra kung magtatagumpay
siya sa kaniyang balak. Inihagis niya ang dais at binasa siya ang sagot na tumama sa: "Ang
pangarap ay nanatiling pangarap lamang." Ipinihayag niyang nagsisinungaling ang aklat ng Gulong
ng Kapalaran.
Mula sa kaniyang bulsa, inilabas niya ang isang kapirasong sulat na nagsasaad na pinatibay na ang
kaniyang balak na magtayo ng bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra ang sulat, ang kalahati ay ibinigay
kat Maria at ang natitirang kalahati ay kay Sinang na nagtamo ng pinakamasamang sagot sa
kanilang paglalaro. At iniwanan na ni Ibarra sa pagalalaro ang mga kaibigan.
Dumating si Padre Salvi. Walang sabi- sabing hinablot ang aklat at pinagpunit-punit ito. Malaking
Kasalanan, anya ang maniwala sa aklat sapagkat ang mga nilalaman nito’y pawang
kasinungalingan. Nabanas si Albino at sinabihan ang Kura na higit na malaking kasalanan ang
pangahasan ang hindi kaniya at walang pahintulot sa pagmamay-ari nito. Hindi na tumugon ang
kura at sa halip ay biglang tinalikuran ang magkakaibigan at nagbalik na ito sa kumbento.
Sa darating naman ang apat na sibil at ang sarhento. Hinahanap nila si Elias na siya umanong
tumampalasan kay Padre Damaso. Inusig nila si Ibarra dahil sa pag-aanyaya at pagkupkop sa
masamang tao. Pero, tinugon sila ni Ibarra sa pagsasabing walang sinuman ang maaring makialam
sa mga taong kaniyang inaanyayahan sa piging kahit na sinuman ang mga taong ito. Ginagulad ng
mga sibil at sarhento ang gubat upang hanapin si Elias na umano’y nagtapon din sa labak sa
alperes. Ni bakas ni Elias ay wala silang nakita.
Nagpasyang umalis na sa gubat ang mga dalaga at binat ng unti-unting lumalaganap ang dilim sa
paligid. Magtatakipsilim na.

NK: Elias at Salome

Silipin din: Nawawalang Kabanata ng Noli Me Tangere
25: Sa Bahay ng Pilosopo
Pagkaraang libutin ni Ibarra, nagsadya ito sa bahay ni Mang Tasio. Inabutan niya ito ng
nagsusulat ng heroglipiko sa wikang Pilipino. Abala ito, kaya ninais niyang huwag ng gambalain
ang matanda. Pero napuna nito ng siya ay papanaog na. Pinigilan si Ibarra, Sinbi ni Mang
Tasyo na ang sinusulat niya ay hindi mauunawaan ngayon. Ngunit, ang mga susunod na salin-
lahi ay maiintidahan ito sapagkat ang mga ito ay higit na matalino at malamang hindi
nahihimbing sa panahon ng kanilang mga ninuno.
Ipinalagay ni Ibarra na siya ay dayuhan sa sariling bayan at higit namang kilala si Mang Tasyo
ng mga tao. Kung kaya’t isinangguni niya ang kaniyang balak tungkol sa pagpapatayo ng
paaralan. Pero, sinabi ng matanda na huwag siyang sangguniin sapagkat itinuturing siyang
baliw ni Ibarra, at sa halip ay kaniyang itunuro sa binata ang Kura, ang kapitan ng bayan at ang
lahat ng mayayaman sa bayan. Ayoon pa rin sa kaniya, ang mga taong kaniyang tinutukoy ay
magbibigay ng masasamang payo subalit ang pagsangguni ay hiindi nangangahulugan ng
pagsunod. Sundin lamang kunwari ang payo at ipakita ni Ibarrang ang kaniyang ginagawa ay
ayon sa mga pinagsangunian.
Tinugon ni Ibarra si Mang Tasio na maganda ang kaniyang payo peero mahirap gawin sapagkat
kinakailangan pa bang bihisan ng kasinungalingan ang isang katotohanan. Maagap na tumugon
din ang matanda na higit pa sa pamahalaan ang kapangyarihan ng isang uldog, nagtagumpay
lamang ang binata kung ito ay tutulungan at kung hindi naman. Ang lahat ng kaniyang mga
pangarap ay madudurog lamang sa matitgas na pader ng simbahan. Matindi ang paniniwala ni
Ibarra na siya ay tutulungan kapwa ng bayan at pamahalaan.
Nagpatuloy na magkaroon ng tunggalian ng paniniwala sina Mang Tasyo at Ibarra. Ayon pa rin
kay Mang Tasyo ang gobyerno ay kasangkapan lamang ng simbahan. Na ito ay matatag
sapagkat nakasandig sa pader ng kumbento at ito ay kusang babagsak sa sandaling iwan ng
simbahan.
Sinabi ng binata na kasiyahan na niyang masasabi ang dipagdaing ng bayan. Ito ay hindi
naghihrap tulad ng sa isang bansa sapagkat dati-rati tinatangkilik tayo ng relihiyon at ng
pamahalaan. Pero, sinabi naman ni Mang Tasyo na pipi ang bayan kaya hindi dumaraing.
Katunayan, anya darating ang panahong magliliwanag ang kadiliman at ang mga tinimping
buntunghininga’y magsisiklab. Ang Bayan ay maniningil ng pautang at sa gayo’y isusulat sa
dugo ang kaniyang kasaysayan.
Ipinaliwanag ng binata na ang Pilipinas ay umiibig sa Espanya at alam ng bayan na siya ay
tintangkilik. Kaya ang Diyos, ang Gobyerno at ang relihiyon ay di- papayag na sapitin ang araw
na sinabi ni Mang Tasyo. Ikinatwiran naman ng matanda na tunay na mainam ang mga balak sa
itaas ngunit hindi natutupad sa ibaba dahil sa kasakiman sa yaman at sa kamangmangan ng
bayan. Sa palagay niya, ang dahilan ay sapat ang utos ng Hari ay nawawalang silbi sapagakat
walang nagpapatupad. Dahil dito, ang aatupagin ng pamahalaan rito kundi ang magpayaman sa
loob lamang ng tatlong taong panunukungkulan. Sa puntong ito, napuna ni Mang Tasyo na
lumalayo na sila ni ibarra sa usapan. Inungkat muli ni Ibarra ang paghingi niya ng payo. Ang
payo ng matanda ay kailangang magyuko muna si Ibarra ng ulo sa mga naghari-harian.
Hindi naatim ni Ibarra ang payo ng matanda at sa halip ayy sunod-sunod na tanong ang
kaniyang pinakawalan. (1)Kailangan bang magyuko at mapanganyaya? (2)Kailangan bang
maapi upang maging mabutiing kriistiyano at parumihin ang budhi upang matupad ang isang
layunin? (3)Bakit ako mangangayupapa kung ako ay nakapagtataas ng ulo?
Direkto sa punto naman ang sagot ni Mang Tasyo na “Sapagakat ang lupang pagatatamanan
ninyo ay hawak ng inyong mga kaaway. Kayo ay mahina upang lumaban. Kailangang humalik
muna kayo ng kamay!” Mariing sinalungat naman ni Ibarra ang pahayag na ito ng matanda sa
pagsasabing:”humalik pagkatapos nilang patayin ang aking ama at hukayin sa libingan. Ako’y
hindi naghihiganti sapagakat mahal ko ang aking relihiyon. Ngunit ang ank ay hindi nakaklimot!”
Sa sinabing ito ni Ibarra, Inimungkahi ng matanda na habang buhay sa ala-ala ng binata ang
sinapit ng kaniyang ama ay limutin muna niya ang tungkol sa kaniyang balak na papapatayo ng
paaralan. Kinakailangang gumawa na lamang siya ng ibang paraan na ikagagaling ng kaniyang
mga kababayan. Naunawaan ni Ibarra ang payo ng matanda, pero kailangang gawin niya abng
naipangakong handog sa kasintahang si Maria. Humingi pa si Ibarra ng payo kay Mang Tasyo.
Isinama ng matanda ang binata sa may tabi ng bintana. Ang ibinigay nitong payo ay mga
halimbawa. Itinuro ni Mang Tasyo kay Ibarra ang isang rosas na sa deami ng bulaklak ay
yumuyuko sa lakas ng hangin. Kung ito ay magpapakatigas ng tayo, ang tangkay niya ay tiyak
na mababali. Ang sinunod niyang itinuro ay matayog na puno ng makopa. Dati-rati, anya, ay
isang maliit na puno ang itinanim. Ito ay tinukuran niya ng mga patpat hanggang sa kumapit ang
mga ugat nito sa lupa. Kung ang puno ay itinanim niya ito ng malaki ay hindi mabubuhay
sapagkat ibubuwal ng hangin. Ito ay ipinaparis niya kay Ibarra na parang isang punong inilipat
sa isang lupaing mabato mula sa Europa. Kaya, kailangan nito ang sandalan. Isa pa, hindi
kaduwagan ang pagyuko sa dumarating na punlo. Ang masama ay sumalubosdfng sa punlong
iyon, upang hindi na muling makabangon.
Tinanong ng binata kung malilimot ng kura ang ginawa niya. Nag-aalala na baka pakitang-tao
lamang ang pagtulong sa kaniya dahil sa ang pagtutujro ay magiging kaagaw ng kumbwento sa
kayamanan ng bayan.
Binigyan diin ni Mang Tasyo na hindi man magtatagumpay si Ibarra, ito ay maroon ding
mapapala sapagkat tiyak na may lalabas na bagong pananim mula sa mga itinanim nito. At ang
binata ay magsisilbing isang mabuting halimbawa sa iba na natatakot lang magsimula.
Kinamayan ni Ibarra si Mang Tasyo at sinabing kakausapin niya ang kura na marahil ay hindi
naman kastulad ng umusig sa jkaniyang ama. Ipakikiusap din niya sa kura na tangkilikin ang
kaawa-awang balo at ang mga anak. Ilang saglit pa, tuluyang umalis na si Ibarra.

26: Bisperas ng Pista

Ika-10 ng Nobyembre angn bisperas ng pista sa bayan ng San Diego.Naging masigla sa
paghahanda ang kilusan sa lahat ng dako.Ang mga bintana ng bahay ay napapalamutian ng
iba’t-ibang dekorasyon. May nagpapaputok ng kuwitis at may nagtutugtugan ng mga banda ng
musiko.
Sa bahay ng mga nakakariwasa,nakaayos ang minatamis na bungang kahoy,may nakahandang
pagkain ,alka na binili pa sa Maynila na katulad ng hamon at ng relyenong
pabo,serbesa,tsanpan at iba pang klase ng alak na inangkat pa mula sa Europa.Ang mga
pagkain ganito ay inuukol sa mga banyaga,kaibiganokaaway,at sa mga Pilipino, mahirap man o
mayamanupang masiyahan sila sa pista.
Ang mga ilawang globong kristal na minana pa sa kanilang mga kanununuan ay inilalabas
dinkabilang na ang kanyong binurdahan ng mga dalaga,belong
Ginansilyo ,alpombra,bulaklak na gawang kamay, banehang pilak na lalagyan ng tabako,
sigarilyo,hitso at nganga.Dahil sa sobrang kintab ng sahig ay pwewdeng ng
makapanalamin.Puno ng kurtinang sutla ang mga pinto at at pati ang mga santo at imahen ay
nagagayakan din
Ang mga masasayang lugar ng San Diego ay tinayuan ng arkong kawayan. Naglagay naman ng
malaking tolda at mayroong tukod sa may paligid ng patyo ng simbahan. Ang tolda ay mayroong
tukod na kawayan upang makadan ang prusisyon. Sa liwasang bayan naman ay itinayo ang
magandang tanghalan siyang pagdarausan ng komedya ng mga taga-Tundo. Madalas na
tinutogtug ang kampana kasdunod ang mga putok ng mgha kuwitis at bomba.
Lahat-lahat ay mayroong limang banda ng musiko at tatlong oirkestra ang inihanda sa para sa
pagdiriwang ng pista. Sina Kapitan Tiyago at Kapitan Juaquin na may dalawang 18,000, ang
intsik na si Carlos na siyang naglalagay sa sugal na liam-po at mga mamamayan buhat pa sa
Lipa,Tanauan,Batangas at Sta.Cruz ang inaasahang na darating. Batay sa mga balita Si Padre
Damaso ang magsesermon sa umaga at magiging bangkero naman pasgdating ng gabi. Ang
mag magbubukid at taga bundok ay naghahanda ng manok,baboy bungangkahoy at mga gulay
na dadalhin sa mayayamang may-ari na kanilang sinasaka.
Sa isang lugar naman na malapit sa bahay ni Ibarra, tinatapos ng mga trabahador ang
katangang semento na siyang pagtatayuan ng bahay paaralan. Si Nyor Juan, ang
nangangasiwa sa mga manggagawa. Habang abala ang mga manggagawa,ipinaliliwanag ni
Juan ang kanilang itatayo ay isang malaking paaralan. Ang isang panig ay para sa mga lalakiat
ang ikalawa naman ay para sa mga babae. Ang paaralan ay magiging kauri ng mga modernong
paaralan sa Alemenya. Batay sa planong ginawa ni Ginoong A, na siyang arkitekto ,ang tagiliran
ng eskwela ay tatamnan ng maraming puno at gulay, magkakaroon ng bodega at piitan para sa
mga batang tamad na mag-aral.
Sa proyekto ni Ibarra ay naghandog ng tulong ang mga mayayaman samantalang ang kura ay
humiling na siya angn gawing padrino at magbabasbas sa paglalagay ng unang batosa huling
araw ng pista. Sa mga pag-alok ng pagtulong ay tumanggi si Ibarra sapagkat hindi naman
simabahan ang kaniyang ipinagagawa. Sasagutin niya ang klahat ng gastos.
Dahil dito,siya ay hinangaan ng mga binata at nag-aaral sa Maynila. Ginawa siyang huwaran,
ngunit karaniwan, ang atin lamang natutularan sa kanila ay maliliit na bagay na kanilang
ginagawa at ang mga kasiraan ay napupuna tulad ng ayos ng kurbata, tabas ng kuwelyong
damit, bilang ng butones ngtsaleko o amerikana. Nawala sa isipan ni Ibarra ang mga natatakot
na hinala ni Mang Tasyo, at ito ay kaniyang nasasbi ngunit tinugon siya nng matanda sa isang
aral ni Balagtas na “Kung ang isalubong sa iyong pagdating may masayang mukha’t pakitang
gilliw, lalong pag-ingata’t kaaway na lihim…siyang isaisip na kakabakahin.

27: Sa Takipsilim
Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego, isa kay Kapitan Tiago ang pinakamalaki.
Sinadya niyang higtan sa dami ng handa ang mga taga lalawigan dahil kay Maria at Ibarra na
kaniyang mamanugangin. Dahil si Ibarra ay pinuri pa ng isang tanyag na diyaryo sa Maynila sa
pagsasabing siya ay bihasa at mayamang kapitalista, Kastilang-Pilipino at iba pa.
Bago pa mang dumating ang talagang pista, ilang araw nang dumarating ang sari-saring inumin
at pagkaing galing sa Europa sa tahanan ni Kapitan Tiago. Sa pagdating ng Kapitan sa bisperas
may pasalubong ito kay Maria na isang agnos na may brilyante at esmeralda at kapirasong
kahoy na mula sa bangka ni San Pedro.
Kalugod-lugod ang pagkikita nina Kapitan Tiago at Ibarra. May mga ilang kaibigang dalaga si
Maria na kinumbidang mamasyal si Ibarra. Humingi ng pahintulot si Maria sa ama nito at siya ay
pinahintulutan naman. Gayunman, nagbilin ang ama na kailangang umuwi bago maghapunan si
Maria sapagkat darating si Padre Damaso. Mahigpit na inanyayahan naman ni Kapitan Tiago si
Ibarra na sa kanilang tahanan na siya maghapunan. Pero, nagdahilan si Ibarra na mayroon
siyang hinihintay na bisita.
Pumanaog na ng bahay si Ibarra kasunod ang mga dalaga. Si Maria ay napagitna kina Iday at
Victoria at naglalakad siyang kasunod si Tiya Isabel. Siyang-siya si Maria sapagkat nakadama
siya ng kalayaan sa labas ng kumbento. Ang mga naglalakad ay napatapat sa bahay ni Simang.
Nanaog kaagad ito at sila ay inimbitang pumanhik muna. May bumati kay Ibarra kay at pinuri
naman si Maria. Nakita ni Ibarra si Kapitan Basilio, na naging kaibigan at tagapagtanggol niya
na sumama ito sa kaniya kinagabihan. Sinabi niyang maglalagay ng isang munting bangka sa
monte si Padre Damaso. Napangiti lamang si Ibarra. Hindi masigurado kung ano ang
ipinahihiwatig ng ngiting yaon, kung oo, o hindi.
Nakarating sila sa liwasang bayan. Nakita nila ang isang ketongin na nakasalakot at umaawit sa
saliw ng kaniyang gitara. Pinandidirihan at nilalayuan siya ng mga tao sapagkat natatakot silang
mahawa ng sakit nito. Ang ketongin ay pinarusahan ng maraming palo dahil lamang sa
pagliligtas niya sa isang nahulog sa mababaw na kanal.
Pagkakita ni Maria sa ketongin, sinagilahan siya ng pagkahabag. Kinuha ni Maria ang suot na
agnos at nilagay sa bakol ng ketongin, sa pagtataka ng kaniyang mga kasama. Kinuha ng
ketongin ang agnos sa bakol at ito ay kaniyang hinagkan. Sumunod ay lumuhod ito sa sa may
harap ni Maria at isinubsob ang ulo at hinagkan ang mga bakas ng yapak ni Maria. Nagtakip ng
mukha si Maria at pinahid ng panyo ang lubhang namamalisbis sa mukha.
Kamukat- mukat ay biglang lumapit ang baliw na si Sisa at hinawakan sa bisig ang ketongin.
Ipinatanaw ni Sisa sa ketongin ang ilaw sa kampanaryo at sinabing naruroon ang anak niyang si
Basilio na bumababa sa lubid. Itinuro rin niya ang ilaw sa kumbento at sinabing nandoroon
naman ang anak niyang si Crispin. Binitiwan ni Sisa ang ketongin at umalis na kumakanta.
Umalis na rin ang ketongin na dala ang bakol.
Sa gayong pangyayari, naibulong na lamang ni Maria na mayroon palang mga taong kulang-
palad.

28: Mga Liham

Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa Maynila ang tungkol sa pista. Ginawa ito upang
malaman ng banyaga na interesadong mabatid ang mga pamamaraan ng pagdaraos ng pista
ng mga Pilipino. Nakasaad sa dyaryo na walng makakatulad sa karangyaan ng pista ng
pinangangasiwaaan ng mga paring pransiskano, pagdalo ni Padre Hermando Sibyla, mga
kakilala at mamamayang Kastila at ginoo ng gabinete, Batanggas at Maynila.
Kabilang din sa balita ang pagkakaroon ng dalawang banda ng musiko noong bisperas ng pista.
Ang pagsundo ng maraming tao at mga makapangyarihan sa kura sa kumbento, ang
paghahanda ng hapunan ng Hermano Mayor at ang pagtungo sa tahanan ng madasaling si Don
Santiago De los Santos upang kaunin si Padre Salvi at Padre Damaso Verdolagas.
Nasabi din sa dyaryo ang pag-ganap sa dula ng mga batikang artistang sina Ratia, Carvajal at
Fernandez na kapwa hinahangaan ng lahat pero dahil sa kastila ang kanilang usapan, ang mga
marurunong lamang na espanyol ang mga nakakaintindi sa palabas. Higit na nasiyahan ang
mga Pilipino sa komedyang tagalog. Ang hindi naman pagdalo ni Ibarra ay ipinagtaka ng lahat.
Alas once ng umaga, kinabukasan, idinaos ang prusisyon ng Birhen de la Paz. Dumaan ito sa
paligid ng simbahan na kasama ang karong pilak nina Santo Domingo at San Diego. Isinunod
naman kaagad ang Misa Cantada sa saliw ng orkestra at awit ng mga artista . Siyang-siya ang
lahat sa sermon ni Padre Manuel Martin. Nagkaroon din ng sayawan at ang pinakamaringal ay
ang pagsayaw ni Kapitan Tiago. Ang mga nakakita kay Maria na nakasuot mestisa at
nagniningning sa brilyante ay humanga sa kaniyang ganda.
Isang liham naman ni Kapitan Aristorenas kay Luis Chiquito ang nag-anyaya na ito’y dumalo sa
pista upang makipasya at makipag-laro ng monte sa mga batikang tahur na sina Kapitan Tiago,
Padre Damaso, Kapitan Juaquin, Kabesang Manuel at ang konsul.
Samantala, Tumanggap din ng lihan si Ibarra na dinala ni Andeng. Anang liham:
Crisostomo,
Ilang araw nang hindi tayo nagkita. Ikaw raw ay may sakit kaya’t ipinagdasal kita at ipinagtulos
ng kandila kahit sinabi ni itay na hindi naman malubha. Kagabi, pinilit nila akong tumugtog at
sumayaw kaya nayamot ako. May ganyan palang mga tao. Kung hindi lang talaga ako
kinuwentuhan ni Padre Damaso ay talagang iiwan ko sila.
Ipaabot mo saakin ang kaniyang kalagayan at ipapadalaw kita kay Itay.. Ipaubaya mo na kay
Andeng ang paglalagay ng iyong tsa, mahusay siya kaysa sa iyong katulong.
 Maria Clara

Pahabol:
Ako’y dalawin mo bukas, upang dumalo ako sa paglalagay ng unang bato sa paaralan. Paalam

29: Kinaumagahan
Maagang pumasiyo sa lasangan ang mga banda ng musiko. Nagising ang mga nututulog.
Muling narining ang tuong kampana at mga paputok.
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit ang mga hiyas na itinatago nila. Tanging
si Pilosopong Tasio lamang ang hindi nagpalit ng bihisan. Binati siya ng tenyente mayor.
Sumagot ang Pilosopo na “Ang magsaya ay dinangangahulugan ng paggawa ng mga
kabaliwan.” Ang pagsasaya, anya pagtatapon ng pera at tumatakip sa karaingan ng lahat. Si
Don Filipo at sumang-ayon sa pananaw na itoni Tasyo subalitwala siyang magawa sa
kagustuhan ng kapitan at ng kura.
Punong-puno ng tao ang patyo. Ang mga musiko ay walang tigil sa kalilibot. Binabatak naman
ng mga hermana mayor ang mga tao upang tumikim ng kanilang inihandang pagkain.
Dahil sa mga tanyang na tao, mga kastila at alkalde ang magsisimba ng araw na iyon, si Padre
Damaso, kaya nagpahiwatig siya na hindi makapagbibigay ng sermon kinabukasan. Pero, hindi
siya natatanggi sapagkat sinabi ng mga kasama niyang pari na walang ibang nakakaalamat
nakapag-aral sa buhay ni San Diego kundi tanging siya lamang. Dahil dito, siya ay ginagamot
ng babaing nangangasiwa sa kumbento.
Siya ay pinahiram ng langis sa leeg at dibdib, binalot ito ng pranela at hinilot. Pagkaraan ay nag-
almusal si Padre Damaso ng ilang itlog na binati sa alak.
Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula ang prisisyon. Ito ay dinaan sa ilalim ng tolda at
inilawan ng matatandang dalaga na kausap sa kapatiran ni San Francisco. Naiiba ang prusisyon
kaysa sa nagdaang araw sapagkat ang mga nagsisilaw ay nakaabitong ginggon. Sa suot na
abito ay kaagad na makikilala ang mayayaman at mahihirap.
Natatangi ang karo ni San Diego na sinusundan ng kay Francisco at ang Birheng de la Paz.
Maayos ang prusisyon, ang tanging nagbago lamang ay si Padre Salvi ang nasa ilalim ng palyo
sa halip na si Padre Sibyla. Ang prusisyon ay sinasabayan ng mga paputok ng kuwitis, awitin at
tugtuging pangsimbahan.
Huminto ang karong sinusudan ng palyo sa tapat ng bahay nina Kapitan Tiago. Nakadungaw sa
bintana ang alkalde, si Kapitan Tiago, si Maria, si Ibarra at ilan pang kastila. Si Padre Salvi ay
hindi bumati sa mga kakilala. Ito ay nagtaas lamang ng ulo mula sa kaniyang matuwid na
pagkakatayo.

30: Sa Loob ng Simbahan

Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat isa ay gustong makasawsaw sa agua bendita. Halos
hindi na humihinga ang mga tao sa loob ng simbahan. Ang sermon ay binayaran ng P250,
ikatlong bahagi ng ibinayad sa komedya na magatatanghal sa loob ng tatlong gabi. Naniniwala
ang mga tao na kahit na mahal ang bayad sa komedya, ang manonood dito ay mahuhulog sa
impyerno ang kaluluwa. Ang mga nakikinig naman sa sermon ay tuloy-tuloy sa langit.
Habang hinihintay ang alkalde, walang tigil na nagpapaypay ng abaniko, sumbrero at panyo ang
mga tao. Nagsisigawan at nag-iiyakan naman ang mga bata. Ang iba ay ina-antok sa may tabi
ng kumpisalan.
Ilang saglit lang dumating ang alkalde kasama ang kaniyang mga tauhan. Ang suot niya ay
napapalamutian ng banda ni Carlos III at ng limang medalya sa dibdib. Inakala ng ilang tao na
ang alakalde ay osang sibil na nagsuot-komedyante.
Sinimulan ang pagmimisa ni Padre Damaso. Humandang makinig ang lahat. Ang pari ay
pinangungunahan ng dalawang sakristan sinusundan ng prayleng may hawak na kuwaderno.
Pumanhik sa pulpito si Padre Damaso at at Padre Sibyla. Pero, tanging palibak ang inukol niya
kay Padre Martin, na ang ibig sabihin ay higit na magaling ang isesermon niya kaysa kahapon.
Binalingan ni Padre Damaso ang kasamang prayle at pinabuksan ang kuwderno upang kumuha
ng tala.

31: Ang Sermon

Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang magsermon sa wikang kastila at Tagalog. Ang
pambungad na sermon ay hinalaw sa Aklat II, Kabanata IX, Salaysay 20 mga salitang winika ng
Diyos sa pamamagitan ni Estres ng nagsasaad ng:Ibinigay mo sa kanila ang iyong mabuting
espiritu upang silay’y turuan, hindi mo inaalis sa kanilang bibig ang iyong tinig at binigyan mo
sila ng tubig mapawi ang kanilang pagkauhaw”
Humanga si Padre Sibyla sa pagkabigkas ni Padre Damaso at si Padre Martin ay napalunok ng
laway dahil sa alam niyang higit na maagaling ang pambungad na iyon sa kaniyang sariling
sermon.
Nagpugay ang ari sa mga nagsimba. Lumingon siya sa likod at itinuro ang pintong malaki.
Inakala ng sakristan yaon ay isang pagturo sa kaniya upang isara ang lahat ng mga pintuan.
Nagalinlangan anp alperes, iniisip niyang tatayo at aalis na. Ngunit, hindi niya magawa sapagkat
nagsisimula ng magsalita ang predikador.
Sinabi ni Padre Damaso na kaniyang binitiwan ang mga pananalita ng diyos upang maging
kapakikapakinabang na tulad ng isang binhing umuusbong at lumalaki sa lupain ng banal na si
francisco. Hinikayat niya ang mga makasalanan na tularan ang mapagwaging si gideon, ang
matapang na si David, ang mapagtagumpay na si Roldan ng kakkristiyanuhan, ang guwardiya
sibil ng langit.
Nakita ni ari Damaso na napakunot-noo ang alperes sa kaniyang tinuran. Kung kaya’t sa
malakas na tinig, sinabi ni Damaso na “opo, ginoong Alperes, higit na matapang at
makapangyarihan bgamat walang armas kundi isang krus na kahoy lamang. Natatalo nila ang
mga tulisan ng kadiliman at lahat ng kampon ni Lucifer. Ang mga himalang likhang ito ay tulad
ng paglikha kay Diego de Alcala.”
Ang mga bahaging ito ng sermon ay ipinahayag ni Padre Damaso sa wikang Kastila, kaya hindi
maiintiihan ng mga Indiyo. Ang tanging naunawaan ng karamihan ay ang salitang guwardiya
sibil, tulisan, San Diego at San Francisco. Umasim din ang muha ng alperes, kaya inakala ng
marami na pinagalitan siya ni Padre Damaso dahil sa hindi pagkakahuli nito sa mga tulisan.
Nang mabanggit naman niya ang tungkol sa patente upang tukuyin ang pagwawalang-bahala
ng mga tao sa kasalanan, isang lalaki ang namumutlang tumindig at nagtago sa kumpiskalan.
Nagbebenta kasi siya ng alak at madalas na usigin siya ng mga karabinero dahil sa hinihingan
siya ng patente.
Inaantok ang mga nakikinig. Si Kapitan Tiago ay napahikab. Samantala, si Maria ay hindi
nakikinig sa sermon sapagkat abala siya sa pagtingin sa kinaroroonan ni Ibarra na malapit
lamanng sa kaniya. Nang simulan na sa tagalog ang misa, ito ay tumagal ng tumagal. Lumilisya
na si Padri Damaso sa sermon niya sapagkat puro panunumbat, sumpa, at pagtutungayaw ang
isinasumbulat niya. Dahil dito,pati si Ibarra ay nabalisa lalo nang turulin ng pari ang tungkol sa
makasalanang hindi nangungumpisal na namamatay sa bilangguan na walang sakramento sa
simbahan. Hindi rin nakaligtas sa pag-aglahi ng pari ang mga mistisilyong hambog at
mapagmataas, mga binatang salbahe at pilosopo…ang mga parinig na ito ay nadadama ni
Ibarra. Pero, nagsawalang kibo na lamang siya.
Naging kabagot-bagot na ang sermon, kung kaya nagpakuliling na si Padre Salvi upang huminto
na si Damaso. Pero, sumabak pa rin sa pagsasalita ng may kalahating oras. Habang
isinasagawa ang misa, isang lalaki (ito ay si Elias) ang lumapit kay Ibarra at nagbabala tungkol
sa gagawing pagdiriwang sa paaralan. Kailangang maging maingat, anya si Ibarra sa pagbaba
sa hukay at huwag lalapit sa bato sapagkat maari siyang mamamatay. Nakilala ni Ibarra si Elias
na kaagad namang umalis.

32: Ang Kabriya

Ipinakita ng taong madilaw kay Nyor Juan kung paano niya mapapagalaw ang pampakilos ng
kalong ang kaniyang itinayo. Ito ay mayroong walong metro ang taas, nakabaon sa lupa ang
apat na haligi. Sa haligi nakasabit ang malalaking lubid kaya tila napakatibay ng pagkayari at
napakalaki. Ang bandang itaas naman ay mayroong banderang iba-iba ang kulay.
Tinignang mabuti ni Nyor Juan kung paano ittinaas at ibinababa ang batong malaki na siyang
ilalapat sa ilalim sa pamamagitan ng pag-aayos ng kahit isang tao lamang. Hangganghanga si
Juan sa taong madilaw. Nagbubulungan sa pagpuri ang mga taong nasa paligid nila.
Sinabi ng taong madilaw kay Nyor Juan na natutuhan niya ang paggawa ng makinarya kay Don
Saturnino na nuno ni Don Crisistomo. Ito pa anya ay maraming nalalaman. Hindi marunong
mamalo at magbilad sa araw ang kaniyang mga tauhan;marunong ding gumising ng mga
natutulog at magpatulog ng gising.
Sa kabilang dako, malakihan ang paghahanda ni Ibarra sa pagbabaon ng panulukang-bato ng
bahay-paaralan. Sa ilalim ng maraming habong na itinayo ay pawang puno ng pagkain at inumin
aalmusalin ng mga panauhing isa-isang sinudo ng mga banda at musiko. Ang mga naghanda sa
almusal ay mga guro at mag-aaral.
Nagsimulang magbasbas si Padre Salvi sa pamamagitan ng pagbibihis ng damit na pang-
okasyon. Ang mga mahahalagang kasulatan naman pati na ang mga medalya, salaping pilak at
relikya ay inilulan na sa isang kahang bakal. Ang kahang bakalay ipinasok naman sa bumbong
na yari sa tingga.
Hindi kumukurap si Elias sa pagkakatitig sa taong madilaw na siyang may hawak ng lubid. Ang
lubid ay nakatali naman sa isang kalo na magtataas at magbaba ng batogn na ilalapat sa
nakatayong bato sa ibaba. May uka sa gitna ang bato, Sa ukang ito ilalagay ang bumbong na
tingga.
Bago simulan ang pagpapalitada, nagtalumpati muna sa wikang Kastila ang alkalde. Pagdaka’y
isa-isa ng bumaba ang kura, mga prayle, mga kawani, ilang mayayamang bisita at Kapitan
Tiago para sa pasinaya. Dahil sa biro nio Kapitan Tiago at amuki ng alkalde, napilitan ding
bumaba si Ibarra. Hustong nasa ibaba ito, nang bigla na lamang humalagpos ang lubid sa kalo.
Nagiba ang buong balangkas at umalumbukay ang makapal na alikabok. Nang mapawi ang
usok, si Ibarra ay nakitang nakatayo sa pagitan ng bumagsak na kalo at ng batongbuhay.
Ang taong madilaw ay tinanghal na isang bangkay. Ito’y natabunan ng mga biga na nasa
paanan ni Ibarra. Gusto ng alkalde na ipahuli ang nangasiwa sa pagpapagawa, na walang iba
kundi si Nyor Juan. Pero, nakiusap si Iabarra na siya na ang bahala sa lahat. Makaraang
ipagtanong niya si Maria, kaagad na umuwi si Ibarra upang magpalit ng damit.
Isa si Pilosopong Tasio sa nakasaksi sa maganap na pangyayari. Yaon daw ay isang
masamang simula.

33: Malayang Pag-iisip

Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa binata na ipaglihim nito ang pagbibigay niya ng
babala sa kaniya. Isapa, si Elias ay nagbabayad lamang ng utang na loob sa kaniya.
Ipinaliwanag din niya na dapat pa ring mag-ingat si Ibarra sapaglkat sa lahat ng dako ito ay
mayruong kaaway.” Batas ng buhay ang di pagkakasundo. Lahat tayo’y may kalaban, mula sa
pinakamaliit na kulisap hanggang sa tao; mula sa pinakadukha hanggang sa lalong mayaman at
makapangyarihan,” pagdidiin pa ni Elias.
Ang mga kaaway ni Ibarra ay naglilipana sa halos lahat ng lugar, dahil sa kaniyang mga ninuno
at ama na nagkaroon don ng mga kagalit, dahil na rin sa kaniyang balak na pagpapatayo ng
paaralan. Isa sa mga kaaway ni Ibarra ay ang taong madilaw. Umano’y narinig ni Elias ang
taong madilaw ng sinundang gabi nakikipag-usap sa di kilalang tao at sinabing “hindi kakanin ng
isda ang isang ito (Ibarra) tulad ng kaniyang ama, makikita ninyo.”
Ang ganitong natuklasan ni Elias ay kaniyang ikinabahala sapagkat kahit na ipinagmamalaki ng
taong madilaw ang kaalaman sa trabaho. Hindi ito humingi ng mataas na sahod ng magprisinta
kay Nor Juan. Binanggit ni Ibarra na nanghihinayang sa pagkamatay ng taong dilaw sapagkat
marami pa sanang mababatid ‘buhat sa kaniya. Pero, ikinatwiran ni Elias na maski na mabuhay
ang taong madilaw inakala niyang matatakasan ang pag-uusig ng bulag na hukuman ng tao.
Subalit sa kamatayan ng Diyos ang humatol at naging hukom.
Sinikap ni Ibarra na tuklasin ang tunay na pagkatao ni Elias, kung ito ay nakapag-aral o hindi.
Ang sagot ni Elias ay: Napilitan akong maniwalang lubos sa Diyos sapagkat nawalan na ako ng
tiwala sa Diyos. Alam ni Elias na marami pa ang mga taong gustong kumausap kay Ibarra kaya
nagpaalam na ito. Pero, nangako siyang anumang oras na kailangan siya ay babalik siya
sapagkat mayroon pa siyang tinatanaw na utang na loob kay Ibarra.

34: Ang Tanghalian

Ang mga kilalang tao sa San Diego ay magkaharap na nanananghalian sa isang malaking
hapag. Nakaluklok sa magkabilang dulo ng mesa sina Ibarra at ang alkalde. Nasa bandang
kanan ni Ibarra si Maria at nasa kaliwa naman ang eskribano. Sa magkabilang panig naman
nakaluklok sina Kapitan Tiyago, kapitan ng bayan, mga prayle, kawani at kaibigang dalaga ni
Maria. Ganadong kumain ang lahat ng makatanggap ng telegrama sina Kapitan Tiyago, siya’y
kaagad na umalis. Darating ang Kapitan Heneral at magiging panauhin ni Kapitan Tiyago sa
kaniyang bahay.
Hindi nasasabi sa kable, kung ilang araw na mananatili ang Kapitan Heneral sapagkat ito
umano ay mahilig sa bagay-bagay na kataka-taka. Kung saan napasuot ang usapan ng mga
kumakain. Ang hindi pag-imik ni Padre Salvi, ang hindi pagdating ni Padre Damaso, kawalan ng
kaalaman ng mga magbubukid ng kobyertos at kung anong kurso ang ipapakuha nila sa
kanilang mga anak.
Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. Lahat bumati sa kaniya, maliban
kay Ibarra. Umiinit na ang usapan noon sapagkat nagsisimula ng ilagay ang mga tsampan sa
kopa. Nahalata ng alkalde na panay ang pasaring ni Padre Damaso kay Ibarra. Sinikap na
ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang pari sa pagsasaring. Walang kibo na lamang si Ibarra.
Pero, nang ungkatin ni Padre Damaso ang tungklol sa pagkamatay ng ama ni Ibarrang may
kasamang pag-aglahi. Sumulak ang dugo ni Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Padre Damaso at
sasaksakin nito sa dibdib. Pero, pinigilan siya ni Maria. Gulo ang isip ni Ibarra na umalis at
iniwan ang mga kasalo sa pananghalian.

35: Usap-Usapan
Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at Padre Damaso ay madaling kumalat sa buong
San Diego. Sa mga usapan, hindi matukoy kung sino ang may katwiran sa dalawa. Nagkakaisa
ang lahat na kung naging matinpi si Ibarra, hindi sana nangyari ang gayon. Pero, ikinatwiran ni
Kapitan Martin na walang makapigil kay Ibarra sapagkat wala itong kinatatakutang awtoridad.
Handa ang binata na dungisan ang kamay nito sa sinumang lumapastanganan sa kaniyang
ama. Dahil sa maagap na pagsansala ng kaniyang itinanggi at minamahal na si Maria. Kaya,
hindi niya itiniloy ang balak na kitlan hininga si Padre Damaso.
Ipinapalagay naman ni Don Filipo na hinihintay daw ni Ibarra na tulungan siya sa taumbayan
bilang pagtanaw ng utang na loob sa kabutihang nagawa niya at ng kaniyang ama. Nanindigan
naman ang kapitan ng bayan na wala silang magagawa sapagkat laging nasa katwiran ang mga
prayle. Ang ganito, anang Don Filipo ay nangyayari sapagkat hindi nagkakaisa at watak-watak
ang mga taumbayan samantalang ang mga prayle at mayayaman ay nagkakabuklod-buklod.
Sa kabilang dako, karamihan naman sa mga babae ay takot na mawalay sa grasya ng
simbahan. Tanging si Kapitana Maria lamang at pumili kay Ibarra at sinabing karangalan niya
ang magkaroon ng anak na magtatangol at mangangalaga sa sagradong alaala ng yumaong
ama. Sakmal naman ng matinding pagkatakot ang mga magsasaka na hindi matuloy ang
pagpapatayo ng paaralan sapagkat bawa’t isa sa kanila ay naghahangad ng anak na
makatapos ng pag-aaral. May nagsabing hindi na matutuloy ang pagpapatayo ng simbahan
sapagkat tinawag na pilibustero ng prayle si Ibarra. Hindi naman maintindihan ng mga
magsasaka ang kahulugan ng Pilibustero.

36: Unang Ulap

Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni Tiago dahil sa hindi inaasahang pagdating ng
Kapitan-Heneral. Si Maria ay panay ang pagtangis at hindi pinakikinggan ang payo ng kaniyang
ale at ni Andeng. Paano nga, pinagbawalan si Maria ng kaniyang ama na makipag-usap kay
Ibarra habang hindi pa inaalis ang eskomonyon sa binata.
Saglit na umalis si Kapitan Tiago sapagkat pinapupunta ito sa kumbento. Pinatuloy na inaalo
naman ni Tiya Isabel si Maria sa pagsasabing susulat sila sa Papa at magbibigay ng malaking
limos. Madali namang mapapatawad si Ibarra sapagkat nawalan lamang ng ulirat si Padre
Damaso. Si Andeng ay nagboluntaryong gagawa ng paraan para magkausap ang
magkasintahan.
Nasa gayon silang pag-uusap nang bumalik si Kapitan Tiago. Sinabi nito na inutusan siya ng
pari na sirain ang kasunduan ng pag-iisang dibdib ng magkasintahan. Si Padre Sibyla ay
nagsabi naman na huwag tanggapin si Ibarra sa kaniyang tahanan at ang utang ni Kapitan
Tiago na P50,000 sa binata ay huwag ng pabayaran kundi mawawala ang kaniyan buhay at
kaluluwa.
Inalo ni Kapitan Tiago si Maria sa pagsasabing ang ina raw nito ay nakita lamang niyang umiyak
nang ito’y naglilihi. Isa pa, anito, may kamag-anak si Padre Damaso sa nakatakdang dumating
mula sa Europa at siyang inilalaan ng maging panibagong katipan ni Maria. Sindak ang mga
kausap ni Kapitan lalo na si Maria na napailing lamang, umiiyak at tinakpan ang mga taynga.
Pati si Isabel ay nagalit at sinabihan ang Kapitan na ang pagpapalit ng katipan ay hindi parang
nagpapalit lamang ng baro.
Dahil kaibigan ni Kapitan Tiago ang Arsobispo. Iminungkahi ni Tiya Isabel na sulatan ito. Pero,
sinabi ng Kapitan na mawawalang kabuluhan lamang sapagkat ang arsobispo ay isang prayle
rin at walang ibang paunlakan kundi ang mga kapwa prayle. Pagkarrang pagsabihan ng Kapitan
si Maria na tumigil na ito sa kangangalngal at baka mamugto ang mga mata. Hinarap na niya
ang paghahanda sa bahay.
Pamaya-maya dumating na nga ang Kapitan-Heneral. Ang buong kabahayan ni Kapitan Tiago
ay nagsimula nang mapuno ng mga tao. Si Maria naman ay tumakbo sa silid at nagdasal sa
Mahal na Birhen. Nasa ganito siyang kalagayan nang pumasok ang kaniyang Tiya Isabel at
sinabing gusto siyang makausap ng Kapitan-Heneral. Mabigat man sa loob ay unti-unti na
siyang nag-ayos ng katawan.
37: Ang kaniyang Kataas-taasan
Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niya kaagad si Ibarra. Samantala, kinausap muna
niya ang binatang Taga-Maynila na nagkamaling lumabas habang nagsesermon sa misa si
Padre Damaso. Ang paglabas ng binata sa simbahan ay ikinagalit ni Damaso. Namumutla at
nginig ang buong katawan ng binata ng pumasok siyang kausapin ng Heneral. Ngunit, ng
lumabas na ito, nakangiti na siya. Ito ay tanda ng mabuting ugali ng Kapitan-Heneral. Mayroon
siyang panahon basta sa katarungan.
Pagkalabas ng binata, ipinapasok na ng kagawad ang mga reverencia na sina Padre Sibyla,
Padre Martin, Padre Salvi at iba pang mga prayle. Yumuko ang mga ito at nagbigay galang sa
Heneral…Dahil hindi kasama si Padre Damaso, hinanap siya ng heneral. Sinabi nina Padre
Sibyla at Padre Salvi na may sakit ang hinahanap. Ang sumunod na nagbigay galang sa
Heneral ay sina Kapitan Tiago at Maria.
Pinapurihan ng Heneral si Maria dahil sa ginawa nito sa pananghalian. Kung hindi dahil sa
kaniya, maaring nautas na si Ibarra si Padre Damaso. Sinabi ng Heneral na kailangang
tumanggap ng gantimpala si Maria na kagyat namang tumutol.
Samantala, ipinahayag ng kagawad na dumating na si Ibarra at nakahanda na siyang humarap
sa Heneral. Napansin ng Heneral na medyo nabalisa si Maria, Kaya sinabi niyang nais itong
makaharap bago umaalis patungong Espanya. Sinabi naman niya sa alkalde na samahan siya
nito sa paglilibot.
Hindi matiis ni Padre Salvi na ipaalala sa Heneral na si Ibarra ay eskomulgado. Pero, hindi siya
pinapansin nito at sa halip sinabi ng Heneral na ipaabot kay Padre Damaso ang
pangangamusta na gumaling ito kaagad. Napamaang ang mga reverencia at sabay sabay na
nagpaalam. Nakasalubong nila ang pagpanaog ni Ibarra. Ngunit hindi sila nagkakibuan. Mata
lamang ang nag-usap.
Pagkakita ng Heneral kay Ibarra mabilis niya itong kinamayan at sinabing tama lang ang
kaniyang ginawa lalo na ang ginawang pagtatanggol sa ala-ala ng ama. Tiniyak niya na
kakausapin ang arsobispo tungkol sa pagkakaeskomulgado ni Ibarra.
Sa pagkukuwento, lumitaw na nagkapalad si Ibarra na makatagpo ang pamilya ng kapitan
Heneral noong siya nagpunta sa Madrid. Tinanong ng Heneral kung wala man lang liham na
tagubiling dala si Ibarra para sa kaniya. Hindi na kailangan ito, ani Ibarra sapagkat lahat daw ng
mga Pilipino ay tinagubilin sa Heneral. Sa pagpapahayag ni Ibarra ng kaniyang sariling
pananaw sa buhay, nagpamuni ng Heneral na matalino ang binata. Inamuki niya itong ipagbili
ang lahat lahat na ari-arian at sumama na sa kaniya sa Espanya sapagkat hindi nababagay ang
kaniyang kaisipan sa Pilipinas. Pero,sinasabi ni Ibarra na higit na matamis ang mamuhay sa
bayang sinilangan at pinamuhayan din ng mga magulang nito.
Pinahalagahan ng Heneral ang paninindigan ni Ibarra sapagkat inaakala niyang higit nga niyang
kilala ang Pilipinas kaysa sa kaniya. Nang maalala niya si Maria, sinabi ng Heneral kay Ibarra na
puntahan na niya ang kaniyang kasintahan at itagubilinang paparoonin sa kaniya si kapitan
tiyago.Ipinagugunita niya kay Ibarra na samahan siya sa pamamasyal. Tumango si Ibarr at
umalis na. Kapagdaka,tinawag ng Heneral ang mga kagawad at sumunod ang alkalde.
Sinabihan ng Heneral ang alkalde na hindi na kailangang maulit pa ang naganap na
pananghalian at ibigay ang lahat ng kaluwagan kay Ibarra sa pagsasakatuparan ng kaniyang
mga mabubuting layunin. Huwag ding pakialaman si Ibarra, mariing pautos pa ng Heneral.
Tumango ang Alkalde sa tinuran ng Heneral. Nangako siyang pangangalagaan din ang
kaligtasan ni Ibarra. Nang dumating si tiyago kaagad na binati siya ng Heneral dahil sa
pagkakaroon ng kapuri-puring anak at marangal na manunungangin. Nagprisinta pa ang
Heneral na maging ninong sa kasal.
Samantala, kaagad na hinanap ni Ibarra sa Maria. Kumatok siya sa silid ni Maria sapagkat
naririnig niya ang boses nito. Pero, hindi binuksan ang pinto at sa halip ay si Sinang ang sumilip.
Sinabi ni Sinang na isulat na lamang ni Ibarra ang sasabihin sapagkat papunta sila sa dulaan.
Nagtaka si Ibarra.

38: Prusisyon
Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na pagdupikal ng mga batingaw ay nagbabadyang
inilabas na ang prusisyon. Ang mga binata na halos lahat ay mayroong dalang sinding parol.
Kasamang naglalakad ni Kapitan Heneral ang mga kagawad, si Kapitan Tiyago, ang alkalde,
ang alperes at si Ibarra at patungo sa bahay ng kapitan. Nagpatayo ang kapitan ng isang kubol
sa harap ng kaniyang bahay upang pagdausan ng pagbigas ng tulang papuri o loa sa pintakasi
ng bayan. Kung hindi lamang sa imbitasyon ng Kapitan Heneral, mas gusto ni Ibarra na manatili
na lamang sa tahanan ni Kapitan Tiyago upang makasama niya si Maria.
Nangunguna sa prusisyon ang taltong sakristan na may hawak na mga seryales na pilak.
Kasunod nila ang mga guro, mag-aaral at mga batang may dala-dalang parol na papel. Ang
mga agwasil at tinitini naman ay may dalang mga pamalo upang gamitin sa sinumang maniksik
o humiwalay sa hanay. Mayroon din silang kasama na namimigay ng libreng kandila para
gamiting pang-ilaw sa prusisyon.
Ang mga santong pinuprusisyon ay pinangungunahan ni San Juan Bautista. Sumunod si San
Francisco, Santa Maria Magdalena, San Diego De Alcala at ang pinakahuli ay ang Mahal na
Birhen. Ang karo ni San Diego ay hinihila ng anim na Hermano Tercero.
Inihinto ang mga karo at andas ng mga santo sa tapat ng kubol sa pagdadarausan ng loa. Mula
sa tabing may isang batang lalaking may pakpak, nakabotang pangabayo, nakabanda at may
bigkis ang lumabas. Pagkatapos na bumigkas ng papuri ang bata sa wikang Latin, Kastila at
Tagalog ay pinagpatuloy ang prusisyon hanggang sa mapatapat sa bahay ni Kapitan Tiyago.
Ang lahat ay natigilan sa magandang pag-awit ni Maria Claria ng Ave Maria ni Gounod sa saliw
ng kaniyang sariling piyano. Kung napatigil si Padre Salvi sa ganda ng tinig ni Maria Clara. Higit
na nakadama ng kalungkutan si Ibarra. Nadarama niya ang mensahe ng tinig ng kasiphayuan
ng kasintahan. Saglot na naputol ang pagmuni-muni ni Ibarra nang palalahanan siya ng
Kapitan-heneral tungkol sa imbitasyon nitong makasalo sa pagkain upang pag-usapan ang
pagkawala nina Basilio at Crispin.

39: Donya Consolacion

Kahit na napatapat ang prusisyon sa bhay ni Donya Consolacion ay pinid na pinid. Nang
umagang iyon, ang asawa na alperes at paraluman ng mga guwardiya sibil ay hindi
nakapagsimba. Paano hindi siya pinayagang lumabas ng kaniyang asawa. Ikinahihiya ng
alperes ang katawa-tawang pagdadamit nito. Ang kaniya namang amoy katulad ng kalaguyo ng
mga guwardiya sibil. Pero, para sa sarili ni Donya Consolacion siya ay higit pa ngang maganda
kaysa kay Maria Clara.’
Ang ipinagpuputok pa ng damdamin ng Donya bukod sa siya ay hindi pinayagang lumabas ng
bahay ay ang pangyayaring sobra kung alipustain at murahin siya ng alperes. Suklam na
suklam ang Donya at iniisip kung paano makapaghiganti. Ang pagdili-dili niya ay nakapagbigay
sa kaniyang ng ibayong ngitngit.
Nang araw ngang iyon, bago dumaan ang prusisyon, ipinasara niya sa bantay ang lahat ng mga
bintana at nagpasindi pa ng ilaw. Inutusan din nitong huwag magpapasok maski sinuman.
Pinakandado niyang mabuti pati pintuan. Habang nag-iisip ang Donya narinig niyang umaawit si
Sisa na dalawang araw ng nakukulong sa kwartel. Pinapaakyat ng Donya si Sisa upang
pakantahin. Palibhasa, sa wikang kastila ang utos ng Donya, hindi ito maunawaan ni Sisa. Isa
pa hindi matino ang isip, isa na siyang baliw.
Kinuha ng Donya ang latigo ng alperes at muling inutos na kumanta si Sisa. Pero, hindi
sumunod si Sisa. Dahil dito, inutusan ng Donya ang sundalo na sabihin kay Sisa ang gusto
nitong mangyari. Kumanta si Sisa ng Kundiman ng Gabi. Ang awit ay tumalab sa damdamin ng
Donya at nakapagsalita ng Tagalog. Napamaang ang sundalo, hindi niya sukat akalain na
marunong ng Tagalog ang Donya. Napansin ng Donya ang pagkamaang ng kawal, kaya galit na
pinaalis ito. Binalingan ng Donya si Sisa at sa pilipit na pangangastila ay inutusan itong
magbaile o sumayaw.
Nang hindi sumunod si Sisa, pinalo niya ito sa binti at paa. Nabuwal si Sisa at nagisi ang
manipis nitong damit kasabay ng paglabas ng dugo mula sa nabakbak na sugat. Nasisiyahan
ang Donya sa gayong tanawin. Ang kaniyang galit ay naibunton niya kay Sisa.
Hindi napansin ng Donya ang pagdating ng alperes na pasikad na binuksan ang nakasarang
pintuan. Pagkakita ng alperes kay Sisa, sinagilahan ito ng pangangatal ng katawan sa galit at
namutla. Bumalasik ang kaniyang mukha. Ngunit, parang walang anuman ito sa Donya.
Tinanong pa niya ang alperes kung bakit hindi man lang daw bumati ito sa kaniya. Hindi
sumagot ang alperes. Inutusan niya ang bantay na bigyan ng damit at pagkain si Sisa.
Kailangang gamutin din ang mga sugat nito, bigyan ng magandang higaan at huwag
lalapastanganin. Ang dahilan si Sisa ay nakatakdang ihatid sa tahanan ni Ibarra kinabukasan
din.
Sa kabilang dako, kung magkaroon man ng kagaspangan ng ugali si Donya Consolacion yaon
ay bunga ng kaniyang kawalan ng sapat na edukasyon. Siya ay dating labandera lamang ng
mga sundalo na mapangasawa niya ang alperes na noon ay isa lamang kabo. Ito ang dahilan
kung may plastik na pag-uugali. Pilit siyang nag-aastang may pinag-aralan, marunong ng kastila
at may ugaling Europeo.

40: Karapatan at Kapangyarihan

Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan ang mga kuwitis. Ang huling pailaw ay
parang bulkan habang ang daan ay naliliwanagan ng ‘luces de Bengala’ na siyang nagsisilbing
ilaw sa mga taong naglalakad patungo sa liwasang bayan.
Malaki ang entabladong pagdarausan ng dula. Ang nangasiwa sa palabas ay ang Tenyente
Mayor na si Don Filipo sapagkat ang Kapitan ay nasa sugalan. Kausap ng Tenyente si Pilosopo
Tasio at nakasentro ang kanilang pag-uusap na nagbibitaw na ang Don sa kaniyang tungkulin.
Danga’t nalamang hindi tinanggap ng alkalde ang pagbibitiw nito. Saglit naputol ang pag-uusap
ng dalawa ng dumating si Maria Clara kasama ang mga kaibigan. Kasunod nilang dumating ang
kura at ilang kastila. Isa-isa silang inihatid sa upuan ng tenyente.
Nagsimula na ang palabas sa pamamagitan ng tambalang tinig nina Chananay at Marianito
ng Crispino e la Comare. Ang pansin ng lahat ay nasa entablado maliban kay Padre Salvi na
walang kurap na nakatitig kay Maria Clara.
Taposna na ang unang bahagi ng dula nang pumasok si Ibarra. Umugong ang bulungan, pero
hindi ito pinansin ni Ibarra. Malugod na binati niya ang kasintahan at ang mga kasama nito.
Tumindig si Padre Salvi o ang Kura at hiniling kay Don Filipo na paalisin si Ibarra. Ngunit, hindi
sumunod ang Don at sinabing hindi niya magagawa ang gayon sapagkat nag-abuloy ng malaki
si Ibarra. Isa pa, anang Don hindi siya natatakot sa gagawin ng kura sapagkat maghapong kau-
kausap ng Kapitan Heneralat ng Alkalde ng lalawigan si Ibarra. Kaya, wala itong dapat
ipangamba. Napilitan umalis ang Kura at ang mga kasama nito. May ilang tao na lumapit kay
Ibarra at sinabing huwag pansinin ang paglisan ng kura, sapagkat ang mga ito ang nagsasabing
si Ibarra ay eskumulgaldo. Dahil dito, naitanong ni Ibarra na sila ay nasa panahon pa ng edad
Media.
Nilapitan ni Ibarra ang mga dalaga at nagpaalam na ilang sandali siyang mawawala sapagkat
mayroong nalimutang tipanan. Pinigilan siya ni Sinang subalit nangako si Ibarra na babakik na
lamang siya. Papalabas na si Yeyeng upang sumayaw, nang lumapit ang dalawang sibil kay
Don Filipo at ipinatitigil ang palabas dahil hindi raw makatulog sa ingay ang alperes at si Donya
Consolacion. Pero, hindi pinagbigyan ang kahilingan ng mga sibil at natapos na ang dula. Pero,
bigla na lang nagkagulo.
May dalawang sibil na hinagad ang mga musikero upang pigilin ang palabas pero ang mga ito
ay nahuli ng mga kuwadrilyero na katulong ni Don Filipo. Tiyempo namang nakabalik na si
Ibarra. Kaagad na hinanap niya si Maria. Kumapit na sa bisig ni Ibarra ang mga nasindakna
dalaga. Walang tigil naman sa kauusal ng letania sa latin si Tiya Isabel. Ang mga sibil na inihatid
ng mga kuwaddrilyero sa tribunal ay pinagbabato ng mga tao. May mga pulutong ng mga
kalalakihan na nagbabalak ng masama sa mga sibil. Pero, pinakiusapan sila ni Don Filipo na
huwag ng palalain pa ang pangyayari. Ngunit, hindi siya pinansin. Kaya kay Ibarra siys
nakiusap. Sinabi ng binata na wala siyang magagawa. Pinakiusap ni Ibarra si Elias na puntahan
ang mga kalalakihang nagbabalak ng masama. Napahinuhod naman ng piloto ang mga lalaki na
huwag ng ituloy ang kanilang mga binabalak. Isa-isa ng nagsialisan ang mga tao.
Mula naman sa kinaroroonan ni Padre Salvi, nakita niya ang buong pangyayari sa liwasan.
Dumating din ang kaniyang utusan na nagbalita rin tungkol sa nangyaring kaguluhan.
Bigla na lamang nakita ni Padre Salvi sa kaniyang pangitain na si Mari Clara ay walang malay-
tao, pangko ni Ibarra at nawala sila sa kadiliman. Halos nagkandahulog siyang bumaba sa
kumbento at nagtuloy sa liwasan. Ngunit, wala ng tao. Binubulyawan siya ng mga kastila, pero
hindi niya alumana. Mabilis na tinungo niya ang bahay ni Kapitan Tiago. Sa nakapinid na
durungawan nabanaagan niya ang mga anino nina Maria Clara at Tiya Isabel. Ang pagkabahala
sa dibdib ng pari ay unti-unting nawala. Ligtas sa kapahamakan si Maria. Bumalik na sa
kumbento si Padre Salvi.

41: Dalawang Panauhin

Dahil sa nangyari hindi dalawin ng antok si Ibarra, kaya naisipan nitong gumawa sa kaniyang
laboratoryo. Pamaya-maya pumasok ang kaniyang utusan at sinabing mayroon siyang
panauhing taga-bukid. Pinapatuloy niya ito ng hindi man lamang lumilingon. Ang kaniyang
panauhin ay si Elias.
Tatlo ang pakay ni Elias sa pagpunta niya kay Ibarra. Una, ay upang ipaalam na nilalagnat o
may sakit si Maria Clara. Ikalawa, magpapaalam na siya kay Ibarra sapagkat nakatakda siyang
magtungo sa Batangas at ikatlo, itatanong niya sa binata kung wala itong ipagbibilin sa kaniya.
Hinangad ni Ibarra ang maluwalhating paglalakbay ni Elias.
Hindi nakatiis si Ibarra kung paano napatigil ni Elias ang kaguluhan nangyari sa liwasan. Sinabi
ni Elias na kilala niya ang magkapatid na namumuno sa panggugulo. Ang mga ito ay mga sibil.
Ang ama ng magkakapatid na patayin sa palo ang mga sibil na nanggulo sa liwasan. Pero dahil
sa may utang na loob ang magkapatid kay Elias, sila ay madaling napakiusapan nito. Hindi na
kumibo si Ibarra, kaya nagpaalam na si Elias.
Nagbihis at nanaog na si Ibarra habang sinisisi ang sarili sa pagkakasakit ng kasintahan.
Tutungo siya sa bahay ni Kapitan Tiyago. Sa daan nakasalubong niya ang isang maliit na
lalaking nakaitim at may pilat sa kaliwang pisngi. Ito ay si Lucas at kapatid ng taong madilaw na
namatay sa paghuhugos ng unang bato sa paaralan. Nabanas ng husto si Ibarra sa pangungulit
ni Lucas na kung magkano raw ang ibabayad sa pamilya ng kaniyang kapatid. Sinabi ni Ibarra
na magbalik na lamang si Lucas dahil dadalaw ito sa isang maysakit. Ska na nila pinag-usapan
ang tungkol sa pagbabayad. Mauubos na ang pagtitimpi ni Ibarra, kaya tinalikuran niya kaagad
si Lucas.
Sinundan ng masamang tingin ni Lucas si Ibarra sabay bulong sa sariling si Ibarra ay apo nga
talaga ng nagbilad sa init sa kaniyang ama at iisa ang dugong nananalaytay sa kanilang mga
ugat… subalit kapag ito (Ibarra) ay mahusay magbayad ng mataas, sila ay magiging mabuting
kaibigan.

42: Mag-asawang De Espadaña

Malungkot sa bahay ni Kapitan Tiago sapagkat may sakit si Maria. Pinag-uusapan ng
magpinsang Tiya Isabel at Kapitan Tiago kung alin ang mabuting bigyan ng limos, ang krus sa
Tunasan na lumaki, o ang krus sa Matahong na nagpapawis. Nais malaman ni Tiago kung alin
sa dalawang ito ang higit na mapaghimala. Napagdesisyonan na parehong bigyan ng limos ang
dalawang ito upang gumaling kaagad ang karamdaman ni Maria. Natigil ang pag-uusap ng
magpinsan nang mayroong tumigil sa harap ng bahay. Ang dumating ay sina Dr. Tiburcio de
Espadaña, na inaanak ng kamag-anak ni Padre Damaso at tanging kalihim ng lahat ng ministro
sa Espanya.
Inaasahan ni Tiago ang mga dumating na panauhin. Pagkatapos na maipakilala ni Victorina si
Linares, sinamahan sila ni Tiago sa kani-kanilang silid.
Sa biglang tingin, aakalain na si Donya Victorina ay isang Orofea. Siya ay isang ginang na may
edad na 45, pero ipinamamalitang siya ay 32 taong gulang lamang. Noong bata at dalaga pa
siya at kapani-paniwalang maganda ito. Kaya, hindi siya nagpasilo sa mga lalaking Pilipino at
ang pinangarap niyang mapangasawa ay isang dayuhan. Isa siyang social climber at ibig na
mapabilang sa mataas na antas ng lipunan. Ngunit, ang bitag na inihanda niya ay walang nasilo.
Nalagay siya sa pangangailangan na kailangang makapangasawa siya ng dayuhan. Napilitan
siyang masiyahan sa isang maralitang Kastila na taga-Espanya itinaboy ng bayang
Extremadura at ipinadpad ng kapalaran sa Pilipinas. Ang kastilang ito ay Tiburcio de Espanada
na may 35 taong gulang,ngunit mukha pang matanda kay Donya Victorina.
Nakarating siya sa Pilipinas sakay ng barkong Salvadora. Sa barko dumanas siya ng katakot-
takot na pagkahilo at nabalian pa ng paa. Nahihiya na siyang magbalik sa Espanya, dahil
ipinasya na niyang manatili sa Pilipinas. Eksaktong 15 araw siya sa bansa nang matanggap siya
sa trabaho dahil sa tulong ng mga kababayang Kastila. Sapagkat hindi naman siya nag-aral
pinayuhan siya ng mga kababayan na humanap nang magandang kapalaran sa mga lalawigan
at magpanggap na isang mediko na ang tanging puhunan ay ang pagiging kastila. Ayaw sana
niyang sumunod dahil nahihya siya, pero dahil sa gipit na gipit na siya,wala siyang
mapagpipilian kundi sumunod sa payo.
Siya ay dating nagtatrabaho sa pagamutan ng San Carlos bilang tagapagbaga ng mga painitan
at tagapaspas ng alikabok sa mga mesa at upuan pero wala talagang kaalam-alam sa
panggagamot. Sa una mabana ang singil. Lumalaon pataas ng pataas, sinamantala niya ng
husto ang pagtitiwala ng mga Indio. Dahil dito, umaasa siya na tuloy-tuloy na ang kaniyang
pagyaman. Ngunit, nagsumbong ang mga tunay na mediko sa Protomediko de Manila na siya
ay pekeng doktor. Nawalan na siya ng pasyente. Babalik na sana siya sa pamamalimos sa mga
kakilala’t kababayan subalit napangasawa nga niya si Donya Victorina.
Pagkakasal, lumipat sila sa Santa Ana at dito idinaos ang kanilang pulut-gata. Ilang araw ang
nagtagal bumili ng aranya at karomata si Donya Victorina at matutuling kabayo mula sa Albay at
Batangas para sa gamit nilang mag-asawa. Binihisan din niya ng husto ang asawa para
magmukhang kagalang-galang. Ang Donya ay nagsimulang maging ilusyunada bilang isang
Orofea. Nagpusod-Espanyola at naglagay ng mga palamuti sa katawan. Ilang buwan ang
lumipas, Ipinamalita niyang siya ay naglilihi at sa Espanya manganganak sapagkat ayaw
ipanganak ang anak na tatawaging rebolusyunario. Ang kaniyang pangalan ay dinagdag din ng
de, kayat nakalimbag sa mga tarheta nito ang Donya Victorina de los Reyes de de Espadaña.
Dumaan ang tatlong buwan, ang inaasahang pagbubuntis ng Donya ay naunsiyami kayat wala
siyang magawa kundi ang manatili sa “lupaing ito ng mga salvaje.” Ang ginawa niya ay
nagpatingin sa mga hilot at manggagamot, ngunit wala ring nangyari. Hindi siya nagkaanak.
Dahil siguro nadisperada ang Donya sa hindi pagkakaroon ng anak, naibunton niya ang
kaniyang ngitngit sa asawa nito. Parang maamong kordero ang Don, kahit na ano ang gawin ng
Donya hindi ito nakakarinigan ng reklamo, kapag nagagalit ang Donya, nilalabnot niya ang
pustiso ng asawa at kung minsan nama’y hindi niya ipinapahintulutan lumabas ng bahay.
Isang araw, naisip ng Donya na ang asawa ay dapat na maglagay ng titulong medicina at
cirugia. Tumutol ang Don sapagakat pamemeke na naman ang gagawin niyang panggagamot.
Ngunit, wala siyang magawa at sumunod na lamang sa Donya. Tunay na amini’t hindi, siya ay
Ander de Saya.
Nagpaukit sa marmol ang Donya ng karatulang may nakasulat na:Dr. DE ESPADAÑA,
ESPESYALISTA SA LAHAT NG URI NG SAKIT at ito ay ikinabit sa kaniyang bahay.
Naisip din ng Donya na kumuha ng tagapangasiwang kastila sa kaniyang mga ari-arian
sapagkat hindi niya pinagkakatiwalaan ang mga Pilipino. Ipinakaon naman ng Don ang
pamangkin si Linares na nag-aaral ng pagkamananggol, sa gastos ng Donya.


Samantala sila ay nagmimiryenda ay dumating si Padre Salvi. Dati ng kakilala ng mag-asawa
ang pari, kaya si Linares na lamang ang kanilang ipinakilala. Kaagad sinabakan na ni Donya
Victorina ang pamimintas sa mga tag-lalawigan at pinangalandakan na kaututang dila nila ang
alkalde at ng iba pang nasa mataas na poder sa estado.
Pero, namangha ang Donya nang sabihin ni Tiago na kadadalaw lamang ng Kapitan-Heneral sa
kanilang tahanan. Halos hindi makapaniwala ang Donya. Gayunpaman, dahil sa wala na siyang
magawa sinabi na lamang na nanghinayang siya at hindi kaagad nagkasakit si Mari disin
sanay’y nakadaupang palad nila ang Henerl.
Nang matapos ang kanilang pag-uusap, pinuntahan nila si Maria na noon ay nakahiga sa isang
kamagong na nakaukurtinahan ng husi at pinya. Ang ulo ni Maria ay may taling panyo na basa
ng agua colonia at nakakumot ng puti. Nasa tabi ang dalawang kaibiganng babae at si Andeng
na may hawak ng punpon ng azucena.
Naitanong naman ni Linares kay Padre Salvi kung saan si Padre Damaso, sapagakat may dala
itong sulat-tagubilin para rito. Sinabi ni Salvi na dadalaw ito kay Maria kaya napanatag ang loob
ni Linares.
Pinulsuhan ng Don si Maria, tiningnan ang dila at sinabing may sakit ito, ngunit mapapagaling.
Ang iniresetang gamot niya ay: Sa umaga ay liquen con leche, jarabe de altea at dalawang
pildoras ng cinoglosa. Sinamantala ito ng Donya at ipinakilala si Linarez na nabigla sapagkat
nakatoun ang kaniyang mga mata at isip kay Maria na lubhang nagagandahan.
Saglit nanautol ang walang kurap na pagkakatitig ni Linares sa magandang mukha ni Maria
nang sabihin ni Padre Salvi na dumating na si Padre Damaso. Ang pari ay kagagaling lamang
niya sa sakit, siya ay putlain mabuway kung lumakad, payat at hindi masalita. Ang una niyang
ginawa ay dumalaw nga kay Maria Clara.

43: Mga Balak

Tuloy-tuloy si Padre Damaso sa kamang kinahihigan ni Maria at luhaang sisnabi sa “Anak ko,
hindi ka mamamatay.”Nagtaka si Maria sa nakitang anyo ng pari. Ang mga nakakakilala sa
prayle ay halos hindi rin makapaniwala na ang paring may magaspang na ugali at matipunong
anyo ay mayroon palang gayong kalambot na damdamin ng pari. Tumindig si Padre Damaso at
nagpunta sa silong ng balag sa ilalim ng balkkonahe at umiyak na parang batang ibunulalas ang
lahat ng sama ng loob. Dahil dito, nasabi ng lahat na talagang mahal na mahal ng pari ang
inaanak na si Maria.
Nang kumalma na ang damdamin ng pari, ipinakilala ni Donya Victorina si Linares. Sinabi ni
Linares na siya ay anaanak ng bayaw ni Damaso na si Carlicos. Ibinigay ni Linares ang sulat sa
pari na binasa naman niya. Lumitaw na si Linares ay nangangailangan ng trabho at
mapapangasawa. Ayon kay Damaso madali niyang maihanap ng trabaho ang binata sapagkat
ito ay tinanggap na abogado sa Universidad Central. Tungkol naman sa pag-aasawa, sinabi ni
Damaso na kakauapin nila si Tiyago.
Naiwan si Padre Salvi na malungkot at nagmumuni-muni. Nagitla na lamang siya nang batiin ni
Lucas, na hinihingi umano ng payo tungkol sa pagkamatay ng kaniyang kapatid. Nagdrama ng
husto si Lucas, pilit na nagpapatulo siya ng luha nan isalysay niya ang pakikipagkita niya kay
Ibarra at binigyan lamang ng P500.00 para sa pagkamatay ng kaniyang kapatid. Nagalit ang
pari sa kadramahan ni Lucas, kaya pinagtabuyan niya ito at pasalamat siya’t hindi siya
ipinabilanggo ni Ibarra. Umalis na bumubulong-bulong si Lucas.

44: Pagsusuri ng Budhi

Nabinat si Maria pagkatapos na makapagkumpisal. Sa kaniyang pagkahibang walang
sinasabing pangalan kundi ang pangalan ng kaniyang inang hindi man lamang nakikilala.Siya ay
binabantayang mabuti ng kaniyang mga kaibigang dalaga. Si Tiago naman ay nagpamisa at
nangako na magbibigay ng tungkod na ginto sa Birhen ng Antipolo. Unti-unti namang bumaba
ang lagnat ni Maria.
Takang-taka naman si Don Tiburcio sa naging epekto ng gamot na inireseta niya sa dalaga. Sa
kasiyahan ni Donya Victorina hindi niya nilabnot ang pustiso ng asawa.
Isang hapon napag-usapan ang nakatakdang pag lipat ng parokya ni Padre Damaso sa
Tayabas. Sinabi ni Kapitan Tiyago na ang ganitong pagkakalayo ng pari ay labis na
daramdamin ni Maria sapagkat para na rin niya itong ama. Ipinaliwanag din niya na ang
pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng mga pangyayari noong pista. Sinabi naman ng kura na
mabuti nga ang di pag papahintulot ng kapitan na mag kausap ang anak at si Ibarra. Pero,
tinutulan ng Donya ang ganitong pananaw ng dalaga sapagkat matibay ang kaniyang
paniniwala, na si Don Tiburcio ang nakapagpagaling kay Maria.
Hindi pinansin ni Padre Salvi ang Donya at sa halip sinabi niya na malaki raw ang nagawa ng
pangungumpisal sapagkat daig ng isang malinis na budhi ang lahat namga gamot na gaya ng
pinatutunayan na ng maraming pagkakaton. Dahil dito, nabanas ang Donya at iminungkahi niya
kay Padre Salvi na gamutin ng kaniyang kumpisal Si Donya Consulation na asawa ng alperes.
Hindi umimik ang pari at sa halip ay tinagubilinan niya si Kapitan Tiyago na ipahanda kay Tiya
Isabel si Maria sa isang pangungumpisal muli sa gabing iyon at bibigyan nniya ng viatico
kinabukasan upang tuloy-tuloy na ang kaniyang paggaling.
Samantala, pinainom ni Sinang si Maria ng isang pildoras na mula sa bumbong na kristal at bilin
ng doktor ay itigil ito kaag nakakaramdam siya ng pamimingi. Itinanong ni Maria kay Silang kung
hindi sumulat si Ibrra. Sumagot si sinang na abala si Ibarra sa pag-aasikaso na mapatawad ng
arsobispo ang kaniyang ekskumunyon. Saglit na natigil ang kanilang pag-uusap sapagkat
siyang pagpasok ni Tiya Isabel upang ihanda muli si Maria na sulatan niya si Ibarra at sabihing
limutin na niya ito. Di nakapag tanong si Sinang dahil nagsisimula na si Tiya Isabel, si Maria
naman ay nag-iisip ng mga kasalanan. Binasa ni Tiya Isabel ang sampung utos. Pagkaraan ay
nagtulos ng isang malaking kandila sa harap ng altar ng mahal na Birhen.
Nagtagal ang kumpisalan sa gabing iyon. Napansin ni Tiya Isabel na sa halip na makinig ang
pari sa sinasabin ni Maria, tila ba binabasa ang nasa isip ng dalaga. Nung lumabas ng silid si
Padre Salvi, ito ay namumutla at nakapangagat labi, kunot ang nuo at pawisan. Sa malas, siya
ang kinumpisalan na di nagtamo nag patawad.

45: Mga Inuusig

Nagpunta sa Kagubatan si Elias at hinanap si Kapitan Pablo. Siya ay sinamahan ng isang lalaki
sa yungib na tila nasa ilalim ng lupa. Nag makita ni Elias ang Matandang Pablo natatalian ang
ulo ng isang bigkis na kayong may bahid ng dugo. Kayat na nagkilala silang dalawa. May anim
na buwan na nang huli silang magkita. Noon, ayon Kay matandang Pablo siya ang naaawa Kay
Elias. Subalit, ngayon nagkapalit sila ng puwesto. Si Elias ay malakas samantalang ang
matanda ay sugatan at lugami sa hirap ng katawan at kalooban. Mayo 15 araw na araw na
naibalita kay Elias ang sinapit ni Kapitan Pablo. Katunayan, pinaghanap siya nito sa
kabundukan ng dalawang lalawigan. At ngayon nga ay kaniyang natagpuan.
Ipinaliwanag ni Elias sa Kapitan na nais niya itong isama sa lupain ng mga di-binyagan upang
doon na manirahan nang payapa kahit na malayo sa sibilisasyon, yaman din lamang daw
walang nangyari sa kaniyang paghahanap sa angkang nagpahamak sa kaniyang pamilya.
Binigyang diin ni Elias na magturingan na lamang silang dalawa bilang mag-ama yayamang
pareho na silang nag-iisa sa buhay. Umiilig lamang ang matanda sa kahilingan ni Elias at
sinabing wala siyang dahilan para magpanibagong buhay sa ibang lupain. Kailangan niyang
maipaghiganti ang kalupitang sinapit o pagkamatay ng kaniyang dalawang anak na lalaki at
isang babae sa kamay ng mga buhong. Noon anya, siya ay isang duwag ngunit, dugo at
kamatayan ang isinisigaw ng kaniyang budhi dahil sa kaapihang kaniyang natamo. Karumal-
dumal ang sinapit ng kaniyang mga anak kaya ganito na lamang ang kaniyang pagpupuyos.
Ang kaniyang anak na dalaga ay pinagsamantalahan at inilugso ang kapurihan ng isang alagad
ng simbahan. Dahil dito, nagsiyasat ang dalawa niyang anak na lalaki. Pero, nagkaroon ng
nakawan sa kumbento at ang isa niyang anak ay sinuplong. Ang anak niyang ito ay ibinitin sa
kaniyang buhok at narinig niya ang sigaw, daing at pagtawag sa kaniya, pero siya ay nasanay
sa buhay na tahimik ay naging duwag at hindi nagkaroon ng lakas ng loob na pumatay o
magpakamatay. Ang paratang na pagnanakaw sa kaniyang anak ay di napatunayan, isa lamang
malaking kasinungalingan. Ang kurang nagparatang ay inilipat sa ibang lugar. Pero ang
kaniyang anak ay namatay sa sobrang pahirap na dinanas.
Ang isa naman niyang anak ay hindi duwag at pingambahan na siya ay maghihiganti dahil sa
sinapit ng dalawamg kapatid. Ito ay hinuli ng mga awtoridad dahil nakalimutan lamang niyang
magdala ng sedula. Ito ay pinahirapan din hanggang sa magpatiwakal na lamang. Ngayon, wala
ng nalalabi sa kaniya kundi bababa ng bayan upang maghimasik at makapaghiganti. Hindi
naman siya nag-iisa, marami siyang kaanib na kapwa rin pinag-uusig ng awtoridad. Ang mga ito
ang bumubuo sa kaniyang pangkat na pinamumunuan. At sila ay naghihintay lamang na tamang
tiyempo at araw upang lumusob.
Naunawaan ni Elias ang paninindigan ni Kapitan Pablo, siya man daw ay tulad nito na sa
pangambang makasugat nang walang kinalaman, kinalimutan niya ang paghihiganti. Pero, para
sa kapitan, ang paglimot ay lubhang napakahirap. Kaya ang ganang kay Elias ay napakadali
sapagkat siya ay bata pa, hindi namatayan ng mga anak at hindi nawawalan ng pag-asa.
Nangako ang matanda na hindi rin siya susugat sa sinumang walang kasalanan tulad ng ginawa
nitong pagkakasakit na naging sanhi ng kaniyang pagkakasugat at huwag lamang ang isang
kuwadrilyong tumutupad lang naman ng kaniyang tungkulin.
Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya ay nagkapalad na makilala at makatulong sa
isang binatang mayaman, matapat, may pinag-aralan at nag-iisang anak ng isang taong
marangal na hinamak din ng isang pari, maraming kaibigan sa Madrid kabilang na ang Kapitan-
Heneral. Bilang pagbibigay diin, tiniyak ni Elias sa matanda na makakatulong daw ang binatang
ito sa kanilang pagnasang maipaabot sa heneral ang mga hinaing ng bayan. Tumango ang
matanda. Dahil dito, ipinangako ni Elias na malalaman ni Kapitan Pablo ang magiging resulta ng
kaniyang lakad o pakikipag-usap sa binata (si Ibarra) sa loob ng apat na araw. Sa mga tauhan
ng kapitan ang kakatagpuin niya sa may baybayin ng San Diego at sasabihin niya ang sagot.
Kapag pumayag ang binata, may maasahan at makakapagtamo sila ng katarungan at kung
hindi naman, si Elias ang unang kasama niyang maghahadog ng buhay.
46: Sabungan
Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may sabungan din sa San Diego. Ito ay nahahati sa
tatlong bahagi. May pasukan ito sa pinto na binabantayan ng isang babaeng naniningil ng bayad
sa pagpasok. Nakahanay naman sa magkabilang daraanan na mga tao ang mga tindera na
nagtitinda ng kung anu-ano na katulad ng pagkain, gamit na maliliit sa bahay, sigarilyo at iba pa.
Kalapit ito ng isang may kalakihan ding lugar na kinaroroonan ng mga tahur, magtatari at mga
sobra ang hilig sa sabong. Dito nagpapalipat-lipat nang mabilis ang kuwarta sa kamay ng mga
tao at pakikipagsunduan. Ang tawag sa lugar na ito ay ulutan. Ang ikatlong bahagi naman ng
sabungan ay tinatawag na ruweda. Dito dinaraos ang mga sultada. Makikita sa lugar na ito ang
mga taong may matataas na tungkulin, mayayaman, ang mga tahur at sentensiyador.
Nasa loob ng sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at Lucas. Nagtanong si Kapitan
Basilio tungkol sa manok na isasabong ni Kapitan Tiyago samantalang papasok ito sa sabungan
na kasunod ang dalawang alalay o utusan na may dalang isang lasak na manok at isang
malaking putting tinali. Bulik naman ang manok ni Kapitan Basilio. Nagkaroon muna ng batian
tungkol sa pagkakasakit ni Maria Clara, pagkaraan nagkasundo ang dalawa na paglabanin ang
bulik at ang lasak sa pustang P 3,000. Parang apoy na kumalat ang paglalaban. Nagkaroon ng
pustahan ang mga sabungero. Lumilitaw na dehado ang pula at llamado naman ang puti.
Habang hindi magkamayaw sa pagpusta ang ilang sabungero sa gagawing pagsusultada, ang
dalawang binatang magkapatid na sina Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga pumupusta. Sila ay
matamang pinagmamasdan ni Lucas.Pamayamaya ay lumapit ang pinakabata sa dalawa kay
Lucas at nakiusap na pautangin ito ng pera para may maipusta. Sina Bruno at Tarsilo ay may
masaklap na karanasan sa mga sibil, ang kanilang ama ay pinatay sa palo ng mga ito.
Tinanong ni Lucas ang magkapitid kung payag na sila sa kondisyong kaniyang ibinigay. Ayaw
ng nakatatanda. Dahil dito, sinabi ni Lucas na kahit kilala man niya ang magkapatid na ayaw
ipaghiganti ang pagkamatay ng kanilang ama, hindi niya mapapautang ang mga ito ng perang
hindi niya pag-aari. Ang pera, anya ay kay Don Cisostomo Ibarra. Gayunman, kung papayag
sila sa kanilang amuki, madali niyang mabibigyan ng pera ang mga ito. Ikinatwiran ng dalawa,
na kundi lamang sa kanilang kapatid na babae ay matagal na siguro silang nabitay. Pero,
sinagot sila ni Lucas na mga nabibitay ay mga duwag lamang, walang salapi at mahihina at
kung sakali ay malapit lamang ang bundok.
Samantala, pinagsalpuk na ang dalawang manok, na ilang sandali lang ay kapwa sugatan. Pero
matindi ang sa puti. May tarak ito sa dibdib samantalang ang sa pula naman ay sa pakpak
lamang. Gayunman, unang bumulagta ang puit na nagkikisay at sumunod naman ang pula na
ipinipikit ang mga mata. Ang nanalo sa labanan ay ang pula. Hiyawang umaatikabo ang
sumunod.
Nanghinayang sina Tarsilo at Bruno at hindi sila nakapusta disin sana’y nanalo ng tig-P100
bawat isa. Sa di kalayuan, nakita nila si Pedro, ang asawa ni Sisa na binibilangan ng pera ni
Lucas. Naisip nilang pumusta sa sususnod na laban.
Tiyempo namang ang isusunod na paglalabanin ay ang bulik ni Kapitan Basilio at ang lasak ni
Kapitan Tiago. Nakalimutan ng magkapatid ang tungkol sa kanilang kapatid na babae. Naisip
nilang walang mangyayari sa kanila kung kukunin nila ang inaalok na pera ni Lucas sapagkat si
Crisostomo ay kaibigang matalik ng heneral at kasama pa nito sa pamamasyal.
Nang lumapit ang magkapatid kay Lucas, hindi sila nabigo. Sila ay binigyan ng tig- P30.00 sa
kasunduang sasama sila sa pagsalakay sa kuwartel. Kapag sila ay nakapagsama pa, tig-
sasampu uli sa bawat maisama nila. Kapag nagtagumpay sila sa gagawing pagsalakay, may tig-
P100 at ang mga kasama nila at sila naman ay tig-P200 ang tatanggapin. Tumango sila pareho
sa lahat ng kondisyon. Kaagad na tinanggap ang perang hinihingi nila. Tinagubilinan ni Lucas
ang magkapatid na kinabukasan ay darating ang mga sandatang padala ni Ibarra. Sa ikawalo
naman ng gabi sa makalawa ay kailangan magtungo sila sa libingan upang tumanggap ng utos.
Ito lamang at naghiwalay na silang tatlo. Tuloy ang sabong.

47: Dalawang Senyora

Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan Tiago, magkaakbay naman na namamasyal sina
Donya Victorina at Don Tiburcio upang malasin ang bahay ng mga indio. Ayon sa Donya pangit
ang mga bahay ng mga Indio. Sa kanilang paglakad, nababanas siya ng husto kapag hindi
nagpupugay sa kanila ang mga nakakasalubong. Dahil dito, inutos niya sa Don na mamalo ng
sumbrero. Pero, tumanggi ang Don bunga raw ng kaniyang kapansanan.
Nang mapadaan ang Donya sa tapat ng bahay ng alperes nagkatama ang kanilang mga
paningin. Parehong matalim. Tiningnan ng alperes ang Donya mula ulo hanngang paa,
ngumuso at dumura sa kabila. Sinugod ng Donya ang alperes at nagkaroon ng mainitang
pagtatalo… Binanggit ng Donya ang pagiging labandera ng alperesa samantalang
pinagdidikdikan naman ng huli ang pagiging pilay at mapagpanggap na asawa ng Donya. Puyos
sa galit, Habang hawak na mahigpit ang latigo ng alperes na nanaog si Donya Consolacion,
upang daluhugin si Donya Victorina. Pero, Bago mag-pang-abot ang dalawa, dumating ang
alperes. Umawat si Don Tiburcio. Ang pangyayari ay sinaksihan ng maraming tao na nakatawag
pansin ng kanilang pagtatalakan.
Dumating ang kura at pinatitigil ang dalawa, ngunit pasinghal na binulyawan siya ng alperes
kasabay sa pagtawag ditong ‘mapagbanal-banalang Carliston’. Nagalit naman ng husto si
Victorina at sinabi kay tiburcio na kailangan hamunin niya ang alperes sa pamamagitan ns
sabelo o rebolber. Tumanggi ang Tiburcio, kaya nahablot na naman ng di oras ang kaniyang
pustiso ng nagtatalak na asawa.
Pagdating sa bahay ng mag-asawa, inabutan nilang kausap ni Linares si Maria at ang mga
kaibigan nito. Kay Linares nabaling ang atensiyon ng Donya, inutusan nito na siya ang
humamon sa Alperes sa pamamagitan ng baril o sable at kung hindi ibubulatlat nito sa madla at
kay Kapitan Tiyago ang tunay nitong pagkatao. Namutla si Linares at humingi ito ng paumanhin
sa Donya.
Siya namang pagdating ni Kapitan Tiago na lugo-lugo sapagkat natalo ang kangyang lasak.
Hindi pa nakapagpapahinga si Tiago, Tinaltalan kaagad siya ng Donya. Sinabi niya sa Kapitan
na hahamunin ni Linares ang alperes at kapag hindi niya ito nagawa, di dapat itong magpakasal
kay Maria. Sapagkat ang duwag ay hindi nababagay sa inyong anak, pagdidiin pa ng Donya.
Dahil sa narinig nagpahatid si Maria sa kaniyang silid.
Kinagabihan, bago umalis sina Donya Victorina at Don Tiburcio iniwan nila ang kuwenta sa
paggagamot kay Maria at ito’y umaabot sa kung ilang libong piso. Naiwan naman si Linares na
nasa gipit na kalagayan.

48: Hiwaga
Dumating kinabukasan si Ibarra na gaya ng pagkakabalita ni Lucas sa magkapatid na Tarsilo at
Bruno. Ang unang sinadya ng binata ay ang tahanan ni Kapitan Tiago upang ibalita na siya ay
hindi escomulgado at dalawin si Maria. May dala siyang sulat mula sa arsobispo na ibinigay nito
sa kura at nagsasaad na inaalis na ang excomunion. Tuwang- tuwa si Tiya Isabel, sapagkat
boto siya kay Ibarra at ayaw din niyang mapangasawa ng kaniyang pamangkin si Maria ang
kastilang si Linares. Tinawag ni Isabel si Maria at pinatuloy si Ibarra.
Ngunit biglang naumid ang dila ng binata sapagkat nakita niyang kalapit ng kasintahan si
Linares na nasa balkon. Nakasandig sa silyon si Maria at may hawak na abaniko. Sa may
paanan nito ay nandoroon si Linares na nagkukumpol ng rosas at sampaga. Namulat si Linares
ng makita si Ibarra samantalang si Maria ay namula at hinayaang malaglag na lamang ang
tangang pamaypay. Sinikap nitong tumayo, pero hinang-hina siya dahil nga sa pagkakasakit. Si
Linares ay waring napapatda at hindi makapagsalita.
Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng kaniyang diipinasabing pagdalaw. Nakatingin
lamang sa kaniya si Maria na parang inuunawa ang bawat katagang namutawi sa kaniyang labi.
Malungkot si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na bukas nalamang siya dadalaw. Tumango ang
dalaga. Umalis si Ibarra na ang puso ay ginugutay ng matinding pag-aalinlangan, gulo ang
kaniyang isip. Sa paglakad niya, humantong siya sa ipinapagawang paaralan. Binati siya ni Nyor
Juan at mangagawang dinatnan niyang abalang gumagawa. Binigyang diin ni Ibarra sa mga
dinatnan na wala ng dapat ipangamba sa kaniya ng sinuman sapagkat siya ay hindi na
eskomulgado. Pero, tinugon siya ni Nyor Juan na hindi nila pinapansin ang excommunion
sapagkat silang lahat ay pawang eskomulgado.
Nakita ni Ibarra si Elias na kasama ang mga manggagawa. Yumukod si Elias at ipinahiwatig sa
pamamagitan ng tingin na mayroon siyang gustong sabihin sa kaniya. Dahil dito, inutusan ni
Ibarra si Nyor Juan na kunin at ipakita sa kaniya ang talaan nito ng mga obrero upang kaniyang
tignan. Nilapitan ni Ibarra si Elias na nag-iisang nagkakarga ng bato sa isang kariton. Sinabi ni
Elias na nais niyang makausap ang binata nang ilang oras. Ipinakiusap nitong mamangka sila
sa baybay ng lawa sa bandang hapon upang pag-usapan ang isang napakahalagang bagay.
Tumango lamang si Ibarra nang makitang papalapit na sa kanila si Nyor Juan. Si Elias naman
ay lumayo na. Nang tignan ng binata ang talaan ng mga obrero, wala ang pangalan ng pilotong
si Elias.

49: Tinig ng mga Inuusig

Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi nasisiyahan. Kaya, kaagad na
humingi ng paumanhin si Elias sa pagkagambala niya sa binata. Sinabi ni Ibarra ang dahilan,
nakasalubong niya ang alperes at gusto nitong muli na magkausap. Dahil nag-aalala siyang
makita si Elias, nagdahilan na lamang siya. Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni Elias
na di siya matatandaan ng alperes. Saglit na napabuntonghininga si Ibarra sapagkat biglang
pumasok sa kaniyang isip ang kaniyang pangako kay Maria.
Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya ang sugo ng
mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng mga tulisan (si Kapitan
Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at pagbabala. Ang kahilingan ng mga
sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng makaamang pagtangkilik sa gobyerno na katulad
ng mga ganap na pagbabago sa mga kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng
katarungan at sa iba pang pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting karangalan
sa pagkatao ng mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at kapangyarihang
taglay ng mga sibil na madalas na nagiging puno’t dulo ng paglapastangan sa karapatang
pantao.
Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na sa halip na makakabuti ay lalo pang
makakasama. Sinabi nitong maaari niyang pakilusin ang kaniyang mga kaibigan sa Madrid sa
pamamagitan ng salapi at pati na ang Kapitan-Heneral ay kaniyang mapapakiusapan, ngunit
lahat sila ay walang magagawa. Siya man ay hindi gagawa ng anumang pagkilos ukol sa mga
bagay na iyon sapagkat kung may kasiraan man ang korporasyon, ay matatawag naman nilang
masasamang kailangan.
Nagtaka si Elias, hindi niya sukat akalaing ang isang tulad ni Ibarra ay naniniwala satinatawag
na masamang kailangan na para bang nais palabasin nito na kailangang gumawa muna ng
masama upang makapagdulot ng mabuti. Naniniwala siya na kapag ang sakit ay malala,
kailangang gamutin ng isang mahapding panlunas. Ang sakit ng bayan ay malubha kaya’t
kailangan ang kaparaanang marahas kung ito ay makakabuti. Ang isang mabuting
manggagamot, anya ay sinususri ang pinagmulan ng sakit at hindi ang mga at hindi ang mga
palatandaan nito na sinisikap na bigyan ng lunas. Katulad ng mga sibil na sa pagnanais daw na
masugpo ang kasamaan, ito’y iniinis sa pananakot, paggawa ng marahas at walang habas na
paggamit ng lakas. At kapag pinahina ang guwardiya sibil ay malalagay naman sa panganib ang
katahimikan ng bayan. Paano raw magkakagayon gayong 15 taon nang may mga sibil, ngunit
ang mga tulisan ay patuloy pa rin sa pandarambong. Ang mga sibil ay walang naidudulot na
kabutihan sa bayan sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan ang isang tao kahit na marangal
dahil lamang sa nakalimutan ang cedula personal, at kapag kailangang malinis ang kanilang
mga kuwartel, ay manghuhuli sila ng mga kaawa-awang mamamayan na walang lakas na
tumutol.
Napag-usapan pa nila na bago itatag ang guardia civil nanunulisan ang mga tao dahil sa
matinding pagkagutom. Binigyang diin naman ni Elias na ang mga sawimpalad na hinihingi ng
bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga prayle at ng isang pagtangkilik laban sa
korporasyon. Pero, sinabi naman ni Ibarra na may utang na loob na dapat tanawin ng bayan sa
mga paring pinagkakautangan ng pananalig at patangkilik noon laban sa mga pandarahas ng
mga may-kapangyarihan.
Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng dalawa na kapwa nila mahal ang bayan. Pero, hindi
napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa pakiusap ng mga sawimpalad. Kaya, ipinahayag niya
kay Ibarra na sasabihin na lamang daw niya sa mga ito na ilipat na sa Diyos o sa kanilang mga
bisig ang pagtitiwala na sa kapwa tao na di magtatamong-pala.

50: Ugat ni Elias

Isinalaysay ni Elias ang kaniyang kasaysayan kay Ibarra upang malaman nito na siya ay
kabilang din sa mga swimpalad. Mayo 60 taon na ang nakakalipas, ang kaniyang nuno ay isang
tenedor de libros sa isang bahay- kalakal ng kastila.Kasama ng kaniyang asawa at isang anak
na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila. Isang gabi nasunog ang isang tanggapang
pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang kaniyang nuno sa salang panununog. Palibhasay maralita at
walang kayang ibayad sa abogado, siya ay nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na
nakagapos sa kabayo at pinapalo sa bawat panulukan ng daan. Buntis noon ang asawa,
nagtangka pa ring humanap ng pagkakakitaan kahit na sa masamang paraan para sa anak at
asawang may sakit. Nang gumaling ang sugat ng kaniyang nuno, silang mag-anak ay
namundok na lamang. Nanganak ang babae, ngunit hindi nagtagal namatay ito. Hindi
nakayanan ng kaniyang nuno ang sapin-saping pagdurusang kanilang natanggap. Nagbigti ito.
Hindi ito naipalibing ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad ang
pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang paluin. Pero, ito ay hindi itinuloy at ipinagpaliban
sapagkat dalawang buwan siyang buntis noon. Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang hatol.
Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas, lumipat sila sa kalapit na
lalawigan. Sa paglaki ng anak na panganay, ito ay naging tulisan. Gumawa siya ng panununog
at pagpatay upang maipaghiganti nila ang kaapihang natamo. Nakilalasiya sa tawag na balat.
Ang lahat ay natakot sa kaniyang pangalan. Ang ina ay nakilala naman sa tawag na
haliparot,delingkuwente at napalo at ang bunso dahil sa mabait at tinawag na lamang anak ng
ina.
Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay na. Ito ay nakabulagta ssa ilalim
ng isang puno at ang isang ulo ay nakatingala sa isang bakol na nakasabit sa puno. Ang
kaniyang katawan ay ibinaon samantalang ang mga paa,kamay ay ikinalat. Ang ulo naman ay
siyang dinala sa kaniyang ina. Walang nalalabing paraan sa nakakabata dahil sa kalunos-lunos
na pangyayaring ito kundi ang tumakas. Siya ay ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas at
namasukang obrero sa isang mayamang angkan. Madali naman siyang nakagiliwan sapagkat
nagtataglay nga ito ng magandang ugali.
Siya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan, napaunlad niya ang kaniyang kabuhayan
hanggang sa makakilala siya ng isang dalagang taga-bayan na kaniyang inibig ng tapat.
Gayunman sinasagilahan siya ng matinding pangamba na mamanhikan. Nangangambasiyang
matuklasan ang tunay niyang pagkatao. Mahal palibhasa ang babae, minsan ay nailugso nito
ang puri at desidido siyang panindigan ang nagawa. Ngunit, dahil sa mayaman ang ama ng
babae at wala siyang kayang ipagtanggol ang sarili. Siya ay nakulong sa halip na makasal siya
sa babae.
Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang pagtatampisaw sa dulot ng pag-ibig ay
nagkaroon ng bunga. Ang babae ay nanganak ng kambal, isang babae at isang lalaki. Ang lalaki
ay si Elias. Bata pa sila ay iminulat sa kanilang patay na ang kanilang ama. Naniniwala naman
sila sapagkat musmos pa lamang ay namatay ang kanilang ina. Nang magkaroon ng sapat na
isip, palibhasa’y may kaya ang nuno si Elias ay nag-aral sa mga Heswitas samantalang ang
kapatid na babae ay sa Concordia. Nagmamahalan silang magkapatid at ang pag-igkas ng
panahon ay hindi nila namamalayan. Namatay ang kanilang nuno kaya’t umuwi silang
magkapatid upang asikasuhin ang kanilang kabuhayan. Maganda ang kanilang hinaharap, ang
kaniyang kapatid na babae ay nakatakdang ikasal sa binatang nagmamahyal sa kaniya, ngunit
ang kanilang kahapon ang nagwasak sa kanilang kinabukasan. Dahil sa kaniyang salapi at
ugaling mapag-mataas, isang malayong kamag-anak ang nagpamukha sa kanilang kahapong
nagdaan. At ito ay pinatunayan ng isang matandang utusan nila. Iyon pala ang kanilang ama.
Namatay na naghihinagpis ang kanilang ama dahil sa pag-aakalang siya ang naging dahilan ng
kasawian nilang magkapatid. Pero, bago ito namatay naipagtapat niyang lahat ang kahapon ng
magkakapatid.
Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid ni Elias nang mabalitaan niyang ikinasal sa
iba ang kaniyang kasintahan. Isang araw nawala na lamang ito’t sukat. Lumipas ang anim na
buwan nabalitaan na lamang ni Elias na mayroong isang bangkay ng babaing natagpuan sa
baybayuin ng Calamba na may tarak sa dibdib. Ito ang kaniyang kapatid. Dahil dito siya ay
nagpagala-gala sa iba’t-ibang lalawigan bunga ng iba’t-ibang pagbibintang tungkol sa kaniya na
hindi naman niya ginagawa. Dito natapos ang salaysay ni Elias.
Nagpalitan pa ng iba’t-ibang pananaw ang dalawa hanggang sa sabihin ni Ibarra kay Elias na
sabihin niya sa mga sumugo sa kaniya na siya (Ibarra) ay taus-pusong nakikiisa sa kanilang
mga damdaming. Lamang, wala siyang magagawa kundi ang maghintay pa sapagkat ang sama
ay di-nagagamot ng kapwa sama rin. Dagdag pa rito, sa kasawian ng tao siya man ay matroong
kasalanan din. Nang makarating na sila sa baybayin, nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay Elias
na siya ay limutin na at huwag babatiin sa anumang kalagayang siya ay makita nito. Nagtuloy si
Elias sa kuta ni Kapitan Pablo at sinabi sa kapitan na siya kung di rin lamang mamamatay ay
tutupad sa kaniyang pangako na aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na dumating na
ang oras ng pakikibaka sa mga Kastila.

51: Mga Palitan at Pagbabago

Sakmal ng pagkabalisa at di pag-igmik si Linares sapagkat nakatanggap siya ng liham mula kay
Donya Victorina na nagsasaad ng ganito:
"Itinatanging pinsan,
Sa loob ng tatlong araw inaasahan kong malaman sa yo kung ikaw pinatay ng alferez o
ikaw sa kaniya ayoko lumampas pa ang isang araw na wala ang hayop na yan sa kaniyang
parusa kung lumampas ang taning at di pa hinahamon mo siya sasabihin ko ke Don
Santiago na ikaw kelanman di naging segretaryo ni Canobas ni makipaginuman sa Heneral
arseño Martines sasabihin ko ke Clarita na lahay ang bola at di ikaw bibigyan ko ni isang
kusing pa kung hahamunin siya pangako sa yo lahat ng ibbig kaya tinggnan natin kung
hahamunin mo pinagpapaunako sa yo na alang nang paluggit at dahildahilan.
Iyong pinsang maal kang buompuso
Victorina de los Reyes de De Espadaña
Sampaloc lunes I ka 7 ng Gabi."
Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya. Kailangang hamunin niya ang alperes subalit
sino naman kaya ang papayag na maging padrino niya, ang kura kaya o si Kapitan Tiyago.
Pinagsisisihan niya ang kaniyang paghahambog at pagsisinungaling sa paghahangad
lamang na makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod sa kapritso ng Donya.
Dumating si Padre Salvi at nagmano sa Kapitan Tiyago. Masayang ibinalita niya ang
tungkol sa sulat na padala ng arsobispo tungkol sa pagalis ng excommunion kay Ibarra
kasabay ng kaniyang pagpupuring and binata ay kalugod lugod ngunit may kapusukan ng
kauniti. Tanging ang sagabal na lamang sa pagpapatawad ay si Padre Damaso. Pero anya
ay hindi makatanggi kung si Maria ang kakausap sapagkat inaama niya ang pari. Narinig ni
Maria ang usapan at nagtungo ito sa silid kasama si Victoria.
Sa bahaging iyon ng usapan ng pari at Kapitan Tiago pumasok si Ibarra na kasama si Tiya
Isabael. Binata niya ang kapitan at yumukod naman kay Linares. Si Padre Salvi ay buong
lugod na kumamay kay Ibarra at sinabi nitong katatatapos pa lamang niyang papurihan ito.
Nagpapasalamat ang binata at lumapit kay sinang upang itanong kung lumapit kay Sinang
upang itanong kung galit sa kaniya si Maria. Ipinasasabi raw ni Maria ani Sinang na limutin
na siya ng binata ngunit sinabi ni Ibarra ng gusto niyang makausap ng sarilinan ang
kasintahan. Di nagluwat, umalis na si Ibarra.

52: Baraha ng mga Patay at ang mga Anino

Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga dahong tuyo at
alikabok ng makipot ng daang patungo sa libingan. May tatlong anino na paanas na
naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng kaharap
si Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na minsan ni Ibarra ang
buhay nito. Tumugon ang unang anino na ito nga ay pumayag na sumama sapagkat
ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang kaniyang asawa upang ipagamot. Siya ang sasalakay sa
kumbento upang makaganti siya sa kura. Binigyang diin naman ng ikatlong anino na
kasama ng lima lulusob sila sa kwartel upang ipakilala sa mga sibil na kanilang ama ay may
mga anak na lalaki. Isa pa, sinabi ng alila ni Ibarra na sial ay magigng 20 na katao na. Saglit
na huminto sa pagaasanan ang mga anino nang mabanaagan nilang may dumarating na
isang anino na namamaybay sa bakod.
Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng bagong dumating na anino na
sinusubaybayan siya kaya’t naghiwa-hiwalay na sila at tinagubilinan ang mga dinatnan ng
kinabukasan ng gabi nila tatanggapin ang mga sandata kasabay ng sigaw na “Mabuhay
Don Crisostomo”! ang tatlong anino ay nawala sa likod ng pader. Ang bagong dating naman
ay naghintay sa sulok ng pintuan.
Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kaniyang paligid. Umaambon
palibhasa, sumilong ito sa pintuan kaya’t nagkita sila ng unang sumilong. Naisipan nilang
magsugal at kung sinuman ang manalo sa kanila ay maiiwan upang makipagsugal sa mga
patay. Pumasok sila sa loob nglibingan at sa ibabaw ng punto ay umumpog magkaharap
upang magsugal. Ang mataas sa dalawa ay si Elias at ang may pilat sa mukha ay si Lucas.
Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa isang tao lamang ang nakikipagpagsugal ang
mga patay. Natalo si Elias kaya umalis itong hindi kumikibo. Nilamon siya ng kadiliman.
Nang gabing iyon dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng simbahan. Pinaguusapan nila
ang tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat sinumang makahuli rito ay hindi mapapalo sa
loob ng tatlong buwan. Nakasalubong nila si Lucas at itinanong kung saan ito pupunta. Sa
simbahan ani Lucas upang magpamisa. Pinabayaan nila sapagkat ayon sa alperes walang
pilat si Elias. Ilang saglit lamamg, si Elias mismo ang nakasalubong ng mga sibil. Dinala
siya sa liwanag upang kilalanin. Sinabi ni Elias na hinahabol niya ang lalaking may pilat
sapagkat siyang bumugbog sa kaniyang kapatid. Ang mga sibil ay patakbong nagtungo sa
simbahang pinasukan ni Lucas.
53: Makikilala sa Umaga ang Isang Magandang Araw
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na nakita sa libingan ng
nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng mga kapatiranh ni San Francisco, may 20
ang nakita niyang kandila na sinindihan. Panaghoy at pahikbi naman ang narinig ni Ermana
sipa kahit na malayo ang kaniyang bahay sa libinga. Sa pulpito, binigyang diin naman ng
kura sa kaniyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa purgartoryo.
Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na paningin nina Don Filipo at Pilosopong Tasio
na ilang araw na ilang araw ngt naghihina. Nasabi ni Don na tinaggap ng alkade ang
kaniyang pagbibitiw sa tungkulin. Hindi naman mapakali si Tandang Asyo sapagkat
naniniwala siyang ang pagbibitiw ay hindi nararapat at napapanahon. Sa panahon ng
digmaan, anya, ang puno ay dapat na manatili sa kaniyang tao. Sa pag-iisip ni Pilosopong
Tasio. Ayon sa kaniya, nag iba ang bayan na di na katulad noon na may 20 na taon na ang
nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay ng aralin. Namamalas na nag naging bunga ng
pagdayo sa Pilipinas ng mga Europeo at ang pagdayo naman ng mga kabataan sa Europa
ay nadadma na rin.
Ang mga kabataang nakapag aral sa Europa ay nagkaroon ng malawak na kaalaman
tungkol sa kaysayan, Matematika, Agham, wika at iba pang uri ng kaalamn na itutring na
enerhiya noong una. Kaya na ng tao na pangasiwaan ang malawak na daigdig na kaniyang
ginagalwan at tinatahanan. Sa panitikan, nagsimula na ring lumitaw ang mga makatang
nagpapahayag ng malaya at mga makaagham ng pagsubok. Hindi na rin kayang sawatain
ng kumbento ang paglaganap ng mga modernong kabihasnan.
Nagkaroon pa ng palitan ng katwiran ang dalawa tungkol sa bayan, sa relihiyon, sa
kahihinatnan ng bayan, ugali ng mga binata at dalaga ang ng mga naglilingkod sa
Simbahan hanggang sa tanungin ni Don Filipo si Tandang Tasio kung hindi
nangangailangan ng mga gamot sapagkat napansin nitong hinang-hina na sya. Pero
tinugon sya ni Tandang Tasio na ang mga mamamatay ay hindi na nangangailangan ng
gamot at sa halip ang mga maiiwan ang mangangailangan. Ipinakiusap din niya sa Don na
sabihin kay Ibarra na makipagkita sa kaniya sa loob ng ilang araw sapagkat malapit na
siyang yumao. Sa kabila ng karamdaman ni Tandang Tasio ang kapakanan ng bayan ang
kaniyang inaalagata. Matibay ang kaniyang paniniwala ng ang Pilipinas ay tumatahak parin
sa karimlan. Hindi nagluwat, nagpaalam na si Don Filipo.

54: (Pagbubunyag)[7]
Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes. Ang mga taong gustong
humalik sa kaniyang kamay ay hindi niya pinapansin. Tuloy-tuloy na pumanhik ito ng bahay
at malakas na tinwag ang alperes. Lumabas agad ang alperes kasunod ang asawang si
Donya Consolacion. Bago makapag salita ang kura, inireklamo agad ng alperes ang mga
kambing ng kura na naninira sa kaniyang bakod. Sinabi naman ng pari na nanganganib ang
buhay ng lahat. Katunayan, anya ay mayroong napipintong pag-aalsa na gagawin nang
gabing iyon. Nalaman ito ng pari, anya sa pamamagitan ng isang babae na nangumpisal sa
kaniya na nagsabi sa kaniya na sasalakayin ang kuwartel at kumbento. Dahil dito
nagkasundo ang kura at alperes na paghandaan nila ang gagawing paglusob ng mga
insurektos. Humingi ang kura ng apat na sibil na nakapaisana ang itatalaga sa kumbento.
Sa kuwartel naman ay palihim ang pagkilos ng mga kawal upang mahuli nang mga buhay
ang mga lulusob. Layunin nito na kanilang mapakanta ang sinumang mahuhuling buhay.
Ika-walo ng gabi ang nakatakdang paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng alperes at kura ang
pag-ulan ng kurus at bituin sapagkat ganap silang nakahanda.
Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na tumatakbo sa daan patungo sa tirahan ni
Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang amo nito na kaagad
naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay Ibarra ipinagtapat niya
kaagad ang nakatakdang paglusob at batay sa kaniyang natuklasan. Si Ibarra ang kapural
at nagbayad sa mga kalahok sa paglusob. Ipinasunog ni Elias kay Ibarra ang lahat ng mga
aklat at kasulatan nito sapagkat di na maiiwasan na siya ay mapasangkot at tiyak na siya
ang isisigaw ng sinumang mahuhuli ng mga sibil.
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan, nabasa niya
ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra kung ano ang
relasyon nito sa kaniya. Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin ni Ibarra
na iyon ang kaniyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito ay isang
Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng matinding kasawian sa kanilang
buhay. Biglang bumunot ng balaraw si Elias at naisip niyang gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit,
saglit lang ang pagkadimlan ng kaisipan ng biglang siyang matauhan. Binitiwan niya ang
hawak na balaraw at tulirong tumingin ng tuwid kay Ibarra at saka mabilis na pumanaog ng
bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy ang pagsunog sa mga mahahaagang papeles at
dokumento.

55: Malaking Sakuna

Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang kumain. Kaya niyaya
niya ang kaibigan ni Sinangsa piyano. Nagbulungan silang dalawa habang palakad lakad si
Padre Salvi sa loob ng bulwagan. Hindi mapakali si si Maria sa paghihintay nilang
magkaibigan ang pagdating ni Ibarra. Kasalukuyan kumakain noon ang argos na si :Linares
at isinadasal nilang umalais na ang “multong” si Padre Salvi. Nakatakdang dumating sa
ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo rin ng gabi ang nakatakdang paglusob sa kumbento at sa
kwartel. Nang sumapit ang ikawalo, napaupo sa isang sulok ang pari samantalang ang
magkaibigan ay hindi malaman ang gagawin. Nang tumugtog ang kampana, silang lahat ay
tumindig upang magdasal. Sya namang pagpasok ni Ibarra na luksang luksa ang suot.
Tinangkang lapitan ni Maria ang kasintahan ngunit biglang umalingawngaw na lamang ang
sunod sunod na putok. Napapatda si Ibara, hindi makapagsalita. Ang Kura naman ay
nagtago sa likod ng haligi. Ang mga tao sa bahay ni Kapitan Tiyago ay nakakarinig ng puro
putokan, sigawan at pinagbuhan sa may kumbento. At mga nagsisikain na kumedor ay
biglang pumasok at panay na ‘tulisan…tulisan…Si Tiya Isabal ay panay ang dasal
samantalang ang magkaibigan ang nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag sa kinatatayuan.
Nagpatuloy ang putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga pintuan at bintana ng
biglaan.
Tinawag ni Tiya Isabel, si Padre Salvi dahil sabi ng alperes ay gusto nitong magumpisal.
Umalis si Padre Salvi Mula sa kaniyang pinagtataguan sa may haligi. Takot na takot din si
Tiya Isabel para kay Crisostomo dahil Gustong lumabas nito, ngunit ayaw nito ito
mahintulutan dahil hindi pa ito nangungumpisal sa kura.
Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni Ibarra ang kaniyang katulong na
ihanda ang kaniyang kabayo. Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang kaniyang maleta
ang mga hiyas, salapi, ilang mga kasukatan at larawan ni Maria. Nagsukbit siya ng isang
balaraw at dalawang rebolber. Ngunit aalis na lamang siya nakarinig sya ng malaks na
pagputok sa pintuan. Tinig ng isang kawal na kastila. Lalaban sana siya ngunit nagbago ang
kaniyang isip. Binitawan niya ang kaniyang baril at binuksan ang pinto. Dinakit siya ng
Sarhento ng mga dumating na kawal. Isinama.
Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias ng pumasok siya sa bahay ni Ibarra. Para
siyang sinusurot sa sariling budhi. Naalalala niya ang sinapit ng kaniyang angkan, ang
kaniyang nuno, si Balat, kapatid na babae at ang kaniyang ama. Waring ang lahat ay
tinatawag siyang duwag… isang duwag. Labis na pangingipospos ang kaniyang damdmin.
Hanggang sa maisip niyang balikan ang bahay ni Ibarra. Dinatnan niya ang mga katulong ni
Ibarra na hilong naghihintay sa kanilang amo. Nang malaman niya ang nangyari kay Ibarra,
nagkunwari itong umalis. Pero lumigid lamang saka umakyat sa bintana na patungo sa
gabinete. Nakita niya ang mga kasulatan, mga aklat, alahas at baril. Dinampot niya ang baril
at ang iba naman ay isinilid niya sa sako at inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating ang
mga sibil. Kinuha ni Elias ang larawan ni Maria at isinilid ito sa isang supot. Nagipon siya ng
mga damit at papel, Binuhusan niya ito nga mga gas at saka sinilaban.
Ang mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok. Sinabihan sila ng matandang katulong
ng walang pahintolot sa may-ari, kaya hindi maa-ari silang pumasok. Naalaska ng husto ang
directocillo, sa isang hudyat niya tinabig ng kawal ang matanda at mabilis silang pumanik.
Pero sinalubong sila ng makapal na usok at ang apoy na nakarating na sa gabinete. Biglang
nagkaroon ng bmalalakas na pagsabog. Mabilis pa sa lintik na umatras at nanaog ng bahay
ang mga kawal kasama ang mga katulong ni Ibarra.

56: Sabi-sabi at Kuro-kuro

Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan ng San Diego. Ni isa
mang tao ay walang makitang naglalakad sa gitna ng daan. Tahimik na tahimik ang buong
paligid. Pamaya-maya, isang bata ang naglakas loob na magbukas ng bintana at inilibot ang
paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba na magbukas ng bintana. Ang
mga magkakapit-bahay ay nagbalitaan. Lubhang kalagim-lagim daw ang nagdaang gabi
tulad noong mandambong si Balat. Sa kanilang pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo
raw ang sumalakay. Ipinapalagay naman ng iba na ang mga kuwadrilyero raw kaya dinakip
si Ibarra. Ang mga lalaki ay nagpunta naman sa kuwartel at sa may tribunal. Lumitaw pa sa
usapan ng mga tao na tinangka raw ni Ibarra na itanan ang kasintahang si Maria upang
hindi matuloy ang pakikipag-isang dibdib niya kay Linares. Kaya lang sinansala ni Kapitan
Tiyago ang kanilang pagtatanan sa tulong ng mga sibil.
Samantala, nakausap ni Hermana Pute ang isang lalaking kagagaling lamang sa tribunal.
Sinabi nitong nagtapat na si Bruno. Pinatunayan nito ang balita tungkol sa magkasintahang
sina Ibarra at Maria. Sa ngitngit daw ni Ibarra, pati simbaha’y nais niyang paghigantihan,
mabuti na lamang at nasa bahay ni Kapitan Tiago si Padre Salvi. Ang mga sibil daw ang
sumunog sa bahay ng binata. May isang utusang babae naman ang nagpahayag na nakita
niyang nakabitin sa ilalim ng puno ng santol si Lucas.

57: Vae Victis (Magdusa ang mga Nalupig!)

Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay ang kanilang pagbabanta sa mga batang
sumisilip sa puwang ng mga rehas upang tingnan ang mga nadakip. Naroroon ang alperes,
direktorsillo, Donya Consolation at nag kapitan na halatang malungkot. Bago mag-ikasiyam
dumating ang kura at wala sa loob na naitanong niya sa alperes sina Ibarra at Don Filipo.
Kasunod niya ang isang parag batang umiiyak at duguan ang salawal. Hinarap sa kura ang
dalawang tanging buhay na nabihag ng mga sibil.
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang tinatanong kung kaalam si
Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit din niyang walang kamalay-malay si Ibarra
sapagkat ang ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang pinatay sa palo ng mga
sibil. Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa limang bangkay, ito ay umiling.
Nakita niya ang kaniyang kapatid na si Bruno sa tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni
Sisa at ang kay Lucas na may tali pang lubid sa leeg. Dahil sa patuloy itong walang immik
kahit sa sunod-sunod ang pagtatanong sa kaniya. Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos na
paluin ng yantok si Tarsilo hanggang sa magdugo ang buong katawan nito.
Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay ibinalik sa bulwagan. Nadatnan niya ang isang
bilanggo ring nagpapalahaw sa iyak at tumatawag sa mga santo. Ipinasino kay Tarsilo ang
dinatnan. Sinabi niyang noong lamang niya nakita. Dahil dito, muli siyang pinalo hanggang
sa mabalot ng dugo ang buong katawan. Hindi nakayanan ng kura ang gayong tanawin
kaya lumabas siya sa bulwagan na namumutla. Nakita ng kura ang isang dalagang parang
nagbibilang ng mga naririnnig sa loob ng tribunal, humahalinghing at nanananghoy ng
malakas. Ang babaing ito ay ang kapatid na dalaga nina Bruno at Tarsilo. Samantala, nang
di mapansin si Tarsilo, lalong nagngitngit ang alperes. Binulungan pa siya ni Donya
Consolacion na lalong pahirapan ang binata. Pero, hiningi na lamang ni Tarsilo na madaliin
ang kaniyang kamatayan. Walang makuhang anumang impormasyon at di mapaamin si
Tarsilo kaya ito ay itinimba sa isang balong nakakabaligtad ng sikmura ang tubig at amoy.
Kung ilang bese ibinulusok ang katawan ni Tarsilo sa balon. Hindi niya natagalan ang
pagpapahirap hanggang sa takasan siya ng hininga sa gayong uri ng kalupitan. Nang
matiyak na patay na si Tarsilo ang binalingan naman ay ang isa pang bilanggo.
Ang pangalan di-umano ng bilanggong ito ay Andong luko-luko at kaya napapunta sa patyo
ay upang magbawass sapagkat pinapakain ng bulok ng biyenan nito. Inaantok ang alperes
sa naging sagot ng bilanggo, kaya iniutos itong ipasok na muli sa karsel.

58: Isinumpa
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila ay pabalik-balik sa kumbento,
kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi sila makapagtamo ng luna sa kanilang mga inilalakad.
Palubhasa wala silang kilalang malakas at makakapitan na makakatulong upang palayain
ang kanilang kaanak na bilanggo. May sakit ang kura at ayaw na lumabas ng kaniyang silid
at ayaw daw itong makipag-usap kahit kanino. Ang alperes naman ay nagdagdag ng mga
bantay upang kulahatin ang mga babaingh nagsusumamo sa kanaya. Ang kapitan naman
ay lalong nawalan ng silbi.
Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis. Palakad-lakad
umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal naman ni Kapitana Tinay ang pangalan ng
kaniyang anak na si Antonio. Si Kapitana Maria naman ay pasilip-silip sa rehas upang
tignan ang kambal niyang anak. Ang biyenan ni Andong ay nanduroon din at walang gatol
na ipinagsasabio na kaya raw hinuli si Andong ng mga sibil ay dahil sa bago nitong salawal.
Amy isang babae naman ang halos mangiyak-ngiyak na nagsabing si Ibarra ang may
pakana at kasalanan ng lahat. Ang suro ng paaralan ay kasama-sama rin ng mga tao.
Samantalang si Nyor Juan ay nakaluksa na sapagkat ipinalagay niyang wala ng kaligtasan
si Ibarra.
Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila ang isang baka. Tinangka ng
mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at kalagan ang mga hayop na humihila sa kariton.
Pero, ipinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag ginawan nila iyon,
mahihirapan sa paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.
Pamaya-maya, lumabas ang may 20 kawal at pinaligiran ng kariton. Ang sinunod na ilaban
ay mga bilanggo sa pangunguna ni Don Filipo na nakuha pang batiin ng naka ngiti ang
kaniyang asawang si Doray ng yakapin ang asawa, pero hinadlangan siya ng dalawang
sibil. Nang makita naman si Antonio ng inang si Kapitana Tinay binirahan ito ng katakot
takot na hagulgol. Si Andong ay napaiyak din ng makita ang biyenan na may pasari ng
kaniyang pagkakakulong. Katulad ng kambal na anak ni Kapitana Maria, and seminaristang
si Albano ay naka gapos na mabuti. Ang huling lumabas ay si Ibarra na walang gapos
ngunit nasa pagitan ng dalawang kawal. Ang namumutlang si Ibarra ay pasuyod na tinignan
ng mga maraming tao at naghahanap ng isang mukhang kaibigan.
Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na kung sino pa ang may
sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng mga
kawal ng abot-siko. Kahit na walang utos ang kanilang mga pinuno ang mga sibil sumunod
sin sila sa utos ng binata. Ang alperes ay lumabas na naka-kabayo at batbat ng sandata
ang katawan. Kasunod ay may 15 ng kawal na umaalalay sa kaniya.
Sa kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay Ibarra lamang na walang tumatawag sa
kaniyang pangalan sa halip siya ang binubuntunan ng sis at tinwag na siyang duwag. Pati
ang kaniyang mga nuno at magulang ay isinumpa ng mga tao hanggang siya ay tinawag ng
erehe ng dapat mabitay. Kasunod nito ay pinagbabato si Ibarra. Naalala niya ang kuwento
ni Elias tungkol sa babaeng nakakita ng ulong nasa bakol at nakabitin sa punongkahoy. Ang
kasay sayan ng piloto ay parang biglang naglaro sa kaniyang pangitain.
Waring walang ibig dumamay kay Ibarra. Pati si Sinang ay pinagbawalan umiyak ni Kapitan
Basilio. Kahit na nasa gipit at abang kalagayan ang binata. Walang naawa sa kaniya. Doon
nya nadama ng husto ang mawalan ng inang bayan, pag-ibig, tahanan kaibigan at
magandang kinabukasan.
Mula sa isang mataas na lugar, maamang nagmamasid si Pilosopong Tasyo na pagod na
pagod at naka balabal ng makapal na kumot. Sundan nya ng tingin ang papalaong kariton
na sinakyan ng bilanggo. Ilang sandali pa ipinasiya na niyang umuwi. Kinabukasan,
nagisnan ng isang pastol patay na si Tasyo sa may ointuan ng kaniyang bahay.

59: Pambayan at mga Pansariling Kapakanan

Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating at napalathala sa mga
diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang nagmula sa kumbento. Iab-iba ang estilo ng mga
balitang lumaganap. At ang pang-unawa sa mga ito ay batay sa talas ng isip, kuro-kuro,
damdamin at paniniwala. Ang mga tauhan ng kumbento ay higit na naliligalig. Ang mga
provincial ay palihim na nagdadalawan at gumagawa ng mga pagpapanayam hinggil sa
nangyari. Ang ilan naman ay nagpunta sa palasyo at naghahandog ng tulong sa
pamahalaang nasa panganib. Nabanggit pa nga na na maging ang munting heneral o
generalillo daw MAG-AGUERO ay napagkuro ang kahalagahan ng korporasyon.
Samantala, ipinagbubunyi naman si Padre Salvi at sinabing ito ay karapat-dapat na bigyan
ng isang mitra.
Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw sa mga
heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging pilibustero. Sa isang bahay naman sa Tundo,
hindi mapakali si Kapitan Tinong dahil minsan ito ay nagpakita ito ng kagandahang loob kay
Ibarra. Kaya panay ang sisi sa kaniya ng asawang si kapitana Tinchang. Ang kanilang
dalawang anak na dalaga ay sa isang tabi lamang at di umiimik. Nasabi pa ni Tinchang na
kung siya ay naging lalaki lamang, disin sana ay haharap siya sa Kapitan-Heneral at
ihahandog nito ang kaniyang paglilingkod laban sa mga manghihimagsik.
Malapit ng mabanas ng husto si Tinong sa kakulitan ng asawa nang dumating ang kanilang
pinsan si Don Primitivo. Ito ay isng lalaking may edad at mahilig magsasalita ng Latin. Siya
ay ipinasundo ni Tinchang upang hingan ng payo sapagkat marunong itong mangatwiran.
Kaagad na nag-umpisa ng pagsasalita si Tinchang pagkakita sa pinsa. Ayon sa kaniya,
pinakain ni Tinong si Ibarra sa kanilang bahay at niyukuran pa niya ito nang makita sa may
tulay ng Espanya sa gitna ng maraming tao at sinabing sila magkaibigan.
Sinabi ni Don Primitivo na dapat napakilala si Tinong kay Ibarra pagkat ang mga mabubuti
raw ay napaparusahan dahil sa mga masasama. Kaya’t walang ibang nalalabing paraan
kundi ang gumawa ng huling habilin si Tinong. Nawalan ng malay ng di oras si Tinong dahil
sa payo. Nang bumalik ang kaniyang ulirat, dalawang payo ang ibinigay ni Don Primitivo: (1)
magbigay sila ng regalo sa heneral ng kahit anong alahas at idahilan na ito ay pamasko at
(2) sunuging lahat ng mga kasilulatan na maaaring makapagpahamak kay Tinong, na
katulad ng ginawang pagsunong ni Ibarra sa kaniyang mga kasulatan.
Boto silang lahat sa payo.
Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na dinaluhan ng mga dalaga, mga
asawa at mga anak ng kawani ang tema ng kanilang pag-uusap ay ang tungkol din sa
naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na galit daw ang heneral kay
Ibarra sapagkat naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi naman ng isang ginang na
talagang walang utang na loob ang mga indiyo kaya’t di dapat silang ituring na mga tunay
na tao. Kahit na araw ang itatayong paaralan ay isang pakana lamang sapagkat ang tunay
na layunin ni Ibarra ay gawin lamang itong kuta na gagamitin niya sa kaniyang pansariling
pangangailangan. Sumabad naman ang isa pang babae at ipinaliwanag na is Tinchang daw
ay nagregalo ng isang singsing na puno ng brilyante sa heneral. Napalingon ang lalaking
komang at tiniyak kung totoo ang balita. Nagdahilan ang pingkok at nanaog na ng bahay.
Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang mag-anak sa Tundo ay tumanggap ng mga paanyaya
ng pamahalaan sa pamamagitan ng mga kawal. Ang imbitasyon ay tungkol sa pagtulog ng
ilang mayayaman at tanyag na tao sa Fuerza de Santiago na may bantay pa. Si Kapitan
Tinong ay kasama sa mga inimbita.

60: Ikakasal si Maria Clara

Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi siya nahuli o natanong man lamang. Hindi
rin siya nakuryente o nabilanggo sa ilalim ng lupa. Dahil dito, siya ay nagpamisa sa Mahal
na Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario at sa Birhen del Carmen. Kung hindi naimbita si
Kapitan Tiyago ng pamahalaan, masamang kapalaran naman ang dumapo kay Kapitan
Tinong. Tulad ng karamihan siya ay inimbitahan ng pamahalaan. Di nakabuti ito sa kaniya
ang ‘paglalakbay’ sa ibat-ibang tanggapan nito sapagkat ng siya ay lumabas. Siya ay may
sakit, putlain, namamanas at di palaimik. Hindi na rin siya bumaba ng bahay, dahil
nangangamba itong baka batiin siya ng isang pilibustero. Alam ni Tiyago ang ganitong
sinapit ni Tinong.
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de Espadaña na kapwa
itinuring na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan. Sinabi na
kung babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya ay isang pilibustero. Bagama’t
namumutla at mahina si Maria, kaniyang hinarap ang mga bisita. Humantong ang usapan
tungkol sa pagpapakasal nina Maria at Linares. Nagkayarian din na magpapapista si
Tiyago. Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung ano ang nasa loob ni Maria tungkol sa
napipinto nitong pakikipag-isang dibdib. Sa wari, desidido na si Tiyago na ipakasal si Maria
sapagkat nakini-kinita niyang siya’y maglalabas-masok sa palasyo sa sandaling maging
manugang niya si Linares. Si Linares ang tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya’t inaakala ni
Tiyago na siya ay kaiinggitan ng mga tao.
Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiago ay puno ng mga bisitang kastila at intsik. Nangunguna
sa mga ito si Padre Salvi, Padre Sibyla, ilang pransiskano at dominikano, ang alperes na
ngayon ay tenyente at may grado ng komandante, ang mag-asawang de Espadaña, si
Linares na nagpatihuli ng dating at si tenyente Guevarra ng mga sibil.
Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay si Maria na kahit malungkot siya ay magalang na
tinanggap ang mga bisita. Sinabi ng isang babae na maganda nga raw si Maria, pero ito raw
ay tanga naman. Kayamanan lang daw habol ni Linares. Sinabi rin na marunong daw siya
sa buhay sapagkat kaya siya ikakasal dahil bibitayin ang unang katipan ni Ibarra. Sa narinig
ni Maria lalo siyang nasaktan at naghirap ang kalooban. Iniwan niya ang mga babaing nag-
uusap.
Sa pulutong ng mga lalaking nag-uusap naman, lumitaw na ang kura ay lilipat na ng Maynila
samantalang di tiyak ng alperes kung saan ito madedestino. Ipinaliwanag ni Guevarra na
hindi mabibitay si Ibarra na katulad ng mga nangyari kina GOMBURZA at sa halip ito ay
ipatatapon lamang. Binanggit din niya ang tungkol sa kaso ng binata at pagkaraan ay binati
niya si Maria. Ito raw ay nakakatiyak ng magandang kinabukasan. At nagpaalam na ang
tenyente.
Nagtungo sa asotea si Maria. Nakita niya ang bangkang pasadsad sa may sadsaran ng
bahay ni kapitan Tiyago. Puno ng damo ang ibabaw ng bangka at may lulan itong dalawang
lalaki. Bumaba ang isa sa lulan ng bangka at pinanhik siya, si Ibarra. Nakatakas siya sa
tulong ni Elias. Dumaan lamang ang binata upang ipaalam ang damdamin nito at tuloy
bigyan ng laya ang kasintahan tungkol sa kanilang kasunduan. Inilahad ni Maria ang tunay
na kasaysayan at pagkatao nito. Napilitan umano itong talikuran ang kanilang pag-iibigan
alang-alang sa kaniyang inang namayapa at sa dalawang amang nabubuhay pa. Pero wala
siyang tanging pag-ibig kundi si Ibarra lamang. Mahigpit na niyapos at pinupog ng halik ni
Ibarra si Maria. Matagal. Pagkaraan, lumundag muli ito sa pader at sumakay sa bangka.
Nag-alis ng sumbrero si Elias at yumukod kay Maria. Sumagwang papalayo sa lumuluhang
si Maria.

61: Pagtakas Hanggang Lawa

Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na itatago siya sa bahay ng
isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa may puno ng balite
sa libingan ng ninuno nito ay kaniyang ibabalik upang may magamit si Ibarra sa pagpunta
nito sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang katiwasayan ni Ibarra at hindi nababagay
na manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay niya ay hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni
Ibarra na magsama na lang sila ni Elias, tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan
na parang magkapatid. Pero, tumanggi si Elias.
Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo, napansin nilang nagkakagulo ang mga bantay.
Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at tinakpan ng maraming damo. Nang mapadaan sila
sa tapat na polvorista, sila’y pinatigil at tinanong ng bantay si Elias kung saan ito
nanggaling. Ipinaliwanag ni Elias na siya’y galing ng Maynila at rarasyunan niya ng damo
ang hukom at ang kura. Kumbinsido ang bantay sa paliwanag ni Elias kaya ipinatuloy niya
ito sa pagsasagwan at pinagbilinan na huwag magpapasakay sa bangka sapagkat
katatakas pa lamang ng isang bilanggo. Kung mahuhuli raw ito ni Elias, siya ay bibigyan ng
gantimpala. Inilarawan ng bantay ang bilanggong tinutukoy ay nakalebita at mahusay
magsalita ng Kastila. Nagpatuloy sa pagsasagwan si Elias. Lumihis sila ng landas.
Pumasok sila sa may ilog-Beatang inawit ni Balagtas upang akalaing siya ay taga-
Peñafrancia.
Itinapon ni Elias ang mga damo sa pampang, kinuha ang isang mahabang kawayan at ilang
bayong at sumige sa pagsagwan. Nagkuwentuhan muli sina Elias at Ibarra. Nakalabas na
sila sa ilog-Pasig
At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa tapat ng bahay-bakasyunan ng mga
heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa isip ni Elias ang masasayang araw na
tinamasa niya, may magulang, kapatid at maganddang kinabukasan. Namuhay nang
masagana at mapayapa. Sumapit sila sa malapad na bato at nang makitang inaantok na
bantay na wala siyang kasama at mahihingi, pinaraan niya si Elias.
Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa di-kalayuan nabanaagan nila ang isang palwa
ng mga sibil na papalapit sa kanila. Pinahiga ni Elias si Ibarra at tinakpan niya ito ng
bayong. Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila sa baybayin. Kaya sumagwan itong
patungo sa may Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksiyon ang palwa. Tinawag sila.
Inisip ni Elias na magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig. Nakuro ni Elias na napagtatalikupan
sila at walang kalaban-laban. Isa pa wala silang dala ni isa mang sandata. Mabilis na
naghubad ng damit si Elias. Sinabi niya kay Ibarra na magkita na lamang sila sa noche
buena sa libingan ng nuno ni Ibarra. Tumayo si Elias at tumalon sabay sikad sa bangka.
Ang atensiyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa bangka ay natuon kay Elias.
Pinaulanan nila ng punglo ang lugar na pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw si Elias
pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na lamang ang layo ni Elias sa may pampang,
nahapo na ang humahabol sa kaniya sa kasasagwan . Makalipas ang tatlong oras ay umalis
na ang mga sibil sapagkat napansin nilang may bahid ng dugo sa tubig ng baybayin ng
pampang.
62: Nagpaliwanag si Padre Damaso
Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa itaas ng hapag. Ang
mga mata niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa pagkamatay o pagkalunod
ni Ibarra. Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamaya-maya dumating si
Padre Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang kasunduan ng kaniyang kasal
kay Linares at pangalagaan ang kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria na ngayong patay na si
Ibarra walang sinumang lalaking kaniyang pakakasalan. Dalawang bagay na lamang ang
mahalaga sa kaniya, ang kamatayan o ang kumbento.
Napagmuni ni Padre Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kaniyang sinabi, kaya humingi
ito ng tawad sa kaniya. Napahagulgol pa ito ng malakas habang binibigyan diin niya ang
walang kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi pahintulutan na
pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan. Umalis si Padre Damaso
na sakbibi ng lumbay. Tumingala ito sa lagit at pabulong na sinabing totoo ngang may Diyos
na nagpaparusa. Hiniling niya sa Diyos na siya ang parusahan at huwag ang walang malay
niyang anak na nangangailangan ng kaniyang pagkalinga. Damdam na damdam ng pari
ang kasiphayuang dinaranas ni Maria.

63: Nochebuena
May isang kubo na yari sa balu-baluktot na sanga ng kahoy ang nakatayo sa libis ng isang
bundok. Sa dampa ay mayroong nakatirang mag-anak na tagalog na nabubuhay dahil sa
pangangaso at pangangahoy. Sa lilim ng isang puno mayroong isang matanda na
gumagawa ng walis. Sa isang tabi naman mayroong isang dalaga na naglalagay ng mga
itlog ng manok, gulay at dayap sa isang bilao. Sa di-kalayuan, may isang batang lalaki at
batang babae ang naglalaro sa tabi ng isang payat at putlain. Ang batang nakaupo sa
nakabuwal na kahoy ay si Basilio, may sugat ito sa paa. Inaaliw siya ng dalawang batang
naglalaro. Nang utusan ng matanda ang apong dalaga na ipagbili ang mga nagawang walis,
sinabi niya kay Basilio na may dalawang buwan na ang nakakaraan nang ito ay kanilang
matagpuang sugatan at kalingain pagkatapos. Isinalaysay naman ang tungkol sa buhay
nilang mag-anak. Kaya, nang ito ay magpaalam na uuwi na sa kanila, siya ay pinayagan ng
matanda at ipinagbaon pa niya ng pindang na usa para sa kaniyang inang si Sisa.
Samantala, noche buena na, ngunit ang mga taga-San Diego ay nangangatog sa ginaw
bunga ng hanging amihan na nagmumula sa hilaga. Hindi katulad ng nakaraan na
masayang-masaya ang mgat tao. Ngunit ngayon lungkot na lungkot ang buong bayan. Wla
man lamang nakasabit na mga parol sa bintana ng bahay. Kahit na sa tahanan ni Kapitan
Basilio ay wala ring kasigla-sigla. Kausap ng kapitan si Don Filipo na napawalang sala sa
mga bintang na laban dito nang mamataan nila si Sisa na isa ng palaboy. Pero, hindi naman
nananakit ng kapwa.
Ang pinsan nitong si Victoria at si Iday. Si sinang ay tumanggap ng liham buhat kay Maria
subalit hindi niya ito binubuksan sa takot na malaman ang nilalaman. Habag na habag ang
magkakaibigan sa magkasintahang Maria at Ibarra. May kumalat namang balita na ang
pagkakaligtas ni Kapitan Tiyago mula sa bibitayin ay utang niya kay Linares.
Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan. Pero, wala ang kaniyang ina. Paika-ika niyang
tinalunton ang landas patungo sa tapat ng bahay ng alperes. Nanduon ang ina, umaawit ng
walang katuturan. Inutusan ng babaing nasa durungawan ang sibil na papanhikin si Sisa.
Subalit nang makita ni Sisa ang tanod, kumaripas ito ng takbo. Takot. Hinabol ni Basilio ang
ina, pero binato siya ng alilang babaing nasa daan. Nasapol sa ulo si Basilio pero hindi ito
tumigil sa pagsunod sa inang tumatakbo. Nakarating sila sa may guabat. Pumasok sa pinto
ng libingan ng matandang kastila si Sisa. Ito ay nasa tabi ng punong baliti. Pilipt na
binubuksan ito ni Basilio. Nakita niya ang isang sanga ng baliting nakakapit sa kinaroroonan
ng ina. Kaagad niya itong niyakap at pinaghahagkan hanggang sa mawalan ng ulirat.
Nang makita naman ni Sisa ang duguang ulo si Basilio, unti-unting nagbalik ang katinuan ng
kaniyang isip. Nakilala rin niya ang anak. Napatili ito ng malakas at biglang napahandusay
sa ibabaw ng ank. Nawalan ng malay. Nang magbalik naman ng ulirat si Basilio at nakita
ang ina, kumuha ito ng tubig at winisikan sa mukha. Dinaiti niya ang kaniyang taynga sa
dibdib ni Sisa. Sinakmal ng matinding pagkasindak si Basilio. Patay na ang kaniyang ina.
Buong higpit na niyakap niya ang malamig na bangkay ng ina at napahagulgol ng malaks,
pasubsob sa ina. Nang mag-angat siya ng ulo, nakita niya ang isang taong nagmamasid sa
kaniya. Tumango si Basilio nang tanungin siya ng tao kung anak siya ng namatay.
Hinang-hina ang lalaking sugatan, hindi niya matutulungan si Basilio na mailibing si Sisa. Sa
halip pinagbilinan niya si Basilio na mag-ipon ng maraming tuyong kahoy at ibunton sa
bangkay ng kaniyang ina at pagkaraan sila ay silaban hanggang sa maging abo ang
kanilang katawan. Itinagubilin rin ng lalaki kay Basilio ang malaking kayamanan na
nakabaon sa may punò ng balite. Kay Basilio na raw ito kung walang ibang dumating na tao
upang gamitin niya sa pag-aaral. Ang lalaking sugatan na kausap ni Basilio na dalawang
araw ng hindi kumakain at sa wari ay malapit ng mamamatay ay si Elias. At lumakad na si
Basilio upang manguha ng panggatong. Si Elias ay tumanaw naman sa dakong silangan at
nagwikang higit pa sa isang dalangin. Siya ay babawian ng buhay nang 'di nakikita ang
pagbubukang-liwayway ng bayang kaniyang minamahal. Sa mga mapalad, huwag lámang
daw limutin nang ganap ang mga nasawi sa dilim ng gabí. Sa pagkakatingala niya sa langit,
kumibot hanggang sa unti-unting nabuwal sa lupa.
Nang magmamadaling-araw, namalas ng buong bayan ng San Diego ang isang malaking
siga na nagmumula sa may lugar na kinamatayan ni Sisa at Elias. Sinisi pa ni Manang rufa
ang gumawa ng siga na hindi raw marunong mangilin sa araw ng pagsilang ni Hesus.

64: Katapusan
Magmula nang pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan na si Padre Damaso sa Maynila.
'Di nagtagal, siya ay inilipat ng padre provincial sa isang malayong probinsiya. Kinabukasan,
siya ay nakitang bangkay sa kaniyang higaan. Sa pagsusuri ng doktor, samâ ng loob o
bangungot ang sanhi ng kaniyang ikinamatay.
Sa kabiláng dako, si Padre Salvi habang hinihintay niya ang pagiging obispo ay
nanungkulan pansamantala sa kumbento ng Sta. Clarang pinasukan ni Maria Clara.
Kasunod nito ay umalis na rin sa San Diego at nanirahan na sa Maynila.
Ilang linggo naman bago naging ganap na mongha si Maria, si Kapitán Tiago ay dumanas
ng sapin-saping paghihirap ng damdamin, nangayayat nang husto, naging mapag-isip at
nawalan ng tiwala sa mga kainuman. Pagkagaling niya sa kumbento, sinabihan niya si Tiya
Isabel na umuwi na ito sa Malabon o sa San Diego sapagkat gusto na lámang mabuhay
mag-isa. Ang lahat ng mga santo at santang kaniyang pinipintakasi at nalimot na niya. Ang
kaniyang inaatupag ay ang paglalaro ng liyempo, sabong at paghitit ng marijuana. Madalas
tuwing takipsilim ay makikita siya sa tindahan ng intsik sa Sto. Cristo. Di nagtagal,
napabayaan niya ang kaniyang katawan at kabuhayan. Ang kaniyang dáting marangyang
tahanan ay mayroong nakasulat sa pintuan na: Fumadero Publico de Anfion. Ganap na
siyang nalimot ng mga tao. Wala ni isa mang nakakaalala sa kaniya, siya na isang tanyag at
dáting iginagalang.
Nagdagdag ng mga kulot sa ulo si Donya Victorina upang mapagbuti ang pagbabalatkayo
niyang siya’y taga-Andalucia. Siya ngayon ang nangungutsero. Si Don Tiburcio ay hindi na
niya pinakikilos. Nagsasalamin na ito. Hindi na rin siya natatawag bílang “doktor” para
manggamot. Wala na rin siyang ngipin.
1,001 n one nights!!

Ang Kitāb alf laylah wa-laylah ( ‫ ;كتاب ألف ليلة وليلة‬Ingles: One Thousand and One
Nights; tuwirang salin: Ang Isang Libo't Isang Gabi), kilala rin sa Ingles bilang
The Arabian Nights' Entertainment (tuwirang salin: Arabong mga Gabi ng
Paglilibang), ay ang 1,001 kuwentong isinalaysay ni Sharazad sa loob ng
1,001 gabi upang maligtas ang kanyang sarili mula sa kamatayan. Inilahad
ito ng prinsesang naging reyna at asawa ni Shahryar, isang haring
nahumaling sa pagpapatay ng asawa at susundan pagkatapos ng
pagpapakasal sa ibang babae. Mga tradisyonal ang mga kuwento at nagmula
sa maraming bahagi ng Gitnang Silangan at Dulong Silangan. Nasa Arabe ang
unang nakasulat na kopya na nagawa noong mga 1000 AD. Kabilang sa mga
kuwento ang Sindbad ang Mandaragat at Aladdin. -repost