TỔNG HỢP MỘT SỐ BÀI ĐA THỨC, DÃY SỐ TRONG

KỲ THI CÁC NƯỚC NĂM 2017

Bài 1. (USA Preselection)
Cho các đa thức P, Q hệ số thực thỏa mãn

 P( x)  Q( x) với mọi x.

Chứng minh rằng P( x)  Q( x).

Lời giải.
Đặt R( x)  P( x)  Q( x) thì dễ thấy 1  R( x)  1 với mọi x.

Nếu deg R  1 thì điều trên không thể xảy ra nên deg R  0.

Đặt R( x)  c và giả sử c  0. Không mất tính tổng quát, ta có thể xét c  0 , thì

P ( x )  Q( x )  c .

Ta thấy, tồn tại x0 đủ lớn thì P, Q đều đơn điệu và song ánh trên ( x0 ;  ) .

Xét m  x0 sao cho P ( m)  k    , khi đó Q(m)  P(m)  c  k nên

Q( x)   P(m) , mâu thuẫn.

Vậy c  0 hay P( x)  Q( x).

Bài 2. (Bosnita)

 
Cho    0;  thỏa mãn tan   2. Xét dãy số (un ) xác định bởi
 2

un  tan n với n  1, 2,3,

Chứng minh rằng với mọi n thì un có thể viết thành phân số nguyên tối giản có mẫu là số lẻ.

Gợi ý. Sử dụng công thức

tan(n  1)  tan  tan( n  1)  2
tan n  tan((n  1)   )   .
1  tan(n  1) tan  1  2 tan(n  1)

p
Quy nạp, đặt tan(n  1)  với ( p, q)  1 và q lẻ; thay vào là có đpcm.
q

Bài 3. (Indonesia)

1
Cho đa thức P( x) có hệ số nguyên và có ít nhất 9 nghiệm nguyên phân biệt. Giả sử rằng tồn tại
x0   sao cho P ( x0 )  2017 . Chứng minh rằng P ( x0 )  0.

Lời giải.
Đặt P ( x )  ( x  x1 )( x  x2 )  ( x  x9 )Q ( x) với Q( x)  [ x] , trong đó x1 , x2 , , x9 là các nghiệm
phân biệt của P( x).

Giả sử tồn tại x0 sao cho P ( x0 )  0 thì Q ( x0 )  0 , suy ra Q( x0 )  1.

Ta có

P( x0 )  ( x0  x1 )( x0  x2 ) ( x0  x9 ) Q( x0 )  1 (1)  2  (2)  3  (3)  4  (4)  5  2880  2017 .

Điều mâu thuẫn này cho thấy điều giả sử là sai. Ta có đpcm.
Bài 4. (Belarus)
Cho   (0;1] , chứng minh rằng không tồn tại dãy số dương ( xn ) gồm vô hạn số hạng sao cho

xn  2   xn1  xn với mọi n  1, 2,3,

Lời giải.
Giả sử tồn tại dãy số vô hạn thỏa mãn đề.
Ta có  xn 1  xn  0, n  xn   xn 1  xn 1 .
2
x  
Suy ra  xn 1  xn  xn1    n  xn 1  2 xn nên xn    hay dãy ( xn ) bị chặn.
xn 1 2

Do dãy đã cho là vô hạn nên tồn tại lim xn  L  0 (vì dãy tăng).

Khi đó L  L (  1)  L    1  0 , mâu thuẫn. Vậy điều giả sử ban đầu là sai.

Bài 5. (Moldova)

Cho P ( x )  an x n  an 1 x n 1    a2 x 2  a1 x  a0 cho an  0 và a0  max a1 , a2 , , an  . Gọi b là

hệ số của x n 1 , chứng minh rằng P 2 (1)  4b .

Lời giải.
Ta có b  an a1  an 1a2    a1an và

P 2 (1)  ( an  an 1    a1  a0 ) 2  4a0 (an  an 1    a1 )  4b.

Bài 6. (Ấn Độ)

2
Cho đa thức bậc ba P ( x )  x 3   x  4  2  2016n với n  . Biết rằng P có ba nghiệm tự nhiên
(không nhất thiết phân biệt), chứng minh rằng   3.
Lời giải. Giả sử phương trình có ba nghiệm là a, b, c   và n  0 thì

abc  4  2  2016n  4(mod 7) .

Mặt khác a  b  c  0 nên a 3  b3  c 3  3abc  5(mod 7) , mà abc  0(mod 7) nên số dư của

a 3 , b3 , c 3 khi chia cho 7 thuộc tập 1, 6 nên điều trên không thể xảy ra.

Vậy n  0 hay abc  2, a  b  c  0 ; dễ dàng tính được (a, b, c)  (2, 1, 1) hay   3.

Bài 7. (ELMO)

 1
Cho k   0;  và a, b  (0;1). Xét dãy số
 2

 1  an
an1  bn 1  (bn ) k
 2 và  .
a0  a b
 0  b

Chứng minh rằng tồn tại n để an  bn .

a 1 n
Lời giải. Ta tính được an  1  n
và bn  b k . Ta đưa về chứng minh
2

a 1 kn  a 1 
1 n
 b  ln  1  n   k n  ln b .
2  2 

Bằng khảo sát hàm số, ta có

ln(1  x)   x với mọi x  (0;1) .

a 1 a 1
Ta lại đưa về chứng minh n
 k n  ln b  (2k ) n  .
2 ln b
a 1
Chú ý rằng 0  2k  1 và  0 nên sẽ tồn tại n đủ lớn để khẳng định trên là đúng.
ln b
Bài 8. (Benelux)

Cho số nguyên dương k  2 và đặt 65k  an an 1  a2 a1a0 . Xét đa thức

P ( x )  an x n  an 1 x n 1    a1 x  a0 .

Chứng minh rằng đa thức này không có nghiệm hữu tỷ.

3
Lời giải.
Trước hết, ta sẽ chứng minh bổ đề:
p
Nếu đa thức f ( x)  [ x] và có nghiệm là x  với ( p, q)  1 thì f ( x) có thể viết thành
q

f ( x)  (qx  p) g ( x) mà g ( x)  [ x].

Bổ đề này được suy ra trực tiếp từ kết quả sau: Tích của hai đa thức nguyên bản là một đa thức
nguyên bản (đa thức nguyên bản – premitive polynomial là đa thức hệ số nguyên mà các hệ số
không có ước nguyên tố chung).
n m
Thật vậy, xét f ( x)   ai x i và g ( x)   bi x i là hai đa thức nguyên bản; giả sử tích f ( x) g ( x)
i0 i0

là một đa thức không nguyên bản, tức là có một ước nguyên tố chung p cho các hệ số.

Do f , g nguyên bản nên tồn tại ar và bs không chia hết cho p .

Giả sử rằng r là chỉ số lớn nhất trong f và s là chỉ số lớn nhất trong g thỏa mãn điều kiện đó.
Khi đó p | ai , p | b j với i  r , j  s. Xét lũy thừa x r  s với hệ số là 
i j r  s
ai b j .

Ta thấy nếu i  r thì hệ số ai b j sẽ chia hết cho p ; còn nếu i  r thì j  s nên hệ số đó cũng chia
hết cho p ; trong khi đó chỉ có ar bs là không chia hết cho p nên tổng trên không chia hết cho p,
mâu thuẫn.

Áp dụng vào bổ đề, ta thấy nếu g ( x) không có hệ số nguyên thì tồn tại m  1 và m    sao cho
mg ( x )  [ x ] và mg ( x ) là đa thức nguyên bản; mà qx  p cũng nguyên bản nên suy ra mf ( x )
nguyên bản, vô lý. Suy ra g ( x)  [ x].

Quay trở lại bài toán,

Dễ thấy các nghiệm thực của P ( x) đều âm vì tất cả hệ số của P ( x) âm. Giả sử P ( x) có nghiệm
p
là x   với p, q    và ( p, q)  1. Khi đó
q

P( x)  (qx  p)Q( x) với Q( x)  [ x].

Suy ra 65k  (10q  p )Q (10) . Chú ý rằng a1  2, a0  5 vì 65k với k  2 tận cùng là 25.

Ta cũng có p | a0  5 nên p  1 hoặc p  5. Ta xét hai trường hợp:

Nếu p  1 thì 10q  1 là ước của 65k , nhưng q  1, 2, 3, ,9 và 65k không có ước nào có dạng
10q  1 như trên nên vô lý.

4
Nếu p  5 thì 10q  5 là ước của 65k hay 2q  1 là ước của 13k  5k 1 .

Vì 3  2q  1  19 nên 2q  1  5,13 và q  2, 6 . Suy ra an là số chẵn vì q | an .

5  5
(1) Nếu q  6 thì x   là nghiệm của P ( x) nên P     0 hay
6  6

an  5  an 1  5   6    a2  5   6 n  2  2   5   6n 1  5  6n  0 .
n n 1 2

Chia hai vế cho 5 , ta có

an   5   an 1  5   6    a2  5   6n  2  2  6n 1  6n  0 .
n 1 n2

Dựa vào chữ số tận cùng, ta suy ra 2  6n 1  6n  4  6n 1 tận cùng là 0 , vô lý.

5  5
(2) Nếu q  2 thì x   là nghiệm của P ( x) nên P     0 hay
2  2

an  5  an 1  5   2    a2  5  2 n  2  2   5   2 n 1  5  2n  0 nên

n n 1 2

an  5   an 1  5   2    a2  5   2n  2  0 .
n n 1 2

Lại chia hai vế cho (5) 2 , ta có

an   5   an 1  5 
n2 n 3
 2    a3 ( 5)  2 n 3  a2  2 n  2  0 .

Nếu k  3 thì 625 | 65k nên 65k sẽ có tận cùng là 625 và a2  6 nên vế trái có tận cùng khác 0 ,
không thỏa. Suy ra k  2. Khi đó, ta có P ( x )  4 x 3  2 x 2  2 x  5 , dễ dàng kiểm tra trực tiếp được
đa thức này không có nghiệm hữu tỷ.
Vậy với mọi k  2 thì đa thức P ( x) xác định như trên không có nghiệm hữu tỷ.

Bài 9. (Iran MO)

a) Chứng minh rằng không tồn tại dãy vô hạn các số nguyên dương a1 , a2 , a3 , sao cho

gcd( ai  j , a j  i )  1 với mọi i  j.

b) Chứng minh rằng tồn tại dãy số (an ) gồm vô hạn các số nguyên dương sao cho

gcd( ai  j , a j  i ) không chia hết cho 2017.

Lời giải.
a) Giả sử tồn tại dãy thỏa mãn đề bài. Xét số a2n , ta có hai trường hợp:

5
(1) Nếu a2 n  2m  1 là số lẻ. Xét a2 n 1 , ta phải có

gcd( a2 n 1  2n, a2 n  2n  1)  1 hay gcd(a2 n 1  2n, 2m  2 n)  1 , suy ra a2 n 1 lẻ.

Tương tự thì a2 n 1 cũng lẻ. Lại xét a2 n 1 và a2 n 1 (là các số cùng lẻ):

gcd(a2 n 1  2n  1, a2 n 1  2n  1)  2 , mâu thuẫn.

(2) Nếu a2 n  2m là số chẵn. Xét a2 n  2 , ta phải có

gcd(a2 n  2  2n, a2 n  2n  2)  1 nên a2 n  2 lẻ, ta đưa về trường hợp ở trên.

Vậy không tồn tại dãy số thỏa mãn đề bài.

b) Chọn dãy số an  n  1 (mod 2017) thì dễ thấy

ai  j  i  j  1(mod 2017) và a j  i   j  i  1(mod 2017) .

Nếu cả hai số trên chia hết cho 2017 thì 2017 | 2 , vô lý. Do đó, dãy như trên thỏa mãn đề bài.

Bài 10. (China MO)

n
Với số nguyên dương n , xét đa thức P ( x)   ai x i , trong đó ai  0;1 và ai  Cni (mod 2) . Hỏi
i0

có bao nhiêu số n  2017 sao cho P( x) có thể phân tích thành tích của 5 đa thức hệ số nguyên?

Lời giải.
Ta có bổ đề:

(1) (Định lý Lucas) Với m, n    , đặt m   2a , n   2b với A, B là tập hợp các số tự nhiên.
a A bB

Khi đó, C lẻ khi và chỉ khi B  A.

n
m

n
(2) Với mọi số nguyên dương n thì P ( x)  x 2  1 bất khả quy. Ta có thể chứng minh bằng cách
xét P( x  1) và chú ý rằng C2i k là số chẵn với 1  i  2k  1.

Ta viết một số đa thức trong đề bài đã cho

P1 ( x)  x  1
P2 ( x)  x 2  1
P3 ( x)  x3  x 2  x  1  ( x  1)( x 2  1)  P1 ( x)  P2 ( x)
P4 ( x)  x 4  1
P5 ( x)  x5  x 4  x  1  ( x  1)( x 4  1)  P1 ( x)  P4 ( x).

6
Ta sẽ chứng minh rằng nếu n  2a1  2a2    2ak với 0  a1  a2    ak thì

Pn ( x )  Pa1 ( x )  Pa2 ( x ) Pak ( x )  ( x 2  1)( x 2  1)  ( x 2  1) .

a1 a2 ak

Thật vậy,

Theo bổ đề 1 thì Pn ( x ) chính là tổng của các x b mà b là tổng các phần tử trong một tập con tùy
 
ý của 2 a1 , 2a2 , , 2ak .

Mặt khác, vế phải có tất cả k thừa số và khi khai triển ra, có tất cả 2k số hạng. Mỗi số hạng có
 
lũy thừa là tổng của một nhóm tùy ý các phần tử lấy từ 2 a1 , 2a2 , , 2ak , điều này cho thấy đẳng
thức trên là đúng.

Vậy các số n cần tìm sẽ có 5 chữ số trong biểu diễn nhị phân, mà 2017  11111100001(2) nên chỉ
cần chọn 5 vị trí tùy ý trong 11 vị trí trên rồi đặt vào đó các số 1 (các vị trí còn lại đặt số 0 ) thì
ta sẽ có một số thỏa mãn đề bài; vì thế nên số lượng cần tìm là C115 .

Bài 11. (USA TST)

Cho các đa thức f , g có hệ số không âm thỏa mãn

f ( x)
x 2  cx  1  với mọi x ,
g ( x)

trong đó c  2  2  2 . Chứng minh rằng deg f  16.

Lời giải.

Giả sử deg f  n  1. Đặt g ( x )  a0  a1 x  a2 x 2    an  2 x n  2 với ai  0 và an  2  0.

2
Chú ý rằng c  2 cos .
16
Đồng nhất hệ số, ta phải có các bất đẳng thức sau

     
a1  2 cos 16  a0  a1  sin 16  2 cos 16  sin 16 a0
 
a  a  2 cos   a ( a  a )sin 2  2 cos   sin 2 a
 0 2
16
1
 0 2
16 16 16
1

 
  
   (n  2)  ( n  2)
an  4  an  2  2 cos  an 1 ( an  4  an  2 )  sin  2 cos  sin an  3
 16  16 16 16
   (n  1)  (n  1)
an 3  2 cos  an  2  an 3  sin  2 cos  sin an  2
 16  16 16 16

7
 k
Nhân bất đẳng thức thứ k cho sin với công thức biến đổi tích thành tổng:
16
 ( k  1) k ( k  2)
2 cos sin  sin  sin , ta được
16 16 16 16

  2
a1  sin  sin a0
 16 16
 2   3 
(a0  a2 ) sin   sin  sin  a1
 16  16 16 

 (n  2)  (n  1) (n  3)
(an  4  an  2 )  sin 
  sin  sin  an 3
 16  16 16 

an 3  sin (n  1)   sin (n  2)  sin n  an 2
 16  16 16 

Cộng tất cả các đánh giá trên lại, ta được

(n  2)  ( n  2) n 
sin  an  2   sin  sin  an  2 hay
16  16 16 
n k
sin  0 , suy ra n  16 (vì sin  0, k  0,1, 2, ,15 ).
16 16
Vậy ta đã chứng minh được deg f  16.

Bài 12. (China TST)

Cho đa thức P( x )  [ x ] có bậc ba và ba nghiệm vô tỷ a, b, c có tổng là 0. Giả sử tồn tại p, q 
sao cho a  b 2  pb  q . Chứng minh rằng T  p 2  2 p  4q  7 là số chính phương.

Lời giải.

Bước 1. Đặt Q ( x )  x 2  px  q thì theo giả thiết, ta có

P (Q (b))  P(a )  0 .

Suy ra P(Q( x)) có nghiệm là x  b . Xét phép chia

P(Q( x))  P( x)  f ( x)  r ( x) với deg r ( x)  2 .

Thay x  b vào, suy ra r (b)  0 . Nếu deg r  0 thì lại xét phép chia

P ( x)  f1 ( x)  r ( x )  r1 ( x ) với deg r1 ( x )  1 .

Chú ý rằng r1 ( x )  [ x] và r1 (b)  0 với b vô tỷ nên vô lý, suy ra deg r  0 hay

8
 P(Q( x))  P( x)  f ( x) .

Điều này cho thấy P ( x) là đa thức hệ số nguyên bậc nhỏ nhất nhận x  b là nghiệm. Từ đây ta
cũng có a, b, c phải phân biệt; vì nếu không, giả sử a  b thì P( x) là một đa thức bậc hai hệ số
nguyên có nghiệm là x  a , không thỏa. Từ đây ta có P(Q(a))  P(Q(c))  0.

Suy ra Q ( a )  a, b, c . Ta xét các trường hợp:

Nếu Q(a)  a thì a  a 2  pa  q , dễ dẫn đến điều vô lý tương tự trên (vì).

Nếu Q(a)  b thì a 2  pa  q  b , mà b 2  pb  q  a nên

a  b  (b  a)(a  b)  p (b  a )  1  (a  b)  p

nên p  c  1 , là số vô tỷ, mâu thuẫn.

Do đó, Q(a)  c và tương tự Q(c)  b. Ta có hệ

a  b 2  pb  q

b  c  pc  q (*)
2

c  a 2  pa  q


Bước 2. Trừ từng vế hai phương trình đầu của (*) , ta có

a  b  b 2  c 2  p (b  c)  (b  c)(b  c  p )  (b  c )( p  a ) .

Tương tự thì b  c  (c  a )( p  b) và c  a  (a  b)( p  c) nên nhân tất cả các hệ thức lại thì

( p  a)( p  b)( p  c)  1.

Cộng các đẳng thức trong (*) lại, ta được

3
a 2  b 2  c 2  3q  0  ab  bc  ca  q.
2
Nhân phương trình thứ 1, 2,3 của (*) cho b, c, a rồi cộng lại, ta có

ab  bc  ca  a 3  b3  c 3  p(a 2  b 2  c 2 )
3q q
  3abc  3 pq  abc   pq
2 2
Thay tất cả vào đẳng thức ( p  a)( p  b)( p  c)  1, ta được

9
 p3  p 2 (a  b  c)  p (ab  bc  ca)  abc  1
3 pq q
 p3    pq  1
2 2
q  1

 q  2( p  p  1)
2

1 3 1
Nếu q  1 thì abc   p nên có đa thức P ( x )  x 3  x   p , đây là hàm đồng biến nên không
2 2 2
thể có ba nghiệm thực phân biệt được.

Do đó q  2( p 2  p  1) nên

T  p 2  2 p  8( p 2  p  1)  7  9 p 2  6 p  1  (3 p  1) 2 là số chính phương.

Ta có đpcm.
Bài 13. Cho dãy số nguyên dương phân biệt (an ) thỏa mãn:

i) Với mọi n thì an  n.

ii) a1  5, a2  4, a3  3 .

a) Chứng minh rằng tồn tại n  2017 sao cho an  n  1 ?

b) Giả sử an  n  2 với mọi n  2017 , hỏi có tất cả bao nhiêu dãy số như thế?

Lời giải.

a) Bài toán có thể giải quyết dễ dàng bằng phản chứng và Dirichlet. Thật vậy, nếu an  n  1 với
mọi n  2017 thì các số hạng a4  a2017 sẽ nhận các giá trị trong tập hợp 6  2018 . Khi đó, sẽ
có hai số hạng bằng nhau, không thỏa.

b) Nếu đã có an  n  2 với mọi n  2017 thì các số hạng a4  a2017 sẽ nhận các giá trị trong
tập hợp 6  2019. Nhận xét:

a2017  2017, 2018, 2019 nên có 3 cách chọn.

a2016  2016, 2017, 2018, 2019 nhưng vì a2017 đã lấy một số nên cũng còn 3 cách chọn.

Tương tự, đến a6 vẫn có 3 cách chọn. Còn lại a5 có 2 cách chọn và a4 có 1 cách chọn.

Theo nguyên lý nhân, ta có 2  32012 dãy thỏa mãn.

10