Ang sariling wika

( Lourdes C.Punzalan )
Ang sariling wika ng isang lahi

Ay mas mahalga sa kayamanan

Sapagkat ito’y kaluluwang lumilipat

Mula sa henerasyon patungo sa iba

Nangangalap ng karanasan,gawi,

Pagsamba,pagmamahal,pagtatangi at pagmithi

Nais mo bang mabatid layunin ng kanyang puso,

Ang kanyang mga pangarapin

Mainit na pagmamahal na sa puso’y bumubukal

Kasama ng mahalagang layuning nabubuo sa isipan?

Pakinggan ang makahulugang gintong salita

Na sa kanyang bibig ay nagmumula

Minanang wikang itinanim sa isipan

Iniwan ng ninuno, tula ng iniingatang yaman

Pamanang yamang di dapat pabayaan

At dapat pagyamanin ng mga paghihirap

Para sa kaunlaran,di dapat masayang

Tulad ng halaman na natuyot at nangalagas sa tangkay

Minana nating wika’y

Maihahambing sa pinakadakila

Ito’y may ganda’t pino,

Aliw-iw at himig na nakahalina

Init nito’t pag-ibig mula sa musa

Pagpapahayag ng pagmamahal ay kanyang kinuha

Wikang kapampangan,buo ang iyong ganda

Ang himig ng iyong tunog

Tulad ng pagaspas ng bagwis ng mga ibon

Tulad ng awit na likha ng brilyanteng makinang

Tulad ng lagaslas na himig ng tubigan

Tulad ng awit ng malamig na hanging amihan

Wikang kapampangan, ikaw ay mahalaga

Sa lahat ikaw ay maikukumpara

Ikaw ang mapagmahal at matamis na pahayag ng pag-ibig

Tulad mo’y walang katapusang awit

Ang lahat sa iyo ay tulad ng bumubukang bulaklak

 Isang matandang kuba sa gabi ng Canao
ISANG MATANDANG KUBA SA GABI NG CANAO ni. Simplicio BisaDumating ang
matatandang iyon sa isang pagkakataong hindi inaasahan. Isa iyong matandang kubang
papilay-pilay nalumapit at naupo sa nakatumbang lusong. Walang makapagsasabi kung
siya at wala namang nag-aksaya pa ng panahongmag-usisa. Ang totoo’y hindi siya
gaanong napag-ukulan ng pansin kung hindi lamang siya nadagil ng mga
katutubongnagkakatuwaan pa sa paghabol sa iaalay na baboy kaugnay ng idinaraos
nilang canao.Isang tanging piging iyon upang mag-alay kay Kabunian, ang pinakadakilang
bathala. Kanina, sa pagtungo ni Lifu-osa kaingin, ay nakakita siya ng isang uwak sa gitna
ng daan. Iyon ay isang masamang pangitain. Bumalik na siya sakanilang ato. Ipinasiya ni
Lifu-ong tawagin ang mga intugtukon. Ibig niyang magdaos ng canao. Ibig niyang
ganapin iyonsa kanilang af-fong.Ang pagdiriwang na tugging ito na nagliliklik sa mga
labis, sa mga burol, at sa mga bundok ay tibok ng buhay sapook na iyon ; sa idinaraos na
canao nakatuon ang pansin ng nakakaunawa sa kahulugan niyon: pagkakasal
kayapagsilang, pagtatanim, pag-aari kaya, pakikipagdimaan, paghinging biyaya,
paghinging-patnubay, pagkamatay kayangisangkatutubo. At dinadaluhan nila ang
ganitong canao at naiisip niya ang matandang kubang iyon ay isa sa naaakitdumalo; isa
ring intugtukon sa ili na sumakop sa ato nila.“Ama,” pumukaw ang tinig si Sabsafung.
“Ihahanda ko na ang mga tap-pey at fayas.”Binabalingan ni Lifu-o ang anak na nakalapit
na nang hindi niya namamalayan. Sa makulay nitong lufid nanabibigkisan ng wakes,
naisip niyang isang tanging canao ang idinaraos. Naiiba ang ganda ng anak niya ngayon.
Makintabang buhok nito na sinusupil ng ap-pong. Sa malikot na liwanag ng mga sulo at
siga, ang fatek sa braso, balikat at leeg nganak ay nagiging magagandang guhit na hindi
makapagkukubli sa katotohanang dalaga na rin ang anak; malusog na angdibdib nito na
naiitiman din ng iginuhit na fatek. Naisip ni Lifu-o na makakatulong na sa kanya ang anak
sa pangangasiwasa pagtatanim at pag-aani sa kanilang kaingin... at sa pagdaos ng
canao.“ihanda mo na... Tulungan mo ang iyong ina...”Bigla ang bulalas na sigawan.
Hinahabol ng mga kabataang igorot ang baboy na papatayin sa canao. Sapaghahabulan
ay napadako sa lusong na kinauupuan ng matanda. Sa biglang daluhong ng mga
nagsisihabol, natumbaang lusong kasama ang matandang kuba.Natanaw ni Lifu-o kung
paano tinulungang makatayo ang matanda. Muli itong naupo sa lusong. Sa saglit na
iyon,may nakita si Lifu-ong na tila kakaiba—pang-akitWari sa katauhan ng matanda.
Nagsalita iyon “Bayaan na ninyo ako...”Nakiumpok si Lifu-o sa mga intugtukon. Siya’y
nag-iisip. Ang mga am-ama ay umaawit na ng ay-eyeng— malalakasa nananawagan:
iligtas kami sa anumang panganib... iligtas kami sa mga kapahamakang darating,
kadakilaan... O,Kabunian!Sa kalooban ni Lifu-o’y naroon din ang piping dakilangdalangin:
Bigyanmo, DakilangKabunian, ng masagana at mahabangbuhay ang
mganasaatosailingito.Napatay na ng matatanda ang baboy at kasalukuyang dinadarang
na sa apoy. Mamamasid-masid lamang angmatandang kuba sa pagkakaupo. Nahiwalay
na siya sa karamihang ngayo’y nakapaligid sa kinakalusang baboy. Angningas ay kumain
na sa tinipong kahoy; mga baga na lamang iyon ng sigang kangina’y nakatanglaw sa
matanda. Nasadilim na siya...Binalikan ni Lif u-o ang matanda.

2. Doon ka, am-ama. Makiisa ka sa amin.”Babalik din sila riyo...”“Ibig mo bang ngumata
ng tabako habang naghihintay?”Dumukot si Lifu-o sa nakasuklob na tinuod at iniabot na
tuyong dahon ng tabako.“Salamat... Ngunit bumalik ka na roon.” Itinaboy siya ng
matanda.BumaliknangasiLifu-o sabahay. Kailangang roon siya sa pagdaraos ng ritwal.
Hinahanap na nga siya.“NasaansiLifu-o?”“Si Lifu-o?”“Lifu-o...?”Bumalik
pagkaraanngmgasandalianglahatsa labas ng bahay na malapit sa binuhay na mga siga...
bumalik silangmasasaya... at lumalakas ang awiitan... ang tunog ng gangsa, ng kalos, ng
koongan.Nasiyahan ang mga anito... ang apdo ng baboy ay nakaturong
palabas...”Tuhugin sa patpat...suksok sa bubungan... sa malapit sa
pintuan!”“Magbibigay ng magandang kapalaran ang mga anito sa patnubay ni
Kabunian...!”“Dulatan ng karne ang mga anito: ilagay sa kiyag... paanyayahan muna ng
panalangin!”“Lifu-o,” bahagyang nagulantang ang tinawag. “Idudulot naang tap-
pey,Lifu-o.” Nasa tabi na ni Lifu-o ang asawangsi Napat-a.”Dinulutan din ni Lifu-o ang
matandang kuba. Inilagay sa isang kiyag ang karne at ang kanin. Noon nagsalita
angmatandang kuba sa isang makapangyarihang tinig na naririnig ng lahat. Ang
pagdiriwang ay natigil. Ang tunog ng gangsaay napipi at ang mga katutubo ay bumaling
sa biglang nagsalitang matatanda. Ngayo’y natitiyak na ni Lifu-o na ang tinigng matanda
ang higit na makakatawag pansin.“Ang idinaraos ninyong Canao ay bibiyayaan ng mga
anito. Dininig iyan ni Kabunian. Ngayon ay ibig kongmaghandog sa inyo ng aking alaala.”
Ang tinig niya’y malamig, tila dumarampi sa hubad nilang katawan—pinatitindi
ngmalamig na simoy na itinataboy ng mga puno ng pinto at hindi makabawas ang salab
ng ningas ng siga. Naging lalongmalilikot ang liwanag ng mga sulo; lumikha iyon ng mga
anino sa dingding ng mga nakapaligid na tahanan ng mgaIgorot—lumaki—lumiit—
nagtatanghal wari ng isang mahiwagang sayaw. Samantala, ang tinig ng matanda ay
tilananunuot sa kaibuturan.Takluban ninyo ako ng isang malaking kawa at ipagpatuloy
na ninyo ang canao. Huwag ninyong gagalawin angpagkakataob sa akin ng
kawa.”Sumisigaw ang isip ni Lifu-o:“O, Kabunian, kung ito’y palatandaan ng isang
ipagkakaloob na magandang biyaya, tulungan mong mapaayun sakatwiran.”

3. Nagsasalita pa ang matanda “Sa ikatlong araw, isang kahoy ang masusupling. Huwag
ninyong gagalawin ang puno.Ang magiging bunga lamang ang maaari ninyong
pitasin...”Iyon ay isang pagsubok. Dumating ang matandang iyon sa isang pagkakataong
hindi inaasahan. Isa iiyongmatandang kubang pipilay-pilay na lumapit at naupo sa
nakatumbang lusong. Ngayo’y nakakapangyayari na ang kanyangkatauhan.Isang
matipunong Igorot ang kumuha ng kawang hinihiling niya. Ang mga intugtukon, ang mga
matatalinongmatatanda ng ato, ay napapatangay wari sa isang nagaganap na
mahiwagang pangyayari—buong pag-aalang-alang nainakay ang matanda at dinala sa
tabi ni Lifu-o sa gitna ng pinagdarausan ng canao; ang ay-ayeng ay inaawitan ngmuli;ang
mga gangsa ay unti-unting sumisigla sa nalilikhang tugtugin... Naupo na ang matanda,
taglay ang mga plato ngpagkain. Sa hudyat ni Lifu-o dahan-dahang itinaklob ang kawa.
Lumalakas ang awitan, ang ay-yeng; bumibilis angpagtugtog sa mga gangsa. Sa dibdib ni
Lifu-o, makakas din ang pintig ng puso. Iyon din ang pintig ng buhay na naghaharisa
kapaligiran.Sasilanganpumupusyawnaang liwanag at nagkakahugis na ang mga puno sa
pino.Sa magkabilang tabi ni Lifu-o ay walang katinag-tinag si Napat-a at si Sabsabung. Sa
malapit sa nakataob na kawaay nakapaligid ang mga katutubo. Ang hubad nilang
katawang nasisikatan ng araw ay nangingintab sa pawis.Magkahalong damdamin ng
pananabik at pangamba ang nakalarawan sa mukha ng lahat. Samantala, ang mga am-
amana kinabibilangan ng mga intugtugon ay bumubulong ang mga pangamba. Sa itaas,
humuni ang isang ibon.“Ito ang itinakdang araw ngmatanda, ama,”
pagawwariangbahagyangnagkatiniganganak; gumulantangitokayLifu-o.“Hindi ka ba
natatakot, ama...? Ha, ina...?”“Sabsafung...” Halos bulong iyon ng ina. Pinisil nito ang
hinawakang kamay ng anak.; gumulantang iyon kay Lifu-o.Nararamdaman ni Sabsafung
ang lamig niyon.“Bakit kayo matatakot, ha, Sabsafung? Ha, Napat-a?” Pumayapa ang
tinig ng ama ngunit ang kanyang lalamunan.Lumunok si Lifu-o. “Pangako niyang handog
ito.”“Oo nga, Lifu-o...”“Oo nga, Ama...”Kinabig bi Lifu-o ang balikat ni Napat- at
Sabsafung. Ang init ng katawan ay magpapadaloy ng mainit na dugo.Humudyat si Lifu-o.
Itataas na ang kawa. Apat na matitipunong igorot ang lumapit sa kawa. Ngunit...“Apu
Lifu-o...!” Ang bulalas ay sabay-sabay halos na namulas sa bibig ng mga Igorot.“Apu Lifu-
o, nagkalamat ang kawa...!”At nakita ba ninyo... nakikita ba ninyo?”“Lumalaki ang
lamat... Nabasag ang kawa!”“May nag-uusbong na halaman...”“Tugtugin ang mga
gangsa... nang malakas na malakas... nang mabilis na mabilis...”“Awitin ang ay-ayeng...”
4. Manalangin...!”Sila’y nangangayupapa. Nananalangin, nag-aawitan. Sa saliw ng
gangsa. Palakas nang palakas. May nagsisindak—mga lalaki, mga babae, mga bata,
matatanda.Sapagka’t, kadakilaan... o, Kabunian...! Isang halamang ginto ang
tumuutubong ito.Natutop ni Lifu-o ang dibdib. Ang pintig niyon ay napapayanig sa
kaniyang katauhan.“Ginto! Puno ng ginto!” Ang sigawan ay di-magkamayaw-
nangibabaw na sa awitan, sa tum-tum-tum ng mgagangsa; samantala, pataas na nang
pataas, palago na nang palago ang puno. Sa sikat ng araw, ang makikinabang atmakislap
na kataasan ay sumisilaw sa lahat.Biglang-biglang, nahinto ang tugtog... napawi ang
awit... napipi ang mga panalangin.Si Sabsafung ang unang kumilos. Tila sa isang
panaginip lumalakad itong apalapit na puno ng ginto. Ang kinang ngpuno sa paningin ni
Lifu-o ay lalong nagpaningning sa kagandahan ng anak. Ihahabi ni Napat-a si Sabsafung
ng damit ngginto. Sinundan ni Lifu-o si Sabsafung may ligaw na udyok na nanikit sa
kanyang utak. Damit na ginto para kaySabsafung. Hinaplus-haplos ni Sabsafung ang
puno; Hinaplus-haplos ni Lifu-o ang puno.Ang sumusunod ay marami pang sandal ng
pagpanaw ng lahat ng muni, pagkatapos ay pagkalimot, pagkatapos ay pagliwanag ng
isip ng isang katotohanan... at ang pagkaunawa: ginto... kayamanan... kayamanang
ginti...!*TALASALITAANCanao – isang seremonya o ritwal pagalay kayKabunianKabunian
– bathalang mga Igorot ay-yeng – panalanging inaawit sa canaoili – kabayanan gangsa –
instrumenting ginagamitintugtukon – luponngmgamatatalinomgmatatanda;
hinihinganngmgapayoaf-fong – tirahanb ng mga Igorotam-ama – matandang Igorot lufid
– kasuotan ngbabaeng Igorottap-pey at fayas – uri ng alakkalos at koongan – kauri ng –
sisidlan ng pagkainfatek – kauri ng tattootinu-od – sombrero kadangyan–
pinunongpanrelihiyon
 Ang alamat ng Bulkang Mayon
Noong unang panahon, sa kaharian ng Albay ay may isang makapangyarihang Rajah.
Siya ay may anak na kaakit-akit na ang palayaw sa kanya ng mga tao sa Daragang
Magayon na ang kahuluga’y “Magandang Dalaga.”

Maraming naakit sa kanyang taglay na kagandahan kaya di mabilang na mga datu at

mga ginoong tanyag ang nag-alay sa kanya ng pagmamahal. Ang isa sa mga nanligaw ay
si Kauen, anak ng mayamang Rajah sa kanugnog na kaharian. Naghandog ng
mahalagang hiyas at ginto ang binata subalit tumanggi sa regalo ang dalaga. Si Kanuen
ay nabigo subalit nagyabang pa na ang dalaga ay magiging kanya pagdating ng araw.

Mula sa malayong Katagalugan narinig ni Gat Malaya ang nabalitang kagandahan ni

Daragang Magayon. Marami siyang mga pagkakataong makaniig ang paraluman subalit
nagkaroon ng mga sagabal. Minsan, malapit sa munting ilog, nakita ang dalagang
namumupol ng bulaklak. Kinamaya-maya’y ang binibini’y nagtampisaw sa batis. Ang
binata’y nagparinig ng himig ng masayang awit upang matawag ang kanyang pansin.
Nagkatitigan sila at ang binata’y nginitian.

Nabuhayan ng loob ang prinsipeng Tagalog at ito’y nagsalita, “Magandang Mutya, mula
ako sa malayo upang ikaw ay sadyain at Makita ang tangi mong kariktan!”

“Sino ka? Hindi kita kilala! Isa kang pangahas!”

“Ako’y si Gat Malaya, galing sa kahariang malapit dito. Bigyan mo ako ng isang bulaklak
at ako’y masisiyahan na!”

Bantulot na ihinagis ng dalaga ang bulaklak. Dumapo sa mga palad ng binata at ito’y
kagyat na idinampi sa kaliwang dibdib

“Maaari bang kita’y makitang muli?”

At nagsimula ang maraming tipanan ng dalawa sa makasaysayang batis.

“Isang araw,” mungkahi ng lalaki, “kita’y iniibig. Tayo’y pakasal!”

“Ngunit ang Rajah? Ang aking ama?” may alinlangang paliwanag. “Dapat niyang
malaman!
“Huwag kang mag-alala! Hihingin ko ang kamay mo sa kanya!”

Pumayag ang Rajah. Ang batang prinsipe ay kanyang nagustuhan pagkat magalang at
nakakahalina kung kumilos. Itinakda ng Rajah ang kasal sa pagbibilog ng buwan,
matapos ang anihan.

Nagpaalam si Gat Malaya upang ipabatid sa kanyang mga magulang ang itinakdang
kasalan. Kakaunin niya ang ama’t ina at silang tatlo ay babalik sa Albay.

Nabalitaan ni Kauen (nabigong manliligaw) ang napabalitang pag-iisang-dibdib. Kanyang

sinamantala ang pagkakataong wala si Gat Malaya. Pinuntahan niya si Daragang
Magayon.

Matigas ang pagtanggi ng dalaga sa kabila ng mga pagbabala: “Kung hindi kita
makamtan, walang magkakamit sa iyo sinuman!

Ang prinsesa ay natakot dahil sa pagbabala sa buhay niya at sa kanyang ama. Siya’y
sumagot, “Ako’y magiging iyo kung si Gat Malaya ay hindi bumalik!”

Nagtumulin ang mga araw at mga lingo. Malapit na ang tag-ani ngunit wala pa si Malaya.
Hindi pa siya nagbabalik. Gabi-gabi ang dalaga’y nakaupo sa duruwangawan at
naghihintay

Nang dumating ang kabilugan ng buwan napilitan nang pakasal si Daraga kay Kauen.
Nagkaroon ng maringal na handaan – kainan at sayawan.

Sa gitna ng kasayahandumating si Gat Malaya kasama ang mga magulang.

“Ako’y naparito upang angkinin ang aking nobya!” sabi ni Malaya.

“Hindi maaari!” tugon ni Kauen.

Nagkaroon ng sukatan ng lakas. Magugunita na si Malay ay subok sa espada subalit si

Kauen naman ay malansi at mapaglalang.

Nang ihahagis ni Kauen ang kanyang sibat, si Daragang Magayon ay tumakbo upang
pumagitna at sawayin ang dalaga. Sa kasamaang-palad, ang siba ay tumama sa dibdib ng
dalaga. Niyakap ni Malaya ito ngunit pataksil na sinibat ng katunggali. Kapwa natagutan
ng hininga ang magsing-ibig.

Nagluksa ang Rajah at ang buong palasyo. Ipinag-utos niya na ang dalawa’y ilagak na
magkasama sa isang hukay.

Lumipas ang mga araw. Himala ng mga himala. Ang lupa sa puntod ng libing ay tumaas
hanggang sa itoy maging bundok. Napakaganda at perpekto ang hugis. Tinawag itong
Bundok ng Mayon, bilang alaala kay Daragang Magayon.