Staj Defteri̇ Eüaş

BÖLÜM SAYFA 1
YAPILAN İŞ SANTRALİN GENEL TANITIMI TARİH 06/07/2018
SIR BARAJI ve HİDROELEKTRİK SANTRALI

21.000 km² bir drenaj alanına sahip bulunan Ceyhan nehri Havzası'nın Master Planına göre
366.000 hektarlık bir alanın sulanması, 53.000 hektar arazinin taşkından korunması ve 4 milyar
kWh'lik enerji üretimi öngörülmektedir.
Ceyhan nehri üzerinde hidroelektrik enerji üretimi amacıyla sekiz santral düşünülmüştür.
Bunlardan 3,6 MW gücündeki Ceyhan HES, 124 MW gücündeki Menzelet HES,138 MW gücündeki
Aslantaş HES, 283,5 MW gücündeki Sır HES ve 510 MW gücündeki Berke HES işletilmektedir.
Kılavuzlu HES halen inşaat halindedir.
Yıllık ortalama üretim kapasitesi 725 Milyon kWh olan Sır Barajı ve HESantralı 29Ağustos1987
tarihinde temeli atılarak dört yıl gibi kısa sürede inşa edilerek17 Nisan 1991 tarihinde Ünite3, 14
Temmuz1991 tarihinde Ünite 2, 24 Ağustos 1991 tarihinde Ünite 1 işletmeye alınmıştır.
Sır Barajı ve HESantralı için toplam 800 milyar TL'sı(~ 160 milyon $) yatırım harcaması
yapılmıştır. Projenin yaklaşık 100 milyon $ ABD doları dış para olup; Dünya Bankası Kredisi ile
karşılanmıştır.
Sır Barajı ve Hidroelektrik Santralı tesisleri inşaat ve göl sahası içinde kısmen veya tamamen kalan
30 köye ait 6650 adet parsel kamulaştırılmış ve tapusu alınmıştır. Kamulaştırmada toplam ~30
milyar-TL harcama yapılmıştır.
Sır Barajı çift eğrilikli ince beton kemer tipinde ve temelden 120 m yüksekliği bulunmaktadır. Sır
Barajı, yurdumuzda Gökçekaya ve Oymapınar'dan sonra inşa edilen üçüncü ince kemer beton
barajdır. Baraj gövdesinde beton kalınlığı 17,5 m,kret seviyesinde 5 m'dir. Baraj gövdesinde
jeofiziksel ve depremsel ölçüm kayıt cihazları bulunmaktadır.
Dip savak sağ sahil gövde içinde girişi membada tekerlekli, çıkışı mansap tarafında radyal kapakla
kontrol edilmektedir. Dolu savak sağ sahilde 3 adet radyal kapakla kontrol edilmektedir.
Enerji giriş yapıları 3 adet olup, her biri 114,25 m³ /sn. 'lik türbin debisini 0,85 m/sn. bir hızla
geçirecek şekilde tesis edilmiştir. Cebri boruların çapı 5,3 m'dir.
Türbinler 93,62 m nominal net düşü altında 114,25 m³/sn. su geçirecek biçimde ve düşey eksenli
Francis tipindedir. Yarı şemsiye tipli 105 MVA gücündeki jeneratörler türbin şaftına direk akuple
bağlanmıştır. Her ünite bir bilezik tipi vana ile korunmaktadır. Türbin ile ilgili model testleri
imalatçı firmaların laboratuvarında ve İsviçre'nin Lozan şehrindeki tarafsız laboratuvarda yapılmıştır.
Santral gezer vinci 250/30/5 tonluktur.
Her biri 154 kV’lık, 35 MVA olan tek fazlı 9+1 adet Ana Güç Trafosu ile birlikte 1 adet 25 MVA
'lık 3 fazlı 154/31.5 kV’lık İç İhtiyaç Trafosu santral binasının çatısında bulunmaktadır. Trafo gezer
vinci 60 tonluktur.
Metal muhafazalı şalt sahası ise yine santral binasının çatısına kurulmuştur. 154 kV, ayrı
fazlı,SF6 Gaz İzoleli Şalt sistemi, 9 fiderli ve çift baralı olarak teçhiz edilmiştir.
Sır Barajı ve HE Santralının yapımında görev alan yabancı müteahhit firmalar şunlardır; İnşaat
işleri İtalyan İtalstrade Recchi SPA, Elektromekanik işler: Hız Regülatörü Avusturya Voith firması;
Jeneratör Japon Toshiba firması; Türbin Japon Hitachi firması; İkaz sistemi Fransa GEC Alsthom;
Elektrik kumanda sistemi İngiliz Cegelec firması, OG kapalı şalt Fransız Merlin Gern firması,154
kV’lık SF6 gaz izoleli Şalt (GIS) İtalyan Nuova Magrini Galileo firması tarafından yapılmıştır.
Kapaklar ise yerli Güriş firması yapmıştı
1
Firma
STAJ Unvan
İmza
YETKİLİSİ Ad ve Soyad
Kaşe
BÖLÜM SAYFA 2
SIR BARAJI'NIN TÜRKİYE'DEKİ YERİ
ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş.

SIR BARAJI ve HİDROELEKTRİK SANTRALI GENEL YERLEŞİM PLANI
2
BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 3
Sır Barajı ve H.E.S Genel Karakteristikleri:

• Yeri : Kahramanmaraş
• Nehir : Ceyhan
• Amaç : Elektrik Üretimi
• Yapımına Başlama ve Bitiş Yılları : 1987 - 1991
• Yağış Alanı : 12.950 Km2
• Ortalama Yıllık Akış : 4.450 Mm3
• Ortalama Akış : 141 m3/s

3
GÖL
• Toplam Göl Hacmi : 1.120 Mm3
• Aktif Hacim : 720 Mm3
• En Yüksek Su Kotu : 444 m
• En Alçak Su Kotu : 417,5 m
• Ortalama İşletme Kotu : 436 m
DİP SAVAK
• Yeri : Baraj Gövdesinde
• Maksimum Boşaltma Kapasitesi :700 m3/s
DOLU SAVAK
• Yeri :Sol yamaç
• Tipi :Açık kanallı, Sıçratma eşikli, Radyal kapaklı
• Maks. Su Kotunda Boşaltma Deb. :7.460 m3/s
SU ALMA YAPILARI
• Yeri :Baraj gövdesi
• Tipi :Üç adet cebri boru
• Kapak Tipi :Tekerlekli
• Kapak Boyutları :9,35 x 4,3 m
• Cebri Boru Çapı :5,3 m
• Cebri Boru Ortalama Uzunluğu :66 m
• Ortalama Kapasite :114,25 m3/s
SANTRAL TESİSİ
• Tipi :Yarı gömülü
• Yeri :Baraj topuğunda açıkta, dairesel
• Ünite Sayısı :3
• Ünite Kapasitesi :105 MVA (güç fak. 0,9)
• Kurulu Gücü :283,5 MW (94,5MWx3)
TÜRBİN
• Firma :Hitachi
• Türbin tipi :Düşey FRANCIS
• Devir sayısı :200 d/d
• Debi :114,25 m³/s
• Ortalama düşü :93 m
GENERATÖR
• Firma :Toshiba
• Güç :105 MVA
• Gerilim :10,3 kV
ANA GÜÇ TRAFOSU
• Firma :Koncar
• Güç :3x35 MVA
• Gerilim :10,3/162 ± 2 % 2,5
• Soğutma şekli :ONAN – ONAF

4
II- HİDROELEKTRİK SANTRAL HAKKINDA BİLGİLER
1. GÖREVLERİ VE YAPILIŞ ŞEKİLLERİ
Hidroelektrik santral tesisleri (HES) suyun hidrolik akım enerjisini elektrik enerjisine dönüştürmek
ve sudan elektrik enerjisi üretmek için kurulan tesislerdir. Bu tesisler kurulacakları yerin topografik
özelliklerine göre çeşitli tiplerde ve şekillerde tesis edilirler. Hes’ler aşağıda anlatılan tesislerin kısmını
veya tamamını bulundururlar.
Baraj Gövdesi ve Gölü: Nehir suyunun önüne set çekilerek suyun depolanmasını ve su düşüşünün
oluşmasını sağlar.
Su Alma Tesisleri: Baraj gölünde bulunan suyun su iletim yollarına alınmasına yarayan sistemdir.
Su Yolları Tesisleri: Su iletim kanalı veya su iletim tüneli (basınçsız) veya enerji tüneli (cebri
boru) v.s gibi suyun türbinlere ulaşmasını sağlar.
Santral Binası: Suyun hidrolik enerjisinin elektrik enerjisine dönüşümünü sağlayan generatör,
türbin, drenaj galerileri, kompresör, su ve yağ soğutma sistemleri, kumanda odası v.b. yardımcı
ünitelerin bulunduğu binadır.
Santral Çıkış Suyu Kanalı: Hidrolik enerjisini vermiş olan suyun drenaj galerisinden dışarı nehir
yatağına atılmasını sağlar.
Salt Tesisleri: Santral binasında üretilen elektriğin kullanım ağına verildiği ve içerisinde
transformatörler, güç kesicileri, güç ayırıcıları, parafudurlar v.s.gibi elektrikli teçhizatın bulunduğu
yerdir.
Dip Savak Tesisleri: Baraj gölünün suyunu ihtiyaç halinde nehir yatağının mansap kısmına
atılmasını sağlar.
Dolu Savak Tesisleri: Aşırı yağışlı yıllarda ve kar ermesinin yoğun olduğu dönemlerde baraj su
seviyesi max. duruma ulaşır. Bu sebeple baraj gövdesinin zarar görmemesi için fazla olan suyun
kontrollü bir şekilde boşaltılmasına yarayan tesislerdir.
Kurulacağı yerin topografik durumuna göre çeşitli şekillerde tesis edilmekte olan Hidroelektrik
santral tesislerini çeşitli sınıflandırmalara ayırmak mümkündür.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

5
Cebri Boru Et Kalınlığının Hesabı
50.H D .D
S  K p [ m]
 . em
S = Cebri boru et kalınlığı
HD = Cebri borunun projelendirme düşüşü
D = Cebri borunu iç çapı
ψ = Kaynak dikişleri iyilik katsayısı
ψ = 0,70-0,80 Röntgen kontrolü yapılmayan kaynaklarda
ψ = 1,0 Röntgen kontrolü yapılan kaynaklarda
σem = Sacın emniyet gerilmesi (kg/cm2 )
Kp =Çelik saç levhaların korozyon (mm) alınır.
Cebri Boruların Emniyet Donanımları Ve Cebri Boruları Koruma Yöntemleri
Yüksek basınçlı santrallerin cebri borularının kopma, yırtılma veya ezilme gibi tehlikelere karşı
korunması ve gerekli emniyet tedbirlerinin alınması gerekir.
Cebri burunun içinden geçen suyun hızı, türbinin mak. yük sırasında çektiği suyun hızından yüksek
olması halinde kelebek vananın otomatik olarak kapanması gerekir. Bunun için “aşırı su hızı kontrol ve
koruma” cihazları adı verilen donanımlar kullanılır.
Herhangi bir sebeple ünitelerin devreden çıkması ve cebri borunun boşaltılması sırasında borudan
boşalan suyun yerine havanın girmesi ve cebri borunu içindeki atm basıncının altına düştüğünde
borunu zarar görmemesi için özel havalandırma donanımları kullanılır. Buraya su dolması sırasında
boru içindeki havanın sıkışmaması içinde özel bir havalandırma sistemine ihtiyaç duyulur.
Denge Bacası (Surge Tank)
Hidroelektrik santrallerde kullanılan tüm basınçlı suyollarında ani basınç düşmesi veya yükselmesi
durumunda oluşacak pozitif veya negatif su koçu darbelerini sönümleyerek cebri boruların ve basınçlı
suyollarını zarara görmesini önlemek, cebri boru ile tünelin çap, et kalınlığı ve beton kalınlığı
yönlerinden en ekonomik bir şekilde yapılmalarını sağlayan hazneler denge bacası görevi üstlenir.
Denge bacasını bir diğer görevi de regülasyon olayına katkıda bulunan (türbin generatör üzerindeki
yük salınımları) kapalı su yollunun boyunun kısaltarak cebri borudaki basınç dalgalanmalarını
azaltmaktır.

6
DENGE BACALARI VE CEBRİ BORULAR, ÜNİTE GİRİŞ VE DİP SAVAK BORULARI
Cebri Borular ve Cebri Boru Branşmanları
Enerji bitimi tüneli ile denge bacasından sonra salyangoza kadar tünelin devamını sağlayan çelik
borulardır. Kuvvet tünelinin 25-30 m kadar içine girer.
Denge bacasından sonra santralin mevcut durumuna göre kollara ayrılır. Ve genelde her bir kol bir
üniteye bağlıdır.
Ayrıca bazı santrallerde sulama suyu için ayrı bir cebri boru vardır. Bu sulama borusundaki su,
santralde bulunan ve sulama suyunu istenilen değerde bırakmaya yarayan küresel bir vana ile
uygulama yapılır.
Bir cebri borudan birden fazla türbine su ileten ve cebri borudan ayrılmış olan kollara da cebri boru
ayrımları veya cebri boru branşmanları adı verilir. Gerek cebri borular ve gerekse cebri boru
branşmanları çelik sac levhaların kıvrılıp kaynakla birleştirilmesi ile imal edilirler. Yüksek düşülü
HES’lerde maliyet fazla olacağı için boru çapının seçimi büyük önem taşır. Bu santrallerde boruların et
kalınlıklarının statik ve dinamik zorlamaları yenecek biçimde olmalıdır.
Cebri borular birbirine kaynakla veya perçinle birbirine bağlanır. Kullanılan çelik sacların sünek
olması gerekir. genellikle St37, St42, ve St52 çelik sacları kullanılır.
İmal edilen borunun iç yüzeyi pürüzsüz iç ve dış yüzeylerinin paslanmaya karşı koruyucu bir
kaplama olması gerekir.
SIR HES CEBRİ BORU DAİMİ DONANIM KARAKTERİSTİKLERİ
Çapı: betona gömülü 5,30 m
Toplam debi: 114,25 m³/sn
Uzunluğu: 66m
Et kalınlığı: 22,32 mm
Denge Bacası Yeri: Denge bacasının en uygun yeri santral binasına olabilecek en yakın yerdir.
Ancak bu her zaman mümkün olmayabilir çünkü yüksek düşülü HES’lerde yükseklik fazla olacağı için
ekonomik olmaz. Bu nedenle bu tip santrallerde genellikle cebri borunun enerji tüneline en yakın bir
noktadaki dirsek üzerine inşa edilir. Orta düşülü HES’lerde ise enerji tüneline en yakın noktadaki
dirsek üzerine inşa edilir.

7
1. HİDROLİK TÜRBİNLERİN TİPLERİ VE KULLANILMA SAHALARI
İşletme tarzlarına, yapılış şekillerine, hidrolik düşüye ve su akımının (hidrolik akımın) rotordaki
yönüne göre hidrolik türbinleri çeşitli sınıflandırmalara ayırmak mümkündür. Ancak, genellikle
hidrolik türbinleri ‘üst (yüksek) basınç türbinleri’ ve ‘serbest püskürtmeli türbinler’ olmak üzere iki ana
gruba ayırmak mümkün görülmektedir.
Francis tipi hidrolik türbinler:
H= 2 – 600 m. hidrolik düşüler ve N = 2 – 600 000 kW güçler için imal edilmektedirler.
Günümüzde gücü N = 800 000 kW olan Francis tipi hidrolik türbinler imal edilmiş bulunmaktadır.
Francis tipi hidrolik türbinler küçük güçlü santrallerde yatay eksenli, büyük güçlü santrallerde ise
dikey eksenli olarak imal edilirler.
Francis tipi hidrolik türbinler eksen durumuna göre, kaplan tipi türbinler rotor kanatlarının
durumuna göre aşağıda belirtildiği şekilde gruplandırılabilirler:
Francis tipi hidrolik türbinlerin ana parçaları ve görevleri şöyle sıralayabiliriz.
1. Salyangoz
2. Türbin ayar kanatları
3. Ayar kanatları ayarlama çemberi
4. Ayar kanatlarını açma – kapama servomotorları
5. Türbin çarkı
6. Türbin şaftı
7. Türbin emme borusu
Francis tipi türbinde cebri borular vasıtası ile iletilen su türbine girmeden önce, cebri borunun
ucunda, suyun türbin çarkına her yönden eşit basınçta girmesini sağlayan ‘salyangoz’ adı verilen kısma
gelir. Buradan salyangozdaki kanatlar ve daha sonra devir sayısı-güç ayarının yapıldığı ayar kanatları
arasından geçerek türbin çarkının kanatlarına çarpar, çark ve buna bağlı kütle döner. Türbine giren su
atmosfer basıncına açık değildir. Bu nedenle su hareket enerjisinin yanında bir basınç enerjisine de
sahiptir. Türbinden çıkan ve enerjisi alınan su emme borusu vasıtası ile dışarı atılır. Türbin girişi ile
çıkışı arasındaki basınç farkı ne kadar büyük olursa, türbinden alınacak enerji o kadar büyük olacaktır,
dolayısı ile çıkan suyla kaybolan enerji azalacaktır. Bu amaçla Francis tipi hidrolik türbinin emme
borusu tasarımında boru basıncının atmosfer basıncından düşük olacak şekilde yapılmaktadır.

8
SIR HES TÜRBİN ÇARKI DAİMİ DONANIM KARAKTERİSTİKLERİ
1)Türbin çarkı
Firma : HITACHI
Üst yatak çapı :3236 mm
Alt yatak çapı :3203 mm
Yükseklik :2066,4 mm
Yataklar arası mesafe : 667,3-1389,1 mm
Malzeme : ASTM A743-CA6NM
Ağırlık : 22700 kg
Adet :3 adet
2) Türbin alt çemberi
Firma :HITACHI
İç çapı :3707 mm
Dış çapı : 4078 mm
Yükseklik :1210 mm
Ayar kanadı deliği :20 mm
Malzeme : JIS G 3101-5541
Ağırlık : 3000 kg
Adet : 3 adet
3) Türbin üst kapağı
Firma : HİTACHI
İç çapı : 1504 mm
Dış çapı : 4520 mm
Yükseklik : 1330 mm
Drenaj deliği :10 mm
Hav dengeleyici delik : 3
Çark hava deliği :2
Ayar kanadı deliği : 20
Malzeme :JIS G 106 SM 61 A
Ağırlığı :30000 kg

9
Kavitasyon Olayı
Hidrolik bir türbinin ayar kanatları arasında veya rotor kanatları arasında hareket halinde bulunan
hidrolik akımın, herhangi bir bölgesindeki akış hızının herhangi bir nedenle artması ve hızın arttığı bu
bölgedeki basıncın suyun buharlaşma basıncı değerine kadar düşmesi, bu bölgelerdeki suyun
buharlaşmasına ve yer yer içi doymuş su buharı ile dolu olan vakumlu hacimciklerin teşekkül etmesine
sebep olur. Basıncın çok düştüğü yerlerde suyun buharlaşması ile teşekkül eden ve içi doymuş su
buharı ile dolu olan bu vakumlu hacimciklerin genel akışkan hareketine uyarak genleşip-büzülmesi ve
ani olarak ortadan kalkması esnasında su zerreciklerinin çok büyük bir hızla malzeme yüzeyine
çarpması sonucu meydana gelen büyük gürültülü darbelerin malzemenin yüzeyini süngerleştirerek
tahrip etmesi olayına ‘kavitasyon olayı’ adı verilmektedir.
Kavitasyon olayının zararlı etkilerini beş ana gruba ayırabiliriz.
1. Türbin ayar kanatları arasında ve türbin rotoru kanatları arasında çok düşük basınçlı (vakumlu)
hacimcikler meydana gelmesi ile enine kesit daraldığı için debi (Q) azalmakta ve buna bağlı olarak da
güç düşmektedir.
2. Kavitasyon olayı sonucu meydana gelen vuruntu ve darbelerle salınımlar bir enerji yuttuğu için
güç kaybı olmakta ve türbin verimi %10 - %20 kadar azalmaktadır.
3. Kavitasyon olayı tahribatına uğrayan yerlerde malzeme yüzeyi önce parlaklaşıp pürüzlenmekte,
daha sonra da malzeme yüzeyinde küçük küçük pek çok oyukçuklar meydana gelmektedir. Bu küçük
oyukçuklar, yine kavitasyon olayı nedeniyle zamanla büyüyerek derinleşmekte ve belirli bir işletme
süresi sonunda malzeme yüzeyi sünger görünümü almaktadır. Malzeme yüzeyindeki süngerleşme
miktarı arttıkça malzeme koparak yok olmakta ve kavitasyon olayının tahribatı bu şekilde ilerleyip
gitmektedir.
4. Kavitasyon olayının meydana gelmesi sonucu türbin rotorunu dengelenmemiş radyal hidrolik
kuvvetleri etkilediği için türbin rotoru ile birlikte tüm türbin-generatör şaftında titreşimler ve salınımlar
meydana gelmektedir. Bu titreşim ve salınımlar, türbin-generatör ünitesinin kılavuz yataklarının
bozularak kullanılmaz duruma gelmesine ve hatta türbin-generatör ünitesinin taşıyıcı yatak köprüsü
ayaklarının oynamasına ve bu nedenle türbin-generatör ünitesinin bütün döner kütlesinin dengesinin
bozulmasına neden olabilmektedir.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

10
5. Kavitasyon olayı nedeniyle emme borusunun verimi çok kötüleşmektedir. Kavitasyon olayı
genellikle, türbinin nominal yükünün ya da herhangi bir hidrolik düşüdeki optimum yükünün çok
altında ve çok üstünde çalıştırılması sırasında oluşmaktadır. Ayrıca, türbinin nominal yükünün ya da
herhangi bir hidrolik düşüdeki optimum yükünün çok altındaki yüklerde çalıştırılması sırasında emme
borusunun başlangıcındaki eksen bölgesinde oluşan vorteks (girdap) olayı da kavitasyon olayının
şiddetini artırmakta, türbinin ve emme borusunun verimini kötüleştirmekte, türbin rotoruna teğetsel ve
eksenel yönlerde etkiyen hidrolik kuvvetlerin dengesini bozduğu için tüm türbin-generatör şaftının
titreşim ve salınım yapmasına neden olmaktadır.
Kavitasyon Olayını Önleyici Önlemler ve Kavitasyondan Kaçınma Çareleri
1. Türbini derinde ve çıkış suyu seviyesinden daha aşağıda tesis etmek gerekir.
2. Özgül hızı küçük seçmek ve türbin devir sayısı ile hidrolik düşü değerlerini çok büyük tutmak.
3. Şayet çıkış suyu kanalı hatalı inşa edilmişse, çıkış suyunun önüne net düşüden ve güçten
kaybetmeyecek şekilde set çekmek ve çıkış suyu seviyesini kabartmak.
4. Francis tipi türbinlerde rotor kanatlarının emme borusu tarafı yüzeylerini kavitasyon ve korozyon
olayları tahribatlarına karşı dayanıklı olan yüksek Cr-Ni alaşımlı malzemelerle kaplamak.
5. Türbinleri kavitasyon sahası içinde çalıştırmamak, bunun için türbinleri mümkün mertebe nominal
düşüde nominal yük ile çalıştırmak.
6. Türbinleri minimum hidrolik düşülerin altındaki kritik düşülerde çalıştırmamak.
7. Özellikle barajlı hidroelektrik santrallerinde göl seviyelerinin değişmesi ile hidrolik düşünün
değişmesine paralel olarak, türbinleri mevcut hidrolik düşüde en iyi verime karşılık gelen optimum yük
ile çalıştırmak.
8. Nominal yük altında çalışmak zorunda kalındığında türbin emme borusunu açık hava ile
irtibatlandırmak.
9. Kavitasyona uğramış malzemenin onarımını yaparken, malzemenin kavitasyon tahribatına karşı
dayanıklılığını azaltmak ve rotor kanatlarının formlarını bozmamak gerekir.
Kavitasyon Tahribatının Onarımı
Süngerleşmiş yüzey önce spiral taş ile alınır. Fakat bu yöntem zor olduğundan bu işlem genelde
karbon elektrotlarla yapılır. Sağlam yüzey bulunduktan sonra çelik elektrotlarla dolgu yapılır. Daha
sonra yüzey E106 krom elektrot vasıtası ile kaplanır. Bu işlemden sonra ise taşlama yapılarak yüzey
düzeltilir. Kaynak yapılacak yüzeyin nemli olmamasına dikkat edilmelidir.

11
Vorteks ( Girdap ) Olayı
Francis tipi hidrolik türbinlerin, düşük yük sahalarında ve aşırı yüklerde çalıştırılmaları esnasında
periyodik olarak birçok sorun ortaya çıkabilir. Ortaya çıkacak bu sorunların ana nedeni, türbin emme
borusunda vorteks (girdap) teşekkül etmesine dayanır.
Francis tipi hidrolik türbinlerin emme borularında vorteks oluşmasına türbin rotorunun göbeği
bölgesindeki ölü su çekirdeğinin içinde bir pompalama etkisinin meydana gelişi ve bu pompalama
etkisinin istikrarlı olmayan (dengesiz) türbülanslar doğurması neden olmaktadır.
Francis tipi bir hidrolik türbinin rotorundan sonra emme borusunun başlangıcındaki eksen
bölgelerinde vorteks (girdap) meydana gelmemesi için, türbinin hangi hidrolik düşüde olursa olsun, en
iyi verime isabet eden uygun değer yükle veya uygun değer yük bölgesinde çalıştırılması
gerekmektedir. En iyi verime isabet eden uygun değer yük bölgesinde çalıştırılması halinde türbin
emme borusundaki vorteks (girdap) olayı kaybolacağı gibi emme borusundaki basınç dalgalanmaları
ile gürültüler ve komple şaft düzenindeki mekanik titreşimler (vibrasyon olayı) en az seviyeye
inecektir.
Türbin Ayar Kanatları
Francis ve Kaplan tipi hidrolik türbinlerde (üst basınç türbinlerinde) kullanılan türbin ayar
kanatları, türbin salyangozunun içindeki sabit yönlendirici kanatlardan (hız çemberinden) geçen tahrik
suyunu türbin rotoru kanatlarına yönlendirmeye ve tahrik suyunun debisini ayarlamaya yararlar.
Türbin ayar kanatları hidrodinamik kesitli olarak imal edilirler. Türbin rotorunu çevreleyen ve
yüksekliği türbin rotorunun su giriş yüksekliğine eşit olan özel bir çember üzerine dizilirler. Alt ve üst
muylularından hareket edebilecek şekilde tespit edilen ayar kanatlarının üst uçları ayar çemberi
tertibatı üzerindeki özel kollara bağlanırlar. Açma ya da kapama yönünde hareket eden ayar
kanatlarındaki harekete göre; ayar kanatları da tahrik suyu debisini azaltır veya çoğaltır.
Düşük hidrolik düşülerde çalışan Francis ve Kaplan tipi türbinlerde ayar kanatları çelik dökümden
veya çelik saçların şekillendirilip kaynak edilmesi ile imal edilebilirler. Ancak orta ve yüksek hidrolik
düşülerde çalışan Francis tipi türbinlerle büyük güçlü Francis ve Kaplan tipi türbinlere ait ayar
kanatlarının yüksek kaliteli çelik dökümün dövülmesi suretiyle imal edilmeleri gerekmektedir.

12
Ayar kanatları kapandıkları zaman birbiri ile temas eden dikey yüzeylerinin su sızdıramayacak
şekilde ve birbirleriyle tam paralel olarak çok büyük bir özenle işlenmeleri gerekir. Türbin ayar
kanatları açıldıkları zaman üzerlerine etkiyen hidrolik yüklerin mertebeleri azalır. Kapalı durumdaki
türbin ayar kanadına etkiyen hidrolik yükün şiddeti, açık durumdakinden daha büyüktür. Bu yüzden
türbin ayar kanatları kapalı durumda iken üzerlerine etkiyen en büyük hidrolik yük göz önüne alınarak
boyutlandırılırlar. Ayar kanatlarını açma ve kapama işlemi, servomotor tarafından tahrik edilen ayar
çemberi ile olur. Türbin ayar kanatları ayar çemberinin görevi, türbin için gerekli olan giriş momentini
meydana getirmek, her işletme durumu için gerekli olan su debisini ayarlamak ve bir kapama organı
rolü oynamaktır. Ayar çemberlerini; ayar kanatları içten ayarlanan ayar çemberleri ve ayar kanatları
dıştan ayarlanan ayar çemberleri olarak sınıflandırmak mümkündür.
Ayar Kanatları Servomotorları
Ayar kanatları servomotorları, ayar çemberi vasıtası ile türbin ayar kanatlarını açıp kapatabilmek,
yani ayar kanatlarının açıklıklarını (Kaplan tipi türbinlerde ayar kanatları ile birlikte rotor kanatlarının
açıklıklarını) ayarlayabilmek için gerekli kuvveti temin ederler. Servomotor içinde yağ basıncı ile
çalışan piston, özel kollar vasıtası ile ayar çemberini hareket ettirir. Açma ya da kapama yönünde
verilen hareket, ayar çemberi vasıtası ile ayar kanatlarına iletilir. Türbin ayar kanatları üstten ayar
çemberine biyel kolları ve bilyecikleri ile tespit edilmiştir. Servomotor pistonunu ayar çemberi arasında
iki adet kol mevcuttur. Ayar çemberinin her iki tarafına da bu kollar bağlıdır. Servomotor pistonu,
hareketini bu kollar vasıtası ile ayar çemberine iletir. Basınçlı yağ servomotora geldiğinde bir pistonun
ön yüzüne diğer pistonun arka yüzüne gelerek ayar çemberini açma ya da kapama konumunda harekete
zorlar. Servomotorların kumandası hız regülatöründeki basınçlı yağ ile olur.
SIR HES AYAR KANATLARI DAİMİ DONANIMLARI KARAKTERİSTİKLERİ
1) Ayar kanatları
Firma: HITACHI
Kanat boyu: 1067,6 mm
Kanat genişliği: 710,9 mm
Alt silindir çapı: 180 mm
Alt silindir boyu: 155 mm
Üst silindir çapı: 210 mm

13
Üst silindir boyu: 170 mm
Malzeme: ASTMA 743-CA 6 DN
Ağırlığı: 150 kg
Adet: 60 adet
2) Ayar kanatları servomotorları
Firma: HITACHI
Silindir çapı: 400 mm
Silindir boyu: 355 mm
Piston çapı: 395 mm
Stroke boyu: 355 mm
Nominal basınç: 62 bar
Test basıncı: 92 bar
Açma süresi: 3 saniye
Kapama süresi: 4 saniye
Yağ hacmi :75,4 lt
Ağırlığı :3 ton
Adet :6 adet
3) Ayar kanatları ayar çemberi
Firma : HITACHI
Yükseklik :108 mm
Dış çap :3500 mm
Servomotor eksen çapı :3200 mm
Malzeme : JIS G 3101 -SSU1
Ağırlık :6000 kg
Adet :6 adet

14
1. OTOMATİK KONTROL PRENSİPLERİ, KAPALI DEVRE KONTROL, BLOK ŞEMA,
REGÜLATÖRLER HAKKINDA GENEL BİLGİLER
Günümüzde otomatik kontrol çok geniş bir alanda kullanılmaktadır. Bir sistemin davranışının
istenildiği şekilde değiştirilmesine yönelik çalışmalara kontrol denir. Öncelikle bir kontrol sisteminde
kullanılan terimleri verelim:
 Sistem: belirli bir işi yapmak için bir araya getirilen ve beraber çalışan elemanların bir düzeneği
veya topluluğudur.
 Kontrol: Sistemde kontrol edilen değişkenin değerini ölçmek ve istenen değerin ölçülen
değerden sapmasını düzeltmek veya sınırlamaktır.
 Tesis (plant) : Bir ekipman parçası veya bir dizi makine parçasının beraberce görevini yapması.
Tesisin görevi özel bir işi yapmaktır. Kontrol edilen herhangi bir fiziksel nesne ( kimyasal reaktör,
iş makinesi) bir tesistir.
 Giriş: Sistemi veya kontrol edilecek büyüklüğü kontrol etmek için uygulanacak giriş sinyalidir.
 Kontrol edilen değişken ( Çıkış ) : Ölçülen ve kontrol edilen büyüklük veya durum. Normal
olarak kontrol edilen değişken sistemin çıkışıdır.
 Servo sistem : Bir servo sistem veya servo mekanizma bir geri besleme kontrol sistemi olup
sistemin çıkışı mekanik konum, hız veya ivme olabilir. Bu tanıma göre, servo sistem ile konum (veya
hız veya hızlanma) kontrol sistemleri aynıdır. Servo sistemler modern endüstride çok yaygın olarak
kullanılmaktadır.
Otomatik kontrolün temelinde geri besleme vardır. Geri beslemeli kontrol sistemleri iki tipte
sınıflandırılırlar. Bunlar; açık çevrim-kontrol sistemi ve kapalı-çevrim kontrol sistemidir. Sistemin tipi
kontrol edilen eleman ile kontrol eden eleman arasındaki ilişkiye bağlı olarak belirlenir.
Çıkış büyüklüğünün giriş büyüklüğü üzerinde etkisinin olmadığı sistem açık-çevrim kontrol sistemi
olarak adlandırılır. Başka bir ifade ile açık-çevrim kontrol sisteminde kontrol eden eleman kontrol
edilen elaman üzerindeki etkisini bilmez.
Kapalı-çevrim kontrol sisteminde ise gerçek çıkış ile istenen şart arasındaki yakınlık geri besleme
elemanının (operatörün) davranışına çok bağlıdır. Bir geri besleme sistemi yapısal olarak genellikle
aynı elemanlardan kurulu bir açık-çevrim kontrol sisteminden çok daha doğru sonuç sağlar. Kapalı-
çevrim kontrol sistemlerine örnek olarak; hız kontrol sistemleri, sayısal kontrol sistemi, sıcaklık
kontrol sistemi, robot kontrol sistemi ve trafik kontrol sistemi verilebilir.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

15
REGÜLASYON, REGÜLE EİLEN TEÇHİZAT, REGÜLASYON DEVRESİ ORGANLARI
HAKKINDA GENEL BİLGİLER
Regülasyon ve kumanda, bir ana işlemin otomatikleştirilmesine yarayan yardımcı işlemlerdir.
Regülasyon tekniğinin görevi, teknik cihazlarda veya tesislerde bir malzemenin veya enerjinin
miktarını basınç, devir sayısı veya gerilim gibi fiziksel büyüklüklerin durumunu, önceden verilen
tasarlanmış bir plan çerçevesinde içinde kontrol etmek ve ayarlamaktadır.
Bir regülatörün yerine getirdiği regülasyon olayı, genel olarak aşağıda kaydedilen muhtelif
olayların sıra ile ve otomatik bir şekilde cereyan etmesinden meydana gelir.
1- Ölçme (kontrol): Regüle edilen yani regülasyona tabi tutularak ayarlanmak istenen herhangi
bir büyüklüğün mevcut (x) değerinin tespit edilmesi;
2- Karşılaştırma (mukayese etme): Regülasyona tabi tutularak (xk) değerinde olması istenen
herhangi bir büyüklüğün mevcut (x) değeri ile istenen (xk) değeri arasındaki (xw) farkının
karşılaştırılması, yani xw = x – xk farkının saptanması;
3- Kuvvetlendirme ve zamansal hareket oranının teşkili: Kumanda ve ayar büyüklüğü olarak
herhangi bir (y) değerinin üretilmesi.
4- Kumanda (ayar) : Regülasyona tabi tutulan herhangi bir büyüklüğün değerinin istenen (xk)
değeri elde edilinceye kadar, yani xw = 0 oluncaya kadar enerji akımının ya da kütle hareketinin
değiştirilmesi.
Regüle Edilen Teçhizat : Herhangi bir teçhizatın regüle edilen kısmıdır. Bir tesisatın regüle edilen
kısmı, örneğin, bir buhar kazanı, bir buhar türbini, bir su türbini veya herhangi diğer bir makine veya
makineler grubu olabilir.
Regülasyon Devresi Organları: Bir regülasyon devresine ait organlar, muhtelif alet, cihaz ve
kısımların birbirleri ile koordineleri olarak ve önceden tasarladığı şekilde birlikte işletilmesinden
meydana gelmektedir. Böyle bir devredeki her bir alet, cihaz veya kısım regülasyon devresine ait birer
organ olarak ifade edilirler. Regülasyon devresine ait her bir organ ayrı bir giriş büyüklüğüyle ayrı bir
çıkış büyüklüğüne sahiptir.

16
SENKRON GENERATORLER
Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dönüştüren makinalara senkron generatör denir. Senkron
generatör, manyetik alanı üreten uyarma sargılarını taşıyan rotor veya kutup tekerleği ile endüvi
saçlarını taşıyan statordan meydana gelir.
Endüviye (stator), endüktöre (rotor) da denilir. Küçük güçlü ve küçük gerilimli alternatörler
dışındakilerde endüvi genellikle duran kısımdadır. Endüvinin duran kısımda olmasının bazı yararları
vardır.
Senkron generatörlerin rotorları iki türlü yapılır:
1) Yuvarlak Kutuplu Senkron Generatör
2) Çıkık Kutuplu Senkron Generatör
Çıkık kutuplularda rotor gövdesine boyuna açılmış oluklara uyarma sargıları yayılarak yerleştirilir.
Yuvarlak kutuplu rotorlarda olukların 2/3'sine uyarma sargısı yerleştirilir. Geriye kalan oluklara
söndürme sargısı yerleştirilir.
Uyarma sargılarının ürettiği magnetik alanın hava aralığındaki dağılımının sinüzoidal olması
istenir. Bu nedenle yuvarlak motorlarda sargılar rotor çevresinin 2/3 üne yayıIır. Çıkık kutuplu
rotorlarda ise kutup ayaklarının ve dolayısıyla hava aralığını şekillendirerek istenilen alan dağılımı
sağlanmaya çalışılır. Senkron generatörün çıkış geriliminin frekansı ile devir sayısı ve kutup çifti sayısı
arasında f = p x n bağıntısı vardır.
Enerji hatlarının frekansı 50 Hz olduğundan en hızlı senkron generatörler 3000 d/dak.'lık hıza
sahiptirler. Özel amaçlar için yapılmış 50 Hz'den büyük frekanslarda gerilimler üreten generatörler de
vardır.
Yuvarlak Kutuplu Senkron Generatörler
Bu makinaların hem rotor dış çevresi hem de stator iç çevresi sabit yarıçaplı silindirsel yüzeylerden
oluşurlar. Başka bir deyimle yuvarlak kutuplu makinalarIn satatoru ile rotoru arasında radyal
doğrultuda kalan hava aralığının boyu sabittir. Bu hava aralığının radyal boyu 45 mm.’den 65 mm.’ye
kadar olabilir. Yuvarlak kutuplu makineler genellikle küçük kutup sayısı ve yüksek dönme sayısı için
yapılırlar. Turbo generatörler yüksek hızlı olduğundan rotor çapı küçük, eksenel boyu ise büyüktür.

17
Çıkık Kutuplu Senkron Generatörler
Bunlar stator iç çevresi düzgün olan, rotor dış çevresi düzgün olmayan makinalardır. Böylece çıkık
kutuplu makineda rotor ile stator arasında kalan radyal doğrultudaki hava aralığı her noktada sabit
değildir. Çıkık kutuplu makinalar genellikle büyük kutup sayısında ve küçük senkron hızlar için imal
edilirler. Çıkık kutuplu makinaların maksimum güçleri yuvarlak kutuplu generatörlerin gücünden daha
düşüktür. Çıkık kutuplu makineların senkron hızları küçük olduğundan rotor çapları çok büyük ve
eksenel boyları ise küçüktür. Rotor çapının çok büyük olması, rotor çevre hızlarının büyük olmasına
yol açar. Rotor çevre hızının büyük olması ise merkezkaç kuvvet zorlamaları nedeni ile rotor çapını
sınırlar. Bunun sonucunda çıkık kutuplu senkron makinanın senkron hızı, belli güç ve rotor çapları için
sınır hızın altında kalmalıdır.
Çıkık kutuplu makinalarda sabit kısım stator, dönen kısım rotor ve bunların taşıdıkları rotor ve
stator sargılarından oluşurlar. Rotor gövdesi rotor kutuplarını ve bunların üzerinde rotor sargılarını
taşır. Kutup ayaklarında bakır çubuklardan oluşan ve bütün kutuplara yayılan amortisör sargıları her
iki yanlarından birer kısa devre halkası ile birleştirilir. Amortisör ya da söndürme sargısı senkron hız
etrafındaki salınımları (geçici olay) söndürmeye yarar. Ayrıca yol vermek için gerekli momenti sağlar.
Bütün kutup sargıları N – S – N olacak şekilde seri olarak bağlanır. Rotor üzerinde rotor sargısının iki
ucunun bağlanacağı rotor bilezikleri bulunur.
Senkron Generatörün Çalışması: Sabit bir hızla döndürülen senkron generatörünün çalışmalarını 3 ayrı
grupta inceleyebiliriz.
Boşta Çalışma : Endüvi uçlarının açık olması, Ia = Ib = Ic= 0 halini boşta çalışma olarak
tanımlıyoruz. Generatör sabit hızla dönerken, boşta çalışmada endüvi sargıları uçlarında gerilimin
uyarma akımına göre değişimini veren eğriye boşta çalışma eğrisi denir.
Küçük uyarma akımlarında endüklenen gerilim, akımla orantılı olarak artmaktadır. Akım
büyüdükçe demir kısımlarındaki doyma nedeni ile akı, dolayısıyla gerilim akımla orantılı olarak
artmaz. Boşta çalışmada endüklenen gerilimin anma gerilimi U' ya eşit olduğu uyarma akımına I fo
diyoruz.
Yükte Çalışma: Döner alan uçlarında anma gerilimi ölçülecek şekilde uyartılmış bir senkron
jeneratör, yüklenince stator sargılarında bir akım geçer. Bu akımların ana harmonikleri hava
ağırlığında birer sinüzoidal değişken alan üretirler.

18
Kısa Devre Çalışma: Gerilim üretmekte olan bir senkron generatör uçları kısa devre edilmesi
halinde iki ayrı durum gözlenir. Önce, kısa devrenin hemen arkasından büyük bir kısa devre akımıyla
başlayan geçici olay ve bunu izleyen sürekli kısa devre akımın geçtiği haldir. Kısa devre halinde
endüvi reaksiyonu çok büyüktür.
SIR HES GENERATÖR DAİMİ DONANIMI KARAKTERİSTİKLERİ
Firma : Toshiba
Tip : 3 faz senkron generatör
Güç :105 MVA
Gerilim :10,300 V
Akım : 5886 A
Nominal hız : 200 d/dak
Aşırı hız :276 d/dak
Cos j :0,9
Frekans : 50 hz
Eksen kodu : 345 m
Verim :0,98
Toplam kayıp güç : 1410 kW
Toplam ağırlık : 337 ton
Adet : 3 adet
2. SENKRON GENERATÖRLERİN UYARILMASI, UYARTIM SİSTEMLERİ
Elektrik şebekelerini besleyen senkron generatörlerin yükleri günün her saatinde değişir. Bu yükler
çoğu zaman endüktiftir. Bilindiği gibi endüktif yükler generatörün uç gerilimini düşürür. Oysa
şebekeleri besleyen generatörlerin gerilimlerinin sabit kalması yani yük ile değişmemesi istenir. Bunun
için her yük durumunda generatör uç geriliminin ayarlamak gerekir. Gerilimi ayarlamak için devir
sayısının değiştirilmesi gerilimin frekansını değiştireceğinden bu yola gidilmez. Bunun yerine uyartım
akımının değiştirilmesi ile gerilimin ayarlanması daha uygundur.
Generatörlerin uyartımı doğru akımla yapılır. Uyartım gerilimleri 125 veya 150 V.’tur. Generatörde
uyartım devresi, kutuplar üzerine sarılan sargılardan oluşur. Kutuplar hareketli olduğundan bu sargılara
doğru gerilimin uygulaması rotor mili üzerinde bulunan iki bilezik ve bu bileziklere sürtünen fırçalar
yardımı ile gerçekleşir.

19
Generatörlerin her çeşit yük durumunda gerilimlerinin sabit tutulabilmesi için, uyartımların geniş
sınırlar içinde ayarlanması gerekir. Bunun için çeşitli uyartım sistemleri geliştirilmiştir.
Uyartım Çeşitleri
Senkron generatörlerde uyartım akımı, ya generatör miline bağlı bir dinamodan, yahut ayrı bir
doğru akım kaynağından serbest uyartım şeklinde sağlanır. Son zamanlarda bu uyartım çeşitlerine
kendinden uyartımlı generatör sistemleri de eklenmiştir. Serbest uyartım için akü bataryaları veya
dinamolar kullanılır. Uyartım kaynağı ile generatör arasında mekaniki bir bağlantı yoktur. Serbest
uyartım öteki makinalar için de bir kaynak olabilir. Uyartımın generatör miline bağlı bir dinamodan
sağlanması bugün çok kullanılan bir sistemdir. Büyük güçlü generatörlerde bu dinamonun da
uyartılması için aynı mile bağlı küçük bir dinamo daha kullanılır. Bu dinamoya ‘pilot dinamo’ ve bu
tür uyartıma da ‘pilot uyartım’ denir. Uyartım dinamosunun gücü alternatör gücünün %4 - %5'i
kadardır. Pilot dinamo gücü ise uyartım dinamosu gücünün % 2 – 3’ü kadardır. 1000 MVA'lık bir
generatörde uyartım dinamosu 4 MW, pilot dinamo ise 4kW kadar olabilmektedir.
Elektrik üretiminin gerçekleştirilmesi için bir elektromıknatıs olarak görev yapması gereken rotor
sargılarına N ve S kutuplarının oluşmasını sağlayan DC uyarma gerilimi uygulanır. Kapasitif, omik ve
endüktif yükle yüklenen generatörlerin uç gerilimi azalır. Sabit bir aktif güçte yüklü bulunan senkron
generatörün uyarma akımı değiştirilirse stator akımının genliği ya da verilen reaktif güç değişmektedir.
Küçük uyarma endüktif güç alır ya da kapasitif güç verir. Büyük uyarma akımlarında ise kapasitif güç
alır endüktif güç verir. Bundan dolayı senkron generatörlerin uyarma akımları sabit kalırsa değişik
yüklerde uç gerilimi de değişik değerlerde olacaktır. Uç geriliminin belirli sınırlar arasında sabit
kalması zorunlu olduğundan uyarma akımını yük akımlarına göre ayarlamak gerekir.
Senkron makinaların doğru akım uyarma gerilimi yarı iletken redresörlerde oluşturulabilir. Bu
durumda doğru akım uyarma generatörü yerine çok daha küçük tipte olan ve gerilimi doğrultulan
senkron generatörler kullanılır.
Son zamanlarda generatörlerin uyartılması tristörlerle de gerçekleştirilmektedir. Bu takdirde yol

verme sırasında ya 6 kV, 380 V gibi iç ihtiyaç geriliminden ya da generatör terminallerine bağlanan
uyarma trafosundan yararlanılmaktadır. Ayrıca herhangi bir arıza anında, zaman zaman şarj edilerek
hazır bulundurulur.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

20
Senkron makinaların doğru akım uyarma gerilimi yarı iletken redresörlerde oluşturulabilir. Bu
durumda doğru akım uyarma generatörü yerine çok daha küçük tipte olan ve gerilimi doğrultulan
senkron generatörler kullanılır.
Son zamanlarda generatörlerin uyartılması tristörlerle de gerçekleştirilmektedir. Bu takdirde yol

verme sırasında ya 6 kV, 380 V gibi iç ihtiyaç geriliminden ya da generatör terminallerine bağlanan
uyarma trafosundan yararlanılmaktadır. Ayrıca herhangi bir arıza anında, zaman zaman şarj edilerek
hazır bulundurulur.
SIR HES İKAZ SİSTEMİ DAİMİ DONANIMI KARAKTERİSTİKLERİ
Firma :GEC ALSTHOM
Uyarı şekli : Statik
Gerilim :10300 V
Akım :6300 A
Uyarı gerilimi :260 V
Uyarı akımı :1420 A
Adet :3 adet
1.) Tiril-Regülatörü:
Bu regülatör, çok kullanılan bir regülatördür. Çalışma prensibi generatörün uyartımını sağlayan
uyartım dinamosunun şönt sargısına (dinamo uyartım devresine) seri olarak bir direncin girip çıkması
şeklindedir. Gerilimin bir başka ayar şekli, generatör uyartım devresine seri olarak bir direncin girip
çıkması şeklinde olabilir. Ancak bu devreden geçen akım dinamo uyartım devresinden geçen akımdan
çok büyüktür. Bu durumda büyük güç kayıpları olacağından verimi düşürür. O halde alternatör
gerilimin sabit tutulması için uyartım dinamosunun uyartım devresine seri olarak bir direncin girip
çıkmasını sağlamak gerekir.

21
Arkadaki şekil üzerinde D ile gösterilen diferansiyel rölenin a ve b sargı alanları birbirine eşit ve
ters yönlüdür. a ve b bobinlerine gerilim uygulandığında bileşke alan sıfırdır. Bu durumda y yayı d
kontağını kapalı tutar. D kontağı dinamo uyartım devresindeki R direnci ile paralel bağlıdır. Bu kontak
açılıp kapandıkça R direnci dinamonun C – D şönt sargısına seri olarak girip çıkar. R direnci dinamo
uyartım devresine girdiğinde dinamo uyartımı azalır. Dinamo gerilimi düşer, böylece alternatör
uyartımı azalır. D kontağının kısa devre olması ise dinamo uyartımını dolayısı ile dinamo gerilimini ve
generatör uyartımını artırır.
2.) Sektörlü Gerilim Regülatörü:
Tiril regülatörüne kontakların açılıp kapanması sırasında gerilimde dalgalanmalar olur. Sektörlü
gerilim regülatöründe ayarlamalar gayet düzgün şekilde yapıldığı için gerilimde dalgalanmalar
görülmez. Arkadaki şekilde sektörlü gerilim regülatörünün basit prensip şeması görülmektedir.
Generatör gerilimin sabit tutulabilmesi, uyartım dinamosunun şönt sargı akımının ayarlanması ile
olur. Şönt dinamonun C-D sargısına iki R direnci seri bağlıdır. P ile gösterilen sektörler R dirençleri
üzerinde kayarak R dirençlerinin bir bölümü C – D’ye seri olarak ekleyip çıkarırlar. Böylece dinamo
uyartım akıma ayarlandığından, dinamo gerilimi ve dolaysıyla generatör gerilimi de ayarlanmış olur.
Gerilim regülatörü referans büyüklüğü sabit bir otomatik kontrol düzenidir. Bir gerilim
regülatöründe şu işlemler otomatik olarak yapılır :
a. Doğrultulur ve süzülür.
b. Senkron generatörün uç gerilimi ölçülür ve küçültülür.
c. Doğrultulan gerilim sabit değerde olan bir referans gerilim ile karşılaştırılır.
d. Aradaki fark gerilim kuvvetlendirilir. Kuvvetlendiriciler ya da amplifikatörler, transistör,
tristör, mağnetik amplifikatör, dönen güç amplifikatörleri, amplidin, rototral ya da regulex ya da doğru
akım generatörlerinden oluşur.
e. Fark gerilime bağlı olarak senkron generatörün uyarma akımı, uç gerilimi istenilen sabit
değere gelinceye kadar değiştirilir. Regülatörün maksimum uç gerilimi istenilen değere getirilinceye
kadar geçen zamana response zamanı denir. Hızlı regülatörlerde 100-500 msn. arasındadır.

22
SENKRON GENERATÖRÜN STABİL ÇALIŞMASI , YÜK SALINIMLARI, GEÇİCİ
OLAYLAR, KISA DEVRE ZORLAMALARI, KORONA
Türkiye de büyük şebekeleri besleyen santrallarda bir den fazla generatör bulunur. Yük durumuna
göre bu generatörler kendi aralarında veya o şebekeyi besleyen öteki santrallardaki generatör ile paralel
bağlanırlar.
Generatörleri paralel bağlamayı gerektiren nedenler şunlardır:
1) Bir santralin yükü günü her saatinde aynı değildir. Yük arttıkça çalışmakta olan generatöre
başka generatörler paralel bağlanarak artan yükü karşılamaları sağlanır. Bunun için santrallarda bir den
fazla generatör bulundurulur.
2) Santralin en büyük yükünü (Pmax) karşılayabilecek büyük güçlü generatör bulunmak ta uygun
değildir. Çünkü santral her zaman aynı yükle çalışmayacağı için verim azalır. Bilindiği gibi elektronik
makinalarının verimleri, makine tam yükte çalışırken en büyük değerindedir. Bu durumda verimi
artırmak için santralde birden fazla ve daha küçük güçlü birkaç generatör bulundurmak gerekir.
Böylece yük durumlarına göre generatörleri paralel bağlayarak verim yükseltilebilir.
3) Santralde birden fazla generatör bulundurmak işletme emniyeti de sağlanır. Çünkü arıza yapan
generatör devre dışı edilerek sağlam generatör devreye alınır ve beslemenin sürekliliği sağlanır.
Böylece aboneler enerjisiz kalmaz.

23
4) Bölgeleri besleyen santralların yük durumlarına göre, diğer santrallarle enerji alış-verişi
yapılarak enerji yetmezliği giderilebilir. Bunun için santrallar arası paralel bağlantı yapılır.
5) Santralde birden fazla generatör bulundurulunca, bakım kolaylığı da sağlanır. Çünkü
generatörlerin zaman zaman bakımlarının yapılması gerekir.
Bu sayılanlar dikkate alındığında, santrallarde birden fazla generatör bulundurmak ve bunları
paralel bağlamak zorunluluğu ortaya çıkar.
Senkron generatörlerin stabil ve düzgün çalışması koşullarına senkronizasyon şartları da
denmektedir.
Bunun için;
1) Paralel bağlı olarak aynı şebeke yükünü paylaşan senkron generatörlerin çıkış gerilimleri
birbirine eşitlenmelidir.
2) Paralel bağlı olarak aynı şebeke yükünü paylaşan senkron generatörlerin işletme frekansları
birbirine eşitlenmelidir.
3) Paralel bağlı olarak aynı şebeke yükünü paylaşan senkron generatörlerin faz sırları veya döner
alan yönleri aynı ve üst üste çakışabilmelidir.
4) Paralel bağlı olarak aynı şebeke yükünü paylaşan senkron generatörlerin çıkış gerilimleri
arasında faz farkı bulunmamalıdır.
5) Bütün bu şartların gerçekleşmesi yanında; senkron generatörlerin ürettikleri gerilimlerin
sinüzoidal olması ile gerilim ve hız regülatörlerinin uygun karakterli olması gerekir.
Senkronizm anının saptanması: Senkronizm anının saptanması çok dikkat isteyen bir konudur.
Senkronizm anı, paralel bağlanacak generatör fazlarının üst üste çakışması demektir. Bunu her iki
generatörün gerilim eğrilerinin aynı anda aynı değerleri alması olarak ta tanımlayabiliriz. Senkronizm
anının belirlenmesi için çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Bunlar:
1) Senkronoskop
2) Lamba bağlantıları
3) Sıfır voltmetresi kullanmak gibi yöntemlerdir.

24
Korona Olayı: Nominal çıkış gerilim ile çalışmakta olan bir senkron generatöründe endüvi
sargılarının çıkış terminallerinde izolasyon yetersizliği, izolatör veya baralarda ark veya atmosferik
nemli hava tesirleri nedeni ile meydana gelen iyonizasyona korona olayı denir. Bu şekilde oluşan
korona deşarjının etkisi ile kısa devre meydana gelecek olursa; senkron generatörün stator
sargılarından çok büyük değerde akım geçer.
Ayrıca sargı ile demir gövde arasında veya makine dışında sargı uçlarına yakın veya uzak olan
noktalarda faz-nötr veya fazlar arasında meydana gelen kısa devrelerde çok büyük akımlar
akacağından makine veya şebeke için çok kötü sonuçlar ortaya çıkabilir.
Kısa Devre Zorlamaları: Sabit devir sayısında kısa devre edilmiş olan stator sargısından akan Ik
akımının Iu uyarma akımına bağlı olarak değişimini veren eğriye senkron generatörünün kısa devre
karakteristiği denir. Yani n = nn = sabit de endüvi sargısının dıştan kısa devre edilmiş olmasından Ik =
f(Im) elde edilir.
Kısa Devre Açık Bağlantı Şeması

Kısa devre durumunda generatör düşük akı yoğunluğu ile çalışır.
7. SENKRON GENERATÖRLERDE CO2 SİSTEMLERİ
Senkron jeneratörlerde herhangi bir arıza sonucu sargıların yanmasını önlemek amacıyla CO2
söndürme sistemi kullanılmaktadır. Merkezi bir noktadan gelen CO2, borularla rotor kutup başlarına
kadar ulaştırılır. Arıza durumunda rölelerden gelen sinyallerle sistem çalışır ve sargılar üzerine CO2
püskürtülür.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

25
8. SENKRON GENERATÖRLERİN SOĞUTULMASI
Generatörlerde verimin fazla olması, kayıplarının azalmasına bağlıdır. Bilindiği gibi kayıpların
çoğu ısı şeklinde ortaya çıkar. Aşırı ısınmalar generatör gücünü azalttığı gibi verimi de bir hayli
küçültür. Generatörler için izin verilen sıcaklığın (10 oC) aşılması, kullanılan yalıtkan maddelerin
ömrünü yarı yarıya azaltır. Fazla ısı izole maddelerin dielektrik dayanımlarının azalmasına,
oksitlenmelere ve mekanik dayanımlarının azalmasına neden olur. Bunun için generatörlerin
soğutulması gerekir. Soğutmada en önemli faktör, hava ile temas yüzeyini artırmaktadır. Bunun için
endüvide çeşitli soğutma olukları açılır.
Çıkık kutuplu generatörlerde rotorun dönmesi ile oluşan hava akımı yeterli soğumayı sağlar. Bu
nedenle çıkık kutuplu generatörlerde soğutma işi bir sorun yaratmaz. Endüvi çapının büyük ve
uzunluğunun az olması da sargıların hava ile temasını artırır. Böy1ece soğutma işi kolayca
gerçekleştirilir.
Yuvarlak (silindirik) rotorlu generatörlerde daha çok zorlamalı havalı soğutma yöntemi uygulanır.
Yuvarlak (silindirik) rotorlu generatörlerde rotor çapı küçük olup rotor boyu uzundur. Bu tür
generatörlerin endüvisine enine ve boyuna kanallar açılarak soğuma yüzeyleri artırılır.
Büyük güçlü senkron generatörlerin bazılarında iletkenler direkt olarak su ve yağ ile temas
ettirilerek soğutulurlar.
Bazı büyük güçlü senkron generatörlerde ise hidrojen gazı ile soğutma yapılır. Hidrojenle
soğutmanın hava ile soğutmaya göre bir çok üstünlükleri vardır. Hidrojen havadan 145 defa daha hafif
olduğu için sürtünme ve soğutma kaybı azalır. Hidrojenin ısı ilSon zamanlarda generatörlerin endüvi
sargıları boru şeklinde iletkenlerden yapılmakta ve bu boruların içerisinden su ve yağ geçirilerek daha
etkili soğuma sağlanmaktadır.
SENKRON GENERATÖRLERDE İZOLASYON SINIFLANMASI VE İZOLASYON

ÖLÇÜMLERİ
Elektrik makinaların da kayıpların meydana getirdiği aşırı ısınmalar nedeni ile kullanılan
maddelerin bir çok özellikleri kaybolur. Dielektriğin zayıflaması mekaniki dayanıklılığın bozulması,
oksitlenmesi aşırı ısınmalar nedeni ile olmaktadır.

26
Senkron generatörlerde stator ve rotor sargıları toprağa göre yalıtılmışlardır. Gerilim 15,75 kV olan
stator sargısının yalıtkanlığı rotor sargılarının yalıtkanlığına göre çok daha önemlidir. Şimdi her iki
yalıtkanlığın ölçümlerinin nasıl yapıldığı ve sonuçların nasıl değerlendirildiğine bakalım.
Genel olarak stator sargısı gerektiğinde bağlantıları dışarıdan açılabilen 3 faz sargısından oluşur.
Her faz sargısının yalıtkanlık düzeyi diğerleri ile aynıdır. Yani hem kapasite hem yalıtım direnç
değerleri normal şartlarda tüm fazlar için aynı olmalıdır. Stator uçları yıldız noktası ile birbirinden
ayrılarak her faz sargısı bağımsız bir sargı durumuna getirilir. Hangi faz ölçülecekse meggerin line
ucuna, stator gövdesi güney ucuna bağlanır. Megger enerjilenerek daha önce belirtilmiş olan
zamanlardaki yalıtkanlık direnç değerleri kaydedilir. Aynı işlem diğer fazlar için de uygulanır.
Uygulanacak test gerilimi düzeyi, test edilen sargının anma gerilimini kesinlikle aşmamalıdır. Sargı
sıcaklıkları sıcaklık kaydedicilerle saptanır. Bu işlem hem test işlemi bitirildikten hemen sonra
yapılmalıdır.
Rotor sargılarına gelince; bunun gerilim düzeyi düşük olduğundan buna uygulanan gerilim genel
olarak 50 V. tadır ve test süresi 1 dk. olarak seçilir. PE değeri 1 dk. da ölçülen akım ve izolasyon
dirençlerine oranı olarak tarif edilir. Hesap edilen PE değerlerine göre genel kriterler kullanılarak
makinenin yalıtkanlık durumu değerlendirilir.
PE : Değerlendirme
1,1 : Sargı nemli ve kirli, tehlikeli
1,5 : Yalıtkanlık düşük
2,0 : İzolasyon orta
3,05 . Kuru ve temiz izolasyon
Motorlar sargıları ve dayandıkları ısıya göre sınıflandırılmışlardır. Bu ayrımı da harf kullanarak

yapmışlardır.

27
VIII. TRANSFORMATÖRLER
1. FİZİKSEL YAPISI VE ÇALIŞMA PRENSİPLERİ
Transformatörler, elektromagnetik indüksiyon yolu ile elektrik enerjisini bir veya birkaç devreye
aynı frekansta fakat farklı gerilim ve akımda dönüştüren, hareket eden parçası olmayan elektrik
makineleridir.
Transformatörler elektrik enerjisinin gerilim ve akım değerlerini ihtiyaca göre değiştiren statik
cihazlardır.
Belirli güçte düşük bir alternatif gerilimin yükseltilmesi veya yüksek bir alternatif gerilimin
düşürülmesi için kullanılırlar. Hangi amaçla kullanılırsa kullanılsın birbirine ve toprağa karşı izole
edilmiş sargılardan ve sargıları taşıyan çekirdekten oluşur.
Uyarılan sargıya "primer sargı" veya "birincil sargı", diğer sargıya "sekonder sargı" veya "ikincil
sargı" denir. Ayrıca gerilimlerine göre, gerilimi küçük olan sargıya "alçak gerilim sargısı", gerilimi
büyük olan sargıya "yüksek gerilim sargısı" denir.
Primere uygulanan gerilim, sekonderden alınan gerilimden büyük olduğu zaman trafoya alçaltıcı
trafo, sekonder gerilimi primer geriliminden büyük olduğu zaman ise trafoya yükseltici trafo denir.
Buna göre transformatör; ‘Sargıların birisinden geçen bir alternatif akım sistemini, elektromağnetik
indüksiyon etkisi ile öteki sargısında aynı frekanslı fakat farklı şiddet ve gerilimde başka bir akım
sistemine dönüştüren statik bir elektrik makinesi’ olarak tanımlanabilir.
Transformatör başlıca şu kısımlardan oluşur:
1. Demir nüve
2. Sargılar
3. Tank
4. Yardımcı üniteler
Transformatör sargıları silindirik ve dilimli sargı tipinde olmak üzere yapılırlar. İzolasyon kolaylığı
sağlamak, trafo yüksekliğini düşürmek ve dağılma reaktansını azaltmak için çift silindirik sargı
kullanılır.

28
Güç transformatörlerinde demir çekirdek, silisyum alaşımlı saçlardan yapılır. Saçlardan
yapılmasının nedeni Faucault akımlarını küçültmek ve dolayısı ile kayıpları küçültmektir. Saç
levhalarının bir tarafları 0,02-0,03 mm. yalıtkan lak ile laklanır. Saç kalınlıkları 0,35 mm.' dir. Küçük
ve orta güçteki transformatörlerde çekirdek kesiti dikdörtgen veya tek haçlı olarak yapılırlar. Çekirdek
ve boyunduruk saçları birbirine geçme veya küt biçiminde oturtulurlar. Saçlar soğukta haddelenip,
kristalleri mağnetik alandan geçirilerek yönlendirilerek kayıpları küçültülür. Mıknatıslanma, özellikle
hadde yönünde ve soğukta yapılmalıdır. Aksi taktirde kayıplar büyür.
Transformatörün Çalışma Prensibi :
Transformatörün primer bobinine alternatif bir gerilim uygulandığında, bu sargı değişken bir
mağnetik alan oluşturur. Bu alan üstünde sekonder sargının da bulunduğu demir nüve üzerinden
devresini tamamlar. Primere uygulanan alternatif gerilimin zamana bağlı olarak her an yön ve şiddeti
değiştiğinden, oluşturduğu mağnetik alanın da her an yön ve şiddeti değişir. Bu alanın sekonder
sargılarını kesmesi veya kavraması ile bu sargılarda alternatif bir gerilim indüklenir. Böylece primer ve
sekonder bobinler arasında elektriki bir bağ olmadığı halde, sekonder bobinde elektromağnetik
indüksiyon yolu ile bir gerilim endüklenmiş olunur.
Transformatörün çalışma durumuna açıklık getirmek için transformatörü kayıpsız, ideal çalışan bir
makine olarak düşünüp, kayıp doğuracak elemanları da transformatör üzerine sarılı sargıya ön bağlı
elemanlar olarak ele alınca, ideal transformatör elde edilmiş olunur. Bu ideal transformatör
uygulamada kullanılan teknik transformatöre de uygulanabilecek doğru sonuçlar bulmaya yarayacaktır.
Demir çekirdek üzerinden devresini tamamlayan  faydalı akısı, primer ve sekonderde bir e. m. k.
indükler. Primer ve sekonder sargılar üzerinde indüklenen bu e.m.k.'lar aynı akı tarafında oluştuğundan
aynı fazdadır.
Teknik transformatörlerde %0,05 den daha küçük bir hata ile primere uygulanan gerilim ile
primerde endüklenen e.m.k. birbirine eşit alınabilir.
Up = Ep

29
Ayrıca boşta çalışma durumunda sekonder sargı akımsız (Is=0) olduğundan dolayı sekonderde
indüklenen gerilim sekonder çıkış gerilimine eşit olur.
Us = Es
Primer ve sekonder sargılarda endüklenen e.m.k. 'lar:
Ep= 4,44 . f . Np . max
Es = 4,44 . f . Ns . max dir.
Bu e.m.k. 'lar oranlanırsa: Ep / Es = Np / Ns = ü elde edilir.
Boşta çalışmada sekonder akımı sıfır olduğundan mağnetik devredeki faydalı akı, boşta çalışma
akımı tarafından oluşturulur.Yüklü çalışmada transformatörün sekonder sargısında akım çekildiğinden
dolayı mağnetik devredeki faydalı akı, primer ve sekonder akımları tarafından oluşturulur
SIR HES TRANSFORMATÖR DAİMİ DONANIMLARI KARAKTERİSTİKLERİ
Firma : RADE KONGAR
Tip : 1MBP 35000-170 S
Adet :10 adet
Bulunduğu yer :365 m şalt sahası
Soğutması : ONAN-ONAF
Sürekli gücü :35000x10 KW
Frekans :50/60 Hz
Faz : monefaz
Yüksek gerilim tarafı : 162 kV
Alçak gerilim tarafı :10,3 Kv
Çevirme oranı : 10,3/154 kV -+ (2) %2,5
Bağlantısı : üçgen-yıldız
Bobinlerin ısısı : 100 C° alarm 110 C° trip
Yağ ağırlığı : 11000 kg
Toplam ağırlık : 52000 kg
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

30
Transformatörlerin Bağlama Şekilleri: Üç fazlı bir gerilim sisteminin transformasyonunda eşit
üç adet bir fazlı transformatör kullanılabilir. Bu bir fazlı transformatörlerin primer ve sekonder sargıları
yıldız ve üçgen olarak bağlanır. Primer ve sekonder sargıların bağlanma şekilleri birbirinden bağımsız
olarak seçilir. Böylece üç adet bir fazlı transformatörden oluşan üç fazlı transformatörde, her fazın
manyetik akıları birbirine ilave edilmezler.
Üç fazlı transformatörlerin alçak ve yüksek gerilim sargıları genel olarak yıldız ve üçgen
bağlanır. Bazı hallerde alçak gerilim sargısında üçüncü bir bağlama şekli kullanılır ve bu bağlama
şekline zikzak bağlama denir.
Yıldız Bağlantı ve Özellikleri :
Yıldız Bağlantı
Yıldız bağlantıda dengeli yükte; IR = IS = IT = I ; UR = US = UT

URS = . UR = U ; S = 3 .UR . IR
S= URS . IR = U.I
Yıldız bağlantı için fazın bobinleri şekildeki gibi bağlanırlar. Her faz sargısından geçen akım, o
sargının bağlı olduğu fazın akımına eşittir. Yani faz ve sargı akımları birbirine eşittir.
Bu bağlantıda iki çeşit gerilim söz konusudur. Bunlar (UR, US,UT) faz gerilimleri ile (UST, URS, UTR)
ile belirtilen fazlar arası (hat) gerilimleridir. Fazlar arası (hat gerilimleri), faz sargılarının
gerilimlerinden kadar daha büyüktür. Böylece yıldız bağlantıda faz sargılarının spir sayıları azalmış
olacağından yalıtma işi kolaylaşmış olur.

31
4. TRANSFORMATÖR ARIZALARI, NEDENLERİ, GİDERİLMESİ
Arızaların oluşumu, etkileri ve özellikleri dört grupta açıklanabilir:
I. İzolasyon ve Özelliğinin Kaybolması
II. Aşırı Akım Oluşumu ve Etkileri
III. Aşırı Gerilim, Etkisi ve Oluşumu
I - İzolasyon ve İzolasyon Özelliğinin Kaybolması:

İzolasyon özelliğinin kaybolmasına neden olan gerilim değerine izolasyon seviyesi denir ve kV ile
ifade edilir. Örneğin işletme geriliminde izolasyon seviyesi 200 kV denildiğinde, işletme geriliminin
200 kV olması halinde izolasyon maddesinin özelliğini kaybedeceği ya da başka bir deyişle
delinebileceği belirtilmiş olur.
İzolasyon maddelerinin izolasyon özelliği, yeni durumda iken normal değerinde ve en üstün
durumdadır. Çeşitli sebeplerle izolasyon özelliği zamanla zayıflar ve hatta tamamen kaybolur. Buna
yol açan etkiler aşağıdaki gibi özetlenebilir:
Sıcaklık: Her izolasyon maddesi belirli bir sıcaklığa kadar özelliğini korur. Bu değer aşıldığında
izolasyon değeri azalır ve nihayet kısa devreye sebep olur.
Dış Etkiler: Vurma, çarpma, ezme, sürtme, aşındırma ve rutubet gibi nedenlerle izolasyonun
zayıflaması durumuna dış etkiler denir.
Ayrıca izolasyon yeteneğinin azalması bakımından en önemli sebeplerden biri olan kirlenme de dış
etki olarak belirtilebilir. Deniz kenarındaki tesislerde izolatör üzerinin tuzla kaplanması veya sanayi
bölgelerinde is, kurum, kimyasal maddeler ve toz izolasyonu etkileyen kirlenme nedenleridir.
Eskime : İzolasyonun zayıflamasına yol açan önemli sebeplerden biri de eskimedir. Her izolasyon
maddesinin belirli bir kullanım zamanı vardır. Bu zaman aşıldığında izolasyon değeri azalmaya başlar
ve kısa devre arızasının oluşmasına sebep olur.
Aşırı akım, aşırı ısınma ve aşırı gerilim gibi anormal işletme koşullarıyla; rutubet, basın ve
kirlenme gibi dış etkiler, eskime olayının hızlanmasına sebep olur.
Aşırı Gerilimler: İzolasyon maddeleri, belirli bir gerilim değerine kadar özelliğini korur. Bu
değerin üstünde bir gerilim uygulandığında delinir ve özelliğini kaybeder.

32
II - Aşırı Akım, Oluşumu ve Etkileri :
Aşırı akım arızalarının oluşumu, etkileri ve özelikleri genel olarak iki şekilde ele alınabilir:
a) Kısa Devre Akımı
b) Aşırı Yüklenme
a) Kısa Devre Akımı Oluşumu: Kısa devre akımı ve etkilerini açıklayabilmek için bir güç
transformatörünün beslediği devre örnek alınacak olursa, transformatör sargısı belirli bir direnci olan
devreyi besler. Bu durumda transformatörden, normal işletme koşullarına göre bir akım çekilir.
Devre ile iletkenlerinin yalıtımını sağlayan izolasyon maddelerinin daha once belirtilen
nedenlerden biriyle özelliğini kaybedilmesi sonucu faz iletkenlerinin birbiriyle veya toprakla teması
söz konusu olur. Bu olaya kısa devre denir.
Kısa devre durumunda devre direncinin azalması, transformatör sargılarından çekilen akımın
artmasına neden olur. Normal işletme akımının çok üzerinde olan bu akıma kısa devre akımı denir.
Kısa devre akımının transformatör sargılarında oluşturduğu termik ve dinamik etkilerle sargı
izolasyonu bozulur ve kısa devre arızası, transformatör sargılarında başlar. Böylece transformatör
tekrar kullanılmayacak duruma gelmiş ya da başka bir deyişle yanmış olur.
Etkileri : Transformatör sargılarının yanmasına neden olan kısa devre akımının etkileri şu şekilde
özetlenebilir.
Termik Etki: İçinden akım geçen iletken ısınır esasına dayanır. İletkenin ısınması, geçen akımın
karesiyle doğru orantılıdır. Durum böyle olunca, transformatör sargılarından çekilen kısa devre
akımının karesi oranında sargı ısınır ve çevresinde bir sıcaklık oluşur. Oluşan sıcaklıgın belirli bir
değere ulaşmasıyla sargının yalıtımını sağlayan izolasyon maddesi özelliğini kaybeder ve kısa devre
başlar.
Dinamik Etki: İçinden akım geçen iletkenin çevresinde mağnetik alan oluşur esasına dayanır.
Buna göre içinden akım geçen iki iletken yan yana getirildiğinde birbirlerini iter veya çekerler.
İletkenlerden aynı yönde akim geçirildiğinde çekme kuvveti, ters yönde akim geçirildiğinde ise itme
kuvveti oluşur. Bu itme veya çekme kuvvetine dinamik kuvvet denir ve geçen akımın karesi ile doğru
orantılıdır.
Özellikle büyük kısa devre akımlarında oluşan dinamik kuvvet etkisi, transformatörde sargı
şekillerinin bozulmasına, izolasyonun zedelenerek kısa devre arızalarına sebep olabildiği gibi iyi tespit
edilmemiş baralarda da benzer hasarlara neden olmaktadır.

33
b)- Aşırı Yüklenme : Güç transformatörünün termik etki sonucu yanmasına neden olan bir aşırı
akım şeklidir. Aşırı yüklenme denildiği gibi aşırı yük çekilmesi de denir. Genel olarak 20° C çevre
sıcaklığında nominal işletme akımının % 120 si ya da başka bir deyişle 1,2 katı, maksimum işletme
akımı olarak kabul edilir. Bu değerin üstündeki akım şiddetine aşırı yüklenme denir. Nominal işletme
akımı ile maksimum işletme akımı arasında kalan akım şiddetine, müsaade edilebilir işletme akımı
denilmektedir.
Örnek olarak nominal akımı 1000 A olan bir güç transformatöründe aşırı yüklenme, 1200 A.’den
sonra başlar. Güç transformatörü bu değerin üstündeki bir akımla çalıştırılacak olursa belirli bir zaman
sonunda yanar. 1000 ile 1200 A. arasındaki akım şiddeti ise, müsaade edilebilir işletme akımıdır ve bu
değerler arasında transformatör çalıştırılabilir.
IV - Aşırı Gerilim, Etkisi ve Oluşumu:
Her izolasyon maddesi, belirli bir gerilim değerine kadar özelliğini kaybetmeden yalıtımını
sürdürebilir. Bu değerin üzerinde bir gerilim uygulandığında, yani aşırı gerilim durumunda izolasyon
maddesi delinir, kısa devre arızası oluşur.
Genel olarak nominal işletme geriliminin % 10'u ya da başka bir deyişle 1,1 katı, maksimum
işletme gerilimi olarak kabul edilir. Bu değerin üstündeki gerilimlere de aşırı gerilim denir.
5. TRANSFORMATÖRLERİN KAYIPLARI VE SOĞUTMALARI
Transformatörlerin dönen parçaları olmadığından rüzgar ve sürtünme gibi mekanik kayıplar yoktur.
Bu nedenle verimleri fazladır. Transformatörlerde kayıpları oluşturan demir kayıpları boşta çalışma
deneyi ile bakır kayıpları ise kısa devre deneyi ile bulunur.
1. Demir Kayıpları: Demir kayıplarına nüve veya çekirdek kayıpları da denir. Histerisiz veya fuko
kayıpları olarak ikiye ayrılır.
2. Bakır Kayıpları: Transformatörün ikinci devresine bir yük bağlandığı zaman hem primer hem de
sekonder sargıdan bir akım geçer. Bu akımlar sargılarından dolayı bir ısı kaybı oluşturur.Bakır
kayıpları yüke göre değişir. Bakır kayıplarını bulmak için kısa devre deneyinden yararlanılır.
Trafoların Soğutulması: Demir ve bakır kayıpları transformatörün özellikle sargılarında ve demir
nüvesinde ısı olarak ortaya çıkar. Döner makinalarda soğutmayı az da olsa sağlayan hava akımları
oluşmasına karşın trafolarda bu olanak da yoktur. Transformatörlerde ısı artışı belli bir değeri
aşmamalıdır. Transformatör içinde oluşan ısıyı çevreye iletebilmek için hava, yağ ve sudan
faydalanılır. Transformatörlerde uygulanacak soğutma türü şu faktörlere göre seçilir.

34
 Transformatörün çalışacağı yer ve işletme koşulları,
 Transformatörden uzaklaştırılması gereken ısı miktarı,
 Transformatörün yapımı ve taşıma güçlükleri,
 Transformatörün fiyatı ve işletme giderleri
Transformatörler yapılarına göre kuru ve yağlı transformatörler olarak ikiye ayrılır.
Kuru transformatörlerde nüve ve sargılar sürekli olarak hava ile temas halindedir ve 300 kVA'ya
kadar yapılabilir. Hava dolaşımı ile ısının çevreye iletilmesi trafo sargılarına temas ederek ısınan
havanın yoğunluğunun azalarak yükselmesi ve böylece hava dolaşımı oluşturması prensibine dayanır.
Yağlı transformatörlerde nüve ve sargılar içi yalıtkan yağ ile dolu olan bir tank içindedir. Çok
büyük güçlerde imal edilebilirler. Transformatörlerde kullanılan yağ soğutma görevi de yapar.
Transformatör içinde kayıpların oluşturduğu ısı, ısınan yüzeylerden kolaylıkla yağa geçer ve ısınan
yağ genleşir. Yoğunluğu azaldığı için hafifler ve yukarı doğru çıkmaya başlar. Transformatör yağı,
tankın dış duvarlarına veya varsa radyatörün iç yüzeyine temas edince soğur, yoğunluğu artar ve
aşağıya doğru iner. Bu şekilde kendiliğinden olan yağ dolaşımına doğal yağ dolaşımı denir.
TRANSFORMATÖRLERDE İZOLASYON SEVİYESİNİN TAHRİBATSIZ
MUAYENELERİ
Transformatörlerde yapılan yalıtkanlık deneylerinin amacı transformatörün faz sargıları bağlantı
uçları, gerilim basamakları ve bunların bağlantıları arasındaki yalıtkanlığın yeterli olup olmadığının
saptanmasıdır.
Sargıların Denenmesi : Bu deney, deneyi yapılan sargılar ile öteki komşu sargılar, manyetik
devre, karkas, kazan ve kap sistemi arasındaki yalıtkanlığın ölçülmesi için yapılır. Bu testte devreye
giren sargı dışındaki sargılar ile diğer bütün techizat topraklanır ve deney sargısına önceden sargının
nominal çalışma gerilimine göre hesaplanmış olan test gerilimi belli bir süre tatbik edilerek yapılır.
Testin başarılı olabilmesi için test süresince akım sabit kalmalı arıtmamalı veya dalgalanmamalıdır.
Aksi halde sargı arızalıdır. Test bütün sargılar için ayrı ayrı yapılır.
Endüksiyon Gerilim Deneyi: Bu test ile transformatörün bir sargısının bağlantı uçlarına sinüs
biçimli alternatif gerilim uygulanır ve yüksek gerilimli sargılarda endüklenen gerilim ölçülerek kontrol
edilir.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

35
Tam Dalga ve Kesik Dalga Darbe Deneyleri : Trafo, işletme sırasında enerji hatlarındaki
atmosfer olaylarından ve güç kesicilerinin devreyi açıp kapatmaları sırasında bobinlerde oluşan yüksek
gerilim dalgalarından etkilenir. Bu test transformatörün bu türlü dalgalanmalara dayanıp
dayanmayacağının anlaşılması için yapılır. Test bağlantı şekli sargı şeklinde olduğu gibidir. Önceden
belirlenen 1,2/50 Us' lik yüksek gerilim belirli bir süre ile tatbik edilir.
Yağ Yalıtkanlığının Kontrolü : Yağın yalıtkanlık testi, yalıtkanlık kontrol aleti ile yapılır. Yağın
her milimetresi için standart olarak belirlenmiş delinme geriliminin meydana gelip gelmediği yani
öngörülen delinme gerilimlerine dayanıp dayanmadığı ölçülür. TSE'ye göre bu değer 25 kV'un üstünde
olmalıdır. Test numunesi bu değere dayanmazsa, numunenin alındığı trafonun yağı, yağ temizleme
cihazından geçirilerek süzülür ve içindeki nemi alınmalıdır. Gerekirse içindeki yağ tamamen
değiştirilir. Yağ yalıtkanlığı normal işletmede her altı ayda bir yapılır.
İzolasyon Direncinin Ölçülmesi: İzolasyon direncinin ölçülmesinde ı 1000 V'luk megger
kullanılır. Ölçüm iki şekilde yapılır.
a) Her sargı ile toprak arası izolasyon direnci ölçülür. Bu sırada testi yapılmayan diğer bütün
sargılar topraklanır.
b) Bütün sargılar ile toprak arası izolasyon ölçülür.
TRANSFORMATÖRLERDE KORUMA
Aşırı Akım Koruması : En önemli aşırı akımlar, fazlar arası veya trafonun nötrü
topraklanmamışsa, fazlarla toprak arasında kısa devreler halinde meydana gelir.
Elektrodinamik kuvvetler akımın karesi ile arttığından kısa devrelerde sargılar ve bağlantılar büyük
zorlanmalara maruz kalırlar. Arıza trafoya yakınsa kısa devre o derece şiddetli olur. Akım empedans
ile ters orantılı olduğundan empedans makul seviyede tutulmalıdır. 10 MVA'dan büyük güçlü
trafolarda kısa devre gerilimi % 10-12 civarındadır.
Güç trafolarında sekonder sargılarını aşırı akıma karşı koruyan aşırı akım röleleri vardır.
Aşırı Gerilim Koruması : Trafolar sürekli aşırı gerilime maruz kaldığında; manyetik devre
ısınabilir. Kayıplar ve mıknatıslanma akımı harmonikleri artar. Devreye alınırken ilk akım büyür. Bazı
durumlarda gerilimin ayarlanması ile düzeltme yapılabilir.
Geçici gerilim artışlarına, özellikle kötü hava şartlarında rastlanır. Frekansları çok yüksek
olduğundan bu nevi aşırı gerilimler sargıların ilk sarımlarında toplanır. Bu aşırı gerilim oluşumlarından
korunmak için bazen hat ile toprak arasına bağlanmış bir eklatörle parafüdr bağlanır.

36
Toprak Koruması: Genellikle güç trafosunun yıldızı topraklı sargısından beslenen devrede bara,
fider vs. de meydana gelen faz-toprak kısa devrelerine karşı yapılan bir korumadır.
Termik Koruma: Trafonun yağ ve sargı sıcaklığının artması ve belli bir sınır değerini aşması
durumunda trafoyu koruyan bir düzenektir. Belli sıcaklık değerleri için önce alarm, sonra da açma
verdirir.
Tank Koruma: Trafonun sargı veya buşinglerinden tanka bir atlama olduğu zaman trafoyu servis
harici etmek için yapılan korumadır. Bu korumayı gerçekleştirebilme, güç trafosunu servis harici
etmesi esasına dayanır.
Diferansiyel Koruma: Bir güç trafosuna giren akımların, çıkışta farklılık göstermesi durumunda
rölenin bu fark akımını değerlendirerek güç trafosunu servis harici etmesi esasına dayanır.
Yağ Seviye Alarmı: Rezervuar tankındaki yağın seviyesi belli bir değere düştüğü zaman kapanan
bir kontakt vasıtasıyla alarm verir.
Yangın Koruma: Trafonun yangına karşı korunması için kullanılan bir tertiptir. Ani sıcaklık
değişimi prensibine göre çalışır.
ŞALT TESİSLERİ
FİZİKSEL YAPILARI VE ÇALIŞMALARI
Elektrik enerjisi, güç transformatörlerinin yüksek gerilim uçlarından baralara iletilir. Baralardan
çıkış uçları (fider) ile birlikte bu tesisat, şalt merkezlerini oluşturur.
Açık hava şalt tesisleri için seçilecek kuruluş tipi genel olarak; kullanılacak yerin düz veya meyilli
olmasına, şalt alanı yüzölçümüne, gerilimin büyüklüğüne göre fazlar arasında veya fazlarla-toprak
arasındaki açıklıkların gereken derecede büyük olmasına, yükün karakteristiğine, işletme ve bakım
planlamasına, normal hava şartlarına ve gelen giden hatların sayısı ile taşıdıkları yük durumlarına göre
belirlenir.
Açık hava şalt kuruluşlarında yüksek gerilim kuruluşlarındaki bütün özellikler aranır. Örneğin;
görüş açıklığı, düzgünlük, şalt elemanları ile ölçü transformatörlerinin kolayca iletim ve montajı, çelik
yapı ve bağlantı gereçlerinde mümkün olduğu kadar ekonomik ve bakım kolaylığı.

37
Şalt sahalarında çeşitli tip devre elemanları kullanılmaktadır
 Kesiciler (gazlı, yağlı, havalı, sulu, vs.)
 Ayırıcılar
 Akım ölçü transformatörleri
 Gerilim ölçü transformatörleri
 İzolatörler
 Parafudrlar
 Baralar
 Endüksiyon bobini
 YG Sigortası
 Kondansatör
 Çeşitli koruma, kumanda, topraklama elemanlarıdır.
Bunların yanında çeşitli aydınlatma, klima sistemleri için kullanılan çeşitli devre elemanları
mevcuttur.
KESİCİLER, TİPLERİ, FİZİKSEL YAPILARI VE GÖREVLERİ
Kesiciler, nominal yük akımlarını ve nominal akımın çok üstündeki kısa devre akımlarını kesmeye
yarayan cihazlardır.
Kesiciler, kullanıldıkları yere göre üç fazlı kumandalı veya tek fazlı kumandalı olabilir.Üç fazlı
kumandalı kesicilerin her üç kutbu gelen kumandaya göre aynı anda açılır veya kapanır. Bu kesiciler,
üç fazın aynı anda açılması veya kapanması istenilen devrelerde kullanılır. Tek faz kumandalı
kesicilerde her faz için ayrı açma ve kapama kumandası vardır. Bu kesiciler tek faz için açma, kapama
yaptığı gibi üç faz için de aynı anda açma, kapama yapabilir.
Kesicilerde aranan ana özellikler:
1. Açmada meydana gelen ark kısa sürede sönmelidir.

2. Açma ve kapama süreleri çok kısa olmalıdır.
3. Kontaklar nominal akımı taşımalıdır. Çok sayıda açma ve kapamayı arızasız yapmalıdır.
38
Kesicinin ana bölümleri:
a) Buşingleri ve kontakları taşıyıcı tertibat
b) Ark söndürme hücreleri
c) İşletme mekanizmaları
d) Kesici taşıma sehpası
Kesici Tipleri:
a) Basınçlı Havalı Kesiciler

b) Hava + Manyetik Kesiciler
c) Tam Yağlı Kesiciler
d) Az Yağlı Kesiciler
e) SF6 Gazlı Kesiciler
f) Vakumlu Kesiciler
Kullanımları kurulu gücün büyüklüğüne akım ve gerilim değerlerine göre değişir.
SIR HES KESİCİ DAİMİ DONANIMI KARAKTERİSTİKLER

1) Kesiciler (generatör ve hat kesicileri)
Firma : NUOVA MAGRİNI GALİLEO
Tip : Pnamatic Oparatıng Mekanism
39

Gerilim :170 KV
Akım :2000 A
Frekans : 50/60 HZ
Güç : 500 W
Adet :33 adet
Çalışma basıncı :15-18 bar
2) Kesici kumanda devresi donanımı
Gerilim :170 KV
Kesici açma bobini :125 V dc
Kesici kapama bobini :125 V dc
Çalışma basıncı :15-18 bar
Adet :33 adet
4. AYIRICILAR, TİPLERİ, FİZİKSEL YAPILARI VE GÖREVLERİ
Üzerinden yük akımı geçmeyen gerilim altındaki devreleri açıp kapamaya yarayan ve kontakların
açık mı kapalı mı olduğu gözle görülebilen bıçaklı devre elemanlarıdır. Ayırıcılar, sistemin
gerilimden izole edilmesi için kullanılır. Ayrıcıların akım kesme özellikleri yoktur. Akım altında
açılıp kapatılmazlar. Herhangi bir nedenle yük altında ayırıcı açılırsa, meydana gelecek ark
ayırıcıyı tahrip ettiği gibi çevresine ve ayırıcıyı açana zarar verir. Manevralarda bu hususa dikkat
edilmelidir. Ayrıcılar kesicilerin akım yolu üzerinde bulunur. Kesiciden önce ve sonra yer alırlar.
Sistemin enerjisi kesilmek istendiği zaman, önce kesiciler daha sonra ayırıcılar açılır. Sisteme
enerji verilmek istendiği zaman, önce ayırıcılar daha sonra kesiciler kapatılır.
Kumanda şekline göre ayırıcılar aşağıdaki gibi sınıflandırılır:
1- Istaki ile kumanda edilen ayırıcılar

2- Mekanik kumandalı ayırıcılar
3- Elektrik kumandalı ayırıcılar
4- Havalı kumandalı ayırıcılar
40
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

Ayırıcı Çeşitleri
1- Bıçaklı Ayırıcılar
a- Dâhili Bıçaklı Ayırıcılar
b- Harici Bıçaklı Ayırıcılar
c- Toprak Bıçağı
2- Döner İzolatörlü Ayırıcılar
a- Tek Döner İzolatörlü
b- Çift Döner İzolatörlü
3-Pantograf Ayırıcılar
a- Hareketli Kontağı Yatay Çalışan Pantograf Ayırıcılar
b- Hareketli Kontağı Düşey Çalışan Pantograf Ayırıcılar
3- Sigortalı Ayırıcılar
SIR HES AYIRICI DAİMİ DONANIM KARAKTERİSTİKLERİ
1) Ayırıcılar (grup ve hat ayırıcıları)
Tip : Elektrical Oparatıng Mecanism
Gerilim :170KV
Akım :2000 A
Adet : 77 takım
2) Ayırıcı motorları
Tip : CMB-10
Gerilim : 125 V DC
Akım :100 mA
Adet : 77 takım
41
SIR HES ÖLÇÜ TRAFOLARI DAİMİ DONANIM KARAKTERİSTİKLERİ
1) Akım trafoları
Tip : TAB 170
Gerilim :170 kv
Akım :80kA
Frekans :50/60 hz
Çevirme oranı : 1200/5 A
Adet :33 adet
2) Gerilim trafoları
Tip : TBB 170
Nominal gerilim : 150/√3/100/√3
Frekans :50/60 hz
Çevirim oranı : 150/√3/100/√3
Adet : 6 adet
3. AYIRICILAR, TİPLERİ, FİZİKSEL YAPILARI VE GÖREVLERİ
Üzerinden yük akımı geçmeyen gerilim altındaki devreleri açıp kapamaya yarayan ve kontakların
açık mı kapalı mı olduğu gözle görülebilen bıçaklı devre elemanlarıdır.
Ayırıcılar, sistemin gerilimden izole edilmesi için kullanılır. Ayrıcıların akım kesme özellikleri
yoktur. Akım altında açılıp kapatılmazlar.
Herhangi bir nedenle yük altında ayırıcı açılırsa, meydana gelecek ark ayırıcıyı tahrip ettiği gibi
çevresine ve ayırıcıyı açana zarar verir. Manevralarda bu hususa dikkat edilmelidir.

42
Ayrıcılar kesicilerin akım yolu üzerinde bulunur. Kesiciden önce ve sonra yer alırlar. Sistemin
enerjisi kesilmek istendiği zaman, önce kesiciler daha sonra ayırıcılar açılır. Sisteme enerji verilmek
istendiği zaman, önce ayırıcılar daha sonra kesiciler kapatılır.
Ayırıcı Çeşitleri:
1- Bıçaklı Ayırıcılar: Bıçaklı ayırıcıların hareketli üç kontağı aynı zamanda açılır veya kapatılır.
Bina içinde ve bina dışında kumanda düzeni emniyet mesafesi dışında açma ve kapama yaptırır.
Ayırıcıların enerjisiz olan madeni kısımları topraklanır. Bıçaklı ayırıcılarda, hat ayırıcısı ile toprak
bıçağı arasında kilitleme tertibatı vardır.
1- Bıçaklı ayırıcılar yapı itibariyle üçe ayrılır:

 Dahili Bıçaklı Ayırıcılar
 Harici Bıçaklı Ayırıcılar
 Toprak Bıçağı
2- Sigortalı Ayırıcılar
3- Döner İzolatörlü Ayırıcılar
4- Pantograf Ayırıcılar
1) Ayırıcılar (grup ve hat ayırıcıları)

Tip : Elektrical Oparatıng Mecanism
Gerilim :170KV
Akım :2000 A
Adet : 77 takım
2) Ayırıcı motorları
Tip : CMB-10
Gerilim : 125 V DC
Akım :100 mA
Adet : 77 takım

43
SIR HES ÖLÇÜ TRAFOLARI DAİMİ DONANIM KARAKTERİSTİKLERİ
1) Akım trafoları
Tip : TAB 170
Gerilim :170 kv
Akım :80kA
Frekans :50/60 hz
Çevirme oranı : 1200/5 A
Adet :33 adet
2) Gerilim trafoları
Tip : TBB 170
Nominal gerilim : 150/√3/100/√3
Frekans :50/60 hz
Çevirim oranı : 150/√3/100/√3
Adet : 6 adet
5. BARALAR VE BARA KORUMALARI, İZOLATÖRLER, İLETKENLER VE
YAPILARI, PARAFODURLAR
Baralar :
Baralar, santrallardaki elektrik donanımlarının en önemli bölümlerinden biridir. Santrallarda
üretilen elektrik enerjisi baralar yardımı ile dış hatlara gönderilir. Santralların kendi iç ihtiyaçları için
de yine baralara gerek vardır. Uygun bir bara seçimi yapılırken ekonomik durumun yanında, yükün
özelliği, besleme kaynaklarının sayısı, beslemenin devamlılığı ve emniyet gibi konularda dikkate
alınmalıdır. Baralar, bakır veya alüminyumdan yapılır. Daha çok bakır baralar kullanılır. Baralar genel
olarak üç şekilde düzenlenir:
a- Tek bara sistemi

b- Çift bara sistemi
c- Yardımcı bara sistemi

YAPILAN İŞ SANTRALİN GENEL TANITIMI TARİH ......../......../.............
44
İzolatörler :
Elektrik tesislerinde kullanılan baraların ve havai hat iletkenlerinin konsollara veya direklere
tespitine yarayan bunları hem taşıyıp hem de toprağa ve birbirlerine karşı izole etmeye yarayan
malzemelere izolatör denir.
İşletmeciliğin esas görevi, elektrik enerjisinin üretilen yerlerden tüketildiği noktalara kadar kaliteli,
kesintisiz ve güvenli olarak iletilmesi ve her an kullanıma hazır tutulmasıdır. Enerjinin bu şekilde
taşınmasını etkileyen hususlardan biri de yeterli izolasyon dolayısıyla da izolatörlerdir.
İzolatörler, elektrik akımına karşı direnci çok büyük ve yüksek derecedeki sıcaklığa dayanıklı olan
malzemelerden yapılır. Bu özelliklere sahip en iyi malzemeler porselen, cam, epoksi reçine ve
silikondur.
Porselen ve camdan sonra mekaniki tesirlere dayanıklı olan epoksi reçine ve silikon izolatörler,
porselen ve cam izolatörlere nazaran pahalı olduğu için ülkemizde enerji nakil hatlarında henüz
kullanılmaya başlanmamıştır. Ancak dâhili sistemlerde bara ve ayırıcı mesnet izolatörü olarak
kullanılmaktadır. Ağır şartlarda kullanılan izolatörlerde atlama gerilimi nominal atlama geriliminin
%30 - %40' ına kadar düşebilir.
Parafudurlar izolasyon maddelerini aşırı gerilimin etkisinden koruyabilmek için, ark boynuzu
örneğinde olduğu gibi, izolasyon seviyesi düşük yapay bir devre oluşturmak prensibinden faydalanılır.
İşletmecilikte, faz-toprak arasındaki arkı yaratan aşırı gerilim etkisini kaybettikten sonra, işletme
gerilimi nedeniyle devam eden arkın kesilmesi önemlidir. Parafudr, bu işlevi sağlayan bir koruma
tertibi olması nedeniyle ana koruma elemanı olarak kullanılır.
Parafudurlar faz-toprak arasında her faza bir tane ve korunacak tesisata mümkün olduğu kadar
yakın yerleştirilmelidir. Çeşitli ve çalışma prensiplerine göre imal edilmelerine rağmen sistemimizde
genel olarak valf tipi parafudurlar kullanılmaktadır. Bu tip Parafudr yapısı, belirli sayıda seri atlama
aralıkları ve değişken direnç dilimlerinden oluşur. Valf tipi parafudr TSE standartlarında, değişken
dirençli yıldırımlık olarak belirtilmektedir.. Değişken direnç, belirli sayıda direnç dilimlerinden oluşur.
Boşaltma sonunda işletme gerilimi nedeniyle akan akımı sınırlar. Direnç değeri gerilime göre değişen
bir özelliğe sahiptir. Parafudr izolasyon seviyesini aşan bir gerilimde, değişken direncin değeri düşer ve
aynı zamanda seri atlama aralıkları arasındaki izolasyon delinerek ark başlar. Boşalma anında aşırı
gerilim değeri azaldıkça değişken direncin değeri yükselir ve akan akımı sınırlar. Bu nedenle birkaç
mikro saniye sonunda seri atlama aralıkları arasındaki ark sönerek parafudr işlemini tamamlamış olur.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

45
SIR HES ŞALT TESİSLERİ DAİMİ DONANIM KARAKTERİSTİKLERİ
1) Parafudurlar
Firma: HAFFELL
Tip: Zincir tipi
Gerilim: 170 kV
Akım: 17 KA
Adet: 18 adet
2) Hat tıkaçları
Firma: HAFFELL
Kuram portör frekansı: 130 khz
Akım: 1200 A
Adet: 10 adet
3) Baralar
Cinsi: Boru tip SF6 gaz izoleli
Çap: 120 mm
Uzunluk: 360/11 m
1. İÇ İHTİYAÇ TRAFOLARI
Santralin iç ihtiyacını karşılayan iç ihtiyaç trafolarının (BCT19 ve BCT22) arızalanması
durumunda 600 KVA gücündeki emergency dizel generatör devreye girer. SALT sahasının iç
ihtiyacını karşılayan 1000 kVA gücündeki iç ihtiyaç trafolarının arızalanması durumunda ise şalt
sahasında bulunan 600 kVA gücündeki emergency dizel şaltın iç ihtiyacını karşılar.
SIR HES İÇ İHTİYAÇ TRAFOSU DAİMİ DONANIM KARAKTERİSTİKLERİ
Firma: FRANCE TRANSFO
Tip: IEC-726
Adet: 2 adet
Soğutması: AN
Gücü: 1 MWA
Frekans: 50/60 Hz
Faz: 3 faz
Empedans: %6
Bağlantısı: DYN 11
İzolasyon sınıfı: F
Adet: 2

46
220 Vdc AKÜMÜLATÖRLER:
Firma:FIAMM
Tip:SMBF16
Eleman adedi:108
Eleman gerilimi:2 V
Kapasite:1600 Ah
Pozitif plaka sayısı:20
Neğatif plaka sayısı:21
Firma:FIAMM
Tip:SMBF15
Eleman adedi:12
Eleman gerilimi:2 V
Kapasite:1500 Ah

47
Negatif plaka sayısı:16
Firma: FIAMM
Tip:SMBF7
Eleman adedi:12
Eleman gerilimi:2 V
Kapasite:700 Ah
Akülerin Bakımı: Akülerin periyodik bakımı aylık ve yıllık olarak yapılır. Aylık bakımda yapılması
gerekenler:
Akü kapları, kutup başları, taşıyıcı bölümler ve akü odası çok iyi temizlenmelidir. Akü odasında
patlayıcı gaz birikmesinin önlenmesi için teçhiz edilmiş olan fanın bakımı yapılmalıdır.
Akü voltaj değerleri okunmalı ve belirli değerlerde olup olmadığı kontrol edilmelidir. Gerekirse
deşarj veya eşitleme şarjına tabii tutulmalıdır.
Akü elektrolit yoğunlukları ölçülmeli, bome değerleri kontrol edilmelidir. Normal bome değerleri
25 oC de tüm şarjlı akülerde 1.210-1.250 arasında değişir. Elektrolitik seviyesi kontrol edilmeli,
gerekirse maksimum seviye çizgisini taşırmamak üzere saf su ile tamamlanmalı asla sulandırılmamış
sülfürik asit ilave edilmemelidir.
3. SANTRAL SOĞUTMA SUYU DONANIMI, POMPALAR, SANTRAL SIZINTI SULARI
DRENAJ SİSTEMLERİ, DERİN KUYU TOPLAMA VE TAHLİYE DONANIMLARI
Ünitelerin soğutma suyu sistemleri kendi cebri borularından ND400 lük boru kanalı ile beslenir. Bu
sistemin filtrelerinde tıkanması durumunda soğutma suyu sistemininin devam edebilmesi için, soğutma
suyu sistemi yandaki ünitenin soğutma suyu sisteminden yararlanır. Normal şartlarda soğutma suyu
sistemi kendi cebri borusundan gelen soğutma suyu sisteminin vanası ise kapalı olmalıdır.

48
Soğutma suyu sistemi, generatöre ait kılavuz yatağının, generatörün, taşıyıcı yatağın, türbin kılavuz
yatağının, hız regulatörünün, türbin salmastrasının soğutulmalarını temin eder.
Sızıntı suları derin kuyularda toplanır. Ayrıca her ünitenin bloklarının drenaj sistemi vardır. Bu
yerlerde bulunan pompalarla sızıntı suları derin kuyulara atılır. Derin kuyulardaki su da pompalar
vasıtasıyla mansaptan dışarı atılır.
Drenaj Sistemi: Drenaj sistemi santralin drenajı, vana odasının drenajı ve ünitelerin drenajı olmak
üzere 3 ana bölümden oluşur.
1. Santral drenaj sistemi :
Tabi filtrasyondan gelen sular, santraldeki sızıntı suları, ünitelerin salmastra soğutma suları, klima
sistemlerinden gelen sular, boru ve depolama tanklarından gelen sular v.s şekil-1 de görülen menba ve
mansap galerilerinde toplanır. Galerilerdeki drenaj suları montaj bloğu ve dizel bloğundaki derin sulara
akar. Bu kuyulardan her biri birbirinden ayrı iki derin kuyudan oluşur. İki ayrı derin kuyu bir birleri ile
üst seviyede bağlıdır. Her bir derin kuyunun debisi 50 lt/sn, basma yüksekliği 50 m olan düşey türbin
tipinde 3 adet pompa ile teçhiz edilmiştir. Montaj bloğu tarafındaki pompalar 376.00 m, dizel bloğu
tarafındaki pompalar 379.90 m kotunda monte edilmişlerdir. Pompa çıkışları, sürgülü vana ve çek
valflerle birlikte montaj bloğunda 372.40 m, dizel bloğunda ise 376.00 m kotunda teçhiz edilmiştir.
Deşarj boruları 400.00 m kotunda mansap duvarından kuyruk suyuna açılır.

49
Hidroelektrik Santrallerinde Elektrik Enerjisi Üretimi
Üniteye Start komutu verildikten sonra Hidrolik Sistemler ile kontrol edilen kapaklar açılır.
Membadan alınan su cebri boruda hız, enerji ve basınç kazandırılarak türbine girer. Türbin salyangoz
yatakla çevrilidir. Salyangoz yatak suyu türbinin her yerine aynı basınç ve hızda dağıtmak için ortaya
konulmuş bir yapıdır. Salyangoz yatak sayesinde türbin dengeli bir şekilde dönmeye başlar. Türbin
sayesinde elde edilen enerji bilezik vana yardımıyla regüle edilir. Yani istenilen mekanik enerji
seviyesine çekilir. Çünkü kış aylarında su yüksekliği ve sıcaklığı yaz aylarına göre daha farklı bu da
demek oluyor ki enerji istenilen enerjiyi elde etmek için bilezik vana kullanılır. Açıklık oranı ortalama
%80’dir. Rotor mili dönmeye başladığında ve nominal devre ulaştığında rotorun oturduğu yatağın
üzerindeki deliklerden yağ püskürtülür. Merkezkaç kuvveti sayesinde motor 3-4 mm yüksekliğe çıkar.
Bu yağ sayesinde yatak ile rotor arasındaki sürtünme minimal seviyeye indirgenmiş olur. Rotor 200
dev/dk. açısal hıza ulaştığında 160 V gerilime sahip besleme akülerinden uyarmayı alır. Birkaç
saniyeliğine akülerden uyarıldıktan sonra aküler devre dışı kalır ve üretilen enerjiden şarj edilir. Daha
sonraki uyarma akımını üretilen enerjiden almaya başlar. Alternatörlerde üretilen enerji 10300 V’lik
değere sahip olurken Güç Faktörü 0,8 endüktiftir. Buradan Güç Trafolarına ulaşmadan önce 15400
V’lik değere yükseltilir. Güç Trafoları tek fazlı trafolardır. 15.4/31.5 KV dönüştürme oranına sahip
olan bu trafolar yüksek gerilim hatlarına bağlıdırlar. Buradan kesici ve ayırıcılar ile yön verilen enerji
istenilen bölgeye gider. Enerjinin ne kadar üretilmesi ve hangi bölgeye gönderileceği bilgisini ve
düzenlemesini ADANA Bölgesi Yük Tevzi Merkezi sağlar. Bu gölgeye bağlı olan ne kadar üretim
tesisi varsa hepsi merkeze bağlıdır. ABYTM istediği tesisi istediği anda devreye sokma hakkına
sahiptir. Eğer istediği tesis istediği anda istediği kadar enerji üretemeyip bunu da geçerli bir mazeretle
merkeze bildirmez ise o anda kontrol odasında kim varsa ceza kesilir ve adli işlem uygulanır. Üniteler
Blok Bağlantı ile paralel bağlıdır. Herhangi bir ünite devre sokulduktan sonra kesici ve ayırıcılar ile
birbirine paralel bağlanır. Yukarıda fazla bahsetme şansı bulamadım.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

50
Firma: FIAMM
Tip:SMBF7
Eleman adedi:12
Eleman gerilimi:2 V
Kapasite:700 Ah
gerekenler:

51
Firma: FIAMM
Tip:SMBF7
Eleman adedi:12
Eleman gerilimi:2 V
Kapasite:700 Ah
gerekenler:

52
Firma: FIAMM
Tip:SMBF7
Eleman adedi:12
Eleman gerilimi:2 V
Kapasite:700 Ah
gerekenler:

53
Firma: FIAMM
Tip:SMBF7
Eleman adedi:12
Eleman gerilimi:2 V
Kapasite:700 Ah
gerekenler:
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

U-1 KESİCİ FAZ UYUŞMAZLIĞI
YAPILAN İŞ TARİH 13/07/2018
ARIZASININ TAMİRATI
54
U-1 Kesici Faz Uyuşmazlığı Arızası
U-1’e start verildiği zaman, ünite paralele girme aşamasında kesici faz uyuşmazlığından( faz
açıları farklı olduğu için sistemde dengesizlik oluşturdu) trip (çalışmayı durdurdu.) etti. Gerekli
kontroller yapıldıktan sonra ikaz kesicisi kurularak ünite işletmeye hazır hale getirildi. Tekrar start
verildiğinde bu kez de ünite, rotor toprak arızasından triplendi. MEGER( Toprak direncini ölçmek için
kullanılan cihaz) cihazı ile ölçüm yapılırken değer 20 mΩ çıktı. Gerekli kontroller yapıldı ve tekrar
start verildi fakat ikaz gerilimi 8,5 kV ’un üzerine çıkmadı. Convertör-2 ye transfer etti. MEGER
değeri düşü çıktığı için şaft ile rotor kutupları arası harbi çekilerek, temizlendi ( çok fazla kir ve kömür
tozu bu çıktı). Tekrar ölçüldüğünde herhangi bir fark görülemedi. Bunun üzerine 1.kutup ile 2. Kutup
arası sargılar birbirinden ayrıldı. Rotor mili ile kutuplar arası boyandı. Tekrar ölçüm yapıldı. Üst
bilezik ile 1. Kutup toprak direnci ölçüldü 200 MΩ ölçüldü. Alt bilezik ile de kalan 29 kutup
megerlendi ve 600 MΩ ölçüldü. Kutuplar tekrar birleştirildi. Her iki bilezik toprağa karşı megerlendi
ve 200 MΩ değeri okundu. Üniteye tekrar start verildi normal ikazlandı ve paralele girerek yüklendi.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

ROTOR SARGO SICAKLIK
GÖSTERGESİNİN BAĞLANMASI
55
U-3 Rotor Sargı Sıcaklığı Göstergesi
Bakım sırasında panoya montaj edilen sıcaklık göstergesinin elektrik bağlantısı yapıldı. Ünite
çalışmaya başladığında gösterdiği değer kontrol edildi. Hesaplamalar yapılarak birbiriyle karşılaştırıldı.
Diğer ünitelerin gösterdiği değerler birbiriyle karşılaştırıldı. Göstergenin kolektörden aldığı gerilim
bilgisi ile ikaz barasından aldığı akım bilgisi değerlendirilerek sıcaklık bilgisi elde edildi. Bu sistem
1990’ların ve daha eskilerin sistemleri olduğu için ve dönen rotora kablo bağlayamayacağımızdan
dolayı Wire-Less yoktu, ya da şimdiki optik sıcaklık sensörleri o yüzden baralardan aldığı akım,
gerilim ve direnç değerlerine bağlı olarak dışarıdan bir ölçüm yapan bir sistem geliştirmişler
mühendisler.
TEORİK SICAKLIK HESAPLANIRKEN AŞAĞIDAKİ FORMÜL KULLANILIR
Rt=1+α20.(T-20).R20
RT=Vikaz/IiKAZ
R20=0,11
α20=3,8.10^-3
T= Sıcaklık
Yukarıdaki formülde ikaz panosundan voltaj ve şönt direnç üzerinden nV cinsinden bir değer okunur.
Rt=V/I=0,1365Ω
I=22,7nV*40=908A
Yukarıdaki formülden sıcaklık 83,5 bulunur.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

YAPILAN İŞ LINE1 KESİCİ ARIZASI TARİH 19/07/2018
56
LINE1 KESİCİ ARIZASININ GİDERİLMESİ
Daha önce LN1 kesicisi hücresinden gelen C(t) arızası nedeniyle panoda yapılan çalışmalarda
panodaki (-) ile toprağın kısa devre olmasından dolayı panodaki DC’nin otomatının attığı görülmüştür.
Bu yüzden K1 rölesinin eksi ucundan bir kablo çıkartılarak panoya c(t) verilmiş oldu anlağım kadarıyla
burada C(t) rölesi kısa devre edilerek devre dışı bırakılmış oldu. Yine panodan sinyalizasyon arızası
geldiği için K2’nin 21-22 uçlara gelen kablo çıkartılarak. Gelen arıza körlenmiş oldu. En son olarak
Schneider Elektrik Firmasından yardım istendi. Onlardan gelen bilgi doğrultusunda panodaki – uç ile +
uç arasındaki 64 V’lik gerilim ortaya çıktığı için arıza verdiği anlaşıldı. Bobine gelen (-) uç çıkartıldı.
Bu uç ile kesici yayı kurma motoru arasına bir köprü atıldı. Bu şekilde 3045 LN1 uzaktan açma
kapama yapar hale geldi. Otomatik sistem şimdilik devre dışı bırakılmış oldu. Ama belli bir süre kadar
böyle idare edilecek ta ki yerine yenisi alınana kadar. Buradan şu çıkarımda bulundum bu gibi işlerde
sistem aksamaması için gerekirse birçok şeyi devre dışı bırakabiliriz. Yani Normal şartlar altında kesici
kurma motorundan sonra bobinin – ucuna kadar birçok yerde koruma ve kontrol röle ve denetleyiciler
var fakat biz biliyoruz ki kesicinin bir saat devre dışı bırakılması bir ünitenin sistemden çıkartılması
demek bu da 76MW’lık enerji kaybı demek. O yüzden idareten böyle devam edecek yani aşağıdan
kontrol odasından değil de kesicinin yanındaki kontrol panosundan açma kapama yapılacak.
Kesicinin sökülmesi ve tekrardan birleştirilmesi işlemleri çok uzun işlemler olduğu için anlatamadım
ama elimde fotoğrafları da var.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

YAPILAN İŞ KLAVUZLU HATTI AÇMA ARIZASI TARİH 20/07/2018
57
Klavuzlu Hattı Açma Arızası
Hatlardan bir tanesi kendi kendine açıldı. Kontrol odasından bize bilgi geldi resetlenmiş fakat sorun
çözülememiş. Biz de ustalar ile birlikte incelemeye çıktık. Hattın akım trafolarının sekonder uçlarında
klemens uçlarındaki bağlantıların yandığını gözlemledik. Uçlar kesildi tekrardan
pabuçlandı(Pabuçlamak için basit bir hidrolik alet kullandık.) ve bağlandı. Klemens değiştirildi.
Bağlantı yeniden yapılarak hat yeniden devreye alındı.
Yanan uçlar;
Koruma (1200/5 → 13, 14, 15 numaralı uçlar)
Ölçme (600/5 → 11, 12 numaralı uçlar)
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

YEMEKHANE TOPRAKLAMASI İÇİN
ÖLÇÜM YAPILMASI
58
YEMEKHANE TOPRAKLAMASI İÇİN ÖLÇÜM YAPILMASI
Elektrik tesislerinde; Aktif olmayan bölümler ile sıfır iletkenleri ve bunlara bağlı
bölümlerin (gerilimsiz), bir elektrot yardımı ile toprakla iletken bir şekilde
birleştirilmesine TOPRAKLAMA denir. Topraklama, meydana gelebilecek bir hata
durumunda, insan hayatını güvenceye almak maksadıyla uygulanacak işlemlerden
biridir, ayrıca şebekelerin düzgün çalışmasını sağlamak maksadı ile topraklama yapılır.
Topraklama İşleminde Bazı Tanımlar;
Özgül Toprak Direnci: Birim toprak kütlesinin sahip olduğu dirençtir.
Referans Toprağı: Topraklayıcıların yeterli uzaklıkta, topraklayıcı ile o nokta arasında
potansiyel fark sıfır yazılabilir. İşte bu mesafedeki toprağa referans toprak, sıfır toprak
veya notral toprak denir.
Elektrot (Topraklayıcı): Elektrot olarak 2mm kalınlıkta bakır levha veya 3 mm
kalınlıkta demir levha iç çapları en az 50 mm ve uzunlukları en az 2 m olan borular
kullanılabilir, elektrotların yüzeyleri en az 0,5 m2 olmalıdır.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

YAPILAN İŞ YEMEKHANE TOPRAKLAMASI İÇİN TARİH 23/07/2018
59
ÖLÇÜM YAPILMASI
Direnç Düşürücü Kimyasal Toz: Her türlü toprak yapısında (kayalık, kumlu toprak gibi topraklama
direncini düşüren ve iletkenliği zayıf olan topraklar için ideal bir malzemedir. Zamanla çözülmez ve
bozulmaz. Uygulandığında, sistemin ömrü boyunca elde edilen direnci korur. Donma dayanıklılığını
yaklaşık %10 artırır. Toprağa zararlı bir etkisi yoktur ve yeraltı sularını kirletmez.
Toprak Öz Direnci Düşük Olan Zeminler:
 Tuzlu topraklar 1–10 Ω m
 Killi topraklar 20–200 Ω m (bataklık çamur humus dahil)
 Akarsular > 100–200 Ω m
 Rutubetli kum > 200 Ω m;
Toprak Öz Direnci Yüksek Olan Zeminler:
 Kuru beton > 100.000 Ω m
 Kaya 1000 – 100000 Ω m
 Çakıl 2000 – 3000 Ω m
 Kuru kum 1000 – 2000 Ω m
Yemekhanenin topraklama işlemi için MEGER isimli cihaz ile ölçüm yaptık.
Direnci ölçülecek tesisin topraklama prizindeki irtibatı sökülür. Topraklama elektrotundan

gelen topraklama iletkeninin açıkta kalan ucu toprak megerinin P1 ve C1 uçlarına köprülü bir bağlantı
ile birleştirilir. Megerin P2 ucuna 20 metrelik kablo bağlanır ve diğer ucu topraklama elektrotu
çakılarak irtibatlanır. C2 ucuna da 40 metrelik kablo ile irtibatlandırılır. Diğer ucu da 2. elektroda
bağlanır ve elektrot çakılır.
Yemekhane gücü 30 kW olan, 380 V’lik 3 fazlı bir sistemdir.
Biz yemekhanenin arka tarafındaki çimenleri seçtik çünkü diğer birçok yer beton ve asfalt idi.
MEGER ile ölçtüğümüzde sonuç 120 Ω gibi bir değer çıktı. Bizde topraklama çubuklarının sayısını
artırarak ve her birini birbirine paralel bağlayarak panodaki Reş değerini düşürmek istedik ki bu fikir
benden çıktı sonrasında herkes mantıklı bulunca böyle yapma kararı aldık.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

TOPRAKLAMA İŞLEMİNİN
GEREKLEŞTİRİLMESİ
60
Dünkü yaptığımız topraklama ölçüm işleminden elde ettiğimiz sonuçlar doğrultusunda işlemi
gerçekleştirmek istediğim noktaları ki bu noktaların ana merkezi panodan 20 metre uzaklıkta – Bu
uzaklık teoride yerine getirilmesi gereken şartlardan bir tanesi yani asgari uzaklık 20 metre olmak
zorunda – bir yerdedir. Elektrotlarımızın uzunlukları normal şartlar altında 1 m olması yeterli iken biz
1 m uzunluğunda elektrotlar bulamadığımız için 1,5 m kullanmak zorunda kaldık. 1 m derinliğinde
çukurlar açtık. Açtığımız bu çukurlara elektrotları balyoz ile çaktık. Daha sonra elimizde bulunun
ileten tozu 10 cm’lik çaplı bir boru ile elektrotun etrafına döktük ve su ile ıslattık bu sayede toprak
iletkenliği birazcık daha yükseldi. Elektrotların etrafını toprakla kapattık sadece pabuçları
bağlayabileceğimiz kadar yerini açıkta bıraktık. Daha sonra pabuçları bağladık. Bahsettiğimiz kablolar
kalın kablolar (>10 mm^2) oldukları için düz bir şekilde bağlamak mümkün değildir. Bunun için
topraklama barası ve klemensi kullanılır. Kabloları baraya bağlamak için pabuç kullanılır. Pabuçları da
Hidrolik Pres mantığıyla çalışan basit bir makine kullanılır. Bütün elektrotlar barada toplanır ve
buradan da panoya gider. MEGER ile ölçüm yaptığımızda değer 8.71 Ω çıktı. Son olarak bağlantı
noktaları su ve benzeri şeylerden etkilenmesini engellemek için silikon ile kapatılır. Normal şartlar
altında istenilen değer 5 Ω’dan küçük olması gerekiyordu fakat düşürebildiğimiz minimum seviye bu
seviye olduğu için üstelik sıkıntı çıkarmayacak bir değer olduğu için işlemi bitirdik. Bu işlemin
sonunda çok saçma olayla da karşılaştım. Panodan ölçtüğümüz değer 3 Ω gibi bir değer çıktı fakat
toprağın direnci 8.71 Ω çıkmıştı arada kablo direnci olmasına rağmen yükselmesi gereken yerde değer
düştü ölçümü birkaç defa daha yaptım. Yine aynı sonucu gördüm ustabaşı ve mühendise sorduğumda
onlar da şaşkın bir şekilde izlediler.
61
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

SANTRALDEKİ BAZI NOKTALARA
HAREKEN SENSORÜ BAĞLANMASI
Dışarıdan aldığımız PELSAN markalı 360 dereceli dijital hareket sensörlerini santralde çok fazla
kullanılmayan ve aydınlatılması gereken yerlere bağlamak için öncelikle floresan lambaların
anahtarlarını devre dışı bıraktık. Daha sonra sensörün arka tarafında bulunan klemense faz ve nötr
kablolarını bağladık. Yine klemensten çıkan uyartım kablosunu ve hattan gelen nötr kablosunu lamba
motoruna bağladık. Çalışma prensibi ise fazdan aldığı enerjiyle sensör devresi çalışmaya başlıyor gerekli
durumda enerji çıkış ucundan lambaya gidiyor. Bu sensörlerden yaklaşık 40 tane bağladık el becerisi ve
iş güvenliği konusunda birçok deneyim kazandım.
62
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

YAPILAN İŞ PROJE OKUMA VE ANLAMA TARİH 27/07/2018
Santralin genel elektrik projesi olan elektrik bakım proje defterinden fırsat buldukça okuma,
inceleme ve anlama yaptım. Anlamadığım noktaları ustalar ve mühendislere sorarak öğrenmeye
çalıştım. Bu projelerden elektronik devreler konusunda birçok konuda bilgi sahibi oldum. Devre
çizimlerinde kullanılması gereken bazı kuralları öğrendim. Her çizim birbirinden farklı ama çizen insan
o proje anlaşılsın diye çizdiği için belirli bir algoritması var onu anladığım zaman daha rahat okumaya
başladım. Bu projelerden anladığım kadarıyla sistem neredeyse her noktada röleler ve kontrol sistemler
ile kontrol ediliyor.
Sistemin devre dışı bırakılması için bu rölelerden bir tanesi kapanması gereken yerde açılması yeterli.
O kadar güvenli bir kontrol sistemi var ki sisteme zarar verecek bir arızada daha bize bildirim
gelmeden sistem devreden çıkartılmaya çalışıyor. Yani stabil durumlarda 3 kişi ile tüm santral idare
edilebilir. Baştan sona tesisin kurulumunda made in TURKEY yazlı tek bir çivi bile yok iken projenin
Türkçe olmasını beklemek de büyük bir hatadır. Projeyi anlamak çok zor değil ama İngilizce bilen
insan çok daha rahat anlar. Projede her bir diyot, BJT ve kontrol birimi sistem trip devresine bağlı
oralardaki arızalar durumunda ünite tribe gidiyor ya da kesici ve ayırıcılar devreye giriyor.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

YAPILAN İŞ STATOR SARGI ARIZASI TARİH 30/07/2018
63
U-2 ben gelmeden önce bir patlama yaşamış alternatörün içinde bir patlama meydana gelmiş
şükür ki olay gece meydana gelmiş herhangi bir kimsenin tırnağına zarar gelmemiş. Alınan karar
neticesinde ünite tamiratı bakıma kadar ertelenmiş. Benim şansıma stajımın 2 haftası yıllık bakım
zamanına denk gelmiş. Rotordan bir parça kopmuş ve sargıları tahrip etmiş yaklaşık 60 tanesini. İlk
olarak üst kapakları açtık (normalde açmadan önce içerdeki CO2 gazı boşaltılmadan açılması ciddi
zararlar verebiliyor. Alttaki koruma iskeletini çıkardık. Stator sargılarının bulunduğu bölüm çok dar
olduğu için çalışma alanımızda haliyle dar oluyor. Bu yüzden herhangi bir işlemi yapmak çok uzun
zaman alıyor. Bahsettiğim alana ancak zayıf bir insan girebiliyor.
Kullanılan malzemeler:
1 - Mica folyum alt izole sargı bandı.
2 - Flosam üst izole sargı bandı.
3 - Elantas ( UN 2735 ) ve Elantas ( MS 5220 ) dolgu macunu.
4 - Sargı ucu kepi.
5 - Sıkıştırma takozu.
6 - 2 cm’lik cam tred’i.
7 - Duratek ( IV 875 / A – IV 875 / B ) Epoksi vernik.
8 - Kripfol vernik boya ( İzolak hava korumalı )
9 – Loctite 406 plastik yapıştırıcı
10 – Yan sıkıştırma V takozları
YAPILAN İŞ :
1 - Arızalı olan kepler kancalı keski, düz
keski, plastik tokmak ve maket bıçağı
kullanarak, Sargı üzerindeki orijinal sargıya
zarar verilmeden kepler üzerindeki sargılar
itina ile sökülür ve sargı üzerinde dolgu
macunu, parçacık ve tozlar kalmayacak
şekilde tel fırça ve elektrikli süpürge ile
tamamen temizlenmelidir.
2 - Alt sargı ve üst sargı boyunlarındaki açılan

yerler, Mica folyum ile yarım bindirme şeklinde 2
tur olacak şekilde sarılmalıdır. Sarılan Mika
folyomun üzerinden Flosam ile aynı olacak şekilde 1
tur Flosam sarılmalıdır. ( Sarılan Mika folyum ve
Flosam bantların ucu Loctite 406 ile yapıştırılır.)
Sarılan alt ve üst sargı boyunlarının arasına takoz
yerleştirilmelidir.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

64
3 - Sargı lehimli baralar dâhil kep boyunca Mica folyum ile yarım bindirme olarak 2 kat sarılır.
Sargı ucu açılmaması için Loctite ile yapıştırılır. Üzerine Flosam ile yine yarım bindirme olarak 1 kat
sarılır ve ucu Loctite ile yapıştırılır. Sargı kepi giydirilerek kep boyu ayarlanır.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe
65
4 – Elantas MS 5220 izole macundan 250gr. Elantas UN 2735 macundan 50 gr. 5 / 1 olacak şekilde
iyice karıştırılarak bir birine özdeşleştirilir. Her kepin için 250 gr macun yetmektedir. Macunun açık
ortamda donma süresi kısa olduğundan işlemin hemen yapılması gerekmektedir. Yapılan izole karışım
macun kepin içine bir spatula yardımı ile konur ve kepin en altına inmesi sağlanır.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe
66
5 - İçine karışım macun konulan kep yerine yavaşça itilerek yerleştirilir. Gerekirse kepin altından
plastik tokmakla küçük tıklamalarla kepin içindeki macun sargı aralarındaki boşluklara iyice girmesi
sağlanır. Kepin yanlarından V takozlarla tatlı bir şekilde sıkıştırılır. Kepin üstünden atan fazla macun
üst boşluklara sıvanarak düzlenir ve fazla macunlar temizlenir. İşlemi biten sargı kepi donmaya
bırakılır.( Donma süresi 6 saaTtir.)
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe
67
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe

68
6 - Macun donduktan sonra V sıkıştırma takozları sökülür, sonra kepin etrafındaki macun kalıntıları
temizlenir ve sivri uçları düzlenir. Kepin altından ve ara sıkıştırma takozun üzerinden 2 cm’lik Cam
Tred’i ile sıkıca 3 tur sarılır. Cam Tred’in ucu Loctite 406 ile yapıştırılarak sabitlenir.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe
69
7 – Duratek IV 875 A Epoksi vernik (%65) ile Duratek IV 875 B Epoksi vernik sertleştiricisi (%35)
oranında karıştırılarak Epoksi vernik hazırlanır. Hazırlanan vernik karışımı küçük bir fırça ile kepin
üzerine sarılan cam Tred’in üzerine yedirilerek cam Tred verniklenir ve donmaya bırakılır. (Donma
süresi 3 saat tir.) Verniğin donma süresi kısa olduğundan vernikleme işlemi hemen uygulanmalıdır.
8 - Kripfol vernik boyası ( Başak izolak hava korumalı ), Kripfol vernik tineri ( Başak izolak vernik
tineri ) ile inceltilerek boya hazırlanır ve kepin üzeri 2 kat boyanır. Kurumaya bırakılır. Boyanın
kurumasından sonra son kontroller ve testler yapılarak sistem servise alınır. İşletmeye teslim edilir.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe
70
Bu onarımın tamamlanma süresi yaklaşık 1,5 ay kadar sürecek fakat ben iki haftaına denk
geldiğim için iki haftasını görebildim ama yapılan işlemler benzer işlemler oldukları için iki hafta gibi
bir süre benim için yeterli bir süre.
Firma
STAJ Unvan
İmza
Kaşe
71

Staj Defteri̇ Eüaş

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Staj Defteri̇ Eüaş

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BÖLÜM SAYFA 1

YAPILAN İŞ SANTRALİN GENEL TANITIMI TARİH 06/07/2018

SIR BARAJI ve HİDROELEKTRİK SANTRALI

ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş.

Sır Barajı ve H.E.S Genel Karakteristikleri:

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 4

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 5

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 6

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 7

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 8

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 9

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 10

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 11

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 12

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 13

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 14

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 15

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 16

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 17

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 18

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 19

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 20

Son zamanlarda generatörlerin uyartılması tristörlerle de gerçekleştirilmektedir. Bu takdirde yol

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 21

Son zamanlarda generatörlerin uyartılması tristörlerle de gerçekleştirilmektedir. Bu takdirde yol

SIR HES İKAZ SİSTEMİ DAİMİ DONANIMI KARAKTERİSTİKLERİ

Firma :GEC ALSTHOM

Uyarı şekli : Statik

Uyarı gerilimi :260 V

Uyarı akımı :1420 A

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 22

2.) Sektörlü Gerilim Regülatörü:

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 23

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 24

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 25

Kısa Devre Açık Bağlantı Şeması

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 26

SENKRON GENERATÖRLERDE İZOLASYON SINIFLANMASI VE İZOLASYON

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 27

1,1 : Sargı nemli ve kirli, tehlikeli

1,5 : Yalıtkanlık düşük

2,0 : İzolasyon orta

3,05 . Kuru ve temiz izolasyon

Motorlar sargıları ve dayandıkları ısıya göre sınıflandırılmışlardır. Bu ayrımı da harf kullanarak

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 28

1. FİZİKSEL YAPISI VE ÇALIŞMA PRENSİPLERİ

Transformatör başlıca şu kısımlardan oluşur:

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 29

Transformatörün Çalışma Prensibi :

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 30

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 31

Yıldız bağlantıda dengeli yükte; IR = IS = IT = I ; UR = US = UT

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 32

I - İzolasyon ve İzolasyon Özelliğinin Kaybolması:

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 33

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 34

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 35

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 36

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 37

BÖLÜM ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ SAYFA 38

Kesicilerde aranan ana özellikler:

1. Açmada meydana gelen ark kısa sürede sönmelidir.

a) Buşingleri ve kontakları taşıyıcı tertibat