UNIVERZITET CRNE GORE

FAKULTET ZA TURIZAM I HOTELIJERSTVO

ZAKONSKI OKVIRI I ČINIOCI UPRAVJANJA

KULTURNIM RESURSIMA
U CRNOJ GORI
-seminarski rad-

Predmet: Turizam i kulturni resursi

Studenti: Mentor:
Teodora Krivokapić 26/17 dr Đurđica Perović
Sara Malavrazić 33/17

Kotor, april 2020.

Sadržaj:

Uvod …………………………………………………………………………………………… 2
1. Kulturni resursi ……………………………………………………………………………..… 3
1.1. Kulturni resursi Crne Gore …………………………………………………………………. 3
1.2. Popis najznačajnih materijalnih kulturnih resursa Crne Gore …………………………….... 4
1.3. Nematerijalni kuturni resursi Crne Gore …………………………………………………… 8
2. Uloga države Crne Gore u žaštiti kulturnih resursa …………………………………………..
11
2.1. Važeća zakonska regulativa Crne Gore …………………………………………………….
12
2.1.1. Zakon o zaštiti kulturnih dobara …………………………………………………….……
12
2.1.2. Zakon o zaštiti kulturno- istorijskog područja Kotora …………………………………... 14
3.Uloga i značaj ljudskih resursa u upravljanju kulturnim resursima……………………………15
Zaključak ……………………………………………………………………………………….. 16
Literatura ……………………………………………………………………………………..… 17

1
Uvod:

Kultura je cjelokupno društveno naslijeđe neke grupe ljudi, to jest naučeni obrasci mišljenja,
osjećanja i djelovanja neke grupe, zajednice ili društva, kao i izrazi tih obrazaca u materijalnim
objektima. Riječ kultura dolazi iz latinskoga colere, što je značilo: nastanjivati, uzgajati, štititi.
Za kulturu postoje i druge definicije koje odražavaju razne teorije za razumijevanje i kriterijumi
za vrijednovanje ljudske djelatnosti [1].
Kulturni resursi podrazumjevaju dobra koja su naslijeđena od prethodnih generacija ili koja
nastaju u sadašnjosti, a imaju specifičnu vrijednost za ljude i treba da budu sačuvana za buduće
generacije. Ova dobra najčešće su pod režimom zaštite, imaju simbolički značaj u svijesti ljudi, a
sa ekonomske strane predstavljaju turistički potencijal. Kulturna baština utiče na identitet
određenog naselja, regiona ili države, a kada su u pitanju objekti Svjetske baštine oni imaju
posebnu vrijednost za cjelokupno čovječanstvo.
Svjetska turistička organizacija definiše kulturni turizam kao kretanje ljudi zbog želje da
zadovolje potrebu za raznovrsnošću, sa težnjom da podignu individualni nivo kulture dovodeći
do novih znanja, iskustava, što povećava edukativnu ulogu kulturnog turizma [2]. Kulturni
turizam je oblik turizma čija je svrha, između ostalog, otkrivanje spomenika i lokaliteta. Zbog
toga ima pozitivan uticaj na iste, utoliko što doprinosi njihovom održavanju i očuvanju. Ovaj
oblik turizma u stvari opravdava napore, koje spomenuto održavanje i očuvanje zahtjevaju od
ljudske zajednice zbog socio-kulturne i ekonomske dobrobiti koju donose stanovništvu
(ICOMOS-ova Povelja o kulturnom turizmu, 1976) [3].
Generalno, najvrijedniji i najautentičniji kulturni resursi, odnosno kulturna dobra najviše
kategorije, materijalna i nematerijalna, ujedno su najveće atrakcije kultutnog turizma.
Proces transformacije kulturnih resursa u turističke atrakcije zahtjeva i prilagođavanje za
turizam. Efekat procesa prilagođavanja kulture za potrebe turizma trebao bi da bude poželjna
atrakcija kulturnog turizma i njene okoline, koje su održive. Ovo zahtjeva poštovanje niza
kriterijuma u procesu prilagođavanja kulturnih resursa za potrebe turizma.
Ponekad je postojeći zakonski okvir zaštite i očuvanja kulturnih dobara prve kategorije prepreka
procesu prilagođavanja za potrebe turizma. Zato je često lakše transformisati manje atraktivne
kulturne resurse (kulturna dobra niže kategorije) u prvoklasnu atrakciju kulturnog turizma, jer je
manje zakonskih ograničenja za njihovu komodifikaciju [4].

2
 1. Kulturni resursi

Kulturno naslijeđe i kulturni resursi, koji su potencijalne kulturne turističe atrakcije, podijeljene
su u dvije glavne kategorije:
1. Materijalni (opipljivi): muzeji, galerije, lokaliteti kulturnog naslijeđa, arheološki lokaliteti,
istorijske građevine, istorijska mjesta, istorijeske cjeline (gradovi, manastiri, sveta mjesta), etno-
cjeline (sela, naselja, infrastrukture), kulturni pejzaži, kulturni kompleksi i kulturne rute.
2. Nematerijalni (neopipljivi): izvođačke umjetnosti (muzika, igra, pozorište), folklor, festivali,
sajmovi, religija i vjerovanja, običaji i rituali, mitologija i usmena tradicija (poezija, priče) [5].
S druge strane, kulturni resursi, kao što su kulturno naslijeđe, materijalno i nematerijalno,
istorijski pejzaži i naseobine oblikovani tokom vremena, ne mogu biti ,,zamrznuti“ za vječnost.
Stavovima koji favorizuju očuvanje kulturnih dobara u nepromijenjenom obliku svakodnevno se
protive privredne inicijative za valorizaciju (procjenu) kulturnih resursa i naslijeđa, odnosno
potencijala prošlosti, na korist lokalnog stanovništva i razvoja regionalne ekonomije u
sadašnjosti [6].
Kulturni potencijali se uglavnom odnose na kreirane kulturne atrakcije, kao što su tematski
kulturni parkovi, vizitorski centri i kulturne rute, i/ili nematerijalne kulturne atrakcije kao što su
festivali, performansi, izvođačke i multimedijalne umjetnosti, kulturne manifestacije, sajmovi.
Nove perspektive u kreiranju kulturnih atrakcija su:
prostor, odnosno koncentracija elemenata kulturnog naslijeđa i grupisanje, klastering kreativnih
aktivnosti u nekom mjestu, oblasti ili regionu,
procjena kapaciteta kulturih aktivnosti (klastera, ruta, mreža i događaja) koji mogu izazvati
ekonomske i socio- kulturne promjene,
povezivanje kulturnih resursa sa društvenim kapitalom i njihova upotreba kao oruđa za
društvenu inteligenciju, priliku za razvoj biznisa i održivi razvoj [7, 8, 9].

1.1. Kulturni resursi Crne Gore

Strategijom razvoja turizma u Crnoj Gori do 2020. godine, ustanovljeno je opredjeljenje da se
turizam, kao najvažnija razvojna privredna grana, sistematski i kontinuirano razvija i unapređuje
sa ciljem formiranja visoko- kvalitetne turističke destinacije sa cjelogodišnjim, diverzifikovanim

3
turističkim proizvodom, prilagođenim savremenoj potražnji, što bi imalo za rezultat
obezbjeđenje dugoročne konkurentske prednosti.
Potencijali za formiranje i razvoj kulturnog turističkog proizvoda su brojni primjeri materijalne i
nematerijalne kulturne baštine nastale na čitavoj teritoriji kao odraz bogate i burne istorijske
prošlosti. Ubrzani razvoj turizma u obalnom području i aktiviranje turizma u planinskom
području nesumnjivo su povoljan osnov za dalje unapređenje turističke ponude u pravcu
formiranja konkurentnog kulturnog turističkog proizvoda.
Crnogorsko naslijeđe, kako istorijsko tako i kulturno, kao i specifične karakteristike gradskog
ambijenta (kulturnog i prostornog), specijalizovana je turistička ponuda. Crna Gora, Montenegro,
Karadag to su nazivi počev od 14.vijeka koji označavaju ovu zemlju na Balkanu, mediteransku
zemlju, čija istorija ima korijene u najstarijoj prošlosti kroz dešavanja različtih kulturnih uticaja i
istorijskih događaja. Na njenom tlu sačuvani su tragovi naslijeđa Ilirskog, Grčkog, Rimskog,
Vizantijskog, Mletačkog, Islamskog, te Austrougarskog porijekla. Ti uticaji su iz daleke prošlosti
i različiti su po intezitetu, istorijskoj važnosti, kao i tragovima koje su ostavili na polju kulture. U
Crnoj Gori danas su prepoznatljivi tragovi i uticaj mediteranskih, srednjevropskih,
istočnoevropskih, i orijentalnih civilizacija, raznih istorijskih epoha.
Cijela Crna Gora je povoljno tlo za kulturni turizam, koji pored materijalne baštine obuhvata i
nematerijalno i prirodno naslijeđe. Crna Gora je još 1948. godine donijela Zakon o zaštiti
kulturne i prirodne baštine. U nekim regionima je više, a u drugima manje razvijen ovaj vid
turizma.

1.2. Popis najznačajnijih materijalnih kulturnih resursa Crne Gore

Prema važećoj zakonskoj regulativi (Zakon o zaštiti spomenika kulture), u Crnoj Gori je
evidentirano ukupno 357 spomenika kulture. Obzirom na njihovu kulturno istorijsku vrijednost,
svrstani su u tri kategorije: I kategorija - spomenici od izuzetnog značaja. Ukupno ih je 35, a neki
od njih su upisani u Listu svjetske kulturne baštine, II kategorija - spomenici od velikog značaja
ukupno 135. III kategorija -spomenici od lokalnog značaja - ukupno 187.
Kada je u pitanju vrsta spomenika, najveći broj njih su sakralni, profani, arheološki, odnosno
fortifikacioni. U nešto manjem broju zastupljeni su tehnički, memorijalni i etnološki, dok je na
području Crne Gore locirano desetak urbanih cjelina i starih gradova. Najveća koncentracija
spomenika kulture (nešto više od polovine njih) nalazi se u primorskoj regiji.

4
Tabela 1. Pregled kulturno-istorijskih spomenika po regionima
Region Vrste spomenika kulture Kategorije

Urban Star Sakr. Prof. Fortif Arhe. Etno Tehn Mem I II II

a i . o o
spom spom spom spom I
cijelina grad . . Spom . . spom. spom.

Primorsk 7 2 121 27 12 10 2 5 3 1 80 94
i 5

Središnji 1 3 57 28 12 15 3 8 3 1 40 77
3

Sjeverni 0 0 29 3 1 2 0 2 1 7 14 17

Ukupno 8 5 207 58 25 27 5 15 7 3 13 188

5 4

Izvor: Vlada Crne Gore, Ministarstvo ekonomije: Mapa resursa Crne Gore, 2011.

Primorski region:
Najveći broj spomenika lociran je u Kotoru. Najpoznatija je katedrala Sv. Tripuna, starija od
mnogih poznatih crkava i katedrala u Evropi. Nalazi se pod zastitom UNESCO-a. Tu je i Crkva
Svetog Luke, smještena u Starom gradu, i značajna po tome što ima dva oltara, katolički i
pravoslavni. Kada je u pitanju pomorska istorija crnogorskog primorja, najbolje se može
sagledati u kotorskom Pomorskom muzeju. Područje kotorske opštine obuhvata Perast i Risan.
Perast predstavlja najbolje očuvanu baroknu cjelinu na crnogorskoj obali. Među kulturnim
spomenicima se ističu se Crkva Sv. Nikole, koja ima bogatu kulturnu riznicu, Parohijalna crkva,
Crkva Sv. Đordja i Gospa od Škrpjela (barokna crkva na vjestački napravljenom ostrvu). U
Risnu se nalaze ostaci antičke vile sa mozaicima koji su jedinstven primjerak na našoj obali.
Budva se smatra za jedno od najstarijih naselja na Jadranu, i raspolaže vrijednim spomenicima
raznih mediteranskih kultura, među kojima se ističu katolička Crkva Sv. Petke, Crkva Sv. Ivana
iz VII v. sa slikama i ikonama venecijanskih slikara iz XV-XVII vijeka, koja ima biblioteku i
arhiv sa sačuvanim dragocjenim primjercima starih crkvenih knjiga, zatim Crkva Sv. Marije koju
su izgradili Benediktinci, Crkva Sv. Save, koja je podignuta u doba Nemanjića u XIV vijeku,
Crkva Sv. Trojice, ispred koje je grob poznatog pisca Stjepana Mitrova Ljubiše kao i mnoge
druge. Citadela, fortifikacijski objekat iz srednjeg vijeka, takođe je karakteristično obilježje ovog
primorskog grada. Sveti Stefan u kulturno istorijskom smislu karakteriše Crkva Sv. Stefana, po
5
kojoj je sam grad dobio ime, Crkva Aleksandra Nevskog, Crkva Uspenja Bogorodice koja se
nalazi na samom ulazu u grad, kao i mnogi drugi spomenici kulture. Ostaci antičke civilizacije,
ostaci kastela i lazareta, nalaze se u Petrovcu. Herceg Novi obiluje kulturno istorijskim blagom,
koje između ostalog čini: Kanli kula, Citadela, tvrđava Forte Mare, samostanski kompleks
Svetog Antuna-duhovni centar katoličanstva ovog kraja, Crkva Sv. Jeronima, Manastir Savina sa
tri crkve, zatim sakralni kompleks sa Njegoševom školom, kao i druge značajnije institucije
poput gradskog arhiva, umjetničke galerije i javne narodne biblioteke. Stari Bar najveća je
urbana cjelina u ruševinama u Crnoj Gori. S čaršijom i podgrađem oko bedema, predstavlja
svojevrstan etnološki muzej na otvorenom. Od sakralnih građevina u gradu se nalaze Crkva Sv.
Đordja, Crkva Sv. Marka iz XIII v i Crkva Sv. Venerande iz XIV v. O turskom uticaju na ovom
području svjedoče ostaci amama, barutane i sat-kule. Kulturno-istorijsko nasleđe Tivta posebno
karakteriše sljedeće: kompleks Buća-Luković, renesansna cjelina sa znatnim brojem detalja
kasne gotike, zatim palata Verona-Bizanti, sistem šest austro-ugarskih kula oko Arsenala, sam
Arsenal, Crkva Sv. Srđa, Crkva Sv. Šimuna, Crkva Sv. Agate. Nadomak Tivta nalazi se
poluostrvo Prevlaka sa ostacima manastira Sv. Arhanđela Mihaila. Stari grad Ulcinj je središte
kulturno-istorijskog nasleđa Ulcinja, karakterističan dijelom i po orijentalnoj arhitekturi. Dijeli se
na dva platoa: gornji (citadela, vojne namjene) i donji (civilni dio). Na gornjem platou tvrđave,
iza sjevernih ulaza, nalazi se muzejski kompleks i najinteresantniji spomenici iz raznih
vremenskih perioda. Tamo je i jedinstvena crkva-džamija, danas u funkciji Arheološkog muzeja
objekat je od značaja za lokalni kulturni život. Posebnu pažnju zavređuje antički žrtvenik sa
natpisom posvećenim boginji Artemidi. Ovaj grad krase i Balšića kula, pravoslavna
Bogorodičina crkva iz XII v, kasnije pretvorena u katoličku crkvu Sv. Marka i mnogi drugi
interesantni kulturno istorijski objekti.

Središnji region:
Cetinje prednjači po broju spomenika kulture. Uglavnom je riječ o sakralnim spomenicima. U
ovom gradu nalazi se Vlaška crkva, najstarija zgrada na Cetinju, osnovana oko 1450 godine,
zatim Cetinjski manastir sa crkvom Rođenja Bogorodice, sjedište svih crnogorskih mitropolita,
Manastir Kom Crnojevića sa crkvom Uspenja Bogorodice, ostaci manastira Crnojevica na
Ćipuru i mnogi drugi sakralni objekti. Ovaj grad posebno obiluje zdanjima koja se vezuju za
dinastiju Petrović, među kojima su posebno značajna sledeća: - Biljarda-memorijalni dom
posvećen crnogorskom vladici, s reljefom u dvorištu koji predstavlja prikaz naše zemlje nastao u
Prvom svjetskom ratu, - Dvorac kralja Nikole, memorijalni dom sa pomenom na život kralja
Nikole u kome je je smješten Narodni muzej sa brojnim predmetima dinastije Petrović, -
Njegošev mauzolej koji se nalazi na vrhu planinskog masiva Lovćena, - kuća Svetog Petra na
6
Rijeci Crnojevića, i - Zetski dom, zgrada kraljevskog pozorista. U Cetinju se nalazi i Vladin
dom, danas kulturni, ranije centar političkog djelovanja. Za Podgoricu je prvenstveno
karakteristična Duklja, arheološki lokalitet na mjestu nekada bogatog centra rimske provincije.
Na njemu su otkrivena i istražena većina arhitektonskih kompleksa i objekata - četverougaoni
forum sa bazilikom, nekoliko sakralnih gradjevina (Dijanin hram), terme, vile, ulice sa
trijumfalnim slavolukom, nekropole isl. Nedaleko od gradskog jezgra nalazi se i Medun koji
predstavlja ostatke ilirskog utvrđenog grada. U Podgorici je lociran dvorski kompleks na
Kruševcu, rezidencija porodice Petrović, u kojoj se nalaze galerije i kulturni prostori. Kulturno
istorijsko blago Glavnog grada čine i brojni sakralni objekti poput Manastira Dajbabe, Crkva Sv.
Đorđa, ali i građevine poput Sahat kule u Staroj varoši. Ova kula iz doba turske vladavine
zaštitni je znak stare Podgorice. Na teritoriji danilovgradske opštine nalazi se manastir Ostrog,
jedno od najposjećenijih hriščanskih svetinja u Evropi. Gradina Martinići, srednjevjekovno
utvrđenje sa ostacima crkve iz ranog srednjeg vijeka, kao i bedemi u Spužu su takođe
karakteristični kulturno-istorijski spomenici ovog grada. U Nikšiću je lociran jedan od
najpoznatijih arheoloških lokaliteta na ovim prostorima. U pitanju je pećinaCrvena stijena.
Takođe, kulturno istorijska blaga ovog grada posebno karakteriše Dvorski kompleks Kralja
Nikole, Crkva Sv. Petra i Pavla kao i mnogi drugi objekti kulture.

Sjeverni region:
U kulturno istorijskom smislu, Berane je poznato po Manastiru Đurđevi Stupovi, koji je centar
kulturnog života ovga kraja, a uvršten je u Svjetsku kulturnu baštinu koja je pod zastitom
UNESCO-a. Takođe posebnoje interesantan i Rimski Castrum-Dolac koji predstavlja izvorište
bogatih arheoloških nalaza iz epohe rimske vladavine na ovim prostorima. U Bijelom Polju se
nalazi jedan od najstarijih objekata crkvene arhitekture na Balkanu- Crkva Svetog Petra. Crkva
Svetog Nikole XVII vijeka je takođe značajan spomenik kulture ovog grada. U Kolašinu se
nalazi jedan od najljepših primjera manastirskog slikarstva na ovim prostorima - Manastir
Morača. U ovoj opštini je i Vinica Brdo, mjesto sa ruševinama turske barutane, kao i most knjaza
Danila na Mrtvici, profani spomenik kulture III kategorije. Najstarija očuvana građevina u Plavu
je Kula Redžepagića. Crkva Svete Trojice u Brezojevici i Stara džmija su takođe spomenici
kulture od značaja u ovom gradu. Pljevlja u kulturno-istorijskom smislu karakteriše Husein-
pasina džamija iz XVI vijeka sa minaretom visokim 42m. Zatim Manastir Sveta Trojica, s
bogatom riznicom-skrivnicom sa brojnim rukopisanim i štampanim knjigama. Na treritoriji
opštine Šavnik nalaze se sledeći kulturno-istorijski spomenici: manastir Podmalinsko, manastir
Svetog Đorđa u Bijeloj, spomen park "Vukovi korijeni" - posvećen Vuku Stefanoviću Karadžiću
u Petnjici, spomen kuća Novice Cerovića u Tušinji. U Plužinama je lociran Manstir Piva, jedan
od stubova pravoslavlja u Crnoj Gori, a u Žabljaku je izgrađena Crkva Svetog Preobraženja, u
Mojkovcu Manastir Sv. Đorđa [10].
7
1.3. Nematerijalni kulturni resursi Crne Gore
Danas kulturni događaji, festivali i manifestacije ponovo igraju izuzetno važnu ulogu u razvoju
kulturnog turizma.Ovi programi nude dodatne razloge za posjetu mnogim turističkim
destinacijma iznad turističkog proizvoda koji je već ponuđen. Festivali i manifestacije su efikasni
instrumenti za privlačenje turista koji prvi put dolaze u određeno mjesto, a takođe i da zadrže
stare posjetioce. Prema nedavnim istraživanjima konstatovano je da je većina turista motivisana
da učestvuje u događajima i festivalima mjesta kojeg posjećuju.
Crna Gora ima izuzetno razvijen manifestacioni vid turizma kako u ljetnjim, tako i u periodu
postsezone.
Kontinentalna regija
Kulturno ljeto je tradicionalno dešavanje koje se održava svake godine i obuhvata razne
koncerte, kulturne programe, pozorišne komade i sl. Brojne svečanosti se u toku ljeta organizuju
na Njegušima, od koji se izdvaja svečanost u čast i slavlje vladike Njegoša kao i „Njeguška
trpeza“ gde se služe i serviraju mnogobrojni specijaliteti. Kulturne manifestacije koje se
održavaju u Podgorici jesu svakako: Podgoričko kulturno ljeto, Festival dječije pjesme „Naša
radost“, DEUS - Decembarska umjetnička scena i mnogobrojne druge manifestacije. Za sjeverni
dio Crne Gore nezgodno je govoriti o kulturnoj ponudi koja uključuje manifestacije, jer se one
mijenjaju iz godine u godinu i održavaju se uvijek u gotovo izmijenjenim terminima. Među
najpoznatijim manifestacijama ovog kontinetalnog dijela jesu svakako: Festival jednog glumca u
Nikšiću kao i Lake fest na jezeru Krupac, zatim najstarija manifestacija sedme umjetnosti u
Crnoj Gori jeste svakako Fimski festival u Mojkovcu, zatim jazz festival, festival tamburaških
orkestara u Bijelom polju, Zlatna pahulja kao dječiji festival u Rožajama, Susreti stvaraoca u
Plavu, Pjesničak riječ u Plužinama.
Primorska regija
Što se primorskog dijela tiče broj manifestacija je mnogo veći kako u ljetnjem tako i u zimskom
periodu.
U Budvi se organizuju brojne manifestacije, karnevali i festivali. Među njima su svakako i
festival Pjesma mediterana koja se svojevremeno održavala u periodu ljetnjih meseci, Dan
planete zemlje, kao i Dani širuna, kao jedna od posjećenijih manifestacija u oktobru mjesecu.
Najznačajnija manifestacija kojom se zvanično zatvara program manifestacija u ljetnjoj sezoni
jeste svakako tradicionalna Fešta od ribe i vina. Podjedanko su važne sportske igre pored,

8
višesatnog kulturno – umjetničkog bogatog, programa. Opština Budva kao i TO Budva su
sponzori i organizatori ove manifestacije. Na teritoriji opštine Budva manifestacija pod nazivom
Dani umjetnika Budve, a sastoji se iz muzičkog i likovnog dijela. Prvi put je osnovana 2013.
godine, a ono što je važno jeste da ima za cilj da pruži mogućnost da se mladi umjetnici afirmišu
ili pokažu i prikažu svoj talenat,. Ova manifestacija umjetnicima grada Budve obezbjeđuje
prostor kao i tehničke uslove koji su neophodni kako bi mogli da postave svoja djela. Lokacije u
okviru zone Starog grada su najčesće mjesto dešavanja (Trg između crkava, Trg slikara, Trg
pjesnika itd.), dok je 7 dana optimalna dužina trajanja [11]. Dan planete zemlje je manifestacija
koja se održava 22. aprila. Povodom obilježavanja „Dana planete Zemlje”, tradicionalno na Trgu
slikara, sve lokalne cjećare učestvuju i pripremaju cvjetne aranžmane i dijele savjete koji su
vezani za ekologiju, očuvanje zelenila koji su samim tim od izuzetnog značaja. Manifestacija
koja se održava svake godine u ljetnjem periodu jeste svakako Grad tetar, a takođe i ambiciozni
dramski, književni, muzički i likovni program, a odvija se od 1. jula do 20. avgusta. Što se tiče
glavnog scenskog prostora iz razloga što je privatizacijom Citadele ona izgubljenja za izvođenje
dramskog programa „Grada teatra“, a danas je centralna ljetna pozornica gradski prostor između
crkava u Budvi. Dosadašnju realizaciju likovnog programa trebalo bi prepustiti Modernoj galeriji
koja se nalazi u Budvi i koja se bavi organizacijom likovnih izložbi tokom čitave godine.
Petrovac je takođe bogat raznim manifestacijama. U ljetnjem periodu festival Petrovačka noć
okuplja veliki broj posjetilaca. Služi se riba i vino uz koncerte različitih muzičkih žanrova. Fešta
od smokava nastoji da tradiciju uzgoja smokve sačuva od zaborava, ali i da se bavi promocijom
ovog voća kojeg ima u izobilju što se posebno odnosi na područje Budve i Petrovca [11].
Na ovoj manifestaciji se svake godine skuplja ogroman broj turista kojima se pruža prilika da da
se zabave uz gostovanje neke od popularnih klapa i uživaju u brojnim specijalitetima. Mjesto
gdje se održava jeste svakako Spomen dom „Reževići”. Pašticada fest održava se tradicionalno
21. juna. Riječ je o festivalu gdje se stvara promocija tradicionalnog primoriskog jela. Mjesto
dešavanja je Petrovac, festival traje jedan dan krajem juna mjeseca i sama posjeta je besplatna.
Ono što je brend naše zemlje jeste i dio bogate turstičke ponude, a to je svakako promovisanje
lokalne kuhinje. Time se stvara bogati kulturno- umjetnički program koji će za turiste učiniti
mjesec jun što bagatijim i interesantnijim, a to je upravo cilj ovog Festivala.
Festival Crnogorskog muzčkog nasleđa Muzika ljeta je tradicionalna manifestacija koja se
održava dva puta nedeljno u Starom gradu i u Petrovcu, od juna do sredine septembra, uz
gostovanje brojnih kvalitetnih klapa i ansamblova folklora sa područja čitavog crnogorskog
primorja. Ovaj festivaj se pokazao kao izuzetno atraktivan kako za turiste tako i za lokalno
stanovništvo.
Boka Kotorska nije toliko atrakivna za kupališne turiste, ali zato ima izvanredne potencijale za
ljubitelje umetnosti, sportova na vodi, biciklizma, jedrenja, surfovanja, ronjenja.Boka kotorska je
9
veoma interesantan i po postanku složen zaliv koji je odavno privlačio pažnju mnogih geologa i
geomorfologa [12].
Risan kao jedan od najljepših gradova u ovom dijelu Jadrana može se pohvaliti brojnim
manifestacijama i bogatom tradicijom. Svakako mozemo istaći običaj kićenja stabala pod
nazivom Mađ, zatim 15. maj svečanost povodom pobjede nad Turcima 1654. godine i mnoge
druge. Danas je zbog svojih estetskih vrednosti ovaj zaliv upisan među trideset najlepših zaliva
svijeta.
Od manifestacija u Kotoru možemo istaći: kotorske karnevalske fešte, dane kamelije, kotorske
ljetnje fešte, jugoslovenski festival pozorišta za djecu, muzički festival itd. Među najznačajnijim
manifestacijama svakako jeste i Bokeška noć koja svake godine u ljetnjim mjesecima sakuplja
veliki broj turista. Ona predstavlja takmičarsko- zabavnu manifestaciju na moru i u njoj
učestvuje povorka dekorisanih čamaca. Povorka se kreće uz obalu kotorske luke praćena
svjetlošću refelektora i vatrometom. Žiri ocjenjuje maštovitost i umjetničku vrijednost, a nakon
proglašenja pobjednika zabava se nastavlja na gradskim trgovima.
Među manifestacijama u Herceg Novom izdvajaju se mnoge: Praznik mimoze, Sunčane skale,
Međunarodni dječiji karneval, Dani kreativnosti - Ruke, Dani muzike, Trg od knjige,
Hercegovski filmski festival i mnogi. Ovi festivali bivaju održavani u prvoj polovini mjeseca
avgusta i traju 5-7 dana održavani, na jedinstvenoj sceni ljetnje pozornice "Kanli kula". Među
manifestacijama najveću pažnju zauzimaju svakako Praznik mimoze i hercegnovski filmski
festival [13]. Praznik mimoze se poslednjih godina uglavnom održavao u februaru mjesecu, a
inače uobičajeno traje od kraja januara do početka marta. Ono što je neuobičajeno jeste da je
ovaj festival praznik cvijeta mimoze koja uspijeva u vrijeme kada je ostali dio Evrope prekriven
snijegom. Temelji ovo manifestacije počivaju u osnovama karnevalskih, tradicionalnih
svečanosti, nekada vrlo tipičnih za ove krajeve. U okviru Festivala odvija se veliki broj
kulturnih, sportskih, zabavnih, turističkih, i drugih raznovrsnih programa u sklopu ovog festivala.
Hercegnovski filmski festival kako sam naziv kaže odvija se u Herceg Novom, gradu koji je dao
poznate filmske velikane i pionire filma, na ovim prostorima: Sima Čoloviča, Stevana Lepetića,
do danas poznatog kamermana Bojana Bazelija, gradu koji je prvi bioskop imao 1919. ili 1920.
godine. Ovaj festival se održava od 1987. godine kao festival filma domaće kinematografije
poznat od 2002 godine.
Grad koji nije toliko specifičan i poznat odnosu na druge primorske gradove po svečanostima i
manifestacijama jeste Tivat. Ipak poslednjih godina se radi na osmišljavanju manifestacija
zabavnog i kulturnog karaktera. Među najznačajnjijim možemo izdvojiti svakako i Tivatsko
kulturno ljeto kao jednu od najstarijih manifestacija koja se održava u periodu ljetnjih mjeseci,
Dani mladosti, razne fešte na plaži i sl. [13].

10
Grad Bar se takođe moze pohvaliti bogatsvom manifestacije koji se održavaju kako u zimskim
mjesecim, tako i u ljetnjim. Među najznačajnijim jesu svakako: Ljeto sa zvijezdama, Bar gitar
fest, Maslinijada, Barski ljetopis i mnogi drugi.
I pored bogatog kulturno istorijskog nasleđa i tradicije Ulcinj je grad koji ni na polju kulturne i
zabavne ponude ne zaostaje. U Domu kulture, plažama, otvorenim terasama posebno u ljetnjem
periodu održava se niz zanimljivih svječanoti među kojima se mogu istaći: Međunarodni dječiji
festival, Sajam knjiga, Ljetnja scena, Motorijada i mnoge druge.
Pored primorske regije u daljem razvoju turizma i hotelijerstva treba očekivati sve veće
uključivanje kontinentalnih i planinskih dijelova Crne Gore, imajući u vidu svakako i saturaciju
na Jadranskoj obali. Ciljne grupe na koje bi se svakako trebalo orijentisati u budućnosti su turisti
sa izgrađenom sviješću o čovjekovoj okolini, sportske turiste, eko turiste, ljubitelje pririode,
ljubitelje hrane i pića, kao i turiste zainteresovane za kulturu i istoriju.

2. Uloga države Crne Gore u zaštiti kulturnih resursa

Uslove za razvoj kulturnog turizma treba da stvori država. Ona obezbjeđuje zakone za zaštitu i
upravljanje kulturnim naslijeđem i formira organizacioni okvir za ustanove i organizacije, koje
će se baviti kulturnim turizmom. Država obezbjeđuje subvencije za rad organizacija i drugih
subjekata, koji se bave razvojem kulturnog turizma, kao i projekte koji promovišu lokalno
kulturno naslijeđe, i omogućava njegovo uključivanje u turističku ponudu.
Država Crna Gora je donošenjem Programa razvoja kulture, kao strateškog dokumenta,
definisala dugoročne ciljeve i prioritete razvoja kulture, kao i organizacione, finansijske i
administrativne mjere za njihovo sprovođenje. Sektor kulture je sistemski strukturiran i definisan
u skladu sa evropskim standardima [3].
U kontekstu tranzicije i evropskih integracija, crnogorski državni organi prepoznali su ulogu
kulture u razvoju, u ključnim strateškim dokumentima, kao što je Nacionalna strategija održivog
razvoja (2007–2012) i Pravci razvoja Crne Gore (2013–2016). Pored toga što novi podaci koji su
dobijeni kroz sprovođenje CDIS projekta pomažu u podsticanju uključivanja kulture u razvojne
strategije na osnovu činjenica i podataka koji ilustruju integralnu ulogu koju kultura ima u
razvojnim procesima širokog opsega, kroz prikupljanje podataka i izradu CDIS indikatora
otkriveni su nedostaci u statistici i sistemu praćenja u oblasti kulture i ukazano je na načine za
njihovo rješavanje. S obzirom na to da je izrada Nacionalnog programa razvoja kulture u Crnoj
Gori (2015–2020) u pripremi, novi podaci dobijeni kroz CDIS dolaze u pravom trenutku za
pružanje opsežnijih informacija za izradu tog programa, a predstavljaju i značajan potencijal koji
treba iskoristiti kroz buduće strateške dokumente. Isto tako, pravi je trenutak za rješavanje
nedostataka prepoznatih u statistici s obzirom na to da Crna Gora radi na integraciji u Evropsku
11
uniju i usklađivanju sistema nacionalne statistike s evropskim standardima. Kao sredstvo
predviđeno UNESCO-vom Konvencijom iz 2005. godine, implementacija CDIS-a predstavlja
korak naprijed ka konkretnom sprovođenju pravne tekovine Evropske unije i značajnijem
izvještavanju o kulturi [14].

2.1. Važeća zakonska regulativa Crne Gore

Cijeneći da su kulturna dobra, prepoznata kao važan faktor nacionalne identifikacije i da
predstavljaju dugoročan resurs za održivi razvoj, te su kao takva, važan prioritet svih savremenih
državnih politika, Programom zaštite i očuvanja, planirana je podrška, finansiranje i
sufinansiranje programa i projekata od značaja za ostvarivanje javnog interesa u oblasti kulturne
baštine Crne Gore, odnosno, realizacija projekata i programa iz oblasti konzervatorske,
muzejske, bibliotečke, arhivske i kinotečke djelatnosti. Jedan od glavnih ciljeva Programa zaštite
i očuvanja je ravnomjerni razvoj kulture na teritoriji cijele Crne Gore. U cilju organizovane
zaštite obuhvaćeni su projekti namijenjeni unaprjeđenju stanja kulturnih dobara, očuvanju,
zaštiti, valorizaciji, prezentaciji i popularizaciji kulturne baštine, kao i unaprjeđenju uslova za
primjenu zakona iz oblasti kulturne baštine. Realizacija predloženih projekata će doprinijeti
unaprjeđenju stanja kulturnih dobara, širenju znanja o vrijednostima i značaju kulturne baštine,
razumijevanju različitih kultura, uspostavljanju blagovremene saradnje između nadležnih
institucija i vlasnika - držalaca, kao i obezbjeđivanju uslova da ista, shodno svojoj namjeni, služe
kulturnoj, naučnoj i edukativnoj potrebi pojedinaca i društva [15].

2.1.1. Zakon o zaštiti kulturnih dobara

Zakonom o zaštiti kulturnih dobara ("Službeni list Crne Gore", br. 49/10, 044/17) utvrđuje se
zaštita kulturnih dobara kao javni interes I uređuju se vrste i kategorije kulturnih dobara, načini
uspostavljanja zaštite, režim i mjere zaštite, kao prava i obaveze vlasnika i držalaca kulturnih
dobara i druga pitanja od značaja za zaštitu i očuvanje kulturnih dobara. Kulturno dobro je svako
nepokretno, pokretno i nematerijalno dobro za koje je utvrđeno, da je od trajnog istorijskog,
umjetničkog, naučnog, arheološkog, arhitektonskog, antropološkog, tehničkog ili drugog
društvenog značaja a koje se nalazi na teritoriji Crne Gore, u podmorju teritorijanog mora ili u
inostranstvu Kulturna dobra, kao valorizovani dio kulturne baštine štitese, bez obzira na vrijeme,
mjesto i način stvaranja,porijeklo, vlasništvoi vjersku pripadnost.. Zaštitu, kao i kulturno dobro,
imaju i zaštićena okolina nepokretnog kulturnog dobra,predmet koji sa nepokretnim kulturnim
dobrom čini istorijsku, umjetničku, vizuelnu ilifunkcionalnu cjelinu, objekti u kojem se trajno
čuvaju ili izlažu pokretna kulturna dobra,dokumentacija o kulturnom dobru, dobro pod
prethodnom zaštitom, obavezni primjerakpublikacije i javna arhivska građa.
12
Kriterijumi za utvrđivanje kulturne vrijednosti dobara su: autentičnost, integritet, stepen
očuvanosti, jedinstvenost i rijetkost u okviru svoje vrste, istorijski, umjetnički, naučni,
arheološki, arhitektonski, antropološki, tehnički ili drugi društveni značaj.
Na osnovu kriterijuma usklađenim sa međunarodnim pravnim okvirima kulturna dobra
klasifikovana su kao dobra od međunarodnog (dobra upisana na Listu svjetske baštine),
nacionalnog i lokalnog značaja.
Preventivne mjere zaštite kulturnih dobara kojima se otklanjaju i ublažavaju opanosti od
oštećenja i uništenja kulturnog dobra su: istraživanje, dokumentovanje, obilježavanje, čuvanje,
održavanje, edukacija, prezentacija i popularizacija kulturnih dobara kao i saradnja savlasnicima
i držaocima kulturnih dobara, nevladinim organizacijama i drugim subjektima.
Prezentacijom se obezbjeđuje dostupnost kulturnih dobara javnosti, radi zadovoljenja kulturnih,
naučnih i edukativnih potreba I širenja saznanja onjihovoj vriednosti i značaju. U skladu sa
njihovom prirodom i namjenom, prezentacija kulturnih dobara se obezbjeđuje:
Konzervatorske mjere na kulturnim dobrima su konzervacija, restauracija,
rekonstrukcija,anastiloza, konsolidacija, sanacija, adaptacija i drugi radovi i aktivnosti kojima se
održava ilimijenja postojeće stanje kulturnih dobara. Konzervacijom se obezbjeđuje očuvanje
kulturnog dobra u zatečenom stanju. Konzervacija se sprovodi na kulturnom dobru ili njegovom
dijelu o čijoj originalnosti nema validnih podataka na osnovu kojih bi se mogla sprovesti
restauracija ili druga konzervatorska mjera.
Zaštita i očuvanje kulturnih dobara finansira se iz: sredstava vlasnika i držalaca kulturnih dobara,
opštih prihoda budžeta Crne Gore, renta za očuvanje kulturnih dobara, budžeta opština, donacija
i drugih izvora, u skladu sa zakonom.
Novine u Zakonu o zaštiti kulturnih dobara koje su od značaja za njihovo uključivanje u procese
kojima se obezbjeđuje njihova održivost i očuvanje:
1. Nepokretno kulturno dobro u državnoj svojini može se dati na korišćenje putem koncesije, što
stvara uslove za proširenje izvora finansiranja obnove, očuvanja i korišćenja kulturnih dobara;
2. Izrada Menadžment planova- strateških dokumenata za dugoročno upravljanje, zaštitu,
očuvanje, korišćenje i prezentaciju kulturno-istorijskih cjeline, lokaliteta i područja koji se
obavezno donosi za kulturno dobro koje je upisano na Listu svetske baštine i kulturno dobro,
koje se nominuje za upis u ovu listu;
3. Uređuje se integralna zaštita kulturnih dobara kroz izradu Studija zaštite kulturnih dobara za
potrebe izrade planske dokumentacij, kako bi seplanskim dokumentima obezbijedila zaštita
kulturnih dobara i njihove zaštićene okoline, kaointegralnog dijela savremenog društvenog,

13
ekonomskog i urbanog razvoja, na način kojim se poštuje njihov integritet i status i dosljedno
sprovode propisani režim i mjere zaštite;
4. Uvođenje kulturnog pejzaža - prostor čiji je karakteristični izgled rezultat interakcije prirodnih
i antropogenih faktora kroz duži vremenski period, kao segmenta kulturne baštine kojim se daje
naglasak na očuvanju prirodnog okruženja nepokretnog kulturnog dobra kao neraskidivog dijela
njegovog integriteta.
Sprovođenje Zakona o zaštiti kulturnih dobara u periodu od njegovog donošenja do danas
ukazalo je na nedostatke koji se odnose na nedovoljno ili u potpunosti nedefinisane uslove
očuvanja i korišćenja evidentiranih i potencijalnih dobara kao i ruralnih cjelina koje se grubo i
ubrzan devastiraju i degradiraju čime se umanjuju potencijali ovog izuzetno važnog segmenta
materijalne kulturne baštine za razvoj kulturnog turizma [16].

2.1.2. Zakon o zaštiti prirodnog i kulturno- istorijskog područja Kotora

Zakonom se ("Sl. list Crne Gore", br. 56/13 od 06.12.2013) uređuju zaštita, upravljanje i posebne
mjere očuvanja prirodnog i kulturno- istorijskog područja Kotora koje je kao prirodno i kulturno
dobro upisano na Listu svjetske baštine UNESCO-a.
Područje Kotora se posebno štiti, radi:
1) očuvanja izuzetne univerzalne vrijednosti, kao dijela svjetske prirodne i kulturne baštine;
2) trajnog očuvanja autentičnih prirodnih, istorijskih, urbanističko-arhitektonskih, ambijentalnih,
umjetničkih, estetskih i pejzažnih vrijednosti;
3) obezbjeđivanja uslova za održivi razvoj i korišćenje;
4) prezentacije i stručne i naučne valorizacije.
U okviru Područja Kotora ne mogu se sprovoditi aktivnosti i radnje kojima se prouzrokuje trajno
narušavanje biološke, hidrološke, klimatske, pedološke i predjelne raznovrsnosti. U kulturno-
istorijskim cjelinama Stari grad Kotor, Perast i Gabela u Risnu mogu se graditi, odnosno
obnavljati samo objekti koji su u funkciji uspostavljanja urbanističke matrice i rekonstrukcije
uništenih objekata, na osnovu materijalnih ostataka i/ili autentične dokumentacije.U okviru
Područja Kotora ne može se mijenjati postojeća linija i vršiti nasipanje morske obale, osim u
slučaju njene rehabilitacije i revitalizacije, u skladu sa zakonom [17].

14
 3. Uloga i značaj ljudskih resursa u upravljanju kulturnim resursima
U kulturnom turizmu su zaposleni kadrovi čije obrazovanje se vrši odvojeno, zbog čega se među
njima, glavnim akterima u kulturnom turizmu, javlja nerazumijevanje. Država, koja ima za cilj
da razvija kulturni turizam, neophodno je da insistira na dodatnoj edukaciji i na taj način stvori
kadrove, koji će na održiv način upravljati kulturnim dobrima i na odgovarajući način ih uključiti
u turizam. Jedan od najvećih izazova u razvoju kulturnog turizma je da se usklade interesi
brojnih učesnika.
Zaposleni u kulturnom sektoru, u sastavu svog obrazovanja još uvijek nemaju vještine za
uspješno tržišno poslovanje koje uključuje znanje o savremenom marketingu i vještinu
organizovanja, koja je potrebna za uključivanje u turističku privredu i razvoj kulturnog turizma.
Savremeni turizam ima kontinuiran i uspješan razvoj čemu je doprinio i brz razvoj informativno-
komunikacione tehnologije. Ona je omogućila stvaranje novih kanala prodaje, direktan
marketing, kao i stvaranje alijansi turističkih preduzeća i kulturnih ustanova na nivou destinacije
za zajednički nastup i promociju.
CILJ:
Edukacija o vještini komunikacije -zaposleni u sektoru kulture treba da se obuče za veoma važan
aspekt zadovoljstva u kulturnom turizmu, a to je kvalitetna interpretacija kulturnih dobara.
Kvalitet interpretacije je vezan za komunikativnu kompetenciju, sposobnost uspostavljanja
dinamične interakcije sa turistima, sposobnost korišćenja savremenih tehničkih sredstava,
pogotovo informaciono-komunikacione tehnologije. Zaposleni u sektoru kulture, takođe, treba da
se obuče i za mjerenje određene dimenzije kvaliteta interpretacije.
Savremeni koncept marketinga U Crnoj Gori zaposleni u kulturnom sektoru obavljaju i
aktivnosti vezane za marketing za koji nisu stekli odgovarajuće obrazovanje tokom školovanja,
jer studijski programi nemaju predmet koji bi se bavio savremenim konceptom marketinga. U
cilju prevazilaženja ovog nedostatka potrebno je sprovesti edukaciju zaposlenih u kulturnom
sektoru sa marketing miksom, u kojem se marketing posmatra kao sistem relacija, mreža i
interakcija. Edukacija treba da bude u skladu sa današnjim vremenom, gdje primjena tehnika
direktne marketing komunikacije postaje sve prisutnija, jer miks marketing komunikacija, koja je
potpomognuta novim impulsima elektronskih komunikacija, postaje sve dominantnija. Shvatanja
o prosječnom posjetiocu/turisti su se promijenila u cilju boljeg razumijevanja i poštovanja
posjetioca/turiste, u skladu sa novim trendovima i izmijenjenim tržišnim uslovima. Turista se
sagledava kao jedinka, sa svim specifičnim aspiracijama i očekivanjima u pogledu usluge.
Odgovorni menadžment u kulturnom sektoru, u samom vrhu svog interesovanja, mora da ima
marketing komunikaciju, što podrazumijeva bolje osmišljenu i djelotvorniju primjenu strategija

15
komuniciranja, strateško dizajniranje kvalitetnih partnerskih odnosa i pronalaženje
odgovarajućih puteva u nastupu na inostranim tržištima[3].

Zaključak
Nekadašnja uloga turizma u pogledu pružanja usluga smeštaja i ishrane je pevaziđena. Turistička
ponuda sve više uključuje dodatne sadržaje, kao što su posjete raznim kulturnim dobrima,
materijalnim i nematerijalnim i događajima koje turisti doživljavaju vizuelno. U savremenim
turističkim kretanjima, kulturni resursi predstavljaju bitan faktor koji utiče na održanje
konkurentnosti u uslovima sve veće konkurencije u svjetskim razmjerama. Kulturni resursi
direktno utiču na turizam, ali javlja se i inverzan odnos uticaja turizma na kulturne resurse koji
postaju važan činilac za izbor turističke destinacije.
Generalna konferencija Organizacije ujedinjenih nacija za prosvjetu, nauku i kulturu na svom 17.
zasjedanju održanom 17.oktobra do 21.novembra 1972.godine, održanom u Parizu,
konstatujući da kulturnoj baštini u sve većoj mjeri prijeti uništenje, ne samo usled klasičnih
uzroka propadanja, već i zbog promjena u društvenom i ekonomskom životu koji dodatno
otežavaju situaciju unošenjem novih užasnih načina oštećenja i razaranja,
smatrajući da oštećenje ili nestanak svakog primjerka kulturne baštine predstavlja osiromašenje
baštine svih naroda svijeta, smatrajući da zaštita ove baštine na nacionalnom nivou često biva
nepotpuna zbog obimnosti sredstava koji su za nju potrebna i nedovoljnih ekonomskih, naučnih
i tehničkih izvora zemlje gdje se nalazi objekat koji treba zaštititi, napominjujući da se u Ustavu
UNESCA predviđa da će Organizacija pomagati na održavanju, napretku i širenju znanja, vodeći
brigu o očuvanju i zaštiti svjetske baštine, i dajući u tom cilju potrebne preporuke
zainteresovanim nacijama o međunarodim konvencijama, smatrajući da postojeće međunarodne
konvencije, preporuke i rezolucije o kulturnim i prirodnim dobrima pokazuju važnost očuvanja
ovih jedinstvenih nezamenljivih dobara, za sve narode svijeta, bez obzira kojoj zemlji pripadaju,
smatrajući da su izvejsna dobra kulturne i prirodne baštine od izuzetnog značaja i da ih stoga
treba zaštiti kao dio opšte baštine cijelog čovječanstva, smatrajući da je, u pogledu veličine i
ozbiljnosti novih opasnosti koje im prijete, cijela međuna izuzetnu univerzalnu vrijednost,
ukazivanjem kolektivne pomoći koja će, ne zamjenjujući akciju zainteresovane države,
predstavljati efikasnu dopunu iste, smatrajući da je u tu svrhu neophodno usvojiti nove odredbe
u formi konvencije, čime će se uspostaviti efikasan sistem kolektivne zaštite kulturne i prirodne
baštine od izuzetne opšte vrijednosti, organizovan na trajnoj osnovi i u skladu sa modernim
naučnim metodoma, odlučivši na 16. zasjedanju da će to pitanje biti predmet jedne
međunarodne konvencije usvaja na današnji dan, 16.11.1972. ovu konvenciju.rodna zajednica
dužna da učestvuje u zaštiti one kulturne i prirodne baštine koja ima [18].

16
Poštujući svjetske tendecije u zaštiti kulturnih dobara i država Crna Gora je usvojila zakone i
podzakonska akta, kojima se čuvaju i štite od devastacije vrijedna kulturna dobra na njenoj
teritoriji.

Literatura:
[1] https://sh.wikipedia.org/wiki/Kultura
[2] World Tourism Organization, 1985.
[3] Ministarstvo održivog razvoja i turizma: Strategija razvoja kulturnog turizma sa akcionim
planom do 2023. godine (nacrt), 2018.
[4] Dr Sofija Petković: Menadžment kulturnih resursa u turizmu, Beograd 2019.
[5] Mckercher B. and H. du Cros. Cultural Tourism. The Partnership Between Tourism and
Heritage Management. Haworth Hospitality Press: New York 2002.
[6] Robinson M. and D. Picard, Tourism, Culture and Sustainable Development, UNESCO,
2006.
[7] Richards G. Tourism trends: Tourism, culture and cultural routes, 2011.
[8] Richards G. Cultural Tourism. Global and Local Perspectives, Routlege: New York- London,
2013.
[9] Richards G. Tourism trends: The convergence of culture and tourism, 2014.
[10] Vlada Crne Gore, Ministarstvo ekonomije: Mapa resursa Crne Gore, 2011.
[11] http://www.budva.me/kulturne-manifestacije
[12] Pašinović M. (2011) Područje Kotora na listi svjetske prirodne i kulturne bastine UNESCO,
Kotor, Fakultet za turizam i hotelijerstvo
[13] http://www.hercegnovi.cc/index.php?idstr=101
[14] UNESCO indikatori uticaja kulture na razvoj, Analitički pregled za Crnu Goru, 2015.
[15] Ministarstvo kulture- Program Zaštite i očuvanja kulturnih dobara za 2019.godinu,
Cetinje 2019.
[16] Ukaz o proglašenju zakona o izmjenama i dopunama zakona o zaštiti kulturnih dobara,
2017.
17
[17] Službeni list Crne Gore br. 56/13, 2013.
[18] Convention Concering the Protection of the World Cultural and Natural Heritage Paris,
1972.

18