ISANG MATANDANG KUBA SA GABI NG CANAO

ni Simplicio Bisa

Dumating ang matatandang iyon sa isang pagkakataong hindi inaasahan. Isa iyong matandang kubang
papilay-pilay na lumapit at naupo sa nakatumbang lusong. Walang makapagsasabi kung siya at wala namang nag-
aksaya pa ng panahong mag-usisa. Ang totoo’y hindi siya gaanong napag-ukulan ng pansin kung hindi lamang siya
nadagil ng mga katutubong nagkakatuwaan pa sa paghabol sa iaalay na baboy kaugnay ng idinaraos nilang canao.

Isang tanging piging iyon upang mag-alay kay Kabunian, ang pinakadakilang bathala. Kanina, sa pagtungo
ni Lifu-o sa kaingin, ay nakakita siya ng isang uwak sa gitna ng daan. Iyon ay isang masamang pangitain. Bumalik
na siya sa kanilang ato. Ipinasiya ni Lifu-ong tawagin ang mga intugtukon. Ibig niyang magdaos ng canao. Ibig
niyang ganapin iyon sa kanilang af-fong.

Ang pagdiriwang na tugging ito na nagliliklik sa mga labis, sa mga burol, at sa mga bundok ay tibok ng
buhay sa pook na iyon; sa idinaraos na canao nakatuon ang pansin ng nakakaunawa sa kahulugan niyon:
pagkakasal kaya pagsilang, pagtatanim, pag-aari kaya, pakikipagdimaan, paghingi ng biyaya, paghingi ng
patnubay, pagkamatay kaya ng isang katutubo. At dinadaluhan nila ang ganitong canao at naiisip niya ang
matandang kubang iyon ay isa sa naaakit dumalo; isa ring intugtukon sa ili na sumakop sa ato nila.

“Ama,” pumukaw ang tinig si Sabsafung. “Ihahanda ko na ang mga tap-pey at fayas.”

Binabalingan ni Lifu-o ang anak na nakalapit na nang hindi niya namamalayan. Sa makulay nitong lufid na
nabibigkisan ng wakes, naisip niyang isang tanging canao ang idinaraos. Naiiba ang ganda ng anak niya ngayon.
Makintab ang buhok nito na sinusupil ng ap-pong. Sa malikot na liwanag ng mga sulo at siga, ang fatek sa braso,
balikat at leeg ng anak ay nagiging magagandang guhit na hindi makapagkukubli sa katotohanang dalaga na rin
ang anak; malusog na ang dibdib nito na naiitiman din ng iginuhit na fatek. Naisip ni Lifu-o na makakatulong na
sa kanya ang anak sa pangangasiwa sa pagtatanim at pag-aani sa kanilang kaingin... at sa pagdaos ng canao.

“Ihanda mo na... Tulungan mo ang iyong ina...”

Bigla ang bulalas na sigawan. Hinahabol ng mga kabataang igorot ang baboy na papatayin sa canao. Sa
paghahabulan ay napadako sa lusong na kinauupuan ng matanda. Sa biglang daluhong ng mga nagsisihabol,
natumba ang lusong kasama ang matandang kuba.

Natanaw ni Lifu-o kung paano tinulungang makatayo ang matanda. Muli itong naupo sa lusong. Sa saglit
na iyon, may nakita si Lifu-ong na tila kakaiba—pang-akit

Wari sa katauhan ng matanda. Nagsalita iyon “Bayaan na ninyo ako...”

Nakiumpok si Lifu-o sa mga intugtukon. Siya’y nag-iisip. Ang mga am-ama ay umaawit na ng ay-eyeng—
malalakas na nanawagan: iligtas kami sa anumang panganib... iligtas kami sa mga kapahamakang darating,
kadakilaan... O, Kabunian!

Sa kalooban ni Lifu-o’y naroon din ang piping dakilang dalangin: Bigyan mo, Dakilang Kabunian, ng
masagana at mahabang buhay ang mga nasa ato sa ilingito. Napatay na ng matatanda ang baboy at kasalukuyang
dinadarang na sa apoy. Nagmamasid-masid lamang ang matandang kuba sa pagkakaupo. Nahiwalay na siya sa
karamihang ngayo’y nakapaligid sa kinakalusang baboy. Ang ningas ay kumain na sa tinipong kahoy; mga baga na
lamang iyon ng sigang kangina’y nakatanglaw sa matanda. Nasa dilim na siya...Binalikan ni Lifu-o ang matanda.

Doon ka, am-ama. Makiisa ka sa amin.”

Babalik din sila rito...”
“Ibig mo bang ngumata ng tabako habang naghihintay?”

Dumukot si Lifu-o sa nakasuklob na tinuod at iniabot na tuyong dahon ng tabako.

“Salamat... Ngunit bumalik ka na roon.” Itinaboy siya ng matanda.

Bumalik nanga si Lifu-o sa bahay. Kailangan roon siya sa pagdaraos ng ritwal. Hinahanap na nga siya.

“Nasaan si Lifu-o?”
“Si Lifu-o?”
“Lifu-o...?”

Bumalik pagkaraan ng mga sandal ang lahat sa labas ng bahay na malapit sa binuhay na mga siga...
bumalik silang masasaya... at lumalakas ang awitan... ang tunog ng gangsa, ng kalos, ng koongan.

Nasiyahan ang mga anito... ang apdo ng baboy ay nakaturong palabas...”

Tuhugin sa patpat...suksok sa bubungan... sa malapit sa pintuan!”
“Magbibigay ng magandang kapalaran ang mga anito sa patnubay ni Kabunian...!”
“Dulatan ng karne ang mga anito: ilagay sa kiyag... paanyayahan muna ng panalangin!”
“Lifu-o,” bahagyang nagulantang ang tinawag. “Idudulot naang tap-pey,Lifu-o.” Nasa tabi na ni Lifu-o ang
asawangsi Napat-a.”

Dinulutan din ni Lifu-o ang matandang kuba. Inilagay sa isang kiyag ang karne at ang kanin. Noon
nagsalita angmatandang kuba sa isang makapangyarihang tinig na naririnig ng lahat. Ang pagdiriwang ay natigil.
Ang tunog ng gangsaay napipi at ang mga katutubo ay bumaling sa biglang nagsalitang matatanda. Ngayo’y
natitiyak na ni Lifu-o na ang tinigng matanda ang higit na makakatawag pansin.

“Ang idinaraos ninyong Canao ay bibiyayaan ng mga anito. Dininig iyan ni Kabunian. Ngayon ay ibig
kongmaghandog sa inyo ng aking alaala.” Ang tinig niya’y malamig, tila dumarampi sa hubad nilang katawan—
pinatitindi ngmalamig na simoy na itinataboy ng mga puno ng pinto at hindi makabawas ang salab ng ningas ng
siga. Naging lalongmalilikot ang liwanag ng mga sulo; lumikha iyon ng mga anino sa dingding ng mga nakapaligid
na tahanan ng mgaIgorot—lumaki—lumiit—nagtatanghal wari ng isang mahiwagang sayaw. Samantala, ang tinig
ng matanda ay tilananunuot sa kaibuturan.Takluban ninyo ako ng isang malaking kawa at ipagpatuloy na ninyo
ang canao. Huwag ninyong gagalawin angpagkakataob sa akin ng kawa.”Sumisigaw ang isip ni Lifu-o:“O,
Kabunian, kung ito’y palatandaan ng isang ipagkakaloob na magandang biyaya, tulungan mong mapaayun
sakatwiran.”

Nagsasalita pa ang matanda “Sa ikatlong araw, isang kahoy ang masusupling. Huwag ninyong gagalawin
ang puno.Ang magiging bunga lamang ang maaari ninyong pitasin...”

Iyon ay isang pagsubok. Dumating ang matandang iyon sa isang pagkakataong hindi inaasahan. Isa
iiyongmatandang kubang pipilay-pilay na lumapit at naupo sa nakatumbang lusong. Ngayo’y nakakapangyayari na
ang kanyangkatauhan.

Isang matipunong Igorot ang kumuha ng kawang hinihiling niya. Ang mga intugtukon, ang mga
matatalinongmatatanda ng ato, ay napapatangay wari sa isang nagaganap na mahiwagang pangyayari—buong pag-
aalang-alang nainakay ang matanda at dinala sa tabi ni Lifu-o sa gitna ng pinagdarausan ng canao; ang ay-ayeng
ay inaawitan ngmuli;ang mga gangsa ay unti-unting sumisigla sa nalilikhang tugtugin... Naupo na ang matanda,
taglay ang mga plato ngpagkain. Sa hudyat ni Lifu-o dahan-dahang itinaklob ang kawa. Lumalakas ang awitan,
ang ay-yeng; bumibilis angpagtugtog sa mga gangsa. Sa dibdib ni Lifu-o, makakas din ang pintig ng puso. Iyon din
ang pintig ng buhay na naghaharisa kapaligiran.

Sa silangan pumupusyaw na ang liwanag at nagkakahugis na ang mga puno sa pino.

Sa magkabilang tabi ni Lifu-o ay walang katinag-tinag si Napat-a at si Sabsabung. Sa malapit sa nakataob

na kawaay nakapaligid ang mga katutubo. Ang hubad nilang katawang nasisikatan ng araw ay nangingintab sa
pawis.Magkahalong damdamin ng pananabik at pangamba ang nakalarawan sa mukha ng lahat. Samantala, ang
mga am-amana kinabibilangan ng mga intugtugon ay bumubulong ang mga pangamba. Sa itaas, humuni ang
isang ibon.

“Ito ang itinakdang araw ngmatanda, ama,” pagawwariangbahagyangnagkatiniganganak;

gumulantangitokayLifu-o.“Hindi ka ba natatakot, ama...? Ha, ina...?”
“Sabsafung...” Halos bulong iyon ng ina. Pinisil nito ang hinawakang kamay ng anak.; gumulantang iyon
kay Lifu-o.Nararamdaman ni Sabsafung ang lamig niyon.

“Bakit kayo matatakot, ha, Sabsafung? Ha, Napat-a?” Pumayapa ang tinig ng ama ngunit ang kanyang
lalamunan.Lumunok si Lifu-o. “Pangako niyang handog ito.”

“Oo nga, Lifu-o...”

“Oo nga, Ama...”
Kinabig bi Lifu-o ang balikat ni Napat- at Sabsafung. Ang init ng katawan ay magpapadaloy ng mainit na dugo.

Humudyat si Lifu-o. Itataas na ang kawa. Apat na matitipunong igorot ang lumapit sa kawa. Ngunit...
“Apu Lifu-o...!” Ang bulalas ay sabay-sabay halos na namulas sa bibig ng mga Igorot.
“Apu Lifu-o, nagkalamat ang kawa...!” At nakita ba ninyo... nakikita ba ninyo?” “Lumalaki ang lamat...
Nabasag ang kawa!” “May nag-uusbong na halaman...” “Tugtugin ang mga gangsa... nang malakas na malakas...
nang mabilis na mabilis...” “Awitin ang ay-ayeng...”

Manalangin...!”

Sila’y nangangayupapa. Nananalangin, nag-aawitan. Sa saliw ng gangsa. Palakas nang palakas. May
nagsisindak—mga lalaki, mga babae, mga bata, matatanda.
Sapagka’t, kadakilaan... o, Kabunian...! Isang halamang ginto ang tumuutubong ito.

Natutop ni Lifu-o ang dibdib. Ang pintig niyon ay napapayanig sa kaniyang katauhan.
“Ginto! Puno ng ginto!” Ang sigawan ay di-magkamayaw- nangibabaw na sa awitan, sa tum-tum-tum ng
mgagangsa; samantala, pataas na nang pataas, palago na nang palago ang puno. Sa sikat ng araw, ang
makikinabang atmakislap na kataasan ay sumisilaw sa lahat.

Biglang-biglang, nahinto ang tugtog... napawi ang awit... napipi ang mga panalangin.

Si Sabsafung ang unang kumilos. Tila sa isang panaginip lumalakad itong apalapit na puno ng ginto. Ang
kinang ngpuno sa paningin ni Lifu-o ay lalong nagpaningning sa kagandahan ng anak. Ihahabi ni Napat-a si
Sabsafung ng damit ngginto. Sinundan ni Lifu-o si Sabsafung may ligaw na udyok na nanikit sa kanyang utak.
Damit na ginto para kaySabsafung. Hinaplus-haplos ni Sabsafung ang puno; Hinaplus-haplos ni Lifu-o ang puno.

Ang sumusunod ay marami pang sandal ng pagpanaw ng lahat ng muni, pagkatapos ay pagkalimot,
pagkatapos aypagliwanag ng isip ng isang katotohanan... at ang pagkaunawa: ginto... kayamanan... kayamanang
ginti...!